Datasets:

SinclairSchneider

/

project_gutenberg

like 0

Boesman-Stories, Deel 3. Die boesman self, sy sedes, gewoontes en bekwaamhede

Von Wielligh, G. R. (Gideon Retief)

Wielligh, Gideon Retief von

https://af.wikipedia.org/wiki/G.R._von_Wielligh

af

2020-12-10 00:00:00

The Project Gutenberg eBook of Boesman-Stories, Deel 3. Die boesman self, sy sedes, gewoontes en bekwaamhede This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Boesman-Stories, Deel 3. Die boesman self, sy sedes, gewoontes en bekwaamhede Author: G. R. Von Wielligh Illustrator: H. A. Aschenborn Release date: December 10, 2020 [eBook #63998] Language: Afrikaans Credits: Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project Gutenberg (This file was produced from images generously made available by The Internet Archive) *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK BOESMAN-STORIES, DEEL 3. DIE BOESMAN SELF, SY SEDES, GEWOONTES EN BEKWAAMHEDE *** Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project Gutenberg (This file was produced from images generously made available by The Internet Archive) BOESMAN-STORIES. Deel III. DIE BOESMAN SELF, SY SEDES, GEWOONTES EN BEKWAAMHEDE. DEUR G. R. VON WIELLIGH. Geillustreer deur H. ANTHON ASCHENBORN, Stellenbosch. ALLE REGTE VOORBEHOU. DE NATIONALE PERS. BEPERKT. Drukkers en Uitgewers. Kaapstad, Stellenbosch, Bloemfontein en Pietermaritzburg. 1921. INHOUD. No. Bladsy. 'n Paar Woorde vooraf 1 51. Klipgereedskappe 3 52. Uit die Geskiedenis 9 53. Die Boesman self 15 54. Die Boesman-taal 23 55. Huislike Lewe en Gewoontes 29 56. Godsdienstige Begrippe 41 57. Bygeloof aangaande seker Diere 49 58. Nog meer oor Bygeloof 59 59. Die Boesman as Kunstenaar 65 60. Die Boesman as Jagter 71 61. Die Boesman as Krygsman 81 62. Die Boesman as Bediende 89 63. Voortekens en Voorgevoel 95 64. Nog meer uit die Geskiedenis 101 65. Pyl en Boog 109 66. Hoe Boesmans Vry en Trou 117 67. Is Boesmans werklik so dom? 125 68. 'n Boesman is waarlik dapper 133 69. Hoe Boesmans verf maak 141 70. Kinders van die Natuur 147 71. Fyn Diefstalle 155 72. As Nood die Boesmans druk 161 73. Wat 'n Boesman alles kan doen 167 74. Wat 'n Boesman nie kan doen nie 175 75. Wat alles in voordeel van Boesmans is 183 'N PAAR WOORDE VOORAF. Hierdie slag het ons die eer om Deel III van "Boesman-Stories" in die hande van die Publiek te lê. Deel I het ons 'n insig gegee hoe flou die godsdienstige begrippe van die Boesman is; in Deel II is ons vergas geword op Stories wat enigsins die diepte van sy denkvermoë peil. Dus, tot sover het ons hom met ons verstand gevolg. Maar nou in hierdie Deel III en ook in Deel IV stel ons hom in sy eie natuur kaal en bloot voor die oë van die leser. Ons sal hom in sy tuiste en in die veld, as versorger van sy gesin en kunstenaar, as jagter en krygsman, stap vir stap op die hakke volg. Dus, ons wil nou met sy persoonlikheid en geaardheid kennis maak. Die eerste twee Dele is dus Stories deur Boesmans vertel; die volgende twee is Verhale omtrent Boesmans meegedeel. In die eerste geval was die outa as Storie-verteller aan die woord: in die laaste geval is die skrywer die verteller. Dus kan dit moontlik van ons verwag word dat ons 'n meer verhewe skryfstyl moet aanpas. Dog na ons beskeie mening sal ons afbreuk aan die egtheid van die materiaal doen om dit met 'n vergulde nerfie oor te blaas. Ons het nou eenmaal met 'n eenvoudige skryftrant begin: vergun ons dan ook om dit also te eindig. In die eerste twee Dele het ons volkome vertroue op ons eie aantekeninge gestel, en het dus vermy om gebruik te maak van mededelings in druk, geskrif of mondeling: dog in die laaste twee Dele moes ons in seker Hoofstukke (Deel III, om die skakels saam te knoop) gebruik maak van geskiedenis en boeke wat ons by die geleentheid sal aanhaal. Verder is ons baie dank verskuldig aan mnr. Emanuel de Roubaix, van Roggeland, Nieuwoudtville, mnr. A. W. van Zijl, van Klein-Breipaal, Kenhardt, en ds. W. S. Rörich, van Kroonstad (vroeër van Namakwaland), vir hulle welwillendheid om ons bydraes te stuur, waardeur hierdie werk sy oorspronklike karakter handhaaf. Ons reik hul die hand van dankerkenning uit en gee hul 'n warme handdruk as 'n blyk dat ons hulle onselfsugtige medewerking baie hoog op prys stel. Ieder se bydrae sal ons waar dit ingevleg is, spesiaal aanhaal. In Jakob Platjie het ons reeds baie feite oor Boesmans meegedeel; om daardie gegewens hier uit te sluit, sal ons die volledigheid van hierdie werk nie reg laat wedervaar nie; daarom vul ons die nodige besonderhede ook hier in. Hierdie Deel is miskien meer van 'n wetenskaplike aard, so eenvoudig voorgestel as dit in ons vermoë geleë is; dog die volgende Deel IV is avontuurlik en minder so. Daarin kry ons te doen met gevegte met en deur Boesmans, dan sal ons regtig leer wat in 'n Boesman sit. Die Skrywer. Kafferstat, P. K. Hendrina, Transvaal, Julie 1919. NO. 51. KLIPGEREEDSKAPPE. OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal wil ons iets vertel hoe die oudste volke hulle gereedskappe van klip gemaak het. Ons vertel dit hier, omdat Boesmans vandag nog dieselfde ding doen. In die verre oudheid, toe die mensdom taamlik wyd oor die aarde versprei was, het hy in die begin nie die kuns verstaan om metale uit erts te smelt en te bewerk nie. Om tog 'n soort gereedskap te hê om wild mee af te slag, of om hulle mee dood te maak, of waarmee die mens self hom moet verdedig--so het hy vereers vuursteen geneem en dit reggekap om dit 'n soort gerieflike vorm te gee. Om dit mooi te bewerk en glad te slyp, het hy die kuns nog nie verstaan nie. So word daardie tydvak die Ou Steentydperk genoem. Maar as 'n oplettende mens iets herhaaldelik doen en goed na sy werk oplet, dan leer hy homself aldag om die werk beter te maak. So het na verloop van tyd sommige van daardie oumense net knap geword om 'n beter klas gereedskap te maak. Hulle gee daaraan 'n beter vorm, sit handvatsels daaraan en slyp dit glad en blink. Hierdie tydvak word die Nuwe Steentydperk genoem. Dit alles het gebeur voor die mensdom kon lees of skrywe. Maar daardie ou gereedskappe van klip is onverganklik en is vandag nog te vinde, en wel in gruis, ou vullishope of werkplekke wat in ons teenswoordige tyd ontdek is. In die museums in Europa is daar baie van sulke ou gereedskappe te sien, soos kliphamers, klipmesse, asgaaipunte van klip, ja, selfs sae van klip. Die soort vuursteen wat hulle gebruik het, is dieselfde as wat ons oupa's en grootjies vir hulle tonteldose en vuurslae en vir hul ou haan-en-pan-roers gebruik het. Want hierdie soort steen is gelukkig wyd oor die aardbodem versprei. Later ontdek die oumense die kuns om koper en tin uit erts te smelt. Maar koper en tin is nie so danig hard nie en word met gebruik gou stomp. Toe vind hul weer uit as hul die twee saamsmelt, dat hul dan 'n harder metaal, brons, verkry. A, dit was 'n geluk! Hulle giet toe meteens die stuk gereedskap in kleivorms na die patroon wat hulle verlang, die punte en kante van daardie gereedskappe word weer warm gemaak en met hamers skerp geslaan en verder geslyp. Dit was toe al 'n groot vordering in die rigting van beskawing. Hierdie tydvak word die Bronstydperk genoem. Dog, met die gedurig smelt van brons leer die oumense die kuns om yster uit erts te smelt. Hulle leer nie alleen hoe om yster te bewerk nie, maar ook om dit hard tot staal te maak. Hierdie tydvak word die Ystertydperk genoem; en ons teenswoordige geslag leef nog in die Ystertydperk, wat ontsaglik tot die beskawing van die mensdom bygedra het. Wat beteken 'n wêreld vir ons vandag sonder yster? Maar moenie glo dat die beskawing oor die hele wêreld op gelyke voet voortgegaan het nie! Die Egiptenare het reeds 4400 jaar voor Kristus 'n Farao, Mena, gehad wat huise en tempels van groot gekapte en bewerkte klippe gebou het, terwyl ou steengereedskappe in Egipte versprei lê. Babilon het daarna sy toppunt bereik, toe Persië, toe Griekeland, toe Rome. En met die geboorte van Kristus het genoemde nasies hoog teen die leer van beskawing opgeklim. Maar Julius Caesar, toe hy met Engeland in 52 v.K. oorlog maak, vind dat die Britte nes Kaffers en Boesmans nog kaal loop. Dit was dieselfde geval met die Duitsers en ander westelike Europese nasies. Die Roomse en Griekse kerke het daardie barbare in hande geneem om hulle te beskawe. Die Kafferstamme verstaan om yster ru te bewerk--dit blyk uit die maak van hulle eie asgaaie, terwyl die Boesman tot vandag toe nog daarvan niks af weet nie. Hy is dus in die trap van ontwikkeling en beskawing geen steek verder as die mensdom in die voorgeskiedenis-tyd nie, toe hul ruwe gereedskappe van vuursteen vervaardig het. NO. 52. UIT DIE GESKIEDENIS. OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal kom seker feite voor wat ons ontleen het aan die Inleiding deur dr. G. McGall Theal vir dr. W. H. I. Bleek se boek "Bushmen Folklore." Daar is seker eienaardighede verbonde aan die gereedskappe en tekeninge van elke nasie. Bestudeerde mense kan vertel van watter nasie sulke kunsstukke afkomstig is. Gereedskappe en tekeninge wat net soos dié van Boesmans lyk, word min of meer oor die hele Afrika aangetref--ja, selfs tot die suidelike dele van Europa. In die suide van Frankryk is spelonke waar sulke gereedskappe en tekeninge gevind is, wat baie ooreenkoms het met dié van Boesmans. In elk geval skyn dit daar gemaak te wees deur 'n ander nasie as wat die Franse van afstam. Daar is voldoende aanwysing egter dat Boesmans amper oor die hele Afrika agter wild rondgeswerf het. Die ou Egiptenare het die gewoonte gehad om al hulle groot gebeurtenisse in hulle tempels af te skilder of dié op hulle monumente uit te kap. Hulle is daarvoor bekend dat hul die portret van iemand se gesig baie duidelik kon afbeeld. Dog die Boesmans verstaan weer beter as die Egiptenare om 'n ding ver of na op 'n tekening te laat lyk. Omtrent 3,000 jaar voor die geboorte van Kristus was daar 'n kind, Pepi II, die Farao van Egipte. Sy moeder het 'n handelstog na die midde van Afrika uitgerus om kosbaarhede vandaar te gaan inhandel. Kerkuf was die voorman daarvan. Toe hy terugkom, bring hy 'n dwergie mee wat so goed kon dans, om die jong seun Farao daarmee te vermaak. Die Faraootjie was so in sy skik met die present dat hy die brief van bedanking aan Kerkuf op sy eie graf laat uitbeitel het; en dis vandag nog te sien. Elkeen wat na die dwerg se afbeelding kyk, moet verklaar dat dit 'n ware Boesman is. Baie lank voor Salomo regeer het, het die Egiptenare al handel met die binnelande van Afrika gedrywe. In 1552 v.K. het die vrou Hatasu (Hatshepsu) oor Egipte regeer. Sy het toe 'n groot handelsgeselskap na die Land van Punt (Skeba?) uitgerus. Na drie jaar kom hulle terug. Die Koningin van daardie Land het met kamele oor land na Hatasu gekom. Sy het baie presente met haar gebring. So bly was Hatasu daaroor dat sy die hele optog in die tempel wat sy op Deir-el-Bahri gebou het, teen die muur laat afskilder het. Die Koningin van Punt, natuurlik, is ook in die optog, waarvan die skildering vandag nog teen die muur te sien is. Al wie na die tekening kyk, moet verklaar dat dit 'n ware Boesmanmeid voorstel. Kyk maar na die kroes hare, die plat neus, die klein handjies en voetjies, die klere en die fatsoen van die lyf. Die Hottentotte en Kafferstamme dring toe in later jare suidwaarts, hulle kom in aanraking met die verspreide Boesmanras. Die Boesmans begin toe die vee te steel en op roekelose wyse te slag, wat tot gevolg gelei het dat albei Kaffers en Hottentotte die Boesmans voor die voet begin uit te roei. Die jongmeide is tot vroue geneem geword, wat weer 'n ander gevolg gehad het, naamlik die Boesman-taal oefen toe invloed uit op albei sprake--dié van die Hottentotte en die Kaffers. Toe die blanke bevolking aan die Kaap 'n volkplanting kom aanlê, het die Kaffers reeds aan die ooskus van Suid-Afrika deurgedring tot Visrivier toe, en die Hottentotte van Damaraland tot die suidelike punt van Afrika. Die Boesmans bewoon toentertyd die Kalaharie, Transvaal, Vrystaat en die binnelande van die ou Kolonie. Maar algar brei hulle grense meer en meer binneland-toe uit, sodat die grond waarop die Boesman hom bevind, kleiner en kleiner word, tot hy vandag geen duim grond meer besit wat hy as sy onbetwiste eiendom kan noem nie. Die waters wat sy vaders en voorvaders by gedrink het, is van hom afgeneem geword, die wild waarvan hy gelewe het, is op 'n roekelose wyse vernietig geword, sodat hy dit toe swaar kry om 'n stukkie wild in hande te kry, want sy boog en pyle skiet nie te ver nie. Hy begin weerwraak te neem en begin onder die blanke hulle vee te vang en te slag. Kommando's is teen hom uitgerus geword; en daar hy 'n man is wat veg tot sy laaste pyl weggeskiet is, is dit nie algar se werk om die Boesman gevange te neem nie. So is hy ook deur Engelsman en Boer by sulke geleenthede doodgeskiet geword. Maar die uitroeiing van die Boesmans het nie op so 'n voet voortgegaan sonder dat vir hulle herhaalde kanse gegee is nie. Die grensboere wou die Boesmans vir diensbodes huur en het hul vee gegee om 'n boerdery mee te begin, hulle het die Boesmans saadgraan gegee om te saai. Dog albei vee en graan is opgeëet geword in plaas van daarmee te boer, en toe was hul weer so naak en arm as Job op die ashoop. Sendelinge het probeer om hul na die sendingstasies te lok; maar sodra hul nie meer volop kos sonder daarvoor te werk, kry nie, verlaat hul die stasies en gaan weer die woestyn in. Die Vrystaatse Regering het twee stukke grond vir Boesman-lokasies beskikbaar gestel, dog hul maak die fout om Korannas daartussen te plaas, met die gevolg dat dit op 'n mislukking uitgeloop het. Onderwyl hou die Boesman nie op om vee te steel nie, en vermoor selfs die veewagters op wrede manier. As wilde mens het hy geen rus of duur om te lank op een plek te woon nie--die vrye natuur is sy lewe. Hy gee dan nie om aan watter gevare deur ongediertes, honger of dors hy hom blootstel nie. Op die Hoëveld van Transvaal het ons vir dertig jaar gelede nog Boesman-kraaltjies aangetref, dog hulle het sedert weggetrek; en baie van die meide het met Kaffers getrou, sodat hul op hierdie manier ook tot niet geraak het, deurdat hul nie meer hulle huislike lewe bevorder het nie. NO. 53. DIE BOESMAN SELF. OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal vertel ons van die persoon self wat ons as Boesman ken. Die Boesman noem hom in sy eie taal, Cham, of liewers gesê, 'Cham-ka-'kui (ka is se of sy, en 'kui man). Boesmanland noem hy 'Cham-ka-'au, en sy taal is 'Cham-ka-'kakken. In gewone gesprekke praat ons van verskillende rasse van Boesmans, naamlik van:-- Die Dwergies. Hulle is die kleinste mensras; een met die ander het hul 'n lengte van 4 voet 6 duim; en bewoon die donker houtbosse van Middel-Afrika, wes van die Albert-Nyansa-meer. Hulle is geel van kleur, met groot, wakker oë, wat miskien te wyte is aan die skemering van die digte woude. Dog in ander opsigte verskil hul min van die Boesmans van Suid-Afrika: hulle praat 'n taal wat deur die gewone Boesman verstaan word, hulle gebruik dieselfde wapens, hulle lewenswyse is dieselfde, en hulle liggaamsbou en geaardheid kom perfek ooreen met dié van die gewone Boesman. In 1884 het 'n reisende sendeling ons meegedeel dat die Dwergies baie sku is om die houtbosse te verlaat. Eendag sien hy 'n paar na 'n groot kremetartboom hardloop, alwaar hul in die boom opklim en kort daarop hol hul weer terug na die houtbos toe. Hy het daarheen gestap en het een van die kleintjies gevang. In die kremetartboom, waar die takke van die stam wegdraai, het water in die holte gestaan; en dit kan altyd as vaste teken van aanwesigheid van water beskou word as 'n mens die Dwergies na 'n boom van hierdie soort sien hol. Wel, hy het die kleintjie kos en water gegee; maar net verniet dat hy sy mond daaraan wou sit. Die sendeling het allerhande soorte kos probeer; maar altyd verniet dat die Dwergie wou eet of drink. Hy was naderhand verplig om die Dwerg te los liewers as om hom van honger en dors te laat sterwe. Die Vaalpens-Boesmans, of Vaalpens-Kaffers. Hierdie nasie is 'n baster-ras tussen Kaffers wat deur een of ander rede die woesteny ingevlug het, en die gewone Boesmans. Op die oog gesien, is sy liggaamsbou lank en swart nes dié van 'n Kaffer, dog in maniere, geaardheid en taal is hy 'n ware Boesman; maar lank nie so skrander en gesleep as 'n ware Boesman nie. Hy lei die lewe van 'n swerfling en gebruik ook pyl en boog. Hy is voorwaar 'n treurige menssoort en lyk soos 'n hond wat nie 'n baas het nie--ja, hy sal selfs 'n volle jaar werk om 'n hond te verdien. Hulle word aangetref op die grense van die Kalaharie tot in Masjonnaland. Hulle voeg hul graag by jagters. Die gewone Boesmans. Hulle is eintlik die onderwerp van hierdie boekdele; dis van hulle wat ons al die Stories vertel het, en wat verder ons aandag in beslag sal neem. Hulle het 'n vuil, geel kleur en het 'n gemiddelde lengte van 4 voet 9 duim--dus 3 duim langer as die Dwergies van Middel-Afrika. Die Boesman se hare is wollerig en in klossies op sy kop vasgedraai; sy gesig is plat met breë wangbene onder die oë, terwyl hy 'n baardlose, spits ken het. Sy neus is plat en sy oë is half toegeknyp, sodat hy deur 'n skrefie onder sy oorhangende ooglid uitkyk--miskien is dit daaraan te wyte dat hy altyd sonder hoed in die skerp, oop lug na wild jag. Baie Europese meisies sal seker sy klein handjies en voetjies beny. Sy liggaam is maar tingerig, en tog sal baie hom dit nie nadoen om 'n boogsnaar so ver na agter te trek nie. In daardie liggaampie sit baie uithou-krag. Hy kan lang afstande afdraf of hardloop sonder in te gee. Daar is glo geen ander soort mense wat so lank honger en dors kan uithou nie. Sy voorkop is laag, maar sy agterkop is sterk ontwikkel. Die nate van sy dik kopbeen is so vas aan mekaar gegroei dat baie mense onder die indruk verkeer dat 'n Boesman nie nate in sy kopbeen het nie--wat egter nie die geval is nie: hy het deeglik onsigbare nate. Sy oë is klein en bruin en besit 'n siensvermoë wat menige mens laat verstom. As hy sy hand bokant sy oë hou om dié teen die skerp sonlig te beskerm, dan kan hy heuningbye onder die son verby sien trek. Hy is baie oplettend wat die spore van wild en uitwerpsels van heuningbye betref. Op hierdie aanduidings spoor hy hulle gou uit. Die Boesman is by uitnemendheid 'n swerfling en 'n ontembare liefhebber van vryheid. Hy swerf in die woesterny rond so lank hy daartoe nog geleentheid vind. Hy word vandag nog aangetref van die noordgrense van die Kaapprovinsie, dwars deur die Kalaharie tot aan die Ovamborivier, aan die noorde van Damaraland. In verstand is hy maar swak ontwikkel--lees en skrywe val swaar. Dit skyn of hy maar net tot drie kan tel, want in sy taal het hy net woorde vir een, twee, drie--verder noem hy dinge met die woord baie (of soos hy sê: "nie min nie"). Soos meeste barbare, loop hulle nakend: die mans slaan 'n smal vel onder sy bene deur en bind dit agter en voor aan 'n gordband vas, terwyl die meide 'n soort kort velrok dra nes die voorskoot van die Skotte, of hul dra 'n karos of velle om hulle lyf. Hulle wonings is soms 'n slaapplek agter 'n bos, dog hulle woon in hutte van gras en bossies of van matjiesgoedmatte gemaak. Waar hul spelonke naby water en waar wild volop is, kan bereik, daar woon hul graag in. En dis gewoonlik in sulke kliphuise waar hul hulle tekeninge teen die rotswande maak. Die huismeubels is velle van wild om op te slaap, die borsbeen van volstruise om as skottel te dien en kleipotte om kos in te kook. Vir lepels om sop mee te eet, gebruik hul 'n kwas nes dié wat skilders gebruik, of bedien hul met ribbebene wat hol geslyp is. Water word aangedra en bewaar in leë doppe van volstruiseiers of in die pens van 'n geskiete springbok of ander wild. Verder maak hul knapsakke om Boesman-rys (jong miere) aan te dra en daarin te laat tot dit op die vuur gaargemaak word. Die vernaamste en vertroubaarste wapen is sy pyl en boog. Daar is verskillende soorte pyle: daar is met gif agter die harpoen gepleister, en daar is sonder gif; dan is daar weer wat harpoene het en wat net skerp beenpunte het. Dog met jag gebruik hul ook kort knopkieries om klein wild mee dood te gooi, en sommige het 'n asgaai op een of ander wyse in hande gekry. Hulle verstaan ook om klippe met 'n slinger te werp--soos David teen Goliath gebruik het. Waarom hy die boog en pyle bo alles verkies, is dat met die hanteer daarvan kan hy sy lyf wegsteek, en soiets as mis-skiet ken 'n Boesman glad nie; terwyl weer met die gebruik van die knopkierie, asgaai of slinger, moet hy sy liggaam vertoon, en dit doen hy nie graag as hy 'n mens of wild aanval nie. Nee, sy naam is Oompie Raakskiet. In sterk wind is hy minder gelukkig. Sy voedsel bestaan byna uit enige ding--al wat hy nie eet nie, is wat hy nie in hande kan kry nie. Onder sy lekkernye bevind hulle slange, akkedisse, goggas, paddas, bloed, en hy sal vir dors selfs die vog uit die ingewande van wild gebruik. Maar sy vernaamste voedsel is vleis, veldvrugte, wortels, uintjies en heuning. As jagter is hy vernuftig en fyn om planne te maak en dié op die bekwaamste wyse uit te voer. Met jag sal ons sien dat ons in hierdie opsig by hom ver kort skiet; en dan sal ons verstaan dat 'n Boesman nie so onnosel is as hy lyk nie. Hy weet hoe om die verskeurende diere te vermy, of aan te val om hulle te dood. Hy verstaan net niks van enige vorm van Regering nie; daarom het hy geen wette nie--elkeen moet maar sy eie reg op sy eie manier soek. Sy wet is: "Kry ek jou, dan sterf jy, en kry jy my, dan krul ek." Van 'n opperhoof, of kaptein, weet hy niks af nie. Dit mag wel gebeur dat die inwoners van 'n kraal die sterkste en dapperste man as leier beskou of dat 'n dapper vader deur sy famielie hoog in tel gehou word. Maar al hierdie ontsag hou dadelik op as die leier oud of swak word, of as die klomp uit mekaar koers vat. Omtrent hulle godsdiens sal ons in 'n ander verhaal vertel en sien hoe flou dit is. Net soos alle barbare, is hul opgegroeide kinders tot hulle dood toe. Maar as kinders van beskaafde ouers in 'n woesterny alleen by hulleselwe opgroei en daar niks as lug, berge, bosse en diere sien nie, sal hul dan baie anders van verstand wees? Sommige persone wil beweer dat 'n Boesman nie 'n mens is nie; ons sal net 'n paar vrae aan hulle stel: Het 'n Boesman 'n taal en kan hy 'n ander taal leer? Kan 'n Boesman vuur maak en die vuur aan lewe hou? Kan 'n Boesman gereedskappe maak en dié gebruik? Hou Boesmans honde aan en bly die honde vir hulle getrou? So kan ons nog meer vrae stel, maar sal nog net een vraag doen: "Watter dier nog kan dit alles doen?" En dan voeg Jakob Platjie daarby: "Hoekom spook 'n Boesman as hy dood is?" Die enigste huisdier wat 'n Boesman aanhou, is 'n hond. NO. 54. DIE BOESMAN-TAAL. OPMERKINGS:--Ons sal maar hieroor 'n kort Verhaal skrywe; want jeugdige lesers kan dit maar oorslaan, terwyl gevorderde lesers tog iets van ons daaromtrent wil hoor. Ons is vir sommige informasie dank verskuldig aan "Bushmen Folklore" deur dr. Bleek en mej. Lucy Lloyd, wat die taal geleer en bestudeer het. Verder deel ons mee wat ons van oorlamse Boesmans daaromtrent verneem het. As ons 'n klompie Boesmans hoor gesels, dan laat dit ons amper dink aan 'n geselskap paddas wat langs 'n watervoor sit koert en tong klap. Die eerste vraag wat by ons dan oprys, is: "Is dit nou werklik 'n taal in die regte sin van die woord?" By noukeurige studie sal ons uitvind dat dit wel deeglik 'n taal is, waarvan die selfstandige naamwoorde vyf naamvalle besit, en dat die werkwoorde volledig vervoeg word. Ons sal verder bemerk dat daar 'n enkelvoud, tweevoud en 'n meervoud van selfstandige naamwoorde is. 'n Ryk woordeskat is ons nog nie in hande geval nie: armoede openbaar hom op baie plekke. Verder is die woorde vir die merendeel eenlettergrepig en behoort met die grootste noukeurigheid uitgespreek te word deur die behoorlike tongklap, of klik, te gebruik, om die korrekte klemtoon op die woord te plaas en om noulettend die uitspraak op die regte plek van die mond te gee, anders kry dit glad 'n ander betekenis. Daar is nie minder as vyf verskillende tongklappe, of klikke, nie. Ons gee hul hier so goed en kwalik as ons kan:-- 1. Die gesmak-klik. Dit is die sagste van algar en word gemaak deur die twee lippe op mekaar te plaas en met 'n gesuig skielik te verwyder--nes met 'n soen. 2. Die sagte tandklik. Dit word gemaak deur die punt van die tong teen die boonste voortande saggies vas te druk en met 'n suig skielik weg te trek--nes ons maak as ons oor iets spyt of jammer het. 3. Die sylingse klik word gemaak deur die tong een kant toe teen die kieste te druk en dit met 'n suig skielik weg te ruk--net soos ons maak om perde te laat trek. 4. Die keelklik word gemaak deur die tong bo teen die gehemelte op te krul, met 'n trek skielik na agter--amper nes ons vir 'n klein kindjie bang maak. 5. Die harde klik word gemaak deur die punt van die tong teen die voortandvleis vas te druk en dan skielik weg te ruk--nes ons vir 'n hen met kuikens roep. Dan kom nog klanke wat vir ons vreemd is, soos:-- (a) Die keelklank, wat amper soos die Hollandse ch klink. (b) Die sterk knorklank word laag in die keel gemaak en gaan nes 'n padda wat kwaak. (c) Die swak knorklank word vorentoe in die keel gemaak--amper nes ons saggies keel skoon maak. (d) Die neusklank word deur die neus gemaak--nes in baie Franse woorde. (e) Musikale klank, wat 'n luidende toon aan die woord gee--nes ing in Engelse woorde. (f) Klemtoonklank, wat die regte klemtoon gee. So is daar nog sommige waarop ons nou nie die aandag sal vestig nie. Hieruit is dit duidelik dat ons 26 letters van die a, b, c nie genoeg is om al die klanke in die Boesman-taal in geskrif weer te gee nie--dus volg dit dat meer letters en tekens vereis word om hierdie taal behoorlik te skrywe. Persone wat die taal nie wetenskaplik ondersoek het nie, verklaar somar uit die staanspoor dat dit onmoontlik is om die Boesman-taal in geskrif te bring. Hier gee ons 'n voorbeeld hoe Boesmans 'n selfstandige naamwoord verbuig (volgens dr. Bleek):-- Enkelv.: Meerv.: N. 'Kuiten (man). N. ''Eiten (manne). G. 'Kuita (man se). G. ''Eita (manne se). Vok. 'Kuwe (o man). Vok. ''Auwe (o manne). Ak. 'Kui (man). Ak. ''Ei (manne). Alt. 'Kuko (ander man). Alt. ''Ekuiten (ander manne). Daar is baie van ons Afrikaners wat die Boesmantaal pront ken, omdat hul dit van die lippe van Boesmans geleer het; maar ongelukkig het hul nie die opleiding op skool gehad om die taal wetenskaplik te kan skrywe nie--so besit hul 'n waarde waarvan hul tot nut van die wetenskap nie gebruik kan maak nie. So min blanke ken die Boesman-taal pront--want dit moet van kinderjare af geleer word: 'n volwasse raak die taal nooit grondig baas nie. Daar bestaan tans nog geleentheid--wie weet hoe lank dit nog kan duur?--vir wetenskaplike genootskappe om blank kinders wat die taal van die Boesman ken, 'n goeie akademiese opleiding te gee om daardie taal grondig te ondersoek en met taalgeleerdes te bestudeer. Maar nou kom die vraag: Praat die Boesmans nou nog die ou oorspronklike taal? Ons verwag soiets nie; maar tog, die teenswoordige Grieks en Italiaans is voorwaar die kind van ou Grieks en van Latyn. Dan moet ons daarby in herinnering hou dat die Boesmans in gedurige aanraking met vreemde stamme gekom het, en dat 'n Boesman in verbasende goeie aanleg besit om 'n vreemde taal gou aan te leer; maar wat weer aan die ander kant vir sy oorspronklikheid pleit, is dat hy baie behoudend is in sy maniere, en dis daarom dat ons onder al sy verdrukking vandag nog opregte Boesmans vind. NO. 55. HUISLIKE LEWE EN GEWOONTES. OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal slaan ons ag op die gedrag van die Boesman as vader of moeder, as kind en as persoon in sy samelewing. Die Boesman is in geheel nie onverskillig omtrent sy huisgesin nie. Sou dit anders gewees het en as hy sy famielie verwaarloos het, hoe kan hy nog as wilde mens in die onbarmhartige woesterny sy bestaan handhaaf? Die vader is die jagter en verdediger, die moeder die versorgster van veldkos, Boesman-rys en van haar kinders. So gevoel die kinders hul veilig onder die beskerming van hulle ouers--al groei hulle op omsingel deur en onder verskeurende ongediertes. Een dag leef hul in oordaad, dae daarna vergaan hul onder die gevreet van ondraaglike honger en dors. Hulle ken net 'n dag van vandag en bekommer hul glad nie oor die dag van môre deur voedsel en deksel daarvoor opsy te sit nie. Hulle reken: Besit ek vandag iets, dan sal ek dit môre ook wel weer hê; en kry ek dit nie, dan moet ek sonder murmureer daaroor doodtevrede wees--en hy is ook tevrede! Skiet die vader 'n stuk grootwild, en hy en sy gesin kan dit nie meteens vervoer nie, dan bly die gesin daar en gaan aan braai, hul eet tot hulle middellyf op 'n ongelooflike wyse uitswel; dan begin hul te dans, of gaan slaap, om die braaiery oor 'n ruk weer te hervat en eet dan weer tot die kos hul in die keel sit. So hou hul aan tot alles op is. Raak hulle water intussen op, dan drink hul van die maagsoppe van die wild waarvan hulle braai. Die vleis moet al baie sleg geword het eer 'n Boesman dit as ongeskik vir voedsel verklaar. Hul bly daar, slaap daar en vertrek eers na daar niks meer te aas is nie. Intussen maak die wolf in die nag ook daar sy verskyning. Kry die vader 'n kans vir 'n skot, dan waag hy dit. Is dit 'n raak skot, dan is daar meer kos vir die volgende dag. Maar so rojaal gaan dit nie aldag nie. Dit gebeur dae agtereen dat hy niks te skiet kry nie. Namate die honger hom laat gevoel, na dié mate gord hy sy lende nouer en nouer met sy hongerband, of gordband, aan. Sy oë sink dan nog dieper in sy kop, hy lyk vaal en uitgeput. Nou eet hy net wat voorkom, om sy kragte weer te herstel. Ons kan begryp hoe die jong kindertjies om kos huil as daar nie is nie. Net so is dit met water gesteld. Op jag gebeur dit dat hul baie lank geen water kry nie. En kom hul dan by water, dan is dit 'n kleinigheid vir 'n volwasse Boesman om die helfte van 'n groot emmer water uit te drink, en 'n klein kindjie sal 'n paar bottel water soos niks uitdrink nie. Hulle wag 'n rukkie en drink weer 'n goeie hoeveelheid water. As 'n man wild na huis bring, dan word die afgekoude bene 'n entjie van die deur van sy hut op 'n hopie gegooi. So het elke man in die kraaltjie sy eie beenhopie. Die afgeëte bene, so lank geëet word, word in die hol bak van die borsbeen van 'n volstruis geplaas. Is daardie beenskottel vol bene, dan word dit na die beenhopie gedra en daar neergegooi. Dit word by ieder geleentheid gedoen. Maar het net een man van daardie kraaltjie 'n groot stuk wild geskiet en hy deel daarvan aan sy ander kraalmaats uit, dan kry die skut die nekstuk, en hulle gee die boonste dik murgbene aan die kinders van die man wat die wild geskiet het, en die ander afgekoude bene gooi hul ook op die beenhopie van die man wat die wildstuk geskiet het. Op hierdie manier kan elke man die bene van die wild wat hy geskiet het, wys. Die boonste bladbeen van 'n springbok word nie op die beenhopie gegooi nie, uit vrees dat die honde dit mag opkou; daarom word dit tussen die latte van die hut weggesteek--en wel in die hut van die man wat die bok geskiet het. As 'n Boesman 'n ongeluk kry en nie verder kan loop nie, dan gooi hy stof in die lug om te laat sien waar hy is en dat hy nog leef. Oor 'n ruk hervat hy die opgooi van stof weer; en so hou hy aan tot hul hom gewaar, of tot hy nie meer kan nie. Word een vermis, dan is die uitkyk na stof die eerste ding. As Boesmans enige tyd op 'n plek gewoon het en trek dan weg om wild of water skaars geword het, of om een of ander rede, dan trek hul bossies uit, plant dié met wortels na bo en pak dit met grond vas, en wel in 'n lyn wat aantoon in watter rigting hulle getrek het. By die ou kraaltjie trek hul diep grippies met hulle voete om die aandag te vestig in watter koers die bossies geplant is. Die eerste omgekeerde bossie word naby die ou plek geplant, die twede 'n bietjie verder, die derde nog verder, en so voort; by ieder van sulke bossies word 'n streep getrek. Dit is om hulle vrinde wat na hulle kom soek, in geleentheid te stel om hulle nuwe verblyfplek uit te vind en sodoende ook by hulle aan te sluit. Omtrent hulle drinkwater is hul baie geheimsinnig. Hulle grawe 'n diep gat waar water is; dan steek hul 'n uitgeholde riet in die gat regop in, vul die gat met klippe op en bo-oor word grond gegooi, sodat net die bopunt van die riet kort bokant die grond uitsteek. Deur hierdie riet word die water opgesuig en gedrink. Wil hul water meeneem, dan suig hul water met hul mond op en ledig dit in 'n leë volstruiseierdop of in 'n leë springbokpens. Dus, as iemand water van 'n Boesman kry om te drink, moet hy nie altyd vra: "Hoe het jy die water geskep?" nie. Om die drinkplek nog meer geheim te hou, trap hul nie 'n voetpad daarheen nie; maar die een met die kleinste voet loop voor, en dié met die grootste spoor loop agter. Algar trap in dieselfde spore, sodat 'n mens nooit seker kan wees hoeveel Boesmans daar geloop het nie. Ook word op hierdie manier nie 'n voetpad veroorsaak nie. Die volgende dag neem hul weer 'n ander koers. As iemand hom vra om vir hom water te gaan haal--vir 'n stukkie tabak of vuurhoutjies is hy altyd gewillig--, dan stap hy nie direk in die rigting van die water nie, maar slaan soms net die teenoorgestelde rigting in, loop dan tot hy uit die gesig is en loop dan met 'n ompad na die water toe. Met sy terugkoms doen hy net dieselfde, om nie te laat uitvind waar hy die water gekry het nie. Om vir hom te vra om die waterfontein of watergat te gaan wys, is net so goed as om 'n gierigaard te vra waar hy sy geld bêre. Dit doen hy om jagters uit sy jagveld weg te hou. Sommige reisigers en jagters het putte in die dor streke gegrawe; maar sodra hul daar wegtrek, stop die Boesmans daardie drinkplekke met klippe weer toe en maak die holte weer effen met die oppervlakte van die grond--so gelyk asof daar nooit 'n put gewees het nie. Boesmans noem die regterarm die manlike en die linkerarm die vroulike. So word in sommige gevalle die eerste lid van die regterhand se pinkie van 'n jongetjie afgesny en die linkerhand se pinkie van 'n meidjie. Dog met die deurboor van die ore geld hierdie reël nie juis altyd nie; want gaatjies word in albei ore gesteek. Dan gebeur dit ook dat 'n mooi meidjie--'n lelike na hulle beskouing nie--'n gat deur haar neus kry; want dit sou haar met 'n ringetjie daardeur nog mooier laat lyk. Boesmans hou baie van musiek en dans. Die ramkie, gorra en 'n heel eenvoudige soort viool word vir musiek-maak gebruik. Die meide slag die vel van springbokore af en neem die binneste sagte, wit, beenagtige gedeelte. Dit vul hul met sand en laat dit so droog word. Daarop neem hul die gedroogde oor, gooi daarin harde saadjies, naai dit toe en snoer die hele spul in. As dit geskud word, maak dit 'n geraas nes 'n droë blaas met klippies daarin. Die snoere word onder om die enkels van die mans vasgebind, sodat dit 'n geritsel kan maak as hulle hul voete teen die grond stamp. Ook maak die meide 'n tamboer van 'n pot en afgehaarde springbokvel. Hulle bombardeer onder handgeklap daarop om die tyd en dansmaat aan te gee--vernaamlik as heuning oorvloedig is, of wanneer 'n uitstekend goeie jag gemaak is. Om die vuur is drie kringe:--In die binneste brand die vuur, en daar word gebraai en geëet; in die twede kring word gedans en musiek gemaak; en die derde kring is die buitewêreld. Die feestelikheid word nooit die hele nag onderbreek nie: eet en dans, musiek-maak en sing hou nie op nie. Maar as die son hulle vang, dan voel hul poot-uit. Maar moenie praat hoe vuil en met stof hulle bedek is nie. By hierdie tyd het hul al die water droog gedrink en hulle woel die kinders uit om water te gaan haal. As die kinders terug is, en die ouers genoeg gedrink het, gooi hul hulle plat en slaap die hele dag deur. As daar nog iets oorgebly het om verder fees op te vier, dan word dieselfde ding van die vorige nag herhaal. Uit dit alles kan ons sien hoe gemaklik en plesierig die Boesman die wereld opneem: daar is geen bekommernis oor die dag van môre en die toekoms nie. Hoeveel 'n Boesman kan opeet, is ons bang om te vertel; want ons is seker die lesers sal ons nie glo nie. Ons sal maar sy geliefkoosde uitdrukking vir baie gebruik: nie min nie. Op die plaas Lemoenkop, langs Sakrivier, Calviniase distrik, het ons gesien dat 'n Boesman met sy huisgesin opgeëet het van voor sononder tot 'n ruk na sonop 'n springbok en 'n skaap wat hy as veewagter van sy baas, mnr. David Straus, ontvang het. Daardie ou Boesman se kraaltjie was maar 'n kort entjie van ons wa af, sodat nuuskierigheid ons af en toe daarheen gedrywe het. Ons kon toe ons eie oë haas nie glo nie. Hulle maak net goeie velbreiers uit, en sommige kan net mooi velkarosse maak; vir gare gebruik hul die senings van diere. Hulle het ook die gewoonte om hulle lyf soms met vet en rooi klei--as hul dit kan bekom--te smeer. In die spoelings van waterlope word 'n blink, metaalagtige sand aangetref; dit, met vet vermeng, smeer hul op hulle hare om dit in die son te laat glinster. NO. 56. GODSDIENSTIGE BEGRIPPE. OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal deel ons mee hoeveel die Boesmans van godsdiens verstaan, en ons sal bemerk dat hul bedroef-weinig daarvan af weet. Van 'n Opperwese, van 'n plek van Geluk of Straf het die Boesman totaal geen begrip nie. Sy uitgaande gedagte skyn te wees dat in die begin 'n ougeslag van Boesmans bestaan het--ander mense neem hy in hierdie opsig nie in aanmerking nie. Algar het maar hulle bestaan aan daardie ougeslag te danke. Hy ken die ougeslag as 'Chwe-'na-ssho-'ke, wat hul in enige dier, boom of mens kon verander. In die begin was daar 'n skemering oor die hele aarde. Die son, maan en sterre het maar later eers ontstaan. In Deel I het ons gelees dat die son een van die ougeslag was, met 'n blink aangesig, dat die ander manne hom vermoor het, en dat die kinders, op las van hulle moeders, die kop van die son-man in die lug gegooi het, alwaar dit vandag nog is. Toe kom daar lig en warmte. Soggens kom die kop aan die oostekant op en soek na sy lyf, wat in 'n krap verander het, tot die aand toe, en gaan in die weste slaap, om weer die volgende môre--dag na dag--te ontwaak. Die son-man was in sy dae 'n groot jagter, towenaar en man van gesag en krag, vir wie die ougeslag altyd groot ontsag gehad het. Ook het ons verneem dat die maan die skoen van die Hotnotsgot is wat deur die Dwarrelwind ('n soort voël) die lug ingewaai het. Die son wou die maan daar nie hê nie--so skiet hy stukke van die maan af, tot die maan die fatsoen van 'n opgekrulde skoensool het. Die maan het water, wat die nagdou veroorsaak. Die holte van die gehoringde maan is die ontvangplek van die pasgesterwe mense. Namate die maan weer aangroei tot Vol Maan, word die lyke weer lewendig deur die krag van die maanwater; en soos die maan vol is en dan nie meer plek het vir die lewendig-geworde persone nie, dan daal daardie lewendig-geworde persone op die aarde neer en word lewendig keer op keer as hul sterwe--net soos die maan maand na maand lewendig word. Dus was die Dood in die begin maar 'n tydelike slaap. Dog die Dood--om nie weer lewendig te word nie--is deur die Haas in die wêreld gekom. Die Haas was eers een van die ougeslag; hy sit oor die dood van sy moeder te huil. Toe die Maan vertel dat die Haas se moeder weer lewendig sou word, wou die Haas nie glo nie; toe gee die Maan hom 'n vuisslag op die lip, waardeur sy lip in twee bars, en verder sê die Maan: "Van nou af sal niemand weer lewendig word nie--net soos ek--, maar algar sal baie lank doodbly." So het die Dood deur die Haas in die wêreld gekom. Hieruit het die bygeloof ontstaan dat daar 'n stukkie seningvleis in die bout van die Haas gebly het wat nog altyd mensvleis gebly het; en daar Boesmans nie mensvreters is nie, eet hul daardie stukkie vleis nie. Verder het ons gehoor van die Jongmeid van die ougeslag wat gloeiende as en kole in die lug opgegooi het, hoe die Wind dié hoog na bo opgewaai het waar daardie gloeiende as en brandende vuurkole die Melkweg (of Hemelstraat) en Sterre geword het en vandag nog daar is. Die Môrester is die hart van die Daeraad en die Aandster is die hart van die Aandskemering. Verder is die ander groot sterre lewendige wesens; ook die klein sterretjies lewe. Een groot ster het in 'n lied, of gesang, al die sterre name gegee. Die Boesmans het opgelet dat die sterre wat saans in die somer skyn, nie in die winteraande skyn nie; daarom is hul bly as die somersterre weer hulle verskyning maak; dan word gedans, gesing en stompe brandende vuur na die sterre gehou, sodat die sterre kan sien dat die Boesmans bly is as hul weer terugkom, naamlik dat hul nes die maan weer lewendig geword het. Ons het ook gelees hoe die Boesmans die sterre aanspreek of vereer met woorde van prys deur hulle as gelukkig en volop van kos en water te beskou. Die hou van vuur na die sterre is om hulle warm te maak, sodat hul ook met hul die somerwarmte kan meebring. Daar die Boesmans van die beginsel uitgaan dat die ougeslag hulle in ander dinge kan verander, so is daar bepaald geen ewige dood nie. Alles leef en slaap maar vir 'n gesette tyd; hulle sal algar weer opstaan en weer lewe. Hieruit ontstaan die geloof in geeste en spoke, wat òf goed òf kwaad kan doen. Bepaalde afgode ken die Boesman nie--daarvoor is sy begrip van 'n godheid te deinsig. Dog hy voel die ingeskape hulpeloosheid van die mens: is hy swak, dan soek hy hoër krag, al is dit in towery; is hy sterk, dan voel hy om sy mag te behou, dat een sport hoër hom die hoogste op die leer of nog sterker as hy reeds is, sal maak. Hy voel hom magteloos teen 'n donderstorm of verskeurende ongedierte wat plotseling op hom aanval. Dus, hy soek na bo-natuurlike hulp. Die Boesman soek wel, maar stel geen bepaalde godheid in plaas van die gesogte iets nie. Nietemin, hy gevoel hom afhanklik van iets. As 'n vername man onder hulle sterf, word oor die graf van daardie een 'n groot hoop klippe gepak, en daardie steenhoop word vereer terwille van die gees wat daarin woon. 'n Ou Boesman het ons vertel as hul iemand begrawe, dan word eers die "wegleggingsgebed" uitgespreek eer die lykstoet die graf verlaat; maar wat daardie "wegleggingsgebed" eintlik is, kon hy my nie te veel van vertel nie. Die Boesman, as swerfling, het geen leidsliede of selfs geen priesters om eredienste waar te neem nie; publieke vergaderings en goed bygewoonde byeenkomste ken hy glad nie; hoe in die wêreld kan hul 'n grondige en verenigde opienie oor 'n seker leer of instelling hê? Iedereen se opienie verskil van sy naaste nes sy duimafdruk. Hulle het geen inboorlingskole soos die Kaffers nie, hulle het geen kerke van hulle eie nie--dus ook geen vaste godsdiens-stelsel nie. Maar tog, daar bestaan 'n seker nasionale begrip oor godsdiens, wat in geheel nie ontwikkel is nie. In hierdie opsig is hul amper 'n siertjie vir die Kaffers voor, wat glad nie eens 'n woord vir God in hulle taal het nie--in Kaffer-Bybels word die Hottentot-woord Tixo vir God gebruik. As ons van die Boesman se geloof praat, is dit amper beter om van sy bygeloof te spreek--hieraan is hy skatryk, soos ons verderaan kennis sal maak. Daarom slaan hy so sterk geloof aan towery, wat hy beskou as die krag van 'n groot gees wat afstam uit die ougeslag, wat so alles kon doen. Wie sal ons beter kan vertel as sendelinge watter moeite hulle het om 'n suiwer godsdiensbegrip aan die Boesman voor te stel? Dit, natuurlik, het ook iets te doen met die onverstaanbaarheid van die nasie. Al wat buite die jagveld geleë is, lê vir hom in 'n donker, mistige weer, en dit val hom swaar om dit meteens te vat. Maar op die jagveld kan ons algar lesse by 'n Boesman gaan neem. Daar is hy vis in die water en stuurman aan die roer van sy verstand. As 'n Boesman hom by die stene van 'n graf van 'n vriend of famielielid buig, aanbid hy nie juis die blote klippe en die graf aan nie, maar hy spreek met die gees van die afgestorwene. En hy is oortuig dat die gees in die graf hom hoor. NO. 57. BYGELOOF AANGAANDE SEKER DIERE. OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal vertel ons oor die baie bygelowe wat onder Boesmans bestaan. Dis so sterk by hulle ingewortel dat dit amper net soos 'n soort godsdiens kan beskou word. In die Boesman se gedagte bestaan baie denkbeeldige diere wat bo-natuurlike bekwaamhede en eienskappe besit. Ons sal met die Groot Waterslang begin: Die Groot Waterslang het 'n skitterende en fonkelende steen op sy kop en besit die mag om fonteine te laat vol word of te laat opdroog. Hy luister baie mooi na die Boesman-towenaars en volg die jagters onder die grond orals in die waterlose streke. Waar hy is, borrel die fonteine oor, of hy bring die water tot ná onder die oppervlakte van die grond, sodat die jagters net nodig het om 'n vlak gaatjie te grawe om volop water te hê. Dit is dan die gaatjies wat toegestop moet word, waaruit die water met 'n hol riet gesuig moet word. Sodra blank jagters die woesterny agter wild intrek, dan, al wat die Boesmans te doen het, is om met die Groot Waterslang te praat, en hy laat die sterkste fontein vlak voor die oë van die blankes opdroë, waardeur hulle verplig word om om te draai en nie verder wild meer te skiet nie. Ons het in Deel I reeds baie van hierdie Slang vertel en van alles wat hy kan doen. Ons het 'n paar blank mense ontmoet wat voorgee dat hul sodanige Slang gesien het. Op 'n plaas in die Piketbergse distrik het 'n man ons 'n vaalgroen steen gewys wat hy beweer die Slangsteen te wees. Hy het nog verder gegaan en ons vertel dat persone deur slange gebyt daarmee deurgehaal is. Want dit word beweer dat as iemand deur 'n giftige slang gebyt is, en 'n mens plaas die steen in melk en daarna op die bytplek, dat die slanggif by die wond uitkook. Dit moet herhaal word deur die steen elke maal in die melk terug te plaas, dan weer op die wond te sit tot die gekook ophou. Ons het dit self nie gesien nie--dus laat ons die saak hier. Alleen kan ons beskrywe die steen wat aan ons in 1882 deur die heer Gert Visser, van Tierkloof, distrik Piketberg, getoon is. Die steen is vaalgroen, ongeveer so groot as die voorlit van 'n vinger, en skyn van dierlike oorsprong te wees; maar dit kan ook iets anders wees. Dit voel nie swaar nie en vertoon amper nes die haarklip (asbestos) en besit die eienaardige glans van daardie gesteente, maar is glad nie 'n skitterende steen nie--soos die Boesmans beweer--, wat in die dag blink nes 'n ster en in die nag nes 'n kool vuur. Wel, dis soveel as ons van die affêre af weet. Van die Reënbees het ons ook reeds baie vertel. Hy is die reënmaker van die Boesmans. Dog, sover ons van hom weet, bestaan hy net in die gedagte van die Boesman. Stories word vertel dat hy hom kan verander in 'n Boesman en verlief word op die Boesmans. Soms verander hy hom in 'n koei en laat haar ewe geduldig melk. Sy woonplek is in seekoegate, en, net soos die seekoei, kom hy uit om op die lang gras onder die bome te wei. Waarskynlik is dié gedagte aan die seekoei self ontleen, dog in hulle tekeninge skilder hul hom af nes 'n os met horings. Leeu, Tier, Wolf en Jakkals word ook voorgestel as afstammelinge van die ougeslag Boesmans. Vra 'n mens aan Boesmans hoe hul dit weet, dan antwoord hul met 'n weervraag: "Waar kom daardie goed se sterkte en krag dan vandaan?" Die hart van die jakkals word nooit aan kinders gegee om te eet nie. Want 'n jakkals is baie bang en hol op die hoor van die geringste geritsel weg. As kinders die hart eet, word hul net sulke bangbroeke en hol dan weg as daar nog geen gevaar is nie. Die Boesmans vind die gebrom van 'n volstruis mooier as die gebrul van 'n leeu. Daarom, as hul 'n volstruis skiet, dan moet hulle kinders die longe van die volstruis rou eet; want as hul die longe gaarmaak, dan verloor dié hulle eienskap om die kinders 'n harde stem te gee. Dit word by seker geleenthede gedoen. Boesmans glo dat hul 'n uil kan betower en hom dan na die hutte kan stuur om daar te hoe-ho en die dood van die ongewenste persoon aan te kondig. Gaan so een uit die hut om die uil weg te ja, dan val hy daarbuite op die plek morsdood. Die uil self word as 'n groot towenaar beskou en kan enigeen laat sterwe as hy daartoe lus het. Daarom, reken hul, is dit die beste om maar in die hut te bly as 'n uil buite in 'n boom skree. As iemand 'n slang beseer, of selfs net die kop met 'n entjie lyf afbreek, dan kom daardie slang op die stuk (waar die kop nog lewendig aan sit) na die huis van die persoon wat die slang seergemaak het, hy steek hom daar êrens in 'n hoekie of in sy kooigoed of in sy velskoen weg, en lê daar klaar om die persoon dood te byt. Dit is ook 'n Hottentot-bygeloof. Boesmans laat nie hulle kinders op vars springbokvelle speel nie, of hul mag nie die vars bloed of vleis aan 'n boog, pyl of pylkoker laat kom nie. Want dan trek die gees van die springbok in die kinders of in die eienaar van die pyl en boog, waar deur die springbokke in die veld vir sulke persone wild word en gee hul dan verder geen kans om naby te kom nie--hulle bly dan vir altyd ongelukkige springbokjagters; ook met skiet skeur die vleis van hulle duim en voorvinger af. Uit eerbied vir die man se pyle, eet die meide nie die boblad van 'n springbok nie: ander parte kan sy maar eet. Om reën te maak, slaan net meide met klippe op die grond, die Reënbees hoor die gestamp en laat dan reën deur donderweer op te roep. Paddas is die kinders van die Watergees. Hulle was vroeër jongmeide gewees wat deur die donderweer doodgeslaan is, of, liewers gesê, wat die weer met swaarweerstene doodgegooi het. Die Boesmans glo dat seker stene wat op die veld te vinde is, niks anders is as swaarweerstene wat van tyd tot tyd daar geval het. Boesmans glo ook dat springbokke onsigbare pyle het, waarmee hul 'n mens onopgemerk kan skiet. Die pyle gaan binne in die lyf van 'n mens en maak hom siek; en as hy siek is, dan skiet hy altyd mis. Persone wat hul op die jag toelê om altyd raak te skiet, moet by voorkeur die vleis eet van diere wat mak is en wat stadig hol. Want as hy altyd springbokvleis eet, dan gebruik hy vleis van 'n dier wat baie vinnig hol. Die springbokke is vir so een baie wild. Maar eet hy die vleis van 'n dier wat langsaam hardloop, dan word die springbokke vir hom ook mak en laat hom naby hulle kom. Die springbok is 'n dier wat snags nie slaap nie--dus as die jagter net sy vleis alleen eet, dan gaan die gensbokke en hartbeeste ook nie snags slaap nie en bly dan vir daardie jagter net so wild as springbokke, deur net so rond te vlug. Wanneer 'n slang by 'n graf gesien word, dan moet hy gerespekteer en nie doodgemaak word nie; want hy bring goeie tyding van die een wat daar begrawe lê, of hy bring goeie tyding aan die gees van daardie afgestorwe persoon. Ons het reeds tevore genoeg van die Hamerkop (-voël) vertel en sal dus hier nie herhaal wat ons reeds meegedeel het nie. Sulke diere as hierbo genoem, word hoog deur die Boesmans gerespekteer, naamlik by die geleenthede soos ons vertel het; dog as die gevaar daar is, moet hul maar net so goed verbydraf as die swakste goggatjie. Honger en dors sal nooit vir 'n Boesman wette kan voorskrywe nie; hy volg die natuurwet na: Eers ek, en dan 'n ander. NO. 58. NOG MEER OOR BYGELOOF. OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal sal ons nog meer vertel oor die bygelofies van Boesmans. Die Boesman het groot ontsag vir onweer, wind en storms, selfs vir enige ding wat daarmee in verband staan. Hy gevoel hom dan, nes enige skepsel in sulke tye, bepaald hulpeloos. Iemand wat die weer, wind of storms uitskel of met minagting behandel, bedryf 'n groot kwaad. Hy glo dat die donderweer 'n mens met klippe kan doodgooi. As die blitse straf is, dan moet iemand na die weerlig kyk, en sy oë blink nes die weerlig self, en dan sal die ligstraal eerbied kry vir die oë van die persoon wat na die lig kyk en hom dan nie doodslaan nie. Die wind word deur 'n voël, Windvoël, met sy vlerke en geblaas gemaak. As iemand na die Windvoël met klippe, kieries of sand gooi, of met pyle na hom skiet, dan maak hy daardie voël kwaad, en die maker van die wind laat 'n windstorm opkom om alles te verwoes en uitmekaar te pluk. Paddastoele en ander swamgewasse is kinders van die reën. As iemand hul uittrek, moet hy hul nie rondsmyt nie, maar saggies neersit, anders word die reën kwaad en roep 'n geweldige storm op, wat alles laat verspoel en verwoes. Sulke dinge moet gerespekteer word om die veiligheid te bewaar. As iemand onverskillig musiek maak as dit donderweer is, word hy bestraf; hou hy dan nog aan met speel, dan gooi die weer hom met die weerlig of 'n swaarweersteen dood. As Boesmans ontslae wil raak van die slegte gevolge van drome, dan soek hul 'n klip so groot as hulle vuis, hul hou dit in hulle hand, praat daarmee en vertel die slegte drome wat hul in die nag gehad het, aan die klip. Hulle blaas dan hulle asem op die klip en steek dit gou onder die warm as en kole in, sodat die drome moet verbrand. Doen hul dit nie, dan gaan die slegte drome mee na die veld en gaan alles aan die wild, Boesman-rys en veldkos vertel, sodat die dromer dit maar sleg in die veld moet aantref, en die persoon kom teleurgesteld huis-toe. Maar is die drome verbrand, dan is die jag maar net soos ander dae. Boesmans hou nie daarvan om met kos te speel nie--daarom maak hy die kleintjies van wild dood, sodat die kinders daarmee nie kan speel nie. Hy glo as sy kinders met die kleintjies van diere speel--nes die kinders van katte doen--, dan verander hul ook in wilde-katte--dus, sodra hy sy kind met 'n voëltjie of klein diertjie sien speel, gelas hy sy kind om die dingetjie op die daad dood te maak. Vir spoke is hy baie bang. Naby 'n begraafplaas kry 'n mens hom nie in die donker nie. As hy meen dat hy 'n spook sien, trek hy 'n bossie uit, laat dit met die wortels na bo staan en hol dan weg so hard as hy kan. Hy vertel as die spook 'n bossie onderstebo sien staan, dan verbeel hy hom dat die bossie so gegroei het. Hy bly dan daar staan en verwonder hom hoe die bossie so kan groei. As daar 'n windjie kom en die bossie omstoot, woerts! spring die spook weg en is weer by die een wat die bossie onderstebo geplant het; want hy sien dis maar alles foppery. As 'n ster verskiet--vernaamlik as dit 'n lang ligtrein agterlaat--, dan meen die Boesmans dat 'n bekende of 'n vriend sterf; die ster wys aan waar die persoon woon, en gewoonlik is dit iemand van wie hul lank nie tyding gekry het nie. Met verneem kry hul die slegte tyding 'n paar dae daarna. NO. 59. DIE BOESMAN AS KUNSTENAAR. OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal sal ons die Boesman in sy verskillende kunsbedrywe volg. Onder die ander inboorlinge van Suid-Afrika hoef die Boesman as kunstenaar glad nie 'n duim agteruit te staan nie. Vereers is hy 'n skilder en tekenaar na sy eie kultuur, wat die ander nie is nie. Hierin het hy 'n beter begrip as baie ou nasies van deursigkunde--dit wil sê, om voorwerpe op 'n tekening op verskillende afstande voor te stel. Sy aftekeninge bestaan uit skilderstukke en inkrapsels op rotse en word deur die kunswêreld baie bewonder. Gewoonlik skilder hy die Boesmans met rooi of bruin klei af, blank mense met wit klei en Kaffers met swart verf van roet gemaak. Sy inkrap-, of graveerwerk, word op harde rotse met vuursteen uitgevoer. Hy gee hierin die voorkeur aan die groot vaste rotse wat inwendig grys is en wat buite-op met 'n swart, blink nerf verglans is. Deur die nerf deur te krap met 'n skerp vuursteen word die grys gedeelte van die rots sigbaar en bly so vir honderde jare in goeie staat van bewaring. Iets wat ons tref in die afbeeldinge van Boesmans, is dat hul die fatsoen van die liggaam van 'n dier taamlik getrou kan afteken, sodat daaromtrent geen twyfel kan bestaan nie; maar die bene en horings is altyd na verhouding te dun; ook skyn hy hom nie te baie oor die oë en die mond te bekommer nie. Hy verstaan die kuns taamlik goed om 'n mens of dier in staat van rus of beweging voor te stel; dit vereis natuurlik 'n seker mate van noukeurige oplettendheid om waar te neem hoedanig so een sy ledemate hou of buig. Sommige van sy afbeeldings duie duidelik aan dat die tekenaar of skilder 'n regte besef besit van lig en skaduwee om die deel verhewe of ingeduik voor te stel; hierdie kennis kom duideliker in sy inkrapwerk uit. Op die plaas Middel-Hoek-van-Spruit, aan Visrivier, distrik Calvinia, het ons mooi graveerwerk op die blink rotse aangetref; die heer Schalk van der Merwe, eienaar van die plaas, was so vriendelik om in 1882 ons aandag op daardie inkrapwerk te vestig. Die Boesmans is baie gek na dans; en vir dans moet daar musiek gemaak word, anders verloor so 'n verrigting baie van sy aantreklikheid. Ook as 'n danser of danseres neem die Boesman die voorrang onder die Afrikaanse inboorlingrasse in. Op die Europese toneel is daar min toneeldansers wat 'n Boesman in 'n riel sal uitstof--hy is met sy voete net so rats as met sy hande, en met die kronkelinge van sy liggaam is hy amper so knap as 'n slang. Vir die dans is musiek nodig; ook hierin vat die Boesman die voortou by die ander inboorlinge. Sy musiek is glad nie van die beste nie en is maar bra eentonig, dog altyd van 'n vrolike aard en bestaan meestal uit riele, waarvan nogal 'n taamlike verskeidenheid bestaan. Dan tref ons digters onder hulle aan wat die natuurklanke getrou kan naboots. Daar 'n Boesman dit haas onmoontlik vind om iets uit sy kop te leer, is dit maklik om te begryp dat hy nie in staat is om 'n lang rym of digstuk uit te dink en agtermekaar te rangskik nie. Sy beryminge strek hul nie veel verder uit as die klanke wat hulle naboots nie. Hulle rek dit egter uit om reëls oor en oor te herhaal. Op hierdie manier kan hul samevallende gedagtes taamlik uitrek. Dit op sigself is ook 'n middel om die gedig of rym te onthou. Dis jammer dat sulke voortbrengsels al hulle krag by vertaling verloor, anders kan ons enige daarvan weergee; maar die stukkies sal soos kaf lees. As klugspeler is die Boesman nogal heel vermaaklik. Ofskoon hy glad nie so gevat is as die Hottentot nie, tog kan die Hottentot nie die hansworsstreke so knap uitvoer as die Boesman nie. Die naboots en namaak van diere of persone voer hy onverbeterlik uit--so moet ons hom hier ook as die vernaamste gebarespeler onder die inboorlinge beskou. Om die spore van mens of dier oor die hardste en steenagtigste grond of veld te vind, is hy bepaald 'n kunstenaar of 'n deskundige: die geringste verskuiwinkie ontglip sy oplettendheid nie. Hy sal selfs kan vertel hoe lank gelede dit is dat die wandelaar of dier daar gewees het. Dis wonderlik om te bedink hoe dom Boesmans in een opsig is en hoe skrander in ander gevalle. NO. 60. DIE BOESMAN AS JAGTER. OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal ontmoet ons die Boesman op sy regte plek. Ons kan nie glo dat enige nasie hom op hierdie gebied kan verslaan nie. Sy planne by die jag is onbegryplik fyn en skrander. Iemand wat 'n Boesman nog nie in die veld sien jag het nie, kan hom daarvan geen denkbeeld vorm nie. Een voordeel besit die Boesman as jagter: hy is klein van persoon en besit 'n paar oë om ver en raak te sien soos nog geen ander menseras hom op kan beroem nie. Ook sy geelbruin kleur is tot sy voordeel; want dit verskil min met die omgewing van die veld waarin hy sy lewensbestaan moet soek. Van natuur is hy deur al die eeue heen so gehard dat dit baie vermoeienis vereis om sy kragte uit te put--hierin kom sy ligte liggaamsbou hom ook tot hulp. Sy uithoudingsvermoë teen honger en dors, hitte en koue en die grootste ongeriewe oortref ons verstand. Sy ingeskape oplettendheid is sy onfeilbare gids. Sy soekende oog is wakkerder as dié van die wakkerste jaghond. Hy het lankal opgelet dat wild teen die wind op wei en dat wanneer hul verskrik word, hul teen die windkoers trag te ontvlug. Wel, dit weet die ander jagters ook; maar wat hy verder ag op geslaan het, is dat as wild twee stompe hout gekruis oor mekaar sien lê, of 'n bos met sy wortels na bo sien staan, of volstruisvere aan 'n stok gebind in die grond geplant, bemerk, of soiets gewaar, dat hul dan nie so na aan daardie plekke wei nie, maar sulke tekens op 'n afstand vermy. Ds. Rorich vertel: "Gewaar die Boesman dat wild op 'n ver afstand wei, dan berei hy sy jagveld deur twee rye van sulke tekens te maak. Die twee rye is so ver van mekaar dat die wild tussen hul kan opwei. Is alles in gereedheid gebring, dan gaan die jagters tussen die twee rye van tekens gate in die grond grawe, waarin hul plat gaan lê, sodat die wild hul nie kan gewaar nie. Ander Boesmans, ook sommige van die meide, stap in 'n bepaalde rigting om die wild, sonder hul skrik te maak, na die jagters aan te keer. Hierdie verrigting vereis baie oefening en oplettendheid. Die aandrywers vertoon hul op 'n afstand, sodat die wild genoodsaak word om in die rigting te wei waar die jagters vir hulle klaarlê. As 'n mens sien hoe knap dit uitgevoer word, staan sy verstand amper stil. Wei-wei kom die wild nader tot hul tussen die twee rye tekens is. Die jagters wag tot algar 'n kans het of 'n kans kan kry. Uit hulle wegkruipplekke vlie een pyl na die ander sonder gedruis deur die lug en tref sy mikpunt. Die wild sien hoe van hulle maats spring en spartel--so neem hul die vlug, dog verskeie van hulle het in die slag gebly en val in die hande van die skrander jagters. Ieder man se pyle is gemerk--dus weet hy watter bok hy vir hom moet toeëien. Hierdie plan van aanval is nie die enigste kunsgreep waarmee Boesmans hul bedien nie. Dr. Bleek vertel ons van ander planne, wat in sy boek te vinde is. Die springbok is die moeilikste wild om onder pylskot te kry--so moet vir hom baie fyn planne gemaak word. So is die jagter verplig om hom op een of ander manier te vermom en op 'n baie skelm manier weg te kruip. Boesmans maak wat bekruipmusse genoem word; verder vermom hy sy liggaam met vasbind van bossies om sy liggaamsdele, sodat hy presies nes 'n bossie lyk. Daar wild fyn van ruik is, moet hy die windkoers waarneem om altyd onderkant of dwars teen die wind te bly; want kry die wild die ruik van sy vyand, dan neem hy die vlug. Verder bedien hy hom van die velle van wild om dié om sy liggaam te trek. So neem hy die afgeslagte vel van 'n volstruis en gord dit om sy lyf; in die nek steek hy 'n stok, met sy hand kan hy die nek na die grond toe laat sak of oplig--net soos 'n volstruis doen as hy wei. In dié houding kom hy nader en nader tot hy die voëls of wild onder pylskot het. Dog dit alles moet op 'n handige manier uitgevoer word, daar wild ewe oplettend as sy vyande is; word die plan onhandig uitgevoer, dan ontdek die wild die bedrogspel en neem die vlug. So kan ons goed verstaan hoe die kinders in die ledige ure geoefen word om sulke bedrywe knaphandig uit te voer. Dit leer hul as hul nog jonk is. Daar die Boesman so gehard is en so baie vermoeienis kan trotseer, so weet hy om hiervan gebruik te maak om sy uithoudingsvermoë te meet teen diere wat nie water drink nie. Die springbok en die haas behoort tot sulke diere. In tyd van droogte besit die plante nie baie sappe nie--dus as sulke diere op die warmste van die dag vermoei word, kry hul gou dors en raak dus kapot en gee in as die druk te sterk op hulle kom. Dit alles verstaan die Boesman; hy sorg dat hy water by hom het en begin sy agtervolgingshardloop na hy 'n seker bok vir hom uitgekies het. Hy agtervolg die bok op die warmste van die dag. Hy het die voordeel om soms 'n korter pad te hol as die bok met 'n draai loop. Sodra die bok mislik word en tekens daarvan gee, weet die Boesman dat die dier nou ingee. Spoedig oormeester hy sy stuk wild--maar praat nie van sy eie vermoeienis nie. Watter mens sal dit nog vir 'n Boesman nadoen? 'n Haas is makliker om op hierdie manier baas te raak, dog ons, witmense, kan hierdie plan vir uitvoer maar uit ons kop laat. Vir voëls word wippe en strikke van allerlei soorte gestel, ook bedien hul vir hulle van die maak van vanggate deur 'n diep gat in die grond te grawe, dit met latte, gras en grond te oordek; dus, as 'n dier daarop trap, val hy binne-in. Meerkatte word gevang deur 'n ent van die gate af te gaan lê; sodra die meerkatte gaan wei en op 'n afstand in die veld is, bestorm die Boesmans die gate, stop algar behalwe een toe, dan gee hul effe pad; die meerkatte bestorm die gate en wil by die een gat in, alwaar hul gevang word. NO. 61. DIE BOESMAN AS KRYGSMAN. OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal maak ons kennis met 'n gevaarlike vyand, wat geen genade vra nòg genade verleen nie. Een van die oorsake dat die Boesman-nasies so uitgedun is, is omdat hy die lewe van sy vyande nie spaar nie; hyself, as hy in die hande van sy teëparty val, smeek ook nie om genade nie en verwag om maar die dood te sterwe. Wat hom so 'n gevaarlike teëstander maak, is sy gevaarlike gifpyle: 'n skrapie aan die liggaam deur een daarvan veroorsaak, beteken gewisse dood, tensy 'n teëmiddel vir die gif by die hand is. Dan kom nog daarby dat 'n Boesman nooit sy teëstander op die oop vlakte uit die vry vuis ontmoet nie, en dat hy so kan wegkruip en hom so kan versteek dat hy totaal onsigbaar is vanwaar die gifpyle sy boog verlaat, en misskiet is amper onmoontlik vir hom. Want hy waag nooit 'n skot nie of hy moet seker wees dat dit raak sal wees. Ook 'n Boesman sal nooit weerstand bied as hy nie tevore 'n veilige plek vir hom uitgekies het nie. Daarvoor sorg hy altoos. Reeds ver het sy skerp oog sy teëparty sien nader; en as daardie een sy aanval begin, dan het die Boesman lankal sy posiesie ingeneem. Nou kan iemand hom voorstel watter kanse daar bestaan om Boesmans in berg- of rantveld op die lyf te loop; want hy kan wegkruip beter as enige dier dit kan doen. Ofskoon die Boesman die witman met jagplanne ver uitstof, is die witman tog sy moses om krygsplanne te maak--dis te sê, as die Boesman nie meer agteruit of vooruit kan nie. Maar solank dit nog nie die geval is nie, dan is dit makliker om 'n voël in die lug te vang as 'n Boesman in die berge of tussen skurwe rantjies. Die eerste wat die teëstander aan dink, is om hom teen die gifpyle te beskerm. Hiervoor word verskeie planne by die hand geneem. Een is om harde, rou beesvelle vir skilde te gebruik: stokke word aan die vel gebind om dit stewig te maak en daarmee te dra. In die vel word smal skietgate gesny--net dat die tromp van die roer daardeur kan en dat bo nog 'n smal skrefie is om deur te loer om korrel te hou. Selfs hierdie skietgat is gevaarlik. 'n Ander persoon of ander persone as die skut is die skilddraer om die skild versigtig voorwaarts te dra. Dan, 'n vel moet dik en sterk wees as hy bestand is teen die skerppuntbeenpyle: so 'n pyl kan 'n dun vel gemaklik deurboor, en die Boesman weet waar te mik, daar die een wat hom bespied, noodwendig voor die skietgat moet staan om te loer. In sulke gevalle word dubbele velle gebruik. Het die skuts geen velle meegebring nie, dan word groot bosse latte of gras styf vasgebind, en die skut rol dit voor hom uit; maar dit is maar 'n gevaarlike onderneming; want die skut moet sy kop oor die bondel en daarlangs uitsteek om korrel te vat, en dan het die Boesman al lankal sy korrel geneem. Om te beproef of dit gewaag is om die kop agter die bondel uit te steek, probeer die skut eers om sy hoed op 'n stokkie uit te lig; sodra die hoed sigbaar word, vlie daar pyle deur; dit herhaal hy om die Boesmans hulle pyle te laat vermors. Dog as die Boesmans sien dat die hoed steeds sy verskyning maak, weet hulle somar dat dit 'n foppery is; want sy skerp oog het die pyl deur die hoed sien gaan en sy fyn gehoor het die pyl hoor klap. So spaar hy verder sy pyle, en al hou hy net een pyl oor, dan nog is hy net so gevaarlik asof hy met 'n koker vol pyle sit. En glo daardie een pyl gaan hy nie somar vermors nie: hy hou dit as dit 'n kwessie van lewe of dood word. Soms gebruik die geweerskuts 'n ander krygslis deur 'n klomp beeste tussen hul en die Boesmans vas te keer. Op hierdie manier kan hul vir hulle agter die beeste wegsteek en rondskuif, sodat dit vir die Boesmans moeilik word om presies te weet agter watter beeste die geweerskuts is. Op so 'n wyse kry die aanvallers beter kanse om op die plekke te skiet vanwaar die pyle kom. As die son laag sit, kan 'n mens die pyle teen die son verby sien trek, dog as die son hoog in die lug is, dan is soiets haas onmoontlik; dus is die kuns ook om uit te vind van watter plekke die pyle kom. Dit gebeur soms dat Boesmans hulle veediefstalle op die oop veld voortsit, en dat hul op die kaal vlakte ingehaal word. In sulke gevalle het hul hulle agtervolgers ver sien aankom en maak dan gate in die grond om 'n verdedigende houding aan te neem. En daar is hul net so gevaarlik om uit te haal as in die kliprantjies. Want solank hulle agtervolgers nie onder pylskot is nie, sal die Boesmans geen geleentheid aanbied om een roerskot op hulle af te vuur nie. En kom die agtervolgers onder pylskot, dan weet ons wat dit beteken. Met Kaffers is die geval anders. Hulle kry orders om die verskansings van die Boesmans lewendig of gewond te bestorm. Wie val, val--maar vir die Boesmans moet hul gaan doodsteek. Kafferhoofde gee geen rep om omtrent die lewe van hulle krygsvolk nie; so het by voorbeeld die Soeloekoning Tjaka orders aan sy krygsvolk gegee om ongewapend 'n leeu te gaan vang en dit lewendig by hom in die kraal te bring. Hoeveel Kaffers so 'n leeu eers doodbyt voor hul hom in hande het, is hom onverskillig. Dog hul moet hom lewendig bring. Wat die Hottentotte betref, is hul amper net so gevaarlik om teen te veg--dus is dit te begryp dat die twee partye--Boesmans teen Hottentotte--taamlik onder mekaar gemaai het. Hierdie voordeel het die Hottentotte aan hulle kant: hulle is beter georganiseer en kan dus met groter mag gesamentlik optree. NO. 62. DIE BOESMAN AS BEDIENDE. OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal sal ons bemerk dat die Boesman vir seker eise deur die beskawing gevorder gebruik kan word en nie so onbekwaam is nie. Die Boesman na alles is nie die onnut waarvoor sommige mense hom uitmaak nie. Eendag sê 'n man aan ons: "Arrie, 'n Boesman kan 'n mens baie ergernis aandoen, maar die dag as jy hom nie het nie, dan mis jy hom darem." Boesmans wat in die wildernis onder 'n vrye lug en in 'n vrye natuur gebore en opgegroei is, laat hul nie so gemaklik deur die koorde van beskawing bind nie. Dog daar is baie gevalle waar die oues op boerplase vir lang tye gewoon het. Op hierdie manier het hulle kinders nie aan 'n uitsluitende jaglewe gewend geraak nie; hulle was meer tembaar en het vrywillig in huur by die grensboere gegaan. Hulle geldelike loon was nie om van te praat nie, solank hul volop kos en die nodige kry. Twee tot drie skape en twee skepels meel met nog tabak, velskoensool, ou klere en velle daarby, is sy maandelikse rantsoen. As skaapwagter het hy genoeg geleentheid om wild te skiet en veldkos te versamel; want dit laat hy tog nie agterbly nie, al ontvang hy oorgenoeg. Onder hulle word nogal getroue skepsels aangetref--maar dan moet die baas van hulle nie meteens beskaafde mense wil maak nie. Mnr. Jan Gey (van Pitius) het ons vertel dat hy met vee op die grense van die Kalaharie geboer het. Hy laat sy skape onder die sorg van sy Boesmans. As hy terugkom, het hul altyd getrou rekenskap van die verlore vee kon verskaf. Hy het ons die versekering gegee dat die skepsels hom volkome voldoening gegee het. Hy het gesorg dat as 'n Boesman 'n seker leeftyd--nog maar jonk--bereik het, dat hy 'n vrou kry, met wie hy ewe gelukkig saamwoon deur vir haar goed te sorg. Hy beskou dat as huislike verantwoording op 'n Boesman rus, hy langer bly, daar sy vrou liewers 'n stiller lewe wil voer as om in die woeste met haar kinders rond te swerf. Dis wonderlik hoe verdol gek hul na die gebruik van tabak en sterk drank word. Vir 'n pruimpie tabak sal 'n Boesman ver uit sy pad gaan. Ons weet van gevalle in wyndistrikte waarheen hul getrek het en waar hul vry vir hulle geld drank by die kantiene kan koop, dat daar amper geen maand omgaan nie of hulle staan voor die magistraat vir dronkenskap tereg--dis te sê as hul daardie maand nie reeds in die tronk opgesluit was nie. Hoe sterker tabak, hoe beter vir 'n Boesman. Die baas koop gewoonlik die sterkste kwaliteit wat hy kan kry, en dan is dit nog te flou vir jong of meid. Want in die huurkontrak is geen hoeveelheid tabak bepaal nie--net soos dit op is, dan kom jong of meid weer meer vra. Met sterk tabak kom hul natuurlik langer uit. Winkelklere hou vir 'n Boesman nie te lank nie. Hy dink nie altyd daaraan om vir doringbossies pad te gee nie. Daarom sien sy klere meestal daar uit of hy onder die honde deurgedraf het--regmaak of lap is net verniet. As veewagter is hy baie oplettend. Onder die grootste klomp skape sal nie 'n vreemde een kom nie, of hy merk dit dadelik op. As een van die trop siekerig voel, dadelik kan hy dit sien. Hy is baie gek na honde om vir hom te jag--so neem hy altyd 'n hond met hom veld-toe--dis te sê as hy een het of kan kry. Maar ook vir plaaswerk van 'n ligte aard is hy ook handig. Hy is 'n voortreflike perderuiter, en met ploeë is hy ook handig--sowel leier as ploegsterthouer. Dog een ding moet die baas goed na oplet, en dit is om 'n Boesman sy volle rantsoen te gee en niks meer nie; want as sy baas hom soveel kos wil gee as hy kan opeet, dan het hy daardie dag geen diens van hom nie--hy wil dan niks anders doen as net slaap nie. Kry hy weer te min kos, dan steel hy. Daarom, gee hom net 'n seker taks; want by eet en drink het dié nasie geen maat nie. Deur hulle van kleins af te oefen, kan 'n mens hul leer om sindelik en skoon te wees. Ons het Boesman-aias gesien wat so netjies op hulle klere is as 'n meid kan dink om te wees. NO. 63. VOORTEKENS EN VOORGEVOEL. OPMERKINGS:--Die inhoud van hierdie Verhaal ontleen ons grotendeels aan dr. Bleek se boek "Bushmen Folklore." As iets gaan gebeur, dan kan Boesmans dit aan die trek van hulle vleis of 'n gekriewel op hulle vel voel en voorspel wat hy te wagte kan wees--ten minste so vertel die Boesmans. Hulle sê dat die getrek of kloppens in hulle vleis hulle briewe is wat die tyding kom bring. As sulke tekens in sy liggaam begin te roer, dan maak die persoon die ander geselskap stil en hyself praat verder geen woord nie. 'n Droom is iets wat onwaarheid vertel; maar die geklop van die liggaam nie: op hierdie manier kom hy aan sy vleis van wild. Ook kan hy voel as daar mense en besoekers vir hom aankom. As die eeld van 'n ou wond klop, dan is dit die teken dat daardie een se vader aan kom is. Dan roep hy sy kinders en sê: "Loop kyk of oupa nie aankom nie." Die kinders gaan kyk en kom terug met die boodskap: "Daar kom iemand aan." Waarop hulle pa sê: "Loop kyk of dit nie julle oupa is nie; want dis die merk van 'n ou wond wat klop, en julle wil my mos nooit glo as ek julle dinge vooruitvertel nie." As die een weer 'n geklop aan sy ribbe voel, dan roep hy die kinders en sê: "Ek voel dat springbokke aan kom is; want hulle bruin harestrepe op hulle ribbe laat die vleis van my ribbe trek. Toe, klim op die Brinkkop uit, kyk rond of julle nie springbokke tussen die bome sien nie; want hulle steek hul graag tussen hoë bome en in hol rivierbeddings weg." 'n Ander man roep uit: "Ja, toe, kinders, loop kyk!" As 'n Boesman 'n gekriewel in die waai van sy bene of aan sy kuit voel, dan is dit 'n teken van bloed van wild wat langs sy bene sal afstroom. So weet hy dat hy vandag gaan springbokke skiet en dat hulle bloed met huis-toe dra langs sy bene sal aftap. As hy 'n gekriewel agter sy rug voel, dan is dit die hare van die springbok wat hy op sy rug huis-toe sal dra en ook die bloed van die bok wat hy dra. Die ander Boesmans stem in en sê: "Ja, broer, jy praat reg." As hul 'n gevoel in hulle voete kry, dan sê die een: "Hier kom springbokke aan: ek kan voel hoe hul met hulle voete trap en die bossies laat kraak." As hul 'n gevoel op hulle kop kry, dan sê een: "Ek voel hoe ons die horings van die springbok gaan afkap." Voel hul 'n gekriewel op hulle wang, dan beteken dit die swart strepe wat op die gesig van 'n springbok is. As hul 'n gevoel in die oë kry, dan beteken dit die swart kolle wat bo die oë van 'n springbok is. Vir 'n volstruis is die gevoel 'n gekriewel op die kop; dit beteken die goggas wat op 'n volstruis se lyf rondkruip. In die middel van die dag gaan die Boesmans gewoonlik hulle middagrus neem. Hulle lê in die koelte. Dis daarom dat die wild dink: "Nou slaap die Boesmans--daarom sal ons maar naby gaan." Maar as iemand die gekriewel of kloppens of getrek in sy liggaam voel, dan vertel hy dit aan die ander volk wat daar by hom lê; dan slaap hul nie en stuur die kinders om daar ver in die skaduwee van ander bome te lê om te kyk of hul nie wild sien aankom nie. Sodra die kinders wild gewaar, dan wink hul met hulle hande en wys na die plek waar hul die wild sien. Want al die tyd het die oues die kinders in die oog gehou om te kyk of hul nie met die hande sal wys nie: roep en skree mag hul nie. Op die daad spring die jagters op, gryp hulle boë en pylkokers en gaan skuil-skuil veld-in om die wild te gaan voorlê. Wanneer die bokke onder skot is, dan fluit die pyle op hul. En algar bedank die een wat die voorgevoel gehad het. NO. 64. NOG MEER UIT DIE GESKIEDENIS. OPMERKINGS:--Om van die Boesman te vertel so veel as belangrik is, deel ons mee wat ander in die Geskiedenis opgeteken het; en ons is aan dr. Theal baie van hierdie informasie verskuldig. Die Denkvermoë van 'n Boesman, in die algemeen, gaan nie baie verder as dié van 'n blank kind van ses of sewe jaar oud nie. Maar om fyn jag- en diefstal-planne te maak, kan die slimste witman by 'n Boesman gaan les neem. Hy het nie 'n naam in sy taal vir 'n getal hoër as twee nie: as hy drie beduie, sê hy daar is een en twee; vir vier sê hy daar is twee en twee; en so sukkel hy aan. Om die getal van wild aan te gee, sê hy twee en een wei met hulle kop soontoe, twee staan met hul kop sonop-toe, twee lê en een staan onder 'n boom. Maar met dit alles is hy tog 'n tekenaar wat kunstige prentjies op die rotse kan afskilder, of met 'n harde klip daarop inkrap. Nou, ou Ruiter, 'n geslepe ou Boesman, het ons verseker dat die meeste van die prentjies en inkrappings briewe is--ander is somar tekeninge. Nou, as daardie prentjies briewe is, dan is hul van 'n soort soos kinders aan mekaar in die begin van hulle skooljare skrywe. Nou, die ou Egiptenare het ook 'n manier gehad om in tekenskrif te skrywe. Maar die ou Egiptenaar was 'n hoog ontwikkelde man, en dus kan ons van sy verhale meer as dié van Boesmans verwag en notiesie neem. Al vertel die Boesman se tekeninge nie hulle ou geskiedenis nie, dan het dié vir ons tog groot waarde om aan te toon waar die ou dwergnasie orals rondgeswerf en gewoon het; ook kan ons daaruit leer of hulle ooit in beskawing gevorder het. Dan kom nog hierby dat die Boesmans steengereedskappe vervaardig het--van 'n seker soort wat maklik uit dié van ander ou volke te ken is--, en dit bring ons ook op die spoor om die ou verblyfplekke van die Boesman uit te ken en te ondersoek. Nou laat ons luister na wat die ou geskiedenis ons verder oor ou nasies vertel. Ons het reeds geluister na hoe die Farao's van Egipte 'n dwergnasie geken het wat so lekker kon dans, en dat die Boesmans in daardie tyd uit die middel van Afrika moes gehaal word, terwyl baie honderde jare voor die Farao's die dwergnasie oor die noorde van Afrika en in Egipte te vinde was. Want hulle steengereedskappe en skilderye is op verskeie plekke te vinde en te sien. Nou vra ons: Wat is hier in Suid-Afrika te sien om aan te toon dat vir honderde jare voor die blankes hier gekom het, hier 'n menssoort gewoon het wat die gewoontes en lewensaard gehad het wat die teenswoordiges besit? In die eerste plaas, oor Suid-Afrika is vandag te vinde Boesmangereedskap. En wat die wonderlikste daarvan is, is dat hierdie gereedskap net soos dié lyk wat tot in Suid-Europa te vinde is. Die gelykenis is so sterk dat as ons van hierdie gereedskappe neem en dié deurmekaarmaak met die steengereedskappe van Suid-Europa, dit net 'n bekwame deskundige vereis om te sê watter is watter. Ook die tekeninge is so te sê een en dieselfde wat hier en oor Noordelike en Middel-Afrika aangetref word. Watter ander gevolg moet ons hieroor vel as dat die Boesman die oorspronklike bewoner en baas van heel Afrika was? Want van ander ou nasies is hier geen spoor of klou te vinde nie. Nie alleen word die gereedskappe hier aangetref nie, maar selfs die ou werkplekke waar die toestelle gemaak is. Dit blyk dat die vuursteen waaruit die dinge vervaardig is, van baie ver aangedra is. In die jaar 1884 ontmoet ons 'n baie ou Boesman wat naby Chrissiesmeer, Transvaal, gewoon het. Hy het by hom 'n ouderwetse stuk klipgereedskap gehad. Na ons dit bekyk het en sien dat dit die sogenaamde spieslem (of asgaailem) is, vra ons hom wat die Boesmans met so 'n tamaai asgaaipunt maak, terwyl dit tog te stomp en te ongeskik is om iets daarmee dood te gooi. Sy antwoord was: "Baas, dis die Boesman se graaf en pik om vanggate vir wild te grawe." En na 'n rukkie vervolg hy: "Ons, Boesmans, het nie soveel krag in ons arms om 'n ding met 'n stomp klipasgaai dood te gooi nie. Maar laat hy hom voor ons pyl en boog kom presenteer, dan sit hy gou op sy hurke." Van daardie tyd af het die naam van spieslem (of asgaailem) deur die geleerdes vir dié soort steengereedskap gebruik, vir ons altyd vreemd geklink. Want dit blyk dat al die Boesmans nie gif gebruik het nie--soos b.v. die skepsels wat op die Hoëveld van Transvaal en ander plekke gewoon het, waar die regte soort gif nie te vinde is nie. Daarom het die Hoëveld-Boesmans die wild met strikke, wippe en vanggate in hande moes kry--en vir die gate het hul graafgereedskappe nodig gehad. Langs ons seekus word baie ou skulphope aangetref, waarvan sommige seker honderde jare oud is--dis te sê as ons oordeel na die dik lae stof wat daarop gewaai het, die plantegroei wat daarop van tyd tot tyd gegroei en vergaan het--vernaamlik te oordeel na die dik bome wat bo-oor gegroei het. So is--jare gelede--op Mosselbaai in 'n spelonk 'n groot hoop skulpdoppe ontdek geword. Deur noukeurige ondersoek en studie het dit geblyk dat dit deur menshande jare terug daar byeengebring is. Maar die interesantste skulphoop wat totnogtoe in ons land ontdek is, is te vinde op die linkerwal van 'n spruit wat in die Buffelsrivier, Oos-Londen, loop. Die hoop het soos 'n klein heuweltjie gelyk, wat bedek was met 'n dik laag grond daaroor, waarin bosse en bome gegroei het; dit was 50 tree lank en 40 voet dik en het omtrent 33,000 kubieke jaarts skulpe van verskeie soorte bevat. Daar die puin weggevoer was om 'n moeras mee op te vul, is die grond deeglik ondersoek geword, en toe kry hul daarin as, stukke van kleipotte, bene en klippe wat swart brandplekke aantoon; maar steengereedskappe is daarin nie ontdek geword nie. Nou, as ons 'n bietjie oor hierdie puinhoop nadink, dan kom daar baie vrae in ons gedagte op--soos, hoeveel jare het dit geneem om soveel skulpe te vergader, hoeveel tyd het dit daarna geneem om die dik laag grond daaroor te waai en hoelank het dit die bome geneem om daarop te ontwikkel? In Boesmanland het ons groot sand- en grondheuweltjies aangetref waarin doppe van volstruiseiers, bene en verteerde horings van wild en potstukke te vinde is. NO. 65. PYL EN BOOG. OPMERKINGS:--In die laaste gedeelte van hierdie Storie deel ons mee informasie deur mnr. E. de Roubaix, Roggeland, Nieuwoudtville, verskaf en wat hy van ou oom Jan Visser ingewin het--wat toe al 83 jaar oud was. Die wapen waarop 'n Boesman staatmaak, is sy pyl en boog. Die boog word van 'n taai, buigsame hout gemaak wat nie maklik breek as dit gebuig word nie. Kareehout is daarvoor ook geskik. Die Boesman neem 'n lat van omtrent drie en 'n half of vier voet lank. Die stuk hout moet sonder kwaste wees. Hy sny dan die lat effe spits--met verdrag--na die punte toe, dog in die middel bly dit oor 'n duim dik. Na hy dit mooi en glad afgewerk het, smeer hy dit met vet en hou dit oor die vuur dat die vet kan intrek. Dit doen hy as die hout nog nat en klam is. Op hierdie manier bly die boog se hout sterk en buigbaar. Die boog word gedurig met vet ingesmeer, sodat die hout nie kan uitdor nie. Hy neem van die senings van groot wild en draai daarvan--solank as dit nat is--'n sterk snaar of string. Hy knoop die een ent aan die een punt van die booghout, dan buig hy die hout in die fatsoen van 'n halfmaan en knoop die ander ent aan die ander punt van die booghout vas, en dan is die boog klaar. Die skag, of steel van die pyl, word van sterk fluitjiesriet gemaak; want die pyl moet lig wees. Vir harpoene gebruik hy harde been of geslypte vuursteen; maar ons het ook gesien dat hul glas van 'n bottel of 'n stuk hoepel gebruik het--dis te sê, waar hul dit op die lyf geloop het; want glas- en yster-smelt verstaan hulle nie. Daar is soveel soorte harpoene dat ons nie algar kan beskryf nie. Een soort het 'n lang punt agter, dit druk hul in die voorpunt van die pylsteel en woel dit styf met nat sening van wild vas. Die ander--soos glas en vuurklip--word met harde gom of soiets aan die voorpunt van die pylsteel kunstig vasgeplak. Aan die agterkant van die pyl--om dit reguit te laat trek--bind hul 'n veer met senings vas, sodat die pyl daardeur 'n swawelstert kry. Dan is daar pyle met gif agter die harpoen en pyle sonder gif; en dié het meestal 'n skerp beenpunt. Nou ontbreek die gif nog. Soos ons gesien het, het die Boesman oor 'n baie groot oppervlakte gewoon. Bossies en bome wat op een plek groei, is glad nie te vinde op 'n ander plek nie. Dus, die gif wat op een plek te kry is, is nie op 'n ander plek verkrygbaar nie. So spreek dit vanself dat die gif wat b.v. aan die Sambesie verkrygbaar is, glad nie langs Grootrivier te kry is nie. Daarom is die Boesman se gif vir pyle van verskillende soorte vergif saamgestel. In al die verskillende samestellings lyk dit of die melkboom of noorsdoringsoorte die vernaamste rol speel. Daar is 'n gifbos wat die plantkundiges die Acocanthera venenata noem. Mnr. Smith vertel ons dat die Boesmans die hout van hierdie bos neem, dit stukkend stamp, in 'n kleipot plaas om met water gekook te word. Solank dit kook, moet 'n deksel op die pot bly, want die wasem is baie nadelig. Maar tog word die inhoud van die pot af en toe omgeroer. As dit goed gekook is, dan word die water afgegooi en gekook tot net 'n klewerige vloeistof oorbly. Dan stap die Boesman daarmee na 'n soort melkboom, tap die vars melk in die pot en meng die boel deurmekaar. As dit afgekoel is, dan is dit 'n taai, bruin mengsel wat die kleur van bywerk het. Oom Jan Visser, van Boesmanland, vertel weer hoe 'n ou Boesman, Rondelyf, wat jare agtereen by sy vader gewoon het, gif vir sy pyle bewerk het. Ons gee dit weer in dieselfde woorde soos mnr. E. de Roubaix dit uit die mond van die ou oom gehoor het:-- "Rondelyf het ook gif vir sy harpoene gemaak; en die gif was sterk--want ek het met my eie oë gesien dat 'n springbok, net deur die dikvleis van die linkerbout geskiet, tog doodval; en dit sou nie gebeur het nie as 'n koeël daardeur gegaan het. Hierdie gif het hy eenvoudig gekook van die gifbos se melk. "Die gifbos groei maar op 'n paar plekke, nl. soos kort bokant Upington. Maar aan die suidelike kant van Grootrivier is 'n plekkie tussen Vaalkoppies en Matjiesrivier waar die gifbos aangetref word; die naam van die plek is Gifkloof, alwaar dit tot vervuiling groei. Die gifbos het geen blare nie, net vierkantige arms, wat van vyf tot ag voet hoog word. Die arms is vol kort, skerp dorinkies en is daarby vol senings net soos die blaaie van turksvye. "Ek het ook gesien dat ander Boesmans hulle harpoene met die melk van hierdie gifbos smeer. "Die oumense was erg bang vir die gifbos--daarom het hul die kinders ten strengste verbied om nie in die nabyheid van die gifbos te kom nie." Oom Karel van der Merwe, wat baie met Boesmans omgegaan het en dus hulle goed ken, het ons lankal vertel dat Boesmans ook die gif van seker soort slange--nie alle soorte nie--gebruik om hulle pyle mee te vergif. By soiets is daar altyd 'n seker mate van geheim by sonder om eens van al die bygelofies daarby te praat. By voorbeeld, die slang moet só gelyk het, só gelê het en nie dit of dat gedoen het nie. Ook sou al die fluitjiesriet wat só of só gegroei het, nie geskik wees nie. Verder moet die veer aan die agterpunt van die pyl van dié of dié voël geneem word en dan moet die veer op verskeie maniere behandel en gedokter word. Dis nou eintlik soos die ou gryskop-spreekwoord sê: 'n Goeie geloof maak salig; want die Boesman glo sterk in towery. As die wildding dood is, dan is die eerste wat 'n Boesman doen as hy daarby kom, om die stuk vleis rondom die harpoen uit te sny en dit weg te gooi as ongeskik om te eet. Witmense wat van die vleis geëet het wat met gifpyle geskiet is, verklaar dat die vleis 'n lawwe smaak het. Wat die slanggif betref wat die Boesmans vir hulle pyle gebruik, is dit wel giftig as dit in die bloed van 'n wildding of mens kom; maar hulle verstaan die kuns om dit skadeloos te maak as dit in die maag kom. Dit is ook 'n bekende feit dat 'n hond wat deur 'n giftige slang gebyt is, as hy met teëgifmiddels deurgehaal word, en as hy later gebyt word, nie aan die gevolge doodgaan nie. By ons op die plaas was verskeie sulke honde wat niks oorkom nie as 'n slang hulle byt. NO. 66. HOE BOESMANS VRY EN TROU. OPMERKINGS:--In hierdie Storie vertel ons wat mnr. W. A. van Zijl, van Klein-Breipaal, Kakamas, ons meegedeel het, verder wat ons van Boesmans self verneem het. Daar die Boesmans ver uit mekaar woon en hulle nie bepaalde wette het nie, is dit maklik te verstaan dat b.v. die Boesmans van die Kalaharie ander gebruike het as die Boesmans van Transvaal, die Karoo of Boesmanland. So vertel mnr. W. A. van Zijl ons dat in Boesmanland, as 'n jong Boesman op 'n jongmeid verlief is, dan moet hy 'n vet springbok gaan skiet; hy bring dit na die plek waar die jongmeid woon en plaas dit op 'n klein afstand van die pondokkie. Die volgende dag moet hy weer 'n ander bok gaan skiet; hy bring dit dan weer na dieselfde plek waar hy die bok van die vorige dag gesit het. Lê die eerste bok nog daar (omdat die ouers van die meid dit nie kom haal het nie), dan is dit die vaste teken dat die meid hom nie wil hê nie, en hy kan maar die twee bokke vir homself hou en wegneem. Maar as die eerste bok weggehaal is en hulle kom die twede een ook haal, dan kan sy hart maar gerus wees en hy kan die meid kry. Want hiermee het hy getoon dat hy 'n man honderd is, wat 'n vrou kan kos gee. Die grootste plegtigheid by die bruilof is dans en vleis-braai, eet en musiek-maak. Die seremonies van trou is heel eenvoudig. Die bruidegom gaan met een aan ieder sy in 'n ry staan. Die bruid insgelyks staan met 'n meid aan ieder sy regoor, dan dans hul 'n paar slae heen en weer, en die hele plegtigheid is oor; dan kan die braaiery en dansery maar begin. By ons het 'n ou Boesman met die naam van Ruiter gewerk. Weens sy swakker liggaamsbou kon hy met die ander volk nie saamwerk nie en wou nieteenstaande dieselfde huur ontvang. Ons het hom naderhand laat loop. Dog in dié tyd het ons hom gevra om saans vir 'n span tabak aan ons stories te kom vertel. En dit kon hy net goed doen. Soos hy ons beduie het, is hy aan die kant of grense van die Kalaharie gebore. Met strooptogte op vee van die trekboere uitgevoer, is hy op jonge leeftyd in hande van Boere geval en het van een baas na die ander getrek, en so het hy min of meer half-beskaaf geraak; maar sy Boesman-nukke kon hy maar nie laat staan nie--so was hy al baiemaal in die tronk. Wel, sy storie oor hulle manier van vry is soos volg:-- 'n Boesman neem maar een vrou en nie so baie as 'n Kaffer nie. Hy gaan tot 'n huwelik oor as hy twintig jaar is of soms jonger. As hy sy hart op 'n jongmeid gesit het, dan gaan hy daar kuier. Met sy aankoms daar groet hy almal vriendelik en gaan naas die jongmeid sit en begin somar 'n lewendige gesprek. As die jonkman vir die meid aanstaan, dan staan sy op en bring vir hom iets om te eet of te drink. Na hy hom uitgesels het, staan hy op, stel hom ewe kwaad aan en stap weg sonder om iemand te groet. Hieruit moet die jongmeid en die geselskap opmaak dat hy van nou af 'n vaste vryer is. Hy bly dan vir 'n lang tyd weg en maak eindelik sy verskyning weer. Almal is bly om hom te sien, en hy neem dan sy sitplek naas die jongmeid, en die ander klomp bedien die twee. Hy bly dan die aand daar; en al wat die jongmeid doen, is om sy bed op te maak en stap dan weg. Maar wee die jonkman as hy binne die ses maande nie kom nie; dan betower die ouvolk 'n uil, wolf of jakkals om daar by die jonkman se huis in die aand allerhande nare geluide te maak. Het die jongkêrel 'n suspiesie, dan bly hy binne in sy pondok of strooihuis en gaan dan die ander dag teen-toorgoed haal wat sterker is as dié van die ouvolk en vernietig dan die krag daarvan. Maar staan die jongkêrel onbedag op om te gaan kyk watter goeters sulke nare geluide maak, dan val hy op die plek dood as hy buitekant kom. As die jongmeid van die begin af van die jonkman nie gehou het nie, dan bly sy nie naas hom sit nie: sy staan op, stap weg en gaan op 'n ander plek sit; dan moet hy weet dat sy kanse maar sleg staan. Mnr. Jan Gey het aan ons vertel toe hy aan die grens van die Kalaharie sy veepos gehad het en sy vee daar aan die sorg van getroue Boesmans oorgelaat het, het hy altyd gesorg dat die jong Boesmans jonk trou; dan bly hul daar, sorg vir hulle vrouens, en is dan glad nie so rondloperig nie. Die Boesman is baie aan sy vrou en kinders geheg. Hy sal die grootste ongeriewe deurstaan om kos en water aan hulle te verskaf. Die vrou daarenteen help ook kliphard om veldkos vir haar gesin te verskaf. Was dit nie dat hul mekaar so getrou bystaan nie, dan kon so 'n swerwende nasie in die woestyn nie vir duisende jare bestaan het nie; hy is wreed teenoor ander, maar teen sy gesin is hy die opoffering self en stel sy lewe vir hulle in gevaar. NO. 67. IS BOESMANS WERKLIK SO DOM? OPMERKINGS:--Hoe meer ons die Boesman bestudeer, hoe groter raaisel word hy vir ons. Ons is almal daarmee eens dat 'n Boesman baie fyn jagplanne kan maak--meer so as enig ander nasie van die wêreld; maar dan weet ons ook dat niemand daarin geslaag het om 'n Boesman goed te leer lees en skrywe nie. Sy taal is eenvoudig, tog vervoeg hy sy werkwoord net so goed as 'n Hollander of Engelsman kan dink om sy eie werkwoorde te vervoeg. 'n Jong Boesman leer 'n ander taal praat met verbasende snelheid. Sy tekeninge is so duidelik dat daar geen twyfel kan ontstaan watter dier of mens daarmee bedoel is nie. Van klei kan hy enige dier of mens namaak en tog kan hy nie tel nie, terwyl aan die mens tien vingers gegee is, wat ook kan gebruik word--en wat al die nasies van die wêreld gebruik het--om te leer tel. Omdat hy nie diep oor iets kan redeneer nie en omdat hy hom nie in ernstige gedagtes kan verdiep nie, is sy begrip van godsdiens baie oppervlakkig--so het dit by ons al 'n vaste uitdrukking geword: Hy is so dom as 'n Boesman; sy verstand is so kort as dié van 'n Boesman. Maar is hy nou so dom in alles? Sonder gereedskap kan die beste ambagsman nie werk nie. En hoeveel ambagsmanne--ja, hoeveel van ons--is daar wat ons eie gereedskappe kan maak? Die kuns is om sonder gereedskap te werk. Ons het kraalsnoere van volstruiseierdoppe gemaak gesien en het enkele in ons besit wat 'n Boesman sonder gereedskap gemaak het. Ons vertel wat oom Jan Visser aan mnr. E. de Roubaix meegedeel het hoe die krale gemaak word:-- "Rondebout (die Boesman) en van sy maats het ek sien krale maak van die doppe van volstruiseiers. Die dopstukkies word geslyp tot hulle rond is en die grootte van 'n hempsknopie het; dan word 'n gaatjie in die middel geboor en is dan gereed om ingery te word. Die Boesmans dra soms lang stringe van hierdie soort krale om hulle arms en bene--net soos Kaffers glaskrale dra." Dan, weer, het ons kieries met 'n knop gesien wat Boesmans sonder die hulp van 'n staalmes bewerk het en het daarop met 'n draadjie en kooltjies vuur diere uitgebrand wat baie duidelik en natuurlik was--vernaamlik 'n bont tier en slange met hulle skobbe en dubbele tonge. Ons is seker dat baie van ons wat ons so slim hou, die Boesman dit nie sou nagedoen het nie. En wie het hom dit geleer? Mevr. Jacob de Clercq het ons vertel dat haar vader 'n Boesman gehad het wat by hulle groot geword het. Hy het al sy eie musiekinstrumente ewe kunstig gemaak. Daar het dit nie by gebly nie, maar hy kon daarop gesangetjies en liedjies speel; maar om te leer lees of spel of iets uit die hoof leer--so ver kon hul hom nie bekwaam nie: Sy vertel, toe die eerste kettingsteek-naaimasiene uitkom, het hy op sy eie manier so 'n speelgoed-masien nagemaak. Hy het te danig 'n begeerte gehad om smidswerk te leer, en het toe by 'n smid in Natal gaan werk; hy was daarin net knap; en toe hy die ambag enigsins goed verstaan het, loop hy weg, sodat niemand weet waarheen hy gedros het nie. Selfs met 'n eenvoudige sikspens-knipmes kan 'n Boesman kunstige werkies verrig. Ons het gesien 'n nek en kop van 'n viool wat 'n Boesman van kareehout uitgekerf het wat glad nie in vertoning vir 'n ingevoerde een hoef agteruit te staan nie. 'n Ou vrind van ons het ons vertel dat sy buurman, mnr. Prinsloo, in die ou dae 'n watermeultjie gehad het om koring mee te maal. Sy meulenaar was 'n Boesman wat hy klein gevang het en van sy ouers ontvang het, daar kos toe skaars was. Die Boesman het alles van malery geleer. Hy was ook met 'n makgemaakte Boesmanmeid getroud. Albei het 'n goeie en sindelike opvoeding gekry en het in 'n kliphuis met deur en venster daar by die meul gewoon. Dit het soms gebeur dat die malery langer ophou as verwag is, dan het die ou Boesman die witmense na sy huis genooi om koffie te drink of 'n stukkie te kom eet. Sy oumeid was skoontjies aangetrek; die tafellaken was so wit as sneeu; wat daarop staan, blink; en die borde, messe, vurke, lepels en kommetjies is wat hul spesiaal vir witmense gehou het. Dus sien ons hieruit dat as 'n Boesman van kindsgebeente reinheid geleer word, hy ook sindelik kan wees en dat hy vir hom in muurhuise goed tuisvoel. Dis verder 'n bekende feit dat die Boesmans nooit geploeë of gesaai het nie. Wel, meneer Louw Prinsloo het in die vroeë dae naby Chrissies-meer op die Hoëveld van Transvaal gewoon. Hy vertel dat hul wilde Boesmans wat vee gesteel het, agternagesit het. Aan die bopunt van Soetoerivier kry hul die woonplek van die Boesmans; en daar het klein tuintjies met mielies gestaan, terwyl in die hele omgewing geen blankes of Kaffers gewoon het nie. Wild het toe al skaars geword, en die ou spreekwoord sê: "Nood leer bid,"--so het die Boesman hom verplig gevoel om ook mielies te saai--miskien meer met die doel om dit groen te kook of te braai. NO. 68. 'N BOESMAN IS WAARLIK DAPPER. OPMERKINGS:--Hierdie Verhaal is afgeskrywe deur mnr. E. de Roubaix soos deur oom Jan Visser aan hom vertel. Ou Oom Jan Visser--nou 83 jaar oud--vertel die volgende ware gebeurtenis:-- "Sestig jare gelede was ek 'n jongeling van drie-en-twintig jaar oud en weet vandag nog baie goed wat ek op hierdie leeftyd gesien, gehoor en ondervind het. Dit was in die jaar 1859. Die ou wêreld tussen Calvinia en Grootrivier was toe nog woes, maar bedek met gras en blomme; wild en ongedierte het ook nie makeer nie. My vader se veelêplek, of staning, was in die hartjie van ou Boesmanland en wel by 'n groot vlei of pan. [Die Boesmanlanders noem die opgedroogde vloer van 'n groot meer water 'n pan.--Die Skrywer.] "As 'n mens aan een kant van die pan staan en kyk oorkant-toe, dan lyk die ander kant somar hier naby. Maar moenie glo nie! Jou gesig word bedrieg en dis nie so nie. Soms sien 'n mens êrens in die pan 'n groot wit ding wat so groot vertoon as 'n boerbok; maar loop hy daarheen, dan vind hy niks meer as 'n murgbeen van 'n bees nie. "Op 'n warm dag--as die warm lug oor die grond flikker--, dan vertoon orals in die pan of daar plasse helder water staan wat groot kabbelings maak. Maar dit alles is 'n lugverskynsel, wat ons opgeefsels noem. Daarom het die pan die naam van Verneukpan gekry; en dis vandag nog sy naam, en almal noem die plek nou nog so. "Nou, wat ek eintlik wil vertel het, is dit: dat in daardie tyd by ons 'n ou rou Boesman gebly het. Sy naam was Rondelyf. Hy was al bejaard; want sy ou gesiggie was al vol rimpels en wat van sy twee nou ogies te sien was, was net twee skrefies--hoewel hy baie beter kon sien as ons algar saam. Hy was die wagter van my vader se lammerooie. "'n Geslepener skelm, 'n fyner leuenaar en 'n deurtrapter dief ken ek nie. Hy het altyd die tabak, bierklei, timablikkies (ghriesblikkies), vleis, kougoed, seninggare, en ander dinge van die volk uit hulle pondokke gesteel sonder dat iemand hom ooit betrap het. As iemand hom vertel dat daar groot suspiesie teen hom bestaan dat hy op een of ander tyd 'n ding gesteel het, dan trek hy sy gesig in die onnoselste en onskuldigste plooie, wat sy onskuld moet aantoon. Op die oomblik is hy bereid om te sweer en te bewys dat hy op daardie dag glad op 'n ander plek was as dié waar die goed gesteel is--alles om te staaf dat hy somar niks anders as die pure waarheid praat nie. "Hy het nog op die Boesman-manier pyl en boog gedra en het baie hase so op die lêplek platgetrek, of doodgeskiet. Met sy glinsterende en half-toegeknipte ogies het hy reeds van ver af 'n hasie agter 'n bossie sien lê, of 'n koraan in die laagte sien staan, of 'n pou daar teen die duintjie sien wei. Dan begin hy te fluit, en begin in 'n sirkel al om die wildding te loop; maar hy kom tog al die tyd nader en nader, sodat hy die sirkel naderhand baie kleiner het. Al die tyd hou hy die pyl op die snaar van die boog gereed. En bewaar die arme dier as Rondelyf hom onder skot kry, dan is dit klaar met hom; want mis-skiet ken die ou Boesman nie! "Hy het nooit springbokke vervolg as dit koel is nie; maar op die warmste van die dag is sy tyd; want dit gebeur dan dat die muggies die bokke pla, en hulle gaan dan skuiling in die koelte onder die bome of bosse soek. Terwyl hulle daar perdgerus in die skaduwee staan, begin die ou Boesman hulle te bekruip. Hy kon letterlik soos 'n slang op die grond seil en gaan dan tot 'n vyftien tree of so van hulle af, kies sy buit, en dood is daardie bok se naam! Dit het nooit gebeur dat 'n dier wat hy bekruip het, hom gewaar het nie. "Omtrent twee uur te perd van Verneukpan is 'n plek met die naam van Omdraaivlei; daar was 'n ander staning. Op 'n seker dag het daar op Omdraaivlei 'n smous met negosiegoed en tabak kom staan. Hy het daar 'n goeie ruk gebly; en my vader het daar ook goed gaan handel en koop. "Gou het Rondelyf van daardie negosiewa gehoor, en dit het hom nie lank geneem om uit outa Koring se gordband twee sielings te steel nie. En weg spring hy met daardie geld, dwarsdeur die veld, reguit na die smous toe om tabak te gaan koop. "Omtrent halfpad staan 'n leeu kort voor Rondelyf op en staan hom ewe bedaard en kalm aan te kyk; al die tyd swaai hy sy stert van die een kant na die ander kant in die lug. Ongelukkig het Rondelyf nie sy pyl en boog by hom gehad nie, nog minder vuur of 'n ander wapen as net sy twee-voet-lank kierietjie. "Hy sak stadig op sy hurke en hou die leeu dop; die leeu kom 'n entjie nader. Hy staan toe weer regop en staan die leeu aan te kyk; die leeu bly weer staan; daarop gaan hy weer op sy hurke sit, en weer kom die leeu 'n bietjie nader. Hy staan nogmaals regop, wat die leeu weer tot staan bring. So het hy 'n paar maal aangegaan. En toe hy weer opstaan, spring hy regop in die lug, gee 'n geweldige skreeu en klop hard en geesdriftig op sy karos, wat hy onderwyl van sy lyf afgehaal het en wat hy toe in sy hand hou, en hy storm die leeu. Dit was te veel vir die leeu: hy neem die spat; en so is Rondelyf van hom bevry geword. En na hy dit veilig geag het, spring hy terug na Verneukpan toe en kom my vader roep om die leeu te skiet. "Ons het dan ook nie versuim om die leeu te gaan opsoek nie. Ek het meegegaan. Toe ons op die plek kom waar die ontmoeting afgespeel was, het ons die spore van albei goed beskou en kon dadelik sien dat Rondelyf nie met stories aangekom het nie, en dat hy waarlik 'n baie nou ontkoming gehad het; was dit nie dat hy geen lafaard was nie, dan was daardie dag voorseker die laaste dag van sy lewe." Tot so ver het oom Jan Visser vertel; maar hy het nog meer vertel, en ons sal in die volgende boekdeel nog meer van Rondelyf hoor. Ongetwyfeld was hy 'n ou karnallie; maar net so ongetwyfeld was hy 'n held. In die volgende boekdeel sal ons geleentheid vind om nog meer van sulke dapper verrigtinge melding te maak, waaruit duidelik sal blyk dat die dwergnasie heldhaftig is en glad nie lafaards is nie. NO. 69. HOE BOESMANS VERF MAAK. OPMERKINGS:--Ons vertel hier hoe Boesmans hulle verf meng om hulle skilderinge op rotse uit te voer, en ook hoe hul vir sieraad soms hulle lyf skilder. Hoeveel persone het al die vraag gestel: Ek verwonder my dat die skilderinge van Boesmans soveel honderde van jare kan bestaan sonder te verbleek of af te reën--hoe maak hul die verf? Nou, as iemand 'n bietjie oplettend is en sy oë rondom hom heen werp, dan sal dit hom dadelik tref dat sulke skilderinge baie voorkom waar die melkboom of noorsdoring-soort bosse en bome groei, of anders in streke waar pitvrugte aangetref word. In kaal streke waar soiets nie aangetref word nie, daar vind ons meer grafeer- of inkraptekeninge. Dan word 'n harde skerp klip gebruik om figure in sagter klip in te krap. Hiervoor gee hul die voorkeur aan die swart blink rotse wat net 'n dun nerfie buiteom het; as dit deurgekrap word, dan maak dit 'n vaalgrou streep wat net so lyk as die binneste van die rots. So 'n grafeer-, of uitkrapwerk, is so te sê onverganklik. Ons sal oom Jan Visser weer aan die woord bring soos goedwillig deur mnr. E. de Roubaix vir ons opgeteken. Oom Jan gaan voort om te vertel:-- "Rondelyf het ook die kuns verstaan om verf te maak. In T'korgas se Laagte het baie van die plat leiklippies gelê, wat blou, vaal, geel, swart en bruin gekleurd is. Hy kies dan onder die klippies uit net watter kleure hy wil hê; hy maal dit tot poeier, sif dit dan tot tienmaal deur ou lappe of doeke, ja, hy pers dit met sy vingers daardeur; nou is dit stof. "Hy maak daardie stof aan, of meng dit met die t'kouboom se olie, net soos skilders verf meng, en begin daarna met sy kwassie te skilder. "Die t'kouboom tref 'n mens vandag nog in groot menigte aan in die sandlaagtes van Brabees, Renosterkop, Noudonsies en ander plekke langs Grootrivier. Die boom self is baie taai, dit het 'n dik stam en behou sy blare somer en winter. Die blare is so breed as dié van 'n perskeboom, dog korter, baie gekrul, of kroeserig, en besit 'n frankbitter smaak. "Die olie word verkry uit die bessies van hierdie boom deur dit fyn te stamp en dan te kook; die bessie is net so groot as die kasterolieboom se pitte, dog is baie harder. Hierdie bessie braai Rondelyf uit saam met die melk van die gifbos. As dit afgekoel en koud is, dan is dit gereed om as olie vir verf te dien. Waar die soort gekookte olie op 'n klip val, maak dit 'n bruin vlek wat nie vandag, nòg môre, nòg oor jare daarna somar sal uitgaan nie. "My oorlede moeder het ons ou trektafeltjie met daardie soort verf geskilder. Op sagte voorwerpe, soos sagte hout, word die verf dof, maar op harde klip behou dit sy helder kleur. Maar met al ons rondtrekkery het dit moeilik gegaan om 'n skaafplekkie aan die tafel te kry--dis ongetwyfeld, dié soort olie is goed. "Rondelyf het nog 'n ander soort verf gemaak, naamlik van ajoos, vet en harpuis. Die Boesmanlandse harpuis is baie skaars--so vat hy soms in plaas daarvan kors, of gom, van die t'kooibos. Met hierdie soort verf het hy soms sy hele liggaam besmeer--tot selfs sy bakkies. Dit het 'n mooi donkerbruin kleur. "Die ajoos is 'n soort plant nes die duiwelsbrood. [In Boesmanland word 'n paddastoel duiwelsbrood genoem.--Die Skrywer.] Maar waar die duiwelsbrood die vorm van 'n hoed of sambreel het, het die ajoos die vorm van 'n ronde bal. As dit ryp word, dan droog die vel uit, word hard; en as die vel dan oopgebreek word, dan is die hele bal van binne vol van 'n bruin, swart of geel poeier. Hiervan word die verf gemaak." Tot so ver het oom Jan vertel. Die ajoos word in die Karoo en binnelande van die ou Kolonie oeltjie, of nambossie, genoem; en word sowel deur die Hottentotte as Boesmans gebruik om hulle wange mee bruin te skilder--soms word hulle gesigte nogal taamlik bont daarmee geverf. Ons het in ons kinderdae gesien dat blank meisies ook hulle gesigte tydelik daarmee geskilder het. Toe ons die rede daarvoor verneem, was die antwoord: "Dit hou die vel koel en as ons dit na 'n tyd afwas, dan is ons gelaatskleur weer lelieblank; want hier in die ope veld brand die son ons heeltemal bruin." Dit was natuurlik die geval waar die trekboere ver uit mekaar staan en besoekers nie aldag daar kom nie. Die meisies hou hul by sulke geleenthede eenkant. Wel, om tot die verfkleure van die Boesmans terug te keer. Boesmans teken die Kaffers altyd swart af--daarvoor gebruik hul potswartsel; vir Boesmans gebruik hul meestal bruin--daarvoor gebruik hul bruin potklei, bruin klip wat ysterroes bevat; vir wit mense gebruik hul wit of liggeel klei, of skilferklip van dié kleur. Ook het ons skilderinge in groen en blou gesien, wat vermoedelik aan kopererts ontleen is. Soms vind 'n mens tekeninge wat amper rooi is; die verf hiervan word op seker plekke gegrawe. NO. 70. KINDERS VAN DIE NATUUR. OPMERKINGS:--In hierdie Verhaal deel ons 'n paar gevalle mee hoe onverskillig 'n Boesmans die erns van die lewe kan opneem: plesier is sy grootste ideaal. Baie mense eet om te lewe; ander, weer, lewe om te eet en om die plesier van die wêreld tot hoofdoel te stel. Dit lyk of die Boesman hom beskou as net in die wêreld te gekom het om te eet en plesier te maak. Sy grootste genot is dan maar eet en dans. Hy kan nie lekker dans as hy honger het nie; en as hy sy bekoms aan 'n maal het, dan wil hy dans; en dit doen hy so goed dat almal wat hom sien dans, moet verwonderd staan. Dit het baiekeer gebeur dat as die baas van die plaas kuiergaste van ver kry, dat hy sy Boesmans roep om tot vermaak van die kuiergaste te kom dans--net soos die ou Farao's van Egipte gedoen het om hulle dwergdansers tot vermaak van ander en hulleself te laat dans. Sê die oubaas: "Toe, ou Hans, kom dans vir die kuiermense die aasvoëldans,"--dan lyk 'n aasvoël 'n mooi bog om beter rond te spring en met sy vlerke rond te klap as ou Hans Boesman dit kan doen. Dan kom weer die bobiaandans, wanneer ou Hans Boesman se litte so los is as dié van 'n lamlendige houtpop. Daarna moet hy die springbokdans uitvoer, en dan by hierdie geleentheid wip Hans soos 'n gomlastiekbal in die lug, skynbaar sonder 'n been, arm of spier te beweeg--want springbokke hou mos hulle bene en nek styf as hulle pronk. En as 'n klugspeler en nabootser het 'n Boesman nog nie sy gelyke gekry nie. Hy is ook glad nie punteneurig omtrent die soort kos wat hy kry nie. Dit kan maar goeie of slegte vleis wees, slange of skilpaaie, veldvrugte of uintjies--alles is welkom, as dit maar net nie doodmaak nie. Maar dan gebeur dit met groot droogtes dat kos skaars word en hulle hard moet stry om elkeen vir homself aan lewe te hou; dan maak hulle wonderlike planne om kos in die hande te kry. Loop hul dan kos op die lyf wat vir 'n week of meer kan dien, dan is daar geen voorsorg om matig aan te gaan en 'n stukkie vir die dag van môre opsy te sit nie. Nee, hulle eet gulsig tot hul nie meer kan nie, gaan slaap as dit dag is, of dans as dit nag is. Is alles op, dan bly die gedagte oor: "Ons het dit die dag of wat lekker en plesierig gehad." As honger en droogte diere teister, dan gooi hul hulle kleintjies weg; en wat doen die Boesmans? Mevr. Jacob de Clercq vertel aan ons dat toe sy nog 'n kind was, kom daar na haar vader, Gert van Niekerk, se plaas (waar nou Uitkyk-stasie, Middelburg, Tvl., is) 'n ou Boesman en sy meid; hulle plaas 'n klein meidjie wat nog nie kan loop nie, voor haar moeder en vader en soebat om tog maar die meidjie vir 'n jong os te ruil, daar hulle baie honger ly. Ou mnr. Van Niekerk en sy vrou wou so 'n jong kind nie ontvang nie; dog die Boesmans bly aan soebat, hulle verlaat die werf stilletjies, gaan 'n bees vat en gaan daarmee voort. Mnr. Van Niekerk het die kind met 'n oorlamse Kaffer agternagestuur, maar hy kon die Boesmans nie vind nie--so het mevr. Van Niekerk maar die meidjie grootgemaak. Sy het haar ounooi getrou gedien en het tot haar oudag by die famielie Van Niekerk gewoon, en het naderhand sleg van gesig geword. Maar dit moet al baie droog wees as Boesmans nie meer iets te eet in die veld kry nie. Laat ons weer hoor wat oom Jan Visser ons vertel. Mnr. De Roubaix stuur die volgende mededeling aan ons:-- Oom Jan Visser vertel: "Ek was eenmaal as kind met my vader mee in die Kalaharie-woestyn. Daar het ons eendag--kort voor sononder--'n klomp Boesmans teen 'n duin sien koes en opstaan. Hulle was druk besig om iets te soek en uit te grawe en steur hul nie aan ons nie. Rondelyf weet dadelik te vertel dat die Boesmans honger het en dat hul besig is om uintjies te grawe. Toe sien ons dat kort-kort een op sy hurke gaan sit en druk besig met grawe is. Dit het waarlik gelyk nes 'n klomp bobiane wat kos teen die rant soek. "Toe dit begin skemer word, het die Boesmans teen die duine gaan rus. Rondelyf vra toe somar verlof om daarheen te gaan, daar hy vermoed dat die hele nag fees sou gevier word. Hy was reg; want so was dit ook. Die Boesmans het hulle ramkies meegebring en het daarop die hele nag gespeel. Die gedans was net lewendig en geesdriftig. Ons kon die musiek duidelik hoor, en daar is een riel wat hul toe gespeel het, wat ek self op Rondelyf se ramkie kon speel. Die naam van die riel is Die Bontperd. Dit het net twee of drie draaitjies en gaan min of meer so: Hor-tiek-tiek, hor-tek-tek, hor-tak!--dit word oor en oor herhaal. Toe Rondelyf terugkom, vertel hy dat van hierdie Boesmans het die poliesie van Upington en Kenhardt vroeër gaan haal en met die grootste gesoebat op Upington gekry. Daar is hul toe gehuur geword om êrens anderkant Kenhardt aan 'n dam te gaan werk. Maar voor hulle die werkplek bereik het, het die laaste een weggeloop en die Kalaharie ingevlug. "Toe ek 'n kind was, het Rondelyf vir my meer as een ramkie gemaak. Hy het gewoonlik die hoepel van 'n vat geneem en rond gebuig dat dit so groot as 'n hoed se bol is. Aan die hoepel bind hy 'n stok wat as nek van die ramkie dien; bo-aan maak hy drie gaatjies waarin die pennetjies moet kom wat die snare moet aandraai. Hy neem dan 'n nat haarafgemaakte vel van 'n lam en trek dit oor die rondgebuigde hoepel en oor die stok so ver dit aan die hoepel vas is. Dan maak hy die drie snare aan die onderpunt van die stok vas, trek dié oor die romp van die ramkie en bind dit een vir een aan sy pennetjie vas. Dan maak hy 'n kam en plaas dit op die romp van die ramkie; dan lyk die affêre nes 'n drie-snarige ghitaar. Nou is ou Rondelyf my musiekonderwyser--ja, wat vang kinders nie aan nie! Ek het geleer om Die Bontperd te speel, dan dans ou Rondelyf voor my en skoffel dat die stof so trek." Tot so ver die verhaal van oom Jan. 'n Boesman sal hom die hele dag vreeslik vermoei om in die aand--al was dit maar vir 'n oomblikkie--'n plesier-plek by te kom. Ons weet van 'n geval waar 'n smous 'n mak springbok wat met die vee meeloop, geruil het. Die springbok kry dit in sy kop om terug te hol om sy pleegmoeder, die bokooi, te gaan opsoek. 'n Boesman bied sy dienste aan om die jong springbokkie vir 'n sopie brandewyn te gaan haal. Die smous beloof hom dit, en kort na sonop spring die Boesman weg en kom moeg die aand na sononder met die bokkie op sy skouer terug. Toe iemand hom vra of hy sy lyf dan oor 'n sopie so moet pla, antwoord hy: "Baas, 'n dag se swaarkry is niks, as ek net in die aand effe my lyf kan plesierig maak." Die smous het egter 'n span roltabak by die sopie gevoeg; en meer voldaan en opgeruimd--toe die sopie begin te trek--het ons 'n skepsel nie gesien nie. Met so 'n beloning sal hy nooit staak nie. Oom Piet Smit het 'n Boesman en sy seun gehad wat snags na die skape in die bosveld moes kyk. Hulle weet as hul durf die veewerf in die nag verlaat, dan kry hul die volgende dag 'n afgedankste afranseling. Maar daarom gee hul nie as hul net in die nag die bierpotte van die Kaffers wat op 'n afstand woon, kan bykom. Hul steel enigiets om vir bier te gaan verruil. Jagters in die Kalaharie kry baie dienste uit die swerwende Boesmans net deur hul met 'n stukkie tabak te vergoed. Doen hul dit nie, dan moet hul van dors omkom. Dis wonderlik dat die wildste Boesman van tabak gehoor het en baie uit sy pad sal gaan om dit in hande te kry. NO. 71. FYN DIEFSTALLE. OPMERKINGS:--Nou sal ons enige staaltjies gee hoe fyn 'n Boesman kan steel sonder uitgevind te word--maar baiekeer loop hy hom tog vas, daar die witmense te goed met sy planne bekend is. Daar is baie mense wat volhou en nie van die punt af te kry is nie, nl. dat 'n Boesman 'n gebore dief is. En tog sit in so 'n algemene verklaring nie altyd waarheid nie. Hoeveel mense vertrou hulle goed aan die sorg van Boesmans toe en vind hulle vertroue nie misplaas nie? Ons was in 'n huis waar die Boesmanmeid aan die nooi sê: "Nooi, ek sal my hande nie aan jou goed sit nie; maar ek beloof nie om nie te steel as ek by jou drank uitkom nie." En die huisvrou het ons verseker dat nie 'n speld verlore geraak het nie, maar die drank kon sy nooit te veilig onder slot gehou het nie. Andermaal gaan ons vertel wat oom Jan Visser verhaal het en aan ons deur mnr. E. de Roubaix toegestuur is:-- "Eenmaal het 'n veekoper met sy vee by ons staanplek gelê. Die vee kom gewoonlik oor 'n kaal vlakte met klein bossies begroei na hulle lêplek toe. As 'n haas oor die veld loop, kan 'n mens hom sien. Wel, soos gewoonlik kom die vee weer een agtermiddag oor dieselfde vlakte wei-wei veewerf-toe; en die veekoper se twee wagters was by. "Die volgende oggend, na ou gewoonte, word die skape getel, en toe word bevind dat een aan die getal kort kom. "My oorlede vader merk toe teen die veekoper op: 'Dis baie snaaks dat net een skaap aan die getal ontbreek--een skaap sal mos nie afdwaal nie! Ons het seker sleg getel, of anders is die skaap gesteel of aan die geilsiekte dood.' "Hulle tel weer die skape; maar nog word een vermis. Toe besluit hul om met die honde effe in die veld rond te soek. Hulle was nog geen paar honderd tree van die tent af nie of hul was op daardie kort blomkool-vlakte. Hulle sien dat die honde so gretig in 'n droë bos snuffel. Na nader te gestap het, bevind hul dat dit 'n droë kraalbos is wat iemand in 'n erdvarkgat se bek geprop het. Hulle trek die bos uit, loer in die gat--en daar vind hul die skaap afgeslag, en die vleis, behalwe die stert en rugstring, was in die vel toegedraai en aldus in die gat sorgvuldig versteek. "'Dis niemand anders se werk hierdie nie as dié van Rondelyf,' roep my vader uit. 'Ek sal die hele ding gou-gou vir jou uitvind,' sê hy toe hulle huis-toe stap. "Toe hul daar aankom, pak hul Rondelyf aan sy arm en bind sy hande agter sy rug vas en lei hom na die klein handskroefie om sy oor daarin vas te draai. Want 'n Boesman moet 'n mens gou op die lyf loop om hom bang te maak en nie kans gee om te dink nie. "'Kom, Rondelyf, vertel die hele waarheid; hoe het jy die skaap daar op die kaal vlakte gevang sonder dat 'n mens of die twee wagters jou gesien het?' vra my vader toe hy maak asof hy die skroef met geweld gaan aandraai. 'Toe, kom uit met die waarheid, of ek draai jou ore en vingers in die skroef af!' "Toe kom hy sonder te versuim met die hele waarheid uit, en vertel dat hy in die agtermiddag al in die erdvarkgat met 'n bossie op sy kop gebind, gaan lê het; want hy weet dis die huistoekom-pad van die skape. Toe die skape om die erdvarkgat wei, het hul hom nie daar binne-in gewaar nie. Hy het sy vet hamel uitgesoek, wat geen tree van die gat af was nie, het sy hand uitgesteek, hom gegryp en in die gat gesleep. Die skape om die gat het wel 'n bietjie geskrik; maar dit doen hul heeldag as hul op 'n hasie, slang of skilpad afkom. Dadelik was alles oor; die skape trek die gat verby sonder dat die twee wagters geweet het dat daar iemand en 'n skaap binne in die gat gewees het. "Na hierdie verklaring was Rondelyf gou uit die skroef verlos; dog my vader het hom 'n afgedankste loesing afgetel omdat hy durf die goed van 'n ander steel. Dit het vir Rondelyf en sy maats skaars 'n week gehelp, dan het hul die taaiste pak slae vergeet en steel weer van vooraf." Mnr. Piet Venter het ons vertel dat sy vader, toe hy nog in die binnelande van die ou Kolonie gewoon het, twee getroue honde gehad het. Hulle het baie jakkalse en ongediertes doodgebyt; en 'n Boesman het nie gedurf om naby te kom nie. Hulle het ook 'n getroue ou Boesman, ou Ertman, gehad, wat na die koeie met jong kalwers kyk. Eendag slag my vader, mnr. Piet Venter, 'n vet koei; die vleis moet in die nag in 'n boom hang, en die twee honde pas dit op. Dog die ander dag makeer 'n voorkwart; en hul kon nie uitvind hoe dit onder die oë van die honde uit gesteel is nie. Later, op 'n wonderlike manier, vind hul uit. Ou Ertman het aan sy maats in die veld vertel dat sy baas 'n koei gaan slag. In die nag het een in 'n boom ver van die huis geklim en nes 'n jakkals geskree; solank die een trag die honde na hom, die sogenaamde jakkals, te lok, het die ander êrens naby verskuil gelê. Die honde hol na die sogenaamde jakkals toe en blaf daar; onderwyl steel die ander Boesmans die vleis en hol daarmee veld-in en vlug ver die berge in; dog hulle het nie vergeet om stilletjies in die weiveld aan Ertman sy beskeie deel van die vet vleis te bring nie. NO. 72. AS NOOD DIE BOESMANS DRUK. OPMERKINGS:--Hier gee ons 'n paar voorbeelde hoe ver nood iemand kan drywe. Die boesman, as kind van die woestyn, het 'n harde stryd teen wilde diere, vyande, honger en dors. Selfverdediging is die eerste wet van bestaan. En daar is so baie maniere van selfverdediging. Ons het al vertel hoe Boesmans soms hulle kinders vir kos verruil. Dit is nie alleen om hulle lewe te red nie, maar ook dié van hulle kinders. Maar hoe maak hul met hulle swak ou volk wat nie meer met jag kan meedoen nie as die nood hul dryf om te trek--ja, na 'n veraf geleë streek te trek? Hieromtrent het ons informasie ingewin van mnr. W. A. van Zyl, Klein-Breipaal, Boesmanland. Dit deel hy ons mee: "Die wilde Boesmans het drie maniere om van hulle ou volk ontslae te raak as die nood hul erg druk, sodat hul verplig word om die streek te verlaat. "Die eerste manier is om 'n kliphok om die swakke en oue van dae te pak. Daarin plaas hul dan kos en water om vir 'n geruime tyd te dien. Dan trek hul weg en laat die ou persoon verder aan sy eie lot oor. Die kliphok, wat hoog en sterk gepak is, is natuurlik bedoel om die ou skepsel teen verskeur van wilde gedierte te beskerm. As hy binne-in veilig is, dan word hy van die vrees en angste gespaar om deur wilde diere wreed gedood en opgevreet te word. "Die twede manier is: Hulle grawe 'n diep ronde gat regaf--natuurlik waar geen klippe te vinde is nie--, plaas die ou daarin, en ook kos en water, maar dan vir 'n kort tyd. As hul dan nie weer terugkom voor hy dood is nie, dan smeer die meide hulle hare vol verf met vet gemeng. Hulle neem dan klein klippies en gooi dié rondom sy lyf in die gat totdat hy hom nie meer kan roer nie en daar vassit; dan verlaat hul die plek, om nie na die graf terug te kom nie. Die ou kan hom dus nie roer nie en moet so van ellende sterwe. "Die derde manier is: As hul op trek is en een van die oues beswyk van ouderdom of dors, dan maak hul 'n langwerpige hol plek in die grond, lê gras daarin en plaas die ou daarop: daar moet hy lê tot hy dood is--nou is daar geen kos of water om aan hom agter te laat nie." Tot so ver het mnr. Van Zyl ons vertel. In ieder geval waar hul hulle oues agterlaat, is ons deur Boesmans verseker geword dat hul altyd 'n kliphok, waar klippe te vinde is, en 'n doring-heining, waar doring-bosse te vinde is, pak, om die agtergeblewene teen verskeuring deur roofdiere te beskerm. Dit alles lyk wreed; maar 'n Boesman het ons die vraag self gestel: "Sal baas die hart hê om jou eie pa of ma koelbloedig te vermoor as daar net liefde en nie rusie is nie? Wat help dit om agter by hulle te bly? Dan sterf ons met vrou en kinders almal tesame--en wat word dan van die Boesman-nasie?" Omtrent wat rein en onrein is, bestaan by volkere groot verskil. Ons eet b.v. skaap- of beesboutvleis, snoek, hase, vark, ens., terwyl 'n Jood dit as onrein ag. Ons eet mossels, klipkous, maar nie seekat nie, terwyl die suidelike nasies van Europa seekat eet omdat dit aan die skulpsoort behoort. Ons eet ystervark, wat 'n knaagdier is, maar verfoei muise, wat ook knaagdiere is. Ons eet nie perde en haaie nie, terwyl dit in Europa wel geëet word. Ons eet nie kruipende diere nie, maar wel skilpaaie. Ons eet nie paddas nie, en in Frankryk is dit 'n lekkerny. En so kan ons nog baie goed opnoem, b.v. dat Kaffers vis as onrein beskou, maar hulle sal 'n jakkals eet. Baie mense wil nie wild eet nie of dit moet 'n luggie hê. Nou, die Boesman steur hom aan niemand nie--hy eet wat voorkom, soos vleis, vis, muise, paddas, slange, akkedisse, skilpaaie, wurms en vleis, of dit vars of oud is, miere en alles--as dit net nie doodmaak nie. Hy gaan dus met almal saam. Want die honger en dors van die woestyn het hom daartoe gedwing--net soos ons in die geskiedenis lees dat as 'n bemuurde stad beleg is om die bevolking uit te honger, dan het die mense net alles geëet en gedrink wat 'n Boesman eet en drink. Maar as hy goeie kos kry, bepaal hy hom meer daarby as tot die ander, en beskou dan b.v. slakke en paddas in dieselfde lig as die Franse. Deurdat 'n stomp pyl--soos dié van 'n Boesman--nie deur die dik vel van groot wil kan boor nie, is die Boesman verplig om met gifpyle te skiet. Maar hoeveel lewens van hulle het dit gekos voor hul die kuns goed verstaan het om te weet watter gif te gebruik en hoe om dit te gebruik? Die nood het hom dus tot gif gedrywe. NO. 73. WAT 'N BOESMAN ALLES KAN DOEN. OPMERKINGS:--Ons noem hier enige feite wat 'n ander nasie moeilik 'n Boesman sal nadoen. Vra aan iemand wat so te sê aldag met Boesmans omgaan, of hy ooit 'n Boesman ontmoet het wat verdwaal het; en hy sal ronduit verklaar dat hy van so 'n geval nie weet nie. As 'n Boesman eenmaal op 'n plek gewees het en weet waar dié plek geleë is, dan sal hy van enig ander oord reguit met 'n onbekende pad na die plek toe loop--al was dit in die donker. In hierdie opsig is hy net soos 'n posduif wat oor honderde myle deur mistige weer huis-toe vlie. So vertel mnr. H. Visagie ons dat toe hy 'n jongeling was, het by sy vader 'n ou Boesman en sy gesin gewoon. Die ou het maar lus gehad om noordwaarts na die Kalaharie te trek. Na hy vir maande en maande weg was, kom op 'n goeie dag een van die ou se kinders aangestap--hy het na sy oubaas toe weggeloop. Volgens die twaalf-jarige Boesmantjie beduie, het hy met sy ouers eers noord-wes getrek, toe weer reg sonop; en nadat hy maande met hulle rondgeswerf het, het hy weggeloop en reguit deur die veld koers na sy oubaas gevat. Hy was vir dae op pad, het baie honger en dors gely, en is deur 'n streek gegaan waar leeus en wolwe ronddool. Toe hom gevra was hoe hy die pad reggekry het, was sy enigste antwoord: "Ek weet mos waar oubaas woon." Wel, sou 'n kind van twaalf jaar van 'n ander nasie dit reggekry het om die so onbekende weg te vind, om honger en dors so te trotseer en om die vermoeienis deur te staan, sonder eens van die gevaar van ongediertes te praat? Ons het self gesien hoe hul die warmste van die dag uitkies om wild te agtervolg--wat beteken dat hul 'n harder natuur besit as 'n dier. So skryf mnr. E. de Roubaix ons verder wat hy uit die mond van oom Jan Visser aangeteken het:-- "My vader het vir Rondelyf meestal gebruik om verlore vee op te spoor--en hiermee het hy sy weerga nie kon vind nie. Hy kon spoorsny beter as 'n gewone hond en kon beter sien as 'n aasvoël uit die lug; want die geringste verskuiwinkie ontsnap sy blink ogies nie. Daarby het hy 'n groot stuk wêreld in 'n omsientjies kon afdraf sonder enige tekens van vermoeienis te toon. Meer as een middag, as dit regtig warm is, het hy wilde volstruise van agteraf ingehardloop en gevang. By hom het ek as kind dikwels volstruisbiltong geëet. "Hy was 'n opregte Boesman; maagseer, koppyn, jig, of tandpyn het hy in sy hele lewe nie gekry nie. En soos hy is, so is al die Boesmans." Ofskoon die Boesman se gesig goed is, is sy ruik enigsins in seker opsig gebrekkig; daarom kan hy die stank van aas of sleggeworde vleis goed verdra. Selfs die spelonk waarin hy woon, het 'n walglike walm wat enig witmens sou terugdrywe. En wat nog meer is, is dat hy in so 'n omgewing nie die pes kry nie; sou witmense onder sulke omstandighede die lewe moet voortsit, dan lê almal binne 'n week of so plat aan die koors. Wat hy nog meer kan doen, is om kaal op nat grond te slaap. Soms is sy skuilplekkie in 'n renerige nag of dag net om te troos, maar nie om die instromende water uit te hou nie--en tog weet hy van geen jig of inflammasie nie. Ons het reeds vermeld watter fyn planne hy met jag kan maak. Mnr. W. A. van Zyl, van Klein-Breipaal, deel aan ons mee:-- "Boesmans bekruip wild seer fyn. Solank die wild nog op 'n afstand is, kruip hy hande-vier-voet; dog kom hy nader, dan seil hy op sy buik. Al wat hy moet doen, is om 'n bossie op sy kop vas te maak om sy swart hare te bedek; want dit is al wat die wild kan beken, daar sy lyf dieselfde kleur as die grond het. Hy is dan in staat om so na aan die bok te kom as hy verkies--net, hy moet onderkant die windkoers bly, sodat die bok die bekruiper se ruik nie kry nie. Dieselfde plan volg hy as hy wild voorlê. Hy kruip dan gewoonlik tot op 'n afstand tussen vyftien en vyf-en-twintig tree, hy kan deur sy fynheid nog nader kom, maar die pyl moet 'n seker distansie trek om sy snelheid te kry." Iets wat 'n Boesman ook beter as 'n ander kan doen, is om weg te kruip. Eens het ons 'n plaas gemeet waar twee Boesmantjies kalwerwagters was. In 'n grasvlei het ons 'n vlag gesteek en het die Boesmantjies belet om met die kalwers naby die vlag te wei. Hulle het hul egter daaraan min gesteur, en die vlag is verskeie male deur die kalwers uit die grond gepluk geword. Die baas se twee seuns en ons persoonlik sien die Boesmans in die grasvlei rondspeel; ons al drie stap daarheen--maar daardie Boesmantjies kry, was net so goed om kwarteltjies daar te soek, en tog, die gras was nie hoër as twee voet nie. Ons het vir die pret lank gesoek, maar moes so onverrigtersake omdraai. Toe ons omtrent aghonderd tree weg was, sien ons hul daar weer rondspeel. Hierdie eienskap help die Boesman om as jagter uit te blink, en om in 'n minderheid teen 'n oormag te veg. Hierdeur was hy in staat om sy grond vir so 'n lang tyd teen Hottentot, Kaffer en witmense te verdedig. Eenmaal het 'n ou Kaffer op die westelike grense van Transvaal hom aldus op sy eienaardige manier aan ons uitgedruk:-- "My baas, die Boesman is somar die ding. Jy sien, baas, jy en ek maak die baklei: jy kyke my oog, ek kyke jou oog. Maar die Boesman!--nee, my baas. Jy pla net verniet jou oog om vir hom te soek. Soos jy soeke die wind, jy kry vir hom; soos jy soeke die bobbejaan, jy kry vir hom; maar die Boesman! hoe jy sal weet hy is daar? Ja, al wat jy sal wete is: hy is daar, en hy stuur die dood na jou toe." Die Boesman het die jagveld en die waters as sy eiendom beskou. Die wild is sy vee en dit word hom afgeneem; so moor hy ook onder die vee van ander. Hy weet vir hom is daar geen genade nie; waarom moet hy die lewe van ander in 'n geveg spaar? Hy of sy vyand moet dood. As daar maar 'n dosyn vegmanne in 'n bergstreek woon, dan is dit nie elkeen se werk om hulle daaruit te verdrywe nie; en wie sal hom in die woestyn gaan agtervolg? Sy geheue is baie goed om plekke te onthou waar hy die doppe van volstruiseiers vol water begrawe het. Dit bly daar lank verberg; want mnr. W. A. van Zyl skryf aan ons:-- "Hulle woon gewoonlik ver van water. Die water word in volstruiseierdoppe aangedra na hulle werf. Ook begrawe hul orals op sagte plekke sulke doppe vol water om in tyd as hul vlug of trek te gebruik. Ek het self in my kinderdae op sulke gevulde doppe afgekom as die wind hul in die duine oopwaai." Ja, en ons wonder hoe water wat solank in 'n eierdop gestaan het, moet smaak! Ons sal in die volgende boekdeel ander ware gebeurtenisse meedeel wat haas ongelooflik is, en sal aantoon wat 'n Boesman nog meer kan doen. NO. 74. WAT 'N BOESMAN NIE KAN DOEN NIE. OPMERKINGS:--Uit hierdie Verhaal blyk dit dat die Boesman steeds 'n raadsel vir die ontwikkelde mens bly; hoe meer ons hom bestudeer, hoe raadselagtiger is hy. As nasie van jagters wat net leef van wat hul gedurende die dag versamel het en wat hul meen die volgende dag weer in te samel, en ook dat hul geen vee van hulle eie aanhou nie, so het die Boesman hom nie erg bekommer oor getalle nie. En daar hy van getalle min verstand het, kan hy ook nie syfer of reken nie. En tog, daar sal geen pyl van hom wegraak nie, of hy weet dit. As hy bokwagter is, sal daar geen bok vermis raak nie, of hy weet dit. Al lyk lammertjies hoe eenders, tog weet hy om aan iedere ooi haar regte lam te besorg. Van die geldwaarde van iets het hy hoegenaamd geen begrip nie; en as 'n mens hom geldstukke wys en die name en waarde daarvan opnoem, sal hy dit wel leer; maar meng 'n spul silwergeld, soos trippense, sikspense, sielings, tweesielingstukke en halfkrone deurmekaar en vra hom hoeveel dit alles tesame uitmaak, dan is hy nie in staat om die waarde daarvan op te gee nie. Daarom word Boesmans vir kos, tabak en ou klere gehuur--hulle verkies dit bo geld, waarvan hul niks verstaan nie. Ek het eenmaal 'n Boesman gehuur wat 'n hele ruk op Kimberley gewerk het. Hy kon daar met die wette maar nie regkom nie, en was daar tweemaal in die tronk; so is hy daar weg. Ek sê aan hom dat ek hom kos en tabak sal gee en vyf halfkrone in die maand--ek wys hom op my vingers hoeveel vyf is. Hy skud sy kop en sê: "Nee, baas, ek het nog altyd op Kim'ley meer verdien; die base daar het elke maand by elke vinger 'n sieling neergesit; en as baas dit ook wil gee, sal ek by baas mooi werk; so nie, dan gaan ek 'n ander baas soek." So het ek hom vir tien sielings in plaas van twaalf sielings en sikspens per maand gehuur. En hy het my baie trou gedien; maar dat ek aan sy verstand kon bring dat vyf halfkrone meer as tien sielings is, was net verniet. Wie die Goewerment is, kon hy maar nie verstaan nie. Hoe ek hom ook al die vorm van goewerment uitlê, hy kon daar geen begrip van kry nie--hy meen dit moet 'n ryk man wees wat alles besit en oor algar baas is. Hy vertel toe:-- "Met ons Boesmans daar in die veld is dit só gesteld: Niemand is oor ons baas nie. Net ons pa en ma as ons nog kinders is; maar hul sal vergeet om aan ons te vat as ons self 'n mannetjie is wat met 'n kierie 'n breekskoot kan slaan. As iemand oor ons wil kaptein speel, nes by die Hottentots en Kaffers, pak ons vir ons eenvoudig in en laat hom waar hy is. Hy sal dit vir eenkeer en tweekeer probeer, maar vir die derde keer sal hy gou leer dat hy nie met kinders te doen het nie. Is dit dan nie reg nie, baas? Kyk, al die wild is mos ons algar syne saam, die veldkos is ons syne saam, die water is ons syne saam; en wie het hom daaroor baas gemaak? Al wat ons ons eie noem, is ons vrou en kinders, ons hond en gereedskap--daar moet 'n ander die pote van afhou: dis ons eiendom--nie waar nie baas? Dis mos reg so, nè baas?" Hieruit is dit duidelik dat 'n Boesman nie kan regeer nie en is self moeilik om te regeer--mits 'n mens sy maniere goed bestudeer en hom daarna behandel; dan is hy getrou aan sy baas en nooi. Om 'n Boesman te leer lees en skrywe, is net tydverkwisting. Toe ons persoonlik veewagtertjie was, het ons smiddags onder die bome in die somer baie tyd gehad om na Hans Boesman se stories en vertellings te luister. Ons het letters in die sand gemaak om hom 'n begrip te gee hoe die witmense lees en skrywe. Hy wou ook probeer om die letters te leer, en het nogal behae daarin geskep; maar hy moes dit opgee: "dis tog te swaar om te leer," het hy gesê, en so was die skoolganery op 'n end; terwyl ons Basoetoe-skaapwagter binne 'n paar maande uit sy boek kon lees. Dit het ons van persoonlike ondervinding; want ons kinders het vir Hans as 'n interesante speelmaat beskou en wou hom aanhelp. In die jaar 1799 het eerw. J. J. Kicherer van die Londense Sendinggenootskap aan Sakrivier, Boesmanland, 'n sendingstasie aangelê, met die spesiale doel om die geestelike belange van die Boesmans te bevorder. Aan hulp het dit nie ontbreek nie. Die boere het beeste, skape en tabak aan die sendeling gegee om daarmee die Boesmans na Blyde Vooruitzigt--soos die naam van die sendingstasie was--te lok. Die Boesmans het by hope gekom en daar gebly tot daar nie meer beeste, skape en tabak gekom het nie; toe het hul weer na die wilde lewe die toevlug geneem; want werk--soos Hottentots en Kaffers by sendingstasies--wou hul nie. Nou, dis gewoonlik dié Boesmans wat 'n tyd onder die witmense gewoon het en wat weer die wilde natuur aanneem, wat die groot kwaaddoeners is. Mnr. W. A. van Zyl, Klein-Breipaal, noem hul wildehonde. Dit skryf hy aan ons omtrent die verwoesting deur hulle aangerig:-- "Die Boesman se geaardheid is nes dié van 'n wildehond. As hulle vee gesteel het, dryf hul dit op 'n draf vinnig weg tot by 'n ruie plek of klipkoppe, en dan maak hul almal, grootvee sowel as klein vee, voor die voet op 'n hoop dood. So het hul troppe en troppe vee van ons doodgemaak--so maak wildehonde ook. Die wilde Boesman sorg nooit vir die dag van môre nie: wat hy nie kan opeet nie, kan maar bederwe en vergaan; môre doen hy weer dieselfde." Dit het wel gebeur as vee te moeg word en nie vinnig genoeg na die sin van die Boesmans voortgaan nie, dat hul dan sulke diere die haksenings afsny of hul doodmaak; maar gesond wil hul die dier nie laat agterbly nie. Dit het ook gebeur dat hul van die dooie vee vleisskanse maak om agter te lê en hulle so te verdedig. Wanneer daar so 'n oorvloed van kos is, dan gun hul die leeu ook daarvan, wat ook vleis vir hulle uit sy oordaad laat bly--die wolwe en jakkalse kan ook maar snags kom bysit. Wat dan nog oorskiet, is die volgende dag die Boesman syne--hy is nie inhalig nie, en gun aan die ongedierte ook iets. Wel, as ons al sulke dinge in oëskou neem, dan laat dit ons ver dink; want ons sien dat ons hier met die voorgeskiedenis-mensdom te doen het. Dit het duisende jare geneem om die barbare uit die mensdom te beskawe. En hoe sal ons dit regkry om meteens van 'n lae, gesonke mensheid in een geslag 'n beskaafde mens te maak? Beskawing klim van een geslag op na die volgende. En tog, met dit al is die Boesman op seker punte van vooruitgang vir die Kaffers en Hottentots voor, soos bv. hulle begrawe altyd hulle dooies (met gesig sonop), terwyl Hottentots hulle dooies in erdvarkgate stop, en sommige Kaffers die lyke êrens plaas sonder om dié te bedek. In tekenkuns het hul ook verder gevorder. NO. 75. WAT ALLES IN VOORDEEL VAN BOESMANS IS. OPMERKINGS:--Ons gee nou seker punte aan wat steeds gedien het om die bestaan van Boesmans vir soveel eeue--nee, duisende jare--te waarborg. Daar bestaan geen nasie op aarde nie, of hulle voorouers was vir duisende jare terug barbare wat sonder klere rondgeloop het, wat geen ander werktuie kon maak nie as van klip, hout en horings; hoe om metale te bewerk, het hul niks van afgeweet nie. Sommige nasies het eerder as andere tot beskawing gekom, soos die ou Egiptenare, Babiloniërs, Feniesiërs, Grieke en Sinese; dog die Engelse, Franse, Duitsers, Hollanders, Russe en Skandinawiërs het later gevolg, en het toe voordeel van die Griekse en Romeinse beskawing getrek. Wat ook al mag gegis word deur geleerdes omtrent die oorspronklike geboorteland van die Boesman, dit weet ons as 'n onbetwiste feit dat Afrika hulle land was en is. En Afrika, met sy groot inlandse woestyn, het die noordelike beskaafde volke teruggehou; so het die Boesman die voordeel gehad dat hy sy rol eenkant kan vry uitspeel. 'n Ander voordeel vir hom is dat Afrika die rykste wêrelddeel vir wild is. Hy het dus nie nodig gehad om met mak diere opgeskeep te wees nie. Ook die veld het genoeg wilde vrugte en veldkos vir 'n jagter opgelewer, sodat hy nie nodig gehad het om self te plant en te saai nie. Het hy lus vir vis, dan maak hy eenvoudig fuike van latte en lê dié in die riviere, en hy kry oorgenoeg. Op hierdie manier het hy verkies om in 'n lui-lekker-land te woon. Daar is niks verédelends in jag nie--dit beteken die vermoor van onskuldige lewens; en om 'n naam te maak, word soms meer wild gedood as wat vir die behoefte nodig is. So het die Boesman hom nie uit sy barbaarsheid verhef nie en het stil bly staan sonder verstandelik te ontwikkel; want 'n redelose dier, soos 'n leeu, kan ook jag en genoeg vind om van te lewe. Dan is dit 'n natuurwet wat die Skepper daar gestel het, dat die geskikste altyd sy pad en bestaan beter vind as 'n minder geskikte. Die geskikste ontwikkel kragtiger en laat meer nakomelinge na as die minder geskikte, wat nie behoorlik vir sy nakomelinge kan sorg nie. Dit op die Boesman toegepas, is dit duidelik dat die vader wat die beste kan hardloop, beste kan sien en die gepaste kleur van vel het om hom net soos die veld te laat lyk--dié vader bring 'n kragtiger famielie op; terwyl die swakker en siekliker man miskien nie eens 'n vrou kan kry nie; en kry hy een, dan is sy swakker kinders nie bestand teen die harde eise van die woestyn nie: hulle sterf en laat ook nie 'n swak geslag na nie. So het net bly voortlewe wat vir die lewensstryd geskik is. Laat ons die Boesman nou beskou soos hy vandag is, en let op wat tot sy voordeel is. Sy kleur is net soos die veld waarop hy jag. Mense het reeds daarop gelet dat daar 'n klein verskil in kleur is tussen die Boesmans wat in die Kalaharie woon en die Boesmans wat suid van Grootrivier gebore en opgegroei is. Daarom het mnr. W. A. van Zyl in die vorige verhaal gesê dat al wat 'n Boesman nodig het om te vermom, is sy swart hare, wat deur die wild kan beken word; sy kleur is net soos dié van die grond. Aldag is jagdag, maar nie vangdag nie. So gee dit eienskap dat daar dae van oorvloed is, en dae van gebrek, wanneer honger en dors die jagter en sy famielie kwel. Hieraan het die Boesman se maag gewend geraak en sy liggaam het in dié rigting ontwikkel om in tyd van oorvloed voedingskrag op 'n seker deel op te gaar. Wie 'n Boesman ken, weet dat 'n seker deel van sy lyf besonder fris ontwikkel is. Dus moet ons die tekenaar nie blameer nie as hy 'n Boesman net so afteken as hy in die natuur is. Mense wat in stede en dorpe van kindsdae af woon, kan gewoonlik nie so ver sien nie as mense wat op die platteland woon, omdat hul meestal in strate loop wat met geboue begrens is; dus het hul geen ver uitsig nie, en die oog word geoefen om naby te kyk. Die Boesman, as jagter, moet ver en naby oor die vlaktes en teen rantjies sy oë laat dwaal; dus is hulle oë van geslagte tot geslagte geoefen om ver en naby te kyk. Dis daarom dat sy gesig so goed as 'n vèrkyker is. Hy het dus die voordeel van 'n vèrsiende oog. Sy ooglede vorm twee skrefies, omdat hy oor vlaktes in skerp lig kyk. Iemand groot en swaar van gewig kan nie so vinnig hardloop en is ook nie so rats nie. Slaan maar ag op wat 'n kind in 'n dag afmaak, probeer dit alles na te doen, en voel of jy in die aand nie doodmoeg gaan slaap nie. Vergelyk jou krag met dié van 'n kind, en staan dan verbaas. Net so met die Boesman: deur hy klein is, weeg hy nie swaar nie; die spiere van sy bene is goed ontwikkel. Die beste hardlopers onder hulle is ook die beste jagters--dus: die beste versorgers van hulle famielies; en so is hierdie eienskap van geslag tot geslag onder hulle voortgeplant, net soos dit die geval is met windhonde en resiesperde. Die hardste en vertroubaarste werkers en arbeiders van die wêreld is persone met 'n vaste liggaamsbou en 'n gemiddelde grootte van ongeveer ses-voet-hoogte. Op hierdie eienskap kan die Boesman nie aanspraak maak nie. Dit is dus wreed om van hom swaar liggaamsarbeid te eis. Maar gee hom vee om mee te werk, of werk van 'n minder vermoeiende aard, dan is hy daar tuis net soos enige ander. Wat die Boesman deur al die eeue van uitroei of uitsterwe bewaar het, is dat daar selde of nooit 'n getroude meid gevind word wat nie 'n aantal kinders het nie. Ons oumense het reeds in vroeër dae opgemerk dat die Boesmans so snel vermeerder. Maar nou in ons dae is hul aan die verminder. Die rede hiervoor is dat die Hottentots en Kaffers, wat van die noorde die land oorstroom het, die mans vermoor en die meide vir hulle tot vroue geneem het. En in ons dae wil 'n Boesmanmeid liewers 'n Hottentot of Kaffer tot man hê. Dit is dus die meide wat geen nasionale gevoel vir hulle eie nasie besit nie; sy is die groot oorsaak van dit alles; haar verval is die ondergang van haar volk. Haar volk is in die minderheid en word deur die ander verag, waaroor sy 'n seker mate van skaamte gevoel; en dit maak dit vir haar so gemaklik om haar eie nasie te verstoot en haar met 'n vreemde nasie te vereenselwig. Maar sou die Boesmanmeid soveel respek hê om trou by haar volk te staan, saam met hulle die lief en leed te deel. dan sal sy die redmiddel wees om die bestaan van die Boesman voort te plant. Maar noudat die Boesmanjong nie trou nie, sal dit nie meer baie geslagte duur nie of die Boesman sal tot die verlede behoort. *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK BOESMAN-STORIES, DEEL 3. DIE BOESMAN SELF, SY SEDES, GEWOONTES EN BEKWAAMHEDE *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

Boesman-Stories, Deel 1. Mitologie en legendes

Von Wielligh, G. R. (Gideon Retief)

Wielligh, Gideon Retief von

https://af.wikipedia.org/wiki/G.R._von_Wielligh

af

2020-06-06 00:00:00

The Project Gutenberg eBook of Boesman-Stories, Deel 1. Mitologie en legendes This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Boesman-Stories, Deel 1. Mitologie en legendes Author: G. R. Von Wielligh Illustrator: R. F. Keet Release date: June 6, 2020 [eBook #62330] Language: Afrikaans Credits: Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project Gutenberg (This file was produced from images generously made available by The Internet Archive) *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK BOESMAN-STORIES, DEEL 1. MITOLOGIE EN LEGENDES *** Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project Gutenberg (This file was produced from images generously made available by The Internet Archive) BOESMAN-STORIES VERSAMEL DEUR G. R. VON WIELLIGH, Oudlandmeter-Generaal van die Z.A. Republiek. DEEL I, MITOLOGIE EN LEGENDES. Tekeninge deur R. F. Keet. Alle regte voorbehou. Drukkers en Uitgewers: DE NATIONALE PERS, BEPERKT. 30 Keeromstraat, Kaapstad, Bloemfontein en Pietermaritzburg. 1919. INHOUD. No. Bladsij. 'n Paar Woorde vooraf i 1. Hoe Boesmans Stories vertel 1 2. Nag en Duisternis en hulle drie Dogters 9 3. Die Berge is die oudste Dogter 17 4. Die Wind en die Windvoël 25 5. Die Weerklank of Echo 31 6. Die Vlaktes is die tweede Dogter 41 7. Die Vuur en die 'Nu-Fees 47 8. Die Opgewing of Lugspiegeling 53 9. Die Waters is die jongste Dogter 59 10. Die Reënbees en die Bobiaan 67 11. Die groot Waterslang 75 12. Die Son is die Kop van Danser Vuurman 85 13. Die Maan is die Skoen van die Hotnotsgod 95 14. Die Sterre is Kole en As 101 15. Die Hamerkopvoël en die Paddas 107 16. Die Uil en die Muise 113 17. Die Reënboog 119 18. Die Hotnotsgod en Bobiane baklei 127 19. Die Meid van die Waters 137 20. Die geniepsigheid van die Skilpad 143 21. Die Môrester is die Hart van Dageraad 149 22. Die Aandster is die Oog van Aandskemering 161 23. Dampertjie en Spuitertjie skiet met Weerlig 169 24. Die Diere vra om Kos en Water 177 25. Boesman-Gebede 185 Naberig 193 'N PAAR WOORDE VOORAF. Ons het tans die eer om Deel I van ons versameling van Boesman-Stories die geëerde Publiek aan te bied, met die hoop dat ons val in die arms van billike beoordelaars. Want om so 'n versameling bijeen te bring vereis meer geriewe as waaroor ons tans beskik. Ons kan slegs aanbied wat opoffering, tijd en geduld ons in die hande gestel het, daar 'n ieder oortuig is dat goeie Boesman-storievertellers reeds baie uitgedun is. As kind het ons vir die eerste maal in 1870 met Wilde Boesmans kennis gemaak; want dit was in daardie tijd dat ons met ons vader 'n reis deur dele van Namakwaland, deur Boesmanland en die Hantam onderneem het. Saands, en ook gedurende die dag, het baie van die oudjies bij ons wavuur kom aansit om te gesels. Daar was toe nog baie van hulle wat net van die jag op die ope gronde geleef het. Vir 'n geringe vergoeding was hulle te gewillig om aan die kleinbasie stories te vertel wat ons met ope mond en ore ingedrink het. In 1876 tot 1878 het ons met opmeting van gronde verskeie Boesman-veewagters in die Karoo ontmoet; dog dit was nie voor twee jaar later dat ons regtig die saak in groter erns opgeneem het nie. Want dit was in 1880 tot 1883 dat ons 'n Landmeterskantoor op die dorp Calvinia geopen het. Die opmetings van gronde het ons weer terug na Boesmanland en Agter-Hantam gevoer, alwaar ons baie geleentheid gekrij het om aantekeninge te maak. Aangesien die Boesmans nie as 'n georganiseerde nasie leef nie--sonder burgerlike of kerklike ontwikkeling--, is dit maklik te verstaan dat hulle oorleweringe uiteenlopend is. Om hierdie rede kan ook nie verwag word dat hul hulle stories presies eners sal vertel nie. So sal ons baie lesers vind wat sal sê: "Ek het die Stories, soos hier neergeskrijwe, anders hoor vertel." Met dit voor ons, het ons 'n Storie net so neergeskrijwe as 'n Boesman ons dit op sij gebrekkige manier vertel het. Vind ons dan later 'n goeie verteller, dan herhaal ons die Stories aan hom en vra hom wat hij daarvan afweet. Dit het ons geluk 'n paar uitstekende vertellers langs die Hartbees- en Hantamriviere te ontmoet, en wat ons hier meedeel is mees die vrug wat ons bij hulle kon insamel. Sommige van hulle was met die Kalaharie goed bekend. Ons behandel in hierdie Eerste Deeltjie verhale omtrent die Boesman-Godeleer (Mitologie) en enige Sprokies (Legendes). Om die leser nie daarmee te verveel nie, gee ons vereers 20 Stories. Dan hoop ons in Deel II "Diere-Stories," soos deur Boesmans vertel, mee te deel. Deel III sal ander vertellings behels. Ons stel ons dus voor om, net soos met die "Diere-Stories" deur Hotnots, 60 sulke verhale te gee--dan sal die publiek al taamlik moeg van ons wees. Uit die Boesmanversameling sal dit duidelik blijk dat daar wel deeglik digterlike sin en verhewenheid van gedagtes in sekere mate bij die Boesmans bestaan. Sommige dinkbeelde is treffend in woorde uitgedruk; so sê 'n Boesman b.v. eens aan ons: "Baas, watter nuws bring jij vir ons? Goeie en slegte tijding is nes die wind wat van vér af kom--dit bring die heerlike en slegte geure met hom saam." So ver ons uit die verhale opmaak, bestaan onder die Boesmans geen bepaalde, uitgewerkte stelsel van godsdiensopvatting nie. Dit kan ook nie anders nie; want onder hulle bestaan geen erkende priesterstand nie. Iedereen het sij eie begrip oor die mag van goeie en slegte geeste. Hulle glo dat daar eers 'n flouw lig bestaan het voor die Son gekom het. Die ougeslag of voorgeslag kon hul verander net soos hulle wou. Die Son, Maan en Sterre word tesame met die Hotnotsgod ('n sprinkhaansoort) vereer. Die bestaan van dinkbeeldige Diere (Geeste) word erken en hulde toegebring. So word reën deur die Reënbees gemaak, fonteinwaters deur die groot Waterslang met die steen op sij kop, wind word deur 'n Voël gemaak, ens. Hulle glo in 'n opstanding van die afgestorwene, en glo dat die dood later deur 'n Haas in die wêreld gekom het. Hulle begrip van opstanding ontleen hul aan die Maan, wat ieder maand sterf en weer herleef. Met die skrijwe van hierdie "Boesman-Stories" het ons die gedagtes van die Boesmans in ons eie woorde vertolk; want as daar 'n nasie is wat omslagtig in sij manier van vertel is, dan is dit seker 'n Boesman: hij kan een en dieselfde ding oor en oor herhaal, wat vir die wetenskaplike ondersoeker van belang mag wees, maar voorwaar glad nie vir gewone lesers nie. Daarom het ons 'n eenvoudige taal gekies om die Stories in te vertel. In Europa en Amerika word tot nog vrugtelose pogings aangewend om gewilde en ingrijpende "Diere-Stories" te skrijwe; hier in Suidafrika het die Hotnots en Boesmans dié reeds vir ons eeuwe gelede uitgewerk. Al wat ons te doen het, is om die rijk oes in te samel. Maar in plaas van dit te doen, is dit ou nuws vir ons, en so nou en dan verskijn daar 'n Storie in 'n koerant of tijdskrif, terwijl die gros aan die golwe van verslindende Tijd oorgelaat word om spoedig die versluierde diepte in te stort. Waarvoor ons nageslag ons nie "dankie" sal sê nie. DIE SKRIJWER. Hendrina, via Estantia-Stasie, Tvl., 21 Aug. 1918. DIE KONINGIN VAN SKEBA. Die Egiptiese Koningin Hatshepsu het meer as 1,500 jaar voor die geboorte van Christus regeer. Sij het 'n gesantskap met skepe na die Landpunt (Skeba) gestuur om daar skatte te gaan haal om 'n tempel vir haar god Amon-Ra te bouw. Die skepe het drie jaar weggeblij en het goud, edelgesteente en speserije gebring. Die Koningin van daardie land het self oor land gekom en nog meer skatte saamgebring. Hatshepsu het die tempel toe te Deir-el-Bahri nabij Tebe in Egipte gebouw. Ter ere van die optog van die Koningin van Skeba het Hatshepsu 'n tekening in die tempel laat afskilder en dit is vandag nog te sien. As jij eendag die geluk het om dié tempel te besoek, let op na die postuur en kleredrag, na die klein handjies en voetjies, die plat neus en kroeshare van die Koningin van Skeba. En wie sal nie sê nie: "Dis 'n uitgeknipte Boesmanmeid"? Hatshepsu het begin te regeer in 1552 voor die geboorte van Christus en Salomo in 977 voor die geboorte van Christus, dus was die Koningin wat Salomo besoek het, 'n ander persoon. NO. 1. HOE BOESMANS STORIES VERTEL. OPMERKINGS:--Hierdie verhaal is nie juis 'n Boesmanstorie nie; maar ons kan die Stories beter vat as ons met die omgewing, en die omstandighede waaronder hulle vertel word, bekend is. In hierdie geval verbeel ons ons dat ons met ons ouers en die vee daar vèr in Boesmanland in die trekveld langs 'n kolk water is. Ons trek bestaan uit 'n tentwa, waarnaas 'n groot gerieflike matjiesgoedhuis staan. Die huis lijk net soos 'n groot miershoop van 8 of 10 voet hoog, die geboë raamwerk is met matjiesgoed-matte oordek. In die dag is die huis lekker koel; as dit reën dan swel die matjiesgoed en word potdig. Kort voor sononder roep ons pa: "Toe kinders, daar kom die vee werf-toe, loop help met die boklammers!" Dit was glad nie nodig om dit aan ons te sê nie; want ons is reeds op 'n draf na die vee se lêplek toe. 'n Bok is mos 'n snaakse dier--die ma hou haar onnosel asof sij nie haar eie lam ken nie. So hol sij van een lam na die ander, en die lammers weer hol van een ooi na die ander--en moenie praat van die gebler wat intussen plaasvind nie. Ons outa Bamboes maak nooit met 'n lammetjie fout nie--daarvoor is hij te oplettend; en as ons nog abuis het, dan grijp hij die lam uit ons hande en sê: "Maskas, basie, julle sien dan al aande die lammers en julle ken hulle dan nog nie? Is julle dan net so dom as die bokke?" Outa Bamboes se ou meid is ook bij, en so neem dit nie te lank nie of ieder lam het sij moeder, en ons stap gesels-gesels terug na die wa toe. Nou begin ou Bamboes bij ons te pamperlang en sê: "Toe, mij basies, toe tog, as-jou-blief vra tog aan die oubaas om vir julle outa en ouaia 'n stukkie twak te au" (gee). Ons hol dan vooruit wa-toe en vra vir pa, wat net van die beeste af kom, net soos outa ons dit voorgesê het. Waarop pa antwoord: "Is dit al weer so? Sê julle vir ou Bamboes en sij oumeid, die tabak groei nie op mij rug nie. Hulle moet stadig, stadig, die tabak is amper op." Maar tog, pa gee vir ieder 'n span tabak en sluit die tabakrol weer in die wakis toe. Blijhartig hol ons die twee oudjies ingemoet en oorhandig die kosbaarheid aan hulle. Dadelik is daar 'n gesoek na die ou knipmes, ieder snij 'n slaaitjie (pruimpie) af, wat verder aan die sorg van hulle kieste toevertrouw word. Die owerige word nou nes goud bewaar. Hierop sê ou Bamboes: "Wag nou, mij basies, nou sal ek vir julle weer gaan vertel van die gedoentes wat die ouvolk gehad het." Hulle twee stap saam na die kookskerm toe, wat net 'n paar treë van die matjiesgoedhuis afstaan. Ons gaan om die vuur op ons houtblokke en veldstoeltjies sit; outa en sij oumeid skuif elk 'n klip onder hulle in en plak hul daarop neer. Ons ouers sit binne om 'n tafeltjie met ander reisigers gesels. Nou is ons net in ons glorie. Die kookskerm is 'n ronde kraaltjie met 'n heining van bossies om. Bo is dit oop, sodat ons die sterre deur die opstijgende hitte kan sien dans; tussen ons flikker die gesellige aandvuurtjie. Ons word al ongeduldig dat outa Bamboes so 'n lank tijd gebruik om die pruimpie op sij regte plek in sij kieste te plaas, daarom maan ons hom uit die staanspoor: "Toe dan, outa, vertel ons die Stories wat jij ons belowe het." Dan val hij weg: "Mij basies en nonnies, nou gaan ek julle van hoeka (lankal) se dinge vertel. In daardie dae het die witmense nog nie in hierdie land gewoon nie. Om julle die waarheid te sê: Ek weet nie of daar toe al witmense gewees het nie; want die vandag se Boesmans hulle ouers se ouers se ouers was toe nog nie daar nie. Die Son, die Maan en die Sterre het toe maar eers in daardie dae gekom. Nou moet julle weet: Dis nie van gister en eergister se dinge wat ek julle gaan vertel nie. Ek praat van die donker dae...." Hier val een van ons die ou in die rede en vra: "Maar, outa, wanneer het die Son, die Maan en die Sterre dan gekom?" Gouw was die antwoord daar: "Wag nou, mij basie, ek sal julle aanstonds in die gouwheid alles vertel. Wag tot ek daar kom. Julle moet reken dat ek nie soveel tonge as tande het om alles tegelijk te kan vertel nie--julle moet mij tijd gee. Ja, in daardie dae het glad 'n ander soort Boesmans gelewe as nou. Dit was vir hulle maar net 'n oogknip se werk om hulle in diere te verander. Daarom is baie van die diere, wat julle nou nog sien, niks anders as daardie ou Boesmans van daardie tijd nie--hulle loop nou in gedaantes van diere rond." Hier las die ouaia 'n woordjie in en sê: "Mij basies en nonnies, julle moet verstaan, die ou Boesmans het toe baie meer hulle kinders moes oppas as nou, anders vang daardie ou toornaars gouw-gouw die kinders. Hulle was nie so slim as ons mense vandag is nie; maar die goeters kon so gevaarlik getoor het." Ou Bamboes vat weer die woord en vertel: "Ja, in daardie dae sien jij misskien 'n mens staan, jij loop soontoe. As jij daar kom, staan daar 'n boom vol heerlike vrugte en die man is skoonveld-weg. As jij van die vrugte wil pluk, dan weg is daardie boom, en dan kijk jij in die tande van 'n Leeuw. Nou stap jij bang-bang agteruit, agteruit, om weg van daardie gevaarlike ding te kom. Hij verander hom meteens in 'n Springbok, wat dan plesierig rondom jou kom staan pronk. Meteens is hij 'n Hasie, wat ewe lief in jouw arms kom sit om jouw hande te lek. So het die ougeslag gemaak, net soos hulle lekker krij--die een dag is hulle dit en die ander dag weer iets anders. Hulle was toe net plesierig en vol pret." Uit korswil vra een van ons: "En, outa, het daardie ouvolk dan ook streepkoppe en peperkorreltjies-hare gehad, net soos julle vandag het?" Ons kinders lag, ou Bamboes gee 'n gebroke laggie; maar ouaia bestraf en sê: "Kijk nou, kijk nou, hoe spot die diesvolk se kinders met ons peperkorrels en streepkoppe." Ou Bamboes pak weer die woord en vervolg: "Julle sê dis nie lekker dae daardie nie; wel ek sê: Gevaarlik of nie gevaarlik nie, trawal of nie trawal nie, traak mij of traak mij nie--dis algaar dinge voor ons tijd, waarmee ons nou niks te doen het nie. Wil julle mij kom vertel dat die Visse in die koue water dit swaarder het as die koggelmander op die warm sand? Of dat die Skilpad in die reën op die grond dit natter krij as die Voëls daarbo tussen die nat takke? Nee, dis hulle geaardheid, en hulle is tevrede daarmee." Nou begin outa ons een Storie na die ander te vertel. Nou en dan las die ouaia 'n woord tussen in en het baie te vertel wat haar ma, haar ouma, haar tantes en ander ou meide haar vertel het. Haar Stories is net so mooi en net so boeiend as dié van outa; want sommige Boesmanmeide is net sulke uitstekende storievertellers as hulle mans. Dis wonderlik hoe na 'n Boesman aan die vuur kan sit sonder dat die hitte hom skroei. Die lekkerste sit van hom is as die rook so onder sij ken in speel: hij draai dan met 'n kreun en steun die kop opsij na die kant vanwaar die wind kom en hij kom klaar. Sij oë traan nie van rook nie. As hij uitroep: "hiert!" dan weet ons dat 'n rooi jagspinnekop tussen ons deur 'n S maak. Ons spring op en roep uit: "Waar's hij, waar's hij?" maar die Boesmans blij bedaard sit. As 'n Skerpioen uit 'n dik stomp kruip, dan vat hij 'n stomp vuur en druk dit daarmee sonder erg dood. Die ander Goggas trap hij eenvoudig met sij strijkijstervoet dood. En die Wipmiertjies, wat teen sij bene op hardloop? Ag nee, dis maar niks nie!--hij klap hul met die hand dood. Verder sit hij perdgerus en steur hom aan niks nie. Bij hierdie tijd hoor ons pa uit die matjiesgoedhuis roep: "Ou Bamboes, ek hoor die Skape bler, hulle trek, toe loop keer hulle weer terug lêplek-toe." En tot ons roep hij: "Toe kinders, bring die waswater en kom was, ons wag om te eet!" Na die ete word die Boeke gevat, en daarna gaan ons bed-toe, met die soet voorsmaak om môreaand weer met die lammertjies te help en om daarna weer Stories te hoor; want thuis op die plaas is dit neusie verbij met ons, dan is ons met iets anders besig. NO. 2. NAG EN DUISTERNIS EN HULLE DRIE DOGTERS. OPMERKINGS:--Uit hierdie Storie blijk dit dat die Boesmans wel deeglik oortuig is dat alles uit Duisternis gebore is: dit was eers aand gewees en toe môre gewees. Die outa wat ons die Stories vertel het, het altijd die Boesmanwoorde 'Ga en 'Gagen in plaas van nag en duisternis gebruik. En die Hotnotsgod het hij op sij Boesmans 'Kaggen genoem. In die ou dae was daar net 'n skemering--net soos op 'n donker onweersdag. Dit was koud, en die Son, Maan en Sterre het toe nog nie geskijn nie. Ou 'Ga (nag) en sij ou vrouw 'Gagen (duisternis) het in 'n klipspelonk gewoon. Hulle het nie seuns gehad nie, maar net drie dogters. Toe die drie meide groot geword het, neem die moeder klein Skilpadjies, haal die vleis daar uit, boor gaatjies aan die voorpunte van die doppies, gooi daarin klein klippies, om daarin 'n geraas te maak as die doppies geskud word; sij snoer die doppies in met 'n riempie van Bobiaanvel gemaak en hang die snoer om die nek van haar oudste dogter. Sij verbied die dogter om die snoer van haar hals af te haal, anders sal die kos in haar buurte opraak. Toe neem die moeder weer klein kalbasdoppies, maak die doppies skoon, gooi daarin saadjies van bessies, snoer dit in 'n touwtjie van die binnebas van 'n boom gemaak en hang toe die snoer met klein kalbassies om die nek van haar tweede dogter. Sij verbied hierdie dogter ook om die snoer van haar hals af te haal, anders sal die veldkos in haar buurte ook tot niet raak. Daarop neem die moeder die ore van Springbokke, slag die buitenste harige vel daarvan af, neem die binnenste wit pit van die ore en maak daarvan klein blasies, gooi toe eers daarin droë sand om die sakkies mooi te laat droog. Toe die sakkies droog was, gooi sij daarin die harde korrels wat in Springbok-oë is, om 'n geraas te maak, rij die blasies in met 'n touwtjie van Springboksenings gemaak en hang die snoer om die nek van die jongste dogter, met die gebod om dit nie van haar hals af te haal nie. Toe roep die vader en moeder die drie dogters om voor die mense te kom dans om te sien hoe mooi hulle kan dans en om te luister hoe pragtig die snoere om hulle nekke raas as die drie meide dans. Baie mense het van ver gekom om na die pragtige danse van die drie jongmeide te kijk en het hulle baie verwonder. Maar die jonkmans was maar versigtig vir die drie meide, omdat hul die drie dansers as toorhekse beskouw het. Dáároor het die drie hulle nie erg bekommer nie, want hulle was gelukkig waar hulle was. Die Gogga, wat ons die Hotnotsgod, en wat die Boesmans 'Kaggen noem, en wat nes 'n lang, plat Sprinkhaan lijk, wat sij dik voorpote saam hou asof hij bid--wel, daardie Hotnotsgod het op 'n bossie gesit en het aldag sit en kijk en luister hoe die drie jongmeide dans. Om beter te kan sien en te luister, verander hij hom in 'n groot wilde bok en kom toe nader en kijk met nuwsgierige oë na die dansers. Die ou vader grijp toe sij pijlkoker en boog en bekruip die groot bok; hij skiet en skiet, maar elke slag was dit mis. Hij kruip toe weer nader, vat goed korrel en toe raak hij die bok. Die bok hol 'n entjie weg en val dood--of liewers gesê: hij hou hom dood. Daarop stap die vader en moeder met die dogters nader om die bok af te slag. Na hul hom afgeslag het, snij die ou die bok in vier kwarte. Hij vat 'n agterkwart en die vel en dra dié; sij vrouw dra die ander agterkwart en binnegoed; die oudste dogter vat 'n voorkwart en dra dit; die tweede dogter dra die ander voorkwart, terwijl die jongste dogter die kop met die rugstring daaraan pak en dra. Die kop begin toe met die jongste dogter te praat en vra waarom hulle hom so seer moet maak. Die kop knip sij oë en steun erg pijnlik. Die jongste dogter roep uit: "Pa, die bok se kop leef nog--hoor hoe praat hij met mij en hoor hoe steun hij!" Die ander draers neem dit vir korswil op en steur hul nie aan die praatjies van die jongste suster nie. Weer roep die jongste dogter: "Pa, dis regtig waar, die bok se kop leef nog, hoor hoe hij praat en steun--kijk hij knip oë." Ook van hierdie gesegdes van die jongste dogter word geen notiesie geneem nie. Die draers stap voort. Maar toe die jongste dogter vir die derde keer roep en sê: "Pa, ek smijt net nou die bok se kop met rugstring en al weg: hoor hoe praat en kreun hij, en kijk hoe knip hij sij oë," toe blij die draers staan om te kijk. En terwijl hulle blij staan, draai die vier kwarte hulle bo op die koppe van die draers om. Hulle sit van skrik die vier kwarte op bossies neer om dié nie vol sand te laat word nie. Elke kwart draai hom weer reg, want die dorings en skerp punte van die takkies steek hulle. Toe skrik algaar nog meer en staan eenkanttoe. Die een agterkant spring toe op en gaan na sij plek aan die rugstring en heg hom daar vas, toe spring die ander agterkwart ook op en heg hom op sij plek vas; daarop spring die een voorkwart op en gaan na sij plek aan die rugstring toe; daarop volg die ander voorkwart en heg hom op sij plek vas; toe kruip die ingewande in die afgeslagte bok; die bok spring na die vel toe, en die vel vouw hom daarop om die bok, net soos hij tevore was, en die bok staan weer ewe bedaard die draers te aanskouw. Daarop hol hij op 'n kort galoppie weg en word daarna weer die Hotnotsgod, wat soos 'n lang, skraal Sprinkhaan lijk. So vind die ou vader en sij gesin uit dat 'Kaggen hulle lelik geflous het. Maar hiermee was dit nie gedaan nie. Die Hotnotsgod, na verloop van enige dae, verander drie van sij seuns in drie jonkmans en hij stuur hul na die drie jongmeide toe. Die drie meide krij net sin in die drie mooi jongkêrels. En ieder jonkman vat een van die dogters en trouw met haar. Hulle maak toe hutte van bossies en gaan daarin woon; want daar was volop Wild en veldkos--net soos hulle ma hulle voorspel het--, solank die drie dogters die snoere om hulle nekke dra. Daar het toe ook baie ander Boesmans kom woon, wat op die Wild en veldkos kom jag maak het. So het daardie plek net 'n plek van plesier geword. Sonder om te twis, het hul daar in vrede saam gewoon; want kos en al die nodige was daar volop; plesier en pret het daar nie ontbreek nie, en wat wil hulle meer hê? In een woord, dit was daar 'n lui-lekker land. NO. 3. DIE BERGE IS DIE OUDSTE DOGTER. OPMERKINGS:--In hierdie Storie word ons vertel omtrent die ontstaan van Berge. Die verteller het die oudste suster altijd 'Kou genoem, wat berg in die Boesmantaal beteken. 'Kou, die oudste Dogter, en haar man, die seun van die Hotnotsgod, het vir hulle hutte van bossies gemaak en daarin gewoon. Sij het nooit die snoer van Skilpaddoppies van haar hals afgehaal nie; so was daar baie Skilpaaie, en sij kon net soveel vang om te eet as sij wil. Sij word toe so gek na Skilpadvleis dat sij glad geen lus vir ander kos krij nie--sij wou net Skilpadvleis eet en niks anders nie. Maar 'n Skilpad is 'n diertjie wat stadig loop en lui is--so het 'Kou ook stadig en lui geword. As sij vir haarself gaan Skilpaaie daar nabij in die veld haal, dan neem dit amper die hele dag vir haar om die kort entjie daarheen en terug af te stap. Sij doen toe niks meer vir haar man en kind nie. Die man het eers met haar daaroor geraas en toe geslaan; maar hij kon net so goed met 'n Skilpad, of die klippies wat in die Skilpaddoppies was, geraas het. Die man moes toe voortaan maar alles self alleen doen--ja, hij moes selfs gaan om vir haar Skilpaaie te vang. Hij het altijd gaan jag en veldkos gaan haal, waarvan hij en die kind gelewe het; want hulle twee wou nie Skilpadvleis alleen eet nie, uit vrees dat hulle ook net so lui as 'Kou sou word. Een dag was die man weg veld-toe om te gaan jag, toe kom daar 'n Bobiaan en vra aan die kind, waar sij ma is, want hij wil die riempie hê waarmee die Skilpaddoppies om haar nek ingesnoer is. Die kind wou nie vertel waar sij ma is nie, so sê die Bobiaan aan die kind dat hij daardie riempie wil hê, want dit was gemaak van die vel van sij broer, en sê dat hij die volgende dag weer sou kom en dan sou hij die riempie van 'Kou haar nek met geweld kom afpluk. Toe die man thuis kom, vertel die kind aan hom hoe brutaal die Bobiaan was, en smeek sij pa om tog die ander dag nie veld-toe te gaan nie, maar thuis te blij. Die volgende dag kom die Bobiaan net soos hij gesê het, en hij herhaal sij eis; dog die man grijp na sij pijl en boog en dreig om die Bobiaan te skiet as hij nie op die daad weggaan nie. Die Bobiaan, wat ook een van die ougeslag se mense was, sê dat hij sal loop, maar waarskuw 'Kou dat hij die volgende dag met 'n kommando van sij broers sou kom om die riempie te haal, en dan sal hulle die hutte meteens flenters breek. Daarop stap hij brom-brom weg. Die man gaan toe gouw veld-toe om kos in die huis te bring en hij maak hom gereed vir die aanval op die volgende dag. Net soos hij gesê het, kom die Bobiaan die volgende dag met 'n groot geselskap van sij famielie. Die Hotnotsgod, die vader van die man, sit die speletjies bedaard aan te kijk. Hij verander die man, wat sij seun is, in 'n groot Voël, en die kind verander hij in die Weerklank, of Echo. Die Voël vlie op en maak 'n groot wind met sij vlerke, sodat daar 'n dik stof kom en die Weerklank maak 'n groot geraas. Toe die Voël in die rondte warrel, ontstaan daar 'n vreeslike warrelwind, wat klippers en stukke hout rondsmijt. Hier krij 'n Bobiaan 'n slag met 'n klip teen die kop, daar 'n ander 'n houw met 'n stuk hout, en die sand en stof dwarrel so verskriklik in die oë van die Bobiane dat hulle verplig was om uitmekaar te spat en op vlug te gaan. In hulle vlug, daar vér vandaan, roep hulle uit: "Wag maar, ons sal 'Kou nooit met rus laat nie--op haar graf sal ons rondstap en die klippe daarvan sal ons gedurig omkrap en omrol." Maar in ieder geval stap hulle skel-skel voort. Maar 'Kou het bij die dag luier en luier geword: sij raak toe in slaap, en sij slaap, slaap, slaap tot vandag toe nog. Sij het in haar slaap in 'n groot berg verander, om nooit weer wakker te word nie. Toe die Bobiane sien hoe 'Kou in berge verander het, was hulle net blij, en uit weerwraak gaan hulle daar op die berge rinkink; want hulle het 'Kou mos gesweer dat hul haar graf nie met rus sou laat nie en het haar voorspel dat hulle die klippe van haar graf gedurig sou omkeer en rondrol. En hulle maak vandag nog so en sal so maak tot solank as daar nog 'n Bobiaan te vinde is om klippe om te rol. 'Kou, die berge, is nie dood nie, maar rus in 'n ewige slaap. NO. 4. DIE WIND EN DIE WINDVOËL. OPMERKINGS:--In hierdie Storie word ons vertel dat die Wind die gedaante van 'n Voël aangeneem het en nou in 'n gat in die berge woon. Ook word die menslike Gees as Wind voorgestel: Dieselfde geloof het die Kaffers ook, wat Wind en Geest met die een woord I-moya uitdruk. 'Kou, die oudste van die drie Dogters, is in Berge verander geword; haar man, die seun van die Hotnotsgod, is in 'n Voël, of Windvoël vervorm geword. Hij het toe in 'n gat in 'n klipkrans in die berge gaan woon. Dis niemand geraai om nabij die gat waarin die Wind woon, te gaan nie. In dié gat is 'n groot gedruis. Sodra iemand nabij die gat kom, dan waai daaruit 'n geweldige Wind, wat daardie een teen die grond smijt, om sij oë met sand en stof te vul. Of anders dwarrel die Warrelwind daardie een op, op, op in die lug, dra hom vér weg en laat hom bo uit die lug val. Dan gaan die kwaadgemaakte Wind rond en waai al die hutte waarin die ander mense woon, aan flenters en voer die bossies, matte of velle daarvan vér weg dat die eienaars dit nie gouw weer kan krij nie. So pas op! om die Wind nie kwaad te maak nie, of om te nabij sij huis te gaan nie. Maar die Wind was eers 'n mens, 'n man uit die ougeslag. Hij het eers op sij voete rondgeloop net soos die ander mense; toe was hij stil en het met hulle saam gespeel en gejag. Hij het met kieries en klippe gegooi, of hij het met pijl en boog geskiet. Hij het gesing en gedans nes die ander mense. Maar toe hij 'n Voël geword het, het hij nie meer geloop nie, maar het net gevlie om sij kos te soek. As hij stadig met sij vlerke klap, dan blaas die wind saggies; as hij vinniger klap, dan waai die wind sterk; maar as die Voël hom op die grond gaan plat gooi, om met sij voete te skop en krap en dan met sij vlerke woes die sand en stof opklop, dan trek die banke stof, die bome buig en kraak, en die lugstroom smijt alles omver waarmee dit in aanraking kom. Die Boesmans sê: Die Wind waai sterk as die Voël sit. Wil die Voël 'n warrelwind laat opkom, dan staan hij met sij pote op die grond, krap die grond los en draai vinnig met sij oop vlerke in die rondte. Dan kan 'n mens 'n pilaar stof in die lug sien optrek en ronddraai. As die mense die Voël kwaad gemaak het, dan klap hij vir dae agtereen met sij vlerke om die wind ver oor berge, vlaktes en seewaters te stuur. Maar het die mense hom met rus gelaat, dan keer hij terug na die gat waar hij woon en gaan daarin slaap tot iemand hom weer moveer, of kom skrik maak. So pas op! Moenie die Wind skrik maak nie. Die Windvoël stuur ook sij wind tot binne in die mense en diere. Neem hij die wind van die mense en diere weg, dan sterf so-een, en dan sal daar nooit weer asem in die mond en neus van daar die een kom nie. Die Wind is die Gees wat in die mense woon. Iemand moet oppas dat hij nooit die naam van die Voël noem nie--vernaamlik as die Voël nabij is; want die Voël wil nie dat iemand somaar sleg van hom moet praat nie. So was daar eendag twee opgegroeide kinders wat oor die Voël sit en gesels het. Die Voël kom daar nabij sit en luister na alles. Een van hulle sien die Voël sit, hij vat sij boog en skiet na die Voël. Die ander vat 'n kierie en klippe en gooi na die Voël. Dog geeneen van hulle kon die Windvoël raak nie. Die Voël blij sit tot hulle ophou om oor hom te gesels, en toe eers vlie hij uit sij eie weg. Maar wat gebeur toe daarop? Die Windvoël laat toe eers 'n donker stof in die verte aankom. Daardie stof peil reguit na daardie twee kinders toe. Die warrelwind grijp die twee, laat hul eers op hulle koppe staan en draai hul nes tolle in die rondte. Daarop los die Wind hulle, waarop die twee die vlug neem. Die Wind agtervolg hul en drijf hul met woede voort. Hulle vlug agter bome in; maar die Wind breek die boomtakke bo hulle koppe, sodat hulle lewe in gevaar kom. So moet hulle weer vlug en skuiling agter rotse gaan soek. Maar toe waai die Wind om die rotse heen en smijt sand en klippies in hulle gesigte. Dus moes hulle weer vlug. Hulle hol toe na 'n klipspelonk, en dit geluk hul toe om daarin te kruip. Maar die Wind waai so geweldig in die klipgrot dat die twee nouwliks hulle asem kon krij--hulle dwing toe net om te versmoor. Die twee moeders sien toe dat hulle twee kinders in groot gevaar verkeer en weet somaar dat die kinders die Wind kwaad gemaak het. Hulle neem bossies wat 'n aangename ruik gee as dit gebrand word, en hulle brand dié; ook neem hulle fijn boegoe en strooi dit in die Wind, wat net waai in die rigting van die kinders en wat nie waai waar die ander mense staan en sit nie. Die Wind krij toe die aangename ruik en bedaar. Ook het die moeders deur sing en musiek die Wind weet te kalmeer en in 'n aangename stemming te bring. En toe eers kon die kinders uit die klipgrot kom. Daarop het hulle moeders hulle vertel dat die Wind net soos 'n Hond is: noem jij sij naam, dan luister hij: praat jij mooi met die Hond, dan kwispel hij met sij stert. Maar spreek jij daardie Hond kwaai aan en gooi jij hom met klippe, of slaan hom, dan knor hij en vlie jou in. Van toe af weet die mense om nie roekloos met die Wind om te gaan nie en om hom te respekteer. NO. 5. DIE WEERKLANK, OF ECHO. OPMERKINGS:--In hierdie Storie word die Weerklank voorgestel as 'n Gees wat mense bedrieg, bespot en weglok. Die Weerklank, of Echo, is die dogter van die Berge--haar pa is die Wind, wat deur sij dogter spreek. Sij is 'n spotter, wat van korswil nooit moeg word nie. Die een wat sij uitkoggel, sal moeg en kwaad word, maar die Weerklank nooit nie! Hoe meer iemand lag of huil, sing of skel, hoe mooier dit vir haar is. Sonder een woord uit te laat, sê sij as sij alleen is, alles na wat 'n ander uiter. Sij woon daar bij haar ma in die berge: in die diep klowe waar klipkranse en afgronde is, daar is sij altijd te vinde. Ofskoon sij lank kan stilblij en nooit uit haar eie gesels nie, slaap sij nooit nie; want roep iemand, dan gee sij dadelik antwoord; sij is altijd wakker. Die man wat eerste Musiek uitgevind het, se naam is Speelman. Hij het vir hom verskillende trompetters van Wildhorings gemaak. Van fluitjiesriet het hij fluite gemaak. Snaarinstrumente het hij van snare van Wildderms gemaak. Selfs 'n tamboer het nie makeer nie: hij het 'n pot geneem en het daaroor 'n Springbokvel getrek waarvan die hare afgemaak was. Speelman kon o, so mooi sing en speel. Daarom het hij iemand gesoek wat ook net so pragtig kan sing en speel as hij; maar hij kon die persoon nie vind nie. Die mense vertel hom toe dat daar in die klowe so 'n mooi jongmeid woon, wat net so mooi kan sing en speel. Haar naam is Weerklank--ander noem haar Echo. Speelman stap toe na daardie klowe in die berge toe. Hij begin op sij wildhoring te blaas, en toe hij antwoord krij, begin hij te sing. Was hij nie verwonderd nie toe hij hoor dat Echo nog mooier as hij kan sing? Want 'n weerklank klink altijd mooier as die stem wat dit weerkaats. Hij roep: "Waar is jij!" Die antwoord kom: "Waar is jij?" Hij antwoord: "Hier is ek; kom jij hiernatoe!" Die Echo roep: "Hier is ek; kom jij hiernatoe!" Speelman staan op en loop daarnatoe. Onderwijl speel hij op sij ramkie. Maar toe hij nader bij die plek kom, toe verplaas die klank haar en gee antwoord van glad 'n ander krans af. Die musiek van die Weerklank was vir hom te mooi. Hij roep: "Waarheen loop jij nou? Wag, ek kom na jou toe!" Sij roep: "Waarheen loop jij nou? Wag, ek kom na jou toe!" Hij gaan sit en wag en hou aan sing en speel. Maar nou hoor Speelman dat die stem van meer as een plek kom. Dit maak hom nog meer nuwsgierig en ongeduldig. En wat nog meer sij nuwsgierigheid en geduld op die proef stel, is dat die stemme glad nie nader kom nie, maar blij waar dit is. Nou weet hij glad nie hoe hij dit het nie. Hij begin toe agter die lokstemme aan te stap. Hoe nader hij kom, hoe verder uitmekaar die stemme gaan--dan hoor hij een stem, dan twee, dan drie en dan meer. Hij gee nie moed op nie en hou aan stap. Hij dwaal toe so ver weg tussen die klowe en gebergtes dat hij eindelik in die gramadoelas [1] te lande kom om daar te verdwaal. Wel, in sulke gramadoelas het Speelman te lande gekom. Stemme ontbreek nou nie. Die Echo laat haar steeds hoor; maar aan die gebrul van Leeuws, gehuil van Wolwe, getjank van Jakhalse en geblaf van Bobiane ontbreek dit nie--om nie eens van die gehoehoe van Uile te praat nie. Toe, vir die eerste maal, gevoel Speelman hom in 'n benarde toestand. Hij maak toe plan om terug te keer. Maar watter kant toe nou? Hij het toe begin te dwaal en verdwaal. Die eerste wat hom teëkom, was 'n trop Bobiane. Die ou voorman van hulle vra aan Speelman wat hij daar op hulle veld kom soek. Die Bobiaanwijfies roep uit: "Snij sij bene af en gee dié aan ons, dat ons ook kan regop loop." Die Bobiaankinders roep uit: "Snij sij kop af, dat ons daarmee bal-bal kan speel; want dit lijk of dit nie kan breek nie." Versigtig stap Speelman agteruit tot hij bij 'n boom kom en so gouw as 'n kat klim hij daarin. Die voormanne van die Bobiane storm die boom; dog Speelman vat sij groot wildhoring en blaas so hard daarop dat die klowe daarvan weergalm. Die Bobiaankinders sit 'n keel op, hol weg en skree dat die berge wou vergaan. Die Bobiaanwijfies vlug agter hulle kinders aan, en al die ander volg en spaander die rant oor. Toe klim Speelman uit die boom en vlug. Hij moes toe sij weg baan deur Tiere, Wolwe en Jakhalse, wat algaar dreig om hom te verskeur. Maar geeneen durf aan hom vat as hij op sij musiekinstrumente blaas of speel nie. Hij was moeg, honger, dors en uitgeput en gaan toe sit en rus; dog ongelukkig val hij in slaap. Toe hij wakker skrik, het 'n Leeuw hom aan sij toegedraaide karos. Speelman hou asem op en maak of hij dood is. Die Leeuw dra hom toe weg om hom aan sij kinders te gee. Maar die Leeuw word moeg van dra en gaan toe rus. Hij lê Speelman op die grond neer, maar kijk eers goed of hij wel regtig dood is. Daarop gaan die Leeuw op 'n kort afstand agter 'n klip staan en loer om die hoekie of Speelman nie roer nie. Maar Speelman het wel effe sij kop gedraai om te kijk wat die Leeuw nou wil maak. Die Leeuw kom terug en draai Speelman se kop weer soos dit gelê het en hij gaan toe weer agter daardie groot rots staan en loer--want dis die ou gewoonte van Leeuws om soiets te doen om uit te vind of die een regtig dood is. Speelman draai toe sij kop effe, net dat hij met een oog kan sien wat die plan van die Leeuw is. Die Leeuw stap verder en staan weer bo oor 'n rantjie te loer. Hij stap weg, maar kom dadelik gouw weer terug om te loer. Speelman lê nog stil. Maar toe die Leeuw verdwijn en so lank nie kom kijk nie, spring Speelman op, klouter 'n steil krans uit en verdwijn aan die anderkant van die rantjie. Toe die Leeuw met sij kinders terugkom, was Speelman baie weg. Die Leeuw kon die spore van Speelman oor die steil kranse nie volg nie, en so het Speelman vrijgekom. En na lank rondgedwaal te hê, het Speelman sij huis bereik. Op hierdie manier het die Weerklank baie mense wat die Echo nie ken nie, verlei en het hul nes blinde laat ronddwaal en verdwaal tot iemand die verdwaaldes weer tereg help. NO. 6. DIE VLAKTES IS DIE TWEEDE DOGTER. OPMERKINGS:--In hierdie Storie word ons vertel hoe Grond en die Vlaktes ontstaan het. Ons ou verteller het die Grond altijd 'Kaun genoem--dis so na as ons die uitspraak kan opskrijwe, want bijna iedere Boesmanwoord word met 'n klik van die tong uitgespreek, en daarbij kom nog so baie ander klanke, waarvoor ons a, b, c nie toereikend is nie. Die tweede Dogter van 'Ga en 'Gagen het met haar man in hutte van matjiesgoed gemaak, gaan woon; want sij was baie knap om matte te maak. Die betowerende invloed van die snoer kalbassies wat om haar nek gehang het, het baie soorte plante en vrugte in haar buurte laat groei; so was daar baie matjiesgoed om matte van te maak. Die snoer van kalbassies het gemaak dat 'Kaun, die tweede Dogter, glad nie lus vir vleis gekrij het nie. Daar om haar heen in die veld het 'n oorvloed van eetbare veldvrugte en veldwortels gegroei, sodat sij nie ver hoef te gaan om genoeg kos te krij nie. Dit het haar ook lui gemaak, sodat sij, nes haar oudste suster, naderhand niks meer wou doen nie. Haar man moes toe ook vir alles sorg. Hij het aldag gaan jag en het genoeg wildvleis vir hom en hulle kind gebring; maar vir 'Kaun moes hij altijd net veldkos bring. Eendag, toe die man weg was om vir hulle kos te gaan soek, kom daar 'n Boom, wat aan die kind vra waar sij ma, 'Kaun, is. Hij sê dat 'Kaun 'n snoer kalbassies om haar nek dra, waarvan die touwtjie waarmee dit vasgeknoop is, van die binnenste bas van die stam van sij broer gemaak is, en nou wil die kaal plek aan die stam vrot en sij broer wil doodgaan. Hij eis die touwtjie om die kaal plek aan die stam mee te gaan reg dokter. Die kind wou nie vertel waar sij ma is nie, toe sê die Boom, wat ook een van die mense van die ougeslag is, dat hij die volgende dag met 'n hele Houtbos van Bome sal kom om die touwtjie van 'Kaun haar nek af te skeur. Toe die vader thuis kom, vertel die seun alles aan sij pa wat die Boom gesê het, hij soebat sij pa om tog nie die volgende dag van huis te gaan nie, want sij ma is bang. Gouw stap die man weer veld-toe om baie kos vir die volgende dag te gaan haal, sodat hulle nie nodig sal hê om honger te lij as die Bome hulle op een plek vaskeer nie. Die volgende dag kom daar 'n hele Houtbos aan saam met die Boom en hulle stel weer hulle eis om daardie touwtjie, waarmee die kalbassies om 'Kaun haar nek gebind was, te krij. Die man weier, en die Bome, met 'n groot gedruis, word net opstandig en maak 'n lawaai. Die Hotnotsgod, wat daar nabij aan 'n takkie gesit het, aanskouw en luister na alles wat daar gebeur. Hij verander toe die man, wat sij eie seun is, in 'n groot Vuur en die kind verander hij in 'n Opgewing, of Lugspiegeling. Die Bome word toe bang vir die geweldige vlamme van die Vuur en hulle spaander die veld in. En die Opgewing, wat bokant die vlamme dans, tesame met die rook, laat die Vuur nog afgrijsliker lijk, sodat die Bome nooit weer oor daardie touwtjie, van die binnebas gemaak, kom pla het nie. In hulle vlug roep die Bome terug dat hulle vir 'Kaun nooit met rus sal laat nie; hulle sal op haar graf kom trap en sal hulle wortels diep in die graf laat ingroei. 'Kaun word bij die dag luier en wil niks anders doen as net slaap nie. Sij krij 'n pijn om haar hals en toe sij wakker skrik van die pijn, het die pitjies en saadjies wat in die kalbassies is om die geraas te maak, begin te groei en het hulle wortels deur die hals in die lijf van 'Kaun laat groei. Niemand kon toe hieraan iets meer doen nie, so het 'Kaun aan slaap geraak en het toe in die Vlaktes verander en sij slaap, slaap, slaap vandag nog voort. En die Bome, tesame met bossies en gras, groei orals oor die Vlaktes; want hulle het gesê dat hul die graf van 'Kaun nie sal respekteer nie. Daarom is dit tot vandag toe nog dat die wortels van Bome so graag 'n toegedekte graf binnedring om hulle om die doodsbeendere te vleg. 'Kaun, die Vlaktes, is nie dood nie, maar sij slaap net; die Bome, bossies en gras groei daarop en put gedurig krag daaruit; maar heeltemaal dood krij vir die Vlaktes is min! Solank as daar 'n wêreld sal wees, sal daar Vlaktes wees. En solank as daar Vlaktes is, sal daar Bome, bossies en gras op groei. Gedurig werp die veldgewasse hulle sade op die Gronde, en die sade ontkiem en groei, net soos die pitjies wat in die kalbassies was, en stuur hulle wortels diep in die hals van die Aarde, naamlik in die hals van 'Kaun. NO. 7. DIE VUUR EN DIE 'NU-FEES. OPMERKINGS:--In hierdie Storie word die doen en late van Vuur beskrijwe. Ons ou verteller het die Vuur altijd Danser genoem, omdat 'n vlam sonder ophou aan dans blij. Die instelling van die 'Nu-Fees word verklaar. Die Vuur se naam is Danser; maar sij vrouw, 'Kaun, is in die Vlaktes verander geword. Hij is die seun van die Hotnotsgod en het eers nes 'n mens rondgeloop, gejag en gespeel. Nou is hij Vuur, wat niemand sal kwaad doen nie, mits 'n mens van sij lijf af blij en hom nie kwaad maak nie--dan verteer die Vuur alles. Nou nog stap Danser nes 'n mens rond; maar meestal kan 'n mens hom nie sien nie. Want hij maak ook net soos sij broer, die Wind: hij kruip orals in. Slaan 'n mens klippe teen mekaar, dan spat daar Vuur uit. Vrijwe 'n mens houtjies teen mekaar, dan ontvlam die hout. Ook uit die lug kom die Weerlig-Vuur! Ja, die Vuur het ook in mense en diere ingekruip--al sien ons die Vuur nie in ons of in die diere nie, tog hij is daar. Want gaan hij uit die mense of diere, dan word hulle vleis koud, hulle sterf en is dood. Ook in die plante sit vuur; want as ons vuur maak, dan kom die Vuur wat in die plante sit, te voorskijn. Maar Danser is nog altijd kwaad vir die Bome omdat hul met sij vrouw, die Vlaktes, baklei het en omdat hul nou nog met hulle wortels in die lijf van sij vrouw vasgroei. Daarom brand Danser nog altijd die hout van Bome; ook die gras en bossies ontsien hij nie. Wanneer Danser as 'n mens rondstap, dan is daar groot lig en warmte op die plek waar hij loop. Die ander mense is dan blij om nabij hom te wees. Want in daardie dae het die Son, Maan en Sterre nog nie geskijn nie, en dit was toe taamlik skemer--net soos in swaarbewolkte dae wanneer iemand nie goed kan sien nie. Maar Danser se kop het geblink en het vir hom genoeg lig gegee om orals goed rond te sien. Hij het nooit oor koue gekla nie. Maar hij het 'n slegte humeur gehad en wil glad nie geterg wees nie. Vat iemand aan hom, dan bijt Danser daardie vrijpostige een. Maar hou ons vrinde met hom, dan blij hij binne ons om ons warm te maak; ook maak hij ons langs die Vuur warm en gee ons lig as hij voor ons kom dans en is selfs gewillig om ons kos gaar te maak--dan is hij ewe plesierig as ons hom genoeg hout gee om mee te baklei--hoe meer hout, hoe plesieriger is hij. Bij 'n seker geleentheid was daar baie Wild en veldkos. Die mense van daardie tijd het toe 'n groot fees gevier. Daar het baie mense na daardie fees en dans gekom--aan pret en kos het dit nie ontbreek nie. Danser was ook daar; maar aangesien hij nie lig aan sij lijf vertoon het nie, het niemand hom as die Vuurman herken nie. Maar na hulle 'n rukkie geëet en gedans het, sê hij dat hij die mense sal leer om vuur te maak. Hij neem toe 'n sagte houtjie en maak aan die sij 'n holte, lê die houtjie op die grond en gooi die skaafseltjies in die holte. Toe vat hij fijn gevrijfde grassies en lê dit naas aan. Hij vat toe 'n dunner en harder stokkie en draai dit tussen sij twee plat hande vinnig regop rond. Die skaafseltjies vat vuur; daarop begin die fijn grassies. Hij blaas dit aan en toe ontstaan daar 'n vlam. Hij lê fijn houtjies op die brandende gras, toe weer dikker hout en daar bo-op dik stompe. En spoedig brand daar net 'n tamaai groot vuur. Die mense het hulle stom verwonder; hulle sing en dans om daardie vuur, wat so baie lig en warmte gee. Daarop trek Danser 'n wije kring om die vuur en sê dat hulle die kos binne daardie kring moet bring om te braai. Want voor daardie tijd het algaar die kos rouw geëet, nes die Leeuw, Tier, Wolf, Jakhals en Hond vandag nog doen; want hierdie diere is ook mos mense van die ougeslag wat hulle in diere verander het. Die mense proe toe dat gebraaide vleis lekkerder as rouw vleis smaak. Van daardie dag af word kos gebraai en gekook. Buite om die ring waarin die vleis gebraai word, trek Danser weer 'n tweede ring, sodat die mense tussen die braai-ring en die tweede ring moet dans, sing en musiek maak. Buite om daardie twee ringe is die buitewêreld waarin 'n mens net alles kan doen wat hij wil. Toe was die vrolikheid net groot en uitbundig: die meide klap op hulle hande, sing en slaan op tamboere; enkele van die mans speel musiek, terwijl die ander mans dans dat die stof so trek. In die dans buig en knik hul grappig met hulle koppe vir die meide, wat dit alles met vrolike gelag begroet. Algaar is onder 'n stofdamp; want as daar nie stof is nie, dan lijk dit ook nie of daar gedans en pret gemaak word nie. Die plesier en vrolikheid het tot die volgende oggend aangehou, en toe gaan hulle slaap. Die kinders, wat nie meegedans het nie, moes vroeg gaan water haal; want die dansers het toe al reeds baie dors, daar al die water gedurende die danserij uitgedrink geword het. Van toe af word daar feeste gehou, en is die 'Ku-dans ingevoer. NO. 8 DIE OPGEWING, OF LUGSPIEGELING. OPMERKINGS:--Nes die Weerklank, is die Opgewing, of Lugverheffing, 'n spotter en verlokker van mense, wat in die veld rondloop. Sij verblind die mense hulle oë, sodat hulle dinge sien wat glad nie bestaan nie. Die Opgewing is die Dogter van die Vlaktes en van Vuur. Sij is iemand wat lekker kan spot en verlok; daarom het hul haar die naam van Antjie van die Vlaktes, of somaar kortweg, Antjie Vlaktes, gegee. Sij het getrouw aan haar ouers geblij, het altijd bij hulle blij woon, en dis daarom dat sij nog altijd bo die vlam van Vuur en op die Vlaktes dans en daar ronddwaal. Die Weerklank, of Echo, kan praat en gesels, maar is onsigbaar; terwijl dit net anders om is met die Opgewing: sij kan gesien word, maar kan nie praat nie--sij is doofstom; maar tog so vol streke as dit kan kom. Sij weet net hoe om met die mense deur drome te gesels, want sij is die moeder van Drome. Daar bo die vlam en daar op die Vlaktes kan sij haar goed verstaanbaar maak; want sij gee lewendige, bedrieglike beelde en is 'n woelige Gees sonder rus. Bij 'n seker geleentheid--nog in die dae van ouds--is die grondgebied van die Boesmans van die ougeslag deur vreemde mense van glad 'n ander soort oorstroom geword. Daardie vreemdelinge was baie en sterk. Die Boesmangeslag het toe bang geword, want hulle kon nie hulle man teen daardie Wildemense staan nie. Maar Antjie Vlaktes krij gouw 'n plan om dit vir die Wildemense onhoudbaar te maak deur hulle in allerhande moeilikhede te lok. Sij vertoon haar eers as 'n mooi jongmeid. Die seun van die voorman van die Wildes word verlief op haar, hij volg haar en soek om 'n praatjie met haar aan te knoop. Sij antwoord: "As jij kan doen wat ek kan doen, dan sal ek jou neem--anders nie." Hij willig in, en sij vra hom om te dans. Sij gaan toe in die vorm van 'n flikkerlig bo die vlamme van die Vuur dans. Hij het toe nog nie vuur geken nie, so wil hij ook doen wat Antjie doen; maar kom in die vlamme om. Hieroor word die Wildemense kwaad en soek toe van stonde aan om nie alleen Antjie Vlaktes, maar ook al haar mense te vermoor. Die Boesmangeslag ken al die veilige plekke en vlug daarheen en die Wildes agtervolg hul. Wanneer die Wildemense moeg word en gaan slaap, dan verskijn Antjie Vlaktes aan hulle in verskrikkende drome en verskrik hul so dat hulle nie rus kan krij nie en van vrees vlug hul die veld in. Hul was toe so bang dat hul amper nie wou gaan slaap nie. Is hul weer in die oop veld, dan dans Antjie Vlaktes in 'n flikkerlig oor die hele veld, sodat die Wildemense niks duidelik kan beken nie. As Gees van die Vlaktes besit sij 'n wonderlike toorkrag. Daar in die verte vertoon sij haar as 'n groot pan water of 'n rivier. Langs die waters lijk dit of daar pragtige houtbosse, huise en hutte staan. Die Wildes meen dat hulle Antjie en haar mense daar sal krij. Maar op pad daarheen verander die fatsoene van daardie bosse en waters op verskeie maniere. Nou lijk dit of die rante daarnaasaan los van die grond staan; dan weer hang die bome kop-na-onder; daarop sien hul bome in die lug--weg van die grond--groei. Die vreemdes voel hul nou in 'n spookland, waar dinge van een fatsoen in 'n ander oorgaan. Hulle raak toe raad-op en maak toe reeds plan om weer na hulle eie land terug te keer. Toe Antjie van die Vlaktes dit gewaar, was sij net blij. Sij laat die vreemdelinge algaar in 'n slaap val en verskijn toe aan hulle in pragtige drome. Hulle sien o, so 'n mooi vlei, waar 'n uitgestrekte pan water is. Daar was sierlike houtbosse, groot huise en gerieflike hutte en Wild, so groot as hul nog nooit gesien het nie, in oorvloed. Hulle droom van die heerlike vrugte en lekker veldkos--sodat hulle monde somaar begin te water. Toe die vreemdes ontwaak, vertel die een aan sij naaste hoe mooi hij gedroom het. Onder die vertel kijk hulle op, en, ja werklik! daar sien hul in die verte met hulle oë wat hul in hulle drome gesien het. Die Springbokke is so groot as bome, en dit lijk of hulle op vier hoë pale in plaas van bene rondstap--wat nog te praat van die ander Wild wat nog groter is! Die voorman van die Wildemense roep toe sij mense en sê: "Kom laat ons na daardie pragtige, lekker land stap--ons is netnou daar, en dan het julle alles wat julle hart begeer. Want ek het reeds in mij droom al die vet Wild, die heerlike veldvrugte en die lekker veldkos gesien. Daar kan ons lekker gaan plesier maak. Hulle stap toe na daardie lui-lekker land toe. Maar vreemd genoeg, hulle stap en stap, maar kom nie nader nie, terwijl alles so nabij en groot lijk. Hulle hou moed en stap nog haastiger, en dit lijk of hul nou-nou daar sal aankom; maar net verniet. Terwijl alles so na en duidelik lijk, wou hul nie omdraai nie--dit sal tog te sleg wees; so stap hul nog vinniger, en het so vir 'n lang tijd aangehou. Eensklaps stort die hele spookverskijnsel in niks. Die vreemdes voel hul toe op koers na hulle eie land toe. En toe hul reg opkijk, was hul weer terug op hulle ou woonplekke. Op hierdie manier het die Opgewing haar mense verlos. NO. 9 DIE WATERS IS DIE JONGSTE DOGTER. OPMERKINGS:--In hierdie Storie word ons vertel van waar die Waters kom, en wat watervloede kan uitrig. Die Boesmanwoord vir water is 'Khwa, en so het ons ou verteller ook die jongste Dogter genoem. Die Boesmans glo dat daar gloeiende weerligstene is. Die jongste Dogter, 'Khwa, het ook met haar man in hutte van matjiesgoedmatte gemaak, gewoon. Die matte het sij van haar tweede suster, die Vlaktes, present gekrij. 'Khwa het baie verskil van haar twee ouer susters. Die snoer van Springbokore om haar nek het haar net so rats as 'n Springbok gemaak. En daar 'n Springbok 'n dier is wat snags nie slaap nie, so het 'Khwa ook maar min geslaap, sij was altijd aan woel, altijd besig--dis min dat sij tot rus kom. Die snoer van Springbokore het haar 'n onweerstaanbare lus vir Springbokvleis gegee en sij het groot plesier daarin geneem om self die bokke te gaan jag. Haar man het ook self gejag en veldkos gaan soek; so het hulle altijd volop kos vir hulle en hulle kind gehad. Sij het darem meestal thuis geblij om haar kind op te pas, maar as die man bij die kind thuis blij, gaan sij veld-toe. Eendag was die kind alleen thuis, toe kom daar 'n groot Springbok. Hij was ook een van die ougeslag van Boesmans. Hij eis die snoer van Springbokore wat met die senings van 'n Springbok om die nek van 'Khwa vasgebind is. En hij hou hom net kwaad en parmantig. Die kind wou ook nie vertel waar sij ma is nie en versoek die bok om weg te gaan; so nie, dan moet hij die gevolge staan. Dog die Springbok antwoord dat hij wel sal weggaan; maar dat hij die volgende dag met 'n trop van sij broers sou kom om 'Khwa te bestorm en dood te trap, as sij nie die snoer wil opgee nie. Die middag toe die vader thuis kom, vertel die kind alles aan sij pa wat die Springbok gesê het en versoek sij pa om tog nie die volgende dag veld-toe te gaan nie. Die vader sorg toe vir kos vir die volgende dag, sodat hulle nie nodig gehad het om honger te lij nie. Die dag daarop sien hul hoe die stof van die naderende Springbokke uitslaan. Hulle word toe bang. Dog die Hotnotsgod, wat daar nabij op 'n bossie gesit het, het dit alles aanskouw. Hij verander toe die man in 'n groot Os, of die Waterbees, wat ook die Reënbees genoem word, en die kind verander hij in die groot Waterslang, wat die pragtige skitterende steen op die kop dra. Die Reënbees blaas toe 'n dik misbank uit sij neus en dik swart reënwolke in die lug, waaruit 'n swaar stortbui val, sodat dit donker word en daar 'n groot watervloed kom, en die groot Waterslang laat ook strome water uit die grond opborrel. Die Springbokke moes toe uitswem en vlug om hulle lewe te red. Hulle het so geskrik dat Springbokke van daardie dag af nog nie water drink nie. Toe die Reënbees en Waterslang na 'Khwa soek, vind hulle uit dat dit sij is wat in Waters verander het. En daar 'Khwa min rus gehad het en altijd in beweging was, daarom sal die Waters net so wees--daarin sal altijd 'n roering en rusteloosheid wees, net soos die See vandag nog is. Die ander mense sien toe die Waters en begin daaraan te proe en hulle vind uit dat dit 'n goeie iets is om die dors mee weg te neem--van daardie tijd af drink hulle water. Dog daar is ook onder hulle wat nie van die water wil drink nie, soos die Springbokke, Hasies, Skilpaaie en die Goggas--hulle drink 'n ander soort water, wat hulle nie gouw laat dors krij nie. Maar net verniet: hulle sal nooit vertel waar daardie water te vinde is nie. 'Khwa is nou die uitgebreide en rustelose Waters. In strome vloei sij na die riviere, en die riviere op hulle beurt vloei in die woelige See. As reën sweef sij in wolke deur die lug; as mistige weer, wat die asem van die Reënbees is, sweef sij oor die berge en vlaktes--nooit het sij rus nie; selfs uit die grond borrel sij in fonteine op. Die Waters, net soos die ander twee susters, die Berge en die Vlaktes, is sterk. Die Waters kan groot gewigte mee voer en dra, en swaar goeters kan daarop drijwe. Sij leef nie alleen bo en onder die grond nie, maar ook in mense, diere en plante. As sij uit die mense, diere en plante uitgaan, dan sterf hulle van dors. Dus Water, Vuur (warmte) en Wind (asem) is wat mense aan lewe hou. Hulle drie sterf nie, en solank as daar 'n Aarde sal wees, sal daar Water, Vuur en Wind wees. Somtijds baklei die drie met mekaar; maar meestal werk hulle saam. Sien die Boesmans 'n donderstorm nader, dan word gesê: "Vandag twis Water, Vuur en Wind weer met mekaar." Want die Wolke giet stortbuie uit, die Vuur skiet vurige donderstene, en die Wind drijf hulle voort totdat hulle uitbaklei het. Soms reën die Water die Vuur dood, of die Vuur verkook die Water, of die Wind waai die Water droog en blaas die Vuur dood. Maar mekaar uitroei, is net verniet! Maar die mense maak ook maar net so: om een dag met mekaar vrindelik te wees en om weer die dag daarop met mekaar te kijf en te twis. Die diere maak ook net so. En dit alles kom net deur die Water, Vuur en Wind wat in die mense en diere woon. Want as die Water, Vuur en Wind uit die mense en diere verhuis het, dan sterf die mense en diere en maak dan nie meer vrindskap of rusie nie. NO. 10 DIE REËNBEES EN DIE BOBIAAN. OPMERKINGS:--Die Reënbees is die groot reënmaker van die Boesmans net soos die groot Waterslang die watermaker van hulle fonteine is. Die Boesmanwoord vir "os" is Choro. Die Reënbees is die man van 'Khwa, die Waters. Vroeër was hij 'n mens wat rondgejag het, te voet gestap het en saam gespeel en gedans het. Nou is hij 'n bees, wat hom in 'n Reënbul, of in 'n Reënkoei kan verander. As daar droogte is, en die mense wil reën hê, dan kom hulle hom haal, lei hom rond en wijs hom al die plekke waar hulle reën wil hê. Om hom in 'n goeie luim te krij, word om hom gedans, hande geklap en gesing. Hulle prijs hom en smeek baie mooi bij hom om tog mooi te laat reën, sodat die velde kan groen word, die Wild en Heuningbije weer kan terugkom, en dat daar baie veldvrugte, uintjies en veldkos kan kom. Hij is mak as hul hom nie kwaad maak nie, en verander hom ook in 'n koei, sodat hul haar melk kan drink. Waar die Reënbees stap, trek daar 'n misdamp rondom hom; want die mistige weer is sij asem wat hij bij sij neusgate uitblaas. Op die middag--as hij nie wil laat reën nie--, dan rus hij, en dan blaas hij nie die misdamp uit nie. Eenkeer was daar droogte in die berge waar die Bobiane woon. Die voorman van die Bobiane gaan die Reënbees vra om tog bij hulle reën te kom maak. Die Reënbees verander hom toe in 'n koei, sodat die Bobiaan melk op die reis kan hê; want Bobiane is mos baie gek na melk. Daardie Bobiaan was ook een van die ougeslag van Boesmans wat vanmelewe gelewe het. Hij lei die Reënkoei orals rond en wijs waar hij die reën wil hê, en net soos hij dors krij, melk hij die Reënkoei en drink die melk. Toe hij klaar het om al die plekke waar dit droog is, te wijs, bring hij die Reënkoei weer terug. En toe begin dit orals pragtig te reën, sodat die waters stroom en spoel. In plaas van hieroor erkentlik te wees en baie dankie aan die Reënkoei te sê, maak hij haar dood--net om die melkuier te krij, om dit met hom saam te neem. Na hij die Reënkoei doodgemaak het, krij hij 'n brandende dors en 'n knaende honger. Hij sien grasgroen karkoere (wilde waatlemoene) lê; hij stap daarheen om te eet en om die water daarvan te drink. Dog toe hij daaraan vat, verdroog dit en word stof. Die honger en dors kwel hom toe erger, en hij hardloop na 'n fontein toe, waar daar veldkos en water in oorvloed is. Net toe hij uit die fontein wou drink, verdroog die fontein. Hij pluk toe van die sopperige veldkos, dog alles verdor waaraan hij die hand lê. Toe word die Bobiaan net benouwd, hij hol reguit na 'n groot kuil water. Sonder om te wag, spring hij pardoems, daarin. Maar weg is die water en hij val op droë grond. Arrie, nou gaan dit smoor: die honger vat hom straf op, en die dors kwel hom so dat hij wou beswijk. Nou hol hij reguit ander mense toe en roep net: "Water, water!" Die mense gee hom 'n Volstruiseierdop vol water. Maar net toe hij wil drink, verdwijn die water. Hij smeek om meer. Hulle gee. Maar net soos hij sij lippe daaraan sit, weg is die water. Hij bid toe om kos; maar met die kos het dit glad nie anders gegaan nie. Toe vra die mense aan die Bobiaan: "Het jij nie die Choro-koei (of Reënbees) geslag nie?" Hij wou eers lieg; maar hij word vir die dood bang, so antwoord hij: "Ek het 'n koei geslag; maar ek weet nie of sij die Reënkoei is nie." Toe roep die mense uit: "Man, hol na die plek waar jij die Choro-koei geslag het en roep uit: "Choro, Choro, word weer lewendig--net soos jij tevore was." Sonder 'n oogknip te versuim, weg spring die Bobiaan na die plek toe en roep uit: "Choro, Choro, word weer lewendig--net soos jij tevore was!" Die Reënkoei spring op en staan die Bobiaan ewe treurig aan te kijk--sij voel net bedroef en kroeserig. Die Bobiaan vlie kort om--weer reguit na die mense toe. Die lug was warm, en hij wou vir die hitte in die koelte gaan sit; maar die koelte skuif weg na die anderkant van die boom. Hoe nader hij na die koelte stap, hoe verder die koelte wegskuif. Die mense bring water en kos; maar net soos tevore: as hij wil drink, verdwijn die water, en as hij wil eet, weg is die kos. Toe vra die mense aan die Bobiaan: "Het jij niks agtergehou nie?" Hij antwoord: "Ja, ek het die melkuier vir mij gehou; ek het seer oë en gebruik die melk daarvoor." Toe roep die mense uit: "Hardloop terug en roep uit: "Choro, Choro, hier is die melkuier, toe word nou eenmaal reg, dat ek ook gesond kan word." Hij gaan en doen dit. Hierop word die Reënkoei weer soos sij tevore was en sij laat dadelik reën op die plek waar hulle op die oomblik staan. Daar kom toe 'n vloed water waarop banke Sprinkhane drijf. So het die Bobiaan toe water en kos genoeg. Dog die vloed rijs hoër en hoër, waardeur die Bobiaan verplig was in 'n boompie te vlug. Die drijwende Sprinkhane klouter ook in daardie boompie op, sodat hulle die Bobiaan nes 'n swerm Bije toepak. Die Bobiaan kon toe nie asem krij nie, en van die gewig van die Sprinkhane buig die takke, sodat die Bobiaan in doodsangs tot aan sij nek onder water sit. So nou en dan slaan daar 'n golf oor sij kop. In hierdie benouwdheid het die Reënbees die Bobiaan tot die ander dag laat sit. En toe eers het die Reënbees die waters laat opdroë. Toe die Sprinkhane droog en warm word, vlie hulle weg, en toe eers krij die Bobiaan kans om in vrede huistoe te gaan. Maar net verniet, hij het nog nie sij streke laat staan om melkdiere en jong lammers te moveer nie. Die Waterbees se woonplek is langs die groot Waters, en hij is baie gek na die Wind. Baiekeer gaan die Wind hom roep en wijs dan die plekke aan waar reën nodig is. So gebeur dit baie kere as die Wind sterk gewaai het, dat dit op daar die plekke begin te reën. Ook die Vuur roep die Reënbees en gaan dan bo in die wolke sit. Hij bring dan die wolke uit die see op en laat op die land reën. Die onweer is in sulke gevalle 'n tamaai groot Voël [2], wat weerligstene uit die wolke op die grond gooi om te wijs waar die reën moet val. NO. 11 DIE GROOT WATERSLANG. OPMERKINGS:--Hierdie Storie is slegs 'n kort verhaal van die groot Waterslang, wat so 'n vername rol in die Boesmanfabelleer speel. Ons sal later meer van hom hoor. (Sie ook "Die Brandwag" van 15 November 1912, bladsij 376). Die groot Waterslang is die dogter van die Waters en Reënbees. Sij kan haar groot of klein maak--net soos sij verkies. As sij 'n reusagtige vorm aanneem en swem in 'n rivier, op of af, dan laat sij die waters in die rivierbed so hoog rijs dat die waters die walle oorstroom; draai sij haar dwars in die rivier, dan dam die rivier ver op. Die groot Waterslang dra 'n pragtige, skitterende steen op haar kop. Op 'n groot afstand is die glans van daardie steen sigbaar, en dit flikker met uitskietende ligstrale wat die lig van die Maan vér oortref; want dit kan duidelik op die middag in die helderste sonskijn gesien word. Die Waterslang heg 'n groot waarde aan daardie kosbare steen. Nooit sal sij haar in die water waag nie, of selfs water drink nie, sonder die steen eers op 'n veilige plek weg te steek. Dit neem haar 'n lang tijd om 'n veilige wegsteekplek te vind. Het sij so 'n plek gekrij, dan lig sij haar voorlijf hoog op om beter te kan rondkijk of iemand haar nie sien nie. Gewaar sij niemand nie, dan eers skuif sij die steen van haar kop, verberg dit daar veilig en waag haar in die waters. Sij is egter nooit gerus nie, maar kijk gedurig in die rigting van die steen om te sien of sij daar niemand in die nabijheid van die steen gewaar nie. Gewaar sij iemand in die nabijheid, dan kom sij windsnel uit die water en bestorm die persoon en maak hom òf dood òf vermink hom vir lewenslank. Geluk dit iemand om die steen in besit te krij sonder dat die Waterslang die persoon kan uitvind, dan is so 'n mens vir sij hele lewe gelukkig; hij word met presente oorlaai, sodat hij naderhand met al die goed opgeskeep sit. Die Waterslang treur haar dan dood, na sij 'n ellendige lewe gelei het. Maar vind die Waterslang die dief uit, dan word die dief bitter ongelukkig--sij vrouw en kinders sterf al die eerste dag, en al sij goed word van hom gesteel of raak somaar sonder oorsaak goedsmoeds weg. Die dief word sieklik, kwijn en kwijn en sterf naderhand 'n aaklige dood. Daar was eendag 'n jong Boesman van die ougeslag. Hij het die ouvolk baie oor daardie Waterslang hoor gesels, hoe rijk die slang iemand kan maak, hoe sij haar mense ken en hoe mooi en goed sij hulle versorg, hoe sij die Waters vir haar mense in die droë fonteine laat kom; maar hoe sij aan die anderkant die volste fontein vir vreemdelinge laat opdroë, terwijl sij die sterkste strome tot niet kan maak. Daardie jong Boesman krij 'n plan in sij kop om die Waterslang van haar steen te ontroof; maar hij verklik sij plan daaromtrent aan niemand nie. Aldag gaan hij daar ver op 'n koppie vir hom wegsteek om te loer waar die Waterslang haar steen wegberg. Toe hij die plek al goed ken, waag hij dit om onder in 'n gat daar bij die plek te gaan wegkruip. Hij krap gras en bossies oor hom, sodat die Slang sij ruik nie kan krij nie, en verder lê hij so stil as hij maar kan. Op die gewone tijd kom die Slang en verberg haar steen toe op die plek. Sij seil water-toe om in die groot rivier te gaan baai. Toe die jong Boesman dit veilig ag, kruip hij na die steen toe en draai dit dig toe in baie soorte goed. Daarop kruip hij weer weg en toe hij uit die gesig was, hol hij so wat hij geleer het. Tot sij geluk, die Slang het hom nie gesien nie. Toe die Slang genoeg in die water gespeel het, gaan sij weer na haar steen toe. Maar toe sij op die plek kom, was daardie steen weg. Die eerste wat sij doen, was om spoor te soek. Sij soek en soek, snuffel en snuffel, en eindelik vind sij tog die spoor en volg dit stap vir stap tot sij bij die hutte kom waar die jong Boesman woon. Arrie, was die mense nie verskrik toe hulle die groot Waterslang bij hulle sien uitkom nie? Die vurige kijk van die Slang het die uitwerking dat geeneen kon vlug nie. Want 'n Slang kan mos 'n mens aantrek dat hij doodstil sit en nie kan wegkom nie. Die groot Slang seil tussen hulle in. Sij deursnuffel die klere van algaar daar. Die jong Boesman het intussen sij lijf van bo tot onder vol boegoe gesmeer, sodat hij nou glad 'n ander ruik het. Al die mense sit doodstil sonder te roer. Toe die slang niks bij die mense ruik en krij nie, begin sij die plek deur te snuffel: sij soek onder die kooigoed, in die potte, onder die velle, tussen die skerms, ja, orals en orals; maar sij vind niks nie. So seil sij treurig weg. Niemand van die mense daar het geweet dat die jong Boesman die steen gesteel het nie, want hij het die steen in sulke goed toegedraai dat die ligglans daarvan nie kan deurstraal nie, en het dit op so 'n veilige plek begrawe waar die Slang dit nooit sou krij nie. Van daardie dag af was daardie jong Boesman baie gelukkig. Dit het die ander mense toe agterdog op daardie jong Boesman laat krij. Hulle het nie min bij hom aangehou om tog daardie steen te gaan wegbring nie. Dog hij strij en ontken dat hij die steen het. Algaar die mense, sonder dit te kan help, krij hom lief; hulle bring presente en oorlaai die jongman met soveel geskenke dat hij daarmee raad-op raak. Hij word bij die dag rijker en leef in oorvloed. Maar sij gewete knaag hom; want die Slang begin te kwijn en te treur, waardeur sij bij die dag uitteer. En sonderling, die Slang het ook gek na daardie jong Boesman geword; want voorspoed lê mos in sij weg. Wat die jongman nog meer besorgd gemaak het, is dat die fonteine in die buurte skaars van water begin te word. So gaan hij stilletjies een dag en bring die slangsteen weer na die plek waar hij dit gesteel het en steek dit op dieselfde plek weg waar die Slang dit verberg het. Toe die siek Slang daarop weer na hom toe kom, toe sê hij aan die Slang: "Kom saam met mij, ek sal gaan om jou te help soek; krij ek die steen, dan moet jij mij rijk maak." Toe hulle bij die plek kom, vra hij aan die Slang waar die Slang die steen verberg het. Die Slang wijs die plek, en daar vind hulle met die grootste vreugde weer die steen. Die Slang het darem haar guns van die jong Boesman nie onttrek nie. Albei was voortaan gelukkig, en die Waters in die fonteine het weer teruggekom; want die Slang ken mos haar eie mense goed en sij versorg hul in alles na hulle behoefte. So het hierdie gebeurtenis goed en voorspoedig afgeloop--wat maar heel min gebeur. NO. 12 DIE SON IS DIE KOP VAN DANSER VUURMAN. OPMERKINGS:--Hierdie Storie word op verskillende maniere vertel: onderstaande is soos deur die beste vertellers verhaal. Danser is die Vuurman, of die Vuurmaker. Hij het eers as 'n mens rondgestap, uit sij kop het lig en warmte gestraal. Hij is die een wat vuur in klippe, in die hout en in die wolke geplaas het. Waar hij stap of gaan, daar is altijd lig en warmte; daarom het hij altijd 'n groot geselskap om hom heen gehad. Die jagters in sij nabijheid kon sien waar die Wild is, en diegene wat na veldkos soek, kon dit deur die lig van Danser se kop maklik vind. Maar partijkeer is Danser lui om te loop en gaan ewe perdgerus sit. As die jagters hom soebat om tog verder te loop, sodat hulle die Wild kan sien, dan sit hij hulle uit te koggel en vra waarom hulle dan nie self loop en lig maak nie. Ook het hij 'n manier oor hom gehad om die geskiete Wild van die jagters af te neem. Hieroor het die jagters kwaad geword; want die vrouwe is ontevrede as hulle mans sonder kos thuis kom, en wanneer hulle niks het om aan die hongerige kinders, wat oor kos huil, te gee nie; so raai die vrouwe hulle mans aan om Danser maar dood te maak en dan sij kop op 'n lang stok rond te dra, sodat die mense kan sien. Een jagter, wat die vrouwpraatjies goedvind, sê: "Goed, laat ons Danser met gifpijle doodskiet om sij kop op 'n lang stok rond te dra, sodat ons warmte en lig kan krij." 'n Tweede jagter merk op: "Ja, dis alles goed en wel; maar wie van ons se oë is so taai om daardie sterk lig te verdra, en wie se hande is so taai om daardie warm kop af te snij? Kom praat, laat ek hoor!" 'n Derde vra: "En waar krij ons 'n stok wat nie van die hitte sal brand nie?" Die vierde een merk op: "Mintig, julle is sleg om planne te maak! Ek sal julle sê wat ons moet doen: Ons wag net soos Danser deur die water stap--iets wat hij gereeld doen--, dan draf ons hom met die gifpijle bij; val hij in die water, dan is sij lig en warmte mos weg." Hierop antwoord 'n vijfde en sê: "Jij dink dat jij baie slim is, maar tog is jij baie dom. Sê mij, wat help dit ons as Danser se lig en warmte uitgeblus is? Dan sit ons tog weer in dieselfde ou donker en koue." Toe roep algaar gelijk uit: "Dis maar niks! Dis maar niks! Dan is hij tog eenkeer van ons af en weg om ons nie verder te pla en te terg nie." Leeuw, Tier, Wolf, Jakhals, Kat en ander gee te kenne dat hulle met die moord niks te doen wil hê nie; want hulle kan goed genoeg in die donker sien. Hulle was ook mense van die ougeslag. Maar die ander praters blij bij hulle plan: hulle hou Danser dop; en net toe hij deur die water stap, skiet algaar gelijk; die pijle tref hom, hij val vooroor in die water, en dood is die lig en weg is die warmte. Hulle hol nader, snij gouw Danser se kop onder die water af, en daarop sleep hul sij lijf uit en sit sij kop op die wal neer, om te kijk wat daarvan gaan word. Maar Danser se kop en lijf wou nie doodgaan nie: die kop se oë kijk rond en draai van een kant na die ander, en die lijf staan op en loop sonder kop rond. Die kop kan sien en praat, maar kan hom nie verroer nie; terwijl die lijf kan rondloop, maar nie kan sien, hoor, ruik of praat nie. Die kop roep na die lijf, maar die lijf hoor nie; die lijf weer soek na die kop, maar kan dit nie vind nie; so loop hij in plaas van nader na die kop toe, altijd verder en verder weg. Die moordenaars van Danser stap toe weg. Maar 'n meid stuur haar kinders om die kop van Danser in die lug op te gooi, sodat daar lig en warmte moet kom. Sij waarskuw haar kinders om tog mooi op te pas dat die lijf, wat daar rondloop, hulle nie in die hande krij nie, anders sal die lijf hulle vermoor. Die kinders stap toe versigtig daarheen. Die kop begin toe al te droog en lig te gee, en dit was so warm toe die kinders daaraan vat dat hul dit meteens in die lug opgooi. Toe die moeders dit sien, roep hul uit: "Wind, Wind, kom en vat die kop hoog op in die blouw lug dat ons kan lig en warmte krij!" Toe kom daar 'n sterk warrelwind en voer die kop op tot bokant die wolke en laat dit daar blij. Die kop van Danser Vuurman word toe die Son. Toe juig al die mense dat daar nou lig en warmte oor die ganse Aarde is. Nou het hulle genoeg lig en het nie nodig om te verkluim nie. Hulle roep uit: "O, Son, blij daar en gee ons aldag lig en warmte! Daarvoor sal ons jou aldag dank en prijs. Groot is die Son, wat al die mense tegelijk kan sien. Nou is daar lig, wat mense sal belet om kwaad te doen. Wie nou kwaad doen, wie nou steel, wie nou moor, sal gesien word. En die Son sal hom met sij hitte verbrand, sodat die skelm nie meer onder ons sal woon nie." Die kop van Vuurman is nou tevrede om daar bo in die lug te blij; maar hij soek darem nog een streek deur na sij lijf. In die oggende begin hij te soek bij die berge aan die oostekant. Hij klim soekende hoër en hoër in die lug op, en as hij hoog genoeg geklim het, sak hij nog soekende weer af, af, af tot hij aan die berge aan die westekant kom en duik dan om daar in die diep waters van die See ook te soek. Hij deursnuffel al die plekkies op land en onder water om te soek waar sij lijf is, maar hij vind dit nie, want die lijf het so uitgeteer en so verpot dat dit nou die fatsoen van 'n Krap aangeneem het. En nou stap die lijf, nog al die tijd sonder kop, op en af, langs die waters om die kop te soek. As die Son weggaan, dan sorg hij dat die Aarde pik-, pikdonker is; want in daardie dae was daar nog geen Maan of Sterre om snags te skijn nie. So het die mense in daardie dae nie kwaad gedoen nie. Want in die dag is dit lig, dan sien almaal goed; so het die kwaaddoeners geen kans gekrij nie. In die nag is dit weer stikdonker, dan kan niemand sien om rond te loop en kwaad te doen nie--dus moes iemand net maar blij waar hij is. In die dag het die mense toe gejag en kos gaan soek; in die nag het hulle gaan slaap en gerus; en daar was toe geen rondloperij in die donker nie. Selfs die wildgediertes moes snags thuis blij en ook hulle kos in die dag soek. Dit was toe 'n tijd van vrede en gerustheid oor die ganse Aarde. NO. 13 DIE MAAN IS DIE SKOEN VAN DIE HOTNOTSGOD. OPMERKINGS:--Ook hierdie Storie word op verskeie maniere vertel, dog ons bepaal ons bij die beste vertellers, wat min of meer alles in hierdie verhaal insluit. Hier word ons vertel dat die Haas die oorsaak is dat die Dood die wêreld ingekom het--voor daardie tijd het die gestorwene of vermoorde altijd weer opgestaan en geleef. Die Hotnotsgod maak vir hom 'n paar netjiese skoene, waarmee hij dood in sij skik was. Dog een van die skoene--die regter--was hard en dit druk hom toe net seer aan die regtervoet; so sê hij aan sij dogter, die Hamerkop (voël) om die skoen in die water te gaan sit om sag te word. Hieroor was die groot Waterslang net erg gesteurd, omdat die Hotnotsgod sij vuil skoen in die water durf laat plaas. Die Waterslang maak die water in die nag net baie koud, sodat die hele dam die volgende môre kliphard oorgeijs was. Die skoen sit toe binne in 'n stuk ijs. Die Hotnotsgod stuur toe daardie oggend sij dogter, die Hamerkop, om die skoen te gaan haal. Sij bring dit met die groot stuk blink ijs daaraan. Hij vererg hom toe so daaroor dat hij die skoen weggooi--op in die lug. Die Hamerkop, wat die Windvoël goed ken, roep uit: "Windvoël, Windvoël, vat die skoen op, op, op in die lug, dat ons snags ook lig kan hê!" Daar kom toe 'n warrelwind, wat die skoen daar bo in die lug bring, en los dit daar. Die skoen met die stuk ijs word toe die Maan. Die Maan met die blink stuk ijs daaraan begin toe in die nag te skijn. Die mense van die ougeslag sien toe vir die eerste keer die Maan. Hulle dek toe hulle gesigte met hulle hande toe en prijs en vereer die Maan. Van toe af het hulle snags lig en hoef nie meer in die donker rond te dwaal nie. Hulle kon toe snags gaan IJstervarke jag en die Wild bij die waters voorlê en sien om hulle te skiet. Hierdie ding het die Son glad nie aangestaan nie; want hij wou net alleen in die lug geskijn het. Hij soek toe twis met die Maan. Die Son is warm; want hij is die kop van Danser, die Vuurman. Die Maan is koud; want hij is die versteende Waters. So probeer die Son om baie hitte uit te straal om die ijs van die Maan te laat smelt. Die ijs smelt, smelt, smelt tot net die sool van die skoen van die Hotnotsgod oorblij. Toe huil al die mense dat die Maan nou dood is. Die groot Waterslang, wat vir die waters in die fonteine sorg, hoor die gehuil en laat 'n fontein in die Maan kom om gedurig in die skoen water te maak, sodat die water ijs kan word. Die water in die skoen groei toe gedurig aan tot die hele skoen weer vol water was; die water word ijs, en die Maan skijn toe weer in volle krag. Die Son spuug toe weer sij warm pijle op die Maan af, sodat die Maan weer kleiner en kleiner word. Die gesmelte ijs word toe die nagdouw, of maanwater, en die stukkies ijs word toe kapok en die rijp wat snags val. Toe die Boesmans weer die Nuwe Maan sien, bedek hul weer hulle oë met albei hande en roep uit: "O, Maan, ons het gedink jij was heeltemaal dood; maar nou sien ons dat jij weer lewendig na ons teruggekom het. Nou weet ons dat die Son jou nooit sal doodkrij nie. Jij sal doodgaan, maar sal altijd weer lewendig word. Maak ons net soos jij, sodat wanneer ons oud word, ons weer van vooraf jonk word en nie sterf nie." Die Maan antwoord: "Julle sal oud word en altijd weer jonk word. Daarom sal julle nooit sterwe nie. Julle sal, as julle oud is, net slaap en uit daardie slaap sal julle gouw weer jonk ontwaak. Weer sal julle jag, weer sal julle eet en drink, weer sal julle vrouwens en kinders bij julle wees; want hulle ook sal nie sterwe nie." So het die mense van daardie tijd nooit gesterwe nie. Maar hoe het die Dood dan gekom? Een aand toe die Maan ewe plesierig skijn, hoor hij 'n jongman ontroosbaar huil. Hij vra aan die jongman waarom hij so bitter en bedroefd huil. Die jongman antwoord: "Mij moeder is dood, en ek sal haar nooit weer sien nie." Met diep meegevoel sê die Maan: "Wees maar getroos, mij seun. Jouw ma sal weer lewendig na jou terugkom. Sij slaap net vir 'n rukkie, maar is nie dood nie." Die seun strij en antwoord: "Mij ma is regtig dood, die Wind is uit haar neusgate gegaan, en die Vuur is uit haar lijf, so haal sij nie meer asem nie en sij is stijf en koud." Die Maan troos hom weer en sê: "Kijk na mij: ieder maand sterf ek en word gouw weer lewendig, en so sal dit ook met al die mense gaan: hulle sal net 'n rukkie slaap en weer ontwaak." Maar die seun strij toe eers hard met die Maan; waaroor die Maan net kwaad word. Hij gee die seun met die vuis 'n hou op sij bolip dat die lip in twee splits, en so verander die jongman op die plek in 'n Haas, wat in die nag en in die maanskijn op die kweekplate gekromd rondspring. Toe sê die Maan: "Om jou ontwil sal ek al die mense vervloek. Hulle sal voortaan sterwe en nooit weer in lewe terugkeer nie. Maar as hulle nie met mij strij nie, en nie maak, soos jij, om mij tot leuenaar te maak nie, dan sal ek mij weer eendag oor al die mense ontferm om hul eendag uit hulle grafte op te wek." So is die Dood deur strij van 'n Haas in die wêreld gekom. NO. 14 DIE STERRE IS KOLE EN AS. OPMERKINGS:--In hierdie Storie word ons vertel van waar die Sterre kom, en hoe Kwaad op Aarde vermeerder het. Die Maan het voortgekom uit die regtervoetskoen van die Hotnotsgod, 'Kaggen. Die Hotnotsgod maak toe weer 'n ander skoen in plaas daarvan. Dog, die Maan het daar niks van gehou dat 'Kaggen sij maters, die skoene, so moet trap as daarmee geloop word nie. So laat die Maan van die maanwater val, dat die skoene gedurig moet nat wees, sodat 'Kaggen hulle nie kan aantrek nie. Die Hotnotsgod roep toe sij ander dogter, wat later die Uil geword het, en hij sê aan haar om die nat skoene langs die Vuur te gaan plaas om droog te word. Hieroor was die Son weer nie in sij skik nie, dat 'Kaggen sij vuil skoene naas die Vuur durf plaas. So laat hij die Vuur kwaai vlam, sodat die skoene kan verbrand. Toe die Hotnotsgod stuur om sij skoene te haal, was hulle verbrand, waaroor hij nie min met die Uil raas nie. Die Uil self was net daaroor vererg en sij vat die kole en gooi dié in die lug en roep uit: "Toe, kole, word Sterre, dat ons snags lig het as die Maan en Son slaap!" En tot die gloeiende as sê sij: "Toe, as, word die Melkweg om die Sterre te help lig gee. Kom gee lig, dat die mense in die nag kan sien en nie nodig het om thuis te sit nie." Toe kom daar weer 'n groot warrelwind en voer die kole en as tot ver bokant die wolke: die glinsterende kole word toe die flikkerende Sterre, en die gloeiende as word die Melkweg, wat soos 'n verligte boog oor die Aarde staan. Toe kom daar genoeg lig om snags rond te stap. Toe die Son die volgende dag agter die berge oprijs, sien hij die Uil sit en hij vra aan haar: "Wie het die lug vol kole en as gegooi?" Die Uil antwoord: "Ek; want dis snags so donker dat niemand kan sien om te loop nie." Hierop sê die Son: "Weet jij dat jij 'n groot kwaad aangerig het? Nou sal die mense in die nag rondstap om kwaad te doen. Ek het die nagte so donker gemaak dat die mense nie hulle hande voor hulle oë kon sien nie, en toe moes hulle thuis blij en slaap--die dag is mos lank genoeg om te jag en rond te loop, om te gesels en om pret te maak; maar nou sal jij sien dat jij die deur geopen het om kwaad te doen. Ek sal hard probeer om die Maan uit die lug te krij, sodat daar geen maanskijn sal kom nie. In die dag sal ek die Sterre voor mij wegvee. Maar hoe omtrent jou, mij suster? Voortaan sal jij in die nag met sterrelig moet rondvlie; want sien ek jou in die dag, dan sal ek jou ook verbrand tot as, nes ek met die skoene gemaak het. Al wie vir jou sien, sal jou oor daardie dwaas daad bespot. Toe, gaan weg uit mij gesig en loop boer in die nag! En jij sal sien dat die Sterre jou bedroef min lig sal gee--net genoeg vir boosdoeners om kwaad te doen. Die Sterre is te gering om vir julle warmte te gee; daarom sal julle snags van koue sit rittel en bewe." Die Uil vlie toe weg om haar te gaan wegsteek; want waar sij in die dag rondvlie, word sij bespot. En nou sit sij te peins oor wat sij gedoen het--of dit reg of verkeerd is. Waar sij sit, roep sij uit: "Hò, Hòa," wat in die Boesmantaal beteken "oplig, opgelig." Daarmee vra sij haar af of sij kwaad gedoen het deur die kole en as in die lug opgegooi of opgelig te hê. Die Son het die Uil in die dag blind gemaak; so het sij van daardie dag af nooit weer haar broer, die Son, gesien nie. Sij verlustig haar nou in die Sterre en Melkweg, of Hemelstraat, wat sij self gemaak het. Dit het toe so gekom, nes die Son voorspel het; van toe af loop Leeuw, Tier, Wolf, Jakhals en IJstervark weer snags rond om te moor en te rowe. Van toe af het die kwaaddoeners vermenigvuldig; want hulle het nou snags genoeg lig om te sien, terwijl ander hulle nie van veraf kan beken nie. NO. 15 DIE HAMERKOPVOËL EN DIE PADDAS. OPMERKINGS:--Hierdie Storie lewer ons iets oor die bijgeloof van Boesmans en vertel hoe die Hamerkopvoël alles in beelde op die water kan sien. Dit gee ons ook die herkoms van Blomme en Paddas wat in die water groei en woon. Die Hamerkop is nie somaar vandag se Voël nie. Sij was eers 'n mens van die ougeslag en is 'n dogter van die Hotnotsgod, wat haar later in 'n Voël verander het. Sij is baie goed bevrind met die Waters, wat aan haar die portrette toon van alles wat gebeur en nog sal gebeur. Al wat die Hamerkop te doen het, is net om in die Waters te kijk en dan sien sij alles daarin. In die dag spieël die Son, Lug, Bome, Diere en alles wat daar nabij is, hulle daarin af. Kleur vir kleur is daarin sigbaar. In die nag kan ons die Maan, Sterre, Melkweg en al die ander goeters daarin sien. Selfs as iemand in die donker anderkant die water loop, dan kan ons hom amper so duidelik sien asof dit in die dag is. Maar die Hamerkop sien nog meer in die water as wat die mense kan sien: Sij sien dinge wat daar ver gebeur, en sij verstaan die betekenis van dit alles. Ons mense sien dit wel, maar verstaan daar niks van nie. Daarom moet ons ag slaan op die Hamerkop en luister na wat sij ons kom vertel. Word daar ver 'n kind gebore, of trouw daar mense, of lê daar iemand siek, of sterf hij, dan het niemand nodig om dit aan die Hamerkop te kom vertel nie--sij het dit lankal in die Waters gesien. Wat sij gesien het, kom sij aan die famielie en vrinde van die persone in haar eie taal en op haar eie manier vertel. Daarom slaan diegene wat slim en verstandig is, ag op die Hamerkop, daar sij nie een is wat lieg nie. 'n Mens kan op haar woord gaan. In die aand, as dit skemer is, kom sij na die huise van die mense waar sij die tijding wil bring. Sij vlie oor die huise, skree treurig en vertel dan wat sij te vertel het. Sij kan ook dinge vooruit sien en kom dan die betrokke persone waarskuw om tog nie fout te maak nie. Die Waters is bij haar iets heiligs. Mors die jongmeide daarin, of laat houtas in die fontein val, of laat hul 'n pot Water in die Vuur omslaan, dan gaan sij dit aan die groot Waterslang en aan Danser Vuurman vertel. Hierdie twee laat dan wolke opkom en gooi daaruit vurige swaar-weer-stene, om die jongmeide mee te dood. Lê die jongmeide dood, dan spoel die strome hul na 'n gat Water toe, waar die jongmeide dan Blomme word wat in die Waters groei om daar tot sieraad van die Waters te wees. Daarom is dit dat die moeders vandag nog hulle kinders waarskuw om tog nie die Waters se Blomme af te pluk nie. Is die kinders stout en stap in die Water, dan duik die Blomme gouw onder die Waters. Dan kom die groot Waterslang en trek die ongehoorsame kinders onder die Waters, en daardie stout kinders word dan Paddas, om vir die groot Waterslang saands te sing en te dans. Die Waterblomme was dus eers jongmeisies, en die Paddas was vroeër die onwettige kinders, wat ongehoorsaam was. Partijkeer, as daar 'n stuk of wat Hamerkoppe bijmekaar is, en hul sien iets goeds in die Water, dan is hulle vrolik. Hulle word dan net baie blij en begin somaar van vreugde om mekaar te dans. As hul nie kom vertel wat hul daar gesien het nie, dan moet ons weet dat dit goeie tijding vir hulleself is. Maar vlie hulle op en kom na die persoon wat vir hulle staan kijk het, dan bring hulle die tijding dat daar baie Wild aan kom is, en sê dat die mense hulle pijle moet reghou. Hieroor word algaar blij, klap hande en prijs die Hamerkoppe vir daardie goeie tijding. Eendag stuur die mense hulle kinders na die Water toe om drinkwater te gaan haal. In plaas van gouw te kom, blij die kinders daar speel. Hulle vat klippe en stokke en gooi en slaan die Paddas daarmee dood. Hieroor word die Wind kwaad, omdat daardie stout kinders uit onwettigheid die Paddas, die kinders van die Waters, doodgegooi het. Hij vat daardie kwaaddoeners van kinders in 'n warrelwind op, voer hul hoog in die lug, totdat hul binne die wolke kom, en toe verander hij die kinders in Paddas en dit reën toe Paddas uit die lug, soos ons soms vandag nog sien. Die ouers kom toe na die kinders soek, en was net ontevrede dat hulle kinders nou in Paddas verander is. Hieroor word die Warrelwind ook kwaad, verander die ouers ook in Paddas, en laat hul ook saam met die reën uit die lug val. Op hierdie manier word ongehoorsaamheid gestraf. Nou moet die Hamerkop oppas dat die Paddas nie uit die Waters gaan nie. Krij sij een buitekant, dan maak sij hom dood en eet hom op. Die werk van die Paddas is dus om saands te sing en te dans. Die babetjies word in swart karossies toegedraai, sodat geen armpie of beentjie uitkom nie--net as hulle groter word dan steek hulle eers die armpies en beentjies uit, en daarop gooi hul die swart karossies weg en is dan die jong Paddatjies. As die winter kom, word die Waters koud, dan vlug die Paddas in droë gate in die Grond. Maar die Grond is die Dogter wat aan slaap geraak het. So slaap, slaap die Paddas ook die hele winter deur. Maar as die donderweer hul met die begin van die somer wek, dan eers skrik hul wakker en begin weer te sing; want die Waters roep hul om te kom dans. NO. 16 DIE UIL EN DIE MUISE. OPMERKINGS:--In hierdie Storie vind ons nog meer verhaaltjies van Boesmanbijgeloof en ook van Opstanding. Die Uil is ook 'n Voël van baie groot betekenis. Net soos die Hamerkopvoël kan hij baie dingetjies sien wat gebeur en nog sal gebeur. Die onderskeid is net dit: Die Hamerkop sien dinge in die dag in die Waters, en die Uil sien in die nag aan die Maan en Sterre wat aan die gang is. Die Uil is mos die Voël wat die Sterre en Hemelstraat gemaak het, deur kole en as in die lug te gooi. Nou vertel daardie Sterre en Melkweg haar van alles wat sal plaasvind. Ieder mens het sij eie Ster. As daar 'n Ster besonder blink, of verskiet, of 'n stert krij, dan weet die Uil al dadelik wie se Ster dit is, en waar hij die tijding of boodskap moet gaan bring. Die Uil laat haar ook gemaklik betower deur een of ander toornaar, dan gaan sij bij die huis van die ongewenste persoon nare geluide maak. Kom so een uit om haar weg te ja, dan val hij op die plek morsdood. Ons mense kijk ook na die Sterre. En wat verstaan ons daarvan? Maar die Uil verstaan alles. Sij let op of die Ster ogies knip, rooi, wit of blouw word, of die Ster 'n stert, of roei, gaan krij, en dan na watter kant die Ster verskiet, en na watter kant die stert van die Ster wijs. Die Sterre gesels ook met haar deur boodskappe met die Vuurvliegies te stuur. Op dit alles slaan die Uil ag. Daarom gee diegene wat slim en vernuftig is, goed gehoor aan die Uil; want sij lieg nie: sij vertel altijd die waarheid. Gooi iemand haar met klippe, bespot en lag hij haar uit, dan kom sij nie gouw weer nie. Maar bewaar die een as sij dan weer terugkom!--dan bring sij slegte tijding. Daarom pas op om 'n Uil nie kwaad te doen nie. Sij vergewe nie en kom later om jou te straf vir wat jij aan haar gedoen het. Die Uil en die Slange is ook goed bevrind. Soms as sij 'n boodskap het van iemand wat reeds dood is, dan gee sij die boodskap aan 'n Slang. Daardie Slang seil dan na die graf van daardie persoon wat die boodskap gestuur het. Hij wag dan daar bij die graf. As iemand die Slang daar sien, dan moet hij weet dat die afgesterwe persoon laat weet dat hij gelukkig is, dat hij wens dat sij agtergeblewe mense ook gelukkig moet wees, en daarom verlang hij dat die mense 'n groot maaltijd en vrolikheid om sij ontwil moet maak. [3] Die mense bring dan baie kos, eet en maak vrolikheid. Die Maan vertel ook baie dinge aan die Uil; want die Maan kan ver oor die wêreld sien. Die Uil verstaan die Maan net goed: sij kijk net na watter kant die horings van die Maan wijs; sij let op na watter kant die hol bak van die Maan gedraai is. Die Geeste gaan in die hol bak deur die lug rij; maar namate die holte opvul, gee die Geeste pad, en as dit Volle Maan is, dan is daar geen plek vir hulle nie--dis nou uitklimtijd se dinge daardie. Nou, die Uil is nie so agterhoudend as sij lijk nie. Sij kom dit aan ons vertel; maar ons moet mooi luister. Daar was eendag 'n oujong en oumeid wat nie na die Uil wou geluister het nie. Hulle het die Uil met klippe gegooi en haar uitgeskel en tot leuenaar gemaak, terwijl hulle self leuenaars en bedrieërs was. Die Uil was so vrindelik om aan daardie twee oues te kom vertel dat hul dadelik moes vlug; want daar is 'n Leeuw wat na hulle verneem om hulle op te vreet. Die twee oumense roep uit: "Dit jok jij! En dan, ons is glad nie vir Leeuws bang nie! Ons ken hier nabij net een Leeuw, en van ouderdom het hij geen tand meer in sij bek nie." Onder die praat laat die Uil sij mes val; hulle hol toe, tel dit op en wou dit nie weer teruggee nie. Daarop steek hul die Uil onder die klippers en skel hom met lelike woorde uit. Daarop vlie die Uil bedroef weg. In die nag begin dit kliphard te reën. Die onweer was straf. Onderwijl hoor hul 'n Leeuw in die verte brul en aan die gebrul kon hul hoor dat die Leeuw nader kom. Toe word hul bang en vlug. Maar toe hul 'n laagte wou deurvlug, was dit kant en wal vol. Hul vlug toe langs die bruisende stroom op en daar vèr sien hul die vuur van ander mense brand. Hulle hardloop daarheen en vertel toe aan die mense dat hulle (die vlugtelinge) koud is, en vra velle om onder in te kruip. Die mense gee aan die twee vlugtelinge baie velle om hulle in toe te rol. Dog die Leeuw het die spore van die twee gevolg, en toe hij bij die hutte kom, vra hij waar daardie twee vlugtelinge is; want hij wil hulle hê om hul stukkend te skeur. Dog die mense het jammer vir die twee gehad, so bring hul 'n halwe Hartbees na die Leeuw. Hij wou daaraan egter nie eet nie, maar dwing net oor die twee vlugtelinge. Toe kom die Uil ook daar en vertel wie dat daardie twee oues is, dat hulle diewe en leuenaars is. Toe bring die mense die twee uit en oorhandig hul aan die Leeuw, wat hul op die plek aan flenters skeur, sonder die bloed eens te lek of 'n stukkie van hulle vleis te eet. In die nag het die maanwater op die stukkies vleis geval, daar het lewe ingekom, en ieder stukkie het 'n Muis geword. So het die Muise uit leuenaars, diewe en bedrieërs voortgespruit en daarom kan hul tot vandag toe nie hulle streke laat nie. NO. 17 DIE REËNBOOG. OPMERKINGS:--In hierdie Storie word ons vertel hoe die Reënboog ontstaan het en dat die Reënboog 'n goeie verlokker is. Die Reënboog is die Dogter van die Opgewing, of Lugspiegeling. Sij was ook eers 'n mens van die ougeslag; maar het later die vorm van die Reënboog aangeneem, en dit het so gekom:-- Die Opgewing haar dogter het bij haar daar op die Vlaktes gewoon. Net soos haar ma, die Opgewing, het die dogter daar groot plesier in gehad om die gek met iemand te skeer; daarom het sij so baie van mooi klere aantrek gehou. Sij was ook, net soos haar ma, sonder spraak--jij sien haar wel, maar hoor haar nooit nie. En tog het sij baie liefhebbers gehad, waaronder die Windvoël en die Reënbees was. Die Windvoël, wat die winde laat waai, het baie na daardie dogter toe kom kuier. Dan vertoon hij hom as Voël in sij beste veredrag en voer met hom saam die geure van al die lekkerruikende blomme en kruie. Sij het egter nie groot sin in die Windvoël gehad nie, maar het meer van die Reënbees gehou. Maar die Wind is sterker as die Reën--so moes sij maar haar beurt afwag. Een dag kom die Windvoël skoon en netjies aangevlie. Die dogter kon hom reeds op 'n afstand hoor aankom; want hij klapwiek so liefies en vrindelik met sij vlerke, wat gebalsem was met die heerlikste geure. Sij kom uit haar hut en gaan voor haar deur sit en wag. Die Windvoël kom en gaan ook ewe vrindelik voor haar sit. Sij stap op en begroet hom deur haar hand oor hom te strijk en hom met die poeier van lekkerruikende blaartjies te bestrooi. Sij hou haar ewe lief en soet. Na hom nog 'n rukkie gestreel te hê, gaan sij ewe liefkosend op sij rug sit, hij brei sij vlerke uit en daar stijg hij in die lug op en vlie met haar daar na die berge toe, waar sij huis in 'n klipgrot is. Maar daar in daardie kliphuis was 'n koue lug, wat haar glad nie beval het nie; maar sij laat niks merk nie--bowendien, die plek was nouw en ongerieflik; maar sij hou haar ewe tevrede. Sij vra toe deur tekens waar die kos en water is. Dog daar was geen kos en water nie; so sê die Windvoël vir haar om maar daar 'n bietjie te wag, hij sal alles gouw gaan haal; want hij weet waar die beste te krij is. Hij vlie toe oor die berge, en sij blij daar in die klipgrot wag. Hij vlie ver en blij 'n goeie ruk weg. Toe die Windvoël terugkom, was die dogter skoonweg; want sij het intussen gevlug en het vir haar daar op die Vlaktes bij haar ma, die Opgewing, onder die grond gaan wegsteek, waar die Windvoël haar nooit sou uitsnuffel nie. Die Windvoël voel toe dat hij deur die meisie bedroë was en was daaroor nie min gesteurd nie. Maar haar moeder, die Opgewing, het goed verstaan om die Windvoël in 'n goeie luim te hou, sodat hij nie moet kwaad word en alles verwoes nie. Die Waterslang, wat ook onder die grond rondseil, het gouw uitgevind waar die dogter haar nou ophou; sij gaan dit toe aan haar vader, die Reënbees, vertel. Die Reënbees woon in 'n seekoegat: as hij daarin is, dan is die gat vol water; maar gaan hij uit om te wei, dan word die gat droog en 'n misdamp, wat die asem van die Reënbees is, omring hom, sodat niemand hom in daardie mistige weer kan sien nie. Hij stap toe reguit na die meisie toe. Alles was stil; want die Windvoël het ver oor die berge gevlie en sou vir dae wegblij. Sij ruik die heerlike ruik van die reën wat die Reënbees maak, en kom onder uit haar onderaardse woning. Die Reënbees kom voor haar kniel en gaan ewe lief lê en was net vrindelik. Die meisie staan toe op en klop liefkosend met haar hand teen die Reënbees se nek en strooi oor hom ook fijngemaakte kruiebossies en lekker-ruikblare. Na sij 'n rukkie met hom gespeel het, gaan sij ewe plesierig op sij rug sit. Hij staan op en stap met haar--hoog in sij skik--weg na sij huis, die seekoegat, toe. Op weg daarheen sien sij 'n klomp groot bome staan; sij sê toe dat sij moeg voel en wil eers daar onder die bome gaan rus. Die Reënbees stap daarnatoe en gaan teen 'n stam van 'n groot boom in die skaduwee lê. Die meisie blij op sij rug sit, dog strooi weer kruie op die kop van die Reënbees; hij krij daarvan vaak en val vas in die slaap. Toe sij dit gewaar, dros sij stilletjies weg--reguit na haar moeder op die Vlaktes toe. Toe die Reënbees wakker word, verbeel hij hom een streek deur dat die meisie nog op sij rug sit, en hij stap toe na die seekoegat toe. Maar toe hij in die water wil induik, toe eers gewaar hij dat die meisie weg is. Hij word toe kwaad. Maar die moeder van die dogter het reënbossies gebrand--bossies wat gebrand word om die Reënbees tevrede te stel. So het hij afgekoel van sij kwaai bui en het nie deur verspoelings skade onder die mense aangerig nie. Die Opgewing het toe haar dogter in 'n Reënboog verander, sodat die Wind en Reën haar kan sien en bewonder, maar aan haar geen kwaad kan doen nie. Sij het haar pragtige gekleurde klere behou en pronk nog daarmee. NO. 18 DIE HOTNOTSGOD EN BOBIANE BAKLEI. OPMERKINGS:--In die Boesmanstories speel die Bobiane nogal 'n groot rol. Hulle word gewoonlik voorgestel as skrander en sterk. Hier is weer sprake van 'n Opstanding en wel uit die Waters Die Bobiane is mense van die ougeslag en is van 'n ander famielie as 'Kaggen, die Hotnotsgod. Daarom het hulle nooit ontsien om die ouman en sij famielie te pla nie. Baiemaal as die kinders van die Hotnotsgod gaan water haal, dan moveer die Bobiane hulle en ja hul van die water af weg. Gaan die kinders veldvrugte pluk, of veldkos haal, dan vat die Bobiane dit af en maak die kinders bowenop seer. Die kinders kom dan bij hulle pa of oupa, die Hotnotsgod, daaroor kla. So stuur 'Kaggen eendag sij seun om stokke te gaan haal. Hij wil daarvan kieries en 'n boog maak om die Bobiane mee te gooi en te skiet. Daar in die veld ontmoet die Bobiane daardie seun en vra aan hom wat hij daar maak. Hij antwoord: "Ek kom stokke vir mij vader haal: van hierdie gaan hij kieries maak en van daardie een 'n boog om die mense te skiet wat op hulle hakskene sit." Die Bobiaan roep toe sij maat wat daar naasaan wei, en sê: "Maat, kom luister hier watter praatjies gesels die seun hierso!" Die maat stap nader en sing: "Ek kom nou, En luister Na die kind bij jou." En hij vra: "Wat sê daardie seun?" Die eerste Bobiaan antwoord: "Hij sê hij kom stokke vir sij pa haal: daardie stokke is vir kieries, en die ander een vir 'n boog om die mense wat op hulle hakke sit, mee te gooi en te skiet." "A so!" roep die tweede Bobiaan uit en hij roep sij maat wat naas hom gewei het, en sê: "Kom luister na die stories van hierdie seun!" Die derde Bobiaan kom nader en sing ook: "Ek kom nou, En luister Na die kind bij jou." Hij vra toe wat die seun gesels, en toe die praatjies van die seun oorvertel word, roep daardie Bobiaan ook sij maat wat naas hom wei. En so het iedereen sij maat geroep, totdat algaar kom luister het. Die allerlaaste roep hul die ou voorman. Hij kom en sing ook dieselfde liedjie. Toe hul hom vertel dat die seun kom stokke vir die Hotnotsgod haal om kieries en 'n boog van te maak om die mense wat op hulle hakke sit, mee te gooi en te skiet, toe roep die ou uit: "Wie anders word bedoel as ons! Grijp die seun, vat die stokke af en slaan hom!" Die klomp Bobiane bestorm die arme seun en slaan hom met die stokke en met hulle vuiste dat sij kopbeen breek en sij oog uit die kop rol. Die seun was toe dood. Toe grijp een die oog van die seun en roep uit: "Hier het ek 'n mooi iets om bal-bal mee te speel. Die Bobiane staan toe reg. Die een wat die oog vang, roep uit: "Dis mij bal dié!" Die een wat die oog na die ander gooi, roep uit: "Dis jouw bal dié!" En so gaan die rondgooi aan onder die uitroep: "Dis mij bal dié!". "Dis jouw bal dié." Hulle speel toe net geesdriftig en val oor mekaar dat die stofdamp opslaan. Die Hamerkopvoël, wat alles gesien het wat daar gebeur, vlie oor na die Hotnotsgod om te vertel wat die Bobiane aan sij seun gedoen het. Die ouman spring haastig op, vat sij boog, pijlkoker en knapsak mee en hij hardloop na die plek toe waar sij seun dood lê. Van ver af sien hij reeds die stof soos die Bobiane bal-bal speel. Die trane kom in sij oë en hij begin bedroef oor sij seun te huil. Maar voor hij bij die Bobiane kom, droë hij die trane van sij oë af, sodat hulle nie moet sien dat hij gehuil het nie. Toe hij daar kom, sit hij sij boog, pijlkoker en knapsak neer, en hij vra om saam te speel. In plaas van dadelik te antwoord, staan die Bobiane die ouman met verwondering aan te kijk; want dis nie aldag dat hul hom te sien krij nie. Die ouman, 'Kaggen, gaan tussen hulle staan en begin mee te speel. Hulle wou die oog van sij seun nie na hom toe gooi nie, dog hij spring vooruit en vang die oog toe hul dit na 'n ander Bobiaan gooi. Meteens voel die oog dat dit sij vader se vat was, en toe die vader dit gooi, rol die oog tussen die Bobiane rond. Hulle val oor mekaar om dit in hande te krij; maar vang ieder skoot mis. Die vader vat weer die oog en gooi dit na 'n Bobiaan; die oog gaan in die lug op en verdwijn. Toe roep die Bobiane uit: "Waar is mij bal? Toe, gee dit hier! Ek wil dit hê; Maak gouw, maak gouw!" Die oog het in die knapsak van 'Kaggen onopgemerk ingekruip. Die Bobiane soek orals rond, maar vind dit nie. Een roep uit: "Kom ons deursoek die pijlkoker en knapsak!" 'Kaggen roep uit: "Pas op, as jul aan mij goeters kom!" Maar onopgemerk pak hij die oog in sij knapsak met sij een hand, verberg dit in die palm van sij hand. Hij skud die knapsak uit, keer dit om en sê: "Kijk hier is niks." Daarop sit hij die knapsak weer neer en verberg die oog daarin. Toe ondersoek hul die pijlkoker en vind ook niks. Toe roep die Bobiane algaar tesame uit en sê: "Waar is mij bal? Toe, gee dit hier! Ek wil dit hê; Maak gouw, maak gouw!" En hulle begin die Hotnotsgod met die vuiste te slaan. 'Kaggen slaan terug, en die geveg word heftig. Die Bobiane was baie in getal en so raak hul hom baas. 'Kaggen hol na sij goed, pak dit en hol vinnig weg. Die Bobiane blij agter en soek een streek deur. Daar voor bij die water gaan 'Kaggen sit en was hom met water. Hij haal die oog uit sij knapsak en plaas dit in die water, met die woorde: "Toe, liggaam van mij seun, kom hiernatoe; kom lê hier in die water dat jouw oog weer op sij plek kan aangroei, en word weer net soos jij tevore was." Toe kom die liggaam van die seun deur die lug en val bij die oog in die water. Daarop stap 'Kaggen huistoe; want hij voel siek van die slaan en veg. Toe hij bij sij huis kom, vra een: "Oupa, waarom is jij so vol bloed en wonde?" 'Kaggen vertel toe dat die Bobiane sij seun dood gemaak het en met die oog bal-bal gespeel het. Hij vertel dat hij gaan saam speel het--net om die oog in hande te krij, en toe raak hul aan baklei. Hierop bestraf die kleinkind sij oupa en sê: "Oupa is so oud en waarom loop oupa alleen in die veld rond?" Toe 'Kaggen weer alleen was, stap hij van huis reguit na die gat water toe. Toe hij daar aankom sien hij sij seun buitekant in die son sit. Die ouman was blij en stap stadig nader; maar die seun hoor hom en spring pardoems! nes 'n Padda in die water. Die ouman draai toe om, gaan huistoe en vat 'n voorvel en 'n karos vir die seun. Daarop stap hij terug. Hij stap weer stadig, en net toe die seun die water wou inspring, pak die Hotnotsgod hom aan die arm en roep: "Moenie bang wees nie; ek is jouw vader, 'Kaggen, en jij is mij kind. Dè, hier is klere, wat ek vir jou gebring het, trek dit aan en kom saam met mij huistoe." Op hierdie woorde herken die seun sij vader, en na hij sij voorvel en karos omgesit het, stap hij saam huistoe. Bij die huis vra die kleinkind weer: "Oupa het dan kom vertel dat oompie dood, en sij oog uit is, en hier is oompie dan gesond terug bij ons?" Die oupa antwoord: "Die waters het hom weer uit die Dode laat opstaan. Hij is nog swak, en ons algaar moet hom nou mooi oppas tot hij weer sterk en fris word." Die seun het bij die dag sterker geword en is nou gesond. NO. 19 DIE MEID VAN DIE WATERS. OPMERKINGS:--In hierdie Storie word ons vertel van 'n veronderstelde Gees in die gedaante van 'n vrouw, wat die krag besit om iemand met haar onsigbare wil die waters in te trek. Daar was 'n jongmeid wat altijd water bij 'n fontein gaan haal het. Daar nabij die fontein was 'n groot gat water, en in daardie gat water het pragtige Blomme gegroei. Haar ma het haar dogter altijd gewaarskuw om tog nie daardie mooi Blomme te gaan pluk nie; want hulle is jongmeide wat na die water weggevoer was om daar Blomme te word. Maar daardie Blomme was vir daardie jongmeid tog te aantreklik, en die versoeking om hulle te pluk was tog te groot, sodat sij die drang om hulle te pluk nie kon weerstaan nie. Sij wou dit maar net eenmaal waag. Sij stap daardie gat water in, maar toe verdwijn die Blomme onder die water, en die groot Waterslang trek meteens die jongmeid ook in die water. Die jongmeid word toe nie in 'n Blom of Padda verander nie; maar sij blij mens, wat die krag krij om ander mense met haar onsigbare wil die waters in te trek--buitekant die water het sij daardie mag nie besit nie. Sij was dus mens, maar kon net soos 'n Padda in die water en daar buitekant lewe. So stap sij van een gat water na die ander rond. Die jongmeid het toe die Meid van die Waters geword. In die water besit sij die mag om mense op onsigbare wijse in te trek; daar buitekant betower sij weer die mense met haar skoonheid, sodat hulle haar onwillekeurig volg. Toe haar ma en die ander mense merk dat die jongmeid nie terugkom nie, gaan hul na haar soek. Hulle krij haar bij die fontein nie; toe stap hulle na die groot seekoegat, en daar sien hul haar karos en haar armringe lê. Die moeder begin te huil, dinkende dat haar dogter verdrink het. Maar hulle voel nou dat daardie seekoegat 'n groot aantrekkingskrag gekrij het; so word hul bang om na aan die kant te staan. Algaar huil en gaan tekeer; want almaal het daardie jongmeid so lief gehad. Meteens hoor hulle 'n vrouwspersoon daar bij die onderste seekoegat sing; hulle kijk op en daar sien hul haar staan. Maar nou is sij mooier en sij het pragtiger ringe om haar arms en bene--ook haar voorskoot skitter, o, so mooi. Hulle hol daarheen en roep haar op haar naam. Sij blij daar staan, groet hul met wenke van haar hande, sij lag met hulle, en toe hul nabij was, spring sij in die gat dat die water so spat. Toe slaan haar moeder hande saam en roep uit: "Mij kind het van daardie Blomme van die Waterslang gaan pluk en nou moet sij ook bij die Waterslang gaan woon. O, mij dogter het nou 'n Toorgees geword!" En sij huil bitter en almaal met haar, en hulle stap bedroef huistoe. Die broer van die jongmeid sê toe aan sij ouers dat hij sij suster van die groot Waterslang sal gaan verlos. Hulle vra aan hom hoe hij dit sou doen; want wie kan daardie groot Waterslang baas raak? Hij antwoord dat hij die blink steen op die kop van die Slang sou gaan steel; want sonder daardie steen is die Slang mos magteloos en kan niks doen nie. Hulle raai hom dit ten sterkste af; want as daardie groot Waterslang magteloos is, dan sal al die fonteine vanself opdroog. Maar die broer van die jongmeid wou hom nie van sij plan laat afbring nie, en werp teë dat hij dan die Reënbees sal krij om baie te laat reën, en dan sal hulle altijd volop water hê. Die ouers wijs hulle seun daarop dat die Reënbees die vader van die groot Waterslang is, en dat hij vir 'n lang tijd nie sal laat reën nie--net om hulle van dors te laat omkom. Maar vir hierdie waarskuwing het die broer van die Meid geen ore gehad nie. Hij stap weg om die groot Waterslang te gaan beloer om te sien waar sij die steen gaan wegsteek eer sij in die water gaan. Hij krij haar net toe sij rondseil. Maar die Slang kom sij planne agter en sij bestorm hom eer hij die steen in hande gehad het. Sij verander hom toe in 'n ou Skurwepadda, wat gewoonlik ver van die water boer. Sij boog verander sij in 'n ou bros stok, sij pijlkoker val aan stukkies, en die pijle daarin verdor sij in kaf. Hij het nog nie vrouw en kinders gehad nie, so het die groot Slang net sij ouers gestraf om al die fonteine te laat opdroog. Maar die Meid van die Waters het jammer vir haar ouers gevoel en het hulle toegelaat om bij die seekoegat water te kom skep sonder hulle in die gat in te sleep--op hierdie manier is hul van die dood gered geword. Maar die Meid van die Waters, of somaar kortweg, die Watermeid, leef vandag nog; sij woon nog in al die diep gate water; so waarskuw die moeders altijd hulle kinders om tog nie nabij die kant van die diep waters te gaan nie; want dan sal die Watermeid die kinders in die diep waters intrek, waar hul in Paddas verander word. Om hierdie rede is die kinders tot vandag toe nog bang vir groot seekoegate en blij daar weg. NO. 20 DIE GENIEPSIGHEID VAN DIE SKILPAD. OPMERKINGS:--In hierdie Storie krij ons bepaald te doen met 'n Bosegees, wat sij vermaak daarin gehad het om mense te pijnig. In die dae van die ougeslag was daar 'n Toorheks, wat alte graag mense seer gemaak het. Sij het verskeie gedaantes aangeneem, maar het haar meestal vertoon in die gestalte van 'n groot Skilpad. Dit was nooit bekend geword dat sij ooit iemand goed gedoen het nie. Om haar streke beter uit te voer, het sij haar altijd siek aangestel, waarmee sij die mense jammer vir haar laat krij het. En as die mense vir haar kom dokter, dan sit hulle aan die pen. As 'n Skilpad het sij maar min geëet en gedrink. Verder het sij 'n lui-lekker lewe gelei. Bij 'n seker geleentheid lê sij in die skaduwee van 'n bos. Daar kom toe 'n man verbij, en sij roep uit: "Mij liewe ou broer, kom tog nader! Ek het so 'n ondraaglike pijn in mij nek, kom vrijwe tog mij nek in met vet." Die man kom nader, vat die vet, kniel voor haar en begin haar nek te vrijwe. Meteens ruk die groot Skilpad haar nek in die dop, en vas sit daardie man se hand. Hij brul van pijn en soebat mooi dat sij tog haar kop moet uitsteek dat hij sij hand kan uitruk. Maar alle smekings was verniet. Hij grijp met die ander hand 'n klip en skrop daarmee die dop, en van daardie grilligheid steek sij haar kop uit, en toe eers kon hij sij hand uitruk. Maar al die vleis en velle was daarvan af--net die kaal senings en bene het oorgeblij. Net toe kom daar 'n ander man verbij, en die groot Skilpad roep uit: "Mij liewe ou broer, kom smeer tog mij nek met vet--ek het daar so 'n vreeslike pijn in dat ek daarvan kan beswijk." Die eerste man steek gouw sij seer hand onder sij karos en sit, met sij pijn, bedaard aan te kijk wat nou sal gebeur. Die groot Skilpad steek haar nek lang uit, en die man begin die nek met vet in te vrijwe. Meteens ruk die Skilpad haar nek gouw in, en vas sit daardie tweede man se hand ook. Hij krul en skree van pijn; maar los is min. Die eerste man wil toe wegstap, en laat die ander so in sij smarte sit. Die tweede man roep uit: "Ou broer, waarom het jij mij so 'n stel laat aftrap?" Die eerste man haal toe sij hand onder die karos uit en wijs hoe dit lijk, en sê: "Ek voel net soos jij nou daar voel," en hij gaan weg. Die tweede man, wat toe nog vassit, vat met sij ander hand sij kierie en begin op die dop van die groot Skilpad te timmer. Toe steek die Skilpad haar kop uit, en hij ruk toe gouw sij hand uit. Maar die velle en vleis het daarvan afgeskeur. Hij stap toe ook huistoe, so te sê blind van pijn. Die twee mans het op dieselfde plek gewoon, en hulle stap toe saam huistoe. Toe hulle thuis kom, was die Maan nog jonk. Soggends, as hulle opstaan, neem hul van die douw, wat die water van die Maan is, en was hulle hande daarmee. En namate die Maan groei, so ook groei die vleis oor hulle kaal senings en bene. Toe die Maan vol was, was hulle hande volkome gesond en was weer net soos dit tevore was. Daarna stap die twee mans saam die veld in en krij die ou Skilpad weer op 'n ander plek lê. Weer roep sij: "Mij liewe twee broers, kom smeer tog mij bene met vet, ek het vretende pijne daarin, sodat ek van die krampe kan doodgaan." Die twee mans stap nader en maak nes of hul haar bene met vet wil smeer, maar rol die ou Skilpad op haar rug en stop klippe rondom haar, sodat sij nie weer kan reg rol nie. Hulle stap toe weg, onder die vermoeding dat hulle haar gestraf het. Daar voor ontmoet hul twee Kraaie. Hulle betower die Kraaie, sodat waar hul Skilpaaie op die lijf mag loop, hul dan die vleis van die Skilpaaie lewendig moet uitpik. Hulle stuur toe die twee Kraaie na die groot Skilpad toe om haar vleis lewendig uit haar dop te skeur. Maar die ou Toorheks het van alles geweet en hou haar gereed; want sij voel geen pijn nie. Toe die Kraaie daarheen vlie, roep die een uit: "Die ou is maer, die ou is maer!" Die ander Kraaie antwoord: "Haar oog is vet, haar oog is vet!" Toe die Kraaie daar kom, val hul meteens op die Skilpad aan en pluk haar vleis lewendig uit haar dop. Maar sij is 'n ou Toorheks en voel daar net niks van nie, en laat die Kraaie maar hulle gang gaan. Sij het wel gemaak of sij seer krij. Toe die Kraaie die dop skoon uitgepik het, vlie hulle weg om die tijding aan die twee mans te bring. Die twee mans was baie blij om die berig te krij, en hulle spring in die rondte en dans van vreugde. Maar net soos die twee mans die Kraaie betower het om Skilpaaie te vreet, net so het die ou Toorheks die Bije betower om mense te steek waar hul die mense ook al krij. Oor 'n ruk loop een van die mans in die veld rond en sien daar die leë Skilpaddop lê. Hij tel dit op om dit te bekijk. Maar daar het 'n swerm Bije ingetrek, en die Bije pak daardie man en steek hom dat hij nie weet waar in te kruip nie--want die man se lijf was amper kaal en met min klere bedek. Hij neem die vlug huistoe, maar op weg beswijk hij van pijn en val neer. Hij gooi toe stof in die lug. Die mense thuis weet wat daardie stofgooierij beteken; hulle storm toe, tel die man op en dra hom onder groot smarte huistoe. Onderwijl het die ander man daar bij die leë Skilpaddop aangekom. Hij tel ook die dop op om dit te bekijk, en die Bije pak hom ook en steek hom dat hij nie weet waar in te kruip nie. Hij vlug ook huistoe; maar val ook van pijn op die weg neer. Hij neem ook toevlug tot stofgooi in die lug. Net toe die mense die eerste man in sij huis neersit, sien hul die tweede stofgooierij. Hulle storm daarheen en vind die tweede man ook in sij smarte. Hul dra hom ook huistoe. En die twee was lank siek voor hul gesond geword en rondgeloop het. NO. 21 DIE MÔRESTER IS DIE HART VAN DAGERAAD. OPMERKINGS:--Hierdie Storie het ons hoor vertel op Katkop, Limoenkop en op Klipfontein, langs Hantamrivier (dist. Calvinia), en daaruit is die inhoud saam gestel. Wolf bij die Boesman is 'n slim man, en hier word vertel waarom hij 'n uitgeteerde agtervoet het: ook waarom die Rooikat klossies hare aan die punte van sij ore het en net vleis eet. Die Son was eers 'n mens van die ougeslag, en het toe in die lig van sij blink gesig rondgestap, gejag en plesier gemaak. Maar die ander ouvolk het boos op hom geword en het hom toe vermoor, en hulle kinders het die Son se skitterende kop in die lug gegooi, alwaar dit aldag nog skijn. Die oudste seun van die ouman was baie gek na sij vader, en word toe die boodskapdraer van sij vader en het verskeie werkies vir die ouman verrig. Die naam van die seun was Dageraad. Sij eerste werk vroeg in die oggend was om die liggies van die Sterretjies dof te maak, en dan die blouw lug uit te hang, waaragter die Sterretjies verberg blij. Daarna staan die Son uit sij bed op; en die werk vir die seun vir die dag is dan afgedaan. Hij gaan dan jag, kos grawe of gesels. Sodra sij ou vader, die Son, sij dagwerk verrig het, en van moegheid saands aan die westekant op die rantjies gaan sit, dan stap die tweede seun, wat Aandskemering heet, oor, om sij vader, die Son, in sij bed te sit. Dan is Aandskemering ook vrij om te doen wat hij wil. Maar nooit het Dageraad en Aandskemering--al was hulle broers--van mekaar gehou nie; so het hulle ver van mekaar gaan woon. Eendag, na Dageraad, na ou gewoonte, vroeg opgestaan het en kos en water na sij ou vader, die Son, se bed gebring het, stap hij rond en sien 'n mooi jongmeid van die ougeslag. Wolf se dogter was ook daar. Dageraad wou met die mooi jongmeid trouw; maar Wolf se dogter was te smoor verlief op die skone Dageraad; sij word jaloers. Dageraad trouw met die mooi jongmeid, en hulle het toe later 'n mooi meisiekind gehad. Die ouers, en algaar, was baie gek na die kind--net Wolf se dogter nie. Op 'n ander dag, toe Dageraad die werk van sij ou vader, die Son, klaargemaak het, toe neem hij sij vrouw en kind veld-toe, hij lê die kind in die koelte onder 'n bossie, en gaan jag; onderwijl grawe sij vrouw en haar jong suster mierrijs. Jakhals kom daar en wil met die kindjie speel; maar die kind wou niks met hom te doen hê nie. Toe kom Wolf se dogter daar en wil ook met die kindjie speel; maar die kind wil ook met haar niks te doen hê nie. Daarop kom Bobiaan daar en wou ook pret met die kindjie maak, dog eweneens wou die kind met hom ook niks te doen hê nie. Ten laaste kom Swart Kraai daar; maar sij praatjies het die kind nie aangestaan nie. Maar toe die moeder die kindjie optel en met haar speel, toe lag en spring die kind in haar moeder se arms; want sij het haar moeder geken en was blij om bij haar weer te wees. Jakhals word jaloers en draf weg. Wolf se dogter word jaloers en gaan bij haar vader, wat daar nabij was, kla en huil oor die belediging wat die onskuldige kindjie aan haar gedoen het. Wolf erg hom somaar in sij hart en roep uit: "Dis jouw eie slegtigheid dat jij nie die vrouw van Dageraad geword het nie; hoekom het Dageraad dan die ander meid gevat en nie vir jou nie?" Maar toe sij so bitter huil, krij hij vir haar jammer en sê: "Ek sal jou vertel wat jij moet doen om die vrouw van Dageraad te word: Neem van die swartagtige sweet wat agter jouw skouerblaaie sit, en gooi dit op die mierrijs wat Dageraad se vrouw sal eet, en jij sal sien wat sal gebeur." Wolf se dogter hol gouw terug en gaan toe na die hut waar die vrouw van Dageraad die mierrijs sit en was. Ongemerk gooi sij van haar armsweet op die gewaste mierrijs. En toe die rijs gaar gemaak was, eet die vrouw daarvan; maar sê aan haar jonger suster: "Moenie van hierdie rijs eet nie, want ek voel ek word gek en raak van mij verstand af." Daarop val die ringe om haar nek af, en lê op die grond; toe val haar armbande af, en lê op die grond; toe weer die ringe wat om haar enkels was; daarop val haar karos en velrok af, en algaar blij op die grond lê. Die dogter van Wolf vat dit alles en trek haar daarmee aan en sit die ringe vir haar om. Die vrouw van Dageraad voel dat sij 'n wilde dier word, en sij hol die veld in. Haar jong suster hol, met die kind agter haar rug, agterna en wou haar vang en vashou. Dog die vrouw hol ver en vlug 'n kol riete in. Die jonger suster roep uit: "Wag eers, en laat jouw kind drink," daarop oorhandig sij bij die rietkol die kind aan die moeder. "Ja, gee haar hier, dat ek mij kind kan voed, eer ek 'n wilde dier word!" En toe die kindjie versadig was, gee sij die kind weer terug, en sê aan haar jonger suster: "Kom môre vroeg weer, dat ek die kind kan voed; want ek voel dat ek in mij harsings gekrink raak. Ek voel ek word 'n verskeurende dier." Hierop vat die jonger suster die kind, stap huistoe, en die vrouw gaan gouw weer in die riete lê. Die aand kom Dageraad thuis en dog toe dat Wolf se dogter sij vrouw was, en vra: "Waarom laat jul die kind so huil?" Waarop sij skoonsuster geen antwoord gee nie, maar sus die kind in slaap. Die oggend, toe Dageraad lig maak, hol die suster met die kind na die rietkol en roep uit: "Suster, suster! hier is ek met jouw kind!" Die moeder kom uit die riete, vat die kind, en na sij haar kind gevoed het, gee sij dit aan haar jonger suster terug en sê: "Jij moet vanmiddag die kind weer bring, sodat, eer ek 'n verskeurende dier is, ek mij kind weer kan voed." Die jonger suster het só op die middag, en ook teen die aand, gedoen. Daardie aand gee die ouvolk 'n 'Ku-dans; dan klap die meide op hulle hande, die volk kom voor die meide flikkers maak, buig en knik met hulle koppe. Die dogter van Wolf dink dat hul die 'Ku-dans vir haar gemaak het, dog sij sit in die donker, met haar rug na die dansers toe. Ook was sij bang om die ringe om haar nek, arms en bene te laat, maar lê dié naas haar, waar sij sit. Toe Dageraad sij flikkers voor sij skoonsuster kom maak en haar op die skouer klop, vlie sij kortom en roep uit: "Waarom maak jij nie liewers jouw flikkers voor jouw Wolf-vrouw nie? Daar sit sij!" En sij wijs haar met die vinger uit. Toe eers gewaar Dageraad dat dit nie sij vrouw was nie; hij grijp sij asgaai, om haar daarmee dood te steek. Dog Wolf se dogter was te gouw, spring op, trap met haar een agterpoot in die vuur, ontvlug, en die asgaai steek vas op die plek waar sij gesit het. Haar poot was erg verbrand. Dit was toe al laat in die nag--amper dagbreek--, en Dageraad was kwaad vir sij skoonsuster dat sij die geheim van hom verberg het, en roep uit: "Kom wijs mij waar mij vrouw is!" Maar die skoonsuster antwoord: "As jij lig maak, dan kan ek jou die plek gaan wijs; want jouw vrouw het in 'n verskeurende dier--'n Leeuwin--verander." Dageraad maak lig. Toe roep die ander ouvolk uit: "Laat ons bokke voor ons uitdrijwe, sodat die Leeuwin van die bokke, en nie vir ons kan vang nie." Hulle ja toe die bokke vooruit, en die skoonsuster gaan die plek wijs. Toe hul bij die plek aankom, sê die skoonsuster aan Dageraad: "Kom kruip agter mij weg." Hij gaan agter haar staan en koes. Die ander volk gaan weer agter hom staan en koes, sodat die vrouw net haar jonger suster kan sien. Toe roep daardie jonger suster uit: "Suster, suster, kom uit! Ek het jouw kind gebring, sodat jij haar kan voed." Die vrouw kom toe uit en sien die bokke staan. Sij gaan een vang; en toe storm die jonger suster en die volk saam met Dageraad; hul pak die vrouw, wat nou 'n Leeuwin is, en hou haar vas. Hulle vat van die inhoud van die bok se ingewande en dokter haar daarmee en begin toe haar vel af te trek. Maar sij roep uit: "Laat die hare op die punte van mij ore blij, anders word ek doof en kan dan glad nie hoor nie." Hulle trek toe die leeuwvel van haar lijf af, dog laat die lang hare op die punte van haar ore staan. Sij word weer die mooi meid wat sij vroeër was; maar verander spoedig in die groot Rooikat, wat vandag nog die klossies lang hare aan die punte van sij ore het. Met dit al, blij sij die vrouw van Dageraad; want eindelik het sij die mooi meid geblij. En daar sij met mierrijs getoor was, eet 'n Rooikat net vleis en nie rijsmiere nie. Sij het weer haar eie kind kon oppas; en daardie dogter het kinders gehad, en die kinders het ook kinders gehad. Algaar is in Sterre verander geword; en daardie Sterre volg nou hulle ouers agterna en is nou die blinkste Sterre aan die hemel. Toe Wolf se dogter thuis kom, vertel sij al die leed wat hul haar aangedoen het, ook dat Dageraad haar met die asgaai wou doodgegooi het. Toe kook Wolf se bloed van boosaardigheid. Hij neem daar en dan 'n besluit om Dageraad dood te maak. Hij stap in die nag na die plek waar Dageraad slaap, en pak hom. Hij vermoor hom en begin hom af te slag. Maar net toe hij die liggaam oopsnij, vlie die skitterende Hart daaruit en trek in die lug op, en het van toe af die Môrester geword. Dis toe dat hij sij vrouw, kinders en kleinkinders kom haal het, om bij hom aan die sonop kant van die lug te woon. Dog die groot blink Môrester moet ons verstaan, is die Hart van Dageraad. NO. 22 DIE AANDSTER IS DIE OOG VAN AANDSKEMERING. OPMERKINGS:--Hierdie Storie het ons eenmaal hoor vertel, en wel op die plaas Zoovoorbij, langs Hantamrivier, dist. Calvinia. Daar was een aand in 1881 'n Boesman-danspartijtjie, toe het een van die outas sij talent in storie-vertel laat hoor. Die twee seuns van die Son, Dageraad en Aandskemering, het van hulle jong dae af al nie met mekaar kon klaarkom nie. As kinders, het hulle altijd getwis en nie bijmekaar wou slaap nie. Dageraad se werk het met dagbreek tot sonuit geduur, en hij het nie sulke goeie oë gehad nie--dus het hij gewoonlik saands vroeg gaan slaap. As hij in die nag opblij, dan moet daar 'n groot vuur wees om vir hom lig te maak. Maar Aandskemering het twee groot oë gehad, wat in die donker nes twee vlamme vuur blink. Sij werk het met sononder begin en geduur tot donker; dan rinkink hij in die nag, of gaan jag en kos soek. Daar hij glad niks van sij broer, Dageraad, gehou het nie, was sij eerste werk om sij vader, die Son, in sij bed te sit en dan kos en water vir sij moeggeloopte vader te gee. Dan gaan hij die blouw lug, wat Dageraad in die oggend uitgehang het, afpluk, sodat die Sterretjies weer kans kan krij om aan die hemel te flikker en skitter. Een oggend, toe Aandskemering van sij jag huiswaarts keer, en Dageraad gereedmaak om lig te maak--dus net met die begin van dagbreek--, ontmoet die twee broers en begin somaar uit die staanspoor te twis. Hulle pak mekaar en slaan vuis. Dageraad grijp sand en stof en wou dié in die groot oë van Aandskemering gooi--dog dit was mis. Toe roep Dageraad uit: "Hierdie sand en stof sal Muskiete en Muggies word, om jou saands en snags te bijt." Aandskemering, nie links nie, grijp water, om in die nouw ogies van Dageraad te gooi--en ook dit was mis. Toe roep hij uit: "Dit sal Douw word, om jou pad vir jou soggends nat te maak!" Deur Dageraad nie sulke goeie oë gehad het nie, kan almaal wat in die oggendskemering rondloop, ook nie so goed sien nie, terwijl, aan die anderkant, Aandskemering groot oë gehad het; daarom kan algaar beter in die aand as grouw voor dag sien. Wolf se dogter, wat so verlief was op Dageraad en hom nie as haar man kon krij nie, het tog man gekrij; maar spoedig was sij weduwee deur die sterfte van haar man. Sij word nog meer verlief op Aandskemering, die ander broer. Maar Aandskemering het al 'n ander mooi meisie, met groot oë, vir hom uitgekies en was met haar getrouwd. Wolf se dogter gaan weer na haar vader, Wolf, toe, om sij raad te vra, en versoek hom om hierdie slag tog beter raad te gee as die laaste keer met Dageraad. Die ou krap sij kop 'n rukkie en dink diep. Hij gee daardie dink op en roep uit: "Loop vra vir jouw ma." Sij stap na haar ma, wat meer kennis van sulke sake het as haar pa, en vra haar om raad. "Kijk, mij kind, jij is 'n weduwee; jouw man en kindjie is dood. Aandskemering en sij vrouw het ook 'n kindjie, na wie hulle baie gek is. Ek sal jou raai om daardie kindjie te gaan steel; en vind Aandskemering later uit dat jij die kind het, sal hij jou trouw--net terwille van die kind. Maar voor jij gaan, laat ek jou worteltjies gee om die ouers van die kind te toor." Wolf se dogter vat die worteltjies, maal dié fijn en stap daarmee weg. Bij Aandskemering se huis staan net 'n pot op die vuur te kook. Dit was skemeraand toe sij daar aankom, en Aandskemering was toe nog nie thuis nie. Wolf se dogter, toe sij bij die vuur verbij kom, roep uit: "A, watter kos kook julle vanaand? Ek het die ruik daarvan al ver kon snuiwe." Sij maak of sij die kos in die pot omroer, en met hierdie geleentheid gooi sij skelmpies die toorgoed daarin. Aandskemering het laat weggeblij. Sij vrouw het honger gekrij en begin te eet. Intussen steel Wolf se dogter die kind, wat aan slaap geraak het, en vlug daarmee. Want die moeder het ook vas in die slaap geval. Toe Aandskemering die nag thuis kom, lê sij vrouw, tot sij verwondering, vas in die slaap--dis mos iets wat sij in die dag moet doen. Hij maak haar wakker; maar sij was glad deurmekaar. Hulle soek die kind, maar vind dit nêrens nie. Want die moeder haar geheue het verlore geraak, en sij kon niks vertel nie. Die vader, bij hierdie tijd, het ook honger gehad. Hij wou van die kos in die pot eet; maar dit het ook bij hierdie tijd bitter geword. Toe vind hij uit dat die kos betower was. Hij gaan gouw sij eie worteltjies grawe en eet dié; en bring daarvan ook aan sij vrouw. Sij kouw net effentjies daaraan, word 'n bietjie reg, maar word bang, en wou nie meer daarvan eet nie. Al wat sij toe kan herinner, is haar kind, en dat 'n dier bij haar was. Maar sij verbeel haar dat daardie dier 'n groot Muis was. Sij word toe so venijnig op Muise dat sij hulle vermoor waar sij hulle krij. Dog sij self verander langsaam in die gedaante van 'n Uil. Net soos haar man, Aandskemering, skemerlig maak, dan ontwaak sij, vlie weg om die Muise te vermoor en dan op die tak van 'n boom te gaan sit om hoe-hoo, hoe-hoo oor haar kind te huil. Toe Wolf se dogter dit alles bemerk, toe begrijp sij dat dit nou haar tijd is om haar lijf na haar beminde, Aandskemering, aan te bring; en sij kom met die kind agter haar rug aangestap. Dadelik herken die kind sij vader, steek sij armpies na hom huilend uit; dog sij moeder, wat in 'n Uil verander is, ken hij glad nie meer nie. Sij vader neem hom in sij arms, dog die kind het ook verander, sodat sij vader hom nie as sij eie kind kon eien nie. En terwille van die kind, wat hom gedurig omhels en pa-pa noem, neem hij ook Wolf se dogter tot vrouw, wat nou te danig verlieferig op hom is. Kort daarop kom teen die aand 'n Hamerkopvoël aangevlie. Nou 'n Hamerkop is 'n voël wat alles in die water kan sien wat gebeur; want alles spieël hul in die water af. Daardie Hamerkop het oor die hut van Aandskemering gevlie, waarin die famielie van Aandskemering sit en gesels. Hij roep toe vir Uil, wat so treurig oor haar kind kerm; en haar man, Aandskemering, stap saam. Wolf se dogter sit in die hut luister hoe Hamerkop alles vertel hoe sij die famielie betower het. Sij grijp die kind en vlug met hom op haar rug weg. Toe hierdie bedrog ontdek word, word Aandskemering so boos dat hij sij pijl en boog grijp om Wolf se dogter dood te skiet. Maar hij was te laat--sij het reeds weggevlug. Hij agtervolg haar tot bij Wolf se huis en skop daar toe 'n bombarie op. Maar Wolf bring hom, na baie redeneer te hê, tot bedaring, en sê: "Aandskemering, kom stap saam met mij na daardie klipkrans toe, en ek sal jou daar wijs dat jouw vrouw en kind daar fris en gesond sit en op jou wag." Die twee stap saam, en toe hul op die rantjie van die afgrond staan, stoot Wolf vir Aandskemering die afgrond af. Aandskemering val daar onder. Een van sij blink oë bars op die plek, dog die ander vlie in die lug op en word toe die groot blink Aandster. Die kindjie treur en treur oor sij ouers en wil nou nie meer tevrede bij Wolf se dogter wees nie. Hij het weggekwijn, tot hij 'n IJstervark geword het, wat uitkom as dit skemeraand word en sorg om voor dagbreek in die klipskeur thuis te wees. Uil sit nou nog te kerm oor haar kind, terwijl Wolf nog al aande vir Aandskemering agter die westerantjie die afgrond instort. NO. 23 DAMPERTJIE EN SPUITERTJIE SKIET MET WEERLIG. OPMERKINGS:--Dampertjie is 'n swart-blouw Goggatjie met 'n langwerpige ronde lijf. As hij aangeroer word dan slaan daar 'n swart-blouw damp uit sij lijf. Spuitertjie is 'n vaal langwerpige plat Gogga--hulle stap gewoonlik twee bij mekaar. Sodra hij aangeroer word, dan spuit daar gewoonlik 'n helder straal vloeistof uit sij lijf, wat vreeslik in die oë brand. In hierdie Storie word 'n ander verhaal gegee hoe wolke ontstaan het; ook kom die Boesman-bijgeloof uit dat swart weerlig doodslaan en nie die blink weerlig nie. Die rijm-gedeelte het ons 'n bietjie verbeter, daar die verteller dit uit Boesmans aan ons vertaal het. Toe die Son nog 'n Mens van die ougeslag was en rondgeloop het, het sij maters hom vermoor. 'n Ander man het 'n entjie daarvandaan op 'n miershoop gesit en het die hele moord aanskouw. Hij het gesien dat Wolkop (of Wolkkop) die aanvoerder van die moordenaars was. Ook het hij gesien hoe Wolkop se vrouw en ander meide hulle kinders gestuur het om die kop van die Son in die lug te gooi. Na dit was hul gerus. Toe eers gewaar Wolkop dat die ander man dit alles gesit en aankijk het. Wolkop stap na die man toe en sê: "Hoor, as jij gaan vertel wie die Son vermoor het, dan vang ons jou en snij jou lewendig aan touwtjies vleis! Jij maak jouw mond nie oop nie." Die man was maar van die bang soort en hij belowe hand en mond om met niemand daaroor te praat nie. Maar die moordgeheim kwel hom daarna baie, en hij voel, as hij dit nie vertel nie, dat sij hart sal bars, en dat die spokerij snags nie bij hom sal ophou nie. Dog aan die anderkant was hij bang om in touwtjies, so lewendig-lewendig, gesnij te word. Daarom maak hij liewers sij mond nie oop nie, en maak vir hom sulke kos wat hij tussen sij lippe kan opsuie. 'n Ou Towenaar kom bij hom en praat met hom; maar die man wou geen antwoord gee nie--te bang om sij mond oop te maak dat die geheim sal uitvlug en bekend word. Die ou Towenaar sê daarop: "As jij nie jouw gedagte uitpraat nie, dan sal jouw hart bars, en jij sal op die plek doodval." Die man voel dit, dog hij was te bang om aan vleistouwtjies gesnij te word; hij gee nog geen antwoord nie en stap weg. Hij voel sij hart swel, en die sweet tap hom af. Hij kom bij 'n ou erdvarkgat, hij staan te dink, hij maak die bek van die gat toe, en laat net 'n klein gaatjie oop; daarin praat hij hierdie woorde: "Dis Wolkop, die vabond; Dis Wolkop en maters; Ook Wolkop se kinders, Wat kwaad doen en stil blij-- Dis hulle!" "Ek praat nou maar reguit: Ek het dit gesien, ja; Maar moet mij bek hou, of Hul snij mij aan riempies-- Sê hulle! "Maar hou ek mij bek toe, Dan bars mij ou hartsak. Nou hoor hier: Die Sonman Het hulle gemartel-- Dis hulle!" Voor die woorde kon uitkom, prop hij die gaatjie toe, en die woorde blij binne in die geslote erdvarkgat. Toe was daardie man nie meer bang om sij mond oop te maak, lekker te eet en na hartelus te gaap nie. 'n Ruk daarna hardloop 'n klomp gemsbokke oor die gat; een van die bokke trap met sij poot 'n gat deur tot in die groot gat, en toe kom daar 'n swart-blouw damp deur die deurtrapplek. Die damp was die woorde wat al vermuf het. 'n Lewerkie wat daar nabij was, gaan kijk; en toe hoor hij van daardie woorde wie aanvoerder van die moordenaars van die ouman, die Son, was. Ewe blij vlie hij op in die lug, dartel rond en herhaal wat hij gehoor het--iets wat hij nou nog soggends doen om in die lug met vrolike gesang die boodskap aan die Son te bring. Die ou Towenaar, wat 'n stokoud broer van die Son is, luister na die woorde wat die Lewerkie sing, en hij stap reguit na die man toe wat daardie woorde in die erdvarkgat toegeprop het, en hij vra: "Hoekom het jij vir jou doofstom aangestel toe ek die ander dag met jou gepraat het? Nou, omdat jij die kwaad verberg het, sal jij in 'n Swart Goggatjie verander. Op die warm sand, wat die Son geskroei het, sal jij trap om jouw pote te brand. En daardie woorde, wat in die erdvarkgat vermuf het, sal 'n damp wees wat uit jouw lijf sal slaan." En die man verander op die plek in 'n Gogga, wat ons 'n Dampertjie noem. Dampertjie se suster, wat naas hom gesit het, huil en gaan tekeer en wou die Towenaar met sand of klippe gooi; dog hij verander haar ook in 'n Dampertjie, wat toe bij haar broer woon. Dadelik stap die ou Towenaar na Wolkop toe en vra hom waarom hij en sij maters die Son gemartel en vermoor het. Wolkop wou nog strij; maar toe die ou Towenaar sij aandag tot die lied van die Lewerkie trek, hoor hij dat die voëltjie sing dat dit die woorde van Dampertjie is; en hij kon nie meer strij nie. Toe sê die ou Towenaar teen Wolkop: "Jou sal ek ook in 'n Gogga verander; die pijle waarmee jij mij ou broer, die Son, geskiet het, sal nou in water verander, wat soos vuur sal brand. Voortaan sal jij die Spuitertjie-Gogga wees, wat ook op die hete sand sal rondhol, wat die Son so warm geskroei het." Van toe af word Wolkop die Spuitertjie-Gogga. Spuitertjie was nou baie boos op Dampertjie en soek nou net een streek deur om hom, waar hij hom krij, dood te maak. In die veld krij hij Dampertjie se suster; hij steel haar en vlug ver met haar weg. Dampertjie het orals na sij suster rond gesoek, dog kon haar nie vind nie. Eindelik ontmoet hij vir Hotnotsgod, en dié vertel hom dat Spuitertjie haar gesteel en met haar gevlug het. Dampertjie was boos, en hij stap na die plek waar sij suster sit en treur. Hij vind haar, vat haar hand, en broer en suster vlug weer terug. Sij grijp Spuitertjie se knapsak, waarin hij die brandwater opberg, hang dit om haar hals, en draf naas haar broer, en die twee loop wat hul geleer het. Spuitertjie ontdek die vlugterij gouw. Hij hol allangs die maanhaar van 'n rantjie, vanwaar hij Dampertjie en sij suster mooi in die vlakte kan herken. Hij maak wit donderwolke; want waar Dampertjie vlug, het hij weer swart donderwolke gemaak. Spuitertjie skiet uit die wit wolke met blink weerlig, dog Dampertjie sê aan sij suster: "Moenie bang word nie; kom loop aan die ander kant van mij, dan kan hij jou nie raak nie." Dampie skerm die weerligstraal weg. Die sak met die brandwater skommel in die knapsak en ruk en pluk die suster in haar drafstap rond. Dampertjie kon vir Spuitertjie daar op die rantjie, en tussen die klippe, nie goed beken nie; daarom kon hij nie raakskote met sij swart weerlig skiet nie; dog hij peil op die plek waar die wit lig vandaan kom. Hulle vlug en vlug haastiger. Spuitertjie kom en kom, en blij hol langs die maanhaar van die rantjie, dan voor, dan agter die klippe. Hij skiet weer blink weerlig, dog Dampertjie skerm dit met sij arm af, en gooi weer van die swart weerlig na Spuitertjie se kant toe. Hij moedig sij suster aan om gouw te loop. Eindelik sien hij vir Spuitertjie bo teen die lug op die rantjie staan, hij skiet 'n swart weerligstraal op hom af. Raak! Spuitertjie val en skop met sij voete op die grond: die gedreun daarvan is die gerommel van die donderweer. Dampertjie moedig sij suster steeds aan om flink aan te draf. Die wit wolke pak swaar op die rantjie, waar Spuitertjie lê en skop. Die gedreun rommel hard. Die swart wolke pak dik bokant en om Dampertjie en sij suster, wat nou eers hard vlug, solank Spuitertjie magteloos op die grond lê dreunings skop. Hulle was toe al nabij die huis. Hulle drafstap slaan oor in hardloop; want Dampertjie soek nou na doktersgoed, daar die slaan van die wit weerlig teen sij lijf en kop hom hoofpijn gegee het. Sij suster het toe vir hom gedokter; want sij was blij om weer thuis te wees. En Spuitertjie het nooit weer tot verhaal gekom om hulle gedurig te pla nie. Die Boesmans sê: Die swart weerlig maak geen geraas nie en slaan dood; dog die blink weerlig maak wel 'n geraas, maar slaan nie dood nie. NO. 24 DIE DIERE VRA OM KOS EN WATER. OPMERKINGS:--Sommige van die Geeste-Stories van Boesmans is nogal heel mooi opgestel; dog vir kinders, wat alte graag daarna luister, vind die ouers dit nie so doeltreffend as gewone stories nie; so het ons goed gevind om sulke verhaaltjies te onderdruk, en waar hul nogal op die toneel verskijn, met hul so min kennis te maak as moontlik; dog dié soort stories staan in nouw verbinding met Boesmangodeleer. Die geestegedeelte van hierdie storie is onderdruk--dus lees maar voort. Dis lig te begrijp dat storievertellers nie altijd met mekaar raadpleeg nie: vandaar verskeie verklarings van dieselfde geskiedenis. So krij ons hier ander verklarings as in die allereerste verhale. Toe die Diere en ook die Mense gemaak was, het hulle nie kos en water gehad nie. Toe moet die een Dier die ander se vleis eet en sij bloed drink. Maar dit gee 'n uitroeierij onder hulle af; dog wat anders kon hul doen? Hulle huil toe oor hulle toestand en soek om verbetering. 'n Baie groot Olifant, wat so groot is dat hij oor 'n rantjie of koppie kan sien, praat toe en sê: "As ek dood is, sal ek dit baie lekkerder hê as nou. Dan is ek 'n groot Gees, wat geen kos en water nodig het nie; want Geeste eet en drink nie; en as ek 'n Gees is, sal ek vir julle algaar sôre. Mij bene sal ek laat bome word, wat vrugte vir julle kan lewer; mij senings sal plante word, wat op die grond rank en vir julle waterige waatlemoene en wilde komkommers dra, en mij hare sal op die grond groei en gras word. Dan sal julle oorgenoeg kos hê." Die Diere vra: "Hoelank gaan jij nog lewe? En hoelank moet ons nog wag? Want 'n Olifant word baie oud." Hij antwoord: "Hoelank ek gaan lewe, weet ek nie. Al wat julle te doen het, is: julle moet julle tijd afwag." Daarop vra die Diere weer: "Waar krij ons water om te drink?" Hierop gee die groot ou Slang, met die blink steen op sij kop, antwoord: "So gek om dood te gaan, is ek nie; maar ek sal oor 'n plan nadink om water te maak. As ek dood is, kan ek dit nie doen nie." Van al die Diere wat sterk genoeg is om die groot Olifant dood te maak, is die groot Slang met die blink steen op sij kop die enigste; want hij is nie alleen baie sterk nie, maar daarbij ook baie giftig. Daardie groot Slang roep toe uit: "Groot Olifant, jij het jouw eie vonnis uitgespreek. Jij moet woord hou! Op die plek moet jij dood, dan sal jij en ons algaar gelukkiger wees as nou." Hierop maak die groot Slang 'n aanval op die groot Olifant, en bijt hom met sij gif dood. Toe het al die Diere vereers genoeg kos en drank aan die vleis en bloed van die Olifant. Dieselfde aand sien die Diere die groot Gees van die Olifant, met twee groot vurige oë en bek, rondstap; maar die Gees stap weg en doen vir hulle niks nie. So het hij aand vir aand kom kijk na sij aas, waaraan die Diere eet tot daar glad niks meer oorgeblij het nie as net die bene, senings en hare. Toe praat die Gees met die bene, die senings en hare, dat hul bome, rankplante en gras moet word, wat kos aan die Diere moet verskaf, en dat hul hulle eie sade moet dra, om hulle self verder voort te plant. Toe kom daar bome, rankplante en gras. Maar daar was toe nog geen water nie. Hiervoor het die groot Slang mos belowe om te sorg. Hieroor spreek die Diere toe die groot Slang aan en vra hom waarom hij nog langer versuim om water te maak. Op die plek kruip hij onder die grond en maak toe die onderaardse waters, wat in fonteine staan of uitborrel. Die gras en bome langs die fonteinplekke groei toe welig en geil; maar die plante op die berge en vlaktes kwijn, verlep en verdor. Toe huil daardie plante en soebat die Sterretjies en Maan om tog van hulle water snags op die bome, rankplante en gras uit te giet. Maar die Maan en Sterre antwoord dat hul net genoeg water vir hulle eie gebruik het, en daarvan nie kan spaar nie. Daarop huil die plante wat op die berge en vlaktes groei. Die plante aan die waterbronne huil ook saam oor die lot van hulle broers en susters. Hierdie rouwgekerm was te veel vir die Maan en Sterre, wat toe ook met die dorstiges bitterlik saamhuil; en hulle trane val snags in druppels op die blare van die plante, sodat hulle soggends nat gedouw is. Die geval nou is: Die Diere het genoeg drinkwater bij die fonteine, wat deur die groot Waterslang gemaak is; ook die plante wat bij die fonteinplekke groei het volop water; maar die berge en vlaktes is droog en dor. Dan kom daarbij nog: Die sonstrale is warm en dorstig, en die wind is dor en ook dorstig; daarom lek daardie sonstrale en wind die douwtrane soggends vroeg op. Daar was 'n groot Bees, wat baie graag gras geëet het, en hij kon nie genoeg daarvan krij om te eet nie. Hij sê toe dat hij reën sal maak om orals op die velde te laat uitstort. Hij neem van die waters van die fonteine en gooi dit in die lug. Hij stap van fontein na fontein en smijt water in die lug. Die winde kom van ver af en drijwe al daardie waters bo in die lug saam om wolke te vorm; dan vervoer hij die wolke, wat reën uitskud, oor die velde; en so het die eerste reëns ontstaan. Later, as daar droogte oor die land kom, word daardie Reënbees rondgelei om die plekke te wijs waar dit droog is. Die plekke wat hul hom nie kom wijs nie, blij droog tot hul hom eendag daardie plekke gaan wijs. Van toe af was daar genoeg kos en water vir al die Diere. Maar partij Diere was te moorddadig en wederstrewig en kon nie ophou om te moor en te verslind nie. Hulle wou glad nie veldvrugte en gras eet nie. Leeuw, Tier, Wolf, die Wildekatte, Valk, Uil en nog baie ander het tot daardie klas behoort, om niks anders as vleis te wil eet nie. Aasvoël het gesê hij is met die aas van die dooie Diere tevrede. En so bestaan die wêreld vandag nog: Die een leef van die ander, en sonder die ander kan die een nie bestaan nie. NO. 25 BOESMAN-GEBEDE. OPMERKINGS:--Die Boesmans is deeglik bewus daarvan dat daar hoër Magte oor Mens en Bees geplaas is. Waar die Magte hul huisves, is nie so 'n duidelik uitgemaakte saak bij hulle nie. Maar die Son, die Maan, die Sterre en denkbeeldige Geeste of Diere besit, volgens hulle beskouwing, sulke mag. Daarom wend die Boesmans hul om hulp en leiding na daardie hemelbolle of na skeppings van hulle eie gedagtes. 'n Boesman besit 'n groter godsdienssin as bijvoorbeeld die Kaffers. Hij ken 'n Opperwese onder 'n bepaalde naam: die Kaffer het nie so 'n woord as GOD in sij taal nie. Albei rasse glo in die opstanding van die Dode; maar van 'n bepaalde Hemel of Paradijs of Hel het hul geen begrip nie. Hulle saligheid bestaan uit oorvloed en voorspoed, hulle straf uit honger, verdriet en verdrukking. Die winternagte is koud en lank. As 'n getrouwe vader moet die Boesman vir vleis vir sij vrouw en kinders sorg en moet reeds soggends, bij skaarste van Wild, vroeg uitkruip om te gaan jag; die meid met haar kinders gaan soms onbeskermd veldkos in die vorm van vrugte, wortels en uintjies soek. Daarom is hulle blij as die Son uitkom om hulle warm te maak, sodat die daaglikse laste vir hulle nie so swaar word nie. As die Son uitkom na 'n bitter koue en hongerige nag, dan draai die vader of moeder hulle gesigte, met die hande voor die oë, na die oprijsende Son; en partijkeer sê hul aan hulle kinders om dit ook te doen. Dan roep hij of sij uit: "O, Son, ek is so blij om jou weer volmaak terug te sien en opstaan om jouw werk, sonder moegword, te aanvaar. Maak mij net so sterk as jij, dat, as ek agter die wild jag, ek nie moeg, honger en dors krij nie. Jouw gesig blink van warmte: mij tande kletter van die koue. Jouw gesig blink, omdat jij dit volop het: mij gesig is verrimpel van koue, honger en dors. Skink mij van jouw oorvloed. Gooi na mij daardie orige kos wat jij nie nodig het nie. Gee mij van jouw warmte dat ek nie hoef te verkluim nie. Vat mij arm, as ek na wild skiet, dat mij pijl die wildding mag tref. Dink daaraan: Jij het volop: ek en mij famielie lij baie dae knaende honger." Daarop gaan hul vleitig aan jag. As die Son te warm gedurende die dag word, smeek hul om verligting en koelte. Gaan die Son die aand onder, en lê 'n nag met koue en honger voor hulle, dan draai hul weer hulle gesigte, met hande voor die oë, na die verdwijnende Son en smeek: "Weer is 'n dag verbij, en ons mae is nog honger, en die koue begin weer om aan ons uitgeteerde liggame te kouw en vreet. Die Leeuw is skaam vir jou, die Tier is bang vir jou, en die Wolf is skuw vir jou. As jij ons verlaat, dan staan hul van hulle lêplekke op, om vir ons met ons vrouwe en kinders op te vreet. Blij bij ons, om ons warmte en beskerming te gee. Maar as jij moet gaan, blij dan tog asseblief nie so danig lank weg nie. Kom gouw; want sonder jou wil ons nie alleen wees nie." As dit Nuwe Maan word, dan kijk die Boesmans gedurig na die plek waar hul die jong Maan verwag. En wanneer een die vernuwde Maan sien--die Maan wat dood was en weer lewendig geword het--en wijs een die strepie Maan aan, dan kijk hul weer na die plek waar hij wijs. En sien hul die Maan, dan sluit hulle die oë met hulle hande en roep uit: "Dis Nuwe Maan! Weer Nuwe Maan! Neem mij ou gesig van mij weg. Gee mij jouw nuwe gesig. Neem mij gesig weg, wat nie so plesierig voel nie en altijd treur, en gee mij jouw vrolike en plesierige gesig, wat sterf en weer lewendig word, wat kwijn en weer lag. Maak mij gesig dat dit net so word--al treur ek, dan herleef mij vrolike gesig weer. Want toe ons gedink het dat jij dood was, het jij tog gelewe; want hier is jij om ons troos en lewe te gee. Skink mij van die vreugde wat jij daarbo geniet, dat ek ook, as ek sterwe, weer lewendig word, om die altijddurende vreugde daarbo te kom geniet. Jij het tog vroeër gesê ons sal nie sterwe nie; maar sal weer uit ons slaap ontwaak. Maar die Haas wou nie glo nie en strij met jou, en nou word ons terwille van die Haas gestraf om te sterwe. Ag, neem dié straf van ons weg dat ons net weer effens die doodslaap insluimer en weer ontwaak." Is dit Volle Maan, dan word weer gebede van dieselfde aard opgesê--net word daarbij gevoeg: "Die Son skiet vinnig met sij pijle. Hij skiet raak met sij pijle, en daarom skiet hij stukkie vir stukkie van die Volle Maan af. Maar hou moed! Jij is onsterflik!" Die Sterre verdien ook baie die godsdienstige aandag van die Boesmans--vernaamlik die Planete en die groot skitterende Sterre. In die somer is daar 'n soort Sprinkhaan-Gogga wat saands "Tsau, Tsau!" skree; dog die Boesmans wil nie weet dat dit 'n groot Gogga is wat so "Tsau, Tsau!" maak nie, en sê dis die Sterre. Hulle beweer dat die Sterre die blink oë van Leeuws, Tiers, Wolwe, Jakhalse, Katte en Springbokke vervloek, omdat hulle ook in die donker blink. Daarom sê hul dis die Sterre wat "Tsau, Tsau!" snags in die somernagte roep--hulle vervloek net wie blink oë het. As 'n groot blink Ster saands bokant die bergrante sij verskijning maak, dan word in die grootste eerbied uitgeroep: "Vat mij hart, wat gebrek lij. Gee mij jouw hart, wat in oorvloed klop. Want ek glo nie dat jij gebrek kan lij nie. Alles daarbo bij jou rol en skitter in oorvloed. Vat mij maag, wat so beestelik honger voel, mij maag, mij maag, wat brand van gebrek. Gee mij jouw maag, wat gevul is met die lekkerste kos. Jij lij nooit honger nie; daarom is jij so groot, so vet en so blink. Vat mij arm, wat so sleg skiet, wat nie kan raak skiet nie. Al hou mij oog hoe mooi korrel, dit is mis en blij mis. Gee mij jouw arm, waarmee jij so net skiet--altijd raak en nooit mis nie. Dan sal ek, en mij vrouw, en mij kinders, en algaar ons mense genoeg kos krij, dat ons gesigte ook kan blink, dat ons harte ook kan skitter, dat ons ook so skoon en vet kan word. Toe help ons; help ons--en help ons mooi!" Op hierdie manier kom al hulle vereerde Wesens aan die beurt. Iedereen word na sij aard aangespreek. Om die Hotnotsgod, 'Kaggen, word hande geklap en gedans: Sij naam staan hoog. Hulle roep uit: "Jij, 'Kaggen, hou jouw kop hoog. Jij vat raak waar jij grijp. Leer ons jouw slag, en ons sal nie gebrek hê nie. Jij eet gulsig, maar jij eet lekker. Volopkos is jouw naam!" Vir die denkbeeldige Waterslang roep hul uit: "Jouw bors roggel, omdat dit vol water is. Die Sterre het jou lief--daarom blink die steen op jouw kop. Gee ons water in die woestijn, waar die vreemdeling van dors moet sterwe. Gee ons water waar geen water is nie. Kruip onder die grond, waarheen ons voetspore heenloop. Waar ons trap met ons voet, laat die water onder die grond daarnatoe stroom. Maar stop die fonteine dig toe as jij die getrap van vreemdelinge hoor. Met jou as ons vrind lij ons nooit geen dors nie. Maar die vreemdeling moet jij haat wat ons wild kom skiet en verja, wat ons en ons kinders kom verdrijwe." Die Waterbees word in tijd van droogte aangeroep: "Waar wei jij nou in die groen-grasvleie? Jij het lekker; maar ons wild word maer en trek na ander volop streke weg. Ons bene is moeg om die wild te agtervolg. Kom gouw, kom gouw! Ons kom jou haal, om hier te laat reën, dat die wild kan terugkom. Ons hoor die geblaas van jouw neus. Mistige-weerwolke stoom daar uit. Die asem van jouw neus ruik soet en verkwik die dorre veld. Jouw voetstappe trippel oor die grond soos 'n Kwagga wat gaan drink. Windmaker is jouw naam!" NABERIG. Ons het die "Boesman-Stories" in vier Deeltjies geskrijwe:-- Deel I bied ons tans aan, en handel oor die godeleer en vertellings wat in nouw verband staan met die Boesman se godsdienstige opvattings. Deel II sal bevat dierstories, soos deur Boesmans vertel. Dadelik sal opgemerk word dat die Boesman se verhale van die Diere glad anders klink as die Hottentotstories. Bij die Boesmans is Wolf glad nie die domkop en Jakhals altijd die slim man nie. Deel III sal bevat gemingde verhale wat betrekking het op die Boesmans hulle gebruike en gewoontes. Deel IV sal eweneens bevat gemingde vertellings wat meer van 'n avontuurlike aard is. Die Boesman-stories is maar nog baie onbekend, en daar bestaan geen beter hoop om hulle later beter te ken nie. Dus hoop ons dat oningewijdes van baie dingetjies in hierdie "Boesman-Stories" sal hoor wat hulle nog nooit ter ore gekom het nie--daar sal minstens 'n honderd sulke sprokies meegedeel word. Die lewensaard, die strijd om te bestaan en die gedagtes van 'n Boesman, wat aan uitsterwe is, is wel interessant genoeg om te volg, en voer ons eeuwe terug in die gees, al staan ons nou op die treetjies van Heden. Die Skrijwer. NOTAS [1] Die woord gramadoelas is 'n Afrikaanse woord, wat beteken 'n aaneengeskakelde, woeste en onbewoonde gebergte, waar 'n mens net sien koppe, rante, klowe, kranse, afgronde en houtbosse, wat algaar met 'n blouwkristalhemelgewelf oordek is. [2] Die Kaffers het dieselfde geloof, dat die Swareweer 'n groot Voël is, wat die wolke uit die see gaan haal, en sê verder dat 'n mens daardie Voël met 'n asgaai kan doodgooi--maar dan moet daardie persoon net gouw wees. [3] Dit is ook 'n Kaffer-bijgeloof. End of Project Gutenberg's Boesman-Stories, Vol 1 of 4, by G. R. von Wielligh *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK BOESMAN-STORIES, DEEL 1. MITOLOGIE EN LEGENDES *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

Die prosa van die twede Afrikaanse beweging

Schoonees, P. C. (Pieter Cornelis)

Schoonees, Pieter Cornelis

af

2006-04-18 00:00:00

The Project Gutenberg eBook of Die prosa van die twede Afrikaanse beweging This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Die prosa van die twede Afrikaanse beweging Author: P. C. Schoonees Release date: April 18, 2006 [eBook #18203] Language: Afrikaans *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK DIE PROSA VAN DIE TWEDE AFRIKAANSE BEWEGING *** Produced by Christine D., Michael Ciesielski and the Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net DIE PROSA VAN DIE TWEDE AFRIKAANSE BEWEGING. AKADEMIES PROEFSCHRIFT TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE LETTEREN EN WIJSBEGEERTE AAN DE UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM, OP GEZAG VAN DE RECTOR-MAGNIFICUS DR. P. ZEEMAN, HOOGLERAAR IN DE FAKULTEIT DER WIS- EN NATUURKUNDE, IN HET OPENBAAR TE VERDEDIGEN IN DE AULA DER UNIVERSITEIT OP VRIJDAG 17 NOVEMBER 1922, DES NAMIDDAGS TE 3 UUR DOOR PIETER CORNELIS SCHOONEES, GEBOREN TE UNIONDALE, ZUID-AFRIKA. AMSTERDAM Drukkerij en Uitgeverij J.H. DE BUSSY. MCMXXII _Aan my vrou en kinders_. _VOORWOORD_. _Wanneer ek van die laaste skof op die akademiese pad terugblik, dan is dit my 'n aangename plig om die Here Hooglerare van die Fakulteit van Lettere en Wysbegeerte te bedank vir die onderwys wat ek gedurende enige jare kon ontvang. Besonderlik wil ek U, hooggeleerde PRINSEN, my geagte promotor bedank vir u voortreflike leiding, waaraan my dissertasie veel te danke het_. _Ook aan U, hooggeleerde BOER, BRUGMANS en STOETT wens ek my opregte dank uit te spreek vir die inleiding in die hoëre taal- en historiese wetenskap. Die welwillende belangstelling wat U steeds in my studie getoon het, sal altoos vir my 'n aangename herinnering wees. Aan U, hooggeleerde SIX, SWAEN en SCHOLTE betuig ek ook my erkentelikheid_. _Dat ek my proefskrif in my moedertaal kon skryf, is 'n voorreg wat ek baie op prys stel_. _Aan die hulpvaardigheid wat ek steeds by die Universiteits-Bibliotheek en by die Nederlandsche Zuid-Afrikaansche Vereeniging ondervind het, is ek veel verskuldig; ook aan die direksie van die Nederlandsche Bank van Zuid-Afrika vir opestelling van hul argief_. _Met opoffering van eie belange het die heer en mevrou SPIER, die heer J. INGWERSEN Sr., mevrou SCHABERG-KEMINK en die famielie NIERKENS aan my en my gesin in die tyd van die groot woningnood 'n rustige woon- en studeerplekkie gegee. Dat ons dit ten hoogste waardeer, spreek vanself. Sonder die daadwerklike steun van die Unie-regering en die Herman-Coster-Fonds sou ek my studie nie kon voltooi het nie. Aan almal ons innige dank! Dié dank kom ook toe aan ons Hollandse vriende, wat soveel gedoen het om ons verblyf hier te veraangenaam deur hul gasvryheid en hul bereidwilligheid om ons steeds met raad en daad by te staan. In die sonnige suide sal die glimlag van hul vriendskap nie vergeet word nie!_ INHOUD. VOORWOORD Bls. VII HOOFSTUK I. DIE TWEDE AFRIKAANSE BEWEGING Bls. 1-28 § 1. Historiese Inleiding (1-4). § 2. Teëstelling tussen die Eerste en Twede Beweging: (4-6). § 3. Die Twede Beweging veel meer dan Taalbeweging (6-7). §4. Gevaar vir Isolasie (8). § 5. Kultuur-toestande (8-14). § 6. Kalvinisme en Kuns (14-18). § 7. Die Prosa.--Algemene Karakteristiek (18-25). Krietiese Standpunt (25-27). § 9. Beperking van Onderwerp.--Indeling (27-28). HOOFSTUK II. POLEMIESE PROSA Bls. 29-40 Adv. J.H.H. de Waal (29-30). G.S. Preller (30-31). Dr. D.F. Malan (31-32). Prof. N.J. Brümmer (32-33). _Die Brandwag_ (33). Prof. J.J. Smith (34). Dr. T.B. Muller (34-35) _Ons Moedertaal_ (36). Adv. C.J. Langenhoven (37-40). HOOFSTUK III. PROSA UIT DIE TYDSKRIFTE Bls. 41-61 § 1. (a) _De Goede Hoop_ (41-43). _(b)._ (43-45). § 2. _Die Brandwag_ (45-55). Jan F.E. Celliers (48-53). Hettie Cillié en E.H.F. de Roubaix (53-54) Iz. van Heerden (54-55). § 3. _Die Huisgenoot_ (55-60). § 4. Ander Tydskrifte (60-61). HOOFSTUK IV. G.R. VON WIELLIGH, "Die Laaste stem uit Die Genootskap van Regte Afrikaners" Bls. 62-99 Lewensskets (62-63). _Eerste Skrywers_ (63-66). _Jakob Platjie_ (67-71). _Huis en Veld_ (71-74). _Staan jou Man_ (75-77). _Boesman-Stories_ (77-82). Styl en taal (82-99). HOOFSTUK V. ROMANS, VERHALE EN SKETSE Bls. 100-230 § 1. Adv. J.H.H. de Waal: Lewensskets en inhoud van sy twee romans (100-103). Is _Joh. van Wyk_ 'n historiese roman? (104-108). De Waal se romans is intriegeromans (109-111). Karaktertekening (112-117). Natuurbeskrywing (118-119). Styl (119-125). Dialoog (126). Anglisismes (127-130). Taal (130-132). _Stompies_ (132-133); § 2. J. Lub (133-135). § 3. J.G. Engela (135-136). § 4. Adv. C.J. Langenhoven: Lewensskets (136-137). _Ons Weg deur die Wêreld_ (II en III) (137-140). § 5. Christian Zinn. (140-141). § 6. Dr. D.F. Malherbe: _Vergeet nie_, inhoud (141-143). Bettie se "offer" (143-148). Karaktertekening (148-150). Gebrek aan objektiwiteit (150). Styl (151-158); § 7. Mej. Chris. C. Euvrard (158-159). § 8. Joubert Reitz (159-161). § 9. Jochem van Bruggen: Lewensskets (161-162). _Teleurgestel_ (162-171). _Op Veld en Rande_ (171-174). _Ampie_ (174). _Die Burgemeester van Slaplaagte_ (174-176); § 10. Gordon Tomlinson (176-180). § 11. Adv. H.A. Fagan: Lewensskets: _Uit 'n Studente-Album_ (181-182). _Uitgesogte Afrikaanse Verhale_ (182-183). § 12. Reenen J. van Reenen: Lewensskets; _Celestine, Verborge Skatte_ (183-185). _Die Lokaas_ (186-188). § 13. Léon Maré: _Die Nuwejaarsfees_ (188-195). _Ou Malkop_ (195-197). § 14. D.P. du Toit (197-199). § 15. A. du Biel: _Getrou_ (199-202). _Die Misdade van die Vaders_ (202-205). § 16. Mevr. M. Jansen-Pellissier: Lewensskets; _Die Veldblommetjie_; Verskil tussen goeie en slegte tendenswerk (205-207). Sedeprekery (207-208). Styl en taal (208-209). § 17. J.H. Malan: Lewensskets (209-210). _Die Swerweling_ as historiese roman (210-212). Karaktertekening (212-14). Styl en taal (214-219). § 18. Ds. J.H. Kruger: Lewensskets en inhoud van _Twee Rampe en twee Gelukke_ (219-220). Die kenmerke van goeie dialoog (220). Karaktertekening (220-223). Styl en taal (223-225). § 19. Mej. Sadie Bosman (225-228). § 20. G.J. Otto (228-229). § 21. Wolla (229). § 22. Slypsteen (230). HOOFSTUK VI. SATIERIES-HUMORISTIESE PROSA Bls. 231-248 § 1. Ds. Willem Postma (_Dr. O'Kulis_): Lewensskets (231-232). _Die Eselskakebeen_ (232-233). § 2. Reenen J. van Reenen: _Die Agterstevoortrekkers_ (234-239). § 3. Adv. C.J. Langenhoven (_Sagmoedige Neelsie_): _Sonde met die Bure_ (239-243). _Doppers en Filistyne_ (243-248). HOOFSTUK VII. DIDAKTIESE PROSA Bls. 249-261 § 1. Adv. C.J. Langenhoven: _Ons Weg deur die Wêreld_ I, IV, VI, IX (249-253). _Aan Stille Waters_.--Langenhoven se letterkundige opvattings (253-259). § 2. Dr. C. Louis Leipoldt: _Praatjies met die Oumense_ (259-261). § 3. G. Jordaan (261). HOOFSTUK VIII. DIEREBESKRYWING Bls. 262-269 § 1. A.A. Pienaar (_Sangiro_): Lewensskets (262-263). _Sketse uit die Oos-Afrikaanse Dierewêreld_ (263-269). Hans Anton Aschenborn (269). HOOFSTUK IX. REISBESKRYWING Bls. 270-273 § 1. A.J. Jacobs (_Dómine_): _Reisavonture op Land en See_ (270-273). HOOFSTUK X. HISTORIESE PROSA Bls. 274-325 § 1. Inleiding (274-276). § 2. Gustav S. Preller: Lewensskets (276-278). _Voortrekkermense I_ en _II_ (278). _Dagboek van Louis Trigardt_ (279). _Piet Retief_ (279-282). _Kaptein Hindon_ (282-283). _Baanbrekers_ (283). _Twee Geskiedkundige Opstelle_ (284). _Genl. Botha_ (284-285). Letterkundige Opvattings (285-288). § 3. J.H. Malan: _Boer en Barbaar_ (288-291). § 4. Dr. S.P.E. Boshoff: _Vaalrivier, Rebellie-Sketse_ (292-293). § 5. J.A. Smith: _Brit en Boer_ (294-295). _Naar Bloedrivier en Paardekraal_ (295). § 6. Dr. J.D. du Toit _(Totius)_: _Ds. S.J. du Toit in Weg en Werk_ (296-300). §7. Ds. W. Postma (_Dr. O'Kulis_): _Doppers_ (300-301). _Die Boervrou_ (301-304). § 8. Thos. Blok: _Grensboere_ (304). § 9. Ds. G.B.A. Gerdener: _Sarel Cilliers_ (305-307). § 10. A.J. van der Walt: Lewensskets (307). _Noordwaarts_ (308-310). _Vastrappers I_ (310-311). § 11. Senator G.G. Munnik: _Kronieke van Noordelike Transvaal_ (311-313). § 12. Ds. J.D. Kestell: Lewensskets (313), _Die Voortrekkers_ (314-315). _Christiaan de Wet_ (315-317). § 13. Dr. N.J. van der Merwe: _Marthinus Theunis Steyn_ (317-324). § 14. Mevr. Lenie Boshoff-Liebenberg: _Moedersmart en Kinderleed_ (324-325). NAAMREGISTER Bls. 327-330 HOOFSTUK I. Die Twede Afrikaanse Beweging. § 1. Historiese Inleiding. Meer as sestig jaar gelede het die eerste Afrikaanse geskrif verskyn, die _Zamenspraak tusschen Klaas Waarzegger en Jan Twijfelaar over het onderwerp van Afscheiding tusschen de Oostelijke en Westelijke Provincie_ (1861). Merkwaardig genoeg is dit 'n _Engelsman_ gewees, wat allereers tot die tans so vanselfsprekende gevolgtrekking gekom het, dat Afrikaners Afrikaans praat en bygevolg dié taal ook sou kon lees en beter verstaan as Hollands. Prof. J.J. Smith het onlangs ontdek, dat die skrywer van die politieke vlugskrif die Cradockse magistraat L.H. Meurant (1811-1892) was.[1] Ongeveer tien jaar na die verskyning van die eerste Afrikaanse boek word Ds. S.J. du Toit oortuig van die deugdelikheid van die volkstaal deur die Hollandse onderwyser Arnoldus Pannevis. Wanneer laasgenoemde op 7 September 1872 in _De Zuid-Afrikaan_ 'n artiekel skryf oor _De Bijbel in het Afrikaansch_, dan begint die Eerste Beweging, wat op 14 Augustus 1875 vaste vorm kry deur die oprigting van _Die Genootskap van Regte Afrikaners_.[2] Die verdienstelike werk deur die Eerste Beweging, nie alleen op taal- maar ook op nasionale gebied verrig, is deur verskillende skrywers behandel.[3] Reeds vóór die anneksasie van die Transvaalse Republiek (1877) het _Die Patriot_ al roering in die Kaapprovinsie veroorsaak;[4] "en in die jare van lydelike verset wat daarop gevolg het, kom die patriottiese ontboeseminge vinnig in verset teen die nasionale druk; 'n oorkropte gemoed stort hom dikwels uit in bittere versugtinge, of die digter verdiep hom in blye bespieëlinge van 'n mooier môreskemer, eendag."[5] Maar die groot stoot, wat gelei het tot 'n nasionale herlewing deur die hele land het eers gekom met die Vryheidsoorlog. Op 15 April 1881 verklaar _Die Patriot_: "Die Afrikaners, veral die jeug, het nou 'n afkeer gekrij teën vreemde tale en sede, veral teën Engels, en daar is 'n ambisie opgewek ver ons eie volk en ons eie taal.... Die verwijt dat ons, Afrikaners, gen nasionaliteitsgevoel het nie, is oek nou beskaam."[6] Dit was die eerste kragtige ontwikkeling van die volksbewussyn, waarvan in die stryd teen Willem Adriaan van der Stel al duidelike kieme te sien is.[7] Tot volle rypheid het die volksbewussyn egter in 1881 nie gekom nie. Die Jameson-inval veroorsaak in 1895 weer 'n sterk opflikkering van die volksgees, maar in die tyd kwyn ook die Patriot-beweging dood, weens die on-Afrikaanse politiek van die leier, Ds. S.J. du Toit. "Die genadeslag aan die vooruitgang van ons taal is toegedien deur die politieke _volte face_--en gevolgelike onpopulariteit--van die persoon, die aan die spits gestaan het van die beweging wat, in die oë van die publiek, onafskeidelik aan hom verbonde was."[8] Heeltemal dood was die Afrikaanse Beweging egter nie, en in die volgende periode het o.a. die bloemlesing van Pres. F.W. Reitz, _Twee-en-Sestig Uitgesogte Gedigte_, asook die talryke bundels van Melt Brink goeie dienste bewys. Seer juis is die opmerking van Prof. J.J. Smith: "Dat Melt Brink in sy tyd 'n kultuurfaktor van betekenis was, val nie in die minste te betwyfel nie.... In later jare het beoordelaars sy taal as onafrikaans en sy kuns as onaanneemlik bestempel; maar die feit bly dat Melt Brink se optree--al het hy dit self nie bedoel en self nie eens geweet nie--een van die sterkste aanvalle op die vesting van die Hoog-hollandse skryftaal van Suid-Afrika was: hy het immers die mense gewend gemaak aan 'n taalvorm wat nie meer Nederlands was nie; en toe die afwykinge eers begin het, moes die eindresultaat Afrikaans wees." (_Die Huisgenoot_ Mei 1922.) Geen gebeurtenis het soveel bygedra tot die eenheidswording van die Afrikaanse volk nie as die oorlog van 1899-1902. "Die Transvaalse Vryheidsoorlog van 1881 was maar 'n begin, en die Jameson-inval van 1895 maar skrikmaak, vergeleke met die ontsettende jare tussen 1899 en 1902.... Die kloof tussen Kolonialer, Vrystater, Transvaler en Nataller (was) toegespoel deur 'n vloed van wee en ellende. Die hele Afrikanerdom het gevoel, asof hulle verlate was deur die ganse beskaafde wêreld.... Waar hul vroeër, teenoor die naturelle, hul _stam_verwantskap gevoel had, het hul nou, teenoor Engeland, leer besef, dat hul lede van een _nasie_ is.... In smart en angs is ons nasie gebaar geword. Die swaard het ons geboortemerk op ons voorhoofde geskrywe. Maar ook by ons het die dood die lewe gevoed. Die puinhope van die twee Republieke het die vrugbare bodem geword, waarin die nuwe Afrikaanse Nasie wortel, van die Kaap tot in Kongoland, en van Duits-Suid-Wes tot Brits-Oos-Afrika!"[9] "In die oorlogsjare.... is die vaderlandsliefde in lewendige ligte uitgelaai. Op die oorlogsveld en in die vreemde kom besinning en inkeer tot menige Afrikaner. En na Vereniging is dit oopgegaan, saggies-seer, en beginne drup-drup, soos bloedtrane uit die geheue drup."[10] Met ons het dit gegaan soos Tennyson so mooi sê: If a state submit "At once, she may be blotted out at once And swallowed in the Conqueror's chronicle. But in wars of freedom and defence The glory and grief of battle won or lost Solders a race together--yea--tho' they fail, The names of those who fought and fell are like A banked up fire that flashes out again From century to century, and at last May lead them on to victory,--I hope so-- Like phantoms of the Gods." Na die oorlog word die stryd vir die erkenning van Afrikaans hervat deur 'n jonger geslag en is die Twede Beweging al gou aan die gang, eers in die Kaap en later in Transvaal en Vrystaat. Nog sestien jaar sou dit egter duur, voordat die volkstaal deur staat, uniwersiteit en kerk erken word.[11] § 2. Teëstelling tussen die Eerste en Twede Beweging. Besonder skraal was die letterkundige oes van die Patriot-beweging. Maar dat die Regte Afrikaners met taaie volharding en groot opoffering gestry en so die pad vir 'n jonger geslag skoongemaak 't sal iedereen erken. Teen alle vooroordeel in het hulle die durf gehad om 'n volk sy eie taal te leer lees, en afgesien van hul prestasies op ander gebied, verdien hulle al daarvoor alleen die dank van alle Afrikaners. Dat die hele beweging feitlik doodgekwyn het deur die politieke omswaai van een talentvolle leier is 'n bewys van die lae trap van ontwikkeling waarop die volk toe nog gestaan het. Selfs vandag nog belemmer verskil van politieke insig ons vooruitgang op kulturele gebied, maar gelukkig het die volk tans so 'n beskawingspeil bereik, dat selfs vyf of meer renegaatleiers die Twede Beweging nie sou doodkry nie. Primitiewe letterkundige begrippe en die gemis aan leidende persoonlikhede was naas die reeds genoemde oorsake aanspreeklik vir die gedeeltelike mislukking van die Patriot-beweging. Wanneer daarby die maatskaplike toestande in aanmerking geneem word, dan blyk dadelik, dat 'n opluiking van nasionale kuns in die laaste kwart van die neëntiende eeu allermins te verwagte was. Aan die Kaap het wel betreklike rus geheers, maar daar het ook 'n deur-en-deur verengelste onderwyssisteem alle vooruitgang op kulturele gebied ondermyn. In die republieke het die Trekkers 'n stryd op lewe en dood gevoer teen die inboorlinge en die insluk-politiek van 'n magtige wêreldryk, terwyl hul intussen nog die land bewoonbaar gemaak het. By al die faktore kom nog die ontdekking van die goudvelde, met die daarop volgende instroming van uitheemse elemente, wat 'n landelike bevolking voor geweldige ekonomiese en kulturele vraagstukke gestel het. "Wij zien in de jaren 1884 en 1900 in Zuid-Afrika een reeks van gebeurtenissen voorvallen, zóó buitensporig van karakter, dat men in de nieuwere geschiedenis te nauwernood de wedergade zal vinden."[12] In so 'n woelige tydperk kon die kuns nie opbloei nie. Daar was geen tyd vir rustige besinning nie en die vinnige loop van die gebeurtenisse het alle geleidelike ontwikkeling onmoontlik gemaak. Voeg ons daarby nog die stryd op taalgebied en die gebrekkige eenheidsbesef, dan hoef dit niemand te verbaas nie, dat die kunsontwikkeling gering was, en die Patriotters alleen voortrekkerswerk kon verrig. Wanneer dan na die oorlog van 1899-1902 die vaste wil van die volk kenbaar word om die stryd vir nasionale selfstandigheid met geestelike wapens voort te set, dan ontbreek die leiers ook nie en word die geskiedenis van die Twede Beweging gekenmerk deur 'n gestadige vooruitgang, wat sedert die laaste jare met verrassend snelle tempo toeneem. Die "nou-rym-ons-lekker"-periode[13], waarin iedereen, van Generaal Joubert af tot die skaapwagtertjie in die veld versies inmekaar gedraai het, was verby en al dadelik word op die ernstige strewe van die Twede Beweging nadruk gelê. In 1906 sê Preller al: "Afrikaans het tot hiertoe groteliks gedien als 'n soort van trog, om al die o'erloop vulgariteit van die nasie op te vang";[14] en Jan Celliers verklaar in sy brosjure, _Doel van Ons Tydskrif_: "As ons let op wat in hoofsaak tot nog toe gelewer is in die Afrikaanse taal ... dan kan dit ons nie verwonder nie as baie mense dink: die Afrikaanse taal is nou net geskik om mekaar grappies te vertel en mekaar lekker te laat lag. Alhoewel erken moet word dat sommige van die grappies en grappige versies goeie werk is, is dit ons tog duidelik dat van die Afrikaanse taal meer ge-eis word.... Omdat toevallig die vrolike kant van ons geaardheid sig die sterkste geopenbaar het in ons letterkunde, moet dit die vat-plek wees vir ons om die Afrikaner te vang, moet dit die aanknopingspunt wees _om hom in te lei tot hoëre dinge_."[15] § 3. Die Twede Beweging veel meer dan Taalbeweging. In die eerste jare neem die taalkwessie alle aandag in beslag, maar al gou blyk dat die Twede Beweging, nog veel meer as die van _Die Patriot_ nie uitsluitend 'n _taal_beweging is nie. Generaal Hertzog begroet _Die Brandwag_ as volg in die eerste nommer: "Het Afrikaanse volk ontwaakt tot het gevoel van mannelik eigen kracht, eigen waarde en zelfrespekt, verlangt zichzelf te zijn.... Te lang reeds is 't volk begocheld geworden door de luister van vreemde reklame en bedrogen geworden door 't hooghartige ener aangematigde uitheemse meerderheid. Evenals op industrieel en maatschappelik gebied, zo ook op intellektueel gebied willen wij onszelven zijn. Wij willen zijn zoals _wij_ zijn en niet zoals _anderen_ zijn...." En al gaandeweg groei die besef, dat die grondslag van alle beskawing is die ontwikkeling van die hele volk volgens die noodwendigheid van sy eie siel en sy eie geaardheid. "Ons praat vandag van 'n Afrikaanse volk en ons werk vir 'n Afrikaanse toekoms. Ons min ons eie land, en ons stry vir die erkenning van ons eie taal. Ons begin waarde te heg aan die erfenis wat die vadere aan ons nagelaat het en ons raak gesteld op dié sake wat ons as 'n volk van ander volke onderskei.... Die skokkende gebeurtenisse van die laaste twintig jare het baie Afrikaners wakker geskud. Hul het begin besef dat hul lede is van 'n Afrikaanse volk--'n volk met eie tradiesies en sedes en gewoontes, 'n eie taal en 'n eie roeping onder die volke van die aarde."[16] Die bedrywigheid van die laaste jare is van veelsydige geaardheid. Daar word nie uitsluitend gestreef na politieke mag nie, maar ook pogings aangewend om op ekonomies gebied onafhanklik te word. 'n Teken van die kulturele manbaarwording van die volk is dit ook, dat met liefdevolle ywer gewerk word om die geestelike erfgoedere van die voorvaders teen verwaarlosing en verbastering te beskerm. Op kultuurgebied is die leuse orals: "oneigene, ik late u, ... gaat reizen!" Die laaste boodskap van President Kruger, waarin hy die volk aanspoor om uit die verlede te neem wat goed is en daarop voort te bou vir die toekoms het in goeie aarde geval. 'n Eensydige betragting van die mooi leuse lewer egter groot gevaar op. Die strewe na 'n eg-Afrikaanse kultuur mag nie lei tot 'n skrikkerige afwering van alle vreemde invloede nie. Geskiedenis beteken juis verandering, en as ons vandag probeer om 'n beskawing te ontwikkel uitsluitend uit wat ons as goed Afrikaans in die verlede voorkom, dan moet dit op mislukking uitloop. Hoe hoog ons ook al die tradiesies van die voorgeslag skat, ons moet nie vergeet nie, dat ons tans voor ander probleme as ons voorvaders staan. Jan Celliers het in 1913 al gewys op die onmoontlikheid van isolasie: "Die dag sal nog kom dat Suid-Afrika net soos enige beskaafde land gelyk-op sal deelneem aan die wêreld se beweginge en worstelinge op geestelik gebied, aan die wêreld se vergaderde kennis. Die idee, wat sommige mense nog koester, om van S.A. 'n soort alleenstaande Israel te maak--bang en wars van uitlandse inmenging en invloede--is 'n droombeeld wat met die dag reeds vaer word."[17] § 4. Gevaar vir Isolasie. Ook onder ons kunstenaars is daar wat met bangerige angsvalligheid alle buitelandse invloede van ons wil weer, wat hul krag soek in 'n benoude, stikagtige isolement. Hul hoop om op dié wyse 'n suiwer Afrikaanse kuns te kan opbou, vry van alle basterdelemente. Ons moet maar aansukkel op ons eie doringpaadjie, omdat ons toestande so glad anders is as in die ouere kultuur-lande. Dat hierdie rigting totaal verkeerd is, word al dadelik bewys deur die feit, dat ons beste kunstenaars juis onder die inwerking van buitelandse invloede hul skoonste werk geskep het. Die egte kunstenaar laat hom nie verbaster deur 'n vreemde kultuur nie. Hy ontleen daaraan wat vir die volle ontplooiing van sy gees diensbaar is, en vervorm en verwerk die vreemde bestanddele dan tot 'n suiwer nasionale kunswerk. 'n Volk wat nie sy man kan staan teenoor vreemde invloede nie, gaan te gronde en so ook die kunstenaar. Maar met reg kan ons van hom eis, dat hy ons blik sal verruim en ons in intieme aanraking bring met die kuns ook van ander lande. Isolering op letterkundige gebied sou beteken opdroging, sou aanleiding gee tot 'n eindelose herkouery. Laat ons kunstenaars dus gerus van alle oorde hul gees verryk. As hul mans genoeg is, sal hul selfstandigheid niks daaronder ly nie en ons kuns sy nasionale stempel behou. In elk geval geen Chinese muur rondom Suid-Afrika nie! § 5. Kultuur-toestande. Dit sou seker te optimisties wees om te beweer, dat daar by ons al 'n waaragtige diep-wortelende kultuur is. Maar so 'n kultuur is in elk geval in wording en die kieme van 'n Afrikaanse skilder-, bou-, toon- en beeldhoukuns maak al ons harte bly. Wie dan nog let op die wondere ontluiking van ons letterkunde binne 'n tiental jare weet, dat daar inwendige kragte aan roere is, wat tot die skepping van nog grootser skoonheid sal lei. Ook by ons wag die jeug "het hoofd vol duistere glories en de handen bevend van voorgevoel."[18] "Het zijn eerst de dichters, die een volk ontdooien. Het zijn de dichters, waar zij muziek gaande maken en gezongen worden; of waar zij, vanaf het tooneel, de groote gevoelens ontboeien; het zijn de dichters, die een volk, aan zichzelf ontdekt, één maken."[19] So het ook ons digters die dinge, wat daar roer en woel in die hart van die nasie, vertolk en die solidariteitsgevoel versterk, terwyl die prosaïste ons gevoel van nasionale eiewaarde verhoog het deur die skildering van grootse dade uit die wordingstydperk van die volk. Moeilik is dit om die kulturele lewenshouding te bepaal van 'n volk, wat nog altyd moet stry vir die verowering en behoud van 'n nasionale kultuur. Vas staat egter, dat geskiedkundige en ekonomiese faktore 'n egalige en natuurlike ontwikkeling onmoontlik gemaak het. 'n Groot gedeelte van die volk--miskien kan die werklike toestand benader word deur te sê die helfte--leef nog voort in byna volslae onkunde van die kultuuropenbaring, wat orals om hul opbloei. By so 'n besondere gebeurtenis as 'n Dingaansviering b.v. merk hul wel dat daar 'n roering is, maar die dieper betekenis van die kultuurbeweging bly onbegrepe, omdat hul deur 'n agterlike ontwikkeling die orgaan daarvoor mis. 'n Dikwels oordrewe belangstelling in die efemere politieke kibbelarye is die toppunt van hul geestelike inspanning. So 'n groot persentage agterlikes het natuurlik 'n ingrypende invloed op die letterkunde. Daaraan moet toegeskryf word die sterk didaktiese en moraliserende elemente in ons kuns. Op die platteland doen die talryke debatsvereniginge veel om meer as een versufte siel, vir wie die lewe nouliks meer dan 'n plantebestaan van dowwe verveling is, op te beur en langsamerhand enige aandeel te laat kry in die intellektuele beweging. Maar hoeveel kosbare energie word nie verspil op debatte van die: "Wat is sterker: vuur of water"-tiepe nie? As 'n mens so maand na maand die notule van baie vereniginge, (gelukkig nie almal nie) deurlees, dan kan jy jou verbaas oor die deurtrapte advokate-listigheid, wat aan een of ander beuselagtige onderwerp bestee word, en die geesdriftige koppigheid waarmee die kwessie eindelik uitgebaklei word. Triomfantelik word dan die uitslag aan die pers meegedeel, asof dit 'n belangrike probleem is, wat nou vergoed opgelos is! Op baie plekke is daar gelukkig mense wat leiding kan gee, en daar bereik die vereniging of lees- en studie-sirkel dan ook sy doel, maar dit is 'n feit dat meer as een persoon, met behulp van 'n bietjie gladheid van tong 'n posiesie inneem, waartoe sy geestelike ontwikkeling hom geen reg gee nie. Op die manier kry ons kunsdespote in onderbaadjie-sakformaat, wat, ondanks hul goeie bedoelinge, remmend werk op die ontwikkeling van 'n algemene kunsbegrip en die opbruisende energie van die jong mense op niksbeduidende sakies laat verflenter. Aan die spits van die intellektuele gedeelte van die volk staan die wetenskaplik gevormde leiers, ten volle toegerus met al die geestelike goedere van die buiteland. En òm hulle, die steeds groter wordende skare, wat deur 'n verbeterde onderwysstelsel in staat is om aktief deel te neem aan wetenskap en kuns. Veral in die laaste jare het dit duidelik geblyk, dat skoonheid vir ons nie meer 'n weelde-artiekeltjie, 'n goue rand aan die bord waaruit ons die daelikse brood eet, is nie. Kuns het vir ons geword 'n noodsaaklikheid, en gelukkig is ons kuns van so 'n geaardheid, dat dit nie op die bergtoppe van ongenaakbare afsondering alleen enkele begenadigdes ontroer nie, maar verstaan en gewaardeer word deur 'n groot gedeelte van 'n volk, wat jare lank al soek na skoonheid in eie taal, skoonheidsuitinge van eie kultuur. As dit waar is dat die materiële posiesie van die kunstenaar 'n simptoom is vir die kulturele peil van 'n volk, dan kan ons op een inspirerende voorbeeld wys. Jan Celliers is uit die geesdodende sleur van 'n regeringskantoor verlos deur 'n spontane uitbarsting van algemene waardering. Dit is 'n erkenning van die waarde en onmisbaarheid van kuns, wat moed gee vir die toekoms, 'n bewys dat die gemeenskap belang stel in ideële goedere. Die suksesvolle reise van Lauwerijs en Hullebroeck is ook aanduidings in dieselfde rigting.[20] Naas al die tekens van groei, deur Dr. E.C. Pienaar in sy dissertasie opgesom[21] kan nog gewys word op die oprigting van die _Tydskrif vir Wetenskap en Kuns_ in Bloemfontein (1922). Eensydig sou egter bostaande oorsig van ons kultuurtoestand wees, as daar nie op gewys word nie, dat selfs by die ontwikkelde lae van die volk nog tallose spore van gebrekkige kunssin aanwesig is. So verklaar Dr. H.J. Steyn: "Ons volk is wel prakties en berustend van aard, maar te min idealisties. Sy eie geestesstryd en die van stamverwante laat hom meesal koud. Die laat hy oor aan 'n paar in sy oog eksentrieke idealiste.... Daar is nie 'n innerlike drang wat hom aangryp om naar 'n verafgelege horison te kyk nie; daar is by ons nog 'n gebrek aan liefde vir die abstrakte en bespiegelende, ons is nie genege om te werk vir resultate wat alleen deur ons nageslag gepluk sal word nie."[22] Die skilderskrywer Reenen J. van Reenen beweer: "In Suid-Afrika bly, by die meeste van ons, die bontgekleurde wand-kalenders wat die naaste smouswinkel aan ons stuur, nog die maatstaf wat ons gebruik by die beoordeling van skilderye."[23] Wanneer Jan Celliers ons vertel: "Sommige korrespondente het my soveel per les aangebied, as ek hulle wil leer hoe om digters te word", (_Die Huisgenoot_, Aug. 1921) dan twyfel 'n mens aan die gehalte van die geesdrif vir letterkunde. In die Kersmisnommer van _Ons Land_, 1919, beveel Ds. J.P. van Heerden vir 'n ekstra prys aan 'n verhaal, getietel: _De Dronkenschap van Dokter Dirkse_, waarin alle woorde met die letter _d_ begin. Dat dit tot 'n aaneenskakeling van onsin aanleiding gee, blyk uit die volgende: "De drank doet duizenden dwaasheden. Daarom drinkers, die de drankduivel dienen, denk diep daaraan. Doorziet daardoor de dwaasheid der dronkenschap, de droevige doodslag der drankzuchtigen. Doodt dus dadelik, doch degelik de drankduivel. Doet dus de drankduivel deerlik delgen...." Sedelike oorwegings het sy eerwaarde hier inderdaad 'n "droevige doodslag" op die kuns laat pleeg! Dat so 'n rederykers-aardigheidjie nog in 1919 kan bekroon word, is 'n aanduiding dat ons kunswaardering soms nog uiters gebrekkig is. Ook die opvoering van so 'n kykspel as die _Medea_ van Jan Vos op Pretoria[24] deur die "Afrikaans-Hollandse Toneelvereniging" is 'n bedenklike teken. Oor die gehalte van ons leesstof het Jan Celliers 'n opmerking gemaak, wat seker tans ook nog waar is: "In ons stede ... behoor baie van die mense wat so los in hul skoene staan--en wat hulself tog vir erg beskaaf hou--tot die wat weinig meer lees, of kan lees dan sulke goed soos _Tit-bits_ en die _Strand Magazine_."[25] En veel uit die volgende, wat in 1911 geskryf is, bly vandag ook nog waar: "As ons let op wat tot nog toe (hoofsaaklik) in ons land geskryf is, as ons sien wat vernaamlik ... gelees word, dan moet ons sê, dat die awontuurlike en romantiese--die soort soos Captain Kettle en Sherlock Holmes, die soort wat sig besig hou met die growwe feite van die lewe--nog altyd die meeste in die smaak val.... In 'n jong land is dit amper nie anders te verwag nie--ons hele bestaan is hier prakties, geestelik oppervlakkig, woelerig en alledaags. Vraagstukke en gevoelens en gedagtes waar die groot wêreld daarbuite al moeg van is, daar het ons nog nie eers aan geroer nie."[26] Dr. G. Cillié gaat selfs so ver om te beweer, dat ons al ons kultuur "oorgeneem (het) van ons ingevoerde medeburgers. Dis nie ons eie nie, dis geleen. Ons sogenaamde nuwe kultuurvorme is 'n suiwere na-apery ... As ons so vuurwarm word oor ons eie tradiesies en gewoontes en sedes, dan praat ons so ongemerk ... 'n hele boel nonsens." Tog erken hy: "Op die gebied van ons geskiedenis, van ons boerdery, ons nywerheid en veral ons taal en letterkunde het ons verbasend vooruitgegaan. Op taalgebied het ons waarskynlik in die afgelope twintig jaar 'n groter ontwikkelingsproses deurgegaan as die Engelse taal in vyf eeue, van die tyd van Chaucer tot vandag toe. Dit alles getuig van 'n vitaliteit, 'n groeikrag, 'n energie, 'n lewe, wat ons met verbasing en blydskap vervul."[27] Optimisties is Dr. D.F. Malan: "Ik geloof ... dat het Afrikaanse volk op het gebied van de kunst een schone toekomst tegemoet gaat. Voor die verwachting meen ik goede gronden te hebben. Ik bedoel niet alleen het feit gedurende de lange wachtensmoede uren in de kampen ontdekt, dat ons volk even kunstig kan zijn met het mes als dapper met de Mauser.... Ik bedoel ook het feit dat de kunst ons volk ongetwijfeld aangeboren is.... Ons volk is samengesteld hoofdzakelik uit drie elementen--het Hollandse, het Franse en het Duitse. 't Zijn juist die volken van Midden-Europa, die uitblinken in kunstgevoel en kunstprodukten, de natuurlike erfgenamen van de beschaving en de kunstzin van de oude Grieken en Romeinen."[28] Van belang is ook die volgende: "Hier in S.A. kan ons nog nie praat van 'n spesifiek Afrikaanse toonkuns nie, hoewel ook hier die eerste druppels na 'n langdurige droogte begint te val.... Ons vernaamste musiek-eksamens word afgeneem deur 'n Engelse liggaam, wat elke jaar sy eksaminatore uit Groot-Brittanje naar S.A. stuur. Dit bewys hoe primitief die opvatting van ons outoriteite van die doel van die toonkuns is, dat hulle sulke verouderde toestande laat voortduur.... Ons volk is kultureel nog nie ontwikkel nie, en geldelik nie sterk genoeg om hom ontberings te getroos of groot somme uit te gee vir goeie skilderstukke nie."[29] By die beoordeling van die letterkundige waardering kan ook gewys word op die soms hoogs eienaardige keuse van werke uit die Nederlandse letterkunde, wat vir publieke eksamens voorgeskryf is. Dikwels het dit geblyk, dat daar 'n besondere voorkeur was vir minderwaardige skrywers soos Justus van Maurik en ander, wat in Holland, òf totaal onbekend, of nog alleen deur die onderste lae van die samelewing gelees word. Tereg het dan ook die Akademie daarteen protes aangeteken[30] en in die laaste jare kom ook hierin verbetering. §6. Kalvinisme en Kuns. 'n Belangrike faktor in ons kultuurlewe is die feit, dat die Afrikaner volk Kalvinisties is. "Als wij de ziel van dit volk wensen te bepalen zonder zijn religie 'n prominente plaats in te ruimen, zou het zijn 'n opvoeren van _Hamlet_ zonder de prins erbij", verklaar Ds. N.J. Brümmer.[31] "Geheel ons Afrikaans-Protestantse religie is gebaseerd op 'n zeker Godsbegrip zoals in de (Dordse) Canones omschreven." Die "teugelloze willekeur" van die Afrikaanse natuur was "'n school voor de beoefening van de deugd der onderworpenheid, ... was genoeg om de Afrikaner tot ernst, ja tot somberheid te stemmen, en voorwaar de weemoedsschaduw der oude Germanen valt nog bij de besten onder ons volk op te merken." Daar mag wel 'n kern van waarheid in die laaste opmerking wees, maar laat ons veral die somber stemming nie oordryf nie. "Om den wat stroef gesloten mond van den Calvinist heeft Cats vaak een gezonden lach doen spelen", sê Dr. Kuyper.[32] Dit was by ons nie nodig nie, want 'n guitige humor is juis een van die kenmerke van die Afrikaner volk. En in die "meedogenloze" natuur van Suid-Afrika is die stralende son tog steeds 'n simbool van blyheid gewees, wat ons uit die bedompige huise gelok 't na jag- en veldvermaak. Prof. J.J. Smith het daarop gewys, dat sekere kunsuitings al agterdog veroorsaak het. "Ons volk is by uitstek Kalvinisties en die geroep om die kuns ter wille van die kuns self te bewonder, wat die kunstenaar ook al mag voorstel, het heelwat argwaan teen die kuns verwek. Om 'n agterveldse patriarg 'n skilderstuk voor te hou of 'n beeldhouwerk te toon wat 'n voorstelling gee van Voortrekkersdogters wat in die Oranje-rivier baai, sal by hom nie juis liefde vir die kuns wek nie, want as afstammeling van die Hugenoot en Geus het hy alreeds met die idee vertroud geraak, dat die beeldhoukuns 'n werktuig in die diens van die afgodedienaar is en die skilderkuns 'n instrument om Roomse kerkvensters mee te versier."[33] Op die Bloemfonteinse Taalkongres is daar in 1909 'n skermutseling gewees oor die vraag of die Akademie die opvoering van toneelstukke moes bevorder.[34] "Dit voorstel werd echter hevig bevochten" in 'n voorlopige komiteevergadering al, en hoofsaaklik deur kerklike teenstand verwerp. Merkwaardig is egter, dat daar tog ook predikante ten gunste van die voorstel was. In _Die Banier_ (Des. 1921) bepleit Dr. H.J. Steyn die oprigting van beroepsgeselskappe op goeie gronde. "Die tyd is verby om die toneel te bestry op grond dat dit teen ons sedes is. Die Engelse toneel is nie alleen 'n gevaar vir ons sedes nie, maar ook vir ons nasionale gevoelslewe."[35] In die taalstryd het die liefhebbery-toneel uitstekende dienste bewys en ook tans nog is daar geselskappe, wat groot gedeeltes van die land afreis. Jan Celliers sê in 1910 al: "Dis op ander plekke ook duidelik gebleke dat die toneel 'n magtige middel kan wees tot sedelike opvoeding, deur aan die mens 'n spieël voor te hou van sy drifte, hartstogte en ydelhede. En die toneel boesem eerbied en liefde in vir die landstaal. In ons land, veral, waar so min gelees word, kan die toneel 'n groot rol speel ..."[36] Hoe die Kalvinistiese gees reageer op die moderne Nederlandse letterkunde blyk o.a. uit die jaarboeke van die Akademie. In 'n voordrag _De Dichter als Ziener_ sê Dr. J.D. du Toit (Totius): "Bij overvloedige tol van eerbied, die gij zeker met mij aan de nieuwe Hollandse dichters betaalt, moet toch bejammerd worden het waarlik arm-zijn van hun verzen aan dat ideëel-zienlike, dat logies-objektieve. Hun subjektievisme doet hen omdwalen in een ijle, onlogiese, zinledige wereld." (II p. 57). Ter stawing van sy oordeel voer hy aan Belpaire, _Kunst- en Levensbeelden_. Van _l'art pour l'art_ wil Totius nie hoor nie. Met instemming haal hy Prof. Woltjer aan: "Het begin en einde van alle poëzie is de ere Gods in het woord Hem toegebracht uit en door zijn schepsel". In 1912 spreek Dr. I.J. Marais ([oorlede] 1919) sy professorale banvloek uit oor "De Nieuwere Richting in de Nederlandse Letterkunde",[37] waarmee hy hoofsaaklik die Tagtigers bedoel. "Zij verheerliken de kunst; zij zijn artiesten, die woordkoppelingen dulden, vaak door geen mens verstaan ..." Beets, Da Costa, Van Lennep, Bosboom-Toussaint, Bilderdijk, Van Koetsveld en De Genestet--die noem hy almal "sterren van de eerste rang"! "Met hun heengaan nam de middelmatigheid bezit van het terrein"! Dat Van Deyssel dit waag om manne soos Vosmaer en Jan ten Brink die les te lees word genoem "verwaandheid, die alle perken te buiten gaat". En dan volg die uitspraak: "De _Opstellen_ van Van Deyssel, de _Letterkunde_ van Kloos, de _Studies_ van Van Eeden zijn geen letterkunde die veredelt." Veral die wêreldbeskouing van die Tagtigers prikkel tot teëspraak. "Het _èsthetiese_ neemt de plaats in van het _etiese_. Het schone wordt verheerlikt tegenover het goede en het ware, en het heilige." Steunende op Taco de Beer en Ds. Hulsman word die wêreldbeskouing dan veroordeel. Johan de Meester en Vermeylen val onder die skrywers "van mindere rang" en alleen enkele sonnette van Perk vind genade. En eindelik kom die volgende sug van verligting: "Goddank dat onze Zuid-Afrikaanse schrijvers ons een andere weg hebben aangewezen ... Couperus, Van Eeden, Van Deyssel en anderen kiezen wij niet tot model in Z.A. Daartegen waarschuwen wij ..." Prof. A. Moorrees breek 'n lansie vir Bilderdijk in sy dankwoord en prys die kritiek van Beets teenoor die "van sommige latere kritici, wier kritiek grotendeels schijnt te bestaan uit geïdealiseerde viswijventaal."[38] Ook Ds. J.D. Kestell verklaar dat "ondanks de moderne neiging om de schrijvers van 1880 te volgen, men zich hier bij ons nog steeds vastklemde aan 'n oudere generatie, en inzonderheid aan Beets."[39] As "men" beteken die ou garde, dan is die bewering in hoofsaak juis. Onder die jongere is daar seker niemand, wat die sonderlinge kritiek van Prof. Marais sal aanneem nie. Ons het in die woorde van Prof. Moorrees geleer om "het goede uit alle tijden en alle richtingen ... te waarderen"[40] en weier om 'n metode te volg, wat die meeste egte kunswerke op die Kalvinistiese indeks sou plaas, 'n metode, wat tot sulke ongerymdhede lei as om Van Koetsveld en Van Lennep o.a. onder "de sterren van de eerste rang" te reken! Prinsipiële voorligting by die moderne literatuur is ongetwyfeld 'n dringende eis, veral in 'n Kalvinistiese gemeenskap, maar dit moet iets anders wees as 'n veroordeling met een breë armswaai. Daar is ook in Suid-Afrika nog mense wat glo dat kristelike beginsels teenoor _egte_ kuns nooit vyandig hoef te staan nie. Raak Jan Celliers in sy takvolle lesing oor _Kuns en Sedelikheid_ nie die wortel van die kwaad nie, waar hy sê: "Ons opvoeding in alles wat skoonheid en kuns aangaat, is te seer verwaarloos.... Word daar nie te veel "angsvallig bedek (ge) hou (nie), wat deur eerlike, openlike behandeling die aantreklikheid van verbode vrug en geheim sou verloor en gevaar sou voorkom"? (_Die Huisgenoot_ Jan. 1922.) Aangesien daar nou al tekens is, dat die voetpaadjie van ons Afrikaanse kuns uitdraai na die internasionale grootpad, word dit 'n aktuële kwessie. Prof. J. Kamp het die verskil in geestesgesteldheid tussen Europa en S.A. goed geformuleer: "Van de problemen die daarginds de moderne ziel bewonen, schokken en folteren, horen wij hier nog maar 't verre gerucht. Voor 't grootste deel wandelen wij nog maar op de _traditionele_ paden ... En op emotioneel gebied, op 't terrein van de kunst? Wij zijn vermoedelik nog ver van Oud-Europa z'n tegenwoordige koers op dit gebied.... We zijn nog eenvoudig, nog natuurlik, ja zelfs nog tamelik naïef. En aan onze _kunst_ komt dat ten goede. Maar de vraag is of diep onder de oppervlakte van Jong-Zuidafrika z'n geestelik leven niet reeds kiemen zijn aan te wijzen, van dat modern-europese. 't Kontakt tussen hier en daar wordt al veelvuldiger en al intenser ... Ik meen, dat grondige kennis van, en diep inzicht in de getijen van hedendaags Europa, niet te vroeg onder ons bevorderd kunnen worden. Opdat wij _weten_, en _gewaarschuwd zijn_, en niet overrompeld worden."[41] Van groot belang vir die letterkunde sal die Afrikaanse Bybelvertaling wees. As die vertalers daarin slaag om deur verhewe eenvoud 'n waardige vertolking van die gewyde teks te lewer, sal dit veel bydraag om vastigheid te gee op stylgebied. § 7. Die Prosa.--Algemene Karakteristiek. In die letterkundige voortbrengsele van die periode wat ons die Afrikaanse Renaissance kan noem, sit daar ongetwyfeld sterk militante elemente--en geen wonder ook, want die letterkunde van alle volke is 'n weerspieëling van die geestelike strominge wat die volksiel diep geroer het. Vir tientalle van jare voer ons al 'n taalstryd--'n stryd wat feitlik elke indiwidu dwing om grondig na te dink oor allerhande taalkwessies, waaroor hy hom onder normale omstandighede nooit sou bekommer nie. En die taalstryd is terselfdertyd 'n stryd vir ons volksbestaan, vir ons volkseenheid. "Ons jong Afrikaanse taal _moet_ win en _sal_ win", is die vlammende passiekreet van die herlewende volk; en, eweas die manne van die Pleïade in Frankryk, verdedig ons kunstenaars met heilige ywer die moedertaal, deur die opheffing waarvan 'n lang periode van geestelike knegskap beëindig word; vol van die besielende weelde van 'n pasgewonne vryheid, slinger hul manifeste teen die wikkende, weënde twyfelaars wat nog lus het om 'n vreemde taal aan ons op te dring, maar wat nou vasgekeer is tussen die langsaam maar seker sluitende sirkel, waarin die asgaai van die jeugdige stryders blink in die skittering van 'n nuwe son. Juis die roes van 'n toekomstige maar sekere oorwinning is dit wat 'n rustige objektiewe beskouing van ons literêre kuns so erg moeilik maak. Baie boeke wat in die taalstryd kragtige wapens was, sal later nog alleen van kultuurhistoriese belang wees. Ons loop groot gevaar om in die hitte van die stryd 'n literatuur voort te bring wat die karakter van fabriekwerk draag. Die tot vervelens toe herhaalde geroep van die teenstanders: "Afrikaans het g'n letterkunde nie!" het prikkelend gewerk en 'n atmosfeer geskep, waarin wel 'n kragtige strydliteratuur kan ontstaan, maar slegs by uitsondering 'n uiting van stralende skoonheid wat deur alle tye heen sal geniet en gewaardeer word. Die uitdagende houding van die voorstanders van Hollands, wat hul steeds beroep het op 'n eeue-oue letterkunde, het ons opgehits tot dade van durf. In jeugdige oormoed het ons aan skrywe gegaan--nie altyd omdat hier binne ons 'n magtige worsteling van ideë was wat tot vertolking gedwing 't nie, maar ook om te bewys dat ons taal sy man kan staan. In die laaste paar jaar het daar 'n oorweldigende aantal boeke in Afrikaans verskyn; en omdat in die taalstryd juis dié wapens so uiters belangrik was, kon die kritiek dikwels nie onvoorwaardelik veroordeel nie. Maar nou begint die tyd verby te gaan waarin ons 'n boek gaan aanbeveel eenvoudig omdat dit in Afrikaans geskryf is. Vir ons jong skrywers is daar nou geen aanleiding meer nie vir dié oorhaasting waardeur in die verlede veel middelmatigs op die pers gekom 't. Egte kuns kan nie ontstaan nie omdat dit geëis word as bewys vir die manbaarheid van 'n jong taal--net so min as wat die goue erepennings van die talryke Nederlandse diggenootskappe van die 18de eeu egte poësie uitgelok het. Egte kuns moet spontaan voortkom uit 'n innerlike onweerstaanbare drang, waaraan die geroepe kunstenaar, die "begenadigde eenling" eenvoudig _moet_ gehoorsaam. Nasionale eersug het nog nooit 'n letterkunde van blywende waarde gefabriseer nie, eenvoudig omdat dit iets is wat nie gefabriseer kan word nie. Gun die kunstenaar die tyd om met rustige toegewydheid sy taal te troetel en te streel totdat hy daarin die fynste roersele van sy siel kan uit, die teerste opwellings kan verklank. Laat die koorsagtige strydstemming van die laaste tyd ons hoofde nie op hol bring nie. Die fiere, lewenskragtige eienskappe van ons volk is die waarborg vir die langsame, gestadige opbloei van 'n gesonde nasionale letterkunde. So was dit in alle lande, en so sal dit ook by ons wees. Maar nie in één nag sal daar 'n katedraal uit die velde opdoem nie, soos Albert Verwey êrens sê. Die waardelose ou timmerasie het ons omgesmyt, die wanordelike periode van die afbrekery het ons deurgemaak, maar die tyd is nou ryp om ernstig en rustig te bou aan die nuwe lewende kuns. Ná die omwenteling _moet_ en sal daar iets groots kom--maar as vanself. Naas die militante element is daar, soos reeds by die beskouing van die kultuurtoestande opgemerk, 'n sterk didakties-moraliserende stroming.[42] Die toenemende sedebederf, "wat saam met 'n bioskoopbeskawing tot ons oorgewaai het"[43] laat meer as een skrywer 'n preektoon aanslaan of traktaatjies in verhaalvorm skryf. Die kunstenaar wat ons 'n didaktiese roman in goeie sin kan gee ontbreek nog. Carel Scharten sê tereg: "Het (is) ongetwijfeld mógelijk, dat ... een strekking, mits tot een bezielenden hartstocht gegroeid, een gróót talent tot de hoogste en tevens voor ieder verstaanbare kunst opvoert...."[44] By ons het die didaktiese stroming op die gebied van die roman nie veel meer opgelewer as soetsappige vermanings nie, wat heeltemal los en uit die verband staan, of anders verhale, opsetlik só saamgestel, dat die strekking die _enige_ doel is. Langenhoven, wat aanvanklik sy lewenswysheid op betogende wyse meegedeel het, begin dit nou in verhaalvorm te verwerk en by hom is daar seker kans, dat die strekking tot besielende hartstog sal vergroei en mettertyd 'n opbloeiing van gemeenskapskuns bring. Hy en ander skrywers teken die kultuurverbastering op satieries-humoristiese wyse, terwyl die mentaliteit van die arme blanke en sy agteruitgang in die stede realisties geskets is deur J. van Bruggen en Lub. Die romanties aangelegde skrywers volg die voetspoor van historisie soos Preller en J.H. Malan en verheerlik die nasionale verlede. Die Voortrekkerperiode veral word met liefde bestudeer, maar ook die Anglo-Boere-oorlog lewer stof vir 'n paar romans en talryke sketse. J.H. Malan en De Waal gaan terug na die vroegste tydperk van die Kaapse geskiedenis, terwyl ook resente gebeurtenisse, soos die opstand van 1914 behandel word. Die invloed van Van Lennep is duidelik merkbaar by sommige skrywers. Dikwels moet die historiese agtergrond hoofsaaklik dien om 'n hele reeks awonture meer waarskynlik te maak. Die digterlike gees, wat die historiese feite moet interpreteer, en deurdring tot die innerlikste kern van 'n tydperk, sonder versmoor te raak onder noukeurige argeologiese gegewens is alleen af en toe aanwesig. Daarom is die resultaat meestal nie veel meer dan "'n gekleurde historieprent" nie. 'n Aaneenryging van kakelbonte awonture, wat die nuuskierigheid prikkel deur al die konwensionele kunsies van 'n vernuftige intriege vind nog groot byval, selfs by die ontwikkelde klasse. Dit is 'n voorkeur, wat deur die tallose minderwaardige Engelse ontspanningsromans aangekweek en in stand gehou word.[45] As 'n skrywer maar behendig die draadjies kan trek van 'n klompie houtpoppies, liefs met 'n stukkie vierkleur om die hoed, en hul 'n paar ingewikkelde dansies laat uitvoer, waarby 'n paar "rooies", of 'n klomp Soeloes in die stof getrap word, dan vind hy lesers genoeg! Op karakterontwikkeling kom dit minder aan as daar maar genoeg aksie, beweging en verrassinge is. Jan Celliers het die oorsake van die toestand as volg geformuleer: "Hoe kan verwag word dat 'n jong kultuur, wat, so te sê, gister eers ontwaak het, onder 'n jong volk, wat van die begin af 'n harde stryd om sy bestaan te stry gehad het teen 'n hardhandige natuur, teen honderd-duisende barbare, teen 'n vreemde oorheerser van buite, sou ooreenkom met die van ouer lande? Hoe kan verwag word dat ons vir ons besonder sou verdiep het in 'n studie van die mens en sy omgewing vir filosofiese of vir kunsdoeleindes? Ons het die mens en die natuur bestudeer met die oog op die praktiese vrae van die dag, wat gou en goed opgelos moes word, waar ons bestaan van afgehang het. En dié stryd hou nog altyd aan.... Ons bloed is nog aldag te veel in beweging, jaag ons aan, ons het te veel te doen, ons moet gou klaar wees, het nie tyd om veel te droom of te peuter nie.... Om een en ander rede is ons romans nog veel meer op handelinge en vermenigvuldiging van gebeurtenisse aangelê as op karakterstudie van 'n persoon of versameling van persone. Dis vir ons onmoontlik om soiets doodkalm te behartig en ons grote stryd te vergeet; onwillekeurig straal die stryd, en alles in verband daarmee, in ons werk deur--romans, toneel, alles."[46] Dat die opvatting van 'n goeie roman, soos deur Jan Celliers in dieselfde voorlesing uiteengeset nog lang nie algemeen is nie, blyk uit 'n pleidooi in _Die Huisgenoot_ (Okt. 1919), waarin ongetwyfeld die gevoelens geuit word van "die grote gros van fatsoenlike mense, wat.... 'n pittige, boeiende verhaal belaai met "kunsies", verkies bo 'n sielkundige studie van mens en natuur."[47] En dit sal seker nog lank duur voor al die "fatsoenlike mense" tot juister kunsbegrippe kan opgevoed word en leer insien, dat Hollanders, wat iets van letterkunde afweet al lank al nie meer op Van Lennep "roem as 'n egte en groot romanskrywer" nie. In die laaste tyd is daar egter 'n reaksie gekom op die awontuurlike rigting. J. van Bruggen, Léon Maré, Kruger, Van Reenen en ander verdiep hul in karakterstudie en ook in talryke tydskrifverhale word die mens meer en meer hoofsaak. Deur die genoemde skrywers is realistiese werk van goeie gehalte gelewer. Oor die algemeen moet egter geseg word, dat ofskoon ons goeie vertellers het, wat die kuns van aanskoulike voorstelling verstaan, daar nog uiters selde 'n karakter geskep is, wat deur plastiese uitbeelding en fyn, menskundige aanvoeling 'n blywende indruk maak. Daar is meer as een skrywer met 'n raak opmerkingsgawe, maar ons voel telkens asof die dinge meer deur 'n soort projeksie-apparaat bekyk word, as deur die oog van 'n kunstenaar. Wat Van Deyssel "de oppermacht der intuïtie" noem, ontbreek nog. "The depiction of the external, objective, carnal, precedes in every form of expression of which we can have records, the consideration of the internal, the subjective, the spiritual. We go from shapes, and forms, and bulk, and externals, to the presentation of the life within."[48] Daar is al genoeg aanduidings dat by ons die ontwikkeling dieselfde weg sal volg. En Stoddard toon aan dat dit ook op ander terrein die geval was. So het die skilders eers die Madonna met 'n oureool geskilder; later pas "illumined and glorified by a light from within." Verskillende skrywers het op gelukkige wyse die inboorling geteken en ook hier is die strewe merkbaar om van die skildering van uiterlike eienaardighede oor te gaan tot die uitbeelding van dieper menslikheid. En naas die jagstories met hul bonte awonturereeks staan Sangiro se _Sketse_, waarin hy probeer "om die diere se gewaarwordinge uit hulle uiterlike beweginge te verstaan."[49] Die groot behoefte aan leesstof in die moedertaal het meer as een skrywer, veral in die begin, uit pure vaderlandsliefde na die pen laat gryp. "Ons het 'n volk om te behou, ons het 'n nasie om op te voed, ons kan nie wag nie!"[50] was die wagwoord. In baie voorredes kan mens dan ook sien, dat die enigste doel van die skrywer was om die leeslus aan te moedig. So verklaar De Waal van sy _Stompies_, dat hulle "van geen besonder gehalte op letterkundig gebied (is) nie", "die enigste doel van die skrywer is om te help voorsien aan (lees _in_) 'n nasionale behoefte".[51] "Ons kan nie ons volk laat agterbly nie", sê Langenhoven by die verskyning van _Stukkies en Brokkies_ (1911) en selfs in 1918 heet dit nog: "Die hele boek is maar 'n noodshulpie". Ook D.P. du Toit reken homself maar onder die "handlangers en knoeiers, wat somar roustene aandra vir die binnemure".[52] Onder sulke omstandighede hoef die groot gebrek aan tegniek, waarop in die volgende hoofstukke herhaaldelik sal gewys word, geen verbasing te wek nie. Vandag is die toestand só verander, dat ons met die volste reg van alle aspirant-kunstenaars kan eis, dat hulle goed georiënteer is in die wêreldletterkunde, dat hul ten minste 'n begrip het van die algemeen erkende tegniese reëls, voordat hulle aan skrywe gaan. Ons kan ook met reg verwag, dat hulle geen uitgediende, outydse modelle navolg nie, dat hulle steeds in voeling bly met die literêre vooruitgang in ander lande. Maar aan die eise het nog net enkele voldoen en daarom het ons letterkunde allesbehalwe 'n moderne cachet. Op taalgebied heers daar by die meeste skrywers groot onsekerheid. Daar is nog 'n soekery, 'n rondvallery om die juiste vorm te kry, wat natuurlik maklik verklaarbaar is, by 'n geslag wat gister eers geleer het om sy eie taal te skryf. By meer as een is die taal nog stroef en onbuigsaam, wanluidend en sonder ritme. Ander weer, soos Preller, wat goed op die hoogte van die moderne stylkuns is, skryf al in 1906 'n gekultiveerde taal, klankvol wegdeinend op bevallige ritme en telkens verrassend deur oorspronklike beeldspraak, ontleen aan Afrikaanse volk en bodem.[53] Uit tallose voorbeelde in die volgende hoofstukke sal blyk hoe gevaarlik diep die vreemde parasiete al deur die bas van die taalboom geknaag het, en hoeveel speurende sorg daar sal nodig wees om hulle uit te vroetel. By enkele skrywers is daar 'n welbewuste strewe na mooiheid van klank en frisheid van segging, by die meeste egter 'n gedagtelose naskrywery van geykte Hoog-Hollandse beeldspraak. Gelukkig is daar ook al prosa geskryf, wat bewys, dat Afrikaans in smydigheid, in seggingskrag en klank alleen 'n kunstenaar nodig het om tot sy reg te kom. Wanneer ons let op die stroom middelmatige verse, dan blyk dit hoe nuttig Jacob Geel se uitspraak ook vir ons kan wees: _"Laat ons het Proza bewerken: de echte Poëzie zelve zal er bij winnen"_. § 8. Krietiese Standpunt. In die volgende hoofstukke word 'n poging gedoen om die letterkundige waarde van ons vernaamste prosawerk te bepaal. Wie bekend is met die toestande in ons land sal toestem, dat by die estetiese kritiek 'n verwysing na die kultuur-historiese waarde van die besproke boeke noodsaaklik is. In enkele gevalle word dit afsonderlik gedoen, maar hier kan met nadruk daarop gewys word, dat die meeste behandelde werke, wat ook al hul gebreke mag wees, en hoe primitief hul ook dikwels mag skyn vir iemand, wat op die hoogte van die moderne Europese lettere is, _tog almal, byna sonder uitsondering, voortreflike dienste in ons taal- en kultuurstryd bewys het_. Daarom pas dit ons om 'n eresaluut te bring aan al die voortrekkerskrywers, wat ons volk van 'n geestelike hongerdood gered 't, deur wie se liefdevolle ywer ons nie langer as doofstomme bywoners in ons eie land hoef te sit en swyg nie. 'n Eresaluut, nie alleen aan die begaafde artieste nie, maar ook aan die, wat in alle eenvoudigheid houtkappers en waterdraers was, toe die meeste nog stil gesit 't, of niks anders as spot oor had vir 'n beweging, wat 'n einde aan ons lang periode van geestelike knegskap gemaak het. Die gevoel van piëteit hoef egter ons krietiese vermoë nie te verlam, mag ons nie belet om sonder doekies omdraai 'n estetiese oordeel uit te spreek nie. Dit sou 'n verkragting van ons gewete wees en 'n fatale uitwerking hê op die verdere ontwikkeling van ons jong letterkunde. Nou dat die taalstryd feitlik afgeloop is, word dit tyd om vas te stel, wat ons tot dusverre bereik het; om te waardeer wat skoon is, om te laak wat gebrekkig is. Tyd ook, om die voortbrengsele van ons kuns te meet aan die meesterstukke van die buiteland. Want ons wil vorentoe beur! Ons wil Suid-Afrika "hoog opstooten midden in de vaart der volken". Ons wil nie 'n pieperig-bleek kasplantjie hê nie, wat alleen 'n sukkelbestaan kan voortsleep in 'n vaderlandse broei-atmosfeer. Dit moet 'n _kan-nie-dood_ wees, wat ook die kritiek van ons Dietse stamgenote nie kan ontwortel nie, in vaderlandse bodem geplant, maar tog bestand teen alle wind en weer. Op dié gedagte is ook die krietiese beskouing in die volgende hoofstukke gebaseer. Wie dit daarmee nie eens is nie, sal op meer as een skynbaar onbillike oordeel stuit. Maar laat diegene bedenk, dat ons op kuns-, net so min as op ander gebied 'n laer kan trek en met doringtakke inmenging van buite afweer. Op die gevaar van isolasie is reeds in 'n vorige paragraaf gewys. As ons digters reeds so 'n hoë peil bereik het, dat selfs Europese fynproewers hulle werk kan waardeer, dan hoef ons prosaïste ook nie met minder tevrede te wees nie. Jong Suid-Afrika streef ook op kunsgebied vooruit en die kunstenaar wat laag mik, sal in 'n paar tiental jare skoon vergeet wees. Daarom moet ook ons prosakuns op 'n kosmopolietiese plan kom te staan, wat geensins denasionalisering hoef te beteken nie. In die stadium van ontwikkeling, waarin ons tans verkeer, kan 'n gemotiveerde kritiek, waarin breedvoerig op prinsipiële kwessies ingegaan word nuttig wees en daarna is ook in hierdie werk gestreef. As dit lei tot 'n ruimer belangstelling in ons prosakuns, tot meer vergelykende studie en 'n juister insig in letterkundige verskynsele, dan is die doel van die skrywer bereik. Op die ooreenkoms tussen ons toestand en die Vlaamse is al dikwels gewys en dit geld ook van die kritiek. August Vermeylen sê: "Elke flamingant achtte het zijn plicht zijne algemeene gedachten in de godentaal weg te brullen of uit te kwinkeleeren. In het begin onzer herwording, na het jaar 1830, was de literatuur het voornaamste wapen der Vlaamschgezindheid geweest, en lang nog meende ieder taalstrijder dat wapen te moeten hanteeren. Het vergde dan ook meer dan gewonen takt van den kritikus, om zich niet schuldig te maken aan landverraad, als hij den rijmelenden taalbroeder wat minder "puik" moest verklaren."[54] § 9. Beperking van Onderwerp.--Indeling. Die volgende bespreking is beperk tot oorspronklike prosa, wat meer of min tot die terrein van die skone lettere behoort. Buiten beskouing bly dus _(a)_ suiwer wetenskaplike prosa, waaronder 'n groot aantal Afrikaanse dissertasies en die _Populêr-Wetenskaplike Serie_ van die Nasionale Pers; _(b)_ godsdienstige prosa, soos die kinderbybel van Ds. Conradie en 'n hele paar preekbundels; _(c)_ vertalings en omwerkings; _(d)_ kinderboeke. Daar word 'n poging gedoen om te bepaal in hoeverre ons historiese prosa, deur versorging van styl en ander artistieke kenmerke tot die gebied van die kuns behoort. In § 7 is 'n algemene karakteristiek van ons prosa gegee. Op enkele strominge word daar gewys, maar tewens blyk ook hoe alles by ons nog in wording is. Veral by die romans en verhale is dit moeilik om tot 'n bevredigende indeling te geraak. Waar daar nog net vae aanduidings is van enkele hoofgroepe, en die meeste skrywers nog in verskillende rigtings rondsoek, word dit onmoontlik en ongewens om nou al kampe af te baken. Om dié rede is die voorkeur gegee aan 'n kronologiese indeling, wat onder ander die voordeel bied, dat die meeste skrywers as 'n eenheid kan bespreek word en, waar nodig, die ontwikkelingsgang in hul werk kan aangedui word. Op die manier is die verbrokkeling van 'n skrywer se werk soveel moontlik beperk. G.R. von Wielligh word in 'n afsonderlike hoofstuk bespreek, omdat hy in baie opsigte _"'n Laaste stem uit die Genootskap van Regte Afrikaners"_ is. Vir die ander hoofstukke is geen opheldering nodig nie. Op enkele uitsonderings na word hier die Akademie-spelling gevolg. VOETNOTAS: [1] Vgl. _Die Huisgenoot_, Jan. 1922: _Eerste Skrywers en Eerste Geskrifte in Afrikaans_. [2] Die vyftigste verjaardag van die _Genootskap_ in 1925 mag seker nie ongemerk verbygaan nie. [3] Dr. L. van Niekerk: _De Eerste Afr. Taalbeweging_ (1916); _Ds. S.J. du Toit in Weg en Werk_, deur Dr. J.D. du Toit (1917); _Eerste skrywers_ deur G.R. von Wielligh (1918); S.J. du Toit, _Geskidenis van die Afr. Taalbeweging_ (1880). [4] Vgl. _Ds. S.J. du Toit in Weg en Werk_, p. 203. [5] Preller: _Inleiding tot Die Vlakte_, 5de druk, p. 7. [6] Gesiteer deur Dr. J.D. du Toit: _Ds. S.J. du Toit_, p. 210. [7] Vgl. Dr. S.P.E. Boshoff: _Volk en Taal van Suid-Afrika_, p. 62. [8] J.H.H. de Waal in _Die Burger_, 12 en 13 Aug. 1921. [9] Dr. T.B. Muller: _Die Geloofsbelijdenis van 'n Nasionalis_. (1913), p. 8. [10] Preller: _Inleiding tot Die Vlakte_, 5de druk, p. 12. [11] Die taalstryd het Dr. E.C. Pienaar beskryf in: _Taal en Poësie van die Twede Afr. Taalbeweging_. Vgl. daarby egter Hoofstuk III. [12] Dr. W.J. Leyds: _Het Insluiten van de Boeren-Republieken_ I, p. XI. [13] Vgl. L. v. Niekerk: _De Eerste Afr. Taalbeweging^1_, p. 64. [14] _De Volkstem_, 18 Aug. 1906. [15] Ek kursiveer. [16] _Die Huisgenoot_, Julie 1919.--Prof. J.J. Smith. Vgl. ook Hoofstuk III, § 3. [17] _Neerlandia_, Sept. 1913. [18] Vermeylen: _Verz. Opstellen_. [19] Carel Scharten: _De Roeping der Kunst_, p. 5. [20] Vgl. my artiekel: _Kuns regeringsaak,^2 Die Brandwag_, Jan. 1921. [21] _Taal en Poësie^2_ ens. p. 110-117. [22] _Die Banier_, Aug. 1921. Dr. Steyn se verdienstelike artiekels oor _Die Dietse Bond_ het seker reg op meer algemene belangstelling en behoort herdruk te word. [23] _Die Huisgenoot_, Nov. 1921. [24] Dr. E.C. Pienaar: _Taal en Poësie^2_ ens., p. 47. [25] _Die Brandwag_, Junie 1917. [26] id. 15 Aug. 1911, _Skrywers en Gekrifte_, deur N.N. (Jan Celliers). [27] _Die Banier_, Okt. 1921. _Het Geleerde Jong Suid-Afrika 'n Program?_ [28] _Akademie-Jaarboek_ I, p. 94. [29] Dr. H.J. Steyn: _Die Banier_, Des. 1921. [30] _Akademie-Jaarboek_ V, p. 89. [31] Id. I, p. 83. _Die Afrikaanse Volksziel_. [32] _Het Calvinisme en de Kunst_. [33] _Die Huisgenoot_. Feb. 1919. [34] Vgl. _Jaarboek_ I, p. 49 vlg. en p. 14. Vgl. ook Dr. G. Besselaar: _Z.A. in de Letterkunde_, p. 95. [35] In die pers is aangekondig, dat D.J. Smal, die bekende yweraar vir gelyke taalregte na die buiteland gaan vir tegniese toneelopleiding. [36] _Akademie-Jaarboek_ I, p. 92. [37] _Jaarboek_ III, p. 54 vlg. [38] _Jaarboek_, p. 67. Vgl. ook sy oordeel oor Beets in V, p. 95 vlg. [39] V, p. 103. [40] III, p. 68. [41] _Die Banier_, Okt. 1921 na aanleiding van die tydskrif: _Het Getij_. [42] Vgl. § 5. [43] Dr. W.M.R. Malherbe in 'n voorwoord by _Die Veldblommetjie_. [44] _De Roeping der Kunst_, p. 399. [45] Vgl. Jan Celliers: _Die Roman. Die Huisgenoot_, Aug. 1919. [46] t.a.p. [47] Die skrywer is J.W. van Kaapstad. [48] Stoddard: _The Evolution of the English Novel_, Chapter I. [49] Voorwoord. [50] Jan Celliers in _Die Volkstem_, 19 Junie 1907. [51] Voorrede 2de druk. [52] Voorrede: _Sy Pa se Skuld_. [53] Vgl. b.v. sy Persoonlike appresiasie van _Joh. van Wyk, De Volkstem_, 18 Aug. 1906. [54] _Verz. Opstellen_ II, p. 149 HOOFSTUK II. Polemiese Prosa. "Ik houd van woorden, die op mij neêrbonken als vallende balken, van woorden, die mij voorbijsissen als kogels", sê Lodewijk van Deyssel. Sulke woorde van "roode gramschap" en "gele spotternij" sal in die volgende oorsig telkens aangehaal word met die doel om daarop te wys, dat enkele van ons strydskrifte oor die taalkwessie, nie alleen van histories, maar ook van letterkundig belang is. Hier word dus geen gedetailleerde geskiedenis van die taalstryd gegee nie--dit het Dr. E.C. Pienaar in sy dissertasie gedoen[55]. Met die oprigting van die tydskrif, _De Goede Hoop_, in Julie 1903 onder redaksie van Adv. J.H.H. de Waal, 'n algemeen erkende voorstander van Afrikaans, wat al sedert 1897 bydraes in dié taal gelewer het in _Ons Land_[56] kry die Twede Beweging vaste vorm. As eindpunt van die taalstryd kan beskou word 7 November 1919, die dag waarop die Kaapse Sinode Afrikaans as offisiële kerktaal naas Nederlands erken het. Wat Ds. N.J. Brümmer in 1909 gesê het geld ook tans nog: "Dit is wel waar, dat so nou en dan nog een of ander Rip van Winkel uit syn slaap opflikker en teen Afrikaans uitvaar, maar dit is maar die stuiptrekkinge van 'n slang wat swaar vervel."[57] In die sestienjarige stryd het daar 'n groot aantal polemiese geskrifte verskyn, aanvanklik in Hoog-Hollands weens die groot vooroordeel teen die moedertaal, maar later meestal in Afrikaans. Reeds in die twede nommer van _De Goede Hoop_[58] moet De Waal "'n geachte correspondent uit Stellenbosch", wat gekla het oor "te veel Afrikaansch" daaraan herinner, "dat Kaapsch-Hollandsch bij velen bijval vindt en hoe langer hoe meer als zelfstandige taal erkend wordt." By sulke kalme teregwysings het dit natuurlik nie gebly nie en De Waal het later onder die skuilnaam _Jan van Rosenburg_ die teenstanders meer as een kopskoot gegee. Twee jaar later, op 19 April 1905 begint die stryd ook in Transvaal, wanneer Gustav Preller sy reeks artiekels _Laat 't Ons Toch Ernst Wezen_ in _De Volkstem_ publiseer. Dit is 'n kloek, goedgedokumenteerde manifes, wat met onverbiddelike logika al die argumente van die teenstanders ontsenu en as gevolg gehad 't die stigting van _Die Afrikaanse Taalgenootskap_, op 13 Desember 1905. In Julie 1905 word Preller se artiekels met weglating van die eerste gedeelte en voorsien van 'n nuwe inleiding in brosjure-vorm uitgegee, met die ondertietel: _Gedachten over de aanvaarding ener Afrikaanse Schrijftaal_.[59] Afgesien van die historiese betekenis van Preller se brosjure verdien dit, ofskoon nog in Nederlands opgestel, ook uit letterkundig oogpunt 'n ereplaas onder die polemiese literatuur van die Twede Beweging. Met 'n forse stem verkondig hy die waarhede, wat vandag so vanself sprekend lyk, maar sestien jaar nodig had om algemeen ingang te vind. In die polemiek van dié jare klink daar uit meer as een artiekel 'n warme oortuigingsdrang op. Met die stryd vir die vereenvoudigde spelling (1904) het dit krioel van spellingdeskundiges en nou was weer iedereen filoloog! "In ons vaderland kan het gebeuren dat uw schoenmaker meer theologiseert dan uw zoon, die student is in de theologie," sê Allard Pierson in _Intimis_. Lees mens filologie in plaas van teologie, dan was dit presies ons toestand. Onder al die dilettante-wysheid en verwarde taalbegrippe kom egter ook telkens brokstukke van entoesiastiese welsprekendheid voor, waaruit blyk dat heel die volk in roering was. Naas die lekeredenasies staan dan die kalm-wetenskaplike betoë en ernstige pleidooie van die leiers, wat so stadig aan met hul mokerslae alle opposiesie vergruisel het. Van die begin af was daar al sekerheid van die uiteindelike oorwinning. "'n Mens kan net sowel perbeer om die see met 'n besem te keer as die Afrikaanse taal met sulke klein dingetjies", sê Preller op 9 Augustus 1905 in _De Volkstem_. Met groot erns pleit Jan Celliers twee jaar later vir 'n eie letterkunde: "Maar dit is tog voor elke Afrikaner duidelik dat slegs 'n eige letterkunde, uit Afrikaanse grond opgeskote, deurtrokke van die Afrikaanse gees en v'r Afrikaners verstaanbaar, deur en deur in taal en inhoud, dat so 'n letterkunde alleen bereken is om hier werkelik doel te tref. Wie wil ons help om so 'n letterkunde voor ons mense op te bouw? Ons het 'n volk om te behou, ons het 'n nasie om op te voed; ons kannie wag nie!"[60] En in die volgende jaar roep Dr. D.F. Malan: _"Dit is ons Ernst!"_ "G'n taalgeleerde kan 'n werkelik lewende taal maak nie, ewemin als 'n skeikundige op syn laboratorium di lewe kan skep. Di taalgeleerde kan di taal alleen vind en analiseer. Iedere lewende, kragtige taal word gebore op di bodem van di volkshart en di volksgeskiedenis en leef alleen in di volksmond. G'n volk kies ooit syn spreektaal of, voor lange tyd selfs syn skryftaal nie, op raad van eksperte. Volke en tale word saam gebore en sterf saam."[61] Op helder wyse set hy uiteen, dat Nederlands nooit ons volkstaal kan word nie, dat Afrikaans onuitroeibaar is. "Di Afrikaanse Taalbeweging is niks minder nie dan 'n ontwaking by ons volk tot 'n gevoel van eiewaarde en tot di roeping om 'n waardiger plaas in te neem in di wereldbeskawing."[62] Hoe die "gevoel van eiewaarde" al sterker word, blyk uit die brosjure _Die Afrikaanse Nasie_ (1908) waarin Prof. N.J. Brümmer 'n uiteensetting gee van wat hy as 'n nasie beskou. Hy konstateer, dat tot nog toe alleen die Hollandse Afrikaners met die benaming kan aangedui word "omdat hulle 'n eie en aparte volkssiel besit en hulle daarvan skerp bewus geword het". Hy ontken alle "nasionale eenheid" tussen Nederland en Hollands Suid-Afrika. "Om die eerlike waarheid te sê, is daar meer soortgelykheid in wereldbeskouing, gees en strewe tussen die Afrikaner en die Skot, dan tussen die Afrikaner en die Hollander....[63]. Wat die Hollandse letterkunde betref, die veelbesproke kultuurskat--die bestaan nog vir enkele spesialiste onder ons volk, en sekere uittreksels daarvan bestaan ook soms vir studente, solank as hulle vir 'n eksame of prys werk. Ons volk as volk dra van Hooft, Vondel, Cats of Bilderdijk net so min kennis as van die man in die maan. Van Couperus, Van Eeden, Perk en Kloos wil ek nie eers praat nie. Of hierin ooit verbetering kan kom, betwyfel ek sterk. Die Hollandse skrywers skryf nie vir ons nie, en al sou hulle ook vir ons skrywe, dan raak hulle tog ons volkssiel nooit." Dit is verstaanbaar, dat sulke opmerkings in die hitte van die taalstryd gemaak is, maar Brümmer gaan in sy militante ywer tog té ver, al sit daar natuurlik 'n kern van waarheid in die bewerings. Die werk van sulke geestelike aristokrate soos Hooft en Vondel kan nooit deur die _hele_ nasie gewaardeer word nie. Sonder ons Cats uit, dan sou dieselfde bewering met die grootste stelligheid van die Nederlandse volk self kon gemaak word. Carel Scharten sê b.v.: "Het leelijke, het onwegwerkbare feit is juist, dat Vondel vergeten worden kon, en ongelezen blijft en ongelezen blijven zal.... Er zijn altijd de dichters voor weinigen naast die voor heel een volk geweest."[64] En in ander lande gaan dit net so. Edward Garnett sê b.v. van Engeland: "Ons toneel is het grofste in Europa en onze verwaarlozing van het drama van Shakespeare is werkelik een schandaal."[65] Clément Vautel het nog onlangs in verband met die Molière-herdenking opgemerk, dat die Franse dié kunstenaar alleen met die lippe eer. "Ieder doet alsof hij Molière op zijn duimpje kent. Maar, in gemoede, is al dat fraais, en is al die wierook nu wel echt? Is die geestdrift die op een vastgesteld uur losbarst, niet veeleer zelf ook komedie?"[66] Met 'n pleidooi vir 'n Afrikaanse letterkunde sluit Brümmer sy betoog. "Ons het lang genoeg ons sielkos in blikkies ingevoer en die ingelegde en ingevoerde kos vergewe 'n mens dikwels." Maar die manier waarop hy hom die ontstaan van 'n letterkunde voorstel, getuig van weinig insig. "As elkeen van nou af aan begin om vir sy boek stof bymekaar te maak, dan sal dit wel nie te lang duur nie of ons het 'n eie letterkunde"! Dis maar gelukkig dat al die Stellenbosse studente nie die raad opgevolg het nie! Saam met die Unie gebore, staan _Die Brandwag_ vanaf 1910 trou op die uitkyk en telkens as artiekel 137 van die grondwet veronagsaam word, het sy waarskuwingsienjaal weerklink. "Die Afrikaner moet beleefd wees en ware beskawing voorstaan, in woord en voorbeeld, maar nie tot so 'n mate dat hy syn eige taal verwerp, nie tot so 'n mate dat hy aan Filistijne die wapens in hande gee waardeur juis die hogere beskawing en verdraagsaamheid vernietig sal word, deurdat die Afrikaner-aard met die Afrikaner-taal vernietig word." (_Die Brandwag_, 1 April 1911.) Van maand tot maand het die redakteur, Dr. W.M.R. Malherbe die stryd vir Afrikaans voortgeset en 'n hele reeks warm pleidooie is daar te vinde in die redaksionele kolomme, veral van die eerste jare.[67] In 1911 verskyn Leipoldt se digbundel _Oom Gert Vertel_, voorafgegaan van 'n weldeurdagte, besadigde pleidooi van J.J. Smith, tans professor in Afrikaans aan die Stellenbosse Uniwersiteit. "Die werk van die Afrikaanse Beweging is.... 'n oortuigingswerk; en 'n oortuigingswerk moet dit altoos bly. 'n Vyand kan jy beveg, en desnoods dwing, maar 'n vrind en 'n bloedverwant, met dieselfde belange en dieselfde ideale as jyself, moet jy oortuig--as jy ten minste nie jou eie ondergang wil bewerkstellig nie."[68] Die oortuigingswerk doen Smith op meesterlike wyse. Hier is 'n geskoolde filoloog aan die woord, wat met kennis van sake praat. "Ek grond my mening op die geskiedenis van die wording van ander tale en op die herlewing in ons volk."[69] En met onverbiddelike logika bewys hy, dat die argumente van die teenstanders "alles maar slim praatjies" is! Ook _Die Geloofsbelydenis van 'n Nasionalis_ deur Dr. T.B. Muller is 'n pragstuk van logiese redenering. Hy skets die ontstaan van ons nasionale bewussyn. "Die puinhope van die twee republieke het die vrugbare bodem geword, waarin die nuwe Afrikaanse Nasie wortel, van die Kaap tot in Kongoland, en van Duits Suid Wes tot Brits Oos Afrika." Hier word die vaste stem gehoor van een wat na 'n goedomlynde doel streef. "In plaas van na-praat, wil ons nou saampraat en met ander nasies meewerk in die algemene taak van die mensheid." En op oortuigende wyse bepleit hy die middele om die doel te bereik, terwyl alle jeugdige voortvarendheid getemper word deur die besadigde erns van een wat sy verantwoordelikheid as leier voel. "Die karaktervorming van 'n nasie moet plaasvind deur 'n langsame groeiproses; deur voort te gaan op die weg reeds ingeslaan; al wat goed is, te ontwikkel en al wat nadelig is weg te kap.... Die gevaar van die oormoedigheid van 'n jong nasionale entoesiasme is ek my wel bewus van; maar ek weet ook, dat sonder entoesiasme niks groots op aarde tot stand kan kom nie...." 'n Warm entoesiasme klink dan ook heerlik op in sy hele betoog en met gloedvolle oortuiging leg hy sy "geloofsbelydenis" af: "Ek self sou my erfenis as lid van die Afrikaanse nasie vir geen ander burgerreg in die wereld wil verruil nie. Die grote nasies van Europa is wel oud en sterk en ervaringsryk, ... maar hul dra ook reeds die spore van hul ouderdom, en rypheid begin al op meer dan een plek in afgeleefdheid oor te slaan.... By ons is dit so anders. As 'n jong nasie sien ons amper ons hele loopbaan te gemoet. 'n Jong volk leef vorentoe. Sy leuse is die hoop; geduld en moed sy wagwoorde; 'n jeugdige entoesiasme sy dryfveer; en sy ywer is nog ongekoel deur die ontnugterings van mislukking. Vir my altans is dit veel heerliker my druppeltjie te probeer bydra by die self-bewuswording en karaktervorming van 'n jong nasie dan om te help dokter aan; die kroniese kwale van 'n oue ... Misluk ons pogings en moet ons ondergaan, neergedruk deur 'n vrag van onoorkomelike moeilikhede, dan is dit in elk geval beter om te sterf as eerlike stryders op die slagveld, dan om te versink in 'n bedwelmende luilekker eentonigheid van niksdoen.... Laat Jong Suid-Afrika sy nasionale geloofsbelydenis onderteken, nie met sy naam, maar met sy lewe en dan het ons niks te vrees vir die toekoms nie!" Hoeveel erns daar in die woorde lê, blyk uit die feit, dat Muller in 1905 'n Rhodesbeurs van £ 300 per jaar om in Oxford te studeer van die hand gewys 't, omdat hy "eenvoudig nie geld kon aanneem nie van 'n man wie se politiek hy verfoei en wie hy beskou as die aartsknoeier teen die vryhede van die Afrikaner-volk."[70] In 1918 is hy aan die griep oorlede in die ouderdom van 34 jaar. Om die warm idealisme, gesonde argumente en forse styl is Muller se brosjure een van die beste stukke van ons polemiese prosa. Namate die Afrikaanse Beweging sterker word, neem die stryd ook in felheid toe. In Julie 1914 word die maandblad _Ons Moedertaal_ opgerig as orgaan van die A.T.V., onder redaksie van J.J. Smith, T.B. Muller en G.C. Tomlinson. Spoedig moes die teenstanders uitvind, dat die blad "geen heuningtou" was nie, "waarop allerhande soorte goggas hulle kan kom vergas.... _Ons Moedertaal_ is veeleer 'n eselskakebeen soos die wat Simson met sulke dodelike gevolg op die Filistynse vyande van syn volk gebruik het ..." (15 Okt. 1914). Die offisiële erkenning van Afrikaans deur drie Provinsiale Rade het die redaksie oormoedig gemaak. "Nou behoef die Afrikaanse Taalbeweging nie langer te stry nie als Ismaeliete, teen wie alle man se hand gekeer is; hul veg nou met die steun van die landswette agter hul rug" (15 Julie 1914). En op kwaai-sarkastiese wyse het hul geveg! Veral in die kolom _Taalnuws en Opmerkings_ word nydige klappe uitgedeel. Die beste Nederlands van Afrikaners noem hul nie meer "amper-Nederlands" nie, maar "stertjie-Afrikaans", en as _Ons Land_ per ongeluk "_het_ universiteit" skryf, dan sê _Ons Moedertaal_: "Werkelik dis treurig dat daar in ons verligte dae nog soveel deurgekapte erdwurms is wat doelloos in twee rigtings tegelyk spartel." (15 Okt. 1914). Maar later word die redaksie moeg om die "gebasel" van teenstanders te "verpletter", omdat hul "ander werk het als om slapers en dromers te probeer wakker maak." (1 Nov. 1915.) Die "ander werk" was dan ook van meer ernstige aard. B.B. Keet pleit op oortuigende wyse vir 'n Afrikaanse Bybel. "Daar is ontsaglik veel onderskeid tussen 'n taal waarmee ek my kan behelp en 'n taal wat ek liefhet; en al was daar g'n ander rede nie, sou ek hierdie rede afdoende beskou om te streef naar die doel wat ek my voorstel." (15 Sept. 1914.) Fagan en Tomlinson se belletristiese bydraes word onder 'n ander hoofstuk bespreek.[71] Smith set sy werk voort in _Die Huisgenoot_, waarin _Ons Moedertaal_ in 1916 opgaan. Tot die polemiese prosa moet ook gereken word G.S. Preller se twee _Taal-Tiepes_, Die Engelse Afrikaner en 'n Predikant (_Die Brandwag_, 15 Feb. en 15 Maart 1914.) Jiems, 'n Engelse Afrikaner, wat saam met die Boere veg, raak aan stry met sy maats oor Afrikaans, wat volgens hom "te arm (is) om te bestaan". "Wat is 'n _"stoep"_ op Engels, Jiems?" wou een van die seuns weet ... Dit was ráak. Almal is tjoepstil.--"En wat bedui julle vir _koppie, spruit, veld, kommando_...?" Nou was 't Koen se kans om in te vryf: "Dáar het jul dit," sê hy, "die skatryke mooie Engelse taal leen selfs woorde uit ons armoedige Afrikaans." So raak Jiems getroef deur die Boereseuns, wat selfs vir die lastige sportterme raad weet! Ook sy eerwaarde, wat al die populêre argumente teen Afrikaans aanvoer, kry goed op sy baadjie. Hy wil: "Gij zult de dorschende os niet muilbanden" vertaal met "Jy moet die os wat koring trap die bek nie toebind nie". Maar sy optimistiese teenstander weet vir alles raad: ="Vir ons is Afrikaans die taal van die Toekoms in ons wêrelddeel, ons glo daarin, ons werk en leef daarvoor."= "Ons skryf tien jaar na bowestaande gedagtewisseling. En, kyk,--'n mens moet jou oë vryf om séker te maak dat 't regtig só is! Maar dit is so! Sy hoogmogende is 't nou so waarlik "'n lus geworde om gade te slaan hoe daar gewoel word in Afrikaans, en om die eerste vrugte daarvan te proef!" En selfs in minder dan tien jaar, selfs in _vyf_ jaar is die wonder geskied! Dit hoef ons dan ook nie te verwonder nie, dat 'n warm kampvegter vir Afrikaans, C.J. Langenhoven, wat nog in 1911 die oorsetting van die psalme in Afrikaans as heiligskennis beskou 't, in 1922 self een van die eerstes is om die hand aan die ploeg te slaan! In _Ons Land_ van 12 September 1911 skryf Langenhoven: "Als die Hollandse Kerk my sou vraag om die Bybel, die psalm- en gesangboek en die formuliere, wat aan my hart geheiligd is deur my vroegste herinneringe in Afrikaans o'er te set, dan sou ik dit ten enemaal weier, al had ik die bekwaamheid daarvoor; en ik sou die voorstel (hoe onlogies ook) beskouw als heiligskennend. Dit sou vir my smaak 'n parodie wees." Een van die laaste, maar ook een van die welsprekendste pleidooie vir Afrikaans het Langenhoven gelewer op die vyfde jaarvergadering van die Akademie in Julie 1914.[72] Hierin tril die stem van 'n fel-bewoë gemoed so innig, dat dit meer geword 't dan 'n episode in 'n verbygaande stryd, en op sigself beskou, kunswaarde het. Dit is die skone kristallisasie van gevoelens en gedagtes, wat jare lank in die hart van die volk geleef het, maar nog nie hul definitiewe uitdrukking gehad het nie. En al die "dorstige vulletjies", wat jare lank gesukkel en geploeter het langs hopeloos versperde ompaaie om by die dam te kom, weet maar al te goed hoe raak en hoe juis Langenhoven die vermoeienisse en vernederinge van die pynigende dwaaltog geskilder het! "Ik denk terug met bitterheid aan die verdere verlore lewensjare wat dit my gekos het, nadat ik skool en kollege verlaat, om vir myself te doen wat my leeraars vir my moes gedaan het: om dieselfde intellektuele skool-kultuur deur lange en pynlike self-oefening om te set en tot my siels-besitting te maak" (p. 427). Dit is veral op die gevoelskant, die psigologiese kant van die saak wat Langenhoven nadruk lê. "Ik wil namelik sukkel om 'n skerpe lyn te trek tussen die gebruik van 'n taal als 'n verstands-medium, en sy gebruik als 'n gevoels-medium; en in albei gevalle nie alleen als 'n middel tot uitwendige openbaring nie, maar als 'n middel tot inwendige bewustsyn" (p. 428).... "Dit mag vir elke Afrikaner ewe verstaanbaar wees om te lees: "Die huis se muur is stukkend", of om te lees: "De muur van het huis is stuk". Eersgenoemde uitdrukking roep 'n beeld van 'n puinval voor sy gees. Laasgenoemde doet dit ook op 'n manier. Maar in die eerste geval is beeld en uitdrukking deur onheuglike lewensgewoonte onafskeidelik vasgeheg aan mekaar. Laasgenoemde uitdrukking val nie met dieselfde spontane voegsaamheid in die gedagte-wereld, waar die beeld uit die elemente van vroegere ervaringe deur die geheuge opgebouw word nie" (p. 440). Met 'n fris oorspronklikheid word al die ou argumente teen Afrikaans weggebesem. Bitter is die aanklag teen die Hoog-Hollandse literatuur van Suid-Afrika; daarin "mankeer die goddelike vuur--die element wat onbepaalbaar is, wat jy nie kan voorskryf nie soos jy nie van elke wa-skilder en klip-kapper met paster- en duimstok-voorskrifte kan 'n Murillo of 'n Michael Angelo maak nie" (p. 445). En die gevolg is: "'n land sonder skrywers en sonder lesers; 'n beskaafde nasie sonder eie literatuur. Die inspirasie ontbreek.... Ontbreek! ontbreek!! ontbreek!!! in ons heerlike Suid-Afrika, waar elke berg en elke vlakte skreeuw om digters, waar elke tafereel uit ons roemryke geskiedenis skreeuw om skrywers" (p. 447). Maar met voldoening word gewys op die ontluikende letterkunde in die moedertaal. "Ons wat so lank kwynend gesuig het aan die artifisiële gomelastiek tepels van die ingevoerde botteltjies dooie kondens-melk, begin nou aan ons eie moederbors gevoed en verpleeg te word" (p. 449). Treffend is ook die aanklag teen die skoolsisteem. "Die Afrikaanse kind (word) deur les en boek, voorskrif en voorbeeld ingeprent en wysgemaak dat die taal van sy huis nie 'n taal van kultuur en beskawing is nie" (p. 460). Deur die hele betoog klink "die smeekstem van 'n Afrikaner met mede-Afrikaners om te erken wat syne en hulle s'n is, wat dit tog maar altyd sal bly, wat nie van die gehalte is om ons voor te skaam nie" (p. 461). En by die laaste gedagte tril die stem van gloeiende verontwaardiging: "Te skaam nie, menere! Skande op daardie skaamte! dis onse kostelikste roem, onse hoogste besitting: die één enigste witmans-taal wat in Suid-Afrika gemaak is en nie oor die seewater klaar gekom het nie, wat die spore van die lief en leed draag van alles wat ons en onse vadere hier deurleef en deurworstel en deur triumfeer het; die één band wat ons als nasie aan mekaar heg; die uitgedrukte siel van ons volk" (p. 461). In 1919 toe die Kaapse Sinode oor die erkenning van Afrikaans moes besluit, kom Langenhoven nog 'n keer met 'n vlammende aanklag: "Komt aan, gij de Villiers's en Steytlers. Gij hadt er nu honderd jaar tijd voor--(om 'n letterkunde op te bou) gij en degenen die het voorrecht hadden Hooghollands evengoed als gij, of beter, aan te leren--zoals de priesters in de Middeleeuwen het Latijn aanleerden. En wijst ons, mijne heren, waar gij gezaaid hebt? Waar is uwe oogst? Het volk van Zuid-Afrika hongert te midden van de overvloed zijner mededingers. Ziet, zoals van gemelde priesters, is uw akker dor en onvruchtbaar gebleven. Ge hebt ons kultuurhuis voor ons woest gelaten: gij en uwsgelijken, de bevoorrechten onder een onbevoorrecht volk wier plicht het was geweest in onze bittere behoefte te voorzien. Ge kunt me geen enkel boek noemen--ook niet tot één toe--dat, door een Afrikaner in 't Hooghollands geschreven in al de tijd toen men, volgens u terecht, het Hooghollands onderwees en schreef en predikte, vandaag als een volksbezitting in de letterkunde leeft. En deze dorre landen van u voorbijgaande zijn _wij_ begonnen--een korte halve generatie geleden--met onze gemene kombuistaal. En de werken onzer schrijvers in het Afrikaans hebben ons nu reeds een eigen letterkunde bezorgd, zodat de Afrikaner ook in de kultuurwereld zijn hoofd niet meer met schaamte hoeft te laten hangen. Denkt gij, dat is niets? Dat wij gearbeid hebben waar degenen die ons nu tegenstaan niets deden?... Komt het u als een kleinigheid voor dat ook deze nieuwe tempelbouw belemmerd zal worden door de Rehums en de Simsais?" So skryf Langenhoven in sy brosjure _De Heilige Ennen van Rehum en Simsai_, wat onder die lede van die Sinode versprei is. Hoe mooi word daarin die deftige toon met sy bybelse wendinge vir die hoogeerwaarde here getref! Dit was sy antwoord op die brosjure _Onze Afrikaans-Hollandse Spreektaal_, van Melius de Villiers met 'n aanhangsel van Ds. A.I. Steytler (1919), waarteen ook J.J. Smith in _Die Huisgenoot_ op kalm-wetenskaplike wyse te velde getrek 't.[73] VOETNOTAS: [55] _Taal en Poësie van die Twede Afr.-Taalbeweging_, 2de druk, 1920. [56] Sien _Die Huisgenoot_, Okt. 1921. [57] _De Volkstem_, 30 Des. 1909. Vgl. _Die Huisgenoot_, Julie 1922, oor opposiesie in die gemeente Noorder-Pêrel teen Afrikaanse preke. [58] Aug. 1903. [59] Vgl. Dr. E.C. Pienaar: _Taal en Poësie van die Twede Afr.-Taalbeweging_^2 p. 16, waar 'n uitvoerige bespreking aan die brosjure gewy word. Die voorrede van Dr. Engelenburg is gedateer 14 _Julie_ 1905. Pienaar se datum, Junie, is dus 'n vergissing. Die eerste gedeelte, wat in die brosjure weggelaat is, bevat 'n droom oor drie perskebome in 'n snaakse tussentaal, nog Hollands, nog Afrikaans, waarvan die volgende 'n staaltjie is: "Deze bomen waren hier geplant van steggies, en by al twee waren klompies mense hard bezig om te proberen ze te laten groeien, de een deur water te lei, de ander deur los te spit, de een weer deur te snoei, en de ander deur mest te geven." _De Volkstem_, 19 April 1905. [60] _De Volkstem_, 19 Junie 1907. [61] _Dit is ons Ernst_, 13 Aug. 1908. [62] _Dit is ons Ernst_, 13 Aug. 1908. [63] Vgl. die raak opmerkings oor hierdie bewering in _Die Brandwag_, 15 Febr. 1913, en in 'n volgende nommer Brümmer se repliek. [64] _De Roeping der Kunst_, p. 5 en 25. [65] In 'n artiekel: _Het Boek in Engeland (Algemeen Handelsblad.)_ [66] Gesiteer in die _Algemeen Handelsblad_. [67] Sommige is van Jan Celliers, soos o.a. die artiekel _Stryd en Taalstryd_, (1/4/11), in hierdie paragraaf aangehaal. [68] _Oom Gert Vertel^3_, p. XX. [69] t.a.p., p. XXI. [70] Tomlinson in _Die Brandwag_ Des. 1918. [71] Vir verder besonderhede oor _Ons Moedertaal_ kan verwys word na Dr. E.C. Pienaar: _Taal en Poësie_^2, p. 64-74. [72] Herdruk in _Ons Weg deur die Wêreld_ (1919): _Afrikaans als Voertaal_. [73] Augustus 1919. Op aandrang van enige predikante is Prof. Smith se verweer oorgedruk en as pamflet versprei. HOOFSTUK III. Prosa uit die Tydskrifte.[74] § 1.(a) De Goede Hoop (1903-1914). Die oprigting van die tydskrif _De Goede Hoop_ in Julie 1903 deur Mev. Koopmans-de Wet en "Onze Jan", "benevens andere der voorste Afrikaners in de Kaapstad".[75] met Adv. J.H.H. de Waal, 'n erkende voorstander van Afrikaans as redakteur, is ongetwyfeld 'n feit van groot betekenis in die geskiedenis van die Twede Afrikaanse Beweging. Die talentvolle leier van die Eerste Beweging, Ds. S.J. du Toit, het deur sy on-Afrikaanse politiek van ná 1896 die hele saak, waarvoor hy en sy medestryers met soveel opoffering sedert 1872 ge-ywer het, laat misluk. Die laaste spartelings van die Genootskap van Regte Afrikaners het nog tot 1909 geduur, toe die tydskrif _Ons Taal_ dood gekwyn 't, maar veral om politieke redes moes daar 'n heeltemal nuwe begin gemaak word. Die ondersteuning van _De Goede Hoop_ deur "Onze Jan" was 'n voldoende waarborg vir die eg-Afrikaanse rigting van die blad, en die redakteur het van die staanspoor af vasgetrap vir Afrikaans. Deur sy verstandige stadig-oor-die-klippers-taktiek[76] het hy veel gedoen om die ou vooroordele teen die moedertaal weg te ruim, terwyl sy kragtige artiekels onder die _nom de plume Jan van Rozenburg_ 'n groot stoot aan die nasionale beweging gegee het. _De Goede Hoop_ was dan ook veel meer as 'n "eerste voorbode van die naderende renaissance", soos Dr. E.C. Pienaar in sy dissertasie beweer (2de druk, p. 12). "Van Kaapstad begint die viktorie vir die Twede Beweging en Adv. De Waal was seker een van die vernaamste kampvegters, wat deur middel van sy blad suksesvolle voortrekkerswerk gedoen het. Dat Gustav Preller se verdienste in verband met die Twede Beweging besonder groot is, ly geen twyfel nie, maar om te verklaar dat dit "op sy kragtige inisiatief in die lewe geroep" is, soos Dr. E.C. Pienaar doen, (Diss. p. 1) is stellig onjuis.[77] _De Goede Hoop_ het leesstof bevat vir mense van ryper leeftyd, maar was tog meer bepaald vir jongeliede bedoel.[78] Dit het dan ook veral by jong Suid-Afrika lees- en skryflus opgewek en as propagandamiddel goeie dienste bewys. Op die betekenis van De Waal se werk word in 'n volgende hoofstuk gewys. Onder sy medewerkers was daar niemand, wat Afrikaanse prosa van letterkundige gehalte gelewer het nie. Dit is meestal kort, luimige verhaaltjies. Van 'n diepgaande letterkundige kritiek is daar ook nouliks sprake; kort aankondiginge is die reël. Wat De Waal se opvatting van 'n roman is, blyk duidelik uit die volgende: "In de gewone roman heeft de held altijd te kampen met een listige mededinger om de hand van de beminde ... Onverwachte gebeurtenissen, gemoedprikkelende verrassingen komt ge heel weinig tegen" (_G.H._ April 1913). Dit word gesê na aanleiding van Malherbe se roman _Vergeet Nie_, en in nommer van Des. 1911 hoor ons van "verrassingen die zo onontbeerlik zijn voor 't sukses van 'n roman". Dr. D.F. Malherbe gee in die nommer van September 1906 uiting aan sy bewondering vir _Johannes van Wyk_. By sy beoordeling het die betekenis van die roman vir die taalstryd swaar geweeg. "Ons volkstaal, ons dierbare boompie, swoeg vandag onder die dubbele las van vyandskap en verfoeielike vooroordeel. En daarom verdien diegene, wat skriftelik of andersins manmoedig optree vir die saak ons ondersteuning en waardering." Vandag sal Malherbe seker nie meer van _Johannes van Wyk_ o.a. beweer nie: "Oral 'n diep-historiese gevoel, wat omstandighede en gebeurtenisse in die oog hou.... (De Waal) bied ons in sprekende simbole die inwendige van sy persone." (b). De Goede Hoop (1915-1921). Vanaf Januarie 1915 tree Prof. Ds. N.J. Brümmer as redakteur op. Hy is in 1866 gebore op die plaas Prospect, distrik Dordrecht.[79] In sy studiejare op Stellenbosch het hy blyk gegee van buitengewone knapheid en daarna in Skotland en Duitsland sy teologiese en filosofiese studie voortgeset; maar 'n dringende beroep as predikant na Jansenville het hom van die doktorsgraad laat afsien. Op filantropies, kerklik en wetenskaplik gebied het hy prominent opgetree en ook as voorstander van die A.T.V. belangrike werk gedoen. Sedert 1911 is hy professor in die wysbegeerte aan die Stellenbosse Uniwersiteit. Die grootste gedeelte van sy werk is in Hollands, o.a. _Spoken_ en _Eerbied_. Die Afrikaanse brosjure _Die Afrikaanse Nasie_ is al onder Polemiese Prosa bespreek. Die grootste gedeelte van die blad verskyn ook onder Brümmer se redaksie nog altyd in Hoog-Hollands, en ofskoon daar heelwat Afrikaans in voorkom, word dit, as mens op die inhoud afgaan, langsamerhand veral die orgaan van die konserwatiewe minderheid, wat aan Nederlands vashou. Die voorstanders van Afrikaans verenig hul rondom _Ons Moedertaal_ (1914), later verenig met _Die Huisgenoot_ (1916) en _Die Brandwag_ (1910). Dat die politieke beroeringe, wat na 1912 die Afrikaners in twee kampe splits, invloed gehad 't op die groepering van lesers is ontwyfelbaar. In hierdie oorsig van die letterkundige prosa uit die tydskrifte sou 'n nadere bespreking van die kwessie egter uit sy plek wees. Brümmer skryf veral oor etiese en sosiale vraagstukke en sy kragtige Hollandse artiekels wek in kerklike kringe groot belangstelling. Vanaf Augustus 1918 verskyn van hom 'n reeks didaktiese stukke _Die Spraaksame Ossewa_[80] in Afrikaans. Die ossewa is vir hom 'n beeld van die menslike lewe en elke deel daarvan kry 'n sinnebeeldige betekenis, van die as, wat "'n fatsoenlike karakter, die draagbalk van (die) lewenswa" is, tot die lunspen, die simbool van getrouheid. Die lewenswa kom by Brandewynshoogte, Praatdrif, Skinderkrans, ens., wat natuurlik aanleiding gee tot allerlei didaktiese oorpeinsings. "Die ossewa is al oud en daar sit wysheid in sy jare" (Sept. 1918). Dat so 'n sistematiese vergelyking soms uitloop op 'n soekery na vae ooreenkomste spreek vanself. Tog vorm dit 'n mooi bydrae tot ons didaktiese literatuur. Brümmer skryf 'n rustig betoënde styl, wat soms verras deur kernagtigheid en slegs selde storende wendinge bevat soos die volgende: "as 'n goeie ding gemisbruik kom worde" (Feb. 1919). Dat Brümmer soms agtiende-eeuse middels gebruik om sy blad vol te kry blyk uit 'n digwedstryd in die jaargang 1916. 'n Prys word nie alleen uitgeloof vir die beste gedig nie, maar selfs die onderwerp word aangegee, nl. die verhaal _Hansie Smal_, wat in een van die nommers van die blad verskyn het. By die beoordeling van die ingestuurde stukke gee Brümmer die verrassende uitspraak: "Poëzie moet vloeien, moet _zalvend_ zijn....[81] (Sept. 1916). Dit staan daar! Hoe laag die literêre peil van die blad word, blyk uit die opname van 'n eindelose reeks prulrympies. As staaltjie kan die volgende "gedig" dien, wat in 'n maandelikse wedstryd bekroon is: Geagte Heer, die editeur, Ek wil vir jou weer pla, Want ek wil in die "Goede Hoop" Vir jou 'n plekkie vra. Ek wil ook iets vir jou instuur Soos al jou vrindetal; En daarom skryf ek nou vir jou Oor "Lente in die Dal", Op die manier kry die rymelaar "Charon" nog twee en 'n halwe kolom vol! (Sept. 1920.) Die bekroonde verhaal in dieselfde nommer is nie van veel beter gehalte nie. Dit is van "'n weerspannige dogter", wat "met 'n treurige, bleek gesiggie.... soos 'n skim deur die huis" dwaal, omdat haar vader vir Roelie weggejaag het. Sy is Protestants, maar voel so ellendig dat sy in 'n ... klooster wil gaan! Gelukkig oorwin Koos, 'n ander minnaar sy beskeidenheid, "versamel (genoeg) moed om sy geluk te beproewe" en in 'n ommesientjie word die weerspannige dogter weer 'n verstandige bruid. 'n Aantal verhale van E. de Roubaix staan op hoër plan, maar omdat sy beste werk in _Die Brandwag_ verskyn het, word dit daar bespreek. Die letterkundige kritiek van _De Goede Hoop_ bestaan nog altyd uit kort aankondiginge. "Dons maar op, alles sal reg kom!" word _Marius_ toegeroep, (Nov. 1916). Wie Afrikaanse werk van letterkundige gehalte in _De Goede Hoop_ soek, kom egter tot die oortuiging dat alles verkeerd loop. § 2. Die Brandwag (1910-1922). _Die Brandwag_ is opgerig op 31 Mei 1910 onder redaksie van Dr. W.M.R. Malherbe en Gustav Preller. Na die eerste ses nommers egter, vanaf 1 September 1910, is Dr. Malherbe alleen redakteur, totdat hy in September 1919 weer vervang word deur Preller, wat die blad redigeer totdat die uitgawe in Februarie 1922 om finansiële redes gestaak word. Die doel van die blad word in die eerste nommer só omskryf: "Die Brandwag heeft positie gekozen op 'n punt waar 't terrein alsnog onbewaakt bleef: het Afrikaner huisgezin." Dit wil die plek verower, wat opgevul word deur "vreemde kaf, als _Home Notes_ en _Home Chat_ en _Home Journal_, enz." Verder wil die tydskrif probeer om "leiding en koers te geven aan de vele zeer bekwaam gebleken Afrikanerpennen, die ernaar streven ... 'n eigen nasionaal-afrikaanse letterkunde te helpen groot maken." Met die uitvoering van die programma het die blad uitstekend geslaag en dank sy die medewerking van feitlik alle skrywers en digters van betekenis kon dit 'n hoë literêre peil bereik en tot die end toe handhaaf. Dat die blad 'n faktor van groot betekenis in die kultuur- en taalstryd was is ongetwyfeld, en die verdwyning daarvan moet as 'n ramp beskou word. Daar is werk van blywende waarde in gepubliseer en deur middel van die wedstryde het 'n hele reeks nuwe skrywers, soos Jochem van Bruggen, Léon Maré, E. de Roubaix, M. Jansen, Hettie Cillié, e.a. bekend geword. In die kinder-afdeling het Mev. Iz. van Heerden naam gemaak met haar voortreflike verhale, sodat "Tannie van Die Brandwag" 'n geliefde naam by die kleinspan oor die hele land is. Veel het die blad ook daartoe bygedra om gesonde begrippe oor kuns ingang te laat vind. Deur goeie vertalings en studies oor buitelandse kunstenaars is 'n poging gedoen om in voeling te bly met Europese kuns, terwyl talryke sketse, veral oor die Voortrekkers, die historiese belangstelling aangekweek en wakker gehou 't. So word b.v. aangedring op die publikasie van ou handskrifte: "Daar is al soveel in die laaste oorlog verlore gegaan, dat ons nou betyds moet begin om te red, wat nog te redde is." (15 Julie 1910.) Gesond was die letterkundige kritiek van die blad. Reeds in die eerste jaargang waarsku die opstelle-kommissie teen verhale met "awonture en kunsmatige verwikkelinge. Daarin moet die bekoring van 'n verhaal nie gesoek word nie, maar wèl in onopgesmukte voorstelling van buitengewone of gewone gebeurtenisse--met ware en rake tekening van karakters." (Des. 1910.) Die krietikus X verklaar: "Ons skrywers begin in te sien, dat die krag en betekenis van 'n verhaal nie geleë is in gesogte samevlegting van buitengewone gebeurtenisse, opsetlike mooi-soekery, maar juistheid van skildering, natuurlike voorstelling, diepte en waarheid van karakter-uitbeelding, selfs in wat grappig is." (15 Feb. 1911.) Dit is nog iets anders as die "gemoedprikkelende verrassingen", waar _De Goede Hoop_ na gesoek het! Ofskoon in die eerste jare die blote verskyning van 'n Afrikaanse boek al 'n gebeurtenis van belang was, laat die blad hom nie verlei nie tot wat G.S. P(reller) noem "onnadenkende, steriotiepe koerante-aanprysinge" (15 Sept. 1913). Nadruklik word gewys op die waarde van elke boek vir die besonder Afrikaanse kultuurtoestand, maar steeds ook aangetoon, dat dit geen blywende maatstaf moet wees nie. 'n Mooi voorbeeld daarvan is J.F.E. C(elliers) se beoordeling van _Stompies_ deur Adv. J.H.H. de Waal. "Ons is bly met die verskyning van sulke werkies. Wat in ander land daarvan gesê mag word, gaat ons nie aan nie; ons weet net dat 't vir ons S.A. goed is, en dat manne wat hul daarop toelê om ons volk aan lees en aan dink en aan gebruik van sy eie taal te bring, alle lof verdien. Die skrywer siet goed in dat romanties aangelegde verhaaltjies, met 'n pikante sousie van awontuurlikheid of wonderbaarlikheid daaroor, meer lesers sal trek dan iets wat bepaald op letterkunde aangelê is, op karakter- en gevoelstudie van 'n fynere soort.... Nou die skrywer die _groot_ publiek al by herhaling tevrede gestel het, spreek ons die hoop uit nog eendag 'n roman van sy hand te sien wat in diepgang, in gevoel- en karakterstudie, 'n letterkundige eersteling sal wees in ons wêrelddeel ..." (15 Jan. 1912.) In die laaste jaargange tree veral Adv. Eugène, N. Marais op as krietikus, en ofskoon sy opmerkings meestal raak is, sou mens van een wat self digter is, nie sulke snaakse bewerings oor poësie verwag nie. Sonderling is b.v. die volgende uitspraak na aanleiding van Van Bruggen se bundel _Lente-Stemme_: "Om die soort van gediggies goed te maak, is veel moeiliker dan om 'n goeie stoel te maak. Dit vereis meer tegniese bekwaamheid en seker veel meer arbeid. Dit kos altyd handwerk om alle spore van sukkel uit jou werk te skaaf en weg te polieer" (Maart 1920). Nadat hy die aanwesigheid van "ware poëtiese gevoel" gekonstateer het sê hy: "Al wat makeer is die handskaaf en die sandpapier.... En laat die digter dit vir 'n grondbeginsel eerbiedig: in die maak van 'n volmaakte rympie is handewerk van net soveel betekenis as inspirasie." Na aanleiding van dié resensie het ek aangetoon, dat so 'n beginsel 'n absolute miskenning van die wese van alle egte poësie is. (_Die Brandwag_, Okt. 1920.)[82] Dit is bes moontlik, dat Marais met _skaaf_ en _handwerk_ iets anders bedoel as die gewone opvatting van dié woorde in die letterkundige geskiedenis, wat uit die agtiende eeu dateer. Hy moes egter bedenk 't, dat die woorde 'n danig slegte reuk het met betrekking tot poësie en aanleiding kan gee tot fatale misverstand. Een van die trouste medewerkers was Jan F.E. Celliers.[83] As digter is hy bekend genoeg, maar dat hy ook een van ons mees verdienstelike prosaskrywers is, daarop mag nog wel gewys word. In _Die Brandwag_ het onder sy eie en onder verskeie skuilname heelwat prosastukke van hom verskyn, waarin hy op populêre wyse allerlei historiese, sosiale en wetenskaplike onderwerpe behandel. In dié stukke munt sy styl uit deur helderheid en logiese gedagtegang, eienskappe, wat dit dan ook bevatlik maak vir selfs onontwikkelde lesers. Die meeste daarvan is later herdruk in sy _Afrikaanse Leesboek_ (1920). Veel het hy ook gedoen om juiste begrippe oor kuns en meer besonderlik oor letterkunde te bevorder. In dié verband kan gewys word op 'n reeks artiekels, getietel _Lewe en Lettere_ in _Die Burger_, 1921,[84] waarin hy blyk gee van 'n gesonde kunsopvatting. In die stadium van ontwikkeling, waarin ons volk tans verkeer, is so 'n causerie oor kuns van groot waarde. 'n Verdienstelike omwerking van 'n roman van Henri Bordeaux, _Bang vir die Lewe_, het ook van hom in _Die Brandwag_ verskyn en is later opgeneem in Die Burger-leeskring (1919). _Colombo_ van Prosper Mérimée het hy ook daarvoor vertaal (1920). Dit is veral in sy natuurbeskrywings, dat Celliers as woordkunstenaar verdienstelik is. Hier openbaar hy 'n fynheid van gevoel vir die kleinste klanknuansering, 'n liefde vir die woord, wat ons dan ook van hom as digter mag verwag. Skoonheid in die natuur bring hom in 'n jubelende ekstase: "O _laat_ my hier verlore raak, hier altyd bly, hier sterwe as dit moet, want hier bereik die lewe sy hoogste heerlikheid, so naby die Onsienlike as nêrens anders nie...." (_Die Brandwag_, Jan. 1917.) "Ons wil een word met die gaos van dartelende geluk en ongebondenheid, ons wil verfrommel word in die mallende, krullende skuim, ons wil onsselwe vergeet en verloor in die wilde vrye roes van uitjuigende, uitspattende beweging en krag ..." (Jan. 1918). In sy uitgelatenheid laat hy die woorde om ons wirrel-warrel, soms wel in verbysterende veelheid, maar altyd vol suggestiewe klank. "Die see in die rotse! O, nêrens soos hier is die water 'n beeld van krag--dronk, mal van pret, van selfbewuste eie weelderige oordaad, sigself oortreffend, oorrollend, oorbotsend in aksie-begeerte teen hindernis, swelgend in oordaad van alles-oorswalpende aanstorming, melk-wit oor-soppend die rotsbanke se skulp-skurfte, swoep! opdoeffend teen blinde klip, oppluimend, uitspattend in 'n wolk van skuim wat bo in puntjies uitpyl en wind-verwaaid neerswiets in die siedende karning omlaag; na aanstorming waggel-wild wegvallende elke keer, in rotstregters ingesuie, maar opgudsend weer na halwe wegsakking, in altyd-durende dans van strydlustige durf en ongeduld." (id.)[85] "Malkop-moedwillig spring waterdruppeltjies af van die oorleunende kranse bo, om te kyk wie die beste kan duik--met 'n stadig-lange swaai, net of die lug hul dra in hul val, seil hul neer, en pets op onse hande of val in die rivier naas die skuit." (_Die Brandwag_, Jan. 1917.) Sulke impressionistiese prosa is in ons letterkunde maar al te skaars! Noem dit navolging van die Tagtiger woordkuns as jy wil; praat van Querido-aanse oorlading--ook goed; maar hier is in elk geval 'n ontroerde, wat soek na treffende segging en juiste klank. Celliers raak nie alleen in vervoering oor die skoonheid in die natuur nie; hy is die peinsende wandelaar, wat steeds na dieper waarheid soek, telkens met 'n wondervraag stilstaan. "Pylsnel skiet 'n groot naaldekoker soos 'n blou bliksemstraal deur die lug en is weg met een van die stryders. En ek verwyder my, met die ewige vraag op my lippe, hier as in die groot wêreld daarbuite: Waarom, God, waarom?" (_Leesboek_ p. 206.) "Die genius van die veld het die invloed op ons, dat ons telkens die vraag aan onsselwe doen: het ons lewe en bestaan op aarde 'n doel of is alles sommerso?" (id. p. 204.) "Soek ons hier nie wat ons soek in die donkere dieptes van ons eie gees, in elke ander gees, in elke oog, in boeke, in die natuur: _wat, waar is die groot geheim, is daar skoonheid, is daar waarheid vir my te ontdek?" (In die Kango-grotte. Die Brandwag_, April 1918.) Mooi plastiese uitbeelding is daar ook in _Winter-môre-mark_: "Kaffers wat werk toe gaan, loop met skouers hoog opgetrek, hande diep in die broeksakke, elke voet eina-eina neergeset,--almal ewe stuurs.... 'n Pikenien het 'n soldaatbaadjie aan; en as jy daar so inkyk, sien jy sy kaal pensie, en daaronder sy nakende maer beentjies, wat lyk of daar as aan kleef." (_Leesboek_ p. 133.) Drie verhaaltjies van 'n wonder-mooi innigheid het Celliers ook geskryf: _Sy tel nie mee nie_, en _Nie nodig nie_, in sy _Leesboek_ en _Waarom Hy en nie Ek nie?_ in _Die Brandwag_ (15 Maart 1914). Hier is hy ook die woord-arties, wat ons verras met fris beeldspraak. "Arme Gawie verwag 'n bondgenoot en uitredder in oupa en begin dadelik: "Meneer, is dit nou reg...." maar, wie sê, die ou-meid blus hom in 'n kits, met 'n maxim-sarsie van kort en klein gekapte skreeuerige woorde...." Onder sy ander verhale munt die volgende uit: _Suster Greta_, (5 Aug. 1913); _'n Ou Vlam_, (1 Mei 1912). _Vyf Minute_, (15 Junie 1913), is besonder goed gestileer. Die goeie beginsels wat hy in _Die Huisgenoot_, (Aug. 1919) aanbeveel, word hier toegepas--geen kakelbonte awonture nie--maar studie van die mens.[86] Van sy hand is ook die reeks didaktiese _Briewe van Bram_, waarin 'n paar treffende gedagtes voorkom.[87] Vir 'n juiste begrip van Celliers se kunsopvatting is die volgende van belang: _"Kuns is nie daar vir die kuns nie, maar vir die mens_,[88] omdat dit ook maar een van die middele in die mens se hand is in sy strewe naar geluk, deur volmaaktheid, waarheid, skoonheid.... In ons land het 'n skrywer 'n besonder moeilike taak: hy staat voor die moeilikheid dat die buite-bevolking ander leesstof nodig het as die dorpsbevolking; en hy mag die buite-bevolking nie sommer aan hul lot oorlaat nie, en sê, "ek bemoei my net met die dorpsmense", omdat die Afrikaners te min in aantal is teenoor die inkomelinge van buite, omdat elke Afrikaner 'n onmisbare gewig in die skaal is vir ons taal- en volksbestaan. _Die nasionale skrywer moet as-ware elke Afrikaner uit snuffel en soek om hom 'n skool te gee, 'n meester, 'n boek, wat hy kan verstaan, wat hom voorlig en opvoed_.[89] Hier staan Celliers dus op dieselfde standpunt as Langenhoven en in verband met die se opvatting sal die vraag nader bespreek word.[90] 'n Groot gedeelte van Celliers se prosawerk is dan ook suiwer didakties en ontstaan uit 'n drang om die volk op te voed tot 'n beter begrip van kuns. In dieselfde artiekel sê hy verder: "Aan die ander kant staat die dorpsman, wat al gesnuffel en geproe het in die letterkundige tuin van die groot wêreld.... Aan hom moet ook gegee word wat sy smaak bevredig en wat enigsins 'n vergelyking kan deurstaan met die letterkundige voortbrengsels van die buiteland.... Die Afrikaanse kunstenaar moet dus _nie altyd_[91] uitsluitend aan die beginner dink nie _en sy gevoel of siening in-toom nie_[91]--hy moet daar dikwels die volle teuel aan gee en die allerbeste lewer wat hy kan, want veral die opgevoede man moet vir ons taal en nasionale saak gewin word ..." In sy poësie word die twede gedeelte van die program uitgewerk en gelukkig het dit weinig gely onder sy didaktiese en patriotiese geteoretiseer. As 'n =digter= ons kom vertel, dat hy _nie altyd_ ... _sy gevoel of siening in-toom nie_, m.a.w. dat hy dit soms tòg doen om vir die "beginner" bevatlik te wees, dan sou ons verwag dat dit met sy kuns heeltemal misloop, hoe goed die bedoeling ook al mag wees. Gelukkig is dit by Jan Celliers nie die geval nie. Wat C.R. de Klerk van Vondel sê, geld ook hier: "De beste schilders zijn niet zelden de onbeholpenste stamelaars als ze hun eigen werk trachten te duiden in woorden."[92] "Nut en stichting", "nuttigheid voor de scholieren en opluikende jonkheid", sulke woorde kry mens in meer dan een Berecht van Vondel, maar in sy beste werk, soos b.v. die _Lucifer_, vergeet hy totaal, dat hy die mense wou "verbeter" en is hy veral 'n _soeker van skoonheid_. Verblydend is dit, dat Jan Celliers in die laaste tyd ook in sy teoretiese beskouing 'n veel juister standpunt inneem. "Geniale uitbeelding, plastiese voorstelling, dis die eintlike werk van die kuns, die letterkunde. En die uitbeelding is hier alleen goed as dit, daardeurheen, die gronde en dieptes laat sien, _sonder dat dit die eintlike welbewuste doel van die kunstenaar was om bepaald sedelik of opbouend te werk te gaan, soos die predikant of die onderwyser_. 'n Ware kunswerk kom alleen voort uit 'n vrye estetiese stemming of gevoel, wat sy doel bereik sonder dat dit lyk of hy 'n bepaalde doel gehad het. As die vrye uiting hom 'n rigting laat voorskrywe deur 'n sedelike of ander doel, word persone en toestande vanself verdraai, pasklaar gemaak, om aan die doel of strekking diensbaar te wees, en dan is so 'n werk, as kunswerk, nie meer van die beste nie."[93] * * * * * Een van die skryfsters wat baie opgang gemaak 't in die tydskrif en wie se werk herhaaldelik bekroon is, is Hettie Cillié. Sy is die dogter van 'n onderwyser, wat in 1884 uit Wellington na Transvaal getrek 't. Na die Engelse oorlog het sy haar opvoeding aan die Hugenote-Seminarie ontvang. In 1906 en 1909 het sy Taalbondpryse vir histories-romantiese verhale gekry. 'n Twintigtal van haar stories en sketse is in verskillende krante en tydskrifte gepubliseer.[94] Sy teken by voorkeur 'n eenvoudige verwikkeling, waarin die liefde 'n rol speel en verstaan die tegniek van die kort verhaal goed. Haar karakteruitbeelding getuig van groot mensekennis, maar is nie treffend genoeg om 'n blywende indruk te maak nie, veral omdat haar styl so onpersoonlik is. _Twee Susters, (Die Brandwag_, 1 Maart 1913) en _'n Ongeluk_, (15 Des. 1910) is tiepiese verhaaltjies, op rustig-aangename toon vertel. Emanuel H.F. de Roubaix. Van hierdie skrywer het 'n hele reeks verhale in verskillende tydskrifte verskyn. Hy is gebore in 1880 op Tabaktuin, 'n plaas digby Nieuwoudtville. Jare lank het hy sy vader se skape opgepas. Die enigste lektuur was die Bybel, Katkisasieboek, _Ons Kleintji_ en _Ons Tydskrif_. In 1898 kon hy op Nieuwoudtville skool gaan en met die Engelse "Step by Step" begin. Gedurende die oorlog het hy by Gen. Maritz aangesluit. In die Boland het hy gematrikuleer en sedert 1907 hou hy skool in Namakwaland. Veertien jaar was hy op Roggeland en vanaf 1922 is hy op Paardekraal (Noord-Bokveld). Die gewoontes van die Boesmanlanders, hul awonture op lang trektogte--dit is die tema van Roubaix se verhale. Soms gee hy 'n reeks los anekdotes, (_Op wag in Boesmanland_ b.v., (_Die Brandwag_, 1 Mei 1916), maar meestal 'n afgeronde verhaal. Hy ken die mense deur en deur, en in eenvoudige, ongekunstelde taal, wat uitstekend pas by sy onderwerp, vertel hy die ervarings van eenvoudige siele. Dit is 'n primitiewe beskawing, wat hy beskryf in onopgesmukte toneeltjies van roerende eenvoudigheid. Treffend het hy die agterdog van die Boesmanlanders teenoor allerlei nuwighede geteken in _In die Land van Dr. Steenkamp_, (_Die Brandwag_, Julie 1920). In sy styl is daar af en toe 'n fris oorspronklikheid; sy taal en beeldspraak sit vasgewortel in die Boesmanlandse aarde. Met sy dialoog is hy minder gelukkig. Daar stuit mens telkens op gedagtes van die skrywer self. Onwaarskynlik klink dit b.v. om 'n Namakwalandse "boggie van veertien jaar" te hoor praat van "ware skuldvergiffenis, (wat) altyd volg op ware skulderkentenis", (_Die Brandwag_, 1 Des. 1917). Ook die outa in _Maar 'n ou Hotnot_ praat 'n opgepoetste, onware taal. In die laaste tyd vertoon De Roubaix 'n neiging vir melodramatiese grieselighede. So teken hy in _Pietertjie en Johannetjie_ 'n verlore seun, wat op sy ouers se graf met 'n skeermes sy nekare afsny. (_Die Huisgenoot_, Junie 1920.) Iz. van Heerden--(VAALSWAER). Onder die jagstories, wat in _Die Brandwag_ verskyn het, verdien die reeks _Herinneringe van 'n Jagter_ deur _Vaalswaer_ vermelding. Dit is geen geweldige awonture wat hy verhaal nie. So af en toe vleg hy wel 'n klein anekdote in, maar hy is in die eerste plaas die peinsende jagter, wat onder die bekoring van die bosveld sy gedagtes vrye loop gee en met 'n paar trekkies mooi 'n stemming aandui. 'n Goeie voorbeeld daarvan staan in die nommer van 1 Oktober 1916. _Vaalswaer_ is in 1870 in die distrik Cradock gebore. Sedert 1905 het hy met Preller saamgewerk in die taalstryd, o.a. as sekretaris van die A.T.G. Met sy eggenote, _Tannie_, woon hy nou op Potgietersrust. * * * * * _Die Brandwag_ bevat ook verskillende goed geslaagde oorlogsverhale, waarvan o.a. die volgende kan genoem word: _'n Bestorming_ deur Nig Mimmie (15 Mei 1911); _Oormag_ deur P. (Sept. 1921); _Boere op See_ deur O.D. (Sept. 1921). Onder die groot aantal verdienstelike kort stories verdien die volgende veral aandag: _Die Bymot_ deur Carl Jeppe (15 Des. 1910); _Sy Terugkoms_ deur Steph. Maré (1 Des. 1912); _Wraak_ deur J.F. Engelbrecht (15 Des. 1912); _'n Brief_ deur H. (1 Des. 1915); _Oom Hans_ (Sept. 1921). Van sulke min of meer onbekende outeurs sou daar 'n mooi bloemlesing kan saamgestel word. As vervolgstorie het vanaf 1 Oktober 1914 'n roman in Afrikaans: _Die Niggies van die Kommandeur_ verskyn deur J.F. van Oordt (1856-1918),'n skrywer, wat onder die naam _D'Arbez_ 'n hele reeks Hoog-Hollandse romans gepubliseer het[95]. Van hom is ook die verhaal _Die Wolwegat_, later opgeneem in die bundel _Losse Klippe_. § 3. Die Huisgenoot (1916-1921). In Mei 1916 is _Die Huisgenoot opgerig_ onder redaksie van Prof. J.J. Smith, as vertegenwoordiger van die Afrikaanse Taal-Vereniging en C.J.L. Ruysch van Dugteren, van die Nasionale Pers. Met die blad is verenig die A.T.V. orgaan, _Ons Moedertaal_, wat onder die oorlogsdruk moeilik kon bestaan[96]. Na die dood van Ruysch van Dugteren in 1918 is Prof. Smith alleen redakteur. Ofskoon Hollandse stukke natuurlik nog 'n enkele maal opgeneem word, verskyn die blad sedert 1918 feitlik uitsluitend in Afrikaans. Dit is ook die offisiële orgaan van die =A.T.V., A.C. V.V., O.V.V.= _Helpmekaar_ en _Werda_. Die doel van _Die Huisgenoot_ word in die uitgawe van Julie 1917 só aangedui: "_Die Huisgenoot_ is 'n tydskrif, wat tot doel het die handhawing van ons taalregte en die bevordering van Afrikaans. Dit wil, sonder die terrein van partypolitiek te betree, meewerk in die opbou van ons nasionale lewe deur die aandag te vestig op alles wat goed is in die geskiedenis, owerleweringe en ideale van Hollands Suid-Afrika." Heel goed word die geaardheid van die blad deur die redakteur beskryf: "_Die Huisgenoot_ het probeer om populêr te wees, sonder om juis die wetenskap enige geweld aan te doen; en dit was altyd sy strewe om vir elke leser in die Afrikaanse wêreld iets boeiends te verskaf. Deur lewensbeskrywinge van groot Afrikaners, deur sketse uit ons dierewêreld, deur stukke oor Suid-Afrikaanse kuns, deur verhale vir kinders en grootmense, deur die bespreking van taalkwessies, deur wenke vir die vrou, deur foto's, grappies en ander sake, het ons probeer om met die smaak van al ons lesers enigsins rekening te hou. Ons het, met ander woorde, 'n bont verskeidenheid nagestreef...." (Mei 1918). Met groot sukses het die blad sy program uitgewerk. In die moeilike taak om wetenskaplik en daarby ook populêr te wees, het die redaksie vry goed geslaag. Voorlopig skyn die bestaan van 'n tydskrif nog daarvan af te hang, want pas in 1922 het die pogings om 'n suiwer wetenskaplike en kuns-blad te stig sukses gehad[97]. Deur 'n konsekwente, ofskoon krietiese toepassing van die Akademie-reëls het _Die Huisgenoot_ veel gedoen om aan die verwarring op spellinggebied 'n einde te maak en die afdeling _Taalvrae_ was seker een van die nuttigste. Tog het die redaksie nooit uit die oog verloor nie, dat daar naas die taal nog ander belangrike sake was. "We moeten een volk zijn met eigen taal niet alleen, maar met eigen tradities, eigen bouwkunst, eigen schilderkunst, eigen muziek, eigen levensopvatting." (Feb. 1917.)--"'n Volk wat hom ten volle wens te ontwikkel en wat 'n waardige plek onder die nasies van die wêreld wil beklee moet hom op alle gebied(e) ontwikkel. Dit is nie genoeg dat ons vir ons taalregte stry nie; en dit is ook nie genoeg om na politieke mag te strewe nie...." (Julie 1919).--"Uit ekonomiese afhanklikheid spruit alte dikwels kultuurslawerny...." (April 1919). Daar is een geval waar die ywer vir die taal van letterkundige standpunt minder gelukkig was. B. Spoelstra bring, "op 'n heel interessante manier", seg die redakteur 'n versameling van ses-en-vyftig spreekwoorde in 'n verhaaltjie byeen, (Jan. en Mei 1921) en ander lesers word aangespoor om die spreekwoord-gimnastiek na te volg! Tot watter verwarrende beeldspraak dit aanleiding gee, blyk al uit die eerste sin: "Toe ons die ander dag _'n voëltjie gehoor fluit 't_, dat twee jong mense _die huweliksbootjie wou instap_, en al taamlik gou _die vierperdewa wou inspan_, het _menigeen sy tande geslyp_ vir die bruilof en gehoop om weer 'n keer lekker _te gaan skoffel_." (Jan. 1921.) Letterkundige kritiek beslaan 'n vername plaas in die blad en oor die algemeen is dit op gesonde beginsels gebaseer. Dat die blad hom nie leen tot onoordeelkundige ophemeling van minderwaardige of middelmatige werk nie en by sy kritiek steeds 'n hoë peil handhaaf ten spyte van heelwat teenstand is 'n verblydende teken. Dit spreek egter vanself dat met ongeveer 'n vyftiental resensente dit moeilik gaan om die eenheid op krieties gebied te handhaaf. So word dieselfde stuk by 'n eerste en twede druk nogal heel verskillend beoordeel. Dit is die geval met _Die Vrou van S.A._ (Nov. 1918 deur H.A. Fagan, Feb. 1922 deur F.B.). Veral in die begin van 1919 het 'n paar resensies van verskillende kante teenspraak uitgelok en aanleiding gegee tot vrugbare polemiek.[98] In Februarie 1919 wys J.J. S(mith) op die algemene gebrek aan tegniek: "Ons wil (die) skrywers net daarop wys, dat hul ons letterkunde 'n groot diens sal bewys as hul, voor hul aan die skrywe gaan, eers 'n bietjie wil studeer en nadink oor die wette wat gedurende die eeue heen in hul besondere kunsvak geformuleer is." In 1920 word dit nodig om aan die talryke skryflustiges die volgende waarskuwing te gee: "Kyk, die Afrikaanse Taalbeweging het darem nou 'n stadium bereik waarin ons nie meer alles wat daar in druk verskyn as hemelval hoef te begroet nie" (E.C. P(ienaar) Nov.). _Slypsteen_ ontlok aan M.T. die versugting: "Van Lennep, Van Lennep en sy geesgenote--dat hulle tydperk hier in S.A. verbygaan!" Daarby word gevoeg: _Slypsteen_ "weet oënskynlik nog niks van die groot strome in die hele nuwe Europese letterkunde nie." (Julie 1921.) Dat daar vir die Europese en meer spesiaal vir die Nederlandse letterkunde so weinig, of glad geen plaas ingeruim word in _Die Huisgenoot_ nie is 'n gebrek, waarop ek in die uitgawe van Desember 1920 gewys het. "Van die kunsafdeling in ons tydskrifte verwag ons veel meer. Dit behoort ons op die hoogte te hou van kultuuruitinge en -strominge in ander lande. Deur ons geografiese ligging loop ons groot gevaar om op kunsgebied agterlik en geïsoleerd te bly. Ons land lê in 'n uithoek, en die storme wat die gemoedere elders in heftige beroering bring, gly as geruislose kabbeling om ons kuste heen, soms 'n paar verdwaalde opdrifsels meevoerende. Vir ons tydskrifte meen ek is die tyd tans gekom vir 'n breër behandeling van die literatuur, vir 'n intenser meelewe in die literêre strominge van die wêreld, sonder welke dit onmoontlik is om die literatuur van enige land te begryp. Deur vergelykende studie alleen kom ons tot 'n besef van die groot eenheid, tot 'n begrip van die menigvuldige aanknopingspunte tussen die nasionale en die internasionale kultuur. Dit is onmoontlik om elke literatuur in 'n aparte hokkie te hou. Ons moet in staat wees om 'n blik oor die gehele wetenskap te werp, en op dié wyse alleen kan ons die onderlinge verband tussen die verskillende dele en die grote geheel begryp."[99] Tot die prosaskrywers, wat in _Die Huisgenoot_ gedebuteer het, behoort A. du Biel, (_Getrou_ en 'n paar kort verhale) en A.A. Pienaar (Sangiro). Die kort verhale, wat enigsins bo die middelmatige uitkom is besonder skaars. Die meeste daarvan verraai 'n ongeoefende hand. _Onsigbare Hande_ deur M. Linde (Maart 1920) en veral _Die Bosduiwenes_ deur J.W. (Des. 1920) verdien vermelding. Laasgenoemde is sonder enige mooi-doenery, vol stemming en goed vertel. Ook die volgende bevat 'n belofte: _Die Ou Bliktrommel_ (Aug. 1917) deur _Kleinjan_, J.R.L. van Bruggen, die digter van _Lente-Stemme_, en _Vergeet-my-Nietjies_ deur Rikie Postma (Des. 1921). Van die digter, Dr. C. Louis Leipoldt het o.a. verskyn: _Wit Anjeliere_ (Nov. 1919) en _Die Transportryer se Storie_ (Okt. 1921). Hy laat graag 'n onopgeloste raaiseltjie aan die leser oor om tot nadenk te prikkel. Dit is in ooreenstemming met sy kritiek oor Van Reenen se _Celestine_, waar hy sê: "'n Ware kunstenaar fluister as hy by so 'n punt (waar jou hare moet rys) kom: juis die sagte gefluister gee die indruk van geheimsinnigheid, moedeloosheid, angs, gevaar, smart, vertwyfling." (Nov. 1919.) Maar sy besgeslaagde verhaal het in _Die Brandwag_ verskyn (1 Aug. 1914). Dis 'n digterlike sprokie van wondervolle teerheid: _Die Weeskindjie, wat 'n moeder wou hê!_ Die griep-epidemie, die opstand in 1914 en die druk van die oorlog, dit is oorsake, wat die getal "blyeyndende" verhale so klein maak in die jare 1918 en 1919, en 'n besondere voorliefde vir die skildering van treurige voorvalle in die hand werk. Die strekkings-verhale van _Hermanus_ behoort tot die gebied van die traktaatjiesliteratuur. _As Vader gaan Biljart speel_ kan dien as staaltjie, (Nov. 1921). 'n Voorbeeld van valse romantiekerigheid gee N.H. Theunissen in sy verhaal: _Tussen die Aand- en Môre-skemer_ (April 1920). Hy wil 'n digterlike Voortrekkersdogter en haar dom-onnosele vryer uitbeeld. Dit sou moeilik gaan om meer staaltjies van verknoeide viesie en onware tekening in 'n kort verhaal bymekaar te bring. "Oor die lieflike gesiggie sprei daar 'n tergende glimlag, ... en haar oë, _diep poele van geheimsinnigheid_, verduister, en word _onleesbaar_." Die arme Jan kry les in digterlike natuur-beskouing. "Kom en kyk hoe mooi lyk die groot bome, hoe hulle hulde bring aan die sonsondergang." Die raadselagtige nooi word so geteken: "Sy was die verpersoonliking van leed en van vreugde. Die groot ruimtes was haar wêreld. Sy het geleef en gevoel vir alles om haar. Vir haar _mede-wagenote_ was sy _onaantasbaar_. Hulle siele kon nie saamgaan met haar langs die babbelende strome, na die _soemende_ bosse op 'n blosende môre nie." As Jan haar in sy arme neem is daar in haar "geen antwoordende vuur nie". Gelukkig, want in die dae was daar nog geen brandweer nie! Maar nou kry Jan weer les in sielkunde: "Die bloed wat deur my stroom, het die are van die wêreld gegee; die hart wat in my klop, is die kloppende hart van die see. Sien jy, Jan, ek kan ook rym!... Van uit die diepe aarde, van uit die waters het my liggaam gekom; en my liggaam is 'n _hok_ (sic!) van drome" ... Sy dowwe verstand kon haar woorde nie volg nie. Die beeldspraak was buite die enge kring van sy gedagtes." Ook ons slaan dit totaal dronk! Maar die domme Jan ondergaan 'n gedaanteverwisseling. "Sy ontvang sy lippe sonder weerstand ... Hy trek hom weg en kyk na haar oë. 'n Straal van kennis, 'n profeteviesie het hom ingevloei". Soe! maar dis darem vir jou 'n nooi! In die aand het "die stergegordelde nag haar omhels" en na die Soeloes se aanval "sluit hulle hul lippe in wederkerige, ewigdurende liefde, terwyl die bloed hulle monde oorstelp. Al die vlekke op die gesigte van die dode word deur 'n engelehand uitgewis. Die man se gesig word kalm, oorsprei met 'n waas van alomkennis ..."--"Geef ons natuur en waarheid weer" mag ons wel uitroep! Gelukkig is dit op ander plekke in die blad wel aanwesig. §4. Ander Tydskrifte. In _Die Boerevrou_, 'n damesblad, opgerig in Maart 1919 onder redaksie van Mevrou K. Malherbe het 'n paar mooi verhale van Adv. Eugène, N. Marais verskyn, o.a.: _Die Brief van Nooitgedag_ (Des. 1919)[100]. Ook F. v.d. Heever,[101] van wie in 1919 'n bundel gedigte uitgegee is, het 'n paar veelbelowende sketse geskryf, waaronder: _Werkstaking by die Kleigat_ (Mei 1922) uitmunt deur plastiese tekening. Sedert Maart 1920 het 'n orgaan van die Afrikaanse Studentebond as byvoegsel van _Die Brandwag_ verskyn onder die naam _Die Banier_. Die inhoud was meestal van wetenskaplike aard en word hier dus nie nader bespreek nie. In Junie 1922 het onder redaksie van Dr. D.F. Malherbe verskyn die _Tydskrif vir Wetenskap en Kuns_. In die voorwoord word gesê: "Ons (wil) met hierdie Tydskrif 'n gees van ernstige studie help aankweek, geleentheid bied vir elkeen wat oorspronklike beskouinge het of nuwe resultate of nuwe materiaal om te publiseer.... Laat die Tydskrif dan 'n middel wees om Afrikaans betekenis te verleen in die wetenskaplike wêreld, om te ontplooi die rykdom van sy vormende krag, sy vermoë om die nuwe woord te skep wat met raak seggingskrag verras, om te openbaar sy suiwerheid en helder eenvoud, om te getuig van sy mondigheid en bruikbaarheid op elke gebied van die geestelike lewe, om deur sy veelsydigheid van uiting ons volkskultuur tot skoner bloei te bevorder." Die blad wil ook gee "kunskritiek wat kan oprys uit die vlakteveld van dorre eensydigheid tot 'n hoër plan met wyer uitsigte." Die oprigting van so 'n tydskrif is 'n bewys van die gestadige ontwikkeling en ernstige strewe van die Twede Beweging. VOETNOTAS: [74] Werk, wat later gebundel is en ook los artiekels of verhale van skrywers, wat in die volgende hoofstukke ter sprake kom, word hier nie behandel nie. [75] _Goede Hoop_, Julie 1903. [76] In die Junie-nommer 1905 merk hy op dat sommige lesers beswaar het teen te veel Afrikaanse stukke en gee die versekering "dat na Juli de bijdragen in 't Kaapsch-Hollandsch een zeer gering deel van ons maandblad zullen opnemen." Na aanleiding van Preller se brosjure _Laat 't ons toch Ernst wezen_ sê hy: "Wij willen (Preller) in alle vriendelikheid waarschuwen niet te haastig te werk te gaan.... De invoering van Afrikaansch als schrijftaal moet zacht en geleidelijk geschieden" (Sept. 1905). [77] Na aanleiding van die kwessie het daar 'n vinnige polemiek ontstaan in _Die Burger_, 12, 13, 22 Aug. en 5, 14, 16 Sept. 1921. Prof J.J. Smith het in _Die Huisgenoot_, Sept. en Okt. 1921, 'n helder uiteensetting en samevatting van die korrespondensie gegee. Oor die geskiedenis van die Twede Beweging is die laaste woord seker nog nie gesê nie, maar voorlopig is m.i. Prof. Smith se konklusies heeltemal juis. [78] Vgl. die eerste no., Julie 1903. [79] Die lewensskets is aan _Die Brandwag_, Des. 1918 ontleen. [80] 'n Paar daarvan het eers in _Ons Moedertaal_ gestaan. [81] Ek kursiveer. [82] In sy repliek hierop maak Preller hom van die kwessie af met 'n paar kwinkslae oor "inspirasie-bakoond" (!) en ontydig slapende of badende digters--grappies wat in 'n hoogstaande tydskrif seker ongepas is. En hyself het nadruklik verklaar: "Die digkuns is geen handwerk nie". Voorwoord, _Die Vlakte_, (1920) p. 7. [83] Vir lewensskets, sien dissertasie Dr. E.C. Pienaar, p. 209. [84] Vanaf Feb. 1922 voortgeset in _Die Huisgenoot_. [85] Op die mooi passage het Dr. E.C. Pienaar in sy dissertasie ook gewys, 2de druk, p. 228. [86] Vgl. p. 21 vlg. [87] Een daarvan is opgeneem in die _Leesboek_, p. 185. [88] Kursivering van die skrywer. [89] Ek kursiveer. _Die Brandwag_, Julie 1917. [90] Sien Hoofstuk VII. [91] Ek kursiveer. _Die Brandwag_, Julie 1917 [92] _Kultuurbeschouwende inleiding tot Vondels spelen_, p. XI. [93] _Kuns en Sedelikheid. Die Huisgenoot_, Jan. 1922. Ek kursiveer. Vgl. egter _Reg bo Reg_ (1922): "In onse tyd van Jonge nasionale opbou ... is kuns wat 'n sedelike of ander strekking het, ook te verdedig." (Voorwoord). [94] Lewensskets aan _Die Brandwag_, Des. 1918 ontleen. [95] Vgl. _Z.A. Prozabundel_: Hoekstra--Viljoen, p. 102. [96] Op die betekenis van _Ons Moedertaal_ is in Hoofstuk II al gewys. [97] Vgl. § 4. [98] Vgl. die nommers van Feb. en April. [99] Uit 'n artiekel: _Oor Letterkundige Kritiek_. t.a.p. [100] Nadat dit afgedruk was, het twee daarvan in die _Almal-se-Boeke-_Serie verskyn onder die tietel _Margriet van Laastelust_, (1922). [101] Gebore 1894 op Heidelberg, Tvl. Sedert 1921 as advokaat gevestig in Windhoek. HOOFSTUK IV. G.R. von Wielligh. "Die Laaste Stem uit Die Genootskap van Regte Afrikaners". Die stamvader van die Von Wielligh-geslag was offisier in die Oos-Indiese Kompanjie. Gideon Retief is op 1 April 1859 gebore in die Pêrelse distrik. "Van sy sewende jaar af moes hy ploeglei, vee-oppas, op die oesland hopies maak en meer dergelike werkies wat vir 'n plaaskind nie ongewoon is nie."[102] Deur borgstaan het sy vader alles verloor en so moes Gideon self sy studie bekostig. Op sy elfde jaar het hy sy vader vergesel op 'n handelstog na Boesmanland. Toe hy by sy terugkeer op die Pêrelse Gimnasium kom, het hy net soveel Engels as Jakob Platjie geken, maar binne vyf jaar was hy al landmeter. Deur sy beroep het hy groot streke van Suid-Afrika goed leer ken. Op vyf-en-twintig-jarige leeftyd is hy benoem tot Landmeter-Generaal van Transvaal. In 1903 het hom 'n ongeluk oorkom, wat byna tot volslae blindheid gelei 't. Hy het na Delagoabaai gegaan om die astronomiese instrumente van die Transvaalse regering te haal. By dié geleentheid is op 'n karnaval kalk in sy oë gegooi. Mediese behandeling het sy toestand sover verbeter "dat hy nou in sy regteroog 'n kwart natuurlike gesig teruggekry het. Hy lees met 'n sterk bril en 'n dubbelde vergrootglas--sy neus byna op die papier, en dan sien hy nog maar vyf tot ses letters tegelyk." "Omdat hy lange tyd op die platteland deurgebring het en 'n ystersterk geheue besit, beskik hy oor 'n skat van tiepiese Afrikaanse uitdrukkinge soos miskien geen ander lewende persoon op die oomblik nie." Vanaf 1876 het Von Wielligh geskryf in _Die Patriot_, maar toe die blad 'n onnasionale politiek begin te verdedig, het hy hom daaraan onttrek (1891). Later was hy weer medewerker vir _Ons Kleintji_, waarin die eerste paar hoofstukke van _Jakob Platjie_ verskyn het. Ook aan die blad _Ons Taal_ het hy bydraes gestuur. In 1907 het sy eerste _Dierestories_ verskyn, vier dele waarvan tussen 1917 en 1922 uitgegee is. Verder: _Jakob Platjie_ (1918); _Eerste Skrywers_ (1918); _Boesmanstories_ I-IV (1919-1921); _Staan jou Man_ (1920); _Robinson Crusoë_ (1920), _Huis en Veld_ in 1921 gepubliseer, maar reeds in 1916 geskryf; _Nimrod Seeling_ (1921); _Ghwennie Barnveld_ (1922). 'n Groot aantal stories en artiekels het in die tydskrifte verskyn, o.a. _Ons Geselstaal_ in _Die Huisgenoot_ (1921-'22), terwyl nog 'n paar werke in die pers is. Von Wielligh is feitlik die enigste voorstander van die Eerste Beweging, wat ook aktief opgetree het in die twede. In _Eerste Skrywers_ (1918) skets hy die ontstaan en werk van _Die Genootskap van Regte Afrikaners_, en verdedig die opvattings van die genootskap teenoor verskillende aanklagte van die Twede Beweging. Hy deel allerlei feite mee wat van groot belang is vir die geskiedskrywer van die Patriotbeweging, polemiseer teen die spelling en organisasie van die Twede Beweging en gee talryke taalkundige beskouings, wat getuig van 'n uitgebreide kennis van die volkstaal, maar wat soms minder juis is deur sy gebrek aan wetenskaplike insig in taalverskynsele. Reeds vanaf 1877 het Von Wielligh "alle egte en suiwere Afrikaanse woorde, uitdrukkings, sinswendinge, ens." opgeteken, maar sy werk het in die Anglo-Boere-oorlog in die hande van die vyand geraak.[103] Sy uitgebreide studie oor _Ons Geselstaal_ in _Die Huisgenoot_ (1921-22) getuig van 'n onverfloude belangstelling in die ontwikkeling en dialektiese verskynsels van die volksspraak. Hy is 'n voorstander van purisme. Woorde soos "energie, soliditeit, affiliasie, alternatief" noem hy _taalkriekies_, "wat ons mense op die platteland--en ook baie dorpelinge--hoor sing, maar hulle weet nie waar die goedjies presies sit nie."[104] Hy waarsku veral teen die gebruik van Neerlandse uitdrukkings "deur skrywers wat in Hollands en in Holland gestudeer het."[105] Eienaardig is dan ook die poging wat hy doen om Hollandse en vreemde uitdrukkings "nae 's landts gheleghenheyt" te verafrikaans. Woordevloed word "'n waterval van woorde" (_Eerste Skr._, p. 9); wierookvat, "wierooktessie" (p. 59); 't onderspit delven, "die onderspit byt" (_Huis en Veld_, p. 31); wittebroodsdagen, "soetebroodsdae" (p. 32); clairvoyance, "heldersienery" (t.a.p., p. 177); propaganda, "voortplantingplanne" (_Die Brandwag_, Feb. 1918). Von Wielligh se oordrewe purisme hang saam met sy opvatting van kuns. Eweas die ou Genootskap streef hy daarna om "die grote gros te bereik, wat letterkundig honger en dors ly".[106] "Die ou Genootskap het vir leesstof vir die minder bevoorregtes gesorg, terwyl die nuwe net vir lektuur vir ontwikkelde persone wil sorg". Hulle stelling is "Ons mik hoog".[107] In die voorwoord van _Huis en Veld_ verklaar hy: "Nog vashoudende aan die ywer om ons mense meer en meer te laat lees, het ons vir ons meer deur die populêre Afrikaanse verhaaltrant laat lei, as om ons aan praalgeskrif te bind, want ons volk hou min van geskrifte, volgeprop met dromery, maar verlang wel om verhale met korte bewoordinge in sy (_lees hul_) ware kleure afgeskilder te sien. So het ons die wenk gevolg van "praat gou want ek woon ver"." Von Wielligh staan dus nog heeltemal op die Ou _Patriot_-standpunt. Hy vergeet dat daar sedert 1875 groot dinge gebeur 't, dat die Twede Beweging die taalstryd gewin 't, juis omdat die _intellektuele gedeelte_ van die bevolking die voortou geneem 't en nie tevrede was alleen met rympies en grappies nie. Vandag mag nie iedereen meer rympies maak nie "van Generaal Smuts af tot die veewagtertjie in die veld", en hom dan verbeel dat hy ons letterkunde help opbou. Dit neem natuurlik die feit nie weg, dat in die periode vóór 1900 die Patriotskrywers op kulturele gebied nuttige werk gedoen 't, dat hulle die land geskoffel het waarop ons vandag ploeg en saai. Maar vir my is dit nog 'n ope kwessie of die taalstryd nie al vóór die Anglo-Boere-oorlog kon gewin gewees het nie, as die leiers van die Eerste Beweging hoër gemik 't. Dit is onloënbaar dat daar tans nog 'n groot skare rustelose soekers na skoonheid is, wat spartel om hulself te verhef bo die wanhopig reëlmatig terugkerende besighede van die alledaagse lewe, mense wat bevrediging soek vir dieper behoeftes dan dié van geldsak en liggaam. Hul sit dikwels op afgeleë buiteplase, waar alle middele om die vae drang na iets hoërs en skoners te verwesenlik heeltemal ontbreek en waar 'n oorspronklik warme aandrif langsamerhand jammerlik verkwyn.[108] As Von Wielligh hom geroepe voel om vir die "minder bevoorregtes" te skrywe, dan doen hy seker nuttige werk, maar dit ontslaan hom nie van die plig om "hoog te mik" nie, en daarby tog te sorg, dat hy nie bokant die vuurmaakplek van sy lesers gaan nie. Daal hy af tot hulle peil, wat hy in _Huis en Veld_ en elders maar al te dikwels doen, dan leer hy hul miskien wel hul eie taal lees, maar dan is daar geen sprake van kulturele opheffing nie. En dit is tog sy doel, want hy verklaar sy standpunt as volg: "Die kunstenaar lewer 'n kosbaar monument om sy volk onder die ander volke te laat uitblink; maar die Volksskrywer saai die sade, wat voedsel vir sy eie Volk lewer."[109] Von Wielligh is geen dienaar van die skoonheid nie. Sy begrip van kuns druk hy so uit: "Kuns is skoon, kuns is verhewe, kuns is edel en bo-aards; _maar dit neem 'n kunstenaar om kunsstukke te waardeer_. En dis daarom dat die grootste gros net baie van 'n goeie "rympie" dink(,) want dit klink in hulle ore nes die Walse van Strauss en nie nes die Sonatas van Beethoven nie."[110] Die gekursiveerde stelling is vals. Tussen die kunstenaar en leser moet daar natuurlik 'n seker mate van geestelike affiniteit bestaan, voordat daar sprake kan wees van kunsgenot. Maar terwyl die kunstenaar, gedrewe deur 'n aangebore skeppingsdrang die diepste aard van 'n wese of ding peil en dit dan tot skoonheid herskep, hoef die kunsgenieter alleen 'n normale mens te wees met 'n klein bietjie aanvoelings-vermoë. Die kunstenaar dring deur tot die kern, verwyder daarvan al wat bykomstig is en bied ons dit aan in sy suiwerste skoonheidsessensie. Hy doen die werk, ons moet alleen die vreugde, wat hy by sy skeppingsdaad ondervind het, kan navoel en hervoel. Von Wielligh speel dus maar 'n eenvoudige deuntjie op die konsertiena of "ramkie", omdat hy meen dat daar tog so weinig mense is wat iets beters kan geniet. Vir sy opvatting van die ontstaan van kuns is die volgende sitaat ook van belang: "Daar was baie briewe en gedigte uit alle oorde van die land.... (vir _Die Patriot_.) Baie minderwaardige stukke werd ook geplaas om skryflus aan te wakker. Diegene wat beter kon doen, het nie stil bly sit nie, en die wat swak was, het bygeleer. _Want as iemand iets herhaaldelik aanpak, leer hy vanself om die volgende keer dit beter te doen. En so werd die wieg vir aanstaande skrywers gereed gemaak."_[111] Hier staan Von Wielligh dus nog op die agtiende-eeuse standpunt: "Kunst wordt door arbeid verkregen". Sy werk dra nog heeltemal die stempel van die _Patriot-periode_, en die ideale, wat hy na streef is die van 'n verbygegane geslag. Hy staan met sy gesig agterwaarts gekeerd en is "'n laaste stem uit die Genootskap van Regte Afrikaners". Jakob Platjie. In _Jakob Platjie_ gee hy "egte karaktersketse uit die volkslewe van Hotnots, Korannas en Boesmans".[112] Platjie woon met sy ouers, "twee opregte peperkorreltjie Hotnots" by die Drakensteinberg. As hulle op die end van die maand hul loon ontvang, peil hul kantien toe. Iedries en Sina, Platjie se ouers raak in die tronk en hyself verdwaal op weg plaas toe en loop Koos Fonk, 'n smous raak, wat hom saam neem op 'n handelstog na Boesmanland, ens. Dan word die verhaal 'n aaneenskakeling van los anekdotes; Hotnotsfeeste word beskryf, Koos vier sy verjaarsdag en agtervolg Boesmans, wat sy beeste gesteel 't, terwyl saans om die wagvuurtjie allerlei Hotnotstiepes hul stories aan die nuuskierige Platjie vertel. Koos Fonk trek ook na Griekwaland, waar ons Kleopas Kipie hoor preek en twee kapteins sien oorlogmaak. Platjie keer na sy ouers terug, trek met hulle na Stellenbosch en kom na hul dood op die sendingstasie Genadendal. Daar maak hy kennis met Dr. Kleiner, wat uit Europa gekom 't vir etnologiese studie en vergesel hom op sy togte as tolk. Platjie raak net hooggeleerd, word kristen, vertel wolf-en-jakkalsstories aan sy kinders en sterf. * * * * * In die voorrede verklaar Von Wielligh: "Wat die taal betref, wat ons in die mond van die sprekers geleg het, mag ons in die rede geval worde deur iemand wat sê dat in sommige gevalle die taal te verhewe is vir die onbeskaafde inboorling. Dit mag so wees, maar ons het genoeg aanhalings in hulle gewone spreekwyse gelewer om te toon van watter woorde hulle hul bedien het om hulle gedagtes aan ander bekend te maak. Alleen het ons gevrees om deur aanhoudend van die plattaal gebruik te maak, dat ons die lesers sou hinder." Uit 'n kunsoogpunt bederf hierdie besluit die hele boek, want dit beteken 'n opsetlike vervalsing van die dialoog. Dit was Von Wielligh se plig as kunstenaar om 'n Hotnot soos 'n Hotnot te laat praat en ofskoon sy standpunt verdedigbaar was in die dae van die Eerste Beweging, toe "Patterjots" sinoniem was met plat taal en die getroue weergawe daarvan die taalsaak sou benadeel het, kon daar geen rede bestaan om in 1918 nog so 'n apologie te maak nie.[113] Ek gee 'n paar staaltjies van die kunsmatig vervalste dialoog: Sina praat van konstabels "wat net _daarop uit_ is om _hulpelose_ mense die tronk in te prop" (p. 5); Iedries vertel: "Boems! Daar val 'n kanon_skot_ op see in Tafelbaai--_die egó bulder_ van klofie tot klofie...." (p. 14), "So 'n _toestand van sake_ kon nie lank aanhou nie. Daar moes _'n toenadering plaas vinde_" (p. 16); die ou toordokter sê vir Toel: "... maar jy is my regterhand en _die voorwerp van my ongeveinsde vrindskap_", (p. 62); ou Bleskop, 'n Koranna veewagter, vertel van die waterslang: "die water maak agter hom sulke wit _kabbelings_ en hy klowe die water _soos 'n skip_" (p. 98); Platjie sê: "die baas het hom _in vrindelikheid_ vanmôre gestewel en gespoor" (p. 132); Samuël praat van kieries wat "begin _te kletter_" (p. 77). Gelukkig staan naas sulke papiertaal baie dialoge, wat bewys, dat Von Wielligh die Hotnotsspraak goed beheers en hul mentaliteit deur-en-deur ken. En dis 'n kennis wat berus op 'n intieme aanraking met die inboorlinge. Hy het hul bespied in al hul gewoontes en gebruike. Veral die tekening van die parmantige Tys Bokkies is goed geslaag. Die grootste gedeelte van die Griekwapreek is ook 'n bewys, dat hy hom heeltemal ingeleef het in die psiege van die mense wat hy uitbeeld. Hy slaag daar uitstekend in om die naïewe taal en beeldspraak, die primitiewe gedagtegang weer te gee. Ook van die eienaardige humor van die inboorlinge het hy gelukkige staaltjies gegee. By die beskrywing van sulke toneeltjies is hy op sy beste, en ofskoon daar groot foute in die komposiesie is, bly dit tog altyd nog 'n verdienstelike werk deur die raak tiepering van enkele figure. _Die sentrale fout is, dat die mense daar is ter wille van die taal en nie die taal ter wille van die mense nie_. Von Wielligh het sy taal hartstogtelik lief. Jare lank is "pittige taal" sy spesialiteit gewees. Reeds in 1881 het hy die burgemeester van Utrecht (Holland) met sy "naieve uitdrukkingen" dronkgeslaan.[114] En nou het hy in _Jakob Platjie_ probeer om sy moeisaam opgegaarde taalskat te verwerk. Mens kry soms die indruk asof sekere anekdotes opsetlik bedenk en ingelas is om 'n treffende uitdrukking of komieke woordverdraaiing te kan gebruik. _Jakob Platjie_ is 'n etnologiese museum, vol opgestopte Hotnots, Korannas en Boesmans. Hulle is kunstig opgestel te midde van 'n nagebootste omgewing. Daar is 'n klipspelonk met mooi tekeninge, 'n Boesman wat staan uintjies uitgrawe met sy harde kierie, en 'n paar ander wat wild bekruip. Verder lê daar egte Boesmanspyle, ramkies, ens. Die ou wildvelle wat die Hotnotpondokkie bedek, is effens opsygeslaan, sodat ons 'n goeie idee van die konstruksie kan kry. Von Wielligh loop tussen die opgestopte poppe rond, vertel allerlei anekdotes, verklaar hul lewenswyse en die gebruik van die primitiewe gereedskappe. En in sy hande dra hy 'n besonder oulike Hotnotpoppie, wat hy Platjie noem en wat hy soos 'n geoefende buikspreker allerlei vrae laat stel, as die museumbesoekers al bietjie dooierig word van die muwwe lug. "Tata en memme, waar lê tog die danige geboorteland van julle?" (p. 6); "Toel, waar lê jou geboorteland?" (p. 58); "Oom Bles, waar lê daardie land van jou?" (p. 95); "Oom Ruiter, wat moes 'n mens eintlik maak as hy skielik in die veld teen wilde Boesmans dam?" (p. 188), ens. En dan begin Von Wielligh, as museumdirekteur weer te vertel van die ou dae se volk, terwyl Ruiter, Toel, Oom Bles en Tys Bokkies by ons staan met hul stywe gesigte en beweginglose lede. Telkens verseker hy ons, dat alles werklik waar is: "Die verhaal lyk baie romanties, maar is eg Hottentots in al sy besonderhede." (p. 58); "Hier volg nou 'n diskoers wat ons so dikwels onder Hotnots, Korannas en Boesmans hoor vertel." (p. 95.)[115] Soms raak die direkteur so erg boos op sy poppe, dat hy hulle reguit toespreek en dan gelyk sy beeldspraak erg veel op die van 'n Griekwa predikant soos Kleopas Kipie "O skynheilige mensdom, wat sy medemens oordeel. As die helder soeklig op almal gedraai word, hoeveel blikskottels en blikborde sal van die rakke tussen die silwergoed moet pad gee. En hoeveel sal bly staan, wat as egte sterling silwer verklaar word!" (p. 51.) Maar as Von Wielligh regtig ernstig word, dan draai hy sy rug op die poppe, gooi vir Platjie ook weg en trakteer sy besoekers op 'n lang etnologiese verhandeling. (Hoofstuk X.)[116] As 'n mens ook so oorloop van kennis is dit erg lastig om nog altyd eers iemand 'n sopie te moet injaag voor sy tong loskom! Of om iemand van Europa te laat oorkom soos Dr. Kleiner.... Ons moet dit op prys stel dat Von Wielligh sy ervarings onder die inboorlinge te boek stel. Maar dit is erg jammer, dat hy nie ingesien het, dat hy sy eie kuns vermoor deur kort-kort allerhande didaktiese byvoegsels en onnatuurlike dialoog daarin te wring, in plaas van sy uitgebeelde persone, _soos die lewe self is_ deur hul eie natuurlike geaardheid en as gevolg van die omstandighede van hul bestaan _vanself_ een of ander mening te laat bewys of suggereer. Hy is verplig om soos 'n museumgids by sy eie werk lang toesprake te hou, waarskynlik omdat hy gevoel het, dat die werk self nie sprékend leef nie. Platjie is, soos reeds aangedui, niks anders as die pomp, wat Von Wielligh gebruik om die water bo die aarde te kry. Ook in sy droom bly hy nuuskierig. "Hy voel hom so kalm as 'n lam en luister met gespanne aandag" (p. 224). As Platjie moeg word vir die pompery, dan kom Koos Fonk help en later Dr. Kleiner. Maar die droom van Platjie is tog nog die wonderlikste ding in die boek! Dis nie sommer vandag se Hotnot, wat só kan droom nie! Platjie hoor 'n koningin sê: "Sien jul daardie berge--ver en naby? Sien jul die klowe met hul trippelende en murmelende kristal strome? Sien jul die vlaktes waarop die heide vir die skoenlapper en die by met nektar versadig? Sien jul die hemelpurper, waarheen wolkies van vlas deur die son met goud geverf word?" (p. 224.) As Von Wielligh dan so veel belang stel in die goudmyn van Ofir--'n onderwerp, wat ook die leier van die Patriotbeweging in 'n roman bewerk het--laat hom dan in 'n wetenskaplike blad sy opienie lug. Maar hy hoef ons nie te kom wysmaak, dat 'n Hotnot, al is hy ook so danig geleerd soos Platjie, só kan droom nie. Dit is 'n psigologiese onjuistheid, so onbeskaamd-astrant, dat dit selfs die onnoselste "minder bevoorregte" moet opval. Huis en Veld. Willie Rosveld is vyf jaar op jag gewees, neem sy vader se produktebesigheid oor en trou met Hessie Bendel. Sy vrinde is Frans le Blanc, 'n ongetroude slagter, en Dolf Baumann, 'n rytuigverhuurder en groenteboer. Die famielies gee 'n piekniek, vier nuwejaar en gaan saam strand toe. Dan trek hul na die diamantvelde. Ewert, Dolf se oudste seun, gaan saam met 'n trek na die Dorsland. Frans word intussen voorsien van "'n altyd laggende Amalie" (p. 146), 'n weduwee met 'n groot veeplaas in Transvaal, wat hom trou "omdat sy (hom) van sy jeug af ken ..." en omdat hy "as slagter, so grondig met veeboerdery bekend was" (p. 147). As die goudvelde in Transvaal ontdek word, dan trek Willie en Dolf weer soontoe. Hulle word ryk, kuier rond, besoek Pretoria, waar hul met Oom Paul en Genl. Joubert gesels, maar word op hul ou dag van mekaar geskei. * * * * * _Huis en Veld_ is 'n poging om die maatskaplike en ekonomiese toestande omstreeks 1870 te skets. In plaas van _memoires_ te skryf, probeer Von Wielligh om die mense van 'n halwe eeu gelede self op die toneel te voer, wat hom egter jammerlik misluk. Hy piets hul met 'n swepie deur al die vier provinsies rond, sodat hy 'n kans kan kry om van die ou dae te vertel. Dolf het gelukkig 'n seun, wat Dorsland toe kan trek, maar ons voel nie, dat dit Ewert is wat al die ellende deurmaak nie. Dis eenvoudig Von Wielligh, wat 'n opstelletjie skryf. Hy laat Willie trou "nie om 'n liefdesverhaal in te voer nie, _maar wel om die gebruik, of gewoonte, van daardie tyd aan te gee_" (p. 30). So gaan dit die hele boek deur. Hy vertel, o so veel van die uiterlike omstandighede en van die swerftogte van sy mense. Ons hoor wat die koring gekos 't, waarvan hul brood maak, ons weet hoe hul 'n kers snuit, dat hulle "in daardie tyd net so goed tandpyn gekry (het) as nou" (p. 22)--maar die mense self ontmoet ons nooit. Hulle is nie eers aangeklede poppe in 'n museum van oudhede nie, hulle is bloot _name_. Met 'n klein wysiging kan ons Von Wielligh sy eie woorde toeroep: _"Die huis moenie 'n preekstoel wees nie en die veld nie 'n voorlesingsaal nie."_ (p. 88.) Dit is juis wat hy doen. Luister maar na hierdie ouderwetse preek: "Jare is die vasgeklinkte skakels van 'n eindlose ketting, en snoer aan mekaar tot in ewigheid; ons persoonlikheid is maar as druppeltjie daaraan, om spoedig te verdamp en sy plek ken hom nie meer nie ... Dis die laaste dag van die jaar; maar nie die einde van tyd nie--(sou die "minder bevoorregtes" dit miskien nie weet nie? P.C.S.)--tussen die begin en einde van oneindig ewigheid is geen middel nie. (Q.E.D.!) Net soos die grootste hemelliggaam 'n stoffie in die oneindige ruimte is, net so is eeue 'n oogwenk in die ongebroke snoer van tyd," (p. 48-49.)[117] Op p. 32-33 word ons in egte traktaatjiesstyl vertel hoe iemand "diep onder die grond in 'n dronkaardsgraf" geraak het. Dat daar 'n geestelike verwantskap tussen Von Wielligh en Kleopas Kipie, die Griekwa-predikant bestaan, bewys die volgende: "Net so onsierlik as 'n blomtuin sonder blomme, so nutteloos as 'n horlosie sonder wysters, of so onhoubaar as 'n mosterd-pleister onder 'n hond se bors, net so sal die samelewing op aarde sonder vrouens wees. Daarom, groot is jou mag, o vrou, sien toe dat jy dit op die regte tyd, en op die regte wyse gebruik. Maar nie om berge te wil versit, of te uithaler te wees in 'n kamer waar rotte komedie speel nie ..." (p. 121). Die selfde Oom Ignaas, wat beweer dat die huis geen preekstoel moet wees nie, sit ewe getroos twee paginas vol te preek oor huweliksgeluk (p. 87-88), en sy vrou klop hom nog, want sy het byna drie blaaie nodig voor sy uitgepraat is, (84-86). Op p. 79 preek Oom Ignaas weer oor weeskinders en so sou daar nog meer voorbeelde aan te wys wees, wat net danig "met slaapstof gespesery" is.[118] Die dialoog is meestal onnatuurlik. Soos 'n egte boekeheld sug Willie: "Ag mag ek die onsterflike glimlag nog eens op moeder se lippe sien, of die welgemeende raad van vader aanhoor!" (p. 4.) En watter Boermoeder sou so praat: "Willie, ons is bly dat jy die veld deurreis het, _waar alles deur die Natuur self geplant is_...." (p. 9). En Frans, die slagter, die man wat sê: "Liefde is eiebelang en selfvermaak" (p. 148), slaan ook 'n snaakse taaltjie uit by die Duiwels-Kantoor: "Waar is die skilder wat die landskap op seildoek kan weergee! Waar is die digter om die grillerige aanblik in woorde te beskrywe!" ens. (p. 157). Ou Kammies, wat so dapper met die doringstomp spook is goed geteken. As hy praat dan luister ons graag, want sy taal is nie net 'n aftreksel van Von Wielligh s'n nie. "Maar seur,--nou?--nou kraak my ou litte van kanniemeernie en ek kan nie eers meer daardie klip raak spuug nie" (p. 47). Een so 'n sinnetjie laat ons direk voel dat ons met 'n _mens_ te doen het. Hoe raak is ook die toneeltjie waar Kammies met die piekniekwaens aankom: "Wel, hoe het dit gegaan, outa Kammies?" vra Willie. "Nee, goed seurtjie. Net jammer die wiele van die wa het van droogte begin skree," antwoord die ou wynvlieg. "En die swaarste van al was, outa, dat die smeergoed al die tyd op die waentjie lê," las Dolf tussen in. "Dis by my kool die waarheid, seur Dolf! Toe het ek maar soos bobbejaan gemaak--ander pad sit kyk." (p. 41.) Waarom sleep Von Wielligh kinders in sy verhaal as hy hulle net heeldag toesnou: Moenie dit nie en moenie dat nie! nes 'n kwaai oupa wat hoofpyn het? As die arm goedjies iets wil doen, dan moet hul altyd hoor: "Nee, volstrek nie, die muile sal jul skop" (p. 57), "die slange sal jul byt" (p. 44) en so word hul nog vyf keer iets verbied, (p. 42, 50, 56, 57 voorlaaste paragraaf, en 67.)[119] Wat hy in _Staan jou Man_ verklaar, is maar al te waar van homself: "... ons wat groot en oud geword het, het magtig baie vergeet wat in die kindersiel woon." (p. 147.) Anders sou hy die twaalfjarige Ester nie so 'n ou-menstaaltjie laat praat nie: "Kom ek om, dan kom ek om.... Sit ons stil tuis, dan is ons tog kinders van die Dood." (p. 177.) En die wonderlike Amerikaner, wat so netjies sug nes 'n middeleeuse rederyker (p. 201) het ook 'n snaakse begrip van 'n kinderverstand as hy vir Ester sê: "Hulle (die eierdoppies) het wel eens die kiem van lewe gedra, maar is nou siellose stof geword en is tans oorblyfsels van verongelukte verwagtings, nes die graffies van kinders wat slegs tydelik aan hulle volk geleen was." (p. 201.) Eweas in _Jakob Platjie_ hou Von Wielligh ook in _Huis en Veld_ lang verhandelinge oor die toestande van 'n halwe eeu gelede, wat heeltemal los staan van die verhaal. So kry ons in hoofstuk III besonderhede oor poswese, boerdery, kerk, skool, spoorweë en ... swawelhoutjies. Daar is historiese uitweidings en 'n beknopte geskiedenis van die Patriotbeweging; 'n definiesie van 'n lugspieëling (p. 109), wat sou pas in 'n handboekie oor aardrykskunde, 'n boereraad teen koorssiekte en 'n persoonlike appresiasie van die deugde van Engelse sout, kienapille en "grou vomitief", ens. ens. Von Wielligh het ongetwyfeld 'n goeie kennis van die tydperk wat hy beskrywe en sou seker 'n handboekie kan opstel wat vir die historikus en argeoloog nuttig sal wees, as hy maar net leer om te onderskei tussen gewigtige en onbelangrike sake en hul nie heel deftig vertel dat "die graanboer meestal sy gesprek voer oor graan ploeg en afoes; die wynboer belang (stel) in wingerde en wyn, en die veeboer verdiep (is) in sy skape en beeste ..." (p. 57-58). Hy kan gerus aanneem dat iedere normale mens dit oor vyftig jaar ook nog sal weet! Laat hom in elk geval nie weer probeer om sy kennis soos Koos Fonk in 'n roman rond te smous nie, want ook op letterkundige gebied is sulke smokkelpraktyke strafbaar. Staan jou Man. In _Staan jou Man_ word die boerelewe op die ooster-grense van die Kaapkolonie in die tyd net voor die Groot Trek geskets. Gert Markeland, weens sy groot lengte bekend as "Groot Fant" woon op die plaas Kliphuiskoppie in die nabyheid van Grahamstad. Een van sy bure is Samuel Firtree, 'n Engelse "setlaar", wat egter heeltemal Afrikaner geword het. Jakob Raster, 'n Hollandse matroos, is Daan Wiks se skoolmeester. Groot Fant gee op sy verjaarsdag 'n groot fees, en later word trekplanne op Org Dapperman se plaas bespreek. Daar word 'n tier geskiet, by welke geleentheid Raster les kry in perdry. Frankie Daai, 'n ou-jonkman maak flikkers by Sytjie, wat skielik ryk geword het deur 'n groot erfenis, maar word deur sy handelsvennoot Soekie Grasman uitgeoorlê. Victor, die seun van Firtree, skiet per ongeluk Org Dapperman dood en verwond sy vrou, waardeur die trekplanne uitgestel word. Allerlei kaskenades van Rennie, Groot Fant se seun en Ester, Dapperman se dogter, word verhaal. Ester red die bewoners van Kliphuiskoppie deur op dapper wyse die aantog van Kaffers aan die bure bekend te maak. Plase en meubels word verkoop en voorbereidings vir die Trek gemaak. Intussen het Daai en Grasman in die tronk geraak en Groot Fant Sytjie gekies om die plek van sy oorlede vrou in te neem. Die verhaal sluit met enige awonture van die trek. * * * * * Uit _Staan jou Man_ blyk ten duidelikste dat Von Wielligh se intriegemasjienerie net 'n paar radjies het, wat al lelik uitgeslyt is. In _Huis en Veld_ het hy tweemaal gebruik gemaak van 'n verlore brief (p. 117 en 125), in _Staan jou Man_ doen hy dit nog eens (p. 103) en ook in Jakob Platjie speel 'n brief die rol van verklikker (p. 85). In _Staan jou Man_ bewys Sytjie ook nog Daai en Grasman se onskuld deur 'n brief (p. 237).[120]--Koos Fonk se verjaarsdagfees by Gansmond word beskryf (Hoofstuk XII)[121]; in _Huis en Veld_ is daar Nuwejaarviering (Hoofstuk VII), in _Staan jou Man_ alweer 'n verjaarsdagfees (Hoofstuk VI), en daarby nog 'n poffertjiesparty (Hoofstuk III).--Platjie sien "skrifgeleerde" visioene, nadat hy soutvleis en stormjaers geëet 't (p. 222), Frankie Daai ooreet hom aan buffelkarbonaadjies en word deur 'n lelike nagmerrie gery (Hoofstuk IX).--In _Huis en Veld_ skrik die vrouens hul lendelam vir spinnekoppe (p. 181) en Tant Annie het groot respek vir klipsalmanders (Hoofstuk II).--Die vrindskaplike verhouding tussen die famielies in _Huis en Veld_ vind ons onder gewysigde omstandighede terug in _Staan jou Man_. Jakoba word skielik ryk (_H. en V._ p. 114), Sytjie ook _(S. jou M._ p. 90) en albei kry dadelik vryers. Birdie se twee vryers raak albei in die moeilikheid deur hul slim planne, Sytjie s'n netso. En so sou daar nog meer ooreenkomste aan te wys wees. Die oorvloed van los anekdotes in al drie boeke is ook opvallend. In _Staan jou Man_ loop so baie kruispaadjies, dat ons glad van die grootpad verdwaal. Die skrywer het dit blykbaar self gevoel, want hy begint Hoofstuk XIV aldus: "Ons verlang nou al so baie na Kliphuiskoppie ... dat ons nou g'n minuut langer sal versuim om daarheen te gaan nie." Die enigste draad, wat die anekdotes verbind, is dat almal bewys, dat die persone hulle _man kan staan_. Dit word so 'n opeenhoping van dapper dade, dat mens naderhand voel, dat die kindere Enaks weer opgestaan het, terwyl Groot Fant 'n reinkarnasie van Simson is. Dat hy nog die moeite doen om die pilaar van die kliphuis met kruit weg te blaas en dit nie sommer omstoot nie, soos sy prototiep met die tempel van die Filistyne gemaak 't, bly 'n raaisel! Dit spreek vanself dat by 'n roman, waarin die skrywer probeer om deur 'n semelagtige aaneenstrengeling van awontuurlike voorvalle te bewys, dat die vernaamste persone almal hul man kan staan, van die psigologiese uitbeelding niks tereg kom nie. As hy die smart van die trekkers moet uitbeeld, wanneer hul die Kolonie verlaat, dan roep hy uit: "Ons verberg ons gesig vir die warme trane van afskeid, ons sluit ons ore vir die _hartverskeurende_ snikke, wat sielesmart vertolk.... Vroue en kinders wink mekaar toe met hulle hande of sakdoeke, en die mans waai met hulle hoede--alles tekens van 'n _hartgevoel wat woorde magteloos slaan om (dit) te verklank"_ (p. 240-241).[122] Dieper dan die trane en die sakdoeke kan hy nie sien nie en daarom wil hy sy oppervlakkigheid agter 'n retoriese poespas wegsteek. Met die een voorbeeld kan ek volstaan en merk alleen nog op, dat daar selfs geen goedgetekende Hotnotsfiguur in _Staan jou Man_ is nie. Die neiging om lang "moralisatiën ende contemplaciën" oor sy persone te hou, is in _Staan jou Man_ nog baie hinderliker dan elders. "En as ons Frankie Daai so sien lê, dan rys die volgende oorwegings in ons gedagte op:--" (p. 86). Wat die "oorwegings" met die slapende Frankie te doen het, weet Von Wielligh alleen, want dis 'n beskrywing van die winter!! As Frankie egter eers gedroom het, dat Sytjie hom wurg, maak "hierdie afgryslike gesig ... verder 'n beroep op ons nadenking" en dan pas merk ons dat die wintertoneeltjie 'n aanlopie was vir 'n uitgewerkte preek oor die "vraatsugtige Mens", by welke uitroep ons seker aan Frankie se gulsigheid met die buffelkarbonaadjies moet dink! Maar dis glad mis! Die "vraatsugtige mens" handel nes die "kille nagwindjies"! So raak ons "toegespinnerak" in die "stowwerige webbe" (p. 88) van onverstaanbaarheid. Op p. 186 versoek hy die "waarde leser" om die pen uit sy hand te neem "om die blydskap van tant Annie _in skrif_ ... neer te _skrywe_"; op p. 147 staan 'n prekie oor kinders in Griekwa-styl; op p. 270 vertel Ester en Rennie "hulle awonture en uitredding, _wat ons as volg teruggee_". Die verklaring van _stormjaers_, p. 26, wat hy oor en oor gee in byna al sy boeke, en die beskrywing van 'n _kakebeenwa_ moet hy bewaar vir sy oudheidkundige handboek. Boesman-Stories. "The religion of the Bushmen is made as clear from their own recitals as such a subject can be, when it is remembered that the minds of the narrators were like those of little children in all matters not connected with their immediate bodily wants. Their views concerning the sun, moon, and stars seem utterly absurd, but a European child five or six years of age, if not informed, would probably give no better explanation. Their faith too, that is, their unreasoning belief in many things that to an adult European seem ridiculous, is seen to be that of mere infants." So lui die verklaring van Dr. Theal in sy inleiding tot _Bushman Folklore by Bleek and Lloyd_ (p. XXXVIII) en wie die eerste deel van Von Wielligh se _Boesman-Stories_ (1919) gelees het, moet die juistheid daarvan erken. Die stories verplaas ons in 'n spook-wêreld, waar alles met toordery aanmekaar hang, waar die snaakste gedaanteverwisselinge plaasvind en die aller-gekste maneuwers uitgevoer word. In die wonderlike gedoentes is daar weinig logiese gang; daar is geen kliemaks wat steeds die belangstelling gespan hou, geen goeie motivering, geen artistieke, harmoniese eenheid nie. Meestal weet ons nie of ons met mense of diere te doen het nie, want ofskoon die diere gewoonlik enkele kenmerkende eienskappe hou, word die juiste maat in hul vermensliking selde getref, en verrig hul dade, wat al te spesifiek menslik is. So lees ons van 'n uil, wat sy mes laat val (I, p. 117), 'n aasvoël, wat 'n springbok skiet (II, p. 19), 'n leeuwyfie, wat met Boesmankinders saamwoon en hulle met knopkieries wapen (II, p. 109), 'n tier wat hom as 'n reisiger vermom (II p. 140). En van sulke voorbeelde krioel die stories. Dit word ten slotte 'n marteling om die grillige kronkelinge van die Boesman-fantasie te volg. Van skoonheid uit letterkundige oogpunt is daar heel weinig te bespeur in die kinderagtig inmekaargedraaide versinsels, waaraan mens geen osseriem kan vasknoop nie. Vir die etnoloog mag die gegewens, wat Von Wielligh met sulke prysenswaardige ywer byeenversamel het van groot waarde wees, maar vir die letterkunde is alleen enkele verhale uit die eerste twee dele van enige betekenis. Mooi is nommer 41 waar 'n leeu met 'n klein meidjie by die wagvuur speel. En so is daar ander toneeltjies uit die swerwende jaglewe van die Boesman, wat treffend is deur oer-naïewe eenvoud; ook raak skildering van diere (b.v. in nommer 44), maar selde 'n skone geheel. In die eerste deel word hoofsaaklik die mitologie behandel, deel twee bevat dierstories, terwyl die derde deel eintlik geen reg op die naam _Boesman-Stories_ het nie, want dis 'n geskiedkundige verhandeling oor die "sedes, gewoontes en bekwaamhede" van die Boesman. Heelwat besonderhede, wat reeds in _Jakob Platjie_ en die eerste twee dele voorkom, word hier herhaal, te same met persoonlike herinneringe en allerlei anekdotes, wat die skrywer van ander persone verneem het. In eenvoudige taal vertel Von Wielligh alles wat hy van die Boesmans weet. Gelukkig het hy sy meedelings nie "met 'n vergulde nerfie oor(ge)blaas"[123] nie, want soos uit 'n nader bespreking van sy styl sal blyk, is 't juis dìt, wat hinderlik is in sy romans. Hier loop hy eenvoudig padlangs en vir die ondersoeker van Boesman-gewoontes deel hy heelwat wetenswaardigs mee. In die voorwoord van die derde deel verklaar hy, dat dit "van 'n wetenskaplike aard" is. Populêr-wetenskaplik sou juister wees, want Von Wielligh is met als sy persoonlike ervaring 'n leek sonder etnologiese vorming, wat geen begrip het van die groot verband van sy onderwerp, en wat hom deur sy hartstog vir die Boesman tot allerlei gewaagde en moeilik bewysbare generalisasies laat verlei. So verklaar hy op p. 73, dat die Boesman 'n paar oë het, "om ver en raak te sien soos nog geen ander menseras hom op kan beroem nie", en op p. 68 verseker hy ons, dat daar "op die Europese toneel min ... dansers (is), wat 'n Boesman in 'n riel sal uitstof ..." Op p. 21 verklaar hy: "soiets as mis-skiet ken 'n Boesman glad nie", terwyl hy kort daarop moet erken: "In sterk wind is hy minder gelukkig". Die meedeling oor die slangsteen op p. 52 is seker ook nie van wetenskaplike aard nie, ewemin as die snaakse definiesie van "deursigkunde--dit wil sê, om voorwerpe op 'n tekening op verskillende afstande voor te stel" (p. 67). Vir die vakman sal die volgende bewering ook stellig nie van veel nut wees nie: "Sy voedsel (d.i. die Boesman s'n) bestaan byna uit enige ding--al wat hy nie eet nie, is wat hy nie in hande kan kry nie." (p. 21). Die vierde deel bevat "gemengde vertellings, mees van 'n awontuurlike aard", wat die skrywer gedeeltelik self opgeteken 't en gedeeltelik aan ander bronne ontleen 't. Daar is 'n paar goeie jagstories en verhale wat ons 'n kyk gee op die awontuurlike lewe van die boere teen die end van die negentiende eeu. Uit letterkundige oogpunt is dit die besgeslaagde bundel, ofskoon ook hier die psigologie soms nie dieper as die boonste nerfie gaan nie, soos blyk uit die volgende: "Dis wonderlik watter indruk so 'n verandering in die lewe van 'n Boesman maak. Hy kom uit die wildernis, alwaar beskawing nog op sy beurt wag. Hy kom in Kaapstad en sien treine, skepe, hoë huise, en hoe baie mense daar besig is. Die groot winkels met alle soorte goed wat hy nie ken nie, is vir hom 'n wonder bo wonder." (p. 132.) Met dit al het Von Wielligh met die versameling van die stories 'n verdienstelike kultuur-historiese bydrae gelewer. Wat hy met onvermoeide speursin uit verborge hoekies en gaatjies gehaal 't sal altyd van belang bly, maar waar dit ons hier te doen is om letterkundige skoonheid, moet gekonstateer word, dat die geaardheid van 'n groot gedeelte van die stof sodanig is, dat dit slegs vir wetenskaplike doeleindes geskik is. Gewoonlik word die serie _Boesman-Stories_ as boeke vir die jeug beskou. Blykens die voorberig van die vierde deel was dit allermins die bedoeling van die outeur en uit die karakterisering van die inhoud is dit duidelik, dat hy gelyk het. Daar is seker min Afrikaanse ouers, wat sou wens, dat hul kinders so 'n volledige kennis van al die Boesman-bygelofies bevoorbeeld moet hê, as wat Von Wielligh ons aanbied. Niettemin sou daar seker 'n klein bloemlesing uit die vier dele kan saamgestel word, wat sal voldoen aan die vereistes van 'n kinderboek. Maar Von Wielligh is veels te optimisties waar hy sê: "...daar sal gewis 'n tyd aanbreek dat nie alleen kinders nie, maar meer as kinders hulle ore sal hou teen die blaaie van _Boesman-Stories_ om te luister na sprokies en vertellings _asof die woorde direk en duidelik afkomstig is van die oorspronklike lippe wat hul vertel het_."[124] Dit is in flagrante teëspraak met die volgende: "Met die skrywe van hierdie _Boesman-Stories_ het ons die gedagtes van die Boesmans _in ons eie woorde vertolk ..._"[125] en gee aanleiding tot 'n ander opmerking. Die eienaardige bekoring van die inboorlingestories sit ongetwyfeld grotendeels in die persoonlikheid van die oorspronklike verteller. Dit het Von Wielligh self gevoel, want in die voorberig van _Diere-Stories_ verklaar hy: "Niemand kan 'n Diere-Storie so smaakvol as 'n Hotnot vertel nie. Dit smaak of hy alles daar voor hom sien en hoor, wat hy verhaal. Haarfyn kan hy die Diere naboots en namaak--so natuurlik, dat ons daarvan soms bang word." Nou is dit juis dié natuurlike element, wat ons in die _Boesman-Stories_ mis, terwyl in _Diere-Stories, soos deur Hotnots vertel_ die juiste toon baie beter getref word. Gelukkig het Von Wielligh besef dat 'n kinderboek nie "deurspek met lesse, met sedepreke" moet wees nie en met uitsondering van sekere minder artistieke stylwendings kan die _Diere-Stories_ as aangename kinderlektuur beskou word, wat egter in hierdie verband nie nader kan bespreek word nie. Al dadelik blyk egter weer uit die volgende aanhaling, dat Von Wielligh, as leek hoegenaamd geen insig het in die wordingsgeskiedenis van dierverhale nie. In die voorberig van _Boesman-Stories I_ stryk hy met 'n klein vetkersie ewe parmantig in die volle lig van 'n stralende son: "In Europa en Amerika word tot nog toe vrugtelose pogings aangewend om gewilde en ingrypende (?) "Diere-Stories" te skrywe; hier in Suid-Afrika het die Hotnots en Boesmans dié reeds vir ons eeue gelede uitgewerk. Al wat ons te doen het, is om die ryk oes in te samel." Hy weet dus nie, dat feitlik alle volke hul dieresprokies het nie, dat selfs vandag nog sulke vertellings van mond tot mond gaan oor die gehele aardbodem en dat baie van ons jakkalsstories groot ooreenstemming vertoon met die Europese verhale van die vos.[126] Wat die digter van _Reinaerts Historie_ (II), reeds in die 14de eeu geseg het bly nog altyd waar, ook in literêr-historiese sin: "Van Reinaerde es een groot saet Ghebleven dat nu seere up gaet." Van Von Wielligh het ook nog verskyn 'n Afrikaanse bewerking van Robinson Crusoë (1920) en 'n Boesman-Robinsonade, _Nimrod Seeling_ (1921). Nimrod is 'n seuntjie van vier jaar, wat in die hande van Hotnots en Boesmans val en by hulle bly tot sy veertiende jaar. Deur 'n aaneenskakeling van awontuurlike gebeurtenisse kry die skrywer nog eens 'n geleentheid om die gewoontes, sedes en bygelowe van verskillende inboorlingstamme te skets, terwyl ook die jag op groot wild beskryf word. Aangesien die verhaal vir die "jonger geslag" bedoel is, word 'n eenvoudige styl gebruik. Maar selfs die spannendste awonture word op dorre betoogtoon verhaal, sonder enige poging tot plastiese uitbeelding. "Die leeu is nou kort agter ons. Toe Saba in haar boom was, steek sy haar hand uit om my op te help. Maar helaas, my lang hare raak verward in 'n droge tak. Saba breek met wilde krag die stuk tak en pluk my op; net toe kom die leeu onder die boom en vang met sy voorpoot naar my voete. _Hierop_ maak Saba haar man as of hy uit sy boom wou afklim. Die leeu sien dit, hol soheentoe en kry 'n skoot met 'n gifpyl, deur die ander Boesman afgeskiet. _Hierop_ gee Saba haar man hom nog 'n skoot, en hy was nie meer nie." (p. 33-34.) Dit is maar een voorbeeld van die dooierige, kroniekagtige vertellings, waarin die verskillende insidente deur 'n uitgerekte string van hierop--daarop--waarop--daarna--verder--voorts en soortgelyke woorde aanmekaar geryg word.[127] Dat ook hier herkouing van ou motiewe aanwesig is, bewys o.a. die Griekwa-preek op p. 76. Hy tok-tok, hy tok-tok, Hy tok-tok, hy tok-tok, ens. ens.[128] Dit is die enigste ritme, wat daar in Von Wielligh se prosa is. Gevoel vir die klankwaarde van woorde, vir die fyner modulasies, vir die mooi melodie van glydende woordereekse besit hy nie. Ewe geduldig stryk hy sy ramkie en op die eentonige deun "kerf" hy riel na riel uit. Dit is die totaalindruk. In _Jakob Platjie_ word ons af en toe deur 'n mooi klankeffek verras en ook in die _Boesman-_ en _Diere-Stories_, maar in _Huis en Veld_ dreun die dowwe preektoon dwarsdeur. Herhaling van dieselfde woorde is 'n vaste kenmerk van sy styl. "As 'n man wild na huis bring, dan word die afgekoude _bene_ 'n entjie van die deur van sy hut op 'n hopie ge_gooi_. So het elke man in die kraaltjie sy eie _been_hopie. Die af_geëte bene_, so lank _geëet word, word_ in die hol bak van die bors_been_ van 'n volstruis geplaas. Is daardie _been_skottel vol _bene_, dan word dit na die _been_hopie gedra en daar neerge_gooi_." (_Boesman-Stories_ III p. 34-35.) En so gooi Von Wielligh nog 'n paar paragrawe aldeur _bene_ op die _beenhopie_, totdat dit 'n berg word! In _Huis en Veld_ (p. 145) kom behalwe ander herhalings voor: herstel--stel--stel, alles in een paragrafie.[129] "Onder sy aanvoer kom hul altyd vier_kant_ veilig ander_kant_ uit" (t.a.p., p. 67). "Dit het Daan gesê, en hy gaan toe op 'n verraderlike blok _sit_, wat sy plesier daarin vind om óm te slaan en die een wat daarop wou _sit_, nog die moeite te gee om dit weer met sukkel in ewewig op die grond te plaas en dan daarop te _sit_, met meer aandag wat onder as wat voor die _sit_ter plaasvind" (t.a.p., p. 24). Afgesien van die storende herhaling is dit seker besonder lompe styl. En sulke voorbeelde is daar soos bossies![130] Met nog een tok-tok-deuntjie kan ons volstaan. _"Daar_ was nie lopende _water_ in die _kloof_ nie; alleen was _daar_ 'n gat _water_ onder 'n _water_val. _Daar_ was geen ander ingang tot die _kloof_ as van onder af nie. Ons vind die dooie kalf bo in die _kloof_ digteby die _water_val en _daar_ het ons die slag_yster_ gestel soos dit behoort te wees, sonder die _yster_ aan iets vas te maak--anders draai die tier sy poot _daar_in af. Lê die _yster_ los, dan kan hy wel 'n entjie _daar_mee stap, dog van ontvlug is glad geen sprake nie, _daar_ die _yster_ te _swaar_ aan sy seer poot hang." (_N. Seeling_ p. 77-78.) "Ma, Pa vra of Ma nie Pa se osse na die wa sal laat ja nie?" is kindergestamel van dieselfde klankwaarde. Vir kombinasies van verwante gedagtes is Von Wielligh baie lief en dikwels gee hy _in aliis verbis idem_. "Dit vul ons hart egter _met blydskap_ om _met vergenoegdheid_ 'n terugblik te mag werp ... (_Eerste Skrywers_ p. 7); "Maar gelukkig het 'n _verwydering_ van liefde en vrindskap die lede nie van mekaar kon _skei_ nie. Vrinde as altoos!" (t.a.p., p. 49)--wat onsin is! "Hulle (verstaan: die Engelse) beskik oor wêreldberoemde skrywers en _vertalings uit ander tale"_ (t.a.p., p. 91); "_Hy het_ die Britse gesag _verlaat en vaarwel gesê_, en met sy Groot Trek _het hy_ in 1836 die Kolonie _verlaat_ ..." (t.a.p., p. 103); "'n lappies dorp _van tente_ of 'n blikkies dorp _van sinkhuise_" (_H. en V._, p. 111); "_Rusteloosheid_ egter gun hom _geen rus_ nie"[131] (t.a.p., p. 6); "die renbaan het Freddie se beurs omgedop, _sodat die binnekant nou buite sit_" (t.a.p., p. 128); "alles natuurlik onder vier oë _en in diepe vertroue"_ (_J. P._ p. 94); "Die trekboere het in tente, maar liefs _by voorkeur_ in matjieshuise gewoon" (t.a.p., p. 92); "die man se lyf was amper kaal en _met min klere bedek_" (_Boesman-Stories_ I, p. 148). Dieselfde neiging om tog maar veral niks aan die fantasie van die leser oor te laat nie blyk ook uit tal van nuttelose opmerkings by die _Boesman-Stories_. Die tietel van No. 58 in deel III lui: "Nog meer oor Bygeloof" terwyl die _Opmerking(s)_ ons nog ewe deftig verseker: "In hierdie Verhaal sal ons nog meer vertel oor die bygelofies van Boesmans"! By No. 53 en elders gaan dit net so! Ick sie: geen dingh en is soo kleyn, Of 't gaet u tot het innigh breyn: Geen dit of dat, geen boere-schuyt, Of gy en treckt er voordeel uyt.[132] As Von Wielligh in die sewentiende eeu geleef 't sou hy seker 'n tiental emblematabundels geskryf 't. Wat van Vader Cats geseg is, geld ook van hom: "Niets is hem te gering; geen afstand is hem te groot, geen combinatie te zonderling; zijn blik volgt de vloo, dwaalt van de oester tot het haantje van den toren."[133] "De voorstellingen (in Sinne- en Minnebeelden) zijn meerendeels ontleend aan het dagelijksch leven; een doorgehakte paling welks twee deelen zich zoeken te vereenigen, een brandend hout en een mooi meisje, eene papegaai in een kooi, een spinneweb, een windhaan, een rattenval, een bordurende juffer ... verwelkte rozen, een vlinder, eene fuik, enz."[134] "Frans weer was soos sodawater: druk jy die prop in, dan bruis dit, maar die gas is gou uitgekook. Gou driftig, maar gou weer goed." (_H. en V._, p. 14.) Met 'n mooi plaatjie daarby sou dit 'n goeie _sinnebeeld_ wees. Cats redivivus, maar dan tog in onderbaadjiesak-formaat, want van sy fyn vertellerstalent is daar by Von Wielligh weinig te bespeur. Dit is bekend, dat Cats twistery tussen man en vrou verdedig deur daarop te wys, dat 'n braakmiddel af en toe goed is vir die maag. Dit is wel iets na Von Wielligh se smaak: "Om iemand kwaai woorde toe te voeg, of om hom _vomitief_ in te gee, kan jy iets onaangenamer terug verwag" (_H. en V._, p. 88). Dieselfde skerp "tegenstelling van verheven en plat" wat by Cats so 'n komiese indruk maak, tref ons ook by Von Wielligh aan. As Cats bevoorbeeld wil duidelik maak, dat die gedrag van iedere vryer noukeurig ondersoek word, dan sê hy: Een vryer moet het lyf als op de rooster leggen, Om daer, gelyck een worst, te worden omgewent, Totdat men aen den reuck syn roet (vet) en reuzel kent.[135] Von Wielligh verklaar met groot erns: "... so nutteloos as 'n horlosie sonder wysters, of so onhoubaar as 'n mosterd-pleister onder 'n hond se bors, net so sal die samelewing op aarde sonder vrouens wees." (_H. en V._, p. 121). "Zeker, Potgieter had gelijk toen hij, met het oog op Huygens, zeide dat voor den waren dichter niets te laag is om het tot zich op te beuren. _Indien_ de dichter het lage dan ook maar opbeurt. Dat doet Cats zelden. Gewoonlijk bukt hij zich of hurkt er bij neer ... Liefst houdt hij zich bij het dagelijksch leven; maar het dagelijksche wordt licht alledaagsch, het alledaagsche staat niet ver van het platte, het platte daalt gaarne af tot het ruwe."[136] So gaan dit ook met Von Wielligh. Dat hy sy boere ens. van die ou dae, beelde ontleen aan hul daelikse bedryf laat gebruik, is goed gesien. As Frans die slagter b.v. in _Huis en Veld_ na aanleiding van 'n opmerking dat gebrekkige en sieklike mense nie behoort te trou nie sê: "Dus hulle is van egtelike Liefde uitgesluit. Hul moet hulle geluk in Vrindskap gaan soek--en is stompoor gesny en op die stoppelland geja." (p. 16), dan tiepeer dit meteens die man se hele persoonlikheid. Willie se grappie: "Ons het die ou jaar net vandag nog aan die puntjie van sy stert, vannag glip hy hand uit en slaan bolmakiesie oor die afgrond van die verlede" (p. 47) pas mooi in die koffiedrink-atmosfeer. Maar wanneer Dolf se vrou in volle geselskap sê: "dan maak Ma eers goed vuur op hulle asplekke" (p. 74), stap sy oor die grense van alle welvoeglikheid. Von Wielligh moet bedenk, dat wat uitstekend pas in _Jakob Platjie_ nie orals kan gebruik word nie. Koos Fonk se mikstuur "maak vrolik en olik en dan moet daar weer van die hond se hare gehaal worde om op die hond se bytplek te sit" (p. 81). Sina is "vir die tronk so bang ... as 'n bobbejaan vir die hits van 'n gloeiende yster" (p. 5)--dit is raak opmerkings, wat ons dadelik as psigologies juis voel. Maar ongelukkig het die Hotnot-Griekwa-Boesman-suurdesem deur _al_ Von Wielligh se werk getrek. Dolf se "beskouing omtrent sake het nie dieper ingedring as 'n speld in 'n aap se duim nie" (_H. en V._, p. 13); sy gestalte "laat iemand aan 'n bobbejaanpaal dink ... terwyl Frans iemand aan 'n ronde-rib skapie herinner" (p. 13)[137]; Hessie "kielie 'n kort stukkie op die klavier" af (p. 36); Dolf lyk "net verspot ... asof hy te veel galsterige varkspek geëet het" (p. 97) en in _Staan jou Man_ sit "algar ... by hierdie tyd soos paddas danig erg van die gemmerbier opgeblaas" (p. 61); "Die son steek asof hy Fant in 'n groot stuk kaiings wou opsmelt" (p. 18); Soekie Grasman is "so grappig dat hy 'n hele vrag ape van lag sal laat uitskater" (p. 104) en druk Sytjie "om haar beenderige ribbe" (p. 131); "M.A. en B.A.-tietels was vir hulle net soveel wêrd as 'n broeksak vir 'n hond" (p. 149); "ons almal weet dat die troos wat hieraan ontleen is, maar altyd 'n handvol vlieë bly" (p. 244). Met sulke beelde sal Von Wielligh seker die outas en aias in die kombuis laat lag.[138] Met eienaardige logika probeer hy om die plat taal van die _Patriotters_ goed te praat: "'n Fout werd gevinde met die Eerste Skrywers, dat hul ongekuiste taal gebruik het. Maar dit vind 'n mens by die eerste skrywers van alle volke en die rede is hierin te soek: dat as iemand van 'n vlooi praat, dan is dit onbeskaaf, maar hy mag wel van 'n vlieg praat. Dis niks om van 'n koei te praat nie; maar pas op om van 'n bul te praat. Iemand kan sê: "dis leuenagtig"; maar "_dis waaragtig_" dan is dit vloek. In die opvoeding word hom geleer wat te sê en nie te sê nie. Dus hy word geleer hoe om in die sitkamer te praat. Alle dinge is geoorloof; maar alle dinge is nie oorbaar nie". (_Eerste Skr._, p. 38.) Met iemand wat hom van sulke argumente bedien, val daar nie te redeneer nie.[139] Dat "die eerste skrywers van alle volke" hul van ongekuiste taal bedien het, is 'n bewering wat stellig onwaar is in sy algemeenheid; bowendien kan die gebruik daarvan in die negentiende eeu beswaarlik geregverdig word deur 'n vergelyking met toestande van vyf of ses eeue terug. In sy studie _Ons Geselstaal_ verklaar Von Wielligh: "Dog iemand wat regtig meen om suiwer Afrikaans te bestudeer, moet peil tot die bodem om die Afrikaanse gedagtegang baas te raak. Hiervoor lewer Plat Taal ons 'n uitstekende geleentheid om te leer hoe woorde van suiwer gehalte te vorm. Dit wil sê, as ons meester van die Afrikaanse Plat Taal is, dan besit ons die sleutel om woorde van 'n hoë gehalte te smee; besit ons dan sulke doeltreffende woorde, dan word praalskrif op suiwer grondslae vir ons so duidelik as die son aan die hemel--altyd opklim, opklim tot die hoogste sport."[140] Von Wielligh is hier ongetwyfeld op die regte spoor, al raak hy ook verward in sy beeldspraak. Met _plat taal_ bedoel hy blykbaar die geselstaal van die onderste lae van die samelewing, wat volstrek nie noodwendig plat is nie, terwyl onder _praalskrif_, taal van letterkundige gehalte moet verstaan word. As Von Wielligh dus bedoel dat die kunstenaars die volkstaal moet beluister, dan gee hy 'n raad wat baie groot skrywers van alle volke gevolg het. Dit is bekend hoe Vondel, Hooft, Brederoo en ander sewentiende-eeuers gedurende die wordingsproses van die Neerlandse taal geput 't uit die sappige volkstaal. Hooft sê in 'n brief van 1630: "Verworpelingen van woorden van straet op te raepen ende doen dienen daar ze deugen, al was 't onder de edelen, daer kan men eer af hebben". Van Vondel vertel G. Brandt: "Om op elke stof en zaak de rechte spreekwysen te vinden, onderzocht hy, by allerley slagh van menschen, wat Duitsche woorden elk ontrent zyn werk, handteering en kunst gebruikte. De landtluiden vraagde hy, hoe sy spraaken ontrent den landtbou, en hoe ze 't geen daar toebehoorde noemden, en uitdrukten. Ontrent den huisbou vraagde hy op gelyke wyse de timmerluiden en metzelaars: ontrent de zeevaart en 't scheepstuig de zeeluiden; ontrent de schilderkunst, en wat daartoe hoorde, de schilders: en zoo voort ontrent alle ander bedryf, wetenschappen en kunsten. Dit strekte tot opbou der taale en om van al wat hem voorquam met woorden die de zaake eigen waaren te spreken."[141] Dit is presies wat Von Wielligh met groot ywer en toewyding gedoen het en die uitkomste van sy jarelange ondersoek is dikwels verrassend. Maar dit is van meer belang vir die taalwetenskap as vir die letterkunde, omdat Von Wielligh geen kunstenaar is nie, wat uit sy versamelde gegewens 'n werk van skoonheid kan skep. Hy is eenvoudig 'n belangstellende leek, wat hom verlustig in die "raak kolskote"[142] van die "spraakmakende gemeente", wat "sy lag nie kan bedwing vir die raaksê-uitdrukkings"[143] van die volksvernuf nie. As hy binne "die grense van sy eie ploegland"[144] bly, en die gesprekke van eenvoudige volkstiepes of inboorlinge weergee, bereik hy dikwels 'n mooi effek, maar sodra hy hom "werp op die vleuels van praalskrif" dan gee dit 'n lelike misoes af. Van sy fyn opmerkingsgawe waar dit dinge uit die alledaagse lewe geld, uit die boerebedryf en jagveld getuig byna iedere pagina van sy werk. Ook die gewoontes van die diere het hy ywerig bespied. Hy het honderdmaal geluister na geselsery oor "pynplekkies en weersgesteldheid"[145], hom "knippeldik" versadig aan die kwinkslae en "pittige" gesegdes van eenvoudige siele, wat jarelank in die veld- en woestyneensaamhede rondgeswerf het. Daarom is daar in sy beeldspraak so dikwels 'n plat-by-die-grondse geestigheid, 'n kombuisagtige bysmakie, daarom verlustig hy hom in bywonergrappies. Wanneer hy binne "die grense van sy eie ploegland" bly, dan is sy beeldspraak ook baie beter as die van sy "praalskrif". Ter tiepering 'n paar voorbeelde: "Mog daar 'n verskilletjie ontstaan, word dit so gou doodgedruk as die vonkie wat val op 'n pyproker se broek (_H. en V._, p. 15); "Niemand kry die eer om hom te fop nie; hy lê altyd vir hulle klaar, nes 'n haas wat met sy oop oë slaap, of nes 'n ystervark met sy skerp penne, na die bedrieër toe." (_S. j. M._, p. 68.) "Vat hom aan sy hakskeen, en jy kry 'n terugskop met die polvy van 'n velskoen, waarin 'n nommer-12-voet sit, om jou maagpyn en winduit op jou hurke te bring; dan pak hy die parmant aan die arms, ... stamp hom nes 'n karringstaf op en af, tot hy hik." (id., p. 12); "Daarom het al die mans in daardie dae nes spinnekoppe gelyk wat tot agter hulle nekke oopgeboener was." (id., p. 6); "Fant het net soos iemand wat korhaan jag, om en om Sytjie gestap tot sy gaan sit, toe korrel hy" (id. p. 229); "Wie sy ou steeks perd, wat gewoonlik agteruitbeur as daar seekoegate agter is, verruil vir 'n ander wat gewoonlik die vaart neem as daar miershope en slote voor is, weet bepaald dat hy deurgaans in die midde van onsekerheid verkeer." (id., p. 239). Rosa "sal haar laaste seep uitleen en dan haarself met 'n baksteen skrop" (_Jakob Platjie_, p. 166). Abdol maak geld "soos gemaalde koffie uit 'n meul." (id., p. 71.) "Oom, my bokke is regtig mooi--hulle kloue kraak nes blinkleer stewels as hul so rondstap." (id., p. 57.) Wanneer Von Wielligh nou sulke uitdrukkings gebruik, dan bly hy binne sy eie ervaringssfeer en ofskoon daar geen sprake is van digterlike siening nie, voel ons direk dat alles eg en deurleefd is. Maar te dikwels vergeet hy dat die lekker-gesels-praatjies om die wagvuurtjie in die oop veld sleg pas in die sitkamer en dan verspreek hy hom lelik. So lank as hy nog by die wagvuurtjie bly, kan ons soms met genoege luister na sy jaganekdotes en vertellings van die ou dae, dan hinder sy gekruide styl ons nie, omdat dit so innerlik-eg is, so getuig van intieme omgang met die natuur in sy oer-staat. Maar sodra hy die sitkamer binnestap, begint hy op onnatuurlike toon te preek,--dan rek hy "'n taai-tammeletjie so lank uit as (hy) kan"[146] en jaag die geselskap uitmekaar deur sy "pittige plat taal". Die gedurige botsing tussen sy natuurlike geselsstyl en sy onegte "praalskrif", wat hom verlei tot 'n ridikule vermenging van hoog en laag is juis wat ons kriewelrig maak. By die bespreking van _Huis en Veld_ is aangetoon, dat hy _Kleopas Kipie_ maklik uitstof, wanneer hy sy sondagse manel aantrek. Dan word hy gewoonlik onverstaanbaar in sy geaffekteerde hoogdrawendheid. "Met hulle (die Trekkers) aangesigte na die noorde gekeerd, dwaal hulle dáár ver in die suide op die agtergrond en sit op die verlede te broei. Die verlede is vir vleis en bloed onnaakbaar; dog ons herinneringe, nes 'n vliegtuig, is in staat om ons uit die deinsige hoogte op ons ou dwaalplekke te laat neerkyk. Hulle sien uit hulle voëlvlug die ouderlike woning, waarin hul die besitters van lewe met sy worstelinge geword het; hulle sien die speelplekke met die waentjies en poppe wat hul verbeeldingskrag gevoed en uitgeswel het, om deur bespieëling die weg van toepassing te volg; ... Daarop keer die herinnering langsaam terug ... tot waar hul daardie aand gesit het. Dan lei Herinnering hul tot onder die uitgebreide vleuels van Hoop, wat hul aan die hand vat ..." (_S. j. M._, p. 282-283). Dit is seker nie moontlik om meer "vishoekvas in die spinnerakke"[147] van jou verbeelding te raak nie, om nou 'n tiepiese Von Wiellighaanse uitdrukking te gebruik. Eers _dwaal_ die Trekkers, dan _sit_ hul "op die verlede te broei". Hul herinnering word met 'n vliegtuig vergelyk; die vliegtuig kry 'n hand wat deur die gevleuelde Hoop gevat word! Hiermee kan vergelyk word _Eerste Skrywers_, p. 106: "Die heldemoed van die Afrikaner daar aan die dag gelê, het die sluise van nasionale ontwaking oopgetrek; want die volk werd daarvoor intyds ryp gemaak, sodat die verrassing nie as 'n onweerslag op hulle gekom het nie." In die voorwoord van _Huis en Veld_ kom nog 'n voorbeeld van verwarde beeldspraak voor: "Hierdie swakke poging, deur ons aan die hand gegryp om 'n druppeltjie in die emmer te laat val--is dit mis, dan is dit mis,--is die uitvloeisel van 'n dryfveer, wat ons aanspoor, nie alleen die skouer teen die wiel te sit nie, maar om ook volhardend ons hele gewig daarop te werp. Ons mog in die voorreg deel om vanaf 1875 as handlanger en baksteen-aangeër met die opbou van ons Afrikaanse taalgebou mee te help ..." Sulke voorbeelde is daar baie in Von Wielligh se werk. As voorbeeld van die komiese effek veroorsaak deur die teenstelling van sy gewone en kamma-verhewe styl kan die volgende uit die twede paragraaf van _Eerste Skrywers_ (p. 1) dien: "Graag het ons gesien dat 'n bevoegder lid ... sy kop oor die onderdeur van ons hartbeeshuis gesteek het om te antwoord op die herhaalde aanklop." Maar dan word hy meteens deftig: "Broeders en Susters! Blyhartig werp ons vir ons op die vleuels van die gedagte om terug gedra te worde tot daardie dae, toe die sonskyf van ons goeie nasionale taalsaak sy vergulde rand nog net so effentjies bokant die donkere berge van onbewustheid en sluimer uitgesteek het." Dan hoor ons van "'n koue harnas van geheimhouding oor ... brandende gevoele", van "'n Afrikaanse boom, wat daar sy takke vry in ons heldere lug uitbrei ..." en verneem dat in die dae "besigheid so slap soos pannekoekdeeg en handel so plat soos die pannekoek self was"! Tot welke onsinnigheid Von Wielligh hom deur sy opgeskroefdheid laat verlei, blyk uit die volgende voorbeelde: "Hierdie pragtige stukkie landskap is met die penseel van die verwoestende mensehand op die seildoek van die skone panorama doodgeskilder, sodat dit daar nooit weer sal verskyn nie." (_H. en V._, p. 71.) Die herhaling op die end is tiepies. "Watter angs dit op die kindersiel afgespieël het val beter vir die gedagte om dit te ontplooi as vir die pen om dit neer te grif" (_S. j. M._, p. 272); "Hulle monde was meer vloeibaar as die vloeistof wat uit die man se klere tap." (id., p. 243); "Toe eers ontprop hy sy opgebottelde gedagtes en gee hul onsigbare vleuels om oor die gebeurtenisse van die dag, oor die twee jongmeisies en oor homself te laat vlie." (id, p. 84) "Selfs die kristallug, waar die sterretjies uit die onmeetlike verte neerkyk, is tans met 'n swart plafon toegespyker." (id., p. 167.) 'n Voorbeeld van Laag-by-die-grondse humor staan op p. 95 van _Staan jou Man_. Daar ontmoet ons ook nog juffroue, wat bordjies dra met die opskrif: "alle toegang ten strengste verbode" en wat hul voorstel hoe hul "'n weg sal baan deur 'n Eden van aardse saligheid"!! Dikwels gee Von Wielligh se neiging om abstrakte begrippe te verpersoonlik, of met iets anders te identifiseer aanleiding tot die allersnaakste kombinasies. "Die wapenhuis van Rennie en Ester was taamlik gevuld met 'n rommel van deug en ondeug; die taak om die gebruik daarvan onder 'n ystervoet vas te trap was aan streng moeders en minder geduldige vaders oorgelaat." (id., p. 148); "Die woorde was maar die vingers wat die harpsnare van aldaagse gebeurtenisse bespeel" (id., p. 158); "Het die uitlegginge ... altyd die blou strikkies van waarheid om hulle nekke gedra?" (id., p. 147); "Hoe verkwikkend dit ook al vir moeder en dogter was om in die arms van liefde te val ... tyd, egter, het die skerp snede van die swaard van skei stomp gevyl en dit minder gevoelig gemaak." (id., p. 144); "Hulle prikkelende nuuskierigheid om die groot dorpe en see te sien, was die goue eiers van hulle verwagting waarin die kuikentjies van verrassing reeds piep." (id., p. 218). Op die jagveld is die Boesman "vis in die water en stuurman aan die roer van sy verstand". (_B.-St._ III, p. 47). "Waarom moet ons ons woordeskat gaan verryk met woorde wat yskoud is en wat met ons geen meegevoel koester nie?" (_Eerste Skr._, p. 80). In _Eerste Skrywers_ (p. 125) haal Von Wielligh met instemming 'n veroordeling van retoriese uitdrukkings aan, maar juis die twee gewraakte beelde is hy besonder lief voor. In die voorwoord al vertrou hy dat hy "in die _arms_ van 'n genadige beoordeling sal val" en so is daar nog baie ander soorte _arms_ in sy werk te vind,[148] terwyl "Dingaan die _teuels_ van tirannie en dood gevoer het net waarheen hy wou" (_S. j. M._, p. 11). Von Wielligh is trouens die laaste man, wat oor retoriese styl moet klaag, want dit sou geen sware taak wees om 'n paar paginas afgeslyte frases uit sy werk neer te skryf nie. In _Huis en Veld_ vind ons: "steunpilare van die samelewing" (p. 128), "stortvloed van trane" (p. 130); "op die louere gaan rus" (p. 177 en 14); "om 'n luisterend oor te neig aan die sang ... van voëls, wat ... hulle lieflike akkoorde laat weergalm" (p. 43). In _Eerste Skrywers_: "Toe het die son van ons nasionale ontwaking ... sy ligdolke in die duisternis van ons slapende harte ingepriem ..." (p. 103). In _Staan jou Man_: "Dit het 'n vaste fondament van seltstandigheid onder hulle voete geskuiwe en die vryheidsvlam in hul harte aangeblaas" (p. 149); "Die nag het met sy sneeuwit kleed gekom ...; verkwikkende slaap ... het sy sagte ferwele hand oor die vermoeide ooglede gestryk; die ongestadige weer het sy septer van gesag aan 'n kalm dag oorhandig" (p. 277). So word soms lang stukke aanmekaar gelas deur die banaalste beelde,[149] waarvan _sluier_,[150] _floers, tyd_,[151] _weegskaal_ en _spinnerak_ die vernaamste is.[152] Wat 'n _floers_ is weet Von Wielligh blykbaar nie, want hy skryf: "Om die floers van treurigheid te _onderdruk_ staan die haan ... vlerk klap en kraai ..." (_S. j. M._, p. 240).[153] En hoe mens se _oogmaat_ jou 'n _sluier voor die oë_ kan _hang_ is ook nie duidelik nie, (id., p. 5). 'n Totale gemis aan digterlike siening openbaar Von Wielligh in sy natuurbeskrywing. Hy het ongetwyfeld veel opgemerk en kan ons vertel van watter bossies skape en bokke die meeste hou. Iemand wat van plan is om in die Karo te gaan boer, sal heelwat praktiese informasie in _Huis en Veld_ vind. Maar 'n kunstenaarsblik op die natuur soos die van Malherbe het Von Wielligh nie. "Bome is hier in oorvloed, ons sien hier die soet doring, kaffer wag-'n-bietjie, kiepersol, naboom, sekelbos, wilde vy, waterbessie, wilde sering, vaarlandswilg en nog honderde ander tesame met soveel soorte bosse." (_H. en V._, p. 155.) So kry ons telkens 'n dorre opsomming, presies asof dit die jaarverslag van 'n botaniese vereniging is. Op p. 44 gee hy 'n katalogus van die soorte voëls, op p. 45 en 104 van die veldblomme, op p. 106 van die Karo-plante--"sommige egter word nie deur vee gevreet nie"![154] 'n Enkele maal tref ons 'n opmerking, wat van eie siening getuig: "die stoere akkerbome (brei) hulle arms in alle rigtings (uit) om die kleinere gewasse 'n seën toe te wens. Aan die stroom swaai die wilg lustig sy groen snoere en speel met sy swepies in die wind." (_H. en V._, p. 40.) Maar meestal vergenoeg Von Wielligh hom met 'n verwerking van sy boerekennis, waarin hy af en toe 'n skoolmeesteragtige opmerking vleg om te wys dat hy ook 'n bietjie in botanie gepeuter 't. "Ja, so noem ons mense dit, maar die plantkundiges het dit 'n lang, ja 'n beesagtige lang naam gegee van Mesembrianthemum, wat middagblom beteken." (_H. en V._, p. 104).[155] Soos iedere boer stel Von Wielligh ook groot belang in die weer. "Kalm en rustig werp die _goue_ dageraad sy _sombere_ lig oor die vlaktes van Gwaggas. [Contradictio in terminis. P.C.S.]. Weldra verrys die son; maar is van sy _oogverblindende_ ligglorie ontroof--die dig gepakte dampkring het al die sterk uitskietende strale opgesuig. [In Gwaggas was ek nog nie, maar ek twyfel sterk of die lig van die _opgaande_ son daar direk "oogverblindend" word. P.C.S.]. Die son lyk nou so groot as 'n wa se voorwiel (in alledaagse taal). [?? P.C.S.]. Vroeg laat die sonbesies hulle hoor; die mense voorspel 'n warme dag en spoedig verandering in die weer." (_Jakob Platjie_, p. 115.) Natuurlik kom daar allerlei soorte _sluiers_ te pas by sulke beskrywings. "Kyk, hoe pragtig staan elke bossie onder 'n sluier van allerhande kleure van blomme" (_H. en V._, p. 103); "die appelkoos is oortrek met 'n rooskleurige sluier" (id., p. 40), terwyl "die ruisende melkstroom nog sleg(s) deur die mistige sluier van die aand sigbaar is." (id., p. 101.) "Seurtjie, kyk daar steek die dagbreek reeds sy rooi neus agter die bergkam uit ..." (_H. en V._, p. 38) sê Kammies, en Von Wielligh vind die beeldspraak so treffend, dat hy dit self gebruik: "Die grou dag steek spoedig sy droewige wenkbroue agter die bergrand uit...." (id., p. 3). Hoe banaal en konwensioneel is ook die volgende: "Dit was amper, sononder, net toe die son die weste ligpoorte wou gaan sluit. Alvorens die gulde deure te grendel, werp die son eers 'n blik terug om te sien of die Nagwagter met sy vet gesig nog nie deur die oostelike vensters loer nie. Toe die laaste sonstrale wegsterf en hulle betower en die liggloed van die omliggende bergtoppe onttrek...." (id., p. 156); "Voor die vuurstokers van die son nie ekstra brandstof op die sonnehaard plaas nie om die slapers onder hulle komberse uit te brand...." (id., p. 52.)[156] Dit skyn wel die vernaamste besigheid van die son, want ons verneem dat "die oprysende son 'n ligstraal deur die skeur van (Soekie) se venstergordyne (prop) om hom in die gesig wakker te kielie" (_S. j. M._, p. 119), en Victor "skrik in 'n vaart wakker, een oggend toe die grou oggendlig die gordyne van sy slaapkamer _aantas_(!)" (id., p. 109). Ou Kammies sal onder sy kornuite ook seker eer inlê met die volgende: "Die daeraad steek sy grou sakdoek hoog uit aan die oostekant, asof hy daarmee in die lug waai...." (id., p. 43). Nog 'n banale beeld is dat 'n maand of dag _sterf_ en _begrawe word_ (_S. j. M._, p. 99, 277); die jaargetydes of dae is die _jasse_ van die veld[157] (id., p. 191), terwyl die berge _wit pruike_ dra (id., p. 100 en _H. en V._ p. 101). "Rapen as kinderhoofies" het Potgieter in sy novelle _Blaauw Bes, Blaauw Bes!_ "'n ongelukkige vergelyking" genoem, wat mens "van het kannibalen-maal gruwen doet!" By Von Wielligh gaan "pluimvee, speenvarkies en lammers", wat so skoon gemaak is as "poedelnakende babetjies" in "die hongerige poorte des doods, of liewers gesê, die snakkende monde"! (_Jakob Platjie_, p. 130-1). As staaltjies van die onbeholpe uitdrukkingswyse, wat mens so dikwels in Von Wielligh se werk aantref, kan die volgende dien: In _Jakob Platjie_: "Dan kom hul luidrugtig in geselsery ... huistoe". (p. 3); "By wyle het my vader in sy stadjie by sy famielie deurgebring" (p. 59); "Hul had dun arms en bene met volwasse buikies, wat nie op gereëlde voeding kan beslag lê nie ..." (p. 108); "Hul is by uitnemendheid byejagters, om byneste op te spoor" (p. 112); "Dit was genoeglike dae van wetenskaplike voedsel vir altwee partye" (p. 211). In _Huis en Veld_: "Edelmoedig het hulle (die Uitgewers) op die voorgrond getree om hulle medewerking tot die bloei van 'n eie Afrikaanse letterkunde geldelik te ondersteun"[158] ('n Woord vooraf); "Die lug is ... elektries swanger" (p. 154). In _Eerste Skrywers_: "Dit was die skone ideale en toewyding" (p. 1). "En dan draai ons 'n sterker soeklig op al hierdie _gesigs_punte in ons _gesigs_veld om te getuig, nie wat ons _uit_ ander bronne ontleen het nie, maar waar ons oog- en _oor_getuige van was." (p. 3); "Hulle moes onder die wapenrusting van geheimhouding van hulle persoon hulle skuilhou." (p. 6.) "Hiermee word dus 'n maatstaf in die hande van die beoordelaars geplaas, wat wel in toepassing mag geneem worde ..." (p. 7); "Die skrywer het ... al die westelike distrikte van die Kaap weer besoek met opmetings van plase" (p. 28); "dan ontruk ons nie _uit_[159] nie; maar werp juis gemaakte geskiedenis _in_[159] die gapende kake van die vergetelheid" (p. 47). "Nog minder het iemand getrag om die skone wêreld, wat medegevoel afdwing met te veel geleerdheid te bederwe" (p. 53); "As 'n skrywer baie met geoefendes (in plat taal) omgegaan het, en hy self daar nie mis in bedeeld is nie ..." (p. 101); "Hierdie bewering klop ons op die skouer, eis verdediging om nie abuislike foute te maak nie" (p. 129). In _Staan jou Man_: "'n Lusoord van aardse skepping" (p. 3); "aangematigde skrik" (p. 15); "die liewe brawe koffie" (p. 37); "Sytjie (was) reeds daar, want sy het die aankoms van haar pleegouers eerder ontvang as die huismense gedink het" (p. 102)[160]; "Toe word 'n Hof van Heilige Geloofsgerig aangestel" (p. 150). Wat dit nou eintlik is, sal Von Wielligh wel alleen weet! "Sy voel gelukkig om spoedig van aardse smart verlos te wees en te herenig met haar eggenoot ..." (p. 164). In _Nimrod Seeling_: "twee wakker blou oge wat 'n lig van bewussyn laat uitstraal het ..." (p. 59); "Hulle toon toe aan dat dié soort lewe, wat ek verkies, 'n afbrekende eeu is ..." (p. 116). In _Boesman-Stories_: "Want 'n weerklank klink altyd mooier as die stem wat dit weerkaats" (I, p. 34); "sy pylkoker val aan stukkies en die pyle daarin verdor sy in kaf" (I, p. 141); "So gevoel die kinders hul veilig onder die beskerming van hulle ouers--al groei hulle op omsingel deur en onder verskeurende ongediertes. Een dag leef hul in oordaad, dae daarna vergaan hul onder die gevreet van ondraaglike honger en dors. Hulle ken net 'n dag van vandag en bekommer hul glad nie oor die dag van môre deur voedsel en deksel daarvoor opsy te sit nie." (III, p. 31); "om dit mooi te bewerk en glad te slyp, het hy die kuns nog nie verstaan nie" (III, p. 5); "Watter ander gevolg moet ons hieroor vel ..." (III, p. 105). In _Diere-Stories_: Outa is "uitgedos in vriendelikheid self ..." (I, p. 9); Die dierestories "verskaf ... sielslewe in die hart van die ou bokwagter" (I, p. 12); "Toe lag die Voëls nie meer nie; maar sit mekaar knersend van verontwaardigheid kwaai aan te kyk ..." (I, p. 24). Oor die algemeen is Von Wielligh se taal suiwer, maar spore van Engelse invloed kom tog voor. "Wydbegrippig" (_broad-minded_) (_Eerste Skr._, p. 59); "Koos vra hul om saam brekfis _te neem_" (_J. P._, p. 70); "'n Korte wandeling gaan neem" (_H. en V._, p. 34); "Toe die klok twaalfuur slaan, rys die vrinde ..." (id., p. 52); "nukomelinge" (id., p. 174); "Moet tog nie moeilikhede halfpad gaan ontmoet nie" (_S. j. M._, p. 17); "alles het sy natuurlike self gebly" (id., p. 39); "'n dood geheim" (id., p. 136); "die naarste van drome" (id., p. 263); "toe hy so 'n skewe kyk na Kraai gooi" (_B.-S._ II, p. 4 en 155);[161] "ondergroei" (id., p. 107); "Die Boesman kan baie wreed wees en 'n plesier daarin neem ..." (IV, 121); "Julle neem dit lekker" (_D. S._ I, p. 43); "Jakhals het uit sy eieself geweet ..." (id., p. 48); Jakhals vra aan Wolf "hoe 'n tyd hy daarvan gehad het" (id., p. 61); Wolf vra "in 'n fluister" (id., p. 66); "En jy meen te vertel die kinders het dit alles opgevreet?" (II., p. 11); Die kat "pir" (id., p. 19). Ook in _Robinson Crusoë_ is daar voorbeelde van letterlike vertaling. Met die voorsetsels raak Von Wielligh soms verward: "met bliksem ... vergeseld; in vatbare (?) wyse opgestel" (_E. Skr._, p. 32, 120); Die Boesmans "bedien hul met ribbebene wat hol geslyp is" (_B.-S._ III, p. 20). "Kamma-geleerdes" (_E. Skr._, p. 108) is 'n gelukkige neologisme, "pou-trots" (_S. j. M._, p. 6) egter nie, en nog minder "posing" (id., p. 27). Von Wielligh gebruik ook graag vorme soos: "as komme kan", "ontvalle", "soude", (_E. Skr._, p. 6, 8, 53). 'n Paar voorbeelde van verkeerde woordskikking kom voor, o.a.: "Oom Willem word tot kommandant gekies, omdat hy dapper is en kan in die grootste gevaar sy hoof koel hou." (_J. P._ p. 151.) VOETNOTAS: [102] _Die Brandwag_, Des. 1918, waaraan hierdie lewensskets ontleen is; 1850 is egter verkeerd, vgl. _Eerste Skrywers_, p. 151. In _Die Huisgenoot_, Nov. 1919 staan 'n uitvoeriger biografie. [103] Vgl. _Eerste Skrywers_, p. 57. [104] _Eerste Skrywers_ p. 35. [105] t.a.p., p. 85. [106] t.a.p., p. 159. [107] t.a.p, p. 124. [108] Vgl. my artiekel oor Letterkundige Kritiek in _Die Huisgenoot_ van Des. 1920. [109] Private meedeling van die skrywer. [110] _Eerste Skrywers_, p. 113. Kursivering van my. [111] t.a.p., p. 54. Kursivering van my. [112] Vgl. Dr. L. v. Niekerk: _De Eerste Afrikaanse Taalbeweging_^1, p. 189. [113] Vgl. oor "Patterjots" Dr. L. v. Niekerk t.a.p. [114] _Eerste Skrywers_, p. 101. [115] Vir hinderlike tussenkoms van die outeur kan ook nog vergelyk word p. 12, 21. [116] Vgl. ook nog p. 217 et passim. [117] Vgl. _Staan jou Man_, p. 88, 143. [118] _Staan jou Man_, p. 55. [119] Vgl. ook _Staan jou Man_ p. 47. [120] Waarom Daan Wiks so lank wag met sy gewigtige getuienis word nie opgehelder nie. [121] Ook nog verskillende fuiwe van Hotnots. [122] Vgl. ook die flou praatjie oor Ester se droefheid, p. 169. [123] Vgl. Voorwoord. [124] _Voorberig_ 4de deel. Kursivering van my. [125] _Voorberig_ 1ste deel. Kursivering van my. [126] Vgl. o.a. Prof. J.W. Muller se inleiding by sy Reinaert-uitgawe. [127] Vgl. o.a. p. 93, 22-23, 52, ens. Of daar in _Ghwennie Barnveld_, 'n boek "vir jong meisies" in dié opsig verbetering is, kan ek nie beoordeel nie, omdat dit na die skrywe van hierdie bespreking verskyn het. [128] _Boesman-Stories_ II, p. 194. [129] Vgl. nog _Eerste Skrywers_, p. 27: gedruk--gedruk--drukkery--drukpersie; p. 60: "Ons was met ons deurkruis van ons land ...", ens. [130] Vgl. o.a. _H. en V._, p. 143: "Al hierdie gebeurtenisse het baie gevoelig 'n diepe indruk op die Afrikaanse huislike lewe en dinkwyse gemaak en nagelaat." Lomp is ook: "Hy skuif sy raam op en staan die heerlike koffie met tyd te geniet, terwyl sy oë 'n blik werp wat buite in die fris oggendlug plaasvind." (_S. j. M._, p. 119). [131] Vgl. _Boesman-Stories_ I, p. 55, "'n woelige Gees sonder rus". [132] Jacob Cats: _Houwelijck_ I, 235. [133] J. Prinsen: _Handboek tot de Ndlsche Lett. Ges.^2_, p. 335. [134] G. Kalff: _Ndlsche Dichters der 17de Eeuw_, p. 37 (Cats). [135] Vgl. Kalff, t.a.p., p. 100. [136] Kalff: t.a.p., p. 98. [137] Vgl. in _Glorie Pan_: "Niks op aarde is bestendig nie; alles is van korte duur nes 'n lappie op die seer vinger van 'n bobbejaan." (_Die Brandwag_, 10 Des. 1913). [138] Vgl. ook die onsmaaklike opmerking in _S. j. M._, p. 65: "Ons ou mense het min van snorbaarde gehou, wat so hinderlik met, soen en sop-eet geblyk het"! [139] Vgl. ook die snaakse betoog om te bewys dat _jy, jou_, ens., nie plat is nie. _Eerste Skr._, p. 97. [140] _Die Huisgenoot_, Okt. 1921, pag. 247. In Hoofstuk XII van _Eerste Skr._ behandel hy plat taal en ook in _Die Huisgenoot_ Junie 1921, Hoofstuk XV van _Ons Geselstaal_. Vgl. die voetnoot van die redaksie oor wat Von Wielligh onder "plat taal" verstaan. [141] _Leven van Vondel_, Ndlsche Klassieken, p. 123. [142] _Eerste Skr._, p. 100. [143] _Die Huisgenoot_, Okt. 1921, p. 247. [144] _Eerste Skr._, p. 126. [145] _H. en V._, p. 15. [146] _Die Huisgenoot_, Mei 1921, p. 25. _Ons Gesels taal_. [147] _S. j. M._, p. 133. [148] Vgl. o.a. _S. j. M._, p. 144, 195, 270, 282; _H. en V._, p. 146; _N. S._ Voorwoord. [149] Vgl. b.v. _S. j. M._, p. 191. [150] O.a. _S. j. M._, p. 213, _H. en V._, p. 123, 67, 86, 101, 130. [151] O.a. _S. J. M._, p. 167, 143. [152] Uit _Die Huisgenoot_ van Febr. 1922 blyk dat Von Wielligh nog lustig op sy "praatmasjien" die ou deuntjies afdraai. Die "spinnerakke" en die "kloue (wat) nes blinkleerstewels kraak" is daar, terwyl die katalogus van die verskillende soorte koppies en rante uitgebrei word deur ... "pramkoppies"! (p. 421). [153] Vgl. ook _Eerste Skrywers_, p. 49, waar "'n floers van neerslagtigheid" 'n somber gevoel "verwek". [154] Vgl. ook nog p. 185. [155] Vgl. ook p. 104 en p. 109 waar 'n verklaring van 'n "lugverheffing" gegee word. [156] Dieselfde beeld kom ook voor in _S. j. M._, pag. 19. [157] Ook die voëltjies dra "winterjassies", _H. en V._, p. 43. [158] "Ondersteunen" is waarskynlik 'n drukfout. Die twede "hulle" slaan op "ondersteuners" in die vorige sin. Vergelyk _S. j. M._, p. 239: "Rustig verhef hulle die woonhuis ... deur die Trekkers hulle eie hande opgebou". [159] Kursivering van Von Wielligh. [160] Vgl. _N. Seeling_, p. 57: Baie seediere, wat my geheuge ontsnap het ..."! [161] _N. S._, p. 50, "afskeidskyk". HOOFSTUK V. Romans, Verhale en Sketse. § 1. Adv. J.H.H. de Waal. Jan Hendrik Hofmeyr de Waal is gebore op 30 Desember 1871 op die plaas Bakkerskloof, Stellenbosch. Sy vader was boer en handelaar, sy moeder die oudste suster van "Onse Jan". Aan die Normaal Kollege in Kaapstad het hy gematrikuleer en daarna was hy 'n tydlank onderwyser o.a. op Uitenhage en Utrecht. Later het hy 'n betrekking aangeneem in sy vader se ysterhandel, maar die joernalistiek het hom aangelok en as voorbereiding vir dié vak het hy regte gaan studeer in Londen, waar hy aangesluit 't by die Inner Temple en as studievrind o.a. Generaal Jan Smuts had. Nadat hy in besonder kort tyd sy wetseksamens afgelê het, tree hy in die huwelik met Emma de Kock (1898) en woon vir ses jaar in dieselfde huis as "Onse Jan", vir wie hy as "luitenant" dien. In Julie 1903 word hy redakteur van die tydskrif, _De Goede Hoop_, waarin _Stompies, Johannes van Wyk_ en _Die Twede Grieta_ verskyn het. "Sy bedoeling met daardie geskrifte was om die jong lesers soveel moontlik met leesstof in populêre skryftrant te voorsien, en wel in die taal wat hy van jongsaf voorgestaan het--Afrikaans."[162] Op sy kantoor is op 5 Oktober 1906 die Afrikaanse Taal Vereniging ontstaan. Aan sy inisiatief is die erkenning van ons taal in die Kaapse geregshowe te danke.[163] In Des. 1914 het hy afgetree as redakteur van _De Goede Hoop_, as gevolg van 'n wryving met die uitgewers oor politieke kwessies. Onder die _nom de plume_, _Jan van Rozenburg_ had hy naamlik Generaal Hertzog se politiek verdedig by die kabinetskriesis in 1912. Nederland het sy dienste as voorvegter vir ons taalregte erken deur sy benoeming tot lid van die Leidsche Maatschappij. Op die oomblik is hy lid van die volksraad vir Piketberg en een van die voormanne van die Nasionale Party in die Kaapprovinsie. Johannes van Wyk, (1906).[164] Johannes van Wijk is 'n jongeling van edel inbors, wat deur sy onbesproke gedrag, hoflike maniere en fyn beskawing die gunsteling van die Kaapse samelewing word. Dit wek die jaloesie en haat op van sy neef, Gert Rass, wat besluit om sy ondergang te bewerk. 'n Plan om Johannes deur die Boesmans te laat doodmaak misluk. Gert word egter tot nuwe wraakplanne geprikkel deur die feit, dat Hester Linde aan Johannes die voorkeur gee. Deur vervalsing van 'n brief slaag hy daarin om Johannes op 'n aanklag van hoogverraad teen die Goewerneur, Adriaan van der Stel, in die gevangenis te kry. Johannes ontsnap, word deur Gert en sy handlangers agterna gesit, maar vind eindelik onder die naam Koos Emmert 'n skuilplaas by 'n boer, Pierre de Villiers aan wie hy hom as kneg verhuur. Hier raak hy weer deurmekaar met die Boesmans, maar word op die laaste tippie deur sy vrinde, Malherbe en Joosten, gered. Intussen het die goewerneur sy ontslag gekry en hoef Johannes nie meer as droster te lewe nie. Gert drink 'n vergiftigde kelkie wyn, wat hy vir Johannes bestem had en sterf. Met 'n driedubbele huwelik eindig die verhaal. _Johannes van Wyk_ het oorspronklik in _De Goede Hoop_ verskyn, die eerste hoofstuk in Jan. 1904. Die skrywer verklaar self, dat die ontstaan van die roman te danke is aan sy betrekking as redakteur van die blad.[165] De Waal het skrywer geword, nie deur 'n innerlike skeppingsdrang nie, maar deur die dwingende mag van omstandighede. Toevallig het 'n yweraar en hartstogtelike voorstander van die lang geminagte volkstaal die middel in die hand gekry om aan verstokte teëstanders te wys, dat in dié taal 'n roman kon geskrywe word. Eers probeer hy om deur uitlowing van 'n honorarium die skryflus van sy lesers op te wek, maar die resultaat was teleurstellend; al die stukke moes in die snippermand. Aangemoedig deur die sukses van sy toneelspel _Angelina_ het De Waal toe besluit om self 'n roman te skrywe. Met sy nugter verstand het hy 'n reeks toneeltjies op kunsmatige wyse inmekaar gepas en die resultaat was 'n leesbare roman, wat veral die jongeliede, vir wie _De Goede Hoop_ in die eerste plaas eintlik bedoel was met groot spanning gevolg het. Ons staan hier voor 'n gewigtige kultuurgebeurtenis. Dit naamlik: _in 1904 het die eerste Afrikaanse roman van die Twede Beweging verskyn_.[166] Die skrywe van _Johannes van Wyk_ was 'n daad van betekenis. Na al die gekibbel 'n _daad_. En 'n daad, wat vir meer as een die oë laat oopgaan het. Vir lange jare had die teëstanders van Afrikaans met triomfantlike gebaar hul onweerlegbare stelling opgedreun: "Het Afrikaans heeft geen letterkunde!" De Waal se antwoord was: _Johannes van Wyk_. "Die eerste oplaag het bestaan uit 500 eksemplare, en die drukkerskoste was toe slegs een-sesde van wat dit vandag vir so 'n aantal sou wees. Tog is ek destyds gelukgewens geword met my moed dat ek dit gewaag het om 'n boek in Afrikaans uit te bring."[167] Vir die voorstanders van Afrikaans was _J. v. W._ dan ook 'n welkome bondgenoot. Die Afrikaanse Taalgenootskap in Pretoria het onmiddellik 'n beroep gedoen op alle Afrikaners om dit te lees, en die meeste krante het dit warm aanbeveel. By die beoordeling van _J. v. W._ moet veral rekening gehou word met die omstandighede waaronder dit ontstaan het. Maar sedert die eerste uitgawe het nou byna twintig jaar verloop. De Waal het dit herhaaldelik omgewerk en in 1921 het reeds die vyfde druk verskyn, veral omdat dit vir drie publieke eksamens tegelyk voorgeskrywe was.[168] Noudat die taalstryd verby is moet ook die literêre waarde van _J. v. W._ bepaal word. Omdat egter in bou en opset _Die Twede Grieta_ soveel ooreenkoms daarmee vertoon, kan die twee romans tegelyk bespreek word. Die Twede Grieta is die dogter, van Johan Conradie, wat kort na haar geboorte, waarby haar moeder sterf, uit die huis van haar vader gesteel word en in Natal as Miss Grace Palmer opgroei. Andries Burger, pleegsoon van Conradie, loop saam met sy vrind, Bertie Muller, van die S.A. Kollege weg aan die begin van die Anglo-Boere-oorlog en hul sluit by die republikeinse leërs aan. Phineas Marais, stiefbroer van die "eerste" Grieta, Conradie se oorlede vrou, is die sondebok van die roman. Hy verlaat die Teologiese Kweekskool op Stellenbosch na die dood van sy vader, wat 'n groot erfenis nalaat, word 'n geldwolf, loop in die oorlog oor na die Engelse en vervolg Andries en Bertie, vir wie Hester Fourie, sy verloofde afgewys het as doodsvyande. Andries en Bertie beleef die wonderlikste awonture in die oorlog. Andries red Grace uit die hande van Kaffers, en Bertie word verpleeg deur Hester. Na die oorlog ontdek Conradie dat Grace Palmer sy doodgewaande dogter is, 'n feit wat Phineas se roofproses teen hom in duie laat val. Presies soos Johannes van Wyk eindig die verhaal met 'n driedubbele huwelik. Andries trou met die twede Grieta, Bertie met Hester en selfs Conradie slaag daarin om "'n sagsinnige liewe vroutjie van ag-en-twintig jaar" raak te loop, terwyl Phineas na Engeland vertrek om die reputasie van S. Afrika daar te verbeter. Ook die _Twede Grieta_ het in _De Goede Hoop_ verskyn, vanaf Jan. 1912. * * * * * "Het grondplan van de meeste Scottsche romans is: de held trekt de wereld in, beleeft komische of tragische avonturen en sluit in het eind zijn bruid in de armen. Dit geldt voor Waverley, Old Mortality, Abbot, Fortunes of Nigel, Peveril of the Peak, Quentin Durward, Rob Roy en meer andere; de avonturen zijn meestal die van den oorlog en van de politiek ... En naast dit hoofdtype spreekt dikwijls de sensatieroman van Radcliffe in de geheimzinnige verwikkelingen, het duistere mysterie, dat den lezer tot het eind in spanning houdt."[169] In hoofsaak pas hierdie karakteristiek ook op die twee romans van De Waal. Dit word begryplik as ons lees, wat hy self omtrent die ontstaan van _Joh. Van Wyk_ meedeel:[170] "Ek het tevore (d.w.s. vóór die skrywe van _J. v. W._) maar min romans gelees--net die van Van Lennep, Victor Hugo en 'n halfdosyn ander ..." Van Lennep herken ons dan ook dadelik in De Waal se romans en aangesien Van Lennep al sy slim draaitjies van Walter Scott geleer 't, het ons hier te doen met 'n navolging uit die twede hand.[171] Aan 'n goeie historiese roman kan die volgende eis gestel word: "Hij make gansch een tijdperk uit het verleden weer levend, in den vollen rijkdom van al wat er in omging, idealen en vooroordelen, zeden en gebruiken; hij geve voor een oogenblik de illusie, dat we tijdgenooten zijn van een voorbijgegaan leven, van een vergeten beschaving."[172] So iets eis natuurlik diepgaande historiese studie en nog veel meer. "Het is een gave van het genie, het algemeen menschelijke, het grootsche en geweldige, zoowel als de teerste gevoelstrillingen in de tragédie humaine onder welke vormen, in welke tijden ook, te voelen, te zien, te grijpen en uit te beelden met middelen die altijd treffen, die altijd leven van innerlijke waarheid."[173] Die historiese romanskrywer moet, soos Victor Hugo van Scott gesê het, wees: "'n buigzame solide geest, die in zich opneemt als weeke was het cachet van iedere eeuw en van ieder land en dezen indruk voor de nakomelingschap bewaart als onvernielbaar brons.[174] Nou ontstaan die vraag: In hoeverre het _Johannes van Wyk_ reg op die naam historiese roman? Walter Scott maak gebruik van 'n spannende intriege om sy historiese stof kleur en lewe te gee. Daar is 'n sterk didaktiese element in sy werk: "het aanbrengen van historiekennis, niet zoo zeer tot leering en waarschuwing voor toekomstige geslachten als wel uitsluitend om het hebben van die kennis zelve, het wekken van liefde en belangstelling voor het verleden. Die tendenz spreekt duidelijk uit de lange inleidingen, de geleerde noten bij den tekst, de ophelderingen en citaten aan het slot, de historische uitweidingen in de romans zelve."[175] In _Joh. van Wyk_ is egter die _intriege hoofsaak_. Die historiese agtergrond word gebruik alleen om die leser die illusie van werklikheid te gee. Daarvoor het De Waal 'n besonder awontuurlike tydperk uit die vroegste geskiedenis van die Kaap gekies, waarin hy sy karakters die wildste kaskenades kon laat uitvoer, sonder om die skyn van waarheid prys te gee. Pas in 1911 is die dagboek van Adam Tas ontdek op die Kaapse Biblioteek en in 1914 het Dr. Leo Fouché dit uitgegee. Die aantekeninge van Adam Tas stel ons in staat om diep in te dring in die Kaapse toestande gedurende die stryd van die boere teen W.A. van der Stel. Op vertroulike manier deel Tas allerlei klein feitjies mee, met behulp waarvan 'n romanskrywer sonder veel moeite 'n kleurryke beeld kan skilder van die boerelewe aan die begin van die 18de eeu. In 1904 het De Waal natuurlik nie die dagboek tot sy beskikking gehad nie, maar selfs na 1911 het hy skynbaar geen aandag geskenk aan die nuwe gegewens, met die gevolg dat sy uitbeelding van die historiese persone en toestande vaag en soms heeltemal onjuis is. Selfs die dokumente wat reeds in 1904 beskikbaar was,[176] het De Waal nie geraadpleeg nie, want die historiese vernis, wat op _J. v. W._ lê, is _baie dun_. Die feite wat die outeur verwerk, kon hy uit die eerste die beste skoolhandboekie gehaal het. Hy doen hoegenaamd geen poging om deur te dring tot die psiege van die manne, wat in die worsteling teen Adriaan van der Stel die eerste saadjies van ons nasionale bewussyn gesaai het nie. "Adam Tas en de mannen van 1705, die de rechten en voorrechten der kolonisten zo onmiskenbaar geformuleerd en zo dapper gehandhaafd hebben, mogen ... met recht genoemd worden de grondleggers van ons politieke zelfbewustzijn."[177] Wat vertel De Waal ons van die manne? Hulle was "_almal welopgevoede, knap boere, hoog aangeskrywe in die samelewing"_.[178] Henning Huising het _"die rykste man aan die Kaap geword deur 'n monopolie_". En die arme drommels is so onversigtig om by 'n "_effe opgeskuifde raam_", waarvoor "_net 'n dun wit gordyntjie_" hang "_op nie 'n alte sagte toon_" 'n gesprek te voer sodat Johannes _elke woord_ kon opvang! En dit terwyl daar sulke mense soos Piet Rob was, van wie Tas verhaal: "Mij is vertelt als dat de noordse Piet Rob deese morgen met zijn Paarde wagen na Hottentots Holland is gereeden, die Schoft heeft welligt op deese Lichtmis dag weder wat aan te brengen, want het een zeekere zaak is dat die vent 't verklikkers ambagt sterk oeffent, dan hij staat er mettertijd voor beloont te werden....[179] Selfs die gewigtige dokument teen die goewerneur lê oop op die skryftafel! En dis die manne, wat flou grappies maak met Starrenburg, die vent wat hul soos die pes gehaat 't, en van wie Tas in sy dagboek praat as "de schoft Landdrost,[180] Landdrost Beelzebub,[181] schofagtigen roffiaan".[182] Set maar 'n paar sinnetjies uit Tas se dagboek naas die floue geteem, wat De Waal hom in die mond lê en dan voel iedereen direk hoe onwaar, hoe absoluut vals die uitbeelding in _J. v. W._ is. Op Van der Bijl se raad om die dokumente teen die goewerneur liewer stukkend te skeur antwoord Tas: "Ag", sê Tas spottend, "lelik in die pekel bring! Wat is daar op stuk van sake, om te vrees? In g'n een van die ag-en-dertig beskuldigings teen die Goewerneur kom daar 'n sweem van sediesie voor nie...."[183] Vergelyk hiermee wat Tas in sy dagboek onder datum 28 Des. 1705 aanteken: "... immers zoude die eervergeeten vend (A. v.d. Stel) ons gaarne van kant helpen zoo 't hem anders doenlijk was, die vervloekte Tyran heeft de Ingeseetenen zederd eenige jaaren op een ongehoorde manier gedrukt en geplukt, dat ze bijna baloorig zijn geworden, nu soekt die onbeschaamden schendbrok de schuld van zijn hals af te schuiven en mannen van eeren op dusdanigen manier een smette aan te wrijven. O Tijden! O Zeden! dog de regtvaardige God mag men hoopen zal 't quaad eens op des bazen kop doen nederdaalen en niet toelaaten dat de Vroomen langer onderdrukt worden."[184] In die paar sinne voel ons die woes-laaiende passie van 'n man, wat veel gely 't. Dis glad 'n ander kêrel dan die Tas, wat De Waal so kalmpies laat redeneer oor die Goewerneur wat "ons planne mag dwarsboom".[185] Op pagina 186 word ons meegedeel, dat die goewerneur die volgende persone gevange geneem 't: Wessel Pretorius, Jacob van der Heiden, Pieter van der Bijl en Henning Huising. Op die volgende pagina begin Hoofstuk XXX met die woorde: "Op las van die Goewerneur en sy raad ... is Pieter van der Bijl, Henning Huising _en die twee ander_ op 'n skip wat op weg was na Amsterdam, gesit...." Wie is die _twee ander_? Uit die verband kan ons alleen tot die gevolgtrekking kom, dat De Waal Pretorius en Van der Heiden bedoel. Maar wat hy daarop laat volg is in stryd hiermee, want ons verneem, dat Van der Heiden in die Kaapse tronk bly. Hier bestaan dus duisterheid in die voorstelling.[186] Die historiese waarheid is, dat Henning Huising, Pieter van der Bijl, Ferdinand Appel en Jan van Meerland na Holland gestuur is om voor die Here XVII te verskyn.[187] Dat àl die gevangene, met uitsondering van Tas en Louw[188] die goewerneur om vergifnis gevra het, is ook in stryd met die historiese feite. Zevenhoven b.v. kon die landdrost met al sy dreigemente nie klein kry nie, en toe die raadslid Brommert hom aanraai: "Ga bij den Goeverneur en bid hem om vergiffenisse" was sy manlike antwoord: "Dat kan ik niet doen, ik hebbe de waarheid gezegd.... Is dit naer recht handelen? 't Lijkt beter naer Inquisitie."[189] Op pagina 186 kom daar nog 'n onjuiste bewering voor: ".... Willempie het aan die kêrels te kenne gegee dat, as hulle die waarheid van die klagtes wil ontken, hy hulle sal laat loop; maar _die laaste een het geweier."_ Fouché egter beweer: "Enkelen werden reeds bij het eerste verhoor door de dreigementen van Starrenburg zo bang voor "de scherpere middelen" die hen wachtten, dat zij alles deden, wat hun gevraagd werd."[190] Ook die spesiale pluimpie wat De Waal aan Tas gee, kan die leser onder 'n verkeerde indruk bring. "Na zijn gevangenneming gedraagt hij (d.i. Tas) zich niet met de standvastigheid, die velen van zijn minder begaafde broeders tonen.[191] Ook _Die Twede Grieta_ noem die outeur "'n historiese roman", maar weer is hier die intriege hoofsaak en staan die geskiedkundige gedeeltes meestal geheel los, nes hoofstukke wat gelig is uit 'n historiese handboek. In Hoofstuk II b.v. gee die skrywer op p. 52-62[192] 'n skets van die Engelse anneksasie-politiek. Op p. 159-163 word die oorgawe van Cronjé beskrywe; op p. 290-295 vind ons militêre beskouings en selfs die vernaamste punte van die vredesverdrag van Vereniging. Waarskynlik het De Waal met hierdie opsetlike byvoegsels die bedoeling gehad om sy jong lesers op aangename wyse 'n les in vaderlandse geskiedenis te gee, wat hulle in 1912 erg nodig had, want dit is bekend, dat die onderwys in dié vak veel te wense oorgelaat 't en dat selfs vandag nog die waarheid op allerlei wyse verdraai word. Die didaktiese element is dan 'n welbewuste poging van 'n patriotiese skrywer om die anti-nasionale onderwyspolitiek van die Engelse oorwinnaar teë te werk. Hier het ons dus 'n voorbeeld van die wyse waarop die politieke toestand na die oorlog invloed uitgeoefen het op die letterkunde. Dat die skrywer alleen deur 'n dorre betoog die nodige atmosfeer vir sy verhaal kan skep is 'n teken van swakheid. So kry ons geen begrip van die dramatiek van die worsteling nie. "De moderne historische romankunst veronderstelt, dat ge uw historie kent en dat een enkele toespeling genoeg is, om u in den tijd te verplaatsen en wie ze niet kent, moet aan die enkele toespeling maar genoeg hebben om zich het noodige decor te fantaseeren."[193] Die historiese verhoudinge moet ons voel "als een vanzelf sprekende bijzaak". Die doel moet wees om ons die reële lewe te laat meelewe, "gezien in zijn algemeene menschelijkheid door een modernen mensch en kunstenaar...."[194] Die moderne historiese roman is "een roman als elke andere, een greep uit het leven, het algemeen menschelijke in schoonheid gezien en uitgebeeld, om esthetische motieven gedacht en gevoeld in oude tijden en verhoudingen. De historische romanschrijver is niet langer de soms weerspannige slaaf der historie; de historie is zijn dienares geworden, die onderdanig en hulpvaardig, zich op den achtergrond houdend, aanbrengt, wat tot kennis van de economische, sociale, maatschappelijke toestanden, waarin de helden van 's kunstenaars verbeelding leven ter beschikking moet zijn."[195] De Waal staan dus nog heeltemal op die ou standpunt en dit spreek vanself, dat vir ons jongere, wat die moderne opvatting ken en waardeer, sy historiese uitweidings die eenheid van sy romans hinderlik verstoor. Die ware kunstenaar laat ons deur middel van die ervarings van sy persone, deur die uitbeelding van hul sielelewe voel, wat daar omgegaan het in die hart van die volk gedurende 'n seker tydperk. In Hoofstuk VIII slaag De Waal dan ook uitstekend daarin om ons deur middel van 'n samespraak tussen Bertie Muller en Kaptein Glide 'n stukkie oorlogspsigologie te gee. Maar meestal bly die intriege hoofsaak en is die oorlog 'n handige raam waarop die outeur oneindige awonture borduur. Dit was dan ook volstrek nie sy bedoeling om die innerlike roersels van die volksiel gedurende die wanhopige worsteling uit te beeld nie. Presies soos by _Johannes van Wyk_ het hy 'n periode uit die geskiedenis geneem, waarin hy sy persone die bontste awonture kon laat beleef en tog 'n glimp van waarheid behou. De Waal se twee werke is geen historiese romans nie, maar wel _intriegeromans_, presies soos die van sy leermeester, Jacob van Lennep. J.H. van den Bosch het op voortreflike wyse hierdie soort roman geskets[196]: "De stof der kunst is het karakteristieke en typische in zijn steeds nieuwe verwerkelijking. Als voortbrengsel der phantazie, behoort tot de kunst ook de reproductie van het toevallig-uiterlijke. Niet echter tot de beste. Het toevallige is niet noodwendig, het is waar noch onwaar. Tijdelijk mag het behagen, misschien door nieuwheid en gloed, voor een oogenblik spannen door vreemde ongewoonheid--weldra is het achter de bank geworpen en verouderd; de onverschilligheid der nakomelingschap velt er een zwijgend maar welsprekend vonnis over. Wil het eeuwig leven als de natuur, dan moet het kunstwerk--zelve Eeuwige natuur zijn, typisch en voleindigd. De Intrigeroman als zoodanig, niet kind van rijpe ervaring ... kind van één dag daarentegen is bestemd om op denzelfden dag te sterven. Het is de roman der willekeur, wier type men in den Graaf de Monte Christo heeft leeren kennen. De intrigekunstenaar (al is zijn gave benijdenswaardig) geeft ons geen werkelijkheid, niet de wereld vol karakter rondom ons te aanschouwen,--het is de droomwereld eener spelende phantazie. Zijn helden zijn marionetten, hij de man in de poppekast. Het is de roman der oppervlakkigheid, zonder diepte van leven, zonder inwendigen samenhang. In de mysterieuze natuur is ook alles bont en willekeurig dooreen-geworpen, als in een uitdragerswinkel;--voor oppervlakkige blikken: want in de diepte is alles één. Het is kunst zonder waarheid, zonder wijsheid, geest en beteekenis, omdat het kunst zonder idee is."[197] Ook De Waal se helde is marionette, aangeklede poppe, waarby die awontuur alle psigologie verdring. "Scherp getrokken is de lijn tussen deugd en boosheid. Hier ontwikkelen zich dan ook geen karakters; hier wordt ook geen moeite gedaan, om uit elk, overigens zo wonderlik samengesteld menselik hart, te halen, wat er, onder de werking van allerlei samenlopende of elkander strijdige invloeden, uit te halen is; verre van daar; onder al het levendig bedrijf, speelt ieder zijn hem toebedeelde rol op de meest passieve wijze; ieder van zijn kreaturen is gewaarmerkt tot een vast en onmiddellik te herkennen tiepe...."[198] Die enigste ontwikkeling, wat daar by De Waal se hoofkarakters te bespeur is, bestaan daarin dat die oorspronklike eienskap waarmee hy hul bedeel het, hoe langer hoe sterker word. Sy helde word al dapperder, sodat hulle in die laaste hoofstuk _Uebermenschen_ is, sy skurke al hoe swarter, totdat hul die baarlike duiwel in persoon word. Hy bedenk allerlei middeltjies, wat daarop bereken is om ons bewondering vir sy held te laat styg, of ons veragting vir sy skurke te vergroot. Johannes van Wyk bied homself as vrywilliger aan teen die Boesmans; hy is vergewingsgesind teen Gert en verpleeg hom as hy gewond is; hy red Hester Linde op besonder dapper wyse; as hy Gert heeltemal in sy mag het, neem hy geen wraak nie, maar wil alles vergeef; selfs Gert prys sy saggeaardheid: "As 'n vlieg in sy karringmelk val, dan red hy dit!"[199] Hy gee twintig guldens aan ou Fekkie; "die gebrek aan intellektuele geselskap het hy geweldig gevoel"[200] op die plaas by Villiers; van Fritz Köhler wil hy nie skinder nie; en as Gert sterf, dan voel Johannes "weer die kinderlike, broederlike liefde van jonger jare opstyg in hom".[201] Voorwaar, 'n voorbeeldige jong kêrel! 'n Tugendheld! So ook Andries Burger. Hy is wel 'n bietjie koppig op skool, maar De Waal laat ons goed voel, dat dit eintlik 'n goeie eienskap is, wat net pedagogiese leiding nodig het. As Andries dan ook Perold se skool deurloop het, word hy 'n tiepe van die nasionale student. Hy wil nie eers met sulke "rou rooi" dametjies, soos Grace Palmer praat nie, en die koppigheid van die kind moet ons bewonder, omdat 't die onversetlike wilskrag van die jongeling verklaar, wat teen die wens van sy pleegvader en professor tog oorlog-toe gaan. Andries is ook 'n sportsman van die eerste water; hy weier om met sy beste vrind 'n dop te gaan steek en verwyt hom ernstig sy losbandigheid en gebrek aan nasionale sin. Bertie se swakheid moet dien om ons 'n hoër dunk van Andries te gee. In die oorlog word Andries so gou gebrei, dat, "hy amper enigiets sou waag".[202] Hy maak 'n stoutmoedige aanbod aan Generaal De Wet (p. 159) en as verkenner is hy die dapperheid in persoon, wat altyd die vyand baas raak. Op 'n koppie red hy Bertie, neem drie National Scouts gevange en skiet een dood. Sy gewonde vrind verpleeg hy met die grootste selfopoffering (p. 206). Phineas voel "glad ongerus in Utrecht" as hy hoor, dat daardie waagduiwel ... in die rondte swerf as verkenner"[203] en al is hy ook nie vandag se kind nie, waar dit op geslepenheid aankom, moet hy telkens erken, dat Andries hom uitoorlê. Andries kry altyd die mooi rol; hy red Grace van die Kaffers, bring haar in veiligheid en voorsien haar van geld; hy maak die geld buit, wat Phineas en Loogman van die weduwee afgeneem het en stuur dit aan haar terug met De Jager. As Genl. De Wet 'n skitterende oorwinning behaal, dan is Andries daarby.[204] As veldkornet Potgieter in die nood raak, dan is 't Andries, wat hom raad gee[205], en met die hulp van twee vrinde bestook hy die Engelse uit 'n voordelige posiesie sodat die kommando ontsnap en die vyand groot verliese ly. Maar Andries is nie alleen 'n onverskrokke krygsman en verkenner nie, hy kan ook 'n mooi gedig maak en behaal selfs 'n prys daarmee.[206] As die vrede gesluit word, dan hoor ons: "niemand het die prysgee van die duurgekogte onafhanklikheid van die Transvaal dieper ter harte geneem nie as die jong hooghartige Andries."[207] By die tekening van sy skurke gaan De Waal presies op dieselfde wyse te werk. Die een laag swartsel na, die ander smeer hy op. Gert Rass steel blomme, bring Johannes daardeur in die moeilikheid, val hom aan met 'n karwats en wil hom verwurg; hy stook Abram op om Johannes deur die Boesmans te laat vermoor; wil die laken nie opsteek om Johannes te red nie, en het selfs minder gevoel vir sy neef dan die Boesman, Abram; jak Johannes af, wat hom verpleeg 't en laat sy ouers onder die indruk kom, dat sy neef hom gewond 't; aan Klaartjie vertel hy kluitjies oor sy neef; op die basaar fop hy met sy nommer, beskinder Joosten en beroof hom van sy "violet"; hy laat 'n vervalste brief in Johannes se sak stop om hom van hoogverraad beskuldig te kry; is dadelik gereed om sy ontsnapte neef te agtervolg en wil hom koelbloedig doodskiet; bedreig Hester Linde met 'n pistool, lieg as hy in die moeilikheid raak, en huigel vrindskap vir Johannes om hom te kan vergiftig. Gert word só gevaarlik in sy duiwelagtige haat, dat De Waal verplig is om hom op te ruim voor hy Johannes en sy vrinde kan beloon vir hul deug.[208] Phineas Marais, die eks-teoloog is ook 'n monster, wat al monsteragtiger word. Sy huigelary word hoe langer hoe geraffineerder, en om die bewondering vir Andries des te hoër te laat styg word sy teëstander al hoe gewikster in Fariseïese listigheid. Hy moet deur sy verraad en geldsug die nodige verwikkelinge skep, sodat Andries 'n kans kan kry om sy edelmoedigheid en onverskrokkenheid aan die dag te lê. Die laagheid van Phineas is die terrein waarop die patriot Andries, _le chevalier sans peur et sans reproche_ steeds met sukses opereer. Andries is dwarsdeur die roman die lieweling van die outeur, orals word hy verheerlik, orals word die pad vir hom skoongemaak. Op De Waal pas dan ook uitstekend die volgende verklaring van M.H. van Campen: "Twee eigenaardigheden hebben alle pseudo-menschscheppers gemeen, ten eerste: het verzoeten hunner nobele figuren tot dupen en engelen--welke twee begrippen, als men de gewikstheid der duivelen daarbij in aanmerking neemt, vrij wel elkander dekken!--; zij doen dit zuiver instinctmatig, of wel: een onduidelijk bewustzijn van hun onvermogen, in de menschschepping de aesthetische schoonheid te bereiken, doet hen streven naar de ethische, welk streven tevens tot gevolg heeft dat zij hun ignobele schepselen zoo zwart maken als de satan zelf is, daardoor wordt de ethische schoonheid langs een omweg bereikt: de lezer voelt, hoe boos de auteur op zijn figuur, hoe verontwaardigd hij is, het ethisch schoon bevindt zich dus in den auteur-zelf! En als het tweede dezer eigenaardigheden moet genoemd, dat de pseudo-menschschepper, hetzij min of meer bewust van zijn onvermogen als zoodanig, hetzij zelfs geheel onbewust daarvan en instinctief, de menschbeelding op het zooveelste plan doet terugwijken en het bijwerk brengt op het allereerste: het bijwerk van de "intrigue", van de taal, van de natuurbeschrijving, het bijwerk van alles en nog wat. Schiep de Heer in zes dagen heel de wereld en één menschenpaar, zij besteden dunkt mij, volle zes dagen aan het scheppen eener menschenlóóze wereld en stelen vijf minuten van den sabbath, om honderd menschen te maken! Die menschen zijn er dan ook naar ...--"[209] Alleen die volgende reserwe moet ek maak: wat bywerk van taal en natuurbeskrywing betref, is daar by De Waal geen sprake nie--hy vertrou enkel op 'n spannende intriege en 'n historiese versiering om sy verhaal leesbaar te maak--wat later bewys word. Hoe dat by De Waal alles afhang van die grillige toeval blyk uit die verlowing van Hester Fourie en Bertie. Hester sê Phineas af, nie as gevolg van 'n geweldige sielekonflik nie, waarin haar patriotisme en liefde in botsing kom. Tot op die laaste behou sy haar naïewe geloof in sy opregtheid, ja verneder haarself voor haar veragtelike aanbidder: "Ek weet, dat jy my sal beskou as 'n bedriegster, 'n valse skepsel ... Ek weet dat jy die naam van Hester Fourie sal verag, sal verfoei, sal wil uitdelg uit jou geheue, ...[210]. Sy is selfs gewillig om Phineas te trou al was hy ook "handsupper"--eenvoudig omdat haar eie pa ook sy nasie verraai het--'n rede wat psigologies absoluut vals is, omdat juis die skrynende pyn daardeur veroorsaak, haar die verlore ideaal des te inniger sal laat koester en haar verlange om dit in die minnaar terug te vind oneindig versterk. "Pa het my diep teleurgestel, maar Phineas sal sy man staan--_hy_ sal aan sy volk getrou bly", so sou die _vrou_ Hester geredeneer het, die vrou wat geloof het dat hy 'n volksleier behoort te word![211] As De Waal wou gehad 't, dat ons Hester Fourie moet bewonder as 'n fiere dogter van die Vrystaat, dan moes hy die bitter kneusing van haar meisieshart uitgebeeld 't by die oorlopery van haar vader en minnaar, die wondere, geheimnisvolle rypwording van haar kinderliefde vir Bertie en haar langsame bewuswording van die feit, dat haar gevoel vir Phineas 'n vergissing was. Maar in die roman gehoorsaam sy aan "'n onverklaarbare, waarskuwende stem ... 'n instink wat na geen menslike raad wou luister nie",[212] terwyl sy tog héél goed =weet=, dat Bertie die plaas van Phineas in haar hart ingeneem 't. Of het Phineas haar ook leer huigel? Haar liefde vir Bertie is nie 'n allesbeheersende, allesoorwinnende passie nie, wat haar met dwingende mag na die geliefde dryf, maar haar lot word beslis deur die absoluut _toevallige_ ontdekking van Nurse Nellie. Haar lewe is nie die langsame ontplooiing uit 'n innerlike drang, wat onverbiddelik dryf na die vervulling van 'n eie sielsgeaardheid nie, omdat die skrywer _nog nooit_ geloop 't op die slingerpaadjies, wat soos 'n wirrel-warrel-vlegwerk uitgesprei lê oor die groot wonderland--_das Ewig-Weibliche_. Die _blinde_ toeval! In _Johannes van Wyk_ het die nommertrekkery op die basaar 'n beslissende invloed op die lewensgeluk van ses persone. En as Johannes sy kans laat glip, dan speel dieselfde _blinde_ toeval hom die meisie nogeens in die hand, dan kry hy 'n geleentheid om Hester te red en verseker die flink optrede van sy vrinde hom 'n ongestoorde wandeling met haar. By die eetmaal is dit wéér die _blinde_ toeval, wat hom 'n sitplaas naas Hester gee; wat die kaptein en kolonel met plotselinge doofheid slaan, sodat hy sy geheimpies uitvoerig aan haar kan vertel. Voorwaar, Johannes laat ons dink aan Van Lennep se motto by _De Roos van Dekama_. Hy is die man wat: _"wacht en stille sitt"_ en tog alles kry, terwyl Gert met al sy slim planne homself in die ongeluk stort. Joosten, vir wie Fritz Köhler, "g'n enkele keer die kans wou gee nie"[213] om met Jeanette te praat nie, word ook deur die _blinde_ toeval gehelp--anders was hy vandag seker nog ongetroud! En Grace Palmer? Haar huwelik is afhanklik van die toevallige ontdekking, dat sy die Twede Grieta is. Sy self gee drie redes op, waarom 'n huwelik met Andries onmoontlik is.[214] "De Intrigeroman kan alles bewijzen. Hij is een droom; de natuurwet is er buiten dienst gesteld."[215] Om dié rede behoef dit dan ook geen verbasing te wek nie, dat daar nog 'n hele reeks onwaarskynlikhede in die twee romans te vind is, o.a. die verdwyning van Grieta, die onvoldoende motivering van die haat tussen Andries en Phineas en veral die feit, dat Conradie die Kaap verlaat sonder Andries mee te deel wie Grace is. Op die manier kry Andries nog 'n kans om sy koppigheid te wys en die feit, dat hy nou al deur sy oorlogervarings tot selfstandige man geryp is, verhinder sy pleegvader nie om hom nog soos 'n stout seuntjie te behandel nie! In _J. v. W._ laat die karakter van Abram ons ook twyfel aan die egtheid daarvan; die skoot wat Abram net presies in die hart tref, terwyl hy op Johannes se hart mik, verwek 'n skeptiese glimlag. Dat Gert in die gifdrinktoneel hom so maklik laat fop, klink ook onwaarskynlik. De Waal slaag daar nie altyd in om sy sterk-romantiese gegewens deur 'n onweerstaanbare suggestiewe werking tot onbetwyfelbare realiteit te maak nie. Dit blyk ook duidelik uit Andries se awontuur by Utrecht. Ons verneem dat 't "buitengewoon donker" is--só donker selfs, dat die ruiter "nouliks die kop van sy pêrd kon sien."[216] Tog laat "'n warrelwindjie 'n dun stofwolkie ... opstuif"! Later eers word die terrein deur bliksem af en toe verlig. Maar dit bly só donker, dat die kaffer "slegs 'n donkere gestalte" is. Die skrywer laat ons egter nie =voel= deur allerlei fyn trekkies nie, dat dit werklik donker is. Hy teken die hele toneel asof dit alles in die skroeiende son gebeur 't. "Verbysterd en asof half lam leun sy (Krysie) met haar een hand teen een van die opstaande rotse." Het Andries kat-oë gehad, of het hy dit ook alles, "met die hulp van (die) weerlig" so haarfyn gesien? Hy soek nie voel-voel na die gewere en bandeliers nie--hy tel sommer "een van die twee Lee-Metfords en die bandeliers op ...". Hy loop nie struikel-struikel oor die los klippe in die donker nie--"hy _nader_ ... die meisie". En sy =sien= hom "verward" aan; "sy skud haar kop", as hy haar iets vraag en "aan haar kappie en jas kon jy ... =sien=, dat sy terdeë met klei in botsing gewees het." Het dit ook alles gebeur met die hulp van bliksemstrale, want dis nog só donker, dat hy byna oor die twee doodgeslaande perde val. Die gebrek aan suggestiewe besonderheidjies belet ons om die waarheid van die nagtelike toneel te voel. Die skrywer het dit nie innerlik deurleef nie, maar met sy nugter verstand die awontuur inmekaar gesit. En hy was hier tog op bekende terrein, want hy was self onderwyser in Utrecht en het seker meer as een van die donderstorme gesien, wat met sulke plotselinge felheid kan neerswaai, so geheel anders as in die Kaap. Die donderstorm word as volg beskrywe: "Die stormwolk, waaruit soveel _vog gegiet_ en _vuur geskiet_ was, was nog met onverminderde water en elektrisiteit belaai en woed nog aldeur voort, (dus 'n wolk, wat voortwoed!) maar nie meer vlak bo-kant die hoofde van die jong twee nie. Die reusagtige massa was na die noordweste gedrywe, en slegs die nadruppels val nog by die vlugtelinge. Met die ooptrek van die hemel kom ook die opgaande maan te voorskyn."[217] Van natuurviesie geen sprake nie, nog minder van indiwiduële impressie of verrassende segging. Die hele beskrywing word gegee enkel om die laaste sinnetjie, want Andries moet 'n kans kry om "die sewentienjarige poppie" te bekyk. Die beskrywing van Patrysvlei[218] is soos die van 'n afslaer, wat 'n plaas wil verkoop. Patrysvlei is "'n lushof" met mooi draadheinings. Daar is 'n "deftige woonhuis" met "netjies ingerigte buitegeboue, stalle, krale, kampies en pluimveehokke"; "_in_ sag groen gelowerde vrugteboorde", 'n groot tuin, 'n "massiefgewalde dam", deur 'n "altydlopende stroom gevoed" en verder "uitgebreide, duidelik afgebakende saai- en weilande". Die skrywer verseker ons, dat 't "'n bekoorlike landgoed, 'n paradysie" is, maar so 'n vendusieagtige ophemeling laat ons totaal koud en het met kuns niks te maak nie. Die van buitegekome obserwatoriese gewaarwording is nie deur die van binne opstygende deurvoeling tot 'n psigiese verbeelding geryp nie. Die verslag van die voetbalwedstryd in hoofstuk vyf van _Die Twede Grieta_ is ook 'n bewys van De Waal se onmag as kunstenaar. So 'n beskrywing kan 'n rapporteur van 'n agterveldse krantjie ook gee, want dis kleurlose joernalistiek, sonder 'n persoonlike aksent, in die allergewoonste voetbaljargon. Die partytjie by Bertie was in 'n groot saal "waar die meeste _van_ die mense in vrolike gebabbel vergader was.... Verversings en lekkernye is intussen rond_gedeel_ en van die keurigste sterk dranke kon jy te drink kry."[219] In _Johannes van Wyk_ nog 'n staaltjie: Hester en Johannes sing saam op die rots: "Toe begin hulle _weer_. Al die ander was stil as die graf. Heerlik _weer_ lui (weerlui?) die skone melodie. Trillend _weer_ het iedere noot in die rotsagtige kloof van kant tot kant _weer_klink. Met soveel _ge_volg is elke woord uit_ge_bring _ge_word dat dit in_ge_dring het tot in die diepste hoekie van elke hart en die fynste snare daar _ge_roer het. Was dit dan wonder dat selfs Louise haar oë vogtig _ge_word het?[220] Viermaal _weer_; sesmaal _ge_ opmekaar gestapel! en dit in ses-en-'n-halwe reël! By die waaragtige kunstenaar, wat hom diep in sy stof inlewe, verander ritme, styl, taal, woordekeus voortdurend al na gelang van die stof. De Waal wil hier musiek in woorde verklank en hy hakkel soos 'n doofstomme. Die mooi alliterasie: "Trillend weer het iedere noot in die rotsagtige _k_loof van _k_ant tot _k_ant weer_k_link" gaan verlore in die aanswellende gutturale kakofonie. De Waal se styl het geen eie geluid nie. Sy taal is die van die koele gedagte, ontspring nie uit 'n ontroerde gemoed nie, mis harmoniese ritme. Nooit voel ons; daarin die koorsagtige klop van die digter, nooit tintel daarin die warm liefde vir singende woorde nie. Kort en saaklik deel hy ons mee, soveel as nodig is om die intriege te verstaan, soms met katalogusagtige dorheid. Grace word ingelei in "'n kamer van middelmatige grootte, wat klaarblykelik gedien het vir eet-, slaap- en werkkamer tegelyk, want in die middel staan daar 'n tafel met 'n bord, 'n kaasbak, 'n suikerpotjie, 'n standertjie, 'n paar koppies en pierinkies en nog meer sulke goed; naby die venster sien jy 'n tafeltjie met 'n goedkoop naaimasien en 'n werkmandjie daarop, terwyl, aan die teenoorgestelde kant van die kamer, die voetenent van 'n ledikant van agter 'n Japanese skerm uitsteek. Verder bemerk jy daar ook 'n wastafeltjie en enige ander meubelstukke--almal oud en eenvoudig, maar net en sindelik."[221] Geen verrassende wending, geen metaforiese vermoë. Dit is net asof hy 'n reusagtige settery het, waarin die sinne netjies in hul bakkies gerangskik staan--_la phrase fait une fois pour toutes_.[222] As iemand skrik of verbaas is, dan het hy "wydgespalkte, wit kykers", (_J. v. W._, p. 37); Malherbe en Joosten volg Johannes se bewegings "met beklemde harte en wyd-geopende oë", (_J. v. W._, p. 71); "Die dominee sien sy dogter met wydgespalkte oë aan", (_J. v. W._ p. 149); "die meid, met 'n uitdrukking van angs in haar groot, wit oë". (_Tw. Gr._, p. 7). "'n Klein gil _verlaat_ sy bors, en met wydgespalkte kykers starend staan hy vir 'n oomblik asof versteend", (_Tw. Gr._ p. 173); "ontsettend verras staar hy die meisie met wydgespalkte oë en ope mond aan", (_Tw. Gr._, p. 392); "Palmer!?" roep Conradie, met groot oë, verbysterd", (_Tw. Gr._, p. 353); "Maar voor hy iets meer sê, deins hy verskrik terug, en staar haar met wydgespalkte oë aan", (_Tw. Gr._, p. 350); "Met wydgeopende, verwilderde kykers staar hy die besoekster asemloos aan", (_Tw. Gr._, p. 369); "Met ope monde asof deur towery geboei, gaap hulle die singers in verlore bewondering aan", (_J. v. W._, p. 97); "die trotse Chrissie staar met wye fonkelende oë vaag op na die plafond", (_Tw. Gr._, p. 224). As Boonzaaier dié romans moes illustreer ...! Dieselfde uitdrukking kom ook by Van Lennep voor: "Welnu! waar wacht gij op?" vroeg de man, wien de uitdaging gold, aan den voerman, die _met wijd opgespalkte oogen_, dit tooneel stond aan te gapen."[223] Soms laat De Waal nogal wonderlike maneuwers uitvoer: "Maar Jeanette het alreeds haar _oë_ met stille valksblikke na huis, werf en elke plekkie daar rondom, vir sover as haar gesig nie =versper= was nie _geslinger_", (_J. v. W._, p. 199); "Sy oë begin van vooraf in sy kop te rol", (_J. v. W._, p. 15). Nog 'n ander stylverstening is: "'n Rilling loop deur sy lyf", (_J. v. W._, p. 38); "'n Vinnige rilling loop deur die hele lyf van Johannes", (_J. v. W._, p. 215); "'n Ysige rilling tref die lede van die sielvermoeide student", (_Tw. Gr._, p 389); "Hester haar liggaam tril van die skok", (_Tw. Gr._, p. 200); "wat 'n gril skud sy lede", (_Tw. Gr._, p. 250); "Dit was of Andries 'n geweldige skok deur al sy lede kry", (_Tw. Gr._, p. 314). "Wat 'n rilling loop daar deur sy hart", (_J. v. W._, p. 72). Van Lennep gebruik die uitdrukking ook: "Een koude rilling liep mij door de aderen."[224] Nog 'n ander stylverstening is _asvaal_ of _vaal soos as_.[225] So sou ons die hele inwentaris kan opmaak van die bakkies in De Waal se settery; van die beperkte aantal stereotiepe uitdrukkings, wat met tergende reëlmatigheid by amper elke dialoog voorkom--die "knersende tande", "geamuseerde gesigte", die "hande in die hare", die krappery agter die ore, of op die kop, die "bevestigende knikkies", "wit bewende lippe", "glinsterende, _wetende_, verwilderde, verslindende ... oë"; "vuurrooi wange", "veel-betekende (?) glimlaggies", "angstig-kloppende, bonsende harte" en al die verskillende soorte _kyke!!_--o.a. "die kyk ... wat as 'n dolk tref", (_J. van W._, p. 46). Dan nog De Waal se besonder hartlam-uitdrukking =kykers=--van allerlei aard, diep, vurige, swart, donkerbruin, glimlaggende, skitterende, medely wekkende, sielvolle[226], glimmende, bewonderende, grys, groot, ope, blink, pragtige, patetiese....[227] 'n Enkele maal word ons verras deur 'n raak tekening: "rooi as 'n granaatappel", (_Tw. Gr._, p. 121); "met 'n berouvolle krakie in sy stem", (_Tw. Gr._, p. 269),--maar dis nes 'n eensame blommetjie in 'n vaal stoppelland. Meestal is De Waal doodtevrede met die ou beskrywende adjektiewe, wat die Neerlandse skrywers van vóór 1880 duisendmaal afgerinkink het. Dit blyk veral waar hy die uiterlik van sy persone teken. Hester Linde het "'n _lelie-blanke_ kleur, afgewissel deur die _roseblos_ van gesondheid, ... daarby vertoon sy 'n paar oë so helder, so _hemelsblou_, so _sielvol_, as g'n digter of skilder sou kan teken nie; 'n lieflike neusie gelyk en reg _as van 'n marmer beeld_." (_J. v. W._, p. 63). Sy is 'n _engelagtige_ wese, (_J. v. W._ p. 72 en 162) met _hemelse_ oë; ook Grieta is "'n _beeldfraaie_ mens.... meer geskik vir die tuiste van engele, dan vir hierdie prosaiese aardbol", (_Tw. Gr._, p. 1); "'n buitengewone _juweel_" met "melkwit hals" en "goudbruin hare, wat tot sieraad sou gestrek het vir die skoonste _towergodin_", terwyl Hester weer 'n "liewe _juweeltjie_" is, "'n allerpragtigste kind, die _beeldskone_ predikantsdogter" met "'n _sneeublanke_ gelaat". Sy is "die liewe engel wat dag en nag Johannes se gedagte besig hou en 'n _vuur_ in sy hart _aangesteek_ het wat niks kan uitblus nie...." (_J. v. W._, p. 178). Ook Grace laat "'n _vlammetjie ... ontbrand_, wat Andries nie lig kon _blus_ nie". Nes by Hester word ons verseker van die magteloosheid van die skilder en nou ook nog van die beeldhouer: "Het ooit 'n skilder 'n kinnetjie pragtiger geskets? Het ooit 'n beeldhouer 'n mondjie bedeel met soveel uitdrukking, soveel karakter, soveel _soete onskuld_, as wat vertoon word deur daardie twee gesonde, klein, allerliefs gevormde lippies?" (_Tw. Gr._, p. 239). Sy is ook soos haar moeder "meer geskik vir die tuiste van engele": "Dat 'n regtige, gewone, aardse mens so _fouteloos_ (anglisisme!) daar kon uitsien, sou hy nooit kan geglo het nie." Ons glo dit dan ook nie!! Mens moet na Tollens en sy konfraters gaan om die sussies van De Waal se engeltjies te kry. Hoor maar hoe Tollens "_Het Ongenoemde Meisje_" "besing"[228]: "Der nachtegalen zang is schoon, Maar tienmaal schooner is haar toon, Haar stem doortintelt merg en bloed; Geen ziel, die zij niet smelten doet; Geen booswicht is er, als zij zingt, Wien niet een traan in de oogen dringt. Zij zweeft, als had zij wiekjes aan: Haar zooltje laat geen teeken staan. Haar vlechten zijn als ravengit, Haar boezem is als zwanenwit; Geen enkel sproetje vlekt haar kin En 't englenzieltjen evenmin. Wie zulk een meisje ooit ontmoet, Zoo schoon, zoo rein, zoo engelgoed; Wie 't orglen van een stem vernam, Zoo fraai of ze uit den hemel kwam, Geloof hij 't vast--zweer hij 't vrij: Dat is mijn meisje! dat is zij!" De Waal se "fouteloos fraai" meisies dra natuurlik ook klere, "fouteloos passend" soos Grieta; hul het "lieflike gelaatstrekke", "pragtige elegante" gestaltes, of anders "heerlik-fraai--slank en tog vol"; meestal "langwerpige" gesiggies soos Hester Linde, Hester Fourie en Grace; maar die koddigste is wel die _plomp_[229] wange, wat by De Waal blykbaar die betekenis van die Engelse _plump_ het!! Vergelyk ons nou hiermee die manier, waarop Van Lennep sy dames en here teken, dan val die sterk ooreenkoms dadelik in die oog. In _De Roos van Dekama_ word Madzy as volg voorgestel: "Voor zooveel men, nu zij gezeten was, haar gestalte kon beoordeelen, was zij rijzig van postuur; doch haar fijne leest was gewikkeld in een zwarten zijden mantel, die niets liet bespeuren dan de bevallige ronding van een _leliewitten_ arm.... De kap van den mantel bedekte het hoofd, en was onder de kin vastgestrikt, doch liet echter vryheid om de _edelste_ en tevens innemendste _wezenstrekken_ te beschouwen, welke immer in het hart eens jongelings liefde verwekt hebben[230]. De strenge regelmaat des beloops van neus en voorhoofd, welke aan het profiel der Grieksche Juno herinnerden, was getemperd door den zachten, minzamen opslag van _twee groote, helder hemelsblauwe oogen_, overwelfd door gitzwarte wenkbrauwen, zoo zuiver van omtrek, _als waren zy door een penseelgevormd_, en door de kuiltjes welke in de van gezondheid schitterende wangen en in de ronde kin als tot een schuilplaats voor de bevalligheden gevormd waren. Een klein vlekje ter zijde der bovenlip, instede van het gelaat te ontsieren, stak geestig af tegen de blanke tinten van het fijne, met blauwe adertjes gemarmerde vel, en verhoogde de levendigheid van uitdrukking der wezenstrekken, vooral wanneer zij zich tot een lachje saamtrokken, en de halfgeopende rozemond, de dubbele rij der hagelwitte tandjes ontdekken liet."[231] Vir Reinout is Madzy dan ook dadelik 'n "_lieve engel_". "Reinout ... had een wel niet rijzige, maar toch in allen deele _fraai gevormde_, gestalte. _Ravenzwart haar krulde_ hem met bevalligheid om de slapen; zijn gelaatstrekken waren fijn en regelmatig, en schoon van nature bleek en door de zuiderzon en de vermoeienissen des oorlogs met een gele tint overdekt, hoogst bevallig en innemend. Geest en _scherpzinnigheid_ straalden uit zijn gitzwarte oogen, wier _levendigheid_ waarde gaf aan alles wat hij zeide."[232] Malherbe "was middelmatig van gestalte, welgeset, kragtig gebou. Sy blas kleur en Paryse neus het duidelik te kenne gegee dat hy van Franse afkoms was; en sy groot welgevormde kop, versierd met 'n bos digte, _pikswart krulhare_, het blyk gelewer van meer dan 'n gewone mate van harsings; terwyl sy diep, vurige, donkerbruin kykertjies, wat treffend gepas het by sy swaar wenkbroue, die _wakkerste skerpsinnigheid_ verraai het." (_J. v. W._, p. 61.) Daar is nog meer reminisensies aan die versteende terminologie van vóór 1880 by De Waal. "Iedereen luister met ingetoë bewondering na die _sielverheffende_, heerlike musiek", (_J. v. W._, p. 228); _verbryselende_ tyding, (_J. v. W._, p. 251); "wat daar in sy gemoed omgaan, kan beter verbeel dan beskrywe word", (_J. v. W._, p. 106); 'n _ontluikende_ man, (_J. v. W._, p. 8). De Waal besef nie die gevoelswaarde van die woord _ontluikende_ nie, want ofskoon "'n ontluikende _maagd_" 'n doodgewone staaltjie van die Parnastaal is, kan ons ons moeilik 'n ontluikende _man_ voorstel. In _Die Twede Grieta_ kom ook nog voor: "_verhewe_, edele gelaatstrekke", (p. 209); "_onvergeetlike, hartstrelende_", (p. 318); "'n soet druppel in die bitter beker", (p. 12); "_hartedrif_" (p. 382); "dit was asof 'n _priem_ sy hart deurboor en sy bloed yskoud word", (p. 96)[233] "'n Vloed van bitter onaangename gewaarwordings deurstroom sy beklemde gemoed", (id. vgl. _J. v. W._, p. 174); "sy was weggevaar na die heerlike wêreld van die sorglose vergetelheid, rustig in die arms van die slaapgod ...", (p. 238); "_oorstelp_ van vreugde en droefheid", (p. 174). Aan beelde waag De Waal hom baie selde en as hy dit doen, dan is 't gemeenplaatse, of ridikule voorstellings soos: "Hy kon sy brein in geen ander rigting laat vloei nie" (_Tw. Gr._, p. 259); "Die nommer van die meisie wat nou so dryf op die hete onstuimige stroom van sy gedagtes", (_J. v. W._, p. 64); sy gedagtes rol oor al die gebeurtenisse van die aand terug", (_J. v. W._, p. 106); "Die digte sluier wat haar geestesoog bedek het, is afgeruk", (_J. v. W._, p. 174); Andries hoor Grace se "silwerstem. Dit _tril(!)_ die snare van sy hart", (_Tw. Gr._, p. 259); "Byna onmiddellik daarna, soos in 'n towerslag verander haar gelaat in glad 'n ander plooi ..." wat net so 'n wonderlike metamorfose is soos die van Andries, wat volgens Phineas van 'n _askoek_ tot 'n _doring ontwikkel_, (_Tw. Gr._, p. 242 en 382). "Jacob van Lennep was van 1829 tot zijn dood in 1868, Rijks-advokaat; bijna 40 jaar dus. Het ambt maakt de man. Deze man moet dus wel tot in z'n tenen advokaat zijn geworden, vooral omdat-ie van z'n eigen natuur al had, wat dat ambt in 'n mens pleegt te ontwikkelen: handigheid in 't pareren en uitvallen; scherpzichtigheid van elk plekje dat de tegenpartij bloot geeft; en bij deze schermmeesters-talenten, toch eenvoudige waarheidszin en oprechtheid....[234] Dieselfde eienskappe is ook te vind in die romans van Advokaat De Waal. Hy het sy eie pleiterstalent aan Malherbe geskenk en die kruisverhoor van Gert is een van die besgeslaagde gedeeltes van _Johannes van Wyk_. Phineas behaal ook 'n advokate-oorwinning op die Smithfielders en die weduwee, en sy listige draaitjies laat ons meer aan die geregshof dan die Teologiese Kweekskool dink. Vir die samestelling van sy intrieges kon De Waal dan ook profiteer van sy eie ervaring by die geregshof, 'n element wat 'n ruim plaas beslaan in albei romans. Die lewendigheid van sy dialoog laat aan dieselfde invloed dink. Oor 'n raak antwoord staan sy persone selde verleë, en tog ontaard dit nie in 'n vernufsdialoog nie, maar is gewoonlik 'n weergawe van die los natuurlike gesèlstoon. Dat hy dit egter nie altyd tref nie, bewys die volgende kromtaal, wat hy in die mond van Professor Clarke lê: "Jy het skone vooruitsigte, _my jong_ (sic!), as jy net getrou by jou studies wil bly; en ek gee jou my woord, dat alles, wat ek kan doen om jou meriete bekroon te kry met die sukses, wat dit verdien, _sal_ ek.[235] Ook Ds. Kestell en Conradie spreek Andries toe as _my jong_.[236] 'n Staaltjie van gebrekkige psigologie vind ons in _Die Twede Grieta_. Dis Andries se verjaarsdag en hy moet natuurlik die gewigtige gebeurtenis aan sy maat op skool meedeel. "Mag jy soet opgroei! fluister die ander grappig terug."[237] Wie sou so 'n ou-tante-agtige wens verwag van 'n kind van elf jaar? As hy nou nog gevra 't: "Het jy baie presente gekry?" dan kon ons dit verstaan! By De Waal kan ons konstateer 'n byna volslae veronagsaming van die volkstaal. Hy was een van ons eerste skrywers en het soos weinig ander die kans gehad om gebruik te maak van tiepies Afrikaanse wendinge, wat in die rykste verskeidenheid net op die lewewekkende adem van die kunstenaar gewag 't. Maar in plaas daarvan gebruik hy die dorre beendere van 'n voos ou-tydse retoriek, wat al twintig jaar morsdood was. Of wat uit kultuuroogpunt nog veel erger was, hy leen hot en haar van die Engelse en set die jong lesers van _De Goede Hoop_ 'n onsmaaklike hutspot à l'anglaise voor--juis dié mense, wat hy, as taalyweraar, moes oortuig van die deugdelikheid van die Afrikaanse taal. As De Waal woordkunstenaar gewees 't, dan sou hy op sy togte met die Rondgaande Hof, wat hom in nou aanraking met al die klasse van die samelewing oor 'n uitgestrekte gebied van die Kaapprovinsie gebring 't, die volkstaal beluister 't, met volle teue die fris veldgeur van die ongerepte Afrikaanse idioom ingedrink 't. En indien hy ook al dikwels die verpestende lug, wat stadig maar seker by ons taalvensters ingewaai het, moes opsnuif, was dit dan nie juis sy heilige plig as _voorman_ om met speurende sorg alle uitlandse bysmakies uit die nasionale taalspys, wat hy vir argelose jongeliede opgedis het te verwyder nie? Maar die Engelse stormwind het De Waal omgewaai en al het hy in die afgelope sewentien jaar effentjies gespartel om op te staan, die vyfde druk van _Johannes van Wyk_ en die twede druk van _Die Twede Grieta_ bewys dat dit hom tot nog toe nie geluk 't nie. In sy dissertasie _Taal en Poësie van die Twede Afrikaanse-Taalbeweging_ het Dr. E.C. Pienaar gekonstateer, dat met betrekking tot anglisismes _Johannes van Wyk_ "aan 'n ongeneeslike kwaal ly".[238] In _Die Burger_ van Augustus 1921 laat De Waal hom as volg daaroor uit: "Is dit die skuld van die outeur dat soveel anglisismes burgerreg verkry het in ons taal? Toe ek die boek geskrywe het, het ek die spreektaal ten naastenby weergegee soos hy gebruik geword het, nie soos ek of my taalvriende sou verkies het dat hy moet wees nie. My skryftaal was maar 'n weerspiegeling van die spraak.... Die woorde lyk (hou van) en kyk (blik) ... sou ek darem in geen geval laat vaar het nie. Hulle het pos gevat in ons taal en verarm dit nie." Dr. Pienaar het ongetwyfeld gelyk as hy beweer, dat De Waal se taal "'n weerspiegeling was van 'n kunsmatigvervalste spraak-werklikheid, soos die onder bepaalde anti-nasionale skool-invloede in bepaalde kringe geheers het."[239] Tereg word ook verder gelaak die gebrek aan "historiese atmosfeer" in _Johannes van Wyk_ "omdat die skrywer deftige Hollanders van die jaar 1700 anglisismes in die mond lê, wat tuis hoort by verengelste Afrikaners van twee honderd jaar later, en selfs dan nog maar in sekere kringe."[240] "Moed broei moed" is die vertaling, wat Grace Palmer gee van "Courage breeds courage". Andries verbeter dit tot: "Moed kweek moed"[241]. Dit is presies die wyse waarop De Waal te werk gaan. Sy _gedagtewêreld_ is Engels; en sy skrywery is 'n langdurig gesukkel, 'n kriewelagtige gepeuter om aan Engelse gedagtes 'n Afrikaanse tint te gee. Só kan geen kunswerk ontstaan nie. Ons stuit gedurig op uitdrukkings en woorde, waarvan die Engelse voorbeelde hul direk aan ons opdring. Dit is dan ook 'n vergeefse poging om die twee romans van anglisismes te suiwer, wat die skrywer alreeds probeer doen 't; die rooi suurdesem het deur-en-deur getrek tot in hul kern, soos blyk uit die volgende paar voorbeelde wat gemaklik verdubbel kan word. In _Johannes van Wyk_, vyfde druk 1921, kom voor: p. 29, "sou hy 'n twintigtal van daardie gebroed binne vyf minute kon uitgevee het; p. 149, "Wat 'n jammer ..." p. 173, "dat F.K.... sy kop mag verloor en 'n hand in so 'n daad hê; p. 174, Sou sy nie ... iets kan sê of doen wat hom mag weggee nie? p. 215, (hy) bind sy rooi sakdoek oor _die groter deel_ van sy gesig; p. 224, Die twee lawwe kêrels ... vind hulle uitgesny deur "die Franse advokaat"; p. 76, "Gou nou!" _haas_ Joosten sy twee vrinde _aan_, ... In _Die Twede Grieta_, twede druk, 1921: p. 11, watter adres hom in Johannesburg sou vind, p. 54, Brittanje steek weer sy vinger in die pasty; p. 136, 'n Stuiwer vir jou gedagte; p. 149, maar sy vrees het nog die bo-hand gevoer; p. 213, Ons kon om die lewe nie raai; p. 242, in die klein uurtjies van die nag; p. 308, die gees van jingoïsme--waarvan alle ... Afrikaners in die stede prooi was; p. 326, koerasie byeengesamel; p. 328, in watter woorde die nuus te breek; p. 377, Die aparte uitdrukkings, wat daar beurtelings op die gelaat van Grieta verskyn het ... was 'n studie.--_Plompe_ wange is reeds in 'n ander verband genoem. In _Die Twede Grieta_ hoor ons nog van 'n _milde_ behandeling! (Eng. mild). Ook die volgende uitdrukkings, meestal onbeholpe vertalings, toon duidelik aan hoe De Waal in Engels dink en dan 'n woord of wending kies, wat glad nie in die verband pas nie. In _Johannes van Wyk_ b.v. p. 48, aan die agterdeel van die huis; p. 80, 84, 246 die gestremde (Eng. strained) stilte, verhouding, ens.; p. 84, En hy ... ontmoet haar lippe met syne ... in 'n soete, hartelike kus; p. 101, U het ons almal uiters gul vergas; p. 180, Die stem klink op verhewe toon[242]; p. 217, jy 't my in 'n desperate weg gedring; 'n goeie dag gee. In _Die Twede Grieta_: p. 41, Die ruime stellasies ... was besprenkeld van toeskouers[243]; p. 56, Op laasgenoemde plek spring daar 'n stad op; p. 59, tegelyk sou die forte by Pretoria gegryp word; p. 198, sy volledig die sin; p. 175, Intussen doen die verpleër aldeur alles in sy vermoë om die vloei van die bloed te stuit, en werklik was die lekkasie(!) binnekort aanmerklik verminder. _Kyk_ (blik), _kom kyk_ (besoek) en _lyk_ (hou van) is vaste uitdrukkings van De Waal. By die gebruik van voorsetsels is hy ook gedurig onder Engelse invloed of maak hy die snaakste foute. In _Johannes van Wyk_ b.v. p. 19, onttrek ... uit; p. 24, voorsien ... met[244]; p. 59, trakteer met lekkers; p. 60, deelneem in; p. 61, Aan sy breë mond kan jy ... lees; p. 71, vermorsel aan 'n rots; p. 96, hy roep op die sangpaar; p. 128, vervang met; p. 170, gedagtes in die saak vorm; p. 180, om jou naamtekening aan hierdie getuigskrif ... te verkry; p. 204, hy hou hom onledig aan die heel-maak van 'n ... mandjie; ens. In _Die Twede Grieta_: p. 335, om hom met die nou gang te begewe na sy kompartement; p. 344, berus by haar laaste antwoord; p. 369, hy spring met 'n skrik _in_ sy sitplaas op; p. 388, 'n kelkie ... tot mekaar se gesondheid drink; p. 227, "Kom!" roep die boer aan die pêrde; p. 156, duskant van Paardeberg; p. 285, ryk in bobbiaan ...; ens. 'n Voorbeeld van stokkerige Hollands vind ons in _Johannes van Wyk_, p, 190: Die _verbeide_ vyand. Telkens is die woordskikking verkeerd. In die _Tw. Gr._, p. 47, b.v. Die trant van die spel, ja, het so 'n keer geneem, dat, binne vyf minute na die ongeluk, _was_ een van die donkerbloues in staat ...; p. 79, Hy het my onder ander vertel ... dat ofskoon Hollands en Engels op papier gelyke regte het, _word_ daar in die praktyk gesorg....[245] Die lidwoord ontbreek in: om sake weer op ou voet te kry; pas het hy hierdie prooi in oog gekry; hulle wag tot oordeelsdag.[246] Of anders staan dit waar dit onnodig is: Omtrent honderd kanonne (word) in _die_ werking gebring.[247] Verder kom daar nog 'n hele stel uitdrukkings of woorde voor wat (a) 'n allerkoddigste indruk maak deur hul lompheid; (b) volmaak onverstaanbaar of ongebruiklik is; (c) waarvan De Waal die gevoelswaarde nie besef 't nie. Ek gee enige voorbeelde: (a) Uit _Johannes van Wyk_: (p. 42) Toe verkwik hy sy gestel by 'n dammetjie; p. 68, die lewendige kou water; p. 70, Versigtig en langsaam kom hy (die skuit) met sy _swaarbelaaide_ mense_vrag_ gedurig nader; p. 82, die gemoedvolle vader; p. 192, 't Was allesbehalwe 'n gevoel van gerustheid waarmee die verdediger van die kraal nou _beset_ was. Hy moes die toneel ... _toe_skou; p. 226, Die liewe natuurlike musiek, wat hierdie lewendige water op sy weg ... ondertoe na die vlakte _baan_; p. 82, En wat kom die gewaad ook daarop aan, solank as dit nog reg is miet sy _inhoud_! (Ds. Linde tot Hester); p. 227, Daardie selvolle kykers, wat so sy hart _verteer_ het. Uit _Die Twede Grieta_: (p. 236) Haar storie ... het sy op so 'n belang-prikkelende manier vertel, dat dit van begin tot end die _aandag_ van haar _geleide boeiend_ geïnteresseer het; p. 295, So het die burgers hulle _gelate wil berus_ by die besluite ...; p. 394, die vooruitlopende weet-al-leser; p. 4, in die wye, rond-gegruisde tuinpaadjie. (b) Uit _Johannes van Wyk_ p. 7, Sy ... _ontlos_ haar van haar helper; p. 201, die bedleërige; p. 163, 'n aangestrande vreemdeling, 'n vermoede gevlugte seeman; p. 24, spieder en bespeurder; p. 2, sy goedbelynde gesig. Uit _Die Twede Grieta_: p. 295, die harttrillende vierkleur; p. 308, weervaardigheid; p. 381, die salig-oorstelpte besoeker. (c) Uit _Johannes van Wyk_: p. 5, die dik _prettige_ dogter; p. 235, met 'n gesig oppervlakkig prettig; p. 140, 'n prettige boer; p. 169, 253, nering; p. 102, Het komt my voor dat tante Debora hem daartoe _aansart_; p. 58, die mense was gemoedelik aangedaan; p. 68, Köhler het haar (die meisie) met geweld _weggeraap_; p. 80, terugwerping; p. 75, toewerping; p. 165, Ek weet waarlik van niemand wat 'n mooier _vorm_ en postuur het nie (van Johannes geseg); p. 188, en al die huisgesinne ... het met waens en karre _na die setel_ van plesier en vrolikheid vertrek. Uit _Die Twede Grieta_: p. 19, Wat sal van daardie verskriklike wil van hom word, as ...; As ek jou belet om dit met geweld _uit_ hom te _delg_; p. 20, Phineas Junior ... het welig opgegroei; p, 34, Haar geselligheid, wat sy by al haar kennisse ... _beoefen_ het; p. 114, na 'n koppie koffie by 'n buurman te _benuttig_ het; p. 286, om Andries _handtastelik_ te verwelkom; p. 302, tasbare dank; p. 265, nouliks was daardie aanval aanvaar. Stompies. _Stompies_, 'n bundel stories, rympies en toneelspelletjies is, wat die prosastukke betref, uit dieselfde hout as die romans gesny. Tien of twaalf sulke _stompies_ met timmermansvaardigheid aanmekaar gelas en met historiese kleefstof van 'n patriotiese merk vasgelym vorm die lang _stompe_ van die romans. Maar dis dorre stompe van 'n stokoue, doodgebloeide boom, wat De Waal omgekap 't om die taalvuurtjie mee op te stook. In _Stompies_ (1911) word die getal van die "engelagtige" meisies met hul "betowerende, hemel-fraaie kykers (o.a. p. 7, 10, 156), _plompe_ rooskleurige wangetjies (p. 98), Venusagtige gestalte (p. 140), ens. vermeerder. Hulle "stuur 'n elektriese stroom deur al die lede" (p. 156) van hul aanbidders en as hulle so onversigtig is om in die water te val, of deur Kaffers toegetakel word, dan kry die dapper redders, wat _toevallig_ daarop afkom die welbekende "koue rilling" wat "deur hul hele lyf loop" (o.a. p. 78), totdat hul uiteindelik "die hemelse gedaante van hul teergeliefde(s) te gemoet _vlieg_" (p. 83) en "verrukkelike vreugde in hul _hart_ straal." (p. 83.) Die gelukkige paartjies word dan nog almal voorsien van 'n liewe gesonde seuntjie (p. 60), "twee fraaie kindertjies" (p. 104) of "drie gesonde kleintjies" (p. 158). Die voorwoord bevat nog 'n merkwaardige verklaring: "Soals die ironie dit wil, gee _ek_, die alle digters en rympiesmakers beskou als beklagenswaardige dromers en dwepers, nou self 'n klomp rympies uit!--" Dat iemand wat so 'n beskouing daarop na hou, geen kunswerk kan lewer nie, spreek vanself. Hy het self dan ook erken dat hy nie "in die wieg gelê was om romans te skrywe nie. (Hy) het maar die leeslus onder ons volk vir Afrikaans wil help opwek"[248]. Hierdie oordeel kan na ons ondersoek volkome bevestig word. Sy romans het geen letterkundige, maar wel kultuur-historiese waarde. Dit was propaganda-werk, wat verskyn het in 'n tyd toe die meeste ander voormanne nog niks gepresteer had en daar feitlik geen Afrikaanse leesstof was nie. Sy doel het De Waal dan ook bereik; _Hy het 'n groot deel van die Afrikaanse volk hul eie taal leer lees_. Wanneer ons nou dat die stryd vir Afrikaans gewin is, behoefte gevoel om ook die letterkundige waarde van die eerste prosawerk te bepaal, dan moet daar nogeens met nadruk op gewys word, dat _Johannes van Wyk_ met al sy gebreke 'n faktor van belang in die taalstryd was. Dat dit gelees is, is veral te danke aan die spannende intriege. Wat J. Koopmans van Van Lennep sê is ook van De Waal waar: "Meesterlik worden de draden in één punt samengetrokken; als in een vuurwerk knapt en knettert de kruithuls aan alle kanten; de ene vonk ontsteekt de andere en draait de spil naar de gewenste zijde"[249]. Solank as daar mense is wat 'n boek lees alleen "vir die storie", sal De Waal se romans seker gelees word. § 2. J. Lub. J. Lub is op 1 Mei 1868 gebore te Garijp, 'n dorpie in die provinsie Friesland. In 1892 het hy as onderwyser na die Transvaal gekom. In die Anglo-Boere-oorlog was hy vir ses maande in diens van die Rooi Kruis as bestuurder van die ambulanstreine. Na die vrede het hy opgetree as Hollandse dosent aan die Johannesburgse Normaal-Skool en tans is hy inspekteur van skole op die Rand. Vyf bundels sketse het van hom verskyn: _Eenvoudige Mense_ (1908), _Donker Johannesburg_ (1910)[250], _In en om de Goudstad_ (1912), _Het Zwarte Gevaar_ (1913), _Oom Frikkie en ander Sketse_ (1918).[251] Van Lub se sketse is 'n groot aantal in Afrikaans geskrywe, maar dit is die Afrikaans van 'n buitelander, waarin, hoe goed hy die taal ook al deur 'n langdurige verblyf onder ons mense geleer 't, tog altyd nog iets vreemds klink. Omdat sy persone meestal in 'n Engelse milieu optree, kom daar in sy werk nogal baie Engelse uitdrukkings voor en hoewel dit soms deur die geaardheid van die sketse noodsaaklik word, moet die veelvuldige gebruik van woorde soos "cab, stretsjer, uitgeswindel, loafers, motormen, sweets, gingerbier" ens. beslis afgekeur word. "George lyk om te "marry", maar sy "job" betaal maar net £12-10s., en hy het die laaste tyd op die reisies verloor, want sy "friend" het hom die "wrong tip" gegee" (_Eenv. Mense_^3, p. 52). Al dien so 'n staaltjie nou ook ter karakterisering, tog word die herhaling van sulke gebrabbel op lange laas onleesbaar. Die verwording van die Afrikanerkarakter in die kosmopolietiese goudstad--dit is die vernaamste onderwerp van Lub se sketse. "Daar binne in die kuil (Johannesburg), vergaan 'n deel van ons arm mense, wat in hoë plekke behoort te wees, maar wat nou in hole van ellende omkom en bedelaars is ... of nog erger" (_Oom Frikkie_, p. 66). Die degenerasie van sulke sosiale drenkelinge word in lewendige tafreeltjies beskryf. Die algemene opset is gewoonlik so: eers word met 'n paar vegies die stadsbeeld geteken; dan ontmoet "meester" een van sy oud-leerlinge of 'n ander bekende van die plaas, wat nou in die uiterste ellende verkeer. So kry "meester" af en toe 'n kans om die rol van Hildebrand teenoor die diakenhuismannetje te speel. Anders word allerlei straattiepes op die manier van Justus van Maurik beskryf, soms met 'n moraliserende prekie as slot. "Dink tog 'n bietjie, as julle die busdrywer(s) sien, dat hy ook een van ons medemense is", ens (_Eenv. Mense_, p. 36). Met 'n poliesman as geleider besoek Lub die gevangenisse, agterbuurte en reddingshuise. Die redakteur van _Die Brandwag_ het sy werk juis gekarakteriseer: "Sulke sketse is menslike dokumente ... 'n simpatieke argief, wat die koue koerante en dokumente-argief van vandag se geskiedenis aanvul vir die toekoms" (t.a.p., Des. 1918). Dit is goeie joernalistiek, met veel mensekennis geskryf, en dit werp 'n lig op die ontstaan van ons arme blanke, 'n kwessie wat nog altyd aktuëel is. By die beskrywing van sy melankoliese tonele gebruik Lub soms melodramatiese motiewe, wat as pakkende slot moet dien. Op die manier verswak hy die indruk van roue realiteit, wat sommige van sy woordfoto's op ons maak. Ter afwisseling kry ons sketse in die komiese genre, wat meestal goed geslaag is. § 3. J.G. Engela. J.G. Engela is gebore in 1862 op Ceres, waar hy alleen Engels op die skool kon leer. Op sewentienjarige leeftyd was hy al ouerloos en toe moes hy tog-ry, skoolhou en allerhande ander werk doen om 'n bestaan te maak. In die Transvaal was hy op die kantoor van die mynkommissaris, toe die oorlog uitbreek. Hy is by Paardeberg gevang en na Ceylon gestuur. Na die vrede was hy klerk in 'n winkel en in dié tyd het sy boeke verskyn. In 1914 is hy as winkel-inspekteur aangestel, en toe hy op sestigjarige leeftyd volgens die regulasies moes aftree, het hy gaan boer op "Die Vlakte", in die distrik Bloemhof. Afrikaanse Verhale en Gesellige Half-Uurtjies. In die voorwoord van sy twede bundel, _Gesellige Half-Uurtjies_ verklaar die skrywer, dat hy "in alle eenvoudigheid getrag (het) om ons volk tot meer lees aan te spoor." Dié doel het hy seker bereik, veral omdat in 1909, toe die eerste bundel verskyn het, Afrikaanse boeke nog baie skaars was, maar ook omdat hy sy grappies op aangename wyse vertel. Engela laat gewoonlik een of ander norse persoon in 'n strik loop. Hoe om iemand 'n poets te bak is sy spesialiteit. Wie onder humor nog iets anders verstaan dan pure grapperigheid sal dit seker nie eens wees met Nico Hofmeyr nie, waar hy in die voorrede van die _Verhale_ die skrywer se "fyn humor" roem. Minder gelukkig is Engela met sy ernstige verhale, wat by voorkeur 'n moordgeskiedenis behandel en erg melodramaties is. Vir romantiekerige situasies is hy ook lief. So hoor ons dat Gratia "plaas neem op die ou omgevalle boomstam, en ... haar betraande oë omhoog-slaan, naar die heerlike groen lommer waarmee die woud so kunstig in 'n Septembergewaad versier was.... Saggies roer sy die snare van haar Mandoliene aan...." (_Half-Uurtjies_, p. 33). Tog ken Engela Rhijnvis Feith seker net uit sy gesangeboek. Gesels. _Gesels_ (2de druk, 1913) is die swakste van die drie bundeltjies. Taal en styl is hier besonder onbeholpe, die grappies word flou, soms selfs stuitend. _Die Storms van Bergendal_ is seker die summum van alle bereikbare onnatuurlikheid. 'n Broer, wat met sy verlore gewaande suster trou, haar dan keel af sny; 'n lyk, wat na 'n vreeslike storm deur die "rumoerige woelwaters ... met alle sorg" in 'n kar "neergelê" word; 'n gedrogtelike misgeboorte, wonderlike drome, en geesverskynings, waarby vier predikante te pas kom, 'n groot skat, ens ... brr! Dis 'n gruwelstuk, wat Jan Vos sou laat watertand! As 'n staaltjie van Engela se gebrekkige sinsbou kan die volgende dien: "David was 'n Hotnot van ongeveer 40 à 50 jaar: Kort en sterk geboud, en was van nature 'n buitegewoon opgeruimde skepsel, en kon hom ..." (p. 41); "Hy was uit op huisbesoek, en waarmee hy toe klaar was, en weer op die terugreis huis toe" (p. 42). Dié snaakse gebruik van die voegwoord tref mens deur die hele boek aan. § 4. Adv. C.J. Langenhoven. Polietikus, joernalis, digter, prosaïs en toneelskrywer is Langenhoven, en veral in die laaste tyd toon hy 'n veelsydige bedrywigheid op letterkundige gebied. Op Oudtshoorn was hy redakteur van _Het Zuid-Westen._ In 1911 het verskyn _Stukkies en Brokkies_, "'n leesboekie vir almaal en hulpboekie vir Kristelike Jongeliede- en Debatsverenigings". Dit is in 1914 opgeneem in _Ons Weg deur die Wêreld_,[252] grotendeels 'n didaktiese werk, wat egter ook verhale, fantasieë, samesprake, aforismes en gedigte bevat. Die verhale en fantasieë word hier bespreek, die didaktiese gedeeltes in hoofstuk VII. Die samesprake behoort tot die toneel-literatuur en die "Spesiale stukke vir Debatsvereniginge" (Afd. V.) kan buiten beskouing bly.[253] Op Langenhoven se belangrike aandeel in die taalstryd het Dr. E.C. Pienaar gewys[254]. Nadat hy 'n tydlank lid van die Kaapse Provinsiale Raad was, word hy volksraadlid vir Oudtshoorn. Tans is hy senator. Van hom het ook verskyn: _Die Pad van Suid-Afrika_, 'n digbundel; twee satieries-humoristiese verhale: _Sonde met die Bure_ (1921) en _Doppers en Filistyne_ (1922), wat in hoofstuk VI bespreek word; _Die Hoop van Suid-Afrika_ en ander toneelstukke; _Twee Geskiedkundige Opstelle_[255] in samewerking met G.S. Preller; in Engels: _Republicans and Sinners_ en _The Everlasting Annexation_. _Aan Stille Waters_, wat nou in _Die Burger_ verskyn, is 'n reeks artiekels oor onderwerpe van uiteenlopende aard. Daar is verhale, fantasieë, gedigte en bewerkings van psalme, gesange en Engelse liedere. Binnekort verskyn dit in die _Almal se Boeke_-serie, terwyl die gesange al afsonderlik uitgegee is onder die tietel _Afrikaanse Gesange_. _Die Eensame Hoop_ (1922) is 'n kinderverhaal. Ons Weg deur die Wêreld. (Afdelings II en III.) In die eerste verhaal raak Ou Verkeerde Faans "'n onvermoeide ou twismaker" onder die strelende warmte van die kaggel al sy kwellings kwyt. Maar daar sal "nie more weer vuur in die kaggel wees nie" en daarom moet Neef Kerneels maar dadelik die saak oor die bogslootjie tussen hom en sy buurman skik. _Lammetjie en Wolf_ is die verhaal van 'n verdwaalde kindjie, wat in die hande raak van 'n verstokte misdadiger, vir manslag tot lewenslange gevangenisstraf veroordeel. Klein Miemie verteder die ou sondaar se hart en hy bring haar terug na haar ouers. Die omkeer by Hans Bonsa word alleen op betogende wyse beskryf; daar is geen plastiese uitbeelding, soos van Miemie se dwaaltog nie, wat met mooi innigheid geteken word. Dieselfde innigheid tref ons in _Twee Oues van Dae_, waar 'n grysaard op gevoelige wyse uiting gee aan sy liefde vir 'n troue hond. _Die Nuwe-Jaars-offer_ is 'n verhaal van 'n jonge man, wat gewillig die dood tegemoet gaan om 'n medeminnaar te red. In die _Brief_ klink die fyn sarkastiese toon van _Doppers en Filistyne_ al helder op, en ook die _Sonde met die bure_-motief is aanwesig. "Eergister het Bertus Bakbene weer 'n straal van my beurt water gesteel om sy ou pattatta-tuintjie nat te maak en ek het sy jong se graaf daar uit sy hande geruk en hom 'n skrams raps daarmee oor die korrelkop gegee en toe in die uitkeerplek ingerol om weer reg te lawe" (p. 48)[256]. Waterlei-moeilikhede gee ook in _Doppers en Filistyne_ aanleiding tot kostelike humor, maar Oom Stoffel moet op die dorpse bure 'n meer verfynde taktiek toepas. Die naskrif van die brief is 'n mooi voorbeeld van misplaatste moederliefde. _Die Kluisenaar van die Karro_ "kon ... uit elke bossie 'n preek haal" (p. 60). Dit is 'n botaniese les in aantreklike vorm. _Meester_ bevat skoolherinneringe. Dat meester egter "'n _suiwere_ Nederlandse aksent" had is onjuis, want die Nederlandse "e" is allesbehalwe "presies die Afrikaanse ij" (p 62). Die _Fantasieë_ begint met 'n allegorie in Bybelse styl. In die orige stukke is "Boet Nelie" 'n grysaard, wat soos Jonathan in _Waarheid en Droomen_ op weemoedige wyse aan mymer gaan. Hy het 'n hunkering na die ou "romantiese, skilderagtige" boereplase "met onbewerkte hoekies en kweek-plekkies onder 'n skaduboom om op te lê en droom" van sy kinderdae (p. 77). Niks is daar wat hom so treurig stem nie as die gestadige verwoesting van soveel heerlikheid in die natuur deur die moderne boerderymetodes. "Alles moet nou gelyk gemaak word--gelyk en reghoekig en reglynig. Die tyd van sentiment is verby: dis nou die dag van besigheid". Daarom gaat Boet Nelie vir laas kuier na die ou watersloot en hy gesels op vertroulike wyse daarmee oor die ou dae. Hy is ook, die vriend van die ou wa, wat vir brandhout moet verkoop word. Die sê van Nelie "Sy hart is so vol liefde dat daar plek is vir al die ou goedjies wat hy as kind mee maats gemaak het en al is hy nou 'n bejaarde man ... dan kom hy nog met my gesels net soos toe hy 'n kind was--met my, die stomme ou wa asof ek 'n mens was net soos hy" (p. 100). Die motorkar wat Nelie mee plaas toe ry "is 'n masien. Daar is geen siel in hom nie en hy roof my van my siel ook." (p. 105.) Op die ou geboorteplaas vind hy nêrens troos nie. "Al die ou dinge wat sy hart aan vasgekleef het en die metgeselle van sy skooldae en die dierbare van sy huisaltaar word een vir een weggeruk ..." (p. 107.) Maar die ou berg het staande gebly en die moet vir hom die raaisels van die lewe help oplos. "Seg my, my ou berg, wat is die plan van die hele besigheid?" (p. 109.) Net soos Elia wil hy weg wees "van die kranksinnige gewoel van die wêreld en nader naar die troosvolle rus van die voorportaal van die hemel" (p. 110). En die berg vertel hom: "dis nie die groot dinge wat belangrik is (nie)." (p. 110.) Op die weemoedige kadans van sy mymerstemming laat Nelie hom saggies voortwieg en die klare eenvoud[257] van sy volsinne, wat met rustige en kalme geleidelikheid mekaar opvolg is in harmoniese ooreenstemming daarmee. Maar die doodnugter opmerkings oor mishandeling van die maag, en die walging vir "insak-gansveermatrasse", waarin party mense op "bloedige Karro-somerdae" kruip--dit is wanklanke in die fantasie-atmosfeer. Blykens die voorberig van die derde druk het Langenhoven afgesien van "die imperfektum wat (hy) eentyd van malligheid wou invoer".[258] Eienaardig is die gebruik van "ieder 'n mens" i.p.v. iedere mens[259], "tussenposend" (p. 67), "'n lustige gemak" (p. 84, _Ons Weg_). Enkele minder gelukkige uitdrukkings kom voor: die kalwertjies wat wil laat drink wees (p. 15); die dik doringplate ... het begint minder te weergalm (p. 19); 'n groot karree-boom, _wie se_ diepgaande wortels.... (p. 41); hy stuur hom daar haal (p. 54). Daar is 'n paar opslag-mangelwortels tussen die beetrye,[260] o.a.: "sonder om enige partikuliere persoon toe te spreek (p. 6); met 'n effe suggestie van rood (p. 80, _Ons Weg_); die doodskleed van die nag word ingegaar deur die hand ... (id. p. 79). Daar is oorspronklike beeldspraak: as verkoue en sinkings jou gelyk beetkry "een aan die disselboom ... en die ander aan jou briek ..." (p. 6); maar taamlik afgeslyte kom ook nog voor o.a.: die veld ... weef 'n prag-tapyt op die vloer van die aardse tempel ... (_Ons Weg_, p. 29); die onstuimige boesem van die rivier (p. 88); om snare in die liefde-ontblote hart aan te roer (p. 21); die laken of doodskleed van die winter, (_Ons Weg_, p. 78). § 5. Christian Zinn. Van Christian Zinn het in 1911 verskyn: _In Harte Verenigd_, of _Sketse uit die Boere-Lewe_. Dit is 'n verhaal uit die tyd van die Jameson-strooptog en Anglo-Boere-oorlog, waarin die skrywer geleentheid vind om heelwat politieke beskouings aan die man te bring. Die dapper held, mooi meisie en lae verraaier ontbreek nie. Die liefdesverhaaltjie is vol soeterige sentimentaliteit. Daar is o.a. sprake van "'n miljoen dralende soene"! Die historiese gebeurtenisse word oppervlakkig behandel en die uitwerking daarvan op die uitgebeelde persone uiters gebrekkig aangedui. Letterkundige verdienste het die verhaal nie, want die styl is onbeholpe, gebrekkig en taamlik vol anglisismes. Vir die taalkundige kan dit interessant wees, omdat daar soveel oorgangsvorme in voorkom. Van die woord _baie_ het Zinn blykbaar 'n groot afkeer; dit kom glo maar eenmaal voor (p. 127). As voorbeeld van taal, styl en spelling kan die volgende dien: Dit was net als of Suid Afrika verdoemd was om 'n vreselike terugsetting te kry net so's voorspoed in bereik was. Die land had mooi vooruit gegaan, in alle rigtinge was verbeterings te bespeure, kapitaal had ingevloei, en die wonderlike rykdom wat S.A. eige is, werd geopend, (p. 33); Sannie haar auntie Maria maak net goeie vooruitgang met haar jongste minnaar, 'n jeugdige luitenant die met 'n party van die Yeomanry uitgekom had, en die so opgenome was met die lewe in die uitgestrekte Karroo, dat hy met graagte daarnaar vooruitsiet om sig neer te set tot vee-boerdery ... (p. 132). § 6. Dr. D.F. Malherbe. Vir sy lewensloop en werk kan verwys word na Dr. E.C. Pienaar se proefskrif.[261] Van belang is die volgende meedeling: "As 17-jarige knaap het hy een keer deur die Karo gery sonder om meer te sien as 'n vervelige uitgestrektheid van vlakte, dor en verlate. Maar toe hy in 1907 weer in daardie omgewing kom, het dit hom magtig aangegryp. Daar was vir hom so 'n wonderlike geheimsinnigheid in, so 'n bekoring dat hy gemeen het om daar vergoed te bly. In dié stemming is sy eerste werklike gedigte geskrywe."[262] Vir sy prosawerk ook, is soos nader sal blyk, sy verblyf in die Karo van groot belang gewees. Vergeet Nie, (1913). In die nabyheid van die rustige Karodorpie, Steenburg woon die Du Pré famielie op die plaas Rietfontein. Oom Willem en Tant Annie het saam oud geword in die Karo-eensaamheid. Hul dogter, Bettie is ook 'n "kind van die vrye veld, 'n pragtige voorbeeld van die Afrikaner-meisie". Oom Willem is enigsins melankolies van geaardheid en die oorlogsgerugte vervul hom met 'n donker voorgevoel. "Die vuur sal brand van noord tot suid ... en dit is my asof ... ek die end nie sal belewe nie", so lui sy profetiese woorde op die vooraand van die groot kriesis. En die plegtige huisgodsdiens is nog nie afgeloop nie, toe Servaas Vermaak, die bywoner, wat dorp toe was en daar Adonis as skaapwagter gehuur 't, met die oorlogstyding vergoed 'n end maak aan die "rustige rus" van die plaasbewoners. Nie lank na Servaas kom Bettie se verloofde, Piet Marais, geneesheer op Steenburg om afskeid te neem. Hy is Kolonialer, maar offer al sy goeie vooruitsigte op om by die Boere-ambulans in diens te tree. Oom Willem, wat in alle sake die Bybel tot rigsnoer neem, veroordeel rebellie, maar heg tog sy goedkeuring aan Piet se daad, as hy hoor dat hy veral gaan om geneeskundige hulp te gee. Met gloeiende geesdrif verdedig Piet sy handelwyse teenoor Bettie se besware en peil dan op sy vosperd reguit Boere toe. Ons ontmoet hom weer by die Boeretroepe, maar nie meer as Rooikruisdokter nie, want dis al die tydperk van guerilla-oorlog. Piet is trots al die teleurstellings nog dieselfde vurige entoesias, die geswore vyand en bestryer van papbroekerigheid. "Nee, manne, laat ons saamstaan(,) almal wat kan tot die end." Onder sy invloed word die flouhartige Japie du Plooy en Oom Jan ook "bitter-einders". Intussen kom Bester, die beroemde rebelle-kommandant met 600 man die eentonigheid van 'n vervelige namiddag verdryf op Rietfontein. Bester,'n 35-jarige man, wat tot hiertoe alle vroue met onverskilligheid verby gegaan 't, moet dadelik "hands-op" vir Bettie! As sy na Piet verneem, deel hy haar mee, dat hy weet van 'n Dr. Marais, wat vroeg in die oorlog aan koorssiekte dood is. Hy beloof haar om nader inligtings in te win. Oom Willem verwek heelwat ontstemming onder die rebellekommando deur die verdediging van sy bybelse standpunt aangaande trou aan die regering. Die volgende oggend sukkel hy dorp toe met sy eseltjies om die besoek van die Boere aan Kommandant Hunt te rapporteer, en loop 'n lelike skrobbering op, omdat sy rapport so laat inkom. Bester se liefde vir Bettie beïnvloed die bewegings van sy kommando en deur sy herhaalde besoeke aan Rietfontein raak die Du Pré famielie in die moeilikheid. Oom Willem, pas herstel van 'n swaar siekte word in 'n vreeslike storm dorp toe gevoer deur die Engelse. In haar radeloosheid bedenk Bettie 'n wanhopige plan om haar pa te red. Sy skryf 'n brief aan Bester, wat met sy kommando nog in die nabyheid verkeer, en laat dit deur Servaas besorg. Maar Adonis verklik alles aan die Engelse en as Servaas terugkom van sy vrugtelose tog, word hy saam met Bettie en haar moeder na die tronk geneem. Oom Willem en Servaas word na Port Alfred gestuur deur die militêre, Bettie kom agter die tralies, terwyl Tant Annie vrygelaat word op parool. Intussen het Dr. Marais een van Genl. De Wet se vertroudes geword en as Du Plooy met rapporte na die Kolonie vertrek, kry hy 'n brief vir Bettie mee, wat hy in Bester se hande laat. Maar deur sy poging om die brief aan Bettie te besorg, raak Bester gevange en word ter dood veroordeel. In die tronk kry hy geleentheid om Bettie te vertel, dat Piet nog leef. Kort na Bester se teregstelling keer Bettie en haar moeder weer terug na Rietfontein. Oom Willem het kort na sy aankoms in die kamp op Port Alfred beswyk. Na die vrede kom Piet terug om sy bruid te trou. * * * * * Bettie word ons voorgestel as 'n ideale Boermeisie. Alleen die feit, dat sy haar afgeleefde ouers nie kan verlaat nie, weerhou haar om Piet se voorbeeld te volg en aan te sluit by die ambulans. In die gevangenis en teenoor Hunt gedraag sy haar kloek. Sy is blykbaar trots op die rol wat sy gespeel 't, en as Piet haar na die oorlog vra, of sy bereid is om vol te hou in die groot stryd teen die Engelse kultuuroorweldiging, antwoord sy met 'n tikkie verontwaardiging in haar stem: "Piet, mag jy my nog so 'n vraag vra nadat ek _soveel opgeoffer en gely het?_"[263] Dit kom my egter voor asof Bettie haarself _moedswillig_ in die ongeluk gestort 't, en as dit die geval is dan verloor haar "offer" vir die nasionale saak heelwat van die heroïese kleure, wat die skrywer daarin geweef 't. Op pagina 66 staan: "Al die veerkrag van haar nasionale gevoel is deur die oorlog in volle beweging gekom, en niks is daar sterker by haar gewees as _die wens om positief te mag meedoen aan die stryd nie_. Maar hoe kon sy haar ouers verlaat? Onmoontlik vir haar om uit te gaan as verpleegster! En so is dit haar ernstige gebed geword dat sy op watter wyse dit God behaag 'n aandeel mog kry aan die oorlog. En as sy niks kan meedoen nie, dan wou sy meely met haar volk." Hoe edel hierdie besluit op sigself ook al mag wees, dit neem die feit nie weg, dat Bettie se naasbysynde plig ongetwyfeld was om vir die veiligheid van haar afgeleefde ouers te sorg. Maar as sy by haar vader se siekbed moet waak, dan spook die gedagte van deelneem aan die oorlog, wat 'n _idée fixe_ by haar word altyd deur haar brein: "Sou die Here haar roep om haar siek vader op te pas, en mag sy daarom geen deel hê aan die oorlog nie? Sou dit haar roeping en werk worde, beskeie en stil, _waar sy hoë aspirasies had?_"[264] Piet Marais se oorlogsgeesdrif en wie weet, miskien ook die Engelse romans, wat sy van die skool af meegebring 't,[265] het haar blykbaar taamlik sentimenteel gestem en haar belet om 'n nugter kyk op sake te behou. As Bester haar meegedeel 't, dat 'n sekere Dr. Marais in die begin van die oorlog aan koorssiekte dood is, maak sy allerhande onuitvoerbare planne--"sy sou stilletjies wegraak, te voet loop as dit al was, haar lewe daaraan waag, sy sou sôre, dat sy êrens by die Boere te lande kom, sy sou Piet soek ... en as hy waarlik dood was, _sy graf met haar trane bevogtig!_"[266] Die laaste sinnetjie kon wel in een van Feith se romans gestaan 't! Daar is trouens meer wat ons aan die sentimentele romans van die agtiende eeu herinner. 'n Paar ou briewe van Piet maak sy "met voldoening ope en lees dit in stil mymering en met die gevoeligheid van 'n teer vrouehart." (p. 64.) Dat Bettie "in die traag-skrydende ure van die nag" romantiese plannetjies uitgedink het, is psigologies volkome juis, maar ons is nie gewend, dat 'n flink Boermeisie van drie-en-twintig jaar, wat bowendien reeds op haar agtiende jaar "selfbewus en ryp genoeg vir verantwoordelikheid" (p. 33) was, dat so 'n meisie, tans die enigste[267] stut en steun van haar grys ouers in uiters benoude dae haar al te lank oorgee aan 'n Wertheriaanse sentimentaliteit nie. Bettie se volgende dade toon dat sy doelbewus, ja moedswillig alles doen om "'n aandeel aan die oorlog te kry"--m.a.w. sy leg die veiligheid van haar ouers in die waagskaal ter wille van 'n meisiesagtige gril, wat sy vir "hoë aspirasie" aansien! Sy weet, dat haar pa 'n swartkruis agter sy naam het, dat die geringste suspiesie hom in lewensgevaar kan bring en tog ontvang sy Bester "alleen in die sitkamer" (p. 92). Bester het ongetwyfeld 'n sterk indruk op haar gemaak, en ofskoon sy trou bly aan Piet en haarself wys maak, dat "as Piet dood is, sy ook dood (sou) wees vir die wêreld" (p. 90), sien sy tog verlangend uit na Bester se terugkeer. En nie alleen omdat sy hoop, dat hy nuus van Piet bring nie. Piet behou wel die ereplaas in haar gemoed, maar uit die omstandigheid, dat sy oorweeg wat Bester vir haar kan beteken in geval Piet werklik dood is, kan ons besluit dat sy persoonlikheid haar diep getref het. Sy redeneer so: "Sy is mos sterk genoeg, sy het Piet _te_ lief om aan enig ander man te dink" (p. 95). En sy doen dit tog! Bettie maak 'n kriesis van ernstige weifeling deur. Sy het Bester lief en al wat haar terughou is "die dure besef van plig en eer." (p. 99.) Oom Willem het dadelik die groot gevaar ontstaande uit die herhaalde besoeke van Bester ingesien en Bettie ernstig gewaarsku (p. 95). Sy het volkome goed geweet, "dat alle persone, wat geheime konneksies met so 'n gevreesde en verwenste mens het op die ongenadigste manier sou gestraf word." (p. 96.) Tog ontvang sy Bester nòg eenmaal alleen--sy dink nie aan die gevaar waaraan sy haar ouers blootstel nie, ofskoon hy haar meedeel dat sy stap gevaarlik is en dat die Engelse dus naby is--sy gaat _swygend_ met hom die sitkamer binne en steek nog daarby 'n kers op (p. 97). Op die manier, bewerk sy haar pa se ongeluk. Kan ons haar dus glo as sy uitsnik: "Ag Pa, ek kan dit nie help nie, ek is net so onskuldig soos Pa"? (p. 102). Miskien wel; miskien was dit bloot vroulike onversigtigheid. Maar die volgende stap van Bettie--die brief wat sy aan Bester skrywe--is alleen verklaarbaar as 'n moedswillige poging om haarself "'n aandeel aan die oorlog" te verskaf. Sy kom tot die konklusie, dat alleen Bester haar pa kan red. Het sy gemeen, dat hy die Engelse moet agtervolg en Oom Willem terugbring plaas toe? Moes Bester vervolgens Rietfontein verdedig teen die Engelse oormag? homself, sy kommando en die vrouens laat platskiet ter wille van één man? Of moes hy die afgeleefde, sieklike grysaard, teen die se eie wil saamsleep op sy swerftogte? In haar opgewondenheid het hierdie eenvoudige oorwegings nie by haar opgekom nie en in haar naïewe geloof aan Bester se al-sterkheid skryf sy aan hom--'n impulsiewe daad--psigologies volkome juis. Maar haar moeder se opmerking, dat haar plan gevaarlik is, bring haar nie tot nadenke nie. En plotseling blits dit deur haar gedagte: Nou kan ek my "hoë aspirasies" bereik--sy kry die "besef ... dat sy self in die draaikolk van gebeurtenisse begin meedans. Was dit dan nie altyd haar ernstige versugting nie?" (p. 107). Juis, sy is lank al moeg vir die eensame lewe op die plaas, waar sy al meer dan 'n jaar opgesluit sit. Haar romantiese siel smag na dade van durf en intussen suggereer sy haarself, heeltemal ter goeder trou, dat sy alles doen om haar pa se ontwil! Maar Servaas is die man, wat haar tot rede sal bring! Hy weet meer dan sy: "Die vlakte, die bossies, dit lewe van duisende kakies so na Vaaldam se kant toe. Die hele wêreld is vanaand vol van hulle." (p. 110.) Hy erken: "dis byna verniet om so iets te probeer en daarby gevaarlik." (p. 109.) Helaas! Arme Servaas verloor ook àl sy gewone boere-nugterheid--hy kan "die vurige pleit van 'n skoon jonkvrou" nie weerstaan nie! En hy gaat jou waarlik waar op die dollemansboodskap uit, ofskoon sy vrou uitdruklik verklaar dat dit "gek mense se werk is om so iets te doen" (p. 112). By 'n nugter beskouing van die feite moet ons kies tussen twee opvattings: (1) òf Bettie is ten spyte van haar drie-en-twintig jaar nog maar _'n bogkind_ soos Janetta haar noem, wat met die grootste onversigtigheid haarself, haar ouers en Servaas in die ongeluk stort, òf (2) in 'n toestand van radelose opgewondenheid maak die _idée fixe_ "om haar deel aan die oorlog by te dra" haar onbekwaam om die simpelste logiese gevolgtrekking te maak. In albei gevalle word dit dan egter onmoontlik om haar handelwyse as 'n onselfsugtige, edele daad te beskou en verloor haar =offer= sy grootse betekenis. Soos Malherbe haar geteken 't kan sy nooit as heldin, as die "moedige Boermeisie met haar sterk en besliste karakter"[268] beskou word nie. Sy is eenvoudig die slagoffer van haar kinderlike onnoselheid of van haar "hoë aspirasies", wat ons medelyde opwek, en die bewondering vir haar kloek gedrag in die gevangenis word getemper deur die bewussyn, dat dit alles onnodig was, terwyl ons haar bowendien met reg kan verwyt, dat sy haar ouers en Servaas met sy famielie in die ongeluk gestort 't--ja selfs die dood van haar vader verhaas het. Bettie, soos die outeur haar wil voorstel, is 'n psigologiese teenstrydigheid. M.H. van Campen het die raak opmerking gemaak, "dat kunst het _zichtbaar worden der noodwendigheid in 't, voorgesteld gebeuren_ ten gevolge heeft, en dat het blijken dier noodwendigheid de schóónheid van 't _voorgesteld gebeuren_ uitmaakt."[269] Dit is juis die sigbaarwording van die noodwendigheid, wat ons in Bettie se "offer" mis. Malherbe het een van die mees dramatiese momente in sy verhaal laat glip. Hy gee ons self die gegewens vir die uitbeelding van 'n geweldige konflik: aan die een kant Bettie se geheime liefde vir Bester, die bestaan waarvan sy self nog nie wil erken nie; daarmee saamgevleg die hoop, dat hy haar iets omtrent Piet Marais sal kan meedeel en bo-op dit, haar kriewelige ongeduld om na 'n jaar van gedwonge niks-doen eindelik haar lang gekoesterde plan om aktief op te tree in die oorlog uit te voer. Aan die ander kant: die besef dat dit haar plig is om terwille van haar ouers en as verloofde van Piet, wat miskien nog leef alle omgang met Bester te vermy. As Bettie in só 'n konflik eenvoudig haar naasbysynde plig gedoen 't, dan sou ons haar _ook sonder om te weet_, dat sy dapper was in die tronk, as 'n heldin kan bewonder. _Vergeet Nie_ is 'n aaneenskakeling van dramatiese tonele, waarin die oorlog voor ons geestesoog verbytrek. Sonder veel verandering sou dit dan ook moontlik wees om die roman om te werk tot 'n toneelspel, waarin daar wel veel aksie, maar weinig botsing van hartstogte sou voorkom Ons kry 'n indruk van wat daar gewoel en gekook het in die hart van die volk gedurende die oorlogsjare, van die lyding van vrouens en oumense, van die dapperheid van die Kolonialers, die laagheid van die _National Scouts_, die vervolging en plaery onder die krygswet. Maar by die beoordeling van die boek moet ons een faktor veral nie veronagsaam nie: dit naamlik, dat die teenswoordige geslag nog in meerder of minder mate _onmiddellik_ betrokke was in die gesketste gebeurtenisse, dat daar tallose herinneringe van die groot oorlog nog lewe in ons bewussyn. Dié herinneringe word deur die skrywer in dramatiese verhoudinge gegroepeer en iedereen kan dadelik uit sy eie ondervindinge analoge gebeurtenisse rekonstrueer. Dit versterk die indruk wat die gelesene op ons maak honderdvoudig. Die skrywer roep ou halfvergete impressies uit hul wegkruipplekkies te voorskyn. Op onbewuste wyse vul ons self die verhaal aan, en so kry dit op laas 'n aktuële kleur, 'n sterk geprononseerde persoonlike karakter, wat die leser tot in die diepste roersele van sy siel beweeg, maar wat die verhaal _op homself nie besit nie_. Ek noem een voorbeeld om my bewering te verduidelik. Die teregstelling van Bester herinner ons dadelik aan Kommandant Scheepers. Die oorspronklike ontroeringe, veroorsaak deur die tragiese uiteinde van Scheepers, versterk die indruk, wat die soortgelyke lot van Bester by ons verwek en raak daar gedeeltelik mee geïdentifiseer. Die gevolg is, dat Bester-Scheepers in die roman 'n werklik lewende persoonlikheid vir ons word. Maar nou ontstaan die vraag: Is Bester, wanneer ons ons persoonlike ervarings heeltemal uitskakel, nòg 'n lewende persoonlikheid, ontroer die wyse waarop Malherbe hom uitgebeeld het ons dàn nog? Dit is die enigste wyse waarop ons die kunswaarde van _Vergeet Nie_ vir die _nageslag_ kan bepaal, want oor 'n tagtig of honderd jaar, sal die boek nie meer in so 'n voordelige posiesie verkeer nie, dan kan dit alleen nog profiteer van die nasionale oorleweringe van die groot stryd. En selfs dìt sal die boek nog 'n groot voorsprong gee, want by 'n volk met 'n kragtige bewussyn word die nasionale helde uit 'n vergange glanstydperk altyd met 'n stralekrans van heilige aanbidding versier. Dit is bekend dat _De Geuzen_ van Onno Zwier van Haren lank as 'n kunswerk van die hoogste skoonheid beskou is, eenvoudig omdat dit 'n nasionale onderwerp behandel. Maar ons keer terug tot Malherbe se karakteruitbeelding en vraag: Wat weet ons nou eintlik van Bester? Hy is 'n bekwame en dapper kommandant, wat verlief raak op Bettie. As hy hoor, dat haar verloofde nog leef, besluit hy na enige stryd om haar dit mee te deel. In die hof verdedig hy sy handelwyse op hartstogtelike manier en gaat sy dood tegemoet soos 'n held. Alleen by die beskrywing van sy laaste dae kry ons enigsins 'n blik op sy sielelewe en die totaalindruk bly vaag. Bester is sonder lewensdoordringing geteken, daar is niks indiwiduëels, wat hom tot 'n duidelike persoonlikheid maak nie. Piet Marais eweso. Hy is 'n tiepe van die ontwikkelde Afrikaner, wat deur 'n vyfjarige studie in Europa sy insigte verruim en sy lewe verdiep het. Hy het daar "jare van worsteling" gehad, hy moes dikwels "met smart afskeid neem van oortuiinge wat (hom) in vlees en bloed oorgegaan (was) van (sy) kindsheid af." Hy was 'n ernstige soeker na waarheid, wat uit ou tradiesies en nuwe wetenskap vir homself 'n eie lewensbeskouing gebeitel het. In die karakter van Piet lê seker 'n stukkie outobiografie, maar in 'n oorlogsroman was daar geen kans vir 'n psigologiese uiteenrafeling van hierdie interessante fase in die ontwikkeling van die Afrikaanse student nie. Ons wag nog op die kunstenaar, wat die botsing en gedeeltelike samesmelting van die Afrikaanse en Europese kultuur moet uitbeeld. Ons verneem ook nog enige besonderhede van Piet se oorlogservaring en hoe hy verlang na Bettie. Maar 'n lewende persoonlikheid, met wie ons al die wisselende stemminge van die awontuurlike kommandolewe deurvoel, word hy nie. Ook Tant Annie bly 'n vae figuur. Op Bettie het sy blykbaar geen invloed nie. Selfs aan Hunt was dit duidelik, dat sy geen aktiewe rol kon speel nie en die treurige gebeurtenisse slaan haar dan ook heeltemal terneer. Oom Willem is met meer liefde geteken. In sy bybelvasteid, sy afkeer van pronk en na-apery is hy 'n tiepe van die Afrikaanse boer. Ons verneem dat "dors na kennis hom aangespoor (het) tot selfopvoeding", maar uit die opgawe van sy biblioteek blyk, dat dit hoofsaaklik godsdienstige kennis was, waar hy na gestreef 't. Hy bly getrou aan die Engelse regering, omdat sy godsdienstige oortuiging hom leer, dat rebelleer sonde is. Maar, as hy later persoonlik kennismaak, met die onregverdige taktiek van die Engelse, laai sy haat op teen die vyand van sy volk en kry hy simpatie met die rebelle. _Vergeet nie_ is die plegtige boodskap, wat hy aan Servaas gee op sy sterfbed. Bester, Piet Marais en Tant Annie is karakters, wat _getiepeer_, maar nie psigologies _gekreëer_ is nie. Die skrywer staan te veel met sy eie ekheid tussen die objektief beeldende teksdele, hy mis die gawe om sy gegewens tot 'n saamgegroepeerde eenheid te bring, om sy persone heeltemal objektief van uit hul eie innerlike wese te laat lewe. Deur die subjektief deurleefde werklikheid vleg hy sy eie beskouings en daardeur verdwyn die realiteitsillusie. Die roman word 'n aaneenskakeling van dramatiese momente, maar geen epiese struktuur, waarin die ganse sielelewe van 'n groot tydperk in sy gehele menslikheid tot een grootse beelding samesmelt nie. As Piet Marais oorlog toe ry hoor ons: "Dis die eerste rit vanaand van 'n besielde Kolonialer na 'n slagveld wat so groot sal word soos byna die gehele beskaafde Suid-Afrika, na 'n oorlog wat nie sal oortref word in gemene gruweldade nie ... ens." (p. 22). Dit is wat Malherbe weet, maar Piet was tog geen profeet nie. Op hinderlike wyse dring die skrywer homself hier op die voorgrond. Sy historiese kennis verwerk Malherbe presies soos De Waal. Op pagina 52-54 staan 'n lang oorsig van militêre gebeurtenisse en op pagina 63-64 'n uiteensetting van die toestande onder die krygswet. Alleen deur 'n betoog kan hy die nodige atmosfeer vir sy verhaal skep. Só kry ons geen begrip van die dramatiek van die worsteling nie. Soms egter slaag Malherbe daarin om deur pittige plastiek die leser direk te tref. 'n Voorbeeld daarvan is die mooi kommando-toneeltjie in hoofstuk X, waar 'n lewendige dialoog ons dadelik op hoogte van sake bring. Die brief uit die konsentrasiekamp met sy bemoedigende woorde: "Gaan voort, want ons saak is reg en God sal ons nie verlaat nie" laat ewe ons gemoed tril en ons sien die duisende vroue in geduldige lyding. 'n Oomblik later vaag die nugter vraag van Generaal De Wet: "Hoe is die posiesie?" alle droomgepeins weg. Maar as kort daarop "soos 'n magtige gebed waar berusting in ruis" die burgers se plegtige lied tussen die koppies weergalm en die generaal en sy staf met eerbiedig gebaar hul hoede afhaal, dan sweef ons op die klankedeining na 'n wonderland van heilige herinnering--dan sien ons die stoere manne "saamsing met vrou en kind, met vrind en bloedverwant onder gewyde dak...." Hier is innigheid van weergawe. Ons voel die diepe kneusing van sterk manneharte, wat op die nuwe dag in stille Godsvertroue wag. 'n Skrywer, wat so mooi die nodige sfeer met uiters gevoelige tikkies kan aandui, hoef waarlik nie sy toevlug tot koel-verstandelike histories geredeneer te neem nie. Hy hoef nie uit sy denkbewussyn allerlei verklarende toeligtings aan te voer nie--die leser vang dadelik die aksent van waaragtigheid uit die klank van sy woorde op. Maar selfs by hierdie mooi veldtablo kom die skrywer se opdringerigheid te pas. Hy vind dit nodig om weer blyk te gee van sy historiese kennis en vertel ons dat "die wêreld in kampe van blokhuise afgeperk is ... waaromheen swaar kolomme opereer met 'n onuitputlike gedetermineerdheid om die groot veggeneraal van die Boere in die reusenetwerk van bewegende lyne toe te wikkel".[270] Dat De Wet se gevangeneming die Boer-magte sou knak is 'n feit, só vanselfsprekend, dat die meedeling daarvan absoluut oorbodig is, vir ons _èn vir die nageslag_. Mens sou ewegoed 'n Fransman daaraan kan herinner, dat Blücher en Wellington vir Napoleon wou vang by Waterloo!! As die skrywer die orige informasie tog wou meegedeel 't, dan moes hy dit so in die dialoog gevleg 't, dat ons dit nie voel as 'n opsetlik skoolmeesteragtige opmerking nie. Gebrek aan plastiek is daar in die volgende sinnetjie: "In 'n omsientjiestyd is die welkom bevel uitgevoer." (p. 135.) Dit is 'n blote konstatering, wat by die leser geen impressie van die handeling wek nie. En juis in die vorige sin slaag die skrywer daar pragtig in om deur die herhaling van die woord _afsaal_ 'n duidelike gehoorbeeld te suggereer. "Afsaal", klink dit deur die rye, "afsaal tot ver agteruit en rondom". Ons hoor hoe slaperige burgers met sware basstem mekaar die woorde nasê, totdat die klankeketting dreun in die agterste gelid. Maar in plaas van die gehoorhallusinasie te verinnig deur die geskuifel van die saals, wat met dowwe plof en stiebeuelgerinkel op die aarde bons, kom die skrywer met sy niksseggende verklaring: "In 'n omsientjiestyd is die welkom bevel uitgevoer." Nog so 'n geval vind ons op pagina 13. "Dit kan stil, ontsettend stil word op Rietfontein. In die middel van die dag kan dit gebeur dat daar geen lewensteken te bespeur is nie." Uit so 'n beskrywing blyk duidelik, dat die outeur nie _in_ die toestand is nie, maar praatjies _oor_ die toestand maak. Hoeveel mooier is die beeld waarmee hy ons dadelik die stilte en eensaamheid op Steenburg laat voel--die dorp, "waar alle geluid en rumoer van menslike bedrywigheid nietig wegsterwe _soos die breek van 'n dun, droë takkie in 'n ontsaglike woud_". Dan is daar nog iets wat hinderlik is in die kommando-toneel. Japie du Plooy is "deur die invloed van Dr. Marais tot 'n waaghals en onvermoeide verkenner _omgetower_." (p. 138.) Ook al "in 'n omsientjiestyd"? Vir so 'n sielkundige bolmakiesie het mens 'n ouderwetse toordokter nodig en ek twyfel of Piet dié kuns in Duitsland geleer 't. Daar is nog meer voorbeelde van die neiging van die skrywer om hom tussen sy verhaal en die leser te plaas. Servaas kom die dorp ingery op die 12de Oktober 1899. Dan kry ons in enkele raakgetekende lyne 'n pragtige ets van Steenburg en omgewing,--maar dit is nie _Servaas_, wat die dorp so sien nie--dit is _Malherbe_. Ons loop nie saam met Servaas onder die peperbome nie. Nee, die skrywer sit op een van die koppies en peins oor die "sukkel-werksaamheid" van klein mensies en die wyd-omhemelde velde, waarin die dorpie "soos 'n nouliks sigbare stippie" wegsink. Intussen vergeet ons Servaas totaal, verdwyn alle realiteitsgevoel. Malherbe vertolk die gedagtes van sy persone deur _sy_ lieriese parafrase in plaas van die gedagtes self, in hul eie taal te gee. Op pagina 34 word die gang van die verhaal onderbreek deur die volgende opmerking: "Arme Bettie en Piet, watter reggeaarde sou nie medely hê met julle nie, ..." en op pagina 46 roep hy uit: "O, die wonderlike gawe van heerlike ontboeseming aan die mensekinders gegee, ..." Bettie se innerlike lewe word soms op fyn-psigologiese wyse deurvoel. Haar tobbery oor die lot van die geliefde, die nuansering van haar gevoelens by die verskyning van Bester, die manier waarop sy wik en weeg wat hy vir haar sou kan beteken ingeval Piet werklik dood is, dit is treffend uitgebeeld. Maar haar karakter word onwaar, omdat ons nie kan glo aan die egtheid van haar "offer" nie. Ook die tekening van Oom Willem is aandoenlik in sy egte menslikheid. Maar die groot betekenis van _Vergeet Nie_ as literere kunswerk lê nie in die karakter-tekening of komposiesie nie, maar in die styl met sy sterk persoonlike aksent. Malherbe se prosa is byna heeltemal vry van vreemde invloed. Dit is prosa met 'n eie ritme, prosa waarop 'n fyn digterlike waas rus. Hy beskryf nie alleen die uiterlik van wat hy sien nie, maar dring deur tot die innerlikste wese, sodat ons die geur daarvan kry. Die skroeiende son brand ons deur die hele boek, ons sien die stowwerige dwarrelwinde op hul grillige togte oor die vaal Karovlaktes. Al die wisselende natuurtonele het die skrywer diep ontroer--die skaduwees van die swart wolke, langsaam skuiwend oor die jong skaapbossies, wat "soos dwergies koes"; die plasreens, wat neerbons met woeste geswiep, die langgerekte kettingligte wat geheimsinnige tekens aan die swart hemel skrywe. Op Rietfontein het hy die witgeswelde arms van die vyelaning gesien, "waar die jong vye soos klein kindervuisies aan uitloer"; Steenburg teken hy met 'n paar uiters fyn penseelstrepies--die "rustige Karodorp, dromend in selftevredenheid en wyd omwoon deur slapende koprande wat in donkerbruin pantser en ylvaal groei uitgebeiteld rus teen die ewig-blou hemel aan."[271] Sonder aarseling vertolk die digter die fantastiese skyn wat die dinge in sy oog aanneem; sy impressionistiese beelde tril en bewe van jong lewe. Sy metafore is nie spoggerige blinkgoed, wat as versiering van buite opgeplak is nie, hul sit vasgegroei in sy skepping, wel spontaan op uit sy onbewustheid. Adonis se ou baadjie is "lewensmoeg en klaar met die wêreld", die kleurevariasie van sy gelapte ferweelbroek is "soos 'n bont mensesee by 'n wedstryd waar die son sy ligte glans oor heenstrooi op 'n vrolike somermiddag". So gee Malherbe ons telkens met 'n paar raak-etsende woorde 'n verrassend-nuwe kyk, en haal hy skoonheid selfs uit die flenter-ploiings van 'n ou Hotnot. Op die plaas het hy die "dowwe basmusiek van die ooie, swaar van dreuning nes dié van 'n aanstormende vloed afgewissel deur indringende skreenote van die lammertjies" gehoor; hy het die kalwers stofdraaie sien maak as hul onbekommerd die jong dag ingaan. Die swaar reendruppels spat teen die vensterruite "of jy ertjies saai"; die westewind, "die hoopbederwer van die Karoboer ... vlie tussen die wolke in en skeur hul uiteen met dreunende en druisende gebaar. Wild klop hy hulle uiteen, die swaar gepakte wolkemassas _soos 'n geoefende hanteerder van 'n sweep 'n digte klomp vee_, totdat hul uitgedun heenseil, een-een wegsmeltend onder sy verskroeiende asem, en die lug weer vry neerblou in die hittige sonstrale."[272] So magtig is die indruk van die natuur op die skrywer, dat hy al die wisselende stemminge van sy persone met 'n stukkie natuurviesie deurwewe. As Servaas "vol van vrees vir die toekoms" teen "die vaal hange uitslinger met sy kar", dan lyk "die swygende rande so naar, so onvriendelik nes dreigende ongediertes", dan ry hy op 'n pad, wat "spookagtig wegslinger tussen die donker swartkoppe in." Wanneer Piet Marais wegry van Bettie oorlog toe, dan is dit donkermaan, dan sing "'n byterige Oktoberluggie 'n klaende sangetjie" in sy ore. En as Bettie hom agterna kyk dan straal "die blinkende sterre met oë van genade op 'n verbroke vrouehart" neer. By haar ontwaking die volgende oggend "lê die sonnegoud heilig en skoon soos 'n glimlag van Gods genade" op tafelrande en koppies. Vir Japie du Plooy en sy maats is die rooi lug 'n onheilspellende teken. Die westewind laat Bettie huiwer; "net so wreed en meedogenloos soos die stofstorm daar buite heenbruis, so het die omstandighede ook met haar lewe gespeel!" Wanneer Oom Willem weggevoer word van Rietfontein hang "'n afgryslike weer in die lug" en na die storm ruis die sagte buitjies "soos 'n vreedsame verontskuldiging vir verbygegane wreedheid" neer oor die onskuldige grysaard. En die vroue op die plaas voel "of die natuur selfs geen simpatie en gevoel vir hul leed had nie." Oor die kindertjies van Servaas "gly die sonstrale van 'n koninklike somermiddag beskermend en seënend." Oom Willem sterf saam met die ondergaande son en die geruis van die see is 'n plegtige dodeklag". Wanneer Bester sy doodvonnis hoor, sien die son "soos 'n rustige god in spraaklose medely op 'n toneel van menslike leed" neer. By die uitvoering van die vonnis kom die son weer "net agter verre rande uit ... terwyl rondom die _ligfontein_ 'n bloedrooi halwe maan ver in die blou uitsirkel. _Betyds gekom om bloedvermaak te aanskou_". Hier egter kry ons die indruk, dat die son en die bloedrooi maan daar =met geweld= bygesleep is. Veral die gekursiveerde sinnetjie bederf die stemming, terwyl die omskrywing "ligfontein" banaal is. Wanneer Piet en Bettie na die oorlog op die klipheuwel by Rietfontein sit, dan "_treur_ ook die son in sy bloedrooi vlieserige omhulsel, 'n weerglans van die bloed wat vergiet is op die Afrikaanse velde", maar enige oomblikke later as hul twee siele "saam(vloei) in 'n heilige vervoering van onvermengde geluk, van toekomsdrome en toekomsweelde" dan "skemer die laaste _glimlag_ van die ondergegane son in roerlose stilte uit...." _Vergeet Nie_ begint met die son en eindig met die son. Meestal slaag die skrywer daarin om met sy digterlike viesie op die natuur sy stemmingsbeelde te verinnerlik, maar dit word ook soms bloot _manier_. Naas eg-Afrikaanse beelde, wat getuig van fyn waarnemingsgawe kry ons egter ook flou-geryde uitdrukkings soos: "Verder het hy die sleutel waarmee hy onmiddellike toegang tot Bettie sou verkry", (p. 69); Bester is oortuig van sy "onblusbare liefdegloed" vir Bettie (p. 96); Aan Oom Willem het die willekeur sy skaamtelose hand geslaan (p. 149); Bester het sy vonnis in die gesig gekyk soos 'n marmerbeeld (p. 186); die maatskappy, waarvan hy 'n bruikbaar lid geword het (p. 17); vanaand sal 'n nog bitterder leed haar siel deurboor (p. 19); Daar brand 'n vuur, daar gloei 'n drif, 'n hartstog wat geen stormvloed sal uitdoof nie, daar setel 'n beslistheid wat die teerste bande nie sal verander nie. (p. 22). En so staan hy daar voor Servaas as 'n toonbeeld van goeie voornemens.... (p. 7); ens. Ook onvervalste retoriek: Die suiwer suiderhemel met sy ontelbare _flikkerbronne_ ... 'n _klanklose(?) prag van lewende juwele_ gesaai oor die grondelose _boesem_ van die lug, ... (p. 44); 'n gloeiende naald boor langsaam deur sy siel, agterlatend 'n smal baan van verskroeide lewensvreugde (p. 44)--'n beeld wat positief walglik is. Dan vind ons ook nog uitdrukkings, wat onduidelik en onbeholpe of minstens vreemd is: Bettie is besig om met haar eenvoudige musiek "die grond_toon_ van haar lewensgeskiedenis te _vertel_ (p. 73); die _trek_ van verwyt in haar vader se woorde (p. 105); 'n woord wat wreed sou val op die tere _bodem_ van plegtige liefde ... (p. 38); Bettie is die _voorwerp_ van die liefde (p. 18); Dit is of sy beperktheid oor homself weggegroei ... het (p. 195); Bester met sy listige planne en parmantigheid moes in die _hand_ kom, ja selfs op sy _lewe_ was dit gemunt, waar kleurlinge in diens van Sy Majesteit hul _lewe_ moes _prysgee_ onder sy _hande_! (p. 161); Bester "met sy onverskrokke _bende_ (p. 161);[273] program (p. 31); _aan_speling i.p.v. toespeling[274] (p. 77 en 90); vuurgeveg (p. 140); Daarheen word gestuur wat in die oë van die Engelse outoriteite as lastige pro-Boer-mense _verskyn_ het ... (p. 151). Alle kommunikasie met die distrik (is) afgesny en handel _tot 'n nietigheid afgedruk_ (p. 82); sommige oomblikke voel dit hom of sy verstand hom begewe onder die invloed van gedagte (p. 150). _Waagmoed_ is 'n ongelukkige neologisme; _wikkelwakkel_ is ontleen aan Guido Gezelle se gedig: "_Bonte Abeelen_" "Die Dood se grillige _ont_klemming" is geen Afrikaans nie. (p. 154). 'n Voorbeeld van lelike klink-klank staan op p. 175: Dit was 'n beleefde voor_spel_ van die treur_spel_." Malherbe is trouens nogal lief om kort op mekaar, soms in een sin dieselfde woorde te gebruik. So kry ons tweemaal _toevallig_ op p. 99; warrel op p. 65; huis op p. 17, skynbaar op p. 18, nou op p. 14. Gevoel is maar al te dikwels _gemengd_--'n stereotiepe niksseggende uitdrukking: (p. 24) daar woel 'n mengeling van gevoele in haar siel; (p. 66) 'n warreling van gemengde gevoel. As 'n kunstenaar ons vertel dat iets _onbeskryflik_ is, dan is dit 'n belydenis van onmag of 'n retoriese reminisensie. Enige voorbeelde: (p. 65) Wie beskryf haar sielelyding ...; (p. 44) met 'n onbeskryflike krag; (p. 46) die onbeskryflike weelde van onbeheerste gevoel.[275] Op p. 34 kom nog 'n ouderwetse slim draaitjie voor: "Bettie is toe na haar kamer gegaan en ... wat sy daar gemaak het, sal iedereen wel weet wat van meisies kennis het"! En wat moet ons dink van die "arme student wat met 'n _verskeurde_ hart en _verslae_ gees moet afskeid neem van sy _dierbaarste op aarde_ en dit vir baie lang tyd"! (p. 34). Afgeslyte uitdrukkings ontstel ons in dubbele mate by Malherbe omdat sy stylkuns oor die algemeen deur so 'n innige, suiwer-eenvoudige woordkeus beheers is. Ons voel dat hy gesoek het na die alleen-juiste woord en dikwels klink daar 'n harmoniese toon in sy geïndiwidualiseerde sinsbou. Hy wou méér gee, dan 'n gewone amusementsroman en as een van die eerste _kuns_-uitings in prosa sal sy werk steeds van belang bly. Hy het die joernalistieke vaalheid uit ons taal weggevaag deur sy fleurige beelde, ontleen aan Afrikaanse veld en lug, en daarby besit hy as digter 'n fyn gevoel vir woord- en klankwaarde. Ten spyte van die foute in sy styl en komposiesie hang _Vergeet Nie_ soos 'n klein druiwetrossie in die groen wingerd van ons letterkunde. Die beelde met hul Karo-omwaasde ongereptheid is die wynkleurige korrels, mekaar verdeukend in die transparante ronding van sappige swelling, wat die tingerige steeltjies in hul liefdegroei bedek. En wie, stil-gelukkig, die korrels een vir een in al hul sonnegeurende sappigheid geproef het, sal ook die tere stingeltjie nie àl te wreed vergooi nie. § 7. Mej. Chris. C. Euvrard. Van Chris. C. Euvrard, onderwyseres in Rhodesië het drie novelles verskyn: _Twee Susters, Lena_ en _Twee Broers_. Haar werk word hier alleen vermeld, omdat aan _Twee Susters_ in 1914 die eerste prys toegeken is in die jaarlikse wedstryd van die Akademie. Dit is van geen letterkundige belang nie, en bevat oorlogsondervindings in onbeholpe skoolmeisies-styl. Ter tiepering 'n enkel staaltjie: "Lena was skaars onder die _seil_ uit, toe een van die wagte wat by die wa was, vir haar vra of hy die _seil_ sal aftrek. Lena sê ja en in 'n paar oomblikke was die _seil_ af en kon almal weer lug kry. Die _seil_ was maar net af van die wa, toe 'n offisier daar kom. Hy begin met mev. van Eeden en tant Sannie te _praat_, en terwyl hulle nog _praat_, kom 'n paar soldate ook by die wa en begin ook met die meisies te _praat_." (_Twee Susters_^2, p. 45.) Die redakteur van _Die Brandwag_ het in Des. 1918 nog verklaar, dat ofskoon haar werk oppervlakkig is dit "veel daartoe by(dra) om leeslus op te wek by die wat anders nooit 'n boek sou opneem nie" (p. 214). Vir die taalstryd mag dit dus miskien wel van enige betekenis gewees het.[276] § 8. Joubert Reitz (1880-1919). Joubert, 'n seun van President F.W. Reitz is gebore op Bloemfontein in 1880, kort na die slag van Majoeba. Daarom het sy vader Generaal Piet Joubert gevra om sy peetoom te wees. Met die oorlog van 1899-1901 het hy dadelik aangesluit by die Pretoria-kommando. In 1900 het hy gedien onder Kaptein Heinrich du Toit en terwyl hy in die Soutpansbergse distrik siek lê aan die koors, het die Engelse hom gevang en na Bermuda gestuur. Na die vrede is hy met twee broers Madagascar toe, maar omdat dit daar nie na hulle sin was nie, het hulle teruggekom na die Transvaal. Joubert het hom toe as prokureur op Potchefstroom gevestig, waar hy in 1919 oorlede is. Van hom het verskyn twee romans: _Die Dolosgooier_ (1916) en _Beproewing_ (1918). Vir die Potchefstroomse koerant het hy dikwels gedigte en prosastukke geskrywe, meestal van grappige aard. Onuitgegee is 'n reeks artiekels oor "_Oom Fanie_ en sy ervarings met 'n maai- en vliegmasjien."[277] Die Dolosgooier. Frits Kok, 'n Johannesburgse klerk gaan na die diamantvelde by Bloemhof, maar die groot geluk bly weg. Gedurende 'n aanval van moedeloosheid wil hy vertrek, nadat hy op die stasie "'n sterretjie" gesien het, maar sy kaffer gooi die dolosse en die se voorspelling blyk juis, want Frits kry 'n paar mooi diamante. Nou trek hy weg om sy "sterretjie" te gaan soek en al gou blyk dit, dat sy die dogter is van Harvey, met wie hy 'n vennootskap gesluit het. Met Collins het hy op Bloemhof moeilikheid gehad en dié strooi nou skinderpraatjies uit, want hy het ook 'n oog op die "sterretjie". Collins slaag daarin om 'n fabelagtige skat uit Sekekoen se kafferstad te roof, maar hy beswyk aan 'n wond op die hoëveld, waar Frits hom nog eers verpleeg. Frits laat die kaffers £5000 betaal vir die verlore diamante en die dolosgooier se twede voorspelling kom ook reg, want hy sluit Maria in sy arms. Beproewing. Hierdie roman is meer of min op dieselfde plan gebou as _Die Dolosgooier_. 'n Doodgoeie jonge man word vervolg deur 'n gewetelose skurk, maar na baie moeilikheid triomfeer die onskuldige, word plotseling skatryk en trou met die meisie, terwyl sy mededinger deur 'n koeël uit die weg geruim word. Die ekspediesie na Duits-Suid-Wes en die opstand vorm die agtergrond van die verhaal; 'n vervalste tjek gee aanleiding tot verwikkeling en die spanning oor die erfenis word deur middel van 'n naamsverandering tot die ontknoping bewaar. * * * * * Teen sy sin en oortuiging het die skrywer deelgeneem aan die Duits-Wes-veldtog. Die raamwerk van _Die Dolosgooier_ het hy in 'n militêre gevangenis geskryf, want hy het in die hande van die Duitsers geraak. Later het J.H. Malan, die "Oom Fanie" van die voorwoord dit persklaar gemaak, onvoltooide gedeeltes verder uitgewerk, taal en styl verbeter, kortom die hele boek oorgeskryf met behoud van die oorspronklike intriege.[278] Dat die aandeel van die bewerker taamlik groot was, blyk uit 'n vergelyking met _Beproewing_, waarin taal en styl so sleg versorg is, dat die verhaal feitjik onleesbaar is. Dit krioel van anglisismes en alle moontlike foute. Reitz had aanleg om 'n spannende intriege inmekaar te sit, maar sy uitdrukkingsvermoë was hopeloos swak. Selfs na die skawery van die bewerker het daar in _Die Dolosgooier_ soveel oorgebly, wat onbeholpe is, dat van letterkundige verdienste weinig sprake is, ofskoon dit deur die handige toepassing van Afrikaanse motiewe seker tot die beste van ons awontuur-romans behoort. As voorbeeld van die kreupel styl en taal kan die volgende dien: "Frits, hoewel 'n jonge, onervare man, terwyl hy nog onder sy komberse half-sit, half-lê, naar die pragtige natuurprent kyk, gedronge om die natuurskoon in oëskou te neem en, daar hy 'n dorpenaar was, moes tot die konklusie kom ... ens. (p. 17); Harvey ... had die saak van die likwidasie moet laat vaar.... Harvey het dit so haastig aangeneem, dat die kêrel had begin te dink...." (p. 105). Anglisismes groei ook nog geil: (Hy) moes van skool om sy eie lewe te verdien (p. 4); ons geluk is uit (p. 26); hy begin te voel dat die grappie nie die kers wêrd was nie (p. 146), ens. Op p. 3 is daar al 'n toespraak tot die "troue geagte leser" en dwarsdeur die verhaal bly die skrywer aan die woord. Collins, Hooper en Petrus is tiepes van die bekende volbloed skurke. In _Beproewing_ neem die politiek 'n groot plaas in. Die skrywer sê self: "Maar laat ons liewer nie van die dinge praat nie, anders word die verhaal 'n politieke vlugskrif...." (p. 97), wat dit dan ook teen die end werklik word. § 9. Jochem van Bruggen.[279] J. van Bruggen is gebore te Groede in die provinsie Zeeland, Nederland, op 29 September 1881. In 1892 het sy vader hom in Johannesburg gevestig. Aan die Pretoriaanse gimnasium het Jochem begint verse maak oor die Voortrek. Die Anglo-Boere-oorlog het 'n end gemaak aan sy studie en vir sewe maande was hy op kommando, totdat hy, by die oorgawe van Johannesburg vasgekeer is. Van toe af moes hy vir homself sorg en in plaas van ingenieur te word moes hy lewe van die geringe verdienste, wat 'n agentskantoortjie aan 'n onervare jong man in daardie tyd kon gee. Na die vrede het hy in 'n wassery die gestrykte wasgoed in pakkies opgemaak, boordjies getel, ens. Maar dit kon hy nie uithou nie. Hy het uitgebars die veld in, ruimte toe en by sy boesemvrind G.J. Oosthuizen op Steenkoppies gaan woon. 'n Tydlank was hy daar onderwyser aan die C.N.O. skool. 'n Debatsvereniging en koor het onder sy leiding gebloei, terwyl daar ook van hom toneelstukke opgevoer is. Sy volgende onderneming was 'n tabaksbesigheid, wat hy met sy vrind Oosthuizen opgerig het. Aanvanklik het alles goed gegaan, maar later, veral deur 'n konneksie met 'n uitgeslape seun van Israel het die besigheid 'n totale mislukking geword, met die gevolg dat albei in 1909 diep in die skuld was. In _Ouboet_ is o.a. 'n sydelingse herinnering aan hierdie episode, wat vir 'n tydlank sy letterkundige aspirasies heeltemal gesmoor het. In 1912 het hy sy Voortrekkerverse weer verwerk, maar kon geen uitgewer daarvoor kry nie. In 'n wedstryd van _Die Brandwag_ het _Die Praatmasjien_ in 1914 'n prys gehaal en van toe af het Van Bruggen sy koers gekry. In 1917 het sy roman _Teleurgestel_ die Hertzogprys van die Akademie behaal en in 1920 is sy kort verhale onder die tietel _Op Veld en Rande_ gebundel. Van 'n nuwe roman, _Ampie_ het twee hoofstukke in tydskrifte verskyn. "As boer moet ek in hierdie swaar tye net my kop gebruik om die boerdery agtermekaar te hou, wat my werk as skrywer uitermate belemmer", skryf Van Bruggen na aanleiding van _Die Burger_ se enquête. _Die Burgemeester van Slaplaagte_ het in die serie _Almal se Boeke_ in 1922 verskyn. Teleurgestel, is 'n roman uit die Anglo-Boere-oorlog. Die Boere van Waterval en omstreke is besig met skyfskiet as die veldkornet hulle kom opkommandeer. Dirk Liebenberg het sy afgeleefde ouers na die kruitbadjie by Waterval gebring en op 'n wandeling deur die kloof probeer hy om Maria Brinkman oor te haal om sy vrou te word. Sy gee egter die voorkeur aan haar ou speelmaat, Gys, wat as gevolg van 'n speelse opmerking van haar die kordaatstuk uitvoer om 'n blom op 'n gevaarlike krans by die waterval te pluk. By dié geleentheid word Gys en Dawid, Maria se broer, deur Swartbooi, 'n geheimsinnige potteskuurder in 'n spelonk gelei, waar hy vir hulle dolosse gooi en somber voorspellings oor die naderende oorlog maak. Na vyftien maande kom 'n kommando nuwejaar vier op Waterval. Dirk koester hands-op-planne, wat afstuit op die idealisme van die vrouens. Later vind hy geleentheid om met Stols en Greef, wat graag hul famielies wil besoek stilletjies af te swenk van die kommando. Hy trakteer hulle op 'n paar goeie doppe "perskesop". Stols is 'n swak jabroer en laat hom maklik oorhaal, maar Greef ry met sy maats se perde terug kommando toe. Dirk vind Maria nog onhandelbaar en sluit in groot verbittering by die Engelse aan, waardeur hy sy pa se dood veroorsaak, Stols sukkel terug Boere toe, maar laat in sy verbouereerdheid sy geweer agter, wat die vyand aanleiding gee om die woonhuis op Waterval af te brand. Deur Dirk se verraad word Gys en Dawid vasgekeer in Swartbooi se grot, waaruit hulle met moeite ontsnap. Gys word later gewond, die vrouens raak in die kampe, maar na die vrede trou Gys met Maria, en Dawid met Elsie Greef, terwyl Dirk 'n suiplap word. In _Teleurgestel_ het Van Bruggen sy oorlogservarings verwerk. "Hy het die verwoeste plase gesien na die oorlog, en hy het geluister na die ondervinding van die _Bittereinders_, na die verhale uit die tyd toe die Engelse oor Steenkoppies en omgewing hot en haar getrek het en uit die droewe tyd van Johannesburg se renbaan."[280] Swartbooi se prototiep was "'n verdwaasde ou kaffer, wat die Hartleys--daardie tabakmagnate--se kombuisgereedskap geskuur het, dag vir dag in 'n driffie en as 'n malmens geskreeu het party nagte as hy rondloop."[281] In _Die Burger_ het Van Bruggen verklaar: "In ooreenstemming met my vorige werk, sal my strewe bly: 'n afbeeldsel van die lewe soos ek dit gewaar, wat duidelik sal staan in die skynsel van romantiek."[282] Nou is "romantiek" juis een van die terme wat moeilik definieerbaar is, maar Van Bruggen wil blykbaar te kenne gee, dat hy geen realis in die enge betekenis van die woord is nie. Is die opvatting juis, dan gaan hy van dieselfde beginsel uit as meer dan een kunstenaar van betekenis. Johan de Meester sê b.v. "En als ik iets als onbelangrijk voel--als een ding dat me niet interesseert--dan is 't het realisme, dat aan de loutere beschrijving zonder meer van een brok werkelijkheid z'n volle kracht geeft. Dat zou ik nooit kunnen doen."[283] Cyriel Buysse verklaar: "De beschrijving van een realiteit is toch heel iets anders dan die realiteit.... Als de artiest niets aan de werkelijkheid toevoegde, zou hij geen artiest zijn. Het beschrijven van détails zonder meer, zooals Van Deyssel wel eens heeft gedaan, daar voel ik niets voor. Dat kan ik niet mooi vinden. "L'âme des choses", zooals de kunstenaar die voelt, moet uit zijn werken spreken."[284] En Is. Querido verklaar met die grootste stelligheid: "Ik moet met mijn innerlijk leven ingaan op de dingen ... ik kan de dingen niet klein zien: ik moet ze vergrooten, doorlichten ... ik moet er heelemaal door vervoerd worden ... =Ik heb niets aan de realiteit=!"[285] Ofskoon ons Van Bruggen se beginsel dus kan aanvaar, lei sy ver-romantisering dikwels tot 'n sodanige vermooiing en opsiering van die werklikheid, dat die egtheid van sy figure in die gedrang kom. En daarvan sê Querido: "Elke willekeurige fantastische belichting van 'n werkelijkheidstafereel ... wordt valsch maakwerk, onechte, gedrochtelijke romantiekerij."[286] Swartbooi met "sy dwalende brein, wat sy lewe so vol misterie maak" (p. 195), sy geheimsinnige grot en orakeltaal is seker romanties geteken, maar wek skeptiese bedenkings van ernstige aard. Gys en Maria op wie ook 'n sterk romantiese skynsel val, bly vir ons vae figure. Stols daarenteë, wat deur sy jabroer-geaardheid geen aanleiding tot romantiekerige vermooiing gegee het nie, is deur 'n raak-realistiese uitbeelding tot 'n lewende mens geword, wat ons nie maklik vergeet nie. Arme Liepie met sy "bang-oormekaar-kyk oë", seer rug en orige knipmes ken ons deur en deur. Nog 'n ander byfiguur, Moeder Greef met haar laslappies en ou-mens gemaal is met trekkies van boetserende fynheid geteken, terwyl Luikes Greef met sy droë humor ook goed geslaag is. By die uitbeelding van Dirk Liebenberg gee Van Bruggen 'n psigologiese uiteenrafeling, maar sy afkeer van die skepsel van sy eie verbeelding is só groot, dat dit hom nie geluk om onpartydig teenoor die figuur te staan nie. Sy haat vir die walglike kreatuur het hom verhinder om heeltemal op te gaan in Dirk se psiege. Reeds in die eerste hoofstuk verraai hy deur 'n kwasi-twyfel sy vooroordeel. "Ons huiwer om hom so wreed te beskuldig, _want ons ken sy verlede nie in besonderhede nie_. Miskien sal die toekoms 'n gedagte aan die moontlikheid daarvan regvaardig."[287] Nou weet ons al: Dirk gaan die sondebok word, en die ongeregtigheid word dan ook by wavragte op hom gelaai! Maar let wel, Van Bruggen sèlf _ken sy verlede nie in besonderhede nie_. Hoe kan so 'n persoon nou ooit fel-lewend vir ons word? Met 'n sug van verligting neem die outeur afskeid van hom: "En so het ons klaar met Dirk" (p. 219). Hy het só boos geword, dat hy hom, na 'n paar kwaai trappe vir ou-laas, uit sy verhaal bons! Dit word mos bruilofstyd en daarby pas Dirk, die suiplap met sy "valse gryns" nie. Maar dis 'n oplossing, wat ons nie bevredig nie. Geslaag is die figuur nie, ofskoon daar telkens brokke treffende analiese is. Maar meestal neem Van Bruggen teenoor Dirk die houding van 'n bestraffende regter aan. "Kan 'n wolwe-aard so gou verander in skape-gedweeheid; 'n dwingeland in 'n oë-dienaar ...?" (p. 12). 'n Oomblikkie tevore het hy nog gehuiwer "om hom so wreed te beskuldig", maar nou is sy vonnis al gevel. Juis die bo sy onderwerp staande gevoelloosheid verhinder hom om 'n warm-menslike omtrek aan die verraaiersfiguur te gee. Later word Dirk dan ook eenvoudig as 'n _besetene_ uitgebeeld. "Die fluisterstem van sy gewete sterf in die diepte weg, wat Satan bliksemsnel met misdaadplanne vul" (p. 145). By die dood van sy moeder kry hy 'n "laaste kans" (p. 191). "Dis een van die momente, waarin 'n goeie gees, so hom die tyd gegun werd om tot die harde hart van Dirk deur te dring, 'n ander mens (van hom) sou kon maak". Gelukkig bly ons die koddige psigologiese gedaanteverwisseling bespaar! Soms gaat Van Bruggen so op 'n paar tree van sy persone af staan en bepeins dan hulle toestand. Gys is "in strak starend gepeins" (p. 216). En dan roep die outeur uit: "O watter gedagtes! So sterk nog as in sy volle kragtyd ...." ens. Daar is nog meer sulke hinderlike ingrypsels van die outeur. "Die leser wat onsigbaar agter Dirk aangestap en oor sy skouer geloer het ... Dirk is te ongeduldig om die kamer rond te kyk, maar ons kan dit nog net doen, vóór die aandskemering ons dit belet" (p. 23).[288] Dit is verroeste romantegniek van die jaar nul! Dat Van Bruggen egter 'n plastiese gawe van geen geringe betekenis het nie, bewys die welgeslaagde toneel, waar Liebenberg vir Greef en Stols wil oorhaal om die wapens neer te lê. 'n Weemoedige klaagtoon van verdrietige berusting deurhuiwer die ritme van Van Bruggen se styl in _Teleurgestel_. Die smart oor verlore onafhanklikheid en die droewige herinnering aan oorlogsleed tril na in somber klanke. En teen die end word Van Bruggen moeg vir die trommelslae wat "die doodmars deurdof". "'n Lange sombere storie ... ons wil hom deurhardloop" (p. 222). Tog klink daar soms 'n skaterlag; as die kakies retireer vir 'n rollende pampoen (p. 173) en Greef vir Stols laat "handsop" (p. 156). 'n Paar mooi kindertoneeltjies beloof iets vir die toekoms. Opvallend is die gebruik van koppelwoorde soos: knutselwerk-uitdenk-vermoë (p. 230), swaai-arm-beduie (p. 9), goudblom-oorlaai (p. 20), droomglans-dowwe oë (p. 195). 'n Enkele maal word daarmee 'n mooi effek bereik, maar meestal gee die oorvloedige aanwending 'n indruk van gesogtheid, terwyl baie saamkoppelings in stryd met die taaleie is. Die voorliefde vir lang-asem sinswendings versterk die sware klank van sy prosa, wat met afgemete pas moeisaam voortbeweeg. En daardeur ook hoor ons telkens dissonante b.v.: "Van onder oop, het hoëveld se voor- en najaarsstorme daardeur gestroom en binne die lang huise opgestuiwe in die smal-langwerpig drukke reghoek-ruimte, waar die lewe in en uit rumoer na sy hokkies, en kinders spelend raas, natbesweet" (p. 221). Tog het Van Bruggen deurgaans 'n fyn gevoel vir woordklank. Telkens kry ons brokkies van sinne, wat in gereëlde versritme vorentoe gly; "en vínnig word haar stáp, ofskóon sy dralend peíns oor wóndervraág...." (p. 77). Maar ons stuit ook op klinkklank: "terwyl sy _rol_-oë die kamer vergenoeg deur_rol_" (p. 114); _Al kante uit_ wil hy koers vat, so rol sy uitpuil oë _al kante uit_ (p. 149); dat drie ... by die _val_ hulle eie _val_ sal vind (p. 194); dit _beslis_ die twyfel van die _onbesliste_ goeie man (p, 150). Koppelwoorde en sinsbou gee aan Van Bruggen se styl 'n moderne cachet. 'n Allersnaakste indruk maak daarnaas, die ouderwets-retoriese taal, soos ons die ken uit die Hollandse predikante-literatuur van vóór 1880, wat ook nog dikwels van Suid-Afrikaanse kansels gehoor word. 'n Knagende wee, wat die hart verteer (p. 86); Daar drup dit in sy hongerige siel heilsame lafenisdruppe en sy gedagte sien, as deur hemelse ingewing ... (p. 83); wat alles die plegtige oomblik verhewe maak (p. 67); 'n Sug ... tower 'n nuwe gevoel in sy boesem (p. 51); 'n swarte afgrond ... gaap (p. 76), ens. Dit krioel ook van sulke domineesterme soos: hartsvriend (p. 202), hartebodem (p 76), brandende gemoed (p. 50), tomelose hartstog (p. 126), geestesoog (p. 57), skoonste hemeldeug (p. 80), ens. En hoe deftig paradeer Van Bruggen met 'n hele kommando holrug perde! Dit is perde wat al meer as 'n halwe eeu nie meer "pylsnel oor die pad sweef" nie (p. 70), dis ou doodgemoorde knolle, wat skaars nog 'n vuiliskar kan trek. Gys is die "eweknie van Dawid in geesdriftige opwerping van oorloglugkastele"; daar is in die kloof "'n reusemagneet" wat hom trek (p. 56); "Die ontboeseming was as 'n warme son, wat die yskors ontdooi" (p. 82); "toegedekte liefde (het) haar windsels afgegooi" (p. 99); Die liggie lei hom soos 'n vuurtoring die ... skip (p. 167); aan bande gelê (p. 169); ens. Gelukkig kry ons tussen die muwwe, onpersoonlike beeldspraak so 'n enkele keer 'n fris veldwindjie: As Swartbooi die plaasmense sien wegvoer deur die kakies dan is "die lewe wat in sy oë kom blink, ... soos die ... in 'n koei se oë, wat wild oor die kraalmuur kyk, wanneer haar pasgebore kalfie hok-toe weggedra word", (p. 196); "die stryd teen onsigbare wapens ... soos mambas in die ruigte" (p. 192); "Af drif toe ... kom 'n groot tentwa aangeklop" (p. 7). Daarnaas kry ons egter weer sulke badkamer-beeldspraak soos: Maria "aarsel niks om 'n doeltreffende bekoeling uit te giet nie oor sy brandende gemoed"! (p. 50); "Of 'n vloed yskoue water oor hulle rugge uitgegiet word, so laat, wat agter is hulle ril" (p. 65). Ook onsmaaklike triwialiteite soos: "Daar is geen druppel bloed meer in Stols se neuspunt nie; dis alles weggestroom na die midde van sy romp ..." (p. 157). In sy natuurbeskrywing is Van Bruggen onbeholpe en soms banaal. Hy skerm met groot woorde wat volkome retories en aandoeningloos van algemeenheid is. "Die _skone dal_ lê voor die perdelose ruiters in _volle somerweelde_. Die ou opstal lyk so _skilderagtig_.... Ook is dit of die _skouspel_ hom _hipnotiseer_.... Die ganse moot brei uit _in sombere somerweelde_" (p. 126-7). Sulke niksseggende frases laat ons heeltemal koud. Nie deur die woord _somber_ ontstaan die indruk van somberte nie. Die somberte-emosie moet hy in beeld bring, moet hy ons laat aanvoel deur plastiese trekke. Maar hy verswak nog meer die indruk van sy frases deur te praat van "die lentegroen, (wat) in jeugdige ydelheid wou spog ..." En dan vervolg hy met valse, ondeurvoelde beeldspraak: "Uit egaal donkergroen _spreek_ nou éénselfde stemmige gedagte, waar uitgeswelde rypheid elke deeltjie van die _ernstige_ boskasie herinner aan verwelking." Dit is viesie-verknoeiing. "Die stemming deel sig onbewus mee aan die twee ..." Juis, _onbewus_, want hoe dit gebeur bly vir ons 'n raaisel. En dat Stols en Dirk albei in presies dieselfde stemming geraak, is papier-psigologie! Daar is nog meer holle frases: "Dieselfde voorjaarsagtermiddag het ook sy toweraandeel volbreng in die natuurherlewing" (p. 20). Dirk kry "lewens-lente-visioene"! Die voëltjies sing mooi "en dis of die ganse omgewing wil meedoen aan 'n _gemoedsontboeseming_"! (p. 31) "Grootse natuurskoon" (p. 47), "roerlose aandskoonheid" (p. 90); "dis van die aande, waarin natuur sy _wonderskoonheid_ wys met _stille majesteit_" (p. 166), "ruwe natuurprag" (p. 52); "Die lente het weer 'n jong gewaad oor die velde gesprei" (p. 202). En op p. 52 is daar weer "'n grootse gedagte, wat _setel_ in die lower-woestheid". Die gedagte spring van sy "setel" af en hou 'n netjiese prekie in die tale Kanaäns. "Dis 'n plekkie, wat mensekindere wil goedmaak en verhef bo wêreldse nietighede," ens. Duisterheid is dikwels die gevolg van die retoriese opblasery. "Die kranse voor en weerskante is hoog en amper loodreg, bedek met ruwe natuurprag, wat gestapel op kwynend-skemerlig en duister ... (p. 52). Hoe moet mens jou nou 'n voorstelling vorm van wilde plante _gestapel_ op _skemerlig en duister?_ Op p. 32 is daar "_klanke_, wat hemelwaart _denk_ en dankbaar swewe, vir sparende liefde ..." Al slaan _denk_ ook op _gevoel_ dan is dit nog 'n onbeholpe parallelisme. Onverstaanbaar is: "Ligvlekke, wat die boomskaduwees werk, hou vaste lyne" ens. (p. 87). En wie hoor nie die gekreun van die bombastiese blaasbalk agter sinne soos die volgende: "Dis pynlik om die _afbreuk van geesverbystering_ (?) te sien, wat flou, al flouer 'n kwynend verset teen eie onmag vertoon en in sielsmart oorgaan ..." ens. (p. 9). Maria se "sterk gestel (het) begin te luister na die stem van siekte. Tallose skrikgedagtes het senewee-skokkend met haar liefde gespeel en bondgenoot geword van 'n ongesteldheid wat haar sou neerdruk ens. (p. 234-5) En daarom het die siekte so gesloer om uit te breek, uit eerbied vir die grondigheid van haar verset en heldepoge." Sy kom uit die hospitaal "met twee (!) grote, siel-vertolkende oë, verhewe-boeiend"! En daar is nog meer voorbeelde van sulke opgeskroefde woordkramery. Wat moet mens aanvang met taalgeknoei soos die volgende: "Humeur lê diep bedolwe onder tallose swaardrukkende gedagtes" ens. "'n Onmag van sy logies verstand, laat pessimisme die vrye teuel" (p. 82); Luikes is "oortrek deur die waas van sy karakter ..." (p. 35); "die inwendige Greef" (p. 36);[289] ens. ens. Die verpersoonliking van abstrakte begrippe gee aanleiding tot raaiseltaal en gesogte wendings. "As die _sluipgang_ van hulle genegenheid tuis gekom het is dit getrouheid tot die dood ..." (p. 35); "die koers ... waar vinnig verlange die bome deursoek" (p. 76); "_Hartverheffende_ momente wat _grondslag_ vir 'n toekoms lê en lewens bou of brokkel--kort as 'n sug, 'n fluisterwoord, 'n oogstraal as diamante bly skitter aan die langste lewensdraad en nog glansies op sy rafelpunt werp; gebonde aan seisoen nog tyd" (hoe rym dit met "kort as 'n sug"? P.C.S.) ens. (p. 106.) Met nog een voorbeeld van Van Bruggen se onbeholpenheid kan ek volstaan: "Maar lewe het vasgeklem aan sy omhulsel met ongekende adhesie, waardeur die wetenskap verbaas, wat eers verwaarloos werd, omdat geen hoop bestaan het nie, met ywer die omhulsel onder sy behandeling geneem het." (p. 214). Die dialoog is meestal onnatuurlik-styf en soms so deftig as 'n redevoering. Gys sê: "Dis of natuur 'n moedwil toon om haar wonderwerke treffender te maak. (p. 53); Ons volksaard is opgeruimd en vol korswil, wat wys veral op sulke dae, waar hoop, by nuwe begin, ook nuwe ambiesie gee" ens. (p. 89). En hoe netjies ryg Dirk sy sinne aan mekaar as hy pleit vir Maria! Hy eindig so: "Die hoop sal my in doodsgevaar dapper-versigtig, in moedeloosheid vasberade maak en my nasie laat liefhê, omdat jou ideale myne sal word!" Met dié woorde vat hy haar hand "wat sy nie kon terug trek nie, omdat haar sielestryd _onbeskryflik_ geword het." Dieselfde onmag om heftige emosie plasties uit te beeld vertoon Van Bruggen ook waar hy Dirk se houding moet beskryf: "As hy verneem dat sy moeder gestorwe is, _voel hy getref en kyk somber na die aarde voor sy voete_." (p. 191.) Die taal van _Teleurgestel_ is sterk Hollands gekleur. Woorde soos _bot, mat, meewarig, halfliggend, gebly_ (gesneuwel) (p. 111), _hawe, struik, dryn_ word dikwels aangetref. Maar ook die sinsbou is onafrikaans en veral die gebruik van infinitiewe vorme is storend. "Maria hunker na meer _wete_, nou die _skiete_ opgehou het" (p. 171). Van sulke vorme krioel die boek en dit gee soms aanleiding tot duisterheid soos op p. 184: "'n wese, wat versuim tot _sy kom_". Onafrikaans is ook: "Maria en Elsie doen saam in die spel" (p. 91); "waarvoor diensies" (p. 6). Die gebruik van die vorme _hê_ en _het_ is soms verkeerd. Op Veld en Rande. In _Op Veld en Rande_ (1920) is dit moeilik om die skrywer van _Teleurgestel_ te herken, as die laaste verhaal, _Die Beeswagtertjie_ buiten beskouing bly. Alleen enkele stylwendings soos "wit orkaan gedrewe wolke" (p. 122), en 'n paar geykte frases soos "toe twee harte, wat lief en leed van die wêreld verstaan, opreg ineensmelt!", "sielsgenot" (p. 109), "hartsgevoel" (p. 28), "hartetaal, vol gloed" (p. 59), herinner aan die manier van _Teleurgestel_. Hier ook geen romantiekerige opsiering, maar onvervalste werklikheid. Hoe raak en eenvoudig-waar word Sitman, die "meeldiaken" met sy "ongebleekte kussingsloop" nie geteken nie! Hy is die man, "wat sit waar hy sit", "die elfde plaag" (p. 27). Soos Van Bruggen hom geteken het met sy astrante indringerigheid, altyd kunsies bedenkend om tog maar nooit aan die werk te kom nie, sy windmaker-praatjies wat eie nietigheid moet bedek, sal die bywonersfiguur lewe in ons letterkunde. Hy staan vlak voor ons met al die flenters van sy verslegting. Hoe goed is nie geteken sy poging om tog nog 'n skyn van vernaamheid te ontleen aan die reputasie van sy onbekende "ouboet Karel van Staanderton se distrik". En die dialoog is so spontaan--dis die lewende terugbeelding van egte gesprekke sonder retoriese byspinsels van die outeur. Hoor maar ou Sitman se gesanik: "Nou ja! ek hoor toe gister ... of was dit eergister ... nee dit was gister, dit wil my nou goed byval--Willemse het gister hawer gelaai--ja dis reg, dit was gister.... Nou ja, ek hoor toe gister by Oom Andries dat meneer de Klerk altemit iemand sal nodig kry om hand by te sit" (p. 23). Hoe raak is ook die bywoner se hele persoonlikheid geteken in die kwasi-gewigtige wyse waarop hy meedeel, dat hy "tot 'n besluit gekom 't" (p. 256), of as hy klaag oor die baie werk (p. 43). Uit so 'n paar plasties uitgebeelde toneeltjies word Sitman vir ons meteens fel-lewend, terwyl Dirk Liebenberg, trots al die swaarwigtige analiese alleen 'n toneelskurk bly. Ook "kromrug Bettie" met haar huilende kleinspan in die rokerige lug van die hartbeeshuis is goed getiepeer. Hoe mooi leef die moeder-instink op in die verdwaasde skepsel, as daar planne gemaak word om haar kinders na die weeshuis te stuur. Sy glo tog so vas, dat niemand anders so goed vir hulle sal kan sorg nie, al sit sy in die grootste ellende. "Daar is Driesie!... Uit die staanspoor is sy maag onderste bo!... Sal hulle tussen die kliprandjies rondloop om aambeibossie te soek? En dit laat trek? En dit vir hom ingee?--Nog nooit nie!..." (p. 54). Hoe diep het Van Bruggen ingedring in die kommergedagtetjies van die arme sieltjie! Die ander bywoners se mentaliteit word ook met 'n paar fors trekke aangedui: Willemse, die staatmaker voorman, Neef Niklaas met sy naïef-wysgerige praatjies oor "bestiering" en "bestuur", Gouws, die dwarskop. Stols, uit _Teleurgestel_ kon deur die oorlog nie in sy gewone lewe geteken word nie. Maar nou sien ons die bywoners in hulle daelikse besigheid, hulle getob oor allerlei kwellings en die wrokkende gevoel oor hul afhanklike posiesie. En ook hulle baas, Andries Vry, die konserwatiewe boer en Bybelvaste ouderling ontmoet ons. 'n Enkele maal kom Van Bruggen self om die hoekie loer, op pagina 29 nl., waar hy verstandige maar onletterkundige opmerkings maak oor kafferpolitiek. _Ouboet, Oom Jannie_ en _Die Praatmasjien_ is ook goed geslaag. Veral die lugtige verhaaltoon val op na die sware sleepgang van _Teleurgestel_. Daar is 'n vaardigheid in komposiesie, 'n handige groepering van allerlei tiepes uit die boerelewe, wat met al hul eienaardighede goed geteken word. As realistiese skilder van die plattelandslewe openbaar Van Bruggen 'n bewonderenswaardige deurdringingsvermoë. Stoffel Harmse, die omslagtige verteller en lastige buurman, met sy vervelende "jy kan vir Sarie ook vra", Oom Jannie en die weduwee, wat by "gebrek aan stof vir vertroulike konversasie hoofpersone uit geslagregisters van al twee kante opnoem en bespreek" (p. 101)--dit is fyn-psigologiese trekkies, wat bewys dat die skrywer hom ingeleef het in die mentaliteit van sy mense. Hulle karakter word nie bestuur deur geestige bokkespronge van die outeur nie, maar daar is 'n innerlike ontplooiing, wat ons direk as waar en noodwendig voel. Dit geld egter nie van _Die Beeswagtertjie_ nie, wat eenvoudig 'n nugter bedenksel is, en waar alleen Kleinbooi met enige lewenswarmte geteken is. Die mynwerkers is alleen met so 'n paar strepies toneelverf bestryk en die styl het weer dieselfde opgeskroefdheid as in _Teleurgestel_. Veral pagina 140 is swak, waar "die onmusikale Josef 'n singlus uiter", en "'n siel-treffende Engelse liedjie" deur sy neus gons "met omgewing-influenserende dreun"! Die beskrywing van die begrafnis in _Oom Jannie_ (p. 83) is ook gedeeltelik misluk. Die toespraak tot die "onverskillige, gevoellose ligmis" is heeltemal misplaas, terwyl die volgende sinne ons aan die paddas herinner, wat met so 'n voortreflike gawe des onderskeids die boere op Waterval verwelkom (p. 88). "Kyk! die osse hou op met wei, of die redelose vee gevoel, dat nou die tyd nie is vir sinlike lus nie," ens. (p. 83). In die natuurbeskrywing tref ons nog gemeenplaatse aan. "In lewensvolheid juig die veld-van-reuse-blare, vol frisse groeikrag, (wat?) met die fynste silwer blink en as diamante skitter" (p. 121). 'n Enkele stylwending en woord, b.v. mande (p. 21), welk (p. 112) verraai nog Hollandse invloed. Onbeholpe of foutief is o.a. die volgende: argelose boerewerwe (p. 55); voorbeeldige besef (p. 112). In sy beperkte moreel-voel is 'n verdrietige wens (p. 129); _myners-_ontboeseming (p. 133); Met Sitman op die onderpunt ... gaap die reeks van bywoners en spring op die gros ... (p. 12) diamante te grawe wat stadig in die stroewe hersens vreet (p. 14); 'n Ry van arbeid (p. 15); 'n gehele voorkoms, wat H. dadelik kooi toe bring (p. 41), ens. Die volgende meditasie is van die outeur en nie van Oom Jannie nie: "Daar moet weer lewe kom, waar sorgvolle vlyt...." (p. 90). In die roman _Ampie_, waarvan nog net twee hoofstukke verskyn het[290] is Van Bruggen op sy beste. Hier laat hy ons as objektief-beeldende kunstenaar die lewe van die opgevoerde persone intens meeleef. Hoe suiwer is die weergawe van Ampie se gewaarwordings as sy maat, die esel verkoop word! En op wat 'n innerlik-ware toon is sy in-hom-self-pratery meegedeel! Los en natuurlik is die dialoog, waarin soms ewe 'n toon van die rou werklikheid opklink: "Ampie stamp sy simpel suster eenkant-toe: "Gee pad van my plek af!--Ma, kyk vir Ampie!--Ampie jy sal bars! brom die ma, sonder om te roer." Raak-psigologies is dit om ou "Goor Dawid" saam met Booyse vir sy seun te laat vermaan: "Ja Ampie, doen jou bes, ... dis Kaffersleg as 'n mens ongeleerd bly." Hoe rats is hy om 'n ekskusie te bedenk as hy die kontrak moet teken: "Oom Kasper, jy weet die griep.... Ek het hom in my rug gehad, en my hande was daardie tyd glad dood, en ek het glad verleer om my naam te teken. Kom Ampie, vat die pen onder: ek sal bo vat."[291] 'n Enkel minder gelukkige uitdrukking kom af en toe voor o.a.: "Nou is hy die voortbrengsel van wat sy taaie liggaamstemming eis en sy sintuie."[292] Die Burgemeester van Slaplaagte. In _Die Burgemeester van Slaplaagte_ bly die opgaande lyn in Van Bruggen se kuns gehandhaaf. Dis 'n heel eenvoudige geskiedenis van 'n paar eenvoudige mense in 'n dooierige dorpie, maar Van Bruggen maak dit tot 'n stukkie treffende realiteit deur sy lewensware uitbeelding. Oom Lood wat "almelewe oorhoekse jukskeie en vrot voorslae" (p. 88) met 'n toegeknypte oog verkoop, is famielie van Stols uit _Teleurgestel_. Maar hy is met 'n dieper indringingsvermoë geteken. Ons ken nie alleen sy uiterlike eienaardigheidjies nie, sy lus vir 'n boegoesopie, sy neiging om alles voor die voet te sekondeer op 'n vergadering, maar droom saam met hom oor sy toekomstige kosterskap, kreun saam met hom in sy vadersmart. Want Lewina, sy dogter, doodmoeg vir die eentonige lewe in 'n slaperige stofholte trek na Johannesburg. Goed is die ouers se instinktiewe wantroue vir die grote-stadslewe aangedui. Maar as hul dom-gerus oor die dogter se toestand huistoe kom, is dit tog lekker om so 'n bietjie te spog oor die ryk "huwelik"! Wanneer Lewina eindelik met haar skande terugkeer, tob haar vader oor die raaisels van die stadslewe, wat hy met sy onnosele Slaplaagte-logika wil oplos. Oom Lood is met soveel gelukkige trekke uitgebeeld, dat ons hom deur-en-deur ken. Die nasionale skoolmeester se skoene word toegedraai in die Engelse krant, waarmee Peach hom wou oortuig van die Duitse gruweldade! Van sulke kostelike humor is daar meer staaltjies. By Oom Lood staan dit vas: "Daar was net een vèrplie baklei, en dit was in een-en-tagtig se oorlog; en daarom het ons die Rooies toe uitgestof"! (p. 39). Van 'n kunstenaar, wat so diep in die psiege van 'n eenvoudige siel kan deurdring, kan seker nog veel verwag word. Treffend-juis is ook die uitbeelding van Tant Lewina, 'n eenvoudige werk-esel met tog so 'n gevoelige moederhart. As Boet Heina met sy plegtige waarskuwing kom, gaan sy sit "soos 'n huismoeder op 'n Sondagmôre se boekevat as sy tewens die kokery moet dophou" (p. 51). Deurtastend van geaardheid hou sy haar met geen gepiep op nie (p. 84) en verstaan die kuns om nuuskierige famielielede te troef met haar ratse tong. Ook die byfigure word met enkele raak trekke geteken, sodat die hele stowwerige Slaplaagte met sy bewoners helder voor ons staan. Daar is Pieter van Staden met sy moedelose, _don't-kêr_-stemming, omdat die reent nie wil kom nie, maar vol vuur op die skoolkommissie-vergadering, waar hy sy wysheid oor windpompe uit. Die hele vergadering is 'n mooi geslaagde voorbeeld van Van Bruggen se "copiëerlust des dagelijkschen levens". Hy hoef ons nie nog te verseker, dat 'n voorval "histories" is nie (p. 60), ons voel direk dat alles eg is, so noukeurig selfs, dat dit telkens die indruk van 'n "document humain" maak. 'n Enkele maal kan hy 'n uitroep nie bedwing nie; "O, die kwaadpraat en kwaaddink van die mensdom!" (p. 38). Ook in die dialoog is daar hier en daar 'n plekkie, waar ons die skrywer, en nie die uitgebeelde persone hoor praat nie. So sê die meester: "Ek hoop julle sal van teleurstelling vrywaar wees" (p. 70), en Oom Lood: "Alles is net een infame bedrog" (p. 101). Komies is dit om net na die beskrywing van die groot droogte te hoor dat "niks (voor)val wat _stof_ gee tot gesels nie"! (p. 4). Onduidelik is die volgende: "Op die bulteveld ... boei die eensaamheid deur 'n magtige bekoring die onsigbare werking van die skeppende Almag...." (p. 73); en slordig: "'n _Trek_ van onverskilligheid om_trek_ haar oë" (p. 35). § 10. Gordon Tomlinson. Gordon Tomlinson is gebore op Swellendam in 1889. Vir alles wat Afrikaans is, was hy van jongs af aan 'n sterk propagandis, sodat hy b.v. in die Anglo-Boere-oorlog van skool weggeja is, omdat hy 'n Vierkleur-ruiker in sy knoopsgat gedra het. Later het hy voortdurend stroebeling gehad met die Engelse hoof. Die meeste awonture, wat in _Deur die Smeltkroes_ beskrywe word het in Swellendam gebeur tydens die oorlog. Eers wou Tomlinson predikant word, maar weens 'n keelaandoening moes hy die plan opgee. Op Stellenbosch het hy in die regte gestudeer en daar het hy saam met Dr. Tobie Muller en Professor J.J. Smith een van die voormanne van die A.T.V. geword, en deel uitgemaak van die redaksie van _Ons Moedertaal_. Later het hy hom ingespan vir die Helpmekaar en tans woon hy in Vredefort, waar hy hom met sy eggenote aan die skilderkuns wy.[293] Deur die Smeltkroes, (1917). Op die dorp Vergenoeg woon Oom Gert de Bruyn, "'n egte tiepe van die opregte Afrikaner" (p. 4) en Van der Bijl, 'n jingo, wat "rooier dan rooi" is. As die Anglo-Boere-oorlog uitbreek kom daar 'n end aan die vrindskaplike verhouding tussen die bure, tot verdriet van die kinders, wat oor en weer verlief geraak 't--Piet de Bruyn op Susan van der Bijl, en haar broer John op Lenie, Piet se suster. Susan het egter 'n "Engelse modepoppie" geword en deur toedoen van Carel Nel, wat by die Van der Bijls inwoon raak Piet in die moeilikheid en val in ongenade by Susan. Verskeie awonture van Piet en John se skooldae word vertel, asook hul ondervindings aan die Victoria Kollege. Hulle sluit by die kommando van Scheepers aan en as John gevang word, slaag Piet daarin om die verraaier Nel te ontmasker. Van der Bijl word 'n goeie Afrikaner en tussen die jongspan kom alles reg, terwyl Nel so vrindlik is om in Australië spoorloos te verdwyn. _Deur die Smeltkroes_ het 'n sterk-propagandistiese strekking. Tomlinson verdedig die Afrikaanse beginsels teenoor die imperialistiese idee van Engelse en verengelste Afrikaners. Hy gaat te keer teen die verwaarlosing van Hollands op die skole, die onnasionale geskiedenisonderwys, die eksamenstelsel, "die oudwyfse Skotse sisteem alhier deur 'n Dr. Muir ingevoer" (p. 59), en "die nuwe kindergarten-metode" (p. 9). Hy laat "Jong Suid-Afrika sug om die vryheidsin, wat leef en sal leef, solank daar Afrikaners op Afrikaanse bodem wandel" (p. 53) en gebruik elke geleentheid om sy patriotiese gevoelens te lug. As pleidooi vir 'n suiwer-Afrikaanse kultuur het die boek ongetwyfeld waarde. Maar as roman beskoud is dit 'n mislukking. Behalwe die regstreekse propaganda, tree die outeur van die staanspoor af gedurig op die voorgrond. Hy spreek sy lesers toe,[294] vertel hulle wat hy met "die spelers in hierdie drama" (p. 6) gaan doen, en omdat hy hoofsaaklik 'n outobiografie skryf, verval hy telkens in persoonlike mymeringe.[295] Telkens moraliseer hy oor die dade van sy persone, b.v. "Arme Piet! Had hy maar geweet, wat voorlê. Gelukkig, egter, het die Voorsienigheid ons so gevorm, dat ons slegs vandag kan sien--en skaars dit" (p. 62) Ofskoon hy blykbaar sielkunde by "Pappie (saliger gedagtenis)" (p. 69) geleer het, blyk daar weinig van in die roman. Van kalwerliefde kry ons die volgende vermaaklike verklaring: "Nie 'n nooi, leser, soos u en ek seker al gehad het, maar een, wat jy in 'n meer idealistiese sin liefhet. Jy het haar lief, maar hoe, weet jy nie. Jy het haar, hulle ook, lief, as jy nog so jonk is, sonder dat die liefde miskien ooit bekend word. Dis somar liefhê." (p. 17-18). Hoe weinig begrip Tomlinson het van die ingewikkelde prosesse van die puberteitsjare blyk uit die beskrywing van Piet se aankoms op Stellenbosch. "Piet stuur 'n stille gebed van dankbaarheid op, dat hy in so 'n omgewing kan studeer en besluit om van die studentelewe in sy geheel gebruik te maak, sodat hy 'n veelsydige ontwikkeling kan geniet om also bes sy land te kan dien" (p. 66). Dis kastig dieselfde Piet wat sulke uithaler kaskenades op die dorp aangevang het! Nou is hy meteens 'n suikersoet oompie, op wie Van Alphen 'n mooi gedig sou gemaak 't! As Piet die eerste maal in 'n geveg is, word sy gewaarwordings as volg beskryf: "Die eerste paar oomblikke wis Piet nie eintlik, wat om te maak nie. Sy hart klop vinniger, en as 'n koeël oor sy hoof fluit, koes hy een kant toe. Maar gou-gou het die oorlogsgees hom oormeester...." ens. (p. 125). Hoe oppervlakkig die psigologie is blyk uit die pogings om felle emosies te beskryf. As Piet onverwags op sy maat by die kommando afkom, word ons vertel: "Soos 'n mens maklik kan verstaan, was die wedersydse vreugde by die ontmoeting groot." (p. 122.) "Ons sal liewer 'n sluier trek oor die afskeid tussen die jong verloofde; waar die liefdegodin alheersend vir 'n oomblik is, moet die gewone mens soetjies trap." (p. 96.) Met sulke praatjies maak hy hom van die saak af! Piet het die slapende Susan wakker gemaak met die vraag: "Het jy my lief?... Vir Piet was daardie oomblik een van die vreeslikste, wat hy ooit deurleef het. Dit was, asof die lot van die hele wêreld, van die heelal selfs van haar hart afhang. Hy hoor duidelik die klop van sy hart. "Is jy kwaad vir my?" fluister hy. Stadig draai sy haar hoof weer om, en met 'n gloed van vreugde deur sy are, sien hy 'n vrindelike glimlag op haar gesig. Hy buig neer, en die hele wereld verheug hom met Piet, as hy die eerste reine soen van die onbevlekte lippies ontvang...." (p. 37). Van der Bijl se bekering tot opregte Afrikaner is seker goed gemotiveer, maar dit is geen proses, wat as 'n _coup de foudre_ in een sinnetjie kan beskryf word nie. (p. 110). Presies so gaan dit met Susan (p. 112) en haar moeder (p. 111). In die karakteruitbeelding is daar die bekende skerp teëstelling tussen goed en sleg. Oom Gert is die ideale patriot, Piet en John die dapper helde, Van der Bijl die vurige jingo, Nel die lae verraaier. Die meisies is "twee beelde van deug en skoonheid" (p. 146). As Nel genoeg moeite veroorsaak 't om die "dapper helde" se "verhewe" karakter aan die lig te bring, word hy nog vir ou-laas ekstra swart gesmeer en dan eenvoudig uitgewip (p. 141). Dit is "merely a mechanical device for stopping somewhere", soos Cross tereg opmerk. "A literary form cannot exist without its art. If a fable may drift along at the pleasure of an author, with the episode thrust in at will, then anybody can write a novel."[296] Die swaarmoedige Piet werp hom "in wanhoop ... neer op sy bed, _wat skud van die storm_, wat in die siel van die onstuimige jongeling woed"! (p. 22). Die "edele siele" van die arm meisies word ook "deur storme geteisterd" (p. 134, 92), hulle droom "van rose en melk, van ongekende en verrukkende klanke, van ruisende strome en bedwelmende blommegeure" (p. 72). Die toneel op die strand tussen Susan en Piet (p. 41) is taamlik sentimenteel.--"Die misterie van die nag pak hul beet; en met 'n kleine skudding,(?) skuiwe Susan nader aan Piet.... "Piet, wat makeer? Waarom is jy so stil?"--"Dit weet ek nie, maar ek word so swaarmoedig. _Ek dink, dit is die verhewenheid van die heelal, wat my aangryp_." ... "Dit was asof hy met die onbekende worstel, asof daar 'n wêreld van gedagte hom oormeester. Naderhand, asof tot homself sprekende, fluister hy 'n Lied van Smart...." Die gevolg is "dat Susan bitterlik ween" en "met geboë hoofde keer hulle huiswaarts." Die talryke sugte in ons Afrikaanse romans vul Tomlinson onder ander met die volgende variëteite aan: "geskok tot in die diepste wese styg daar 'n sug van die bodem van sy _beroerde_(?) hart--'n sug, wat 'n wêreldspraak was. (p. 29); Susan sug alleen die sug van die tevredene en die regvaardige"! (p. 116), ens. Tomlinson skryf 'n gemaklike styl, sy taal is suiwer en die dialoog meestal los en natuurlik. Daar is lewendige toneeltjies met rake praat en weerpraat o.a. p. 44-45, waar Oom Gert en sy buurman aanmekaar spring. Onwaar word die dialoog wanneer hy Piet, wat toe nog nie deur sy matriek was nie, laat sê: "Kerel, wie sal hom daar onder daardie mengelmoes begeef behalwe alleen die met Imperialisme besetene?" (p. 54.) Bybelse wendings word met voorliefde gebruik, en dikwels is daar ook 'n predikanterige kleur, b.v. "om sy sondedaad uit te wis" (p. 30). Die veelvuldige gebruik van stereotiepe beelde is opvallend. "Maar al was hul harte bloedende, het niemand dit getoon nie. Hulle harte was aanmekaar gesnoer deur nuwe bande en deur 'n gemeenskaplike liefde teenoor hul geliefde Suid-Afrika" (p. 142). Sulke gemeenplaatse ontneem aan die styl alle persoonlike aksent. Onvervals retories word Tomlinson veral in sy natuurbeskrywings. "Die son, bloedrooi, begin hom stadig in die arme van 'n veelkleurige see te werp. Dit was, asof bruid en bruidegom ontmoet, albei in die fynste en pragtigste kledy uitgedos.... Fyn goud val oor die hele aarde en verfraai die skoonste _paleise_ en die armoedigste strooihuise--ens." (p. 40).[297] Die _paleise_ sou 'n mens aan Potsdam kan laat dink! Maar, die "ouderwetse woning" van Van der Bijl had ook "_honderde_ klein venstertjies" (p. 4). Mooi is die stemmingsvolle gedig op p. 72, met uitsondering van 'n enkele stoplap. § 11. Adv. H.A. Fagan.[298] H.A. Fagan is gebore op Tulbagh in 1889. Van 1905 tot 1910 het hy op Stellenbosch gestudeer en behalwe B.A. honneurs ook die Prel. L.L.B. en Kerkadmissie-eksamens afgelê. Nadat hy ses maande op die Teologiese kweekskool was, het hy vir enige tyd opgetree as waarnemende professor aan die Victoria Kollege en vervolgens sy juridiese studie voortgeset in Londen, waar hy advokaat geword 't aan die Middle Temple en ook die L.L.B. graad behaal 't. In die begin van 1914 het hy hom gevestig as advokaat in Kaapstad. Hy was een van die eerste direkteure van die Nasionale Pers, 'n tydlank assistent-hoofredakteur van _Die Burger_ en daarna vir enige tyd professor in Hollands-Romeins reg aan die Stellenbosse Uniwersiteit. Tans het hy weer sy praktyk as advokaat in Kaapstad hervat. Van hom het verskyn _'n Eerste Digbundel, Uit 'n Studente-Album_[299] en 'n bloemlesing _Uitgesogte Afrikaanse Verhale_ (Burger-Leeskring, 2^de jg.). Uit 'n Studente-Album. _Uit 'n Studente-Album_ bevat ses kort verhale, twee waarvan tot die komiese genre behoort, _'n Vondeling_ lyk die meeste op jeugwerk. Die beskrywing van Japie se ontnugtering bly aan die buitekant, en die melodramatiese ontknoping word deur niks voorberei nie. _Op 'n Vakansiereis_ en _Tableaux Vivants_ gaan baie dieper en bevat 'n belofte. Dit geld ook van _'n Gewone Rosie_, waarin daar iets teers sprokiesagtig is. Twyfel ontstaat egter aan die psigologiese uitbeelding, wanneer ons hoor, dat die seuntjie hom die nag voorgestel het "as 'n meetlose swarte ruimte, waarin jy sou dool en swerf as 'n verlore siel" (p. 168). Ook die volgende sin mis die kinderlik-naïewe toon, wat anders goed bewaar word: "Tog is daar 'n waas van geheimsinnige betowering oor die hele natuur gesprei" (p. 169). Fagan het 'n aangename verteltoon, 'n goedversorgde styl, wat net hier en daar bietjie konwensioneel word. "Die dood van sy vrou het 'n ledigheid in sy hart gelaat ... (p. 116); Sy was 'n sonnestraal in sy koue, sombere woning (p. 117); die spore van wrange sielsverdriet" (p. 126). Erg ongemaklik moet Japie gevoel het "met 'n gloeiende vuur in sy brein"! (p. 28). _'n Eerste Digbundel_ bevat ook enkele prosastukke. Uitgesogte Afrikaanse Verhale. Hierdie bundel bevat negentien kort verhale van die volgende outeurs: Helene Oldendorf, T. Schumann, G.R. von Wielligh, Rikie Postma, F.E. de Villiers, C.R. Swart, Eugène C. van Wijk, Sarah Goldblatt, Essie Malan, Frina Roux, Marjorie Hofmeyr, Chris. Fourie, N.H. Theunissen, D.W. Wessels en "Veritas". Afgaande op die tietel sou mens verwag, dat dit 'n bloemlesing is, maar die meeste verhale verraai 'n ongeoefende hand. Daar is spore van diep gevoel, hier en daar 'n geslaagde toneeltjie, maar weinig wat ontroer deur skoonheid van segging, klank of uitbeelding. Die taal is deurgaans suiwer,--die skaaf van die versamelaar het seker daaroor gegaan--en tog is daar kreupel uitdrukkings soos die volgende: "Hy ken die druk van sy moeder toe hy (aan) haar bors _gekweel_ het (p. 22); Sy vraag ... bring haar terug (p. 51); die vryerpaar wat hier ... staan te sug, te verwyt ... (p. 73); die onmeetbare landstonele van die gedagtes (p. 145); in vyftig jaar het die land die mantel van beskawing aangegooi (p. 147); Watter rede het u om nooit ag te gee aan ons uitnodiginge nie? (p. 175); Is u boodskap in militêre belange? (p. 198); Sy geheue hou nog 'n allerskoonste gesig en onwillekeurig bring hy sy hand aan die saluut" (p. 202). Die taal kon beskaaf word, maar die ouderwets-retoriese beeldspraak het te diep gesit. Daar is b.v. 'n verhaal van "onbreekbare skakels in 'n ketting deur smart gesmeed" (p. 42), waarin reeds op die eerste pagina onder meer die volgende staaltjies voorkom: "Oorlog is in die lug. Selfs die lieflike geur van die nuut-ontwaakte lenteblomme word verdring deur 'n verstikkende reuk van kruit en rookdamp; Offers ... op die altaar van die nimmerversadigde oorlogsgod; die awendstond van sy veelberoerde lewe", ens. (p. 36). So gaan dit die hele boek deur, alles mooi grammatikaal korrek, maar sonder die fris geur van oorspronklikheid. Die dames met hul "sielvolle blou oë" sug danig baie en die wind maak nogal koddige maneuwers met die "geslaakte" dingetjies. "Dadelik skraap die nagwind die suggie op, neem dit op sy vlerke en ry daarmee weg: oor die velde en vlaktes, oor berge en dorpe, tot hy eindelik by 'n groot stad kom. Tussen die hoë geboue deur vind hy sy pad tot by 'n oop venster. Hier vertoef hy net 'n halwe sekonde, om die suggie van sy vlerke af te skud, sodat dit binne in die kamer val"! (p. 128). Van Von Wielligh is daar 'n soort politieke allegorie, waarin hy dit regkry om Dr. Jameson vóór die Groot Trek te laat optree. Ook nog 'n vaderlike predikasie oor blomme: "Eiliewe nee, laat ons hartsnare dan liewer weerklank vind" ens. (p. 29). Sy gehoor het so fyn geword, dat hy "_klap_wiekende skoenlappers" (p. 32) ontdek het! Drie verhale gebruik die Duits-Suid-Wes-veldtog en verandering van politieke oortuiging as motief en die meeste is dan ook geskryf tussen 1915 en 1918. _Droogte_ van Helene Oldendorf bevat 'n belofte, _Oog om oog_ is in sy soort goed. Die gelukkige en treurende paartjies van die meeste verhale maak geen blywende indruk op ons nie, wat behalwe aan reeds genoemde oorsake ook gewyt moet word aan onbekendheid met die tegniek van die kort verhaal. "More real brains are required for the construction of an excellent short story than for a hundred pages of many a novel", sê Harry T. Baker,[300] en die uitspraak bevat seker waarheid. § 12. Reenen J. van Reenen. Reenen J. van Reenen is in 1884 op Calvinia gebore. In 1902 het hy met sy B.A.-eksamen die eerste Koningin Victoria-beurs aan die S.A. Kollege behaal. Vier jaar later het hy in Amerika sy studie vir siviele ingenieur voltooi en na 'n jaar praktiese ondervinding op groot besproeiingswerke in Nebraska na Suid-Afrika terug gekeer. Gedurende sy studiejare het hy hom ook op taal en lettere toegelê en reeds van 1898 af op die tekenkuns. Aan die _Brandwag_-interviewer vertel hy: "Dit was met die herlewing van die Afrikaanse Taalbeweging, wat in 1915/16 so sterk gegaan het, dat die skryflus by my opgekom 't. Ek het 'n paar hoofstukke prosa en verse geskrywe, wat my vrinde hier op Bloemfontein beval 't. Hulle aanmoediging het my beweeg om _Die Agterstevoortrekkers_ (1917) uit te gee. Maar gedurende die voorbereiding van dié werk moes ek toe my ou teorie toepas: n.l. dat die poging om leeslus onder ons volk op te wek, sal misluk, of in alle geval baie langer sal neem eer dit met sukses bekroon word, as die leesstof nie geïllustreer is nie."[301] Van Reenen is ook 'n kampvegter vir die bestryding van grondverspoeling en het hom spesiaal gewy aan die studie van die Boesmankuns, nadat hy in 1917 'n voordrag van die skilder Pierneef oor die inboorlingekuns gehoor het. Ook op die gebied van folklore het hy al interessante ontdekkinge gedoen. Behalwe die genoemde werk het van hom verskyn _Celestine_ (1919), en _Verborge Skatte_ (1920), twee bundels sketse; 'n roman: _Die Lokaas_ (1921) en twee kinderboekies. Hy het ook baie ander werke geïllustreer. _Die Agterstevoortrekkers_ word in hoofstuk VI bespreek. Celestine en Verborge Skatte. Dit is twee bundels verhale, hoofsaaklik navolging van Edgar Allan Poe aan wie _Verborge Skatte_ dan ook opgedra is. _Celestine_ bevat spookstories, met een waarvan die skrywer in 1903 'n prys behaal 't in _The South African News_. Dié verhaal, _'n Hopie Bene_, is 'n droom, maar in die orige word die geheimsinnige element nie verklaar nie, behalwe in _Tant Annie_. James Russel Lowell het aan Poe toegeken "a power of influencing the mind of the reader by the impalpable shadows of mystery".[302] Verder sê hy: "In raising images of horror, also, he has a strange success; conveying to us sometimes by a dusky hint some terrible _doubt_ which is the secret of all horror."[303] Dit is wat ons grotendeels by Van Reenen mis. Sy voorstellinge is te nugter, sy geheimsinnigheid te deursigtig. Die subtiele realistiese illusie, wat Poe b.v. in een van sy beste verhale _Ligeia_ skep, lê buite Van Reenen se bereik. Wie b.v. Poe se nagwake by die lyk van die Lady Rowena vergelyk met die enigsins analoge situasie in die verhaal _Celestine_ (p. 30) voel direk, dat dit veral realistiese uitbeelding is, wat by Van Reenen ontbreek. Poe verstaan die kuns om deur allerlei suggestiewe besonderhede 'n dodelik beklemmende atmosfeer te skep--Van Reenen noteer alleen die geheimsinnige feit. Die vergelyking wat Dr. Dorothy Scarborough tussen Poe en Hoffmann maak, pas ook op Van Reenen "His (Poe's) horrors have a more awful effect because he is an incomparably greater artist. He knows the economy of thrills as few have done. His is the genius of compression, of suggestion."[304] Die _Verborge Skatte_ word deur Professor Erts se buitengewone vernuf ontdek. Die raaiselskrif in _Die Voortrekker se Skat_ is gebaseer op die van Poe se verhaal, _The Gold-bug_. In _Die Kinderdief_ word gebruik gemaak van 'n motief, waarop Poe o.a. _The Purloined Letter_ gebou het: "the intellect suffers to pass unnoticed those considerations which are too obtrusively and too palpably self-evident. The Minister had deposited the letter immediately beneath the nose of the whole world, by way of best preventing any portion of that world from perceiving it." Ook in die uitwerking van die besonderhede is daar ooreenstemming. Van Reenen het 'n aangename verteltoon en sy verhale is verdienstelike ontspanningslektuur. Die Lokaas. Gert Vermaak, 'n begaafde weeskind word deur oom Willem en tant Miem aangeneem. Toe hy ses jaar oud was, kom 'n ontwikkelde Hollandse skeepskaptein om gesondheidsredene op die Karoplaas woon. Onder sy leiding word Gert so buitengewoon skerpsinnig, dat dit die opmerksaamheid van 'n kapitalis trek, wat hom na Europa stuur om vir advokaat te leer. Na sy terugkoms vestig hy hom in Kaapstad en word gou een van die leiers van die Boereparty. Maar die kapitalis gebruik 'n mooi vrou as lokaas, en by die stemming oor 'n gewigtige wetsontwerp word Gert ontrou aan sy party. * * * * * Voorop moet gestel word, dat die skrywer geen poging doen om die geleidelik voortskrydende geestelike ontwikkeling van 'n geniale kind te skets nie. Hy gee alleen "'n loshangende versameling van staaltjies wat Gert (hom), af en toe in die laaste dertig jaar ... vertel het." Die skrywer is nie die objektiewe uitbeelder van 'n deurleefde werklikheid nie, hy is net die verteller van Gert se geskiedenis. Hy self tree telkens op die voorgrond, spreek "die welwillende leser" toe (p. 29), en voel hom kort-kort gedronge om brokkies van sy eie wysheid by die verhaal in te las. Daarom mis dit die warme tinteling van intimiteit, daarom bly die skrywer maar al te dikwels aan die buitekant van sy persone. "Dit lyk asof (Gert) teenoor die kaptein voel soos 'n minnaar teenoor sy nooientjie ... hulle gesprekke was hom heilig en dit sou heiligskennis wees om dit te publiseer" (p. 29). Alweer die treurige sluiertaktiek, 'n vyeblaartjie om eie magteloosheid as kunstenaar te bedek! Is dit dan nie juis die kunstenaar nie, wat met sy wondere intuïesie moet deurdring tot die heilige der heilige? Die uiterlike lewensfeite sien ons almal, lees ons daagliks in die krant, maar dit is die kunstenaar, wat die verborge roersele van die hart moet openbaar. Hy moet so opgaan in die persoonlikheid van sy figure, dat hy alles _seker weet_, dat hy die kleinste nuansering van gevoelens en gewaarwordinge kan ontleed. As hy alleen kan sê: _"Dit lyk asof ..."_ (p. 29), dan twyfel ons aan die egtheid van sy voorstelling. Hoe moet ons nou met Gert meelewe, as van die drie belangrikste jare uit sy ontwikkeling selfs geen "loshangende versameling van staaltjies" meegedeel word nie? Maar wat wèl verhaal word is, dat die _R.M.S. Tartar_ presies om vieruur uit Tafelbaai gestoom 't met Gert aan boord en dat hy met die _R.M.S. Scot_ uit Europa teruggekeer 't! Van die jong advokaat weet ons nie veel meer dan die plaat by p. 132 ons te sien gee nie--'n jongkêrel soos duisend ander--geknip uit die eerste die beste kleermakerskatalogus! Gelukkig is daar enkele gedeeltes waar Van Reenen nie alleen die verteller nie, maar Gert self is. Die uitmekaarhalery van Oom Willem se oorlosie (p. 19-20), die waterlei in die nag (p. 40) en nog ander toneeltjies uit Gert se kinderjare toon, dat die skrywer 'n fyn psigologiese insig het. Dit geld ook van die manier, waarop Gert sy besluit neem om Stella nie op te gee nie. Hoe treffend-juis is dit gesien om die nesmakende duiwe die deurslag aan sy redenasies te laat gee! Maar die mooi gestileerde sinne, wat Gert se dink-taal moet voorstel is weer van Van Reenen. Ook enkele gelukkige trekke in Tant Miem en Oom Willem toon, dat die skrywer 'n taamlike uitbeeldingsvermoë het. Maar dit is alles so fragmentaries, dat die persone tog vaag bly. So word die planne van die intrigerende kapitalis met dieselfde behendigheid as in _Verborge Skatte_ uitgewerk, maar daar is weinig aanduiding, dat hy behalwe draadtrekker ook _mens_ is. Gert is blykbaar 'n uitsonderingsfiguur, maar selfs so beskou, is daar enkele trekke in sy karakter, wat wys op 'n verdraaide psigologie. Op p. 24 word ons verseker: "Soos 'n openbaring ... word sy volksbewussyn skielik gebore". Hy is nog maar ses jaar oud, maar omdat hy so 'n talentvolle knapie is, wil ons dit aanneem. Ongeveer ses of sewe jaar later hoor ons egter: "Volksbewussyn sal hy maar ontwikkel in die vreemde lande wat hy later sal deurreis" (p. 68). Afgesien van die teëspraak is die voorstelling hier absoluut vals, want daar is geen enkele jongeman van twaalf of dertien jaar nie wat, selfs al begryp hy die abstrakte idee ook, so 'n wonderlike besluit kan neem. En die wysgerige bespieëlinge op p. 52-53 is geen "raaisel" nie, maar eenvoudig gedagtes van die skrywer self, wat hy aan die twaalfjarige knapie opdring. As voorbeeld van die swak tegniek kan aangehaal word, dat deur die lang uitweiding op p. 11-12 die spelende Gertjie skoon vergeet raak. Net so gaan dit met die kaptein. "Ons durf darem nie langer by hierdie interessante woordkuns vertoef nie, want ons vriend die seevaarder wag nog al die tyd vir ons op die drumpel van die voordeur ..." (p. 16). Op p. 22 heet dit: "Maar ek loop my verhaal verby, en ons moet eers weer 'n bietjie terugkeer." Van Reenen het 'n los, gemaklik-vloeiende styl, wat egter weinig persoonliks het. Beeldspraak gebruik hy maar selde; die "verdraaide beeld" op p. 139 is nie gelukkig nie, en die "spatsels van die smeer van die misvloer" wat mens aan golwe laat dink nog minder (p. 66). Die "liefdesbeker" (p. 52) ken ons al van toeka se dae af! "In hierdie dae begin Gertjie al in brein en liggaam tamelik uitrek" (p. 39)--'n pynlike proses, wat mens aan die inkwisiesie laat dink! Verkeerd is: "Maar die werk wat hy gedoen het, gee 'n _weerkaatsing_ in sy professionele werk" (p. 92). Veral in _Verborge Skatte_ is die anglisismes volop. "Toe ek my op my ou dag geskilder het as omring deur 'n kring talryke kinders (p. 112); om hande op die skobbejakke te lê (p. 151); Alles wys daarheen ...; Kan ek vanaand ... met my kollega opkom?" (p. 154) ens. In _Celestine_ kom o.a. voor: "Gelukkig had ek nie lank te wag ... (p. 93); van êrens ... val daar 'n geweldige hou (p. 33); haar brood en botter verdien" (p. 20). § 13. Léon Maré. H.L.F. Maré is in 1889 op Pietersburg gebore. Na 1902 het hy o.a. op Wellington en Pretoria sy opvoeding voortgeset. Maar hy moes al gou sy eie potjie skraap en toe het hy, terwyl hy in die posdiens was, privaat gewerk vir Skool-Hoër. Hy is nou amptenaar in die Uniegebou, Pretoria. Party van sy eerste stukke het in Nederlands verskyn. Van 1911 af is hy 'n troue medewerker van _Die Brandwag_ gewees. Van hom het verskyn: _Die Nuwejaarsfees op Palmietfontein_ (1918) en _Ou Malkop_. Laasgenoemde is bekroon met die Hertzog-prys van die Akademie (1919)[305]. Die Nuwejaarsfees, (1918). Léon Maré is een van die weinige Afrikaanse skrywers by wie die awontuur bysaak en die mens hoofsaak is. 'n Armsalige putgrawertjie, wat deur 'n harde rotsrif skade ly, 'n houtryer op weg na die mark met 'n vrag--sulke eenvoudige motiewe gebruik hy vir verhale. Tog leer ons Toot veel beter ken in die omvang van 'n kort verhaal, dan al die brawe-Hendrik helde van die awontuur-romans, wat hemel en aarde beweeg deur hul buitengewone dade. Léon Maré besit die gawe om sy karakters te laat lewe, só te laat lewe, dat mens hul asem op jou aangesig voel. Deur die tekening van allerlei uiterlike eienaardigheidjies, gelaatsuitdrukking, gebare, ens. sien ons hul vlak voor ons staan. Terselfdertyd openbaar hy in sy beste stukke 'n indenkingvermoë, wat hom in staat stel om selfs die fluistergeheimpies van 'n mensehart te verstaan, deur te dring tot die diepste kern daarvan en al die begeertes, stemminge en lewensaanvoelinge uit te beeld. Deur ligte aanwaaisels van allerlei herinneringe laat hy ons heel die verlede van sy figure begryp, terwyl ook die inwerking van hul omgewing plasties voorgestel word. Selfs waar hy romantiese gegewens kies, soos in die oorlogsverhale is dit tog altyd meer die mense, as hul awontuurlike ondervindinge, wat Maré interesseer. Met hoeveel liefde verwyl hy nie in _Die Kommandeer van Japie Moolman_ by allerlei besonderheidjies, die aanval van die waghond, die trappery op die kat, ens. Soms is sy tafreeltjies 'n byna dood-nugter kopie van die gewone lewe en tog ontroer dit omdat deur die beskrywing so iets warm-mensliks huiwer. Daar is b.v. die inmekaar gekrimpte Toot op die putwal (p. 152)[306] met sy brood en koffie; langs hom sy verkluimde seuntjie. Hoe suiwer en eg word die outjie se kindergedagtes weergegee! Dan weer Toot in sy huur-kamers, met 'n konsertiena op die knie, of besig om 'n kinderskoentjie heel te maak. Goed gesien is dit ook om Outa Booi na die oorlog op Japie Moolman se geroeste ploeg te laat afkom (p. 85). Deur sulke eenvoudige middels bereik die skrywer sy doel. Met tallose klein handelinge bou hy vir ons 'n lewende mosaïek. Op iedere pagina gee hy blyke van fyn waarneming. Hy het gesien hoe die wind met die ou ooms se baard speel, hoe die stoffies agter 'n galopperende ruiter uitslaan en wegkwyn, hoe die wagvure opflikker en fantastiese skaduwees ronddans. Vir al die wisselinge in die natuur het hy 'n ope oog--vir die songetinte wolke, die wasige mis op die bergrande, die wondere van die sterrehemel. Ook weet hy hoe die steenbokkie "sy eerste bekkie vol soet gras onderuit 'n graspol" afknyp (p. 195), hoe die rysmiere uit hul gaatjies glip, hoe die muggies "in sirkels van tallose spikkeltjies wals en sigsag ... oor waterpoele" (p. 102). Telkens weef hy mooi stemmingsstukkies inmekaar, gee hy met 'n paar trekke die atmosfeer so duidelik aan, dat dit die werklikheidsillusie versterk. Altyd geluk dit hom natuurlik nie. Hy is te veel geneig om iedere keer weer te praat van _gordyn, disk, karmosyn, silhoeëtteer_, ens. Op p. 42 las hy op storende wyse 'n kwasi-astronomiese opmerking in: "Die klein fonkelende sterretjies is ligte van die eindelose Planete-wêreld ..." ens. Grotendeels misluk is ook die tekening van Annie Bester voor die ou harmonium: "In die voorhuiskamer, voor 'n oopgetrekte vensterraam ..." ens (p. 37-38). Uit allerlei klein besonderhede blyk dat Maré die toneeltjie alleen as toeskouer beskryf.[307] In _Die Nuwejaarsfees_ word die vrolikheid van 'n klomp olifantjagters, met forse trekke geteken. Die kaskenades van Oom Klaas, wat 'n ankertjie egte brandewyn op slinkse wyse bespring, is goed beskryf. _Annie Bester, Japie Moolman, Freek en sy perd Bles_ behandel episodes uit die vryheidsoorlog. In _Wrange Vrugte_ word 'n geeerde volksraadslid deur kindergebabbel en die afskietery van klappers op Krismisaand aan sy verraad in dieselfde oorlog herinner. Die skets gee blyk van 'n goeie psigologiese insig. Die afskeid van voortrekkers aan Dassieshoek in die ou Kolonie en die rit van Frans Malan om die laers vir Dingaan te waarsku, word in twee sketse beskryf. _Die Stem van die ou Kafferkraal-Murasies_ is 'n poging om die mentaliteit van 'n Soeloesoldaat te teken, 'n poging, wat herhaal word in _Soeloe-Eer_ uit die bundel _Ou Malkop_. _Moebie_ vertel van die tobbery van 'n kaffermoeder oor haar seun, wat toevalle kry en _Joggem Helberg_ is 'n jongkêrel, wat in 1863 deur leeus verskeur word. Die eerste druk van _Die Nuwejaarsfees_ het ook nog bevat 'n retoriese beskrywing van 'n storm, wat met reg by die twede druk weggelaat is. Drie nuwe verhale, _Wrange Vrugte, Moebie_ en _Joggem Helberg_ het daarvoor in die plaas gekom, terwyl tallose taal- en stylverbeteringe gemaak is. Onvoldoende taalkennis gee Maré se werk 'n lelike knou. Hy maak foute, wat skooljongens kan verbeter. Sy interpunksie is swak, sy spelling treurig. Hy skryf b.v. _lysels, geoeffende, vors_ (fors), _vergaarderde, gesannikie_, ens. Die dubbele negatief ontbreek dikwels en anglisismes is volop o.a. "die hele van die ander dag (p. 42); een onheil, wat moet plaas neem (p. 56); 'n menende knik (p. 60); afwerk (p. 92); twee meer veldstoele (p. 105); (ek) lei die weg soheentoe (p. 138); opgelig (p. 141); hy gee 'n ander gapie (p. 148); gesette kake (p. 193); as die vlamme ... opflaar (p. 201); haar bors ... hewe op en af (p. 225); (hy) rys hom uit sy sitplek (p. 61); toe het bloedvergiftiging in die been gesit" (p. 217) ens. ens. Woordskikking en verbuiging van byvoeglike naamwoorde is dikwels gebrekkig, b.v. "En hy word gou agterna gevolg, na die plek van bestemming, _goed of sleg_, deur sy troue manskappe (p. 78); deftig_e_ geklede dames (p. 157); 'n spoelende en bruisend, kristal stroom water (p. 102). Die opdrag om 'n kort skets te skryf, waarin die woorde _alleenliks_ en _nouliks nog_ nie mag voorkom nie sou seker vir Maré die swaarste straf wees. Tot vervelens toe prop hy dié woorde in alle hoekies en gaatjies, en naderhand weet hy absoluut nie meer, wat hul eintlik beteken nie! In _Ou Malkop_ kom selfs voor _uiteindeliks_ (p. 145), _oogverblindeliks_! (p. 148), _natuurliks_ (p. 195), en die volgende: "Guillaumet kan geen woord uitkry van verbasenheid (!) nie en blik die gouverneur _alleenliks net_ meer in verwondering aan" (p. 198). Foutiewe meervoudige vorms soos die volgende kom voor: lofliede (p. 178), sugge (p. 95), streeltjies (p. 94), wandels (p. 131), getjilpe, gefluite, gebruise (p. 43, 45, 52) ens. Die werkwoord word verkeerd gebruik in: "Die son kom agter die koppie uit en _skitter_ strale van goud oor ... (p. 101); 'n vensterraam, waardeur 'n groot hanglamp sy breë wit lig ... na buite ... _stroom_ (p. 37); tante _sweef_ haar arms so voor haar uit ... (p. 35). Maar hy _gewaarword_ nie 'n meisie nie (p. 75); Towenaars alleen _woon_ so 'n kluisenaarslewe (p. 131); deur sy fluksheid het hy gou _bevorder_ tot kommandant ... (p. 209); Uit die gewoel ... _hef_ 'n nat voorhoof omhoog (p. 211); agtervolg (p. 60); die doudruppels ... blink en skitter en _rol_ boomstamme orals _af_" (p. 54). Lomp, of heeltemal onverstaanbaar is o.a. die volgende: "Haar gemoed skiet haar diep (p. 60); Die grasdak ... skep nuwe herinneringe ... te voorskyn (p. 98); met 'n gefynde oor (p. 79); Ek worstel om van 'n betowerende wilskrag los te kom (p. 123); 'n stulpende onderaardse skok (p. 141); 'n Vaal hond ... vlieg ... uit sy skuilplek, haal-haal oor die gedraai of die ruiter hou-hou met sy karwats agtertoe ... (p. 61); die vroutjie ... word veronderstel deur haar rokende man langs aan (p. 152); die agent is toegehul in die geheime; deur al sy omgewings van grootheid en deftigheid, word geen ondersoek ingestel nie ... (p. 155); nog 'n terugdeinsende tree vorentoe" (p. 228). Die volgende rariteite gebruik Maré ook: geheelal (p. 42); die _toeskou_ van so 'n klomp waens ... het 'n dagbreek-oujaarsmore net toepaslik gekleur (p. 14); gewigte rapport (p. 40); 'n staanbeeld uitgehou in graniet (p. 43); met opgestrekte lippe (p. 56); wyshooftig (p. 70); diep bewoog (p. 72); Die jonge rapportganger ... arriveer terug (p. 114); opgedoste krygsmanne (p. 125); sissende-vurige dinamiet lonte[308] (p. 141). Hoe die skrywer soms sukkel, blyk uit die volgende. In die eerste druk kom voor: "'n toegerankte grennadella stoepie" (p. 43). Dit word in die twede druk: "'n grenadella gerankte stoep"! (p. 44). Op p. 122 kry ons weer "'n toegerankte grenadella-veranda".[309] Soms is daar iets telegramagtigs in die styl, meestal veroorsaak deur die veelvuldige gebruik van verlede deelwoorde. Wanneer Ter Blanche die voorhuiskamer beskou, lees ons: "'n Mooi aardige skulpaddoppie kom eindelik onder oog, _opgestaan en oorgetree, en_ dit word gou opgetel van die tafeltjie, waar 'n groen kleedjie netjies oorgetrek is, _en_ waarop 'n groot lamp met 'n kleurige oorglas staan, _en_ dit word noukeurig beskou _en_ bewonder." (p. 56.) Dit is 'n tiepiese voorbeeld van Maré se verwarde, inmekaargedrukte sinne, slordig aanmekaar gekoppel. Sulke _en-en_-reekse is daar soos bossies. "_En_ eindelik sissend _en_ stomend verlaat die lokomotief die treinstasie stadig, _en_ onder 'n geween _en_ geskreeu van "hoeré!" _en_ hoede in die lug opgegooi. _En sy_(!) trek voort, _en_ nouliks ... ens." (p. 68). Dat die koppelwoord naderhand glad geen betekenis meer het nie, of heeltemal verkeerd gebruik word, blyk uit sinne soos die volgende: "Onderwyl hy besig is, kom die diensmeisie binne, _en_ met 'n silwer teepot, en sinese koppies en pierings ... (p. 151); Behalwe vir 'n paar opmerkinge nog oor die mooi onweer, wat diekant in die lug lê, _en_ die seun gaan haastig vooruit ..." (p. 65). Ook _hul-hul_-sinne kom voor. "Menige van die burgers ... is ... in _hul_ distrik teruggekeer as versterking, maar hoewel in _hul_ eie deel van _hul_ land, was _hulle_ geskei van _hul_ famielie-betrekkinge, want _hul_ plase was so kaal ... en _hul_ famielies was almal _in_gevoer deur die vyand na die kampe ..." (p. 69). Daar is nog meer sulke herhalings, wat aantoon, dat Maré se klankgevoel soms erg gebrekkig is. "Bo op die kruin ... bars die son deur ... _en verlig_ met uitgespreide trillende strale die gras_toppe_ van die berg_toppe_, _en verlig_ donkere spelonke _op_(!) (p. 195). Maar hy gewaarword (!) nie 'n meisie nie wat buite_kant_ _kamp_ drade die_kant_, op haar knieë neersak, haar hande tesame omhoog _vou_, ver_trou_end op na die _troue_ heldere wagtertjies bo haar kyk (p. 75); Skerp flikker die staal mes voor aan die punt van sy ge_weer weer_ ... (p. 76); 'n gekletter van _perde_pote van verwilderde _perde_" (p. 49). Maré is ook te lief vir langdradige omskrywings, wat soos 'n remskoen op sy verhaalgang werk. As ons lank al weet wie Annie is, dan hoor ons nog altyd van "Oom Andries Bester se dogter Annie" of "oom se dogter", (o.a. p 37, 38). Nog 'n paar staaltjies van die skrywer se gebrekkige uitdrukkingsvermoë: "Die tyd tree weer met haar sikkel soos gewoonlik in, en die uur of so se vereniging hier word ook eindelik weer die verwyderde sny gegee[310] (p. 73); Daar verlos hy hom gou van sy swaar dik winter jas (p. 147); baie hartseer luister die oubaas na die laaste koei vanaand op die plaas se melk ... (p. 93); die generaal halt voor en klim uit sy saal, die manskappe uit hul saals, en nouliks is al die tooms versamel of 'n paar burgers kyk voor vasgehoude perde hul maats agter, wat so agter die leiers aan wegtree, met hul mousers (p. 72); Dan maak ou oom en sy troue oujong Jonathan stoele en rusbanke uit aardige houtsny uit stinkhout ... (p. 203); Die hele dorp spring in wakkerte" (p. 80). Daar is ook voorbeelde van afgeslyte beeldspraak soos: "deurboorde harte (p. 74 en 100); eindelik sprei die duisternis ... soos 'n swart kleed wat neerval (p. 72); die bytende tand (p. 78); die hamer van Tyd" (p. 95). Komiek word dit wanneer ons hoor: "haar bors bewe meteens op en neer soos die rustelose golwe van die see"!! (p. 60). Maar ten spyte van sulke opvallende stylgebreke ontroer Maré se prosa ons tog, omdat, soos Jan Celliers tereg opmerk in sy voorwoord, hy "dinge so gesien en gesê het as nog geen ander skrywer in ons land nie". Sy krag lê nie in die tekening van groot-opgesette tonele nie; dit is die vlugge vegies, waarmee hy op verrassende wyse 'n realiteits-illusie kan skep. In sy beste werk is daar 'n innigheid, wat die kleinste voorval beglans met 'n sagte en suiwer lig. Dan klink daar ook op in sy sinne 'n sterk persoonlike aksent, dan vind hy die juiste woorde om sy emosie te vertolk. Dit is 'n gebrek aan tegniese vaardigheid, wat sy werk hier en daar soos skooljongens-geskryf laat lyk. Dié gebrek is in sy twede bundel Ou Malkop só markant, dat mens nie anders dan van _taalgemors_ kan praat nie. Voorbeelde daarvan staan op byna iedere pagina, en sitate word feitlik oorbodig. Heeltemal misluk is die beskrywing van die ontsporing van die Engelse trein (p. 41-42). "Hy kom aangestoom en aangedroom op sy masjienery en hardloop los vooruit met alle krag en verdelgende mag.... Die bodem van die aarde tril! Dis of die sterre in hul blou firmament gril met iedere naderende stamp en uit hul gewelf wil losbeef!... 'n Gehom-mmm! van raddewerk van masjienery!--en meteens! 'n lang ry swart-kamers hol dol en ril duiselig oë verby!--'n groot windvlaag skep alles op onder die kranksinnige gedruis! 'n Stulpende onderaardse skok!! 'n donderende donderslag!! en daar omrol 'n stuk swaar ysterwerk soos 'n kanon in die lug" (p. 42). Dit is magtelose gestamel met viesie- en taalverknoeiing, wat in die historiese skets _Etienne Barbier_ 'n toppunt bereik en soms geheel onverstaanbaar word. "Mnr. Guillaumet gryp _sy_ musiek in die een hand fermer, laat _sy_ krullende kop effens op _sy_ skouer val en _sy_ basstem rol uit _sy_ breë bors: Ons blink gespande snare! Saam 't stem van sangster's hare; Roep my hart van Cabo's kuste walm Terug na Nederlandse strande kalm! _En_ daar volg handeklappies onder 'n toejuiging, _en_ deur twenk! twenk! snare alweer _en_ 'n basstem klink ernstig deur...." (p. 168). Enkele staaltjies moet nog gegee word om aan te toon hoe Maré se taal en styl verwilder het: "Die skaduwees dans en flonker hier en daar (p. 11); hy roep protestend deur 'n bol rook (p. 21); Uitgestrekte liggame van slapende burgers is gedompel en verswak in die diepte van die nag se boesem (p. 33); 'n opgeheefde sabel (p. 43); en nouliks of hy 's te voorskyn gekom om te ontwapend (p. 44); met verslaagde oë (p. 53); ek (het) my die vraag al gesit (p. 72); waar ... hiënas eentonig in monotoon af en toe tjank (p. 81); ou Loftus ... wat 'n groot moege glimlag vir hulle dra (p. 128); in 'n verre afwykte land (p. 133); Borste hewe op en af ... (p. 142); die jagveld (is) nog in die luim van die vroeë stilte gedompel (p. 154); Die meisie aan die sy van G. tree die ontvlugte man uit die kasteel te voorskyn (p. 181); Vir 'n oomblik is die voorgeneemde moordenaar ... in al sy ruheid gestem (p. 190); En die aand laat, toe daar nog 'n tippie roesrooi in die verre geskiet langs die verhewende bergkruine opskemer ..." (p. 200). Dit alles en veel wat nog erger is staan in die boek wat _mirabile dictu_ in die jaar onses Heren 1919 deur die Suid-Afrikaanse Akademie vir =Taal=, =Lettere= en =Kuns= bekroon is met die Hertzogprys! Hier en daar is natuurlik nog enkele gelukkige trekke, wat ons aan die skrywer van _Die Putgrawer_ herinner. Veral in _Fekkie_, die verhaal van 'n blomverkoopstertjie en _O so 'n harde Hart_, waarin die besoekers van 'n kantien geteken word, is daar goeie gedeeltes. _Die Liefling van die Korps_ gee 'n skildering van die kommando-lewe; _'n Wonderlike Ongeluk_ en _Die ou Poskoets_ voer ons terug na die ou dae. In 'n brief aan _Die Burger_ praat Maré van "die onuitputlike bron van die lewes van ons gewesene Afrikaners" en dit blyk dat veral "die stoere ou olifants-jagters van 1861 se dae" hom aantrek. "In die algemeen is die rigting van my strewe om al die goudgeel sonstraaltjies van die verlede van ons voorgeslagte te herroep en te trag om dit vars te laat bly in die geheues van ons jong geslag."[311] In die skets _Ou Malkop_ word moralisasies van die skrywer tussen die gepeins van die kaffer ingevleg en op p. 150 is daar 'n uitweiding oor "die ou dae". In _Eensame Prospektors_ is die dialoog onnatuurlik.[312] Ook in sy portret-tipiek is Maré nie gelukkig nie. As ons lees op p. 82, dat Van der Walt 'n "dik gedraaide swart buffel-horing snor" het, en as hy lag "geluide maak soos wat kom van wegdrentelende makoue" (p. 92), dan ontstaan daar al twyfel; wanneer ons enige pagina's verder hoor, dat Hoard "'n stywe snor oor die bo-lip soos gevoude swawelvlerkies" het (p. 100), dan versterk dit die suspiesie, dat die opsetlik bedagte kenmerke meer van 'n lomp toneelspeler afgekyk is, dan na die lewe geteken. Sal Maré na 'n paar jaar ernstige studie alle tegniese moeilikhede oorwin, en ons 'n kunswerk van rype voldragenheid aanbied? Dan vergeet ons sy jeugdige _malkop_-onderneming, ten spyte van die onsterflikheidsstempel van die Akademie. § 14. D.P. du Toit. D.P. du Toit is 'n afstammeling van die Du Toits Van Daljosafat, waar hy groot geword 't. Sy moeder was 'n suster van Ds. S.J. du Toit. Omdat sy gesondheid toe nie teen plaaswerk bestand was nie, het hy van 1891 af onder Ds. S.J. du Toit gewerk op die redaksie van _Di Patriot_ en ander blaaie. In 1896 was hy sekretaris van die eerste Afrikaanse Taalkongres in die Pêrel en _Ons Kleintji_ het hy feitlik geredigeer onder toesig van Ds. S.J. du Toit. Later was hy aan verskillende krante verbind, by _Het Westen_ o.a. as redakteur. Sedert die oprigting van _Die Burger_ is hy een van die subredakteure van die blad. Een van sy toneelstukke, _Die Bedriegers_ is in 1893 geskryf. Wanneer Melt Brink se toneelwerk buiten beskouing bly, dan is dit die eerste Afrikaanse stuk wat gedruk en opgevoer is.[313] Op Somerset-Oos is dit vir die eerste maal gespeel. Van Du Toit het verder verskyn die toneelstukke _Geldsug of Jaloesie_ en _Die Herwonne Koninkryk_; 'n roman, _Sy Pa se Skuld_ (1918) en 'n bundel grappige versies _Treinnonsens_ (1922). Sy Pa se Skuld. Lina trou teen haar vader se sin met Fred, 'n volbloed skurk, wat met die huwelik sy finansiële ondergang wil voorkom. Sy word onterf en Fred moet vlug na 'n hele reeks misdade. Sy seun, Gert boet vir die misdade van sy vader en word in sy liefde gedwarsboom. Op die ou end kom alles tog reg en selfs die berouvolle Fred word in sy eer herstel. Du Toit doen wel 'n poging om deur te dring tot die innerlike lewe van sy karakters, maar vir die uitbeelding van 'n geweldige psigologiese kriesis is hy te huiwerig. "Dis te heilig, ons mag nie probeer om dit na te speur nie" (p. 99); "Die afskeid sal ons egter nie trag te beskrywe nie, eenvoudig omdat dit nie kan beskrywe word nie"[314] (p. 113). Op dieselfde manier glip hy oor die smart wat Gert en Lorrie uitstaan as gevolg van die vervalste briewe. Dit is nie 'n deurleefde verhaal nie, waarin die roersele van 'n mensehart blootgelê word. Du Toit beskou sy persone meestal op 'n afstand as belangstellende toeskouer. "Terwyl hy daar agter die randjie ry, raak hy ons ook uit die gesig" (p. 106). Die handeling word nie direk in plastiese vorm gegiet nie, sodat iedere leser onmiddellik sien en hoor wat daar gebeur. Die skrywer self is telkens aan die woord en deur sy nugter opmerkings en prekerige uitweidings kom die gebeurde tot ons langs 'n groot ompad, sodat dit nie tot werklikheid kan vergroei nie. "Nou dis nie nodig om die twee nes hul skaduwee te agtervolg nie...." (p. 48). "Die betrokke persone het ons heeltemal uit die oog geraak" (p. 144). Daar is meer sulke aanduidings van gebrekkige tegniek.[315] Die preek oor die teks "Ik stond op het zand der zee" is 'n nuttelose uitweiding en die lang beskrywing van die viskopery net so. Die skrywer vertel ons self ewe naïef, dat Gert en Lorrie "ook maar bloed weinig van die hele toneel gesien het"! (p. 151). Besonder omslagtig is Du Toit se verhaaltrant dikwels. 'n Enkele keer besef hy dit self: "Dog ons sal nie op haar hande staan en kyk om te sien hoe sy werk nie." ens. (p. 51.) Hy vermoei deur 'n langdradige opsomming van allerlei onbelangrike besonderheidjies (vgl. b.v. p. 212), terwyl ook die gesprekke met reportage-noukeurigheid weergegee word. Die styl verraai die hand van die geoefende joernalis, wat met gemak sy sinne aanmekaar ryg, sonder juis te streef na skoonheid van klank. Maar selfs die haastige joernalis mag nie sulke sinne soos die volgende neerskryf nie: "Hy herinner hom nou goed, so duidelik as kan wees, dat, toe hy gistraand sy tabaksak uit die sak wou haal sy sakdoek bo-op die tabaksak in sy sak was, dat hy toe die sakdoek eers uitgehaal het en toe die tabaksak en toe weer die sakdoek in sy sak gesteek het, en na hy sy pyp gestop het, het hy die tabaksak somar so onverskillig bo-op die sakdoek in sy sak gesteek." (p. 104)[316] Maar sulke sinne is gelukkig uitsondering en die styl is deurgaans helder en goed versorg. Om dié rede veral moet die roman, ofskoon dit geen aanspraak kan maak op hoë letterkundige verdienste nie een van die leesbaarste Afrikaanse romans genoem word. "'n Rousteen vir die binnemure" noem die skrywer sy werk met goeie selfkennis in die voorrede. Voorlopig kan ons sulke roustene nog goed gebruik, al bestaan daar gegronde rede om te vrees, dat dit mettertyd sal verbrokkel. As 'n voorbeeld van Du Toit se beeldspraak kan die volgende dien: "'n Vat kan maar 'n sekere hoeveelheid hou. Pomp jy daar meer in, dan loop dit oor. So is ook die menslike gemoed." (p. 87.) Engelse invloed blyk uit die volgende: "'n Man van professie (p. 178); dit help nie vir ons om oor gestorte melk te huil nie (p. 190); tot my dooddag toe (p. 207); 'n buig" (p. 160). § 15. A. du Biel. A. du Biel is die 27ste Oktober 1884 gebore op Geelhoutboom, distrik Mosselbaai. Gereelde onderwys het hy nooit gehad nie en in "die bittere publieke skool van die lewe" het hy al sy kennis opgedoen. Van sy twaalfde jaar af het hy baie gelees en van kleins af met sy vader lang reise gedoen. Maar reeds op vyftienjarige leeftyd moes hy sukkel om vir homself 'n bestaan te vind en 'n weinig later het die sorg vir sy ouers ook op hom geval. _Getrou_ het hy in 1914 onder baie moeilike omstandighede geskryf.[317] _Die Misdade van die Vaders_ het in 1919 verskyn. 'n Nuwe roman, _Kain_, wat oor die periode 1870-80 handel is nou in die pers. Op die oomblik verskyn in afleweringe _Oor Berg en Vlakte of Onder die Vierkleur_, 'n verhaal vir die jeug, in die eerste nommer waarvan "pakkende awonture" in vooruitsig gestel word. Die letterkunde beskou Du Biel as "die kragtigste wapen om ons volkie te ontwikkel". Hy streef veral daarna om die leeslus van jong Suid-Afrika op te wek. Getrou. Dit is 'n Hugenote-roman, die gebeurtenisse waarvan in Frankryk, Holland en Suid-Afrika plaasvind. Die Europese atmosfeer is egter so swak aangedui, dat dit net so goed Pole of Tibet kon gewees 't. Moet die praatjies oor Lodewyk XIV, die "prag en praal van Versailles" en 'n paar armsalige _ma chère's_ ons nou onder die indruk bring, dat ons in Frankryk verkeer? Met die innerlike kern van die tydperk kom ons nooit in aanraking nie, en die historiese vliesie is baie dun. Met 'n komieklike naïwiteit vertel Du Biel ons in beeldspraak, wat baie op die van Von Wielligh gelyk, hoe hy gesukkel het om "Vader Tyd se rytuig" te laat stil hou! (p. 142). "Dit neem dan ook heelwat inspanning van die verbeeldingskrag om die plek voor te stel soos dit twee eeue gelede was, want die meedoënlose hand van vooruitgang spaar nie die oudhede nie" (p. 141). Dat die koms van die Hugenote was "die stigting van die Afrikaanse volk" (p. 127), is 'n onjuiste bewering. Verrassend is die meedeling, dat die sewentiende eeu veral die eeu was "waarin die hele wêreld sy eie sienswyse wou handhaaf ten spyte van Kristelike liefde, van reg--ja, ten spyte van die Almagtige" (p. 147). Ook die volgende slaan ons heeltemal dronk: "As ons die Amerikaanse volk beskou ... dan vind ons oral 'n diep bewussyn van die majesteit van die Allerhoogste" (p. 127). Sulke bewerings toon duidelik dat die skrywer 'n primitiewe historiese insig het. Van 'n realistiese uitbeelding is daar dan ook geen sprake nie. "So 'n man was ds. Pierre Simond, en ons kan aanneem dat voorgaande in hoofsaak sy lewensgeskiedenis was" (p. 146). Moet hy felle emosie beskryf, dan pas hy die welbekende _sluier-taktiek_ toe! "Wel, leser, ons sal die twee vanaand nie verder volg nie. Daar is tye in die lewe van 'n mens wat te heilig is om aan vreemde oë te ontbloot" (p. 30).[318] Gedurig dring die skrywer homself op die voorgrond. Hy lewer prekies soos 'n teologiese student en gebruik selfs die dialoog vir sedekundige verhandelinge.[319] Die twee "ou seerobbe", wat op p. 160 begin te praat, het nog nooit soutwater geruik nie! Hoeveel sou die sewejarige Marie van Henri se storie (p. 15-20) verstaan het? Die verhaal is van die _Johannes van Wyk_-soort--'n aaneenstrengeling van awonture--soms erg onwaarskynlike. Daar is 'n toneelheld, wat wondere verrig, 'n skurk doodsteek en selfs Adriaan van der Stel laat sidder. Die skurk is "nie geheel sleg nie--geen mens is" (p. 99).[320] Tog kom daar van die psigologie nie veel tereg nie. Die ontstaan van liefde is vir Du Biel eenvoudig. "Daar is diepe agting in haar hart vir haar vriend--'n agting wat besig is om in liefde te verander: _die enigste weg_ waarlangs 'n edele liefde kan ontstaan"! (p. 53)[321] Die ingewikkeldste psigologiese prosesse word ons in een sinnetjie meegedeel. "In een uur het hy van 'n jongeling tot 'n man geword" (p. 38). Ofskoon heeltemal slegte mense volgens Du Biel dus nie bestaan nie, skyn hy aan heeltemal goeies tog te geloof, want Van Bergen is stroperig braaf en daar is nog ander ook wat niks op hul kerfstok het nie. Potsierlik is veral die toneel met Juffr. Le Notre. (p. 54 vlg.) Die Misdade van die Vaders. Veel beter geslaag is _Die Misdade van die Vaders_. Hier is die skrywer op meer bekende terrein, want dit is 'n verhaal uit die Voortrekker-periode. Jan Alpenveld, 'n misdadiger besluit om aan die Kaap 'n fatsoenlike lewe te begin. Met sy hoflike maniere verower hy die hart van Annie Bester, 'n eenvoudige plaasmeisie, die aangenome kind van Petrus Liebenberg, wat verloof was aan sy seun Tjaart. As Oom Petrus beswaar maak teen die huwelik, vlug Annie met Jan Kaap toe. Annie is die dogter van "'n roekelose kêrel en 'n hopelose dronkaard" (p. 11 2^de druk). "Die Heilige Skrif is vir (Liebenberg) 'n lewendige wet en hy trag om dit letterlik te volg". Na Annie se vlug sny hy haar naam uit die famielie-register voor in die Bybel en lees daaruit die vervloeking plegtig voor: "Die de misdaad der vaderen bezoek aan de kinderen, aan het derde, en aan het vierde lid dergenen, die Mij haten." Jan Alpenveld raak na enige tyd in die hande van die gereg maar tussen sy seun, Nikolaas en Tjaart se dogter, Lenie ontstaan weer 'n liefdesbetrekking, wat deur dieselfde Bybelteks verydel word. Nikolaas trek alleen na die woeste Noorde, waar hy later op geheimsinnige wyse groot dienste aan die Trekkers bewys. Hy ontmoet Lenie weer en val in 'n geveg met die Kaffers. Tjaart word deur sy vrou geleer, dat die grootste gebod die van die liefde is. Twee motiewe uit _Getrou_ word nog 'n keer gebruik. Soos Annette in haar eenvoud verlei word deur die genoegens van Parys en die mooi praatjies van La Fontaine, word ook Annie Bester bekoor deur die fyner lewe in Kaapstad en die vername houding van "Graaf Alpenveld". Van Bergen bewys sy ou vrinde groot dienste sonder dat sy ware naam bekend word, Alpenveld net so. Die geheimsinnige "Verdwynende Boerewag" is 'n knap verafrikaansing van die dolende middeleeuse ridder. In plaas van gifbrakende monsters veg hy teen leeus; die skone dame word nie uit 'n onderaardse kerker van 'n betowerde kasteel gered nie, maar uit die hut van 'n Kafferkaptein. Die Voortrekkers word verdedig teen lasterpraatjies; die vrymaking van die slawe, die kafferpolitiek van die Britse regering en die handelwyse van die Engelse sendelinge word bespreek, 'n Poging word gedoen om dit alles binne die kader van die verhaal te hou; die historiese uitweidings is kort. "Dit sou te lank duur om alles hier mee te deel ... en dit is ook geskiedenis." (p. 124). Dat Du Biel ten spyte van sy goeie verhaal tog nie daarin slaag om ons in die volle werklikheid van die Voortrekkertydperk te plaas nie, is hoofsaaklik 'n gevolg van sy gebrekkige en verouderde tegniek. Hy hou gedurig 'n praatjie met die leser, gee beskouings oor die gedrag van die karakters, las sedekundige prekies in net waar hy kan. Die hoofverhaal loop oor drie geslagte, maar daarby moet ons o.a. ook nog kennis maak met al die bewoners van Uitkyk. Die gevolg is dat die meeste persone baie vaag geteken word. Selfs waar dit enigsins uitvoeriger gebeur, soos o.a. met Lenie, kry ons selde die indruk, dat ons met werklik lewende mense te doen het. Lenie word ons op p. 59 voorgestel as 'n digteres. Dit word verseker, dat haar vader die "kundigheid"(!) waardeer, ofskoon ons van die waardering nooit iets merk nie. Die geduldige leser word op p. 135 weer aan Lenie se digterskap herinner en 'n gediggie "wat sy in dié dae gemaak het" word meegedeel. "In die dae" is net voor die Groot Trek, maar op p. 141 word ons vertel--dis nou 'n goeie paar maande later--dat van dieselfde gedig, wat ons al klaar gelees het nog net "enkele reëls" geskryf is! Deur sulke onhandige sette[322] is dit, dat ons in plaas van die uitgebeelde persone altyd sien Meneer Du Biel aan sy skryftafel, verskans agter Theal, Cory en ander historisie! "In 'n oomblik sien hy alles in sy ware kleure. Hy aanskou sy eie siel in al sy naaktheid...." (p. 144). Dit is van die soort blits-psigologie, wat so dikwels in _Getrou_ voorkom.[323] Van wat in die siel van Nikolaas en Lenie omgaan na die indrukwekkende vervloeking deur Oom Tjaart hoor ons weinig. Du Biel bly te veel aan die buitekant. Nikolaas "lyk jare ouer: die gewone hoopvolle glimlag is van sy gelaat weg, en in plaas daarvan staat erns geskrywe" (p. 98).--"Arme Lenie! Sy is nou maar slegs die gees van wat sy vroeër was; en die treurige en hopelose blik op haar gesig is onvergeetlik" (p. 99). Later slaag Du Biel daar veel beter in om ons te laat voel die tragiese noodlot, waarteen Nikolaas tevergeefs stry. Die vloek wat op hom rus deur sy geboorte kan selfs deur sy dapperste dade nie weggeneem word nie. "Die misdade van sy vaders" maak 'n volkome rehabilitasie in die trekkerslaer onmoontlik, en dat hy sy lewe opoffer vir dieselfde mense, wat hom as 'n onwaardige uit hul gemeenskap stoot is 'n treffende kliemaks van 'n eg-menslike drama. Met sy dood is die drama uit, en die slothoofstuk verswak alleen die indruk.[324] Lenie behoort aan niemand anders as aan die gevalle held nie. Deur die kreasie van Nikolaas Alpenveld word _Die Misdade van die Vaders_ iets meer dan 'n gewone awonture-verhaaltjie. Die moralisasies, wat 'n groot gedeelte van die roman inneem is van dieselfde gehalte as in _Getrou_. Daar is geen sprake van mooiheid van segging of oorspronklikheid nie. "Hoe wonderbaar is ons lewe! Alles is veranderlik; niks bly vir een enkele uur geheel dieselfde nie." (p. 124.) Van sulke afgesaagde bewerings krioel die boek. Of anders kry ons twyfelagtige stellings soos die volgende: "Dit is een van die wonders van die skepping dat dit in die mag van die mens is om te word wat hy verkies" (p. 50). "Die taal en styl openbaar 'n bekoorlike helderheid en eenvoud", verklaar Prof. J.J. Smith in sy voorwoord. Helder en eenvoudig is dit seker, maar dit mis alle bekoorlikheid, omdat Du Biel geen eie stem het nie. Daar is niks persoonliks in sy styl, nêrens iets wat ons ontroer deur fynheid van segging of klank, nie. Dikwels stuit ons op 'n eentonige "hul-lerigheid" "_Hul_ wou blomme pluk. Plotseling het _hul_ 'n aantal Kaffers na _hul_ sien aankom, en _hul_ het begin hardloop. _Hul_ het gou gesien dat _hul_ nie sou voorbly nie, en het na 'n dik plek bosse weggedraai, waar _hul_ gedink het dat _hul_ miskien kon wegkruip. _Hul_ het die bosse gehaal; maar _hul_ was doodmoeg, en die Kaffers was kort agter _hul_. _Hul_ moed was al byna op, toe _hul_ by 'n erdvarkgat kom." (p. 187.) In die taal is daar 'n paar anglisismes, onder meer die volgende: "watter goeie doeleinde kan dit dien (p. 98); ontdoen" (p. 132, 228). In _Getrou_: "En die dogter, is sy _skoon?_ (Hollandisme).--O ja, sy is gangbaar (p. 39); sy is in geen haas om terug te gaan nie (p. 92); vroulike vorms" (p. 48). Die gebruik van _beken_ en _erken_ (p. 65, 71), gelaster (p. 86)[325] is verkeerd. § 16. Mevrou M. Jansen-Pellissier. Martha M. Pellissier is gebore op Bethulie. Haar grootvader was 'n Franse sendeling. Aan die Hugenote-Kollege het sy in 1909 die B.A. graad behaal, daarna onderwys gegee in Pieter-Maritzburg en in 1912 in die huwelik getree met Advokaat E.G. Jansen L.V. Vir jare al is sy een van die stuwende kragte van die Afrikaanse saak in Natal. Vir verskillende vereniginge het sy ge-ywer en onder haar leiding het die Saamwerk-Unie die eerste openbare eksamens in Afrikaans gehou. In verband met die eksamens het sy haar ook toegelê op taalstudie en met medewerking van C.M. Booysen 'n Afrikaanse grammatika geskryf. Haar _Brandwag_-verhale is in 1919 gebundel onder die tietel _Die Veldblommetjie en andere Verhale_. Verder het sy nog geskryf _Afrikaner Harte_, 'n toneelstuk. * * * * * Die meeste verhale in _Die Veldblommetjie_ het 'n duidelike strekking. Dit is veral pedagogiese en seksuele vraagstukke, wat behandel word. "Die skryfster toon ons die sedebederf aan wat saam met 'n bioskoopbeskawing tot ons oorgewaai het" sê Dr. W.M.R. Malherbe in sy voorwoord. Daar is eintlik drie "veldblommetjies". Een volbring haar kinderplig ten spyte van die ontevredenheid van haar verloofde, die ander twee word verlei deur die skynskoon van die wêreld. _Waarom die Agteruitgang?_ is geskryf "uit oortuiging dat die agteruitgang van ons mense op godsdienstig gebied grotendeels toe te skrywe is aan die feit dat Afrikaans nie van die kansel gebruik word nie ..." (p. 47). Die skryfster gaan só te werk: verskillende episodes uit die lewe word op so 'n manier samegevoeg, dat dit as afskrikwekkende voorbeeld of direkte les kan geld. Om haar moraal beter te laat inslaan, verskerp sy die situasie gewoonlik en eindig met 'n melodramatiese slot, wat soms nogal onwaarskynlik is, soos b.v. die moord op p. 169. Om meer nadruk te lê op die didaktiese doel word die lesers direk toegespreek[326] en beskouings oor die gedrag van die karakters ingevleg.[327] As gevolg van dié werkwyse het _Die Veldblommetjie_ 'n bydrae op nasionaal-sedekundige gebied geword, wat 'n ernstige waarskuwing bevat, en sal meewerk tot opbouing van 'n gesonde Afrikaanse kultuur. Uit 'n letterkundige oogpunt moet egter die bewuste vooropstelling van 'n tendens afgekeur word. Die vernaamste fout is "that the moral suggests the tale far more frequently than the tale suggests the moral"[328]. "Zoodra je de bijgedachte hebt: ik wil 't leven zóó laten zien, dat de menschen onder den invloed van mijn werk op ideeën komen, die ze anders niet zouden hebben, moet je het leven een beetje verwringen, datgene er uitkiezen, waardoor die ideeën worden opgewekt, en zoodoende een eenigszins valsch beeld geven van het leven."[329] Dit is 'n gevaar waaraan die skryfster in haar ywer om ons oor te haal tot haar opvattings nie ontsnap nie, maar dit geld meer die bou en opset van die verhale, want in die uitwerking van details word ons dikwels getref deur raak tekening van die lewe op plaas en dorp. Natuurlik kan tendensieuse werk ook goeie kuns wees. Volgens Frederik van Eeden is die verskil tussen goeie en verkeerde tendens-literatuur dit: "dat de kunstenaar, die een zuiver kunstwerk maakt, daarbij wordt bewogen door de schoonheid van zijn idealen, ook al zijn dit ethische idealen. De mensch, die onzuiver werk maakt, denkt om den invloed, dien hij op anderen zal hebben, tracht zijn lezers over te halen tot zijn overtuiging. Dit nu kan een echt kunstenaar als zoodanig niets schelen. Die let alleen op de schoonheid van hetgeen hij voor zich ziet. Let u op een van de hoofdwerken van Shelley, dan voelt u, dat hij in grenzelooze bewondering is voor hoog-menschelijke eigenschappen. Maar u merkt niet in hem de kleinste poging om iemand te bekeeren tot zijn opvattingen. Als die bekeering komt, dan moet ze komen door de schoonheid van wat hij te aanschouwen geeft."[330] Bedenklik lyk my die houding, wat Professor Jan F.E. Celliers in sy voorwoord by die sketse _Uit die Lewe_ van Gawie J. Otto aanneem teenoor strekkings-literatuur. "Die meeste sketse laat hy heeltemal vir hulselwe spreek. Dog as egte Afrikaner, wat voel vir sy volk, sien hy met besorgdheid hoe gebruike en sede onder ons verander, en nie altyd in voordelige sin nie. Daarom verwyl hy graag met liefde by herinneringe uit die verlede ... en kan hy nie nalaat nie om nou en dan voor die ligbeeld te tree wat hy op die doek gooi en 'n paar ernstige woordjies met ons te praat.... So 'n opbouende strekking vra nie in die eerste plaas of hierdie of daardie opvatting van kuns daarmee tevrede is nie; en dit was maar altyd en oral die kenmerk van die letterkunde van 'n jong volk, wat vir sy opbou waarskuwing en lering nodig het. Van die ouere skrywers is daar menigeen wat ook, so tussenin, gemoedelik met ons kan gesels." Die sedeprekery in ons letterkunde kan op dié wyse nie geregverdig word nie. Aan 'n letterkunde wat in die begin van die twintigste eeu pas ontluik, moet tog ander eise gestel word, dan aan die van volke wat al vyf of ses eeue bestaan. Is daar dan miskien sedert die tyd van Maerlant b.v. geen vooruitgang in kunsbegrip gewees nie? Moet ons literatuur dan opgebou word op hopeloos verouderde beginsels? Die Europese volke van vandag het seker nog net soveel "waarskuwing en lering" nodig as in die tyd van Maerlant, en tog is daar geen enkele kunstenaar, wat nou nog b.v. natuurlike historie op rym gee nie. As ons skrywers voortgaan met die "gemoedelike geselsery" en sedeprekery, dan kry ons 'n versameling van traktaatjies en geen letterkunde nie. Wanneer iemand sketse _uit die lewe_ skryf, dan moet dit só lewend wees, dat die skrywer nie nog met 'n stokkie by sy beeld hoef te staan en preek nie. Teken hy die egte Boereseuns, dan sal ons vanself weet, dat hy nie die "bioskoopaanbidders, sigaretteverslinders, ens." bedoel nie. (p. 16.) "Al wat werkelijk schoon is geeft een zekere veredeling en heeft daardoor ook overeenkomst met godsdienstige dingen. Als iemand die goed begrijpt en als iemand een stuk kunst goed begrijpt, dan wordt hij daardoor tot nadenken gebracht en dan wordt hij er ook beter door. Het zal ethisch werken, zooals ook de muziek ethisch werkt ..."[331] Op dié wyse werk die kuns mee tot die opheffing van 'n nasie. Die dae van Vader Cats is verby. Ons het tot die oortuiging gekom, dat "juist het aller-subliemste in den mensch, het edelste, door iemand die er didaktisch naar zou streven niet kan worden bereikt ... Zoodra je didaktisch te werk gaat, moet je de menschen al redeneerend er toe brengen goed te zijn. Maar wanneer je de menschen kunt ontroeren door schoonheid, dan worden zij vanzelf goed."[332] Enkele verhale in _Die Veldblommetjie_ is sonder strekking. _Ons Heldinne_ beskryf die tyding van vlugtende vroue gedurende die Anglo-Boere-oorlog; _Andries_ is 'n grapperige vertelling van die makmaak van 'n kwaai vrou en _Die Storie van 'n Lam_ 'n goeie kinderverhaal. Die skryfster het 'n aangename verteltoon, wat alleen in _Liefdeswee_ spore van retoriek vertoon. Hier hoor ons o.a. van _hartsnare_ (p. 177) en dat "die tand van twee lange jare byt" (p. 183). Ook die beeldspraak word troebel: "In sy donkere kykers, skuil daar nou weemoedige skaduwees wat die weerkaatsing is van die soet-suur liefdesbrand in die hart" (p. 174). Die styl is egter deurgaans helder en natuurlik. In _Liefdeswee_ is daar 'n paar mooi brokkies natuurbeskrywing. Enkele anglisismes kom voor, o.a.: "Perderuiters ... dring hul 'n weg deur die skaar (p. 24); ek gaan vir 'n wandeling (p. 42); Tante ... haas na die kombuis (p. 88); klok-gesig (p. 111); die kinders neem daar 'n pret in" (p. 142). Foutief is: "eikeboom, _wie se_ spreiende takke (p. 154, 171) en _gesuiwer_ (p. 115). Die dubbele negatief ontbreek ook soms. § 17. J.H. Malan. J.H. Malan is in 1874 op Groenberg, Wellington gebore. Sy eerste onderwys het hy van C.P. Hoogenhout ontvang. Van 1894-1897 was hy onderwyser in die Vrystaat. Daarna het hy verder gestudeer en tydens die Anglo-Boere-oorlog Hollands gedoseer aan die Hoëre Skool op Seepunt. In 1904 begin hy sy joernalistieke loopbaan by die _Re-Echo_. Vervolgens het hy gewerk by _Het Zuid-Westen_ en _Het Westen_. In Potchefstroom was hy ook redakteur van die tydskrif _Werda_, wat vir ongeveer 'n jaar bestaan het. Op die oomblik is hy op die redaksie van _Die Volksblad_ in Bloemfontein. Na die drie-jarige oorlog het Malan sy historiese ondersoekings in die argiewe begin en 'n versameling van Africana aangeleg. _Boer en Barbaar_ het in 1913 verskyn,[333] 'n toneelstuk _Na Olikheid kom Vrolikheid_ in 1917, en _Die Swerweling_ in 1921. Tydens die veldtog van Dr. W.J. Viljoen ten gunste van die Vereenvoudigde Spelling het Malan in _Ons Land_ vir Afrikaans gepleit onder verskeie pseudonieme, soos _Cabo, Bonhomie_, ens. Op joernalistieke gebied is hy as _Oom Fanie_ bekend. Hy het o.a. deur die halfkroon-fonds £4000 vir Generaal De Wet se boete ingesamel. Vir sy aandeel in _Die Dolosgooier_ van Joubert Reitz word na die bespreking van dié boek verwys. Die Swerweling. _Die Swerweling_ is "'n verhaal uit die tyd van die Franse Hugenote in Drakenstein". Lambert Lourier, wat in Frankryk baie Hugenote oor die grense gebring het, word in Suid-Afrika "'n onverbeterlike makdroster, swerweling en niksdoener" (p. 165). Hy is 'n sieltjie sonder sorg, wat "geen staanplek in hierdie wêreld (wou) hê nie." (p. 40.) "Ek is wat ek nog mag word. Ek glo aan geen instelling van die mens nie" (p. 47). Sy vernaamste besigheid is dan ook rondkuier, jag en ipocras drink by die landdros, Samuel de Meurs, wat ook vroeër Hugenote gehelp 't om te ontvlug. Van dié vlugtelinge woon daar ook in Drakenstein, en in die smidswinkel ontdek Danie Hugo, dat Lambert die melkjong van die Orleanse klooster, en De Meurs die brandwag was, wat hom so fluks gehelp 't om met die meisies Anne en Jeannette te ontsnap. Anne het die vrou geword van Pierre Rousseau, maar Jeannette, Hugo se verloofde het aan die ontberings op die vlug beswyk. Lambert toon 'n neiging om sy swerwersbestaan op te gee as hy verliefd raak op Anna, die dogter van Rousseau. Maar hy verspeel sy kanse, omdat sy Kaapstadse "pepermintjie" Isabella so vrypostig met hom omgaan. Nadat Danie vir Anna uit die see gered 't, kry sy die ou-jonkman lief, terwyl Lourier troos soek by Isabella. Op voorspraak van sy vrinde, benoem die Goewerneur, Louis van Assenburgh, Lourier tot onder-stuurman op die retoervloot en op die Amsterdamse skeepstimmerwerf vergeet hy al sy swerwersideale en word 'n rustige werksman. _Die Swerweling_ is 'n historiese roman, die hoofdoel waarvan die aanbrenging van geskiedkundige kennis is. Daar is tallose historiese uitweidings o.a. oor die vervolging van die Hugenote in Frankryk, die politiek van die Oos-Indiese Kompanjie, ens. Uit allerlei besonderhede blyk ten duidelikste dat hier 'n historikus, wat jare lank met groot toewyding in argiewe sy gegewens bymekaar gesnuffel het aan die woord is. "Dit is 'n jammerte dat geen enkele brief uit die tyd bewaard gebly is nie in sover dit die Kaapse Hugenote aangaan" (p. 17). Soms deel hy sy kennis op betogende wyse mee, soos in hoofstuk V, of anders laat hy iemand 'n opsetlike vraag stel. Anne wil weet, wat vir mense die Dragonders is (p. 20); Anna vra: "Maar wat is nou eindelik (eintlik?) die galeie? (p. 22); De Smit: "Maar Aploon, wat is nou eintlik die Buddhisme? (p. 59); en op p. 105 vra Anna weer: "Maar wat doen die Hugenote en die misdadigers dan nou eintlik op die galei?" En so is daar meer voorbeelde, wat ons telkens laat voel, dat ons hier met geen _mense_ te doen het nie, maar alleen met 'n skrywer, wat onder allerlei vermomming sy byeengegaarde kennis aan die man wil bring. "Koopmans heeft voor eenige jaren in _De Beweging_ (III jg.) den historischen roman vergeleken bij die eigenaardige soort van publieke vermakelijkheden, die zich toen nog wel als aanhangsel van tentoonstellingen, onder den naam van Oud-Antwerpen, Oud-Dordt, Oud-Holland en wat niet al voordeden. Een oudheidkundige en een architect zetten zich aan het werk; oude prenten worden geraadpleegd, en oude kaartboeken en werken over meubel- en kostuumkunde opgeslagen en daar verrijst na wat passen en meten, wat "woekeren met de ruimte" een marktpleintje met een straatje en een grachtje, overschaduwd door vierjarige iepen, alles opgebouwd uit pleister, paklinnen, riet en bordpapier. Een vroegere keukenmeid komt er u misschien als oud-Hollandsche kellnerin een potje peuzelaar uit Heineken's brouwerij brengen. Ge krijgt een oogenblik een gezellige illusie, maar dat is het frissche, rijke leven niet. Gij houdt ten slotte het besef, dat alles maar komedie en aanstellerij is, midden in de moderne maatschappij. Achter gindsche schutting, die het raadhuis voorstelt, snort de electrische tram voorbij."[334] Die vergelyking pas op _Die Swerweling_, want ten spyte van die argaïstiese tintjie in die styl, ten spyte van al die moeite wat die skrywer gedoen het om histories juis te wees in die skildering van die omstandighede, gewoontes, huisraad en klere van die Kaapse Hugenote voel ons direk, dat dit 'n bordpapiere wêreldjie is, wat ons die moderne werklikheid nie laat vergeet nie. Die indruk word nog versterk deur die gebruik van sulke outydse foefies soos die volgende: "Ons mag 'n gedeelte van die gesprek by die voordeur afluister, solang die slaaf in die kombuis aan slaap is ..." (p. 92); As 'n mens 'n dag na die gebeurde in die vorige hoofstuk vermeld, en dit kort na sonsondergang, saggies by die opestaande gang binnestap en by die deur links in die kamer kyk, sou 'n mens 'n meisie van omtrent 19 jaar oud voor 'n groot spieël het sien staan." (p. 144.) So teken die moderne kunstenaar nie. Die laat ons geen gesprekke by die voordeur afluister nie, maar plaas ons in die volle realiteit, omdat hy met sy eie persoonlikheid die lewe van sy uitgebeelde persone deurleef het. "Il faut que la réalité extérieure entre en vous; =á nous en faire crier=, pour la bien reproduire", sê Flaubert. Mens is halfpad deur die boek voor jy weet wie Anna en Anne is en die ongelukkige gelykluidendheid van die name gee aanleiding tot kindergestamel. "Anna mag wel verliefd op Lourier wees of word, maar dit sal ten minste nie met die toestemming van Anne wees nie, as Anne weet dat hy van Anna meer as van 'n vriendin hou." (p. 83.) Anna openbaar in haar liefde so 'n netjies-redenerende nugterheid, dat ons twyfel aan die egtheid van haar gevoel. Dit geluk haar uitstekend om haar vader se raad op te volg. Sy moet "met Lourier se innerlike karaktertrekke soveel moontlik in aanraking ... kom ... met intoming van gevoelens, sodat daar 'n terugtrekking kan wees" (p. 127). As Lambert by haar aandring op 'n beslissing, dan antwoord sy ewe verstandig: "Dit is ingewikkeld vir 'n meisie van my jare en onbedrewenheid om alles so haarfyn oor my verlange en my wense uit te pluis en te beslis." (p. 133.) Tog het sy hom werklik lief, maar na die onthullings in die bootjie volg daar so 'n plotselinge ommekeer in haar gevoelens, dat dit baie op geestelike akrobatiek gelyk. Vóór die bootongeluk het sy vir Hugo "nie die minste ontferming of vriendelike nagedagte nie" (p. 168), maar kort daarna "huil (sy) bitter en lang in haar pynlike verlange na hom" (p. 175). Sy is ongetwyfeld 'n "fatsoenlike dame", wat heel verstandig handel en weinig las het van 'n impulsiewe Franse temperament, maar in so 'n koel-berekende "liefde", waarby finansiële oorwegings 'n groot rol speel[335] is niks wat ons deur skoonheid ontroer nie. Dat Lourier "die onverbeterlike swerweling en niksdoener" so 'n rustige ambagsman in Amsterdam word, waar hy "'n verantwoordelike en winsgewende pos" beklee (p. 198) is ook in stryd met die gewone menslike geaardheid. Hugo, "die verstandige, kalme figuur aan die Bergrivier" (p. 125) bly ook meestal doodbedaard. Hy vind dit heeltemal billik, dat Anna "die man se innerlike (moet) leer ken, wat verlang dat hy haar lewensgesel sal wees" (p. 84). En as dit blyk dat sy verwagtings op 'n sandbank gebou is, bring Pascal hom tot die heldhaftige besluit: "Hy sal losbly van homself(?), om nie te verlang nie, dat sy vir hom liewer as vir 'n ander sal hê en dit net omdat hy vir haar lief het" (p. 116). Van lange duur is die filosofiese wysheid egter nie, want hy gaan slaap "met die gedagte wat streef om die holligheid in die huis en haard tog eenmaal op te vul met die geluk waarna hy in sy troostelose allenigheid smag" (p. 117). Dit kom my voor dat die neiging van die outeur om in die persoon van Hugo die Hugenote te idealiseer hom hier parte speel. "Hy (behoor) ook groot genoeg te wees om vir hom (aan 'n teleurstelling) te onderwerp, soos hy met sy geloofsgenote gewoon was om te doen" (p. 116). Maar van die grootheid merk ons nie veel nie, want as hy gaan slaap, verlang hy al weer na Anna, doen hy dus presies, wat hy hom voorgeneem 't om nie te doen nie! Die slemppartye van Lourier en De Meurs is miskien die besgeslaagde toneeltjies in die boek. De Meurs met sy toegeknipte oog en knorrende brak. Lambert in sy astrante vrindskaplikheid is goed geteken, terwyl die dialoog meestal fris en lewendig is. Hoe styf en onnatuurlik word dit egter op ander plekke! "Ja, as dit (die liefde) die diepte van die ware moederliefde het en 'n vermeende liefde nie 'n bandelose drif is nie wat te dikwels en helaas, al te gou tot 'n ontnugtering van die werklikheid (?) kom." Sulke en nog swaarwigtiger betoë lewer Jacob de Smit op p. 137. Hy praat van "'n nimmereindigende lewenswroeging", terwyl ook Isabella so deftig soos 'n dominee redeneer: "Jy sien daar so beteuterd en ontredderd na liggaam en siel uit, asof jou sterwensuur naby is." De Smit vertel Lourier dat sy ouershuis "nou 'n droom, 'n ysingwekkende, nimmereindigende herinnering (is). Terwille van (sy moeder) het (hy) nog teen die verdrietelikhede van die lewe manhaftig en hygend geworstel...." (p. 46). De Smit met sy triestige beskouings moet dien as teëhanger van Lambert Lourier met sy lugtige swerwersnatuur. Maar die hele selfmoordepisode behoort tot die swakste gedeeltes van die boek. Malan verstaan nie die kuns om deur intuïtiewe deurdringende details sy persone te laat leef nie en De Smit bly vir ons 'n skim. Sy teatrale lamentasies mis alle egtheid en die tekening van sy geval is so alledaags, dat dit by ons geen dieper gevoel opwek nie dan soortgelyke berigte, wat ons af en toe terloops in 'n krant raaksien. Die onverstaanbare praatjies van Aploon oor Boeddhisme lyk baie na onhandige vertalings uit 'n handboek oor Oosterse wysbegeerte. Onder ander sê hy: "Die mens het geen eie ek nie. Hy bestaan uit 'n liggaamlike uiterlike gevoel, waarneming, begeerte en bewussyn wat hy hom kan verbeel en as hy sterf, plof dit almal uiteen" (p. 59). Die vertalings uit Pascal is ook nie almal gelukkig nie "Die teenwoordige is nooit ons _end_ nie...." (p. 115). Die Franse teks lui: "Le présent n'est jamais notre fin: le passé et le présent sont nos moyens; le seul avenir est notre fin".[336] Dit lyk baie of 'n Engelse vertaling Malan hier op 'n verkeerde spoor gebring 't, want uit die verband blyk dit dat Pascal wou sê: Die teenwoordige is nooit ons _doel_ nie. Onduidelik is ook Malan se vertaling van: "Si nous naissions raissonnables et indifférents, et connaissant nous et les autres, nous ne donnerions point cette inclination à notre volonté.[337] "As ons onverskillig--oplettend...." ens. (p. 115). Onverstaanbaarheid is 'n vaste kenmerk van Malan se styl. Telkens stuit mens op sinne, wat jy drie of vier keer moet lees, voordat dit op 'n manier duidelik word. Sy verwronge uitdrukkingswyse laat mens dink aan 'n swaargelaaide wa, wat kreun-kreun teen 'n knaende opdraand uitgesleep word. Die duisterheid word meestal veroorsaak deur 'n onbeholpe sinsbou en woordskikking, of 'n verwarde gedagtegang. "'n Halwe of hele bottel wyn by glasieswyse genuttig in 'n aand deur een persoon, is nie juis beskou deur die fatsoenlikste in die land nie, dat 'n mens op 'n ongeoorloofde wyse oor jou maat gaan." (p. 92); "Ek snap dit nie, maar ek glo dat 'n Indiese bende ook in die rigting van die onsienlike en harmonie vir hulle beweeg" (p. 122); "Daarmee is hulle die aand, byna histories vir die famielie se geskiedenis uitmekaar" (p. 126); "Hugo redeneer, dat hier daar nou 'n mooi geleentheid moontlik sal kom ..." (p. 101); "Die okkultistiese wysbegeerte ... had 'n vèrreikende invloed op die ongelukkige man, waaroor hy dae lang steeds gedroom en met sy eie toestand vergelyk het." (p. 61); "In geen land is 'n somersnag bekoorliker nie as in Suid-Afrika.[338] Die suidooste wind het af en toe die dag gewaai en alhoewel dit in Olifantshoek byna pynlik was, die alom-besielende stilheid in die natuur, kon die aanhoudende dreuning van die "Sedoos" se geblaas ... nog duidelik gehoor word ..." (p. 132); "Vir sy onderwyserskap wil hy verhoging van traktement hê, wat maar twee dae in 'n week ... duur" (p. 12); "Dit was ons leiers se grootste fout gemaak, dat hulle ..." (p. 19); "Vir haar skyn daar met 'n oormate van poeier aan die gesig, voorligting oor betaamlikheid en stemmigheid sonder suur en spraakloos te wees, ten minste ontbreek te hê" (p. 144-5).[339] Naas meer sulke voorbeelde kom daar nog baie staaltjies van onbeholpe styl en verkeerde woordgebruik voor, waarvan enkele voorbeelde ter tiepering gegee word: "Die geplas van die strooidak neerstromende water" (p. 15); "oorstelp" (p. 64); "En as hy met ander honde op straat brutaal is, dan as hy aan die kortend kom, vlug hy tussen sy baas se bene, wat sy Nimf ... dan met sy stok verdedig" (p. 69); "ontbreek" (p. 72); "Toe hy sy hand bo sy oë hou, om die gedaante ... te ontsyfer" (p. 74); "herinner" (p. 124); "onderhoud" (p. 135); "Hy het ... so skokkend geskrik" (p. 149); "bevel" (p. 178). Storende herhaling van dieselfde woord kom maar al te dikwels voor: "Hy kan moontlik Hugo se sukses al onmoontlik gemaak het; ongetwyfeld--sonder twyfel; belangstelling ... gestel het of stel" (p. 82-3); "weer ... weer ... weer" (p. 86, in een sin); so ook "buurman" (p. 102); "Toe was sy ook etlike male voor die spieël en vol van mooie bespiegelings oor haar indrukwekkende postuur ..." (p. 146); "almal ... almal; wispelturige; Daar was ten minste 'n kenlike gemoedsvrede ... in die kombuis van Pierre Rousseau kenbaar" (p. 9); ens. Die beskrywing van die verjaardagfees op die kasteel in Hoofstuk XVII mag in alle opsigte histories juis wees, maar met kuns het dit seker niks te maak nie. "Eindelik tree die goewerneur, onder menigvuldige buigings van die gaste ... binne. Daaronder word opgemerk, onder meer, landdros de Meurs, lede van die Politieke Raad, ander vernaamste ingesetene van die stad.... Isabella was in 'n platgeplooide swart syrok, mevr. luitenant Rheede in 'n polonnaise-plooirok...." (p. 153-4). So 'n verslag kan die jongste rapporteur van _Die Volksblad_ ook skrywe! In wat blykbaar as 'n kunswerk bedoel is, behoort so iets, om die minste te sê seker nie voor te kom nie. Malan het 'n manier om met die grootste erns uit te wei oor alledaagse onbelangrikheidjies. "Anne wat in die kombuis besig was om te stryk, het binnegekom nadat Anna, haar dogter, vir haar van die gaste vertel het en sy het hulle almal hartlik welkom geheet, nadat sy vir hulle gegroet het" (p. 8). Nou weet ons dit tog sekuur: eers groet, dan welkom heet! Maar, "intussen sal Anna voorbereidsels vir die ete maak" en "solang die gaste en Pierre oor die rit, die weer en die boerdery praat is die tafel gedek en verder alles in verband met die aandete in orde gebring. Toe hulle almal aansit, was daar genoeg vir almal." Gelukkig vir die huisvrou, maar hoe sy dit so sekuur kan weet by die begin van die maaltyd al, is nie erg duidelik nie! Dan volg 'n uitweiding oor die "Fransche brood". "Na die ete is die huisgodsdiens, wat deur Pierre _gelei is, waargeneem_. Eers is 'n hoofstuk uit die Bybel uit voorgelees, toe 'n psalmvers gesing, ens ..." Waarom moet sulke welbekende sake so plegtig meegedeel word? Hier het Malan nou 'n mooi geleentheid gehad, om deur enkele plastiese trekkies, deur die tekening van 'n paar gebare of die aanduiding van 'n reeks klein handelinge sy persone uit te beeld. Maar vir hom is dit, as historikus hoofsaak, dat die leser moet weet van "die worsteling van die Camisarde, (wat) op die punt is om onderdruk te word". Na die huisgodsdiens gaan die gaste in die kombuis om die vuurherd sit. Die poging om die nuwe atmosfeer aan te dui is nie erg gelukkig nie--daar is storende herhalings en verwronge sinsbou--terwyl die volgende sin seker uit 'n kinderboekie verdwaal het: "Anne vra vir Anna om die tessie met die stoof asseblief te gaan haal; en nadat sy dit gebring het, (gewigtige meedeling! P.C.S.) het sy vir haar moeder daar kole met die tang ingedoen en dit het onder Anna se voete in die stoof gekom"! (p. 9-10). Gevoel vir die natuur het Malan wel, maar hy vergenoeg hom meestal met konwensionele beeldspraak. Die bergpunte gooi hul "wit musse" ongeduldig af (p. 5); "van die sonneskyf (spat) 'n see van gloeiende vonke (af)" (p. 6); "Statig en deftig is die son reeds agter die westerkimme weggestap in sy fonkelende mantel van goud en oranje en violet" (p. 199). Waag hy hom aan 'n nuwe beeld dan kry ons rariteite soos die volgende. 'n Wyfie-kokkewiek antwoord haar maat "in 'n perfekte maat ..., met _halleluja's_" (p. 63), terwyl die lenteson elke jaar "nimmerfeilend oor elke boom en blad na 'n gure winternood _halleluja's_ neergiet--helaas, helaas, ook as requiem vir die voorgeslag wat verby is, wat leef, wat kom." (p. 80-1). Halleluja's as requiem! 'n _Voor_geslag wat leef, wat kom! Dit staan daar! In hoofstuk III moet 'n vergelyking van die voortreflikhede van "eiland- en waterleipatats" ons in die stemming bring vir 'n lofrede op die Bergrivier "die lewensaar en voeder van die allereerste wegbaners in die nuwe vaderland" (p. 38). "Aan sy oewers is hy die een na die ander geslag as 'n neulende _kindjie_ in die skommelende wieg, 'n nooit-vergete troos." Maar in die volgende sin hoor ons: "By hulle moes die Bergrivier se aansyn en waterrippeling die afspieëling van 'n _moederportret_ gewees het ..." Dat "die puriteinse gedeelte van die volk ... die rooivlag ... uitgehang het" teen die ou bruilofsliedjies is 'n anakronistiese beeld, wat 'n snaakse indruk maak in die agtiende-eeuse sfeer. (p. 183.) In die "aambeeldklanke aan die oewers van die Eersterivier" klink 'n harmoniese toon, maar waarom moet ons driemaal hoor dat die water "haastig" is? (p. 81). Stereotiepe uitdrukkings soos die volgende kom dikwels voor: "'n Skynende lig in die ... dikste duisternis" (p. 108); Lourier bly "as 'n soutpilaar staan" (p. 86), en voel "asof hy langsamerhand in 'n see van wanhoop wegsink" (p. 162); ens. Naas retoriese uitdrukkings soos: "Sy kreun van sielswroegende spyt" (p. 173) ook die mees alledaagse beleefdheidsfrases: "By die geleentheid het hulle vir hom met die innigste hartlikheid vir sy heldhaftige daad bedank en Hugo het dit met die minlikste bereidwilligheid aanvaar" (p. 176). En hoeveel "sugte" word daar nie "geslaak" nie! De Meurs "slaak die een na die ander sielsverstorende sug" (p. 72); Anna "slaak ... 'n diep sug van troos en verligting" (p. 174); ens.[340] Onder die anglisismes kom voor: kyk (blik, en iemand besoek, p. 6, 13, 186, 62, 76); sieniek (sienikus, p. 84); "om daar ... so 'n ekshibiesie van hom te maak" (p. 162); afgetrek (p. 183). Malan gebruik dikwels Hollandse woorde en wendings: tors (p. 27); desulke (p. 32); verhole (p. 44); ens. Die volgende voorsetsels is foutief: "Uit die gang uit gaan 'n mens _by_ 'n rei[341] trappe op na bo" (p. 24); "student _in_ 'n Neerlandse Uni(w)ersiteit" (p. 48); "die kroon was ... _deur_ mak-roosmaryn ... versier" (p. 183); "sakdoeke _aan_ die vertrekkende gewaai" (p. 189); "As amptenaar van die O.I.K. het hy ... _by_ hom die stempel van Batavia gedra" (p. 66). Uit 'n taalkundige oogpunt sou daar nog heelwat op Malan se sinsbou aan te merk wees. Onder ander is sy gebruik van die dubbele ontkenning, van _het_ en _hê_ dikwels foutief. § 18. Ds. J.H. Kruger. Ds. J.H. Kruger is in 1878 gebore op Venterstad, K.P. Aan die Teologiese Skool, Burgersdorp het hy gestudeer en daarna enige tyd onderwys gegee. Sy teologiese studie is in 1899 deur die oorlog onderbreek. Met die hulp van vriende het hy deur Grootrivier gevlug en as rebel by die kommando's aangesluit. Na herstelling van 'n wond by Spioenkop, Natal opgedoen, het hy by Generaal De Wet aangesluit, maar in die verwarring by die slag van Sandrivier is hy gevang en moes twee jaar as balling in Ceylon deurbring. In 1906 het hy in Potchefstroom proponentseksamen gedoen. Sy eerste standplaas was Elliot en van 1911 af Postmasburg. In 1921 het van hom verskyn 'n roman, _Twee Rampe en Twee Gelukke_, waaraan in die prysvraag van die firma J.H. de Bussy die twede, prys toegeken is. Twee Rampe en Twee Gelukke. Bram, die eienaar van die plaas Leeukop het agteruit geboer en was verplig om geld op te neem by sy buurvrou, ou tant Anna Smal, wat van sy verleentheid wil gebruik maak om haar buffelagtige seun Hans met sy fynopgevoede dogter Isabella te laat trou. Met skinderpraatjies steek tant Anna vir Bram op teen die Breed-famielie, sy beste vrinde, wat op die aangrensende plaas Oupos woon. Isabella het vir Piet Breed lief, maar haar vader se afhanklike posiesie verplig haar om met Hans uit te gaan, wat haar na 'n dansparty sleep. Tant Anna en Bram jaag die Breeds van hulle huurplaas weg, maar Bram se gewete plaag hom so, dat hy sy dogter en die Breeds kort voor sy dood om vergewing vra. Hans word in die pad gesteek deur Bram se weduwee en as tant Anna die geld opsê, word Piet Breed deur die vrygewigheid van Oom Segrys Boshof in staat gestel om Leeukop te koop. * * * * * Die roman is hoofsaaklik in dialoogvorm geskryf. Die gesprekke word baie breedvoerig weergegee, en as gevolg kry die verhaal hier en daar 'n slepende gang. Heel weinig word aan die fantasie van die leser oorgelaat. Daar is soms 'n neiging om alles tot op die been af te kluif. Groetery, koffiedrinkery en soortgelyke dinge word oor en oor vertel. Die skikkinge vir die begrafnis word baie omstandig meegedeel en ou Jefta se relaas (p. 37-40) kon heelwat korter gewees 't. Die dialoog tref deur 'n besonder losse natuurlikheid. Die mense praat geen kunstig inmekaar gesette vernufstaaltjie nie, maar hul gesprekke word gekenmerk deur die sig-sag gang, die toevallig gebrokene van die geselstaal.[342] Maar, "gesprekjes weergeven is geen dialoog, hoe letterlijk de weergegeven woordjes en zinnetjes ook zijn.... De hooge en werkelijk groote dialoog ontstaat pas in de door de ziel van den kunstenaar herschapen taal-levingen. Dialoog krijgt alleen dan diepte, als hy geheel op hetzelfde geïndividualiseerde plan staat van de waarde der menschen en omgeving. Dialoog scheppen is even moeilijk als tragiek scheppen, of liever moet zich geheel scheppend oplossen in de gansche uiting. Evenmin als 'n _fotografische_ opname eener omgeving, die alleen door de ziel van een kunstenaar er in te brengen stemming kan weergeven _van_ die omgeving, evenmin kan een _fonografische_ op- en overname van een gesprek de stemming weergeven van de ziel der wezens die spreken. Dialoog is stemmingskunst in de hoogste volmaking en 'n innig-levende dialoog kan nooit 'n klankweergeving zijn van _afgeluisterde_ zinnetjes."[343] Fonografies korrekte sinnetjies is seker volop in die roman, maar in die pratery van ou tant Anna bereik Kruger ongetwyfeld iets van die hoë dialoog. En dat sy mense op natuurlike wyse gesels is ook al iets om dankbaar voor te wees, aangesien so baie van ons skrywers nog soos Bredero van Rodenburg sê "de Vrouwen, Dienst-meysjens, ja Stalknechts doe(n) Philosopheren ... dat ick doch meer voor een bewijs van uwe wetenschap acht, als voor een eygenschap in die slach van Menschen."[344] Kruger verstaan die kuns om uit die dialoog die innerlike wese van sy mense te laat opduik en daardeur bereik hy meer dan baie ander skrywers met analiese of beskrywing. Tant Anna het skaars haar mond oopgemaak of ons ken haar al deur-en-deur in al haar skynheilige vroomheid. As skinderbek veral is sy goed geteken. Op listig-diplomatieke wyse word die driftige Bram eers opgestook, maar as hy te ver wil gaan in sy woede laat sy hom bedaar met 'n bybelteks! (p. 66). Deur allerlei gelukkige trekkies en haaltjies word sy so goed uitgebeeld, dat sy naderhand lewendig voor ons staan met die vetswam onder haar kin, die vuil-gelige tande, bleekrooi sakdoek en snuifdosie. Ook van Hans en Jan Booise kry ons 'n realistiese portrettekening. Ou tant Anna se vroom uitvalle, haar met bybeltekste deurspekte taal en haar manie om almal te dokter is goed weergegee. So ook die buffelagtige lompheid van Hans. Maar die kenmerkende eienskappe van moeder en seun word teen die end van die verhaal só aangedik, dat die tekening karikatuuragtig word. Kruger moet dit nie vergeet nie: "il n'y a point d'unité complète dans l'homme, et presque jamais personne n'est tout à fait sincère ni tout à fait de mauvaise foi."[345] Tog is daar 'n paar mooi realistiese toneeltjies uit die lewe op Tweefontein[346] en die manier waarop Hans van Leeukop verwilder word (p. 202, vlg.) is 'n gelukkige vinding, wat van diep-psigologiese insig getuig. Dit is ook waar van die uitbeelding van die oplopende Bram, wat na die dansparty tot inkeer kom; die kwaai-koppige Oom Segrys, wat dit nie kan kleinkry nie, dat dit na 'n dansparty altyd so mooi reent (p. 182); tant Martina, wat so trots is op haar "skoon geslagte" en die so fyn kan uitrafel. Maar Piet bly 'n skim en die maklike manier, waarop hy eienaar word van Leeukop gee hom die allures van 'n "romanheld". Dit is die swak punt in die komposiesie van die boek. Oom Segrys se buitengewone vrygewigheid word wel enigsins gemotiveer deur die feit, dat die Breeds hom in die stormagtige nag gered 't, maar die oubaas, wat so 'n swak het vir famielie-betrekkings het tog seker nog nader verwante gehad, wat meer reg op sy geld het as Piet. Oom Segrys is eenvoudig die _deus ex machina_, wat die ontknoping van die verhaal moet bewerk. Sulke goedhartige ooms is maar bra skaars in die werklike lewe. Die tekening van Isabella is ook net gedeeltelik geslaag. Haar ervarings op die dansparty is meer die indrukte van 'n dood-onskuldige teologiese student, wat vir die eerste maal iets van die sondige wêreld sien en notiesies maak vir 'n retoriese preek teen wêreldsgesindheid. "Will Bottel het op haar 'n treurige, sonde-vieslike[347] indruk gemaak" (p. 151). Sy sien hom lê op die vloer "soos iemand in die poel van rampsaligheid moet lê" (p. 172). "Dit was vir haar of sy in 'n onheilige omgewing staan en 'n besoedelde atmosfeer inasem, 'n atmosfeer, waarin verpestende sondekieme ronddrywe" (p. 152). "Die onreinheid en onheiligheid het haar angstig gemaak, ontevrede, ongemaklik en verwaarloos laat voel, net soos iemand, wat vuil was en lanklaas gewas het"!! (p. 177). Sulke opmerkings bewys, dat hier die predikant baas speel oor die outeur. Hy kon hom nie vereenselwig met die malkop-dansers in hul "dolle gloria" nie, maar bly 'n onwillige _toeskouer_ van al die sondige pret. Sy aanvoeling van Isabella se gewaarwordings is grof-manlik en nie vroulik-subtiel nie. Maar as Isabella met Koos dans, dan maak hy 'n raak opmerking: "Sy dans en voel, dat dit 'n genot moet wees om te dans met 'n jonkman, wat sy sou bemin" (p. 163). Oom Freek is geen figuur wat ons tref deur indiwiduële tekening nie. Sy mymering op p. 10-11 sit te netjies inmekaar om eg te wees. Dieselfde indruk maak ook p. 74, terwyl Hans onmoontlik ou Jefta se woorde so presies in sy gedagte kan nasê (p. 78). Dat al drie reisigers dieselfde indruk van die verlate Oupos kry (p. 138) is ook onmoontlik. Mooi word egter die atmosfeer aangedui as Piet in die waanhuis die doodkis toeskroef (p. 20) en treffend-eg is die uitbeelding van sy grillerig-bange gevoelens. "Piet verbeel hom meteens, daar uit die groot, wye spinnekop-nes kom 'n grillerige langbeen....; die verewa agter in die waanhuis kyk hom aan met groot starende oë".[348] In die damtoneeltjies is daar stukkies beskrywing van 'n suggestiewe fynheid.[349] In die verhalende gedeeltes is Kruger se styl soms so kort afgebyt, nes een wat ver gehardloop het en nog uitasem sy storie vertel.[350] Eweas in die dialoog kom hier ook 'n breedvoerigheid voor, wat af en toe hinderlik word. "Die predikant staan op, maak keel skoon, haal sy bril uit die skyf, vee dit af, hak hom met albei hande agter die ore vas, gee 'n versie op, lees 'n kapittel en begin toe, so effens oor die brille[351] loerend." (p. 30.) So 'n eentonige reeks moment-opnames steek lelik af by realistiese skilderytjies soos die volgende: "Ou tant Anna lag met wyd oopgerekte mond, die vetswam onder haar ken uitdyend en die gehemelterooi agter haar vuil-gelige tande wysend." (p. 65.) En wat maak vlak-vaal sinne, waarvan die volgende maar een voorbeeld is in 'n letterkundige werk? "Die meeste meisies was in die groot langwerpige eetkamer, waarin, behalwe 'n eettafel en 'n paar ouderwetse swart stinkhout stoele, niksnie besonders was nie." (p. 152.) Onbeholpe van segging is o.a. die volgende: "'n groot mis_stof stof_wolk (p. 70); die om sy lyf met 'n riem vasgegorde te wye ferweelsbroek (p. 86), Oom Freek (vra) met bewende ken, waaraan die lang yl baard skud en vlammende oë" (p. 87); die herhaling van _slaap_ op p. 181. 'n Voorbeeld van smaaklose klink-klank is die beskrywing van die wind op p. 146. "Draaiende, swaaiende kom met die paaie aangewaai stowwe suile (stofsuile?), wat soos geel krullende kuiwe opstuiwe. Die hollende, jollende wind skop die stowwe bolle (stofbolle?) soos dwalende, malende vuilkolle hoog in die lug in...." So rym en allitereer hy dapper voort nes 'n poëtaster, wat sy eerste versfabriekie aanmekaar klink! Ondertussen word die _stofsuile_ van _krullende kuiwe_ tot _stofbolle_ en die weer tot _vuilkolle!_ Komies is die klankeffek in die volgende: "Die slappe wilkertakke ... skoppermaaie rusteloos, moedeloos, lindelam heen en weer oor die dam"![352] In sy beeldspraak is Kruger 'n enkele maal fris en oorspronklik. Ou Jefta se hemp word deur die wind _bulsak_ geblaas tussen sy skouers (p. 147); Isabella sidder "soos 'n voëltjie vir 'n mamba-slang" (p. 153); Jana lyk "soos 'n Bloemfonteinse straat, wat ... opgemaak (is) vir die hertog van Connaught" (p. 149). Die gewone cliché-praatjies is egter ook volop: Die lykpreek het "byna 'n eeu geduur" (p. 30); "Koud soos 'n stuk ys, waaraan sy gloeiende hart raak ..." (p. 84); "Haar hart het ... gebrand van verlange, maar sy moes daardie liefdekole in haar boesem dra"! (p. 223). Arme meisie! Storend is die gebruik van 'n driedubbele negatief en weglating van die dubbele negatief. "Vir haar was daar _niksnie_ aangenamer _nie_ (p. 24) nooitnie ... nie; ens. "G'n blaartjie het geroer" (p. 7); ens. Ofskoon die gebruik van dialektiese vorme in die dialoog toelaatbaar is, moet dit afgekeur word in die verhalende teks. Kruger gebruik o.a. suffel, groos, espres, bebliek, ens. Wat hy o.a. met _preer_ (p. 204), _effetroon_ (p. 62), _eenspaier_ (p. 141) bedoel is my onbekend.[353] Verkeerd is: ongehawende stemme (p. 8), kostelike gordyne (p. 214), terwyl _moedvallig_ 'n Krugerisme is. Afsonderlik moet nog vermeld word, dat Kruger sy eie persoon nooit op die voorgrond dring nie. Hy hou geen toesprake tot sy "geagte lesers" en moraliseer nie oor sy karakters nie. Van 'n skrywer, wat in sy eerste werk so 'n psigologiese indringingsvermoë openbaar en so realisties teken, kan nog veel verwag word. § 19. Mej. Sadie Bosman. _Langs Kronkelende Weë_ (1921). Dit is 'n verhaal van "hartverskeurende afskeid", van eindelose gekreun en gesteun, van sugte en snikke! Dis nie die gewoonte om statistiese tabelletjies in 'n letterkundige kritiek te gebruik nie, maar in hierdie geval moet tog vermeld word, dat daar byna _vyftig_ maal gesug word! Dan nog al die trane! Emmers vol! Soms kom al om die ander bladsy byna die uitdrukkings "met 'n sug", "met betraande oë" voor.[354] Met sulke en dergelike huilerige woordjies, met 'n salwende tederheidsbetoon, 'n sieklik-verweekte gevoelerigheid probeer die skryfster om ons te ontroer. Met sielsleë frases wil sy ons in 'n droefnisstemming bring! "Duisenderlei bange vrese vervul steeds haar treurende hart en die skoon oë was moeg van al die stil geween ... die oë vol skaduwees (waaragter) 'n wêreld van wee verberg was" (p. 155). "Maar vanaand moes die sterre hulle aangesig verberg vir die hartverskeurende strome van mensebloed(!) wat orals vloei, en skyn die hemelse vrede verder as ooit te wees van die oorlog-geteisterde aarde" (p. 61). "Met gebukte hoof, verbleekte gesig, en dromende oë hervat sy haar lewenstaak; maar die glimlag op haar lippe het vir altyd verdwyn, (So, so! P.C.S.) en haar hart daarbinne was versteend" (p. 96). Nêrens 'n gevoelde woord, met pure aanstellerige bombas. Of anders 'n mislike foefie om eie onmag te bedek. "Oor die bitter skeiding en hartverskeurende vaarwel laat ons saggies 'n sluier neer" ens. (p. 47). As Lear uiting gee aan sy droefheid oor die dood van Cordelia, dan sê hy met 'n eenvoudige gebaar: "Pray you, undo this button. Thank you sir". Só werk die beeldende kunstenaar. Groot en egte lewensgevoel kan alleen geuit word deur groot styleienskappe. Daar is duisende diep ontroerdes, by wie alleen hakkelwoordjies of stomme gebare 'n aanduiding gee van die lewenstragiek. Maar alleen die kunstenaar kan die donker dieptes vir ons oopblits. Dit kan nie gedaan word met praatjies oor "snikkende geween" en "gesmoorde smartelike kreune" nie. In Sadie Bosman se styl is daar nooit 'n opglansing van oorspronklikheid nie. Dit is wat Querido noem 'n "grijseffene breikousenstijl", waarin die dooiste gemeenplaatse met 'n geroetineerde ratsheid afgerittel word. Nooit raak sy verleë oor 'n woord nie, die naalde klik-klik met masjinale reëlmatigheid. Tog het sy 'n stof behandel, wat by 'n waarlik voortreflike werker tot 'n geweldig aangrypende tragedie sou kon gegroei het. Hannes en Miemie is verloof, maar deur die rebellie en die veldtog teen Duits Suid-Wes (1914) ontstaan daar vyandskap tussen hul vaders. Hannes kom tot ander insigte deur sy omswerwings in die Vrystaat en op die end van die "kronkelende weë" kry hy tog vir Miemie. Geteken word dus die reaksie op 'n paar persone van die geweldige konflik, wat die Afrikanerdom in twee partye verdeel 't en vandag nog soveel bitterheid veroorsaak. Maar die twee vroue, deur wie Hannes tot _Nasionalis_ bekeer word is geen gewone sterwelinge nie--hulle is engele! Veral Lida word ons voorgestel as "'n vleklose engel" en selfs die dokter "'n bedaarde ou Engelsman" (p. 198) verklaar, dat "vir so 'n engel ons besoedelde aarde 'n onwaardige woonplek (is)" (p. 199). Maar ook Miemie is so 'n voorbeeldige jongedogter, dat dit geen verbasing wek as ons hoor dat sy "engelagtig lyk" nie (p. 16) en Hannes "met so 'n hemelse teder blik aan(sien)"[355] (p. 44). Hannes is "'n treffende beeld van 'n flink jongeman, wat 'n suiwer, eerbaar en opreg lewe lei" (p. 24). Sy enigste sonde is, dat hy 'n _Sap_ is, maar die stroopsoet seuntjie word deur die liewe engeltjies so mooi reggehelp, dat hy ook volmaak word! Beskou ons nou die orige figure van die limpatiese geselskap, dan blyk dit, dat Oom Gideon ooreenkoms vertoon met die swaarmoedige grysaards uit _Vergeet nie_ en _Teleurgestel_. Hoe dat Oom Koos nou eintlik tot berou kom, word nie vertel nie. Die bedrywige Tant Lizzie, wat gelukkig geen tyd het om te veel te sug nie is die bes geslaagde figuur. Waar daar geen geleentheid vir sopperige sentimentaliteit is nie, blyk dit dat die skryfster 'n goeie opmerkingsgawe het. Tant Lizzie is ten minste 'n menslike mens. Tot watter onsinnigheid die sentimentele neiging aanleiding gee blyk hieruit: Miemie het "'n ondeunde kuiltjie, wat elkemaal so skelmpies uit die wange loer, en waarin die hart van Hannes lank reeds baie diep ingetuimel het"! (p. 3). Sy gaan na die somerhuisie waar "die roostakkies en kamperfoelie om die latwerk heen(slinger); daar steek sy dikwels haar arms na hulle uit "om hulle aan haar bekommerde hart te druk"! (p. 56). Stel mens jou die dinge nou nugter voor, dan is dit om van te skater! Die toneeltjie waarin die oue Basson, wat aan die maal geraak het oor sy in die rebellie gevalle seun in die middel van die nag vir Hannes kom vra: "Vir watter kant het jy gestem?" (p. 167) laat ons op plastiese wyse voel, wat 'n lewenssaak die politiek vir ons mense is. Dit is psigologie-in-aksie en heel wat anders dan 'n bewering soos die volgende, wat ons op goed geloof moet aanneem, sonder dat ons daar iets van gevoel het. "In die oorlogskool het (Hannes) geleer dat helde gebore, en nie gemaak word nie, en dat die beesagtige in die mens soms die redelose dier ver oortref" (p. 102). Die politieke tendens en die feit dat daar resente gebeurtenisse van nasionale belang in behandel word, gee die roman 'n aktuele kleur. Deur die een party kan dit as 'n wapen in die politieke stryd beskou word, maar van letterkundige belang is dit nie. Feitlik is dit dan ook slegs 'n vertaling, want die oorspronklike uitgawe van 1916 was in Hoog-Hollands. § 20. G.J. Otto. Gawie Joh. Otto is in 1880 gebore op Marico, Transvaal. Ottoshoop is na sy vader genoem, wat onder die Republiek daar Mynkommissaris was. In 1896 het hy klerk geword in die Onderwys-Departement. Met drie wonde het hy by die slag van Elandslaagte na awontuurlike ondervindings ontsnap en deurgeveg tot 1901, toe hy gevang is en na Indië gestuur. Na die oorlog was hy werksaam by C.N.O. skole. Hy het ook besonder aktief opgetree in verskillende verenigings, asook op kerklike en politieke gebied. In _De Volkstem_ het behalwe baie ander artiekels van hom 'n feuilleton, _Koen Vermaak_ verskyn. Sy brosjure _Vreemde Stertvere_ (1910) is 'n aansporing om ons taalregte prakties toe te pas. 'n Toneelstuk, _Josef_ het in _Die Brandwag_ verskyn, _Uit die Lewe_, 'n bundel sketse in 1921. Sedert 1919 is hy Inspekteur van Blanke Arbeid vir die Vrystaat en o.a. ook Sekretaris van die Raad van Advies vir Jongeliede. Uit die Lewe. Die skrywer vertel in 'n paar kort sketse hoe die Boereseuns in sy jong dae skyfgeskiet, vis gevang en klippe gerol het. Hulle wys 'n Hollander, wat sy Hoog-Hollands blykbaar eers in Afrika geleer 't, hoe om kalwers te ry en met 'n nooi op te sit. Verder gee Otto 'n verslag van die eerste twee maande van sy lewe en skets die ongerustheid van 'n paar arm blankes wat ure lank op die Bloemfonteinse trein wag. Prof. Jan Celliers het in sy voorwoord die bundeltjie goed gekarakteriseer: "Sonder te danig hoë pretensies, wil (die skrywer) net die Afrikaanse lewe weergee, en padlangs-eenvoudig met ons daaroor praat." Die klein stukkie lewe wat hy teken, ken hy goed, maar hy is nie by magte om sy sintuiglike waarnemings op te hef tot 'n hoër plan nie, omdat dit hom ontbreek aan styl en uitbeeldingsvermoë. Dat 'n paar sketse 'n strekking het, is alreeds opgemerk.[356] § 21. "Wolla". Wolla vertel in _My Groot Dag_ (1921) die vakansie-awonture van Petrus Breytenbach, onderwyser in Ermelo, van wie se Ford-outo 'n diamante-dief met 'n mooi vroutjie behendig gebruik weet te maak. Die drietal word deur speurders agtervolg en na allerlei wonderlike en soms erg onwaarskynlike ondervindings gepak. Pietjie en Thea kom met die skrik vry, maar Pietjie slaan 'n onnosele figuur as hy uitvind, dat hy in plaas van 'n Duitse vliegenier 'n dief gehelp 't, en dat van sy mooi plannetjies met Thea niks kan kom nie. Dit is 'n goed vertelde amusements-verhaaltjie, net geskik vir spoorweg-lektuur. As die outo verby Majoeba en ander slagvelde ry, dan vergeet Pietjie vir 'n ruk sy "verhewe romantiese gedagtes" (p. 48) en verval in patriotiese oorpeinsings. Af en toe laat Wolla ons effentjies glimlag, maar die humor is soms plat by die grond, "'n Kêrel het eenmaal gesê, hy dink hy kan gewoon word om te lewe op kasterolie, as hy net lank genoeg kan aanhou daarmee. Ek glo dit goed." (p. 64.) Wolla vertoon 'n bedenklike ratsheid in letterlike vertaling uit Engels, soms van die _slang_ soort. "Om alles te kroon (p. 3 en 68); Wel, van al die pedante snuiters ... vat die vent die koek (p. 127); Wel, ek was al net siek van die plek (p. 93); Vir eenmaal het hy niks te sê gehad nie.... (p. 123); Ermelo Hoger Skool" (p. 1); ens. § 22. "Slypsteen". "Slypsteen" het blykbaar De Waal se romans goed bestudeer. Hy gebruik motiewe uit _Johannes van Wyk_ en _Die Twede Grieta_, maar slaag daar nie in om sy storie so oulik inmekaar te draai nie as De Waal. Hans is die "karakterlose wreedaard" (p. 79) van die verhaal _Broerliefde_ (1921). Maar hoe volleerd in duiwelstreke ook, hy word uitoorlê deur Gert, wat 'n plaas in die heilige-kalender verdien.'n Gesteelde kind veroorsaak 'n verwikkeling, waardeur Gert byna met sy suster trou. Daar is 'n oujonkman, wat sy bes doen om 'n paar grappies te maak, in sy "mymering" 'n hele storie vertel en in sy moralisasie tot by Adam en Eva verdwaal! (Hoofstuk IX). Twee opgeskote seuns wat stroebeling kry, laat Slypsteen so praat: "Ek meen, dat as jy jou nie verbeter nie, 'n treurige toekoms jou deel sal wees, en jy 'n armsalige uiteinde sal hê."--"Jou kleine niksnuts!" skree Hans.... "Wag, wag, Hans," hervat Gert, ... "Kyk, toe jy daar op Kransburg my oor 'n draai gegee het, toe moes ek dit verdra, maar sinds daardie tyd het ek 'n bietjie groter geword. Egter, waarom sal ons nes vuil skuim teen mekaar bruis. Daardeur sal my karakter net besoedel word, en jy nog dieper in die modder sak as waar jy al reeds sit" (p. 47). Mens sou sê die brawe Gertjie was al 'n paar jaar op die Teologiese Kweekskool! Op die heel laaste bladsy word in die gouigheid drie huwelike gesluit, terwyl selfs die oujonkman nog verloof raak aan 'n ryk weduwee! Hans trek na Rhodesië. Of hy daar nog altyd "helse planne" brou word nie vermeld nie! Slypsteen skryf 'n eentonige styl, waarin nooit iets persoonliks opklink nie. Hoe weinig hy sy taal beheers blyk uit voorbeelde soos die volgende: "geondersoek (p. 17); sobat (p. 109 en 116); speuljies (p. 109); poosjie (p. 85); op plig (p. 91) en die verkleinwoorde: soenjie, swaweljie, ens. VOETNOTAS: [162] Hierdie feite is ontleen aan _Die Brandwag_, Des. 1918. [163] Vgl. _Die Burger_, 23 Sept. 1921. [164] Eerste hoofstuk in _De Goede Hoop_, Jan. 1904. [165] _Die Burger_, 12 Aug. 1921. [166] Vgl. vir "voorbodes" van die Twede Beweging: E.C. Pienaar, _Taal en Poësie van die Twede Afrikaanse-Taalbeweging_, 2de druk, p. 195. [167] De Waal in _Die Burger_, Aug. 1921. [168] Voorwoord Vyfde Druk, waaraan al die sitate ontleen is. [169] J. Prinsen: _De Oude en de Nieuwe Historische Roman in Nederland_, p. 18. [170] _Die Burger_, 12 Aug. 1921. [171] Volgens Prinsen, t.a.p., p. 51 is die "romantische roes in Scott gekristalliseerd. Van dit kristal is Van Lennep de grove namaak in ordinair vensterglas." Na 'n vergelyking van die twee skrywers kom Prinsen tot die gevolgtrekking, dat al oorspronklikheid van Van Lennep is "een zekere Hollandsche, soms lamlendige, soms goedmoedige breedsprakigheid en een evenzeer Hollandsche ordinaire neiging tot laag-bij-de-grondsche moppigheid." p. 53. [172] Louis Maigron, _Le roman historique_, gesiteer deur Prinsen, t.a.p., p. 1. [173] Prinsen t.a.p. p. 7. [174] id. p., 25. [175] id. p., 21. [176] _Het Dagboek van Adam Tas_: Leo Fouché, Hoofdstuk II § 1-3. [177] t.a.p., p. 362. [178] _J. v. W._, p. 133. [179] _Dagboek_ onder datum 2 Febr., p. 126. Vgl. ook p. 142 waar Tas gewaarsku word: "ook zeijde hij mij dat ik op mijn hoede moeste weesen...." [180] _Dagboek_, p. 138 onder datum 18 Feb. 1706. [181] t.a.p., p. 142. [182] p. 150. [183] _J. v. W._ p. 133. [184] _Dagboek_, p. 90. [185] _J. v. W._ p. 134. [186] Eers op p. 232 verneem ons, dat Jan van Meerland op die see gesterf het. [187] Fouché, _Dagboek_, p. 236. [188] _J. v. W._, p. 187. [189] Fouché, p. 248. [190] p. 242. [191] t.a.p., p. XXVI. [192] Twede Druk, 1921. [193] Prinsen: _De Oude en de Nieuwe Historische Roman_, p. 91. [194] id. [195] t.a.p., p. 104. [196] _Taal en Letteren_, 1892. [197] Vgl. hierby nog Prinsen: _Handboek tot de Nederl. Lett. Ges._ p. 613-614. [198] J. Koopmans: _De Beweging_, 1913. [199] _J. v. W._, p. 126. [200] t.a.p., 164. [201] t.a.p., p. 250. [202] _Tw. Gr._, p. 160. [203] t.a.p., p. 242. [204] Vgl. p. 217. [205] t.a.p., p. 261. [206] p. 283. [207] p. 295. [208] Feitlik die enigste menslike gevoel, wat beide Gert en Phineas besit, is liefde vir hul ... perde! [209] _Nederlandsche Romancières van onzen Tijd_, p. 10. [210] _Tw. Gr._, p. 305. [211] t.a.p., p. 38. [212] t.a.p., p. 306. [213] _J. v. W._, p. 210. [214] _Tw. Gr._, p. 331. [215] _Taal en Letteren_, 1892. [216] _Tw. Gr._, p. 225. _Dag_ op dieselfde pagina is seker 'n drukfout vir _nag_. [217] t.a.p., p. 233. [218] t.a.p., p. 89. [219] t.a.p., p. 313. [220] t.a.p., p. 229. [221] _Tw. Gr._, p. 349. Beter geslaag is die beskrywing van Johannes se kamer, _J. v. W._, p. 163. [222] Vgl. Rémy de Gourmont: _Esthétique de la langue française_. [223] _Ferdinand Huyck_, p. 42. [224] o.a. _Ferd. Huyck_, p. 91. [225] Vgl. o.a. _J. v. W._, p. 101, 122, 201; _Tw. Gr._, p. 200, 357. [226] Uit _J. v. W._ [227] Uit _Tw. Gr._ [228] _Dichtbloemen_, p. 150. [229] _J. v. W._, p. 63 en 226. [230] Vgl. hiermee _Tw. Gr._, p. 233-4 waar Krysie ook 'n kappie dra. [231] t.a.p., p. 106. Uitgave Sijthoff. [232] t.a.p., p. 44. [233] Vgl. ook _J. v. W._, p. 174. [234] J. Mathijs Acket: _Nieuwe Taalgids_, 15de jg., 6de afl., p. 275. [235] _Tw. Gr._, p. 67. [236] t.a.p., p. 295, 311. [237] t.a.p., p. 14. [238] Twede Druk, p. 153, noot. [239] _Die Burger_, Aug. 1921. [240] Vgl. ook Dr. Pienaar se dissertasie, p. 151-6 en Dr. Boshoff: _Volk en taal van Suid-Afrika_, p. 407-424 waar die kwessie uitvoerig bespreek word. [241] Vgl. hiermee _J. v. W._, p. 210 "'n Vreesagtige hart sal nooit 'n flinke vrou vang nie." [242] Vgl. p. 62, 'n _verhewe_ betrekking in die diens van die Kompanie. [243] Vgl _J. v. W._, p, 226 en _Tw. Gr._, p. 237. [244] Vgl. _Tw. Gr._, p. 296. [245] Vgl. ook _J. v. W._, p. 199 en _Tw. Gr._, p. 333. [246] _Tw. Gr._, p. 309, 51, 80. [247] t.a.p.. p. 159. [248] _Die Burger_, Aug. 1921. [249] _De Beweging_, 1913. [250] Ook in Engels verskyn as _Dark Johannesburg_. [251] Lewensskets ontleen aan _Prozabundel_ van Hoekstra en Viljoen. [252] Die derde druk verskyn nou in afsonderlike afdelings. [253] Vgl. Hoofstuk I, § 9. [254] _Taal en Poësie^2_ ens., p. 58-64. [255] Sien Hoofstuk X. [256] Nuwe Deel I. Sitate uit die nuwe druk word afsonderlik vermeld. [257] Vgl. die opmerkings oor 'n eenvoudige styl op p. 190-1. In _Die Banier_, Julie 1921, staan ook 'n artiekel oor: _Lett. Styl._ [258] _Opvloog_ op p. 5 is seker 'n drukfout. [259] O.a. p. 17. Vgl. _Ons Weg_: "elk 'n man", p. 136. [260] Vgl. p. 46. [261] _Taal en Poësie_ ens.^2, p. 329. In 1921 het nog van Malherbe verskyn: _Die Timmerman_, 'n Verhaal in Verse en _Koringboere_ 'n toneelstuk; in 1922: _Rivier en Veld_, 'n digbundel. [262] _Die Brandwag_, Des. 1918. [263] _Vergeet Nie_ (1920), p. 198. Ek kursiveer. [264] t.a.p., p. 91. Ek kursiveer. [265] Vgl. p. 15. [266] p. 89. Ek kursiveer. [267] Sy het nog wel 'n broer, "wat op die aangrensende aanleg woon", maar van hom verneem ons net, heeltemal teen die end van die roman, dat hy na Servaas se gevangeneming die plaasbelange behartig 't--'n rol wat erg onwaarskynlik klink. [268] p. 129. [269] _Over Literatuur_, p. 110. [270] p. 138. [271] _Uitgebeiteld_ is minder gelukkig, want terwyl ons deur die woorde om_woon_ en slapende die goliat-rotse as =lewende= monsters voel, laat _uitgebeiteld_ weer aan 'n dooie materie dink. "De hoofdzakelijke schoonheid van een "beeld" bestaat daarin, dat het de _verborgen eenheidsessentie_ van twee verschillende of zelfs schijnbaar tegenstrijdige begrippen, zaken of wezens aantoont. En hoe duideliker en overtuigender ons die eenheid wordt aangetoond, hoe grooter onze verrukking is." (M.H. v. Campen _Over Literatuur_, p. 138). Die _verborgen eenheidsessentie_ wat Malherbe ons eers so goed laat voel, verbreek hy deur een ongelukkige woord. [272] p. 65. [273] Die verkeerde gebruik van _bende_ is oor die hele land verbrei deur 'n welbekende lied uit die _Hallelujah_-bundel, waarin van "'n Daniëlsbende" sprake is! Ook Von Wielligh praat in _Eerste Skrywers_ (p. 138, by die portret) van "die klein _bende_ van die Genootskap van Regte Afrikaners". [274] 'n Germanisme. [275] Vgl. nog p. 101, 158, 104; en p. 24, Piet met sy _onnoembaar_ soet glimlag! [276] Die Kommissie vir Taal en Lettere het gerappotteer: "'t Novelletje ... _Twee Susters_, hoewel taal, stijl en inhoud nog veel te wensen overlaten, is nochtans van genoegzame historiese waarde en geeft blijk van belofte voor de toekomst ..." _Akademie-Jaarboek_ V, p. 51. [277] Meedelings van Oud-President F.W. Reitz. [278] Meedeling van die heer J.H. Malan. Vgl. ook voorwoord van "Oom Fanie". Sitate volgens die 1ste druk. [279] Die biografiese feite is ontleen aan _Die Brandwag_, Des. 1918. [280] _Die Brandwag_, Des. 1918. [281] _Die Brandwag_, Des. 1918. [282] Brief van 6 Jan. 1922. [283] D'Oliveira, _De Jongere Generatie_, p. 21. [284] t.a.p., p. 70. [285] t.a.p., p. 139. [286] Querido: _Over Literatuur_, p. 43. [287] p. 8. Twede druk. Ek kursiveer. [288] Vgl. ook p. 206 en 222. In _Op Veld en Rande_ kry ons net eenmaal 'n toespraak tot die "geduldige leser" (p. 101). [289] Vgl. p. 108. [290] In _Die Burger, Nuwejaarsno._ 1922 en _Die Brandwag_, Des. 1921. [291] _Die Burger, N.J. No._ p. 19. [292] _Die Brandwag_, t.a.p., p. 172. [293] Die lewensskets is ontleen aan _Die Brandwag_, Des. 1918. [294] O.a. p. 14-15, 17-18, ens. [295] O.a. p. 7. [296] W.L. Cross, _The Development of the English Novel_. (1920), p. 64. [297] Vgl. ook p. 47: "goue velde met karmosyn geskilder". [298] Lewensskets ontleen aan _Die Brandwag_, Des. 1918. [299] Sonder jaartal. Die meeste verhale is in 1914 vir _Ons Moedertaal_ geskryf. [300] _The Contemporary Short Story_, (p. 101). [301] _Die Brandwag_, Des. 1919. [302] _The Works of E.A. Poe_ I, p. XI (1866). [303] t.a.p., p. XII. [304] _The Supernatural in Modern English Fiction_, p. 59. [305] Uit: _Lett. Leesboek_, Bot-Kritzinger. [306] Alle sitate volgens 2de druk. [307] Hy vergeet selfs die "groot hanglamp", want op p. 40 word die huisgodsdiens by kêrslig gehou. [308] So word die meeste saamgestelde woorde dwarsdeur sy werk geskryf. [309] Vgl. hiermee: "'n wit seil bemaste Jonge Thomas", _Ou Malkop_, p. 168. [310] Vgl. ook p. 100: "iedere stamp en skok, wat die wa gee is 'n verwyderende skeur in droewige harte." [311] Brief van 17 Jan. 1922. [312] Vgl. b.v. p. 74. [313] Meedeling van die outeur. [314] Vgl. ook nog o.a. p. 29. [315] O.a. p. 194 "Daar dit nie goeie maniere is om af te luister wat sulke twee jonge mense ... praat nie, word die gesprek hier nie meegedeel nie." [316] Vgl. ook p. 238. "Die twee is getroud ..." ens. [317] Oorspronklik as vervolgstorie in _Die Huisgenoot_ verskyn; in 1921 in _Die Burger-Leeskring_ uitgegee. [318] Vgl. o.a. ook nog p. 210. "Ek laat dit aan die verbeeldingskrag van die leser oor ..."! [319] O.a. p. 184. [320] Waarom is dit "die treurspel van mislukte lewens"? [321] Ek kursiveer. [322] Vgl. b.v. p. 41. "Albei sê baie wat nie juis vir ons van belang is nie". Hoofstuk XIX staan op 'n verkeerde plek, en daarom moet die leser uitgenodig word "om 'n weinig terug te gaan"! [323] Vgl. ook die plotselinge omkeer by Oom Tjaart, p. 234. [324] Die sgn. _proloog_ kan ook gerus weggelaat word. [325] Ook _gespot in M. v.d. V._, p. 201. [326] O.a. p. 61. [327] O.a. p. 183. [328] _The English Novel_: Walter Raleigh^5, p. 268. [329] Willem Kloos in _De Mannen van '80 aan het Woord^3_: D'Oliveira p. 46. [330] t.a.p., p. 76. [331] Lodewijk van Deyssel. t.a.p., p. 32. [332] Herman Robbers in _De Jongere Generatie_: D'Oliveira, p. 120. [333] 2de druk 1918. [334] Prinsen: _De Oude en de Nieuwe Hist. Roman_, p. 71. [335] Vgl. p. 127. [336] _Pensées de Pascal_, par A. Gazier, p. 318. [337] t.a.p., p. 158. [338] Vgl. 'n dergelike naïewe opmerking op p. 178: "'n Boerenhave (sic!) was daar nie in die ganse volksplanting nie ..."! [339] Vgl. nog p. 80: "Die rus en kalmte ..." en p. 81: "Is dit nie dieselfde streling ..." [340] Vgl. o.a. nog p. 199, 29. [341] Dwars deur die boek word dié woord en ook _uitwei_ verkeerd gespel. Dimunitiewe op _-fie_ ook. Vgl. ook neer_vlei_ op p. 192, ra_t_ op p. 121. Die sinstorende drukfoute moet, soos die skrywer my meedeel, gewyt word aan die besonder omstandighede, waaronder die boek gedruk is. [342] Die ketting-sin op p. 67 lyk egter wel "ghevernuftizeert". [343] Is. Querido: _Studiën_, p. 219. [344] Voorrede: _Griane_. [345] Benjamin Constant: _Adolphe_. [346] O.a. p. 81. [347] 'n Ongelukkige koppelwoord. [348] Waarom die stuitende en onnodige herhaling van _spinnekop_? [349] Vgl. p. 220 b.v. [350] Vgl. b.v. p. 7. [351] Verstaan: glase. [352] Vgl. nog p. 171: berge--werwe--swerwe; p. 194 dwars bars. [353] Duister is ook: "dat die ou jong simpatie ken", p. 188. [354] Vgl. o.a. p. 184-204. [355] Daar is ook 'n verpleegster, wat 'n _engellied_ sing, (p. 71). [356] Op pag. 207. HOOFSTUK VI. Satieries-Humoristiese Prosa. § 1. Ds. Willem Postma. (1874-1920). (Dr. O'Kulis). Ds. Willem Postma was 'n seun van Prof. Dirk Postma, die vader van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika. Hy is in 1874 in Burgersdorp gebore, waar hy hom vir die leraarsamp voorberei het onder Prof. Jan Lion Cachet, (Ou Oom Jan). Op Bethulie, Bloemfontein en Reddersburg was hy predikant. In die oorlogsjare (1899-1902) moes hy uitwyk na Middelburg, K.P., omdat hy geen eed van trou wou aflê nie. Daar het hy die kos vir sy gesin in 'n winkel en deur privaatlesse verdien. Onder groot moeilikhede het hy die gemeente in Bloemfontein gestig. In Mei 1905 het hy onder die skuilnaam _Jong Afrika_ in die Hollandse _Friend_ begin te skryf oor die Afrikaanse taal, sonder dat hy iets van Preller se stukke afgeweet het. As gevolg van die groot byval het Ds. Postma toe gereeld bydraes onder die tietel _Oogdruppels_ gelewer. Toe die setter verstaan, dat die ondertekening van die eerste stuk, nl. _Okulis_, oogdokter beteken, het hy daarvan Dr. O'Kulis gemaak en so het die naam gebly. "Deur dié stukke het hy hom as volksman geopenbaar, het hy hom 'n weg gebaan na die hart van die Vrystaatse volk ...," verklaar Totius.[357] In Bloemfontein was hy ook die stigter van wat tans bekend is as die "Voorbereidende Tegniese Skool". In die aangehaalde artiekel gee _Totius_ 'n paar persoonlike herinneringe en sê o.a. dat hy "nie maar 'n merkwaardige figuur (was) nie, maar 'n heldeverskyning". Van hom het verskyn: _Die Eselskakebeen_,[358] _Doppers_ (1918) en _Die Boervrou_ (1919). In _Die Brandwag_ (1912) het hy 'n teorie oor die ontstaan van Afrikaans uitgewerk.[359] Sedert 1918 was hy lid van die Akademie. Van belang is nog dat sy vriende huiwerig was oor die uitgawe van die _Eselskakebeen_. In 1920 is hy oorlede. Die Eselskakebeen. In _Die Brandwag_[360] het die skrywer verklaar, dat die boek 'n "suiwere outobiografie" is met uitsondering van die laaste hoofstuk. Maar dit is veel meer; dit is ook die biografie van etlike Afrikaner geslagte, wat nog vir 'n tiental jare na die Anglo-Boere-oorlog gekreun het onder dieselfde treurige onderwysstelsel deur hom beskryf. Pas in die laaste jare het daar verbetering gekom en in sommige dele van ons land heers feitlik dieselfde misstande noù nog. Eers beskryf Dr. O'Kulis sy geboorte, waarby Tant Antjie met haar medisynetrommeltjies gehelp 't. Spoedig begint die taalmoeilikhede en in 'n donker onweersnag doen hy die ontdekking, dat ons liewe Heer ook Afrikaans verstaan. Op skool is dit van die eerste dag af 'n gedurige stryd teen die _step-by-step_-denasionalisering, wat die doel was van 'n verpolitiekte stelsel, as so 'n onpedagogiese gedoente ten minste die naam stelsel ooit verdien het. Mooi word die wisselwerking tussen die skool- en huislike invloed beskryf. "Wel, die Boere het van al daardie Royal Reader gedoente niks geglo nie as ek hulle bietjie wou vertel. Al wat ek vir my moeite gekry het, was: "Jou Rooinek, glo jy al daardie leuns?"[361] Langsamerhand groei die verset van die aanvanklik deur skoolwysheid oorblufte seuntjie. Die omgang met Boerfamielies, wat vashou aan die ou _Trap der Jeugd_ en die Bybel versterk die Boergees in hom, totdat hy die geleerde weefsel van bedrog wegvee en met volle selfkennis sy Engelse meester toevoeg: _Ek is 'n Boer_ (p. 44). Hy wil nie langer "'n agterryer in sy eie land", 'n jingo of weeluis wees nie (p. 42). Wanneer die seun 'n man word, maak hy 'n eselskakebeen vogtig[362] met die trane van sy lang opgekropte spyt en dan dreun die mokerslae op "die Filistyn in die Afrikaner". Dit word 'n geweldige wapen in sy hand, waarmee hy seker meer as 'n "duisend man" verslaan het! In die begin is daar 'n bietjie goedaardige skerts o.a. oor die dominee se gesukkel met die Hollandse geslagte (p. 16), maar wanneer hy die toestande op die Engelse skool beskryf, word die toon kwaai-sarkasties en bitter. Die eensydige onderwys uit die _Royal Reader_, oor _British en Cape History, Geography_, ens. word met satieriese skerpsinnigheid aan die kaak gestel. Met 'n speelse vernuf word die oorsprong van die Engelse nasie uitgepluis. "Daar is van die geskiedskrywers, wat die oorsprong wil aflei uit die naam, nl. Angel (Engel) en dan wil meen dat hulle van 'n Engele-geslag is. Of dit van die gevalle engels is of van die ander is onmoontlik om uit te maak"! Op aanskoulike wyse word aangetoon dat die geïmporteerde eksamenstelsel geen rekening hou met die eise van ons samelewing nie. "Jannie het op skool net 'n bietjie algemene kennis en die _School-Higher_-sertifikaat opgetel. Vir die lewe moes hy daarna eers klaar maak." (p. 55.) Selfs vandag het die boekie nog aktuele waarde, en dis 'n kultuur-historiese dokument, wat selfs die verre nageslag nog met belangstelling sal lees. Al sal dit hulle nie so heftig ontroer nie soos ons, wat al die ervarings self ondervind het, tog moet dit altyd treffend bly deur sy raak voorstelling en bytende spot. Daar is enkele uitweidings, wat die eenheid van die strydskrif verstoor, 'n paar anekdotes, wat die direktheid van die aanval verminder, maar omdat dit iets is wat werklik "uit (die) hart opgeborrel het"[363] sal dit altyd sy waarde behou. § 2. Reenen J. van Reenen. Die Agterstevoortrekkers (1917). Johan van Heemskerck het in sy _Batavische Arcadia_ (1637) 'n paar Haagse here en dames 'n plesiertoggie laat doen met die doel om "onder 't soet van minnepraetjes al spelende (te) komen tot kennisse van de vaderlandtsche gelegentheden, daer niemandt een vreemdelingh in behoort te zijn." Van Reenen stuur 'n aantal Bloemfonteinse geleerdes en kunstenaars met hul famielies op die ou voortrekkerpad "om te probeer of daar nie, daar in die bosse en klowe, in die kranse of op die bulte nog van die heldemoed van die ou voortrekkers te bespeur is nie, en of daar op die wye ope veld nie 'n kans is om weer die helder eenvoudige duidelike uitsig op die lewensprobleme op te vang en in (hul) daaglikse omgang te gebruik nie" (p. 32). Die ooreenkoms is duidelik, ofskoon daar seker van bewuste navolging geen sprake kan wees nie. By Van Reenen is daar nie soveel "loofwerck van liefkooserijtjes", maar die minnende paartjie ontbreek tog ook nie. Die poging om pastorale en didaktiese motiewe te verenig is al merkbaar in die aangehaalde sin. Oom Jakob sê ook nog: "Dis die doel van die uittog ... om 'n veldwasempie op te vang uit die _Afrikaanse Son en Veld_" (p. 31). Nog duideliker straal die pastorale motief uit die volgende deur: "Daar in Bloemfontein in 'n atmosfeer van kunsmatigheid, val die klank (van die ossewa) weg, hier op die veld, ver van die besmetlike invloed van groot stede, mag die plof plof van die ossevoete nou en dan in die sand wegval, maar die skok van die wiele bly." (p. 110). Die didaktiese motief blyk ook nog hieruit: "Opgewonde gee ek antwoord dat dit 'n eerste klas plan was om die sienswyse van die voortrekkers te verstaan, en hulle geskiedenis met smaak te leer lees...." (p. 20). En die sewende trekreël lui: "Elke aand sal een van die trekkers ... 'n lesing gee oor die een of ander in die geskiedenis van die Voortrekkers" (p. 37). Maar sterker nog dan die pastoraal-didaktiese motiewe van die verhaal is die satieries-humoristiese element. Die meeste van die Bloemfonteinse deskundiges verbeel hulle wat wonders. In die "afskeidsbrief" heet dit: "Ons is beslote om ... ons diep kennis vir almal wyd en syd bekend te maak" (p. 40). Die Professor wil drie waens vol boeke laai "om aan die boere te verkoop"; Jan, die "goggadeskundige" wil die boere waarsku teen skadelike insekte, en Antoon, die musikus hoop dat deur sy musiek "nuwe ideale mag ingeboesem word in diegene wat binne die betowerde sirkel van ons skitterende strale inkom." (p. 31.) Oom Jakob egter voel dat die groot geleerdheid van sy maats eensydig is. "Op seker gebiede het ons ... vooruitgegaan, maar op ander ... is ons baie versleg" (p. 32). Hy is dan ook gewillig om aan die voete van die plattelander te sit en lesse van hom te leer. Ook Oom Kaas, die "diepgeleerde professor in geskiedenis" voel, dat die hele spul dalk sal verkeerd loop, dat die _Agterna_-trekkers bes moontlik _Agterstevoor_-trekkers sal word, en sy voorspelling kom uit. Die vernaamste, doel van die skrywer is om die verwaandheid van die hooggeleerde akademiese here bespotlik voor te stel. Die heel eerste voorval gee al dadelik die toon aan. Die osse trek afdraand net so swaar as opdraand en terwyl hulle 'n geleerde dispuut hou oor dié raaiselagtige omstandigheid, kom 'n onnosele konstabel die moeilikheid oplos deur die styfaangedraaide briek los te draai! Dat klein Leon aan die ossewabriek dieselfde funksie as aan die van 'n outo se slinger toeskryf, is meer dan 'n gelukkige grappie; dit is meteens al 'n simboliese voorstelling van die groot afstand tussen die voortrekker- en die moderne beskawing. Die trek is skaars aan die gang of die entomoloog vind uit, dat Oom Gert iets oor goggas weet, wat hy nog nooit in sy diepsinnige handboeke van gelees het nie, en met 'n ironiese laggie voeg die skrywer hom toe: "Neef Jan, ek het gemeen jy gaan vir die boere leer, nie hulle vir jou nie." (p. 54.) S.K., die professor in fiesika vind uit, dat al sy gekompliseerde instrumente en spitsvondige berekeninge minder vertroubaar is dan die kennis van die eerste die beste ou boertjie. En dan is dit nog boonop klein Botterkoppie wat hom tot die erkentenis bring! Op die tuinfees slaan almal behalwe Oom Jakob 'n gek figuur. Die dorpelinge verskyn in trekkersdrag, maar die kastige trekkers in haastig bymekaar geskraapte Europese spektakels! Alles doen hulle agterstevoor! Die steekse motor van die dokter, wat deur die osse dorp toe moet gesleep word is weer 'n ironiese beeld--die moderne vernuf afhanklik van die ouderwetse trekkersmetode. Die professor kry in "'n hoekie van die Vrystaat" 'n resep vir heuning-bier, wat hy tevergeefs in sy geleerde foliante gesoek het, maar sy onbekendheid met die praktiese uitwerking daarvan besorg hom 'n wetenskaplike hallusinasie, wat tot 'n algemene bespotting aanleiding gee. By die afgebrande huis loop die trekkers 'n gewone boer raak, met 'n ontwikkelde kunsgevoel en so 'n fyn beskawing dat dit hulle bewondering afdwing. Wanneer die trekkers by Kerkenberg kom, waar Piet Retief se naam op die rots staan, word die toon van die verhaal ernstiger. Die historiese gevoel ontwaak en Oom Kaas bevredig Emmie se weetgierigheid deur allerlei besonderhede oor die Voortrekkers se ossewaens mee te deel. Op die Natalse pad kom die piëteitsgevoel tot uiting in 'n humoristiese regsaak tussen ossewa en outo. "Ek het die Afrikaner Nasie gedra toe dit nog 'n suigeling was; en nou, op my ou dag, wil julle hê dat ek moet pad gee vir 'n bog kind, so jong dat hy self erken dat hy nog nie eers gebore is nie." "Grootgeraas" is 'n outo van "aanstaande jaar se model" en "Die Dromedaris" weier om pad te gee vir so 'n "aangewaaide, buitelandse ding--niemand weet eers wie sy ouers is nie!" (p. 210.) Hier is die soort humor aanwesig, wat volgens Schopenhauer is "der hinter den Scherz versteckter Ernst",[364] want uit so 'n toneel spreek die wil van 'n volk om die erfenis van sy voorvaders te bewaar "van vreemde smetten vrij". Dirk vind nog 'n geleentheid om die "geleerde ape", S.K. en die Goggadoktor droog te sit. Hy verydel die grootskeepse opgrawingsoperasies van die twee deur die egte voortrekkervurk met sy pennemes uit te grawe, terwyl 'n verroeste valse "versigtig in watte opgewoel" tereg kom in Jan se trommel. Dis 'n laaste verbluffende kopskoot op die dorre kamergeleerdes! Die manier waarop die dansparty eindig is 'n bewys, dat die agternatrekkers tog onder die besielende invloed van hul voorvaders geraak het en hul onder al die malligheid goed ingeleef het in die gees van dié grootse tydperk met sy skrynende wee. As die maan wegraak, en die uile droewig skree, begint Antoon se viool "te huil soos 'n moeder oor haar kind se lykie.... Soos diegene wat pas 'n dierbare vriend in sy graf gelê het, uitmekaar gaan, so verdwyn nou stilletjies die gaste een vir een" (p. 235). Om 'n toneel van sulke roerende stemming in al sy innigheid uit te beeld--daarvoor was Van Reenen nie woordkunstenaar genoeg nie. Die oorgang van uitgelate malligheid kom te plotseling. Dirk se gulle lag oor sy welgeslaagde grap, sy "dis nou regtig 'n lekker bal" klink nog in ons ore as ons by die "stille snikke van sterk mans" kom. Maar ons voel tog iets van die stille plegtigheid van die oomblik en enkele dowwe dreunings van 'n verre dodemars kom uit die verte aansuis.... Verswak die skrywer nie die ernstige ondertoon van sy werk deur na so 'n toneel weer met minnepraatjies aan te kom nie? En smoor hy dit nie heeltemal deur die _ragtime_-klanke van die agterrede nie? Ek meen van wel. Magteloos, totaal magteloos staan Van Reenen as woordkunstenaar teenoor die natuur. Die trekkers mag 'n "veldwasempie" opgevang 't--ons kry nie eers die ruik daarvan nie! "My hand het net gejeuk vir 'n kwas en verf om die pragtige kleure op doek of kaart te skilder, maar al had ek die gehad sou dit my darem onmolik gewees het om uit te druk wat ek gevoel het...." (p. 84). En met die pen kom hy ook nie verder as 'n gestamel oor die _onbeskryflike kleure_ nie (p. 138). Dit is vir hom "'n soort heligskennis om die wonderwerke van die Natuur te veel in hulle teenwoordigheid te analiseer" (p. 152). Daarom moet ons tevrede wees met die kennis, dat hy 'n lekker pypie daar op die Nek gerook 't, en dat hy nooit moeg word van die Treurwilgers rondom die damme nie! (p. 85.) Beskouings oor bou- en skilderkuns, meubilering en musiek word in die verhaal ingevleg. "'n Mooi sandsteengebou gepleister met sement, soos klipwerk nagemaak" word die aanleiding om teen na-apery van vreemde kultuurvorme te waarsku (p. 86). Tussen die sekretaris en Antoon vind 'n kunsdebat plaas (p. 138 vlg.). As Van Reenen egter meen dat die doel van die kuns is om "die Natuur akkuraat ... weer (te) gee" (p. 141), dan is hy nog op 'n dwaalpad. Met die taal sukkel hy ook nog baie. Sy woordskikking en voorsetsels is telkens verkeerd. "In Switserland[365], elke tien jaar voer hulle 'n toneel op wat gebeurtenisse in die lewe van die Here Jesus voorstel.... (p. 121); om aan die datum van die almanak te kyk (p. 102); wat ek voor strewe" (p. 141). Ook 'n hele paar anglisismes kom nog voor: "in herfs (p. 19); Harrismith Distrik" (p. 154) ens. Gebrekkige taalgevoel blyk o.a. uit die volgende: "Afrikaans het _haar_ swak punte (p. 119); Basoetoeland wat _haar_ berge vir ons wys (p. 138); die woede eienaar" (p. 42). Die juffrou M., op p. 153 moet blykbaar deurgaan vir 'n Hollandse, maar "dat berg" het sy tog seker nooit gesê nie! Hoe weinig "felicity in the flow of words" daar by Van Reenen is blyk uit kreupelsinne soos die volgende: "Dan kom die sonsondergang en asof 'n reuse skilder met 'n reuse rooi of rooskleur kwas die landskap skilder, neem die blou berge 'n rooskleur skynsel aan. Dan word die kleur meer en meer pers." (p. 138.) Ook die beeldspraak is weinig oorspronklik: "die deken van die grappe (p. 137); 'n lugkombers" (p. 237). Beets is ook versot op die banale deken- en mantelbeelde (vgl. XXI). Sou hy nou werklik gemeen het, dat sy erbarmlike gerymel in dieselfde hoofstuk vir poësie moet deurgaan? Die dialoog word meestal gekenmerk deur 'n besonder losse natuurlikheid en tallose lewendige toneeltjies getuig van groot plastiese talent. Sommige daarvan is egter skadelik vir die eenheid van die werk en dit geld ook van enkele langer vertellings, wat die aandag op storende wyse van die hooftema aflei. Dit is o.a. die geval met hoofstuk XXIV, wat "Herinneringe uit die Engelse oorlog" bevat. Daar is nog meer sulke uitweidings, wat die verhaal soms na 'n versameling van los anekdotes laat lyk. § 3. Adv. C.J. Langenhoven. (Sagmoedige Neelsie). Sonde met die Bure, (1921). "Die ou wêreld is nou so treurig donker.... Om my dan self 'n bietjie op te beur--en as ek dit kan regkry, menige ander arme drommel ook wat altemit teen dieselfde versoeking moet stry om nie maar gedurig miesrabel te voel nie ... (het) ek hierdie noukeurige en onverbloemde verslaggie geskryf van 'n baie gelukkige vakansieplan...." (p. 1-2). Die ou wêreld het té treurig geword, en daarom sit Langenhoven die hele werskaf onderstebo neer. Sy bure het hom versondig en nou sê hy: Ek maak soos =ek= lekker kry en kom julle nog verder met my lol, dan koggel ek julle almal uit! Dit is so ongeveer die stemming waarin Neelsie geskryf het. Sy vrou wou haar nie laat vermaak deur die weelderige leefwyse van haar bure nie--dit was in die dae van Oudtshoorn se volstruisgloria. Sy het aan hom gekarring en al sy besware "doodgealmiskie". Hy koop "'n afgeleefde tremwa" in die Kaap, en toe agtien osse die soort strandhuis nie kon trek nie, verower hy op 'n sirkusvendusie die olifant, Herrie. Dwars deur die dorp gaan die tog, Olifantsrivier op. Almal wat hom lastig val raak lelik gepier. Die burgemeester is eerste aan die pen en sy bemoeisug gee Neelsie 'n kans om sy ergernis oor belastingkwellings te lug. Op Stolsvlakte raak die pad versper deur die slingerende gevaarte en van weerskante word die verkeer opgedam. Maar Herrie verwilder die spul met sy gesnork deur 'n motorbeuel. So ver as Neelsie gaan versondig hy sy bure--maar hulle het mos eerste begin te lol! En hy slaan nog geld uit hulle ergernis ook om vir Engela, sy dogter se numodiese klere te betaal! Dit word 'n wraakneming van 'n getergde man. Die magistraat, Afdelingsraad en geregtelike mag agtervolg hom, maar moet met hangende pootjies en skoongewaste koppe stamp-stamp huistoe ry oor 'n omgeploegde pad. In Meiringspoort vind hy eindelik rus--vir 'n tydlank ten minste. Daar raak hy aan filosofeer oor "al die nietige ou mensies op aarde" (p. 61) en die wondere van die skepping. Maar die lekker rooipit perskes, wat gedienstige jongkêrels vir Engela aandra, laat hom uitvaar teen die nuwe soorte, wat allerhande plae in die land gebring 't. En 'n stapel koerante maak hom briesend! Vroutjie peuter aan hom oor sy ongeselligheid en as gevolg praat hy die arme dominee skoon dronk van pure gasvryheid. Met 'n groot reent raak die kos skaars, maar die jongkêrels knoop al De Rust se kabeltoue aan mekaar om oor die kranse van dertienhonderd voet nuwe voorraad en ... Engela se beste vryer af te hys! Een van die afdrifsels op die rivier is 'n dronk Hotnot, wat onder die sing van "God save the King" op 'n stomp afdryf! "Ons het later gehoor dat hy deur Oudtshoorn se distrik met Olifantsrivier af is, al singende "Rule Britannia". En die laaste berigte wat van hom bekend is, is dat hy onder Gouritzrivier se brug deur is see-toe met die laaste van sy drie liedere. Dit was "Home Fires" (p. 93). Kostelike ironie! Oom Hendrik kom ook aangespoel om 'n goeie spook-storie te vertel. En met sy vasgereende bure kom Neelsie gelukkig so goed klaar, dat selfs die arm-blanke-vraagstuk aan sy geselligheid geen afbreuk doen nie. Engela is ook in die skik met haar uit die lug gevalle vryer en die hele wêreld kom so stadig aan weer reg. Skaars is die pad egter rybaar of die "sondesoekery" begint weer. Twee deputasies kom Neelsie vra om hom verkiesbaar te stel, Prins Albert vir die volksraad en Oudtshoorn vir die stadsraad. Prins Albert hoop om op die manier sy paaie ongeploeg te hou en Oudtshoorn sê: "Ons wil hê jy moet so vas wees in die dorp dat jy nooit weer daar uitkom nie" (p. 118). Dit is die laaste, maar glad nie die enigste klap wat Sagmoedige Neelsie aan sy eieliefde gee nie. Die "sagmoedigheid" van hom is sommer bossies. Juis die manier waarop hy daarmee omspring, sy koddige pogings om kastig eie vernaamheid te handhaaf en homself te rehabiliteer is een van die besgeslaagde humoristiese trekke. "Neelsie, ons bring jou De Rust se groete. Jy weet hoe lief ons jou het. Moenie laat daar iets tussen ons kom nie.... Bly op Oudtshoorn.... En die beswaar het ek gewaardeer.... En tot vandag toe het daardie mense my nog lief. Ek moet darem maar 'n goeie man wees" (p. 46). Komieklike verdraaiings, woordspelings en paradokse, die eienaardige nuanse wat hy in geestige maar ook in die eenvoudigste opmerkings lê--dit is 'n paar middels wat gebruik word. "Soos die ou spreekwoord tog sê, as 'n mens dom is moet jy slim wees." (p. 6); tafelpote "moet glo op een of ander manier ongelyk wees om gelyk te wees." (p. 10); "Ek wil nie altyd wil nie, maar as ek darem nou wil, dan wil ek, of as ek nie wil nie, dan wil ek nie." (p. 23.) Met 'n paar woorde bereik hy soms 'n mooi effek. Nadat hy 'n opsomming gegee het van al die swaar goed wat op die tremwa is, voeg hy so ewe droog by: "En Engela se klere." (p. 48.) Anders kom hy weer met groot vertoon van erns die mees vanselfsprekende feit vertel: "Engela en Willem het hulle, met prysenswaardige bedagsaamheid jegens ons ouere smaak, onderwerp om maar besonders van ons geselskap te bly en met hulle eie tevrede te wees, by gebreke aan beter." (p. 110.) "The sense of the Comic is much blunted by habits of punning and of using humouristic phrase: the trick of employing Johnsonian polysyllables to treat of the infinitely little. And it really may be humorous, of a kind, yet it will miss the point by going too much round about it."[366] Gelukkig kan dit nie van Langenhoven gesê word nie. Hy maak 'n spaarsame gebruik van al die foefies en om die bos loop hy ook nie. Mens kry by hom, wat Meredith noem "stout animal laughter", maar ook "spiritual laughter". "Die geagte leser kan glo wat hy wil en as hy nie wil nie kan hy laat staan," sê die skrywer in sy voorwoord. Maar die onwaarskynlikheid is in so 'n verhaal 'n deug. "There is nothing more powerfully humorous than what is called _keeping_ in comic character ... (i.e.) consistency in absurdity; a determined and laudable attachment to the incongruous and singular. The regularity completes the contradiction; for the number of instances of deviation from the right line, branching out in all directions, shows the inveteracy of the original bias to any extravagance or folly, the natural improbability, as it were, increasing every time with the multiplication of chances for a return to common sense, and in the end mounting up to an incredible and unaccountably ridiculous height, when we find our expectations as invariably baffled. The most curious problem of all, is this truth of absurdity to itself. That reason and good sense should be consistent, is not wonderful: but that caprice, and whim, and fantastical prejudice, should be uniform and infallible in their results, is the surprising thing."[367] Nou is daar nog 'n paar "muggies"[368], wat moet katswink geslaan word, vóórdat hulle ons slaapsiekte kan gee! In _Die Brandwag_ (15 Mei 1912) het Langenhoven gepleit vir "sulke handige woorde as: mistyk, baaisikkel, drein, spiets, toast". In dieselfde artiekel kom voor: _papier_ (krant), _gedrop, hendikep, remnant, op te dres_. As 'n takhaar, soos Oom Stoffel in _Doppers en Filistyne_ praat van "die haai sosaaietie van die dorp", dan het ons daar vrede mee. Ons sien hom sy neus optrek vir die hele gedoente en hoor in die klank al sy veragting. Dit is dieselfde beginsel wat hom laat sê _Broes Dekstrooi_ en _Makpaatrie_ en dit tiepeer die man meteens. Maar die _gereelde_ gebruik van die sogenaamde "handige woordjies" moet stellig afgekeur word en dit kan ons met Langenhoven se eie woorde doen: "Sal 'n groot Afrikaanse letterkunde ooit ontstaan, dan sal hy groot wees omdat hy Afrikaans is: Afrikaans in sinsbou, idioom, taalgenie, taalopvatting, taalgevoel, taalstandpunt." (t.a.p.). In _Sonde met die Bure_ stuit ons taalgevoel op: "bargain (p. 16), trieks (p. 18), sake in order bring (p. 22), kerrietse (p. 36), wybel (p. 98); ons dogter Engela had ook intussen teruggekom (p. 20); nie alleen dat Vroutjie haar daaraan sou moes versoen.... (p. 15); Vroutjie gee my weer 'n kyk" (p. 88). En is die vorm _aan die gesels_ (p. 41) nie veel meer Afrikaans nie as _aan 't afkom, aan 't uitspan_, ens.? Doppers en Filistyne, (1922). "Nou ja, net soos Delila met Simson gemaak het--gekerm en gekarring tot sy haar sin gekry het--net so het Soetlief met my gewerk tot sy my oorgelewer het aan die dorpse Filistyne" (p. 7). Soetlief volg dieselfde taktiek as Vroutjie. Sy is moeg vir die rustige plaaslewe en dwing dorp toe om ook in die "adelkringe" te kom. Oom Stoffel, 'n opregte ou takhaar moet toegee en dan begint die sonde met die dorpse bure, en die dorpse gewoontes. Alles is "blink bedrog". In plaas van sy koele rietdakhuis trek hy in "'n moderne ongerieflike verspotterigheid ... wat jy kon omstoot buiten dat die uitgeknipte blikversierseltjies jou hande sou stukkend sny." (p. 18.) Van "sonde en ergernis en dorpse modes en dorpse vleis en brood" word hy dodelik siek. Neelsie jaag hom die stuipe op die lyf en as die dokter hom wil opereer, slaan hy die kêrel "dwars oor die wastafel" en vlug na die plaas. By sy terugkoms begint die spokery met sy buurman Makpaatrie oor die waterlei-beurt. Steekbaard, die ou plaashond bevlieg die Skotsman, want hy reken: "'n Vroumens met 'n lang rooi snorbaard en rokkies bokant die kaal knieë--nee, soiets moenie wees nie" (p. 63), En hy veroorsaak nog meer moeilikheid deur 'n slagting onder die Skot se "uitheemse soorte bog-ongedierte". Die anderkantse buurman was "Ja-mes Wénderbaail". Miesies Ja-mes gee Soetlief 'n kursus in dorpse beskaafdheid, maar Oom Stoffel hou sy lyf nog altyd takhaar. Die onderhoud tussen hom en Miesies Ja-mes is 'n meesterstuk van vlymende satiere. (p. 73-75.) Soos Langenhoven die verengelste Van der Byl-famielie geteken 't sal hulle bly lewe in ons letterkunde. Hier is hy werklik 'n "virtuoos van het sarcasme". Neelsie se joernalistieke ervaring kom Oom Stoffel te pas as hy die Taaims-vaatdoekie aan flenters skeur en die hele redaksie met sy karreekierie deurloop. Die Progressiewe Hollandse predikant word ook ongenadig geroskam. As Neelsie met 'n vernuftige varkeberekening bewys, dat Oom Stoffel koninklike bloed in sy are het skaam die ou hom bitterlik. "Ek het gedog my peddekrie was skoon"! (p. 113.) Dit is die ou Boeretrots wat met al sy veragting van uitheemse tietels hier opflikker. Engela se klererekening bring vir Neelsie "in die verknorsing" en dit gee aanleiding tot 'n humoristiese hofsaak. Die gedig wat hy in die tronk maak, het egter onder sy verdrietige stemming gely. "Die dorpse duiwels se naam is legio" en in die loop van die verhaal kry meer as een 'n goeie raps onder Oom Stoffel se kierie. Dit word 'n deurlopende veroordeling van alle nuwe boggedoentes, van die "met blink klatergoud-beslane doodkis", die "Mayoral Sunday", die ingevoerde Engelse honde tot die vrot perskes, pere en appels met _fensie_-name en _fensie_-wurms om maar 'n paar te noem. Oor alles moet hy sy takhaar-wysheid lug, en as hy nie te kwaad word nie, laat hy ons glimlag oorslaan in 'n onbedaarlike skaterlag. Al die nuwerwetse verspotterigheid word met die ou plaaskierie goed deurgeloop. Dan kom egter "'n groot versoening ... my ou teëparty is almal bekeerd; wat my vyande was is vandag my vriende" (p. 136). "Soos met 'n towerslag is ons gevoelens teen mekaar verander en van onverdraagsaamheid tot liefde oorgegaan. Makpaatrie en Broes is nie meer uitlanders nie; hulle is Afrikaners.... Op die ent van vergaderings en konserte sing ek God save the King uit volle bors ... (p. 67). Die groot versoening het nie alleen van die Engelse Jingo's Afrikaners gemaak nie, maar ook die Afrikaner-Jingo's bekeer (p. 86). Voortaan werk Oom Stoffel saam met Miesies Ja-mes by die verkiesings. Maar die kastige "versoening" is juis die toppunt van alle ironie! Oom Stoffel gee homself sy eie doodsteek! Hy het die teëparty so ongenadig gekneus en gelooi, dat ons voel dat húlle nooit ofte nimmer met hom kán saamwerk nie. Hoe moet ons dan die psigologiese raaisel van die versoening verklaar? Delila-Soetlief het die ou takhaar se baard afgeskeer! Nie alles nie--hy het nog heelparty van sy ou swaap-nukke--maar Soetlief "knip elke oggend (s)y bokbaardjie vir (hom) met die skêr reg volgens die nuutste S.A.P.-mode" (p 142). En al die tyd verbeel hy hom, dat Soetlief en sy ou vyande "aan (s)y kant kom staan het en saam met (hom) voel vir die beginsels en ideale, wat (hom sy) lewe lank besiel het ..."! (p. 141.) So kom daar 'n vlymende politieke ironie in die boek. En dit is 'n raak hou, omdat Langenhoven dit reg gekry het om die ou takhaar homself te laat veroordeel. "If you detect the ridicule, and your kindliness is chilled by it, you are slipping into the grasp of Satire. If instead of falling foul of the ridiculous person with a satiric rod, to make him writhe and shriek aloud, you prefer to sting him under a semi-caress, by which he shall in his anguish be rendered dubious whether indeed anything has hurt him, you are an engine of Irony."[369] Die "satiric rod" was Oom Stoffel se kareekierie; die "semi-caress" het van Soetlief gekom. "The foppish irony fretting to be seen, and the irony which leers, that you shall not mistake its intention, are failures in satiric effort pretending to be treasures of ambiguity"[370]. Omdat Langenhoven so goed daarin geslaag het om ook hierdie fout te vermy, daarom sal die satiere ook vir later tyd sy oorspronklike frisheid behou, wanneer die politieke koaliesie daarin gehekel al lank reeds tot die geskiedenis behoort. Hy het self die grootste gedeelte van Oom Stoffel se ervarings deurleef en kon die oubaas teken in 'n stemming van vergewende spot. Sy humor is soos Höffding sê "das Gefühl des Lächerlichen auf Grundlage der Sympathie". Al is hy vandag Oom Stoffel se politieke teenstander, hy het die ou bondgenoot nog lief. "Der Humor trägt die Versöhnung im Gemüte. Er unterscheidet sich von dem Witze, dasz er an den Dingen mit denen er spielt einen innigen Herzenanteil nimmt, und das die Lust des Lachens ein inniges Mitgefühl der Rührung für das Verlachte begleitet und durchklingt."[371] Die simpatie behoort Langenhoven in staat te stel om ook die langsame groeiproses van die versoening in Oom Stoffel se gemoed uit te beeld. Oom Stoffel word ons voorgestel as 'n ongeletterde takhaar. Sagmoedige Neelsie, sy neef skuld hom 'n klompie geld en die moet sy spelling en interpunksie verbeter. Dat Neelsie die Akademie-spelreëls op krietiese wyse toepas--daaroor sal weinig hom seker berisp; maar van die kommas het hy seker 'n goeie honderd vergeet. "Inhoud woordekeus en styl"--alles is van Oom Stoffel. Hoe goed Neelsie hom ingeleef het in die psiege van die ou takhaar blyk uit iedere pagina. Oom Stoffel word vir ons 'n lewende persoonlikheid. Hy redeneer met die egte boere-logika. "Soetlief het rooihare. Met 'n rooihaar-ding--of jy hom ruil of koop of aanteel of trou; hoé jy hom ook kry--steek jy jou in 'n waag." (p. 19.) Dié stelling bewys Oom Stoffel deur sy ervarings met vosperde. "Onder al ... die klomp was maar een goeie. Nou kan die leser by homself uitsyfer wat die kanse is wanneer 'n man 'n rooihaar-ding aanskaf." Dit is 'n raak psigologiese uitbeelding, wat ons direk tref deur sy egtheid. Ook Oom Stoffel se gesukkel om die hoe en die waarom van al die dorpse instellings en gewoontes te verstaan is goed weergegee. "Hoe dít uitwerk weet ek nie en Neelsie kan my dit ook nie uitlê nie.... Waarom kan die Engelse kerk my kerk vat en hom uit 'n blote dorp optel en in 'n city neersit?" (p. 29.) Dit is deur sulke trekke, dat Oom Stoffel lewendig voor ons kom staan. Hy bly nie in die boek nie. Die dorpelinge het straatlampe, "om hulle op hulle pad hel-toe te verlig" (p. 34). Die dokter "kap met die punte van sy vingers oral oor my bors en my maag rond _nes 'n houtkapper aan 'n vrot wilgerboomstam_" (p. 46). "Waarom sou ek daardie ou koeie uit die sloot opgrawe _en aan hulle dooi beendere kou en gallamsiekte kry?_" (p. 136). "Ou Ja-mes wat anders so suinig is dat hy 'n vlooi sal afslag en dan die soutkorreltjie viermaal middeldeur maak om die vel in te pekel" (p. 84). Uit sulke en tallose ander voorbeelde blyk hoe diep Langenhoven ingedring het in Oom Stoffel se gedagtewêreld. Oom Stoffel is 'n afsonderlike persoonlikheid. Hy leef, en hy leef sy eie lewe. Hy praat ook sy eie taal, maar wanneer hy skryf, dan herken ons af en toe _Neelsie_ se gladdigheid, regsgeleerdheid en humor. Opvallend is dit nie, maar ons voel dit tog in sinne soos die volgende: "Maar toe die ou weer met my oor die muur aan 't raas gaan, beskuldig ek hom dat hy met vrou en kinders en volk, en _met die medepligtigheid en korrupsie en kollusie_ van ou Broes Dekstrooi, my stelselmatig van my water besteel." (p. 66.) Só kan 'n ou takhaar nie skryf nie. Enkele minder gelukkige uitdrukkings kom voor: "gedryfde gelukjag (p. 17); dat ek _aan_ 'n boek _aan_ 't skrywe was"[372] (p. 1); ook 'n paar anglisismes, o.a. "die doem van die Adamskind (p. 26). "Ek het geen rede om te dink dat Oom Stoffel Multatuli lees nie," sê Sagmoedige Neelsie (p. 83 voetnoot). Ons ook nie, maar vir Neelsie self moet Multatuli in baie opsigte 'n simpatieke skrywer wees. Fonkelende vernuf, bytende sarkasme, 'n voorliefde vir paradokse en soms ook vir oud-testamentiese wendings, dit en nog meer het Langenhoven met Multatuli gemeen. Ook sy spelling-opstandigheid en afkeer van "hooggeleerde akademiese here" en deskundiges herinner ons aan Multatuli. "Die geleerde mense is alleen geleerd--die verstandige mense is ongeleerd" (p. 135). "Die land wemel van skitterende deskundiges" (_Die Burger_, 14 Aug. 1922). En dat hulle self so weinig presteer en net "die verstandige mense" se werk wil kritiseer--dit steek Langenhoven in die krop. Is dit nie of ons Multatuli se uitdaging hoor aan die "hooggeleerde Muurling": "Laat zien wat _gij_ voor den dag brengt, gij ... geen doctorandus meer, maar doctor, leeraar! Gij, geen doctor meer, geen leeraar meer, maar _hoog_-doctor, _hoog_-leeraar, leeraar van doctoren, doctor _van_ leeraren, opperleeraar, opperdoctor!" (Idee 279.) "Komäan, hoog-geleerden en zeer-geleerden, lever eens wat volkeren-wijsheid aan 't volk dat uwe wijsheid in huur heeft, en betaalt!" (Idee 281.) Sou Langenhoven hom nie met Multatuli vrolik maak nie oor "den armen speciaal-professor die gestruikeld is over 'n speciaal eigenschapje van 'n speciaal-atoom zijner specialiteit"? Ons gun hom die plesier, as hy maar onthou dat 'n kunstenaar nog iets anders is as 'n hooggeleerde.[373] En ons lag saam met hom oor "taal- en spelling-grille" as hy net nie in ernstige letterkundige werk daaroor peuter nie![374] VOETNOTAS: [357] In _Die Huisgenoot_, Jan. 1921, waaraan hierdie lewensskets ontleen is. Enkele feite kom uit _Die Brandwag_, Des. 1918. [358] Twede druk 1909. Die datum van die eerste druk is my onbekend. _Doppers_ en _Die Boervrou_ word in hoofstuk X bespreek. [359] Vgl. Boshoff: _Volk en Taal van S.A._, p. 76 vlg. [360] Des. 1918. [361] Derde druk, p. 31. [362] Vgl. _Richteren_ 15:15. [363] Voorwoord by die 3de uitgaaf. [364] _Welt als Wille und Vorstellung_ II, p. 109. [365] Bedoel word Oberammergau, wat tog nie in Switserland lê nie. _Vollendam_ op p. 120 moet wees Volendam. [366] _An Essay on Comedy_ by George Meredith, p. 65. [367] _English Comic Writers_: W. Hazlitt, p. 10. (Bohn's edition). [368] Sien voorwoord, No. 4. [369] Meredith, t.a.p., p. 79. [370] id., p. 83. [371] Backhaus: _Das Wesen des Humors_, p. 70. [372] Vgl. _Sonde met die Bure_: "En toe gaan ek aan 't skiet aan die haan", p. 24. [373] Oor die onvrugbaarheid van akademiese professore het Langenhoven hom herhaaldelik uitgelaat. In _Die Banier_, Julie 1921, beweer hy selfs, dat dit daarna lyk of 'n akademiese opleiding vir die vorming van 'n kunstenaar noodlottig is--wat seker 'n onjuiste bewering is. So 'n opleiding "het uitgeloop, nie op 'n mislukking nie, maar op 'n sukses: op die sukses van 'n beoogde mislukking, want hy was opsetlik bereken om te misluk"! Vir sulke spitsvondigheidjies is Langenhoven maar àl te lief! [374] Vgl. b.v. _Ons Weg deur die Wêreld^2_, p. 81: "gesteelde--nee, gestole moet ek sê--...." In _Aan Stille Waters_ is daar ook spellinggrappies. HOOFSTUK VII. Didaktiese Prosa. § 1. Adv. C.J. Langenhoven. Ons Weg deur die Wêreld I, IV, VI, IX.[375] Die eerste afdeling: _Naarheid en Waarheid_ bevat aforismes. Bestaande spreekwoorde word aangevul, verbeter of ontken. "Dis wáar, klere maak nie die man nie. Maar slordigheid nog minder." "Een swaaltjie maak geen somer nie. Hy maak nie eers 'n nes nie." "Daar mag halwe eiers wees wat beter is as leë doppe, maar die halwe eiers wat naar my koers toe gekom het was nog altyd vrot." 'n Groot aantal spreuke is woordspelings: "Om te weet is net so maklik as om nie te weet nie. Wat swaar is, is om te weet wát jy weet deur te weet wat jy nie weet nie." In andere klink daar 'n sarkastiese toon: "In 'n vrye land behoort elke koerantskrywer die reg te hê om dwaasheid te verkondig." Die sonde-met-die-bure-motief is hier ook aanwesig: "Dis makliker om die gemeente lief te hê as jou buurman, en die hele menslike geslag as jou vrou se famielie." Oom Stoffel sal seker instem met die volgende: "As die son nou met die beskawing wil saamgaan, moet hy in die nag skyn wanneer die mense wil wakker wees en in die oggend ondergaan wanneer hulle wil slaap." "Vroutjie" se redeneerkuns word so getiepeer: "Oortuig 'n vrou dat sy nie reg is nie, sy klap jou om met simpel almiskié." Die spreuke is 'n pittige samevatting van die skrywer se lewenswysheid. Daar is raak opmerkings, wat getuig van 'n helder, logiese gedagtegang en 'n uitgebreide ervaring; nuwe waarhede, op pakkende wyse uitgedruk; ou waarhede, in 'n nuwe, oorspronklike vorm. As voorbeelde van sy kernagtige styl kan die volgende dien: "Waar die vader op 'n donkie gery het en die seun op 'n galop, kry jy die kleinkinders te voet." "Kleinserigheid is die voorkant van seerkleinigheid." In die _Ligte Leekprekies_ (IV) is daar 'n preek vir kinders oor wedywer. "As julle nie weet wat kompetiesie is nie, soek 'n handvol koring en gooi die vir 'n klompie hoenders. Dan sal julle kompetiesie sien." (p. 71, Derde druk.) Die verskille tussen "hoender- en mens-kompetiesie" word dan uitgewerk na aanleiding van wedywer op sportgebied. Die deurmekaar Engels en Hollands pratery "is my skoolmeester se skuld" verklaar Langenhoven. Mooi is dit seker nie! In _'n Preek vir Nooiens_ word die deugde van die voorouers teenoor die hedendaagse nuwighede geplaas, en die vergelyking val nie ten gunste van die laaste uit nie, soos blyk uit die volgende lang-asem sin met sy komieklike nadraaitjie: "En onse jonge dogters begint in te teken vir ryk ge-illustreerde mode-joernale en 'n aangeleerde smaak te ontwikkel vir bloedsomloop-versperrende nou-ryg borste-rokke, voet-martelende en senuwee-renewérende spyker-polfytjies; vir die gesig-belemmerende wa-wiel-hoed en die bene-belemmerende hobbelskirt; vir die lae-nek blous en die ope-werk kous." (p. 80.) Teen die wedywer in huweliksgeskenke word ook protes aangeteken: "Maar onder die teenswoordige opjaagvendusie wat van menige bruilof gemaak word, weet jy nie watter geskenk 'n konvensionele pligvervulling verteenwoordig en watter werklik van harte gemeen is nie...." (p. 83). In _Beweging_ word die ontwikkeling van ons vervoermiddels geskets en die voorgeslag verheerlik: "Baie van ons voorouers had stoomharte by die remskoenwaens; baie van ons het remskoenharte by die stoomwaens." (p. 88.) Al die menslike voertuie is egter onvolmaak, wanneer dit vergelyk word met een "deur die liewe God gemaak." "So stil, so absoluut eengalig, loop die ou aarde wat vir ons oor en deur die peillose afgronde van die hemelruim veilig meevoer, dat die oorgrootste meerderheid van die mensdom vandag nog oortuig is dat sy dood-stil bly staan in een plek, beweegloos, roerloos." (p. 89.) Die aarde is "ons ou moeder-wa" waarop die lewensreis afgeleg word. Dan ontstaan die vraag: "Waarheen? Waartoe? Waarom?" In die kinderprekie oor _Ideale_ word die volgende spreuk nader uitgewerkt "Die grootste gebeurtenisse in die geskiedenis van die wêreld is maar die oeste van ongesiene gedagtesaadjies." In die sesde afdeling word _Die Betekenis van Opvoeding_ op aanskoulike en helder wyse uiteengeset en nagegaan wat _Die Kenmerke van 'n goeie Toespraak_ is. In die negende afdeling, waaraan die boek sy naam ontleen, tree Langenhoven op as 'n gids op _Ons weg deur die Wêreld_. In 'n honderdtal kort prekies, elkeen voorsien van 'n pittige teks word onderwerpe van 'n groot verskeidenheid behandel. Daar is preke oor die mode, dronkenskap, skindery, politiek, sedelike kwessies, ons eksamenstelsel, opvoeding, skuldmaak, fariseïsme, liefdadigheid, eerlikheid, borgstaan, godsdiens, die dood. Ook maatskaplike vraagstukke, soos die verhouding tussen kapitaal en arbeid word bespreek. Hy probeer om homself en sy bure grondig te leer ken. Hoe moeilik die _ken jouself_ is, weet hy maar al te goed: "Die enigste mens in die wêreld wat in die posiesie is om jou te beoordeel is jyself, maar jy is die onbevoegdste, want jy is tegelyk regter en beskuldigde. Jy alleen kan in jou hart inkyk: maar ongelukkig dis jy wat inkyk--die baas en dienaar van die hart." (72.) Op sy weg deur die wêreld vind hy baie dinge wat verkeerd is, maar tog bly hy optimisties: "Laat ons moed hou, maat, die ou wêreld is darem nie so sleg nie!" (92.) "Die grote waarhede van godsdiens en wetenskap en idealisme en vaderlandsliefde: immers dié regeer die wêreld." (id.) Tog moet hy af en toe peins oor die volmaakte wêreld, wat sou ontstaan as die menslike natuur anders was: "Veronderstel die hele mensdom sou volkome waarheid-sprekend word, wat sou almal nie win daarby nie!" (50.) "Die wêreld kon 'n soort van lushof gewees het waar ons al singende en huppelende 'n lower-beskadude en bloem-bestrooide weg vervolg het van ons wieg tot aan ons graf." Maar ons moet "met skaamte bely: ... Alles is hier skoon en edel en groots behalwe die inwoners." (53.) Enkele volkstiepes word raak gekarakteriseer; in nommer 10 die man wat by alles voor-op-die-wa wil wees, in 64 die lastige kuiergas, wat "nie gesels nie, maar gesels-maak". In 78 kom een van die weinige anekdotes voor, want die direkte preektoon word maar uiters selde deur 'n verhaal onderbreek. In die honderdtal preke vind ons veel wat fris en oorspronklik is, en selfs die ou waarhede word op 'n besonder persoonlike wyse uitgedruk, sodat dit prikkel tot nadink. "As jy op trou staan sal jy geen goeie raad aanneem nie, en as jy op sterwe lê sal jy dit nie kry nie." (14.) "My liewe man, moenie vrees vir jou dood nie: vrees vir jou lewe. By jou dood sal jy verby kom: hy sal nie te swaar wees nie; want as hy te swaar sou wees, sou hy onmooglik wees; en as hy onmooglik sou wees, sou jy onsterflik wees. Wees gerus oor daardie laaste plig wat van jou gevorder sal word op die aarde: jy sal nie kortkom nie--daardie laaste skuld sal jy betaal tot op die uiterste greintjie van die uiterste penning" (55). Dit is deur so 'n ongewone manier van sê, deur sulke verrassende wendings, dat Langenhoven meestal daarin slaag om ons aandag vas te hou, want sy preke is pure pit-kos, wat nie in oomblikke van verstrooiing moet gelees word nie. Die oorvloedige gebruik van abstrakte begrippe, die epigrammatiese styl met sy vernufspelings, paradokse en parallele sinsbou vorder die grootste opmerksaamheid van die leser. "'n Bekwame booswig sou minder van 'n booswig gewees het als hy 'n onbekwame booswig was. Dáár, o mens, is jou kostelikste besitting: jou karakter wat jou bekwaamheid bekwaam kan maak ten goede" (68). "Die meeste wyse mense wat ek nog raak geloop het is dom mense, en die meeste slim mense dwaas" ens. (9). "Al ons geluk is verbeelding en alle verbeelde geluk is geluk" (_Aan Stille Waters_). "Leugenliewende waarheidgierigheid (92), die ontsag vir sy gesag (93), die onreg dat 'n ander die reg ... het" (77)--vir sulke knal-effekte is Langenhoven besonder lief. Dat hy met sy puntige gesegdes soms 'n mooi indruk maak is seker; maar die vuurwerk van sy vernuf verteer ook soms die gedagte wat hy wil uit. Op die manier gaan die eenvoudigheid wat hy bo-alles na streef verlore. "Die eenvoudigste sprekers, die eenvoudigste skrywers, is die wat die diepste, diepste denkers is.... 'n Suiwere gedagte, 'n suiwere waarheid, is van self soveel wêrd dat hy die beste indruk maak as hy op sy eie verdienste, op sy eie waarde, ten toon gestel word in plaas van deur 'n misdamp onduidelik bespeurbaar te wees." (_'n Goeie Toespraak_.) Op enkele minder gelukkige taalvorme kan hier nog gewys word: "Die man _wiens_ raad (21 et passim); toe hulle van alle invloede van Kerk en Skool en Wet _ont_stoke was (27); die taktieke voordeel (37); meineders (85); verrottenheid (86); om te wanregeer (91); ons _beweeg_ die graaf in die grond in" (p. 85, Derde Dr.). Die woordskikking is soms foutief o.a.: "Anders maklik kan jou eie redenasies jouself naderhand ... verlei" (p. 218). Troebel is die volgende beeldspraak: "die lente van nuwe lewe en bottende, bloemende, bloedgalop." (p. 90, Derde Druk.) Afgesien van die storende gebruik van Engelse woorde soos: dres, mistyk, blackmailer, safe, snobbery, jollie, shabby, independent, ens. is die aantal anglisismes taamlik groot. Die volgende voorbeelde is aan afdeling IX ontleen: "'n Klassiek van die literatuur (12); in growwe opsigte (20); naar 'n gevolgtrekking te spring (21); op die lange baan verydel die luiaard sy eie doel (25); sy professie van reine bedoelings (37); nou en dan trek ons 'n blank; om deliberaat meineed te pleeg (48); raar (Eng. _rare_) (52); die eerste plig is die makliker plig (61); die wilde-hawer-saaiers in hulle jeug ...; sy iedere woord (71); die ou vriende van jare lange stand" (83). In _'n Goeie Toespraak_ hoor ons van welsprekendheid, wat _platval_ (p. 216). Ook in die sinsbou stuit mens op Engelse wendings. Uit die reeks artiekels _Aan Stille Waters_ kan ons Langenhoven se letterkundige opvattings leer ken. "Die hedendaagse Europese dekadensie van die kubiste en futuriste en impressioniste (volgens wie 'n ding moet lelik wees om mooi te wees)" moet nie "aan ons Afrikaanse waarheidssin en eenvoudsgevoel ... af(ge)smeer" word nie. (_Die Burger_, 14/8/22.) In dieselfde artiekel spreek hy hom teen 'n beroepstoneel uit: "Ek (sou) liewer ons kultuur op die gebied van die drama onontwikkeld sien bly as dat ons beroepsbeoefenaars sou hê.... Ek hoef nie meer te sê nie as dat volgens my insigte 'n klas van beroeps-vermaak-skaffers nie tot genoeg nut vir die samelewing is om op te weeg teen die besware wat daar in te bring is nie." As 'n beroepstoneel niks anders dan "vermaak-skaffers" oplewer nie, sal baie die bewering seker onderskryf; maar van 'n goeie toneelspeler verwag ons tog veel meer dan bloot _vermaak_! Ook "vir die gewone mens" moet die kuns méér wees as "ontspanning ... tussen die harde en dikwels onlieflike pligte van die lewe." (28/8/22). Maar hoe hoog Langenhoven sy roeping as kunstenaar opvat, blyk uit die volgende: Vir die kunstenaar sal die kuns "nie 'n afwisselende tydverdryf wees nie; dit sal sy hele lewe wees." (id.) Die Bybel, die psalms en gesange is vir hom die toppunt van alle bereikbare skoonheid. "Hy (d.i. Langenhoven) haal uit die Bybel aan, omdat hy van geen letterkunde in die wêreld weet wat, as 'n saak van blote verhewenheid en skoonheid, in die verte daarby kom nie; en uit ons Psalms en Gesange, _omdat hy van niks in die Nederlandse lettere weet wat daarby kom nie"_ (31/7/22).[376] By so 'n uitspraak het die gewyde inhoud van die aangehaalde werke met hul geheiligde herinneringe seker swaar geweeg. Veral die gekursiveerde stelling wek verwondering, want wanneer die Bybel, weens sy unieke posiesie as die geïnspireerde Woord buiten beskouing bly, dan is daar tog seker genoeg geestelike liedere wat 'n vergelyking met die offisiële gesange glansryk kan deurstaan. Langenhoven se ideaal is om 'n boek te skryf "wat genot verskaf by die veewagterskraal en nie benede die aandag van die hoogsgeleerde uniwersiteits-professor (is) nie." (12/6/22). "Skryf ek vir die geleerde mense, met die veronderstelling van kennis en ontwikkeling wat hulle reeds klaar besit, dan word ek vir die grote meerderheid van die volk onleesbaar--dan kan hulle geen vattigheid by my kry nie. Skryf ek met die oog op die onbevoorregtes, waar my hart van jammerte en medelye is, dan loop ek die gevaar dat teen die hoof van my nasie die vernederende vreemde verwyt kan geslinger word: Julle is onbeskaaf; julle kultuur is benede die hedendaagse ontwikkelde peil" (id). Die "versoening tussen hierdie twee teenstrydige uiterstes" vind hy in die Bybel en by Homerus. "Daarin is die verhewenste bereik waartoe die kuns van die lettere in staat is, en bereik _langes die weg van die allernederigste eenvoud_."[377] Duidelik word sy didaktiese standpunt uiteengeset in _Hoe skryf 'n mens?_ (17/14/22). "Wat ons roeping en plig is, ons wat skryf, is om naar ons broers om te kyk wat die opvoeding van node het wat aan hulle in hulle jonge dae weerhou is en wat hulle nergens anders kan kry nie as by ons.... Met ons boeke, met ons tydskrifte, met ons koerante, behoort ons veral diegene te help wat hulle nie self kan help nie." Langenhoven streef na gemeenskapskuns. Sterk ontwikkel is by hom die liefde vir die massa, vir _"die onbevoorregtes, waar (s)y hart van jammerte en medelye is_." Op hom is die woorde van Frans Bastiaanse toepaslik: "Als een kunstenaar zoo veel houdt van die massa-idee als een ander bijv. van zijn geliefde of zijn moeder kan houden, dan kan die massa-idee in hem dien ontroeringsstaat wekken, die tot het kunstenaarsschap aanleiding geeft."[378] Langenhoven begaan egter die fout om aan àl ons skrywers 'n didaktiese dwang op te lê en in sy ywer en liefde vir die "arme sukkelaars op die nederigste onderste sportjie" vergeet hy, _dat die waaragtige kunstenaar geen skoolmeester is nie_. Die waaragtige kunstenaar is iemand wat deur skoonheid ontroer is en wat die wondere gawe besit om sy ontroering in taal of klank of kleur of marmer so te uit, dat die oorspronklike verrukking wat hy by sy skeppingswerk ondervind het, vir ander navoelbaar is. Dat daar van alle goeie kuns 'n veredelende werking uitgaan, is vir die kunstenaar iets bykomstigs; doel mag dit nooit wees nie. "Het primaire van een kunstwerk is de ontroering die er in schuilt, en of die ontroering bij den kunstenaar nu gewekt wordt doordat hij haar krijgt uit het massa-sentiment, of door het natuurleven, of wat dan ook, dat blijft ten slotte hetzelfde, mits de diepere ontvankelijkheid en het kunstenaars-temperament er zijn."[379] 'n Kristen-kunstenaar b.v. sal in sy werk, ja =moet= as dit eg is, sy godsdienstige gevoelens openbaar, omdat hy in 'n kunswerk vorm gee aan die innerlikste roersels van sy wese. Maar as die self-openbaring van die Kristen-kunstenaar ontstaan, nie uit 'n suiwer-estetiese drang nie, dog met die bedoeling om ander te bekeer, dan word dit 'n preek, wat met kuns niks te maak het nie. As die Kristen alleen uiting gee aan sy godsdienstige ontroering en alleen daardeur gedryf word tot skepping van sy werk, dan kan dit kuns wees. Op dieselfde wyse kan iemand wat diep ontroer is deur die nood en behoefte van ons arm blanke, soos Langenhoven b.v., kuns skep wat hul harte sal raak. Maar gaat al ons skrywers nou voor hul skryftafels sit met die bewuste, vooropgestelde doel: Ons moet "die duisende onbevoorregtes van ons volk", wat nou vir die eerste maal boeke in hul eie taal kan lees, help, tot 'n hoër trap van beskawing ophef, dan kan daar wel goeie didaktiese verhandelinge, ens. ontstaan, skoolboekies vir grootmense, maar nooit ofte nimmer _kunswerke_ nie. Eenvoudig omdat kuns nie gefabriseer of gekommandeer kan word nie, omdat kuns sy ontstaan dank aan 'n spontane ontroering van 'n begenadigde eenling. "An essential in creative art is the artist's temperamental absorption in his own work. Art in that respect is essentially aristocratic, however democratic its appeal may be. That is what Meredith meant when he said, 'Do not democratize literature'. Beer or blankets or biscuits or braces may be manufactured to please the taste of the average man, but art cannot be so dealt with under penalty of losing its quality as art."[380] Langenhoven beweer: "Die meesterstukke van die wêreld, die klassieke wat die toets van die tyd deurgestaan het, is nie dié wat te hoog vir die volk was nie, maar juis die wat elementaal (verstaan: _elementêr_) was en hulle beroep gemaak het op die ewige gevoelens en behoeftes en ervarings van die ongekunstelde volkshart." (17/4/22). Om dié snaakse bewering te bewys, neem hy die Bybel as voorbeeld. Maar afgesien van sy letterkundige waarde, wat ongetwyfeld groot is, het die Heilige Skrif deur sy godsdienstige inhoud só 'n bevoorregte posiesie, dat daarop geen argument kan gebou word nie. Shakespeare, Dante, Vondel--aan sulke kunstenaars moet ons die bewering toets. Hulle was en is nog altyd "te hoog vir die volk", soos in hoofstuk II al aangetoon is. Dit is pure onsin om van 'n kunstenaar te verwag dat hy hom na die publiek moet rig. Hy moet eenvoudig getrou wees aan die innerlike stem, aan die heilige ontroering, wat die skepping van kunswerk vir hom tot plig maak. "Wer den Dichter will verstehen Muss in Dichters Lande gehen" sê Goethe. "Dat is een wet van alle tijden voor de poëzie.... Een dichter moet in niets anders leven dan in de aandoening, in de idee die hij aan het dichten is. Hij moet niet met zijn verstand een geleidertje bij zijn werk zetten, dat toekijkt of hij wel zoo schrijft dat vele menschen het zullen kunnen lezen. Dan is de toestand niet zuiver meer en is de poëzie vertroebeld."[381] Met dit alles word volstrek nie beweer, dat die kuns buiten die maatskappy, buiten die volk hoef te staan nie. "Goede en groote kunst heeft steeds in de maatschappij gestaan; al werkt ze niet rechtstreeks op de massa, zij is en blijft een macht in de gemeenschap. Het voortbrengen van goede, groote kunst is iets zeer persoonlijks en individueels. Als toevallig dat persoonlijke en individueele dwingt tot het scheppen van gemeenschapskunst, prachtig! _Maar zoo iets opzettelijk aan te kweeken of bij politieke leuze voor te schrijven is een dwaasheid_. De hoogste en teerste en tevens machtigste kunst oefent haar levenden invloed rechtstreeks meestal slechts in beperkten kring, zal wel zeer zelden spreken tot het gevoel en begrip van de grove massa...."[382] Laat dié kunstenaar wat deur sy innerlike geaardheid en natuurlike aanleg tot gemeenskapskuns geroep word, dit voortbring; maar laat ons dit nie as enge dogma aan almal voorskryf nie, want iedere waaragtige kunstenaar dien die mensheid op sy eie manier. Kloos sê: "Een gedicht is de individueelste expressie van de individueelste gevoelens", en Adama van Scheltema se formulering is presies die teenoorgestelde: "Een gedicht moet zijn een muziekstuk van woorden en gedachten, dat door zooveel mogelijk onzer medemenschen kan worden gevoeld en begrepen."[383]. Tog het albei skoonheid geskep. Maar die indiwidualis, wat in stryd met sy roeping die hele gemeenskap wil dien met sy kuns gaat ten gronde. Ons hoef alleen aan Gorter te dink. En didaktiese kuns wat nie is "ontvangen en geboren uit de onweerstaanbare schoonheidspassie, gesteund door kennis en arbeid" kan wees "leerzame propagandistiese lectuur ..., maar dat gaat voorbij, daaruit vloeit niet de koesterende warmte van het stralend vuur, _the joy for ever_."[384] "Even in novels of a superior order, which may be marked by some psychological insight, atmospheric truth, and a highly consciencious exposition of character and motive, we find that the didactic touch often robs the story of the qualities of flexible grace and naturalness which are essential to fine craftmanship."[385]. Dit is 'n waarskuwing wat ons kunstenaars gerus kan oorweeg. Gelukkig hoef ons in Suid-Afrika voorlopig nie te vrees vir indiwidualistiese verwildering nie. Ons kunstenaars sluit hul nie op in _ivoren torens_, gaat nie op in egoïstiese aanbidding nie, maar staan in die middel van die volk. En as daar nog baie onbevoorregtes is, wat selfs ons nasionale kuns nie kan waardeer nie, dan is dit omdat die weg tot ware kunsbegrip lank is. Deur aan die volk hul moedertaal op die skool te gee het Langenhoven die enigste weg ingeslaan waarlangs hul gelei kan word tot 'n waardering van egte kuns.[386] § 2. Dr. C. Louis Leipoldt.[387] Praatjies met die Oumense, (1918). Die grootste gedeelte van die bundel bestaan uit 'n populêr-wetenskaplike behandeling van mediese onderwerpe, soos kanker, geslagsiektes en die drankkwessie. 'n Vyftal opstelle behoort egter tot die didaktiese literatuur. Die _Praatjies_ is geskrywe "om oumense, veral die wat ouers is, aan te spoor om vir hulleself te dink".[388] Groot nadruk word gelê op die noodsaaklikheid om logies te redeneer en die skrywer toon dan ook dat hy dié kuns goed verstaan. Sy rustige betoogtrant munt uit deur klare eenvoudigheid. "Soos dit nou gaan, is die meeste gepraat selfs oor belangrike sake net maar babbelpraat, omdat diegene wat in die bespreking deel neem nie die moeite gedoen het om vooraf die feite, wat op die onderwerp van toepassing is, te leer ken nie." (p. 17.) Die kuns om te lees, verbeelding, opvoeding, vryheid en verdraagsaamheid--dit is die didaktiese onderwerpe wat behandel word. Sy pleidooi vir 'n suiwer Afrikaanse beeldspraak verdien die aandag: "Ons hoef vir geen nasie agter te staan nie, wat vergelykenisse, geput uit ons natuur, ons geskiedenis, ons alledaagse lewe, betref, maar waar sien of hoor jy dat ons publieke sprekers van sulke nasionale beelde 'n algemene gebruik maak?" (pag. 43.) Telkens word Multatuli met groot ingenomenheid aangehaal en die lesing van sy werk aanbeveel[389]. 'n Paar van Leipoldt se denkbeelde is taamlik rewolusionêr en sal, deur ons land ten minste, seker 'n klein Multatuliaanse "rilling" laat gaan. Hy is 'n teenstander van godsdiens-onderwys op skole. "Is dit nie veel beter nie om uit die Bybel te put stories en stukkies wat 'n rein opvoedkundige waarde het, en dit voor te dra in die skool as deel van die algemene geskiedenis soos dan ook die Herbartse volgelinge dit doen?" (p. 84.) Sendingwerk beskou hy as 'n uiting van onverdraagsaamheid. Die sendelinge is "uitstekende, mensliewende persone.... En tog, dieselfde beminnelike mense gaan naar ander mense, wat nie juis bely wat hulle bely nie, en kwets die mense in hulle diepste en heiligste gevoelens op 'n manier wat hulle van jou en my nooit sal verdra nie." (p. 150.) Op p. 34 is sprake van "die middeleeuse hipotese van erfsonde" en "die predestinasie of verdoemingsleer van die Kristelike kerk." Predikante en prokureurs kry 'n opslagskoot op p. 16: "Die meeste van ons is geneig om die deskundige te wantrou. Daar is net twee van die soort mense aan wie onder ons mense 'n algemene roem toegeken word, naamlik die predikante en die prokureurs, en op die keper beskou is hulle deskundigheid tog maar van die minste waarde"! Leipoldt se helder prosa bevat ongetwyfeld 'n belofte. "Ek weet dat wat ek aanvoer van belang is vir ons volk, en dat dit algar dinge is, waaroor 'n verstandige mens behoort na te dink" verklaar hy in sy voorwoord. Die waarde van sy _Praatjies_ lê daarin, dat dit 'n aansporing tot selfstandig dink bevat. Op enkele minder gelukkige taalvorme kan nog gewys word: "Ons herinner, hoe sy ewe manmoedig ... pal gestaan het (p. 12); as ek dus iets verbeel (p. 29); hy is een van die mense wat ... die naam van mistiek mag dra" (p. 32). "Die strikte onderwyser" (p. 87) en "vandag is ons begrip nog geverwe deur gewoonte" (p. 145) is anglisismes. § 3. G. Jordaan. G. Jordaan vertel in _Die Muurkassie_ (1919) hoe Oom Andries "deur oppassendheid en sorg ryk geword het". Hy hou vas aan die voorvaderlike gewoontes en gereeld kom die Bybel uit die muurkassie. As klein Andries, uit wie se jeug allerlei awontuurtjies meegedeel word, egter groot is, trou hy met Florence McWire. Hy word een van die "society-mense" en dit duur nie lank nie of die muurkassie word die bewaarplek vir kaarte en brandewyn. Armoede volg en na 'n beskouing oor die arm-blanke-kwessie roep die skrywer sy lesers, "wat ook grond geërf het van hulle ouers" toe: "Daar kom 'n stroom van immigrante uit Europa. Vele oë is op die erwe van die voorgeslagte (die plase van die boere). Laat ons met rotsvaste beslistheid Naboth nasê: Dit zij verre van mij dat ik u geven (of verkopen) zal de erve mijner vaderen!" Jordaan "skryf as gewone boer aan (s)y landgenote"[390] 'n eenvoudige lekeprekie oor 'n aktuele kwessie. Ter afwisseling vertel hy 'n paar grappies: Oom Willie val in die stampkarring, Oom Andries in 'n bad water, ens. Maar sy waarskuwing is ernstig, en ofskoon van geen letterkundige, seker van kulturele belang. Hy is ook die skrywer van: _Hoe zij stierven_. VOETNOTAS: [375] Twede Dr. 1919. In afd. IX word by sitate die nommers van die stukke aangegee. Waar nie vermeld nie, word volgens die twede druk gesiteer. [376] Ek kursiveer. [377] Ek kursiveer. [378] E. D'Oliveira: _De Jongere Generatie_ p. 93. [379] t.a.p., p. 94. [380] Edward Garnett: _Friday Nights_, p. 257. [381] D'Oliveira, t.a.p., p. 233. P.N. van Eijck. [382] Prof. Dr. J. Prinsen: _Handboek_^2 ens., p. 554. Ek kursiveer. [383] D'Oliveira, t.a.p., p. 211. [384] Prinsen, t.a.p., p. 671. [385] Garnett, t.a.p., p. 265. [386] Vgl. my artiekel oor die kwessie in _Die Huisgenoot_, Aug. 1922. In sy repliek (_Die Burger_, 4/9/22) slaag Langenhoven daar nie in om die persoonlike element buiten die kwessie te hou nie. Dit word 'n kriewelrige filippika teen "akademiese Fariseërs" en "skrifgeleerde ape", onder wie Kloos, Van Deyssel, Van Eeden en Robbers gereken word!! Hoe weinig begrip Langenhoven van die letterkundige kritiek het, blyk o.a. uit die volgende: "Die grootste vyande van alle kuns is die katedrale (sic!) kuns-eksperte." Die feite wat ek aangevoer het bly onaangetas staan, soos in een van die volgende nommers van _Die Huisgenoot_ aangetoon word. [387] Vir 'n lewensskets kan verwys word na Dr. E.C. Pienaar: _Taal en Poësie_^2 ens, p. 300 vlg. [388] Voorwoord. [389] O.a. p. 88. [390] Voorwoord. HOOFSTUK VIII. Dierebeskrywing. § 1. A.A. Pienaar. (SANGIRO). Sangiro is in 1894 in die distrik Pretoria gebore. Op elfjarige leeftyd het hy met sy ouers die voortrek na Duits-Oos meegemaak. Groot was die ontberings op die lang trek van die kus af na Kilimandjaro. Eers was dit malaria, toe vrek die trekdiere en eindelik was al die voedselvoorraad op--verweg in wilde bosstreke, waar niks te kry was nie. Kort na die aankoms by Kilimandjaro, waar toe al 'n paar Boerfamielies was, is twee van sy broers dood aan die gevolge van malaria en die ontberings langs die pad. Daar was geen ander maats naby die plaas nie en dus het hy alleen opgegroei tussen die diere. Van die tyd vertel hy: "Die grootste plesier het toe nog bestaan in die jagawonture en die doodskiet. Maar ek het baie behae daarin geskep om jong wilde diere lewendig te vang en aan my gewend te maak. Daardie eerste jare was 'n gedurige worsteling om die vee snags teen roofdiere te beskerm. Dié werk het hoofsaaklik op my gerus. Deur gedurige aanraking--jag en naspoor gedurende die dag en opsit in die kraal snags, het ek natuurlik 'n baie intieme kennis van die roofdiere veral gekry. Hierdie lewe het vier jaar geduur. Toe is ek na Suid-Afrika om te studeer. (Heidelberg, Tvl. en Stellenbosch). Toe ek in 1917 gaan kuier na Duits-Oos, was my lewensbeskouing baie verander. Ek het dit nou swaar gevind om wild dood te skiet, en het die jag alleen nog geniet wanneer dit gevaarlike teenstanders, soos die leeu en renoster geld. Die grootste plesier het ek nou daarin gevind om die diere in hulle eie omgewing gade te slaan. Die gebeurtenisse in my boekie het gedurende hierdie twee jaar plaasgevind. Die stories is waar. Die leeus het ek 'n weeklank elke maanlignag sit en beskou uit 'n boom. Ek kon elke beweging bespeur en later weergee in my boek. Die jagters wat daarin voorkom is my broer, ('n jonger een) en ek self." In 1920 het _Sangiro_ aan die Stellenbosse Uniwersiteit gegradueer. Hy is nou op die redaksie van _Die Burger_, en uit die blad is sy sketse _Uit die Lewe_ bekend. In 1921 het van hom verskyn: _Uit Oerwoud en Vlakte, Sketse uit die Oos-Afrikaanse Dierewêreld_[391]. Daarvan vertel hy: "Die boekie is geskryf in Quarta, Stellenbosch, waar 'n groot verlange na die wildernis van my besit geneem het, sodra ek in 1918 weer teruggekeer het uit Duits-Oos.... Ek kan dit nie help nie, maar ek het 'n gedurige heimwee na die wildernis--nou ook weer." So skryf _Sangiro_ net na sy terugkeer van 'n lang jagtog. Die jag was egter bysaak en die volgende keer neem hy miskien net sy kamera saam. _Sangiro_ is die bynaam wat die Kaffers hom gegee het. Sketse uit die Oos-Afrikaanse Dierewêreld. M.H. van Campen het opgemerk, dat in die loop van die eeue die beroemdste skrywers die dierewêreld "nimmer om zich-zelfs-wil in literaire kunst" uitgebeeld het nie. In die Pancatantra, die fabels van Aesopus, die Reinaert-sage en ook vir La Fontaine is die dier alleen van belang "voor zoover het als acteur te gebruiken viel, wien een _menschelijke_ rol kon worden toebedeeld."[392] "Zeer zeker ging al dezen schrijvers het eigenaardige van het dier-leven niet onopgemerkt voorbij, maar dat leven zagen zij niet als een schoonen stroom, machtig, diep en hunner aandacht ten volle waardig, ook al hadden zij er nooit de _spiegeling_ van der _menschheid_ gelaat in gezien.... De dieren spelen (in de Indo-Europeesche dierensage) wel de eerste rol, maar die dieren denken en handelen met _menschelijk_ verstand, die dieren zijn _verkapte menschen_, zijn _menschen in een dierenhuid gestoken_, gelijk in Rostand's _Chantecler_." Natuurlik erken Van Campen dat "door spel en tegenspel dezer als 't ware psychologisch-_kunstmatige_ en _niet_ naar de doorgronde-werkelijkheid gebeelde dierfiguren, tafereelen van tot schoonheid gestegen schalkheid, satyre, wijsgeerig en _mensch_-kundig inzicht ontstaan (zijn), die voor geen andere werken van letterkunde onder hebben te doen." In die diere-epos en diereroman van ons tyd word die dier om sy eie ontwil uitgebeeld. Jack London se _Pittah_ noem Van Campen: "een dierenverhaal, dat ons den schrijver doet zien, zóó verzonken in de contemplatie van het _dier_-leven, dat _dit_ op het allereerste plan van het werk staat, en de _menschen_ er slechts in optreden voor zoover zij invloed hebben op geest of lichaam van het dier." So langsamerhand het daar 'n uitgebreide literatuur ontstaan, heeltemal gewy aan diere van allerlei soort. Charles Derennes raak in sy _bestiaire sentimentale_ selfs in geesdrif oor 'n vlermuis en in _Le Roman de la Rivière_ van Georges Ponsot is die held 'n jong snoek. By sommige kunstenaars is dit die herlewing van die ou pastorale idee, 'n wegvlugtery uit die smoor-atmosfeer van die moderne beskawing. Edward Garnett vertel ons van W.H. Hudson "who, (flings) off the soiled dust of our human thoroughfares, and (goes) into nature's wilderness to escape the sight of the _pale civilized faces_, with the mean round of petty human interests of their _artificial indoor lives_."[393] In Suid-Afrika met sy wyd uitgestrekte vlaktes, wat nog so dun bevolk is, kan daar van so 'n motief egter geen sprake wees nie. By ons is daar nog maar weinig "kinderen van weelderige overbeschaving",[394] want die grootste gedeelte van die volk leef nog in landelike eenvoudigheid. Maar deur die gedurige rondtrekkery in woeste streke het die Boere in intieme aanraking met die natuur gekom, en had hul die geleentheid om die lewe van die groot wild van naby te bestudeer. In ons letterkunde is daar dan ook tallose jagverhale. Maar so 'n digterlike gees soos Sangiro is nie tevrede met die optekening van sy jagervarings nie. Deur 'n langdurige verblyf in woeste streke geraak hy onder die mistieke bekoring van die oerwoud, gaat hy geestelik heeltemal op in die geweldige drama van die natuur. "Man ... can only enter into the vast world of (nature's) myriad sentient life by employing all the old emotional tools--his sense of mystery, love of beauty, poetic imagination, and human love--to supplement and vivify the _impassive_ truths of Science."[395] Dit is wat Sangiro doen. 'n Leeu is vir hom nie alleen "'n aantreklike wit" en "na 'n goedgeslaagde skoot ... 'n stuk dooie vleis" nie, maar in elke leeu sit "'n fyn georganiseerde lewe ..., 'n persoonlikheid in sy soort ruim so interessant as dié van die mens" (p. 83). "Ook onder die wilde diere bestaan daar 'n soort van geesteslewe, wat die opmerksame waarnemer telkens weer met verwondering vul; vir hom word dit naderhand moontlik om die diere se gewaarwordinge uit hul uiterlike beweginge te verstaan" (Voorwoord). Maar Sangiro is veel meer as 'n "opmerksame waarnemer"; sy liefde vir die diere maak hom die digterlike vertolker van al hul emosies en instinkte en deur middel van sy plastiese uitbeelding laat hy ons dit ook navoel. "Wild nature's life being a natural drama of instinct, an unceasing play of hunger, love, battle, courtship, fear, parental emotion, vanity, and most of all, perhaps, pure enjoyment of physical powers, it is obvious that every man who is irresponsive in his feelings, or possessed of a dull artistic imagination, or weak aesthetic sensibilities, must remain practically aloof from wild nature and its infinite feast of characteristic displays."[395] Edward Garnett het in die aangehaalde artiekel duidelik aangetoon, dat die noukeurige wetenskaplike waarnemings van die beroepsnatuurkundige aangevul en vertolk moet word deur artistieke en poëtiese verbeelding. Tot die wetenskaplike ondersoeker sê hy: "You tell us countless facts about the laws of life, but the actual spirit of life, its living feeling, which is the essential volatile principle of life, can never be fully assessed by you." Dié artistieke verbeelding en innige aanvoelingsgawe besit Sangiro en daarom is sy sketse ook 'n kunswerk geword.[396] Hoe diep en innig die liefde vir diere kan word, blyk uit die volgende verklaring van Dr. Jac. P. Thijsse: "Ik heb nu al zoovele voorjaren met de vogels bewust meegeleefd, dat ik ook de Aprilmaand min of meer op vogelmanier gevoelen kan en ik voel 's morgens bij 't ontwaken, welke vogels in den nacht aangekomen kunnen zijn."[397] In die eerste skets beskryf Sangiro die lotgevalle van 'n leeufamielie. In al hul houdings het hy die diere bespied, op al hul dwaalpaadjies het sy oog hul gevolg. Die speelse vrolikheid van die kleintjies, die versigtige sluipgang op die jagveld, die kennismaking met nuwe vrinde en die nagtelike smulpartye word op mooi realistiese wyse geteken. Hy probeer om al die fyn klanknuanserings in die leeuegebrul te verstaan. Wanneer hy die smart van die trotse bosreuse oor 'n doodgeskiete wyfie beskryf, die hulpelose verlatenheid en swerftogte van die bangerige kleintjies, dan bereik hy 'n diepte en innigheid van plastiese uitbeelding waar 'n roerende skoonheid in bewe. Die langsame ontplooiing van die jaginstink by die jong diertjies word met treffende waarheid geskilder. Die wilde natuur waarin die geweldige dieredrama afgespeel word is nie alleen dekor, is nie louter omlysting nie, maar maak onafskeidelik deel uit van die handeling. In die stilte van sy donker wegkruipplek, in die lange ure van sy spannende nagwake het die geheimsinnige gees van die wildernis hom aangeraak. Hy het die glans van die maanspatsels oor donker blare gesien, die wegskuiwende skaduwees in hul trage gang gevolg; die blitsoë van getergde leeus het hom laat huiwer; die geritsel van die gras, die gekreun van die bome, die jagkrete van al die oerwoud-bewoners het hy leer verstaan; die slagtande van gulsige hiënas het hy hoor kners op die afgevrete bene van hul prooi. En deur die skoonheid van sy woord laat hy ons dit ook alles sien en hoor. "Ek sou ... vandag die geweer opsy laat en net met kamera en dagboek ter hand 'n beeld uit die daaglikse lewe van die oerwoudbewoners probeer opvang." (p. 169.) So ontstaat die skets: _In die Oerwoud_. By 'n reënpannetjie is sy wagplek en al die lewe rondom hom word met raak trekke geteken, terwyl ook die hele atmosfeer van die oerwoud goed aangedui word. Die derde skets _Renosterlewe_ is 'n deurlopende verhaal van die vrindskap tussen 'n renostertjie en 'n jong seekoei, wat albei hul ouers deur die koeëls van die jagters verloor het en troos en veiligheid in mekaar se geselskap vind. Al hul awontuurlike ondervindings op lang swerftogte deur oerwoud en oor vlaktes word met liefdevolle oorgawe in treffende tafereeltjies uitgebeeld. Die hele tropiese omgewing met sy miljoene dier-bewoners en weelderige plantegroei word vir ons 'n skone realiteit, trillende van intense lewe tot in sy donkerste wegkruipplekkies. In so 'n geweldige oerwoud is die mens maar 'n nietige stippeltjie, en in die atmosfeer van plegtige stilte, waar elke geritsel 'n betekenis het vir duisende ore, besef ons, "that man's mind, though the most marvellously complex instrument of all, is still, as it were, but a human eyelet hole, through which the Universe can only be refracted back to us in certain aspects of its incalculable whole."[398] Hoe dankbaar moet ons wees, dat daar kunstenaars soos Sangiro is, wat ons nader aan die natuur bring, wat ons iets laat begryp van die intieme lewe van die diere. Hy is op die jagveld nie alleen 'n vernielende oorwinnaar nie, aangehits deur 'n primitiewe uitroeiingsinstink, maar ook die digterlike aanskouer, wat voel dat daar in die krioelende lewe om hom heen skoonheid te vind is. Dat hy protes aanteken teen die onridderlike praktyke van party jagters kan ons verstaan.[399] Maar sy hele boek is so 'n welsprekende aanklag teen menslike wreedheid, dat 'n direkte pleidooi, wat ook uit kunsoogpunt nie kan goedgekeur word nie, oorbodig is. Treffend is die tekening van die eensame renosterwesie. "Sy ongeduldige geproes, waarmee hy eers die seekoeitjie wou uitlok, onderwyl hy opgewonde op die oewer ronddrentel en die sagte brak vol ronde spoortjies trap, het langsamerhand, namate sy maat verder en verder swem, in 'n smekende gepiep oorgegaan.... Nog 'n rukkie staan die donker figuurtjie daar op die wit brak, af en toe sag kwiekende onderwyl hy oor die water staar, die knoestige koppie vooruitgestrek in 'n poging om verder te sien met die klein ogies. Eensaam en verlate genoeg lyk hy, met sy kneukelige dik lyfie, gerimpelde moddervelletjie en swaarmoedige renostergesiggie" (p. 204-6). So vind Sangiro vir al die woudbewoners die juiste, tekenende woord. Van 'n gekweste seekoei kry ons die volgende realistiese skildering: "In stomme wanhoop-staar hang die massiewe kop omlaag, die verbryselde kakebeen bloederig-kwylend in aanhoudende vergeefse poginge om tande op mekaar te knars." (p. 225.) Ook die atmosferiese verskynsels, die tropiese sonsondergang, die miswolke teen die hang van die berge, die sombere reënseisoen laat Sangiro in fyn stemmings-beskrywinge vir ons leef. "Dae het verbygegaan, en nog duur die sonskyn. Met die groei van die maan het die weer skielik verander, en na 'n week van woeste, stikdonker nagte en droefskemerige reëndae wasem die oerwoud weer geur uit onder 'n sonnige safierhemel; en wellustige dae word gevolg deur toweragtige maanlignagte, wanneer vuurvliegies oor 'n misties-glimmende watervlak dans en dowwe eggo-klanke van nagdiere onder 'n donker, vogtige oerwoud rondom weerklink." (p. 229.) Mens voel dat die skrywer sy gedagtes gekoester het, sy woorde liefhad en hul met sorg neergeskryf 't. Daar is 'n vloeiende buigsaamheid, 'n musikale streling in sy sinne. Telkens word ons verras deur raak seggingskrag en fyngevoelige uitbeelding, sonder dat aanstellerige en bygemaakte woordpronksels die klare eenvoud van sy styl bederf. 'n Enkele maal skryf hy aan die diere miskien te spesifiek menslike gevoelens toe, en soms twyfel ons aan die juistheid van sy psigologie. "Die renostertjie (staan) nog snuiwend in die rondte, gereed om te storm ... en heeltemal seker dat hy nou vreeslik boos en luidrugtig is." (p. 233.) In so 'n geval bring die skrywer sy eie waarneming op die dier oor en oortuigend is dit seker nie. Maar daarteenoor staan, dat hy hom so ingeleef het in die diereverstand, dat sy intuïesie hom selde op 'n dwaalspoor bring. Oor die beeldspraak nog 'n opmerking: maak dit nie 'n komiese indruk nie, as ons lees dat renosters "in alleryl die _hase_pad gekies het"? (p. 188.) § 2. Hans Anton Aschenborn. Aschenborn is in 1888 gebore in Kiel. Sy vader is 'n Duitse admiraal. In Mecklenburg het hy op 'n groot landgoed prakties leer boer. Van Prof. Burmester in Kassel het hy skilderles gehad en sedert 1910 boer en skilder hy in Suid-Wes-Afrika. Op die gebied van die artistieke afbeelding van ons wilde diere is hy 'n baanbreker en verskeie uitgawes is al deur hom geïllustreer.[400] In 1921 het verskyn: _Uit die Lewe van 'n Gensbok_, die eerste van 'n reeks, waarin Aschenborn ook die koedoe, wildebees en eland wil beskryf en afbeeld. "Die gensbok het ek op my plaas in Suid-Wes so noukeurig gadegeslaan, dat hy vir my 'n intieme vriend geword het", verklaar hy in sy voorwoord. Maar so 'n woordkunstenaar soos Sangiro is hy nie. Sy boekie is van meer betekenis vir die skilderkuns as vir die letterkunde. In eenvoudige, soms gebrekkige taal skets hy 'n paar insidente uit die lewe van 'n gensbok. VOETNOTAS: [391] Oorspronklik in _Die Huisgenoot_ verskyn. [392] Over Literatuur, Twede Bundel: _Pit-tah, De Grijze Wolf_, door Jack London, p. 205 vlg. [393] _Friday Nights_: Hudson's "Nature Books," p. 15 vlg. [394] Vgl. J.H. van den Bosch, Inleiding by Hooft's _Granida_, Zw. Herdr. [395] Garnett, t.a.p. [396] Wanneer hy ons in sy voorwoord verseker, dat die verbeelding geen rol speel nie, dan bedoel hy alleen dat sy interpretasie op self waargenome feite berus. [397] _Het Intieme Leven der Vogels_, p. 221. [398] Edward Garnett, t.a.p. [399] Vgl. o.a. p. 83 vlg. [400] Ontleen aan _Die Huisgenoot_ Des. 1920. HOOFSTUK IX. Reisbeskrywing. § 1. A.J. Jacobs. Reisavonture op Land en See deur 'n Dómine, (1920). Volgens _De Goede Hoop_, Augustus 1919 is _Dómine_ die skuilnaam van A.J. Jacobs. Hy het oor Madeira 'n reis gemaak na Buenos Aires en vandaar na die Boerekolonie in Argentinië om vir die geestelike belange van die uitgewekene te sorg. 'n Lywige boekdeel het hy nodig om al sy ervarings te vertel. En dan betreur hy dit nog, dat hy nie alles haarfyn kan meedeel nie! "Dis tog jammer dat hulle nog nie 'n instrument soos 'n gramafoon uitgevind het nie, wat mens op reis by jou kan dra nie. Dit moet nes 'n sakkamera wees en daarmee moet mens _alles wat jy hoor kan opvang en bewaar_. Daar gebeur so baie dinge, wat mens hoor en dis moeilik om alles akkuraat weer te gee."[401] Die neiging om _alles_ mee te deel is juis _Dómine_ se fout. Hy veronderstel, dat tallose besonderhede, wat vir hom persoonlik van belang is, ook die leser sal interesseer en weet eenvoudig van geen ophou nie. En dit is jammer, want hy het ongetwyfeld slag om 'n anekdote smaaklik te vertel, soms met so 'n droog-humoristiese draaitjie, dat iedereen daarby moet glimlag. Maar sulke onderhoudende gedeeltes lê diep toegepak onder wavragte van onbelangrike sake. So kry ons b.v. allerlei banaliteite oor die _Saxon_; tot selfs die tonnemaat van die skip word meegedeel! (p. 18.) Soms lyk dit of die skrywer hom 'n klein agterveldse leserskring voorstel, wat hy met groot syfers kan dronkslaan! Is dit nou nodig om nog in 1920 te vertel: "Eendag is die pond sterling veel meer waard as op 'n ander keer"? (p. 61.) Dit is maar een voorbeeld van die tallose uitweidings, wat allermins op 'n fris oorspronklikheid kan aanspraak maak en eenvoudig 'n herkouery van oorbekende sake word. Soms lyk dit weer of die skrywer 'n handleiding vir toekomstige emigrante wou skryf.[402] Hy gee selfs kook-resepte![403] En so word sy reisbeskrywing 'n sonderlinge byeenskraapsel van allerlei wysheid. Dat _Dómine_ op spellinggebied geen deskundige is nie, blyk al uit die tietel van sy boek. Afgesien van die tallose drukfoute kry mens op byna iedere bladsy rariteite soos die volgende: "vollende, dokse, hemdjie, kerritse, nuwes, baik, stadte, raste (i.p.v. rasse), geflatter" ens. Ook anglisismes is volop en dwarsdeur die boek stuit mens telkens op sinne waarin die negatief, woordskikking en voorsetsels verkeerd is. Lomp uitdrukkings soos "puur bloed inboorlings" (p. 169), "die besnedenis van sy gesig" (p. 148) ens. toon duidelik, dat _Dómine_ sy taal glad nie beheers nie. Hoe sou hy anders so iets, soos die volgende kan skryf: "Verre van in 'n soort afsondering, as in 'n groewe, vas te sit, het hulle met hul sedelike en nywerheids talente gewoeker. Die rykes het die armes voortgehelp deur onderlinge geselskappe om hout te saag, land van bosse rein te maak en alle soorte ambagte te beoefen." (p. 184.) Natuurbeskrywings kom daar baie in die boek voor, maar gewoonlik word die land uit die oogpunt van 'n boer gesien. "Die plek waar ons sou staan, was besonder waterryk; groot kuile en helder strome loop deur die ganse breedte van die kañedón of vlei. 'n Boer se hart sal bly word, as hy die rykdom van gras en water kan aanskou" (p. 227). Hy is gedurig in die stemming van 'n boer, wat 'n nuwe landstreek opneem om die beste plek vir 'n plaas uit te soek, en ondertussen bereken watter soort boerdery daar die voordeligste sal wees. In 'n handboek vir emigrante sou sulke aanwysings seker onmisbaar wees, maar die skrywer wou tog iets anders gee. As hy by die glanspunt van sy reis kom, en sy tog oor die mere en deur die oerwoude moet beskryf, is hy 'n opmerksame toeris, wat gedurig syfertjies en berekeninge in sy sakboek opteken. "Die formasie van mere tussen hoë berge is in veel opsigte merkwaardig. Op gesag van Delgado weet ek dat hierdie een 12,000 vt. bokant die oppervlak van die see geleë is" (p. 174). Gevoel vir skoonheid het hy ook, maar wanneer dit tot uiting kom, blyk sy volslae magteloosheid as taalkunstenaar. "Alles skyn omtower in iets onnatuurliks, denkbeeldigs, fantasties!... Nee, geen kunstenaar kan op die doek verewig, wat daar ieder dag afgespeel word nie. Die Skepper wat daardie _onbeskryflik heerlike gloed_ van lig as met 'n towerslag op berg en bos heenwerp ... laat Sig nie naboots nie!... Bokant ons hoofde _ver_skiet bundeltjies agterblywende sonstrale _ver_by.... Dit word aand en die stil maar _guur lug voel skerp_ teen hande en gesig.... Van alles wat mens sien en ondervind, skyn die bloedsomloop vinniger en warmer in sy werk te gaan: _geen_ honger of _koue_ hinder in hierdie towerwêreld nie...."[404] Wie sou nou in só 'n omgewing praatjies verkoop oor honger, kou en bloedsomloop--en nogal teenstrydige praatjies ook! "Majestueuse en reuse-berge, ontsaglike kratermond, onpeilbare diepte, toweragtige effek" ens.--dit is almal holle frases, wat ons gladenal nie kan ontroer nie. By die beskrywing van die oerwoud kom die sakboekie weer te pas. Die "sirkelvormige bek van die onderaardse blaasbalk ('n krater) moet enorm groot wees ..." (p. 177); ongelukkig kon _Dómine_ hom nie meet nie! Maar die bome is 150 vt. hoog, die uitholling vir die pad 20 vt. diep en die boomstamme lê 15 vt. dik op mekaar gestapel in 'n moerassige plek. "Een boom was 6 vt. dik, as die vet humus van varens en struikgewas wat daaraan kleef, meegereken word". Sulke duimstokbeskrywings kan nou eenmaal geen "onvergetelike afdruk op die geheue" maak nie. Dit doen _Sangiro_ wel, al meet hy sy bome nie. Beter slaag _Dómine_ as hy die toestande en gewoontes in Suid-Amerika beskryf. Hier val sy neiging om oor-akkuraat te wees nie so in die oog nie. Ook die ervarings van die trekkers en hul moeilikhede in die vreemde land het hy op lewendige wyse geteken. VOETNOTAS: [401] p. 85. Ek kursiveer. [402] Vgl. o.a. p. 103 vlg. [403] p. 173. [404] p. 175. Ek kursiveer. HOOFSTUK X. Historiese Prosa. § 1. Inleiding. Reeds voor die oprigting van die _Genootskap van Regte Afrikaners_ het 'n paar voorstanders van die moedertaal gewerk aan _Die Geskiedenis van ons Land, in die Taal van ons Volk_.[405] By die verskyning van die boek in 1877 word opgemerk: "Engelse, mar gen Hollanse Geskiedenis van ons land bestaan daar tot nog toe. En dat ons op die Engelse Geskiedenisse nie so mar o'eral kan afgaan nie, sal elke leser wel sien voor hy ons boek uitgelees het." Nog lange jare het dit geduur voordat Theal en Cory dié uitspraak in sy algemeenheid geloënstraf 't, en telkens moet ons historisie nog optree teen 'n uitgebreide laster-kampanje. Preller het op een van die oorsake daarvan gewys in die voorrede by die sewende druk van _Piet Retief_ (1911), waar sprake is van "die gaotiese en primitiewe toestand waarin ons openbare dokumente-versamelinge asnog verkeer.... As die dokumente beskikbaar was ... dan is daar net een geskiedkundige waarheid bestaanbaar; dié naamlik, wat stap vir stap gesteun staan op die oorspronklike stukke."[406] 'n Stelselmatige geskiedverdraaiing wortelende nie alleen in politieke animositeit nie, maar met voorbedagte rade as politieke wapen gebruik--dit is een van die grootste prikkels wat tot historiese studie aangespoor 't. Die navorsingswerk van ywerige historisie met liefde en groot opoffering gedaan, het 'n felle lig gewerp op ons _eeu van onreg_. Onder sulke omstandighede is dit verstaanbaar dat naas die besadigd-wetenskaplike weerlegging ook die bitterste verontwaardiging opgelaai het. Die verhoogde belangstelling in ons vaderlandse geskiedenis is 'n uiting van die groeiende volksbewussyn, want eers wanneer 'n nasie volkome oortuig is van sy eie selfstandigheid ontwaak die begeerte om die helde van die wordingstydperk te eer. Die grootste gedeelte van ons historiese prosa bestaan dan ook uit biografieë. Rondom groot figure soos Piet Retief, President Steyn, Generaal De Wet en ander word die geskiedenis van 'n hele tydperk gegroepeer. Die historisie wat daartoe bygedra het om die eer van ons nasie te rehabiliteer en aan die volk 'n gevoel van eiewaarde en selfrespek te gee kan reken op die eerbiedige hulde van 'n jonger geslag, wat nog maar gister verlos is van die benoude nagmerrie van hul skooljare. En hul aantal is veel groter dan die wat vir die volgende paragrawe in aanmerking kom. Hier word alleen 'n oorsig gegee van die vernaamste historiese werke in Afrikaans onder die Twede Beweging en 'n ondersoek ingestel na die _letterkundige_ gehalte daarvan, 'n Bespreking van die historiese waarde val buiten die kader van hierdie werk.[407] Dit spreek natuurlik vanself, dat ook die dorste kroniek vir die historikus groot waarde kan hê. Die herstelling van die Voortrekkerskerk in Pieter-Maritzburg en die inrigting daarvan as museum, die Vroue-monument en tallose ander gedenktekens--dit is maar 'n paar bewyse, dat die Afrikanervolk ontwaak tot 'n besef van die betekenis van sy nasionale verlede. Die oprigting van die Historiese Bond in 1920 met die doel om bronne op te spoor en te versamel, die tiende druk van Preller se _Piet Retief_ in dieselfde jaar is ook tekens in dié rigting, terwyl op die jaarlikse Dingaansvierings die tradiesies van die voorgeslag bestendig word. * * * * * ='n Nuwe nasie het besit geneem van sy erfporsie en is besig om sy geestelike onafhankelikheid uit te werk! Die Afrikaanse Bestemming is "wyd en breed soos die Afrikaanse veld=."[408] § 2. Gustav Schoeman Preller. Preller is 4 Okt. 1875 gebore op die Plaas Klipdrif, distrik Pretoria. Sy oorgrootvader Preller was wat ons ou mense nou nog 'n "blommesoeker" noem, d.i. natuurkundige. Hy het aan die Kaap gewoon, terwyl die grootvader veeboer geword 't in Natal, waar sy Friese beeste die aandag getrek 't. Komdt. Robert Preller ([oorlede] 1916), die vader van die skrywer het na die Vrystaat verhuis en in die oorlog onder Genl. De la Rey gedien. Hy was getroud met 'n dogter van H. Schoeman ([oorlede] 1890), wat met die Voortrek saamgekom 't en in die tyd van President Pretorius generaal en waarnemende president geword 't. Gustav Preller se eerste herinneringe gaan terug na 'n plaas in die nabyheid van Standerton, Paardekop, wat destyds aan sy vader behoort 't. Op sy vyfde jaar is hy te perd met sy vader saam na die Swasielandse bosveld. In 1886 is hulle verhuis na Rietspruit, ook in die distrik Standerton. Toe kort daarop hy en sy suster egter moes skoolgaan, het sy vader die skaapboerdery opgegee en dorp toe gegaan, omdat losjies vir die kinders nie te kry was nie. In 1891 gaan die famielie na Pretoria, waar Gustav eers 'n rukkie in 'n Boere-winkel gewerk 't, toe op 'n prokureurskantoor en later in staatsdiens getree 't. Voordat hy egter sover was moes hy verskeie jare hard werk onder private onderwysers en ook daarna het hy sy studie voortgeset. Hy was eerste klerk op die hoofkantoor van mynwese toe die twede vryheidsoorlog uitbreek. Dié stryd het hy meegemaak met die derde battery van die staatsartillerie tot vier maande voor die vrede, toe die hele res van sy afdeling oorrompel en gevangegeneem is. Na sy terugkoms uit Indië was al wat hy besit 't skoon weg. Op versoek van Eugène Marais word hy toe redakteur van _Land en Volk_. Voor die oorlog al het hy dikwels artiekels geskryf vir die koerante en tydskrifte--dikwels in Engels!--o.a. in _The Moon_ en _De Pers_. Vir _De Volkstem_ het hy gedurende enige jare al die mynnuus gelewer en _Land en Volk_ voortgeset tot Maart 1903, toe hy subredakteur van _De Volkstem_ word, 'n pos wat hy vandag nog beklee. Die meeste opstelle en stories wat tussen 1905-'10 in dié krant verskyn 't as feuilletons is van sy hand. Die bekende artiekels getietel: _Knop oor Landsake_ is ook van hom. Hy is lid van die S.A. Akademie, van die Historische Genootschap in Utrecht en die Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde. Van hom het verskyn: _Laat 't ons toch Ernst Wezen_ (1905); _Piet Retief_ (1906); _Baanbrekers_ (1915); _Kaptein Hindon_ (1916); _Dagboek van Louis Trigardt_ (1917); _Voortrekkermense_ I en II (1918 en 1920); _Generaal Botha_ (1920). Saam met Dr. Engelenburg het hy ook geskryf: _Onze Krijgsofficieren_ (1903) en _De Familie Kruger_ (1904). _Charley's Aunt_ het hy vertaal, (_Piet s'n Tante_), _Les Héritiers Rabourdin_, (_Erfgename van Erasmus_) en _Jock of the Bushveld_ van Sir Percy Fitzpatrick. Die voortrekkers-rolprent is onder sy leiding opgestel. In 1919 het hy met C.J. Langenhoven geskryf: _Twee Geskiedkundige Opstelle_. Op sy aandeel in die taalstryd en sy werk as redakteur van _Die Brandwag_ is alreeds gewys.[409] Sy vernaamste werksaamheid is op geskiedkundig terrein en sy navorsings oor die Voortrekkersperiode veral verseker hom 'n plaas as baanbreker onder die Afrikaanse historisie. "Uit 'n aantal oorspronklike historiese dokumente, in die koerant (_De Volkstem_, 13 Des. 1905) openbaar gemaak ... is langsaam gegroei" die kloeke boekdeel _Piet Retief_, waarvan die oplaag in 1920 al veertienduisend eksemplare bereik 't.[410] "Sedert die tyd (1905) het daar ander werke van Preller oor die Voortrek gevolg. Want hy set sy arbeid onvermoeid voort.... Wie op sy studeerkamer kom, sal kan sien die reeks gekatalogiseerde lewens van Voortrekkers, soveel moontlik met die portret of portrette van die betreffende man of vrou daarby.... Preller leef =in=, leef =vir= daardie tyd. Die naspeur en die bekendstel daarvan het langsamerhand sy eintlike lewenstaak geword, sodat ons vandag oor die lengte en breedte van ons land tevergeefs sal soek na die eweknie van Preller as kenner van die Voortrek en sy mense, tot selfs van die kleredrag wat in die tyd gedra is."[411] 'n Hele reeks belangrike dokumente oor die Voortrek het Preller bymekaar gemaak in Voortrekkermense, I en II, (1918 en 1920).[412] Daarin kom o.a. voor die herinneringe van Van Gass, J.H. Hatting, L.C. de Klerk, Karl Trichardt, Anna Steenkamp en 'n herdruk van Erasmus Smit se dagboek. Die laaste is oorspronklik uitgegee deur Ds. H.F. Schoon (1896). 'n Groot gedeelte van die gegewens het Preller in sy _Piet Retief_ verwerk. L.C. de Klerk het hy in 1908 "teruggeneem naar die Natalse slagvelde Van die Voortrek, en dáar ter plase opgeskryf wat hy daarvan te vertelle had" (I, p. 211). "Hier had ik een van die Voortrekkers op die eienste grond van die Voortrek; my doel was om, as 't kon, die ander Voortrekkers _as mense_ daar te sien herleef, inplaas van die steriotiepe "itinerant prayer-meeting", waar ander van vertel." (id., p. 212.) Die dokumente stel ons in staat "om die Voortrekkers te leer ken soos hulle hulself gesien het, op die trek, in die laer, op die jag en in die huislike kring; aan hul arbeid, hul godsdiens en vermake, in hul gewoontes en in die kleredrag van hul tyd. Buitendien verskaf 't uitsluitsel oor tal van belangwekkende historiese gebeurtenisse" (id., p. 1). Die krietiese opmerkings van Preller getuig van groot skerpsinnigheid en 'n intieme kennis van die voortrekkerperiode. In die twee dele het hy dokumente van die grootste belang op wetenskaplike wyse uitgegee. Op dieselfde manier het hy ook (1917) in opdrag van die Akademie uitgegee die Dagboek van Louis Trigardt (1836-8). "Vir die kennis van ons volk besit ons uit die tyd van die Voortrek geen ander dokument wat hiermee te vergelyke is--die daaglikse aantekeninge van 'n Afrikaner wat die grote, ja grootse in die historie volbring sonder dit nogtans as bewuste doel voorop te stel, maar tevrede is om 't vanself, as dominante gevolg van sy handeling voor 'n dag te laat tree uit 'n kroniek van die kleine" (p. XI). Preller toon verder aan hoe belangrik die _Dagboek_ is "vir ons kennis van die inboorling bevolking van Transvaal, vir verskeie seer merkwaardige historiese uitkomste, vir (ons) aankomende nasionale letterkunde, vir die volkekundige en ons kennis van Suid-Afrikaanse meteorologiese toestande." (XII vlg.). Die belangrikheid van die _Dagboek_ word seker aanmerklik verhoog deur die voortreflike inleiding en note, asook deur die feit dat die teks op 'n wetenskaplike wyse behandel is. Ontroering tril daar in die woorde waarmee die resultate van Trigardt se trek beskryf word: "Die voorste Voortrek is volbring! Dis slegs 'n Verkenning gewees vir die Afrikaner,--van die Vryheid en die See. 'n Verkenning egter, net soos dié van Piet Retief, wat nie vrugteloos is nie.... Hans van Rensburg se ongelukkige trek had tot eind-bestemming die oseaan; en die 49 manne, vroue en kinders wat daar aan die Limpopo-boorde geval het onder die Soeloe-asgaai, was die eerste dúre offer wat die Boere Nasie gebring het aan 'n ingeskape vryheidsdrang. Trigardt se trek en ál die mensewee, wat uit hierdie Dagboek soos 'n seëning oor die nageslag saggies snik, was aangeleg op éen-selfde hoë nasionale Bestemming...." (CXXVI vlg.) Piet Retief, (1906). Dit is Preller se hoofwerk, wat hy met jarelange ywer en groot liefde tot stand gebring het. Alles wat van die groot Voortrekker bekend is word meegedeel. Maar uitsluitend biografie is dit allermins. Ons kry 'n volledige beeld van die moeilikhede op die Kaapse grens, die oorsake van die Trek, die onderlinge verhoudings en geskille tussen die aanvoerders, die internasionale status en grondwettelike instellings van die Trekkers, die moeilikhede van hul togte en hul betrekkinge met die naturelle. Die gebeurtenisse wat aanleiding gee tot Dingaan se groot verraad word haarfyn uitgepluis en die konklusies van die skrywer se ondersoek op helder wyse uiteengeset en gestaaf. Ook die gebeurtenisse na Retief se moord tot aan die Bloedrivierslag word beskryf en die betekenis van Retief se optrede bepaal. Dit gaan uiters moeilik om objektief te staan teenoor 'n boek soos _Piet Retief_, want die tragedie daarin uitgebeeld is op sigself al só roerend in sy dramatiese afwikkeling en só betekenisvol vir die lot van ons nasie, dat selfs 'n uitgedroogde kroniekskrywer sonder 'n vleugie verbeelding nog daarin sou slaag om ons die grootsheid van die worsteling te laat gevoel. Dit het Preller blykbaar ook besef, want hy gee 'n onopgesmukte verhaal, in sober gehoue styl waarin die tragiese gebeurtenisse self tot hul reg kom, sonder dat die aandag afgelei word deur bykomstige woordfraaiigheid. Treffend is dit veral by die hoogtepunt van die verhaal, waar in die beskrywing van die oorrompeling deur die dansende kaffers alleen 'n joernalistieke draaitjie in die styl hinderlik is. In 'n _Volkstem_-artiekel mag so 'n uitdrukking soos "die welwillende leser" (p. 272, 10^de dr.) op sy plek wees--híer seker nie! Nadat die posiesie van die _dramatis personae_ aangegee is, word die dansbeweging mooi beskryf: "Drieduisend pare voete kom in forse beweging om tyd te hou na 'n wild-eentonige maatsang, wat al naarder en wilder word na gelang Dingaan se improwisasie hul opwinding aanspoor, sodat naderhand die nugtere aarde dril en dreun onder die neergehurkte Boere...." (p. 273). Wanneer Retief protesteer as "die bokspringende rye" teen sy vrinde aanstort in hul lawaaierige dans, vervolg Dingaan sy onheilspellende deuntjie: "Drink, o drink van die bier! Jul brandende kele roep daarom! Drink soveel jul kan; want môre sal jul nie meer drink nie." (p. 274.) Dan klink meteens temidde van die "barbaarse orgie" die fatale sein: "_Boelàlánie abatágatie_!" Juis deur die sobere eenvoud in die styl, die kalme weergawe van die historiese besonderhede raak die toneel ons tot in die hart, moet dit ook iemand van 'n ander nasie raak. Saggies huiwer die ontroering in die woorde: "Retief ... troue, moedige Retief, regskape, opregte Afrikaner, siel van die aankomende Afrikaner-nasie!--sy marteling moes die onmenslikste gewees het van almal!... Met knopkieries werd hy afgemaak--laat ons hoop vóórdat Dingaan se laaste bevel aan sy afgebeulde liggaam voltrek was!" (p. 277.) Hoofstuk XXIX is 'n meesterlike samevatting van Retief se optrede en die betekenis daarvan. Hier kom Preller se forse styl meer tot sy reg, omdat hy geen historiese dokumente hoef aan te voer nie. Met breë blik oorsien hy die hele Trek en met simpatieke aanvoeling van die Boere-standpunt en lewensbeskouing deel hy in helder, logiese redenering sy gevolgtrekkinge mee. "Piet Retief het 'n nasie gestig; of, as dit histories te veel gesê is, het hy ten minste met volkome bewustheid die grondslag gelê waarop 'n nasie ontstaan is. Hy was idealis in nasionale sin--dit is te sê, hy het hom met die Voortrekkers, met sy volk, duidelik voor oë gestel die nastrewing van 'n ideaal, wat insluit 'n onafhanklike ontwikkeling en voortbestaan van dié volk as nasionale eenheid op die wêreld." (p. 345.) Retief het "die Afrikaanse Bestemming in woorde ontwerp--wyd en breed soos die Afrikaanse veld...." (p. 351.) "Hy is die eerste gewees wat die gebore Afrikaner se nasionaliteit in woorde gebring het, toe hy van Suid-Afrika as sy "vaderland" gewaag het; terwyl die meeste ander die land sowel as hulself nog maar beskou het as 'n volslae willose aanhangsel van een of ander Europese ryk." (p. 350.) Hy het "deur sy werk, sowel as deur sy dood, die Hollands-Afrikaanse Emigrant laat begryp ... dat hy nie somar 'n op sigself rondswerwende eenling is nie, maar deel uitmaak van 'n groot volksverband, met een belang en een bestemming." (p. 355.) Solank daar 'n Afrikaner is "jaloers op sy geskiedenis, jaloers op die waaragtige waarheid daarvan" sal _Piet Retief_ gelees word, want Preller het daarmee 'n duursame monument opgerig van die wordingstydperk van ons nasie. Buitendien het _Piet Retief_ deur sy verskyning in 1906 'n besonder plaas in ons letterkundige geskiedenis. Saam met _Johannes van Wyk_, wat in dieselfde jaar in boekvorm verskyn 't is dit die eerste prosawerk van betekenis onder die Twede Beweging. Kaptein Hindon, (1916). Dit is die _Oorlogsaventure van 'n Baas-Verkenner_, "'n getroue weergawe van die middellike dagboek-aantekeninge van die krygsman self." (Voorwoord). Maar groter waarde het Preller se bewerking: "Die toevallige omstandigheid, dat die outeur die grootste gedeelte van dieselfde gebeurtenisse as Hindon--al was 't ook soms op 'n afstand,--meegemaak 't, (is) vanself bevorderlik gewees aan 'n lewendiger opvatting by die beskrywing dan anders die geval kon gewees 't; en ... 'n gevolgelik dieper ingeleefde voorstelling." Hieraan is dit te danke dat Preller se bewerking van die dagboek nie geword 't 'n eentonige relaas van awonture nie, maar 'n lewendige voorstelling van belangrike episodes uit die twede vryheidsoorlog. Daarby verloor hy nooit die historiese verband uit die oog nie, en word al die alleenstaande oorlogsfeite ingeskakel in die groot geheel. So word dit 'n saamhangende verhaal van die gebeurtenisse tussen 1895 en die vrede van Vereniging. Deur 'n handige gebruik van Engelse bronne, soos die outobiografie van Sir William Butler, geluk dit Preller om tallose belangrike historiese feite te staaf en onverdiende laster aan die kaak te stel. Onder ander word die opstokery van die Kaffers op oortuigende manier bewys. Die tallose heldefeite van Hindon en sy maats word op aanskoulike wyse beskryf. Dit geld ook veral van die veldtog in Natal, wat met groot uitvoerigheid geteken word. Vermaaklik is Hindon se awontuur by die huis van die Middelburgse volksraadslid (p. 291 vlg., 2^de druk). Deur talryke anekdotes, wat 'n helder lig werp op die toestande tydens die stryd en die mentaliteit van albei vegtende partye word die beskrywing van die militêre gebeurtenisse op aangename wyse afgewissel. Hoe mooi Preller daarin slaag om sy veldslag-indrukke te verklank, blyk o.a. uit die volgende: "Die eienaardige dubbele koe-ka knal van die Engelse lee-metfordgewere, wat mens in die begin duidelik kon onderskei van die dowwe mouser s'n énkele dodelike doef-slaggie, smelt nou saam in éen gelykmatige kraakgeluid, wat soos springmielies in 'n vetpot sing deur die laagte en teruggewerp word van die bergkante af, deurmekaar in 'n sware dreuning, waarin net die kanonne-bas naderhand oorheers. By die skansmuurtjes zip-zip die klein koëltjes teen die klippe, en stukkies fluit vrolik een-kanttoe, of 't skuur met so 'n snaakse sing-sangetje skielik deur die lug oorheen, waarvan mens die dodelike vyandskap eers merk as 't raak is, en 'n man inmekaar sak op die grond, of die fyn blaartjes van die mimosa-boompies hier bokant afspat, op die vilthoede" (p. 58). "Bom na bom breek briesend op hul klipskanse uitmekaar, en bars met brullende giering bôkant hul toegewyde hoofde in nydige moment-blitse oop, om hul inhoud oor die Boere uit te braak, soms vyf, ses tegelyk, wat die kante van die kop omkarn in kokende kraters en 'n onweer van skerwe en rotse opjae." (p. 125). Baanbrekers, (1915). Hierdie brosjure, 'n herdruk van _Brandwag_-artiekels bevat "'n Hoofstuk uit die voorgeskiedenis van Transvaal", waarin die moord van ag-en-twintig persone by Moorddrif in 1854 en die belegering van Makapaansgat deur 'n strafkommando beskryf word. By dié ekspediesie was ook Paul Kruger en besonder interessant is die waagstukke wat van hom meegedeel word. Preller moet weer verskillende verdraaide voorstellings weerleg. "Die dinge is verby, en die laster-kampanje het sy uitwerking gehad. Praktiese, materiële voordeel kan 't nie meer aanbring om 't te weerleg nie. Tog is 't tyd om, terwille van die waarheid alleen, 'n oordeel wat op dié manier gevorm werd teen die Boere-volk, in hersiening te neem, en inplaas van die fantasie-beelde van politieke feuilletoniste, of die sentiments-oorweginge van 'n wekelike altruïsme, die onweerlegbare feite alleen te laat spreek" (p. 33). Met die optekening van so 'n "heroiese insident" het Preller ongetwyfeld nuttige werk gedoen. Preller en C.J. Langenhoven het saam uitgegee: Twee Geskiedkundige Opstelle, (1919). Eersgenoemde se opstel oor _Suid-Afrika s'n Boere-Republieke_ is 'n bondige opsomming van die vernaamste feite uit ons geskiedenis in die tydperk 1486-1910. In enkele pagina's word daarvan 'n handige oorsig gegee en juis die snelle opeenvolging van die gebeurtenisse laat 'n sterk indruk van ons "eeu van onreg" na. Langenhoven gee _'n Paar Algemene Oorweginge omtrent Geskiedenis-studie_. Met aanskoulike beelde toon hy aan "dat die hele wilde natuurlewe 'n onafgebroke stryd is" (p. 114.) Een van die vernaamste stellings in die betoog is "dat die geskiedenis 'n eindelose ketting is van oorsake en gevolge wat nie plotseling begin en nie plotseling afbreek nie." (p. 130.) Na 'n paar opmerkings oor die kudde-instink word die ontwikkeling van ons volksbewussyn geskets en daarop aangedring, dat geskiedenis-studie meer behoort te wees as 'n ondersoek van "die blote geraamte van uitwendige datums en gebeurtenisse" (p. 143). "In ons vurige idealistiese vaart word ons skielik nugter geskok teen 'n feit van die guurste en nakendste realisme" (p. 147)--ons honderd-duisend arm blanke naamlik. "Dit is 'n baie ernstige siekte-verskynsel. Die geskiedkundige moet die diagnose van die kwaal vind en daaruit moet ons die remedie soek" (p. 154.) Preller beweer daarenteen in sy _Eksplanasie_: "Die diagnose is egter die werk, nie van die Geskiedenis nie, maar van die Staat. Die geskiedenis word eers daaruit opgebou" (p. XII). Preller wil die statistiese metode van ondersoek op die arm-blankevraagstuk toepas. Generaal Botha, (1920). In hierdie brosjure het Gustav S. Preller 'n paar artiekels oor Genl. Botha verenig. Dit is "meer brokstukke van die boustof (vir 'n lewensbeskrywing) as dat 't aanspraak wil maak op 'n afgeronde behandeling." (Voorwoord.) Hy deel dan verder mee dat hy op hom geneem 't "die byeenbrenge van die materiaal vir 'n uitvoeriger 'lewe' van Suidafrika s'n grootste staatsman". Die brosjure bevat enkele herinneringe van persone wat Genl. Botha intiem geken 't en 'n herdruk van 'n artiekel uit _Neerlandia_ deur Dr. J.H. Kiewiet de Jonge. Daar is meedelings oor die generaal se famielie en kindsdae, oorlogservarings, sy politiek en huislike lewe. In kleine omvang is heel wat interessants bymekaar gebring. * * * * * Vir die kennis van Preller se letterkundige opvattings is van belang een en ander uit sy reeks artiekels: _Eerstelinge--'n Persoonlike appresiasie van J.H.H. de Waal s'n Roman, Joh. van Wyk_. (_De Volkstem_, 18 Aug. 1906 vlg.). _Joh. van Wyk_ is volgens die artiekel "op s'n best 'n vernuftig inmekaar gewarde verhaal van 'n paar mense met hul haat, afguns en liefde, wat s'n 'boeiendheid' ontleen aan die manier waarop dit inmekaar geset is, aan die ontknoping en aan 'n gemaklike verhaaltrant. Die mens-tragedie daarin blyf klein ... die romantiek is partykeer voos, die stylmiddele gebrekkig, die psychologie hopeloos vals." Tog kon hy die kulturele waarde van die roman insien: "Dis net die ding wat ons nodig het om te leer lees. Al die ander sal later kom." Maar dit is merkwaardig, dat hy van die staanspoor af sy mening sonder doekies omdraai uit, en sy letterkundige oordeel nie deur bykomstige omstandighede laat benewel nie. _Eerstelinge_ open die literêre kritiek van die Twede Beweging op waardige wyse. Onder ons prosaskrywers is daar seker weinig wat al in 1906 so 'n fors, persoonlike styl had. Wie kon toe al iets so raak sê, soos die volgende: "Die klompie afgejakkerde woorde ... wat 'n sukkellewe bymekaar gesweet het ...; Die hele wereld bekyk hul van die hopie waar húl op staan; ómdat húl die hang anderkant die bult nie kan sien nie, is die aarde pannekoek-plat op syn pilare gegrondves." Ook met sy _Inleiding tot Jan Celliers_ in _Die Vlakte_ (1908) het Preller 'n kloek stuk prosa gelewer wat uitmunt deur fris beeldspraak en kragtige geluid. Vir sy taalgebruik is die volgende van belang: "Dis glad nie nodig om voor wat hul taal-barbarisme noem ... juis so wild te wees als 'n histeriese jong meisie voor 'n groot miskruier-gogga...." En in sy werk is woorde soos _touchant, subiet, marsiale, parafernalië, imminente, violente, skrupules_ ens. glad nie skaars nie.[413] Oor dialoogkuns maak hy die volgende juiste aanmerking: "Dialoogkuns ... is in algeval nie die nakende natuurlikheid nie; maar, gepaard aan grondige mensekennis die neerslag van 'n skeppende verbeelding; iedere stenograaf sou 'n mens kon verseker dat jij die grootste onsin van die wereld sou hoor als jij presies moes neerskrijf, woord voor woord, wat daar gesproke word...." Dan leg hy die vinger op 'n tegniese fout, wat vandag nog deur byna àl ons verhaalskrywers gemaak word: "'n Techniese fout wat De Waal nou en dan maak is om telkens _self_ so 'n gemoedelike gesprekkie met sijn lesers te hou, wat totaal nie te pas kom nie." Hy wys ook daarop dat De Waal "Adam Tas als historiese figuur ... geen reg laat wedervaar nie." Die volgende pleidooi vir fris beeldspraak is vandag nog net so nodig as in 1906: "De Waal sal in sijn latere werke ... 'n groter en 'n warmer liefde (krij) voor sijn _woord_, voor die afgebeulde, seerrug woord, wat waarlik tog nie meer kan nie. Die sal hij bêre, en alleen gawe, ronde, hele woorde inspan, en mooi agtermekaar, so's 'n span breed-gerugde vaarlandse osse, wat gelijkweg beur om sijn mening te trek en te draag. 'So geseg, so gedaan' ... gaat ons perbeer opvolg, maar als 'n vorm van uitdrukking voor éwig begrawe, en in die uitbeelding van gedagte en gevoel gaan ons altijd soek naar die raakste woorde, en al die verslonste ou plunjes en toiens weggooi.... Gee ons maar 'n kans; ons gaat ons woorde navoel, en wik en weeg iedereen, sodat iedereen naderhand weer inbom, en dreun en gons so's die ko'els van 'n pompom, in plaats van so's 'n uitgewaaide ou stofstorm op ons neer te sak." Word hier nie op tiepies Afrikaanse wyse die denkbeelde van die Tagtigers weergegee nie? Dat Preller dit al _aan die begin_ van die Twede Beweging gesê het, is merkwaardig. En dat die strewe na 'n persoonlike woordkuns by hom erns was, blyk uit al sy prosawerk. Dit sou seker nie moeilik wees om daarin ook pagina's aan te wys, wat nie meer as goeie joernalistiek is nie, bladsye waarin "die afgebeulde, seerrug woord" nog gemoor word, uitdrukkings met die haastigheid van 'n koerantskrywer neergeklits. Maar meestal klink uit sy prosa op 'n eie stem en telkens verras hy ons deur skoonheid van segging en mooiheid van klank.[414] Omdat by ons nog soveel muwwe, onpersoonlike stylkuns is, so 'n oorvloed van "verslonste ou plunjes en toiens", of anders aanstellerige woordpraal, daarom is dit 'n ware verademing om te luister na die harmoniese deining en wieging, wat Preller se periodes vorentoe stoot. Hy is ten minste iemand, wat nie sommer die eerste die beste frases wat in sy gedagte opkom afskryf nie; sy sinne maak nie die indruk van "so gemaak en so gelaat staan" nie; hy hoor nog die taalklanke, deurvoel die nog in hul volle betekenis. Dat Preller historiese gegewens ook kan omwerk tot 'n aangrypende verhaal, daarvan het hy die bewys gelewer in _Moedersmart_.[415] Op treffend-realistiese wyse word daarin uitgebeeld die foltering van 'n moeder, wat die sterwensgeroep van een kind moet veronagsaam om 'n ander gesonde uit die hande van die kaffers te red. In sy historiese werk word die moordlustige bedrywe van die kaffers op saaklike wyse meegedeel, maar hier is dit deur plastiese tekening tot 'n roerende tragedie gegroei. Oor Preller se taalgebruik hoef na die genoemde bespreking van Dr. E.C. Pienaar nie uitgewei te word nie. Op enkele minder mooie uitdrukkings kan hier nog gewys word: "In die tyd het hy en hy alleen in breë en diepe trekke in die kinders van Suidafrika _uitgehou_ die wye omvang van 'n selfstandige Afrikaner-nasie" (_P. R._ p. 350); "Die werke van dié manne ... wat _verminder aan_ die nasionale onbewustheid ... (id. p. 347); "sodat honderde gesinne ... van gebrek sou moes _krepeer_" (id. p. 300); "Die Nylstroom ... wat hier breed is en ruig _bewas_ met bos en riet; twee stamme ... van die oorspronklike ras _afgespring_ (_Baanbrekers_, p. 9, 12); "g'n kopere _bendes_ om begeestering van buite in of uit te blaas nie" (_K. Hindon_, p. 31); "dan kan jy enige tyd jou weg uitkry" (id. p. 293); "In die verdere loop van dieselfde gesprek sê hy te glo, dat...." (id. p. 317); "Weinig wonder, dat baie van hulle die voorkeur daaraan gegee het...." (_Trigardt_, LXXIII); "die welsprekende wond in sy hofie" (_Moedersmart_). § 3. J.H. Malan.[416] Boer en Barbaar, (1913). By die twede druk in 1918 het Malan sy werk in omvang byna verdubbel. Hy gee "die geskiedenis van die Voortrekkers tussen die jare 1835-'40 en verder van die kaffernasies met wie hulle in aanraking gekom het," soos die ondertietel lui. Dit is "volgens sy beskeiden mening, ('n) volledige geskiedenis van die eerste Voortrekkers tydperk" (p. IX).[417] Malan begint met Slagtersnek, bespreek die oorsake van die Groot Trek breedvoerig, asook die kafferoorloë van dié tydperk. Hoofstuk V bevat 'n kultuur-historiese beskouing, waarin uitvoerige meedelings oor vee- en wynboerdery voorkom en 'n beskrywing van die huislike lewe van die Afrikaner tydens die Trek. Dan volg 'n oorsig van die eerste trekke onder Trigardt en Van Rensburg, en 'n breedvoerige verhandeling oor die verhoudings, oorloë en swerftogte van die talryke kafferstamme, asook die betrekkinge van die emigrante met hulle. Groot aandag word ook gewy aan die optrede van die Engelse en Amerikaanse sendelinge. Vervolgens kry ons 'n breedopgesette geskiedenis van al die ander trekke, die opkoms en ondergang van die Soeloenasie, die eerste Engelse kolonie in Natal, die moord van Retief met die daarop volgende moorde en veldtogte en die vestiging van die Boere-republiek in Natal. As aanhangsel volg nog 'n verhandeling oor die argitektuur in die westelike provinsie. Sedert 1901 is Malan besig met sy ywerige navorsingswerk en die groot aantal bronne deur hom ondersoek getuig van 'n onvermoeide vlyt en 'n hartstogtelike speursin. Hy het dan ook heelwat interessants en belangriks opgediep uit die voortrekkersperiode. Maar tot die historisie wat die uitkomste van hul ondersoek in skone vorm weet om te werk behoort Malan nie. Sy styl mis artistieke kwaliteit en die gawe om op helder, logiese wyse die gang van 'n groot beweging te teken, ontbreek by hom maar al te dikwels. Die beeldende fantasie, wat al die tallose feite en besonderheidjies moet orden en rangskik, sodat dit tot 'n grootse tafereel vergroei, die besielende asem wat die stof van die ou foliante wegblaas en die vergete helde in lewende lywe voor ons laat staan--die besit Malan slegs in geringe maat. Dit help nou eenmaal nie om net te praat van "die hartroerendste episodes" (p. 286), "onuitwisbare tonele" (p. 299), "hartdoorborende reise" (p. 301), "ontsettende toestande", "verbryselde manne" (p. 302), want dit is tog maar niksseggende woorde, só banaal, dat dit ons alleen hinder. As die toneel dan werklik "onuitwisbaar" is, teken dit dan in al sy kleure en geure, in al sy roerende droefheid, met al sy tragiese nasleep, sodat ook óns daar iets van kan voel. Toon ons die ding self, moenie net daaroor praat nie. Want Malan wil meer gee as 'n gekatalogiseerde feiteversameling of 'n wetenskaplike verhandeling. Hy raak telkens aan die moraliseer en wys op die deugde van die voortrekkers, wat dan met die teenswoordige sedebederf gekontrasteer word. (o.a. p. 317-8). Die geskiedenis is vir hom "die leermeesteres des lewens" (p. 396). As die nageslag "afdwaal van die eienskappe van welvoeglikheid, statige fatsoenlikheid, ysterklip karakter en godsvrug van ons wegbaners", dan raak hy op die pad wat lei "tot ondergang en vernietiging". Malan probeer ook om deur te dring tot die gevoelslewe van die trekkers. Hy laat vir 'n paar bladsye die kroniekstyl met al sy feite en syfers staan en beskryf "die laaste aand" in die ou Kaapse woning (p. 136 vlg.).[418] Hier sê hy nie: "Niemand kan sig inbeel, welke tonele deur die brein van elkeen ... gevlieg het" (p. 285); hy is nie meer 'n blote toeskouer op 'n distansie van 'n "onuitwisbare toneel" nie, maar die trekker self wat afskeid neem. Omdat hy die geval werklik deurleef het in sy eie gemoed, daarom hoor ons ook die ontroering in sy woorde, al stuit ons taalgevoel telkens op wanklanke en al verdwyn die weemoedige stemming geheel en al deur so 'n potsierlike beeld: 'n Maanstraaltjie is "_'n teken van die Ewigheid, sag, op wolle slippers wadend oor die menslike stipjes_...."! (p. 140). Daar is nog tallose voorbeelde van viesie-verknoeiing, o.a.: "'n hartebranding, wat onuitspreeklik was" (p. 275); "snoewende woordegloed" (p. 398); "Shaka rol die golwe van kaffers oor die Drakens Berre soos 'n grote bosbrand" (p. 156); ens.; ook onbeholpe uitdrukkings soos: "'n diepheuse buiging" (p. 123); "geen Britse leërmag met hulle destyds verwaande Europees-Waterloo militêre geflikker.... (p. 348); hy "was bestemd, om die finale verwoesting van Dingaan se kolossale mag ... te help vernietig (p. 381); die gevolg was 'n sieklike jammerte ... wat as 'n hitte stroom deur Europa gestroom het...." ens. (p. 49); "hy had egter intussen 'n groot verlies van bloed wat die mensliewende, dappere Afrikaner in 'n floute skok (p. 310). Die onbeholpenheid bereik sy toppunt in onleesbare sinne: "Piet Retief was seker een van die merkwaardigste leiers onder die voortrekkers gewees en besonder bekwaam en--lankmoedig sowel as takvol om oor die grootste swakhede, veral in die begin, onder die emigrante: 'n volslae gebrek aan disipline, sug naar eer en 'n possie bekwaam of onbekwaam, te kom." (p. 186.) "Stuart vertel, dat die weduwee van P. Retief, wat 'n nooi de Wet was, en na eers met Jan Greijling gehuud te wees, na sy dood met P. Retief in 1814 was getroud, en dat hy in 'n huis aan die Mooi Rivier die veldfles van Piet Retief aan die muur het sien hang, synde in die huis van die heer H.S. Lombaard en daarop was die simbole van vrymetselary te sien" (p. 289). Sulke voorbeelde van 'n verwronge, hopeloos verwarde sinsbou staan by klompies op byna iedere bladsy. Skoonheid uit letterkundige oogpunt hoef ons seker nie te soek in 'n boek waar die argitektuur van die sinne so 'n gaotiese warboel is nie--'n ordelose hoop klippe van alle moontlike soorte,--agteloos op mekaar gesmyt, sonder vaste plan, sonder sierlike lyne. Watter fyngevoelige leser sal nie struikel oor sinne soos die volgende nie: "Ek het dadelik enige poorte van die laer laat opemaak, skryf hy op die 23^ste Des., 1838 naar Kaapstad en verskyn in die _Zuid-Afrikaan_...." (p. 349); "Hulle noem die raad deur 'enige persone' te syn gekies." (p. 202); "Op die 28^ste Jan., 1837 was ... die Kommando terug, sonder een enkele man, behalwe vier van Moroko se Barolongs gesneuwel, verlore te hê." (p. 186); "toe Paul Kruger hem die hand in sy stoel gesete en waarom sy kinders en kindskinders geskaard was, druk, ..." (p. 147). Dan is daar nog staaltjies van mislukte hoogdrawendheid soos: "Die _Mayflower_ kwaker pelgrimvaders is nou verander in 'n weelde baaiende, onsindelikheid en bedrog...." ens. (p. 133). Die taalkundige sal ongetwyfeld 'n paar wavragte onkruid in Malan se akker kan oplaai. Hier kan alleen gewys word op die storende inwersie van onderwerp en gesegde wat dwarsdeur die boek voorkom, om van ander foute in die sinstelling en onafrikaanse wendings nie eers te praat nie. Tot die anglisismes behoort o.a.: "'n warme tyd" (p. 30); "die Londen Sending Genootskap" (p. 35); "China skoteltje" (p. 132); "Wat die opvolging van Shaka betref, het Mbopa vir Mahlangana vals gespeel" (p. 235). Wat ook al die streng-historiese waarde van _Boer en Barbaar_ mag wees, dít staat in elk geval vas: deur sy gebrekkige styl en taal is die letterkundige waarde daarvan gering. Laat ons hoop dat die boek van Malan, wat met soveel toewyding gewerk 't en daarby gewillig was "to scorn delights, and live laborious days" vir die historikus groter waarde het. Deur die belangstellende leek sal dit meer geraadpleeg as gelees word. § 4. Dr. S.P.E. Boshoff. Stephanus Petrus Erasmus Boshoff is in 1891 gebore op Vaalbank, distrik Senekal. Eers het hy in die Boland skool gegaan en later na die Grey Kollege gekom. Na sy M.A. eksamen in 1912 het hy aan die Uniwersiteit van Amsterdam in die Nuwe Lettere gestudeer. Met die uitbreek van die oorlog het hy na Suid-Afrika teruggekeer en daar deelgeneem aan die rebellie. Sy ondervindinge op kommando en in die tronk het hy beskryf in _Vaalrivier, die Broederstroom_ (1916)[419] en _Rebellie-Sketse_ (1918). Na die troebele is hy aangestel as professor aan die Potchefstroomse Uniwersiteitskollege. In 1921 het hy sy studie in Amsterdam voltooi en _cum laude_ gepromoveer tot doktor in die Nederlandse Taal en Lettere op 'n dissertasie: _Volk en Taal van Suid-Afrika_. Hy sê self "dat hy hom nog nie en miskien nooit sal reken tot die Afrikaanse skrywers nie. Wat hy doen is maar houthakkers- en waterputterswerk vir ons ontluikende letterkunde" (_Die Brandwag_, Des. 1918). Hy is in die eerste plaas dan ook filoloog, en sy dissertasie is 'n monumentale werk, die vrug van jarelange arbeid. Ook uit bowegenoemde sketse blyk sy voorliefde vir taalkundige waarneming. In samewerking met L.J. du Plessis het hy ook uitgegee twee deeltjies _Afrikaanse Volksliedjies_, 'n versameling van piekniek- en minne-rympies. Die inleiding getuig van onvermoeide nasporingsywer op die gebied van folklore. Meer as een fyn liedjie, wat in een of ander uithoek van ons land lê en roes, sal deur die bundels algemeen bekend word. Van Boshoff het verder nog verskyn 'n toneelstuk _Jannies, Johnnies en Jantjies_ en 'n gewysigde bewerking van Ds. S.J. du Toit se _Magrieta Prinsloo_. Hy is onlangs tot lid van die Leidsche Maatschappij benoem. Vaalrivier, die Broederstroom en Rebellie-Sketse. _Vaalrivier_ behandel veral die laaste dae van Generaal C.F. Beyers, terwyl _Rebellie-Sketse uit my Dagboek 1914-1915_ verskillende gevegte en ook die tronklewe beskryf. Dit is feitlik alles persoonlike ervarings, wat die skrywer meedeel en hy doen dit op 'n aangename verteltoon, in 'n goed versorgde styl. Hy het daar mooi in geslaag om die taamlik eentonige militêre en topografiese meedelings af te wissel met lewendige dialoog, waardeur ons 'n goeie kyk kry op die stemming onder die burgers. Veral die beskrywing van die tronklewe munt uit deur aanskoulikheid en raak humor. Mooi staaltjies van boerekwinkslae word ook gegee en o.a. die knaende rooklus goed uitgebeeld. Daar is burgers wat selfs van die dominee twak kry "want die predikante was prakties en hul roltwak was gewoonlik langer as hul predikasies" (_R. S._ p. 132). "Na die preek kon 'n mens dan ook gewoonlik 'n gelukkige roker hier en daar onder die skare onderskei aan die blou rookwolkies om hom heen, en aan die streep minder gelukkige broeders, wat agter hom aanstryk om tog maar net die ruik van die rook te kry." (t.a.p., p. 133.) Daar is meer sulke voorbeelde van goeie waarneming, wat getuig van intieme kennis van die boere-mentaliteit. Die rake slag, waarmee sommige persone uitgebeeld word is 'n aanduiding, dat die skrywer ook op die gebied van die roman sukses sou hê. Die styl word gekenmerk deur 'n besonder voorliefde vir alliterasie, waarvan reeds die eerste sin van _Vaalrivier_ 'n voorbeeld is. In die beeldspraak verras meer as een oorspronklike wending, b.v. "'n eensame en blykbaar verlate woonhuis ... waarby 'n lang en nog eensamer ou bloekomboom half staan en slaap, nes 'n reier op sy een been langs die vlei" (_Vaalrivier_ p. 92). 'n Paar maal word _die_ as relatief gebruik o.a. "Genl. Maritz, _die_ hy in daardie geval...." (_R. S._ p. 5). Telkens kom _vyandige_ i.p.v. _vyandelike_ voor, b.v. "vyandige perderuiters" (_Vaalrivier_ p. 55). Die anglisisme op p. 36 "die Jingoes (het) my 'n vreeslike lewe gelei" moet seker op rekening van die spreker gestel word. Die bewering, dat kuns "'n lukseartiekel" is (_R. S._ p. 122) moet blykens die verband nie _au sérieux_ geneem word nie. 'n Voetnoot, soos die eerste op p. 24 (_Vaalrivier_) kan gerus weggelaat word. §5. J.A. Smith. Johannes Anthonie Smith is gebore op Grootfontein, distrik Aberdeen in 1886. In sy jeug het hy _Ons Kleijntji_ gelees en vir Afrikaans geywer. Toe hy byna vyftien jaar was het hy weggeloop na die Boere-kommandos en tot die vrede geveg. Aan die Hoëre Skool in Stellenbosch het hy sy studie voortgeset en daarna gaan boer. Die groot droogte van 1915 het aanleiding gegee tot die keuse van 'n joernalistieke loopbaan. Eers was hy tydelik werksaam by _De Nieuwe Tyd_, 'n Aberdeense krant en later redakteur van _Het Westen_. Sedert 1917 is hy redakteur en bestuurder van _Onse Courant_, Graaff-Reinet. Dit is die eerste krant wat in die Kaapprovinsie oorgeslaan het in Afrikaans. Smith het daarin en ook andersins aktief opgetree in die stryd om Afrikaans as voertaal erken te kry. Die gevolg was die invoering van die Afrikaanse medium in die Hoëre Skool op Graaff-Reinet. Hy versamel tans gegewens oor die mense en toestande in dié distrik vóór die Groot Trek, en werk aan 'n brosjure oor die teregstelling van Komdt. Scheepers. Van hom het verskyn: _Brit en Boer, van Slagtersnek tot Jopie Fourie_ (1917) en _Naar Bloedrivier en Paardekraal_ (1918)[420]. Brit en Boer. Die skrywer gee 'n kort oorsig van die historiese gebeurtenisse van 1814 tot 1915. "By ons volk is 'n groot behoefte aan 'n kort, duidelik, onpartydig en in Afrikaans geskrywe historieboek...." verklaar hy in sy voorwoord. Deur gebrek aan 'n lewendige, persoonlike styl het dit egter alleen 'n versameling van feite geword. As voorbeeld van die dikwels gebrekkige styl en kanselagtige beeldspraak kan die volgende dien: "Hier werd Afrikaanse lewens ontneem deur die Engelse, vir die eerste maal en werd later nog weer herhaal.... Die diepe wond is nooit geen balsem toegedien, maar steeds meer nuwe wonde in die boesem van die diepgeteisterde volk geslaan." (p. 21.) Vorme, soos die volgende laat mens twyfel of die boek wel in Afrikaans geskryf is: "Op s'n treurigs (p. 22); Retief en de syne (p. 39); Die Regering ... het moe geword ... en dag dit best.... (p. 64). Na veel moeite kreeg men die inwoners so ver.... (p. 66); Goud werd gevonden" (p. 82) ens. Dan krioel dit nog van taalkundige rariteite o.a. kalmtjes (p. 110); Men sal herinner (p. 77); Southey het lang reeds in sy verstand gehad ... (p. 81) ('n Anglisisme); sy bedriegelik invloed (p. 85); vermompte despotisme (p. 96); Mettertyd het die uitlander populasie, die op sigself nie 'n presiese dreigende gevaar was ... (p. 107); die ver-engelsen van die hele aardbol" (p. 108) ens. As die dubbele negatief reg gebruik word is dit 'n uitsondering. Naar Bloedrivier en Paardekraal. Op eenvoudige wyse gee die skrywer 'n beknopte oorsig van die gebeurtenisse, wat in verband staan met Bloedrivier en Paardekraal, volgens sy beskouing "'n onuitputtelike bron van sede- en nasionale lesse" (p. 11). Hy wou 'n werk lewer "wat vir die opkomende geslag onmisbaar moet wees in verband met die hedendaagse Dingaanfees." Of die onmisbaarheid van lange duur sal wees val te betwyfel, omdat die styl, ofskoon beter versorg dan in _Brit en Boer_ so weinig artistiek en dikwels onbeholpe is. "Na hierdie aanval is die laers in vier groot laers verdeel en teruggeset en het onder die bevel van Maritz ... gestaan" (p. 41). Daar is meer sulke voorbeelde. Die dubbele negatief ontbreek nog telkens en uitdrukkings soos "skatte-buiters (p. 59), verpeins (p. 82); 'n bewering te maak uit denkbeeldige inisiatiewe" (p. 70) is 'n aanduiding van gebrekkige taalbeheersing. Nadruk word veral gelê op die verband tussen Bloedrivier en Paardekraal: "As 'n mens Dingaansdag kan of mag vier, dan kan en _moet_ 'n mens die herstelling van die onafhanklikheid in 1880 ook vier. Albei jaartalle het dieselfde betekenis vir die volk." (p. 93.) § 6. Dr. J.D. du Toit (Totius).[421] Ds. S.J. du Toit in Weg en Werk, (1917). "Een omstandigheid moet by die lees veral nie vergeet word nie. Ds. du Toit was 'n Ismaël: sy hand was teen almal, en almal se hand was teen hom.... By die beskrywing van sy lewenstaak was dus wysheid en tak 'n hoofvereiste, en die skrywer wil hier die opregte versekering gee, dat hy sy uiterste bes gedoen het om by oue gevoelighede verby te skram en om oue wonde nie seer te maak nie. Vandaar dat deurgaans geen kritiek geoefen en geen beoordeling van persone en gebeurtenisse gegee word nie. Die dag daarvoor sal wel later aanbreek. Die skrywer wou volstaan met die blote meedeling van _feite_ (soveel molik in sitaat)...." (Voorwoord). Met dié woorde het Totius sy werk goed gekarakteriseer. Dit is 'n feiteversameling van die grootste belang oor "'n periode van Afrikaanse oplewing", soos die ondertietel lui. Die rangskikking van die feite, die ordening van sy biografiese materiaal het Totius met talent gedaan. Van alle oorde het hy met groot vlyt en nasporingsywer sy boustowwe bymekaar gemaak. Netjies opgepak lê die stene in afsonderlike stapels. Die fondament is ook al gelê en daarop moet die boumeester nou vir ons 'n sierlike skepping van monumentale skoonheid oprig. Dit is 'n taak waarvoor die digterlike seun van 'n groot vader allesins berekend is. Maar hy deel ons mee: "Die dag daarvoor sal wel later aanbreek". Die redene wat Totius voorlopig van 'n interpretasie van sy feite laat afsien het, moet ongetwyfeld gebillik word, as ons onthou, dat sy vader se hand "teen almal was, en almal se hand teen hom". Addison het in 1716 al verklaar: "The truth of it is, as the lives of great men cannot be written with any tolerable degree of elegance or exactness within a short space after their decease; so neither is it fit that the history of a person who has acted among us in a public character, should appear, until envy and friendship are laid asleep, and the prejudice both of his antagonists and adherents be, in some degree, softened and subdued."[422] Maar die opmerking van Samuel Johnson is nie minder juis nie: "If a life be delayed till interest and envy are at an end, we may hope for impartiality, but must expect little intelligence; for the incidents which give excellence to biography are of a volatile and evanescent kind, such as soon escape the memory, and are transmitted by tradition."[423] Dit is juis dié soort insidente wat Totius, blykbaar met opset verwaarloos het. "Die skrywer van hierdie reëls was toe maar vyf jaar oud. Tog styg daar nog verskeie witte wolkies van skerpe herinnering op bo die wegduisterende gesigseinder van kinderverlee. Die skrywer sal daarmee die leser nie te veel lastig wees nie." (p. 243). Doodjammer, want deur die verswyging van sy persoonlike herinneringe ontbreek daar lewenswarmte aan die biografie. Die beeld van sy vader is groot en imposant, maar daar is weinig _lewe_ in. Soos 'n reusagtige silhoeët staan dit teen 'n agtergrond van die bontste verskeidenheid. Maar Ds. Du Toit se pelgrimsreis van die wieg tot aan die graf, sy titaniese worsteling met die lewe, die dramatiese afwikkeling van dié geweldige stryd, die diepe kneusing van 'n groot siel wat van smaad en hoon meer as sy volle deel gehad 't--daarvan val alleen 'n dowwe flikkerlig op die beeld. En die indruk kom Totius self bevestig: "Van Ds. du Toit se inwendige lewe weet ons nie veel nie" (p. 248).[424] "Ons het tot dusver veel gesê van Ds. du Toit se _werk_ en weinig laat deurstraal aangaande sy _persoon_. So hoort dit, want dis ons in die eerste plaas te doen om die grote werk wat Ds. du Toit verrig het. Maar daarom mag 'n beskrywing van sy persoon nie agterwege bly nie" (p. 378). Die "persoonsbeskrywing" (Hoofstuk XVII) bring ons egter nie veel verder nie. Dit bly aan die buitekant; ons mis daarin die vermoë om deur te dring tot die innerlike psiege. Dit kan ons al weer met die skrywer se _eie_ woorde bewys: "Nou oorgaande tot die beskrywing van Ds. du Toit se meer inwendige lewe, _natuurlik soos dit sig naar buite geopbenbaar het_ (want "wie weet wat in de mens is dan de geest des mensen die in hem is?") sal ons eers bespreek sy emosionele lewe." (p. 381).[425] En hier wou Totius tog meer wees as 'n feiteversamelaar, hier wou hy ons iets van die persoonlikheid van sy vader laat voel. "The biographer must be more than the mere realist who can photograph facts--he must be something of the idealist as well, for he has to create as well as to reproduce: and we value a biography exactly in proportion as its author has succeeded in creating for us the character of a new man or woman to be added to our own personal acquaintance."[426] Nou lyk dit vir my of Totius met die metode wat hy volg, soiets nie kán bereik nie. Hy verklaar: "Nou gaan ons oor tot 'n beskrywing van Ds. du Toit se verstand en wil. Vanself hoef dit nie so uitvoerig te wees nie. Sy ganse lewe en werk deur ons beskrewe lê getuigenis af van die grootte van sy verstand en die krag van sy wil." (p. 396). Dit mag nou wel waar wees, maar so 'n bewering help ons geen druppel om die persoonlikheid van 'n mens te begryp nie. En buitendien, het ons nie die reg om van die biograaf 'n artistieke sintese, 'n psigologiese interpretasie te verwag nie? Ons is nie tevrede met hier 'n raps en daar 'n raps nie, ons wil 'n volledige beeld hê. Die skrywer vervolg: "Ook moet hier die opmerking gemaak word dat dit ons nie te doen is om 'n strenge groepering van die sielsfunksies nie. Ons het 'n skema gemaak wat prakties aanwendbaar is. Bowedien is die siel van 'n mens 'n eenheid, wat sig nie uit mekaar laat kerf nie. Op die feit wys veral die nuwere sielkunde. Vandaar dat ons reeds die verstand en wil laat inwerk het op sommige van die beskrewe emosies of gemoedsaandoeninge." (p. 397.) Almal netjies beredeneerd, maar hier help al die skemas en tabelletjies van die hele wêreld jou totaal niks! Die biograaf staan voor dieselfde probleem as die romanskrywer: Hoe moet ek die mens laat _lewe_? En as hy dié groot wonder reg kry, dan is dit nie omdat hy 'n knap psigoloog is nie, goed op die hoogte van die allerlaaste emosionele _formulae_, maar enkel en alleen omdat hy kunstenaar is. Hoe die wonder geskied weet hy miskien self nie, en ons kan dit alleen by benadering uitrafel; maar as ons sy boek gelees het, dan is daar nog 'n man of vrou toegevoeg by die getal van ons intieme vriende. En in die sielkundige skema van Totius mis ek die warme intimiteit; ek ken sy vader na meer as 450 bladsye nog nie so goed as my eie vader of een van my vriende nie. Die "witte wolkies" van sy herinnering, die moes hy nie laat wegwaai het nie! Beskou ons Totius se biografie nou alleen as feiteversameling, dan is dit inderdaad 'n handige kompilasiewerk, wat onmisbaar is vir die kennis van ons letterkunde en geskiedenis. Hy het die outobiografie, briewe en sitate op bekwame wyse inmekaar gevleg, sodat iedereen na bestudering van die bewysstukke sy eie oordeel kan vorm. Daarmee het hy seker bereik, wat hy Kuyper op die tietelblad laat sê: "Niet vergeten van onze doden is niet genoeg. Er kan zo dikwels veel ook voor onze doden nog gedaan worden. Om hun eer en goede naam te verdedigen tegenover miskenning en laster.... Bitterheden weg te nemen, die als onkruid tussen hen en hun omgeving waren opgeschoten...." Hy het as onpartydige historikus sy vader sy eie saak laat voordra, hom uit sy werke, self tot ons laat spreek; nou moet hy nog as _seun_ sy vader vir ons uitbeeld met al die warmte van 'n liefdevolle kinderhart. Die voorwoord laat ons hoop, dat "die dag daarvoor wel later (sal) aanbreek." Vir ons letterkunde kan dit 'n blye dag word! Die biografie bevat besonderhede oor Du Toit se jeug, sy werk as predikant van die gemeente Noorder-Pêrel, sy stryd vir die beginsel van Christelik Nasionale Onderwys. Die oprigting van die _Genootskap van Regte Afrikaners_, _Die Patriot_ en ander blaaie word uitvoerig bespreek, asook die stryd vir die Afrikaanse taal. Duidelik blyk hoe groot die invloed van Ds. S.J. du Toit sedert 1875 was, en van hoeveel bewegings hy die eintlike vader kan genoem word. Die oprigting van die Afrikaner Bond, die oplewing in die Kaap-Kolonie en die aandeel van _Die Patriot_ in die Transvaalse Vryheidsoorlog is ook breedvoerig uitgewerk. Uit die belangrike sitate kan ons 'n helder beeld van die kulturele lewe van dié tyd saamstel. Ds. Du Toit se werk as Superintendent van Onderwys en polietikus in die Transvaal, sy Bybelvertaling en reise word ook behandel. Dan volg sitate oor sy houding tydens en na die Jameson-inval. Die verklaring van Adv. J.H.H. de Waal, soos aangehaal op bladsy 2 word deur Ds. Du Toit se eie woorde bevestig: "Die houding deur my in _Patriot_ en _Getuige_ ingeneem teenoor die Transvaal-regering van die laaste tyd was egter nie populêr in die Kolonie nie, veral sedert die Jameson-inval. Dit het gemaak dat die blaaie agteruit gegaan het." (p. 313.) Oor Du Toit se stryd teen sektes en kettery word ook meedelings gedaan. Met 'n beskrywing van sy persoon en laaste dae sluit die boek, waarin ook nog enige gedigte van hom afgedruk is. Van Du Toit se veelsydige bekwaamheid, sy onvermoeide ywer vir godsdiens, taal en nasie is op byna iedere bladsy bewyse te vind. Sy lewensbeskrywing is meteen ook die geskiedenis van die ontwaking van die Afrikaner bewussyn en sy aandeel daarin was ongetwyfeld belangrik. Of ons die deur moet oopset vir woorde soos die volgende, is twyfelagtig: leaders (o.a. p. 41); waiter (p. 283); debater (p. 350); smoking-cap (p. 379), wasies (p. 380). § 7. Ds. W. Postma (1874-1921), (Dr. O'kulis). Doppers (1918). Dr. O'kulis verklaar in sy inleiding: "Ik het die egte ou Doppers nog goed geken en hulle opregte nasate leef ik nog mee saam, sodat ik meen in staat te wees om enigsins 'n suiwere portret te skilder van 'n eienaardige groep van ons volk...." Hy het 'n ruim opvatting van die woord Dopper. "Al die Doppers (is) nie in die Dopperkerk nie, en ... nie alle lidmate van die Gereformeerde Kerk van S.A. (is) egte Doppers nie." (p. 8.) "Ons profeteer dan ook beslis ... dat ons volk altyd meer terug sal draai naar die _Backveld_, al meer Dopper sal worde, naarmate ons nasionale selfbewustheid ontwaak en ontwikkel" (p. 15). Op kernagtige wyse word die hele lewensbeskouing van die Dopper uiteengeset en alles wat daarmee in stryd is afgekeur. Die oorsprong van die Doppers, hul isolement, godsdiens en beskawing word geskets en hul beginsels met warmte verdedig. Ten slotte word daar 'n staanplek gevra vir die Dopper in die Afrikaanse samelewing: "Ons vra geen guns, geen medelyde, geen beloning, geen verering nie. Ons vra net staanplek in die Boer-geledere om saam te werk en saam te stry vir die heilige pand ons saam toevertrou" (p. 116). In die bylae volg die opienies van ander skrywers oor die Doppers. Die grootste gedeelte van die boek is van godsdienstige aard en kan buiten beskouing bly. Dat ons hier egter te doen het "met 'n faktor, wat geweldig invloed uitgeoefen het op die kultuurlewe van ons volk" (p. 71) is ongetwyfeld waar, en Dr. O'kulis se pleidooi vir die Doppers is 'n belangrike bydrae op kultuur-historiese gebied. Daaruit kan ons die Dopper se standpunt teenoor die wetenskap, die kuns, opvoeding, sport, ens. leer ken. Die skrywer het 'n persoonlike kyk op al die probleme van ons tyd, al is sy behandeling daarvan dan ook dikwels sketsagtig. Kapitalisme en sosialisme kan seker nie met so 'n paar sinnetjies soos die volgende afgemaak word nie: "Geen van bei ken soiets as 'n lewens- of nasionale ideaal nie--hulle klim nooit hoër op as hulleself nie. Daar is niks verhewens of opheffends in hierdie rigtings nie--dit is net:--"Laat ons eet en drink en vrolik wees, want more sterf ons." Ook die definiesie van modernisme is vaag en misleidend, (p. 65.) Die Boervrou, (1918). _Die Boervrou_, "Moeder van haar Volk" is saamgestel op versoek van die Nasionale Helpmekaar- en Kultuur-Vereniging, Reddersburg. Die skrywer verklaar: "Dis my doel om die lewe en dade van die Boervrou in die geskiedenis op te spoor en voor te stel op eenvoudige en heldere wyse." (Voorwoord).[427] Hy wil probeer om self "so min molik te sê en soveel molik getuienis van vreemdelinge (ook vyandige), wat die mense geken het invoer." (p. 20.) In hoofsaak is dit dan ook 'n kompilasiewerk, waarin veral die periode van die Groot Trek en daarna uitvoerig behandel word. Onder ander word die gedenkskrif van Anna Stenecamp afgedruk en 'n paar krante-artiekels oor Maria Koopmans-de Wet. Daar is nog naklanke van die _Eselskakebeen_: "Ongelukkig dat ons altyd op skool nog moet ly aan die verouderde Engels-Turkse stelsel van afgryslike geestesmoord." (p. 104.) "Dis nodig om die wissels van die spoor van ons Vaderlandse Geskiedenis eers reg te sit vir ons, wat op skool deur _Cape History_ en Jingo-laster so hopeloos verknoei is...." (p. 44.) "Die godsdienssin van die Boervrou is die sleutel van haar hele geskiedenis; die wat dit nie vooropstel, en gedurig voor oë hou nie, kan haar nie begryp, haar portret nie skilder nie" (p. 66). Godsdienstige beskouings neem dan ook 'n groot plaas in, en telkens word 'n klein prekie ingelas (o.a. p. 160, 179). Die streng-Kalvinistiese lewensbeskouing van die skrywer laat hom dikwels teen allerlei maatskaplike euwels te velde trek, teen "die sonde van kinderbeperking" (p. 157), die vrouestemreg en allerlei vreemde sedes. "Hoe geleerd en ontwikkel ons ook al word, laat ons Boer bly. Praat van _beskaaf_--wel ik het nergens hoër, fyner beskawing gesien as by ons egte kristen Boer voorouers nie." (p. 109.) Hy is nie teen vooruitgang nie: "Die Boervrou mag die kappie en die manteltjie vaarwel sê en tog haar grootmoeder in alles gelyk bly." (p. 177.) Maar ons moet voortbou op "die hegte breë Boerfondament" en alle "vreemde modelle" vermy. "Daar is geen hoër adel, geen fyner beskawing, geen edeler siel as die van die Boervolk self nie. Al wat ons daarvan afwyk, gaan ons verkeerd, breek ons onsself af, ondermyn ons ons indiwidualiteit. Ons mog dan wat vreemds byspyker, en daar uitlandse vernis oor smeer, maar dit sal nie hou teen die Afrikaanse son nie.... Wat ons het is egte goud, al mag dit nog nie gelouter en bewerk wees nie, wat ons in die vreemde naloop is klatergoud." (p. 206.) Hier ontaard die gevoel van nasionale eiewaarde in chauvinisme, en werk die ou isolasie-drang van die Boer, en sy afkeer van alle vreemde beskawing nog na. Op 'n ander plaas is sprake van "die gesonde lewenswyse en wêreldbeskouing van die Boervrou, so afkerig van die verfynde en demoraliserende uitlandse 'beskawing'...." So voer die groot nadruk wat op die Afrikaanse voortreflikheid gelê word en die waarskuwing vir alles wat vreemd is tot die stelling, dat alles in Afrika goed is en alles daarbuite sleg. Dit was seker nie die bedoeling van die skrywer nie, maar wanneer 'n goeie beginsel te veel op die spits gedryf word, lei dit tot bekrompenheid. Die neiging vir allerlei moeilik verdedigbare generalisasies, wat ook in _Doppers_ aangetoon is, blyk uit so 'n bewering: "Is die teenwoordige oorlog nie vrug van die onvrouelikheid van die vrou van Berlyn, Parys, Brussels, Londen?" (p. 180.) Die portret en karakter van die Boervrou het Dr. O'kulis met liefde geteken. Veral in die sewende en agste hoofstuk, waar die skrywer self meer aan die woord is, kom juiste opmerkings en 'n persoonlike uitdrukkingswyse voor. Die nuwere geskiedenis wil hy verbygaan, maar oor die konsentrasiekampe kán hy nie swyg nie. (p. 141.) "Die geskiedenis swyg nie, al vergeet ons ook al graag." (p. 148.) "_Dwars deur ons land loop die bloedspoor van die Boervrou_" (p. 114). Met eerbiedige hulde volg hy die spoor deur ons geskiedenis. Van die politieke vroueverenigings verwag hy weinig heil. Ook die foute van die Boervrou word beskryf. In Mevrou Marie Koopmans-de Wet "sien ons die Boervrou soos sy ontwikkel op die hoogste sport" (p. 181.) Die bylaes bevat hoofartiekels van die _Mediator_ oor die trekkers en oor vaderlandsliefde, asook 'n stuk uit Preller se _Voortrekkermense_. Tot die minder juiste uitdrukkings behoort o.a.: "'n daghelder feit" (_Doppers_, p. 63); "die ster-rol speler in die bioskoop" (id., p. 66); "Die meisies was ... op reken van die moeder...." (_Boervrou_, p. 59); "oor algemeen" (id., p. 94); "meedoen met allerhande lewensdrukte" (id., p. 97); "geleerdheid bring in 'n groef" (id., p. 105); "om oor die toekoms te praat en te plan (id., p. 149); "omdat men hiervoor geen oog had" (id., p. 24); "om die verdrukte landgenote te help met tonne van selfgemaakte en geofferde versagting" (id., p. 92). As staaltjies van retoriese beeldspraak kan dien: "Twee feite het hulle diep in die hart deurboor" (id., p. 118); "die hartverskeurende skouspel; die vlym nog dieper voel" (id., p. 148). § 8. Thos. Blok. Thos. Blok is in 1879 gebore. In Holland was hy 'n tydlank onderwyser en sedert 1913 in Bloemfontein, waar hy tans hoof van die Voorbereidende Tegniese Skool is. Hy het hom dadelik na sy vestiging in Suid-Afrika op Afrikaans en geskiedenis toegelê. Hy streef daarna om die resultate van sy argiefondersoek in aantreklike vorm uit te gee en bewerk veral die periode van die Oranje Rivier Soewereiniteit. Van hom het verskyn 'n serie leesboeke _Ons Eie Taal, Klein Jannie, Oom Willem, Hendrik Afbeen_ en _Willem Kruger_, skool- en kinderlektuur, 'n paar bundels kinderversies en _Grensboere_ (1918). Grensboere. Dit is 'n verhaal uit die dae van President Hoffman, "'n inleiding tot die geskiedenis van die (Basoeto)-oorloë." Blok wil "'n duidelike beeld ... gee van die toestande, wat geheers het, en die moeilikhede, waarmee die Boere te stry gehad het op die grens van Basoetoland.... Behalwe die vorm, waar die storie in verskyn, is alles suiwer geskiedenis."[428] Die geskiedenis smoor dan ook die verhaal dood; die argieflug is te sterk. In die begin kry ons nog iets van die mense te sien, maar ons verloor hulle gou tussen al die historiese feite en dokumente. In 'n suiwer historiese vorm sou Blok se werk meer voldoening gee, want die feite wat hy meedeel is belangrik en van sy simpatieke inlewing in die Boerekarakter getuig iedere bladsy van die boekie. Die helder, eenvoudige styl, wat alleen op enkele plekke spore van Hollandse invloed vertoon, maak _Grensboere_ uiters geskik vir die jeug. Hinderlike herhaling kom voor o.a. op p. 21: skaf--skaap; op p. 57: gekies--kiesers--kies. § 9. Ds. G.B.A. Gerdener. G.B.A. Gerdener is in 1881 gebore op Wupperthal, 'n Rynlandse sendingstasie in die Sederberge, Clanwilliam, waar sy vader, 'n Duitse sendeling gearbei het. Sy gehele opvoeding het hy feitlik in Stellenbosch geniet, en daar is hy ook tot predikant opgelei. Sy teologiese studie het hy in 1922 voltooi aan die uniwersiteit in Tübingen, waar hy die graad Dr. Phil. _cum laude_ verwerf het en hom veral op die nuwere geskiedenis en die tydperk van die Hervorming toegelê het. As sekretaris van die Christelike Studente-Vereniging het hy in 1907 en 1910 groot buitenlandse reise gemaak. Gedurende 1912-17 was hy onder die Mohammedane in Kaapstad werksaam en daarna as twede predikant op Stellenbosch. Van hom het verskyn 'n bundel gedigte: _Uit Mijn Jonkheid_ en verskeie godsdienstige werke, alles in Hollands. _Sarel Cilliers, Die Vader van Dingaansdag_ is egter in Afrikaans (1919). Hy was ook redakteur van _Het Gereformeerd Maandblad_. Sarel Cilliers. Piet Retief word die martelaar van die Groot Trek genoem, Andries Pretorius, die krygsman en Sarel Cilliers die profeet (p. 3). "Beter tiepe van die diepe godsvrug en die innige vroomheid, wat in dae van donkerheid en droefheid aan die hart van die Trekkers lig en troos verskaf het is daar nie dan Sarel Cilliers" (p. 4). Sy kinderjare en uittog na die noorde word beskryf, terwyl ook in vlugtige trekke die verloop en betekenis van die beweging van 1836 geteken word. Episodes waarin Cilliers 'n groot aandeel gehad 't, soos die slag by Vegkop en die aflegging van die gelofte word uitvoerig behandel en op helder wyse toegelig. Cilliers se ervarings in Natal en later in die Vrystaat, sy rol in die kerklike lewe is op aanskoulike wyse in die laaste hoofstukke geskets. Deur verskillende anekdotes kry ons 'n helder beeld van sy persoonlikheid. In die slothoofstuk word sy betekenis so saamgevat: "Hy was 'n onverskrokke baanbreker van die beskawing, 'n dapper stryder vir vryheid, 'n edel patriot en 'n vroom Godsman" (p. 90.) Die geskiedenis van die Dingaansfees en die beste manier om dit te vier word bespreek. Dit was dan ook die aanleiding tot die ontstaan van die biografie (p. 4). Die aanhangsels bevat 'n joernaal en verskeie briewe van Cilliers. "Die meeste mense van die twintigste eeu sal (Cilliers) noem 'n onbuigsame, ouderwetse puritein" (p. 84). Deur sy verwante lewensbeskouing kon Gerdener so 'n figuur met 'n begrypende liefde aanvoel en hy slaag dan ook daarin om veel wat vaag was te verduidelik. As hy ons egter vertel dat hy liewer "die sluier van vergetelheid" (p. 34) oor die onaangenaamheid tussen Cilliers en Smit wil trek, dan twyfel ons aan sy objektiwiteit. Vir 'n geskiedkundige werk kan die omsluieringsmetode nóg noodlottiger wees as vir 'n roman! Deur so 'n sinnetjie bring die lewensbeskrywer homself onder die verdenking dat hy te werk gegaan 't volgens die gesegde: _De mortuis nil nisi bene_. Onwillekeurig vraag ons: Wat het nog meer onder "die sluier van vergetelheid" geraak? In die aangehaalde geval is dit alleen getuigenis uit 'n ander bron wat Gerdener tot 'n bespreking dwing. Maar die feit dat hy dit met blykbare teësin doen, kan ons die indruk gee, dat hy alleen 'n _lofrede_ op "die vader van Dingaansdag" wou skryf. En selfs die vaagste sinspeling in dié rigting moet die biograaf vermy, as hy geen agterdog wil opwek teen sy onpartydigheid nie. Ook die volgende verklaring is 'n erkenning deur die skrywer self van wat daar nog ontbreek in sy werk: "Ons sluit hierdie Hoofstuk "Bloed en Trane" met die gevoel dat daar taferele in die geskiedenis is, wat niemand kan beskrywe nie. Neem b.v. Piet Retief, bo-op die Drakensberg met sy aangesig in die rigting van die Indiese Oseaan.... Gebeurtenisse kan 'n mens nog beskrywe, maar sulke manne, so groot, so onsterflik: die Martelaar, die Profeet en die Staatsman van die Grote Trek. Hier moet die digter en die skilder ons te hulp kom!" (p. 47.) Die kunstenaar-biograaf mag egter sy taak nie so maklik op ander skuiwe nie! Dit spreek vanself dat iemand wat uit stowwige oorkondes en fragmentariese oorlewerings 'n beeld van 'n mens moet opbou daarin slegs gedeeltelik kan slaag; die tydgenoot, steunende op intieme kennis en persoonlike omgang is daartoe veel beter in staat. Maar waar die tydgenoot dit nagelaat het is 'n biografie soos die van _Sarel Cilliers_ vir ons van groot belang. Uit die beskikbare gegewens het Gerdener 'n duidelike beeld van die man en sy betekenis saamgestel. By 'n twede druk sal hy seker die onafrikaanse vorme wat daar nog in sy styl voorkom vermy, en ook nie die piëteitlose afkorting _Maritzburg_ vir die ou Voortrekkerstad gebruik nie (o.a. op p. 31). § 10. A.J. van der Walt. Andries Jacobus van der Walt is gebore op Grootfontein, Middelburg, K.P. Van sy tiende tot sy vyftiende jaar het hy skool gegaan op Ratelpoort, waar hy leer hoera skree het, toe die anneksasie van Transvaal (1877) bekend word. Maar nadat hy enige jare skool gehou 't is hy Transvaal toe en daar het hy gou tot 'n ander oortuiging gekom. Kort na die Jameson-inval is sy Hollandse roman _Afrikaner wees u zelf_ geskryf.[429] Gedurende die Twede Vryheidsoorlog moes hy saam met ander die wyk neem na Delagoabaai en vandaar na Holland. In Europa het hy byna twee jaar gebly, baie rondgereis en sy ondersoekings oor Andries Hendrik Potgieter begin, wat nog op 'n uitgewer wag. Na sy terugkoms was hy eers tien jaar lank by 'n versekeringsmaatskappy en toe weer onderwyser in die distrik Potchefstroom, waar hy nog is. _Noordwaarts_, wat in 1906 al klaar was het hy in Afrikaans omgewerk vir die _Burger_-leeskring (1919).[430] In 1920 het ook nog verskyn _Vastrappers I_. Noordwaarts. In 1877 het 'n groot aantal huisgesinne die Suid-Afrikaanse Republiek verlaat en noordwaarts getrek. Die skrywer het historiese gegewens oor hierdie Dorsland-Trek versamel en dit as Deel II van _Noordwaarts_ uitgegee. Die verhaal van D.J. Erasmus word afgebreek deur die volgende opmerking van Van der Walt: "En dan volg 'n hele reeks van kostelike informasie ... wat vir 2/3 as boustof verstrek ('t) van Boek II" (p. 217). Boek II is 'n gedeelte van 'n romantiese verhaal, wat aan die _Boustowwe_ voorafgaan. Hier het ons dus te doen met 'n onwetenskaplike vermenging van waarheid en verdigting, wat die boek vir die historikus vrywel waardeloos maak. Selfs op die _boustowwe_ kan ons nie reken nie: "Die skrywer het eers gemeen, by die _omwerking en besnoeiing van die handskrif_, om die verdwaal-episode maar agterweë te laat....[431] Nog duideliker blyk sy werkwyse uit die volgende: "Ons moes dus by die skrale bedeling van boustof, nadat ons ons so goed moontlik onder ons omstandighede op hoogte van die Land- en Volkkunde van die streke waardeur die twee van Stadens denkelik getrek het, gebring het, toe maar verder die regte van 'n romanskrywer ons aanmatig, om so op dié manier die leemtes enigsins aan te vul." (p. 185.) Teen 'n historiese roman oor die Dorsland-trek bestaan daar natuurlik geen besware nie, maar die onoordeelkundige vermenging van fantasie en waarheid in 'n boek, wat die ondertietel _Historiese Sketse_ draag, moet ten sterkste afgekeur word. Van der Walt het verskillende episodes uit sy boustowwe tot een verhaal saamgeflans. Hy gee 'n reeks gekleurde historie-prente en laat op bioskoopagtige wyse die vernaamste episodes voor ons verbytrek. In die _uiterlike_ omstandighede van die trekkers het hy hom goed ingeleef. Hul ontberinge en eindelose gesukkel in die dorsland word op skilderagtige wyse geskets. "Die opeenvolging van ellendes" (p. 58), die lyding van mens en dier in woeste oorde, die moeilikhede met die inboorlinge is op duidelike en aanskoulike wyse voorgestel, sodat die geheel 'n treffende rolprent van die volhardingsvermoë van die Afrikanerpioniers word. Maar ons mis die hand van die kunstenaar wat só kan skilder, dat die figure van die doek af na ons toe kom, met ons praat en die roersels van hul innerlikste menssyn openbaar. Want daarvoor deins die skrywer terug. "Ons laat maar liewer die sluier val!" (p. 112);[432] "Maar laat ons maar liewer van Tys van Wyk, die vader en van Roelf, die liefhebbende oom, swyg--swyg van algar se verdriet, wat elkeen op sy eie manier getoon het...." (p. 136); "O, geen pen kan die aakligheid van die reis beskrywe nie!" (p. 139); "Wie sal 'n vroumens se trane deurgrond?" (p. 162). So soek die skrywer altyd maar uitvlugte. Net waar hy 'n kans kry om die dieper menslikheid te teken, getuig hy sélf van sy onmag. Hy bly meestal die belangstellende toeskouer, wat nie die ellende self deurleef nie, maar op 'n goeie distansie aantekeninge maak: "Laat ons, Leser, hulle afkyk in hulle doen...." (p. 65). Die kranksinnige Mieta is "die ware beeld van wanhoop" (p. 51) en 'n paar reëls verder weer "die beeld van verregaande onverskilligheid". Tog het hy daarin geslaag om 'n hele paar lewendige toneeltjies te teken, soos o.a. die dood van Joggie (p. 68 vlg.). Ook die vaste vertroue op die Voorsienigheid onder die bangste gevare, en die stille godsvrug van die trekkers is goed weergegee. Die gebeurtenisse deur Van der Walt beskryf was vanself al danig romanties. Maar hy is nog nie tevrede nie! Dit word so aangedik, dat mens jou naderhand verbeeld dat jy onder die oud-testamentiese bedeling leef. Daarom verbaas dit ons nie dat die steenbokkie reguit in Tys se knipmes inloop nie! (p. 144). Die meisie wat deur die kaffers ontvoer word, ontbreek ook nie, nog minder die paartjie wat mekaar "kry". "Leser, ons paar _het_ mekaar nou. Sal ons ook nou maar ophou?" (p. 157.) Asseblief tog neef, want ons het dit al só baie gehoor! As jy van die verliefde paartjie nie twee lewendige _mense_ kan maak nie, wat op hul eie manier liefhet en nie mekaar sommer "kry" en "het" nie--bly dan maar liewer stil! Die bruilof ens.--ja kyk--soiets lees ons elke dag in _Die Burger_ en _De Volkstem_. Ons weet presies hoe dit gebeur en daar in die wildernis is 'n mens ook maar 'n mens! Hou tog maar liewer op! In plaas van plastiese uitbeelding kry ons moralisasies en godsdienstige oorpeinsings, soos by die beskrywing van Sarie Swarts se lotgevalle. Hoe sterk die moraliserende tendens is blyk duidelik uit Vastrappers I. In die voorwoord al staan 'n heftige tirade teen allerlei "onruswekkende verskynsels". Daartoe behoort: "die prysgewing van ons jeug aan die Rugby-Moloch, ... die goddelose Rugby-gedoente" (p. 7); "die gruwelike en gevaarlike sigarette-draak, gemengde baaiery, die Malthusiaanse euwel" ens. Ook in die teks kom sulke uitvalle voor. Van der Walt het seker die volste reg om vir sy lewensbeskouing propaganda te maak, maar in 'n historiese werk kom sulke sedeprekery nie te pas nie. Die eerste afdeling van _Vastrappers_ bestaan uit sitate van "wat ander mense so ongeveer van Boer geskryf het." Waarom ons dit eers moet lees, is nie duidelik nie. Dan volg: "Die Historie van seker vier Potgietergeslagtes", 'n reeks "oorspronklike famielieverhale", wat "so orgineel moontlik" afgedruk word. Hy hoop dat "veral Jong S.A. se oë meer mag oopgaan om die egte goud van ons skone Verlede te onderskei van baie namaaksels en klatergoud van ons tye." (p. 37.) Die derde afdeling "Baanbrekers en Vastrappers" is 'n soort sedekundige verhandeling om aan te toon, dat daar "'n goue streep van Kalvinisme deur heel ons Vaderlandse Geskiedenis (lê)" (p. 200). Afdeling IV dra 'n uit taalkundige oogpunt onjuiste tietel: "Uit vanmelewe ou Potchefstroom se dae". Dit is 'n herdruk van 'n artiekel uit _Het Westen_ van 1908, met 'n naskrif van 1919 waarin gedeeltes uit ou Potchefstroomse krante afgedruk word. III en IV is albei "_onvoltooide_ sketse". "Omstandighede het ons belet om al die informasie behoorlik te verwerk soos dit eintlik behoort. Dit het gekom deels omdat ons nog nie klaar het met ons histories ondersoek" (p. 211). Met dié woorde veroordeel die skrywer sy eie werk. Die wanordelike allegaartjie wat hy ons aanbied, met sy doolhof van inleidings, aanhangsels, naskrifte, note en bymekaargeskraapte sitate is 'n duidelike bewys dat naas liefde vir die voorgeslag 'n deeglike, wetenskaplike voorbereiding onmisbaar is. As _Vastrappers I_ enige waarde het, dan moet dit gesoek word in die Potgieterverhale, wat die grootste gedeelte van die boek beslaan. Die beoordeling daarvan kan egter aan die historisie oorgelaat word. In _Noordwaarts_ skryf Van der Walt 'n gemaklik-vloeiende taal, wat egter weinig persoonliks het. Die invloed van die Hollandse skool van vóór '80 blyk nie alleen uit sy "bewerkte" sitate van Ten Kate nie, maar ook uit beeldspraak soos: "'n vlym deur sy siel" (p. 152). Hinderlik is die gebruik van "geword" (p. 60), en die verkeerde sinstelling: "Sy het vooroorgeval, en het haar liggaam 'n skok gekry" (p. 90). In _Vastrappers_[433] is die styl minder versorgd. Daar kom voor o.a.: "Die Barbaar gevaar" (p. 202); "verhaalde" (p. 232); "Soiets sou wel meer konsekwent, ... en op tot datum (up to date) gewees het, as al die onnasionale _dus_ egoïsme in die hand werkende voetbal-gedoe." (p. 215.)[434]. § 11. Senator G.G. Munnik. Kronieke van Noordelike Transvaal, (1920). In die eerste hoofstukke word die nedersetting van blanke onder Generaal Hendrik Potgieter in Soutpansberg beskryf. Dan volg 'n uiteensetting van die moeilikhede met die talryke kafferstamme en die gebeurtenisse wat gelei 't tot die belegering van Makapaan in sy grotte.[435] Ook die politieke kibbelarye tussen verskillende Transvaalse leiers en die toestande op die goudvelde word geskets. Uit die lewe van die goudsoekers en jagters vertel die skrywer interessante voorvalle. Sy ondervindings as mynkommissaris en landdros lewer die stof vir meer as een vermaaklike anekdote, wat op lewendige toon vertel word. Ons kry ook 'n goeie kyk op die verhouding tussen die regering, die amptenare en die burgers. Die skrywer slaag daar goed in om ons 'n kleurige beeld te gee van die lewe van die baanbrekers in die noorde, die wisselvallighede van hul swerwersbestaan, hul moed en uithou-vermoë. Veel beter as deur 'n lang betoog word die toestande geskets met 'n voorval soos die volgende: "Uit die getuienis blyk ..., dat elkeen van twee vyandige gemeentes die kerk, 'n sinkgebou, eis. Daarop breek die wakkerste gemeente die kerk, die van hout en yster was, af, en karwei dit weg op bokwaens, voordat hulle teenpartyders daar iets van wis" (p. 69). Ook die talryke Kruger-anekdotes word op aangename wyse vertel. Sonder dat dit aanspraak kan maak op groot letterkundige verdienste is die herinneringe van Senator Munnik ongetwyfeld 'n aantreklike boek, waarin die algemeen-menslike kant van 'n so goed as onbekende historiese tydperk mooi belig word. Sulke bydraes kan ook vir die geskiedkundige navorser van groot belang wees en die skrywe van soortgelyke herinneringe verdien navolging. Van Oud-Pres. F.W. Reitz het in verskillende tydskrifte ook sulke memoires gestaan, wat behoorlik bygewerk 'n interessante bundeltjie oor die ou dae kan word. Volgens 'n meedeling het Munnik sy werk nie oorspronklik in Afrikaans geskrywe nie. Sy taal en styl laat nog heelwat te wense oor. Hy gebruik _die_ as relatief; daar is 'n klompie anglisismes o.a. raar (Eng. rare) (p. 21); "om vir verlore kanse op te maak" (p. 72); "hy was ook gemeng met die affêres...." (p. 82). Die woordskikking is telkens verkeerd b.v.: "Met die _vooruitsig_ (anglisisme) van 'n Hooglander het hy hom 'n massa kruit saamgebring en het dit die Republikeinse Goewernement aangeneem...." (p. 53). § 12. Ds. J.D. Kestell. Ds. Kestell is 15 Des. 1854 gebore op Pieter-Maritzburg. In sy jeug is hy persoonlik met verskeie Voortrekkers in aanraking gewees. Hy vertel: "Sarel Cilliers het ek gesien in die huis van my vader, en later op sy eie plaas, Doringkloof. J.N. Boshoff het ek as kind op Pieter-Maritzburg geken. Marthinus Oosthuijse het ek dikwels ontmoet, en uit sy eie mond die geskiedenis van die Trek gehoor. Daniel Bezuidenhout het my self verhaal wat sy wedervaringe was."[436] Na sy teologiese opleiding op Stellenbosch het hy 'n jaar lank gestudeer aan die Utrechtse uniwersiteit. As predikant het hy gestaan op Kimberley, Harrismith, Ficksburg en Bloemfontein. Daarna was hy redakteur van _De Kerkbode_ en op die oomblik is hy rektor van die Grey-Uniwersiteits-Kollege. Sy eerste geskrif was 'n toneelstuk oor Slagtersnek, _The Struggle for Freedom_. In sy studiejare het hy ook 'n Engelse roman oor dieselfde onderwerp geskryf. "Onse Jan" het dit vir _Het Z.A. Tijdschrift_ vertaal. _Uit het Afrikaansche Boerenleven_ (1897) is 'n bundel dorpsnovelles.[437] _De Voortrekkers_ of _Het Dagboek van Izak van der Merwe_ (1898) is in samewerking met Nico Hofmeyr geskryf, _Johanna Cloete_ in 1899. Gedurende die Twede Vryheidsoorlog het Ds. Kestell Pres. Steyn en Genl. De Wet vergesel op hul togte en die stryd meegemaak tot die bitter einde toe. Na die vrede het verskyn: _Met de Boerencommando's_ of Mijn Ervaringen als Veldprediker en _De Vredesonderhandelingen tusschen Boer en Brit_ (1909), die laaste in samewerking met D.E. van Velden. Sy skoonvader se biografie het Ds. Kestell in 1911 uitgegee onder die tietel _Het Leven van Prof. N.J. Hofmeyr_, die van _Christiaan de Wet_ in 1920.[438] _Die Voortrekkers_ (1920) is 'n omwerking van 'n reeks voorlesings op Kimberley gegee. Ds. Kestell is lid van die S.A. Akademie, die _Leidsche Maatschappij_ en die _Historische Genootschap_ van Utrecht. Op kerklike en nasionale gebied is hy een van die volksleiers. Volgens die redakteur van _Die Brandwag_ is hy "in baie opsigte vir ons die verpersoonliking van die beste wat daar in ons Afrikaanse volk woon."[439] Aan die redakteur het hy ook vertel "hoe dit hom spyt, dat hy in die ou dae nie deelgeneem het aan die stryd vir die regte vir Afrikaans nie." Hy is nou besig om al sy verhale in Afrikaans te vertaal. Die Voortrekkers. Dit is "'n kort geskiedverhaal", waarin die oorsake en die vernaamste gebeurtenisse in verband met die Groot Trek tot op 16 Desember 1838 beknop en helder uiteengeset word; 'n handige boekie vir iedereen wat die groot gang van die emigrasiebeweging wil begryp, sonder om daarvan eintlik 'n studie te maak. Van Gardiner en Owen word gesê: "Maar so bitter vyandig teen die Boere was hulle ook nie, dat hulle 'n barbaarse opperhoof kon aanhits tot 'n gruwelike bloedbad." (p. 76). Die bewyse vir die stelling ontbreek egter. "Ek vertrou dat wat aan my werk iets wat op sigself staan sal gee is, dat ek persoonlik met eminente Voortrekkers in aanraking is gewees." (p. VI.) Gedeeltelik is dit waar, maar daar is tog geen figuur, wat so geteken is nie, dat ons na die lesing van die boekie voel, dat ook ons in persoonlike aanraking met 'n Voortrekker gewees is. Kestell mis die plastiese gawe wat vir so 'n uitbeelding nodig is. Hy verseker ons trouens self, dat dit onmoontlik is. "_Onbeskryflik_[440] was die aandoening in (Retief se) siel, toe hy staar op die land wat daar aan sy voet lê: Natal, met sy golwende berge en dale" (p. 60). Ook die beskrywing van Retief se eerste blik op Natal toon duidelik, dat Kestell geen woordkunstenaar is nie, wat deur die mag van sy skilderende woord 'n beeld kan laat lewe nie. "In die jonge groen van die vroeë lente was alles gedos.... Oral sien hy die veld _met_ 'n ryke oorvloed bedek _met_[441] blomme van allerhande vorm en kleur en geur...." (p. 60). Ook die moord van Retief is "onbeskryflik" (p. 76), en in die Bloedrivierslag beleef die Trekkers "onbeskryflike ure" (p. 101). Of anders is die tonele weer "ontsettend, hartverskeurend" (p. 86), retoriese skrikmaak-frases, wat geen ontroering wek nie. In die eerste hoofstuk (§ 6) het ons al gesien, dat Kestell van die Hollandse kuns van na 1880 niks wil weet nie en in sy werk kom dan ook versteende beeldspraak soos die volgende voor: "onuitwisbar(e) littekens in die hart ... gebrand" (p. 8); "'n golf van onuitspreeklike smart" (_C. de Wet_, p. 64). Die taal van _Die Voortrekkers_ is erg onafrikaans. Die dubbele ontkenning word selde reg gebruik; _die_ as relatief, _hem_ en vorme soos die volgende is storend: Het is nie swaar ... (p. 15); die droewig pad (p. 103); Hulle het nie beter op die hoogte kon gewees het nie (p. 1);[442] geontbied (p. 71). Onbeholpe is die volgende: Dingaan (het) in sy stad in druk gesprek gesit praat met twee van sy vernaamste kapiteins (p. 78); Toe die dag breek kon dit beter gesien word om sig te verdedig. (p. 82.) Christiaan de Wet. In die eerste hoofstukke word 'n oorsig gegee van sy jeug en die moeilike jare wat op sy huwelik gevolg het. Op lewendige wyse word sy aandeel in die Transvaalse Vryheidsoorlog meegedeel. Nadat hy 'n tydlank veldkornet en volksraadslid gewees 't in die Transvaal, keer hy terug Vrystaat toe, waar hy ook gou op politieke gebied optree. "Sy breë kyk op sake" word veral geroem. Dan volg 'n historiese oorsig van die gebeurtenisse wat aanleiding gee tot die Twede Vryheidsoorlog. De Wet gaan op kommando as gewone burger, maar word gou veggeneraal en na die oorgawe van Cronjé hoofkommandant. Met gebruikmaking van De Wet se oorlogsboek gee Kestell dan 'n oorsig van die vernaamste krygsgebeurtenisse. Die besoek van die Boere-generaals aan Europa word beskryf en ook Mevr. De Wet se ondervindings gedurende die oorlog. Onder die verantwoordelike bestuur word De Wet minister van landbou. Die gebeurtenisse na 1914 is breedvoerig behandel. Hier gee die skrywer nie alleen 'n relaas van die uiterlike feite nie, maar hy toon duidelik aan wat daar in die siel van die generaal omgegaan 't en hoe sy besluit om te rebelleer geryp 't. Die laaste gedeelte van die biografie is die bes geslaagde, omdat ons daar werklik in aanraking kom met 'n persoonlikheid. De Wet se laaste veldtog, sy verhoor en gevangenislewe word op gevoelvolle wyse beskryf. Met verskeie historiese bylaes sluit die boek. Op die gebrek aan sielkundige analiese maak die skrywer ons 'n enkele maal self weer opmerksaam: "Geen woorde kan beskryf wat daar op die oomblik deur die siel van C. de Wet gaan nie" (p. 84).[443] Die plastiese skildering is meestal geslaag, ofskoon die gemeenplaatse soms hinderlik word: "Daar kom generaal De Wet aangery van die voorpunt, en hy roep die burgers bymekaar. Hy bly sit op sy perd, en die burgers kom voor hom staan. Hy is woedend kwaad. Hy byt op sy tande. Deur sy tande kom die woorde sissend ... Daarna word hy kalmer, en eindelik haal hy sy hoed af. "Kom ons bid", sê hy. Wat 'n gebed was dit uit die mond van dié man, daar op die perd! Dit roer elkeen tot op die bodem van sy wese. Elkeen voel dat die hare op sy hoof rys...." (p. 68-9). Meer as een lewendige kommando-toneeltjie is treffend deur juiste tekening. Die begin van hoofstuk XIII is daarvan 'n mooi voorbeeld. Ook uit die generaal se jeug het die skrywer heelwat voorvalle opgeteken wat ons 'n goeie insig in sy persoonlikheid gee. De Wet se eie meedelings is op aangename wyse verwerk en munt uit deur aanskoulike voorstelling. Kestell het gesegdes van hom opgeteken, wat 'n kosbare bydrae is tot ons kennis van die groot heldefiguur, terwyl die na-oorlogse periode van sy loopbaan op treffende wyse verduidelik is. Vergeleke met _Die Voortrekkers_ is die meeste on-Afrikaanse wendings uit die styl verdwyn. Slegs selde stuit mens op 'n sin wat minder goed in mekaargeset is, soos die volgende: "As hierdie manifes nou gelees word, dan tref dit dadelik dat daarin uitdrukkinge voorkom soos dié nie sou verwag word as uit die pen van Beyers te gevloei het nie, maar wat dikwels van die lippe van De Wet geval het" (p. 202).[444] § 13. Dr. N.J. van der Merwe. Hy is gebore in 1888 op Senekal, O.V.S. Aan die Grey-Kollege het hy in 1907 gegradueer met honneurs in moderne tale. Twee jaar lank was hy onderwyser in Fauresmith en daarna het hy teologie studeer aan die Stellenbosse Kweekskool, waar hy in 1911 ook die B.D. eksamen afgelê het. In 1914 was hy reisende sekretaris vir die C.S.V. en daarna predikant op Wepener. Sy teologiese studie het hy voortgeset aan die Vrye Uniwersiteit op Amsterdam, waar hy in 1921 gepromoveer het op 'n dissertasie _Die Sosiale Prediking van Jesus Christus_. Op die oomblik is hy predikant op Theunissen O.V.S. Hy is in 1916 gehuud met 'n dogter van President Steyn. Sy skoonvader se lewensbeskrywing _Marthinus Theunis Steyn_ het in 1921 verskyn in twee dele. Marthinus Theunis Steyn. Die skrywer van 'n politieke biografie staan voor 'n groot moeilikheid wat deur Winston Churchill goed aangedui is in sy voorwoord by die lewe van _Lord Randolph Churchill_. "The style and ideas of the writer must throughout be subordinated to the necessity of embracing in the text those documentary proofs upon which the story depends. Letters, memoranda, and extracts from speeches, which inevitably and rightly interrupt the sequence of his narrative, must be pieced together upon some consistent and harmonius plan. It is not by the soft touches of a picture, but in hard mosaic or tessellated pavement, that a man's life and fortunes must be presented in all their reality and romance. I have thought it my duty, so far as possible, to assemble once and for all the whole body of historical evidence required for the understanding of Lord Randolph Churchill's career." Op dieselfde manier het Van der Merwe te werk gegaan. Die grootste gedeelte van sy biografie bestaan uit historiese dokumente, waaronder 'n uitgebreide diktaat van Pres. Steyn, briewe, redevoerings en offisiële stukke. Tereg verklaar hy dan ook in sy voorwoord: "Met die volle bewussyn dat daar in die voorliggende werk _dikwels eenvoudig boustof gelewer word_ waar die leser miskien 'n gebou sou verwag, dog met die oortuiging dat dit onder die huidige omstandighede voorbarig sou wees om meer te doen...."[445] John Morley het voor dieselfde probleem gestaan in sy _Life of William Ewart Gladstone_: "Where the subject is a man who was four times at the head of the government--no phantom, but dictator--and who held this office of first minister for a longer time than any other statesman in the reign of the Queen, how can we tell the story of his works and days without reference, and ample reference, to the course of events over whose unrolling he presided, and out of which he made history?... Assuredly I am not presumptuous enough to suppose that this difficulty of fixing the precise scale between history and biography has been successfully overcome by me. It may be that Hercules himself would have succeeded little better."[446] Selfs by 'n gewone lewensbeskrywing het die biograaf al 'n moeilike taak. Hy moet 'n verslag gee van die uiterlike wederwaardighede van die persoon; maar hy moet ook sy intellektuele en geestelike groeiproses teken en die gestadige wisselwerking tussen die twee nooit uit die oog verloor nie. Is die onderwerp van die lewensbeskrywing so 'n buitengewone persoon soos Pres. Steyn, wat gedurende die periode 1896-1916 feitlik aan die hoof van die hele volk gestaan 't, dan word dit nog noodsaaklik om die geskiedenis van die nasie ook te vertel. Op die manier loop die biograaf gevaar om die eenheid van sy werk te verstoor, presies soos die skilder van 'n groot veldslag, wat probeer om àl die soldate van weerskante op sy doek in te druk. Die verstandige biograaf sal soveel moontlik aan die historikus oorlaat en dit het Van der Merwe dan ook meestal gedoen o.a. met die twede Vryheidsoorlog en die vredesonderhandelinge. Sulke gebeurtenisse behoort tot die terrein van die historikus. "To make some roughly effective summary of (such) doings, in the way of epitome or extract, will be all that can fairly come within the province of biography"[447] Edmund Gosse het verklaar, dat dit 'n groot fout is om, wat genoem word _Life and Times_ van 'n mens te probeer beskryf. "History deals with fragments of the vast roll of events; it must always begin abruptly and close in the middle of affairs; it must always deal, impartially, with a vast number of persons. Biography is a study sharply defined by two definite events, birth and death. It fills its canvas with one figure, and other characters, however great in themselves, must always be subsidiary to the central hero."[448] Per slot van rekening bly dit 'n moeilikheid wat iedere biograaf op sy eie manier moet oplos. Dit verdien in elk geval die noukeurige oorweging van ons toekomstige lewensbeskrywers. Die lewensbeskrywing van Pres. Steyn sou m.i. aan eenheid gewin het, as daar 'n skeiding gemaak was tussen die historiese en biografiese gegewens. Die diktaat van die president, sy redevoerings en die offisiële dokumente kan gemaklik as historiese aanhangsel gegee word. Omdat dit alles in die teks van die biografie geskuif word, verloor ons telkens die persoonlikheid van die president uit die oog. By die behandeling van die Hertzog-kriesis (II, Hoofstuk XII), en die Rebellie (II, Hoofstuk XIII) is dit veral die geval. Hier word die lewensbeskrywing feitlik 'n offisiële blou-boek, 'n bronnepublikasie. Maar dit is dan ook van dié gebeurtenisse waarvan die skrywer in sy voorwoord sê: "Die rook trek nog uit meer as een brand ... en daarom word hier 'n poging aangewend om so objektief moontlik te wees; om die _ipsissima verba_ van die verskillende persone wat op die toneel verskyn, letterlik weer te gee; en om alle kommentaar wat aan partygevoel kan toegeskrywe word, te vermy." (I, p. 11.) Waar dit sulke delikate kwessies geld, sou dit seker onbillik wees om nou al van die skrywer 'n samevattende oordeel te verwag. Maar as die rook eendag weggetrek 't is dit sy plig as biograaf om ons te laat voel wat daar in die siel van die groot staatsman omgegaan het in die tyd. Dan sal sy boek waarlik 'n _lewens_beskrywing word, want ten spyte van die moeilikheid waarop Churchill sinspeel, bly dit tog waar dat 'n versameling briewe, dokumente en redevoerings nog geen biografie uitmaak nie, al word dit ook hoe netjies gerangskik. Die volgende bewering bevat ongetwyfeld veel wat juis is: "A correspondence worth preserving should be preserved apart. What the true biographer has to do with it is to use it. The more he can extract of its purport; the more he can absorb of its spirit; the better will be his book. The more he thrusts it in bodily--how admirable so ever in itself--the more will his book be a thing of shreds and patches. To depict worthily and enduringly any human life really deserving to be depicted, is a task which was never yet achieved without a strain on all the faculty the writer could upgather for the occasion. That fact should suffice, one imagines, to convince a man that letter-copying can go but a little way. Any penman can transcribe letters--or without even inking his fingers--can put them together, scissors-and-paste fashion, much quicker than any printer can put them into type."[449] Van der Merwe het dikwels die skêr-en-lympot-metode toegepas, soms uit noodsaak, soos in die laaste gedeelte van sy werk, maar gelukkig het hy ons ook nader gebring tot die mens in Pres. Steyn. In die eerste ses hoofstukke slaag hy daar uitstekend in om 'n duidelike beeld te gee van Steyn as kind, boereseun, student, regsgeleerde en staatshoof. Met groot liefde het hy alle beskikbare gegewens so verwerk, dat selfs iemand wat die president nooit geken 't nie, die man vlak voor hom sien staan. Hier spreek die biografie nie alleen tot ons verstand nie, maar ook tot ons hart; hier is die warm tinteling van 'n aanraking tussen mens en mens, die intiem-gesellige sfeer en nie alleen die bloot serimoniële "kennismaking" tussen wildvreemdes nie. Alleen teen een opmerking het ons 'n bedenking: "Talryke staaltjies word vertel van Steyn se jowiale natuur as student en sy hartlike verkeer met sy Nederlandse vriende. Dit is egter nie nodig om die leser met hierdie studentegrappies langer op te hou nie. Die lewe van elke gesonde en vrolike student, soos Steyn was, is daar vol van" (I, p. 36). Dit kan ons alleen betreur, want Plutarchus merk tereg op in sy _Alexander_: [Greek: Oute tais epiphanestatais praxesi pantôs enesti dêlôsis aretês ê kakias alla pragma brachy pollakis, kai rhêma, kai paidia tis emphasin êthous epoiêsen mallon ê machai myrionekroi, parataxeis hai megistai, kai poliorkia poleôn].[450] Samuel Johnson het ook 'n juiste opmerking gemaak. Sommige biograwe, sê hy, "rarely afford any other account than might be collected from public papers, but imagine themselves writing a life, when they exhibit a chronological series of actions or preferments; and have so little regard to the manners or behaviour of their heroes, that _more knowledge may be gained of a man's real character by a short conversation with one of his servants, than from a formal and studied narrative begun with his pedigree and ended with his funeral_."[451] Wanneer die skrywer sy boustof omwerk tot 'n gebou, verdien die gekursiveerde woorde seker nader oorweging. In die volgende hoofstukke word die onderhandelinge, wat gelei 't tot die nouer vereniging van die twee republieke beskryf. Dan volg die diktaat van President Steyn waarin die staatkundige gebeurtenisse vanaf 1896-1899 uiteengeset word. Vervolgens gee die skrywer 'n gedokumenteerde verslag van die onderhandelinge wat aan die oorlogsverklaring voorafgegaan 't. "Die tak, geduld sowel as staatsmansbeleid en beslistheid van die Vrystaatse President word daardeur duidelik geopenbaar" (I, p. 235). "Hoewel hy ook lank reeds aan vrede gewanhoop het, was hy egter beslis om nie na die wapen te gryp nie voor hy met 'n rein gewete sy volk kon verseker dat elke moontlike middel te baat geneem was om die onheil af te keer" (I, p. 246). Die President se houding blyk duidelik uit sy antwoord aan 'n paar offisiere wat gesê 't: "Laat ons maar veg": "Ek stem nie toe tot oorlog 'n minuut voor dit nie anders kan nie, maar weet dit, as ek die dag sê "Oorlog", dan moet julle nie met my van vrede kom praat nie. Dan moet dit gaan tot die bitter einde" (I, p. 273). Manlike woorde van een, wat ook met dade bewys 't, dat hy tot die grootste van die _Bittereinders_ behoort! Hoe graag sou ons meer wil weet van die "sieleworsteling" daar in die eensame veld, op 'n stille sabbatsmore, 8 Oktober 1899--net voor die versending van die ultimatum. (I, p. 275.) Maar dit is een van die dramatiese momente wat die biograaf net vir ons aanstip. Wanneer Steyn, gebroke in die liggaam, maar onverwinlik in die gees afskeid neem van sy getroue by Vereniging, dan sê Van der Merwe ook: "Geen pen kan dit ooit beskryf nie" (II, p. 51). En as die sterke man, gedeeltelik herstel terugkeer na sy geannekseerde vaderland, dan roep die skrywer weer uit: "Wat dié middag deur die hart van die Vrystaters by Kaalspruit-stasie (naby Onzerust) gegaan het, sal geen pen ooit beskrywe nie" (II, p. 148). Maar sulke verklarings help ons nie om die tragiek van Steyn en sy volk se lyding te begryp nie. Hier moet die kunstenaar-biograaf deur die skoonheid van sy beeldende woord, deur die innigheid van sy weergawe ons ontroer, hier kan hy nie volstaan met 'n blote vermelding van feite nie! In die twede deel word Steyn as "die siel van die vryheidstryd" geteken. "Om sy ware grootheid te leer ken, moes 'n mens hom egter in sy daaglikse handel en wandel onder sy offisiere en burgers sien" (II, p. 34). Hier word Van der Merwe in waarheid weer _lewens_-beskrywer, want uit die kommando-anekdotes leer ons Steyn as mens veel beter ken as uit sy offisiële depêches. Sou "die half-barbaarse gesegdes van Ruiter" (II, p. 37) wat ons weerhou word, "uit vrees dat die leser wat Ruiter nie geken het nie" dit "wat ru en plat sal vind", sou dit nie die realiteit van die skildering verhoog 't nie? Hier geld Plutarchus en Johnson se opmerkings weer. In die volgende hoofstuk is die president weer self aan die woord en vertel hy van die "poginge tot vrede". Mev. Steyn se oorlogservarings en haar ontmoeting met die president na die vrede, hulle vertrek na Europa om herstel van gesondheid te soek word dan beskryf. Onder die geneeskundige behandeling van prof. Winkler kom die langsame herwinning van lewenskragte en eindelik keer die volksheld weer tot sy vaderland terug. Die beskrywing van die lewe op Onzerust is goed geslaag, en op treffende wyse word Steyn, as "volksiener en raadsman" geteken. Sy bemoeiings om selfregering en die vereniging van die verskillende state te verkry is die onderwerp van die volgende hoofstukke. Wanneer die politieke verdeeldheid na die totstandkoming van die Unie begint, is Pres. Steyn weer die raadsman van al die leiers. "Die enigste plek waar al die partye so nou en dan in die gesonde lug van vertroue kom asem skep het, was daardie boerplasie op die vlaktes van Kaalspruit. Almal het daar hulle hart kom lug. Niemand het tevergeefs na Onzerust gekom nie. Soos 'n vader innig besorg oor dreigende onenigheid onder sy kinders, het President Steyn alles in sy vermoë gedoen om vrede en eenheid te bewaar" (II, p. 242). Die onderhandelinge tydens die Hertzogkriesis en die rebellie word _in extenso_ afgedruk. Daar is ook 'n uiteensetting van die president self oor sy houding tydens laasgenoemde gebeurtenis. In die slothoofstuk word die laaste dae van die president, sy begrafnis en die roudienste beskryf. In sy voorwoord het die skrywer die hoop uitgedruk, dat sy arbeid "iets sal bydra om die inspirasie van president Steyn se lewe vir die Volk te bewaar en lig te werp op 'n seer belangrike deel van ons volksgeskiedenis...." (p. VII). Dié doel sal hy ongetwyfeld bereik, nie alleen omdat sy stof van soveel nasionale belang is nie, maar ook omdat sy lewensbeskrywing uitmunt deur 'n helder, goedversorgde styl. § 14. Mevr. Lenie Boshoff-Liebenberg. Moedersmart en Kinderleed, (1921). "Dis van die grootste belang dat persoonlike ondervindinge, soos hierdie in verband met die lewe in die Konsentrasiekampe, vir die nageslagte bewaard bly. Dis almal kosbare materiaal vir die toekomstige skrywers wat ernstige werk sal maak van ons geskiedenis en ons volk se geaardheid noukeurig sal bestudeer." Aldus Jan Celliers in sy voorwoord, en daarmee het hy die waarde van die boekie goed aangedui. Die skryfster het agtien maande in die konsentrasiekampe gesit en deel haar ervarings op ongekunstelde wyse, sonder enige literêre pretensies mee. Sy praat so reg uit haar hart oor die dae van bitter swaarkry en ons luister met ontroerde gemoed.... In algemene trekke ken ons die lydensgeskiedenis van die kampe, maar dis juis die persoonlike element van herinneringe soos die van Mevr. Boshoff wat daar 'n inniger lewe aan sal gee vir die nageslag. Daar is ander vroue wat hul ondervindings ook te boek gestel 't, en dis 'n voorbeeld wat navolging verdien, want daar gaat nog meer as een vertelling uit dié tyd van mond tot mond, wat vir ons geskiedenis nie mag verlore gaan nie. Die twede gedeelte van _Moedersmart en Kinderleed_ bevat "herinneringe uit die laaste oorlog", o.a. 'n verhaal van 'n huisgesin verwoes deur drank", wat oor die algemeen minder geslaag is as die eerste gedeelte. "Alles hierin meegedeel is die _waarheid_ en niks minder dan die _waarheid_," verklaar die skryfster. Dit verhoog die waarde van die meedelings, wat dus van historiese belang is en ons ook 'n merkwaardige kyk gee op die lyding van die Boerevrou en die heroïese wyse waarop sy dit gedra 't. VOETNOTAS: [405] Vgl. Dr. L. v. Niekerk: _De Eerste Afr.-Taalbeweging_^1, p. 18 vlg. [406] t.a.p., p. VII (10de druk). [407] Vgl. Hoofstuk I, § 9. [408] _Piet Retief_, p. 351. [409] Vgl. Hoofstuk II en III. [410] Voorwoord, 7de druk. [411] _Die Brandwag_, Des. 1918. [412] In 1922 het _Voortrekkermense_ III verskyn. Dit bevat dertien geskiedkundige dokumente. [413] Oor die taal van Preller kan vergelyk word: Dr. E.C. Pienaar, _Taal en Poësie_^2, (p. 146-151). [414] Vgl. b.v. die aangehaalde voorbeelde uit _Kaptein Hindon_. [415] Oorspronklik verskyn in die _Jaarboek van Het Westen_(1909), later in _Die Burger-Nuwejaarsnommer_ (1922). [416] In Hoofstuk V, § 17, is 'n lewensskets al gegee. [417] So staan die saamgestelde woorde deur die hele boek los van mekaar. [418] Hiermee moet vergelyk word 'n soortgelyke toneel van F. Lion Cachet. [419] Sitate volgens 2de druk (1917). [420] Gedeeltelik ontleen aan _Die Brandwag_, Des. 1918. [421] Vir 'n lewensskets kan verwys word na Dr. E.C. Pienaar: _Taal en Poësie_^2 ens., p. 256 vlg. [422] _Freeholder_, No. 35. [423] _Rambler_, No. 60. [424] So 'n bewering is beslis onjuis, as ons onthou dat die _tietels_ van Ds. S.J. du Toit se boeke sewe paginas in beslag neem! (p. 426-432). Daaruit moet tog 'n volkome beeld van die man se inwendige lewe op te diep wees. [425] Ek kursiveer. [426] Rev. Thomas Davidson: _Chambers's Encyclopaedia_ in die artiekel "Biography". [427] 'n Werk van dieselfde geaardheid het onlangs verskyn: _Die Afrikaanse Vrou_, "'n Beknopte oorsig van die rol wat die vrou in die Geskiedenis van S.A. gespeel het in die 350 jaar tussen 1568 en 1918" deur Eric Stockenström. [428] Voorberig. [429] Vgl. Dr. G. Besselaar: _Z.A. in de Letterkunde_, p. 80. [430] Lewensskets ontleen aan _Die Brandwag_, Des. 1918. [431] p. 228. Ek kursiveer. [432] Vgl. ook p. 130. [433] Die tipografiese uitvoering van die boek laat veel te wense oor. [434] Ek kursiveer. [435] Ook deur Preller in _Baanbrekers_ beskryf. [436] Voorberig, _Die Voortrekkers_^2. [437] Oor Kestell se Hollandse werk kan vergelyk word Dr. G. Besselaar: _Z.A. in de Letterkunde_. [438] In 1922 het die twede uitgebreide druk van _Christiaan de Wet_ verskyn, te laat egter om hier nog bespreek te word. Die sitate is volgens die eerste druk. [439] Des. 1918. [440] Kursivering van my. [441] Kursivering van my. [442] Vgl. hiermee: "Hulle was te ver vooruit, anders het hy 'n grote voorraad ammuniesie kan opgelaai het wat op die trein was." (_C. de Wet_, p. 82.) [443] Vgl. ook p. 61, 143. [444] Vgl. ook op p. 215 die sin wat so begint: "Hierop het Smuts aan hom meegedeel...." [445] p. VII. Ek kursiveer. [446] t.a.p. vol. I, p. 1-2. [447] Vgl. Edwards and Hole: _A Handbook to the Literature of General Biography_, p. 13-22. [448] _Encyclopaedia Britannica_, in die artiekel: Biography. [449] Edwards and Hole, t.a.p., p. 24-5. [450] Gesiteer deur James Boswell in sy _Life of Samuel Johnson_. Hy gee daarby die volgende vertaling van Langhorne: Nor is it always in the most distinguished achievements that men's virtues or vices may be best discerned; but very often an action of small note, a short saying, or a jest, shall distinguish a person's real character more than the greatest sieges, or the most important battles." Uitgawe Napier, I, p. 6. [451] _Rambler_, No. 60. NAAMREGISTER. Alleen die name van Suid-Afrikaanse skrywers en persone is hier opgeneem. Die plek waar die vernaamste bespreking(s) voorkom, is met kursiewe syfers aangedui. A. Aschenborn, Hans Anton, 269 B. Beyers, Generaal C.J., 292. Bezuidenhout, Daniel, 313. Biel, A. du, 58, _200-205_. Blok, Thos., 304-305 Boonzaaier, 121. Booysen, C.M., 205. Boshoff, J.N., 313. Boshoff-Liebenberg, Mevr. Lenie, 324. Boshoff, Dr. S.P.E., 292-293. Bosman, Sadie, 225-228. Brink, Melt, 2, 3, 197. Bruggen, J. van, 21, 23, 46, 47, _161-176_. Bruggen, J.R.L. van (Kleinjan), 47, 58. Brümmer, Ds. N.J., 14, 29, 32, 33, 43, 44. C. Cachet, Prof. Jan Lion, 231. Cillié, Dr. G., 12. Cillié, Hettie, 46-53. Celliers, Prof. J.F.E., 5, 7, 10, 11, 12, 15, 17, 22, 31, 47, _48-53_, 194, 207, 228, 285, 324. Conradie, Ds., 27. D. D'Arbez, Sien Oordt, J.F. van. Dómine, Sien Jacobs, A.J. Dugteren, C.J.L. Ruysch van, 55. E. Engela, J.G., 135-136. Engelbrecht, J.F., 55. Engelenburg, Dr. 277. Erasmus, D.J., 308. Euvrard, Chris. C, 158-159. F. Fagan, Adv. H.A., 36, 57, _181-183_. Fanie, Oom, Sien Malan, J.H. Fouché, Dr. Leo, 105. Fourie, Chris, 185. G. Gass, Van, 278. Gerdener, Ds. G.B.A., 305-307. Gieljam, Stoffel, Sien Langenhoven. Goldblatt, Sarah, 182. H. Hatting, J.H., 278. Heerden, Ds. J.P. van, 11. Heerden, Mevr. Iz. van (Tannie van die Brandwag), 46. Heerden, Iz. van, (Vaalswaer), 54. Heever, Adv. F. v.d., 60. Hermanus, 59. Hertzog, Genl., 6, 101. Hoffman, Pres., 304. Hofmeyr, J.H. (Onze Jan), 41, 313. Hofmeyr, Marjorie, 182. Hoogenhout, C.P., 209. J. Jacobs, A.J. Dómine, 270-273. Jansen-Pellissier, Mevr. M., 46, _205-209_. Jeppe, Carl, 55. Jordaan, G., 261. K. Kamp, Prof. J., 18. Keet, Prof. B.B., 36. Kestell, Ds. J.D., 17, _313-317_. Kleinjan, Sien Van Bruggen, J.R.L. Klerk, L.C., de 278. Koopmans-de Wet, Mevr. Maria, 41, 302. Kruger, Ds. J.H., 219-225. Kruger, Pres., 7, 23, 283. L. Langenhoven, Adv. C.J., 21, 24, 37, 38, 39, 40, _136-140_, _239-248_, _249-259_, 277, _284_. Linde, M., 58. Leipoldt, Dr. C. Louis, 34, 58, _259-261_. Lombaard, H.S. 291. Lub, J., 21, _133-135_. M. Malan, Dr. D.F., 13, 31. Malan, Essie, 182. Malan, J.H., 21, 159, 160, _209-219_, _288-291_. Marais, Adv. Eugène, N., 47, 48, 60, 276. Marais, Prof. I.J., 16, 17. Maré, Léon, 23, 46, _188-197_. Maré, Steph, 55. Marius, 45. Malherbe, Dr. D.F., 43, 60, 94, _141-158_. Malherbe, Mevr. K., 60. Malherbe, Dr. W.M.R., 33, 45, 206. Maritz, Genl., 53, 293. Merwe, Dr. N.J. van der, 317-324. Meurant, L.H., 1. Mimmie, Nig., 54. Moorrees, Prof. A., 17. Muir, Dr., 177. Muller, Dr. T.B., _34-36_, 176. Munnik, Senator G.G., 311-313. N. Neelsie, Sagmoedige,--Sien Langenhoven. O. O'Kulis, Dr.,--Sien Postma, Ds. Willem Oldendorf, Helene, 182, 183. Oordt, J.F. van, 55. Oosthuyse, Marthinus, 313. Otto, G.J., 207, _228-229_. P. Pannevis, A., 1. Pienaar, A.A., (Sangiro), 23, 58, _262-269_, 293. Pienaar, Dr. E.C., 11, 29, 42, 57, 128, 137, 141, 287. Pierneef, 184. Plessis, L.J. du, 292. Postma, Rikie, 58, 182. Postma, Ds. Willem (Dr. O'Kulis), _231-233_, _300-304_. Preller, G.S., 5, 21, 24, 30, 31, 37, 42, 45, 46, 47, 137, 274, 275, _276-288_. Pretorius, President, 276. R. Reitz, Pres. F.W., 2, 312. Reitz, Joubert, _159-161_, 210. Rey, Genl. de la, 276. Roubaix, E. de, 45, 46, _53-54_. Roux, Frina, 184. Rozenburg, Jan van, Sien Waal, Adv. de Reenen, Reenen J. van, 11, 23, 59, _183-188_, _234-239_. S. Sangiro, Sien Pienaar, A.A. Schoon, Ds. H.F., 278. Schumann, T., 182. Slypsteen, _230_. Smit, Erasmus, 278. Smith, J.A., 294-295. Smith, Prof. J.J., 1, 2, 15, 34, 36, 40, 55, 57, 176, 205. Smuts, Generaal Jan, 65, 100. Steenkamp, Anna, 278. Steyn, Dr. H.J., 11, 15. Steyn, President, 275, 313. Steytler, Ds. A.I., 40. Swart, C.R., 182. T. Tannie van die Brandwag, Sien Mevr. Iz. van Heerden. Theunissen, N.H., 59, 182. Toit, D.P. du, 24, _197-199_. Toit, Ds. S.J. du, 1, 2, 41, 197, 292, 297, 298, 300. Toit, Dr. J.D. du, (Totius), 16, 231, 232, _296-300_. Tomlinson, G.C., 36, 176-180. Totius, Sien Toit, J.D. du, Trichardt, Karl, 279. V. Vaalswaer, Sien Iz. van Heerden. Velden, D. van, 313. Veritas, 182. Viljoen, Dr. W.J., 210. Villiers, F.E. de, 182. W. Waal, Adv. J.H.H. de, 21, 24, 29, 30, 41, 42, 43, 47, _100-133_, 230, 285, 286, 300. Walt, A.J. van der, 307-311. Wessels. D.W., 182. Wet, Generaal De, 313. Wet. Mevr. De, 316. Wielligh, G.R. von, 28, _62-99_, 182, 183. Wijk, Eugène C. van, 182. Wolla, 229. Z. Zinn, Christian, 140-141. STELLINGE. I. Die aandeel van GUSTAV PRELLER in die Twede Afrikaanse Beweging word deur Dr. E.C. PIENAAR in sy dissertasie oorskat. II. By die literatuuronderwys behoort die hoofdoel nie te wees die uitpluisery van taalkundige vraagstukke nie, maar wel die opvoeding tot 'n begrip van skoonheid. III. "Wanneer de schaduw valt, en dat het sterflijck Dal Snachts vleughelen bespreet, zoo slaept den grooten Al, De Son, in Thetis schoot, ..." _Pascha_, (739-41) Verklaar met DIFEREE, dat de schaduw des nachts de aarde met vleugelen bespreidt en dat "den grooten Al" de zon is die 't alles verlicht, en niet 't heelal zoals VAN LENNEP en UNGER menen. IV. In het geding tussen Dr. LEENDERTZ en Dr. STERCK of EUSEBIA, aan wie VONDELS _Peter en Pauwels_ werd opgedragen, ANNA VAN DEN VONDEL of MARIA TESSELSCHADE ROEMERS zou zijn, heeft Dr. STERCK gelijk. V. De bewering van JOHN MIDDLETON MURRY, dat JAMES BOSWELL een absolute pionier op het pad der biografie was, is onjuist. VI. De mening van Dr. THEAL, dat JAN VAN RIEBEECK uit lage stand in Kompanjiesdienst is opgeklommen kan niet als juist worden aanvaard. VII. "In sommige van sy liedjies en in 'n heel enkele reël ook, is daar onmiskenbare bewys van ware poëtiese gevoel en digterlike uitdrukking. Al wat mankeer is die handskaaf en die sandpapier." (Adv. E.N. MARAIS in _Die Brandwag_, Maart 1920.) So 'n bewering is in stryd met die wese van alle egte poësie. VIII. Gemeenskapskuns behoort nie as algemene leuse voorgeskryf te word nie. Transcriber's notes: Gesperrt indicated by = Date of death character transcribed as [oorlede] in text version. Superscripted text indicated by ^ Ons Kleintji standardised from Ons Klyntji, and Ons Klintji *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK DIE PROSA VAN DIE TWEDE AFRIKAANSE BEWEGING *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

Uit ou Reisbeskrywinge: Dagverhale en ander letterkundige bronne oor die Kaap

Blommaert, W.

af

2021-11-15 00:00:00

The Project Gutenberg eBook of Uit ou Reisbeskrywinge: Dagverhale en ander letterkundige bronne oor die Kaap This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Uit ou Reisbeskrywinge: Dagverhale en ander letterkundige bronne oor die Kaap Author: W. Blommaert S. F. N. Gie Release date: November 15, 2021 [eBook #66742] Language: Afrikaans, Dutch *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UIT OU REISBESKRYWINGE: DAGVERHALE EN ANDER LETTERKUNDIGE BRONNE OOR DIE KAAP *** Uit ou Reisbeskrywinge, DAGVERHALE EN ANDER LETTERKUNDIGE BRONNE OOR DIE KAAP. BESORG DEUR Dr. W. BLOMMAERT en Dr. S. F. N. GIE (Professore in die Geskiedenis aan die Universiteit van Stellenbosch.) Gedruk en Uitgegee deur die Nasionale Pers, Beperk, Kaapstad, Stellenbosch, Bloemfontein en Pietermaritzburg. 1922. VOORWOORD. Die doel van hierdie uitgawe is om dele van die Suid-Afrikaanse Geskiedenis in ’n meer direkte en aanskoulike vorm aan skole en die algemene lesende publiek te gee. Ons meen dat dit in ’n groot behoefte sal help voorsien. Of die behoefte ook assulks gevoel word, sal nog moet blyk. Dit is in elk geval waar dat wie die Geskiedenis regtig wil geniet en met vrug beoefen, met die ou oorspronklike geskrifte moet kennismaak; want in hulle lewe waarlik die gees van vervloë tye, en deur hulle word die verlede vir ons werklikheid. Om die leser meer in die gees van die tyd te laat kom, het ons trouens nie geaarsel nie om die originele Hollandse tekste onveranderd te laat of ’n ou Hollandse vertaling te reproduseer waar die oorspronklike geskrif in ’n vreemde taal opgestel was. In party gevalle, b.v. die Portugese tekste, was dit nie moontlik nie, omdat daarvan alleen gebrekkige en onvolledige Hollandse vertalings bestaan. Ons het hulle dan ook in Afrikaans oorgesit. Al die stukke het reeds in druk of herdruk verskyn, maar in werke wat seldsaam geword het of in versamelings wat vir die gewone leser, ver van biblioteke verwyderd, moeilik toeganklik is. Uit uitgawes soos b.v. Reizen in Zuid-Afrika van dr. E. C. Godée-Molsbergen, wat eers kort gelede verskyn het en nog in die handel is, het ons met opset niks oorgeneem nie. Ons wens egter met nadruk op hierdie werk en ander publikasies van die Linschoten-Vereniging die aandag te vestig en hulle vir lees en studie aan te beveel. Ook kan hier herinner word aan die Records van Theal, wat maar alte dikwels ongebruik in ons openbare biblioteke lê, onder ’n laag van stof. Die feit dat die Burgerleeskring hom veral tot die algemene lesende publiek wend, het ons genoodsaak om meer van die suiwer anekdotiese en awontuurlike element in te bring as ons anders miskien sou gedaan het. Verder het ons egter veral aan die kultuurhistoriese waarde van die uittreksels gedink; en in die inleidings, wat aan elke skrywer voorafgaan, probeer ons om die betekenis en belang van die stukke duidelik te maak. Ons hoop dan ook dat hierdie uitgawe sy weg ook na die skole sal vind. Die kundige onderwyser sal dit met vrug as historiese leesboek in die hoogste klas of klasse van die Primêre Skool en in die Sekundêre Skool kan invoer, en ons sal graag verneem welke ondervinding die onderwyswêreld daarmee opdoen. Party mense sal miskien dink dat sommige stukke vir skoollektuur te moeilik is. Ons meen egter dat as die onderwyser sulke stukke self goed voorlees en die kinders die teks in hulle boeke laat volg, hy verwonder sal wees oor die gemak waarmee hulle sewentiende-eeuse Nederlands sal verstaan. Dit is te hope dat die tyd van vaste leerplanne en hoofdelike inspeksie, wat tot die kou en herkou van een klasboek lei, aan die verbygaan is, en dat onderwysers ook nou die geleentheid sal hê om interessante bronne of stukke daaruit met die leerlinge te lees. Die ontwikkeling van die laaste tyd gaan gelukkig in die rigting van meer vryheid wat dit betref, en ons vertrou dat onderwysers ’n ruim gebruik van die vryheid sal maak. Die lees van ou geskrifte sal lewe en besieling in die historiese onderwys bring. Hierdie boek omvat die eerste periode van ons geskiedenis tot die begin van die agtiende eeu. As dit blyk dat daar navraag voor bestaan, sal nog meer deeltjies oor ander tydperke volg. Stof is daar natuurlik genoeg voor. W. Blommaert. S. F. N. Gie. Uniwersiteit van Stellenbosch, Februarie 1922. INHOUD. Bladsy Die Dood van Francisco d’Almeida 1 Verhaal van die Skipbreuk van die groot galjoen Sint Johannes by die Land van Natal in die jaar 1552 15 Monomotapa en Ofir 35 Die Terugkeer van Jan Huygen van Linschoten 49 Die Eerste Nederlandse Vloot aan die Suid-Afrikaanse Kus 71 Uit die Dagverhaal van Jan van Riebeeck 83 Uit P. de Neyn se „Lust-Hof der Huwelyken” 103 Die Heldemoed van Jochem Willemszoon 117 Die Rampspoedige Reis van die Gouden Buys 129 Uit Peter Kolbe se „Beschryving van de Kaap de Goede Hoop” 171 ’n Leeu-Awontuur uit Starrenburg se Joernaal 191 DIE DOOD VAN FRANCISCO D’ALMEIDA. INLEIDING. Op 1 Maart 1510 het die Portugese onderkoning, Francisco d’ Almeida, wat met ’n vloot op die terugreis na Portugal was, met ’n vyftigtal van sy aansienlikste manne op die strand van die Tafelbaai in ’n geveg met die Hottentotte gesneuwel. Hy was ’n belangrike persoon en kan naas Vasco da Gama en Alfonso d’Albuquerque genoem word as een van die stigters van die Portugese koloniale ryk in Indië. In die groot seeslag voor Diu in 1509 het hy die Mohamedaanse seemag in die Ooste verpletter; en sy beroemde opvolger, d’Albuquerque, kon toe van hierdie verswakking van die vyand gebruik maak en deur die besetting van die belangrikste strategiese punte ’n vaste basis aan die Portugese mag in Indië gee. Dit spreek vanself dat die dood van die onderkoning groot opskudding in Portugal verwek het; en die gebeurtenis word deur verskillende beriggewers breedvoerig vermeld. Die beskrywinge is, wat besonderhede betref, taamlik uiteenlopend; en hierin word miskien weerspieël die toestand van totale verwarring en magteloosheid waarin die Portugese gedurende die geveg verkeer het. Die beskrywing wat hier volg, is dié van Joano de Barros (1496–1570), die grootste Portugese historikus van daardie tyd. Theal het uittreksels uit sy Asia in Records of S.E. Africa, VI, blss. 1 vv., afgedruk en vertaal. Die leser word daarheen verwys—veral na blss. 298 vv. In II, blss. 45 vv., is die beskrywing van Correa; in V, blss. 399 vv., dié van De Castanheda; en in III, blss. 134 vv., dié van De Goes. ’n Vergelyking van die verskillende berigte met mekaar openbaar groot afwykinge. DIE DOOD VAN FRANCISCO D’ALMEIDA. In Mosambiek het [die onderkoning] vier-en-twintig dae vertoef, want ’n lekkasie in die Belem moes reggemaak word. Van daar het hy sy reis voortgesit, en met gunstige weer het hy om die Kaap die Goeie Hoop geseil. Asof die end van die reis reeds bereik was [1], roep hy toe uit: „God sy geloof! Nou is dit duidelik dat die towenaars van Cochin leuenaars is!” Die rede hiervoor was ’n voorspelling van sommige in Indië dat hy nie die Kaap sou omseil nie, en hierdie voorspelling het volgens gerug sy oorsprong by die towenaars van dié land gehad. Daar hulle water nodig gehad het en die Aguada de Saldanha [2], waarvan ons reeds geskrywe het en waar skepe water kon inneem, naby die Kaap was, het hy aan die stuurmanne bevel gegee om hom daarheen te bring. Om nou die manskappe ’n bietjie ontspanning te verskaf ná die eentonigheid van die see, het hy sommige wat met die watervate aan land gegaan het, toegelaat om met die neërs, wat op die strand hulle verskyning gemaak het sodra die skepe geanker was, handel te drywe. Die neërs het heeltemal eie geword met ons mense en vee aan hulle verruil vir stukke yster en doek, wat hulle hoog waardeer; en ’n paar van ons kêrels het toe verder verlof gekry om met die inboorlinge na hulle dorpe toe te gaan byna ’n uur van daar. Op hierdie ekspediesie het die neërs van party messe gesteel en ook ander dinge, waarin hulle sin gehad het. Om hierdie brutaliteit te wreek het een van die kêrels, Gonçalo, ’n diensbode van die onderkoning, twee van die neërs met hom saamgevoer onder die voorwensel dat hulle van die goed moes dra wat hy gekoop het; maar hulle was huiwerig om saam te kom, want hulle was agterdogtig en het gevrees dat sy bedoeling nie suiwer was nie. Toe wou hy hulle met geweld dwing, maar hulle gooi die goed neer en het hom so toegetakel dat hy met stukkende tande en ’n gesig vol bloed voor die onderkoning verskyn het. By die onderkoning was toe juis verskillende persone wie se diensbodes dieselfde mishandeling van die neërs ondervind het, veral een met die naam Fernando Carrasco, ’n bediende van Jorge de Mello; en hulle was so kwaad dat hulle die onderkoning beweeg het om die neërs in hulle dorp te gaan straf. Hy het ingewillig, nie so seer omdat hy self kwaad was nie, maar om die adellike here te bevredig, ofskoon sommige van hulle teen die aanval was, soos b.v. dom Lourenço de Brito, Jorge de Mello en Martin Coelho. Die dorpe was ’n bietjie verder op as die plek waar die skepe geanker was, en die volgende dag, om die afstand te voet te verkort, het die bote dus met omtrent ’n honderd-en-vyftig man, die fleur van die hele geselskap, langs die kus tot digby die dorpe gevaar. Hulle het daar aan wal gestap; en die onderkoning het aan sy skipper, Diogo d’Unhos, bevel gegee om daar in die skuite te wag en nie van die plek af weg te gaan nie. Dit wil waarlik skyn asof sy gees hom voorspel het in welke verskriklike nood hulle na die skuite sou uitsien, en asof die bedruktheid waarmee hy die onderneming begin het, ’n voorteken van sy laaste uur was; want ná sy inwilliging aan die versoek van die edelliede wat hom aangespoor het, was al sy woorde en dade soos dié van iemand wat die dood verwag. Toe hy b.v. uit die skip in die boot klim, sê hy, om te wys dat hy teen sy sin gaan: „Waarheen neem julle my sestig jare?” Later toe hulle langs die strand loop, sê hy daar is sand in sy skoene, en hy vra vir Joano Gonçalves, sy lyfbediende, om hulle uit te trek; en toe Joano Gonçalves die een teen die ander klop om die sand uit te slaan, maak hy die opmerking: „As dom Joano de Menezes nog gelewe het en jou daardie skoene teen mekaar hoor slaan het, sou hy g’n stap verder gegaan het nie, al was dit ook in ’n slag wat grootliks tot sy eer sou strek; maar daar ek meer in God glo as in sulke illusies, sal ek my reis voortsit.” Hy het hier gesinspeel op ’n feit wat algemeen in die koninkryk bekend is, nl. dat dom Joano de Menezes aan twee slegte voortekens geglo het: die klop van twee skoene teen mekaar, en dat Dinsdag ’n ongelukkige dag was. Die verklaring hiervan is as volg: dom Joano was hooflyfwag van die prins dom Alfonso toe hy by Santarem van sy perd geval het en aan die gevolge oorlede is; en terwyl hulle twee naas mekaar op die wal van die Taag by Alfange ry, begin ’n knaap wat in die Taag geswem het, sy skoene teen mekaar te klop om die sand uit te kry, en net toe val die prins van sy perd; en dit was op ’n Dinsdag. Dus, as gevolg van hierdie ongeluk het dom Joano altyd aan die twee slegte voortekens geglo, en dit was so alom bekend in die koninkryk dat toe hy in Arsilla [3] en later in Asamor[3] kaptein was, die inwoners seker was dat hy niks op ’n Dinsdag of as hy twee skoene teen mekaar hoor slaan, sou onderneem nie. Hiervan was hulle so oortuig dat toe dom Joano in Arsilla ’n aanval op ’n paar dorpe wou maak ... en die inwoners, omdat dit winter was en baie gereent het, nie graag wou saamgaan nie, vier van hulle ’n plan gemaak het en ’n jongkêrel gekry het om by die poort van die stad skoene teen mekaar te klop nes dom Joano daardeur ry, want hulle wou hom so keer. Maar dom Joano het deur die plan gesien, en hy het geweet dat die kêreltjie van ’n man kom wat in ’n neerlaag ’n goeie gebruik van sy bene kon maak. Hy roep hom dus toe: „Loop sê vir jou baas dat sy straf vir wat jy nou doen, alleen sal wees dat hy sal moet saamkom; en op hierdie tog sal sy bene vir hom van meer nut wees as daardie skoene.” Daarop ry hy toe welgemoed verder; en die lis het hy geduie as ’n voorspelling van die oorwinning, wat hy inderdaad behaal het. Die onderkoning daarenteen het nie van die skoengeklop ’n grap gemaak nie, en met teësin en in ’n treurige stemming het hy sy reis voortgesit. ... En daar is mense wat beweer dat die siel van die mens so deur die bedruktheid of opgewektheid wat hy voel, vooraf weet wat met hom gaan gebeur; en in hierdie geval het g’n halfuur verbygegaan nie, of die slegte voorbodes van die onderkoning was verwesenlik. Net toe hulle die neërdorp intrek, het Fernando Pereira, die seun van Reimano Pereira, gesneuwel. Party sê dit was ’n ongeluk, want hy was in een van die hutte; en een van ons manne wat buitekant was, het hom daarin gehoor, en in die gedagte dat dit ’n neër was, het hy sy spies ingestoot en hom deur die lyf gesteek. Toe die onderkoning hiervan hoor, sê hy: „As my moeilikhede met Fernando Pereira begin, dan sal dit met nog meer ophou;” en hy het bevel gegee dat die manskappe dadelik teruggeroep moes word. Die gros van die geselskap het egter reeds deur ’n groot deel van die dorp gegaan en kom terug met ’n aantal koeie en kinders, wat hulle in die huise gekry het. Daarop verskyn toe omtrent tagtig neërs; met die eerste skrik het hulle gaan wegkruip, maar nou was hulle klaar om vir die behoud van die kinders die dood te trotseer. Toe Lourenço de Brito sien hoe woes hulle aanstorm en waarom hulle dit doen, skree hy vir dié wat die kinders wegvoer: „Laat die kalwers staan, want die koeie kom agter hulle aan; en hulle bulk nie, hulle brul.” En ofskoon party van ons mense toe die kinders laat loop het en die armsalige buit van die dorp neergegooi het, was die neërs reeds so woedend dat hulle oor alles heenspring en ons hoofmag aanval. Hulle roep die beeste, wat aan dié soort van oorlogmaak gewend is, en begin om vir hulle te fluit en met tekens te stuur; en agter die vee beskut val hulle toe ons mense aan met hardgebrande hout-werpspiese. Party val gewond neer en is deur die beeste vertrap; en daar die meeste sonder skilde was en alleen lanse en swaarde gehad het, kon hulle in dié soort van vegtery nie veel uitrig nie, terwyl die neërs tussen die beeste uit met onmiddellike gevolg hulle wapens teen ons manskappe slinger. Hulle val so veg-veg terug en kom uitgeput by die plek waar Diogo d’Unhos volgens die bevel van die onderkoning met die skuite moes gewag het; maar hulle was nie daar nie, want ’n storm het opgekom, en die see was so onstuimig dat hy verplig geword het om die bote terug te neem tot naby die skepe; waar ons mense dus verwag het om skuiling te kry, het hulle die dood gevind. Hulle sak weg in die seesand en was totaal magteloos en kon hulle nie beweeg nie, terwyl die neërs op hulle afstorm so lig en rats dat hulle na voëls lyk, of liewer na die beule van Satan. Hulle werp hul op die edelliede, wat uit liefde vir die onderkoning nog ’n bietjie weerstand gebied het, want die gemene volk het met die eerste buit vooruit gehardloop. Die treurigste was dat sommige gewondes, wat nie in die los sand kon loop nie, in die water vaste grond gaan soek het en dit met hulle bloed bevlek het. In hierdie moeilike tyd, toe iedereen vir homself gesorg het, kom Jorge de Mello by die onderkoning, en hy vind hom min of meer verlate, want iedereen moes na homself kyk en het sy hande daarmee vol gehad. Daar Jorge de Mello half ontevrede met hom was in verband met sake tussen Alfonso d’Albuquerque [4] en die onderkoning, sê hy toe aan hom: „Senhor, ek sou graag party van dié by u gevind het aan wie u eer verskaf het, want nou is die tyd om weldade te vergoed;” waarop die onderkoning antwoord: „Senhor Jorge de Mello, dié wat aan my iets verskuldig was, is reeds agtergelaat; dit is nou nie die tyd vir sulke herinneringe nie; u moet liewer aan u adellike stand dink; en ek vra u as ’n guns om by die banier van ons koninklike heer te bly en dit te red, want dit word oneer aangedaan; wat my betref, ek kan met my sonde en jare hier my lewe sluit, daar dit die wil van die Heer is.” In die tussentyd het daar reeds geval Pedro Barreto de Magalhaens, Lourenço de Brito, Manuel Telles, Martin Coelho, Antonio do Campo, Francisco Continho, Pedro Teixeira, Gaspar d’Almeida en nog meer. So lank soos hy kon, het Jorge de Mello by die vlag gestaan, en by die onderkoning tot aan sy dood. ’n Werpspies het hom die keel deurboor, nadat hy met stokke en klippe gewond was. Toe Diogo Pires, die leermeester van dom Lourenço [5], hoor dat die onderkoning gesneuwel het, keer hy terug met die woorde: „Mag God gee dat ek nie die seun en vader moet agterlaat en met my lewe hier uitkom nie.” Hy gaan toe terug na die plek waar die onderkoning lê; en daar het hy ook vir altyd gebly. Om nou te sluit—dit was die noodlottigste gebeurtenis wat in die koninkryk plaasgevind het, want die neërs was eenhonderd-en-sewentig in getal, en ons mense eenhonderd-en-vyftig, die edelste uit die vloot. Van hierdie het meer as vyftig, waaronder twaalf kapteins, op die strand omgekom, doodgegooi met stokke en klippe, en dit nogal uit die hande nie van reuse of gewapende manne nie, maar van dierlike neërs—die laagste op die hele kus; en al hulle verhewe moed en verstandige bedrywigheid, wat hulle so dikwels in Indië en baie ander plekke in skitterende krygsdade vir God en hulle koning vertoon het, het hulle hier niks gebaat nie. Slegs ’n kort entjie pad en ’n bietjie sand het hulle tot onmag verswak, sodat ons met waarheid kan sê dat hierdie twee dinge die vernaamste oorsaak van hulle dood was, want baie was so magteloos dat hulle neergeval het, en die neërs het hulle weerstandloos met groot strandklippe die hoofde verbrysel..... Van dié wat ontkom het, was byna almal met dieselfde primitiewe wapens gewond, en die wonderlikste van al die wonde was dié van Jorge Lopes Bixorda, die eienaar van die skip Santa Cruz. Sy skedel was met ’n klip ingeslaan, en die gat op die naat was groot genoeg om ’n eier te bevat; en toe die stukke been verwyder is, kon ’n mens sy harsings sien klop. Dit was nie moontlik om hom aan boord skip gesond te maak nie. Maar gelukkig het ’n hen begin lê, en ’n neërin het ’n kind gekry; en met haar melk en die eiers van die hen is hy verpleeg, en die wond het genees. Jorge de Mello, wat vir die sorg van die vlugtelinge verantwoordelik was ná hulle terugkeer, het die gewondes na die skepe vervoer en het daarop teruggegaan na die strand om die dooies te begrawe. Toe hy kom waar die lyk van die onderkoning lê, totaal ontkleed—want die wêreld wou dat hy dit selfs sonder ’n doodshemp moes verlaat—, was hulle droefheid so groot om hom daar in dié ellendige toestand te sien dat dié wat daarby gestaan het, liewer met hom in die dood sou gegaan het as om die eerbiedwekkende en beroemde man daar so te moet aanskou. Jorge de Mello het hom en die ander op die woeste kus begrawe en het teruggekeer na die skepe. Hy het die anker gelig en die reis na hierdie koninkryk voortgesit, waar, ná sy behoue aankoms, die hele land oor die noodlottige gebeurtenis in rou gedompel is. VERHAAL VAN DIE SKIPBREUK VAN DIE GROOT GALJOEN, SINT JOHANNES, BY DIE LAND VAN NATAL IN DIE JAAR 1552. INLEIDING. Die geskiedenis van die skipbreuke aan die Suid-Afrikaanse kus in die Portugese tyd is histories veral belangrik omdat dit ons inligting verskaf omtrent die Bantoe en hulle uitbreiding. Die Kafferhordes, uitspatsels uit die ontsaglike meer van woeste heidendom waarmee die onbekende binneland van Middel-Afrika gevul was, dring langsaam maar seker na die suide deur en dreig om ook die betreklik leë gebied, wat later deur blankes sal bewoon word, deur oorweldigende getalle teen die Europese beskawing te sluit. Uit die berigte van skipbreukelinge kan ons vandag enigsins vasstel hoe die groot opmars plaasgevind het en welke grense die voorste vaandeldraers van die barbaarsheid van tyd tot tyd bereik het. Teen die end van die sestiende eeu, omtrent twee geslagte voordat die Europese uitbreidingsbeweging aan die voet van Tafelberg sou begin, was die suidelike Bantoegrens in die omstreke van die Oemsimwoeboe-rivier, maar ook die hele kusstreek tussen hierdie rivier en die Toegela, nog maar dun bevolk, en die hoë bergland aan die voet van die Drakensberge was volgens Theal se opvatting nog onbewoond. Hoe dit in die binneland gesteld was, kan ons moeilik gis; maar langs die kus suid van Natal het ons in dié tyd na alle waarskynlikheid nog slegs met voorlopers te doen. Die verhaal van die skipbreuk van die Sint Johannes bevestig hierdie opvatting [6]. Die skip word deur lekkasie onveilig gemaak en strand in Junie 1552 êrens op die Suid-Afrikaanse kus naby die 31ste suidelike breedtegraad. Dit was volgens die berekening van die skipbreukelinge; maar die instrumente waarmee destyds die hoogte van die son gemeet is, was taamlik primitief; en aangesien die geselskap op hulle noodlottige tog na Delagoabaai blykbaar geen melding maak van die Oemsimwoeboe-rivier nie, kan ons met Theal aanneem dat die reis oos van die rivier begin het. Opvallend is nou dat die skipbreukelinge wekelank voortsukkel voordat hulle ’n belangrike Kaffer-hoof aantref. Hulle praat wel van Kaffers, maar dan moet daaraan herinner word dat die Portugese hierdie naam ook aan die Hottentotte gegee het; en buitendien was dit veral die „onbeskryflike woestheid” van die land wat die sterkste indruk op die reisgeselskap gemaak het. Afgesien egter van sulke mededelinge, waarvan die Verhaal nog meer bevat, het ons hier ’n beskrywing van menslike worsteling en smart, so dramaties en aangrypend dat dit selfs in ons geskiedenis ’n buitengewone plek inneem. Onwillekeurig dink ons aan die latere geslagte, en ons voel dat daar ’n band bestaan tussen hierdie ou Portugese, doodgemartel in die ongelyke stryd teen die gevare van ons sonnige maar wrede land en sy nog wreder heidendom, en die Voortrekkers, wat gelukkig sterk genoeg was om al die gevare te kan trotseer, en wat oor skroeiende vlaktes, breë strome en hoë berge „die vlag van die Kruis,” die standaard van die beskawing, tot aan die Limpopo gedra het en die fondamente van ’n groot Suid-Afrika gelê het. Wie die skrywer van hierdie verhaal was, is nie bekend nie. Of al sy besonderhede juis is, kan ook moeilik vasgestel word; maar hy was blykbaar goed ingelig. Die feit dat hy alleen nog na die skipbreuk van die S. Bento verwys, wat in 1554 plaasgevind het, en wel as ’n gebeurtenis wat nie ver in die verlede gelê het nie, skyn aan te toon dat hy in elk geval ’n tydgenoot was. Uit sy skryftrant sou ’n mens verder miskien kan aflei dat hy, soos die meeste ander Portugese beriggewers, tot die geestelike stand behoor het. VERHAAL VAN DIE SKIPBREUK VAN DIE GROOT GALJOEN, SINT JOHANNES, BY DIE LAND VAN NATAL IN DIE JAAR 1552. [7] ... Van die kus waar hulle in 31 grade [8] skipbreuk gely het, het op 7 Julie 1552 die tog in die volgende orde begin: Manuel de Sousa [9] met sy vrou en kinders en tagtig Portugese, daarby ook slawe en André Vas, die stuurman, met ’n vlag van die Kruis omhoog; donna Leonora is deur slawe in ’n draagstoel vervoer. Hierdie afdeling het voorgegaan. Agter hulle was die meester van die galjoen met die matrose en slavinne, en heel agter Pantaleano de Sà met die res van die Portugese en die slawe—omtrent tweehonderd altesaam. Die hele geselskap het bestaan uit vyfhonderd persone, waarvan eenhonderd-en-tagtig Portugese was. Op hierdie manier het hulle ’n maand lank gereis, deur teenspoed, honger en dors geteister; want gedurende die hele tyd was hulle kos die rys wat uit die galjoen gered is, en ’n bietjie vrugte wat hulle in die bosse gekry het. Die land het niks anders opgelewer nie, en hulle het niemand ontmoet van wie hulle proviesie kon koop nie. Die streek waardeur die tog gegaan het, was onbeskryfbaar en ongelooflik woes [10] ... In die tussentyd het hulle verskeie kere met die barbare in botsing gekom; en ofskoon die Kaffers altyd verslaan is, het Diogo Mendes Dourando in een geveg geval. Tot sy dood toe het hy hom soos ’n dapper krygsman geweer. Onder al die moeilikhede van die weg—waaksaamheid, honger en uitputting—het meer en meer egter begin uitsak; en eindelik het g’n dag verby gegaan nie, of een of twee, onbekwaam om ’n stap verder te gaan, is op die strand of in die bosse agtergelaat. Hulle is later deur tiers en slange, waarvan daar baie was, verslind. Waarlik, dit was ’n bron van groot droefheid en pyn vir almal om dag ná dag aan te sien hoe dié mense nog lewendig daar in die woestyn agtergelaat is; want hy wat moes verlaat word, het vir die res van die geselskap, miskien sy vader of broers of vriende, versoek om maar verder te gaan en het hulle aan die bewaring van God toevertrou; en bitter was die smart van diegene wat hulle verwantes en vriende so aan hulle lot moes oorgee, sonder die vermoë om hulle te help en bewus daarvan dat hulle binnekort die prooi van wilde diere sou word. As dit hartverskeurend is om daarvan te hoor, hoe veel erger moes dit gewees het om dit te aanskou en te ondervind. So het hulle dan onder groot ontberinge hulle reis voortgesit. Somtyds het hulle die land ingetrek om oor riviere te kom of om kos te soek. Dan weer het hulle na die see teruggekeer oor hoë berge en met die grootste gevaar. En asof dit nog nie genoeg was nie, moes hulle ook veel van die Kaffers verduur. Op dié manier het hulle twee en ’n half maande gereis, so gefolter deur honger en dors dat buitengewone dinge byna dag vir dag voorgekom het, waarvan ek enkele van die merkwaardigste sal verhaal. Dit het dikwels onder hulle gebeur dat ’n beker water van driekwart pint vir tien krusados [11] verkoop is, en ’n honderd krusados is gegee vir ’n ketel wat ses kwarte bevat het; en daar dit somtyds tot wanorde gelei het aangesien daar g’n groter kan of beker onder die geselskap was nie, het die kaptein ’n honderd krusados betaal aan die persoon wat ’n ketel vol water gaan haal, en het hy dit met sy eie hande verdeel teen ag of tien krusados per porsie van driekwart pint, een vir homself en sy vrou en kinders en die res teen dieselfde prys..... Drie maande het nou verloop vandat hulle die reis begin het met die doel om die Lourenço-Marques-rivier te bereik...... Vir baie dae het hulle nou al gelewe van die wilde vrugte wat hulle kon kry, en van droë bene; en dit het dikwels in die kamp gebeur dat die vel van ’n bok vir vyftien krusados verkoop is; en uitgedroog soos dit was, het hulle dit in water geweek en opgeëet. Op hulle togte langs die strand het hulle van skulpe gelewe en van die visse wat die see opgespoel het. Ná drie maande het hulle ’n Kaffer ontmoet, die hoof van twee krale, blykbaar ’n waardige ou man; en sy hulpvaardigheid het bewys dat hy dit ook was. Hy het hulle gesê dat dit goed sou wees as hulle nie verder gaan nie, maar by hom bly; hy sou na sy vermoë in hulle behoeftes voorsien, want die gebrek aan voedsel was nie te wyte aan die dorheid van die land nie, maar aan die feit dat die Kaffers min saai en van die wilde beeste wat hulle doodmaak, bestaan. Die Kaffer-koning het sterk aangedring by Manuel de Sousa en sy geselskap om by hom te bly; want, sê hy, hy maak oorlog teen ’n ander koning, deur wie se land hulle sal moet gaan, en hy wil hulle hulp hê; maar as hulle voortgaan, sal hulle seker deur dié koning, wat sterker is as hy, beroof word.... En terwyl hulle besig was om tot ’n besluit te kom, het hulle ses dae daar vertoef, maar skynbaar was dit beslis dat Manuel de Sousa en die groot meerderheid van sy geselskap op die pad moes sterwe; want hulle wou die raad van die koning, wat hulle gewaarsku het, nie volg nie..... Hulle besluit toe om die Lourenço-Marques-rivier te gaan soek. Min het hulle geweet dat hulle dit reeds bereik het; want dié rivier loop in drie strome na een mond toe, en hulle was toe by die eerste stroom..... Daar dit onmoontlik was om sonder die goedkeuring van die koning oor die rivier te kom, het die kaptein hom versoek om hulle in sy skuite te laat oorgaan; en hy het belowe dat hy die Kaffers wat hulle oorhelp, goed daarvoor sou betaal.... Die kaptein met sy vrou en kinders en dertig man met drie gewere het so oorgevaar, en die res van die geselskap ná hulle. Tothiertoe was hulle nie besteel nie, en die tog het weer begin. Ná vyf dae het hulle die twede rivier bereik... Dit was ná sononder .... en hulle het op ’n sanderige plek hulle kamp opgeslaan en daar die nag geslaap. Die rivier was brak, en daar was geen vars water in die nabyheid nie... In die nag was die dors in die kamp so groot dat hulle byna gesterf het. Manuel de Sousa wou water laat haal, maar niemand wou dit onder ’n honderd krusados vir elke ketelvol doen nie; en teen dié prys het hy hulle gestuur .... en dit nogal waar dit die wil van die Heer was dat water hulle voedsel sou wees. Hulle het in daardie kamp gebly, en die volgende dag teen die aand het hulle drie skuite met neërs daarin sien aankom. Van hulle is toe deur ’n neërin van die kamp, wat iets van die taal begin verstaan het, verneem dat ’n skip met mense nes hulle daar aangekom het, maar reeds weer vertrek het. Toe is die neërs op bevel van Manuel de Sousa gevra of hulle die reisigers oor die rivier sou vervoer; en die antwoord was dat dit reeds nag was (want Kaffers onderneem niks in die nag nie), maar dat hulle dit die volgende dag sou doen, mits hulle betaal word. Teen dagbreek het die neërs met vier skuite gekom, en vir ’n paar spykers het hulle die mense begin oorbring. Hulle sê dat in hierdie tyd die kaptein as gevolg van die gedurige waaksaamheid en veelvuldige rampe, wat swaarder op hom gedruk het as op die ander, aan sy brein gely het. En daar dit sy toestand was en hy op die oorvaart onder die indruk gekom het dat die neërs verraad wou pleeg, trek hy sy swaard teen hulle, en hy skree: „Honde! waarheen neem julle my?” By die gesig van die bloot swaard spring die neërs in die water en het byna verdrink. Sy vrou en ander mense uit sy omgewing het hom toe gesmeek om die neërs nie seer te maak nie, anders sou hulle almal verlore wees. En waarlik, wie vir Manuel de Sousa geken het, sy beleid en vriendelikheid, en hom so sien handel het, kon wel sê dat sy verstand aangetas was, want hy was altyd verstandig en versigtig; en hierna kon hy nooit meer sy mense regeer soos tevore nie. En toe hy aan die oorkant van die rivier aan wal stap, het hy erg oor sy hoof geklae; en hulle het doeke daarom gedraai. En toe het almal weer bymekaar gekom. Daar op die wal, toe hulle weer wou verder gaan, het hulle ’n trop Kaffers gewaar geword; en dié het deur ’n Kaffermeid van Sofala aan hulle gesê dat as hulle kos wou hê, hulle saam moes gaan na ’n kraal waar die koning was, en hy sou hulle goed versorg. Die geselskap het in hierdie tyd uit ’n honderd-en-twintig persone bestaan, en donna Leonora was nou een van dié wat te voet gegaan het; en ofskoon sy ’n vrou was van adellike rang, swak en jonk, het sy die slegte en pynlike weg afgelê asof sy ’n man was, gewend daaraan om op die land te werk; en sy het dikwels die ander opgebeur en haar kinders help dra. Dit was nadat daar g’n slawe meer was om die draagstoel te dra waarin sy vroeër gereis het nie. Dit wil werklik skyn asof die genade van die Heer haar ondersteun het, anders sou dit onmoontlik gewees het vir ’n swak vrou, ongewend aan ontberinge, om so ’n lang en pynlike reis te doen en gedurig aan honger en dors onderhewig te wees—want hulle het nou meer as driehonderd uur [12] gereis, omdat hulle sulke groot ompaaie moes gaan. Maar om terug te keer tot ons verhaal! Toe die kaptein en sy geselskap verneem dat die koning in die nabyheid was, het hulle die Kaffers as gidse gebruik; en met die grootste versigtigheid het hulle gegaan na die plek waarvan hulle gehoor het, onder God weet hoeveel folterende honger en dors. Dit was ’n uur[12] tot by die kraal waar die koning was; en toe hulle daar naby kom, het hy ’n Kaffer gestuur om te sê dat hulle nie moes binne kom nie (want dit is hulle gewoonte om altyd die woning van die koning sorgvuldig te verberg), maar dat hulle onder ’n paar bome [13], wat hulle aangewys is, moes kampeer, en hy sou hulle proviesie stuur. Manuel de Sousa het dit dan ook gedaan, soos ’n vreemdeling in ’n vreemde land; want hy het nie soveel kennis van die Kaffers gehad soos ons vandag deur hierdie skipbreuk en dié van die Sint Bento nie, en hy het nie geweet dat ’n honderd man met gewere die hele Kafferland kan deurtrek nie, omdat hulle banger is vir ’n geweer as vir die duiwel. Daar in hulle kamp onder die bome het hulle toe proviesie in ruil vir spykers gekry. Hier het hulle vyf dae gebly, en hulle het gemeen dat hulle hier sou kon wag totdat een of ander skip uit Indië aankom; en die neërs het ook so gesê. Toe het Manuel de Sousa die koning gevra om hom ’n huis te gee waarin hy met sy vrou en kinders kon skuiling kry. Die Kaffer het geantwoord dat hy hom een sou verskaf, maar dat al sy mense nie daar bymekaar kon bly nie, omdat daar gebrek aan kos in die land was; dat hy met sy vrou en kinders en ander uit sy mense na sy verkiesing daar kon vertoef, maar dat die res in die krale moes verdeel word, en hy sou bevel gee dat hulle van kos en huise moes voorsien word, totdat ’n skip kom. Dit het die koning uit bose opset gedaan, soos uit wat later gebeur het, sou blyk.... Toe die Kaffer-koning met Manuel de Sousa afgespreek het dat die Portugese in die dorpe en krale sou verdeel word, het hy hom ook gesê ... dat dit onmoontlik was as die Portugese nie bevel kry om hulle wapens neer te lê nie, want die Kaffers was bang vir hulle as hulle die wapens sien, en hy sou hulle in ’n huis laat sit en weer teruggee ná die aankoms van ’n Portugese skip. Manuel de Sousa, wat baie siek en half van sy verstand af was ... het hierop geantwoord dat hy met sy mense daaroor sou praat. En daar die uur waarin hulle beroof sou word, aangebreek het, het hy met hulle gepraat en gesê dat hy nie verder sou gaan nie, en op een of ander manier moes hulle ’n skip of ’n ander redmiddel, soos die Heer dit mog beskik, verkry, want hierdie rivier waar hulle hul nou by bevind, was, volgens die verklaring van die stuurman André Vas, die Lourenço-Marques. Dat wie verder wou gaan, dit na sy eie goedvinde kan doen, maar hyself sou daar bly uit liefde vir sy vrou en kinders, wat van die groot ontberinge so swak was dat hulle nie meer kon loop nie; en slawe het hy nie meer gehad om hulle te help nie. Dat dit sy besluit was om met sy gesin te sterwe wanneer dit God mog behaag; en hy het dié wat wou verder gaan, versoek, as hulle ’n Portugese skip ontmoet, om hom daarvan in kennis te stel; en dié wat by hom wou bly, kon dit doen en hom vergesel waarheen hy ook mog gaan. En om die vertroue van die neërs te wen en nie as roofsugtige diewe deur hulle beskou te word nie, was dit nodig dat hulle hul wapens moes afgee om ’n end te maak aan die ellende wat hulle so lank verduur het. In hierdie tyd was die oordeel van Manuel de Sousa en dié wat met hom ooreengestem het, nie meer dié van redelike mense nie; want as hulle dit reg beskou het, sou hulle gesien het dat die neërs hulle nie kon bykom solank soos hulle wapens gehad het nie. Die kaptein het toe bevel gegee dat hulle hul wapens moes neerlê, waarop, ná God, hulle enigste veiligheid berus het; en die afgee van die wapens het teen die wil van sommige geskied, en veral teen dié van donna Leonora; maar sy alleen het haar stem daarteen verhef, dus het dit weinig gebaat. Toe sê sy: „Julle lê die wapens neer, en nou beskou ek myself en al hierdie mense as verlore.” Die Kaffers neem toe die wapens en bring hulle na die huis van die koning. Sodra die Kaffers die Portugese sonder wapens sien—want dit was hulle voorbedagte verraderlike plan—, begin hulle hul afsonderlik deur die bosse te voer en te beroof—elkeen vir dié wat aan hom afgestaan was. En toe hulle by die krale aankom, was al die Portugese kaal gesteel; en sonder iets aan is hulle met veel slae uit die dorpe uitgestoot. Manuel de Sousa was nie in hierdie geselskap nie, omdat hy met sy vrou en kinders en die stuurman André Vas en nog omtrent twintig ander by die koning gebly het; en hy het baie juwele, edelgesteentes en geld by hom gehad; en dit word gesê dat die geselskap tothiertoe met hulle saamgevoer het ’n waarde van meer as ’n honderdduisend krusados. Ná die afskeiding van Manuel de Sousa met sy vrou en kinders en die genoemde twintigtal van die res, is ook hulle onmiddellik beroof van al wat hulle gehad het; maar hulle is nie ontklee nie. Die koning sê toe aan die kaptein hy moet die res van sy geselskap gaan opsoek, want hy wou hom g’n verder kwaad aandoen nie, en nie sy hand aan sy persoon of dié van sy vrou slaan nie. Toe Manuel de Sousa sien wat gebeur, het hy begryp wat ’n groot fout hy begaan het toe hy die wapens laat afgee het; maar hy was nou hulpeloos en moes die bevele van die koning gehoorsaam. Die res van die geselskap, neentig in getal, waaronder Pantaleano de Sà en drie ander edelliede, ofskoon hulle almal van mekaar geskei was, het langsamerhand weer bymekaar uitgekom; want hulle was nie erg versprei nadat die Kaffers aan wie hulle oorgegee was, hulle beroof en ontklee het nie. En ofskoon hulle in ’n treurige toestand verkeer het, sonder wapens, klere en geld om kos mee te koop, en sonder hulle kaptein, het hulle weer die reis voortgesit. Maar nou het hulle nie meer op mense gelyk nie, en sonder iemand om die bevel te voer het hulle in wanorde langs verskillende weë aangesukkel, party deur die bosse, ander weer oor die berge, sodat hulle uitmekaar was; en by elkeen was daar net een gedagte—om sy eie lewe te red onder die Kaffers of More, want hulle het nie meer saam beraadslaag nie, en daar was ook niemand om hulle daarvoor bymekaar te roep nie. Ons kan hulle beskou as reeds verlore; en ek sal nie verder van hulle praat nie, maar terugkeer na Manuel de Sousa en sy ongelukkige vrou en kinders. Toe Manuel de Sousa beroof en deur die koning agter sy geselskap aan gestuur was, kon hy nog, nieteenstaande hy nou geruime tyd aan sy hoof gely het, die belediging diep voel. En wat van donna Leonora, ’n swak vrou wat haar nou in so’n haglike toestand moes bevind, en wat haar man voor haar oë mishandel moes sien en sonder die vermoë om sy gesag te laat geld of sy kinders te verdedig! Maar sy het haar gedra soos ’n vrou van gesonde verstand; en op die advies van die manne wat nog daar was, het hulle die weg deur die bosse weer ingeslaan met hulle hoop en vertroue op God alleen. In hierdie tyd was André Vas, die stuurman, nog in haar geselskap, en ook die bootsmaat, wat haar nooit verlaat het nie, en ’n paar slavinne. Hulle het gemeen dit sou die beste wees om die neentig man wat eerste beroof was, agterna te gaan; en vir twee dae het hulle hul voetspore gevolg. Donna Leonora was nou so swak en so treurig en mismoedig oor die toestand van haar man en omdat hulle agtergelaat was en nooit, dit het sy gevrees, die ander weer sou bereik nie, dat dit hartverskeurend is om daaraan te dink. En terwyl hulle so voortgaan, val die Kaffers hulle weer aan en ontklee hulle, sodat hulle niks meer gehad het om hulle mee te bedek nie. In hierdie toestand, met twee swak kindertjies om te versorg, het hulle tot die Heer geroep. Hulle sê dat donna Leonora met slae en worsteling haar teen die Kaffers geweer het toe hulle haar klere wou wegneem, want sy wou liewer deur hulle doodgemaak word as om haar nakend voor die mense te bevind; en ongetwyfeld sou sy hier gesterf het as Manuel de Sousa haar nie gesmeek het om haar te laat ontklee nie, want hy het haar daaraan herinner dat almal nakend gebore word en dat aangesien dit die wil van God was, sy haar moes onderwerp. Donna Leonora, toe sy haar so sonder klere sien, het haar op die grond gewerp en met haar hare bedek—want dit was baie lank; en sy het ’n gat in die sand gemaak en haar tot die middel daarin begrawe, en sy het nooit weer daarvandaan opgestaan nie. Manuel de Sousa gaan toe na ’n ou vrou, haar voedster, wat nog ’n ou geskeurde mantel gehad het; en hy het dit van haar gevra om donna Leonora daarmee te bedek, en sy het dit aan hom gegee; maar nieteenstaande dit alles wou sy nie weer opstaan van die plek waar sy haar neergewerp het toe sy sien dat sy nakend was nie. Waarlik, ek glo nie dat iemand dit voor sy gees kan laat verbygaan sonder groot droefheid en smart nie. Om ’n dame van so’n hoë stand, die dogter en vrou van so’n geëerde edelman, so mishandel en geminag te sien! Toe die mans wat nog in hulle geselskap was, vir Manuel de Sousa en sy vrou so nakend sien, het hulle ’n entjie opsy gegaan, want hulle was skaam om hulle kaptein en donna Leonora in so’n toestand te sien. Toe sê sy aan André Vàs, die stuurman: „U sien waartoe ons nou gebring is, en dat ons nie verder kan gaan nie, maar hier vir ons sonde moet omkom; vervolg u weg en probeer om uself te red, en beveel ons aan God; as u ooit Indië of Portugal mag bereik, vertel dan daar hoe u vir Manuel de Sousa en my met my kinders agtergelaat het.” En daar hulle geensins in staat was om die droefheid van hulle kaptein of die gebrek en smart van sy vrou en kinders te verminder nie, het hulle die reis voortgesit om hulle lewe te red. Ná die vertrek van André Vàs het daar by Manuel de Sousa en sy vrou nog gebly Duarte Fernandes, die bootsmaat van die galjoen, en ’n paar slavinne, waarvan drie behoue in Goa aangekom het en die dood van donna Leonora beskrywe het. Dom Manuel de Sousa, ofskoon sy brein geaffekteer was, het daaraan gedink dat sy vrou en kinders niks te ete het nie; en ofskoon ’n wond in sy een been deur die Kaffers veroorsaak hom nog las gegee het, het hy in dié toestand die bosse ingegaan om vrugte vir hulle te soek sodat hulle kon eet. By sy terugkeer vind hy donna Leonora baie swak van honger en huil; want sedert die Kaffers haar klere geneem het, het sy nie van die plek opgestaan of ophou huil nie. En hy het een van die kinders dood gekry; en met sy eie hande het hy hom in die sand begrawe. Die volgende dag het Manuel de Sousa weer vrugte in die bosse gaan soek; en toe hy terugkom, vind hy donna Leonora en die ander kind ook dood en vyf slawe met groot gekerm aan die huil oor haar. Hulle sê dat toe hy sien dat sy dood was, hy net die slavinne ’n entjie weggestuur het; en vir ’n halfuur het hy daar by haar gesit, met sy hoof op een hand geleun, sonder om ’n traan te stort of ’n enkel woord te spreek; en so het hy gesit met sy oë op haar gevestig sonder om ag te slaan op die kind. Ná die halfuur het hy opgestaan, en met die hulp van die slawe het hy ’n graf in die sand gemaak; en nog altyd sonder om een woord te sê het hy haar met haar seun begrawe. Toe dit klaar was, het hy weer dieselfde weg ingeslaan as toe hy gaan vrugte soek het; en sonder om iets aan die slawe te sê het hy tussen die bosse verdwyn en is nooit weer gesien nie. ..... Van die hele geselskap, uit dié wat by Manuel de Sousa gebly het toe hy beroof is, sowel as uit die neentig wat vooruitgegaan het, het daar ontkom omtrent ag Portugese en veertien slawe, tesame met die slavinne wat by die dood van donna Leonora teenwoordig was. Onder hulle was Pantaleano de Sà, Tristano de Sousa, die stuurman André Vàs, Balthasar de Sequeira, Manuel de Castro en Alvaro Fernandes. Hulle was aan ronddwaal in die land, sonder hoop om ooit weer ’n kristelike land te bereik, toe ’n skip, waarin daar ’n famieliebetrekking van Diogo de Mesquita was, in die rivier verskyn het om ivoor te soek; en toe hy verneem dat daar verlore Portugese in die omtrek was, het hy bevel gegee om hulle te soek en het hy hulle met krale losgekoop.... As Manuel de Sousa nog gelewe het, sou hy ook losgekoop geword het; maar na dit skyn, was dit beter vir sy siel soos dit was, want die Heer het dit so bestier. Al dié mense het op 25 Mei 1553 in Mosambiek aangekom. MONOMOTAPA EN OFIR. INLEIDING. Baie lank het die geloof bestaan dat in die noordelike binnelande van Suid-Afrika die groot ryk Monomotapa geleë was, en van die Kaap uit is poginge aangewend om met die vors daarvan in verbinding te tree. Op kaarte word sy ryk aangedui en soms met talle van stede versier. Die Portugese bronne werp ’n interessante lig op die oorsprong van hierdie legende. Toe die Portugese in die begin van die sestiende eeu by Sofala ’n neersetting gestig het, het hulle veral met die Makaranga-Kaffers in aanraking gekom. Hulle beskrywe die stam noukeurig, en die hoof daarvan noem hulle Monomotapa of Benomotapa. Ons het hier waarskynlik te doen met ’n tietel of uitroep waarmee die Kaffers hulle koning vereer het; volgens gissinge, gebaseer op hedendaagse Bantoe-dialekte, kon dit heer van die berg of hy wat roof beteken het [14]; die Portugese het dit egter met keiser [15] vertaal. Hierdie verkeerde vertaling, tesame met ander oordrewe voorstellinge van die groot uitgestrektheid en rykdom van Monomotapa se land, het die genoemde legende laat ontstaan; en Monomotapa is naderhand die naam van ’n keiserryk. Die Portugese stigtinge by Sofala en verder na die binneland toe, langs die Sambesie op, was die gevolg veral van hulle ywer om die fabelagtige goudmyne, waarvan hulle gerugte verneem het, te ontdek. Die goudstof wat die Kaffers na die kus gebring het, was vir hulle ’n bewys van die gegrondheid van die gerugte. So kry hulle ’n taamlik vae kennis van die ruïenes suid van die Sambesie, waarvan Simbabwe vandag die bekendste is en wat hulle reeds in verband met ’n oer-oue goudontginning deur vreemde veroweraars gebring het. Die volgende uittreksels gee ’n indruk van die opvattinge van die Portugese omtrent die land van Monomotapa en die geheimsinnige goudrykdom daarvan. Ook sien ons hoe gebrekkig hulle kennis van die binneland nog was. Hulle het blykbaar reeds van die mere gehoor, maar hulle meen dat daar een groot meer is, waaruit feitlik al die groot Afrikaanse riviere, die Nyl, die Kongo, die Sambesie en die Limpopo, vloei. Hierdie wanbegrip word miskien weerspieël in name soos Bahia da Lagoa en Rio da Lagoa [16]. MONOMOTAPA EN OFIR. 1. UIT „DA ASIA” VAN JOANO DE BARROS [17]. Die land wat ons die Koninkryk Sofala noem, is ’n uitgebreide gebied; en daaroor regeer ’n heidense vors, Benomotapa genaamd. Dit is omring deur twee lope van ’n rivier wat uit die belangrikste meer [18] in die hele Afrika vloei. Die ou skrywers wou graag inligting omtrent hierdie meer kry, omdat dit die verborge oorsprong van die beroemde Nyl is; en daaruit vloei ook ons Zaire [19], wat deur die koninkryk Kongo loop.... Die rivier wat in die rigting van Sofala vloei, verdeel in twee lope nadat dit uit die meer kom; en die een bereik die see deuskant Kaap Correntes. Ons mense het dit vroeër Rio da Lagoa [20] genoem; maar nou heet dit Espirito Santo—’n naam wat Lourenço Marques daaraan gegee het toe hy dit in 1545 gaan ondersoek het. Die ander loop bereik die see vyf-en-twintig uur [21] anderkant Sofala en heet Cuama, ofskoon dit in die binneland die naam Sambesie dra.... Die groot koninkryk Sofala lê dus ingesluit deur hierdie twee strome en die see, nes ’n eiland, met ’n omvang van sewehonderd-en-vyftig uur.... Die binnelande het ’n uitstekende, gematigde, gesonde en koel klimaat en is vrugbaar vir alles wat dit oplewer. Alleen die deel wat tussen Kaap Correntes en die mond van die Espirito Santo geleë is, bestaan uit groot vlaktes [22], wat weiveld vir alle soorte van vee verskaf, maar so sonder bome is dat die mense beesmis vir brandstof gebruik en vel-klere dra, want die land is baie koud as gevolg van die winde wat uit die suidelike yssee waai. Die ander deel van die land, by die Cuamarivier en verder na binne toe, is meestal bergagtig, met bome bedek, deur riviere besproei en aangenaam geleë, en is dus digter bevolk; en Benomotapa woon gewoonlik daar. Daar dit so dig bevolk is, vermy die olifante hierdie deel en soek die reeds genoemde vlaktes op, waar hulle in troppe loop byna soos koeie. En dit kan ook nie anders wees nie, want dit word gewoonlik onder die Kaffers beweer dat vier- of vyfduisend olifante elke jaar omkom; en hierdie bewering word bevestig deur die groot hoeveelheid ivoor wat van daar uit na Indië gestuur word. Van die myne van hierdie land waar goud uitgehaal word, is dié van Manica naaste aan Sofala. Hulle is geleë in ’n vlakte, wat deur berge omring is en ’n omvang van omtrent dertig uur het.... In die myne van Manica [23], wat ongeveer vyftig uur wes van Sofala is, kry die Kaffers dit taamlik swaar; want die streek is baie droog. Al die goud wat hier gevind word, is in die vorm van stof; en hulle moet die grond wat hulle uitgrawe, na ’n plek dra waar hulle water kan kry.... Die ander myne wat verder van Sofala af lê, nl. tussen ’n honderd en tweehonderd uur, is in die distrikte Boro en Quiticuy; en in hierdie myne en die reeds genoemde riviere wat die land besproei, word groter korrels goud gekry, party in rotsare en party skoongewas deur die winterstortvloede; en dus is dit hulle gewoonte om in die somer in die stil rivierwater te duik, en veel goud word gevind in die modder wat hulle opbring.... Daar die land ryk aan goud is, kon ’n groot hoeveelheid verkry word as die mense hebsugtig was; maar hulle is so lui om daarna te soek, of liewer hulle begeer dit so min, dat een van dié neërs al baie honger moet wees voordat hy daarvoor sal grawe.... Daar is ander myne in ’n distrik, wat Toróa [24] genoem word, of ook die Koninkryk Batua [25]. Hier regeer ’n vors met die naam Burrom, ’n vasaal van Benomotapa; en sy gebied grens aan die bo-gemelde uitgestrekte vlaktes. Hierdie myne is die oudste van dié wat in die land bekend is. Hulle lê almal in die groot vlakte, en in die middel daarvan is ’n vierkantige fort [26], van binne en buite gemessel en van verbasend groot klippe gebou; en dit skyn asof geen kalk gebruik is om hulle aan mekaar te heg nie. Die muur is meer as vyf-en-twintig span wyd, en die hoogte is na eweredigheid nie so groot nie. Bo-oor die deur van hierdie gebou is ’n opskrif, wat enkele geleerde Moorse koopmanne, wat daarheen gegaan het, nie kon lees nie; en hulle kon die geaardheid van die skrif ook nie bepaal nie. Hierdie gebou is amper deur heuwels omring, en bo-op hulle is nog ander ook van sulke klippe en sonder kalk opgerig; en een van hulle is ’n toring meer as twaalf vaam hoog. Die inboorlinge van die land noem al die geboue Simbaoe, wat in hulle taal hof beteken; want elke plek waar Benomotapa vertoef, word so genoem.... Wanneer of deur wie hierdie geboue opgerig is, is nêrens bewaar gebly nie, omdat die bewoners van die land die skryfkuns nie ken nie. Maar hulle sê die forte is die werk van die duiwel; want in vergelyking met hulle eie kundigheid en kennis skyn dit vir hulle onmoontlik dat sulke geboue mensewerk kan wees. Sommige More wat dit gesien het en aan wie Vicente Pegado, die kaptein van Sofala, ons fort daar gewys het met sy vensters en boë, sodat hulle dit kon vergelyk met die steenbewerking van die genoemde gebou, het verklaar dat die werk van ons messelaars, wat gladheid en afgewerktheid betref, nie met die ander ’n vergelyking kan uitstaan nie. Die afstand van Sofala na hierdie gebou in ’n direkte lyn na die weste is eenhonderd-en-sewentig uur, naastenby; en dit is geleë tussen de 20 graad en 21 graad suiderbreedte [27].... Die More wat dit gesien het, meen dat dit baie oud is en opgerig is om die besit van die myne te verseker.... Die feite skyn aan te dui dat een of ander vors wat in besit van die myne was, die bou van die forte beveel het .... en dat hy, met verloop van tyd en omdat sy eie koninkryk so ver verwyderd was, later sy gesag hier verloor het.... Die bewoners van hierdie gebied is gewoonlik swart, met kroeserige hare; maar hulle is meer intelligent as dié van Mosambiek, Kilwa en Melinde.... Die gewone klere van almal bestaan uit stukke katoen, wat hier gemaak word of uit Indië kom; en daaronder is sommige van sy en gouddraad gemaak en tot twintig krusado’s elk werd, maar sulke klere word deur die edelliede en die vroue gedra. En al is Benomotapa koning van die land en heer van almal; en al is sy vroue ook in dié klere gekleed, mag geen stof van vreemde maaksel sy persoon raak nie, maar al sy klere moet in die land gemaak word, want die vrees bestaan dat vreemde handewerk hom aan boosaardige invloede kan blootstel. Hierdie koning, wat ons Benomotapa of Monomotapa noem, is soos ’n klein keiser onder ons; want dit, volgens hulle, is die betekenis van die naam. In sy hofhouding is geen groot vertoon nie ... want die grootste versieringe in sy huis is katoendoeke in die land geweef.... Sy mense bedien hom op die knie; en een proe sy kos, nie voor nie, maar nadat hy geëet het, van wat oorbly. As hy drink of hoes, moet almal wat teenwoordig is, hom iets goeds toewens; en waar die gelukwens gehoor word, vlie dit rond van mond tot mond, sodat die hele stad weet dat die koning gedrink of gehoes het.... Die Benomotapa het offisiële musiek van hulle eie soort, waar hy ook mag wees—selfs in die veld onder ’n boom; en daar is ook vyfhonderd grapmakers onder ’n kaptein, wat by beurte buitekant die huis waar hy slaap, wag hou. Die koninklike insignia is ’n klein harkie met ’n steel van ivoor, wat hy altyd in sy gordel dra en wat vrede beteken en aandui dat almal die grond mag bewerk en die vrugte van die aarde geniet; en hy dra ook nog een of twee asgaaie, wat reg en die verdediging van sy mense voorstel. 2. UIT „ETHIOPIA ORIENTAL” VAN JOANO DOS SANTOS [28]. Naby die stad Masapa is ’n baie hoë en majestueuse berg, wat die naam Fura [29] dra en waarvandaan ’n groot gedeelte van die ryk van Monomotapa sigbaar is. Om dié rede wil die koning die Portugese nie op die berg laat gaan nie, om te voorkom dat hulle gierigheid deur die uitgestrektheid en skoonheid van sy land, waarin so baie en sulke groot goudmyne verberg is, sal gewek word. Op die top van hierdie berg staan nog oorblyfsels van ou mure en klip-gemesselde bouvalle, wat duidelik aantoon dat hier vroeër huise en sterk geboue was, soos in die hele Kafferland nie te sien is nie; want selfs die paleis van die koning is van hout en word met klei gesmeer en met strooi gedek. Die inboorlinge van hierdie streke, veral party van die oudste More, beweer dat hulle voorouers ’n tradiesie nagelaat het dat hierdie ou geboue ’n faktory van die koningin van Skeba was en dat van hier af ’n groot hoeveelheid goud na haar gebring is. Dit is op die Cuama-riviere tot in die Indiese Oseaan vervoer, dan in skepe langs die kus van Etiopië tot by die Rode See, verder in dié see op tot aan die kuste van die gebied wat aan Egipteland grens. Hier is die goud ontskeep en is oor land na die hof van die koningin van Skeba gebring, want, sê hulle, sy was koningin en heerseres oor ’n groot deel van Etiopië bokant Egipte; en langs die Rode See het sy haar vlote gestuur vir die goud van hierdie riviere. Ek betwyfel dit nie erg nie, want volgens die opvatting van sommige van ons ernstige skrywers het die koningin van Skeba oor die deel van Etiopië wat bokant Egipte lê, geregeer.... Ander, weer, sê dat dit die bouvalle is van ’n faktory van koning Salomo en dat hy hier handelaars gehad het, wat ’n groot hoeveelheid goud uit die streke gekry het; hulle het dit dan op dieselfde riviere na die Indiese Oseaan vervoer en in skepe verder tot in die Rode See; op die kus van Arabië naby Sues het hulle dit aan wal gebring en oor land na Jerusalem, ’n reis van omtrent tagtig uur. Hulle beweer ook dat die goud van Ofir wat koning Salomo gekry het, van Fura of Afura gekom het, dat daar weinig verskil is tussen Ofir en Afura, en dat die naam in die lang verloop van tyd ’n verandering ondergaan het. Ek weet nie met welke grond hulle die een of die ander bewering maak nie [30]; ek kan alleen sê dat daar ’n hoeveelheid fyn goud in die streke rondom die berg is en dat dit op dié riviere in daardie tye kon gestuur geword het, nes die Portugese dit nou doen, en voor hulle die More van Mosambiek en Kilwa. Die reis moes ’n lang tyd in beslag geneem het, want die weg was toe nog nie so goed bekend soos nou nie, en hulle het ook nie sulke goeie skepe gehad nie..... Buitendien veroorsaak die winde hier baie oponthoud vir die skepe, want langs die hele kus van Etiopië waai slegs twee winde, een uit die ooste en een uit die weste, elkeen ses maande lank; en hulle word moessons genoem.... Dit is dus begryplik dat die reis, soos in die Heilige Skrif aangegee, drie jaar kon geduur het..... ’n Ander bewys dat die vloot van koning Salomo miskien na die kus van Etiopië gekom het om goud by Fura te kry, is dat dit ook edelgesteentes, hout vir die tempel, ape en poue saamgeneem het—want al dié dinge word op die kus gevind. By Sofala word pêrels uitgehaal, en daar is ook kosbare hout..... En ofskoon ek geen poue gesien het in die streke langs die kus nie, moet daar in die binnelande van hul wees, want ek het Kaffers gesien met pouvere op hulle kop. Daar is ontsaglik baie aapsoorte, en van die goud sal ek nie eens praat nie. DIE TERUGKEER VAN JAN HUYGEN VAN LINSCHOTEN. INLEIDING. Jan Huygen van Linschoten, gebore in 1563 in Haarlem, het sy jongelingsjare in Enkhuisen deurgebring. Dit was in die begin van die Tagtigjarige Oorlog. Die Nederlanders behaal hulle eerste oorwinninge, en die Nederlandse skeepvaart word sterk en ondernemingslustig. Die heroïese gees van die tyd was net na die smaak van die knaap. Soos hy later in sy beroemde boek, die Itinerario, dit self uitdruk, was hy „gheneycht .... tot lesen vreemde dingen van Landen ende gheschiedenissen, waerinne besundere wel behaghen ende vermaeckelickheyt hadde, met een grooter verweckinghe der begeerten om vreemde ende onbekende landen te besien, ofte eenighe avontueren te versoecken;” en in ’n brief aan sy ouers uit Goa lees ons: „Mijn hart denct anders niet nacht ende dach, dan om vreemde landen te besien. So weet men wat te vertellen als men oudt is. Daer en is geen tijt quader versleten als een iongman op syn moeders kuecken te blyven, gelyck een babock [31], ende weet niet wat armoede noch weelde is, noch wat de werelt in sich heeft, twelck dickwils oorsaeck is van haer (sy) verderffenis.” Nieteenstaande die oorlog was die handelsbetrekkinge tussen Nederland en Spanje nie afgesny nie. Twee van Jan Huygen se broers was handelaars in Spanje, en as ’n eerste stap tot veel groter dinge kry die sestienjarige jongeling in 1579 eindelik verlof van sy ouers om na sy broers te gaan. In 1583 tree hy dan in die diens van die Portugese aartsbiskop van Goa en vergesel hom na Indië. Eers in 1592 was Van Linschoten weer terug in Lissabon, en in dieselfde jaar het hy ook sy vaderland bereik. Die vrugte van sy reise is in sy Itinerario neergelê, wat in 1595/6 verskyn het. Die invloed van hierdie werk was baie groot; dit was die wegwyser vir die Nederlanders na die Ooste. Die eerste Nederlandse vloot het wel na Indië geseil voor die verskyning van Van Linschoten se boek, maar De Houtman het kennis gedra van sy mededelinge. Die Itinerario is deur prof. Kern vir die Linschoten-Vereniging uitgegee (1910). Ons verwys met erkentlikheid na dié deeglike uitgawe en vertrou dat onderwysers daarmee kennis sal maak, asook met die ander werke van genoemde vereniging. In die uittreksel uit die Itinerario wat hier volg, beskryf Jan Huygen van Linschoten sy terugreis om die Kaap. Hy gee ons ’n treffende indruk van die ontsettende moeilikhede en gevare wat die skepelinge destyds aan die Suid-Afrikaanse kus moes verduur. Belangrik is ook die onthulling wat hierin voorkom, van die swakhede van die Portugese skeepvaart. Van Linschoten kan sy minagting vir die Portugese, wat hulle skepe sleg voorsien en dan in ’n storm, as daar geen orige tou is nie, op hulle knieë hulp by die Heilige Maag en die „Santen” soek, nie verberg nie. Die spelling is onveranderd gelaat, maar af en toe is ’n leesteken gemoderniseer om die teks vir ongeoefendes te verduidelik. Die leek word attent gemaak op die dubbele ontkenning, en .... niet, en op ongewone samestellinge, soos b.v. betert (betere ’t), salmen (sal men), ens. Let ook op naer vir na (of naar) en die weglating van voornaamwoorde soos wij of zij in die eerste naamval. DIE TERUGKEER VAN JAN HUYGEN VAN LINSCHOTEN. Uit die „Itinerario” [32]. ...... Eenen dach daer naer namen die hoochte vande Son, ende vonden ons in 28⅔ [33] graden, wesende in de hoochte van het landt, ghenaemt Terra do Natal. Hoe wel dat wy noch meer als 400. mylen [34] vande Custe te Zeewaert in waren, creghen goet weder met eenen zuydtoosten wint. In dese contreye vande Custe van Terra do Natal, welck duert tot 32. graden, is die moeylijkste passagie met die [van?] Cabo de bona Esperança, die op die gheheele reyse is, ende vreesen dickwils meer dit landt van Natal, als die Caep: want hier in ’t ghemeen veel tormenten ende onweders zyn, en heeft veel Schepen vernielt en verslonden, als die Portugesche memorialen vol zyn, ende daer af ghenoech ghetuyghen. In dese contreye vonden oock die teeckenen van ’t verloren Schip San Thoma. In somma in het ghemeen soo betalen hier die Schepen tribuyt, ofte laten daer die gheheele reste, waerom ghenaemt wert Terra do Natal [35], dat is: het landt van Kersmis. Uyt welcke oorsaecke passeren hier altoos met grooter vreesen, ende goede wacht ende voorsichtigheyt, alle touwen vast en strack, het geschut onder in het Ballast, alle kisten, potten, vaten, en alle rommelinghe, die onder geen plaets en hebben, worpen over boord inde Zee, ende alle dinghen ghereet op zijn plaets: want men heeft hier d’ een ure claer en helder weder, ende d’ ander ure eenen storm, dat het schijnt Hemel en Aerde te vergaen. Hier comt met een claer ende helder weder een wolcxken, welcke is in ’t schijnsel van de groote van een vuyst, waerom van de Portugesen ghenoemt wert, Olho de Boy, ofte Ossen ooghe, ende al ist dat het stock stil is, en dat die seylen aen de mast clappen, soo moetmen terstondt met datmen dit wolcxken siet, en ghewaer wert, met alle haesticheydt alle seylen strijcken ghelijckelijck: want eermen omsiet soo ist by het Schip, met sulcken storm ende ghetier, dat het sonder twijfel een Schip souden inden afgrondt smyten, soomen daer niet op verdacht en waer; alst gheschiede van de tweede vloot [36] naer die ontdeckinghe van Indien, die welcke waren thien oft twaelf Schepen by malcanderen. Met alsulcken stilten ende claer weder lieten alle seylen hangen, sonder yewers naer te sien, gelijckmen in dese onse Navigatien voor een ghewoonheydt heeft. Soo is metter haest dit wolcxken ghecomen, met die vreeselijcken storm, ende was haer op het lijf eer zy haer mochten reppen, soo dat daer by de seven ofte acht inde grondt gheraecten, daer noyt tael noch teecken meer af en kwam, ende die ander met groote schade ende moeyten ontquament. Van dien tijdt voortaen hebben beter op haer hoede gheweest, ende leerdent kennen, soo dat zy daer nu goede wacht op hebben, ende gheeft haer noch ghenoech te doen. Dese over vallende tormenten dueren in de gheheele contreye van Terra do Natal, tot voorby de Cabo de bona Esperança. Den twaelfden Martius, wesende in de hooghte van 31. graden, creghen weder recht in de windt, ende daer naer stilte, waerom streecken alle onse seylen, ende laghen alsoo en dreven vier daghen, het welcke die Portugesen Payraer [37] heeten. Hadden alle dese daghen grooten overlast van de Zee, die ons Schip dapper tormenteerden, so dat het die Schippers houden voor meer torment als storm ende onweder: want die Zee-golven comen tegens malcanderen van alle hoecken, ende vattent Schip tusschen beyden, dat zy hem alle zijn Ribben doen craecken, ende gants ontstellen, so dat het die Schepen seer dangerues is. Wy hadden altoos groote sorghe voor onse Fock-mast [38], soo dat wy onse masten ende het gheheele Schip met groote Cabels ende touwen te samen bonden, soo wy best mochten. Dit duerden tot den seventhienden. Doen cregen wy weder een weynich windts, so dat wy ons seylen weder op haelden; maer duerden ons weynich tot des anderen daechs. Doen cregen wy weder inde wint met een storm, so dat onse groote Ra [39] brack, waer mede streecken alle onse seylen, ende bleven alsoo ligghen dryven ofte payreren, en de concerteerden [40] onse Ra; laghen aldus en dreven sonder seylen tot den 20. Martius, met groote overvallinghe van de Golven ofte Zee, die ons grootelijcken [41] fereerden [42] en ontstelden, ghelijckse daer altoos ghemeenlijck doen. Waren alle dese tijdt op 31. graden, sonder yet [43] te moghen voorderen. Alle dese daghen, saghen seer veel Voghelen, die de Portugesen heeten Antenalen [44]. Zijn van de groote van Eynt-vogels. Den 20. Martius creghen weder een weynich windts: maer was scherp, doch trocken onse seylen op en seylden op de windt. Des nachts daer aen volghende cregen weder een groote stilte, welcke duerde tot den 22. Doen creghen weder inde windt [45], met een soo grooten storm, dat wij alle onse seylen ghedwonghen waren te strijcken, die wy met groote moeyten qualijck kosten in cryghen, ende en konsten al dryvend ofte payrerende het schip niet gaende houden: want waren in groot perijckel, soo dat wy ghedwonghen waren, die bonet [46] om ’t voor casteel te binden, welcke ons seyl was; want anders geen en mochten veelen, ende seijlden also weder te rugge, aldaer ons die windt wilden hebben, om alsoo eenighe verlichtinghe te hebben; maer hadden genoech te doen. Moesten van noots halven onse groot Boot over boort werpen, ende alle kisten, potten, en vaten, die op het overloop [47] stonden, ende noch ander goet datmen eerst by de hand vondt. Dese torment duerde ons twee daghen ende drie nachten sonder op houden. Den 25. Meert, wesende vesper van Palmsondagh, creghen weder eenen beteren windt ende weder, naer dat wy groote Aelmoessen ghetrocken [48] hadden, voor onse lieve Vrouwe van Anuntiason, wiens dagh het den selfden dagh was, ende hebben weder onse seylen op ghehaelt, volghende onse wegh naer de Cabo toe. In dese tijdt regneerden in ons Schip een cranckheyt inde mont, ende lippen, keel, ende tonghe, die swollen, ende ’tvel af ginck, soo datmen niet en konst eeten dan met groote smerte ende pijn [49], ende was generaal onder al die op ’t Schip waren. Den achtsten Aprilis smorghens, nae dat wy 15. daghen voor windt gheseijlt hadden, naer die Cabo ende het landt toe, sagen sommighe teeckenen van ’t landt, het welcke is groen water; maer en konsten gheen grondt vinden, doch ten was altoos ten alderhoochsten gheen [50] 40. mylen van landt, naer merckinghe van de Piloten, ende saghen oock van de Voghelen, diemen heet Mangas de Velludo [51], Fluweelen Mouwen te segghen: want hebben aende punten vande vluegelen, swarte punten als Fluweel, wesende voorts wit ende groenachtigh, welcke houden voor een sekere teecken van het landt, vande Cabo de bona Esperanca binnewaerts [52], te weten, die Baya de Lagoa [53] ofte die Bay van ’t lack, die leydt op 33½ graden, vande Custe die naer Moçambique streckt. Den 9. April des nachts, creghen wederom recht in de windt, wesende in 35½ graden, met eenen grooten storm ende onweder, die duerden tot den 14. vande selfde maendt, soo dat wy ghedwonghen waren, niet moghende verdraghen het ghewelt van de Zee, ende het gheduerighe onweder ende storm, wederom te rugghe te loopen voor windt af, ende dat met die helft van het Fock-seil [54] alleenlijck op: want en bevonden ons niet machtigh ghenoech, om te moghen payreren, ofte sonder seylen te dryven, ghelijck als die Schepen ghemeenlijck ghewoon zijn, ende dickwils oorsaeck is van haer verlies, alsmen wel ghenoech vermoeden mach, door die groote cracht van de Zee ende Golven die daer zijn, dat het schijnt onmoghelijck te wesen, een Schip te moghen verdraghen soo grooten ghewelt; al waert van yser moeste wijcken ende breken; ende hoe wel dat wy voor windt afliepen, hadden noch perijckels ghenoech: want die Zeen quamen van achteren boven over ’t Schip, ende bedeckten het gheheele overdeck, ende moesten onse masten, hooftouwen, ende het gheheele Schip met koorden ende cabels aen malcanderen vast rygen, ende alsoo vast toe spannen ofte gorden, op dat het van het groote ghewelt niet en mochte wijcken, en van hem geven, ende moesten nacht en dagh pompen. Hadden van elcken punt van Fock-ra een touw, die quamen tot achter by de Stuerman, ende stonden aan elcke touw 15. 16. Man, ende den Stuerman in zijn stoel, enne d’ onder Stuerman achter boven op het Schip, om de Zeen waer te nemen, ende die Stuerman tauseren [55]. Daer stonden thien oft twaelf mannen aan het Roer, ende die ander Bootsghesellen op het overloop, om ’t seijl te regeren, ende als dan die Golven quamen en bedeckten het Schip, soo riep die onder Piloot, ende alsdan so riep den Stuerman tot die van het Roer, ende beval aen de een oft d’ ander zyde die touwen van de Fock-ra te trecken, desghelijcks die Bootsghesellen op het overloop met die Hoogh-bootsman, om alsoo het Schip recht naer die Zeen te houden [56]: want hadden ons die Zeen eens over dwers ghecreghen van de zyden, soo haddet met ons gheweest Requiescant in Pace, ende was desghelijcks bynaer soo cout als in dese landen is inde winter, alst sonder vriesen is, waer mede altesamen seer mismaeckt ende moeyloos waren, ende die moet by naer verlooren gaven: want moesten by ghebuerten [57] soo van het Roer naer boven trecken, en van daer naer die pomp, niemant uytghesondert, soo datmen noyt tijdt hadden om slapen, rusten, ofte eeten, noch te vercleeden; ende tot meer hulpe soo brack ons noch die pen van ’t Roer, ende souden bynaer twee ofte drie doot ghesmeten hebben: maer God versacht [58], soo dat daer anders gheen schade en gheschiede, als dan sommige qualijck ghetracteert; ende gheduerende noch den 14. van de selfde, sonder verbeteringhe te sien, zijn alle die Officieren van het Schip vergadert, ende meer andere, ende hebben raet ghehouden wat haer best te doen stondt, ende siende dat het Schip niet machtigh ghenoech en was, om die Cabo te passeren, hebben ghelijckelijcken ghesloten met een protest, dat zy alle onderteeckenden, om met het Schip weder naer Moçambique te varen, ende aldaer te verwinteren, ende het Schip te versien, ende te concerteeren van alle nootdruft; het welcke het ghemeen Volck een groote droeffenis aen jaechden: want bevonden dat daer soo grooten perijckel was, weder te keeren naer Moçambique, als voor by de Caep te passeren: want moesten weder voor by het Landt van Natal, daer sy soo seer voor vreesden, als voor de Caep; daer en boven soomen naer Moçambique arriveert, is soo veel als een verloren reijs: want moeten daer tot het ander jaer vertoeven, en men verteerter Kap en Kuevel [59]: want alle dingen moeten daer van Indien comen, van alle provande, soo dat alle dinghen met Gout opghewoghen wert, het welcke die arme Bootsghesellen ende Putgers [60] qualijcken aenstont; want hadden weynich middelen daer toe, ende souden haer armoede die zy met brachten moeten vercoopen, en versetten om half gelt, ende daer en boven waren noch wel 500. mylen van Moçambique. Door alle dese oorsake wasser een groote beroerte in ’t Schip, ende vervloecten de Capiteijn ende Officieren, dat het Schip soo qualijck versien was: want en hadden niet een coordeken; noch waer af maken, soo ons eenighe quaem te brecken. De Capiteijn gaf de schuit aende Schipper, dat hy ’t op ’t lant niet geeyst en hadde, ende die Schipper seyde weder dat hy ’t geeyst hadde, ende dat het Cayro [61] ofte Kennip [62], daermen in Indien die coorden af [63] maeckt, den Capiteijn ghelevert was, ende dat hy daer die helft (om zijn buers te vullen) af vercocht hadde, ende dat wy daerom nu ghebreck leden. Met dusdanighe bueselinghen doen zy hare dinghen sonder meer achterdencken; dan alsse inde noot zijn, so ist misericordia, ende onse lieve Vrouwe om hulpe aen te roepen [64]; ende onse Capiteijn wist noch te segghen, doen wy in desen noot waren, dat hem gheen dinck meer en verwonderde, dan hoe dat Godt die Heer haer (die goede Christenen ende Catholijcken waren) die Cabo altoos met soo groote ende stercke tormenten ende schade liet passeren, hebbende soo groote ende stercke Schepen, ende die Enghelschen dat ommers ketters ende Gods lasteraers zijn, met soo cleyne ende swacke Schepen soo ghemackelijck die Caep passeerden [65], ghelijck als in Indien die tydinghe was, dat zy een Enghelsman ghepasseert hadden met groote faciliteyt. Aldus liepen wy weder naer Moçambique, met groote desperaetheydt: want niemandt en hadde lust yewers handt aen te steken, ende wilden qualijck die Officieren obedeceren. Aldus varende, sagen veel vaten, berders [66] en doot volck dryven, waer mede ons een weynich troosten, meenende datter eenich ander Schip in het selfde lyden was, als wy, ende dattet sommigh goet over boort geworpen hadden, ende oock nae Moçambique toe liep, voor ons, waer mede meenden gheselschap te hebben, ende dat wy niet alleen die ongheluckighe en waren: want men seydt gemeenlyck dat twee ongheluckighen malkanderen troosten, soo ginckt met ons oock: maer God gaf dat het alsoo gheweest hadde, als wy ons gissinghe maeckten: maer het was (Godt betert) quader als wy wederom keeren: want waren die teeckenen van het verloren Schip San Thome als wy naermaels in ’t Sant Helena verstonden [67]. Den 15. vande selfde maendt creghen weder eene groote stilte, ende duerden tot den 17. ende nemende die hooghte van de Son, vonden ons op 37. graden, tot groote verwonderinghe van al die in het Schip waren: want wesende als gheseydt is op 35. graden, hadden vyf daghen met soo grooten windt ende storm weder naer Moçambique geloopen, ende souden naer alle menschen verstant gehooren gediminueert [68] te hebben, ende maeckten onse gissinghe, dat wy behoorden op 30. ofte 32. graden te wesen. De oorsake dat ons Schip aldus achterwaerts tegen onse cours ghedreven was, naer die Cabo toe, meenende dat wy naer Moçambique ginghen, was door die cracht van het water, die in die contreye altoos met sulcke stercke stroomen nae die Cabo toe treckt, als ons die Stuerman affirmeerden, dat hy sulcks wel meer bevonden hadde: maer noyt ghedacht dat het water van soo grooten cracht was, als hy nu merckelijcken by experientie ghemerckt hadde, soo dat het scheen dat ons God mirakelues teghens alle menschen vernuft ende verstant, ende alle cracht van storm ende windt, ons heeft willen die Cabo doen passeren, als wy daer minder gedachten toe hadden, waer aen men kennelijcken mach concidereren dat alle menschen dinghen sonder Gods handt ende werck, is niet dan ydelheydt. Den selfden dagh saghen weer groen water, ende die Voghelen, ghenaemt Mangas de Velludo, dat ghewisse teeckenen zijn van de Cabo de bona Esperança, dat ons noch weder eenighe hope gaf die Cabo te passeren, ende teghens den avont soo quam ons een Swaelve aen boort, die al om en tom swerfde, waer mede een groote blyschap in het Schip was, want seyden dat het een voorsegghinghe ende teecken was, van onse lieve Vrouwe, die die sandt om ons te troosten, ende dat wy die Cabo noch souden passeren; waerom weer op een nieuw vergaderden, ende besloten dat wy noch eens souden den wegh acometeren [69] om de Caep te passeren, ende dat aenghesien soo veel goede teeckenen ons een waerschouwinge was, om goeden moet te hebben, ende dat wy op God souden betrouwen. Dit ghesloten wesende, hebben die Letanien ghesonghen, met Ora pro nobis, ende veel Aelmoessen ghetrocken, met groote beloften van Bevaerden [70], ende dierghelijcken dinghen, dat onse daghelijckse neeringhe was [71]. Hier mede is het volck weder verquickt, ende wel gemoet gheworden, ende een yegelijck thoonden zynen dienst ghewilligh, ende offreceerden alle liever haer lijf ende leven te avontueren naer die Cabo toe, als met sekerheydt van hare salvasion nae Moçambique te keeren. Wy hadden als noch grooten overlast ende ghewelt van de Zee, die ons niet en verlieten tot aen de ander zyde van de Cabo de bona Esperança. Den achthienden April creghen wederom recht in de windt, met soo grooten storm ende onweder als wy oyt te voren ghehadt hadden, ende meenden gants ende gheheel verloren te zijn: want die Zee bedeckten alle ooghenblick ons Schip, soo dat wy dickwils met water bedeckt waren, ende moesten om eenighe verlichtinghe te kryghen veel Kisten ende Caneel, ende ander waren diemen eerst by der handt kreegh over boort smyten, in somma dat al die in het Schip waren, die moet gantsch verlooren gaven, ende een yeghelijck hem biechten, ende malkanderen om vergiffenis baden, meenende sonder meer hope, dat het onsen lesten tydt was. Dese tormente duerden aldus over die vier en twintigh uren. Men trock in het Schip veel Aalmissen, voor veelderley lieve Vrouwen ende Santen, met grooter devotie ende beloften van wondere dinghen uyt te rechten, aen landt comende. In het eijnde heeft ons God vertroost, ende ons beter weer verleent, te weten, den 19. des avonts begost het weer wat te beteren, ende creghen weder een weynich beter moet. Den 20. namen die hooghte van de Son, ende vonden 36. graden, en saghen weder groen water, ende sommighe Voghelen, die zy noemen Alcatrases [72] ende veel Zee-wolven, welcke houden voor sekere teeckenen vande Cabo de bona Esperança, ende waren nae onse gissinghe dicht by ’t land, hoe wel wy geen en konsten sien. Dese dach creghen weder de windt wat ruymer, ende hadden groote hope om die Cabo te passeren, ende het volck begost beter te vreden te wesen, door die teeckenen die wy saghen. Alle dese dagen sagen altoos groen water, tot den 22 April. Dese dagh worpent loot uyt, des daechs tweemaels, ende des snachts naervolghende: maer en vonden geen grondt, welcke goede teecken is vande Cabo, diemen heet das Agulhas, ghepasseert te wesen. Dese Cabo das Agulhas leydt op 35. graden, ende is noch 20. mylen van de Cabo de bona Esperança, die op 34½. graden leydt, ende om dat by dese Cabo das Agulhas, men altoos grondt vindt tot 30. 40. mylen van de Custe, verstonden dat wyse ghepasseert waren, aende coluer van ’t water, ende die voghels diemen altoos in de contreye voorseker vint, ende oock tot meerder versekerheyt, soo verlieten ons die groote baren ende Zee, die ons soo seer altoos ghequelt hadden, soo dat ons scheen van de Hel in ’t Paradijs ghecomen te wesen, met soo grooten vruechten dat wy meenden herboren te zijn, en kreghen oock een goeden wint, dan seer koutachtigh. Den 23. van Aprilis, so passeerden wy die Cabo de bona Esperança, met groote ende eene generale blijtschap, wesende 3. maenden en 3. daghen dat wy van Cochijn t’ seijl ghegaen waren, sonder oyt landt ofte sandt ghesien te hebben, dan alleenlijck seeckere teijckenen van de Cabo, welcke weynigh gheschiet: want die Piloten doen altoos haer uyterste neersticheyt, om die Cabo te sien, ende ’tlandt te mercken, om alsoo voorseker te weten dat zy die Cabo ghepaseert zijn: want moeten alsdan weder diminueren [73], en mochten soo haest naer Moçambique loopen, als na Santa Helena; doch al waert dat sy het aende Zee ende ’twater lichtelijck konnen mercken, soo ist haer nochtans noodich ’tlandt te sien, om alsoo haren cours te setten naer Santa Helena, ende moeten dat altoos houden aende slincker kant: want anders en waer haer niet moghelijck het selfde te moghen aen comen, als zy dese cours verloren: want soo zijt eens passeerden, en mogent niet weder om crygen, om datter altoos maer eenen wint waeyt, dat is: eenen zuydtoosten wind. De Cabo ghepasseert wesende kreghen terstondt voor de windt. Den 24. April, soo beval den Stuerman dat men souden de Bona Viagen [74], vande Cabo de bona Esperança gheven na ouder costuymen, met een groote verblydinghe ende ghecrijs, van alle die in ’t Schip zijn: want alsdan hebben die reyse versekert nae Portugael te varen, ende niet weer naer Indien te arriveren: want soo langhe als men die Cabo niet ghepasseert en hebben, ist altoos in twyfel; ende waren omtrent 50. mylen die Cabo aen d’ ander zyde. Die teeckenen diemen voorseker hout, ende die waerachtichste zijn van datmen aen d’ ander zyde is, zijn veel tromben [75] ofte struycken van dick riet, die altoos daer seer veel dryven 15. 20. mylen van landt, desghelijcks sekere voghelen die de Portugesen noemen Feysoins; zijn wat grooter als Meeuwen, zijn wit ende vol swarte spickelen over ’t gheheele lijf, zijn seer goet te kennen, ende ’tonderscheyden van alle Voghelen. Dit zijn seeckere teijckenen daer haer die Stuerluyden seer op betrouwen, ende altoos voor waerachtigh vinden. Die Caep ghepasseert wesende, nemen haren cours naer Santa Helena, noordtwest ende noordtwest ten westen. Den 27. April cregen recht inde wint, ende duerden tot des anderen daeghs; doen creghen wy een stilte, wesende in 30. graden aende zyde van Portugael. Den 29. creghen voor de windt, welcke is den generalen windt die van hier altoos waeyt, het geheele jaer duer, tot aende Lynie Aequinoctiael, ende is eenen zuydtoosten windt duergaende, soo datmen die seylen wel mach laten staen, en gaen liggen en slapen: want die meeste wint die daer waeyt, is, datmen het mers seyl ter halver stenghe stijckt. Den 12. Meye smorgens inden dageraet, saghen wy het Eylandt van Santa Helena, ende daer was soo grooten vruecht in ’t schip als oft wy den Hemel ghesien hadden. DIE EERSTE NEDERLANDSE VLOOT AAN DIE SUID-AFRIKAANSE KUS. INLEIDING. In die begin van 1492 het ds. Petrus Plancius, die geleerde Amsterdamse predikant en intellektuele leidsman van die Nederlandse skeepvaart, belangrike kaarte en inligtinge omtrent die reis na Indië van ’n Spanjaard gekry. Om dieselfde tyd stuur ’n aantal Amsterdamse handelaars vir Cornelis de Houtman na Lissabon om daar „secreete informatie .... op het stuk van den Oost-Indischen en Moluckschen handel” in te samel. Teen die end van 1492 keer Jan Huyghen van Linschoten in sy vaderland terug en deel sy kennis mee. Twee jaar later kom De Houtman van Lissabon terug, en ná verder raadpleging met Plancius besluit die reeds genoemde handelaars, in die eerste „Compagnie van Verre” verenig, om „de navigatie ende handelingen (op Indië) in den name des Heere te beginnen.” Op 2 April 1595 het die eerste Nederlandse vloot wat om die Kaap heen Indië sou bereik, onder Cornelis de Houtman en ander bevelhebbers van Texel geseil. [76] Onder die joernale van hierdie reis is dié van Frank van der Does een van die interessantste. Hy was adelbors op die Hollandia en was, soos uit die volgende uittreksel uit sy joernaal blyk, onder dié wat by Mosselbaai aan land gegaan en met die Hottentotte in aanraking gekom het. Dit was die eerste keer dat die Hollanders met hierdie volk kennis gemaak het en op Suid-Afrikaanse grond voet gesit het. DIE EERSTE NEDERLANDSE VLOOT AAN DIE SUID-AFRIKAANSE KUS. Uit die Joernaal van Frank van der Does [77]. Den eersten Augusto voor middach, hebben wy sien driven een groote langhe struycke die genoempt werde Trombas, waervan Jan Huygen verhaelt, waenneer dien gesien worden, niet verre van Cabo de Bona Esperança te weesen; siende daer beneffens veranderinghe van vooghels die zeer groot waere, waervan hy meede mensie maeckt van een vaste zeeckerheyt te weesen; waerover wy alle zeer verblyt waeren, verhoopende dat alsulcxs eerlanck by experientie bevonden zouden werden, waernaer wy alle zeer verlangende waeren. Den 2 en ditto omtrent 2 uren voor zononderganck, weesende zeer duyster weer, hebben wy gesien het vaste landt Afryca, waerover wy alle zeer verblyt ende verhuecht waeren, vermoedende naer de hoochte die wy doen tertyt hadden, dat het Cabo Dos Agullas waere, overmits dat dezelve Cabo op de 35 graeden der breede geleegen es, oock hebben alsulcke hoochte. Het zelve lant was hoech, berch ende heuvelachtich ende es by Oosten de Cabo Bona Esperanca geleeghen 2 ofte 33 mylen [78] o.s.o. ende w.n.w. Wy waeren 5 ofte 6 mylen van daen, toen wy int gesichte kreeghen..... Van daer aff hebben wy vervordert om aldaer lancx de custe eenieghe rede ofte Baye te zoeken, daar wy eenighe verversinghe tot preservatie onser ziecken mochten becoomen. Den 4en ditto teeghen avont is de pynas [79] naer langhe soecken langs den wall loopende, streekende aldaer meest o. ende w. met een westen windt in een baye geloopen, alwaer wy hem met de andere scheepen volgende, het loot geworpen hebben, weesende ¼ mylen van den wal, ende hadden 20 vadem diepte blauw cleygrond met zandt gemengt, ende in de baye coomende, hebbende wy het geanckert op 9 vadem goede ankergront, maer weynich schuts hebbende voor eenen zeelycken [80] wint, soedat wy den tyt, die wy daer laeghen noyt slecht [81] water hadden, maer ter contrarye groote geweldighe deininghen die uyt ende daer naer de baeye in quamen rollen. Deese voorn. baye was genaempt naer uytwyzen der caerten Aguada de Sambras [82] ende is geleeghen op 34 graeden 0 minuten ende geseylt 23 mylen naer gissinghe. Den 5 en ditto synder sommighe adelborsten, soe van het eene schip als oock van het andere verordineert met St. Bueningen [83] onsen commys aen landt te vaeren, waer van ick meede een was, ende syn met ieder ons geweer naer landt geseylt ende een partye met een roeyjacht, ende alsoe die in de schuyte waeren het ongeluck toesloech meer als de andere in de jacht, is ons een zeer grooten storm beloopen, wesende 13 personen in de schuyte sterck, daar mede wy op eenen leeghen wall gedreeven syn, niet cunnende aen boort coomen, weesende de scheepen uyt het gesichte, noch en dorsten oock niet stranden, eensdeels om de groote barninghen [84], die sonder twyffel int stranden de schuyte ende eenighe van ons luyden ofte allegaeder vernielt soude hebben, ten anderen dat wy vreesden aen lant coomende, dat ons die Africaense wilden souden doot geslaeghen, jae opgegeeten hebben. Sulck perickel niet genoech weesende, soe syn ons noch aen boort ofte by gecoomen twee groote walvissen, die wy vreesden, dat se de schuyte in eynden geslaeghen soude hebben, twelck niet all zonder zorghe was, soe dat wy genoechsaem in duysent vreesen ende perickelen des doots stonden, daer wy door Godes hulpe, naer dat het den gansen daghe tot savonts laedt geduyrt hadde, uyt verlost werden, niet sonder groote blytschappe, als men bevroeden mach, ende alsoe wy eerst aen het schip Maurytius quamen, daer wy eenich volck uyt sette, vonden wy aldaer onsen schipper [85], die ons met grooter blytschappe wellekom heette, niet anders meenende ofte wy hadden alle gelyck om hals geweest, merckende daeruyt de goedherticheyt van onsen schipper booven alle de andere. Wy hebben daernae met de wilden aldaar gehandelt, die om wenich waerdye van yser een gans hoorenbeest gaff, oock sommighe schaepen meede voor dezelve prys, als een oude dissele ofte oudt brootmes, daer condt ghy een geheel os voor coopen, welcke ossen ofte hoorenbeesten eenen zeer grooten bult van smeer ende vlees op haer rugghe hebben, zeer vreemdt om (te) sien. De schaepen haeren staerten hebben meer smeers ende vet als aen twee ofte 3 jae 4 schaepen by ons aen haer ganse lyff hebben, wandt de staerdt werdt voor tbeste quartier gehouden ende hebben aldaer 5 quartier, twelck ongeloofflyck schynt te weesen, gelyck nochtans alsulcx alhier van dezelve verhaelt staedt, waerachtich es, yder staert een halff elle dick synde int ronde, al gevild synde. Sy en hebben oock aldaer geen woll, maer cort haer als de calvers in ons lant. Ende hebben den tyt die wy daer laeghen van haer met vrintschappe goede verversinghe van water, ossen ende schaepen verkreeghen, die wy van haar voor eenen cleynen prys affkochten ende met stucken van oudt ysser betaelde. Wy vonden oock in de baye een cleyn eylandeken, alwaer by duysenden zeewolven op waeren ende groote watervogelen die genaemt werden pinguyns, weesende zeer vreemdt van maecksel, want en conden niet vliegen ende hadden corte vleugelen, sonder pennen ende veeren. De huyt was gelyck cort zeehonden haer, waervan wy eenighe van de wolven ende vogels hebben met gewelt gevanghen ende met handtspaecken doot geslaeghen, want sy waeren van beyden in soe grooten getale, dat se met een gedruys op u aen quamen vallen, soe dat men genoech te doen hadde, dat men tgedierte van hen aff conde keeren. Sy waeren seer vreemdt van smaeke, maer overmits de nieuwsgiericheyt hebben ’t alle voor goedt vleys gegeeten, hoe well den smaeck niet seer soedt was. CORT VERHAAL VAN DE INWOONDEREN [BIJ] AGUADO DE SAMBRAS. Alsoe ick in dezelve baeye beneffens sommighe anderen weesende 18 p. sterck wel 2 mylen met de inwoonderen int lant geweest ben, alwaer wy dezelve wel besaeghen ende hoorden spreecken. Sy syn cleyn van parsoon, leelyck van gesichte, haer haer opt hooft staedt oft affgeschroyt waer van de zonne ende sien daeruyt eeven gelyck een dieff, die door het langhe hanghen verdroocht es. Sy gaen gans naeckt, dan hebben een staert van een wilt cleyn gedierte voor haer schamelheyt, twelck door de staert seer weynich bedeckt es; daer beneffens hebben zy in plaetse een cleedt een wilde beest syn huydt om den hals hangen, die van het smeeren wel sterck ruycken ende stinken, alwaer het haer noch opstaedt, twelck het buytenste is, ende hanght haer omt lyff gelyck een mantel. In plaetse van schoenen hebben sy twee dobbele leer lappen [86], die sy onder haer voeten in plaetse van aen de teenen vastbinden. Sy hebben seer oolyck geweer, waervan ick een meede daer van daen ghebrocht hebbe, synde het fatsoen van een spiets, synde een duym dick ende 8 ofte 9 voeten lang, sommighe met een yseren spits ende sommighe niet. Belangende haer spraeck is eeven gelyck ofte men een deel Calcoense hanen hoorden raesen, eeven gelyck is oock haer spraecke, daer van gy weynich anders cont hooren als clocken ende flueyten. Oock souden sy well, naer dat men conde mercken yemant van ons luyden gegeten hebben, want sy weynich werck maekte om rauwe dermen te eeten daer sy den dreck met eenen vingher maer een weynich uytgestreecken hadden, waerdoor wel stondt te vermoeden dat het menscheneeters moeten weesen [87]..... Wat haere vrouwen ofte wooninghen aengaen ende haer superstitie en heeft niemant van ons luyden gesien, vermoedende dat ze verre int lant mosten woonen [88] als wy luyden met haer geweest hadden. Belanghende het lant was hooch, clippich ende steenich sonder eenighe vruchtbaere boomen, die wy aldaer geen gesien en hebben, daer wy int lant waeren. Den 11en ditto s’avonts met son onderganck hebben wy onse anckers gelicht met grooter pyne, overmits de veele crancken die wy binnen scheeps boort hadden, pogende om onse voiage te vorderen. UIT DIE DAGVERHAAL VAN JAN VAN RIEBEECK. INLEIDING. Ons gee hieronder ’n paar uittreksels uit die dagverhaal van Van Riebeeck. Hierdie joernaal het hy aangelê en bygehou in opdrag van sy meesters, die Here XVII, wat hom instruksies saamgegee het, waarin o.a. voorgeskrywe word dat hy „correcte notitie ende dagregisters zou houden omtrent hetgeen voor zou vallen.” Op die belang en die aantreklikheid van die dagverhaal van die eerste kommandeur van die Kaap is dit nie nodig weer die aandag te vestig nie; dit is reeds ten oorvloede gedaan geword deur al die skrywers wat die stigtingsperiode behandel het. Tog bly dit ’n feit dat ofskoon die dagverhaal reeds driemaal die eer van uitgawe geniet het [89], daar selfs in ons eie land maar min persone sou kan gevind word wat die moeite geneem het om dit van begin tot end deur te lees. Waarskynlik word die leser afgeskrik deur die buitengewone lengte van die verhaal (byna 2,000 bladsye in die uitgawe van die Historiese Genootskap), die gebrekkige styl en die verveligheid van sommige altyd terugkerende mededelinge en opmerkinge. Dit sou egter jammer wees as hierdie onmiskenbare gebreke van die teks sy ewe onmiskenbaar goeie eienskappe uit die oog sou doen verloor: sy betroubaarheid, sy verskeidenheid en rykdom van informasie, sy aanskoulikheid van voorstelling. Daarom het ons dit goed geag om hier party van die mees skilderagtige toneeltjies oor te neem en aldus te laat sien watter hoogs boeiende lektuur ’n mens in die langdradige joernaal, met ’n bietjie goeie wil en geduld, kan ontdek. As dit die leser(es) mag bring tot ’n nader kennismaking met die dagverhaal, dan sal ons reeds een van die doeleindes waar hierdie uitgawe na streef, bereik het—nl. die opwek van belangstelling in ons historiese bronneliteratuur. In hierdie verband wil ons daarop wys dat die dagregister van Van Riebeeck trouens nie ’n alleenstaande verskynsel is nie. Ook die later kommandeurs en goewerneurs van die Kaap het almal sonder uitsondering, volgens die algemene gebruik in die besittings van die O.I.K., aantekening gehou of laat hou van die vernaamste gebeurtenisse wat van dag tot dag onder hulle aandag gekom het; die ononderbroke reeks dagregisters van 1651 tot 1795 vorm dan ook een van die mees belangrike en omvangryke versamelings historiese beskeide wat ons in die Kaapse argief kan aantref [90]. UIT DIE DAGVERHAAL VAN JAN VAN RIEBEECK. 24 April, Ao 1652.—De wind westelijk met redelijk weer, zijn wij met al onze bagagie en familie na land gevaren, om aldaar te blijven in een loose planken tent, bij provisie wat rouw opgeslagen, opdat het werk wat beter mogte voortgaan [91]. Dezen voorleden nacht had het volk aan land een groote zeekoe gevangen, wel zoo zwaar als twee gemeene vette ossen, hebbende een zeer afgrijslijk monstreus hoofd en verscheide scherpe uitstekende tanden, waarvan de langste ⅞ el lang waren, met een korte hals en lage beenen, de voeten bijna van fatsoen als rhinoceros voeten, edoch gekliefd in vier partijen. Was zeer fel en wreed, en hadden genoeg te doen om te bedwingen, onaangezien met eenige kogels agter de ooren door het hoofd getroffen was, wesende de huid wel een duim dik en zoo hard, dat op sommige plaatsen geen musketkogel door konde geschoten worden: des hem regt voor in het hoofd lieten dood schieten, en het volk eten, alzoo het van goeden smaak was, loopende de melk uit de uyeren. 3 November, 1654.—Heden heeft ons wiltschut, op ’t versoeck van de Hottentoos, een leeuw doodschooten, wel soo groot als een redelijk koebeest, welcke onder de Hottentoos haer beesten was, sigh verborgen hebbende achter ende in eenige bossjens, ende oock een van de Hottentoos seer deerlijck met de claeuwen gequetst, die geen raedt wetende denselve om te brengen, schoon sij met hunne hasegaijen ende al de koebeesten hem hadden omsingelt, onsen wildschut omtrent haer vernemende, hadden versocht denselven doodt te schieten, gelijck hij met sijn snaphaen seer geluckelijck in d’ eerste schoot effectueerde, tot groote verwonderingh van de gemelte Hottentoos, dat soo fellen beest met een schoot soo strack ter neder gevelt wierd, ende ingevolge oock tot niet minder verschrickinge ende vreese voor ons schietgeweer. 8 Januario, Ao 1655.—Fray weer ende wint als voren. Quam ons een van de soutgarders aendienen, dat sij in de soutpannen een renocheros hadden geschoten, die noch levendigh was ende soo diep in de modder van de soutpannen gesoncken lagh, datter niet coste uytcomen; derhalven wij uyt curieusheydt eens derwaerts (omtrent 4 à 5 mijlen van hier) gingen om te sien, daer hem noch levendigh vonden, ende voorts lieten doot schieten: maer in gevalle op harde grond had geweest souden hem weynich of niet hebben cunnen schaden met schieten, alsoo meer als honderd schoten had eer hem doot cregen, stuytende veele cogels op ’t lijff weder aff, principalijck op sijn sijde, daer wij met bijlen een stuck lieten uithouwen ende alsdoen tusschen de ribben in ’t ingewant schoten ende alsoo doot cregen [92]. Junius, Ao 1655.—Primo do. ’s Morgens goet weer ende wint Westelijck. Verleden nacht hadde weder een lupert [93] in ’t hoenderhuys geweest, door versuym van den hoenderwachter, welcke ’t gat onder aen de deur, daer de hoenders uyt- en ingaen, hadde open gelaten, sulcx dat denselven weder 3 van onse 5 gansen (door d’ Heer van Goens [94] ons om aen te telen gegeven) hadde doot gebeten. Omme welcken lupert te dooden off te vangen, den stalknecht ende sieckenvaer [95] (onder een dack, doch met rijs gevlochten muyren affgeschoten, wonende, soo wel de paerden als oock de siecken) haer in voorsz. hoenderhuys hadden begeven, ende nadat den sieckenvaer (een seer stout persoon wesende) op den lupert had geschoten ende denselven eenighsints gequetst, was hij op hem gesprongen ende eenige claeuwen in ’t hoofft slaende, oock sodanigh in den arm gebeten, dat genootsaecht was den lupert los te laten, die oock den gemelten stalknecht eenigsints in ’t hoofft gequest had, doch sonderlingh niet te beduyden. Maer den sieckenvaer, voor desen meermael mette luperts in voorsz. gelegentheyt doende ende gequest hebbende geweest, was lustigh principael in den arm getroffen. Een bijsondere saeck wierde gesien aen onse koebeesten in ’t crael, daer voorsz. hoender, paerden ende sieckenhuys staet. Deselve den gemelten lupert in ’t verhaelde hoenderhuys vernemende, hadden haer altemalen, dight op een getropt ende de horens na de deur toe, in een halve mane gestelt, sulcx den lupert genoegh te doen had om hem uytter koebeesten hoorns te redden ende ontvluchten, hoewel deselve beesten (na onse opinie) met haer bukken genoeghsaem hare vreese voor dat wilt gedierte te kennen gaven. Ende heefft ons dickwijls gebleecken, dat de luperts, leeuwen off tijgers, geen quaet aen de koebeesten hebben cunnen doen, dewelcke haer oock somtijts in ’t ronde hebben gestelt, ende de kalven alsoo achter in haren gemaeckten cirkel sodanigh bewaert, datter noyt imant van ’t wilt gedierte heefft cunnen ontrooft worden, ’twelcke somtijts seer speculatyff om sien is geweest. 16 Juny, 1656.—Desen morgen door den stalknecht de paerden wat vroegh uytgelaeten sijnde om te weyen, is een van deselve (den cloecksten henghst) van ’t wild gedierte totaliter verscheurt geworden, waerby wy al groote incommodatie comen te lijden, vermits den grooten dienst die deselve elck voor sijn hoofft meer als voor 10 man cunnen doen in ’t ploegh trecken, cley, steen ende timmerhoudt halen uyt ’t bos, als andersints. Schijnt in ’t natte saysoen ’t wilt gedierte hier omtrent principaelst te regneren, ende dierhalven al stercker ende hechter stalling voor de paerden moeten maken om voor dat wilt gediert bewaert te mogen wesen. Omtrent halff voormiddagh den Commandeur wandelende in de thuynen, bevond deselve over al door wiltspoor dapper betreden, ende weynigh daer nae, niet boven 40 a 50 treden schuyns voor hem even buyten de thuynen, een wackeren leeuw opspringen ende sijn loop (maer al sachiens) naden Taeffelbergh nemen; derhalven hem door den sergiant ende wiltschut, neffens noch 4 a 5 andre soldaten met snaphanen liet vervolgen, waerop oock datelijck wel omtrent een paer hondert Hottentoos met al haer schapen ende koebeesten denselven oock naedreven ende tegen ’t hangen van den Taeffelbergh in een diepe clooff sulcx besetteden, dat hij nergens als voorwarts door de schapen moest breecken, welcke de Hottentoos gestelt hadden als haer borstweer recht voor den leeuw daer hij onder een struyck verholen lagh, ende bleven sij staen buyten de schapen tusschen deselve ende haer koebeesten. Als den leeuw dan sigh bloot gaff ende al brullende wilde uytbreecken ende na een schaep grijpen, schoten sij met haer hasegayen telckens over de schapen na hem toe met een groot gebaar van schreeuwen, daer over den leeuw dan weder terugh deynsde, seer speculatyff om siende, doch dewijle deselve hem niet wel costen raecken, soo deed voor eerst den sergiant (beneffens onse wilt-schut ende andre daer omtrent 8 a 10 treden mede dicht bij de leeuw weesende) een mis- ende den wiltschut een treffelijcke wisschut met 3 kogels recht in sijn hoofft, dat hij datelijck doot ter neder viel, als wanneer de Hottentoos lustige mannen schenen ende hen met de hasegayen sochten voorts hondert steecken nae sijn doot te geven, doch wiert haer, na dat noch al 3 a 4 haysegayen in ’t lijff gecreegen had, belet, om ’t vel niet te schennen ende fray op gevult inde groote sael (tot de kerck g’approprieert) op te hangen, ten welcken eynde met een kar thuys gebracht ende aldaer gewoogen sijnde, bevonden wiert swaer te sijn 426 ponden hollants [96], langh behalven den staert (die 3½ voet rijnlants [97] langh was) 5½, ende bij de billen ofte over ’t lijff hoogh op sijn voeten staende 3½ idem voeten, sulx wel soo cloeck was als een gemeen Engels of Javaens paertie. Opgesneeden sijnde wierd in den maegh bevonden noch veel van ’t paerdenvleys, dat desen nacht verscheurt hadt, ende eenige egelverckenspennen ende poten etc. 17 dito, is op dato, ten aensien het wilt gediert aen Compagnies vee dus veel schade doet, bij resolutie goetgevonden tot premie te stellen, voor een leeuw, die gevangen oft geschoten wordt 6, een tijger oft wolff 4, ende een lupert 3 realen van 8 [98], sijnde den wiltschut voor eerst betaelt 2 cannen spaense wijn, 3 lb. tabacq ende 2 realen van 8. Alsoo bevonden is, dat nu de romp van voorsz. leeuw buyten voor de poort van ’t hoorenwerck [99] leggende, den verleden nacht ’t wijffien was comen ruycken ende soecken, mitsgaders daervan oock had gegeten, wierdt er desen nacht verholen wacht omtrent gehouden, om ’t selve mogelijck sijnde oock te attrapperen, maer is niet weder vernoomen. 17 April, 1658.—Is begonnen ordre te stellen op het schoolhouden voor de Angoolse compagnies-slaven ende slavinnen, per Amersfoort uyt de Portugese prijs gecomen [100], welcq school te houden des morgens ende ’s namiddags, den sieckentrooster Pieter van der Stael [101] van Rotterdam, beneffens sijn cranckbesoeckersbedieninge is opgeleyt, te meer dewijl seer goet ende prompt in ’t lesen is van recht Hollants Nederduyts, ende omme de gemelte slaven te beter tot het school ende hooren oft leeren van de cristelijcke gebeden te animeren, is mede belast na ’t eyndigen elcq een croessjen brandewijn ende 2 duym tabacq te geven etc, alsoocq alle hare namen aengeteyckent, ende die geen hadden, namen gegeven, soowel gepaerde als ongepaerde, jongh ende oudt, alles in ’t bijwesen van den Commandeur, welcke sigh daervoor eenige dagen sal laten bijvinden, omme alles terdegen in ordre ende dat volcq onder de behoorlijcke dissipline te brengen, waertoe ’t begin sigh redelijcq schijnt te verthoonen. Wordende oock elcq na behooren gecleedt voor de coude, die nu dagelijcx begint aen te comen, alsoocq de cloeckste hier ende daer aen ’t wercq gestelt, omme soo haer doenlijck van deselve dienst te mogen trecken. 5 May, 1660. Ende quam tegen den avont den oversten van de Gorachouquas [102], Choro genaempt, met een gevolgh wel van 100 man noch aen ’t fort, daeronder meest al sijn oudsten ende principaelsten, medebrengende 13 redelijcke oudt en jonge koebeesten tot vereeringe, met versoeck die in teycken van sijn aanbiedende vrundschap wilden aennemen..... Hemelsvaertsdagh den 6 dito is des morgen voor de predicatie, den gemelten oversten der Gorachouquas ende gevolgh met wedervereeringen van coper, cralen, tabacq ende pijpen begifticht, wel de dubbelde waerde van de voorsz. koebeesten, ende na de predicatie oock getracteert wordende met eeten ende drincken, mitsgaders de baly met aracq ende brandewijn ondereen gemengt, midden in ’t pleyn van ’t fort, open gestelt sijnde met een locjen [103] daerin, soopen dit volcq soo droncken ende vol, datter de seltsaemste cuyren van de werelt aengesien wierden, soo met singen, dansen, springen ende meer andre vreemde continantien, vallende nu den eenen, dan den anderen van dronckenschap onder de voet, welcke dan van die nogh wat schappelijck waren, opgenomen, buyten ’t fort gedragen ende aldaer in ’t gras te slapen geleyt wierden, behalven den voorsz. oversten, die hem redelijck schappelijck hielt ende sigh niet boven halff vol en dronck, neffens drie a 4 van sijn oudsten, dogh eenige van die schenen haer echter niet te cunnen onthouden mede te danssen, ende de wijven clapten soo hard in de handen, dat men ’t wel 150 roeden buyten ’t fort hooren conde, sulcx dat sij schenen op haer maniere een heel vreedens triumph ende vreughde te houden [104]. 30 September, 1660. ’s Namiddags quam den oppersten ofte coningh van de Chainouquas, genaempt Sousoa [105], selffs met sijn soons vrouw op een grooten os sittende ende geleyt wordende door een van de ruyterwachters, binnen ’t fort gereden, daer sij door een van sijn volcq op de schouderen affgeholpen wierd, medebrengende 33 stucx oude en jonge koebeesten, die altemaelen voor coraelen, ende 15 schapen, welcke voor coper, tabacq ende pijpen ingeruylt sijn, mitsgaders voorsz. Sousoa ende volcq vrij goede cier aangedaen, seggende dat hem sijn volcq geseght hadde, den Commandeur sijn zoon voor broeder ende hem voor vader wilde aannemen, ende dat hij derhalven daerom sijn nieuwen soon eens quam besoecken ende besien wat het voor een man was etc., waerop na vereysch g’antwoort wierd ende over ende weder presentie gedaen, van onveranderlijcke ende altijtduyrende vruntschap te onderhouden, seggende: ten dien eynde noch nader wilde affcomen, opdat men den anderen te beter over ende weder souden cunnen bereyssen om coopmanschap te drijven, daer hij hem soo ’t scheen seer genegen toe thoonde, werdende derhalven met kaes, vers broot ende suycker in een tinne schotel getracteert, ende op een matjen in des Commandeurs camer met voorsz. smeerige princesse (sijn soons vrouw) te sitten geset, sulcx noch noyt ymandt gedaen is, item oock eens op de claversingal gespeelt, alle ’t welcke hem wonderlijck aengenaem scheen, mitsgaders ’t bier, Spaens ende France wijn seer wel smaeckten, doch sooveel niet na sigh nam dat beschoncken wierd, werdende sijn volcq op de voorsael met hart broot ende brandewijn soodanigh getracteert, dat se lustigh songen ende sprongen ende wonderlijcke aperijen aenrechteden. Voorsz. Sousoa ende soons vrouw de huysingen onder ende boven hebbende laeten besien, ende gevraeght oft er wel volcq in ’t landt woonden die mede sulcke huysen hadden, antwoordt: jae, maer wat op ander maniere ende oock vast woonende,—wijsende naer den ringh aen des Commandeurs vinger, dat die luyden oock sulcq gout hadden, ende wijders aen ’t eynd van sijn eygen pingh, hoe groote ende cleyne witte blinckende gesteenten hij bij deselve gesien hadden, waerop hem France ende fijne gesteente, soo diamant als robijn ende ander coleur, item mede paerlkettingen etc. verthoont wordende, seyde, dat noyt anders gesien oft vernomen hadde als gout ende witte steenen, wijsende op diamanten, ende dat hy met dat volcq genaempt Chobona oft Choboqua [106] goede kennisse had, oock wel sijn best doen wilde ymant van deselve herwaerts te crijgen, om de waerheyt aen ons te verthoonen etc. Ende alsoo seecker groot volcq (mede Hottentoos als hij) hem om syn macht seer jalours waren, ende daerom alle mogelicke affbreuck allomme sochten aen te doen, dat nu noch meer soude geschieden om hem den ommegangh met ons te becommeren; soo vraegde hij, off men hem tegen sijne vijanden, als se hem quaemen overlastigen, wel souden cunnen goetvinden met soldaten te adsisteren, waerop g’antwoord wierd, indien hy raedt wist ons van bestiael genoegsaem te voorsien ende te maken dat de Chobonas met haer gout ende gesteenten tot ons affquaemen, jae, mits het oocq geen van onse g’allieerde hieromtrent ende voornaementlijcq de Cochoquas [107] en waeren, met wiens oversten Oedasoa[107] wij vruntschap besproocken hadden etc. Hy gaft tot antwoort: voorsz. sijne vijanden waren andre, ende versocht de gemelte assistentie tegens deselve niet, als met meeninge om eerst blijcq van sijn seggen te thonen; den Commandeur wist noch niet wat hy voor een man was, maer den tijt soude het hem doen openbaeren, willende met sijn principael leger in ’t Hottentoos Hollandt 1½ daghreyssens van hier comen woonen, om dagelijcq met den anderen verder te cunnen spreecken, ende sijne andere troppen ende volcq maer hier ende daer na gewoonte in vliegende legers laten heen ende weer gaan, met meer andere redenen die niet vreempt scheenen. Den 1 October quamen noch eenige van Sousoas volcq met 10 beesten na, die mede voor coraelen gereuylt wierden ende 5 schapen voor coper, welcke schapen, vermits ’t coper, jegenwoordigh yder wel sooveel costen als drie beesten, die, voor coraelen gereuylt wordende, jegenwoordigh niet boven de 9 a 10 stuyvers ’t stuck comen te staen, eenlijcq beswaert het tractement van eeten en drincken wat voor sooveel volcq, daer se telckens mede affcomen. Den 2 dito, voorsz. Sousoa met sijn soons vrouw ende volcq sigh gereet maeckende om te vertrecken, is denselven voor hem en dito vrouw, alsoocq sijn broeder ende een ander soon mede bij hem sijnde met navolgende considerabel schenckagie vereert, te weten: 42 lb. geele ende } coper, 8 lb. root } 6 dosijn coraelen ende france silver kettingkens, 3 paer france steene breseletten, 4 lb. tabacq, 4 lb. root corael, 9 stucx ijsere hoepen [108], 17 lb. staffijser, 2 bijlen, 3 drijffijsers, 7 mingelen [109] brandewijn, 2 spiegeltjes, ende wel 100 lb. hart broot, alle hetwelcke, hem ende dese drie dagen genoten tractementen seer wel behaegende, scheyde met een bijsonder goet genoegen, latende syn soons vrouw op een witten bonten os setten, ende hij, des vissers huys gepasseert sijnde, gingh op een roden os sitten, hebbende tusschen ’t fort ende daer, met Eva te voet gaende, van veel saecken gesproocken, ende haer ’t volgende gerecommandeert den Commandeur te seggen, namentlijck: Dat als den Commandeur den tijt maer wilde verbeijden, wel soude mercken, dat hij de man was, die hem coste contentement doen, doch dat versocht mochte worden, ’t gene de Choboquas voor haer gout ende gesteenten begeeren, door sijn handt mocht passeren, om by haer soowel als ons voor principael oorsaecq van die negotie etc. erkent te worden, hebbende rede door ’t landt al sijn volcq vrije toegangh ende de wegh open gestelt, ende consent te geven om tot ons te mogen comen handelen etc. Voorsz. bonten os, daer sijn soons vrouw op sat, was mede ingereuylt ende, om sijn gecregen goet te beter te dragen, hem op sijn versoeck geleendt, die hij beloofde by d’ eerste gelegenheyt met meer beestiael wederom te senden. Sondagh den 3 dito quamen even na de predicatie weder 13 a 14 persoonen van de Chainouquas, met 27 stucx schoone beesten, waervan 24 voor coraelen ende drie neffens 6 schapen voor coper ende tabacq ingeruylt wierden, hebbende dese luyden in ’t herwaerts comen haren coninck Sousoa gemist ende geseght, datter morgen noch meer volcq van de haere met bestiael souden hier comen, als leggende rede in ’t Hottentoos Hollandt gelegert, daer doorgaens hun loos rendezvous [110] meenen te houden, tot sigh Sousoa daer sal vast gelegert hebben. Dit wil een wackere knip op onse buyren haer neus wesen, vermits dese plaetse altijt haer beste weyden sijn geweest, hebbende, sedert Sousoa hier geweest is, sigh niet een Caepman noch Saldanhars oft ymandt derven verthoonen, ende de Strantlopers (hier altijt omtrent woonende) oocq niet derven hun ergens bijvougen, sulcx het schijnt desen Sousoa al vrij ontsien moet wesen. UIT P. DE NEYN SE „LUST-HOF DER HUWELYKEN.” INLEIDING. Heelwat minder bekend as Van Riebeeck se Dagverhaal en heel verskillend van aard is die Lust-Hof der Huwelyken van Meester Pieter de Neyn [111]. Dit het maar gedeeltelik betrekking op die Kaap; maar die enkele bladsye wat oor Suid-Afrikaanse toestande en gebeurtenisse handel, bevat besonderhede wat ons nòg in ander skrywers nòg in die bestuurlike stukke van sy tyd kan kry. So, b.v., sy uitvoerige beskrywing van die manier waarop die destydse Hottentotte gewoond was om ter dood veroordeeldes met stokke dood te slaan. Pieter de Neyn was die seun van Cornelis de Neyn, pensionaris van Alkmaar en raadsheer in die hof van Holland. Hy het gepromoveer in die regte; maar ná ’n kort praktyk as advokaat het hy, teen die sin van sy vader, besluit om sy vaderland te verlaat en sy geluk in die vreemde te gaan beproef. Op grond van sy regskundige kennis en ondervinding het hy die aanstelling verkry tot advokaat-fiskaal van die O.I.K. aan die Kaap. In Februarie 1672 hier aangekom, het hy maar ’n paar jaar die fiskaalsamp uitgeoefen. In Oktober 1674 verlaat hy die Kaap op reis na Batawië, soos hy self sê ten minste, om aldaar promosie te gaan soek. Ook in Batawië het hy egter nie alte lank vertoef nie; want end 1675 keer hy met ’n gebroke gesondheid na Patria terug, volgens sommige, as ’n gevolg van sy losbandige lewenswyse. Hy self gee in die voorwoord ’n gans ander uitlegging van sy siekte (verhitheid en ’n koue bad in ’n rivier); maar die feit dat hy as fiskaal van die retoervloot afgesit word, „om syn gedeboucheert leven” en „onbequaam geoordeelt wert tselve ampt met fatsoen te becleden,” [112] skyn wel die bewys te lewer dat sy beskuldigers nie alte ver van die waarheid was nie. Ook die inhoud en toon van sy gedigte, die Vrolycke Uyren, wat in die uitgawe van 1697 ’n vervolg vorm op sy Lusthof, en waarvan party taamlik grof en onkies is, kom hierdie vermoede nog versterk. Dit was ná sy aankoms in Holland dat hy vir tydkorting „iets geneuchelijks” onderneem het, nl. die saamstelling van ’n beskrywing van die huweliksgebruike van die verskillende volke van die wêreld. Dit is ’n louter kompilasie, getrek uit ’n massa van ander werke, veral reisbeskrywinge, en bevat dus maar min wat nuut en oorspronklik is. Alleen die dertien bladsye wat hy wy aan Kaapse aangeleenthede (nie slegs huweliksgebruike nie) berus op persoonlike kennis en regstreekse informasie. Ongelukkig het hy net op sy geheue moet afgaan, want hy vertel ons dat op sy tuisreis sy joernaal en briewe soek geraak het; vandaar sekere onnoukeurighede, wat egter ruimskoots vergoed word deur sy lewendige manier van vertel en sy plastiese wyse van beskrywing. DIE MOEILIKHEDE MET DIE GONJEMANS. Wanneer Fiscaal aan de Caap van Goede Hoope was is ’t voorgevallen dat vijf vrij-borgers, met namen Hendrik Tieleman [113] (die Burgermeester van het vlekje onder ’s Compagnies kasteel gelegen was geweest), Hans Ras [114], de jonge Mostaart (wiens broeder [115] doenmaels regeerend Burgermeester was), benevens noch drie anderen, welkers naamen my voor tegenwoordig niet komen in gedagte te schieten; de vyf geseide borgers waren met den anderen in Compagnie met twee wagens ende vier paerden, beneffens mondkost voor twee of drie weken gereden naar de Groote Revier, omme aldaar (gelijk meermalen gedaan werd) zee-koeyen so om te verkoopen, als voor eige provisie te schieten [116], wanneer aldaar door een, grote trop Garachouquas, anders Gonjemans [117] door de wandelingh by de onse genoemd, met welke doemaels die van de Oost-Indische Compagnie in oorlogh leefden, onverwacht overvallen wierden; dese roovers ontsetteden aldereerst dese vrijluiden haar geweer, paarden en de wagens, haar persoonen daar naar mede besettende; maar de voornoemde Mostaart, die te paard beneffens de wagens was komen rijden, ontvluchte haar moordadige handen; de andere vier so met hasegayen als met kirrien (by haar sogenoemd, dat doorne stokken sijn) op het jammerlijckst om halsraackten, welke droevighe tijdingh aan het Fort of Kasteel door den ontvluchten gebracht wierd [118]. Weinig tijd daar na wierden vier van dese moordenaars door Hottentotten, dat haare vijanden ende onse vrienden waren op een Sondaghen morgen [119] als gevangenen voor den Heer Ysbrand Goske, die doenmaals goeverneur van het Caapsche Territoir was, gebracht, die my aanstonds daarop liet by sijn Ed. ontbieden, met eenen my aendienende, dat sy Hottentotten die haar gevangen gebracht hadden, versochten in ons by wesen daar selfs op haar manier straf over te doen—of ook yetwes als fiscaal daar tegens hadde, waar op seide van harten blijden te wesen van de moeite van verdere proceduren ontslagen te sijn ende mede seer gaarne wilde aanschouwen, hoedanig die natie met soodanige moordenaars te werk souden gaan [120]. Wy dierhalven met de andere Raeds-Persoonen, op het hoorn-werk [121] boven de poort, daar doenmaels de luitenant Koon [122] woonde, sagen met gemak beneden op het strand recht voor de poort dese vier quanten om hals brengen, dat op dese manier aangevangen wierd. Wel twee op drie honderd [123] van die Hottentotten die haar gevangen hadden, waren altemael versien met so een doorne stok of kirry, omtrent een duim dik en vier of vijf voet lang, sijnde alle moeder-naakt uit-gesondert een klein velletje een voet omtrent in ’t vierkant dat voor haar schamelheid hingh een Cha-karos by haar genoemd, gelijk ook de geseide vier gevangenen mede toe-gedost waren uit-gesonderd de kirry. Sy dan sprongen en dansten met een groot gefleuit ende geschuifel, musicaalsgewyse, ’t welk een soete ende aangename harmonie maakte, in een ronde kringh rondom dese patienten die tusschen beiden als ter dood verwesen, bitterlyk stonden te weenen. Weinigh tijd daar naar, om meerder wraak te nemen van de vermoorde borgers, sond de heer Goeverneur vijftigh Compagnies dienaren met snaphanen voorsien onder ’t geleide van den Vaandrager Krose, beneffens eenighe vrywillige borgers te paarde [124] onder ’t gheleide van haar hopman en borgemeester Elbert Diemer [125] te landewaart in, vergesellschapt met de voornoemde Hottentots kapiteinen met haar volkje, die voor gidsen en naderhand voor vee of roof-aan-drijvers dienden (want tot het vechten dienden sy weinigh) welke gesamentlijk (sijnde maar een vryman op dien veld-tocht gequetst geworden [126]) meteen roof ende beuit van omtrent acht duisend stuks vee [127] naar vier wekens uitblijvens, aan-quamen, vertoonende van verre het aangenaamste gesicht van de wereld, het vee wel twee ueren in ’t ronde sich verspreidende, daar de victorieuse borgers ende soldaten mede aenquamen setten, by naar gelijkende in ’t verschiet een ontmoetingh van Jacob ende Esau met alle haare runderen ende schapen of wel een Turksche Kachel of Caravane, wesende het beestiaal spiegel glat van vettigheid, daar doen een rijkelijke uitdeelingh, soo aan de borgers als Hottentotten gedaan wierd, de rest de Compagnie voor sich behoudende. Naar eenige tijd als gesecht gedanst ende gefleuit te hebben, sprongen de kapiteinen Klaas [128], Kuiper [129], Schacher [130], Houtebeen [131], met een noch een Hottentots kapitein [132] in ’t midden van de kring met haar kirryen in de vuist, die aanstonds van de andere meenichte op gelijke wijs gevolghd wierden en tijden [133] geen kleintje op de bloote armen, dyen, billen, schouderen, scheenen ende kuiten aan ’t beuken (hoofd en borst wierden onder ’t slaan verschoond,) so dat in ’t korte die miserabile menschen haar lichamen met die harde stokjes so murw en week als pap geslagen wierden en door die onmenschelyke pijnen voor dood onder de voet vielen, wanneer weder op het wenken van de voorgemelte kapiteinen sy gelijker hand aflieten en sy wederom als vooren aan ’t dansen fleuiten, schreeuwen en schuifelen geraakten tot dat die vier half doode patienten wederom over einde resen, naar dat een quartier uirs ongemoeid ende sonder slagen haar adem hadden gehaald, weder ’t eenemaal bekomen waren ende flux op haar kooten [134] stonden; keken tusschen beiden haare vyanden ende met eenen beulen al schreyende seer droevig aan, die sonder genade op het gegeve teiken van kapitein Klaas (die wel de wakkerste, verstandigste en dapperste kapitein onder haar was) gelijkelijk op de voorgaande wijse weder aan vielen, soo lange weder op die taaye huiden beukende, tot als vooren voor dood weder in ’t voetsand raakten, sonder dat in al dat slaan het alderminste bloed gestort was, slimmer als yemand die met aals-vellen [135] vol heet zand gebeukt werd; dit danssen, fleuiten en slaan tot verscheide reisen omtrent derd’half uer geduerd hebbende, wierd door den Heer Gouverneur (die dat barbarisch en over wreet schouw-spel al moede was) belast wat kort met haar om te gaan en die elendige menschen voort aan een kant te helpen; daarop dan aanstonds gelijkelijk, soo op het hoofd, als borst buik ende mannelijkheid so vehement en buiten gemeen wreet aan vielen, dat in ’t korte niet alleen onder de voet, maar geheel dood raakten. Werdende doemaals de lijken, door ordres ende bevel van den opgemelten Heer goeverneur, by de beenen aan een gebonden en met een sloep in ’t midden van de Tafel-baay geroeid ende gesleept, alwaar met een groot gewicht keyen daar aangebonden van de schuit wierden los gesneden ende also te gronde gedompeld [136]. DIE HELDEMOED VAN JOCHEM WILLEMSZOON. INLEIDING. Buitengewoon talryk is die skipbreuke wat in vroeër dae op die Suid-Afrikaanse kuste plaasgevind het. Die Kaap de Goede Hoop het sy eerste naam van Cabo Tormentoso, of Stormkaap, ruimskoots verdien; en ook in die Hollandse tyd het hy sy reputasie aanhoudend gehandhaaf. Dit is genoeg om hier te herinner aan die name van die Santo Joano, die Santo Alberto, die Sacramento, die Haarlem, die Naarstigheid, die Stavenisse, die Jonge Thomas, die Gouden Buys, die Good Hope, die Grosvenor, die Maréchal, die Fortuné, en soveel andere, om die yslikste tonele van vernieling en verskrikking voor ons oë te sien verrys. Veral langs die onherbergsame suidkus het die skepe dikwels met man en muis verdwyn, maar tog het enkele manskappe daar nou en dan in geslaag om die kus te bereik. Party van hulle het ná verloop van tyd verkies om onder die inboorlinge te bly lewe; andere het probeer om te voet die Kaap te bereik, terwyl die regering van sy kant hulpekspediesies te land of ter see uitgestuur het. Dit is deur die verslae van hierdie togte dat ons heelwat belangrike inligtings gekry het aangaande die toestande onder die Hottentotte en Kafferstamme langs die suidkus van Afrika in ’n tyd toe die Europese bestuur of die blanke nedersetting hom nog nie so ver uitgestrek het nie. Ons het reeds die aandag daarop gevestig hoe hierdie verhale ons o.a. toelaat om te bepaal wat die verste punt gewees is van die weswaartse beweging van die Bantoe-hordes. Afgesien, egter, van die bykomstige belang wat die skipbreuke aldus oplewer vir die Suid-Afrikaanse geskiedenis, is hulle ook op hulself uiters belangwekkend en werp hulle ’n tragiese lig op die gevare en offers verbonde aan die toenmalige skeepvaart en aan oorsese onderneminge oor die algemeen. Hulle verskaf ons eg epiese bladsye van meedoënlose noodlot in sekere gevalle, in andere weer van wonderlike reddings en byna bo-menslike heldemoed. Uit hierdie laaste oogpunt beskou is wel die bekendste episode dié verbonde met die naam van Wolraad Woltemade by die vergaan van die Jonge Thomas in 1773, ’n voorval wat sedertdien in woord en beeld, in prosa en poësie na verdienste verheerlik geword is. ’n Ander naam wat in die annale van die Kaapse skipbreuke ’n roemryke plaas verdien, is dié van Jochem Willemsz, die moedige redder by die skipbreuk van die Hoogergeest, die Goede Hoop en die Engelse skip Orange aan die mond van die Sout-rivier in Junie 1692. Die uitvoerigste relaas van die heldhaftige gedrag van hierdie Hollandse matroos vind ons by François Valentijn, die skrywer van ’n lywige werk in vyf foliante, half histories, half beskrywend van aard, oor die gebiede wat in sy tyd onder die bestuur van die O.I.K. gestaan het. In die vyfde deel word ’n belangrike afdeling (147 bladsye) opgeneem deur ’n beskrywing van die Kaapkolonie; en dit is hierin dat o.a. ook die verhaal van die dapper daad van Jochem Willemszoon voorkom. Ons ken die algemene vertroubaarheid en nougesetheid van die skrywer, wat daar altyd na gestreef het om die volledigste en bes moontlike informasie aangaande ’n onderwerp te verkry. Wat die Kaap betref, b.v., weet ons dat hy hier herhaaldelik (in 1685, 1695, 1705 en 1714) vir ’n kort tyd vertoef het en sekere gebeurtenisse dus self bygewoon het. Sy vry ure het hy byna uitsluitlik gebruik om aantekeninge te maak uit kaarte, rapporte, joernale en ander bestuurlike stukke wat die Van der Stels tot sy beskikking gestel het, of om mondeling by die regeringspersone en by die vernaamste ingesetene van Kaapstad en die buitedistrikte verdere inligtinge in te wen. Die onderstaande verhaal is, te oordeel na die datum, nie dié van ’n ooggetuie nie; maar ds. Valentijn het die besonderhede kort ná die voorval verneem uit die mond van ’n hele aantal persone wat die skipbreuk en die daaropvolgende reddingswerk van begin tot end bygewoon het. Trouens, wat ons oor hierdie gebeurtenisse vind in die offisiële stukke van die argief stem volkome ooreen met die beskrywing van Valentijn, wat egter heelwat samenhangender en uitvoeriger is. DIE HELDEMOED VAN JOCHEM WILLEMSZOON. Uit François Valentijn se „Beschryving van de Kaap” [137]. In ’t jaar 1692, tusschen den 4 en 5den Juni verloor de E. Maatschappy hier door de N.W. wind de twee schoone retourschepen Hoogergeest en de Goede Hoop [138]. Na dat de vloot hier een maand gelegen had, onstond ’er ’s nachts een swaar onweder, zoo dat de baaren, door de woedende winden aangezet, en als tot aan den hemel opstuivende, met de duistere lugt maar een en de zelve stoffe scheenen uit te maaken. Na dat de meeste schepen, en ook deze twee, van haare ankers gespoelt waren, ontdoken wel eenige nog het zigtbaar gevaar; maar de twee voornoemde raakten ten eersten tegen de klippen aan, en ’t volk daar door in den hoogsten nood van in korten tijd, zoo de Heere niet veelen daar van op een wonderbaarlyke wyze gered had, te zullen vergaan, waar ontrent zich een geval opdeed, dat waardig is om zyne zeltzaamheid hier aangeteekent te worden, aangezien men weinig voorbeelden daarvan ergens vinden zal, te weten, van eenen Jochem Willemszoon van Amsterdam, een matroos in dienst, doch voor die tyd op ’t schip Spierdyk het ampt van quartiermeester waarnemende. Deze borst met de schuit aan de wal zynde, wiert hem, wegens ’t onstuimig weer door zyn schipper Sievert de Jong belast aan land te blyven en de schuit maar wel te bezorgen; maar aangezien de branding hoe langer hoe hooger begon te gaan, oordeelden die genen, die op de schuiten pasten, best, alzoo de meeste schuiten aan de wal waren, die op ’t strand te haalen, vermits zy anders in flarden stonden geslagen te worden. Zes of zeven boots, door de swaare zeên van de schepen afgeslagen, en van welke het volk aanstonts verdronk, wierden niet verre van ’t Fort aan de Oostkant van ’t hoofd geslingert en daar nog meest, hoewel vry deerlyk gehavent, geborgen. Terwyl nu de wind hoe langer hoe meer toenam, en de zee zich hemelhoog verhefte, verdronken ’er ’s morgens ’er aan tusschen 10 en 11 uuren verscheide menschen zoo van deze 2 schepen, als van ’t Engelsch schip Orange, die, om zich te redden, in zee gesprongen waren, en hoope hadden van al swemmende het land te zullen krygen, hoewel hen dit elendig ontschoot. Jochem Willemszoon zoo veele van zyn spitsbroeders in dien grooten nood, en hen egter zoo na by de wal ziende, nam, hier door ten uitersten getroffen, een besluit, waarover men ten hoogsten moet verbaast staan. Hy bond een loodlyn, van ’t Engelsch gestrand schip bekomen, met een weergadelooze moedigheid om zyn lyf, gaf ’t eind ’er af aan eenige matroozen, om ’t wel vast te houden, sprong toen met groote onverzaagtheid in ’t midden van de branding, swom na de erbarmelyke drenkelingen van ’t schip Hoogergeest en nam den eenen voor en den anderen na, by de armen, by ’t hair en daar hy ze maar vatten kon en sleepte hen met een groote hartvogtigheid [139] door de baaren na land, en zoo heeft hy ’er toen veelen gered; maar om ze op die wyze allen te behouden, was volslagen onmogelyk. Ontrent 300 man zagen dit droevig schouwspel met schreijende oogen aan; doch geen van hen had moed om na ’t schip Hoogergeest te swemmen ten einde daar verder een middel tot berging van zoo veel beklemde zielen uit te vinden; waar op dan deze Jochem Willemszoon, door N. Verhulst, schipper op Waterland, zonderling hier toe aangezet, een besluit nam, om zyn leven, tot redding van zyn medebroeders, nog op een andere wyze te wagen. Hy trok al zyn kleederen, op een blaauw hemd en een blaauwe laakenze hemdrok na, uit, swom met die loodlyn om zyn lyf door die hemelhooge branding, onder welke hy menigmaal nederdook, heenen en quam, na veel gevaar, eindelyk aan ’t schip Hoogergeest, dat nu geheel op de zyde en vol zand en water geslagen was, alzo die gruwelyke zee ’er geduurig met afgrysselyk geweld en geklots op aanrolde, terwyl het volk, dat die bergen van zeên aankomen, en in de hut op een gepropt, alle oogenblik onder een naar gejammer en geklag, waar van de bergen weergalmden, de dood te gemoet zag; maar zoo haast de derdewaak [140], N. Swaar, dien dapperen Jochem met zoo veel moed door die verschrikkelyke baaren als een zeeleeuw heenen worstelen, en by hun schip, dus tot hunne redding opborlen, zag, vloog hy, die gereet stont om anders in zee te springen, met de traanen in de oogen zynen beschermengel om den hals, en riep van blydschap als opgenomen, tot zyn andere ter dood daar beklemt zittende medebroeders: „Mannen, gryp moed, God dank, nu zyn wy behouden.” Jochem, ondertusschen geen oogenblik tyds willende verliezen, zei tegen dezen stuurman, die maar een chitze rok aanhad en verder naakt was: „Gaat heenen, neemt de trap van ’t half dek, bind die aan de loodlyn, en met eenen een touw van boord af, om daar door zoo veel menschen als ’t mogelyk is, over en na land te slepen.” Men kon maar twee menschen gelyk dus overhaalen, en zoo wierden er ook maar twee togten met de zelve gedaan, terwyl de vermoeide en te veel afgematte Jochem Willemszoon aan boord wat uitruste. Ondertusschen maakte men aan strand een vlot van de afgeslagene planken en balken der schepen, die men met een loodlyn vast aan een sorde [141], waar op men ’er 4 of 5 te gelyk met een bras [142] door de branding heenen rukte; maar terwyl men aan land bezig was met dit vlot klaar te maaken, begeeft Jochem, onverduldig om zelf te zien hoe de zaaken tot redding van zyne medebroeders verder aangelegt wierden, zich wederom (doch nu zonder touw of lyn) in die woedende zee, een stoutheid die hem byna het leven zou gekost hebben; want na dat hy ontrent halver weg tusschen ’t schip en ’t land gekomen was, bevont hy zich door ’t geweld der branding zoodanig afgemat, dat hy, niet tegenstaande zyn groote kloekmoedigheid, zich egter genoodzaakt vont, ettelyke maalen om hulp en ontzet te schreeuwen, zonder dat yemant van alle die daar stonden, de hartvogtigheid had van hem, hoe zeer zy daar toe genegen waren, de behulpzaame hand te bieden, alzoo zy vreesden hun leven daar by in een zeker doodsgevaar te stellen. Hy dan vernemende, dat al zyn schreeuwen om hulp te vergeefs was, en dat hy zich zelven redden moest, spande daar op met een weergadelooze onvertzaagtheid alle zyne kragten in, verdubbelde zynen yver, en vergde in dien hoogen nood zyn armen en beenen meer, dan zy anders verrigt zouden hebben, waar door hy eindelyk de grond onder zyn voeten kreeg en in staat was om daar, staande tot aan de borst in zee, zynen adem wat te konnen haalen, om daar na dan verder na land te swemmen. Dit waren wel zyne gedagten, maar ondertusschen wiert hy door een swaare baar, die hy niet ontduiken kon, van zynen grond afgeslagen. Hy, hier door niet verzet, spande weder al zyn vermogen in en kreeg andermaal weder grond onder zyn voeten; maar wiert nog eens daar van geslagen, waar op hy, ziende nu door die branding niet te zullen komen, een besluit nam om weer na ’t schip te swemmen, dat hem eindelyk na veel moeite en gevaar gelukte, alwaar hy zich eenige tijd onder de fokkerust hielt, en daar na weer op het schip geraakte, van waar hy, nevens drie anderen, byna laatste van allen, met het vlot aan land gehaalt is. De Heer Gouverneur Simon van der Stel die het dapper bedrijf van dezen zeeheld, met de uiterste verwondering en beweging en met groote bekommering voor hem, aangezien had, smeet hem, zoo als hy aan land quam zyn eigen rok toe, en gaf ordre, dat men alles tot behoudenis van dien dapperen man aanwenden zou [143]. Ook gaf hy by zyn vertrek, na dat hy herstelt was, hem nog deze volgende loffelyke getuigenis mede, op dat ook de Heeren Bewindhebberen hem na verdienste beloonen en een hooger bediening geven mogten. EXTRACT UIT DE ORIGINELE MISSIVE DOOR DEN GOUVERNEUR SIMON VAN DER STEL EN DEN RAAD AAN CABO DE BONNE ESPERANCE AAN DE HEEREN ZEVENTHIENEN IN DATO DEN 22STEN JUNI 1692 GEZONDEN. Het droevigst van allen was zoo veel zielen in ’t uiterste gevaar haares levens te zien en hun jammerlyk kermen te hooren, zonder dat men eenig middel tot hunne behoudenis uitvinden kon, tot dat eindelyk Jochem Willemszoon, van Amsterdam, matroos quartiermeesters dienst doende op ’t schip Spierdyk, zich aanbood om met een touw om het lyf door de branding en aan boord te swemmen, ’t welk hem ook gelukte en door middel van een vlot en zyn medegebragt touw over en weder getrokken, de meeste part der menschen uit een gewisse dood te redden. Wy konnen niet ledig staan deze trouwhertige daad zoo kloekmoedig als gelukkig in ons aanzien t’ onzer aller verwondering uitgevoert, UEd. Hoog. Agtb. mits dezen eerbiedig voor te dragen, met ootmoedig verzoek haare goede geliefte zy den zelven in tyd en wyle, als gestrekt hebbende tot behoudenis van veel Compagnies dienaaren, te willen [144]. DIE RAMPSPOEDIGE REIS VAN DIE GOUDEN BUYS. INLEIDING. In die vorige hoofstuk het ons die beskrywing gehad van ’n skipbreuk in die Tafelbaai. Hieronder gee ons die volledige verhaal van die noodlottige reis in 1693 van die skip die Gouden Buys vanaf sy vertrek uit Enkhuizen op weg na Oos-Indië tot sy stranding op die kus van St.-Helena-Baai, nadat die skipper genoodsaak was daar anker uit te werp by gebrek aan manskappe om die reis mee voort te sit. Dit gaan swaar om vir ons ’n denkbeeld te vorm van die ontberinge en gevare verbonde aan ’n lang seereis in daardie dae. Storme, wat op die swaar want van die seilskepe veel meer vat gekry het as op ons moderne stoomskepe; swaar-gewapende kapers wat daarop uit was om die rykbelade handelskepe buit te maak; die lang duur van die reis; die gebrek aan ruimte en lig; die eentonigheid van die voeding en die skaarsheid van soetwater met hulle nasleep van siektes van allerlei aard, veral die gevreesde skeurbuik—al hierdie omstandighede het hul deel bygedra om ’n reis van en na Suid-Afrika ’n byna waaghalsige onderneming te maak. Van dit alles skep die relaas van die reis van die Gouden Buys ’n treffende en skrikwekkende beeld. Van die 190 man wat op 12 April 1693 Enkhuizen verlaat het, het daar begin November van dieselfde jaar nog maar sewen-en-twintig oorgebly. Van hierdie manskappe het sewe aan land gegaan om van daar (St.-Helena-Baai) te probeer of hulle die Kaap miskien nie kan bereik nie. Van die klomp wat aan boord gebly het, het nie een in lewe gebly nie; en van die sewe wat die skip verlaat het, het net twee man die ontberinge en teenspoede van die reis oorleef. Dit is op grond van die beëdigde verklaringe wat hierdie twee man, Daniel Silleman en Lourens Thijsz, ná hulle aankoms aan die Kaap gemaak het, en van die mondelinge mededelinge van eersgenoemde ná sy terugkeer in Holland, dat die verhaal saamgestel is (L. Thijsz is oorlede op die skip gedurende sy terugreis na die vaderland). Wie die skrywer is, word nie vermeld nie; maar dit is duidelik dat hy vir hom byna letterlik gehou het aan die gegewens wat Silleman vir hom verstrek het. Afgesien van die skriklike lye wat die twee oorblywende mans moes deurmaak, en die gruwelike noodmiddels waartoe hulle die toevlug moes neem, is interessant wat hulle meedeel oor die deurgaans vrindskaplike houding van die Hottentotte, sonder wie se hulp hulle sonder twyfel ook sou omgekom het. Die teks wat ons gee, is dié van die uitgawe van 1706, by die weduwee van J. van Poolsum, in Utrecht, waarvan ’n eksemplaar aanwesig is op die Kaapse argief. Daar bestaan nog ’n vroeër uitgawe gedruk in Enkhuizen by Hendrik van Straaten, waarvan ’n eksemplaar berus in die Fairbridge-biblioteek, nou in besit van mejuffrou D. Fairbridge, op Claremont. Ons het die twee drukke met mekaar vergelyk en geen noemenswaardige afwykinge tussen hulle ontdek nie. ’n Gedeeltelik gewysigde en gemoderniseerde herdruk het reeds verskyn in die Zuid-Afrikaansche Tijdschrift van Junie 1885 (blss. 257–280) onder die tietel „Een reis van Holland naar de Kaap 200 jaar geleden. Een verhaal van jammer en ellende.” Ook in Die Brandwag van 1 Desember 1911 het die laaste deel van die reisbeskrywing verskyn; maar die teks laat taamlik te wense oor en is partykeer heeltemal onverstaanbaar of misleidend as ’n gevolg van slordige afskrif en byvoeging of weglating van woorde. DIE RAMPSPOEDIGE REIS VAN DIE GOUDEN BUYS. Droevig Verhaal van ’t schip de „Gouden Buys,” Uytgevaren voor de Camer van Enckhuysen, naer Oost-Indien, op den 4 Mey, Onder Commando van Schipper Theunis Baanman. Na dat de Heeren Bewindthebberen van de Oost-Indische Compagnie ter Camer Enckhuysen [145] de monsteringe van ’t Scheepsvolk bestaende in ruym 190 man op den 9. April 1693 hadden gedaen, zeylden ’t schip den 12. dito van de reede der stadt Enchuysen af na Texel en geraeckte dien dagh voor de Ven en den 14. dito onder de Vlieter [146] ten Ancker, alwaer de meeste inladinge gelijck oock ’t meerendeel des Scheeps-volck aen boort quam en op den 24. April den schipper met den boeckhouder en vordere Officieren. Van daer weer verzeylende quamen in Texel op de Koopvaarders Reede en eyndelijck tusschen ’t Nieuwe Diep en de Helder [147] ten ancker; daer gevonden hebbende ’t Schip de Koning William en ’t gajoot [148] de Kers, beijde van de camer van Amsterdam, mede gedestineert naer Indien: wierd ’er door de Heeren Gecommitteerdens van beijde dese respective cameren, en hare schippers met eenige doenmaels in Texel leggende Guinees, Surinaams, Lissabonsvaerders [149] Compagnie en vorder admiraalschap gemaeckt [150], de schepen der Ed. Maetschappij tot Commandeur en Vice Commandeur verkooren zijnde, meende man op den 1. Mey ’t Zee te geraken en waren al onder zeyl; doch de windt enigsins tot nadeel lopende most dese vloot weder te rug en koste in ’t vallen laten van ’t ancker het leven van een Matroos welcke met de poortuurlyn [151] over boort wierd geslagen en quam niet weer boven. Eyndelijck geraeckte men op den 4. Mey na zee, dog met seer groot perikel van het schip en volck; want het ancker met groote moeyte geligt zijnde, konde niet om hoog na begeerte gewonden werden, wat vlijt dat ’er oock by ’t gantsche scheepsvolck wierde aengewent, echter men schokte soo met een uytgestort Mars-Zeyl [152] na ’t Gat [153]; Doch niet sonder groote vreese van een ervaren lootsman, om hier door aen de lagerwal, of op ’t eygen ancker in ’t droogste van ’t Gat aen de gront te geraken; En hoe wel men hier door seer belemmert was, sulcks dat men ’t achterste van de vloot geraekten, men quam eyndelijck buyten gaets en in zee. Den 7. dito sturf een soldaet. Den 10. dito sag men de Schotse kust [154]. Den 12. dito was men daer noch onder ’t landt en kregen een zwaren storm waerdoor wy genootsaeckt wierden een bijlegger te maken [155]. Het duerde tot den 17 dito, wanneer het weer wat bedaerde en een bakstagh wind [156] kregen. Den 18 dito quamen ons 4 schepen in ’t gesigt. Een den 19 dito sagen wij Fairhil [157]. Den 20 dito passeerde deselve. Den 22 dito storf den opper kuiper Reynder Luytsz. van Enchuisen. Den 26 dito sagen wij de klip Rocolle [158]. Den 31 dito begon ons volck seer af te nemen en kregen verscheyden siecken, dogh storf niet meer als een man, zijnde den bottelier Harme Claasz. Langelens, van den 10. Juny tot op den 18. Juny aen toe. Doe men nu echter met veele tegen winden achter Engelandt was omgekomen begon den voortgang te beteren ende siecken eenigsins weder op te komen en was de toestandt van saken in ’t schip redelijck wel want men bevont sig op den 12. Juny al op de hoogte van 34 graden 0 min. noorder breete en op den 18. dito op 24 graden 30 min. als wanneer het een goeden spoet maeckten, ’t geene alles den leeser uyt de brieven van den schipper geschreven aen zyn huysvrouw, als oock die van den boekhouder aen zijn vader en van andere officieren kan afnemen en sien. [Hier volg vier briewe wat die voorgaande bevestig.] Uyt dese brieven welcke gekomen zijn met de Surinaams en Guinees-vaerders, dien doen van haer affscheyden kan den leeser afnemen dat alles doen wel gestelt was en een yder met genoegen en goede eenigheyd de reys vervorderde, insonderheyd de officieren onder malkanderen, doch hoe wel sy met den anderen waren en wat goeden voortganck sy maeckten, sy scheenen als tot haer ongeluck te haesten; want eer S. Jaga [159] in ’t gesigt was warender al 14 dooden. Hier scheyde het galjoot de Kers van haer om ’t gemelde Eylandt aen te doen en de siekten weder toenemende ordonneerde den schipper twee beddinge voor de sieken op het onderdeck te maken en zeylden doen by de windt voort. Eyndelijck omtrent de Linie, als wanneer den schipper van de Koning William aan ons boort quam, en siende den bedroefden toestandt wenste ons wel met haar volk te konnen helpen, maar hadde selver mede veele sieken waar op hy tegens den avondt zeyl maakte en ons verliet; als wanneer in ’t Schip den Gouden Buys ruym 40 dooden en aan de kant van de 50 sieken werden getelt. 7 a 8 weeken dreven in stilte omtrent de Linie om de selve te passeeren ’t geen de siekte door de groote hitte meer en meer vermeerderde, soo dat ’er op eenen dag wel 6 a 7 te gelyck sturven en over boort wierden geset. Droevigh was ’t om te aanschouwen, Godt dagelijks om uytkomst aanroepende; eyndelijk geraakte na veel suckelens door de Linie. Omtrent desen tijdt viel weder een matroos overboort en verdronck. Op sekeren avondt doen het gebedt soude geschieden, quamen alle de gesonden in de selve ende den schipper, ongeveer maar 30 man bij hem vernemende, vraagde den schipper aan de quaertiermeester Harmen Jansz. of dit al het gesonde en de rest siek waren, het welk den schipper met verbaastheyd al suchtende dede uytbarsten: „Lieve God! zegen ons; is dit al mijn gesondt volck van 104 zielen dewelcke noch binnens boort moeten wesen? Wat wil dit noch worden?” Meenichmaal seyde de schipper, na ’t eyndigen van ’t gebed, dat soo daar by de siecken eenige lust tot het een of ’t andere waar, van dat geen by hem in de kajuit of in ’t schip was, sy het maar souden eyschen en halen en die niet selfs konde komen, om dat geene dat hy garen had te halen dat hy dan sijn maat ofte ymandt anders konde zenden en dat hem soude gegeven worden dat geene dat tot verquickinge soude kunnen dienen, gelijck sulcks meermaal is geschiedt en uytgedeelt. Wat na dese tijd passeerde wy de hooghte van d’Abrollus [160], alwaar ons een travaat [161] soo heftigh trof dat wy onse kruys-stengh [162] en groote-stengh [163] verlooren; onse voor-stengh was ook seer beschadigt maar bleef nog staan. Hier bleven wy 3 a 4 etmaal in desen desolaten staat leggen drijven; eyndelijck malkander nieuwe moedt gevende, kreeg Lourens Thijsz., derde timmerman, met hulp van ’t andere volck alles weder vaardigh; wy hadden doen al 3 timmerlieden doodt en de vierde lagh sieck ter kooy. Wy zeylden dan in Gods Naem weder henen, hopende nog met hulp van Godt het schip behouden over te brengen. 4 a 5 Dagen hier naer verlooren onse onder stuerman ende de opper lagh in sijn kooy heel kranck; twee dagen hier naer sturf onse derde waak [164], met onse schipper was het oock niet wel die ook seer begost te klagen. Omtrend desen tijd quam ons een schip in ’t gesight, zijnde als doen na gissinge omtrent 300 mijlen van de Caap; het schip ons naderende quam onse schipper met sijn siecke leeden voor den dag en liet onse reen met kettinge vast maken [165]; wy waren doen siecken als gesonden ruym 30 man sterck, maakten alles dat tot tegenweer diende vaardigh [166] maar doen wy het selfde nader quamen, toonde hij een roode vlagh waer uyt wy vermoeden dat het een Deen ofte een Engels schip was. Hy bleef ander-half etmael by ons, als wanneer hy weder uyt ons gesight raakte, hebbende doen een goede windt, zeylende op ’t seggen van onse stuermans jonge die wat van de navigatie geleert hadde en vorder van den schipper onderrigt wierde voort, want wy hadden doen geen eene stuerman meer en onse schipper lag oock heel sieck in de kooy; oock hadden wy geen eene chirurgijn, in somme wy waren soo zwack van volck dat wy naeulijks het roer konde bedwingen. Eyndelijck raakten met hulp van onsen stuermans jonge soo verre dat wy den 11 October het landt in ’t gesigt kregen, alwaar wy digt onder en tot op een mijl na aen landt liepen. Kort hier op quam een travaad die ons marsseil vande raa [167] in zee deed wayen; onse schipper liet de gesonde in de kajuyt by hem komen die in 6 a 7 man bestonden en seyde: „Mannen, sou het niet beter wesen dat gy het zee-waerts lag?” [168] maar antwoordde van neen, wat souden wy met ons kleyn getal volck uyt rechten? Eyndelijk op het lang aanhouden van den schipper staken met dese weynige machteloose nogtans weder ’t zee of ’t nog mogelijk waer om de Caap of de Saldange Baey te konnen winnen dog alles te vergeefs. Na dat wy nu 8 dagen ’t zee hadden gezworven en ’t landt al weder uyt het gesigt waren geweest, kon men door contrarie windt geen hooger haven bestevenen; dies quamen wy ter voornoemde plaets in S. Helenaes Baey ten anker. Wy waren geen 6 man sterk bequaam eenige dienst te doen, de rest moesten haer op handen en voeten behelpen; trecken de groote en fokke raa [169] neder; maakte het voor marsseyl [170] los, besloegen [171] de blinde [172] en bergden de zeylen onder in ’t schip; bleven in dese gestalte omtrent 2 a 3 weeken leggen hopende door het een of ’t ander middel gered te werden. Als wy hier dan dus lange vruchteloos gelegen hadden, ontbood de schipper, die nu al 14 dagen plat te bedd’ had gelegen die gene die wat konde gaan in cajuyt by hem, alwaar wy met ons 13 a 14 man quamen. Hy seyde: „Mannen, wy hebben hier dus lang gelegen en sien geen hulp op uytkomste. Wie heeft lust om na de Saldange Baey te gaen die maer 12 a 14 mijlen van hier leyt, daer sult gy Christenen vinden om die te spreeken.” Hier op traden wy met ons sevenen toe te weten Jacob Lepi [173] boekhouder,—de commandeur van de soldaten,—Flip Warlo, Schiman [174],—Jan Christiaansz., botteliers-maat [175],—Jan Harder, soldaat,—Daniel Silleman, watermaker [176] en ick, Lourens Thijsz, timmerman. Maekten ons dan vaardig om aen land te gaen en kreegen ter nauwer nood op den 11 November de schuyt buyten boort; namen de man twee beschuyten, een kan water, een bottel wyn, een met brandewyn, yder wat tobak, een paar pistolen, vier snaphanen en elck een hou-degen, waar mede by den schipper zijn gegaan die wy veel gesontheyd toewensten, gelijk hy ons yder man voor man by de hand vattede ook geluck toe-wenste met aanmoedinge van onse reyse kort voort te setten; wy lieten hem in een slechte staet heel krank leggen, wel te gemoet siende dat wy hem niet levendig souden weer vinden; trocken zo op de Reys. Hier mede sijn wy in de schuyt gegaen en na land geroeyt, alwaar tegen de middag zijnde den selven 11 Novemb. aan quamen; op ’t land gekomen zijnde dronken malkander toe uyt een bottel france wyn; hier op marscheerden wy in Gods naem de strand langs. Als wy omtrent derdehalf uur [177] gegaan hadden, leyden het tegens een zand-heuvel aen strand neder, latende de zee aan de rechterhand soo ons van de schipper belast was, maakte wat vuyr en rookte een pijp toebak en ging met ons vijven leggen slapen latende twee de wacht houden die na verloop van eenigen tijd van twee andere verlost wierden; bragten dese nagt over sonder eenigh wild gedierte te vernemen, marcheerden des morgens weder soetjes voort want het hard lopen wegens de scheurbuyek ons benomen was, ’t welck ons ook geen meerder beschuyt had doen mede nemen. Tegen den avond, na dat wy vuyr gemaakt en een pijp toebak gerookt hadden, leyden wy ons weer te slapen en hielden wacht als vooren; in de nagt deden wy verscheyden schoten om eenige vreemde beesten die wy vermoedende waren van ons af te weeren en de nagt over gebragt zijnde, zijn wy met de morgenstond weder aan ’t marcheeren geraakt en quamen omtrent 10 uyren in de Bogt van de Baay. Dese bogt was omtrent twee en een halve mijl van de plaats daar wy met de schuyt aan quamen, daar wy echter door onse zwakheyd nu omtrent twee etmaal over gegaan hadden; alwaar wy een revier vonden die genaemt wierd (zo ons naderhand onderricht is) de Berg Revier; hadden geen meer water, weshalven verblijd waren maer het duirde niet lang door dien de rivier geen soet maer sout water hadde, alzo zijn uytgang in zee hadde, die alle ses uyren op en afliep; hier stonden wy te kijken en konden deselve niet passeeren van wegen sijn diepten: Dese rivier is na gissing 4 a 500 voeten breet. Wy, niet wetende wat wy souden beginnen, sagen malkanderen bedroeft aen; vermits door de groote hette sulken dorst leden dat het onuytspreeckelijk was, resolveerden de revier hoger op te gaan, alwaar wy het water tamelijk begosten te krijgen, drinkende daar doen zo veel af dat het ons van onderen als een spuyt ontliep. Wy sagen malkanderen nochmaal bedroefder aan en seyden: „De schipper heeft ons leelijk bedrogen.” Den volgenden morgen, als onse boekhouder ouder gewoonte het gebed hadde gedaan, marcheerden wy weder de rivier hoger op en quamen eyndelijk zo verre daar het water heel zoet was, daar wy leggen bleven. Twee van onse mackers gingen de rivier noch hooger op om te sien of er geen hoop van uytkomste te vinden was; ende een stuckweegs opgegaan zijnde sagen zy aan de over kant twee leeuwen komen drincken, die zo haast sy haar sagen weder boswaart in vluchten. Sy proefden het water, maar bevonden het noch brak te wesen, keerden dan wederom en verhaalden ons wat sy gesien hadden. Resolveerden doen gesamentlijk de rivier hoger op te gaan tot dat wy op een vlakte quamen daar wy by malkander gingen zitten en schepten onse kannen met brack water, daar wy zo hartig van dronken dat het ons qualijk bequam. Wy maakten alhier vuyr en leyden ons daar rondom, maar konden de gantsche nacht niet rusten van wegens de pijn die wy in ons ligchaam kregen ’t welck wy oordeelden van het bracke water was spruytende. Des morgens gingen weder met den dagh de rivier hoger op tot dat wy eindelijk bevonden dat het water vers wierdt alwaar wy een etmaal bleven leggen, maakte vuyr en schepte onse kannen weder vol, kookte het selve met wat safferaan (dat wy uyt ons schip mede genomen hadden) het welcke wy droncken om ons wat te verstercken, want nu in geen twee dagen gegeten hadde. ’s Morgens vertrocken weder van hier de rivier langs ende des avondts nadat wy vuyr gemaakt hadden, stelden twee schilt wachten. Drie van ons geselschap vernamen een groot wilt beest, niet wetende wat voor een dier het was; sagen ook een zee koe in de rivier ende des anderen daags, als wy weder souden vertrecken, vonden ons genootsaakt een gedeelte van ons geweer wegh te werpen, overmids wy onmachtigh wierden de selve langer te dragen. Een van onse mackers gingh na het gebergte om te sien of hy yets soude kunnen bekomen; hy bleef wel drie dagen achter so dat wy meenden dat hem een wildt gediert verslonden hadde waar over met malkanderen bedroeft waren. Onse commandeur konde ook naeulijks meer voort komen want sijn gemacht was soo gezwollen als een bol van een hoedt; en onser aller beenen begonnen soo te zwellen dat wy niet langer gaen konden. Eyndelijck een weynigh verder gekomen sijnde vonden een vlack-velt, bewassen met riet, ’t welck ons dede resolveren een flotje te maken ende te sien of wy de rivier daar mede konde overkomen. Als doen quam onse macker voornoemt weder by ons die verhaelden, als dat hy meenden een Hottentot gesien te hebben die voor hem wegh liep. Wy verheughden ons seer toen hy weder by ons quam vermids inde rivier een hoet hadde sien drijven die wy meenden de zijne geweest te hebben, maer bevonden als doen contrarie, soo dat wy niet konden bedencken waar dat die hoet van daen gekomen was. Ons vlotje klaar hebbende braghten het aan de kant van de rivier, doen is Daniel Silleman over de rivier gezwommen om eens te sien hoe het aan de ander kant mochte wesen, maar doen hy weder quam zeyd’ hy dat het een woest en wilt landt was, ’t welck ons dede resolveeren aan dese kandt te blijven en met malkanderen weder na ’t strant te gaen daer ons schip lagh; vulde dan onse kanne met water en gingen voort. Omtrent 1. half mijl verre gegaen zijnde, viel onse schimman Philip Warlo van wegens sijn zwackheyd neder, ende bleef daar leggen [178]. Hy dan siende geen uytkomste voor hem versoght ons maer voort te gaen; wy wenschen hem dan met schreyende oogen adieu. Wy gingen dan varder met onse zwacke leden, het boswaerts schuyns door na strant, hebbende nu also omtrent 2 en een half week met malkanderen gedoolt tot dat wy eyndelijk daer quamen. Een weynig langs de selve gegaen zijnde, vonden onse schipper in sijn combaers genaeyt doot leggen die van het wilt gedierte al een stuck uyt sijn bil gehaalt was. Wy lieten hem leggen want hadden geen kraght ook geen gereetschap om hem te begraven. Kregen het schip int gesigt dat nog voor sijn anckers lagh, keerden weder na onse schuyt om met deselve na boort te varen en daar by gekomen zijnde, bevonden dat al het goet dat daar in gebleven was de zee uytgeslagen hadde, dat wy soo nauw als konden by een soghten. Ook was daar een stuck uyt de schuyt geraakt, maar onse timmerman brack de achter pleght [179] daar uyt en maakte weder een stuk daar van in deselve so dat wy de schuyt te naasten by weder kant en dight kregen. Doen bragten wy dreggen [180] met laagh water uyt en kregen de schuyt alsoo weder vlot, maar soo haast als wy hem vlot hadden, quam daar een brandingh en sloegh hem wel half vol water; kort daar op volghde nogh een ander, soo dat de schuyt daar meest door aan stucken raakten en wy de selve verlieten, ziende malkanderen bedroeft aan en geen kans overigh om weeder aan boort te geraken. Stacken een stock op en bonden daar een wit hemdt aan om ons in ’t schip te laten sien, maar vernamen geen teeken wederom, ’t welck ons dede vertrouwen dat sy alle mosten dood sijn; bleven dien naght daar op strandt en resolveerden om ’s anderen daaghs weder bos-waerts in te gaan, sijnde Jan Herder, soldaat, aldaar in onmacht blyven leggen, alsoo veel sout water hadde gedronken en storf. Wy dan met ons vijven boswaerts ingaande, ten eynde om aldaar eenig voetsel en soetwater, of indien mooglijk was een eynde onses ongevals te soeken, vonden eenige swarte beessen [181]; bleven daar wel 2 a 3 dagen by leggen etende van deselve soo veel wy konden vermids wy uytgehongert waren, want in 14 dagen geen spijs genuttigt hadden. Na ’t verloop van dese dagen verlieten wy de beesten en zijn het bos verder door en door gegaan om weder aan de rivier-kandt te geraken, want den grooten dorst genootsaakten ons den dauw van de bladeren te licken ende ons eygen water te drincken, ’t welck ons also flaeuw en principael onse boeckhouder maakten dat hy daar neder viel en seyde: „Mannen, ik kan niet meer,” halende met eenen een brief van den schipper voor den dagh waar in soo wy meenden kennisse en berigt van den slechten toestants onses schip was en hoewel den boekhouder aan een yder van haar toestondt om na een goedt heen komen te soeken en hun leven soo sy best konde bergen, soo wilde den timmerman Lourens Thijsz. niet van hem scheyden, vermids oock sijn quade benen, maer bleef by den boeckhouder leggen. De andre drie nu gingen voort om de rivier op te soecken ende doen sy een weynigh van de boeckhouder en timmerman af waren deden sy een schoot die door haer op de selve wijs beantwoordt wierd waar mede malkander adieu wensten. Dese twee bleven anderhalve dagh by malkanderen leggen als wanneer de gemelte boeckhouder zoo verzwakte dat hy niet meer spreken konde. Lourens Thijsz. dat siende, trooste hem met schriftuerlijke reden soo veel als hy konde en siende geen uytkomste wenste hem met schreyende oogen de saligheyt. Alsoo verliet ick, Lourens Thijsz., gemelte boekhouder en gingh dat wilde woeste bos alleen deur wandelen, tot dat ik eyndelijck aan een vlack velt geraakten daar een oliphant die my ongemollesteert liet gaan ontmoete, tot dat ick weder aan de voornoemde rivier quam alwaar ick ging neder sitten Godt danckende voor sijne genade ende groote barmhartigheyt dat hy my dus verre weder gebragt hadde. Ick schepte mijne kanne weder vol water, daer ick soo veel van dronck dat het mijn qualick bequam; mijn spijse was niet anders als gras en wilde beesten dreck. Soo bleef ick hier 6 dagen leggen; ik vernam hier verscheyden zee koeyen en telden wel 25 oliphanten die daer aan de rivier quamen drincken en weder boswaarts ingingen. De rivier langs gaende vonde ik een verrotte water-rot die ik van honger op at en quam alsoo weder by het vlotje dat wy met malkanderen gemaackt hadden, alwaar ik aan de overkant van de rivier eenige rook sagh op gaan het welck my dede ontkleden en op het vlotjen sitten gaen; dreef alsoo de rivier over. Hier over zijnde vondt ick een dooden haay daar ick mede hartigh van at. Naer het eeten der selver gingh ik boswaart in doch vondt geen menschen maar wel verscheyden soort van beesten, als elanden, vogel-struyssen [182] en harte beesten, ’twelck my weder uyt het bos deed komen, keerende na het vlotje ende daar even op sijnde quamen twee leeuwen achter een hoeck van daan en gingen de rivier langs. Ick dreef de rivier over ontrent ter plaetse daar ick geweest was en ging deselve hooger op vijf dagen langh; vondt onderwegen een endt-vogel die ick op at. Des anderen daags vroeg in den morgenstondt ging ick op een hoogte neder sitten vol van groote flaeute en mistroostigheyt, want hadde doenmaels in drie dagen niet gegeten; schepte weer een weynigh moet en rees op en gingh wat varder boswaert in alwaar ick 3 schiltpadden vondt die uyt een bosje quamen kruypen; ick maakte aenstondts wat vuyr daer ick deselve op brade, gingh daer by neder sitten en kreeg mijn gebeede boeck, danckte Godt voor sijn genade dat hy mijn hadde deselve believen te verlenen. Noch in ’t bidden zijnde, hoorde ick eenig gerijssel meenende dat het beesten waren, soo dat ik schielijck opstondt en omme siende sag ick drie wilde menschen, yder met een pyl en boogh voor my staan. Ick verschrikte geweldig want ick sulcken soort van menschen nooyt gesien hadt; zy dan stelden haer in postuer met haar geweer, ende ick nam mijn pistool in de handt gingh also bevende op haar aen. Doen ick nu by haar quam was ’er een van haar die een weynigh Duyts [183] konde spreeken, die vraeghden my of ik een Duytsman[183] was; antwoorden hem van ja, ende hy gaf my weder tot antwoort dat een Duytsman een goet man was. Ik verhaelen hem dat ons schip daar op ancker lagh en al ons volck gestorven sijnde wy met ons sevenen aan landt gekomen waren, waervan drie gestorven en drie noch in ’t bosch doolden, dien ik versogt of sy die wilden op soeken. Sy hadden eenige schiltpadden by haer die sy aenstonds voor my braden, ende een van haar haelde mijn kanne vol water, onderwijlen vroegen de andere na mijn toeback daar sy seer begeerig na zijn. De schildtpadden nu gebraden zijnde aten deselve te samen op; doen begeerden sy dat ik mijn boven kleederen soude uyt trecken en met haar mede gaen ’t welck ik deede, maer niet sonder groote vreese, want ik meende dat het menschen eters waren; ik gaf haer dan al mijn goedt om te dragen maer sy waren so gaau in ’t vooruyt loopen, dat ik haer niet konde volgen, soo dat sy my eyndelijk uyt het gesigt raakten, ’t welck my deede geloven dat sy met mijn goet weg waren. Ik volgde dan die selve passagie, tot dat ik haar vont sitten rooken een pijp toeback; ik sette my dan by haer neder ende een weynigh gerust hebbende, gingen weder te samen voort tot dat wy by haer hutte quamen [184]. Daer sagh ik haar vrouwen en kinderen die doen sy my sagen altemael vlughten, vermids sy sulcke menschen niet gewent waren soo ’t scheen. Brachten my dan in haar Opperhoofs wooningh daar ik veel koebeesten en schapen sag; sy gaven my harten vlees en melck te eten en ’s anderen daeghs maakten sy my honingh bier om te drincken, brachten my oock eenige wortels [185], die sy uyt de aerde graven ende in plaats van broot gebruyckten; ik at dat so hartig, sijnde van honger gans uytgeteert dat het my qualijk maakten; sy deden my hier op uyt haar hutte gaan vreesende dat ik soo aenstonds soude sterven. Doen ik nu in de lugt geraakte, quam ik aanstonts aan ’t braken dat my geweldigh verlichten en doen weder in haar hutte kroop, maer ick en konde tot geen slapen komen uyt vrees dat sy my noch om den hals soude brengen. ’s Anderen daags quamen daar noch drie andere van haar geburen die heel anders van manieren en gedaanten waren; sy hadden lange baerden en waren gestadiger van wesen [186]. Doen vreesden ik weder dat sy my souden gedoodt hebben, maar bevondt heel contrarie want sy maakte een koe-beest vaerdigh om te slaghten die sy eerst met touwen bonden en gingen doen daar rontomme danssen, springen, speelen en maakte groote ceremonye volgens hare wijse; leyden my tusschen haer beyden daar by om het selve te aanschouwen ’t welck ik met groote verwonderinge aansagh. Dit gedaan zijnde maeckten sy het beest weder los, en lieten het selven weder naert bos loopen. (Mijns oordeels is dat ter eeren van dese drie gebuuren geschiet die sy genoot hadden, want sy haar met diversse soorten van spijse op hare wijse tracteerden.) Soo braght ik dien nagt met haar ten eynde. Den dagh gekomen zijnde, namen wederom van malkanderen afscheyt en kusten my met haar handen toe. Ik had nu by haar twee etmaal geweest in welcken tijdt zy my getracteert hadden met alles wat sy konden by brengen. Maer het verloop der selve stuerde ick haar naer de Saldange Baey en liet weten dat ick in haer wooninge was en hoedanigh zy my gevonden hadden. Sy gingen dan aanstonds henen en quamen ’s anderen daegs wederom; braghten een Hollander met haer; wy veraltereerde beyde doen wy malkanderen sagen en ’s morgens doen vertrocken wij na de Saldange Baey, nemende drie Hottentotten by ons. Onderwijlen dat wy op weg waren ontmoeten ons een oliphant, daar wy voor vlugten mosten; wy sagen verscheyden harte-beesten en vogel-struyssen. Eyndelijck aan de Saldange-Baey gekomen zijnde, maakten een van de Hottentotten vyer tot een teecken dat wy daar waren vermids daar noch een rivier tusschen ons en haar was [187]. Sy quamen dan aanstonds met een kleyn vaertuygh en haelden ons over; soo raakten ik Lourens Thijsz. eyndelijck in de Saldange Baey op den 1. of 2. Kers-Dagh, alwaar ik noch 14 dagen siek lagh en naer verloop der selve quam daar een vryman van de Kaap om te vissen waar mede ik, zijnde wat beter na de Kaap vertrock en nam mijn logement ten huyse vande voorgenoemde vrijman genaamt Lambert Adrijaansz. VERHAAL VAN D. SILLEMAN. Doen nu Lourens Thijsz. aan de Saldange Baey was aangekomen, wierd van daar aanstonds kennisse daar van aen de Gouverneur der Kaap gesonden die ter aller yl een Vaertuygh [188] na ’t schip de Goude Buys af-sond, gelijck hier na sal gesegt werden, waer door den watermaker Daniel Silleman mede behouden wierd, want gelijck gesegt is den Commandeur der soldaten, den botteliers maat en ik Daniel Silleman watermaker, in manieren voorschreven van den zieltogende en neer-gezegenen boekhouder gescheyden sijnde, waren weynigh voort gegaan wanneer wy een schilpatje vonden; maakten vyer, braden het en aten te samen op; deden oock verscheyden schooten met onse pistolen om te doen hooren waer dat wy waren, meenende dat sy weder by ons soude komen, maer vernamen haer niet. Omtrent den avondt maeckten wy weder vuyr dat de botteliers maet (terwijl wy sliepen) brandende hieldt. Den volgende morgen begaven ons weder op wegh om by de rivier te komen en vonden drie schildpadden, die wy weder braden en te samen op aten; bleven daer een weynigh leggen om de groote hitte, tot dat de sonne wat gedaelt was wanneer wy weder voortgingen en drie dagen daer na aen de revier quamen, al waer wy weder ons kannen van water versagen, maer wierden door al het water drincken seer hongerigh. Wy vonden dan aen de kant van de rivier tusschen de biesen amelyen of hanebollen [189] (soo men die in Hollandt noemt); aten daer van maer kosten onse honger daer mede niet verzaden; derhalven beraatslaegden weder boswaerts in te gaen om te sien of wy iets konde bekomen, alwaer by geval een schildpadt of twee vonden; keerden van daer weder na ’t strandt, daer wy onse verlaten schuyt, die aen stucken geslagen was vonden leggen; begaven ons met ons drien op een stuck van de schuyt te water, om weder aen boort te komen, maer wierden t’elkens met de zee weder te rugge gesmeten. Onderwijlen was ons water weder op geraeckt; wy dan sagen malkander seer bedroeft aen en keerden van disperatie weder boswaerts in om mondt kost voor ons te soeken; vonden eyndelijck van die blaeuwe bessen, daer voor heen van gemeldt is; aten van die selve en onthielden ons aldaer 14 dagen, drinkende ons eygen water, gelijck wy meermalen gedaen hadden. Doen verloren wy de boteliers maet, sijnde omtrent den 26. of 27. December ende een weynigh van het doode ligchaam gegaen sijnde, seyde de Commandeur tegens my Daniel Silleman: „Jan Crist of Christiaensz. (soo was sijn naem) is nu doodt en wy lijden grooten honger; laet ons weder te rugh gaen en snijden van het dickste vlees een stuck af en laet ons het selve braden en op eten; Godt sal ons dat voor geen sonden reekenen.” Ik schrikte van so een voor-slagh en zeyde neen. Evenwel na veel tegenspreeken seyde hy, door honger geprangt sijnde: „Ik sal het dan voor my daer uyt snyden.” Ende alsoo mijn honger niet minder dan de sijne was, seyde ick tegens hem: „Wilt gy daer van snyden en braden, ick sal ’er u van helpen eeten.” Dit was nu tegens den avondt; ick kreegh hout en maeckte vuyr en hy ginck henen en sneed hem uyt het dick van ’t been een stuck omtrent soo groot als een handt en brade het; maer doen het gebraden was, konden wy daer niet van eten van wegen sijn droge tajigheyd; aten evenwel een mondt vol of twee daer van en staken het overschot in onse sack, willende sien of wy het den volgenden dag bequaem tot eten soude konnen maken; leyden ons hier op omtrent 20 treeden van ’t doode ligchaam (kraght en moedeloos zijnde) te slapen tot den volgende dag. En alsoo wy noch toback by ons hadden, bleven by malkanderen sitten en pijp toeback roocken tot ontrent de middagh, als wanneer ons de slaap overviel. Onderwylen quamen daer vier Hottentots, gewapent met pijl en boogh by ons die my eerst aenriepen, waer op ick ontwaeckte en schrickte soodanige menschen te sien; stondt dan op en gingh een tree of thien te rugh by de Commandeur die noch sliep. Ick maeckte hem wacker; sy volghden my en setten hun met haer vieren rontom ons neder. (Dese Hottentots waren van de Saldange Baey afgesonden na dat Lourens Thijsz. daer was aengekomen om ons met ons driejen op te soeken; dog soude ons aparent soo kort niet hebben gevonden, maer wy hadden vuyr gemaeckt dicht onder eenig kleyn geboomte dat door de windt aen brandt geraeckt en vorder een groot gedeelte van ’t bos aen brandt stak.) Een van haer die krom Duyts sprack, vroeg ons of wy geen dorst hadden. Wy seyden van ja, want het was den 15. dagh dat wy niet anders als ons eygen water en den dan die wy ’s morgens van de bladeren lickte hadden genuttight. Sy maeckte vuyr en braden een schildtpadt voor ons die Daniel Silleman weygerde om te eten, seggende hy soude daer eerst van eten, waer op den Hottentot antwoorde: „Hongerige ziele, soude ick u kost op eten, dat doen wy niet.” Dies wy die eyndelick op aten. Als nu het water dat sy gebraght hadden uyt was, gaven wy haer elck acht dubbeltjes en vraeghden haer of sy meer wilden halen, dat wy haer dan meer geldt souden geven. Hier op gaen ’er twee weder om water ende de andere twee bleven by ons die wy wat toeback gaven. Een van de twee dewelck by ons bleef was die gene die wat Duyts konde en zeyde dat hy een capiteins soon was; de andere twee naer dat zy na gissinge vier uren waren wegh geweest quamen wederom en bragten water daer wy seer hartigh van droncken. Dat gedaen zijnde spraken sy van naer haer woninge te gaen; begaven ons met haer op de weg maer de Commandeur was soo zwack dat ’t elkens neder viel en sy waren soo gezwindt in ’t vooruytloopen dat ick haer oock niet volgen konde, oock soo wilde ick myn maet niet verlaten. Sy dan waghten ons verscheyden reysen in en droegen onse rocken daer wy ons ’s nachts mede deckten; maer als sy sagen dat de commandeur niet voort konde komen en ick van hem niet gaen wilde, seyden sy dat wy hun in haer hutten soude vinden; namen onse rocken mede, denckende dat wy souden volgen, maer als sy een musquet schoot van ons af waren bleven sy stille staen en maeckte een misbaer, niet of sy menschen maer of ’t duyvels waren. Daer op quamen sy alle vier weder na ons toe loopen; wy dat siende, meenden dat sy ons om den hals soude brengen, maer twee van haer gaven haer geweer [190] over en siende dat ick noch gauwer als de commandeur was, vat my elck by een arm en liepen met my weg, latende de commandeur leggen. Hy, my dan soo siende mede slepen, kroop soo veel hy kost voort om my te volgen, maer na dat sy my een groot stuck weeghs hadde mede gesleept (en ick van haer geen goedt was verwachtende), sochte ik t’elkens van haer af te komen; haelde een knip-mesjen (dat ick by my hadde) uyt myn sack, waer mede ick na de eene stiet, dit voort los liet, en doen dede ick van gelijcken naer de andere die my oock los liet waer door ick gelegentheyd kreeg haer te ontvluchten, gelijck ick oock van haer ter zijden af in ’t bos liep. Doen maeckten zy een groot geschreeuw waer op twee andere die al ’t geweer droegen en een stuck weeghs achter waren, na haer toe liepen en haer geweer overgaven; waer op sy alle vier na my toe quamen en met haer pijl en boog ons dreygden te doorschieten. De voornoemde Hottentots riepen tot verscheyden malen dat ick by haer soude komen maer ick en wilde niet uyt vreese als sy my in haer coralen [191] gesleept hadden, my slachten en eeten soude. Ondertusschen was de commandeur weder by my gekomen en als sy dan sagen dat ick niet met haer en wilde, smeeten onse rocken weder toe, maer een leeren rantsel daer omtrent 180 gulden aen geldt van my in was namen zy mede en lieten ons daer samen sitten. De nacht aenkomende leyden ons tot slapen ende den volgende morgen marcheerden wy weder te rugh en quamen ter plaetse daer wy te vooren die swarte bessen gegeten hadden; bleven daer 4 dagen by malkander leggen, want de commandeur konde niet een voet meer versetten en ick wilde hem niet verlaten. Ick pluckte somtijds wat bessen die ick hem brachte, maer eyndelijck van tijd tot tijd soo verzwackte dat hy op den 5. dagh naulijks meer geluyt konde geven. Ick bleef soo langh by hem dat de spraek hem quam te begeven en op den 30. of 31. December den geest gaf. Ziende dan geen ander uytkomst als de doodt, verliet hem en wenste weder by de Hottentots te zijn, doch die gedagten en konden my doen niet helpen; derhalven resolveerde weder naer strandt te gaen, met voornemen so het verlaten schip daer noch lag, naer het selve te swemmen. Ick gaf my dan in de achter-middagh op wegh en marcheerden soo verre dat ick tegens den avondt ons schip weder in ’t gesight kreegh en soo mijn dochte sagh ick achter het schip noch een vaertuygh, maer konde het selve door de duysterheyt niet kennen, ging egter soo lange voort als ick sien konde, alsoo mijn hoope was Christen menschen te vinden. Als het dan gants duyster was geworden maekten ick vuyr, en een bos rijsen [192] by malkanderen geraept hebbende stak die in brandt en alsoo ick nogh weynigh toback op my hadde, rookte van deselve een pijpjen en begaf my om te slapen. Den volgende morgen marcheerden ik soo spoedig voort als mijn mogelijck was en quam omtrent ten 10 uren aen strant, zijnde den 2. January 1694 alwaer ick onse verlaten schip vondt van sijn ankers geslagen en tegens strant geset; oock sagh ick een schip met 3 masten in de baey, met noch een Engels vaertuygh, omtrent een mijl van land. Ick was seer verblijt als ick dit schip sagh ende begon met mijn Engelsche-Mus die ick op hadde te wencken waer op een schuytjen met twee man wierd afgestuert om my te halen. Als dit vaertuygh omtrent de brandingh was gekomen, liep ick van blijdtschap tot onder mijn armen in ’t water en gerraeckten alsoo behouden in ’t vaertuygh. Van dese twee maets verstondt ick dat het eene schip met drie masten, den Dageraet was, en het Engels vaertuygh de chaloep de l’Amie [193], dewelcke van de Caap waren afgeschickt om het schip de Gouden Buys af te halen. Zy roeyden my aen de Gouden Buys alwaer den schipper Jan Tack die den Dageraet voerde op was. Welck schip de Dageraet, schipper Jan Tack voornoemt (op ordre van den Gouverneur van de Caap die den 28. December d’eerste kennisse van de Saldange Baey had bekomen) den 29. dito was afgesonden en de Tafel Baey uyt gelaveert en quam op den 1. January 1694 aen het schip de Gouden Buys die voor omtrent 12 dagen van te voren van sijn anckers gedreven nu tegens de wal van S. Helenaes Baey aen vonden leggen op 15 voeten waters, hebbende alleen maer 23 duym water in; sulks schipper Jan Tack moet hadde, om ’t selve van strand af en weer in ’t diep te brengen; dies hy aen de Gouverneur van de Caap over de landt wegh daer van kennisse gaf waer op zijn Ed. hem toesondt ’t Jacht Tamboer, ’t Galjoot ’t Hoen, en ’t vaertuyg Jupiter met 50 man die den 10. January daer aenkomen; waer op zy gesamentlijck te werck gaen, hebbende zijn ladinge uyt deselve genomen om te lichten en ’t schip in ’t vlot te brengen, gelijck dan sulcks oock op den 12. January daer een weynig na begon te lijcken, dewijl ’t schip nu maer 14 voet gaende, vermids alle zware goederen daer uyt waren geborgen en reets op 12 voeten water was gebragt; op den 13. dito meende men ’t genoegsaem te hebben gewonnen, maer ’t weer en windt wat ontstelt sijnde, ’t geene de zee hooger deede dijnen als te vooren; raekte ’t schip geweldigh aen ’t stooten, sulcks de groote mast 2 voeten uyt sijn spoor lichte en ’t schip leck geraeckte, waer op geresolveert wierd de lins te kappen [194] en ’t schip weder na de wal te laten drijven, gelijck gedaen wierd; waer op het den 15. January op zy viel; dies men vorder alle wat nogh kon geborgen worden en daer noch in was als loot, yser en eenige andere waren met 9 anckers en touwen daer uyt lichten ende te samen gelaeden na de Caap weder keerden; welcke schepen als ’t jaght Tamboer, ’t galjoot ’t Hoen ende Jupiter neffens de chaloep de l’Amie op den 4 February weder na Gouden Buys sijn afgesonden om verder alles te bergen wat nogh overigh was, gelijck zy oock deeden en den 7 February weder volladen te rugh keerden en ’t hare in salvo bragten: welcke goederen vorder na Batavia met de Compagnie schepen sijn versonden. Daer gekomen zijnde sagh my een yder met verwonderingh aen daar dien ick gandts swart en mager van honger was, want het was nu 7 en een halve week dat ick van schip was gegaan. Ik eyschte drincken, en also geen water by de handt was, seyde den schipper het beter te zijn dat ick versterckende dranck nuttighde en liet een half-musjen [195] caneel-water geven dat ick graegh in dronck. Ondertussen vondt ick een vaetjen met water, daer in zynde 6 kannen water dat uyt de schuyt in ’t schip was gekomen en, alsoo ick noch niet machtig was het selve op te lichten (een teken van seer kleyne kragt), leyde het by my neer en dronck het meer als half leegh. Oock liet my de schipper een pint Franse wijn geven, die ick mede met smaeck uytdronck. Ick verstondt van ’t volck dat sy ’s avonds te vooren met haer schepen daer waren gekomen en dat sy wel seventhien a achtien doode lichamen gevonden hadden waer van eenige soodanigh gestelt waren, dat men haer niet konde handelen. Ongelooffelijke stanck wasser in ’t schip en alsoo den avondt viel en het niet geraden vonden om in die grooten stank het volck in het schip te laten, stapten sy alle in de boot en sloep om weder aen boort van haer schip te varen, maer voor haer vertrek van boort hoorden zy noch gekerm van een mensch, waer op zy weder uyt de sloep in het schip gingen om te besoeken en komende in de stuurboorts hut, vonden aldaer den hof-meester Jan Frantz. Doesborgh heel kranck. Zoo haest hy ons sagh riep hy: „Slaet my niet doodt, ick sal seggen waer het geldt is.” Wy vermoeden dat hy meenden dat wy quamen om het schip te berooven. Hy seyde dan: „Het geldt leydt onder de schipper sijn kooy.” Zy namen hem uyt het schip en quamen alle weder in de sloep, en bragten hem op het schip den Dageraet alwaer van behoorlijcke medicamenten tot herstelling zijnder gesontheyd met de hulp van Godt wierde gegeven; dogh hy overleed na twee en een half etmael op den Dageraet. Om weder tot mijn varhael te komen, so bragten sy my met mijn kisten en slaep goedt aen den Dageraet. In ’t roeyen naer ’t schip voeren wy eerst aen de chaloup l’Amie, alwaer zy 2 gebraden vissen, twee geweyckte bisschuyten en een kanne water voor my overlanghde, aen de welck ick in ’t roeyen na de Dageraet begon te peuselen en op het schip gekomen zijnde wierd ick van de kock met warm water van ’t hooft tot de voeten gewassen; verschoonde my doen van alles en dit gedaen zijnde, sette de kock my schape vlees met geele wortelen voor om te eeten; daer toe wierd my so veel wijn gegeven als ick konde drincken. Wy bleven hier noch drie dagen leggen; onderwijlen wierd ons schip De Dageraet geladen met de gebergde goederen van het verlooren schip De Gouden Buys, waer onder seventhien kisten met geldt waren. Onse ladingh in hebbende, gingen in Compagnye van de chaloup l’Amie (die oock volladen was) ’t zeyl en na dat wy twee dagen in zee geweest waren, kregen een storm dat wy in korten tijdt door de poorten tusschen deck drie voet water in kregen. Wy deden dan met alle man soo veel met balijen en putsen dat wy eyndelick het schip weder leegh kregen; maer ’s anderen daegs, eendeels door contrarie windt en anderdeels om ons schip wat te kalleffateren de Saldange Baey in liepen, alwaer wy oock visten ende in twee trecken met den Zegen wel een half schuyt vol vis vongen; de gevangen vis aan boort gebraght hebbende koockte, braede en backte deselve daer ick niet weynigh mijn part van kreegh, ’t welck een groote vervarssingh voor mijn was. Sy broghten my oock na de Compagnie post die in de Saldange Baey leydt om een van myn mackers die sy seyden van de Swarten daer gebracht te zijn te besoecken, maer als ick daer quam verstondt ick dat hy daeghs te vooren met een vrijmans vaertuygh dat daar lagh was vertrocken. Ick verstont hier oock dat de swarte die my in ’t bos gevonden hadde, aldaer de tijdinge hadden gebragt dat sy ons beyde wel gevonden maer niet mede hadden konnen krijgen, gelijck waer was. Ick vroeg of zy mijn rantsel met geldt daer niet hadden gebraght, daer ick op tot antwoordt kreeg dat sy wel wisten wat geldt was en wijser waren het daer te brengen. Sy gaven ons dan te eten ende dat gedaen zijnde, voeren weder aen boort, maekten den volgende dagh zeyl en staken in zee. Na dat wy weder 2 daghen in zee geweest waren, kregen de Tafel en Leewen Bergh in ’t gesigt; die nacht was het heel stil weer en liet de stuerman in de honde-waght [196] ons groote zeyl met de fock [197] op gijen [198], streken ons mars-zeyl op de randt neder en lieten het alsoo drijven; na datter 6 glasen in de honde-waght uyt waren [199] zagen wy de brandings soo natuerlijck dat het ons heel ontstelde; hier op komt de schipper uyt sijn kooy, die hem in ’t begin van de honde-wagt tot slapen had geleydt en de sorgh aen de stuerman gelaten hadde, zeyde: „Mannen wat wil dit zijn? Heer, wat is dat? Soude wy wel aen de vaste wal sijn?” Dit seyde hy uyt oorsaecke van de groote mist die daer was en alsoo de zee boven gemeen hol gingh, was het wel te presumeeren dat wy digt by landt mosten wesen, lieten het diep loot werpen en bevonden op 10 vadem water te sijn. Hier op riep de schipper: „Mannene ’t sa, wacker! Het ancker voor van de boegh af en laet het vallen”; daer wel voort aengegaen wierdt maer de branding begost al voor ons te breken. Na dat wy 2 anckers hadden laten vallen en omtrent 100 vadem geviert [200] was eer het selve wilde houden, waren wy alsoo dight op de wal dat de brandingh met sulcken kraght voor ons schip storten dat onse groote blinde ree [201] in de eerste stortingh aen stucken brak waer op ons voor schip wierdt aen stucken geslagen. Een man die voor de beetingh [202] stont, wierdt van de zee tegens deselve aen geslagen dat sijne ribben aen stucken waren; hy kroop noch na de cojuyt, maer bestorf het. Door de vuyle klippige gront raekten beyde onse cabel touwen aen stucken en wiert ons achter-schip tegens de wal geset dat hem het roer van syn gat af stiet en het voorschip dwars zee, soo dat hy met syn stuur-boort aen landt quaem te leggen en wierd al hoger op tegen de wal geset. Wy kregen van bakboort sulken zee, dat ons de focke mast midden door sloegh. Even te vooren hadden wy de schuyt in de taakels [203] gehangen om te sien of wy met deselve niet konde ontvluchten, maer wy sagen daer geen apparentie toe want d’eene zee was niet over ons hooft of kregen eer wy ons adem gehaelt hadden d’ander weder op ’t lijf. Wy vluchten dan d’eene parthy op ’t half-deck [204], sommige op de hut [205], eenige klommen in ’t want andere saten op het zonne-dek [206], in somma elck sogt hem te salveeren als hy best konde. Ick was dan mede achter op geloopen; onderwijlen komt daer een zee en slaet de schuyt in sijn taakels aen stucken dat de achter en voorsteven bleef hangen en met deselve zee, raekte onse groote mast (die digt onder de mars wierdt aen stucken geslagen) over boort; de zee die daer op volgden sloeg de boot die los in sijn klampen [207] stont mede over boord ende de groote mast noch eenmael aen stucken. Hier na wiert het voor schip tot aen ’t groote luyck van ’t achter schip van malkanderen geslagen so dat ondertusschen het agter schip hooger tegen strant aen schookte. Op het sonne-deck waren wel 15 a 16 gevlught dewelcke door een zee met het selve van ’t schip wierden geslagen en van ’t water alle over de klippen aen landt geset. Kort hier op wierdt het deck van de hut, daer de rest van ’t volck op was gevlught (behalven ick en de konstapels jonge [208], gelight en quamen als de voorige aen landt. Ick op het vrak van ’t schip staende, trock mijn kleederen uyt om met swemmen aen ’t landt te komen, maer siende dat ’er verscheyden waren die beter swemmen konden als ick haer te water gaven, maer wat ter zijden het schip gekomen zijnde trock het water soo sterck dat het haer in zee sleepte en alsoo 15 a 16 man verdronck; ick moeder naekt dit ellendig schou-spel aensiende, quam weder een zee en slaet my met de jonge een stuck van boort in zee; ick verliet het stuck houdt, alsoo om siende veel houtwerck en vaten op my sagh afkomen, liet my na de gront toe sincken om van deselve niet beschadigt te werden. Onderwijlen raekten dit goedt alles over mijn hooft en weder boven komende, zag mijn door de vloet van ’t water een goedt stuck van ’t wrack af, de tweede brandingh over viel mijn soo schielijck dat ick deselvige niet konde ontwijken; zij nam mijn op en smeet my los tegens de klippen in, alwaer ick door de bandieten [209], die op het schieten daer gekomen waren, zijnde vijf sterk, gezwind daeruyt gehaelt wierd.) Op het landt gekomen zijnde, bragten sy my by een groot vuyr om te warmen dat sy gemaekt hadden; gewarmt hebbende setten sy my met noch vier andere op een wagen, bragten ons in haer woon huys en setten ons broot en kaas voor daer wy wat van aten. Na dat wy daer drie dagen hadden geweest, wierden met de boot van ’t schip Schoondijck dat aen de Caap lag van daer gehaelt en aen de Caap gebragt en aldaer gekomen zijnde, vondt ick mijn cammeraet Lourens Thysz. op ’t hooft staen die in ’t bos met den boekhouder van ons was gescheyden; als hy my sag verwellekomde my met groote blijdtschap en nam my met hem in zijn logement, ten huyse van de voorgemelte vryman Lambert Adriaansz. alwaer ick wel wierde ontvangen en bleef logeeren. Eenige dagen hier naer, deden wy aen den secretaris van den Governeur het voor-verhaelde relaes, het welcken in ’t kort opgeschreven zijnde, wy met eden bevestigen. UIT PETER KOLBE SE „BESCHRYVING VAN DE KAAP DE GOEDE HOOP.” INLEIDING. Soos ons aangemerk het by die Dagverhaal van Van Riebeeck, het die eintlike invoer van slawe in die Kaap begin in 1658; en sedertdien is daar gereeld meer van daardie koopwaar in die land gebring. Die Kompanjie het daar o.a. spesiaal ’n skip aan die Kaap op na gehou om hulle te gaan inruil op Madagaskar, Mosambiek, die kus van Angola of Guinea; terwyl ander, maar minder in getal, ook verkry is uit Voor-Indië en die Oos-Indiese eilande. Waar die Hottentotte te lui of te onafhanklik was om vir die Kompanjie of vir die koloniste te werk, en waar blanke knegs te moeilik verkrygbaar was en te duur om aan te hou, was dit slegs natuurlik dat in ’n tyd toe slawerny ’n algemeen erkende instelling was, die Kaapse regering die toevlug tot slawearbeid sou neem. Daar is ook geen twyfel aan nie dat die gebruik van slawe heelwat bygedra het tot die ekonomiese ontwikkeling van die land, vernaamlik van die meer intensiewe graan- en wynboerdery van die westelike distrikte. Die aanwesigheid van die slawebevolking, wat spoedig die blanke bevolking oorvleuel het [210], het egter nie alleen goeie gevolge aan te wys nie. Onder die „lijfeigenen” was daar egte booswigte wat hulle aan die ergste misdade skuldig gemaak het: moordpartye op die persoon van hulle meesters, aanslae op vroue en kinders, brandstigtings, ens. Andere, weer, het hulself nooit kan versoen met hul nuwe toestand nie en het gedurig probeer om te ontsnap die land in. Dit is ’n paar van dergelike episodes wat ons hieronder plaas uit die pen van Peter Kolbe, die bekende skrywer van wat lank die standaardwerk oor die Kaap gewees het, nl. die Naaukeurige en Uitvoerige Beschryving van de Kaap de Goede Hoop [211]. Peter Kolbe word nou deur heelwat mense as ’n bedrieër en kwaksalwer beskou; en ná ’n periode van roem het sy reputasie gedurig verbleek sedert die aanvalle wat De la Caille, Le Vaillant en later skrywers op hom gemaak het. Ons is egter van oordeel dat Kolbe nie so fantasties en onbetroubaar is as wat hy soms voor uitgemaak word nie. Op sy uiteensetting van die samestelling en werking van die verskillende regeringsliggame, b.v., is maar bitter min aan te merk. Ook wat hy meedeel oor die lewe en gewoontes van die Hottentotte, waarvoor hy die aantekeninge van die uitstekende inboorlingkenner J. W. de Grevenbroeck tot sy beskikking gehad het, is oor die algemeen geloofwaardig en korrek. Ons kan nie die versoeking weerstaan nie om ook uit daardie gedeelte van sy boek ’n paar uittreksels te plaas. Ongelukkig is dit waar dat vir anekdotiese verhale hy maar alte dikwels afgegaan het op sterk-gekleurde mededelinge van persone wat hul gegewens ook al nie uit die eerste hand gekry het nie—mededelinge wat hy somar sonder die minste poging tot kontrolering in sy werk opgeneem het. En selfs daar waar hy self ooggetuie was van die feite wat hy aangee, laat sy geheue vir hom meermale in die steek. Kolbe was heel seker liggelowig en onkrieties van aanleg. Ons is egter geneig om vir hom hierdie swakhede te vergewe, al was dit maar om die eg Afrikaanse atmosfeer wat sy beskrywinge kenmerk, en die aansteeklike geesdrif waarmee hy sy onderwerp behandel. UIT PETER KOLBE SE „BESCHRYVING VAN DE KAAP DE GOEDE HOOP.” Misdade van die Slawe. Eenigen tyd daar na [212] is ’er een zeer droevig en beklagelyk geval door een party weggelope slaven en slavinnen gebeurt, ’t welk ik der moeite wel waardig acht dat ik den lezer de gantsche geschiedenis omstandiger verhaal dan ik reeds in een van myne vorige hoofdstukken gedaan heb. Eenige slaven en slavinnen van verscheide burgers maakten eenen aanslag om geweer van hunne meesters te stelen en de vlugt te nemen, om daar door hare verlore vryheid weerom te bekomen [213]; zy waren onder malkanderen ook overeengekomen dat ’er een van hen koning en eene koninginne zoude zijn [214], met magt om allerhande bedieningen onder hen als vrye luiden te begeven. Aldus ’t hazenpad gekozen en achter den Duivelsberg gekomen, zagen zy eenen schaaphoeder van den burgermeester Cornelis Botma [215] den welken zy wilden dwingen eenige hamels zonder geld te laten volgen. Door dien hy zich echter daartegen kante, en ’t belang van zyn meester na behoren behertigde, sneden zy hem den hals af en lieten hem in zyn bloed leggen. Vervolgens dodeden zy ook eenige hamels en namen in een dal achter den Tafelberg, welk dal met bomen bedekt was, de vlugt, alwaar zy hunne hamels kookten en zich vrolyk maakten. Den anderen morgen, met het krieken van den dag, sloegen zy hunne tenten op en trokken dieper landwaarts in, terwijl hunne meesters niet wisten waar deze baldadige landlopers gebleven waren en twyffelden of zy misschien de 5 slaven van den heer keldermeester Jacob de Wets [216] verlede jaar weggelopen, waren gevolgt. Deze vlugt wierd aan den fiskaal independent ook bekent gemaakt, dog deze wist ook niet waar hy ze zoude laten zoeken. Ondertusschen deeden deze vermetele vlugtelingen niet dan stelen en moorden tot dat zy eindelyk in den Groenen Kloof nog een groter schelmstuk uitvoerden. Wanneer zy, zoo als gemeld is, in den Groenen Kloof quamen, ontmoeten zy eenen Duitscher van Hamburg van geboorte die ’t vermaak van de jagt nam en wyl zy hem van verre zagen aankomen, verborgen zy zich achter struwellen tot dat hy dicht by hen was, wanneer zy hem allen teffens op ’t lyf vielen en ’t geweer afnamen met deze woorden: „Wat wilt gy doen? Gy moet sterven; wilt gy bidden, zoo maakt het kort, wy hebben niet lang tyd.” Daar op verzocht deze Duitscher dat zy hem maar een weinig tyd mogten vergunnen, om zyn ziel in Gods bescherming te bevelen zoo als zy ook deden. Dog wyl hy in zyn gebed aanhield en hen de tyd te lang viel, zeiden zy tegen hem: „Maakt dat gy ons niet ophoud, wy konnen zoo lang niet wachten.” Ondertusschen lieten zy hem op zyn lang smeken nog een Vader Onze bidden waar na zy hem ’t hoofd insloegen [217], en als zy zagen dat hy dood was, sneden zy hem den buik op, namen ’t ingewand daar uit en hingen de darmen over de struiken en lieten hem aldus leggen [218]. Wie heeft ooit van een yzelyker gruwelstuk gehoort? Wie heeft ooit gelezen dat een moordenaar eenen rampzaligen aldus heeft gehandelt? Geen beest pleegt tegens zyns gelyke eene zodanige gruwzaamheid, veel min kan zulks met een mensch bestaan. Dog de maat van hare zonden zal nu ras vol worden, vermids zy zich van hier begeven en eenen diergelyken of nog wel afgryzelyker moord in den zin hadden, dien God echter belet heeft. Haar aanslag was zich na de Saldanha-Baay te begeven, om dat zy hadden gehoort dat ’er maar een man dien post der Voortreffelyke Maatschappy bewaarde en op de aankomende schepen achting gaf en dat de anderen elders gebruikt wierden. Tegen den avond quamen zy aan dat huis onder voorwentzel dat zy van hunne principalen uitgezonden waren om geweer na hunne veeplaatzen te brengen. Deze eenvoudige geloofde zulks, te meer om dat hy kleine kinderen by hen zag. Ondertusschen vernam hy van eene slavinne, die hy ter zyde in een ander vertrek had gebragt, hunnen goddelozen aanslag, te weten, om hem dezen nagt te vermoorden, als mede dat zy reeds de twee verhaalde moorden hadden gepleegt en bad hem dat hy tog ter dege op zyne hoede zoude zyn, en, na dat hy haar had verboden om aan iemand iets daar van te zeggen, liet hy ze gaan en riep den eenen na den anderen in zyne kamer, alwaar hy hen zoo voort de handen op den rug bond met bedreiginge, dat hy de geene die den mond opende om te schreeuwen zoo voort door den kop zoude schieten en hy bleef den gantschen nacht by hen, om te beletten dat de een den anderen los maakte. Zoo dra de dag begon aan te breken, bond hy ze allen met een touw aan malkanderen en dreef ze aldus voor zich, de slavin alleen liet hy vry gaan tot dat hy ze aan de Kaap zelf bragt [219]. Zoo dra zy daar quamen, wierden zy in een donker gat geworpen; kort daar na naauwkeurig ondervraagt en, alles beleden hebbende, op de volgende wys gevonnist: dat vyf [220] van hen levend zouden worden gerabraakt, daar onder hare koning en hoofdmoordenaar die alvorens met gloejende tangen zoude genepen worden; wyders dat zy allen levend van ’t kruis genomen, op een rad gezet en aldaar zoo lang met spys en drank verzien zouden worden tot dat zy van zelf den geest gaven, voorts dat de koninginne aan een paal gewurgt zouden worden en dat alle de anderen met stroppen om den hals de executie onder de galg zouden aanzien, en vervolgens strengelyk gegeesselt en op ’t voorhoofd gebrandmerkt worden. Eer en alvorens dit vonnis wierd voltrokken verzocht de geen die deze midsdadigers herwaards gebragt had, nogmaals zeer instandig dat de behoudster van zyn leven, menende de slavinne, die hem dezen aanslag had geopenbaart van de straffe mogt worden verschoont; dog wat redenen men heeft gehad om zulks niet te doen hebbe ik nooit konnen ontdekken; zy moest nevens de anderen gelyke straffe uitstaan en quam niemand vry als een kind van 8 jaren [221] dat de vader gedwongen had mede te gaan en een dochtertje van een half jaar dat de zoo genaamde koninginne met zich op haar rug genomen had. Wanneer ik de executie zag, stont ik verstelt over de hardnekkigheid van deze booswigten, want daar anders iemand de felle pyn van ’t breken van zyne leden voelt, zoo als by ’t rabraken geschied, zoo heb ik overal waargenomen dat zodanige rampzaligen erbarmelyk schreeuwen; dog hier hoorde ik by geen eenen slag een enkelt woord zelfs niet „O wee!” en wanneer men ze van ’t kruis nam en levend langs eene ladder ophaalde en twee aan twee met den rug tegen elkander op een rad zette en ze met een touw om haar lyf daar op vast bond, maakten zy wederom geen gerucht ter waereld en verzochten enkelyk water om te drinken, roepende in de Portugeesche tale: „Ago, por bebe” ’t welk hen niet alleen gegeven wierd maar men bood hen ook wyn en allerhande spys aan, waartoe zy echter geen trek hadden. Dien namiddag ten 3 uuren gaven zy den geest en wierden door de beulsknechts van de raden afgestoten, naderhand twee aan twee aan malkanderen gebonden en door drie beulsknechts door alle straten buiten na ’t gerecht gesleept en aldaar weder op raden gezet. De koningin stont toen ze gewurgt zoude worden op een stoeltje en wanneer men het weg trok viel zy voor over om dat de strop aan stukken brak; dog door dien zy zoo voort weder de oogen opende en na de lucht snakte, wierd zy op bevel van den rechter andermaal gewurgt en vervolgens met haar gemaal den gemelden koning gesleept en tegen hem over aan de galg gehangen. Is dat niet een treurig en droevig voorbeeld, dat een menschelyk hert, ’t welks slechts een weinig nadenken heeft, zodanig kan doen ijzen dat het met diergelyke booswigten onmogelyk medelyden hebben kan? Ik verzeker u, Lezer, dat ik eene grilling over myn gantsch lichaam voel, zoo dikwyls als ik daar om denk, om dat ik vele zelfs zwaarder executien heb gezien, dog gene daar de misdadigers zoo verstokt geweest zyn. Wie nu een weinig gevoelig is, zal zekerlyk deze vermetelheid niet alleen vervloeken, maar ook eene zodanige hardnekkigheid doemen. [22 Oktober word Kolbe aangestel as sekretaris ad interim van Landdros en Heemrade op Stellenbosch.] Terwyl ik echter dit ambt bekleedde, vielen ’er zeer zeldzame zaken voor, waar van ik ’er maar eenige mededelen zal, want dezelve alle te verhalen zoude te wydlopig en te verdrietig vallen. Van moordaardige slaven heb ik reeds een gruwzaam exempel verhaalt. Een ander (slaaf [222]), dien de Heer Elzevier heeft laten verkopen, verstoute zich uit wraakzucht, ’t huis van zynen gewesenen heer op Elzenburg in den brand te steken [223]. Door dien hy echter door de slaven, die ’t huis bewaarden verscheidemalen in zyn voornemen belet, en eindelyk door dezelven gevat en herwaards na Stellenbosch gebragt wierd, zoo liet Landdrost Mulder hem na de Kaap brengen, en maakte hem na vrywillige bekentenis zyn proces welkers slot was dat hy met een keten om ’t lichaam aan een paal zoude vastgemaakt en hout rontom hem gelegt, en aldus levend verbrand of gebraden werden [224]. Nooit had ik konnen denken dat een mensch dien de vlam gestadig in de oogen en in ’t aangezicht speelt, zoo lang konde leven, als deze deed; want hy liep niet alleen lang rontom den paal en weerde de vlam van zich af, maar hy beweegde heel lang armen en beenen, en riep overluid: „O Deos mio pay!” O God, myn Vader! en leefde aldus ruim een quartier uurs in ’t vuur. Waar uit dan licht is af te nemen, dat, wyl zyn lichaam niet verbrand maar gebraden is, zulks een zeer pynelyke en erbarmelyke dood moet zyn, waar mede schier geene zoort van dood kan vergeleken worden. OOR DIE GOOI- EN SKERMKUNS VAN DIE HOTTENTOTTE. Behalven dit snel lopen, konnen zy ook zeer net met stenen en korte stokken, zoo als ook met Hassagajen en alle andere harde en bequame dingen werpen; zo dat de Heer Vogel in zyne tienjarige Oost-Indische Reisbeschryving pag. 76 [225] hen reeds den lof heeft gegeven, dat het by hen niets nieuws was, dat een Hottentot met een steen 100 schreden ver een perk van een gulden in den omtrek konde raken; dit doen zij niet eens of tweemaal, als of zy het maar by geval raakten, maar tien malen en meer achter malkanderen, zonder eene reis te missen. Het aanmerkelykste by dit werpen voor een toekyker is, dat hy onmogelyk kan begrypen, hoe zodanig Hottentot doelen of raken kan, omdat hy geen ogenblik stil blijft staan, maar in een gestadige beweging is, lopende dan voorwaard, dan achterwaards, dan ter zyde, en dravende dan gebukt en dan weder overend, heen en weder terwijl hij den steen zoo gezwind werpt, eer men zulks voorziet en raakt echter met alle zijne grimassen het voorgestelde perk zoo net, dat men moet zeggen dat de beste schutter niet beter het wit zoude hebben konnen raken. Zij konnen niet alleen zoo net werpen met stenen, maar ook met hunne Kirri en Rakkum-stok [226], zoo als ook met hunne Hassagayen, zoo dat hen niets kan voorkomen, waarmede zij deze kunst niet konnen verrichten. Ik heb dikwijls met verwondering gezien, als zy uit ernst of jok na elkander wierpen, om dat zy altoos de plaats waar de party gestaan had, of hem zelven zekerlijk raakten, wanneer hij zich niet door draajen en buigen of lopen daar van bevrijde. Ook heb ik dikwijls gezien, dat zy met hunnen Rakum-stok een haas, ree of steenbok in eene reis dood wierpen, zoo dat de stok of in ’t lichaam bleef steken, of dat het wild op een andere wijs daar door gedood werd. Dit net werpen heeft hen misschien gelegentheid gegeven, om op een verdediging bedacht te zijn en zich in ’t vechten en afweren te oeffenen welk beide zy ook meesterlyk verstaan...... Dikwils ben ik aanschouwer geweest, wanneer zy zich of uit ernst of uit jok daar in oeffenden, en derf ik met waarheid zeggen, dat het al zeer aangenaam om te zien is. Want zy lopen van elkanderen en werpen malkanderen met stenen, Rackum-stok of ook met hunne lange Hassagayen. Wanneer de party het geworpene ziet aankomen, gaat hij zelden van zijn plaats af, ja zelfs bukt hij zich niet als hij maar zijn kirrie in de hand heeft, dat hy het zelve daar mede kan afpareren. Vervolgens lopen zy weder dicht by elkanderen, en houden de gemelde kirris in de handen voor zich of boven het hoofd en doen daar mede zulke aardige stoten, dat men niet weet, wat men van die aardige kunst zal denken en twijffelt of een Europeaansche schermmeester dit wel beter zouw klaaren als een Hottentot, te meer als men ziet hoe konstig zij deze laatste houw en steek weten af te keren. Ik hou my t’ eenemaal verzekert, dat wanneer een bequaam en wel geoeffende schermmeester met een Hottentot zoude vechten, en dat zy beide eenerlei geweer [227] hadden, de schermmeester of beschaamt hene zoude moeten gaan, of ten minsten dat hy niet veel op zyne bequaamheid zoude hebben te roemen; om dat zy zoo wel valsche quinten [228] en zij-sprongen weten te maken als een schermmeester, en vrij wat beter en vaardiger [229]. DIE MUSIEKKUNS VAN DIE HOTTENTOTTE. Wat haar musiek aanbelangt, dezelve is niet wel in de figuraal en vocaal musiek te verdelen, om dat de eene buiten de andere zelden of nooit word gehoort. Ondertusschen zal het nodig zijn de nodige speeltuigen van de Figuraal-Musiek eerst te beschrijven, welke met die van de Europeaansche zeer weinig overeenkomen. Een van dezelve is ook by de slaven gemeen, en kan ik derhalven niet wel zeggen, of dezen het van de Hottentotten of de Hottentotten het van de slaven uit andere landen ontleent hebben; by beiden van dezelven is het bekent met den naam van Gom-Gom. Deze Gom-Gom is een ronde boog van vast taai houd als olijf of yzer-hout. Dezelve word met een middelmatige snaar, byna als de second of A op de viool, bespannen, welke snaar zij zelven van schaapdarmen, of zenuwen maken. Aan het eene end, daar ze aan den boog word vastgebonden, maken zy een afgesneden en gesplete penneschacht vast, welken zy nevens de doorlopende snaar in den mond houden op dat het dreunen van de snaar haar niet zeer zou doen en aan de snaar ook den ordentlyken klank niet benomen worde, welke zy door het inhalen en laten gaan van den adem formeren. Wanneer zy een volstemmige Gom-Gom willen maken, zoo als men ze ook eenvoudig, slecht en op de jegenswoordig beschreve wijs heeft, zoo steken zy aan het ander einde, eer de snaar aan den boog gespannen en gebonden word, een cocos of klapper-note schaal, die daar gezaagt en van binnen ter dege uitgeholt en van alle aanklevende huidjes gezuivert is, welke als de resonans geven moet. Van deze cocos-noot word van boven maar een derde deel afgezaagt, het welk men hier wegwerpt, of anders aan een slaaf geeft, om daar uit te drinken. Het overige en grootste deel maakt men op de gemelde wys aan de snaar vast, zodanig dat de gaten niet te diep benedewaarts moeten worden geboort, welke daarenboven ook recht tegen elkander over moeten staan op dat de overige schaal te beter aan den boog kan sluiten. Om dat nu de schaal of klank van de snaar daar in als in een ronde holte weerstuit en zich vermeerdert, zoo klinkt het instrument niet alleen veel beter, maar zy konnen ook door de beweging van de gemelde cocos-schelp allerhande tonen maken, welke men op een ander instrument, zoo eenvoudig als dit, zoude konnen practiseren. Wanneer drie of vier gom-gommen van verscheide snaren by elkanderen zyn, en de genen die daarop spelen wel met elkanderen overeenstemmen, zoo maakt het een zachte en aangename muziek, waar van niemand door het te hard geluid het hoofd zeer doet, maar het gehoor lieflyk gestreelt word; en weet ik my te erinneren dat ik eens na het spelen van twee Hottentotten heb geluistert, die in een stille nacht een zeer aangenaam nachtmuziek op hare wys te zamen maakten. Wanneer echter bequamer als Hottentots vingere daar aan quamen en eens de handeling ter dege daar van hadden, zoude de lieflykheid ver groter wezen, en dit speeltuig zoude na verloop van tyd tot meerder volkomenheid konnen worden gebragt. Behalven de gom-gom hebben zy een ander muzikaal-instrument het welk een aarde pot is, van zodanigen vorm, als zy zelven maken en elders beschreven is, en nemen zy daar toe een groten of kleinen pot, zoo als zy willen. Zy overtrekken denzelven met een schaapvel ’t welk bereid is. Zy binden het zelve met hunne riemen of zenuwen zeer vast en styf gespannen daar over; daar na spelen alleenlyk de wyven (en nooit de mans) daar op met hunne vingers, en slaan daar op zoo als in Braband en te Duringen in Saxon op den rommelpot gespeelt word, behalven dat dezelve hen ook by hunne vrolykheden en danzen voor een trom of keteltrom verstrekken moet, konnende op dezelve ook gene andere tonen worden gemaakt, als op een keteltrom, zoo als men uit de volgende muzieknoten zien kan. Wanneer zy dezen rommelpot gebruiken en daar op spelen, bedienen zy zich daar onder van vocaalmuziek en schreewen allen te gelyk: Ho, Ho, Ho, Ho, op de volgende wyze op noten gestelt: Dit geschreeuw duurt dikwyls een vierde deel uurs na malkanderen, of zomtijds langer, na dat ’er liefhebbers zyn, die ’er onder danzen. Dit geschreeuw is voor zich zelven zeer onaangenaam, ten zy de rommelpot in behorige harmonie daar onder word geslagen en het geschreeuw in diervoegen word geschikt, dat de tweede eerst begint, wanneer de eerste reeds eens Ho heeft gezongen, en de derde, als de twede het eerste Ho heeft geeindigt, en de vierde den derden in een behoorlyke order volgt, wanneer het nog eenigzins na een overeenstemmende muziek gelykt. Ondertusschen valt ze den toehoorder ten laatsten verdrietig, wegens den langen teem en het hard geschreeuw, om dat zy gene andere wyze van zingen kennen. ’N LEEU-AWONTUUR UIT STARRENBURG SE JOERNAAL. INLEIDING. Die plaaslike regering van die O.I.K. het van die begin af sy bes gedoen om met die binnelande van die Kaapse gebied in aanraking te kom en die moontlikhede daarvan op kommersiële, landbou- en mynboukundige gebied te ondersoek. Met daardie doel voor oë het die goewerneurs van die Kaap tal van sogenoemde landtogte uitgestuur—meestal in noordelike, maar ook in oostelike rigting—, wat gelas was vertroubare gegewens te versamel aangaande die aardrykskunde van die land, sy dierlewe, sy plantegroei, sy inwoners, sy natuurlike hulpbronne. Ander togte, weer, was meer spesiaal ingerig met die opdrag om slagvee (skape en beeste) in te ruil van die inboorlinge vir die behoeftes van die amptenare en die garnisoen van die kasteel en die bemanning van die verbygaande skepe. So het ons die ekspediesies van Jan Wintervogel, Willem Muller, Abraham Gabbema, Jan van Herwaerden, Jan Danckaert, Pieter Cruythoff, Pieter Everaert, Pieter van Meerhoff in die tyd van Jan van Riebeeck; van Jonas de la Guerre in die tyd van Zacharias Wagenaar; van Jeronimus Cruse in die tyd van Jacob Borghorst. Ná ’n mislukte tog onder Oloff Bergh het in 1685 goewerneur Simon van der Stel self hom aan die hoof gestel van ’n verkenningsonderneming na Namakwaland en het daarin geslaag tot aan die Buffelsrivier deur te dring en die ryk ertslae van die koperberge sorgvuldig te laat ondersoek. Sy seun Willem Adriaen het in 1705 opdrag gegee aan Johannes Starrenburg, die landdros van Stellenbosch, om ’n nuwe landtog na die noorde te organiseer en daarvan die leier te wees saam met Jan Hartog, baas-tuinier van die Kompanjie. Die voorgegewe doel was om die land te verken en o.a. plantkundige ondersoekinge te doen; die ware doel was om vee in te ruil vir die goewerneur—nie slagbeeste nie trouens, wat tot dan toe op daardie soort togte altyd die gewilde koopwaar gewees is, maar trek- en werkosse, wat Willem Adriaen op sy plaas kon gebruik. Die rapport oor die reis deur Starrenburg is handig opgestel, sodat ’n oningewyde leser moeilik daaruit sal kan aflei dat Beëlzebub, soos Adam Tas die landdros genoem het, nie die tog onderneem het in die belang van die Kompanjie nie. Tog het die goewerneur die bewoordinge van die verslag nog te gevaarlik gevind, want o.a. sou daaruit kan geblyk het hoe sy handlangers soms nie geaarsel het nie om dwang op die inboorlinge uit te oefen en hulle met die toorn van Willem Adriaen te bedreig in geval van onwilligheid om hulle beeste af te staan. Toe hy dan ook die rapport opneem in sy verdediging teen die aanklagte van die koloniste (die „Korte Deductie”), het hy versigtigheidshalwe ’n aantal volsinne daaruit weggelaat [230]. Die tog het dieselfde pad gevolg as Simon van der Stel, maar het nie verder as die Olifantsrivier gekom nie en het dus alleen bekende terrein „ontdek.” Aan ’n klein, toe droë riviertjie, wat hom ontlas in die benedeloop van die Olifantsrivier, of die Ruigerivier, is een van die toggangers, Jan Smit van Antwerpen, deur ’n leeu verras en verskeur geword. Dit is hierdie tragiese voorval en die daaropvolgende jag op die leeu wat in ondergaande uittreksel beskrywe word [231]. ’N LEEU-AWONTUUR UIT STARRENBURG SE JOERNAAL. Maandag den 2 November [1705]. Waaren wij vroeg met pakken inspannen en opzadelen bezig, en togen ontrent 8 uuren verder voort, den cours al langs de overkant van de Olifantsrivier vervolgende, tot ontrent den middag dat wy die verlieten en ter regterhand insloegen, langs het mizerabelste velt dat ’er bedagt kan worden. Het is al te maal rood zand, bosschen en door de mollen t’ eenemaal ondermijnt; had het mij mogelijk geweest, ik zoude mijn paard gaarne gedragen hebben, want die arme beesten konden hun pooten niet verzetten, of zaten bijna tot den boeg [232] in de molgaten en daar bij scheen de zon tot brandens toe en nergens was water te krijgen, in somma, noit heb ik verdrietiger agtermiddag gehad. Eindelyk quamen wy, na 5 mylen vorderens een kraal te ontdekken in een zeer aardig gat, tusschen hooge style klipruggen inleggende. In den regentijd is het een riviertje dat zich in de Olifantsrivier ontlast, maar nu niet meer dan een dor, diep dal, met 3 of 4 zeer kleine brakke waterpoeltjes voorzien. Wy waren regt boven de kraal eer zy het wisten en daalden langs een zeer stijle klip rugwaarts tot hen te voet na beneden. Op het eerste gezigt wierden ze heel verbaast; een deel ging aan de andere kant den berg op, wyl een ander getal jonge gewapende manschap ons te gemoet trok. Eene der zelve was zoo voorbarig, dat hy bereets een pyl op zyn boog gelegt had, omme die op my, de voorste zijnde, cours te doen nemen, maar door het aanleggen van myn roer en het toeroepen van den Hottentot, die ons den weg had gewezen en verzelde, stak hy die weder op; en quamen toen met groote nieuwsgierigheid rondom ons, vraagende zonder ophouden aan onze Hottentots wie wy waren en tot wat einde wy zoo ver in ’t land quamen, waar op geantwoord zynde, warenze wel in hun schik. Onze wagens, die een tour om moesten nemen, quamen eindelijk mede om laag, en wij sloegen onze tent ontrent een kleine schoot weegs van de kraal ter neder en gingen, na alles wel bezorgt te hebben, rusten; maar wy wierden wel haast weder gestoort, want omtrent middernacht begonden de beesten en paarden die voor de tent, tusschen de wagens stonden, te schrikken en te loopen, en een der wagenrijders die buiten sliep, te schreeuwen, waar op alle man met geweer ter tent uitliep. Ontrent 30 treden voor de tent stont een leeuw, die, op het zien van ons, zeer zagtzinnig ontrent 30 treden verder agter een doorne boschje ging, dragende iets met zich dat ik meende een jong osje te zijn. Wij deden over de 60 schoten op dat boschje en doornagelden het dapper, zonder dat men eenig verder gewag vernam. De Z.O. wind waaide sterk, de lugt was zeer klaar en de maan scheen op ’t helderste, zoo dat wy alles op die distantie zien konden. Na dat de beesten weder tot stilstant gebragt waren, en ik alles eens overzag, miste ik den schildwagt van voor de tent, zijnde Jan Smit van Antwerpen, in de groene kloof bescheiden. Men riep hem zoo luid als men konde, maar te vergeefs, wyl niemant antwoordde, waar uit ik besloot dat de leeuw hem had weggenomen; 3 of 4 mannen gingen op het voorzigtigste na dat bosje, dat regt tegen over de deur van de tent stont, om te zien ofze niets van dien man vernemen konden, maar quamen hals over kop weder te rug, wyl de leeuw daar nog lag, zich ophefte en begon te brullen. Zij vonden daar des schildwagts geweer, welkers haan gespannen was, en deszelfs muts en schoenen. Wy deden weder wel hondert schoten op dat bosch, dat 60 treden van de tent en maar 30 treden buiten de wagens stont en waar op men als na een doel konde schieten zonder den leeuw te vernemen; waar uit wy presumeerden dat hy dood of weg moest zijn. Dit deed den wildschut, Jan Hamanszoon [233], resolveren te gaan zien, of hij ’er nog in was of niet, nemende een brandent hout inde eene hand. Maar zoo ras naderde hy het bosje niet of de leeuw deed, onder een vreezelyk gebrul, een sprong na hem, dies hy het brandend hout na hem toe gooide; midlerwijl schoot het ander volk wel 10 schoten na hem, maar hy retireerde aanstonts weder op zyn oude plaats, agter dat boschje. Dit brandhout, dat hy na den leeuw gegooit hadde, was in ’t midden van ’t boschje gevallen, en door de sterke Z.O. wind aangeblazen, geraakte het in de lichte vlam, zoo dat men zeer klaar daar in- en dit doorzien konde. Men schoot ’er nog al geduurig in; ondertusschen verliep de nacht en de dag begon aan te breken, dat yder een moed gaf om hem alsdan regt te konnen treffen, wyl hy ’er niet van daan konde of moest zich geheel bloot geven, alzoo het boschje regt tegen een style kloof aanstont. Zeven mannen op de buitenste wagen zittende, pasten op om hem, uitkomende, waar te nemen. Eindelyk ging hy, eer het nog ter degen licht was, met de man in zijn bek, den berg op kuyeren, krijgende wel 40 schoten na zijn huit, zonder dat hem eene trof, schoon hem veele zeer na quamen, gelyk wy naderhand bevonden hebben. Als hem een kogel wat digt by quam, keerde hy hem al grynzende na de tent en knorrende na ons toe en ik ben van gedagten, had hem yemant getroffen, dat hij met een volle vaart op tent en volk aangekomen zoude hebben. Wy besloten dan dat hy gequetst en niet verre van daar was; hier op verzogt mij het volk ’t lichaam te mogen gaan opzoeken, om hem te begraven wyl sy geloofden dat de leeuw door het gestaadig schieten, niet veel tijd zoude gehad hebben, om daarvan te eeten. Ik stont eenigen van hen zulks toe, mits een goede party gewaapende Hottentots mede nemende, en onder belofte datze zich niet in gevaar zouden begeven, maar gestaadig wel toezien en voorzichtig zijn. Daar op volgden zy met hun zevenen, geadsisteert van 43 Hottentots, het spoor, en vonden hem ontrent een halve myl van daar, by het lichaam, agter een klein boschje, leggen. Hy sprong door het geschreeuw van de Hottentots daadelyk op en nam de vlugt, waar op zy hem alle naliepen; ten laatsten keerde het beest zich om en quam vreezelyk brullende onder den hoop; het volk, ’t welk door ’t loopen vermoeit was, schoot mis, op welke hy dadelyk aanquam. Den Baas, of opperste Capitein van de kraal, deed hier een trouwe daad aan 2 van ’t volk, daar de leeuw het op toezette. Des eenen roer weigerde en de ander schoot mis; daar op sprong hy tusschen den leeuw en ’t volk zoo na by, dat de leeuw hem met de eene klauw in de karos sloeg en met den bek daar in beet, meenende den Hottentot te hebben, maar die was hem te gaauw, liet zyn karos glippen en duuwde hem een assegaai in de ribben. Aanstonts sprongen de andere Hottentots ook toe en verçierden hem met hunne werpspiessen dat het wel een yzerverken geleek; evenwel hield hy nog niet op met springen en brullen, maar beet eenige der assegaaistokken af, tot dat hem de wildschut, Jan Harmanszoon, een schoot in ’t oog gaf, die hem deed kenteren, waar op de anderen hem verder doodschoten. Het was een vreezelijk groot beest, en hij had kort te vooren nog een Hottentot uit deze kraal gehaalt en opgepeuzelt. Ik ben hier dus langwijlig geweest, om dat my niet voorstaat oit diergelijke assurantie van een beest gehoort te hebben en de kloekmoedigheid van dien Hottentot is mede aanmerkelyk. Des mans lichaam was door hem van agteren met de linkerpoot aan de linkerzijde van het hoofd geslagen, met den bek in de schouder gevat, en dus voort gedragen; beide de billen en linker schouder waren opgegeten. Wy bragtenze alle beide aan de tent, en begroeven den man daar hy gegrepen was, gelijck wij den leeuw mede onder de aarde staken op dat hem het vee niet ruiken zoude. Het was dien ganschen dag brandent weer en de Hottentots waarschouwden ons dat ’er nog 2 wijfjes hier ontrent waren, waarom ik des agtermiddags een kraal van doorn liet maaken en op drie plaatzen of passagies volk met geweer stellen, maar vernamen dien nacht geen onraad. Woensdag den 4 dito. Maakten wy voortgang met de ruiling, daar wy de voorige 2 dagen over getalmt hadden.... De zonneschijn was hier by na onverdragelyk, en in de tent was het als in een oven. Des avonts brulde het langs dit riviertje of alle de leeuwen van Africa by malkanderen waren. Ik presumeer dat het de 2 wyfies waren omme het gedoode mannetje te zoeken, dies verwagten wy niet anders dan hun bezoek dien nagt, hier tegens hadden wy ons door ’t verhoogen onzer Doorne-Kraal, en ’t stellen van roers, op de passagien, langs welken zy hunne coers moesten nemen, mitsgaders het stoken van vuuren rondom ons en ’t houden van dubbele wagt, wel voorzien; maar zy quamen niet. En wyl hier ontrent geen meer kralen leggen, en voor ons niet te doen viel, rezolveerde ik weder te rug te keeren om de Gonnemasche Kraalen op te zoeken. NOTAS [1] Op die terugvaart uit Indië het die Portugese die kus van Natal tot aan die Kaap, en veral die laaste stuk daarvan, as die allergevaarlikste deel van die hele reis beskou; en eers as hulle die Atlantiese Oseaan bereik het, het hulle hul veilig geag. Vgl. die Itinerario van Jan Huygen van Linschoten aangehaal op bls. 54. [2] Die teenswoordige Tafelbaai het sy eerste naam Aguada de Saldanha (die waterhaalplek van Saldanha) in 1503 gekry, toe ’n groot Portugese vloot onder Antonio de Saldanha daar water ingeneem het. Die Nederlandse skeepsvoog, Joris van Spilbergen, het dit in 1601 herdoop met die naam wat dit vandag nog dra. [3] Arsilla en Asamor is twee hawestadjies op die weskus van Morokko. Die Portugese het in dié streke gesag uitgeoefen. Hulle verowering van Morokkaanse gebied, wat in 1415 by Ceuta begin het, het aanleiding gegee tot die ontdekkingstogte; en die verval van hulle mag het ook hier begin, toe in 1579 koning Sebastiaan deur die More by Alkasar verslaan is en self in die slag gebly het. [4] Koning Manuel het Francisco d’Almeida van sy bevel in die Ooste onthef en dit aan Alfonso d’ Albuquerque oorgedra. D’ Almeida het egter nog eers die groot oorwinning voor Diu op die gekombineerde Mohamedaanse vloot in 1509 behaal voor hy die terugreis na Portugal onderneem het. Tot kort voor sy vertrek het hy vir d’ Albuquerque as ’n prisonier behandel en in die faktory by Kananor opgesluit gehou. [5] Lourenço d’Almeida, die seun van die onderkoning, het in 1508 in ’n seeslag teen die Mohamedaanse vloot naby die teenswoordige Bombaai gesneuwel. [6] Die skipbreuk wat miskien die meeste lig op die etnografiese toestande gewerp het, was dié van die Sint Albertus in 1593. Die leser word verwys na die besonder interessante en belangrike berig daaromtrent in die Records of S.E. Africa, II, blss. 288 vv.; en sy aandag word oor die algemeen by hierdie groot uitgawe van Theal bepaal. Die romantiese sy van ons eerste historiese periode tree daarin sterk op die voorgrond. [7] Uittreksels uit ’n anonieme Portugese pamflet in die Britse Museum deur Theal afgedruk en vertaal in Records of South Eastern Africa, I, blss. 108 vv. [8] Sien Inleiding. [9] Manuel de Sousa was die kaptein van die Sint Johannes. [10] Sien Inleiding. [11] Die krusado, ’n Portugese muntstuk, het destyds die waarde van ongeveer 5s. 4d. verteenwoordig. Sien Theal, Hist. and Ethnog. of S.A., I, blss. 253, 390. In die middel van die agtiende eeu het die krusado ’n waarde van 2s. 3d. Sien Records of S.E. Africa, II, bls. 453. [12] Ek vertaal die Portugese woord legua (Eng. league) met uur. Die afstand wat daarmee aangedui word, is iets meer as drie myl. [13] Die rede wat hiervoor aangegee word, sal wel nie korrek wees nie. Die mededeling is egter interessant. Uit die Portugese berigte is duidelik dat die Kaffers van die sestiende eeu in gebruike, ens., weinig van dié van die neentiende eeu verskil het. Piet Retief en sy mense het ook onder ’n boom afgesaal en gewag totdat Dingaan gereed was om hulle te ontvang. [14] Vgl. Theal, 1, bls. 227. [15] Sien bls. 44. [16] Vgl. bls. 59. [17] Sien Records of S.E. Africa, VI, blss. 1 vv., veral 264 vv. De Barros is die mees gesaghebbende Portugese geskiedskrywer. Gebore in 1496 het hy jonk in die Indiese diens getree en belangrike betrekkinge daarin beklee. Hy het insage gehad in die joernale, briewe en rapporte van die Portugese ontdekkers en hulle opvolgers. Sy Asia het in vier dele tussen 1552 en 1613 verskyn. [18] Vgl. bls. 59, aant. 15. [19] Die Kongorivier. [20] Vgl. bls. 59, aant. 15. [21] Ek vertaal ook hier legua met „uur”, d.w.s. „uur te voet”. Vgl. bls. 26. [22] Hall (Prehistoric Rhodesia, bls. 116) sê: „The ‚plains’ would be the great stretch of open country lying between Victoria and Enkeldoorn, which constitutes a very noticeable topographical feature in Mashonaland.” [23] Sien vir al die genoemde plekke die kaart in Hall, Prehistoric Rhodesia, bls. 29. [24] Toro of toróa = Bantoe oud. Hall (bls. 151) bring dit in verband met die ou geboue daar. [25] Butua of Abutua = Bantoe Klein mensies. Die Kaffers het hiermee die Boesmans aangedui, en Hall (bls. 84) lei hiervan af dat die bedoelde gebied nie lank tevore me die grens van die Bantoe-opmars teen die Boesmans was. Ons kry so miskien ’n bietjie lig omtrent die uitbreiding van die Kaffers in die binneland. Vgl. Inleiding „Die Skipbreuk van die Sint Johannes,” bls 17. [26] Hierdie beskrywing van Simbabwe en sy omgeving is natuurlik nie juis nie. Die leser word verwys na Hall, Prehistoric Rhodesia en Great Zimbabwe; Hall en Neal, The Ancient Ruins of Rhodesia; Bent, The Ruined Cities of Mashonaland, ens. Voorbeelde van skrif is nie by die ruïenes ontdek nie, en Hall veronderstel dat die opskrif waarvan hier sprake is, slegs die nog bestaande randversiering bo aan die groot muur was. [27] ’n Taamlik juiste aanduiding. [28] Sien Records of S.E. Africa, VII, blss. 1 vv., en veral blss. 275 vv. Dos Santos het teen die end van die sestiende eeu as sendeling in Sofala en die omstreke gelewe. Sy mededelinge berus dus grotendeels op eie waarneming en bevat veel oor die geaardheid en lewenswyse van die Kaffers. Sy Ethiopia Oriental het in 1609 verskyn. [29] Mount Darwin (?), omtrent sewentig myl noordoos van Salisbury. [30] Die geheim van die eerste goudgrawers en fortbouers van ons noordelike binneland is nog nie ontsluier nie. Soos hieruit blyk, was die Portugese oorspronklik verantwoordelik vir die teorie dat daar tussen hulle en die Bybelse goudland ’n verband bestaan. Hall is van oordeel dat die geboue deur Semiete, uit Asië en waarskynlik uit Suid-Arabië afkomstig, opgerig is. Dit is ongetwyfeld waar dat hulle nie van Bantoe-oorsprong is nie en dat die Kaffers geen oorleweringe omtrent hulle oprigting het nie. [31] Port. babock = lomperd, domoor. [32] Gepubliseer in die uitgawes van die Linschoten-Vereniging, Deel II, blss. 146 vv. [33] 28⅔ graden, d.w.s. suiderbreedte. [34] 400. mylen, d.w.s. Duitse myle. Nie te verwar met die Engelse myl nie. Die lengte blyk uit die Itinerario self. Die skip waarmee Van Linschoten geseil het, het die „nuwe koers” gekies. (Vgl. Itinerario, 2, bls. 141.) Van Cochin, wat op 10 graad noorderbreedte lê, het die reis eers gegaan „zuyd zuydoost” tot aan die ekwator, „dat zijn 150. mylen, ende van daer tot 7. graden die selfde cours, ende alsdan zuydtwest ten westen, ons cours nae die Cabo de bona Esperança toe.” Daar was dus ongeveer 15 „myle” op ’n graad, d.w.s. die „myl” waarvan hier sprake is, was ’n afstand van tussen 4½ en 5 Engelse myle. Die reis het ver oos van Madagaskar gegaan, en die hoogte van Natal is bereik toe die skip nog suidoos van die eiland was. [35] Natuurlik nie die juiste verklaring nie. [36] Die vloot van Cabral in 1500. Hy het egter in die Atlantiese Oseaan die storm teëgekom. Bartholomeus Dias was die kaptein van een van die vier skepe wat na die kelder gegaan het. Vgl. Theal, Hist. and Ethnog. of S.A., 1, bls. 92; Danvers, The Portuguese in India, 1, blss. 65 vv. [37] Port. Payraer = afwag, stil lê, of ongeveer op dieselfde plek bly deur teen die wind te laveer. Volgens ’n mededeling van mnr. J. du P. Scholtz is hierdie woord, in diezelfde betekenis en in die vorm parra, nog in gebruik by die vissers om die Kaap. [38] Fock-mast = voormas. [39] Ra = lang houtpaal kruisgewys aan ’n mas of ’n dwarsbalk vasgemaak en wat dien om die seile op te hou. Die groot ra is die ra aan die groot mas of middel-mas. [40] Herstel, weer in orde bring. Vgl. Port. concertar. [41] Grootliks. [42] Slaan. Vgl. Port. ferir. [43] Iets. [44] Voëls wat dié naam gekry het omdat hulle op die antennaes (Port.), ra’s of dwarshoute aan die maste, gaan sit. [45] Die wind teen ons. [46] Strookseil, wat aan die seile kan vasgerye word om hulle te verleng of te verbreed. So ’n stukkie doek aan die hoë voorkasteel vasgemaak, was al wat die skip in die storm kon dra. [47] Dek. [48] Hierdie uitdrukking is moeilik te verklaar en kom nie in aan ons bekende woordeboeke voor nie. Waarskynlik moet ons dit in verband bring met een van die betekenisse wat Du Cange (Glossarium mediae et infimae latinitatis) gee aan die woord elymosina of aalmoes, nl. geld wat betaal word om ’n mis te laat hou, ’n offerande. Die skrywer sou hier dan bedoel geld „trek” of versamel, met die belofte om later daarmee ’n spesiale mis te bekostig ter ere van een of ander Heilige. [49] Skeurbuik. [50] Ten was altoos .... gheen. Ten = ’t En, waar en met gheen die dubbele ontkenning vorm. [51] Ons bekende groot meeue met swartgepunte vlerke. [52] Na die ooste toe. [53] Baya de Lagoa. Die breedtegraad toon aan dat hier bedoel word die teenswoordige Algoabaai en nie, soos Kern meen, Delagoabaai nie. Algoabaai het oorspronklik Bahia da Lagoa geheet. Op kaarte van die 16de en 17de eeu word dit so aangegee. Vgl. die kaart van Perestrello (1576) (Theal, 1, bls. 318) en die Platen-Atlas van Godée-Molsbergen en Visscher, bls. 20. Waar Kern kortweg beweer dat Port. lagoa met lagune (Eng. lagoon) en nie met meer (Eng. lake) moet vertaal word, hou hy miskien nie genoeg rekening met die opvatting dat ’n uitdrukking soos Rio da Lagoa en die daaruit ontstane benaming Bahia da Lagoa (vandag Delagoabaai) moontlik in verband staan met die geloof van die Portugese dat die genoemde rivier sy oorsprong in ’n groot binnelandse meer gehad het. Vgl. Theal, 1, bls. 34. In Michaelis se New Dictionary of the Port. and Eng. Languages word lagoa ook met lake vertaal. Vgl. ook Rio da Lagoa op bls. 39. [54] Sien bls. 57, aant. 1 en 2. [55] Tauseren. Dit moet wees: t’aviseren = waarsku. [56] Die skip word dus met die seil gestuur. [57] By beurte. [58] Versacht = versach ’t. [59] Keuvel = kap. [60] Bootsghesel = matroos; Putger, van puts-emmer, dus = skoonmaker. [61] Cayro = vesels om die kokosnoot. [62] Kennip (verstaan hennep) = Eng. „hemp.” [63] Af = van. [64] Sien inleiding. [65] In die margo van die Itinerario word in kanttekeninge ’n voortlopende résumé van die werk gegee. Soms word ook ander opmerkinge ingelas, en by hierdie sin vind ons die stigtelike waarskuwing: „Leest met na dencken.” Die goeie Kalvinis praat hier. [66] Planke. [67] ’n Beskrywing van die vergaan van hierdie skip deur Diogo do Conto, een van die skipbreukelinge, is afgedruk deur Theal in Records, II, blss. 153 vv. Die slegte toestand van die Portugese skeepvaart word ook hier aan die lig gebring. Die storme wat Van Linschoten in die Santa Cruz deurstaan het, word ook deur Do Couto beskrywe. Hy skilder die toestand van die bemanning van die Sint Thomas o.a. as volg: „Kort gesê, alles was teen hulle ..... Die hele nag het hulle in groot moeilikheid en smart deurgebring; want waar hulle ook kyk, was die dood. Onder hulle was ’n skip vol water, en oor hulle ’n donker en onheilspellende hemel. Die wind huil om hulle, asof dit dood! dood! skree; en asof die water wat van onder af instroom, nog nie genoeg was nie, dreig die reent wat op hulle neerstort, om hulle onder ’n twede sondvloed te begrawe. In die skip kon alleen gehoor word sugte en jammerklagte en smeekgebede aan God om barmhartigheid; want na dit skyn, het die sonde van sommige Sy gramskap oor almal gebring.” [68] Die graadgetal moes kleiner geword het, omdat hulle in ’n noordelike rigting, d.w.s. na die ekwator toe, geseil het. [69] Vgl. Port. acommeter = om aan te pak. [70] Bedevaarte. [71] Sien inleiding. [72] Blykbaar word albatrosse bedoel. [73] Vgl. bls. 65. [74] Bona viagem (Port.) = goeie reis, deur die Portugese matrose gebruik as ’n uitroep = hoerê! [75] See-bamboese. [76] Die vloot het bestaan uit drie skepe, Mauritius, Hollandia en Amsterdam, en ’n jag Duyfke—altesaam skaars 250 koppe. Die gesag oor die vloot het by die skeepsraad, waarvan De Houtman voorsitter was, bestaande uit offisiere en bevelhebbers, berus. Cornelis de Houtman was senior kommies op die Mauritius, en Jan Jansz Moelenaer was die skipper daarvan. Een kommies van die Hollandia, nl. Gerrit van Beuningen, het gedurig met Houtman in vyandskap verkeer. Hy is in Indië deur die skeepsraad veroordeel en as ’n gevangene teruggebring na Nederland. Die bekwame en getroue skipper van die Hollandia, Jan Dignumsz, is op die kus van Madagaskar oorlede, en die bevordering van Pieter Dircksz Keyser, opperste piloot, tot skipper in sy plek het veel stryd veroorsaak. Nieteenstaande al die verdeeldheid en wanordelikheid was die reis ’n gebeurtenis van die allergrootste betekenis. De Jonge sê daarvan: „De scheepstogt, waarvan de gevolgen in later dagen zoo groot werden, was zonder beleid, zonder eendragt en eigenlijk zonder begrip van de grootsche taak welke volvoerd moest worden, ten einde gebragt; maar de reis was volbragt, hoe dan ook, en dat was het groote, het sprekende feit; want nu was de baan gebroken en aan Spanje’s Koning, aan geheel Europa was bewezen, dat het kleine volk van Noord-Nederland zijne vlag kon en durfde vertoonen tot aan het uiteinde der aarde en dat het, voor zijnen kolonialen handel, Lissabon kon ontberen.” Sien De Jonge, Ndl. Gezag In O. Indië, 2, blss. 187 vv. [77] Afgedruk in De Jonge, 2, blss. 287 vv. Sien De Jonge, blss. 285 vv. oor ander berigte van hierdie reis en veral D’ Eerste Boeck van Willem Lodewycksz uitgegee vir die Linschoten-Vereniging deur Rouffaer en Yzerman. Lodewycksz was onderkommies op die Amsterdam. In die Kaapse argief is ook uittreksels en afskrifte deur Theal van joernale van die reis, ook ’n uittreksel uit die joernaal van Van der Does. Die teks van De Jonge is vollediger en beter. [78] Vgl. bls. 54, aant. 3. [79] Lang en smal seilskip, wat baie vinnig kon vaar. [80] Wind uit die see uit. Theal (Kaapse arg.) het hier zeeuwlijcken. [81] Swak, stil. Kom ook in Itinerario voor. [82] Die latere Mosselbaai, deur Vasco da Gama in 1497 die baai van San Braz, of die Heilige Blasius, genoem. [83] D.w.s. Beuningen. [84] Branders. [85] Jan Dignumsz. [86] Lodewycksz sê egter: „eenige draghen berderkens onder de voeten, in plaets van schoenen.” Berderkens = plankies. [87] Lodewycksz was nie so onnodig skrikkerig nie en het beter opgelet. Hy sê o.m.: „Wy hebben geene van haer wooningen connen vinden, veel min eenigh vrouwen persoon, ende meest haer sien vier (vuur) stoken onder eenighe hegghen, welck zy seer haest ende practijckich, midts twee houtgiens d’ een teghen d’ ander vryvende, connen becomen, aldaer haren nacht over brenghende, ende dit vier saghen wy alle nachten op vele plaetsen. Als wy eenighe Ossen ghedoot hadden, baden zy ons om d’ inghewant, dwelck zy aten al rauw, de meeste vuylicheit daer uyt schuddende, oft een stuck vande huijt over tvier met vier stocxkens ghespannen, ende een luttel vande pensen warm gemaeckt, in voeghen als men speck ende warmoes doet.” [88] Ook hier lyk dit of Lodewycksz noukeuriger waargeneem het. Die listigheid van die Hottentotte, wat so behendig hulle verblyf kon wegsteek, het hom nie ontgaan nie.—„Den 6 Augusti voeren wy met dry Sloepen aen landt, alwaer ick ghesonden worde om tlandt te ontdecken, dwelck seker een schone landauwe is, met welrieckende bosschagien ende bloemen verciert. Een half myl int lant ghegaen zijnde, hebben ons van eenen bergh laten sien aende ghene die inde Sloepen gebleven waren. Wy vonden diversche stappen van Menschen, Vee ende Honden, oock Patrysen, ende wyder de Spiegeltiens ende Bellekens ghebroken, diemen haer daeghs te voren ghegheven hadde, ende tstuck Lijnwaet op de Heyde ligghen. Ter wylen waren eenighe Inwoonderen by de schuyte gheweest, daer wy na toe ginghen: maer waren neffens ons weder ghekeert sonder haer ghewaer te worden; so behandich connen zy haer door de bosschagie voegen; doch quamen haest weder. Wy gaven haer te verstaan, soo ons best moghelijck was, dat zy ons Vee souden brenghen, wy souden haer Yser (dwelck zy Cori noemen) geven, dwelck zy ook seyden te doen. Desen naemiddagh sonden wy noch 20 man te lande in, met de Inwoonderen om te besien oft zy eenighe huysinghe souden connen vinden, meer was te vergheefs: want de Inwoonderen gingen met de onse, houdende gheenen wech, ende ginghen ons volck, so ginghen zy mede, ende stille staende, saten zy neder achter op haer hielen huckende. Derhalve als oock dat de nacht over quam, zyn de onse, ende wy met haer weder tscheeps ghevaren.” [89] In extenso, volgens die oorspronklike teks, maar nie volledig nie (April 1652 tot end 1658) in die Zuid-Afrikaansch Tijdschrift, jaargange 1824 tot 1840; in extenso, volgens die oorspronklike teks en volledig van Desember 1651 tot Mei 1662, deur wyle prof. W. G. Brill in Werken van het Historisch Genootschap van Utrecht, Nieuwe Serie, Nos. 39 (1884), 58 (1892), 59 (1893); ook ’n deels saamgevatte, deels vertaalde uitgawe in die Engelse taal deur wyle ds. H. C. V. Leibbrandt, onder die tietel van Van Riebeeck’s Journal, in die Precis of the Archives-serie, 3 dele, Kaapstad, 1897. [90] ’n Verkorte uitgawe in Engels van party daarvan vind ons in die reeds genoemde Precis of the Archives van ds. Leibbrandt, waar benewens Van Riebeeck se dagverhaal ook die joernaal van 1662–70 (1901), dié van 1671, 1674 en 1676 (1902) en dié van 1699–1732 in voorkom. [91] Van Riebeeck was toe al byna drie weke aan die Kaap, maar het tot dan toe met sy famielie aan boord van die Drommedaris gebly. Die timmerhout was by vergissing onder in die skip gelaai, sodat dit ’n hele tyd geduur het voor ’n voorlopige houtloods kon opgetrek word vir die kommandeur en huisgesin om in te woon. (Sien dr. E. C. Godée-Molsbergen, Jan van Riebeeck, Amsterdam, 1912, bls. 82.) [92] Johan Nieuhof in sy Zee- en lantreize door Oost-Indien (Amsterdam, 1682) verhaal ook hierdie anekdote en voeg daarby: „De Horen wort noch aen de Kaep in het fort bewaert en daer uit bijwijle de gesontheit gedronken.” (bls. 7). [93] Luipaard, of tier. [94] Rijckloff van Goens, die ouere, Ekstra-ordinaris Raad en later (1678) goewerneur-generaal van Indië. [95] Die sieketrooster Willem Barentz. Wijlant. [96] Die gewig van die ou-Hollandse pond was 494 gram as teenoor 453.6 gram vir ’n moderne Engelse pond. [97] Iets groter as die Engelse voet; die Rynlandse of Suid-Hollandse voet = 0.314 meter, die Engelse voet = 0.305 meter. [98] Reaal = ’n Spaanse silwermunt wat ook koers gehad het in die gebied van die O.I.K.; die waarde van hierdie reaal is gereken op 8 skellings of 48 stuiwers. [99] Die Hoornwerk was ’n buitewerk by die ingang van die fort, wat uit twee halwe bastions of bolwerke bestaan het. Sien planne van Van Riebeeck se fort, blss. 90 en 122 van Godée-Molsbergen, Jan van Riebeeck. [100] Hierdie slawe (166 in getal) was ’n maand tevore aan die Kaap aan land gesit deur die Kompanjieskip Amersfoort. Die bemanning het hulle buit gemaak op ’n Portugese slaweskip wat hulle op die kus van Angola ingeruil het. Dit was die eerste aansienlike klomp slawe wat aan die Kaan ingevoer is. [101] Swaer van Van Riebeeck en opvolger van Wijlant, wat in 1656 na Batawië oorgeplaas is. [102] Die Gorachouquas, of Tabakdiewe, soos die Hollanders hulle genoem het, (onder kaptein Choro) was saam met die Goringhaiquas, of Saldanhars, of Kaapmans (onder kaptein Gogosoa, „de vette kaptein”) die vernaamste Hottentot-stamme wat hulle in die onmiddellike omgewing van die Fort en in die Kaapse Skiereiland opgehou het. Daar was ook nog die Goringhaikonas, of Strandlopers, of Watermans, (onder „kaptein” Autohoemao, of Herry), maar hulle was maar ’n armoedige, onaansienlike klompie van omtrent vyftig siele.—Die besoek van Choro, hoof van die Gorachouquas, en van Soesoa, hoof van die Chainouquas, wat toe nog ten noorde van die Bergrivier rondgeswerf het, vind plaas ná die beëindiging van die eerste Hottentot-oorlog (1659–60) en die vredesluiting in April 1660. [103] Lokje, of mokje = ’n bekertjie. Dapper (Naukeurige Beschryvinge der Afrikaensche Gewesten, Amsterdam, 1660, bls. 630) spreek in verband met hierdie episode van „een gansche Baly vol brandewijn met een houte kopje daar in.” [104] Dapper (op. cit., t.a.p.) gee die volgende aanvullende besonderhede, wat aan skilderagtigheid vir dié van Van Riebeeck seker nie moet onderdoen nie: „Wanneer den mannen het hooft begon te draien en de benen te waggelen, dikwils met vallen ter neder op d’ aerde, wierden ’er omtrent twee of drie-hondert stukjes tabaks, elk van een duim breet, bij handen vol te grabbel gesmeten, waer op onder hen zulk een groot getier en geschreeu ontstont, datze het gehoor bijna verdoofden en het geluit den ooren naulix verdraghelijk was; desgelijx bedreven zij geen minder gewelt wanneer daer na het zelffte met broot gedaen wiert. Na het eindigen van al deze grabbelingen, ging het bij hen, wanneer zij gansch vol gedronken, en de hersenen met den wijn bestoven waeren, geduurigh op een danzen en springen, met zonderlinge grepen en op een vreemde wijze, bijna even eens gelijk de bakkers hier te lande hun deegh met de voeten in den troch bewerken, te weten al stampend nu met d’ een en dan met d’ andere voet, met uitstekende billen en het hooft al hangende geduurigh na d’ aerde, op een zelve zijde. Geen minder vrolyckheit bedreven de vrouwen geduurende het dansen der mannen, met klappen in de handen en geduurigh een zang van ha, ho, ho, ho, wel twee uuren aen den anderen te zingen.” [105] Soesoa was toe al baie oud, en sy seun Goeboe het feitlik in sy plaas regeer. [106] Die Chobona, of Choboqua, of Cabuners, ’n „swaerte natie” (Kaffers), wat veronderstel is die inwoners te wees van die fabelagtige ryk van Monomotapa „van waar de Portugeesen in Mosambicque al haer gout crijgen” (Van Riebeeck se Dagverhaal, Deel 3, Uitg. Historisch Genootschap van Utrecht, No. 59, bls. 447). Ses weke later sal Van Riebeeck ’n landtog uitstuur onder adelbors Jan Danckaert (12 November 1660–20 Januarie 1661) met die spesiale opdrag om die pad na die goudland te verken en handelsbetrekkinge met die „Monomotapers” aan te knoop en also o.a. die Portugese die voet dwars te sit: „Ende is oocq ’t gevoelen vastelijcq, dat de natie vermits der Portugeese heerse regeringe, tot onsen vredigen ommegangh wel genegen gevonden sullen worden” (Van Riebeeck se Dagverhaal, t.a.p.). Die tog het op ’n totale mislukking uitgeloop; veel verder as die Olinfantsrivier het die reisigers nie gekom nie. [107] Die Cochoquas, of die Rechte Saldanhars, soos die Dagverhaal hulle dikwels noem, het toe hulle krale gehad in die buurt van Saldanhabaai. Hulle was verdeel in twee groepe—die een onder die byna honderdjarige Oedasoa, aan die benedeloop van die Bergrivier, en die ander onder Gonnema aan die Klein-Bergrivier. Oedasoa was kaptein oor die talrykste trop en is beskou as die „opperheer” oor al die Cochoquas. [108] Hoepen = gladde ringe. [109] ’n Mingel, of mengel, ’n ou-Hollandse inhoudsmaet = 1.21 lieter. [110] Vergaderplek. [111] Die volledige tietel is: Lust-Hof der Huwelyken, behelsende verscheyde seldsame Ceremonien en plechtigheden, die voor desen bij verscheyde Natien en Volckeren soo in Asia, Europa, Africa als America in gebruik zijn geweest, als wel die voor meerendeel noch hedendaags gebruykt ende onderhouden, naeuwkeurigh, soo uyt oude als nieuwe schrijvers bij een vergadert door P. de Neyn Rechtsgeleerde, voor desen gewesene Fiscael in dienst der E. E. Oost-Indische Compagnie aen Cabo de Boa Esperance, mitsgaders desselfs Vrolycke Uyren, uyt verscheyde soorten van mengel-dichten bestaande. Amsterdam, 1697. [112] Kopie-Dagregister, 1674–76 (Kaapse argief, No. 270), bls. 56. [113] Die skrywer bedoel seker Tielman Hendriks, wat in die monsterrolle (Kaapse argief, No. 945) voorkom as meesterkneg en sedert 1661 as „vrijlandbouwer.” [114] Hans Ras, vroeër soldaat in diens van die Kompanjie en sedert 1658 vryburger aan die Kaap. [115] Dit was Wouter Cornelisz. Mostaert, uitgekom as Kompanjie-soldaat, en een van die allereerste vryburgers aan die Kaap (1657); as een van die invloedrykste lede van die jong samelewing het hy die ampte van burgerraad, burgerluitenant en ouderling aan die Kaap beklee. [116] Hierdie jagtog is onderneem deur die burgers „om eenige groff wildt ten behoeve haerer familien te schieten,” en hulle was „met ons (die regering syne) consent int lant vertrocken.” Leibbrandt (Precis of the Archives, Journal, 1671–74 and 1676, bls. 140) vertaal dus verkeerd waar hy spreek van „eight of our burghers, who, without permission, had gone up to shoot some large game for the needs of their families.” [117] Die skrywer bedoel seker die Goringhaiquas, wat soms ook die naam van Gonjemans gekry het. Die eintlike Gonjemans was ’n tak van die Cochoquas en is deur die Hollanders so genoem na hulle hoof Gonnema, of die Swart Kaptein. Gonnema se krale was toe in die buurt van Riebeekskasteel en Vier-en-twintig-Riviere. [118] Hierdie verhaal word bevestig deur die Dagregister, Ao. 1672–73, (Kaapse argief, No. 269), onder datum 29 Junie 1673, 10 Julie 1673 en volg. Die Dagregister gee egter geen besonderhede nie, o.a. geen enkele van die name van die burgers wat in die hinderlaag van die Gonjemans geval het nie. Die regering het onmiddellik ’n strafekspediesie teen die Gonjemans uitgestuur onder vaandrig Jer. Cruse en burgerluitenent Elbert Diemer. (Sien Dagregister, 11 Julie 1673). Kort ná hulle vertrek kom die tyding dat die vyandelike Hottentotte ’n nuwe moord gepleeg het en gedurende ’n aanval op die Kompanjiepos aan die Saldanhabaai hulle korporaal Dirk van der Heerengraaf, ’n soldaat en twee koloniste om die lewe gebring het. Versterkinge word nou gestuur, maar die kommando het daar nie in geslaag nie om, soos die opdrag gelui het, die „geweldinaers” met wortel en tak uit te roei, „sonder ijets dat mannelick is te verschoonen.” (Resolutie van die Politieke Raad, Kaapse Argief, 14 Julie 1673). Die vyand het ontsnap in die berge, en Jer. Cruse moes vir hom tevrede stel met die buitmaak van ’n taamlike klomp vee: 800 beeste en 900 skape. (Sien Dagregister, 25 Julie 1673). [119] Op 20 Augustus 1673. [120] Die Dagregister, onder datum 20 Augustus 1673, beskryf as volg die blydskap van die Hottentotte oor die toelating om self die strafgereg uit te voer: „Niet so haast was dese permissie uytgesproken, off alle de Hottentots tot een getal van meer als 100 personen bij een gecomen en van verwoedtheijt niet langer haere bittere vijantschap connende beteugelen, begonnen over luyd te schreuwen: Sla doot, die honden, slaa doot, vervolgende dese thoon met sulcken gejuich en vreesselijc getier als off bereits alle haere vijanden in’t voetsant gebragt wesende, daer over quamen zeegepraalen, yeder van hun sig onder des met een braave kneppel versiende en de traditie der gecondemneerdens met ongeduld affwachtende.” [121] Hoorn-werk, sien voetnoot (1) bls. 93. [122] Nie korrek nie. Luitenant Jan Coon was aan die hoof van die klein leërmag wat op 12 Januarie 1673 onder opperbevel van kommandeur De Geus Sint-Helena van die Engelse geneem het en met 100 soldate in besit van die eiland agtergelaat is. Theal verhaal dat hy ’n paar weke daarna oorlede is. Hy kon dus in Augustus 1673 nie in die Kasteel aan die Kaap gewoon het nie. [123] Die Dagregister, 20 Aug. 1673, spreek van „meer als 100 personen.” [124] Die burgers was ook vyftig in getal. (Kopie-Dagregister, Ao. 1674–76, Kaapse argief, No. 270, bls. 69.) [125] Die skrywer spreek hier van die twede veldtog „teen die rebellerende Gonnema’s Africanen,” maar hy verwar klaarblyklik sekere besonderhede van die eerste een (Julie 1673) met dié van die twede (end Maart en begin April 1674). Beide ekspediesies het onder die opperbevel van vaandrig Jeronymus Cruse gestaan; maar terwyl in 1673 die burgers aangevoer was deur Elbert Diemer, is dit in 1674 Wouter Mostaert wat as burgerluitenant saamgegaan het. (Sien Dagregister, 14 Julie en 25 Julie 1673 en 26 Maart 1674.) [126] Volgens die Dagregister is geen enkel vryman gekwes nie; wel ’n Hottentot, wat gesterf het aan die gevolge van ’n asgaaisteek wat ’n neef van hom vir hom per ongeluk toegebring het. (Kopie-Dagregister, 1674–76, No. 270, bls 78.) [127] ’n Bietjie oordrewe; die rapport van Jer. Cruse spreek van 800 beeste en 4,000 skape. (Kopie-Dagregister, 1674–76, bls. 79.) [128] Klaas, of Dorha, hoof van die Soeswas, ’n stam van die Chainouqua-Hottentotte. (Sien hierbo, blss. 94 en 96.) Sy aartsvyand was Koopman, die hoof van ’n ander tak van die Soeswas. [129] Kuiper, of Dack’key, ’n kaptein van die Goringhaiquas, of Kaapmans. Dit is hy wat in Mei 1672 die gebied van Hottentots-Holland aan die Kompanjie verkoop het, en ’n verbond van vriendskap met die goewerneur gesluit het. [130] Schacher, of Osinghkamma, of Manckhagou, ’n ander kaptein van die Kaapmans en seun van Gogosoa. In April 1672 het hy van sy kant die Kaapse distrik en Saldanhabaai aan die Kompanjie verkoop en ’n soortgelyke verbond as dié van Kuiper met die regering aangegaan. Die krale van Schacher en Kuiper was toe geleë tussen die Tygerberge en die Stink-Rivier. [131] Houtebeen se kraal was in 1669 naby Schacher syne. (Sien Kopie-Dagregister, 1667–70, Kaapse argief, No. 267, bls. 473.) [132] Die Dagregister maak alleen melding van Kuiper en Schacher. [133] Van tijen, tijde, getijd = begin, aan die werk gaan. [134] Die hakke. [135] Palingvelle. [136] Die Dagregister, 20 Aug. 1673, voeg hier nog aan toe: „Dese tragedie, g’eyndigt en middelerwijl de son van d’ aerdkloot verhuijst wesende, wierde aen de Hottentots die dit schouwspel hadden helpen volvoeren een soopje aracq en wat tabacq vereert en daermede gedimitteert.” In die joernaal van kommissaris-generaal Hendrik Adriaan van Rheede (Kaapse argief, No. 703, blss. 58–59) word onder datum 27 April 1685 ’n beskrywing gegee van ’n soortgelyke teregstelling. Vier Hottentotte wat ’n Hollandse kneg van ’n vryburger vermoor het, word, ná veroordeling deur die Raad van Justiesie, aan hul stamgenote oorgelewer om die vonnis te voltrek: „Vrijdach den 27en de gevangene Hottentots door den Raed van Justitie ter plaetse gebragt zijnde daer men gewoon is, de sententie eerst gelesen zijnde, waren aldaer d’ inlandsche opperhoofden en veel volck dewelcken uyt den hoop eenige commandeerden, die met geen ander geweer als die stocken, daer gemenelyck mede gaen, niet dicker als een grooten duym en omtrent drie voet lang, dese misdadigers om hals bragten daer mede slaende in den neck, dat eenige van de eerste slag dood vielen, doch andere wierden meer gemartelt, na welck de lichamen boven op de Sandduynen wierden opgehangen, tot afschrick van anderen; men remarqueerden aen die gansche natie een melancolie buyvten haer gewoonten desen geheelen dagh.” [137] In Beschrijving van Oud en Nieuw Oost-Indien. Deel V, 2de stuk. [138] Die Goede Hoop was oorspronklik ’n Franse skip met die naam van Normande, wat in Maart 1689 saam met die Coche op die Franse buitgemaak is in Tafelbaai, ná ontvangs van die nuus dat oorlog uitgebreek het tussen die Verenigde Nederlande en Frankryk. Die Coche is toe omgedoop in Afrika, en die Normande in die Goede Hoop. [139] In die betekenis van „moed”. [140] Offisier van laagste rang aan boord ’n skip van die O.I.K. [141] Sorde of sjorde. [142] Sterk tou wat gewoonlik gebruik geword is om die seile na die wind te sit. [143] Die Dagverhaal vertel hoe die goewerneur Simon van der Stel persoonlik die leiding geneem het van die reddings- en die noodlenigingswerk. Hy het ’n tent laat opslaan aan die strand, en hy het daar vyf dae lank gebly sonder om na die kasteel terug te keer (5 tot 9 Junie). Daarna het hy alles laat doen wat moontlik was, om die skepe van die Kompanjie te red, maar sonder om in sy pogings te slaag. Ook die Engelse skip Orange is deur die branders spoedig aan stukke geslaan (sien Kopie-Dagregister, 1689–1692, Kaapse argief, No. 280, blss. 819, 848, 988, 1079). [144] Hierdie officiële erkenning van die heldhaftige daad van Jochem Willemszoon is te vind in die Uitgaande Brieven, 1691–92 (Kaapse argief, No. 756), blss. 358–9. [145] Die kamer van Hoorn en Enkhuizen, of van die Noorder-kwartier, een van die ses kamers waaruit die Nederlandse Oos-Indiese Kompanjie bestaan het. [146] De Vlieter, ’n vaarwater in die Suidersee, tussen die twee sandplate Lutjeswaard en Het Breezand. [147] Beide is hawens aan die Noordwestelike punt van Noord-Holland, reg teenoor die eiland Texel. [148] Gajoot, of galjoot = ’n ondiepe seeskip met plat bodem, deels oorlogskip en deels vragskip. [149] D.i. skepe wat gevaar het op die kus van Guinea (waar die Hollandse Wes-Indiese Kompanjie toe verskeie handelsposte besit het), op die kus van Suriname, ’n deel van die Guyana-gebied (wat eweneens behoor het aan die Wes-Indiese Kompanjie, sedert 1667) en op Lissabon. [150] D.i. hulle vaar as een vloot. [151] ’n Lang tou wat dien om die uitwerp of ophaal van die anker te reguleer. [152] Die twede seil van onder aan gereken. [153] Die see-engte tussen die noordkus van Noord-Holland en die eiland Texel. [154] Die vlote van die O.I.K. het altyd rondom die noordkus van Skotland geseil. [155] Met saamgevoude of opgerolde seile en skuinsgesitte dwarsmaste vaar, met die doel om aan die wind nie so veel vat op die tuig te gee nie. [156] ’n Windjie wat die bakstag, d.i. die dik toue aan die voorkant van die skip, styf doen staan. [157] Fair Isle, tussen die Orkney- en die Shetland-eilande. [158] Rockall-eiland, noordwes van die Hebriede. [159] Santiago, een van die Kaap-Verdiese eilande. [160] Abrolhos, rots- en sandbanke op die kus van Brasilië tussen Bahia en Rio de Janeiro. Portugees abrolhos beteken „dorings,” „voetangels,” „gevaarlike plek.” Die riwwe het groot gevaar vir die seevaart opgelewer, en die volksetimologie het in die Portugese woord die betekenis gelê van „maak oop die oë” (abre olhos), „pas op.” [161] Travaat = plotselinge windvlaag met swaar reent, uit Port. travado. [162] Dwarsbalk aan die agterste mas. [163] Dwarsbalk aan die middelmas. [164] Sien hierbo, bls. 125. [165] Reen = meervoud van „ree” of „ra” (sien bls. 57). Volgens ’n mededeling van dr. J. M. L. Franken was dit ’n gewoonte om, as daar ’n seegeveg op bande was, die ra’s of seilhoute met kettings aan die maste te laat vasmaak, daar anders die toue miskien kon weggeskiet word en die seile daardeur op die dek val. Die Ordre voor de Schepen van Oorlogh wat ons vind in Nic. Witsen, Aloude en hedendaegsche Scheepsbouw en Bestier (Commelijn, Amsterdam, 1671), bls. 386, noem ook op, onder die voorbereidende maatreëls wat moet geneem word in geval van ’n seeslag: „Alle de raes met kettings te vangen.” [166] Holland was toe in oorlog met Frankryk (die oorlog van die Augburgse Liega, 1688–97), en ’n aanval deur ’n Franse kaper was dus gedurig te vrees. [167] Sien hierbo, bls. 134, aant. 4. [168] Dat julle die rigting van die see neem, van die kus af. [169] Die groot ra = die ra aan die groot mas of middelmas. Die fokkera = die ra van die onderste seil aan die voormas. [170] Die twede seil aan die voormas. [171] Oprol en met sogenaamde beslaglyne aan die ra vasbind. [172] ’n Seil aan die voorstewe, wat meestal onder aan die boegspriet (skuinsliggende kort voormas) vasgemaak was. [173] In die Uitgaande Brieven, 14 April 1694 (Kaapse argief, No. 757), word hy „Jacobs Lope” genoem. [174] Schieman, ’n onder-offisier wat die toesig het op die seil- en touwerk van die voorskip. [175] Die assistent van die prowiandmeester. [176] Vermoedelik dieselfde persoon as die „varsebalie,” ’n matroos wat daarvoor moes sôre dat die kos en veral die soetwater vars bly of weer vars gemaak word. [177] Twee en ’n half uur. [178] In die verklaring van L. Thijsz. wat voorkom in die Uitgaande Brieven (Kaapse argief, No. 757, 14 April 1694) word vermeld dat hulle vir Philip Warlo agtergelaat het „kruijpende hem de wormen uijt sijn benen.” [179] Afskorting agter in die skuit, waar een en ander kan gebêre word. [180] Klein ankertjies met vier of vyf arms en sonder ankerstok. [181] Kersbosbessies? [182] Let op die vorm „vogel-struyssen” en nie „struys-vogels” nie. Sien ook hierbo (bls. 141) „bottel” in plaas van „fles”. [183] Hollands, Hollander. [184] Dit was ’n klein kraaltjie van ag hutte (sien Uitgaande Brieven, 14 April 1694). [185] Finkelwortels? [186] Namakwas? Hulle het baarde gehad, maar nie lang baarde nie. [187] Daar is nie ’n rivier nie, maar vermoedelik het L. Thijsz. die nou geul van die Saldanhabaai teenoor die Kompanjie-pos vir die mond van ’n rivier geneem. [188] Die Dageraet. [189] Hanebolten, of lisdodden, ’n soort van Typha—ons Afrikaanse papkuil. [190] Wapens. [191] Kralen—van Port. corrál of currál. [192] Dun, droë takkies. [193] Die Dageraet was toentertyd die slaweskip van die Kaap. Die Amy was ’n klein Engelse rowerskippie wat die Kaapse regering ’n tyd gelede (Mei 1693) buitgemaak het in die Saldanha-baai. [194] Waarskynlik die anker los kap. Ons tref hierdie uitdrukking in geen enkele woordeboek of vakkundige werk aan nie. Ons meen, egter, lins of luns (Afr. luns of steker, vgl. ook lunsriem) te moet vereenselwig met die sogenaamde „karveelnagel”, houtpen in die dwarsbalk van die beting (d.w.s. die toestel wat dien om die anker aan vas te lê). Die tou word om die „karveelnagel” geslaan, sodat hy nie kan afglip nie. Vgl. in hierdie selfde betekenis die Eng. seemansterm „linch-pin”. [195] Eén mutsje = 1⁄10 van ’n pint. [196] Wag van middernag tot vieruur. [197] Die onderste ra-seil van die voorste mas, of fokmas. [198] Geien = die seile met toue inkort om die windvang te verminder. [199] Ses glase, of ses sandlopers, waarvan die uitloop ’n halfuur elk geduur het. Dit beteken dus om drie-uur snags. [200] Vieren = die tou laat uitloop. [201] Ree vir ra. [202] Beetingh = sterk yster- of houttoestel in die vorm van ’n galg, waaraan die kettings of kabels vasgelê word ná die uitwerp van die anker. [203] ’n Samestel van toue en katrolle wat gebruik word om groot gewigte op te tel. [204] Half-deck = die een helfte van die s.g. koebrugsdek, d.i. die onderste dek van die skip. [205] Die verblyfplaas van stuurmanne en laer offisiere. [206] ’n Sterk seildoek wat oor die dek gespan word („awning”). [207] Houtblokke, of weerhake, waarin ’n mas of ’n skuit vasgesit word. [208] Twede kanonnier of assistent van die konstabel, die opsigter van die geskut. [209] Die bandiete van Robbeneiland. Die skipbreuk het inderdaad plaasgevind op die westelike hoek van daardie eiland (sien Uitgaande brieven, Kaapse argief, No. 757, 9 Febr. 1694). [210] Afgesien van die Kompanjie-slawe was daar in 1708 reeds 1,147 manlike en vroulike meerderjarige slawe in die besit van die burgers, teenoor 798 manlike en vroulike meerderjarige koloniste. [211] Ons reproduceer die teks van die eerste Hollandse uitgawe van 1727, gedruk in Amsterdam in twee groot foliante, ’n vertaling van die oorspronklike Duitse werk wat onder die tietel van Caput Bonae Spei Hodiernum in Neurenberg verskyn het in die jaar 1719. [212] End September of begin Oktober 1707 volgens Dagregister, Ao. 1707–1708 (verbatim afskrif, Kaapse argief, No. 293), bls. 391. [213] Hulle voorneme was „om na Madagascar te reijsen” (Dagregister, Ao. 1707–1708, t.a.p.). [214] Die drosters was: Augustijn van Batavia, oud 21 of 22; Titus en Aron van Coutchin, oud 35 of 36 en 10 of 11 („Klein Aron”); Marie van Bengalen („Klein Marie”), 20 of 21, slavin van burger Hendrik Meyboom; Anthony van Bengalen, 30 jaar, slaaf van burger Frederick van der Lind; Aron van Coutchin, („Groot Aron”), slaaf van Matthijs Wigmann; Jannetje van de Caab, oud 16 of 17, slavin van Elias Kina, assistent in die Soldykantoor van die Kompanjie. Die „koning” was Augustijn, die „koningin” was Groot Marie (Dagregister, Ao. 1707–8, blss. 388 en 399). [215] Dit is onjuis: die skaapwagter was ’n slaaf van ’n sekere Johannes Heuffke. (Sien Dagregister, Ao. 1707–8, bls. 391). [216] Valentijn, op. cit., bls. 42, spreek van keldermeester Jacobus de Wit. [217] Net soos die slaaf van Heuffke is hom ’n prop in die mond gesteek en daarna die keel afgesny. (Dagverhaal, Ao. 1707–8, bls. 394). [218] Hulle het hom ook die linkerhand en die vlees rondom die heup afgesny; toe het hulle hom met die kolf van sy geweer pap en stukkend geslaan en die parte uit mekaar in die veld gegooi, met die doel om die identiteit van die slagoffer te verberg en dit te doen voorkom asof hy deur ’n wilde dier versleur geword is. (Sien Dagregister, Ao. 1707–8, bls. 395.) [219] Die verhaal van hierdie kordaatstuk is ’n tiepiese voorbeeld van Kolbe se liggelowigheid. Dit is waarskynlik somar ’n opgesmukte storie wat in daardie tyd die rondte gedoen het en wat die skrywer sonder enige verder ondersoek aangeneem het. Dit was nie een man allenig wat die klomp gearresteer het nie, maar „’s Compagnies posthouders en eenige Hottentots,” soos die Dagregister vir ons meedeel. (Sien Ao. 1707–8, bls. 396.) [220] Dit moet vier wees (sien Dagregister, Ao. 1707–8, bls. 399.) [221] Bedoel word „Klein Aron,” toe 10 of 11 jaar oud. [222] Dit was Moses van Bengalen, ’n slaaf wat vroeër aan die sekunde Samuel Elsevier behoor het, maar toe in diens was van vryburger Hendrik Eksteen. Sien originele Dagregister, Ao. 1712 (Kaapse argief, No. 296), bls. 90. [223] Hy wou wraak geneem het op twee slawe, Pieter en Rantong, wat vroeër saam met hom op Elsenburg gewerk het en aan wie hy die skuld gegee het dat hy verkoop geword is aan Hendrik Eksteen—’n verkoop waarby hy sy klein besittings moes agterlaat. Hy het dan ook nie die woonhuis aan brand gesteek nie, maar die wynkelder en die wamakershuis, waar hy vermoed het dat Pieter en Rantong respektieflik geslaap het. (Dagregister, Ao. 1712, blss. 90 en volg.) [224] Die Ed. Agtb. Raad van Justiesie het vir hom op 2 Junie 1712 veroordeel om „gebragt te werden ter plaatse daar men alhier gewoon is crimineele sententien te executeeren, aldaar de scherpregter overgelevert zijnde, over eind staande met een ketting aan een paal gebonden, alsoo levendig verbrand te worden, zullende het restant van ’t doode gebrande lighaam, naar ’t buiten geregt werden gebragt, aldaar met een ijsere pot boven ’t hooft denoteerende de brandstigter, op een rat gestelt, en zoo lange te blijven sitten, totdat door de lugt en vogelen des hemels zal zyn verteert cum expensis.” Sien Dagregister, Ao. 1711–14 (Kaapse argief, No. 297), bls. 97. [225] Johann Wilhelm Vogel, Zehen Jährige Ost-Indianische Reise Beschreibung, waarvan die eerste uitgawe verskyn is in Frankfort in 1690, die twede in Altenburg in 1716. [226] Raak-hom-stok? [227] Hier in die algemene betekenis van verdedigingswapen. [228] Liste, streke. [229] Interessant is dit om met hierdie beskrywing dié te vergelyk van kommissaris-generaal H. A. van Rheede, wat voorkom in sy joernaal opgestel gedurend sy verblyf aan die Kaap in 1685, onder datum 24 April: „Nae den middagh quamen de Capitijnen oft overstens der inlanders in het Casteel met veel volck, oud, jongh, vrouwen en kinderen; uyt dien hoop wierden ontrent dartigh jongelingen uytgesogt die haer in tween verdelende ontrent 50 roeden van en tegen malkanderen aanstelden, hebbende ider een stuck van een brandhout of tack van een boom sonder onderscheyt regt, krom of met tacken, met de welcke ter weder zijden, soo fel en gewis op malkanderen wierpen, men sich over de vaerdigheyt, grote force en sekerheyt als over de behendigheyt en raddigheyt om die te ontwijken en af te keeren most verwonderen, doende blijken alsoo grooten konst in wel te offenceren als defenderen, makende soo evenmatige bewegingh met alle de ledematen van het lighaem, zulcx niet en geschiede in het wilde en na iders sinnelijckheyt, maer nae een vasten regul, nae welck zij dese oefeningh als op een schermschool in orde hebben geleert; en dewijle dese soo fel vliegende houten, soo niet en konden werden gemyd en daar een stock, die een ider van haer in de linckerhandt hadt, afgekeert, of daer wiert te met imandt van d’ een of andere parthye geraeckt, en dat zij te saemen bevorens een weynigh brandewijn hadden gedroncken, soo wierden dese strijdende partijen soo tegen den anderen verhit, het yok ernst wordende, niet meer malkanderen mijdende, soo vinnigh wierpen om te raeken, dat haere overstens en oudste, die tot daer en toe stil hadden sitten toesien, dien strydenden hoop met gewelt en authoriteyt van een mosten scheyden.” (Joernaal van Van Rheede, Kaapse argief, No. 703, blss. 49 en 50.) [230] Sien ’n vergelyking van die twee tekste in Leo Fouché se uitgawe van die Dagboek van Adam Tas, blss. 336–340. [231] Die teks wat ons hier gee, is dié van Valentijn in sy Beschryvinge van de Kaap der Goede Hoope (Oud- en Nieuw Oost-Indiën, 5de deel, 2de stuk). Die origineel berus op die Ryksargief in Den Haag. Soos ons hierbo aangedui het, is daar belangrike verskille tussen die oorspronklike teks en dié van Valentijn, wat sy afskrif seker van Willem Adriaen verkry het; maar die afwykinge en leemtes wat in die lesing van Valentijn voorkom, het alleen betrekking op die veeruil met die Hottentotte. Dit affekteer nie die ander dele nie, waaronder die uittreksel wat ons laat volg, wat trou met die origineel ooreenstem. [232] bors. [233] Jan Harmanszoon Potgieter, vryburger en wagmeester van die burgerkawallerie van Stellenbosch. *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UIT OU REISBESKRYWINGE: DAGVERHALE EN ANDER LETTERKUNDIGE BRONNE OOR DIE KAAP *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

Boesman-Stories, Deel 4. Gemengde Vertellings, mees van 'n Awontuurlike Aard

Von Wielligh, G. R. (Gideon Retief)

Wielligh, Gideon Retief von

https://af.wikipedia.org/wiki/G.R._von_Wielligh

af

2021-03-02 00:00:00

The Project Gutenberg eBook of Boesman-Stories, Deel 4. Gemengde Vertellings, mees van 'n Awontuurlike Aard This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Boesman-Stories, Deel 4. Gemengde Vertellings, mees van 'n Awontuurlike Aard Author: G. R. Von Wielligh Illustrator: H. A. Aschenborn Release date: March 2, 2021 [eBook #64676] Language: Afrikaans *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK BOESMAN-STORIES, DEEL 4. GEMENGDE VERTELLINGS, MEES VAN 'N AWONTUURLIKE AARD *** BOESMAN-STORIES. Deel IV. GEMENGDE VERTELLINGS, MEES VAN 'N AWONTUURLIKE AARD. DEUR G. R. VON WIELLIGH. Geillustreer deur H. ANT. ASCHENBORN, Stellenbosch. ALLE REGTE VOORBEHOU. DE NATIONALE PERS. BEPERKT. Drukkers en Uitgewers. Kaapstad, Stellenbosch, Bloemfontein en Pietermaritzburg. 1921. INHOUD. No. Bladsy. 'n Paar Woorde vooraf i-iii 76. 'n Onverwagte ontmoeting 1 77. Onwetend sondig, en wat daarop volg 9 78. As 'n Boesman weer wild word 15 79. Op 'n Skiettog, en wat daar te sien was 23 80. Nog meer oor die Skiettog 31 81. 'n Kommando teen Boesmans 37 82. Hoe daardie Veldtog geëindig het 43 83. Die Wraak van 'n Boesman 51 84. Boesmans by Chrissiesmeer 61 85. Kalmte in gevaar is die beste Raadsman 67 86. Veg Boesmans ook onder mekaar? 75 87. Die verkeerde Volstruis 81 88. Staan tot die Dood toe 93 89. Vryheid--die grootste Ideaal 101 90. Liewers Sterwe as Oorgee 111 91. Die Wreedheid van Boesmans 119 92. Boesmans in die Breekwater 127 93. Uit die Breekwater huis-toe 133 94. 'n Boesman-Weeskind 139 95. Die Krag van Bygeloof 149 96. Nog meer oor Bygeloof 157 97. 'n Boesman se Opvoeding 163 98. Hoe 'n Tier baas gespeel het 171 99. Twee verwante Stories 181 100. Uit die bek van 'n Krokodil ontsnap 187 'N PAAR WOORDE VOORAF. Met Boesman-Stories het ons eers die leser 'n kykie in die hart en gemoed van die Boesman laat werp. Hierdeur het ons kennis gemaak met sy manier van dink, wat sy begrip van lewe is, en ook in hoever hy hom in afgetrokke denkbeelde kan verdiep. Toe het ons nader na sy aandvuurtjie gestap, om na sy stories, die vrug van sy skeppingskrag, te luister. Daarna het ons getrag om hom voor te stel soos hy deur die bril van die beskawing gadegeslaan word. En nou in Deel IV bring ons hom op die toneel om te toon watter rol hy in die hedendaagse beskawing speel. Ons kry hier met die voorhistoriese mens te doen. Sou vandag in Europa 'n klompie van die ou geslag uit die steentydperk verskyn, let dan op watter ophef oor hulle sal gemaak word. Geleerdes van alle kante sal toestroom om kennis met die voorgeslag te maak. Hulle sal praatmasjiene meebring om die taal op plate te bewaar. Hulle sal hard probeer om die taal te leer, en hulle sal dié soort mense meer vrae stel as wat hul kan beantwoord. Wel, hier in Suid-Afrika het ons onder ons vandag nog 'n menseras uit die steenperiode, en min aandag word aan hulle deur die geleerde wêreld bestee. Ja, eendag sal die nageslag ons, die teenswoordige geslag, vir hierdie nalatigheid met reg grootliks blameer. Ons persoonlik het daarna gestreef om materiaal byeen te bring om die Boesman in elke opsig van sy maatskaplike bestaan voor te stel. Ons het getrag aangrypende voorbeelde uit sy lewe te verskaf om kennis te maak met sy manier van dink, redeneer, ook sy doen en late, en om 'n idee te kry van watter nut of onnut hy in die hedendaagse maatskappy is. Met ander woorde, ons het gepoog die teenswoordige en toekomstige leser in aanraking te bring met die Boesman wat leef--al is hy reeds lankal gestorwe. Deur sy geskiedenis, sy kuns en sy taal te bestudeer, kry ons slegs 'n lewenslose portret van hom; maar om na sy vertellings te luister, sit ons in sy geselskap, en ons ore drink ieder woord van sy lippe op--al is daardie lippe reeds vir eeue tot stof vervorm. In ons verbeelding sien ons 'n lewendige wese op wie se aangesig noodlot sy stempel van plesier en onbesorgdheid diep afgedruk het. Die geskiedenis is slegs 'n koue standbeeld wat ons kom vertel dat daar êrens so 'n nasie gelewe het, dat Afrika uit die pad van Europa en Asië gelê het; en weens sy woestyne was Afrika nooit die Nabothswyngaard van hebsugtige nasies nie. Om hierdie rede was die Boesman vry om na eie goeddunke te handel en te wandel. Hy is nooit oorwin geword nie, maar wel stelselmatig verdrywe en uitgeroei. Die geskiedenis vind hierdeur 'n verklaring van hoe 'n ou geslag uit die steentydperk deur al die eeue onveranderd, onbeskaaf, sonder 'n steek verder te ontwikkel as wat hulle stamvaders vir duisende jare terug was, gebly het, terwyl in die geval van ander volkere die monumente van die beskawing van die gryse verlede verkrummel het en die son van die Verligte Eeue reeds vir 'n lang tydvak hoog aan ons hemel skitter. Hoe belangwekkend dit alles is om te weet, ons het slegs 'n koue standbeeld van hierdie dwergras voor ons, terwyl aan die ander kant hulle volksvertellings ons met 'n lewendige ras in aanraking bring. Wel, wat Boesman-Stories vir die teenswoordige betref, word hul deur die gros van ons lesers bejeën as bloot vermaak vir kinders. Dat dit so mag wees! Dan is ons oor hierdie feit baie voldaan, omdat dit ons die versekering gee dat ons meehelp om aan ons opgroeiende geslag genotvolle uurtjies te verskaf. Daarom het ons eenvoudige taal gekies. Maar daar sal gewis 'n tyd aanbreek dat nie alleen kinders nie, maar meer as kinders hulle ore sal hou teen die blaaie van Boesman-Stories om te luister na sprokies en vertellings asof die woorde direk en duidelik afkomstig is van die oorspronklike lippe wat hul vertel het. Die Skrywer. Kafferstad, Hendrina, Tvl., 24 Oktober 1919. Stories No. 1 tot No. 25 is in Deel I gepubliseer; No. 26 tot No. 50 in Deel II; No. 51 tot No. 75 in Deel III; en No. 76 tot No. 100 word in hierdie Deel gepubliseer. NO. 76. 'N ONVERWAGTE ONTMOETING. OPMEKINGS:--Ons gee 'n kort beskrywing vooraf van die geaardheid van 'n leeu, waardeur die eintlike verhaal beter sal begryp word. Die leeu is 'n roofdier wat jag en sy kos soek as dit donker is; oordags verkies hy om te slaap en sal dan nie somar iets aanrand nie--of soiets moet skielik op sy lyf afkom, en dan nog oorweeg hy sy posiesie goed eer hy tot die aanval oorgaan. 'n Mens hoor hom selde gedurende die dag brul. Eenmaal het ons hom met sononder in noordelike Swasieland hoor brul, en 'n ander maal om tienuur voormiddag ná ons die vorige dag een van sy kleintjies gevang het. Anders is sy gewone brultyd teen drie- of vieruur in die ná-nag. Hy is 'n trots dier en sal nie somar vlug solank hy in gesig is nie. En tog het ons hom tweemaal sien vlug dat die takke so raas. Die eerste maal was ons neë witmense en omtrent honderd Kaffers bymekaar en klim die Lebombo-berge uit; toe hy ons sien aankom, neem hy die loop en verdwyn oor die lae randjie. Die twede maal was dit glad iets anders. Die dag tevore het ons twee van die langnek-kamele geskiet en een swaar gewond. Ons gee toe order aan die Kaffers om op te let waar aasvoëls in die lug dwaal, daar dit 'n aanduiding is van waar die kameel dood lê. Ons persoonlik was dié dag die enigste witman en is deur tagtig gewapende Swasies gevolg--Swasies wat met ons meegegaan het om die grenslyn tussen Transvaal en Mosambiek af te baken. Wel, die Swasies sien aasvoëls in die lug dwaal; hulle storm toe hul iets sien lê--daar in die verte nog, want die gras was kort gebrand. By so 'n geleentheid wil elkeen die eerste op die plek wees. Hulle skree, klop op hulle beesvel-skilde en fluit hard. Ons ja te perd saam. Toe ons omtrent 150 tree van die plek is, bemerk ons dat dit nie die kameel is wat daar lê nie, maar wel 'n kwagga wat twee leeus gevang het; en die twee met hulle kleintjies was besig daaraan te eet. Dit was 'n uur voor sononder. Toe die leeus die rumoer hoor en sien hoe die Kaffers en 'n ryperd op hulle aanstorm, word hul bang en vlug dat die stof so trek. Een van die kleintjies het te oordadig gevreet en kon nie vinnig hol nie; dus het ons dit gevang en later met ons na Pretoria oorgebring, en nog later, ná dit uitgegroei is, verkoop aan 'n Duitser wat wilde diere vir die Duitse diertuine ingekoop het. Maar in hierdie gevalle was die leeus in die minderheid; en ons ken gevalle waar die leeus by twee geleenthede ons Kaffers in die bome geja het, alwaar hul die hele nag moes sit tot die son hoog uit was; want dan gaan die leeu na sy lêplek toe--nie in spelonke en kuile soos ons gewoonlik in boeke lees nie, maar in riet, hoë gras of digte bosse. Kom iemand dan oordags op hom af, dan val die leeu die persoon nie somar uit die staanspoor aan nie; maar hy staan op, en met vurige oë en stertgewaai staan hy die indringer aan te kyk en berei hom voor vir die aanval deur nader te kom, en dan storm hy. Dog voor hy sy spring maak, steek hy vlak voor sy prooi vas en gee daarop die dodelike spring. As hy daar voor iemand vassteek, dan is dit die laaste kans om te skiet--want die spring is raak en dodelik. Wel, nou sal ons die posiesie van die Boesman beter verstaan in die verhaal wat nou volg. Mnr. E. de Roubaix stuur aan ons wat oom Jan Visser aan hom verhaal en wat hy dadelik aangeteken het. Oom Jan vertel:-- "My oorlede vader het aan my nog verder omtrent Rondelyf meegedeel en sê dat hy en Rondelyf, die ou Boesman, eendag besig was om weggelope beeste op te soek. Dit was by Gare-se-berg langs Grootrivier. Hulle kom onverwags op 'n leeu se lêplek af. Die leeu hoor hul praat en loop; hy spring op en staan hulle verskrik aan te kyk. Hy maak somar plan om 'n aanval te maak, en na ou gewoonte maak hy sy maanhaar staan en swaai die kwas van sy stert heen en weer en kom gedurig entjies nader. Ongelukkig het my vader sy roer nie by hom gehad nie; maar die Boesman was met boog en gifpyle gewapen. Hy kies vir hom 'n pyl uit en staan nou en wag tot die leeu op 'n gerieflike afstand kom. Rondelyf gebied vader om doodstil skuins agter hom te staan. Hy vat toe fyn korrel met sy pyl en boog.--'My liewe kind,' sê my vader aan my, 'glo nou vir my, die Boesman trek toe aan die boogsnaar tot dit later lyk of sy twee skouerblaaie oor mekaar skuif. Hy haak af, die snaar klink, en die pyl vlie koeëlsnel en tref die leeu in die kuiltjie voor sy bors. Die leeu spring met 'n brul regop in die lug en slaan toe neer nes 'n os wat die koeël vlak voor die kop in die kroontjie kry. Hy het nog 'n paar trekke en skoppe gegee, maar was so te sê op die plek dood. "'Met die afslag en oopsny van die liggaam, kry ons die harpoen in die hart van die dapper dierkoning. Dit was vir jou somar 'n pure raakskot, nè?' "Maar die inspanning om die pyl deur die vel en vleis te laat deurdring, was vreeslik; want die styf-gespanne snaar het die vel van die Boesman se regterduim en voorvinger skoon weggeskeur." Tot so ver het oom Jan Visser vertel. Uit hierdie voorval word dit vir ons duidelik aan watter gevare die Boesmans in die woesteny gedurig blootgestel is. Hulle het niks anders om op terug te val as hulle pyle en boog nie. En as hulle lafhartig gewees het, dan was die hele geslag miskien nou deur wilde diere uitgeroei. Maar so klein as hy is, is hy 'n held op wie, as maat, 'n mens kan vertrou. Hy sal nie somar gou vlug nie, maar kruip liewers weg om van uit sy skuiling vir hom en sy maats tot die laaste pyl op is, te verdedig. Met een pyl in sy hand bly hy net so gevaarlik as wanneer die hele pylkoker gevul is. NO. 77. ONWETEND SONDIG, EN WAT DAAROP VOLG. OPMEKINGS:--Die besonderhede van hierdie verhaal is ook deur mnr. E. de Roubaix aan ons meegedeel. Jare gelede het in Groot-Namakwaland, noord van Grootrivier, 'n Engelsman gewoon met die naam van Donkin. Hy het daar vee ingekoop en dit in die Boland gaan verkoop. Hy kon die Hottentot- en Boesmantale baie goed praat, wat in daardie streke van groot waarde is. Ook het hy twee Boesmantjies gevang en groot gemaak. Hy gee hul toe die name van Karools en Bantjies. Hy het altyd met hulle in die Boesmantaal gepraat, dog die twee het later in gebroke Afrikaans ook 'n gesprek kon voer. Eenslag kom hy weer met 'n klomp osse deur Grootrivier om dié in die Boland te gaan verkoop. Sy twee Boesmantjies was toe al groot, en hulle moes die osse aanja. Mnr. Donkin ry gewoonlik vooruit, en die twee kom met die osse agterna. Vroeg een oggend kom mnr. Donkin op Troe-Troe (nou Vanrhynsdorp) en wag daar vir sy osse. Maar al wat uitkom, is die osse. Wat het intussen gebeur? Die twee Boesmans het die oggend met die osse by 'n koringland verbygekom. Die osse, wat hongerig was, storm die land in en eet ewe gulsig. Dit was vir Karools en Bantjies te mooi om te sien hoe graag die osse daardie soort gras wat hulle nie ken nie, eet. Hulle laat die osse maar hulle gang gaan en goed dik vreet. Die gesaaide het aan oom Piet ---- behoor, en die ou oom was maar 'n bietjie kwaai. Hy was in die gewoonte om smôrens sy landerye om te ry om te kyk of alles nog in orde is--en daar kom hy op die gedoente af dat die osse sy gesaaide afmaai, onderwyl twee Boesmans dit alles met die grootste kalmte aanskou. Hy brul van woede en skree vir die Boesmans: "Julle satansgoed! Wat maak jul hier? Ja op die daad die beeste uit, of ek sal julle wys!" Die Boesmans maak of hul hom nie verstaan nie en praat die Boesmantaal dat dit so klap. So vinnig as die oubaas die osse uitja, so vinnig keer die Boesmans voor en dryf die osse land-in. Dit is genoeg om die beste mens dinge te laat doen wat hy anders nie sou gedoen het nie. Die Boesmans was te rats--hy kon hul met die perd nie bykom nie; dus ja hy in woede terug na Troe-Troe toe en kom daar uitasem en rooi in die gesig aan. Hy stap driftig sy huis in, gryp sy rewolwer, spring weer in die saai en ja terug in die rigting waarvandaan hy gekom het. Sy vrou merk onraad en snel na die vrederegter toe en versoek hom agterna te gaan. Hy was 'n bietjie versigtig en neem twee ander mans te perd met hom mee. Met hierdie gedoente kom mnr. Donkin eers agter dat daar onraad is, en hy ja ook te perd agterna. Toe hy daar aankom, was die osse al uit die land; maar Karools en Bantjies was skoonveld weg en nêrens te vinde nie. Die mans neem die osse na Troe-Troe toe, en mnr. Donkin bly radeloos agter. Ná die mense weg was, kruip die twee Boesmans digteby die land uit 'n slootjie; want hulle het vir die ander mans bang geword. Hulle baas neem hul toe mee. Die volgende dag het die saak voor die hof gedien. Niemand kon die Boesmans verstaan nie; dus is hulle eie baas as tolk ingesweer geword. Daar hy nie so 'n dom man was nie, is hy met 'n ligte boete daarvan afgekom. Hy trakteer toe vir Karools en Bantjies met 'n halfemmertjie lekkers en 'n halfbottel brandewyn--wat hul natuurlik toe net lekker en vrolik maak. Die volgende dag was die drinkplekkie ingebreek, en brandewyn het makeer... en ook Karools en Bantjies het makeer. Mnr. Donkin en 'n gekleurde konstabel het hul agternagesit; wyd oor die Knegsvlakte het hul gesoek. Dit was verniet; want iemand te perd sou hul nie kon gevang het nie. NO. 78. AS 'N BOESMAN WEER WILD WORD. OPMEKINGS:--Mnr. E. de Roubaix het hierdie verhaal ook aan ons gestuur. Dit handel oor twee awonture van oom Koos met Boesmans. Sy seun leef nog, en hy staan in vir die waarheid van die feite soos hier meegedeel. Dit was in die jaar 1840. Boesmanland van Calvinia af tot na Grootrivier was toe nog baie woes, vol wild, ongedierte en Boesmans. In hierdie jaar onderneem oom Koos 'n rit te perd uit die Hantam van sy plaas naby Calvinia na Nylersdrif aan Grootrivier, alwaar 'n veepos van hom was. As 'n mens in daardie dae 'n reis met 'n wa vol kos en met sy roers daarop onderneem het, sou die onderneming nie so gevaarlik gewees het nie; maar begryp, oom Koos gaan te perd en ongewapen. Die derde dag ná oom Koos van sy huis vertrek het, kom hy op die teenswoordige Sout-Dwaggas. Dit is 'n onoorsienbare kaal vlakte, bedek met langbeen-boesmangras. Hy en sy perd voel albei baie moeg van die vermoeiende rit. Hy besluit om daar af te saal, te vernag, en om maar daar goed uit te rus tot vroeg in die oggend; dan meen hy weer voort te gaan. Ná hy afgesaal het, gee hy sy perd water in 'n kolkie en gaan toe sy getroue dier tussen die gras span. Hy het nog biskuit en biltong by hom gehad en het die droë bete lekker geniet. Daarna sny hy gras en maak vir hom 'n sagte bed, want die skemering begin toe al toe te slaan. Dit het hom nie lank geneem om op sy grasbed langs die kareedoringbos aan slaap te raak nie. Ná hy omtrent twee uur geslaap het, word hy deur 'n geweldige geskreeu wakker. Hy lê nugter wakker en luister, want dit het vir 'n rukkie opgehou. Nie te lank nie, of daar kom dieselfde geluide van "hôgim, hôgim"--kompleet nes bobbejane wat daar skree. En dit nogal kortby oom Koos. Half verskrik en besluiteloos bly hy eers doodstil lê. Dog die geskreeu word al harder en woester. Vererg en boos spring hy op, om te sien dat hy deur 'n klomp Boesmans omsingel is. Hy word kwaad in plaas van bang te voel. Iemand wat in 'n groot gevaar gewees het, ken hierdie soort gevoel. Hy roep ewe boos uit: "Maiskarries! waar is my perd?" 'n Terggelag van hulle maak oom Koos nog boser. Hy knyp sy oë toe, byt op sy tande vas en wou net met geweld vorentoe om 'n pad met sy vuis deur hulle te slaan--laat kom wat wil, dink hy. Toe gryp een van die Boesmans hom aan die arm en roep uit: "Duusman, pas op 'n bietjie! Ek is T'konnie, wat van Duusman uit die Hantam weggeloop het. Toe Duusman die perd daar water gegee het, het ons naby gelê; en ek het Duusman somar geken. Die perd ons wil eet, maar Duusman ons wil nie doodmaak nie, as Duusman vuur gee en pad vat." Oom Koos, wat hoegenaamd geen genade van die Boesmans verwag het nie, is nou woedend oor sy perd, verwonderd om die afgedankste T'konnie hier te sien, en bly dat daar kans is vir sy persoon om sonder liggaamsleed los te kom. Hy ken die Boesmans te goed en weet dat dit nutteloos is om vir die lewe van sy getroue perd te pleit. Hy gee toe sy tonteldoos en vuurslag aan T'konnie, waarop hulle in die duisternis verdwyn. Aan slaap is nou vir oom Koos nie meer te dink nie, want hy moet nou verder voetslaan. Sal hy omdraai om hulp te gaan soek om die rowers agterna te sit? "Nee," dink hy, "wat sal dit help; want as die son môre opkom, dan het hulle reeds myle en myle ver die wêreld ingevlug en kan dan Byesteek-se-berg bereik het, of nugter weet watter plek anders." So vinnig as hy planne maak, verwerp hy die een ná die ander. Hy besluit toe ten laaste om maar voet te slaan in 'n noordoostelike rigting na Sakrivier toe. Daar sal hy wel mense kry. Gelukkig dat Boesmanland kort tevore reën gekry het; dus was daar orals in die veld ope waters. Ook het hy by hom nog 'n paar stukke droë vleis gehad wat die Boesmans, as 'n uitsondering op hulle gewone handelwyse, aan hom gelaat het. Oom Koos sit toe sy reis in die woesteny voort. Die son oordags was baie warm; die hitte daarvan en die angs vir Boesmans in die nag, sonder om van ander gevare eens te praat, het só op sy senuweegestel gewerk dat hy afgemat en half buite sinne van die vermoeienis by Sakrivier aankom, alwaar hy twee trekke vind. Hier het hy uitgerus en het sy reis met 'n geleende perd na Nylersdrif voortgesit, waar hy eindelik veilig aangeland het; en toe was hy by sy vee. Oom Koos was nie te lank op Nylersdrif nie, of 'n klomp van sy lammerbokke raak weg. Hy pak die ou geweer van sy kneg en stap die veld in om die bokke te gaan opsoek. Sodoende klim hy op een klipkoppie ná die ander om 'n ver blik oor die veld te kan werp; maar hy gewaar die bokke nie. Eindelik was hy al baie ver van sy veewerf af. Weer klim hy 'n koppie uit en sien hierdie slag 'n paar bokke teen 'n skurwe rand wei. Toe hy nader kom, raak die bokke opeens aan hardloop, en daar sien hy 'n paar Boesmans tussen rotsblokke inspring en wegkruip. Die roer was gelaai, en onverskrokke storm oom Koos die plek. Hy klim op 'n groot rots wat 'n diep skeur aan die onderkant het. Hy kon niks bespeur nie; maar net toe hy wou afklim, gons 'n pyl vlak voor sy neus verby. Dit verskrik oom Koos nog nie. Hy het gesien dat die pyl uit die klipskeur onder hom uitgekom het; dus trek hy hom terug, maak sy hoed voor aan die tromp van die roer vas en laat dit versigtig sak om die indruk te verwek dat dit hy is wat in die skeur loer. Klaps! vlie 'n pyl deur die hoed. Maar op dieselfde oomblik was oom Koos klaar. Hy druk die tromp van die geweer diep in die skeur, los die skot, en hoor iets binnekant 'n geluid maak. Nou begin hy regtig te loer. Hy oortuig hom dat hy raak geskiet het; hy klim toe af tot by die skeur en sien dat hy een van die skurke doodgeskiet het. En dit was niemand anders as T'konnie nie. Maar die ander diewe was nêrens te kry nie. So gaan dit. T'konnie het eenmaal die lewe van sy vorige baas gespaar; maar die twede maal wou hy dit nie doen nie--net soos 'n half mak Boesman is wat weer na die wildes teruggegaan het. Al wat oom Koos van sy bokke teruggekry het, was net 'n paar; die ander was geslag en opgeëet. NO. 79. OP 'N SKIETTOG, EN WAT TE SIEN WAS. OPMERKINGS:--Hierdie verhaal is aan ons meegedeel deur ds. W. S. Rörich, Kroonstad, O.V.S. Ons gee dit net soos dit aan ons meegedeel is. Oom Gert G---- het hierdie ware gebeurtenis vertel:-- Ek meen dit was in die jaar 1860, en ek was toe al veertien jaar oud. My pa en oom Theuns het gaan jag noord van die Grootrivier, en ek moes gelukkig meegaan--waaroor ek baie bly was. Daardie skiettog het op my so 'n indruk gemaak dat ek dit nooit in die dag van my lewe sal vergeet nie. Daarom vertel ek nou alles net soos ek dit gesien en ondervind het. Ons woon toe in daardie dae tussen Buffelsrivier en Port-Nolloth. Die enigste plek waar ons die Grootrivier kan deur, is omtrent anderhalfuur van die mond af: daar loop hy mooi gelyk, met lae walle en 1,800 tree breed. Van Port-Nolloth af is daar vreeslik dik sand en duine. Dit neem tien flukse skofte om die rivier te bereik. Ons was met twee waens, elk met agtien knewels van osse bespan en voor ieder 'n Boesman as leier. Dis gekheid om so 'n jag sonder Boesmans te onderneem. Ek wil amper beweer dat jy eerder jou roer tuis kan laat as sonder 'n Boesman daar oorkant te gaan skiet. Die Boesmans ken daardie wêreld op die punte van hulle vingers; en dan het hulle meer planne en uitvindsels as 'n mens hom ooit kan verbeel. Hulle kan baie ver en goed sien; dan, hulle ruik is goed, en verder kan hul baie fyn hoor. Beter as 'n patrys kan hul wegkruip en hulle versteek. Ook kan hul baie vinnig en op die aanhou hardloop, en daarby kan hul lank sonder kos en water bly. Ja, hulle weet vooraf waar daar êrens wild moet wees, en kan dit keer net soos hulle dit wil hê. Een ding moet 'n mens voor oppas, en dis dit: Voor jy jou Boesman uitstuur om wild te gaan soek, moet hy nie te veel te eet en te drink kry nie; want dan word hy lui, kry somar vaak en gaan vir 'n halfdag lê en slaap. Die beste plan is om hul oordags min kos en water te gee, maar voer hul saans goed: dan bly hul fluks en lewendig. Pas jy nie self dié maatreël toe nie, hulle ken geen maat in enige ding nie. Hoe meer jy gee, hoe meer wil hul hê; en verder mors hul alles op. Waarlik, 'n Boesman sal nie vir die dag van môre sorg nie; in hierdie respek is hul nes diere of kinders. Ons het op ons waens gehad: twee grawe, twee byle, twee emmers, twee vate water; verder volop broodkos, sout, en 'n groot pot. Daar oorkant is 'n woeste sandwêreld--net soos in die suidekant van Grootrivier. Langs die rivier op is daar bome, laagtes, en ook hier en daar klein bergies. Dit is eintlik die regte jagwêreld. Daar is gensbokke, volstruise, springbokke, koedoes en duikers, en so meer. Saans huil oom Wolf oor kos, en neef Jakkals probeer om lammers ná te blêr; maar regkry is net verniet--al het sy nasie al vir honderde jare geleer. Maar met dit alles het die twee baie planne om wild vas te keer. Hulle het dit net volop; maar die mooiste is om hulle kleinspan aan die kos te sien ruk en pluk. Dit geskied natuurlik nie sonder rusiemaak en baklei nie. Dan lê die oom en neef ewe hoogmoedig aan te kyk hoe hulle na-kroos hulle tande vir 'n ou dag oefen. Ná 'n paar flukse skofte moes ons laer in 'n laagte trek; want daar in die rondte was baie wild, en die wêreld daar was baie geskik om te jag. Dit het die twee Boesman-leiers ons vooraf vertel. In die jagveld is 'n mens heeltemal afhanklik van die Boesmans. As jy hulle taal nie kan praat nie, is jy heeltemal verlore. Gelukkig ken almal van ons wat op jag was, die Boesmantaal; want ons het dit as kinders by die kindermeide geleer. Baiekeer was ons in die jagveld alleen, onderwyl ons Boesmans weg was om wild te gaan opspoor; dan kom die wilde Boesmans op ons af om water of iets anders te vra. Ons kan dan goed met mekaar gesels, en ons vind dan baie dinge by hulle uit. Die nasie het vertroue in jou as jy hulle taal kan praat; anders is hul agterdogtig en sku vir dié wat hulle taal nie ken nie, en nog daarby skelm en vol draadwerk. Glo my vry, 'n Boesman is baie skelm; maar dat hul onnosel is, moenie glo nie! As jy maar sien en let op die slim planne wat hulle maak om wild in die hande te kry, sal jou verstand stil staan. Soos ons algar weet, is alle diere baie oplettend. As jy net 'n paar klippe op mekaar sit, of boomstompe oorkruis plaas, of bossies op die kop regop laat staan, dan sal die wild dit dadelik merk--al was hul nooit vroeër op die plek nie; en hulle gee altyd vir sulke plekke pad. Dit en nog meer weet die Boesmans te goed en weet daarvan gebruik te maak om hulle stukkie kos in hande te kry. Hulle beste wegkruipplek met hulle pyle en boog is die ope vlakte. Hulle grawe 'n holte diep genoeg om in te lê en wag daarin die wild af. Orals pak hul klippe of stawel bossies op mekaar om die wild in die rigting te drywe soos hulle dit wil hê; daarom is daar gewoonlik twee rye van hierdie soort verskrikkers wyd van mekaar om die wild tussendeur te laat kom. Dié wat die wild aankeer, loop ver om en kom langsaam nader om die wild nie te verskrik of te laat weghol nie. Dan kom die bokke stadig wei-wei aan. Die bossies en klippe is dan die oorsaak dat hul reg op die skutters afkom. Die skutters wag hulle kans mooi af om al hulle maats 'n kans te gee. Meteens word geskiet; en dit gebeur dat 'n man op een plek tot vier bokke doodskiet. Dis nie die enigste plan van jag nie. Hulle vermom hul deur die vel van 'n bok om hulle lyf te trek, en dan stap hul op hande en voete. Of soms bind hul bosse om hulle lyf vas en kruip dan stadig nader. Soms is die bosse om hulle liggaam in so 'n vorm gebind dat die Boesman self na 'n groot bos lyk. 'n Ander plan is om die vel of vere van 'n volstruis te gebruik en om dié om hulle lyf te bind, sodat die Boesman taamlik na 'n volstruis lyk. Daar is nog baie meer fyn planne wat hulle beraam om wild in hande te kry; maar dit sal te lank neem om algar te vertel. En tog verseker die Boesman ons dat dit baie moeilik gaan, met al die slim planne, om wild in die hande te kry; want die wild word minder, daar hul deur die jagters--wit en swart--doodgeskiet of verjaag word. (Hierdie verhaal word vervolg onder No. 80.) NO. 80. NOG MEER OOR DIE SKIETTOG. OPMERKINGS:--Hierdie verhaal is 'n voortsetting van die vorige (No. 79). Die Boesmans glo vas dat die diere met mekaar kan praat en dat daar mense is wat hul in diere kan verander, en diere wat hul in mense kan verander--net na hulle lus kry. Hulle glo sterk in towery en is baie bang vir spoke. Maar laat ons weer tot die jagtog terugkom. Ons het binne 'n week waarlik twee stywe knapsakke vol pluime van volstruise gehad; verder het ons geskiet: vier groot gensbokke, drie koedoes, tien springbokke, en 'n lot duikers; ook het ons 'n menigte volstruiseiers versamel.... en 'n leeuvel. Daar het ek gesien hoeveel 'n Boesman kan eet en drink. Dit het soms gebeur dat ons 'n twintig wilde Boesmans by ons gehad het om te help met die jag en afslag. Daarvoor, as vergoeding, kry hul al die beenvleis en die binnegoed. Die groot pot moet vroegtydig met water op die vuur staan. Solank hulle afslag, gaan daar stukke vleis in die pot; dit is skaars 'n paar minute daarin, of een haal dit uit en deel dit onder hulle in die rondte. Met net 'n paar koue sluk hul die vleis so smaaklik in, en netnou is daar alweer ander vleis klaar om te eet; en so hou dit aan tot ons biltong kan sny. Daarna begin hul weer met die binnegoed, die los vleisies en murgbene; die sagte bene word gebraai en opgekou. En as hul klaar is, lê net die skoon bene daar in die rondte. Eendag het ons twee volstruise geskiet. Dit was toe 'n aardigheid om die klomp Boesmans te sien te kere gaan. Hulle het die halwe nag deur geëet; en die anderdagoggend hoog sonuit lê die hele boel nog te slaap. Party se mae was so vol van die half rou vleis dat hul skaars orent kon kom of bly staan. As hul baie dors is en jy gee hul water, dan drink 'n groot Boesman 'n taamlike emmer vol water dol leeg. Ons het dit eendag probeer met 'n jong en sy meid met hulle kleintjie van omtrent 'n jaar oud. Die kleintjie alleen het goed twee bottel water uitgedrink. Jy kan bepaald sien hoe sy maag swel by elke sluk. Maar toe hy klaar gedrink het, gaan hy lê--so dik as hy was. As hul so geëet en gedrink het, dan kan, ja, moet hul vir dae so bly. Arme goed! As hul 'n stuk of wat grootwild skiet en daar is nie baie eters nie, dan eet die paar wat daar is, tot hul nie meer kan nie; dan gaan hul slaap, om oor 'n ruk daarna die etery weer voort te sit. Die plesier bestaan dan uit eet, slaap, en dans in die nag. In die somer word die vleis gou sleg en kry spoedig 'n bedorwe ruik; en dan kom nog daarby dat oom Wolf en neef Jakkals hulle snags goed aan die vleis help. Dit alles beteken by 'n Boesman niks; en solank daar maar nog 'n ietsie is, hou hul aan. Om hulle dors intussen te les, suig hul die maagsappe van die wildstuk deur 'n rietjie--wat natuurlik vir ons witmense baie walglik lyk. Hoor tog hoe ons aan die leeuvel gekom het! Dit is 'n bekende feit dat as 'n leeu oud word, dan word sy tande baie sleg; en dan kan hy nie meer so goed wild vang nie. Hy word dan 'n menseter. Menige Boesman of sy vrou of sy kind het die slagoffer van so 'n leeu geword; want Boesmans, as hul slaap of so, is makliker om in hande te kry as die wild wat gedurig onrustig en waaksaam is. Een van die Boesmans het geweet waar sodanige leeu te vinde is. Hy vra toe 'n ou broek en baadjie van my pa. Toe hy naby die plek was, stop hy die klere vol gras en bossies, sodat dit lyk of dit 'n regtige manspersoon is; hy plaas toe die opgestopte man onder 'n boom en laat die jagters bo in die boom met hulle gewere klim. Hy self stap toe na die plek om die leeu op te soek. Dit geluk hom om die leeu gou en daar naby te vind. Nou sal jy jou verwonder hoe listig die Boesmans die leeu na die boom toe lei waar die graspop staan en waar die jagters vir hom afwag. Dit het nie lank geneem nie, of die leeu sien die pop; hy bekruip dit, en daarop word dit deur hom bestorm. En net toe hy besig was om die pop te pak, gee my vader die leeu 'n doodskot; en hy was toe ons syne. Dit was toe 'n groot vreugde; want ons was bly om die vel en naels te kry, en die Boesmans was in hulle knoppies om te weet dat hul een vyand minder het, en ook om die vleis te kry. Ja, dit gaan gouer om die storie te vertel as om die gebeurtenisse deur te maak. Ek het 'n Boesman wel goed geken, maar daar in die vrye natuur het ek baie meer van sy doen en late geleer. Dis wel 'n groot wonder dat in ons tyd daar nog sulke mense op aarde is--wesens wat hul partykeer kan gedra soos mense en plek-plek weer soos redelose diere. NO. 81. 'N KOMMANDO TEEN BOESMANS. OPMEKINGS:--Hierdie verhaal is deur ds. W. S. Rörich aan ons gestuur en beskryf die aanleiding tot die veldtog en die voortsetting van die beleg van die vesting van die Boesmans. Ou oom Andries B------ vertel hierdie verhaal:-- Ek was skaars sestien jaar oud, toe kom daar berig van die dorp Piketberg dat ons maar self 'n kommando moet vorm om die Boesmans te gaan vang of skiet; want die Goewerment kon ons daarmee nie help nie. My oorlede vader was toe net veldkornet van ons wyk, distrik Namakwaland. Ek moes toe orals rondry om die burgers op te kommandeer om deel aan hierdie veldtog te neem. Die volgende week vertrek die kommando na Boesmanland toe. Die trek het uit verskeie waens met kos, kooigoed, gereedskap, en nog ander benodigdhede, soos ammuniesie en roers, bestaan. Die Boesmans het in die laaste tyd in daardie dae baie astrant geword. Hulle kom met klein klompies en ja voor die neus van die wagters klompies vee weg. Vandeesweek is dit hier, en ander week is dit weer daar; so is een plaas ná die ander stilletjies en onverwags verras en beroof, en wel op so 'n skelm manier dat 'n witmens hul nooit sien nie. Dit het van kwaad tot erger gegaan, sodat die rowery nie meer kon toegelaat word nie; en ons moes maar met toestemming van die Goewerment trag om 'n einde aan die strooptogte te maak. En ons het dit vir 'n tyd reggekry. Ons het by ons 'n paar mak Boesmans gehad wat by ons groot geword het; hulle was in my tyd al groot volk en het die name van Geswind en Volmink gehad. Hulle was baie getrou in hulle diens en fluks daarby. Pa stuur hul nakend en gewapen met pyle en boog vooruit om uit te snuffel waar die trop wilde Boesmans hou. Om hierdie rede moes hul vir hulle ook as wilde Boesmans voordoen, alles uitpluis, en weer kom vertel; dan kry elkeen daarvoor 'n jong vers as beloning. Toe ons by Namies al verby was--ek meen dit was die sesde dag ná ons vertrek--, toe kom ons twee spioene die aand terug. Hulle was waarlik vaal van die honger; want hulle kon nie met al die soorte kos van die Boesmans klaarkom nie, en hul moes ook baie hardloop om weer veilig te wees. Hulle bring die berig terug dat die wilde Boesmans skuil in 'n spelonk onder 'n krans in 'n klipkoppie. Ons ruk toe met alle mag op daarheen. Die plek was nie alte ver van Grootrivier af nie; dus kon ons genoeg water kry as die affêre lank mag duur. My pa verdeel die 200 man in twee afdelings: Die een afdeling moet ver omry en die kop van Grootrivier se kant af nader; die ander moes van die suidekant opruk, waardeur die kop omsingel word. Onderwyl kom sommige van ons jongkêreltjies en volk met die waens aan. Ons trek toe omtrent 'n 500 tree van die kop af in laer. Daarop word 'n soort van krygsraad gehou om 'n werkplan vas te stel, sodat elkeen kon weet wat te doen en wat nie te doen nie. Aan die westekant van die koppie was 'n krans met die klipgate daarin; aan die oostekant om en suid was die koppie ru en met groot ysterkliprotse bestrooi; laer op die voet was dit met doringbossies begroei. In daardie hol krans was na skatting 'n sestig Boesmans woonagtig. Die krygsraad kom tot die besluit dat die enigste manier om die Boesmans in hande te kry, is om die koppie nag en dag met wagte te omsingel en sodoende hul met honger en dors tot oorgawe te dwing. Dit is 'n bekende feit dat 'n Boesman in 'n geveg nooit te voorskyn sal kom nie: sy wapens van verdediging is nie daarna nie; want hoe ver kan sy boog en pyl skiet? Daarom moet hy sy vyand naby laat kom om hom met 'n betreklik stomp harpoen die doodskot te gee. En dan besit hy hiervoor so baie fyn planne. Ook as 'n Boesman nog maar net een gifpyl in hande het, dan is hy nog gevaarliker as die giftigste slang. En misskiet--! Dit doen en kan hy nie. My oorlede vader sorg toe dat omtrent twintig wagte die kop gedurig omsingel en bewaak. Hulle word natuurlik op gereëlde tye deur andere afgelos; dus was dit haas onmoontlik vir die Boesmans om in die dag of nag te ontvlug. Maar wat hul gedoen het, sal ons later hoor. Daar was gelukkig baie vyeboshout om gedurende die nag die groot vure aan gang te hou; en dit was die werk van ons jongspan om hout aan te dra en water uit die Grootrivier aan te ry. Verder gaan ons jag; want daar was 'n menigte duikers, steenbokke en patryse. Ek alleen het in daardie tyd ag duikers geskiet, en praat nie van die menigte wat my maats omgekap het nie. Dit het toe eintlik my werk geword om duikerboudjies in te sout en droog te maak. Ek het later goed 'n vyftig drooggemaakte wildsboudjies om huis-toe te neem. Dit was vir my 'n baie lekker tyd daar--ek kan amper sê die lekkerste tyd wat ek op 'n vreemde plek deurgebring het. Die omsingeling duur langer as ons verwag het; dus het die grootmense ook met hulself opgeskeep geraak; want hulle kry niks anders te doen as pyp-rook, pruim en koffie-drink nie. Later het dit op hoog- en vèrspring uitgeloop; verder was dit resiesloop, jukskei-gooi, tou-trek, en nog meer ander speletjies. Die tyd is ook nog kort gemaak deur stories te vertel, en wel soms daar waar gerook en koffie gedrink word, of saans om die veldvuurtjies. Toe kon 'n mens stories van die ou dae hoor--stories wat al amper vergeet was. Ja, sulke tye maak 'n wonderlike indruk op 'n mens: jy hoor stories wat jou bybly tot die laaste dag van jou volle verstand. 'n Baasspelerige man word jou vyand, en daar maak jy by sulke geleenthede vrinde wat jy nooit weer vergeet nie, en wat jy miskien nooit weer sien nie. Maar wat die wonderlikste van die hele gedoente is, is die stilte wat daar onder die hol krans heers. 'n Mens hoor geen kind huil of skree nie. En as die twee spioene nie die versekering gebring het dat hulle (die Boesmans) daar is nie, dan sou niemand geweet het dat hul wel deeglik daar is nie, en wel ten getalle van ongeveer 'n sestig. En dis lig te begryp dat die vraag oor en oor gestel is: "Maar waar is hulle? Hoekom sien ons niks nie?" (Word vervolg onder No. 82.) NO. 82. HOE DAARDIE VELDTOG GEËINDIG HET. OPMEKINGS:--Hierdie verhaal is die vervolg van die vorige (No. 81). Die vierde dag is die stilte gebreek. Drie skote val tegelyk. Almal gryp na hulle roers en roep uit: "Wat is dit? Het julle Boesmans gesien?" Die wagte wat geskiet het, vertel dat hul Boesmans onder die krans sien uitloer het, dat hul gelyk korrel gevat en gelyk geskiet het; en hulle meen dit moet raak wees, daar hul te goed korrel gevat het. Van toe af word alles eens so stil--geen geluid of stem word daar in die koppie gehoor nie. Ons mense word toe al meer en meer onverskillig en stap toe al 'n honderd tree voor die krans perdgerus verby; want hulle word aan daardie rustigheid onder die Boesmans gewend. Ja, sommige begin toe selfs al te praat om maar terug huis-toe te gaan, daar dit bitter vervelig word om aldag net na die dooie kranse te kyk sonder om iets te gewaar. Die volgende dag kom daar weer 'n afwisseling. Hierdie slag het twee Boesmans onder die krans uitgespring, tussen die groot kliprotse ingevlug, en daar nes dassies verdwyn. Toe dreun dit soos geskiet word; maar geeneen weet of dit raak is of nie. Die sesde dag maak ons mense plan om die kop te storm. Maar hoe in die naam van moontlikheid gaan ons dit doen? Want die groot rotsblokke lê so deurmekaar teen die koppie dat ons plek-plek gebuk moet loop, dan weer op hande en knieë gaan, en enkele plekke gladenal op ons maag moet seil. En hoe sal die Boesmans dan nie met ons werk nie? Toe gee my pa order om groot dragte bossies in bondels van ses voet lank en so hoog as 'n tafel vas te knoop. Drie man moet dan agter so 'n bondel gaan lê en dit na die krans voortrol. Durf iemand waag om net effe bo-oor die bondel te loer, dan gons die pyle op daardie drag hout, en hy moet net rats wees om sy kop gou weer terug te trek en te koes; want geen enkele pyl gaan oorheen nie. Mensig, so 'n Boesman kan net skiet! As jy die boogsnaar hoor klink, dan klap die pyl hier by jou in die bondel hout. Lig jy jou hoed met 'n stok hoër as die bondel, dan klap die pyle daarteen. Hierdie plan met die dragte bossies was om die Boesmans te noodsaak om hulle voorraad van pyle op te skiet, en was 'n pure krygslis. En dit het amper 'n hele dag so aangehou. Ons mense begin toe al afgemat van honger en dors te voel; want hul was later so ná aan die krans dat niemand dit sou waag om vir hulle daar kos en water te gaan bring nie. Sommige begin uit te roep dat kramp in hulle bene hul beetpak. Ons vind toe uit dat ons mense toe in 'n moeilike posiesie gewikkel is; want om met, of sonder, die bondels bossies te retireer, val nie aan te dink nie. Ek sien toe dat ons mense werklik ten einde raad is. Ek sê toe somar uit 'n grap: "Kan pa dan nie die koppie aan brand steek nie?" "My kleinjong, jy het nog die beste raad," antwoord hy. Dadelik kom die orders dat ons dik wortels van droë vyebossies agter die kop moet omdra en dat die wagte gedurig in die krans moet skiet. Op dié manier kry ons kans om die stompe tot bo-op die krans reg bokant die gate te dra. 'n Paar begin 'n groot vuur aan te steek; en toe daar genoeg kole en brandende stompe was, stoot hul die brandende massa die krans af, en dit val vlak voor die gate. Verder stort hul nog meer brandstof af om onder 'n groot vuur te laat ontvlam. Daarop staan 'n 200 man 'n 150 tree van die gate af gereed om òm te kap wat nie wil oorgee nie. Dit duur toe ook nie lank nie, of 'n klomp Boesmans bars deur die vuur, berg-af. Toe dreun dit soos die skote val. Een het die moed gehad om tussen die rotse deur te vleg en kom vry deur die wagte; want geen koeël kon hom raak nie, daar hy te gou en te rats was. Die vuur-maak het amper 'n halwe dag aangehou; die hitte en rookdamp moes straf gewees het. Die volgende dag vra pa vrywilligers om die gat te storm. Dadelik was 'n hele klomp mans gereed en kom vorentoe. Maar pa kies toe net vier uit. Tien ander staan toe klaar om op die gate te skiet sodra 'n Boesman hom maar effentjies vertoon. Naderhand was die vier man vlak voor die gat. Dit het tyd geneem om daar te kom, want die opklim en deurkruip het swaar gegaan. Daar spring toe weer vier Boesmans by hulle verby, ook berg-af. Die tien man haal toe twee Boesmans neer; een glip verby en raak nes 'n groot speld tussen die rotse weg; en die ander het hul lewendig gevang. In die gat vind hul vier dood, wat gewond en ook deur die vuur gebrand was. Ons het dus van omtrent 'n sestig Boesmans net skaars tien dooies en een lewendige gevind. Ons gaan toe verder die koppie deursnuffel en vind toe op sandplekke baie spore en handdrukke soos die Boesmans deur die wagte deurgekruip het--maar hoe en wanneer kan niemand verklaar nie. Baie mense noem soiets Boesman-oorlog; maar ek noem dit Boesman-jag. En dit kan ek hier byvoeg: Ek ken leeu- en tierjag baie goed; maar ek verkies liewers tienmaal leeus en tiere te gaan skiet as om eenmaal Boesmans te jag. Want hulle is ook mos mense met verstand--hoe min dit ook al mag wees--, daar hulle die wonderlikste planne kan maak, waarvan 'n dier niks afweet nie. Op vyftig tree afstand is 'n Boesman 'n gevaarlike mannetjie; en wat hom nog gevaarliker maak, is dat hy geen genade verleen nie, en ook geen genade verwag nie. Ek moet erken dat ek vir 'n gewapende Boesman wat wegkruip, net baie bang is. Dit was 'n naarheid om die dooies, en selfs die een wat ons gevang het, te sien. Hulle het 'n indrukwekkende vertoning met hulle vaal velle, gerimpelde gelaat en ingekrimpte maagvel gemaak. Ek sal die gesig nooit vergeet nie. En as hul vir hulle weer ooreet het, dan kan die maagvel weer so verbasend uitrek en styfspan. Wat iemand dadelik tref, is hulle muisoortjies, klein handjies, strykystervoetjies, peperkorrelhare, en die neusgaatjies sonder 'n behoorlike neus--ja, hulle hele liggaamsbou is wonderlik. Ons het die Boesman wat ons gevang het, kos en water gegee. Die meeste van ons het die Boesmantaal geken en kon dus met hom praat. Later was hy tevrede om by ons te kom woon en het ingestem om met ons mee te gaan. Omdat ek die raad van die vuurmaak gegee het, sê oorlede pa dat ek hom moet erf. Ek het hom toe by my geneem en het hom die naam van Vuurmaak gegee. Hy word toe baie aan my geheg, en hy het later een van my getrouste en beste volk geword. Ek kon altyd op hom reken. Hy is by my dood; en daar ons weens sy getrouheid aan hom so geheg was, het ons hom in die kerkhof begrawe. By dié geleentheid het ons daar by die koppie baie boë en pyle opgetel en dit meegebring. Ons het die mooistes en bestes daarvan uitgesoek en Kaapstad-toe gestuur. Ná ons die veldtog teen die Boesmans uitgevoer het, het die veediefstalle daar in die buurte vir 'n baie lang tyd opgehou; want soos ons later verneem het, het die Boesmans wat met hulle gesinne ontvlug en vrygekom het, oor Grootrivier die Kalaharie ingevlug en het hulle stof nie weer gou suid van Grootrivier laat waai nie. NO. 83. DIE WRAAK VAN 'N BOESMAN. OPMEKINGS:--Hierdie verhaal het oom Tys B---- ons in 1884 vertel. Dit was in die ou dae toe die mense reeds op hulle plase woon. In Transvaal was nog baie Boesmans--vernaamlik op die Hoëveld en in streke waar nie Kaffers gewoon het nie. Verskeie gesinne het by die boere kom woon, en so was op my oorlede vader se plaas ook 'n paar huisgesinne. Die mansvolk het met die vee gehelp, en van die jong meide het ons in die huis gebruik. Die witmense het maar nog dun die land bewoon; dus was ons bure omtrent 'n uur te perd van ons af. Een van ons bure het 'n uitgegroeide seun gehad, wat die hele boerdery van sy ou vader op hom geneem het. Sy naam was Koos. Hy het 'n groot aanleg gehad vir tuinmaak en om iets aan te plant. So was daar 'n fontein teen 'n lae skurwe randjie, en daar het hy 'n klipmuur gepak om daarin tuin te maak, soos b.v. die aanplant van groente, waatlemoene, en vroeë mielies om groen te eet. Hy het al lankal gemerk dat sy tuin stilletjies besoekers kry; en dan word sy goed soms baie verniel, soos deur die stukkendsny van waatlemoene en wegdra van groen mielies. Maar wie dit is, kon hy maar nie uitvind nie, daar hy daar geen spore vind nie. Eendag het hy weer in die tuin, omtrent 800 of 1,000 tree van die woonhuis af, gewerk; die son was warm, en hy wou eers 'n bietjie uitrus voor hy na huis vir sy middagete stap. Hy gaan onder 'n boompie in die koelte lê. Hy het daar nie te lank gelê nie, of hier klim 'n Boesman oor die tuinmuur. Koos wag sy kans af; dog die Boesman het hom te gou gewaar, en Koos storm hom. Die Boesman gooi met 'n klip na Koos, en met die wegkeer tref hy die baas op die linkerhand. Koos gryp toe ook 'n klip en tref die Boesman teen die kop net toe hy oor die muur klouter. Hy val anderkant, en die bloed stroom uit die wond; dog dit het hom nie 'n gedugte pak slae met 'n kierie gespaar nie. Die Boesman het 'n rukkie gelê, maar staan toe op en stap die lae randjie uit; en toe hy bo-op staan, roep hy in gebroke Afrikaans uit: "Pas op vir jou waar ons mekaar kry." Koos het pyn in die hand en stap huis-toe. Dieselfde agtermiddag kom oom Tys daar, en toe hoor hy wat plaasgevind het. Hulle almal het suspiesie op een van sy woon-Boesmans, en hulle besluit om die saak verder te ondersoek; want dis vir Koos nie veilig om in die veld rond te gaan solank daardie Boesman vry rondloop nie. Die anderdagoggend vroeg was Koos volgens afspraak by oom Tys op die werf; hulle gaan na die Boesmanstatjie, roep algar, en vind toe uit dat dit nie een van hulle is nie, maar wel Boesmans wat nog wild in die veld rondloop. Dit maak die saak vir Koos niks beter nie: sy lewe bly maar in gevaar. 'n Week en nog 'n week het gekom en gegaan, en daar was nie die minste teken van onrus nie. Maar een namiddag het Koos se span trekosse onopgemerk opsy gegaan, en teensteaand--voor sononder--kom een van Koos se volk en sê dat 'n klompie Boesmans met die osse voortgegaan is. Soos 'n geluk by 'n ongeluk soms opdaag, het dieselfde dag 'n stuk of tien burgers bymekaargekom om ook Boesmans op te spoor wat skape van 'n ander buurman weggevoer het. Koos saal sy perd op en ry na die plek toe en kom laat die aand by die plaas aan waar die gewapende burgers is; hulle was gereed om die volgende oggend te vertrek, daar die diefstal van osse makliker is om uit te vind as van kleinvee. Die oogmerk van die onderneming was die vang van die diewe. Hulle neem toe van die mak Boesmans mee om spoor te hou. Ná die hele voormiddag te gery het, kom hul op 'n plek waar daar baie randjies, klowe en kranse is. Hulle sien van die osse in die verte wei. Dog voor hul op die plek was, het die Boesmans al die osse met gifpyle doodgeskiet. Van die Boesmans het hul net een 'n houtbossie sien inhardloop. Wel, geen verstandige mens sal daaraan dink om Boesmans in sulke gramadoelas te gaan opsoek nie. Daar lê die osse almal dood, en met gifpyle geskiet; geen witmens sal nou daarvan eet nie. Die kommandotjie draai om om raad te gaan hou en planne te maak. Hulle het tot die besluit gekom om van hulle Boesmans te stuur om die woonplek van die Boesmans te gaan opsoek. As hul daar kom, moet hul ook maak of hulle aan vlug is, en dan moet hul die praatjie versprei dat die Boere en Kaffers met honde en wat nie al nie 'n groot kommando opmaak om hul te omsingel en uit te moor. Die mak Boesmans het hulle werk goed gedoen; want die ganse pakasie is in aller haas gevlug, en, na vertel word, het hul in die rigting van die Lydenburgse berge getrek; dog niemand het met sekerheid kon sê waarheen hulle gegaan was nie; maar daar het stilte en rus in die ou buurte gekom. 'n Paar jaar het so verbygegaan sonder enige las van Boesmans. En in een van die winters het Koos met sy vee die Bosveld ingetrek om daar onder êrens langs Olifantsrivier te gaan staan. Oom Tys het toe ook saam Bosveld-toe getrek en het nie ver van Koos se staanplek sy veewerf gemaak nie. Eendag was Koos in die veld om 'n bokkie te gaan skiet. 'n Heuningvoël kom hom teë, en Koos volg die voëltjie om te gaan kyk waar die bynes sit. Die voëltjie lei hom na 'n randjie, wat maar laag, dog steil aan die agterkant is. Hy haak die ryperd aan 'n boom aan die voet van die randjie vas en volg die voëltjie, wat toe al begin te kloek, 'n teken dat die bynes hier naby is. Op die randjie kon Koos die bye agter groot rotse hoor gons. Toe hy om die rotse kom, staan hy so te sê bors aan bors met die Boesman wat hom die dood voor die oë geskilder het. Daar hy moes rondklouter, het hy sy geweer by sy perd agtergelaat. "A, nou het ek jou! Het ek nie vir jou gesê om uit my pad te bly nie?" roep die Boesman in triomf uit. Hy het nog 'n maat by hom gehad; maar met die oopbreek van die bynes het 'n stuk rots losgebreek en op die maat se voet geval, en hy sit daaraan in smarte te dokter. Hulle pyle en boë lê daar op die grond, en die bekende Boesman staan met 'n Kaffer se steekasgaai klaar. "Kom, trek jou uit, nakend, dat ek vir jou met tyd kan moor," sê die een in gebroke taal toe hy die asgaai reg vat in sy hand. Die gewonde Boesman sit sy pyle en boog klaar, net om te vat en te skiet. Koos was lam geskrik; maar hy vererg hom oor die brutaliteit, en hy herwin daardeur sy teenwoordigheid van gees en maak of hy sy klere los knoop; maar dit is net om plan te maak, want daar is twee gevaarlike vyande wat gereed staan. Die een met die seer voet bly sit, want hy kan sittende net so goed as staande skiet. "Toe, toe, moenie nog so lank maak nie!" roep die wraaksugtige Boesman weer in gebroke taal uit, en hy steek met die skerp punt van die asgaai in die dik vleis van Koos om hom haastig te maak. Koos draai hom dat hy die twee in 'n lyn met hom het, en meteens roep hy uit en wys oor hulle koppe heen: "Hier is hulle; toe skiet!" Die twee kyk waar Koos wys. Met die uitroep van die woorde pak hy die asgaai uit die hand van die Boesman en druk hom oor dat hy op die gewonde val, want albei het toe ander pad as na hom gekyk. Gou steek hy albei dood eer hul hom iets kon doen. Ná hul twee dood was, het Koos vir oom Tys gaan roep en gevra wat te doen. Ná oom Tys alles deurgekyk het, het die twee belowe om nie 'n woord daarvan te praat nie. En noudat Koos dood is, vertel oom Tys die ware gebeurtenis; en niemand blameer Koos vir moord nie. NO. 84. BOESMANS BY CHRISSIESMEER. OPMEKINGS:--Die verhaal omtrent die opspoor van die Boesmans is aan ons deur oom Louw P---- en sy vrou vertel. Chrissiesmeer is geleë in die Ermelo-distrik, Transvaal, en is die grootste pan of meer in Suid-Afrika. Daar het in die vroeër dae baie Boesmans in die nabyheid gewoon, en vandag nog word daar Boesmans op die boerplase aangetref. Hulle is nou natuurlik mak en is in die diens van die mense daar. In 1883, toe ons vir die eerste maal met Transvaal kennis maak, het nog oor die hele Hoëveld op baie plase Boesman-huisgesinne gewoon. En vandag tref ons hul haas nie meer aan nie. Dood of uitgemoor is hul nie; maar baie, of die meeste meide is met Kaffers getroud, terwyl Kaffermeide so nooit 'n Boesman vir 'n man wil hê nie. Maar tog is daar nog hier en daar Boesmans wat Boesman-meide vir vrouens het. Die Transvaalse Boesman, net soos al die ander van hulle nasie, het baie skade onder die vee van die Kaffers en later weer van die Boere aangerig. Oor hierdie slegte gewoonte van hulle is hul hier, net soos maar op ander plekke, aanmerklik uitgedun. Oom Louw vertel dat in die ou dae daar by hulle by Chrissiesmeer baie Boesmans gewoon het; almal het op die boerplase gewoon, behalwe wildes, wat in die klowe in die rigting van Swasieland gevestig was. Die Boesmans het toe nie meer met gifpyle geskiet nie. Dis miskien daaraan toe te skrywe dat hul die gif nie hier kon kry nie, of dat hulle base hul dit ten strengste verbied het om met gifpyle te jag. Daarom het hul wild met wippe, strikke, maar meestal met vanggate in hande gekry. Hulle het die gewoonte gehad om skerp penne onder in die vanggate só te plaas dat as die wildding daarin val, die pen dan in die ingewande van die gevange dier steek. Die vanggate, en ook die wippe en strikke vir wild, het later 'n gevaar vir die vee van die boere geword; dus moes die Boesmans dié soort liefhebbery ook opgee. Hulle is toe met dwangmaatreëls gebinde om meer beskaaf te wees--tenminste, om net soos die Kaffers op die boerplase te lewe. Hieraan het die Boesmans gou gewend geraak; en hulle het so handig geword om met vee, met ploeë en wa-drywe om te gaan as enige Kaffer sou dink om te kan doen; net swaar liggaamswerk kon hy nie verrig nie. By 'n sekere geleentheid in daardie dae was daar Nagmaal, en al die bure het kerk-toe gegaan. Ná hulle teruggekom het, vermis een van die bure sewentien van sy skape. Hy het orals in die veld rondgesoek, maar vind hulle nie; en die mense kry suspiese op die wilde Boesmans wat aan die bopunt van die Soetoerivier woon. Ná noukeurige ondersoek ingestel te hê, word hul in hulle vermoeding gesterk. Die veldkornet roep toe van die burgers op om die diewe te gaan vang en om die Boesmans se vesting langs die Seotoerivier te gaan vernietig. Toe hul op die plek kom, sien hul klein mielietuintjies en bemerk somar dat dié nie van Kaffers was nie; want die landjies was baie klein, en bowendien woon daar toe ook geen Kaffers in die hele nabyheid nie. Hulle omsingel die tuine en vind daar twee jong Boesmans in wat daar weggekruip het. Van hierdie twee het die veldkornet alle informasie gekry wat hy nodig gehad het; en die twee erken dat hulle skape gesteel en algar saamgeëet het, maar vertel dat die twee diewe verderaf langs die rivier woon. Die veldkornet gebied hul om die plek te gaan wys. Ook hierdie plek word omsingel, en sonder baie moeite of enige geveg gee al die Boesmans hul aan die veldkornet oor. Hulle kry die versekering dat daar nie meer Boesmans is nie. Die veldkornet het die twee diewe aan die poliesie oorhandig; maar die ander wat algar medepligtig was aan die eet van die vleis, het hy nie tronk-toe gestuur nie, maar hul die kans gegee om by die boere op die plase te gaan woon. Hulle het toe hulle base gekies, of die base het vir hulle gekies; en so is hulle verdeel en die diewenes opgebreek. Die boere het hul toe in diens geneem en goed kos gegee, nes aan hulle ander werkvolk. Maar dit was te wonderlik watter soort veldkos hul nog gaan by soek het. Die meide neem stokke, druk dié in horings met skerp punte, steek die stok dan deur 'n ronde klip met 'n hol gat daarin, en grawe daarmee euntjies en ander wortels. Of hul neem 'n krom horinkie, druk dit aan die voorpunt van 'n stok, en ert daarmee wurms op wat deur hul as 'n lekkerny beskou word. Daar was in daardie dae volop wild, en die mense het gereeld vir hulle eie gebruik en vir hulle volk geskiet; dog die Boesman, so klein as hy is, eet meer as die groot volk en is nie versadig voor en aleer sy maag vel soos 'n tamboer staan nie. Daardie Boesmans het net 'n kort tyd by die mense gebly, en op een en dieselfde dag is hulle spoorloos verdwyn--en nugter alleen weet waarheen. NO. 85. KALMTE IN GEVAAR IS DIE BESTE RAADSMAN. OPMEKINGS:--Hierdie verhaal is aan ons meegedeel deur die man wat die betrokke seun in die gebeurtenis was. Sy ouers het in later jare in Transvaal gewoon. Kort ná die burgers van die Vrystaat op hulle plase gaan woon het, het die volgende gebeurtenis plaasgevind. 'n Man en sy vrou--albei nog maar sowat sewen-en-twintig jaar oud--het uit die Oostelike Provinsie van die ou Kolonie na die Vrystaat toe getrek. Hulle het 'n seuntjie van drie jaar en 'n dogtertjie van 'n jaar oud gehad en gaan toe êrens in die Vrystaat woon. Hulle het 'n Boesman gehad wat met hulle saam opgegroei het. Hy was so vertroubaar as een van die famielie. Hy was dan ook, so te sê, die regterhand van sy jong baas en het vir sy perde, melkkoeie en ander goed op die werf gesorg. Eendag moes sy baas onverwags op besigheid na Bloemfontein toe en sou twee dae en twee nagte moet uitbly. Daar was niemand anders op die plaas nie as Oortjies (dit was die naam van die Boesman) en sy twee Basoetoe-veewagters, wat snags by hulle strooihuise, 'n goeie ent van die werf af, slaap. Daar het wel 'n publieke pad by die werf verbygegaan, maar tog was daarlangs nie so 'n groot gery nie. So het die man met sy vertrek aan Oortjies al die werkies opgedra en hom mooi vertel dat die nôi hom verder sal sê wat hy moet doen as daar iets noodsaakliks mag voorval. Daarop vertrek die man Bloemfontein-toe. Volgens afspraak tussen man en vrou, moes Oortjies gou oor hardloop om die oudste broer van die vrou te gaan vra om vir die paar dae self oor te kom of om sy seun te stuur, daar die vrou anders onbeskermd en alleen op die plaas sou agterbly. Oortjies het gegaan en kom ná sononder terug met 'n boodskap waaruit sy nôi kop nog stert kon maak. Die ware toedrag van die saak is: Oortjies was nooit op die plaas van die broer nie, daar hy ander planne gehad het, nl. om die geld van sy baas te roof en daarmee te vlug. Hy het al in die laaste maande nie meer so fluks gewees as sy baas en nôi van hom gewoond was nie. Daardie aand het hy ook die diere op 'n manier versorg en het sy ander werkies halfhartig en half verrig. Dit neem nie lank vir 'n vrou om 'n ding raak te sien nie; maar om kalm onder sulke omstandighede te bly, is glad 'n ander ding. Maar sy was van dié soort wat kalm kan bly, en daarby was sy fris gebou. Sy slaan ieder beweging van die Boesman gade, maar laat egter niks merk dat sy baie onrustig voel nie. Sy sê toe aan hom: "Oortjies, jy moet buite alles mooi reg hou, want nou is jy op die werf baas; moenie dat daar iets verkeerd wees as die baas tuiskom nie!" Dadelik werp hy teë: "Ek is nou nie alleen baas op die werf nie, maar ook in die huis. Nôi en die kinders kan vannag in die vry kamer gaan slaap, en ek wil in my baas se veerbed gaan inkruip." Hierdie woorde rol soos stukkies ys agter haar rug af; dog sy laat nie die minste teken van ontsteltenis op haar gesig toe nie: sy gaan maar haar gewone gang en maak net plan. Sy gee haar kinders vroeg kos, sodat sy haar ook vroeg met hulle in die kamer kan opsluit om vry van die Boesman te wees. Sy neem die geld ongemerk uit die slaapkamer en steek dit by haar in die vry kamer weg; ook het sy die handbyl met haar in die kamer geneem. Hy het die baas se pyp en tabak gevra en 'n lang vetkers en is daarmee na die slaapkamer gegaan, en hy trek die deur agter hom toe. Die vrou het op die daad in haar kamer gegaan; sy sien hoe lief haar twee kinders slaap, en gee ieder 'n paar hartlike soentjies. Sy trek haar nie uit nie, en laat haar kers brand; onderwyl bly sy in 'n leuningstoel sit. Haar hart klop in haar keel, en verwarde gedagtes rol oormekaar deur haar kop; maar sy neem haar vas voor om kalm te bly, om nie 'n verkeerde stap te doen nie. Sy hoor hoe Oortjies in haar slaapkamer te kere gaan om kiste en katels heen en weer te trek en te stoot. Sy het daar niks toegesluit nie, anders sou Oortjies alles flenters gebreek het. Tot die wa se voorkis, waarin die geld en ander waarde gesluit was, is oop; al die waarde is nou by haar in die kamer waar sy en haar twee kindertjies is. Die kinders word van die rumoer nie wakker nie, maar slaap lief en lekker. Die rumoer word stil, en sy kan hoor dat die Boesman hom op die katel neergooi--om te rus, om planne te maak, of om te rook. Sy kry meteens 'n gril! Sy het al die voorsorg geneem en tog het sy die geweer in die eetkamer vergeet! Maar 'n mens kan in so 'n benoude tyd tog nie oor alles dink nie. Sy stap na haar deur toe en kyk nogmaals of dit goed gesluit is; daarna ondersoek sy die venster en druk die skuifie so vas as maar kan. Die Boesman staan toe van die bed op en kom na haar deur toe en roep op 'n soebattoon uit: "Nôi, moenie bang wees dat ek vir jou en die kinders sal vermoor nie; ek wil net die geld hê--verder sal ek jou nie pla nie." "Toe, Oortjies, loop slaap! Moenie by my kamerdeur kom lol nie; ek is moeg en wil ook slaap. Netnou maak jy die kinders wakker, en dan sit ek met hulle opgeskeep." Dit sê sy om haar grote angs te verberg. Dog sy begin al hoofpyn te kry van al die ontsteltenis. Dit lyk toe of hierdie kalm antwoord vir Oortjies laat dink het, want hy stap weer terug en gaan op die bed lê en prakseer. Maar sy wilde natuur por hom aan, en hy spring op om die vrou hierdie keer met dreigemente die skrik op die lyf te ja, en hy stamp aan haar kamerdeur en roep uit: "As nôi nie nou die deur oopmaak en die geld vir my gee nie, dan gaan ek die byl haal en kap die deur oop en vat al die geld. Ag nôi, toe gee my 'n handvol geld; die ander kan jy maar vir julle hou." Daar kom geen antwoord nie, en Oortjies stap na die kombuis toe om die byl te gaan haal; maar toe hy dit daar nie vind nie, kry hy die roer in die eetkamer en wou met die kolf daarvan die deur oopstamp. Toe roep die vrou uit: "Ek het die handbyl hier; en as jy durf jou kop in my kamer insteek, dan splyt ek dit middeldeur." Oortjies ken sy nôi en weet dat sy doen wat sy sê; dus het hy sy planne opgegee, het die roer, kruit en koeëls gevat en het daarmee die vlug geneem en is tot vandag nog weg. Maar dit het die vrou in die toegesluite kamer nog nie geweet nie. Dit raak toe doodstil in die huis. Dit was 'n platdak-huis met 'n laag brakgrond op die dak om die water uit te hou; dus is daar geen kans om van een kamer na die ander oor te klim nie. Die gevaar is dat hy deur die venster en deur met die geweer op hulle kan skiet. Sy maak 'n bed in die hoek van die kamer, tel haar slapende kindertjies op en lê hul daarop neer, en sy gaan naas hul op die kermisbed lê en luister en wag op wat gaan gebeur. Die stilte duur voort. Eers kon sy nie slaap nie, maar sluimer later tog in, want die Boesman moet tog eers 'n rumoer maak eer hy kan inkom. Die oggend toe die son uitkom en die twee Basoetoe-wagters die vee kom haal, het sy maar stilgebly, om verder gevaar af te weer. Toe hul in die veld was, het sy die huis toegesluit en met haar twee kinders na die plaas van haar oudste broer gevlug. Maar hoe 'n vlug was dit? Sy moes 'n uur te voet die jongste kind van 'n jaar oud dra, en plek-plek die kind van drie jaar ook. Die twee onskuldige kinders het toe glad nie geweet of verstaan dat dit 'n vlugtery was nie, want hul het die hele nag soet deurgeslaap; die jongste een het wel tweemaal in die nag wakker geword om melk te drink, maar het dadelik weer aan slaap geval sonder eens te weet in watter angs hulle arme moeder verkeer het. NO. 86. VEG BOESMANS OOK ONDER MEKAAR? OPMEKINGS:--Ons maak hier kennis met 'n heel interessante ou skepsel, outa Bles, wat tussen tagtig en neentig jaar oud was. Dit was in die jaar 1882, toe sit ons een aand ná sononder op ons stoep op Calvinia. Onderwyl stap daar 'n ou Boesman voor die deur verby. Sy sonderlinge postuur en houding tref ons, en ons slaan noukeurig ag op hom. Hy merk dit, groet, en hy stap nader en vra 'n pruimpie tabak. By dié geleentheid vind ons uit dat hy ons baie van die Boesmans kan vertel. Hy was daar op kuier by vrinde. Ons het hom nie alleen tabak, maar ook 'n stuk kos gegee en hom versoek om ons te vertel van die ou dae. Hy vra toe 'n slaapplek in die agterplaas; dus het ons genoeg geleentheid gehad om met outa Bles te gesels. Op vrae wat ons af en aan gestel het, vertel hy ongeveer sy storie as volg:-- "Toe die Engelse in hierdie land gekom het, was ek só groot (hy wys met sy hand, sodat hy toe omtrent tien jaar moes gewees het). Boesmans wat uit Kaapstad weggeloop het, het die tyding van die Engelse skepe gebring. Ons het toe van sulke dinge maar min verstaan. Ek is in die Roggeveldberge gebore; maar toe die weggelope Boesmans by ons gekom het, was ons in die Cederberge en dan weer in Ceres se wêreld. Daar was toe nog baie wild in daardie berge, wat ons in staat gestel het om die bokke van naby te bekruip. Met die ronddwaal daar het ek al begin groterig word en weet nou nog goed wat in daardie dae plaasgevind het. As ek daaroor dink, dan is dit vir my as die dag van gister. "In daardie dae het dit in ons berge mooi gereën; maar in die Karoo was dit nog baie droog. Al die wild trek toe na ons bergveld-toe, en toe kom die Boesmans van die Moordenaars-Karoo en van die Groot-Karoo na ons berge toe. En hoe dit gekom het, het ek nooit verstaan nie; maar tog, daar het skoor ontstaan tussen ons Berg-Boesmans en die Karoo-Boesmans. En hulle praat somar van mekaar te skiet. "Maar, my basie, ons Boesmans kan mos nie met mekaar oorlog maak soos ek nou verstaan hoe die mense en Kaffers oorlog maak en met mekaar veg nie. Kyk, as 'n Boesman daar agter 'n klip of in 'n gat lê, watter ander Boesman sal dit waag om hom daar te gaan bekruip? Nee, ons sal mekaar gaan betrek daar waar vleis gebraai en gedans word, of waar in die donker om die vuur gesit word. Maar dan weer, wie sal so dom wees om in sulke gevaarlike tye in die ope lug te gaan vuur maak of te gaan dans, sodat hul die tamboer en musiek van ver kan hoor? Nee, my basie, al ons Boesmans weet goed dat ons onder mekaar nie kan veg nie. Het iemand vir jou kwaad gemaak, dan is dit alleen die saak tussen jou en tussen hom; en die ander het daar glad niks mee te doen nie. Julle twee moet maar self julle eie sake regmaak. Wat help dit as ander vir hulle daaroor sal laat doodskiet? "Maar die ding word glad anders as baie kom om ons Boesmans in 'n hoop aan te pak; dan staan ons gelyk, en nou veg ons teen 'n gemeenskaplike vyand wat nie ons eie nasie is nie. Ons veg dan òf teen die witman òf teen die Hottentot òf teen die Kaffer. Met hulle kan ons beter veg, want hulle kom na ons toe; al wat ons moet doen, is om vir baie pyle te sôre en doodstil in ons wegkruipplek te lê. Daar sal hulle gewere en asgaaie ons nie uitkry nie; maar net honger en dors sal vir ons daar uit die wegkruipplek uitdrywe. Want ons Boesmans dra mos nie so baie kos en water met ons saam nie. Nee, my basie, die witmense en die Hottentots en die Kaffers sê dat hulle vir ons uitgeroei het. Nee, nou jok hul mos; want dis die honger en die dors as hul ons vaskeer, wat vir ons gedaan gemaak het. Nou, sê vir my, my basie, is honger en dors dan mense? En wie kan met hulle baklei of speel? Hulle is man en vrou; hulle is ons algar se baas en nôi; hulle slaan seer houe as hul slaan. Hulle order aldag vir ons rond. En al die mense werk verniet vir daardie baas en nôi. Hulle vra nie vir jou of jy siek of gesond is nie. Honger en dors ja vir jou gou uit die siekbed; hulle ja vir jou uit as dit reën, hulle ja vir jou uit as dit koud of warm is. Ja, my basie, hulle ja vir jou uit dwarsdeur jou vyande wanneer hul met koeëls op jou skiet en wanneer hul met asgaaie vir jou steek. Verstaan my basie nou dat dit net honger en dors is wat ons Boesmans so uitroei? Die honger en dors is die honde wat vir geweer en asgaai die Boesman uit sy skuiling moet uitja. "Maar die saak met Boesman teen Boesman is glad anders: As die een 'n stuk wild geskiet het, dan deel hy dit mee aan dié wat niks geskiet het nie. Môre skiet daardie een weer iets, dan deel hy weer aan dié wat vir hom kos gegee het; en so help ons mekaar. Ons is nie afgunstig nie; net my pyle en boog, my vrou en kinders, my velle en potte is myne; maar die ding waaroor hul oorlog maak, soos grond, water, vee, en sulke goed, is ons algar s'n same: waaroor moet ons Boesmans daaroor baklei? En vat hy aan my goed, dan, het ek mos vir baas gesê, is dit 'n saak tussen my en hom, waarmee die ander niks te doen het nie. "Kyk, my baas, nou sal ek vir jou die poedelnakende waarheid vertel. Ons het nie kapteins om vir ons te roep om oorlog te kom maak nie; en as niemand ons roep nie, wie sal dan gaan? Basie, die kapteins, dis hulle dié wat al die kwaad stook; en ander wat die rusie nie gemaak het nie, dié moet oorlog maak." NO. 87. DIE VERKEERDE VOLSTRUIS. OPMERKINGS:--Hierdie verhaal is 'n voortsetting van die vorige (No. 86). Op vrae en kruisvrae vertel ou Bles nog verder:--"My basie, glo vir my, ons Boesmans kom swaar aan ons stukkie kos. As dit reën, dan kan ons nie jag nie, want dan word die boogsnaar nat en dryf dan die pyl nie te vinnig voort nie. Dan kom nog daarby, die snaar is van senings saamgedraai; en as dit nat word, dan draai dit alte graag los. Verder, as die wind sterk waai, dan moet ons die wild baie naby bykom, anders raak ons nie, daar die wind die gang van die pyl belemmer. "Nou, so baie witmense het al vir my gevra waarom ons nie ook saai en plant nie; toe het ek geantwoord dat as hulle in ons plek sou gewees het, sou hul maar net dieselfde gedoen het. Die grootste hinderpaal by ons is dat ons nie yster het nie. Jy kan mos nie grond met stokke of horings omgrawe nie! Ons het maar hier en daar stukkies yster by ander nasies opgetel. Van die Kaffers wat ons nasie so vervolg en vermoor het, het ons asgaaie afgeneem, en daardie asgaaie het ons skerp geslyp, sodat ons dié ook vir messe om vleis mee te sny, kan gebruik. Verder het ons vir ons met klipmesse moes behelp. Dis mos 'n gesukkel om 'n bok met 'n stomp klipmes af te slag en stukkend te sny--nie waar nie? "Ek het al daarby gesit dat die mense praat oor hoe fyn ons wild bekruip en hoe net ons skiet. My hart voel dan somar groots; maar stilweg sê ek: Julle weet nie watter moeite en gevare dit alles kos nie. Glo vir my, my basie, dit gebeur baiemaal dat ons wild bekruip onderwyl 'n leeu vir ons bekruip. Of dit gebeur dat ons en 'n leeu saam, sonder van mekaar te weet, een en dieselfde wildding beoog en bekruip. Ons skiet, en dan spring die leeu uit en pak die buit voor ons neus weg. Nou, dis gemaklik genoeg vir mense wat roers het, om vir ons, wat maar stomp pyle het, te sê dat ons dan maar die leeu daar by die bok moet doodskiet. Ons skiet nie altyd 'n doodskot nie. En hoe dan as die leeu lig gewond is--hoe dan met jou? Ons het darem baie planne om reg te kom. As ons sien dat 'n leeu saam met ons die bok bekruip, dan lê ons maar stil of soek onderkant sy wind te kom. As daar 'n boom daar naby is, dan probeer ons om in die boom te klim en lok dan die leeu na ons toe en skiet hom as hy onder die boom is. Maar die ongeluk is, as ons wild bekruip, dan is ons meestal net een man. Kan jy op jou pyl en jou korrelhou staat maak, dan kan jy maar probeer om hom die pyl voor die bors, of as hy dwars lê, agter sy blaaie in te drywe, om sodoende 'n doodskot te gee. Maar dan moet jy baie seker van jou saak wees voordat jy probeer om dit uit te voer. Dit hang daar ook baie van af watter soort gif jy gebruik: alle soorte gif is nie ewe sterk nie. Daar is 'n soort gif wat dadelik soos die ding geskiet word, op sy senuwee werk, sodat hy nie kan wegkom nie; dan weer is daar gif wat stadiger werk en die wildding 'n kans gee om 'n entjie te hardloop eer hy neerslaan. Ons moet ook soms die regte gif ver gaan haal, dit daar op die plek klaar maak, dit in volstruiseierdoppe gooi, toeplak, en dan na ons veraf-geleë plek oorbring om dit daar in voorraad te hou. "By ons Boesmans bestaan ook 'n soort ruilery. By voorbeeld, op een plek is mooi klei om potte mee te maak, by die ander plek is weer goeie gif, en by 'n ander plek is weer rooiklip (oker) om die lyf mee te smeer of om mee te skilder. Dan gebeur dit in sulke gevalle dat 'n ruilery plaasvind. Ons gee ook presente oor en weer. "Die ongedierte was in vroeër dae 'n baie groot gevaar vir ons. Dit was glad nie gewaag om ná of kort voor sonsondergang alleen in die veld rond te loop nie; want dan is dit die tyd dat leeus, tiere en wolwe uit hulle skuilplek te voorskyn kom; hulle is dan hongerig en begin rond te jag. By daardie tyd moet ons sôre dat ons tuis is en dat ons vure brand, om, as hul ons wil aanpak, klaar te wees om hul met stompe vuur van ons af te weer. Hulle is alte lief om ons spoor te vat, vernaamlik as ons wild geskiet het, of vleis na ons werf dra en van die bloeddruppels het op die grond geval sover as ons geloop het. Of hulle kan ook die vleis en bloed op ons werwe van veraf ruik. Dan kom hul snuffel. "In die oggend of gedurende die dag sal 'n leeu 'n mens nie somar pla nie, vernaamlik as die son die dag baie warm is. Maar tog, dit gebeur dat jy skielik op sy lyf afkom, dan voel hy onrustig en dink jy kom hom opsoek. In sulke gevalle sal hy sy lyf klaarmaak om jou te bevlie. Hy neem ook soms in die dag sy kans waar as hy die vorige nag 'n slegte jag gemaak het. "Eenmaal het ek met 'n jong leeumannetjie noustrop getrek. Ek bekruip 'n hartbees wat in die koelte van 'n boom staan en vlieë wegja. Die jong leeumannetjie was op dieselfde besigheid uit as ek. Toe ons mekaar gewaar, was ons nog geen twintig tree van mekaar nie. Hy verander sy plan en kies my uit in plaas van die bok. Nou, die ou Boesmans het my vertel--want ek was toe maar nog 'n jong Boesman--dat as jy jou bekruipmus van jou kop afhaal, dit in jou mond vasbyt, sodat die hol kant na vorentoe staan en nes 'n groot oopgespalkte bek van iets lyk, dat 'n leeu jou dan nie somar sal bespring nie. Wel, daar was vir my geen ander raad nie--want vandag is ek dood se kind. Ek pluk gou die bekruipmus van my kop af en byt dit tussen my tande vas, knor hard, en staan op hande en voete klaar vir die leeu om hom te bevlie. Hierdie gesig moes vir hom tog te aaklig gelyk het; hy skrik, steier agtertoe, en stap omkyk-omkyk weg. Toe hy op veilige afstand was, skeur hy die wêreld vorentoe sonder om òm te kyk, en hy verdwyn spoedig oor die kliprandjie. Maar ek kan darem my basie verseker: dit vorder moed en koerasie om so voor 'n leeu reg te staan. "Ja. Nou, my basie, jy het my gevra hoe ek hierdie bles op my kop bekom het. Dit het ook deur die jag gekom, en ek sal die baas die ding mooi haarfyn vertel. "Ek was toe nog 'n jong Boesman (soos hy beduie omtrent twintig jaar). Dit was ná ek die ontmoeting met die jong leeu gehad het. Ek gaan die dag ook jag. Ek het vir my 'n pak klere van 'n afgeslagte volstruisvel gemaak. Ek het die affêre mooi reggekry, want dit was vir die ou volk te mooi om aan te kyk hoe natuurlik ek 'n volstruis kon namaak; en ek het net trots daarop gevoel. Wel, ek het met daardie pak klere gaan jag. In die volstruis se nekvel het ek 'n stok gesteek en stap nou net so parmantig in die veld as 'n volstruis self. Ek het ver in die veld geloop en stap toe om die punt van 'n randjie .... en toe ek my kom kry, ry twee base my op 'n kar! "Wat eintlik gebeur het, is dit: Een van daardie base het my uit die verte vir 'n regte volstruis aangesien; hy het my gaan voorlê; en toe ek onder skot was, haak hy af en ploeë my met die koeël oor die kop. Ek val bewusteloos neer; die base tel my op en bring my na hulle kar toe en ry nou vinnig om by die water te kom om my te lawe. Onder die ry het ek reggekom, en die baas het my na sy plaas toe gebring. Dit was toe nog slawetyd; maar die baas en nôi was vir my baie goed, en vernaamlik ook hulle kinders. Ek het toe somar by daardie baas en nôi gebly. Hulle het eers na Grahamstad se wêreld getrek. Daar het ek nog altyd by hulle gewoon; maar toe hul na die Vrystaat met die Groot Trek saamgegaan het, het ek gesê dat ek nooit van hulle sou weggaan nie, maar ek is tog te bang vir daardie wilde Kaffers van daardie wêreld. Ek het baie spyt gehad, en hulle ook, dat ek moes weggaan. Ek het toe my lewe in die Karoo geslyt; en nou kom ek, voor ek sterf, weer my ou wêreld beskou, en dan gaan ek weer terug na my kinders toe." NO. 88. STAAN TOT DIE DOOD TOE. OPMERKINGS:--Hierdie gebeurtenis is in 1870 in Boesmanland, naby Krommaag, afgespeel. Ons was net daar toe dit voorgeval het. Dit is ons deur verskeie Boesmans wat eers wild was en later mak geword het, verseker dat dit 'n moeilike ding vir 'n wilde Boesman is om te verstaan waarom die witmense en basters mag vee aanhou en sê dat dit hulle eie is, terwyl hul aan die ander kant hulle eie reg gebruik om die Boesman se vee (die wild) te kom doodskiet of verjaag, waardeur die Boesmans moet honger ly. Later, as hul mak word, verstaan hul die saak beter; en dit word hul duidelik gemaak dat die witmense en basters met vee boer, dit oppas en versorg, terwyl die wild vir hulleself moet sorg. Maar tog, uit die oogpunt van 'n wilde Boesman gesien, lyk dit glad nie reg nie. Hulle meen dat die witman maar in sy eie land moes gebly het om daar met sy vee te boer, en nie hiernatoe moes gekom het om die Boesmans se vee, gronde en waters af te neem nie. Dus, uit weerwraak vat hul soveel van die vee van die blanke en basters as hulle in hande kan kry; wat hul nie vir onmiddellike gebruik nodig het nie, verniel hul op 'n gruwelike wyse, om môre maar weer ander te vat en dié op dieselfde wyse te behandel. En tog aan die ander kant verseker Boesmans ons dat in hulle wilde staat diefstal swaar gestraf word. As uitgevind word dat iemand gesteel het, en die bestole persoon kom kla, dan, as dit die man se vrou of kind is, oorhandig hy hulle aan die klaer om hulle te straf--al was dit soms met die dood. Die man wat gesteel het, word net so behandel; maar natuurlik moet die kwaad eers deeglik bewys word. Bewyse en getuie moet daarvoor beskikbaar wees. Nou, wat reg of verkeerd is, is maar 'n opienie. Skurkery waarvoor geen wet bestaan nie, is geen misdaad nie. Die pous van Rome mag nie trou nie, maar hy mag wyn drink; die sultan van Turkye mag wel trou, maar mag nie wyn drink nie. In Rusland onder die saar se wet mag geen moordenaar opgehang word nie; maar 'n skurk word voor die voorkop gebrandmerk, of sy neus word afgesny, of sy oor verwyder. Dit is ons menslike begrip van reg. En hoe omtrent die Boesman se opvatting? En daarby kom nog: Hy is so kort van verstand. Hy verdedig sy grondgebied deur middels waaroor hy beskik. Maar dis darem baie onplesierige en wrede middels! Straf word alleen toegepas op die dommes wat so sleg is om uitgevinde te word: die slim skelms kom altyd vry. Die Boesman, aan die ander kant, as die instellings van die blanke vir hom duidelik geword het, is gewillig by die witman en baster te werk. Daar is oor en oor genoeg bewyse dat as hy weet dat sy baas hom regtig vertrou, hy sy baas ook getrou dien. Daar is ewe soveel bewyse dat hy vir bewese weldade dankbaar en erkentlik is. Hy doen dit nie juis in dieselfde sin as 'n getroue hond nie, maar sal selfs uit sy pad vir sy baas gaan om hom 'n vrindskap te bewys of voordeel te laat bekom. Hy moet daartoe op 'n boerplaas opgevoed word. Die dorp is sy sedelike verderf: daar kry hy drank, en hy ken geen maat nie; daar kom hy in aanraking met lae karakters, en hy self is nie standvastig nie. Op sendingstasies was hy 'n mislukking, omdat hy vir hoër begrippe onvatbaar is. Dit het vir die beskaafde nasies van die wêreld eeue geneem om beskaaf te word; hoe kan 'n skepsel so laag as 'n Boesman in 'n paar jaar beskaaf word? Nou gaan ons weer 'n verhaal meedeel om die roekelose handelwyse van wilde Boesmans bloot te stel--dade waartoe hy hom volkome geregtig vind. In 1870 het 'n klompie basters met hulle talryke vee saam op 'n plek in die nabyheid van Hartbeesrivier in Boesmanland gaan staan. Die veld was pragtig, en water was volop; dus was die vee vet, en die mense was vrolik. Op 'n sekere dag kom die veewagters vertel dat drie wilde Boesmans met 'n klompie osse voort is. Dadelik word die perde gehaal, opgesaal, en 'n klein gewapende mag volg die spore. Hulle druk op so vinnig as hul kan; want die Boesmans was ver voor. In sulke gevalle jaag die Boesmans die gestole vee so hard as hul kan gaan, sodat hulle tyd wen om te slag en te braai. Want hulle weet dat die eienaar tesame met andere hulle tog sal agtervolg. 'n Paar beeste het op pad flou geword. In plaas van hul agter te laat staan, skiet hul hulle met gifpyle dood om te dien as voedsel vir aasvoëls, leeus, wolwe en jakkalse; maar die baas wat die beeste opgepas en versorg het, aan dié gun hul dit nie. Hulle slaan en gooi die beeste wat nog kan loop, om hul op 'n stywe draf te hou. Kort ná die middag het die basters die Boesmans met die geroofde beeste ingeja. Die vee staan toe op die oop vlakte. Maar waar is die Boesmans? En is hul nog drie? Pas op nou om 'n bees te gaan keer: jy of die dier kry die gifpyl. Op die gelyk vlakte kan 'n Boesman hom net so gevaarlik wegsteek as in die skurfste randjie. Hulle is fyn en geslepe om nie die geringste aanduiding te gee van waar hulle skuilplek is nie. Maar die basters, net soos die blanke van daardie streek, weet hoe om Boesmans te jag en uit te snuffel. Dit het ook nie te lank geduur nie, of die basters weet presies waar die drie gate in die grond gegrawe is. Uit die middelste gat sien hul af en toe die loop van 'n geweer uitsteek. By dié geleenthede roep die twee symaats uit: "Wag, moenie skiet nie; laat hul maar eers nader kom, dan kan ons hul ook met die gifpyle werk!" Vir die gifpyle was die basters toe nie so bang as vir daardie roer nie; want die roer kan verder tref as wat 'n pyl kan skiet. Hierdie krygslis van die Boesmans het die basters vir 'n lang ruk van aanval teruggehou. Dog toe die Boesmans so lank versuim, weet die basters dat dit met die roer somar blinde alarm is. Hulle keer toe versigtig die beeste tussen hulle en die Boesmans in en het hulle kans geneem om tussen die klomp beeste deur op die drie gate te skiet. Hulle het uitgeroep om oor te gee; maar die Boesman wou tot die dood toe veg. En so het al drie in hulle stryd geval. Die lewendige vee het die basters teruggekeer ná hul die drie Boesmans in erdvarkgate begrawe het. Dog, oor wat hul gedoen het, het hul glad nie gerus gevoel nie. Hulle het toe vir 'n ruk oor Grootrivier gevlug; maar toe hulle vroue vir hulle laat weet dat alles veilig is, het hulle teruggekom: die Boesmans het tog die eerste op hulle geskiet. NO. 89. VRYHEID--DIE GROOTSTE IDEAAL. OPMERKINGS:--Hierdie verhaal is ons deur mnr. J. A. R. meegedeel. In die ou dae was dit 'n vaste gebruik by die veeboere om in die winter met hulle vee van die Hoëveld na die Lae- of Bosveld van Transvaal te trek. By dié geleentheid is in die ou dae tegelykertyd 'n jag op grootwild gemaak. Die Hoëveld word in die winter baie koud; want dit lê tussen 5,000 en 6,000 voet bokant die see. Selfs van die wild en ook van die Boesmans wat die wild agtervolg, trek na die warmer streke gedurende die koue jaargety. April en Mei is gewoonlik die maande wanneer die trek begin. Met Nagmaal kom die trekboere eers kerk-toe, koop by die winkels met daardie geleentheid wat nodig vir die winterveld is, en ná afloop daarvan gaan hul hulle vee haal; en oor veertien dae is daar maar min boere op hulle somersplase te vinde. 'n Geselskap het Elandsberg-af getrek en het verstrooid langs Elandspruit in daardie groot vallei met hoë berge omring, gaan staan. In daardie streke was elande, buffels, renosters, kamele en olifante, sonder om van blou-wildebeeste, koedoes, kwaggas, bos- en vlakvarke, rooibokke en seekoeie eens te praat. In daardie tyd kom daar 'n buitengewoon groot reën, want die winter is in Transvaal nie die reëntyd nie. Gewoonlik gaan so 'n reën met koue weer gepaard, en die Hoëveld kry dan gewoonlik kapok. Ná die weer opgeklaar het, word twee koeie en 'n kalf van een van die trekboere vermis. Die witmense het met die jag opgelet en gesoek; maar die saak is meestal aan die Kaffers opgedra om tussen die berge en klowe te voet te gaan soek; want die Drakensberge is maar 'n ruie gebergte. Die Kaffers vind niks nie; ook het die jagters niks gewaar nie. Dit het by vorige jare ook gebeur dat vee by klompies-wyse stilletjies wegraak. Die mense maak toe hulle planne op om die oorsaak uit te vind. Maar in hierdie geval was dit onmoontlik, want die spore was doodgereën; dus wag hul op die eerste die beste geleentheid. Omtrent drie dae ná die twee koeie en die kalf weggeraak het, kom die Kaffers vertel dat hul 'n klompie buffels in die onder-ent van 'n kloof sien wei het. Die jagters stuur toe die volgende oggend vroeg 'n klomp jag-Kaffers om die buffels die smal en diep kloof op te jaag. In die kloof was wildvoetpaaie; langs die rande kon hul nie bra uit nie, want dit het steil kranse; maar bo is 'n nek waar die voetpaaie uitgaan, en daar gaan die jagters die buffels voorlê. Hulle skiet toe 'n stuk of wat daarvan dood; een buffel word swaar gewond, hy spring kortom en vlug in die kloof af. Die jagters stuur 'n Kaffer agterna om die buffel op te pas onderwyl hul nog met die ander vlugtende wild besig is. Die gewonde buffel val in die kloof aan die voet van die nek dood. En toe die Kaffer by die buffel kom, vlie 'n Boesman se pyl kort teen sy kop verby. Hy hou dadelik sy skildvel voor (want hy was 'n Swasie), en onder pyl-geskiet stap hy skuil-skuil agteruit en vlug agter 'n groot rots in en roep uit: "Baas, pas op! Hier is Boesmans, en hulle skiet met pyle." Een van die jagters kon 'n Boesman voor 'n groot skeur in 'n klipkrans sien staan. Die jagter vuur op die skeur, en die Boesman verdwyn daarin. Die vlugtende wild was toe al algar verby. Die Swasies wat die wild aangekeer het, is nog ver onder in die kloof en kom aan. Die jagters daal van die nekkie te voet af na die kloof waar hul die Boesman in die skeur gesien het, en skiet af en toe 'n koeël in die skeur, en die Boesmans skiet ook in die rigting van die mense, wat skuil. Oom Pieter--een van die jagters--het reeds baie ondervinding in gevegte met Boesmans opgedoen, en algar was gewillig om sy orders op te volg. Hy roep toe een van die Boesman-agterryers en sê aan hom om aan die Boesmans in die skeur uit te roep om oor te gee. Eers kom daar geen antwoord nie; later antwoord hy terug dat hy veilig daar is en vra waarom hy moet oorgee. Hy weet as hy oorgee, dan maak hul hom dood. Die mak Boesman antwoord terug dat die een in die skeur gerus kan uitkom: sy lewe is gewaarborg; want hoekom maak die mense vir hom, wat agterryer is, nie dood nie. Die Boesman in die skeur antwoord terug: "Nou, ek wil nie agterryer wees nie; ek is my eie baas en wil my eie baas sterwe." Oom Pieter vra toe aan die Kaffers, wat by hierdie tyd algar daar was, of hul die plek goed ken. Een gee antwoord dat hy vir 'n maand terug daar 'n jakkals gesien inhardloop het. Hy het toe die plek gaan beskou, en hy vertel dat die skeur voor maar nou is; maar agtertoe in is dit wyd en het nog ander sykamers. Daarop het hul die plek in die nabyheid van die grot verder goed verken om uit te vind of daar nie nog ander skeure is waaruit die Boesmans kon skiet nie. Dit het nie so gelyk nie, want die rotse aan weersye van die ingang was vaste rotse; dus het oom Pieter besluit om 'n groot rook voor die skeur te maak en om die Boesman op hierdie manier tot oorgawe te dwing. Met lang gaffels het hul droë gras en groen takke voor die ingang opgehoop; en voor dit aan brand gesteek word, word die Boesman nogmaals gevra om oor te gee; maar toe daar glad nie antwoord kom nie, gaan die vuur in die hoop voor die bek van die grot. Ná 'n hele ruk te gewag het, tot die brandstof uitgesmoor het, word weer uitgeroep om uit te kom, daar die jagters toe kinders binne-in kon hoor huil. Toe word alle middels aangewend om al was dit maar die meide met hulle kinders te red; maar een van die meide roep terug: "Ons maak net soos ons mans maak." Die jagters kom toe tot die gevolgtrekking dat nie genoeg rook die gat binnedring nie; toe word meer brandstof aangevoer en met die gaffels brandend dieper die gat ingestoot. Die stilte duur binne-in voort--algar die Boesmans weier stilswyend om uit te kom. Intussen het die Kaffers begin met die afslag van die wild. Daar het baie Swasies 'n dag ver van Komatierivier se kant gekom om met die jag te help; dus het dit nie lank geduur nie, of hulle het die vleis na 'n plek gedra vanwaar dit met sleë gehaal is om daar biltong van te maak. Met rondsoek daar om die gat, vind hul die geraamtes van die twee koeie en die kalf; wat die Boesmans nie opgeëet het nie, is deur die wilde gedierte verslind. Die lyke van die Boesmans met vroue en kinders is later in die gate ontdek, saam met vleis van die drie beeste. NO. 90. LIEWERS STERWE AS OORGEE. OPMERKINGS:--Hierdie verhaal is aan ons deur mnr. Heink Vissagie, Zooverbij, Calvinia, en ander in 1882 vertel. Die Boesman, as kind van die natuur, wil volkome vry wees. God het hom vryheid gegee, en vry wil hy sterwe. In die strewe om vry te wees, moet hy vir self bestaan hard veg. Van gerief en gemak weet hy min af. Slaan maar ag op hoe hy gehuisves is; en dan moet ons erken dat die meeste voëls 'n beter begrip van gerieflike huisvesting besit as 'n Boesman--wat tog 'n baie hoër wese is as 'n voël. Die voëltjies bou mooi nessies en veer dit sag uit om warmte aan hulle kroos te besorg. Maar dan weer, nes die voëls, slaap die Boesmans net waar hul 'n skuiling kan vind; en die voëls ook het gedurende die winter geen nessies nie. Maar wag, die Boesman maak tog 'n soort van skuiling--dog baie ongerieflik, aangesien hy 'n mens is. In warm en mooi weer, as die Boesman op jag is, slaap hy agter 'n bos of klip en het die sterrehemel vir 'n kombers. Maar as hy woon, dan verkies hy 'n spelonk of grot bo alles. Hy is dan tevrede om voor die wye opening bosse en takke te plaas, in plaas van om 'n stewige muur van grond of klip te bou. Van boukuns weet hy absoluut niks af nie. Sy geliefkoosde huis, egter, is 'n skuiling van matjies gemaak. Die matjies maak hy van matjiesgoed en vervoer dié orals met hom mee as hy op trek is. Teen sononder breek hy takke, plant dié in die grond, sprei die matjies daaroor, en maak dit op 'n manier vas. So 'n hut is glad nie bestand teen swaar reëns nie; dit lek dan soos 'n gieter. Kan hy geen takke kry om in die grond te plant nie, dan grawe hy 'n gat in die grond net so groot dat hy daarin opgerol kan lê. Hy neem los klippe of klein bossies en maak om die gat 'n skermpie. Op 'n manier span hy die matjies oor die skermpie en kruip daaronder in as herberg vir die nag. So maak elk afsonderlik. Dog as hul spelonke kies om in te woon, dan slaap almal daarin saam. 'n Boesman mag 'n klein klipgat vir tydelike verblyf kies, maar nooit vir 'n vaste woning nie. Van dié soort vind ons baie in die veld. In sommige tref ons ook van hulle skilderinge aan. Die grootste nut, egter, van sulke klein gate is om in tyd van gevaar in te vlug, waaruit hul dan met die gifpyle kan skiet. So het baie van sulke soort klipgate 'n wonderlike geskiedenis aan hulle verbonde. Ons persoonlik was gevra om die plaas Zooverbij aan die Hantamrivier op te meet. Met die steek van 'n pylvlag op 'n seker koppie, deel die eienaar ons mee dat die naam van die koppie Bamboeskop is; en voor hy ons die besonderhede gee waarom die naam so gekies is, wys hy 'n klein klipgrot aan aan die sy van die koppie en vervolg:-- "In vroeër tyd het hier in hierdie buurte 'n ou Boesman met die naam van Bamboes rondgedwaal; hy was 'n beroemde veedief en 'n nog beroemder boogskut. Hy was een van die soort wat so moeilik was om in hande te kry as 'n dassie in 'n skurwe klipkrans. Die poliesie het al jagte op hom gemaak, maar kon hom maar nooit in die hande kry nie. Die base van die gestole vee het alle middels aangewend om sy verblyf uit te vind, maar alles verniet: hy weet sy spore te vernietig; en dan, vandag is hy hier en môre is hy daar." Hier onderbreek 'n ander man wat daarby staan, die gesprek, en hy sê:-- "Wag, neef Heink, behou jou rede; laat ek eers vertel wat ou Bamboes êrens in ons buurte gewaag het, en dan kan jy maar klaar end uit vertel. "My ou oom het eendag net van 'n ver rit met sy flukse bont ryperd tuisgekom. Hy het die perd gelos om veld-toe te gaan. Hy het toe 'n ander ryperd geneem om sy vee in die buiteveld te gaan beskou. Daar ver in die veld, toe hy om die punt van 'n randjie kom, sien hy 'n Boesman met sy bont ryperd ja of die dood agter hom is. Hy merk onraad en gee sy perd die teuels en agtervolg die Boesman. Gelukkig, die bont perd was nog baie moeg; anders sou die Boesman daarmee skoon van my oom weggeja het. My oom wen, maar nie so vinnig as hy verlang het nie. Dit sou nog langer geduur het om die Boesman in te haal, maar gelukkig trap die perd in 'n erdvarkgat, slaan neer, en die Boesman val dat die stof so trek. Die eerste wat die Boesman doen toe hy van die grond opspring, was om na sy pyle en boog te gryp, en hy gaan agter die perd reg staan en loer skrams voor die perd se bors verby wat my ou oom nou wil maak. "My ou oom kon op sy skot reken; maar nie noudat hy so bewe van boosheid en ontsteltenis nie; hy het dus nie gewaag om 'n skrams skot op die Boesman te vuur nie. So na wou hy ook nie ry om onder pylskot te kom nie. Dus staan hy op veilige afstand die Boesman aan te kyk, en die Boesman loer voor die bors van die perd verby om te kyk wat die oubaas wil maak. My ou oom se omry sal niks help nie, want die Boesman draai die perd altyd voor hom. Dié plan het die Boesman gekry om die agtermiddag mee om te maak. Geen hulp daag op nie. My ou oom begin toe voor en agter die perd stofskote in die grond te skiet om te kyk of die perd nie wil skrik en weghardloop nie; maar die vergalgste Boesman klou nes 'n bloedsuier aan die perd vas. Wat eindelik daar by die perd gebeur het, weet my oom nie. Of die perd die Boesman gekap of getrap het, kan hy nie sê nie; want die perd was 'n bietjie wys. Die perd kom los en spring weg. My ou oom was klaar om die Boesman met die koeël te pleister; dog die skelm het soos rook verdwyn--vermoedelik in die erdvarkgat gekruip waarin die perd getrap het. Toe die bont perd buite pylskot draf, het my ou oom hom gevang en met hom staanplek-toe geja. "Maar watter soort jaery was dit tent-toe? Want my ou oom moes gedurig omkyk of die Boesman hom nie agtervolg nie. Maar gelukkig het hy die staanplek veilig bereik. By ondersoek na die skelm blyk dit dat dit niemand anders was nie as ou Bamboes wat weer na daardie buurte getrek het om daar kwaad te doen. Hy sou seker die bont perd, toe hy weghol, doodgeskiet het, was dit nie dat die perd te ver was toe Bamboes veilig in die gat was nie." Hierop vervolg oom Heink weer sy verhaal omtrent Bamboeskop en vertel:-- "Daar kom 'n dag wanneer die fynste skelm betrap word. Bamboes was weer met sy skaapstelery besig, en daar word hy betrap. Die mense spoor hom op en vind uit dat hy posiesie in 'n klipgat in 'n koppie gevat het. Hulle kon sien uit watter gat die pyle geskiet word; want teen die sonlig kan 'n mens 'n pyl sien blink en trek. "Hy is oor en oor gesoebat geword om maar oor te gee; maar alles tevergeefs. Hy reken op sy krygsmanskap: hoeveel maal was hy nie in net so 'n gevaar nie, en toe kon hul aan hom niks doen nie; en sou hul nou iets aan hom kan doen? Nee, hy sal sy man tot die bitterste end toe staan. As geoefende krygsman verstaan hy die kuns om sy geskut nie in die wind weg te skiet nie. As hy afhaak, is dit 'n baie skrams skot; want die burgers wat hom in die gat vaskeer, het baie fyn krygslis gebruik om hom daartoe te kry om sy pyle weg te skiet. En dan, hulle roers skiet verder as 'n pyl kan raak. "Wel, 'n heftige bombardement word op die klipgat gerig. Onder dit alles kry Bamboes nog kanse om te skiet. Hy het hom soos 'n leeu verdedig. Maar naderhand raak dit stil, en die burgers vermoed dat Bamboes nou 'n doodskot gekry het. Versigtig stap hul nader, agter beskerming van seker toestelle. Hulle vermoeding was maar te gegrond--Bamboes is 'n lyk. "En toe hul sy lyk ondersoek, blyk dit dat hy 'n koeël voor die kop gekry het. Die velle van sy voorvinger en duim was deur die boogsnaar glad weggeskeur. En toe het hy die boog met sy voete vasgeskop en die pyl met sy tande afgetrek. En dit het ook sy voortande uitgepluk. "Hy lê so dood sonder 'n pyl om verder mee te skiet!" NO. 91. DIE WREEDHEID VAN BOESMANS. OPMERKINGS:--Nes alle barbare is die Boesman ook soms baie wreed. Baie van die besonderhede het ons van meneer Willem G----, wat vroeër naby Grootrivier gewoon het. Die Boesman kan baie wreed wees en 'n plesier daarin neem om iemand te martel--vernaamlik as hy meen dat iemand 'n teenstander van hom is, en dus hom verhinder om sy doel te bereik. Kry hy so een in hande, en tyd om te vlug is kort, dan skiet hy hom met 'n gifpyl dood. Maar bly daar oorgenoeg tyd oor om te vlug, dan neem hy sy kans om sy teenstander te martel en met tyd dood te maak. Baie getroue veewagters het die spit moes afbyt as hul nie gewillig was om van die vee goedwillig af te gee nie. Baie veewagters is oulik: hul maak of hul die vee goedwillig afgee; en wanneer die diewe onder pylskot uit is, dan vuur hulle met hul roer op die skelm; want baie veeboere was verplig om hulle wagters teen die Boesmans te wapen. Maar die Boesmans bekruip die wagter op so 'n fyn manier dat eer hy hulle gewaar, dan is hy onder pylskot en kan dan nie meer vlug of homself verdedig nie. In sulke gevalle gee die wagter vee goedwillig af. Die Boesman loop dan; en wanneer daar 'n geleentheid kom, hol die wagter na sy baas om die gebeurtenis te gaan vertel. Dadelik word die Boesmans opgespoor en gevang, en by verset met pyl en boog word hulle doodgeskiet. Dit weet die Boesmans, en daarom maak hul 'n ander plan met die wagter. Hulle bind hom soms aan 'n boom en slaan hom met doringtakke, of martel hom op 'n ander manier, by voorbeeld deur hom hande en voete vas te maak en dan kole en warm as op hom te krap. Mnr. Willem G---- vertel ons dat hul vroeër baie las op hierdie manier van Boesmans gekry het. Dit het baiekeer moeilik gegaan om vertroubare wagters te kry; want hulle was deeglik bewus dat hulle lewe in gevaar is. Dis nie alleen dat hul so wreed deur die Boesmans behandel word nie, maar die Boesmans bekruip die wagters nes hul wild bekruip en skiet hul op die plek dood. Dié lot het nie alleen aan gekleurde skepsels ten deel geval nie, maar baie witmense het hulle lewe op hierdie manier moes inskiet, en etlike wrede moorde op blankes en hulle famielies het plaasgevind. So vertel mnr. Willem G---- die volgende gebeurtenis:-- "Ek was 'n jongeling van omtrent twintig jaar, en my vader het in die ou Kolonie suid van Grootrivier met sy vee op die ope gronde rondgetrek. By een geleentheid gee die waters op, en ons was verplig om ons staning nader na Grootrivier te verplaas. Juis te wyte aan die Boesmans was ons skaars aan wagters om met die vee te help. Die pad wat ons moes trek, was sanderig en swaar vir die osse om die wa deur die woeste veld te trek. Oorlede pa was toe net siekerig; dus moes ek en my broer van agtien jaar oud eers met die trek help om dit op die nuwe staning te kry. Dan moes ons dadelik te voet omdraai om die wagter met die skape deur 'n ruie plaat bosse te help. Die orders was, as hy eerder by die ruie plek as ons kom, dan moet hy wag, sodat ons hom daar deur kan help. Wonderlik, ek was jare daarna weer op dieselfde plek en het dit amper nie meer geken nie: die groot digte bosse was uitgedun. Of dit opsetlik deur die veeboere uitgebrand is, weet ek nie. "Wel, ons sien toe die skape voor hul deur die bosse was. Ons stap daarheen. Die wind waai na ons kant toe, dus kon ons op 'n afstand iemand hoor benoud skree; maar dan volg daarop 'n uitbundige geskater en harde gelag. My broer en ek kon die ding nie begryp nie; ons stap in die rigting en klim agter 'n sandduin uit om tog te kyk wat al daardie pret mag wees. "Bo-oor die duine tussen die fyn bossies deur loer ons. Ons sien die veewagter lê 'n tree of wat van 'n vuur, hande en voete gebinde. Drie Boesmans sit om die vuur vleis te braai. Af en toe vat een 'n stomp vuur en brand daarmee die wagter onder sy voete of ander dele van sy liggaam--en dis vir sy pynlike geskree wat hul so danig lag! Die wrede moordenaars sit met hulle pylkokers agter hulle rug, dog hulle boë lê op 'n bossie. Ek en my broer maak toe plan wat om te doen. "Die digte bosse was te ná; ons sou die drie moordenaars nie in hande gekry het nie. Ons roers was met lopers gelaai, want daar was baie duikers in die veld. Ons besluit toe om om die duin nader te kruip en dan uit te roep om oor te gee; wil hul nie, dan pleister ons hul met die lopers. Toe ons hul mooi onder skot het--ek het twee oormekaar, en my broer korrel op die ander--, toe roep ons in Boesmantaal uit: 'Gee oor, of ons skiet!' Hulle skrik en vlug. Ons roep: 'Staan!' en vuur toe. Twee val. Ek was weer klaar met die ander skot, en so was my broer (want ons het dubbelloopgewere gehad); ons vuur, en daar lê die derde morsdood. Twee was dadelik dood; dog een het nog 'n vyf minute gelewe, maar is toe ook dood. "Maar dit was 'n jammerte om die brandwonde aan die wagter te sien; sy klere was ook plek-plek aan brand sonder om te vlam. My broer het teruggehardloop om hulp. Ons het die Boesman na die staanplek vervoer en hom daar verpleeg en gedoen wat 'n mens se hand kon doen; maar die volgende dag is ons getroue Boesman-veewagter aan 'n smartlike einde gekom." NO. 92. BOESMANS IN DIE BREEKWATER. OPMERKINGS:--Aangesien ons van ons eie nie genoeg gegewens omtrent hierdie onderwerp besit nie, so neem ons die vryheid om oor te neem wat mej. Lucy C. Lloyd in dr. W. H. I. Bleek se "Specimens of Bushman Folklore" meedeel. Soos blyk uit die vorige storie (No. 91) en uit andere, het die Boesmans hulle baie aan die wette vergryp. Vir moorde is hul opgehang; maar vir veediefstalle is hul na die breekwater aan Kaapstad gestuur. Dr. W. H. I. Bleek was 'n Duitse taalgeleerde, wat aan Mowbray, by Kaapstad, gewoon het. Toe die geleentheid daarvoor gunstig was, het hy verlof van die Kaapse Goewerment gekry om van die Boesmans wat in die breekwater was en wie se tyd amper verstryk was, by hom aan huis te neem en om alles aangaande die taal te leer wat daar te leer is. Hy kry toe 'n ou Boesman met die Boesman-naam van 'Kabbo, wat ook onder die naam van Jantjie bekend was. Hierdie Boesman word toe die leermeester van dr. Bleek en sy niggie, mej. Lucy Lloyd. So het die ou skepsel aan die een kant met sy kwaaddoen en aan die ander kant met sy goeddoen veel tot nut gewees om kennis aangaande die Boesmantaal vrywillig mee te deel. Sy eie storie hoe hul gevang is, is ongeveer soos volg:-- "Die Kaffer-poliesie het vir my, my seun en my dogter haar man vasgeknoop toe ons besig was om aan 'n springbok te eet. Ons was drie wat gebinde was, en so gebinde is ons na die magistraat geneem. Hy het toe met ons, en ons het met hom gepraat. "Ons was in die tronk, en hulle het ons bene in die blok gesit. Ons het só met ons bene in die blok moes slaap; want ons was in die huis van vullis. Daar het ook Korannas gekom. In die tronk het ons van die magistraat se skaapvleis gekry om te eet. Toe stuur hul ons voort; ons vrouens het meegegaan. Op pad het hul ons skaapvleis gegee. Ons kom toe by Victoria-Wes. Ons moes toe daar aan die pad werk en moes groot klippe rol. Ons het toe ook met grond gewerk; ons moes dit met kruiwaens wegstoot. Ook het ons grond op waens gelaai en moes dié trek, onderwyl ander mense langs ons loop. Ons gooi die grond op 'n plek uit en stoot die wa terug om weer grond te gaan haal. Die Korannas werk met ons saam. "Van daar is ons voortgestuur. Ons arms was aan 'n ketting gebind; ons moes met die wa meestap. Ons kom toe by Beaufort-Wes aan. Ons is toe weer losgemaak. Ons kry toe tabak van die magistraat, en ons stap rook-rook uit skaapbene padlangs. Dit het gereën toe ons in Beaufort se tronk geslaap het. "Die volgende dag is ons weer gebinde. Ons moes toe deur die rivier deur die water stap. Die wa het voor gery, en ons moes agternastap. So het ons aangehou tot ons by die breekwater gekom het, en werk toe daar. "'n Witman het ons geneem en in die nag in die trein geplaas. Ons was vroeg in die trein. Die trein hardloop toe en bring ons tot in Kaapstad. Hulle plaas ons toe in die Kaapse tronk, en ons was baie moeg. Ons en die Korannas het toe somar in die dag gelê en slaap." Uit die twede vertelling sê Jantjie ('Kabbo):-- "Ek en my vrou was daar; my seun en sy vrou met 'n kind op haar rug was daar; my dogter met 'n kind op haar rug en haar man was daar. Die Kaffer-poliesie het ons so gekry en so weggevoer. Ons moes toe in die wa sit; die Kaffers neem ons in die wa weg. Ons vroue het ook in die wa gesit. Ons span toe uit en klim af. Ons het 'n vuur gemaak en vleis gebraai en lê toe langs die vuur. My seun se vrou braai 'n springbok wat ek met my pyl en boog geskiet het. Ons rook en lê. Die dag breek; ons maak toe weer vuur; ons het vroeg in die oggend gerook. "Ons ry toe weer voort en kom toe by die magistraat. Ons het toe van ons vroue weggegaan. Ons het toe met die magistraat gaan praat, en hy het met ons gepraat. Daarop neem hul ons toe weg en plaas ons voete in die blok. 'n Ander witman het gekom en het die bo-stuk van die blok oor ons voete geplaas, sodat ons nie ons voete kan uittrek nie. Ons moes met ons voete so in die blok slaap. Die ander dag kom die magistraat en haal ons voete uit die blok: hy wil ons 'n bietjie laat lekker voel, want dis mos sy skaapvleis wat ons toe eet. Ander mense het die vleis vir ons gekook. Ons rook--al is ons voete in die blok." Tot so ver die verhaal van 'Kabbo (Jantjie). Dis wonderlik watter indruk so 'n verandering in die lewe van 'n Boesman maak. Hy kom uit die wildernis, alwaar beskawing nog op sy beurt wag. Hy kom in Kaapstad en sien treine, skepe, hoë huise, en hoe baie mense daar besig is. Die groot winkels met alle soorte goed wat hy nie ken nie, is vir hom 'n wonder bo wonder. Hoe streng hul Boesmans ook al in die gevangenis bewaak, hul dros tog soms uit die breekwater weg. So is nog een droster op Hexrivier, Clanwilliam, gevang. Snags het hy hom daar aan druiwe in die wingerd ooreet, en oordags lê hy in die veld en slaap. Hy is opgespoor en terug na die breekwater gestuur. NO. 93. UIT DIE BREEKWATER HUIS-TOE. OPMERKINGS:--Die geskiedenis van 'Kabbo (Jantjie) is so belangwekkend dat ons uit "Specimens of Bushman Folklore" ook die volgende verhaal van sy terugkeer huis-toe aanhaal. Let op die redeneervermoë. "Jy weet dat ek hier sit en wag op die terugkeer van die maan vir my om huis-toe te gaan, sodat ek dan mag luister na al die mense hulle stories as ek hul 'n besoek tuis bring, dat ek mag luister na hulle stories wat hul vertel, en dat hulle tuis mag luister na die stories van die Plat-Boesmans aan die ander kant van die plek. Hulle kom hulle stories vertel as die son nog maar 'n bietjie warm is, sodat ek, sittende in die son, na hulle stories kan luister--stories wat van ver kom. Dan sal ek in besit kom van 'n storie wat van ver aangewaai kom. "Ek voel ek moet gaan om met my medemense daar te sit en praat; want ek werk nou hier aan 'n vrou se huiswerk, terwyl my maats na stories van ver af hoor. Nou hoor ek geen stories nie, omdat ek nie rondkuier nie. Ek voel dat ek nou met mense van 'n ander soort verkeer--hulle is nie in besit van my stories nie. Hulle praat nie in my taal nie, want hulle gaan hulle gelyke opsoek en doen huiswerk--want hulle maak huise aankant. Hulle werk vir kos om kos te kry. Hulle werk vir goeie en nuwe kos. "Die Plat-Boesman stap oor na mekaar se hutte toe, sodat hul rokende daarvoor sit. Daarom hoor hul daar stories; want hul is gewoond om oor en weer te kuier, daar hul rokende mense is. Wat my betref, ek sit op die maan en wag om vir my terug te kom dat ek my voete in die pad huis-toe kan plaas. Ek dink dat ek regtig vir die maan moet wag, dat ek dan aan my baas kan sê dat ek nou loop om by my mense te wees, om my gelyke op te soek. Want hier werk ek met meide saam; ek praat nie met hulle nie, want hulle gebruik my net vir huiswerk. "Ek moet eers 'n bietjie rus om my arms te koel, sodat die moegheid daaruit kan gaan; want ek sit hier tevergeefs op 'n storie te wag. Ek sit met al my ore te luister en sit stil om te wag op 'n storie. My naam gaan vooruit; my drie name [1] vlie voort padlangs na my huis toe; ek voel ek gaan daar sit, en draai eers my gesig na die plek waar my hakskene was: ek gaan mos terug. Net soos die wind sweef 'n storie na 'n ander plek toe; dan gaan ons name dwarsdeur die ander mense--hulle dink aan ons, al sien hul ons nie. Want ons name, swewende, bereik 'n ander plek. Al lê berge tussen die twee plekke, nogtans, ons naam gaan oor al die berge heen. Die naam waarmee hy terugkeer, dié gaan vooruit. Hy ken die pad reguit huis-toe. Die mense wat op 'n ander plek woon, hulle ore gaan luisterend die naam van die man tegemoet. Die teruggekeerde man ondersoek sy ou plek. Die bome van die plek lyk so mooi; want hul het intussentyd baie gegroei en is groot. Al die tyd het die man van die plek, toe hy weg was, hul nie gesien om onder hulle in hulle skaduwee te stap nie. Al die tyd was hy op 'n ander plek, het daar gewoon--dit was tog nie sy plek nie. Hulle het hom na die ander plek geneem om daar te gaan werk. En hy is die een wat huis-toe verlang. "Ek wag slegs op die terugkoms van die maan, dat die maan kan omgaan, sodat die tyd vir huistoe-gaan daar is, dat ek dan die waterputte kan beskou--naamlik dié waaruit ek gedrink het. Ek begin te werk om die vervalle hut te herstel. Ek roep my kinders weer tesame, sodat hul kan saam help om die water vir my in orde te maak. Ek was weg, en vreemde het die plek betree; hulle plek is dit nie, want dit was 'Kabbo se vader se vader se plek. Toe word dit weer 'Kabbo se vader se plek; en toe 'Kabbo se pa sterf, toe kry 'Kabbo se oudste broer die plek. Toe dié sterwe, toe kry 'Kabbo die plek. (Die plek is bekend by die basters as Blouputs.) 'Kabbo, toe hy uitgegroei was, trou toe en bring sy vrou na daardie plek. Daar het die twee saam oud geword, en hulle kinders het daar getrou. Hulle kinds-kinders het al vir hulself kon sorg. "'Kabbo se kinders het by hom bly woon; sy hut het in die middel gestaan, terwyl hul naasaan in goeie hutte gewoon het. 'Kabbo se aangenome broerskind (Betjie) trou eerste, toe daarna sy eie. Betjie het met troue die plek verlaat, maar sy kom nog altyd haar pleegvader besoek; want hy het haar groot gemaak." 'Kabbo vertel verder: "Haar vader was nie die een wat haar kos gegee het nie; want hy is gestorwe en het haar nagelaat. Ek is die een wat haar gaan haal het net toe haar moeder gesterwe het. Ek bring haar toe na my huis toe. Ek het haar vader (my broer) nie sien sterwe nie; ek het ook nie haar moeder sien sterwe nie. Haar moeder is gestorwe en laat haar hulpeloos na." Tot so ver vereers. Ons vervolg die belangwekkendste, dog treurigste gedeelte van hierdie verhaal in die volgende storie, No. 94. [Uit hierdie deel van die verhaal blyk dit dat indiwiduele persone (Boesmans) vir hul seker waterregte toegeëien het.] NO. 94. 'N BOESMAN-WEESKIND. OPMERKINGS:--Hierdie verhaal is 'n voortsetting van die vorige (No. 93). Betjie, die Boesman-weeskind, het haar vader (die broer van 'Kabbo) op die volgende manier verloor:--Die vader is deur iemand gedood wat kwaad vir hom was, terwyl die vader nie vir die ander man kwaad was nie. Hy het na 'n ander plek gaan kuier en het vyf nagte van sy famielie weggebly. 'n Man wat by die plek was waar sy vrou woon, het die kind intussen kos gegee; maar die kind huil gedurig oor haar eie vader. Die man word toe kwaad vir die vader, omdat hy van sy vrou en kind wegbly en omdat die kind gedurig oor hom huil. En toe die vader terugkom en die nag by sy vrou in die hut gaan slaap het, kom daardie man vroeg in die oggend en steek die vader dwarsdeur die hut met 'n Kaffer-asgaai dood--'n asgaai wat hy op Witberg gekoop het. Toe hy in die hut dood lê, het almal hom so verlaat--tot sy vrou--op raad van die moordenaar; dus het die ongedierte sy lyk verslind. Betjie se moeder sterf toe kort daarna aan 'n inwendige siekte. Sy was nie begrawe nie, want tydens haar siekte het sy net by haar 'n jonger suster gehad wat ook aan dieselfde siekte gely het. Die suster was swak en het met baie groot moeite die kind na die plek van 'n famielielid oorgebring, wat ver weg geleë was. Van daardie plek af kan 'n mens die vuur van 'Kabbo se plek in die aand sien brand. Sy het met die kind daarheen aangesukkel, en sy ontmoet vir 'Kabbo halfpad. Hy is egter eers na die dooie moeder haar hut gegaan om hul daar te soek, en het toe by daardie geleentheid die bene van die dooie moeder daar sien rondlê--want haar lyk was net deur die jakkalse verslind. Hy het in haas sy huis verlaat toe hy die tyding van die moeder se siekte en dood van die moeder haar suster ontvang het; want hy was bevrees dat die suster ook langs die pad sal sterwe en die kind daar hulpeloos, lewendig en spelende by haar lyk laat, sodat die jakkalse die kind lewendig sou verslind. Hy het sy huis vroeg in die oggend verlaat en het die plek waar die moeder dood lê eers die aand bereik. Hy maak toe 'n hut 'n entjie daarvandaan om in die nag daarin te slaap. Die volgende oggend het hy die kind daar by die famielie gaan soek. En dis toe dat hy die siek suster op pad ontmoet het. Hy gaan toe weer met die kind na die hut wat hy laas gemaak het, slaap die nag weer daar, en bereik sy eie huis eers die aand van daardie dag. 'Kabbo gaan voort om sy storie te vertel:-- "Ek het haar (Betjie) toe by my gebring; ek was toe nog 'n flukse jong man en kon vinnig hardloop om te jag. En ek dink sy kan by my oorvloed van kos kry, wat ek aan haar kan verskaf. Sy sou dit dan eet. Sy sou dit saam met my eie kind eet, wat toe nog die enigste was. Hulle sou saam opgroei en voor my uitgaan om te speel, daar naby die hut; want albei eet my wild. Ek was vlug om te hardloop; ek voel dat ek met hardloop nog baie goed kan inloop. "Dan hardloop ek om 'n haas te vang; ek bring dit dan huis-toe in my knapsak onderwyl die son warm is. Ek het geen springbokke gesien nie, maar net 'n haas. Ek sien 'n pou en skiet dit. Ek steek dit in my knapsak en bring dit huis-toe. My vrou pluk die vere tuis af. Sy kook dit in die kleipot, dat ons sop kan eet. "Die volgende dag gaan ek hase jag; ek loer orals in die skaduwee van die bossies, ek skiet, die haas spring op en hardloop weg om verderaan te vrek; ek tel dit op, sodat die kinders kan eet, want die springbokke het weggetrek. Daarom moes ek hase vang deur agter hulle te hardloop, dat hul deur die son se hitte kan dood val. Hulle word dan deur die son doodgebrand; want ek weet dat die haas iets is wat nie water drink nie. Dit eet net droë bossies en lek die dou wat daarop is. Daarom bly die haas dorstig. Dit bly in die warm somer ook sonder water, daar dit glad geen verstand van waterputte of damme het nie; so gaan hy nie drink nie. Hy bly so en lê in die warm son in die koelte van bossies. "Daarom hardloop ek agter hulle as die son warm is; sodat die son, brandende, hulle vir my doodmaak; dat ek hul, dood deur die son, kan eet; want dis mos ek wat hul rondgeja het, en hulle het in vrees vir my gevlug. Uit dors en vrees gaan die haas lê om dood te gaan; want hy het droog geword. Al die tyd het ek nie opgehou of gestap nie, anders sou hy omgekyk het en dan van my weggehol het. Hy gaan lê om te sterwe, want dis afmatting wat die haas uitgeput het. Die grond was warm en het ook sy voete gebrand. "Ek stap nader en tel die haas op en steek dit in die pylsak. Nou gaan ek weer om 'n ander te soek. Dié een spring ook op en hol in die son. Hy is bang en hol in die warmte rond. Ek agtervolg dié een ook en hol tot hy ook deur die sonhitte dood val. Ek gaan ook dié haas optel, breek sy vier bene en steek hom ook in die sak. Ek gaan dan rondom in die bossies sy maat soek; want dit lyk vir my of hierdie haas getroud kan wees. Ek soek nou na die wyfie. Ek haal die sak van my skouers af dat ek vinnig kan hardloop, en lê die sak neer en vang hierdie hasie ook. Ek bring die buit huis-toe, sodat ek, my vrou en die twee kinders daarvan kan eet. Want ek is bang dat kambro die kinders sal doodmaak; want in tyd van droogte gee dit skerp pyne in die kop en 'n gesuis in die ore. "Die reën moet eers val, dan gaan ek volstruise jag. Hulle soek dan water langs die bedding van die Harrivier en gaan dan drink. Ek gaan voor die tyd en wag die volstruise daar af en bekruip hul in die rivierbedding. Ek moet dan plat op my buik lê om hul te skiet. Die volstruise wat na die weste gegaan het, kom terug om die nuwe water te drink." Ná dit spreek 'Kabbo sy verlange uit om van Kaapstad na sy woonplek terug te keer. Hy wag nog vir die beloofde paar stewels, wat sterk moet wees, want die son is warm en maak die pad ook warm. Sy woonplek lê ver. Hy wag net op die terugkeer van die maan om te vertrek. Hy sal sy huis bereik as die bome droog is en die blomme op die weg daarheen verdor het. Hy sal nie eers na ander plekke toe gaan nie, maar reguit huis-toe. Daar sal hy op die beloofde geweer wag; want 'n roer is iets wat vir 'n ou man sorg en hom nie honger laat ly nie. Dit was net deur pure honger dat hy gedrewe was om skape te steel en te slag, en so in die tronk gekom het. Maar met 'n roer kan 'n mens in winderige en bitter koue weer skiet, en dan het hy altyd kos in sy huis en hoef dan nie ander se kos te eet nie. NO. 95. DIE KRAG VAN BYGELOOF. OPMERKINGS:--Hierdie ware gebeurtenis is aan ons deur oom Karel en sy broer Piet M---- vertel. Net soos alle inboorlinge is die Boesman baie bygelowig. By hulle bestaan daar altyd 'n vrees dat 'n bose gees of die gees van 'n afgestorwene hulle gedurig gadeslaan om hul te straf as hul iets verkeerds doen, of om hul te seën as hul hulle plig verrig. Gevolglik is daar baie voorskrifte waaraan hul vir hulle moet hou. Bygeloof is sterker by een persoon as by 'n ander wat hom minder aan kleinighede steur, vernaamlik as dit hul ongerief en moeite besorg. So vertel oom Karel en sy broer Piet toe ons oor bygeloof oor die algemeen sit en praat:-- Hulle vader, oom Willem, het met droë vrugte en rolle tabak 'n handelstog gaan maak en het met daardie geleentheid 'n jong Boesman op die lyf geloop. Hy was 'n besonder geslepe ventjie en was spoedig die gunsteling van hulle (die kinders van oom Willem). Hulle het hom die naam van Krappies gegee. Hy was baie bygelowig, en dit was vir die kinders te mooi; daarom kon hul so baie meer grappies met hom uitvoer. Dit was nog in die slawetyd; maar Krappies was altyd 'n strepie voor. Sy werk was dié van staljong en koesier, en verder moes hy vir die varkens sorg en oplet waar die kalkoene en ganse nes maak. Voorwaar geen swaar werk nie! Hy was op sy manier dood eerlik, maar nie by tabak en sterk drank nie--hier steel hy waar 'n kans hom aanbied. In die dag kry hy min kans om sy planne uit te voer, dus neem hy sy kans waar in die aand of nag. Maar as daar op die plek sonder die wete van Krappies 'n wit laken oor 'n regop stok gehang word, is dit 'n waarborg dat daardie drank of tabak vir Krappies ontoeganklik is. Oom Willem se vrou sterf op haar ou dag en is in die famielie-kerkhof daar naby op die werf begrawe. Krappies was toe ook al 'n ouerige Boesman. Die kinders het by die graf 'n paar wit blomboompies geplant, en toe roep oom Willem vir Krappies, stap met hom na die kerkhof en sê aan hom dat die ounôi altyd vir hom so goed was, en om nou aan haar 'n diens te bewys, moet hy sorg dat die blomboompies altyd water kry. En as oom Willem eendag dood is, dan moet hy altyd die plantjies by sy oubaas en ounôi se grafte kom nat gooi. Hy sal sien as hy dit doen en die kerkhof verder van onkruid skoon hou, dat hy 'n gelukkige ou dag sal hê; want die kinders sal vir hom sorg en oppas as hy siek is. Dis te wonderlik watter effek hierdie versoek op ou Krappies gemaak het. Van daardie dag af het hy al begin te sorg vir die kerkhof en het nie toegelaat dat daar 'n grassie in groei nie. Hy was selfs nie bang om saans daar by die kerkhof verby te loop nie. En die kinders van oom Willem het dit so prysenswaardig van Krappies gevind dat hul hom altyd vir sy attensie goed beloon het, en hulle het hom maar daartoe aangemoedig. Oom Willem sterf kort daarna en is naas sy vrou begrawe, en Krappies word nog meer aan die kerkhof geheg; want hy vind, na sy mening, dat die geeste van sy oubaas en ounôi hom seën. Almal het ou Krappies in sy werk van plig geprys. Hy kom maar eenkeer in die maand by die kerkhof as dit reën; maar in droë tyd dra hy water. Maar in die laaste jare gebeur dit dat ou Krappies af en toe baie spraaksaam en soms hoog deur die takke is, en dan sorg hy nie meer so mooi vir die grafte nie. Hulle het al op alle maniere probeer om uit te vind waar Krappies aan die drank kom, maar dit geluk nooit nie. Hy kry dit by iemand anders; maar by wie? Dit raak na Nuwejaar se kant; die kerkhof was verwaarloos. Krappies kom sy kos haal om vir 'n hele dag daarin te werk, en niemand steur hom verder aan Krappies nie. Hy bly die hele dag daar alleen--net middag het hy sy kos kom haal en toe 'n dop wyn gekry. Nou, laat ons eers die geheim vertel waar Krappies die drank vandaan kry. Die slawe was toe lankal vry. Daar was een van die vrygeworde slawe wat nooit gewerk het nie, en tog is hy nooit sonder geld nie. Hy het met vertroubare volk ooreengekom dat as hul op sekere bepaalde plekke geld plaas, hy dan in die nag daar brandewyn sal plaas en die geld vir die brandewyn vat. Hy het te ordentlik gelyk en het 'n goeie getuigskrif van sy vorige baas gehad, sodat niemand die minste slegte gedagte van hom gehad het nie; want hy het nog by dit 'n soort van handel gedrywe. Wel, Krappies se drank het hy altyd onder die sipresboom in die kerkhof begrawe. Eers het Krappies saans matig gedrink, en toe het hul nie uitgevind nie; maar later het hy in die dag begin en word dan spraaksaam. Ons kom weer terug na die dag toe Krappies so fluks die kerkhof aangepak het. Nuwejaar is naby; alles moet mooi lyk. Hierdie slag was daar nie brandewyn nie--die ander jong het met vergissing spieritus van brandewyn in plaas van brandewyn onder die sipresboom die vorige aand geplaas. Krappies het die sterkheid geproe, maar dag toe: "Arrie, dis nou vir jou die regte stof!" Hy begin ná die middagete op die dop wyn skerp aan die spieritus te drink en gaan dan weer aan gras skoffel. Die slotsom was, toe die son haas ondergaan, het Krappies half die horries gehad; want by al die drinkery kom nog dat die daggapyp ook nu en dan aangespreek geword is. Hy val vas aan die slaap, en dit word donker. Ná hy 'n goeie ruk geslaap het, skrik hy wakker, glad deurmekaar, sodat hy op die oomblik nie weet waar hy was nie. Hy proe nog die smaak van spieritus in sy mond, en toe val hom iets by, nl. dat hy in die kerkhof is. Hy kyk na sy ounôi haar grafsteen, en daar sit 'n uil (natuurlik denkbeeldig). Hy kyk na die sipresboom waaronder die bottel begrawe lê--daar sien hy die oubaas met die bottel in die hand staan en vra: "Krappies, Krappies, wat is dit?" Maar Krappies kies die pad na die hekkie toe, en daar keer 'n bok hom voor. Dog hy bars deur en hol tot in sy kamer waar hy slaap. Die oubaas se gees het dié nag in die kamer gebly. Die ander dag was hy siek en voel sleg. Daar het hy gelê tot hy beter was. Maar in sy siekte kon hul sien dat iets hom kwel, en toe kom hy met die geskiedenis uit soos hierbo vertel. Daarop het oom Karel en oom Piet hom wysgemaak dat dit die gees van die oubaas was wat hom kom regstel. Hy het dit so vas geglo dat hy nooit weer sy mond aan drank wou sit nie; selfs het hy hard gestry om sy daggapyp te laat staan. Maar tabak het hy bly rook. Oom Karel het na die kerkhof gestap en het daar 'n halfbottel spieritus gekry. Hieruit kan ons sien dat 'n Boesman vir 'n ingrypende indruk ook vatbaar is en dat die indruk by hom bly--vernaamlik as bygeloof daar iets mee te doen het. NO. 96. NOG MEER OOR BYGELOOF. OPMERKINGS:--Hierdie verhaal is deur ou Bles in 1882 aan ons meegedeel. Ons het net van die Agter-Hantam van 'n opmeting na ons huis in Calvinia teruggekeer. Ons was pas terug, of ou Bles, die Boesman, kom ook van sy kuier terug en het weer die nag in die agterplaas geslaap. Hy het in die aand die volgende verhale vertel. "Van ek van basie weggegaan het, het ek my ou maats gaan opsoek. Wat nie weggetrek het nie, is dood; en dié wat ek ontmoet het, is die jonger Boesmans, wat meestal onder die mense groot geword het; en hulle weet van die ou dae maar min af. So kan basie ook sien ons ou opregte nasie van Boesmans raak stadigaan gedaan, en dié wat oorbly, sal naderhand nie meer ons taal kan praat nie. Al wat ek vir basie van die ou dae kon uitvind, is die volgende verhale:-- "Daar ver aan die hang van 'n berg is 'n graafplek vir rooiklip. Die Boesmans van ons tyd het altyd daar rooiklip gaan haal om hulle lyf mee rooi te maak, om gebreide velle mee te kleur, en ook om mee mense en diere teen die rotse af te skilder. Die man wat rooiklip het, was net 'n ryk man; want hy het daarmee onder verafwonende Boesmans handel gedrywe. Hy het daarmee gehandel net wat sy hart begeer het; daarom het sulke Boesmans groot gewaag om rooiklip by daardie graafplek te gaan haal. "Hulle het kom vertel dat in daardie berg baie kwaai towenaars woon en dat hul soms hard met daardie towenaars oor die rooiklip moes baklei. "Daar was in vanmelewe se dae--baie, baie lankal--'n ou geslag van Boesmans. Hulle kon hulle in diere verander en kon ook ander goed gemaak het. So het hul 'n gat aan die hang van die berg gegrawe; toe maak hul rooiklip en bêre dit in daardie gat aan die hang van die berg. Hulle het ook baie ander goed gemaak en dit daar in gate weggesteek, want hulle woon in daardie berg, en dus kon hul mooi oppas dat ander nie die goed opmors nie. "Nou moet basie weet, dis nie somar almal se werk om daar rooiklip te gaan haal nie. Hy moet man honderd wees. Maar iemand wat verstand het en wat weet, kan daarnatoe gaan. Want so slim as die ou geslag plek-plek was, so dom was hul plek-plek weer. Ons Boesmans wat nou lewe, is baie slimmer om iets uit te dink en te begryp as wat hulle was. Daardie ou geslag, weer, het baie snaakse dinge kon doen; hulle het maklik in bome geklim, hulle het vir hulle kan verander, en kon gevaarlik tower. "Maar ons geslag, naamlik dié wat verstand het, kan daardie ou towenaars uitoorlê. Ons het ook towenaars, wat slimmer as die oues is. Dus, as ons na die graafplek van die rooiklip wil gaan, dan gaan ons eers na een van ons towenaars toe en vra vir hom kouhoutjies om op te byt, sodat ons die ou towenaars kan sien, maar hulle kan ons dan nie sien nie. Dis mos 'n goeie plan hierdie, my basie--nie waar nie, my basie? "Ek het nou by 'n ou meid gekuier. Sy vertel haar man het altyd daar by die berg van die rooiklip gaan haal. Hy het altyd sy eie towergoed gemaak; dan het hy twee maats met hom na die berg toe meegeneem. Sy vertel verder:-- "'Eendag stap die drie weer na die berg toe. Toe hul naby kom, begin hul aan hulle kouhoutjies te kou. Toe was hul veilig. Hul stap nader en begin toe te klim tot by die graafplek. Hul gooi al die tyd met klippe orals in die rondte om die towenaars bang te maak. Die towenaars kan wel die klippe sien val, maar weet nie van waar die klippe kom nie. Die towenaars word dan bang en vlug in gate. 'n Gaatjie kan nie te klein wees nie, of hul kan daarin kruip--ek meen die towenaars kan daarin wegkruip. Hulle kan in 'n muisgat, in 'n skerpioengat, in 'n miergat--ja, in die kleinste gaatjie kan hulle wegkruip. Solank die een grawe, moet die ander twee nie ophou om met klippe te gooi nie. As hy klaar met grawe het, dan kom hy weer gooi om 'n ander een 'n kans te gee om vir hom ook rooiklip te grawe; as hy genoeg het, dan kom hy weer met klippe gooi om die ander wat nog nie gegrawe het nie, 'n kans te gee om vir hom ook rooiklip te grawe. As hul wegstap met die sakke rooiklip agter hulle rug, dan slaan hul met stokke en kieries sover as hul loop, tot hul weer op die vlakte is. "'Nou, daardie dag toe die drie gestap het om rooiklip te gaan haal en so met klippe gegooi het, en toe hul daar by die graafplek kom, toe vlie uit 'n gat bo in die afgegrawe wal 'n witstert-spreeu uit, en hy gaan op 'n bos daar naby sit en skree. My man sê toe aan sy twee maats: "Pas op, dis een van die towenaars wat hom in 'n spreeu verander het. Wie kan die beste skot met die pyl skiet? Dè, hier is 'n kouhoutjie." Die een kou aan die houtjie, kruip nader, skiet op die spreeu, en tref hom. Hy stap nader, gaan sy pyl haal, maar vat nie aan die voël nie. "'Pas was hy terug, of daar kom bo-oor die randjie daar naby 'n groot mannetjiesbobbejaan; hy wys sy tande, gryns en rek sy oë. Meteens stap twee knewels van bobbejane agter die voorste aan. Hulle wys ook tande, gryns en rek oë. My man (sê die ou meid aan Bles) gee vir sy maats weer kouhoutjies, en al drie span hulle boë--en ieder Boesman het sy bobbejaan teen die grond. Hulle wag 'n bietjie, en toe stap hul nader om hulle pyle te gaan haal, wat die bobbejane self uit hulle lywe getrek, maar weggesmyt het. Die bobbejane sit nes mense en huil en trek self hulle eie ingewandes uit; en toe sterf hul. Want die spreeu het hom nou in 'n bobbejaan verander en het toe twee ander maats geroep. Die drie Boesmans het toe maar gou die rooiklip gegrawe en haastig gemaak om terug te gaan. "'Daar onder in die vlakte kry hul 'n slang, en toe weer 'n slang, en toe weer 'n slang, en ieder maal kry hul 'n slang. En elkeen het hul doodgemaak om te wys dat hul sterker is as die ou towenaars en te toon dat hul deur die ou towenaars nie gepla wil wees nie; want merk die ou towenaars dat iemand nie teen hulle kan opkom nie, dan pla hul eers regtig.' "Ja," sê ou Bles hierop, "nou kan my basie sien dat al wat 'n Boesman wil hê, kom hy maar swaar aan; maar tog, ons is en bly 'n plesierige nasie." NO. 97. 'N BOESMAN SE OPVOEDING. OPMERKINGS:--Die besonderhede omtrent hierdie onderwerp het ons van ou Bles ontvang. Die vernaamste opleiding wat 'n Boesman-jongetjie ontvang, is om goed te kan jag; en die meidjie leer, deur haar ma te help, om met hulpelose kinders om te gaan en om veldkos te grawe, daar dit meestal aan die meid oorgelaat word om euntjies en wortels te grawe, om veldvrugte te versamel, en om sulke goed te vang soos paddas, krappe, akkedisse, en selfs wurms. Daar bestaan haas geen sedelike opvoeding nie. Daar is hoegenaamd geen geheime van samelewing wat nie vryuit voor kinders gepraat word nie. En barbare is glad nie kieskeurig omtrent die onderwerpe van hulle gesprekke nie. As gevra word waarom hul soms nakend, sonder 'n stuk klere loop, dan vra hul eenvoudig: "Hoekom loop die diere sonder klere, en waarom moet 'n mens onnodig skaam wees as hy sonder klere loop?" Maar tog, die Boesman besit 'n seker mate van skaamte en loop nie heeltemal kaal nie--nes die inboorlinge van Midden-Afrika. Die kinders leer wat te doen, meer deur aanluister en afkyk--met ander woorde, hul leer meer deur na-aap as deur direkte onderrig. En wie is 'n groter na-aper as 'n kind? Al wat hulle ouers en ander volwassene doen, wil en moet hul ook doen. Hulle kry seer en sukkel, maar later kry hul dit tog op 'n manier reg; en nog later kan hul dit ook net so goed, en soms beter, as die oues doen. Daar bestaan by die Boesman haas geen ouderlike tug nie. Dis selde dat hul 'n kind teen iets onbehoorliks waarsku, en nog minder word die kinders oor kwaad gestraf. Maar wee die arme kind as sy pa of ma hom eendag pak om hom 'n ranseling te gee--dan draai dit by die dood om; dan slaan hul onbarmhartig. Dit gebeur ook dat as die jong of meid net so groot en sterk as hulle ouers is, dat hulle hul dan deeglik teen hulle ouers verset en terug slaan. Die Boesman is eintlik nie 'n twisterige nasie nie, maar hy is koppig. Hy gee nie in nie, of hy moet amper doodgeslaan wees; dan eers hou hy op. Daarenteen is hy mededeelsaam; hy sal die laaste stukkie met 'n ander deel en verwag dat daardie een dieselfde aan hom moet doen--anders kom daar stry, of hy vat dit eenvoudig uit eie reg. Dit alles aanskou die kinders, en hulle aap hulle ouers na. Die wilde diere maak daar niks van om Boesmans op hulle slaapplek te kom bekruip en op te eet nie. Daarom moet snags vuur gemaak word om die diere mee te verdrywe. 'n Veldvuur is gesellig solank die slaaptyd nog nie daar is nie. Ook die gesels en stories raak uitgeput, en dan is daar niks beters om die tyd mee te verdrywe nie as om te dans. Pretmaak hou kinders uit die slaap. Hulle let op die fyn passies wat die dansers uitvoer, en begin, tot vermaak van hulle ouers en ander, die passies na-aap. Van jongs af begin hul, word daardeur uitstekende dansers en neem in knapheid toe namate hul opgroei. So word die voornag en 'n deel van die na-nag met dans deurgebring. Watter kind is daar in die wêreld wat nie by een of ander geleentheid probeer het om 'n eie musiekinstrument te maak nie? Boesman-kinders vorm hierop ook geen uitsondering nie: Hulle maak ook ghoeras en ramkies, net soos hulle pa en ander dit doen; en spoedig boots hul die riele na wat die ander speel. Deurdat dans 'n groot tydverdryf by Boesmans uitmaak, en deurdat dans meer as helfte van sy bekoorlikheid sonder musiek verloor, so word baie geoefen om musiek te kan speel om daarmee danspartye te lei. Ook die ghoera ('n boog met een snaar en 'n stuk vlerkveer, waarop geblaas word) dien om die eensame of gesellige uurtjies aangenaam verby te laat vlie. Die kinders sien dit alles en aap dit ook na. Velle-brei is ook 'n kuns; die kinders slaan ag op die manier waarop hulle ouers dit doen, en spoedig het elke kind 'n velletjie waaraan hy besig is, en al doende leer hy om goeie werk te maak. Op jeugdige ouderdom maak hul reeds kleiosse, of maak wild na met potklei. Hulle word met die geaardheid van potklei bekend: hulle weet watter soort bars as dit droog word, en watter soort nie bars nie. Of spoedig vind hul uit dat potklei bars as dit in die sonskyn droog; dus plaas hul hulle nat kleigoed in die skaduwee om te droog. Spoedig aap hul--vernaamlik die meidjies--hulle moeders na om kleipotjies te maak en kook kamtag hulle kos daarin. Maar die ma help hiermee haar dogters reg. Vroeg in sy jeug begin die jongetjie sy pyl en boog te maak en skiet daarmee paddas en voëls, akkedisse en muise. In hierdie geval mag die pa, die oupa, of 'n oom hul reg help om 'n goeie boog en pyl te maak. Dog meestal is dit nie nodig nie. Hulle hoor genoeg oor boë praat, en hoe al die goeie en slegte puntjies daarvan bespreek word. Dus, 'n bepaalde skool om iets in te leer, weet die Boesman-kind niks van af nie. Hy begin uit sy eie te oefen en volg maar die wenke wat hy uit die gesprekke opvang. Maar tog, hier en daar word hy reg gehelp. By voorbeeld, hulle wys die kinders watter giftige vrugte, wortels of bossies te vermy. Ook word hul vertel wanneer sekere soorte eetbare vrugte of wortels as voedsel skadelik word. Jong kinders word voor oë gehou dat hul die ou Boesmans en meide moet respekteer. Dog verder moet die kind maar self sien deur na-aping reg te kom. Ons kan sê dit is nie veel beter as wat 'n aap sy kind opvoed nie. Dit is die werk van die kinders om water in doppe van volstruiseiers of in die maag van 'n springbok aan te dra; ook dra hul vuurmaakhout aan. Maar bo alles is die vader daarop gesteld om van sy seun 'n goeie jagter te maak. Hy neem die kind, as dié al goed muise en voëls kan skiet, met hom saam veld-toe. Hy leer die kind hoe om wild te bespied. As wild in gesig is, onderrig hy die seun waarlangs te kruip en hoe om te kruip en dan hoe om die wild te skiet. Het die seun reeds 'n goeie begrip van die jag, dan word hom haarfyn die geaardheid van ieder stuk wild uitgelê. Vernaamlik word hom planne aan die hand gegee hoe om leeus, tiere en wolwe te beveg. Deur die geaardheid van ieder wildding en verskeurende dier te ken, weet hy presies wat te doen as hy die aanval moet maak; of as die woedende dier op hom aanval, hoe om hom te gedra en te verdedig. Ja, dierkundiges kan nog baie by 'n Boesman gaan leer wat die geaardheid van ieder Afrikaanse dier is; want een skrywer volg die ander, en so slaan almal die bal soms ver mis as die eerste skrywer dit gedoen het. NO. 98. HOE 'N TIER BAAS GESPEEL HET. OPMERKINGS:--Hierdie verhaal is ook afkomstig van ou Bles, die Boesman. Hy gaan met sy verhaal aan soos volg:-- "Toe ek 'n kind was, het verskeie jong Boesmans by die mense gewerk. Hulle was nie bepaald slawe nie. Sommige het van hulle base weggeloop en vir ons vertel hoe dit op die plase toegaan. So het my oudste broer ook lus gekry om 'n tydjie op 'n plaas te gaan werk. Die plaas het oorkant teen die ander berge (die Tulbaghse berge) gelê. Hy het toe geleer om die taal van die witmense te praat, en sy oubaas en ounôi was baie goed vir hom. "Hy vra toe eendag verlof van sy baas om sy pa en ma te kom opsoek en by hul 'n rukkie te kuier. Die oubaas het geweet as hy nie ja sê nie, sal my broer tog wegloop; dus het hy maar ingestem dat my broer kan loop. Toe hy by ons kom, het hy baie mooi goed saamgebring, soos sakmesse, ysterhoepels om harpoene vir pyle te maak, en 'n koubeitel om die yster mee in vorm te kap. Maar waaroor ons die meeste bly was, was oor die twee honde wat hy meegebring het; want dié honde was deel van sy betaling vir die werk by sy oubaas. Ons het lank vir honde gewerk. "Hy vertel toe aan ons dat daar naby die plaas van sy oubaas 'n man woon wat met negosiegoed rondry en handel; dié baas het gesê hy moet tier- en jakkalsvelle bring, dan sal hy dit ruil--want geld het in daardie dae vir ons Boesmans geen waarde gehad nie. "Ons jong Boesmans was net bly om dit te hoor, want ons het reeds verskeie tiervelle en ook jakkalsvelle gehad om te verhandel. Maar nou kan die twee honde mos help om nog meer jakkalse te vang. En daarin was hul net fluks. "Ná 'n rukkie het ons net baie velle gehad, wat ons vir messe, tonteldose en vuurslae, krale en 'n paar byltjies kan verhandel. Die goed wat my broer gebring het, het vir ons net baie beteken; want nou werk ons soveel makliker. Die strewe is nou om meer tier- en jakkalsvelle in hande te kry. Ons ou volk het help vang; maar met die wegbring wou hul net niks te doen hê nie. Hulle was vir die witmense baie bang; dus het my oudste broer, wat die plek ken, en 'n ander Boesman die velle gaan verhandel. "Daar was baie tiere in die Roggeveld- en Bokveld-berge in daardie dae. Ons het geweet hoe om hul te verstrik of in vanggate te vang. Kyk, my basie, dis nie algar se werk om 'n tier in 'n vanggat te vang nie. Die dier se ruik is te fyn; en dan, hy is baie, baie versigtig om uit gevaarlike plekke weg te bly. Maar ons het verstaan watter soort gat om te maak. Onder in die gat plant ons lang spits houtpenne, met punte so hard en skerp as 'n els. Aan die punte smeer ons van dieselfde gif as wat ons aan ons pyle smeer. Dus, al kry hy maar 'n ligte wond, die gif maak hom dood. En dan, bo-op die vanggat moet jy verstaan hoe om die grond en gras daaroor te reël en met bloed te besprinkel, en agter plaas ons die stuk beenvleis. "Op 'n sekere dag het ons 'n kwagga geskiet--een van die vaal kwaggas. Ons het van die kwagga se bloed meegebring en het sy bladbeen met 'n stuk vleis daaraan vir stel-aas gebruik. Net in daardie tyd het 'n tier snags gebrul. Tiere, nes katte, het sekere tye om snags te brul, terwyl mak katte 'n lawaai opskop om 'n mens uit die slaap te hou. Ons het gou die looppaadjie van die tier agtergekom en daarin die vanggat gemaak; verder, ná alles in orde te gemaak het, het ons na ons woning teruggegaan. "Die volgende oggend sien ons wild daar oorkant teen 'n rand wei. Die ou volk gaan toe daarheen; maar een van hulle met twee van ons jong Boesmans, waarvan ek een was, moet gaan om te kyk of daar 'n tier in die vanggat dood lê. Want kom hy uit die vanggat, die gif maak hom tog dood. En los kom hy nie--dis te sê as hy in die gat geval het. Die val was meer bedoel om hom met gif te wond. "Ons kom by die vanggat, en daar sit die tier in een van die spits penne vas--so dood as 'n klip. Die tier het vooroor getuimel, en die skerp pen het die dier voor die bors tussen blad en ribbe ingesteek; met die kop half na onder was hy volkome magteloos. "Ons haal ons karosse af, ook plaas ons ons boë en pylsakke op die grond, pak die tier aan die stert en agterpote en sleep hom uit. Dit was te veel vir die mannetjie wat daar kortby lê. Hy spring op; en eer ons kon padgee, was hy op ons. Hy pak een van ons deur hom 'n slag met sy skerp naels op die kop te gee en trek sy kopvel so te sê heeltemal af. Hy byt die een dood. Sonder om ons pyle en boë te gryp, vlug ons ander twee ieder in 'n boom. En daar sit ons veilig, dog heeltemal weerloos. Dat hy ons nie dadelik agtervolg het nie, was daaraan te danke dat ná hy ons maat doodgebyt het, hy ons velkarosse gepak en aan flenters geskeur het. Hy bly by ons dooie maat en die dooie wyfie lê. Hy was honger en begin somar die lyk te eet. Ons het hom eers deur te raas en skree teruggehou; maar later kon ons dit nie meer reg kry nie, want hy was te honger en het hom versadig aan die lyk geëet. Knippel-dik geëet, gaan hy onder 'n groot bos in die skaduwee lê om die lyk en die dooie wyfie op te pas. "En ons! Wat kon ons anders doen as net om om hulp te roep. Maar wat sal roep help? Ons mense jag daar ver teen die rand en in die kloof. "Toe hul middag tuiskom en ons is nog nie daar nie, merk hul onraad en maak plan om na ons te kom soek. Hulle kom nie reguit na ons toe nie, maar klim eers teen 'n koppie daar naby ons uit en roep na ons. Ons gee antwoord. "Ons kon hul toe die toestand mooi vertel en sê waar die tier lê en in watter bome hulle met hulle pyl en boog kon klim; dan sal ons die tier terg om hom uit te lok, en dan kan hul hom skiet. "Die Boesmans raak daar weg en gaan om 'n ander koppie om die tier van 'n ander rigting te bekruip as dié vanwaar hul met ons gepraat het; want die tier het daardie koppie gedurig in die oog gehou en voel nou onrustiger as tevore. "Twee van die beste skutters het nader gekruip en het die plan fyn oorlê; want toe die tier nog gedurig na die plek kyk vanwaar hy die stemme gehoor het, toe vlug die twee ieder in 'n boom naby ons. Die tier swaai stert, dog lê maar stil. Ons lok hom toe uit, en hy kom. Die skutters lok hom toe weer uit, en hy gaan daarheen, om daar sy doodskot te ontvang. "So was die tier 'n hele dag oor ons baas." NO. 99. TWEE VERWANTE STORIES. OPMERKINGS:--Die eerste storie is ook afkomstig van ou Bles, die Boesman. Ná sy laaste besoek aan ons op Calvinia moes ons die volgende dag na Roggeveld vertrek om daar te meet; dus het ons hom nooit weer ontmoet nie, waaroor ons baie spyt het, daar sy verstand op sy hoë ouderdom nog heeltemal helder was en hy so baie kon vertel. Eendag sê 'n ou Boesman van die ou geslag aan sy seun om fluitjiesriet te gaan haal om pyle van te maak. Tegelykertyd waarsku hy die seun teen 'n ou towenaar wat daardie riet oppas, sodat die ou volk nie sulke goeie pyle kan maak nie; hul moet dan maar vir hul met slegte fluitjiesriet behelp. Hy gee die seun 'n sekere pyl om die towenaar mee te skiet; die pyl sal hom so brand dat hy niks sal kan doen nie. Maar die seun was eiewys; hy stap na sy hut waar hy slaap, en neem sy eie pyle met hom mee en neem die vurige pyl van sy vader nie mee nie. Toe die seun by die plek kom waar daardie goeie fluitjiesriet groei, begin hy somar op die daad te sny. Die ou towenaar verander hom en sy famielie in leeus, en hy vra aan die seun om te vertel wat hy daar maak. Die seun antwoord dat sy vader hom gestuur het om riet vir pyle te kom haal. "Hoekom vra jy nie eers vir my nie?" vra die leeu. "Ek het jou nie gesien nie," werp die seun teë. Toe byt die leeu die seun dood. Die leeu se drie kinders spring toe heen en weer oor die lyk en sing:-- Hy steel ons fluitjiesriet, Hy steel ons fluitjiesriet Om pyl te maak. Ons pa het hom verslaan, Ons pa het hom verslaan; Sy pa weet niks! Toe die seun oor sy tyd wegbly, sê die vader aan sy vrou: "Ons seun is dood; ek kan dit aan my dolosse sien, en ek moet gaan kyk." Hy kyk in sy seun se hut en kry die brandpyl daarin, en hy stap na die plek waar sy seun dood lê. Toe hy daar kom, kom die leeu nader en vra wat die ander man daar kom soek. "Ek kom fluitjiesriet haal," antwoord die man. "Nou ja, dan sal ek vir jou ook doodbyt," sê die leeu. Onderwyl spring die leeu se kinders nog altyd oor die lyk en sing een streep deur; dog hul verander die woorde nou en dan. Die leeu storm die man (wat ook kan tower); die man skiet hom met die brandpyl; toe brand die lywe van die hele gesin ook, en algar vlug. Die volgende storie, wat groot verwantskap met die juis neergeskrewe storie besit, is deur mnr. Joseph M. Orpen, Britse Resident in Grikwaland-Oos, aan die Cape Monthly Magazine van Julie 1874 meegedeel. Dit is 'n vertelling deur 'n Boesman uit die Maloetie-gebergtes. Dit lui soos volg:-- Storie van Cagn. [2] Cagn stuur Cogaz (sy oudste seun) om latte te sny om boë van te maak. Toe Cogaz by die bos kom, vang die bobbejane hom. Hulle roep toe al die ander bobbejane om hom te kom hoor, en hulle vra hom wie hom daarheen gestuur het. Hy antwoord dat sy vader hom gestuur het om latte te sny om boë van te maak. Dus sê hulle: "Jou vader beskou hom baie slimmer as ons; hy wil die boë hê net om ons mee dood te maak, dus sal ons jou maar doodmaak." En hulle maak Cogaz toe dood en hang hom bo aan die top van 'n boom op; hulle dans toe om die boom, en hulle sing 'n onbeskryflike bobbejaanlied met 'n koor wat sê: "Cagn dink hy is slim." Cagn lê en slaap toe Cogaz doodgemaak word; en toe hy wakker word, sê hy aan Coti (sy vrou) om vir hom sy dolosse aan te gee, en hy hang dié oor sy neus, en hy sê: "Die bobbejane het vir Cogaz opgehang." Dus stap hy na die plek waar die bobbejane is. En toe hul hom daar naby sien aankom, toe verander hul die woorde van die lied, waardeur hul die naam Cagn uitlaat. Maar 'n bobbejaan-meisiekind sê: "Moenie só sing nie; kom, sing soos julle tevore gesing het." Cagn sê toe: "Sing soos die klein meisie verlang." En hulle sing en dans soos tevore. En Cagn sê: "Dis die lied wat ek netnou gehoor het; dit is wat ek wil hê. Toe, gaan maar voort om te dans tot ek terugkom." Hy stap toe weg om 'n mandjie vol skerp penne te haal. En toe hy terugkom, stap hy om en gaan agter een vir een staan en dryf 'n pen in elkeen se rug en gee dit boonop 'n buig--want hulle het so gedans dat dit donker van die stof was. Hy ja hul toe weg na die berge toe om daar te gaan lewe op wortels, goggas, en skerpioene as 'n straf vir hulle. Voor dit was bobbejane mense; maar van daardie tyd af het hul sterte, en hulle sterte hang afgebuig. Cagn haal toe vir Cogaz af, gee hom kanna en maak hom weer lewendig. NO. 100. UIT DIE BEK VAN 'N KROKODIL ONTSNAP. OPMERKINGS:--Dit was in die jaar 1883, ná ons Pietretief as dorp uitgelê het en op terugreis na Pretoria was, dat die besonderhede van hierdie verhaal aan ons op die Hoëveld een aand deur 'n Boesman meegedeel is. 'n Boesman besit 'n sekere mate van trots in hom en voel glad nie lekker as iemand gedurig van sy kleinheid van persoon gewag maak nie. Hy voel erg trots as hy iemand iets kan wys waarmee die persoon onbekend is. Dit het ons een aand in besonder opgemerk. Ons het skemeraand op die ope Hoëveld uitgespan. Dit was op 'n publieke uitspanning naby 'n spruit water. Ofskoon dit in die somermaande was, was dit daardie aand koud, soos dit soms op die Hoëveld kan koud word. Solank die osse nog wei, was my Kafferdrywer besig misbolle op te tel om vuur te maak. Onderwyl maak 'n Boesman sy verskyning; en toe die Kaffer hom op korswelwyse vra waar hy vandaan kom, en of hy daar somar uit die grond gekruip het, was hy enigsins beledigd en wou nie verder met die Kaffer praat nie; maar toe dié aan die Boesman 'n pruimpie tabak gee, verander die Boesman dadelik van houding--want nou neem my Kaffer mos notiesie van hom. Ons het geen wa-leier gehad nie; dus beloof ons hom 'n vergoeding as hy wil help om vuurmaakgoed te versamel en een en ander te doen. Ná die osse aan die juk vasgemaak was, begin die Kaffer vuur te maak; want daar was nou 'n oorvloed van brandstof. Ons persoonlik klim uit die wa om langs die vuur te gaan sit. Die Boesman het die vuur so gestaan en bekyk en het eers niks daaroor gesê nie. Maar later merk hy op: "Baas, ek kan somar sien julle witmense, en hier my maat, verstaan nog nie om met misbolle vuur te maak nie; laat ek vir julle wys." Hy pak toe die misbolle om die vuur nes 'n skoorsteen van agtien duim hoog. Spoedig slaan in daardie skoorsteen 'n vlam op asof dit 'n vuur is wat met hout gemaak is. Dit was natuurlik 'n lekker warm vuur. Ons vergeet nooit hoe trots hy gevoel het dat hy dit só reggekry het nie, want hy voeg nog daarby: "Baas verstaan net om droster-vuurtjies te maak." Ons het die les vir altyd onthou. Ons bemerk dat hy aan een been, onderkant die knie, 'n gebrek het, en vra hom wat die oorsaak daarvan was. Hy wys die plek aan ons en vertel sy verhaal soos volg:-- "Ek was eenmaal saam met my oubaas na die skietveld toe. My werk was om na die osse te kyk. Daar in die spruit waar ons staanplek was, was groot seekoegate: maar ons het nie eintlik krokodille daar gewaar nie. Dus was ons min of meer gerus--in ieder geval, ek was perdgerus. Maar ek dink dat die bloed van die wild wat my oubaas-hulle geskiet het, en die bloed-besmeerde goed wat gedurig in die spruit gewas is, die krokodil aangelok het. "Ek en my kleinbaas stap eendag deur vlak water (bokant 'n seekoegat) deur die spruit. Net soos ons halfpad was, het 'n krokodil my aan my been; hy vang my onderkant my knie en sleep my die seekoegat in. Met die sleep kom my hand teen die horings van 'n wilde bok waaraan die krokodil net besig was om te eet. Hy trek my toe in 'n gat onder die water in. Die gat gaan skuins in die wal op. Die krokodil los my toe daar en gaan weer aan sy bok vreet. Ek hou my of ek morsdood is. "Nou, baas sal sien, as 'n witman en 'n Boesman deur water stap, dan sal die krokodil nooit die witman pak nie, maar wel die Boesman. Net so met 'n leeu: As 'n Boesman tussen witmense slaap, sal hy die witmense verbygaan en die Boesman pak en wegdra. "Wel, in hierdie geval was my kleinbasie nader aan die krokodil, en tog kom hy my aan die ander kant van die kleinbaas vang. Kan baas vir my sê waarom ons arme Boesmans sulke ongelukkige skepsels is?" Ons versoek hom om voort te gaan en te vertel hoe hy van die krokodil verlos geraak het. Hy vervolg: "Die krokodil het gedink ek was dood; want ek het my morsdood aangestel toe hy my in die gat onder die wal insleep. Elke maal kom hy loer of ek nog stil lê. Ek voel toe so benoud. Ek verwag dat hy enige tyd sal kom om aan my te vreet, want ek weet mos nie hoeveel kos hy daar het nie, en ook hoeveel hulle is nie. "Toe my oë aan die donker gewend raak en ek reg kom (want ek was half versmoor onder die water), toe kyk ek orals rond en sien 'n ligstraal bo deur 'n skeur skyn. Ek kruip saggies hoër en sien dis net 'n groot skeur. My wonde waar die krokodil my gebyt het, bloei--want ek kan die warm bloed voel tap. "Net toe ek klaarmaak om bo-uit te vlug, kom die krokodil weer loer en gee my net 'n seer byt aan die been--glo om te kyk of ek regtig dood is. Ek lê so stil en haal saggies asem, Hy draai terug en gaan weer vreet. "Toe neem ek my kans waar. Ek beur deur die nou skeur. Ek hou my smal en dun. En bo-uit is ek! en hol vinnig weg. Maar hier borrel die krokodil ook uit en hol 'n ent agterna; dog ek hardloop met my seer been skoon van sy lyf weg." NOTAS [1] 'Kabbo, Jantjie, Uhi-ddoro. [2] [Cagn in hierdie storie moet lees 'Kaggen--die Boesman-naam vir 'n Hottentotsgod.--Die Skrywer.] *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK BOESMAN-STORIES, DEEL 4. GEMENGDE VERTELLINGS, MEES VAN 'N AWONTUURLIKE AARD *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

Iets oor die Boesmankultuur 'n Lesing gehou voor die Suid-Afrikaanse Akademie op Stellenbosch, Januarie 1920, en gedruk op las van die Akademie

Van Reenen, Reenen J.

Reenen, Reenen J. van

https://af.wikipedia.org/wiki/Reenen_J._van_Reenen

af

2020-02-27 00:00:00

The Project Gutenberg eBook of Iets oor die Boesmankultuur This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Iets oor die Boesmankultuur Author: Reenen J. Van Reenen Release date: February 27, 2020 [eBook #61525] Language: Afrikaans Credits: Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project Gutenberg (This file was produced from images generously made available by The Internet Archive) *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK IETS OOR DIE BOESMANKULTUUR *** Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project Gutenberg (This file was produced from images generously made available by The Internet Archive) IETS OOR DIE BOESMANKULTUUR DEUR REENEN J. VAN REENEN. 'n Lesing gehou voor die Suid-Afrikaanse Akademie op Stellenbosch, Januarie 1920, en gedruk op las van die Akademie. De Nationale Pers Beperkt, Bloemfontein, 1920. VOORWOORD. Die boekie wat nou die wereld ingaan is 'n afdruk van 'n lesing wat ek in Januarie 1920 voor die Suid-Afrikaanse Akademie by hul sitting op Stellenbosch gehou het. Deur hul kuns is my belangstelling in die dwergies eers gewek, en later toe ek besef dat alleen deur 'n dieper studie van hul "kultuur" 'n mens die Boesmankuns ten volle kan waardeer, het ek besluit om die nodige kennis te probeer opdoen. Die studie het vir my die Boesman in 'n heeltemal nuwe lig getoon, en was vir my so interessant dat ek goedgedink het om my ontdekkinge aan die Akademie mee te deel in die hoop dat hulle ook die onderwerp van belang sou vind. Dat my hoop nie ongegrond was nie, word bewys deur die feit dat hul my die eer aangedoen het om die lesing in boekvorm te laat druk. Soos ek in die inleiding sê, is diè lesing maar 'n voorlopige rapport in verband met my studie. Later, as daar genoeg belangstelling getoon word, sal ek miskien 'n meer afgewerkte behandeling van die onderwerp kan uitgee en verder besonderhede oor die beeldende kuns van die Boesman byeenbring. By so 'n molike later uitgawe sal daar 'n geleentheid wees vir volledige aantekeninge in verband met die bibliografie. R. J. v. R. Bloemfontein, Oktober 1920. INHOUD. Inleiding 7 Ouderdom van die Boesmankultuur 7 Oorsprong van die Boesman 10 Afleiding van die woord "Boesman" 13 Voedsel van die Boesman 16 Onreinigheid 17 Onsedelikheid 18 Kindermoord 18 Moord en diefstal 20 Mishandeling van diere 20 Uitroeiing van die Boesman 21 Die saak van die Boesman se kant beskou 24 Godsdiens 28 Die Jag 36 Eiendomsbesef 41 Liggaamsbou 45 Boerdery 45 Regeringsvorm en organisasie 46 Opvoeding 47 Persoonlike name 49 Verhouding tussen Boesmans en hul bure 50 Dapperheid 52 Vryheidsliefde 53 Eerlikheid en Hoflikheid 56 Geduld 56 Taal 57 Aardkunde 60 Aardrykskunde 60 Rekenkunde 60 Dierkunde 61 Geneeskunde 62 Plantkunde 63 Sterrekunde 63 Digterlikheid en Letterkunde 65 Toneel- en Danskuns 66 Musiek 67 Beeldendekunste 69 IETS OOR DIE BOESMANKULTUUR. INLEIDING. Die lesing dien as 'n voorlopige rapport in verband met my studie van die Boesman soos hy deur reisigers en ander beskrywe is. Die gepubliseerde materiaal wat vir 'n studie van die kultuur van dié ras beskikbaar is, is ongelukkig maar gering, en daarby so versprei--hier 'n sin en daar 'n paragraaf in die verhale van die honderd-en-een ou reisigers in ons land--dat die versameling van die bietjie materiaal alleen, sonder om dit te rangskik en gevolgtrekkinge te maak, 'n werk is wat baie tyd eis. Die nodige tyd en geleentheid het totdusver ontbreek om selfs alleen al die voornaamste bronne te ondersoek, maar daar is in die laaste tyd in Suid-Afrika, in altwee tale, soveel onjuisthede en halwe feite in die verband gepubliseer, dat dit ook miskien geregverdig is om met so 'n voorlopige halfbewerkte betoog voor die wêreld te verskyn as 'n teegif teen genoemde verkeerde voorstellinge. As dié lesing dié gevolg sal hê, en as die beskrywing van die verskillende onderdele van die onderwerp wat hier nog nie volledig uitgewerk is nie, belangstelling sal opwek, is die doel van die skrywer vereers bereik. OUDERDOM VAN DIE KULTUUR. Van al die woorde in 'n taal waarvan dit moeilik is om sekuur die populêre betekenis te bepaal, veroorsaak die woord 'kultuur' miskien meer moeilikheid as enige ander. Dit beteken so veel, en tegelykertyd so min; maar hoe wyd ook, of hoe nou 'n mens die grense van die woord bepaal, bly een ding seker, dat die kultuur en die volk seer dig, byna onskeidbaar aanmekaar geheg is. 'n Indiwidu kan verraaier speel, kan sy volk se kultuur verlaat, en die van 'n ander aanneem, met 'n weinig meer moeite of inspanning as wanneer hy hom verklee; maar met 'n volk as 'n geheel gaan dit nie so maklik nie, en hoe ouer die kultuur, hoe moeiliker kom 'n verandering. Dit is dus 'n saak van belang in die studie van die kultuur van 'n volk, om, indien molik, die ouderdom van die kultuur vas te stel. As ons dit in verband met die Boesman probeer navors, word dit nodig om die aandag te vestig op iets ver buite die grense van Boesmanland, selfs soos dit bestaan het in die dae van Bartholomeus Diaz. En dit is treffend dat dit die beoefening van die beeldende kunste is, waarin die Boesman so wonderlik uitgeblink het, wat vir ons, na duisende jare, die spoor van die Oervolk bewaar het. In die jaar 1878 besoek 'n Spaanse edelman, Marcellino de Santuola, met sy dogtertjie die nou beroemde Altamira grot. Hy het gehoor van oorblyfsels van die steenperiode wat in grotte gevind word, en gaan toe daar aan grawe en snuffel om te sien of hy nie ook iets dergelyks kan ontdek nie. Die dogtertjie begin haar intussen verveel, en dwaal van haar vader se sy. Nie te lank nie, of sy roep uit "Toros! Toros!" En toe die woorde later deur die verstrooidheid van die edelman, haar vader, gedring het, blyk dit dat sy skilderye van buffels op die plafon ontdek het op 'n plek waar haar vader moes buk om deur te kom, maar waar sy regop kon loop, en alles mooi bekyk. Vir die eerste keer na duisende jare word die werk van die ou kunstenare--ware ou meesters--weer deur mense-oë bewonder [1]. "Wat het dit met die Boesman te doen?" sal u miskien vra. In dieselfde omgewing, in Frankryk sowel as in Spanje, is daar toe in ander grotte skilderye gevind, en 'n verbasende ooreenkoms tussen die kuns van die ou Europeane en die Boesmans word openbaar. Deur die Abbé Henri Breuil is 'n versameling gemaak, en in drie pragwerke uitgegee wat besonder interessant is vir Palaeontoloë, Etnoloë en kunstenare. As 'n Afrikaner sy plate deurblaai, dink hy onwillekeurig aan die Boesmans. Die behandeling van die onderwerp, die kleure, die tegniek (laasgenoemde kan die skrywer nog nie self van getuie nie) bewys 'n sterk ooreenstemming. In besonder is daar een skildery wat byna dieselfde is as een wat die skrywer self in die Vrystaat gevind het [2]. Daar bestaan altoos die gevaar van die persoonlike faktor in die ondersoek van so 'n onderwerp. Die navorser wil 'n seker ding hê, en sit eers oogklappe langs sy oë sodat hy nog herwaarts nog derwaarts kan kyk en miskien iets raak sien wat sy geliefkooste teorie sal laat skipbreuk ly nie. Om dus alleen op grond van 'n ooreenstemming, hoe sterk ook al, in die tegniek van die kuns van twee volke, wat deur sowat twintig duisend jaar geskei is, te beweer dat hulle een en dieselfde volk is, sou gewaag wees; en dit moet nog bewys word dat die ou kunstenare en ons Boesmans met mekaar verwant is. Laat ons nou eers die argumente hoor van Dr. Sollas (professor in Geologie en Palaeontologie in Oxford) op die gebied van rein wetenskap, afgesien van kuns. Hy bewys dat die beeldjies [3] van die vroue van die ras wat die skilderye gemaak het, van dieselfde liggaamsbou as die Boesmanmeide is (want hulle het nie skilderye van hulle vrouens agtergelaat nie), en na hy die ooreenstemming van die twee skilderkunste en die bou van die vrouens van die twee volke oorweeg het, sê hy dat die vermoedelike konneksie tussen die Aurignaciers (d.w.s. die gedeelte van die Palaeolietiese mens wat die Spaanse en Franse skilderye gemaak het) aan die een kant, en die Boesmans aan die ander begin 'n skyn van molikheid aan te neem; en ons kan nou voortgaan met die oorweging van die getuienis verskaf deur die oorblyfsels van die Aurignaciers self. Hy bespreek dan die kopbene en die geraamtes wat daar gevind is, en sê dan dat die bymekaargemaakte materiaal nou al byna genoeg is en voldoende bewys dat Mentone by die begin van die Aurignaciese eeu bewoon was deur 'n stam wat met die Boesman verwant is. Dat die stam oor Suid-Frankryk, en Noord-Spanje versprei was, is hoogswaarskynlik; dit is molik dat hulle selfs so ver as België te vinde was as 'n mens dit kan aflei van die poppetjie by Pont-à-Lesse gevind, en miskien ook in Oostenryk op die getuienis van die Negerse beeldjie van Willendorf. Die hooggeleerde dokter vind 'n haakplek in die feit dat die brein-inhoud van die ou kopbene groter is as die Boesmanskedel; maar sê in die opsomming en slot van sy argument dat dit duidelik is dat in die Aurignaciese eeu daar gelyktydig twee rasse of stamme bestaan het, een waarvan met die Boesman verwant is. 'n Eienaardige bevestiging van hierdie gevolgtrekking is onlangs gevind in ou spore van hande en voete in die sand van die grotte, want in party gevalle, soos by Gorgas, is hulle klein, en bewys 'n klein ras, terwyl hulle in Castello groot is met klein vingers en 'n lang palm wat bewys is van 'n ras bestaande uit lang mense. OORSPRONG VAN DIE BOESMAN. Sollas beweer dan dat die dwergies uit Europa gedruk is deur hoër rasse wat agternagekom het, en dat die klein volk op dié manier na Suid-Afrika verdrewe is, maar hiermee kan die skrywer hom nog nie vereenselwig nie, want uit reproduksies van Boesmantekeninge in Noord-Afrika wat totdusver onder sy aandag gekom het, blyk dit dat die tekeninge en skilderye, hoe verder suid, hoe beter word, alhoewel dit nog nie molik is om so 'n teorie op te stel nie. Maar as dit sou waar wees, sou dit bewys dat die oorspronklike stam nog nie in kuns ten volle ontwikkel het voor hulle uitmekaar gegaan het nie; met ander woorde, dat die Aurignaciers nie vaders nie, maar miskien ooms of neefs van die Boesmans is. Maar dit bly ook moeilik om te verstaan hoe die Aurignaciers of "Franse Boesmans" onafhanklik van die Afrikaanse Boesmans, op kunsgebied, so gelyk ontwikkel het. Volgens Theal, beweer Quatrefages, die beroemde Franse antropoloog, in sy werk oor die Dwergies, dat dié volk (die Boesman inbegrepe) uit Suid-Asië kom; dat hul daarvandaan ooswaarts na Japan, en weswaarts na Afrika oor die Bab-el-Mandeb-seeëngte en die Aden-golf getrek het. As die bewering reg is, sou die Franse, Asiatiese en Afrikaanse Boesmans, as 't ware neefs van mekaar wees; maar die laaste woorde hieroor het nog nie geval nie, en die skrywer het nog nie genoeg in die saak ingegaan om een of ander van die deskundiges se teorië te kan aanneem nie. Hoe dit ook al mag wees, "Boesmantekeninge" (d.w.s. tekeninge van primitiewe volke wat na die tekeninge van Boesmans lyk) is gevind nie alleen oor die hele Unie van Suid-Afrika en Basoetoeland nie, maar ook in Suid-Algerië, in die Sahara noord, oos, en suid van Mursuk, suid van Oran, in Morokko, ens. [4] Dat die Boesman gevoel het dat hy aan 'n ou, ou ras behoort, is bewys deur 'n storie wat Campbell die sendeling vertel. As Campbell die Boesmans kon raad gee, was hy in sy skik, en hy beveel ook eenkeer vir Houkay, 'n Boesmankaptein, aan, om 'n jong kameelperd te vang, en dit te dresseer, sodat hy dit as 'n jagperd kon gebruik. "Nee," sê Houkay, "my voorvaders het met die oerkameelperd saamgespeel; as hulle die dier geleer het, sou ek dit ook doen, maar nou het hul te sterk geword." Van die ou voor-historiese tyd tot die witman na Suid-Afrika gekom het, weet ons maar min van die Boesman af. Sollas praat van gebakte kleibeelde van vrouens, soos Boesmanmeide, van voor-dinastiese tye wat in Egipte gevind is. Theal en ander skrywers haal ook aan wat Plinius en Herodotus oor die Troglodiete skrywe: dat hul dwergies is, in grotte woon, en nie praat nie, maar soos vlermuise of kalkoene kwaak. Ook sou die Egiptiese konings enige van die dwergies laat kom het van die land ten suide van Egipte om voor hulle te dans. Dit moet dan bewys dat die Boesman in daardie dae nog nie deur die Bantoe verdrywe was nie; maar ook hier moet ons voorsigtig wees want die beroemde Duitse professor Friederich Ratzel gebruik dieselfde aanhaling uit Herodotus om die hedendaagse mense van Tibboeland te beskrywe. Wat ook die waarheid is, bly een ding seker, naamlik dat die Boesmans in Suid-Afrika was voor die Hottentot, en voor die Bantoe; maar of hul die eerste mense in Suid-Afrika was, en soos Fitsimons in sy "Monkeyfolk of South Africa" grappig beweer, die land van die bobejane afgeneem het, is seer twyfelagtig. Gelukkig is dit vir ons doel nie van veel belang nie. Soos Theal neerlê, sou dit onmolik gewees het vir die Boesman wat ongetwyfeld uit die Noorde kom, om sy pad deur die sterker rasse te veg, en ons kan dus seker wees dat die Boesman voor die Bantoe hier in ons land aangekom het. Die naam "Baroa" (d.w.s. die mense van die suide), wat die Basoetoes vir die Boesmans gebruik, is ook 'n bewys hiervan. AFLEIDING VAN DIE WOORD BOESMAN. Van die name wat ander nasies vir hul gegee het, sal later weer iets gemeld word as ons die verhouding tussen die Boesmans en hulle bure behandel; maar ons sal nou eers ons eie woord vir die eienaardige dwergies moet bespreek. Boesmans, Bushmen, Buschmänner, Boschimans--al die beskaafde tale lei die woord af van die Neerlandse Bosjesmannen. Hoe Bosjesmannen verkort word tot Boesmans en nie Bosmans of Bossiesmans nie, kan ons voorlopig oorlaat aan ons Afrikaanse taalgeleerdes; maar hoe kom die Hollanders aan die naam Bosjesman? Al die oudste Hollandse reisigers gebruik die woord Sonqua (wat vandag, sover die skrywer weet, alleen nog bestaan in die woord sonquariet) vir die nasie. Hoe het dit dan gekom dat die ander naam populêr geword is? En waar kom dit vandaan? Die mense was tog nie bos-bewoners nie. Soos Fritsch in sy "Die Eingeborenen Südafrikas" sê, Lichtenstein se bewering dat hulle Bosjesmannen genoem word, omdat hulle agter bossies woon, is belaglik; net soos die rede van die "Select Committee on Aborigines" wat beweer het dat die naam te wyte is aan die feit dat die ras liewer op die veld of in die bos wou lewe as om diensbodes van die blanke te word. Fritsch gee 'n ander afleiding van die woord. Hy wil hê dat die Neerlandse woord sou gelyk staan nie met die Duitse woord "Waldbewohner" nie, maar met "Waldmensch" d.w.s., 'n indiwidu van 'n seker fabelagtige ras wat soölogies tussen man en aap staan. Om dit te bewys haal hy aan dat Van Riebeek in sy dagboek melding maak dat hulle op die berg, 'n dooie "Boschmanneken" gevind het, wat in Batavia "Ooerang-oetang" heet. Dit sou dan 'n skelnaam vir die Boesmans geword het wat mettertyd meer en meer populêr geword het, en meer in die Nederlandse mond pas as die uitheemse woord "Sonqua." Fritsch siteer ook 'n offisiële berig van die jaar 1685 wat meld dat "Kaptein Klaas, 'n Hottentothoofman, oorlog gemaak het met die Sonqua, algemeen 'Bosjesmannen' genoem." Dit mag vir sommige ongeloofbaar klink dat die koloniste deur dié aangenome naam, dit feitlik in twyfel trek of die Boesman werklik mens is, maar selfs tot in die dae van "Die Patriot" het daar twyfel bestaan, en die lesers het serieus die vraagstuk in die korrespondensie-kolomme van genoemde blad bespreek. Lichtenstein in die begin van die neentiende eeu vertel dat die Boere nie meer eerbied vir die lyk van 'n Boesman betoon het, as die van 'n wilde dier nie. In 1850 is daar 'n boek geskrywe deur Rev. Thornley Smith, 'n Wesleyaanse sendeling met sewe jaar ondervinding in Suid-Afrika, en die volgende vertaling van 'n paar sinne uit sy boek bewys dat dié Eerwaarde heer self twyfel had, of dag dat sy Engelse lesers miskien sou twyfel of die kleintjies regtig mense was. Hy beskrywe 'n grot met Boesmantekeninge versier, en dan sê hy:-- "Waarvandaan, mag 'n mens vra, het die wilde bewoners van die kranse hulle kuns gekry? Durf ons dit beskou as 'n bewys van 'n bewussyn? Word sulke vaardigheid ooit geopenbaar buiten deur die mens?" En as die mense van die neentiende eeu--Afrikaners sowel as uitlanders--nie oor die punt eens is nie, is dit tog heeltemal aanneembaar dat Van Riebeek se mense, ongewoon aan die neger, seker was dat die Boesmans nie aan die menslike ras behoort. Fritsch se verklaring dan van die afleiding van die woord Bosjesman is waarskynlik die regte; maar molik sal ons taalgeleerdes deur die vorm "Boesman", op 'n verklaring kom wat nog meer aanneembaar is as die van Fritsch. VOEDSEL VAN DIE BOESMAN. Maar dit is nie te sê, al het die Boesmans ook 'n pedigree soveel duisende jare oud, dat hulle aristokrate was, of die fyn maniere had wat 'n mens van die lui verwag nie. Om nou met hulle ete en drinke te begin: soos Fritsch dit uitdruk, eet hulle enigiets wat hul tande kan kou, en drink hulle alles wat nat is. En dit is byna letterlik waar. Die ou reisigers gaan nog taamlik diep in onaangename besonderhede om te vertel hoe hulle die hele dier skoon opgeëet het--net die bene bly oor, en hulle word vir die murg gebreek. Weliswaar dat hulle bygeloof hul belet het om een of ander, vir ons heeltemal skoon, deel van 'n dier te eet, soos byvoorbeeld die biltongvleis van die hasie; maar dit was alleen hulle bygeloof, en dit was geen idee van gesondheid of fynheid wat hul beweeg het nie! By die slag van 'n dier, maak hul, volgens die beskrywing van Barrington in 1810, 'n bloeddrank aan wat afskuwelik morsig en vuil is. Wie verder informasie hieromtrent verlang moet maar die eerste band van Barrington se boek "An Account of a voyage to New South Wales", naslaan. Maar dit gebeur dikwels dat 'n Boesman die oorblyfsels van 'n leeu se buit of ander aas raakloop, en dan as daar nog veel kos op sit, trek hy met sy hele famielie na die plek en kampeer daar tot die bene kaalgekou is. Dit is moeilik vir ons om 'n idee te vorm van die aptyt van 'n Boesman, maar 'n kort uittreksel uit Lichtenstein se Reisverhaal sal darem 'n bietjie lig op die saak werp. Hy vertel van ene Baardman, 'n berugte Boesman-dief wat voor die Landdros gekom het. Toe die Landdros hom vra waarom hy gesteel het, "wys hy na sy lyf wat in plooie hang, en nadat hy 'n plooi in sy hand beetgeneem het, trek hy dit uit sover dit kon gaan, om te wys hoeveel sy huid kon hou as dit vol is; en toe, sonder om te wag op 'n aanmerking op die aanskouelike rede vir sy rowery, smeek hy vir iets om te eet, alhoewel hy, sowat 'n uur van te vore, op 'n goeie ontbyt trakteer is." Mej. Bleek vertel vir die skrywer dat die Boesman in sy taal nie minder as vyf werkwoorde het om te beskrywe hoe dik hy hom geëet het nie, en ons kry dus alweer hulp van die filoloog in ons poging om die eetvermoë van dié mensies te besef. ONREINIGHEID. Maar selfs met hulle enorme kapasiteit, as die dier groot is, en die famielie klein, spreek dit vanself dat die Boesman in die somer werklik wedywer met die aasvoël, nie alleen in die skerpte van sy oë nie, maar ook in sy smaak vir geurige kos. En as die geur van die sterkruikende aas hul nie verhinder om dit tussen hul lippe te sit nie, moet ons ons ook nie verwonder as die teenwoordigheid van 'n Boesman dikwels deur die neus te bespeur is voordat die oog hom sien, want hul het hul lyf met vet besmeer, en 'n Boesman sou nie somaar goeie eetbare vet gebruik nie! Op die vet kom dan stof, as, of op feesdae, rooi of ander kleur verf. En, was? Nee, dit was by die Boesman 'n onbekende iets. Fritsch in sy behandeling van die huidkleur van die ras, gee vir ons terloops 'n goeie idee van hoe vuil hul was. Hy bekla die moeilikheid wat 'n mens het om die ware kleur te sien, want die huid lê onder 'n dik laag vuil. Maar gelukkig, sê hy, kom daar darem water op hul huid as hul deur 'n rivier moet gaan, en met die natuurlike werking van die huid, skilwer die stof ook af, sodat daar hier en daar 'n min of meer skoon kolletjie sigbaar word totdat hul hul weer smeer. Maar miskien is die beste aanhaling nog die naïewe manier waarop Campbell vertel van hoe hulle sy raad ontvang het. Hy sê: "Ek het die Boesmans, wat baie vuil is, aanbeveel om hulle af-en-toe in die naburige vleie te was. Hulle het die idee grappig gevind, maar kon nie verstaan waartoe dit sou dien nie." Later vertel hy ons weer van 'n ander paartjie wat hy ontmoet het, en toe hy vir die man vra wanneer hy hom laas gewas het, bly die hom 'n antwoord skuldig, maar die meid die skater van die lag! ONSEDELIKHEID. Vuil met hul kos, vuil op hul liggaam, wat moet ons van hul sedes sê? Die beste is dat hulle sedes nie ons sedes is nie. As ons danse maar 'n tiende so erg was as hulle 'Ko-'Ku-curra of fluitjiedans, of die Wysgeerdans, sou geen fatsoenlike Afrikaner na 'n dansparty kan gaan nie. KINDERMOORD. Kindermoord by hulle was ook niks kwaads nie--'n mismaakte of abnormale kind word vermoor; as die moeder sterwe voordat die kind gespeen is, moet hy dood. Selfs ouer kinders word in die graf van hul moeder begrawe. Campbell vertel hoe Adam Kok twee Boesmanmeidjies, van tien, en twee-en-'n-half jaar, gered het van hulle ouma wat hulle lewendig in hul moeder se graf wou begrawe. Toe sy haar sin nie kon kry nie dreig sy om hulle te vermoor. Ja, die lewe van 'n kind was maar onseker onder die Boesmans in die ou dae, miskien nog meer onseker as die lewe van die Boesman se hond, die enigste dier wat hy ooit makgemaak het--sy enigste lewende hawe. As 'n man sy vrou verlaat, vermoor sy die kinders. As twee mans rusie maak, vermoor die verlieser 'n kind of wat van die oorwinnaar om die skuld te vereffen! En hul oumense het ook maar swaar gekry. As hulle in 'n geveg met man of dier hul doodhou kry, kan hul vir hul maar gelukkig ag; want anders breek die dag so seker wanneer die ou grysaard uitgesleep word om vir wolwekos te dien, of wanneer hy met 'n klein rantsoen agtergelaat word as die span moet trek. Dieselfde noodlot tref hul tog. Mans, ja selfs vrouens sleep op hierdie manier hul moeders uit die grot uit na die kaal veld, en kom terug net so kalm as wanneer hulle van die fontein met 'n volstruiseierdop vol water terugkom. MOORD EN DIEFSTAL. En dit het alles plaasgevind toe Boesman alleen 'n onverdeelde Suid-Afrika besit het. Toe hy sy eie mense moes vermoor as die moordlus in hom begin opwel; maar toe ander rasse begin inkom, en 'n nuwe soort "wild" (d.w.s. skape en beeste) op sy jagterrein verskyn het, was daar nuwe mense om te vermoor, en nuwe redes daartoe. Na die witman se aankoms was dit eers die Hottentotskaapwagter wat hul vermoor het om die vee in die hande te kry. Die geliefkoosde wyse was om sy kop in te slaan terwyl hy slaap, sê Fritsch, en al die ou reisigers vertel van moord van die wagters en steel van die vee. Maar hulle het nie alleen wagters vermoor nie, ook loslopende mense, soos onder ander, een van Lichtenstein se bodes. Hoe erg hulle by die begin van die neentiende eeu was, kan 'n mens besef as jy die dagverhaal van die reisigers van daardie dae lees, en merk hoe dikwels hulle, selfs in die kort tydjie van die duur van hul reis, iets van moord en diefstal van die Boesmans te sê het. En hoe langer die stryd aanhou, hoe wreder word die Boesman. Dieselfde Barrington al vroeër aangehaal, vertel hoe hulle 'n Hottentot begrawe het sodat sy kop net uitsteek, en hoe hy die hele dag lank die kraaie moes wegja met kopbeweginge. Gelukkig is die Hottentot die aand nog gered. MISHANDELING VAN DIERE. En met vee wat hul gesteel het, het dit ook maar sleg gegaan. Soos Mentzel sê, die Boesman wil nie, of weet nie hoe om, vee op te pas nie, om hulle te laat wei en vermenigvuldig nie, en so moet die gebuite vee maar daar bly totdat die Boesman en die roofdiere van hul skoonveld gemaak het! En as die Boer die verlies merk, en die Boesman agtervolg en inhaal voordat hy by sy kraal kan kom, beseer die Boesman eers die vee voor hy hul verlaat, en vlug om die veiligheid van sy eie vel te verseker. Dié onnodige, doellose, wrede behandeling van die stomme diere het die Boere baie vererg. Die getalle vee wat gesteel is, word dikwels aangehaal deur die ou reisigers, maar gewoonlik is daar so min bygaande feite gegee dat die blote syfers nie veel waarde het nie; maar Lichtenstein getuig van grensboere wat verplig was om hul plase te verlaat weens die rowery en moor van die Boesmans. Joachim, Baron van Plettenberg, ook, 'n vyf-en-twintig jaar vroeër, bespreek ernstig of seker distrikte of grense al dig genoeg deur die Blankes bewoon is om dit veilig teen die Boesman te maak. Die feite spreek baie meer duidelik as onvolledige statistiek. Daar het u 'n beeld van die Boesman soos die Koloniste van 'n anderhalf eeu gelede hom geken het--die vuil dief, die onsedelike moordenaar, bewoner van 'n vuil grot, met die wêreld tevrede as daar net genoeg vleis, heuning (vir karrie) en dagga (of tabak) by die hand is. "Das unglückselige Kind des Augenblickes" soos Fritsch hom beskrywe, byna sonder enige idee van spaarsaamheid of voorsorg--kortom, 'n knaende iets wat nie saam met die beskawing van die Blankes kon bestaan, en ook nie daarmee ingelyf word nie. Vandag is hul binne die grense van die Unie feitlik uitgesterwe. Alleen die wrede woestyn het 'n vriendelike hand vir hul uitgestrek, en in sy boesem ontvang; en daar, waar Witman nie kan woon nie, bestaan die laaste klompie van die volk wat eenkeer 'n groot deel van die hele wêreld besit of bewoon het. UITROEIING VAN DIE BOESMAN. En hoe is hulle uitgesterwe? Uitgeroei deur die koeël van die Blanke! Die geskiedenis van daardie moord is nie plesierig vir ons Blankes om te lees nie, noudat ons nie die skade wat die mense veroorsaak het, kan voel nie. Gruweldade was daar in oorvloed! Die Blankes het maar hier te werk gegaan soos in Australië en ander lande waar Europeane 'n lae ras kleurlinge tref, ja, soos hul twee- of drie-en-twintig jaar gelede weer in die Langberg gedoen het. Ons kan maar herhaal wat Mark Twain, in sy ligsinnig geuite, maar raak en fyn-uitgedagte sinne geskrywe het in sy skets van die verhouding tussen die eerste Australiese Koloniste en die inboorling: "More promising materials for a tragedy could not have been gathered together." En soos dit in Australië 'n treurspel afgegee het, het dit hier ook maar 'n treurspel afgegee. Vir ons doel is dit gelukkig onnodig om in besonderhede in te gaan. Dit is politieke en nie kultuurgeskiedenis nie, en 'n donker geskiedenis met maar weinig ligstrale daarin; maar daar dit tog die uitwerking is van 'n stryd tussen die kultuur en beskawing van die Blanke teen die beskawing en kultuur van die Sonqua, om hom sy deftige naam te gee, sal dit miskien toepaslik wees om twee uittreksels te gee uit die werke van twee Engelse skrywers voordat ons die gordyn laat sak op hierdie onaangename tonele in die geskiedenis van ons land. "Is it not the fate of the savage and uncivilized on this earth to give way to the more cunning and the better informed, to knowledge and civilization? It is the order of the world and the right one: nor will all the lamentations of a mawkish philanthropy, with its more absurd or censurable efforts, avail one jot against an order of things as wise as it is assuredly established."--[Sir John Ross--Narative of a voyage in search of a Northwest Passage--1835, bds. 257.] Sprekende oor die uitroei van die Tasmaniërs, sê Sollas in "Ancient Hunters and their modern Representatives": "It is a sad story, and we can only hope that the replacement of a people with a cranial capacity of only about 1200 c.c., by one with a capacity of nearly one-third greater may prove ultimately of advantage in the evolution of mankind." DIE SAAK VAN DIE BOESMAN SE KANT BESKOU. Die beskuldigde het voorgekom, en ongehoord, is hy ter dood veroordeel. Dit help nie nou om sy pleidooi op te stel nie, sy bene, deur die aasvoëls skoongevreet, is al lankal vergaan; maar om die toestand van die jagterras beter te verstaan, is dit goed om ook die saak van hulle kant te bestudeer. Hulle was vuil, ja, gewis; maar is dit 'n rede waarom hulle moes uitgeroei word? Hulle was nie kieskeurig wat hulle ete betref nie, maar waarom moet hulle as 'n lekkerny vir die aasvoëls opgedis word? Hulle bure, die Hottentotte, was maar net so vuil. Die ingewande van diere, effens skoongemaak en opgeblaas het hul gedien as sieraad om hul enkels en as beskerming teen slange. Die toestand van die halfskoongemaakte versieringe na 'n paar dae kan die geagte leser vir homself maar voorstel. En as meneer Hottentot miskien 'n rukkie daarna hongerly, eet hy sy enkelbande maar op! Is daar veel te kies tussen die Boesman en Hottentot wat reinheid betref? En bestaan daar nie 'n goeie rede vir die laag stof wat die Boesman oor die huid gedra het nie? Soos Jonkvrou Augusta Uitenhage de Mist, dogter van die Kommissaris opmerk, het dit gedien as 'n beskerming teen die steek van insekte, en Ratzel vertel ons van die inboorlinge van Australië wat dieselfde mode gevolg het, met die resultaat dat alleen na die koms van die Blanke, en na hulle die liggaam begin was het, hulle nader kennis gemaak het met seker intieme wesentjies waarmee die Afrikaner in die Engelse oorlog ook in baie nou aanraking gekom het. So verwyt mense ook die Boesmans omdat hulle nie huise gebou het nie, nie bedde gehad het nie, maar in neste in die grond soos volstruise geslaap het; maar hulle moet darem daarby voeg wat die Boesmans sê, naamlik, dat van die Blanke in die land gekom het, hulle nooit met hul voete onder die karos geslaap het nie, en met die uitbreiding van die vervolging van die Boesman deur die Blankes, die arme Barbaar later verplig was om sy woning so eenvoudig, en soveel molik na 'n bossie te laat lyk, sodat dit nie die aandag van sy beskaafde vyand moet trek nie. Kortom, het hy gebruik gemaak van die kuns nou weer deur die Franse ontdek: "camouflage." Sedelikheid is maar relatief. Hoe onsedelik moet ons dames by 'n teater of bal nie lyk vir die Slamse vrouens wat net hul oë voor die publiek ontbloot! Vir ander rasse is die mond iets onsedeliks wat moet bedek word, en hulle beskou dit as 'n bewys van 'n betreurenswaardige gebrek aan opvoeding as iemand, voor ander, kos in sy mond sou neem! So is dit ook in die geval van die Boesman; ons noem onsedelik alles wat nie pas by die sedes van ons kultuur nie, en dit is ook moeilik om van enige ander standpunt die saak te beskou. Van ons oogpunt egter, moet ons erken dat die Boesman baie minder onsedelik is as ander inboorlinge in Suid-Afrika, en selfs as die grootste meerderheid van inboorlinge in die hele wêreld. Die moord van suigelinge, ouder 'n jagterstam soos die Boesman, na die dood van die moeder, is nie 'n bewys van wreedheid nie. Hulle had geen meelbol of ander spesiaal vervaardigde kinderkos nie. Hulle had nie gomelastieke tepels en bottels nie. Was die moord van die suigeling nie die gouste en genadigste einde aan die lyding van die kindjie nie? En die verlaat van die oumense is 'n verstandige opoffering van die indiwidu vir die hele stam, wat by alle jagter-rasse gevind word. Die oues bring nie alleen niks in nie, maar is nog bo-op 'n hindernis en 'n las wat die werksaamhede en beweeglikheid van die stam strem, nog te meer as deur droogte of wat ook al, die wild trek en hul agterna moet volg. Van die begrawe van die ouer kinders in die graftes van hul moeders is daar nie 'n goeie ekonomiese rede te vinde nie. Tot dusver, egter, is die skrywer nie oortuig dat dit algemeen onder die Boesmans was nie, en het ook niks gevinde wat hy as die rede kan aannneem nie. Molik het dit 'n godsdienstige sy, iets in verband met hul Geloof, wat ons later weer sal aanroer. Maar terwyl ons met die moord van famielielede besig is, is dit miskien nuttig om een uit honderde gelykstaande feite aan te haal, om die regte perspektief te kry in verband met die onderwerp. Omtrent die helfte van die kinders van die Australiese inboorlinge is vermoor by hulle geboorte deur die moeder wat 'n skerp houtpen deur die oor, in die babetjie se brein slaan, en hoe meer van haar eie kinders 'n vrou vermoor, hoe hoër staan sy in die samelewing! Vir die moord van skaapwagters en steel van vee is dit amper nie nodig om die Boesmans se sienswyse te gee nie--die rede is so duidelik. Lank voor die koms van die Blanke was die Boesmans al baas in Suid-Afrika: die hele land was sy weiveld, en die wild, sy vee. Elke stam of famielie het sy eie jagterrein gehad en 'n oortreding van die grense daarvan deur 'n ander stam het oorlog veroorsaak. En toe kom die veeboer--Hottentot, Bantoe, of Boer--en neem besit van sy fonteine, jag op sy terrein, en laat die vee daarop wei. Van die Boesman se staanpunt, is dit 'n oortreding van sy wet, van die wet van die land. Soiets moet gestraf word, en dit ook volgens die wet van die land. 'n Oog vir 'n oog, 'n tand vir 'n tand sê die wet van Moses--diefstal vir diefstal sê die Boesman: "Jy het my water gesteel, my boerdery omvergegooi, ek sal jou daarvoor beboet, en as dit nodig is om jou skaapwagter dood te maak om my vonnis uit te voer, wat daarvan?" Daar is verskillende vermoedelike redes waarom die Boesman die vee mishandel het by 'n onsuksesvolle strooptog, maar dit is moeilik om te weet wat die regte doel was. Was dit maar die kinderagtige weerwraak wat 'n mens ook sien in die beweerde moord van die oorwinnaar se kind na 'n stryd? Is dit dat hulle gehoop het om ook na 'n paar dae van die vleis van die verlate diere te kom eet? Of is dit werklik die uitwerking van 'n vaste idee om die vee, d.w.s. die bestaan van die blanke, uit te roei, en dit daardeur vir hom onmolik te maak om dit daar uit te hou? Wat ook al die rede is, soas al gemeld, het dit in baie gevalle dié gevolg gehad. Dat die Boesman nie oneerlik is nie, maar alleen 'n ander idee van eerlikheid had, is al lankal bewys. Onder die eerste Koloniste wat dit ingesien het, en die feit in 'n pleidooi vir die Boesmans gebruik het was Ds. A. Faure. Die grensboere in die ou dae het dikwels hul kuddes aan Boesmans toevertrou om hulle in Boesmanland te laat wei, en altoos is die vee veilig teruggebring. Soos Mnr. Smit van Dasfontein naby Beaufort, 'n man wat van kindsbeen die Boesman en sy taal geken het, vir Campbell in 1820 gesê het, en soos Mnr. E. B. Watermeyer vandag ook konstateer, kan jy 'n Boesman vertrou met alles wat jy formeel in sy sorg plaas, maar wat opgesluit is, of wat aan die buurman behoort, is nie veilig nie. GODSDIENS. En soos sy idee van eerlikheid 'n verdraaide was vergeleke met ons ideë, so was dit ook met hulle Geloof of Godsdiens of wat gewoonlik by sulke primitiewe rasse godsdiens heet. Die meeste outoriteite beweer dat die Boesman glad geen godsdiens, of glad geen idee van 'n Opperwese had nie; maar daar is veel feite wat nie maklik te verstaan is as dit werklik waar is. Om hieroor 'n duidelike begrip te kry, is dit nodig om eers te besluit wat ons verstaan deur godsdiens. As dit 'n geloof is in bowenatuurlike wesens, en in 'n lewe of iets na die dood, dan het die Boesmans ongetwyfeld van godsdiens iets af geweet. Bestaan godsdiens in die geloof aan een enkele Almagtige Opperwese, dan het daar geen Boesmangodsdiens bestaan nie. Maar om 'n geloof aan een God te soek onder die Boesmans wanneer die Grieke selfs met al hul ontwikkeling nie die begrip gehad het nie, is dwaas. Hier weer voel die skrywer die onrypheid van sy behandeling van die onderwerp, en hier weer is 'n deel van die kultuur van die Boesman wat 'n aparte lesing vra. Die materiaal is nie alles vertroubaar nie, en lê so ver versprei, dat dit maar partykeer moeilik gaan om, soos die jong in die ou storie, die agterpoot en die oor bymekaar te kry. En daar bly ook altyd die gevoel by 'n mens dat by die volgende bron wat jy insien, jy iets sal vind wat jou ideë geheel en al omvergooi, en wat dit nodig maak om heelwat dood te krap wat jy op 'n vroeër geleentheid geskrywe het. Met hierdie verder waarskuwings en aanmerkings in die oog, laat ons maar na die Geloof van die Boesman terugkeer. Mejuffrou Bleek beweer ook dat die Boesman geen God, en dus ook geen naam vir hom had nie. Daar was wel bowenatuurlike wesens wat hul gevrees het, waarvan die meesgevreesde miskien die Reen of Reenbul [5] was; maar uit wat sy sê, lyk dit asof dit nie soseer die reen, maar meer die droogte is wat hul gevrees het. "As jy so en so doen, of sê, dan kom die reent nie!" het hulle mekaar gewaarsku. Sal dit nou 'n geloof wees wat hul met hul saamgebring het uit die Noorde, of is dit iets wat hul hier in ons dorre streke opgedoen het? In die Noorde vind ons sonaanbidders, maar sover die skrywer weet is daar nie in die hele Suid-Afrika een enkele stam of ras inboorlinge wat die Son as die hoof aanbid nie, terwyl vir almal die maan die plaas van die son min of meer in hul godsdiens inneem. So het die Boesman nou ook die maan en sterre aanbid. Op so weinig getuienis as die skrywer het, durf hy nie 'n teorie baseer nie; maar vra is vry. In kou, nat Europa is die son altoos 'n ding van vreugde; maar tussen die keerkringe, of op ons dorre Karo, is dit die koelte dikwels wat 'n mens soek. In Europa is daar rede vir sonaanbiddery; maar sal 'n volk wat met so 'n geloof 'n trek begin en 'n duisend jaar miskien in die nabyheid van die ewenaar vertoef nog altoos aan die ou geloof vashou? Is dit nie redelik om te vermoed dat die heerlike koel maanligaande hul sal verlei nie, en dat die valse maangodin hul sal oorwin nie? Die Boesman het vir Dr. Bleek vertel dat hul hulle oë toemaak wanneer hulle die sterre aanbid. Is dit nog 'n oorblyfsel van die sonaanbiddery? Fakkels word ook gebruik in hul gebede, en in hul folklore vind 'n mens ook die idee van wierook. In bose geeste, towery en paljas het hule vas geglo, ook in die Reenbul. Stow beweer dat hul die Hottentotsgot, en ook 'n ander rispe aanbid het, maar alhoewel dit waar mag wees, moet ons daardeur nie verstaan dat dit vir hulle heilig was, of dat hul selfs soveel eerbied daarvoor getoon het as die Bantoe vir sy "Siboko" of die Australiër vir sy "totem" nie; want hulle het nie omgegee om die insekte te vang, en dood te maak nie. Dat daar iets geheimsinnigs was in verband met die Hottentotsgot of !Kaggen soos hul hom noem, was hulle van seker, soos die stories van die diertjie getuig, maar die mees treffende gebed wat die skrywer nog van hul gelees het, is die gebed aan die ster Canopus, 'n ster wat in die koudste deel van die jaar net kort voor sonop opkom. En die Boesman bid dan vir die ster om hitte in die son te sit! Daar is ook ander pragtige stories van Gode en Godinne, soos die van Goha en Ka wat Makoon 'n Boesmankaptein vir Campbell vertel het, maar dit kan ons nou nie ondersoek nie. Vir al die Gode het hul om kos gebid--om hul te wys waar die miereiers die sogenaamde Boesmanrys te vinde is, of vir wild, of vir sekerheid by hul pylskiet. Makoon, dieselfde Boesman wat vir Campbell die storie van Goha vertel het, het hom ook vertel dat hy nie in 'n lewe na die dood glo nie, maar dat as 'n mens doodgaan, jy heelternal dood is. Uit wat ander Boesmans weer sê, sowel as uit hul gedigte, is dit weer duidelik dat hul wel in 'n toekomstige lewe glo. En hul folklore-stories is net so teenstrydig; maar dat daar darem onder hul 'n geloof is dat daar iets anderkant die graf lê, is taamlik seker. Soos die ou Palaeolietiese man, en baie ander barbare, het die Boesman die gewoonte gehad om 'n lid van 'n vinger (gewoonlik van die pinkie) af te sit. Die ware betekenis van die afsit is moeilik om agter te kom. By seker volke het dit duidelik iets met die huwelik te doen, by ander word dit deur die towerdokter vir geneeskundige doeleindes aanbeveel. Dan is dit weer 'n offerande aan die bose geeste in geval van epidemies; ook word daar by die begrafnis van die hoof van seker volke 'n getal vingerlitte met die grootman begrawe, min of meer soos baie volke weduwees en ander famielie van 'n man saam met hom die ewigheid vir geselskap instuur. Waarom volg die Boesman die gewoonte? Barrington beweer dat die Boesmans dit gedoen het om van siektes ontslae te raak, en Mejuffrou Bleek vertel die skrywer dat in die ongepubliseerde materiaal deur haar vader en Mejuffrou Lloyd versamel, daar 'n storie voorkom wat dieselfde rede gee. In die "Bushman Folklore" van Bleek en Lloyd, word vertel dat die mans die eerste lit van die regterpinkie, en die vrouens die van die linkerpinkie afgesit het, maar daar word geen rede gegee nie. Stow beweer weer dat die rede is dat hul na hul dood baie kos sal hê op hul reis na 'Too'Ga, die vergaderplek van die oorledene. As Stow se bewering reg is, kan daar geen twyfel bestaan dat hulle in 'n lewe na die dood geglo het nie. Die vroeër genoemde mnr. Smit van Dasfontein het ook vir Campbell vertel dat die lyke begrawe word met die oorlede se wapens aan sy sy, sodat hy hom na sy opstanding weer kan verdedig, en kos verkry; maar as die oorledene onpopulêr is, begrawe hul hom sonder wapens. Sir George Keith (1819) in die beskrywing van sy reis na Suid-Afrika, vertel dat na die dood van 'n vriend hul sy gees aanspreek, en beledig hom omdat hy hul so vroeg verlaat het. Hy kon mos, sê hul, nog 'n bietjie by hul vertoef het. Livingstone vertel weer dat by 'n seker Boesman-begrafenis die vriende die dooie aanspreek en hom beleef vra om nie kwaad te wees nie al wil hulle (d.w.s. die vriende?) nog 'n tydjie op die aarde bly. Die paar aanhalings is vermoedelik genoeg bewys dat die Boesmans nie geglo het dat met die dood alles eindig nie. Daar is ander interessante feite in verband met die godsdiens wat baie aanloklik is om na te gaan, maar die skrywer is huiwerig om op die oomblik enige gevolgtrekkinge te maak, en lê die feite maar voor soos hy hul gevind het. Almal wat met inboorlinge gewerk het, weet hoe lief hul is om maar, ja, te sê op alle vrae wat hul nie goed verstaan nie, en hoe moeilik dit is om die waarheid te leer. Daarby moet 'n mens nog rekening hou met die feit dat die Boesman al jare in aanraking met ander stamme gewees het, en daarom moet ons ook voorsigtig wees met ons gevolgtrekkings gebaseer op die informasie deur later skrywers verskaf. Die sendelinge het ook aan die Boesmans gearbei, en by die oorweging van die Boesmanstories moet hulle invloed ook in die oog gehou word. Wat die invloed van die sendeling was, het die skrywer nog nie genoeg bestudeer nie, maar die volgende uittreksels word voorgelê, en as hulle verteenwoordigend is, was die invloed van die sendelinge maar gering. Kircher het in 1799 probeer by Zakrivierspoort om die Boesmans te bekeer. Hy het die heiden leer bid in 'n vreemde taal met die hoop dat hulle later sou verstaan; maar die getrouheid aan die godsdiens het geduur net solank soos daar slagskape in die sendeling se kraal was, en nie 'n dag langer nie. Campbell het omtrent net so te werk gegaan. Soos die storie lui, het hy eenkeer, blykbaar by 'n uitspan, twee Boesmanmeide uitgenooi en begin om hul te bekeer--hoe? Dit is byna ongelooflik, maar nietemin waar. Sy eerste stap was om hul die alfabet te leer! 'n Mens is verplig om hier Campbell se eie woorde aan te haal: "... two of the women persevered in attempting to learn the alphabet till one of them knew half the letters. I left two Hottentots as their instructors, but they soon returned to the waggons saying their scholars had fled to the hills." Selfs in die stad waar 'n sendeling hom vestig, was sy invloed in daardie dae nie besonder sterk nie. Campbell vertel van die siekte van Matabee, 'n Betjoeana-kaptein. Hy het gemeen dat dit die towery van 'n Boesman is, en laat 'n Boesman en 'n Betjoeana-dokter roep. Toe hy gesond word, word dit publiek aangekondig dat die medisyne van albei hom goed gedoen het, sowel as die medisyne en gebede van die sendelinge. Geskenke is toe aan altwee dokters gegee, maar die sendeling kry niks. Hoe min simpatie Campbell met die volkie gehad het blyk uit die volgende aanhaling. Hy (Campbell) het 'n Boesman se lewe gespaar; daaroor, sê Campbell, was die Boesman bly, iets wat vir ons almal maklik te verstaan is, maar nie vir Campbell nie: hy moes eers byvoeg die rede: "Life is precious even to a Bushman!" Nog een aanhaling om die verhouding tussen Boesman en Sendeling te wys, en weer moet ons Campbell se eie woorde gee. Dit was by Ramah, nou in S.W. Vrystaat waar hy die Boesmankaptein Kiewiet besoek het. "I spoke to him of God, and his soul, and eternity; but he seemed quite indifferent about these subjects, making no reply, and asking for a tinderbox." Met die voorafgaande waarskuwings en aanmerkings, kan die skrywrer nou die volgende twee stories voorlê, en dit aan die geagte lesers oorlaat om hul eie gevolgtrekkings te maak uit die wonderlike ooreenstemming van die een met ons idee van die Drieëenheid, en van die ander met die dood en wederopstanding van Kristus. Stow vertel dat die kruis enkel, of in groepe van drie, 'n ou Boesmanteken is, en van besonder nut by die behandeling van siek mense; ook dat daar drie groot kapteins bestaan: !Kaggen, Kogas (sy seun) en 'Qwanciqutchaa. Hulle is almal groot en magtig, maar !Kaggen het beheer oor hul almal en gee sy bevele deur die ander twee. Uit Bleek en Lloyd se Bushman Folklore kom die volgende baie verkort. Kogas die seun van !Kaggen gaan stokke haal (waarskynlik om 'n boog en pyle te maak) vir sy vader om die mense-wat-op-hulle-hakke-sit, mee te beveg (d.w.s. die bobejane toe hulle nog mense was). Nadat hulle die saak lank bespreek het, kom hul dit agter en slaan vir Kogas sodat sy oog uitspring en hy self sterwe. Toe speel hulle met die oog bal-bal. En !Kaggen sien dit en is so ontroerd, dat hy huil. Na 'n rukkie staan hy op en gaan na hul toe; maar eers dro hy sy oë af. Toe speel hy saam, en met behulp van 'n bietjie goëlery steel hy die oog van hulle, en gooi dit in die water waar na 'n paar dae die seun Kogas weer aan die oog gegroei het, en splinternuut weer uitkom. DIE JAG. Van 'n bespreking van hulle godsdiens, keer ons nou na die meer materialistiese sy van hul lewe, en die eerste wat ons moet bespreek is natuurlik hulle nering en hulle lewensmiddele. Die honger beheers die wêreld, en totdat die barbaar iets gedoen het om die inwen van sy kos effens te vergemaklik, sal ons tevergeefs soek na kuns of 'n estetiese lewe. Die Boesman was 'n jagter; sy hele lewe het afgehang van die wild wat sy vee was, en ons kan nie dankbaar genoeg wees vir die eerste Boesman-voorvader wat die pyl-en-boog ontwerp het, en vir al sy nakomelinge wat met hul vernuftigheid al die ander kunsies uitgevinde het nie, sodat die kunstenare van die ras tyd had om te droom, en ons van hul verskillende kunswerke iets na te laat. Sy kennis van jag en sy metodes is dus van belang vir ons, want dit vind ook 'n weerkaatsing in sy kuns. As ons "jag" in sy wydste betekenis aanneem as kos soek, het die Boesman se jagkunde bestaan uit kennis in verband met die insameling van eetbare bolle (selfs as die blare al verdwyn het) van miereiers of Boesmanrys (d.w.s. die larwe van die miere) van insekte, van heuning, vis, en wild van alle groottes tussen 'n muis en 'n olifant. Hier is daar weer 'n interessante studie--die jagmetodes van die Boesman, en alles wat daarmee samehang. Die eerste wat 'n mens sou merk as jy met 'n Boesman gaan jag, sou sy wonderlike skerp gesig wees. Ons sal later weer op hierdie punt moet terugkom, maar om hier aan te toon hoe skerp sy gesig was, afgesien van sy veldkennis wat dikwels sy gesig gesteun het, moet ons hoor wat Lichtenstein sê van 'n seker Boesman, ene "Flamingo," wat Generaal Jansens met hom na Europa geneem het. Hy sê dat die Boesman se gesig so skerp was, dat hy op die reis dikwels skepe van die dek gesien het wat die matrose, selfs van die mastoppe met hul vêrkykers amper nie kon raaksien nie! Bye in die vlug het hul gevolg, en op die manier die byneste gevind. Von Wielligh vertel ook van 'n ander manier waarop hul die rigting van die neste ontdek het. As 'n nes dan gevind is en dit hoog in 'n kransskeur sit, beklim hul die krans, indien nodig, met behulp van penne wat hulle inslaan, of anders kom hulle van bo af met behulp van lang rieme. Die twede punt wat 'n blank jaggenoot van 'n Boesman sou merk, is sy wonderlike, byna geheimsinnige, kennis van spore. Vir hom was spoorvolg so maklik soos brieflees vir ons. Baie van die hedendaagse skrywers beweer dat die wild altoos kort na 'n gifpyl hul tref, gevrek het; maar die rede van hierdie bewering hoef ons nie nou te bespreek nie. Dit kan bewys word dat dikwels, (waarskynlik met die grootste wild) dit ure en ure geduur het voor die dier gaan lê, maar die Boesman het so 'n dier nie dadelik gevolg nie--hy het gewag tot dit tyd was vir die gif om te werk, en toe die spoor afgeloop--deur al die duisende spore van dieselfde soort dier! Die betekenis van die spoor en sy verhouding tot die dier of mens self leer ons uit die geloof van die Boesman dat, as ons sterwe, die wind kom en ons spore wegneem--"anders sou dit nog lyk," sê hulle, "asof ons nog lewendig is." Ja, die Boesman kon "loop en lees"! 'n Boesman kon te voet spoorvolg, en by berede Blankes hou! En sy spoed is iets om te bewonder. Wat nou die "record" sal wees, weet die skrywer nie, maar onlangs hoor hy uit 'n geloofbare bron dat 'n Boesman tussen sononder en sonop 48 myl afgeloop het, en die oggend na die werk kom sonder om te wys dat hy iets besonders gedaan het of 'n slaaplose nag gehad het; en ook uit dieselfde bron, van 'n ander Boesman wat weer tussen 4 uur v.m. en ongeveer 8 uur namiddag, 84 myl geloop het; en dan nog kla dat hy vroeër sou teruggekom het, maar die Baas het nog na die ete gaan slaap voordat hy hom die antwoord wou gee! Bleek en Lloyd se Boesmans vertel hoe hul lewendige (d.w.s. sonder wonde) wild ingehol het. Verbeel jou 'n springbok of 'n hasie inhol! Uit genoemde stories blyk dit dat een man 'n hasie kon inhol, maar wat meer waarskynlik is, is dat 'n partytjie saamgewerk het, en mekaar afgelos het soos Fritsch dit ook beskrywe. Fritsch, soos enige man wat oor die Boesmans skrywe moet doen, het taamlik baie aggegee op die jag, en sy opsomming van die onderwerp is goed. Die skerpte van die sintuie van die Boesmans, sê hy, en in die besonder van hul oë, is hulle tot groot nut gewees, maar dit maak nie vir hom 'n jagter nie; daarby is daar sy skranderheid en sy slimheid wat hom lei om alles aan sy doel diensbaar te maak. Hy het vernuftige valle en vangmetodes uitgedink om die wild in sy hande te kry wat baie van die ander inboorlinge nie eers kon naäap nie. En dan moet ons Fritsch se eie woorde hoor: "Er kennt die Gewohnheiten der Thiere auf's Genauste und mit eiserner Geduld lauert er am bestimmten Ort auf seine Beute und fühlt nicht Hunger, Durst, oder Hitze, solange noch eine Hoffnung auf Gelingen vorhanden ist." Oor die valle wat Fritsch van skrywe, is dit onnodig om nou verder te spreek; maar daar is een vangmetode wat by hulle so algemeen was, en met soveel variasies toegepas is, dat dit die moeite werd is om dit te ondersoek. In beginsel bestaan die metode uit 'n seker gevaarlike sentrum, en 'n tregter om die prooi op genoemde punt te konsentreer. Die gevaarsentrum bestaan miskien uit 'n vanggat, of 'n groepie skutters, of in die geval van vis--uit 'n mandjie, spesiaal ontwerp en gevleg vir hierdie doel. Die tregter bestaan uit klipmure, of uit ander jagters met veel strategie op seker punte geplaas, of uit 'n ry stokke met koppe van met-rook-deurtrokke volstruisvere, of in die geval van die visvang, uit 'n damwalletjie dwarsdeur die rivier gebou. Die prooi word dan aangeja na die bek van die tregter en by die tuit gedood. Die vanggate van die Boesmans is ook iets wat ons aandag trek. Campbell vertel van 'n groep van twaalf gate wat hy gesien het in die vorm van 'n halfmaan 20 voet lank, 10 voet wyd, en 5 voet diep in die grond gegrawe, met twee rye kleintjies in die middel van elke put. Dit is byna ongeloofbaar dat die Boesman dit met hul 'kibie-stokkie kon gemaak het. Toe die ander rasse Suid-Afrika ingetrek het, en die Boesman in sy jagtery gestrem het, het hulle by die weerwraak van die Boesmans 'n ander merkwaardige kuns van die dwergies ontdek, naamlik dat die Boesman hom so goed kon wegsteek en vermom dat jy byna op hom kon trap voordat jy hom sien. Dit was werklik 'n groot kuns van die Boesman. Met 'n graskroon op sy kop, was hy in die gras onsigbaar; met 'n kop en vel van 'n dier oor sy lyf en sy kort bene deur die gras bedek, het hy wild bekruip. Hy het dit nie gewaag om diere te bekruip wanneer hy soos een van hulle vermom was nie, maar altoos wanneer vermom soos 'n diersoort wat gewoonlik met hul saamwei--met een uitsondering alleen, sover die skrywer weet, naamlik in die geval van die volstruis. Is dit omdat die voël so vreeslik dom is, so min harsings het in verhouding met sy groot liggaam? Maar vermom soos stof of gras, of dier of voël, het hy met sukses sy vyand of prooi bekruip, en het ook geweet hoe om selfs sy vermomde lyf weg te steek. Baie Boesmans is voorsien van gelaatstrekke so plat dat 'n plank tegelykertyd ken, lippe, neus, wange, en voorhoof kan raak, terwyl die uitpuilende oë nie ver van die plank sal sit nie. Uit die vorm van sy kop het die Boesman ook voordeel getrek, want, volgens Stow, as hy wild bekruip, en wil sien hoe dit voor lyk, lê hy plat op sy rug met sy voete na sy prooi en lig sy kop dan net so hoog op dat hy oor sy wange kan sien wat hy wil sien. As hy so lê, is sy oë (sy periskoop) feitlik die hoogste deel van sy kop, en alles te same is daar nie een vierkant duim oppervlakte van sy kop te sien nie. As hy naby genoeg aan die prooi kom, los hy 'n gifpyl. Sy boog is maar klein, sy pyltjie so lig, dat hy baie naby moet kom voordat hy kan skiet; en dan is dit alleen deur die gif dat hy iets met die wapen kan uitvoer. Die gif is van verskillende soorte--onder ander, slanggif, bolletjies-gif of malkopgif, klipgif, en 'Ngwagif. Die slanggif het hulle uit die gifkliere van slange gekry; die malkopgif van die gif-amarillis (Haemanthus toxicarus); die klip-gif (volgens Fritsch) van seker bolle wat tussen die rotse groei. Maar die giftigste van almal is die 'Ngwagif van die ingewande van die 'Ngwa, 'n seker soort rispe of wurm gemaak. Al die verskillende gifte is gemeng met een of ander soort harpuis van 'n norsboom versamel, en dik gekook, sodat dit maklik op die pyl kan gesmeer word. Soos 'n skilder, nou hierdie, dan weer daardie penseel gebruik, of 'n kolfspeler nou die, nou daardie stok kies, so het die Boesman ook vir verskillende doeleindes verskillende gifpyle uit sy koker uitgesoek. Klein wild is gou dood, selfs met 'n swak gif; groot wild, en leeus het sterker gif nodig, maar die sterkste is nodig om die volstruis te dood. Die uitwerking van die aparte soorte gif was ook anders: die een het meer op die senuweegestel gewerk--die malkopgif--die ander het weer 'n "septiese" wond veroorsaak. Die dood volg gewoonlik binne twaalf uur van dat die man of dier deur die pyl getref is. Gewoonlik dra die Boesman sy pyle onderstebo in sy koker, maar as hy 'n geveg tegemoet gaan, dan dra hy die pyle in 'n band om sy kop waar hy hul maklik kan by, en dan kan hy, sê hulle, tot drie pyle in twee sekonde skiet! EIENDOMSBESEF. Die maak van die pyle met sy los kop is vir ons doel van belang omdat ons daarin sien hoe die Boesman die giftige pylkop bewerk het sodat dit in die wond kan bly steek, al breek die pylriet af. Ook om een ander rede is die pyle vir ons belangryk, naamlik omdat die jagter sy eie pyl met sy eie teken merk; want hier sien ons die begin van skrywe, en ook 'n bewys van 'n vaste eiendomsbesef wat ons graag verder wil ondersoek. Dieselfde beginsel van 'n teken wat aandui dat 'n artiekel aan die of daardie behoort, is te vinde by die byneste wat altoos deur die ontdekker gemerk is as sy eiendom en daarna, soos een Boesman gesê het, soos sy melkkoei word. Kom daar 'n kolonis wat die teken nie sien of ken nie, en die nes berowe, het die Boesman weer 'n klagte teen die Blanke wat hy dan geregtig voel om te berowe. Die kos wat 'n Boesman gewen het, was sy eiendom, maar hy was baie gasvry, en het gewoonlik sy kos gedeel onder die ander. Dit word ook bewys deur die skelnaam "Vrot arm" wat hul gebruik om die gierigaard te beskrywe. Die verdeel van kos was so algemeen dat daar spesiale beleefdheidsvorme teenoor die gasheer ontwikkel het, soos byvoorbeeld die terugbring van die bene na die gasheer as die maaltyd oor is. Maar om absoluut seker te wees dat daar 'n eiendomsbesef onder hulle was, is dit nodig om te bewys dat hulle ook koop of ruil geken het, en ook diefstal bestraf het, want dit moet mos met eiendomsbesef gepaard gaan. Uit die vertellinge van Bleek en Lloyd se Boesmans kan dit gelukkig bewys word, want daarin lees ons dat die !Kun Boesmans 'n dief selfs met die dood straf, terwyl ander verhale melding maak van die verruil van goed saggebreide karosse vir rooi-smeergoed en gifpyle. Dit was natuurlik net onder hulselwe. Later, toe hul met ander inboorlinge gehandel het, het hulle, so vertel Mejuffrou Bleek vir die skrywer, velle en heuning vir ysterpylkoppe gegee (meestal heuning). Maar daar is ook 'n ander soort handel wat hul met die vreemdeling en uitlander gedrywe het wat interessant is in verband met die eiendomsbesef, en dit is die grondhandel. Toevallig is al die informasie in die verband wat die skrywer tot dusver ingewen het, van aparte bronne, net oor die handel tussen die Boesmans en die famielie Kok. In 1811 (of 12) was daar net een Boesman, Oktober Bailie, op die terrein waar die dorp Campbell vandag staan, en Adam Kok het hom 150 dalers betaal om van die fontein weg te trek. In 1819 het Cornelis Kok weer seker bome afgekap om lande te maak. Die plaaslike Boesman-Kaptein het by hom kom protesteer teen die uitroei van die bome wat vir hom en sy volk in die somer skaduwee verskaf het. As skadevergoeding gee Cornelis vir hom twee osse, tien bokke, en die wins van 'n half boesel koring (d.w.s. ses sakke). In die ou dae, toe die Boesmans alleen Suid-Afrika besit het, het elke stam sy eie jagterrein gehad, en geen een kon sonder toestemming op 'n anderman se terrein jag nie. Mejuffrou Bleek vertel vir die skrywer dat dit nie soseer die grond was wat hul besit het nie, maar seker fonteine met al die wild wat by dié fonteine suip. Vergelyk dit met die volgende aanhaling uit Stow se "Native Races of South Africa": "His territory extended from the Zeekoe river to van der Walts, Buffelfontein, and in describing it 'Na 'na 'Kow used to say he drank of the Zeekoe river and of van der Walts fontein." In die Kaapstadse museum is daar seker bewerkte klippe wat as bakens gedien het. By 'n ooreenkoms tussen twee naburige stamme, is die bakens in die fontein gesink om later, indien nodig, as getuigenis te dien by 'n stryery oor die grense. Daar bestaan twyfel of die bakenklippe dan Boesman- of Hottentotklippe is. Hahn sê dat die Hottentotte hulle grense by fonteine bepaal het, en die Boesmans alleen by berge, ens. As dit waar is, is die bakens ongetwyfeld Hottentotklippe, maar van wat hierbo aangehaal is, is dit duidelik dat die saak nog verder moet ondersoek word. Ons moet ook nie vergeet dat die fontein as sulks 'n groot rol in die jag van die Boesmans gespeel het nie. Dit was sy lokaas vir die diere in die droogte. Die klein fonteintjies word toegeprop--letterlik met 'n platklip met 'n sponsgat daarin, en by die groot fontein, dan die enigste water in die omgewing, lê hy die wild voor. Die grond dus, of in elk geval die fonteine en die wild wat daar suip, behoort aan die stam, en alle ander artiekels wat arbeid gekos het by die vervaardiging daarvan, kan beskou word as eiendom, tot selfs die smeergoed wat uit die "myn" moet gekap word. So sou daar dan eienare gewees het van die rooi en die swart smeergoed waarmee hul hul gesmeer het, en die groen blinkende erts waarmee die meide hulle by hul feeste gepoeier het; die volstruiseierdop-krale wat hul so mooi gemaak het, en in snoere om hul lyf, nek, arms en gesig gehang het; die klein 'kibie-hangertjies, hul halssnoere van tande gemaak; hul karosse; hul sandale en ander kledingstukke; hul skilpaddop- en volstruisborsbeen-skottels; hul kleipotte; hul mooi versierde volstruiseierdop-waterkraffies; hul been- en ivoorelse; hul gifklip, hul pyl- en kraal-skuurklippe; hul vuisbyle; hul 'kibies, hul maalklippe, hul verf-potjies, hul pensele en palette, hul velsakke, hul pyle, hul boë, hul pylkokers, hul vuurmaak-stokkies; hul fluitjies, tamboere, goura's en ander musiekinstrumente; hul matte; hul eiernette; hul vismandjies; hul oorbelletjies, ens. Die Boesman het baie daarvan gehou om sy lyf te versier, maar nie soveel soos die Bantoe nie. Hy self was nie mooi nie--sy gelaatstrekke het ons alreeds bespreek. Die ander merkwaardige deel van sy liggaam was sy fyn hande en klein voete. Die studie van die liggaamsbou van die Boesman behoort egter nie hier by ons tuis nie wat meer belang stel in sy karaktertrekke en in die ontwikkeling van sy brein. BOERDERY. Ons reken dat 'n volk die eerste stap in die beskawing gedoen het wanneer hul nie langer bereid is om te neem net wat die Natuur vir hul gee nie, maar wanneer hul daarvan werk maak om die Natuur te help kos lewer. Dit word dan gewoonlik verder uitgelê dat die "hulp" beteken veeteelt of landbou. As dit die toets is, dan is die Boesmans nog laer as die eerste stap, maar as ons reken watter inspanning dit gekos het om die eerste boog te maak, (wat die Australiërs nooit geken het nie) en al die gifsoorte uit te dink, en al die valle, dan moet ons erken dat die Boesman wel bewus te werk gegaan het om die Natuur 'n weinig milder haar rykdom met hom te deel. Sy vanggate, en die arbeid wat hy bereid is om in dié verband uit te oefen lewer verder bewys van sy ontwikkeling. Daar bestaan wel beskrywings van die boerdery van seker Boesmans, maar dit was al in die neentiende eeu, en hul het dit van die Hottentotte en Bantoe geleer. REGERINGSVORM EN ORGANISASIE. Dit word dikwels beweer dat daar geen regeringsvorm of organisasie onder die Boesmans bestaan het nie. Dit kom gedeeltelik deurdat die meeste skrywers maar die mense begin bestudeer het na hul as 'n volk opgehou het om te bestaan, en gedeeltelik deurdat die ideale regeringsvorm vir 'n volk soos die Boesmans so anders is dat dit nie so in-die-oog-vallend vir die reisiger kan wees nie. Francis Leguat wat in 1708 sy reisverhale gepubliseer het, sê: "nog die Hottentotte nog enige ander nasie by die suid punt van Afrika is absoluut sonder regering nie." Ons het dus skriftelike beweringe aan albei kante. Laat ons die aparte feite wat met die saak te doen het, ondersoek en sien wat ons daaruit kan aflei. Lichtenstein, sowat 'n honderd jaar na Leguat skrywe: "daar is maar min verkeer tussen die aparte groepies; hulle werk selde saam, as dit nie in 'n groot onderneming is waarvoor die verenigde krag van 'n groot getal geëis word nie." Starrman, 'n twintig jaar vantevore, herhaal wat 'n trekboer vir hom gesê het, naamlik dat, van die Blanke met ywer die Boesman begin uitroei het by Bruintjieshoogte, het dié hul aantal vermeerder. Dit steun wat Lichtenstein vertel, en wat Lichtenstein gesê het, bewys wel die bestaan van 'n organisasie wat die mense in geval van nood bymekaar kon roep, en dit weer veronderstel 'n hoof, d.w.s. 'n regering hoe swak of vaag ook al vergeleke met ons stelsels. Die skrywer is dus geneig om aan te neem wat Stow sê. Hy skrywe dat 'n Boesman hom vertel het dat die ou Boesmans in seker groot stamme verdeel is onder een groot hoof wat een stuk grond had (jagterrein), taamlik goed afgebaken. Die stamme is dan verder verdeel en onder onderhoofde geplaas wat elkeen byna onbeperkte magte had. Maar in tye van gevaar het hul altoos weer rondom die groot Kaptein vergader. Hulle was baie getrou. As Stow verder reg is in sy bewering dat die Tamboekies bestaan uit Boesmans en 'n deel van die Abatemboe wat by Boesmans beskerming teen hul vyande na 'n burgeroorlog kom soek het, dan is die bestaan van 'n organisasie absoluut bewys, want 'n Bantoe-stam, al is dit verslaan, kon onmoontlik 'n veiligheidsoord by twee of drie loshangende "huisgesinne" van Boesmans gevind het. OPVOEDING. By die studie van 'n hoogbeskaafde volk, is dit gebruiklik om saam met die regeringsvorm ook die opvoedingstelsel te ondersoek. Hier is daar maar min te vertel. Die kleintjie word gebore en dit duur miskien twee en 'n half jaar voor hy gespeen is. Intussen het hy al begin ronddwaal en saadjies en bolle begin toets. Soos die kinders van ander rasse moet hulle maar altoos klaar staan om te doen wat die ouers sê. 'Soggens na 'n fuif, as die ouderlike tong droog uithang van die katsenjammer, moet die kleintjies opstaan en water haal--vader en moeder het mos nog nie uitgerus nie. Daar was nie kweperlat in daardie dae nie, maar wat ook al die surrogaat was, dit was doeltreffend; alhoewel daar ook 'n ander middel was om die Boesmannetjies soet te hou, naamlik deur Paaiboelies waarvan ons ook hoor. Verder was die speel van die kinders maar die werk van die ouers verklein. Mejuffrou Bleek vertel die skrywer dat die ou Boesmans klein pyle en boë vir hulle seuns gegee het, en !goin-!goins vir die dogters. In die Kaapstadse museum is daar klein 'kibies wat volgens Dr. Peringuey speelgoed is. As dit so is, styg die Boesman as vader hoër in die agting van die skrywer. Watter ouer sal vandag 'n 'Kibie vir sy kind maak? Dat die seuns met hul vaders uitgegaan het om te jag, en so kennis opgedoen het van diere en wind en spoor, kan die skrywer nie bewys nie; maar dit is vermoedelik. Dat hul in skyngevegte geleer skiet het, weet ons. Twee seuns (of mans) met egte gifpyle bewapen, skiet in dié gevegte op mekaar so vinnig as hul kan, en elkeen probeer om te koes sodat die ander se pyl hom nie raak nie. In verband met die opvoeding van die kinders is die volgende verhaaltjie te kostelik om uit te laat. Een van Dr. Lloyd haar klein Boesmannetjies was 'n bietjie onmanierlik. Dit het die ander Boesmans soseer vererg dat hulle na die Dokter gaan om beleef verskoning vir die kind te vra, want, sê hulle, haar ouers is dood toe sy nog 'n babetjie was, en sy is by blankes groot geword! PERSOONLIKE NAME. Was die Boesman ernstig toe hulle dit kom sê, is die storie pragtig; het hulle dit vir 'n grap bedoel, is dit nog mooier. En daar is mense wat wil beweer dat 'n man wat soiets kon sê, nie eers sy kind 'n naam kon gee nie. Daar is mos baie skrywers wat weet te vertel dat die Boesmans nie name gehad het nie. Dit is nie nodig om die bewering ernstig te weerspreek nie, ons weet dat hul name had, maar daar moet darem 'n rede wees waarom so 'n storie begin het, en die skrywer meen dat hy die rede ontdek het. Ons moet weer Campbell raadpleeg--die arme sendeling wat die inboorling in die algemeen en die Boesman in besonder nie kon verstaan nie, maar wat tog deur die snaakse kaskenade wat hy met die Boesman aanvang, so 'n helder lig op die vraagstuk werp. Campbell skrywe: "It was some time before I could even learn what was the captain's name. They consulted together three or four minutes laughing several times. The captain appeared to be requesting his wife to help him, either to recollect, or to decide what was his proper name. At length ... he said his name was Hoakay...." Onder baie inboorlinge word dit nie toegelaat om 'n man se naam te noem nie. Onder seker Bantoe-stamme was dit nie eers toegelaat om enige lettergreep te gebruik wat voorkom in die naam van die kaptein nie, en as 'n gevolg, by elke verandering in die kapteinskap, moet 'n nuwe klomp woorde opgemaak word. Dit is die werk van die vrouens en dié gewoonte heet die Hlonipa. Die skrywer het nog nie bewys gevind dat daar ook so 'n taboe onder die Boesmans bestaan het nie, met uitsondering van die verhaal van die seun wat bal-bal met die Wind gespeel het, en een of twee ander verhale van dieselfde soort; maar tog sou die bestaan van die gewoonte of bygeloof heel wat feite verklaar. VERHOUDING TUSSEN BOESMANS EN HUL BURE. Onlangs is deur een van ons Afrikaanse staatsmanne die beginsel neergelê dat wat die ander rasse van jou dink, byna net so belangryk is as wat jy self is. Sonder om dié teks te bespreek, kan ons daarvan gebruik maak as 'n inleiding om vir die volgende indeling van ons onderwerp te dien: Wat was die verhouding tussen die Boesmans en hul bure? Wat het hul van mekaar gedink? Die Boesman het die Blanke beskou as 'n gevaarlike, magtige, wrede vyand wat sy land wou steel, en hom 'n slaaf maak, of vermoor. Die Blanke, soos ons alreeds gesien het, het hom aangesien vir iets wat nie heeltemal mens is nie, 'n vuil, lastige pes wat nie vir hom wou kom werk nie, maar gedurig sy vee wou steel. Die ander inboorlinge het almal die Boesman geminag--soos die Blanke het hulle ook gemeen dat die Boesman nie mens is nie, en dit is duidelik te bespeur in hul "folklore" en hul bygelofies. Renshaw byvoorbeeld in 1821 vertel dat onder die Kaffers 'n mens eers 'n leeu of 'n Boesman moet gedood het voordat hy seker poste kan beklee, terwyl die folklore praat van die eerste man wat gekom het toe daar maar net Boesmans en diere op die aarde was. Die name wat die meeste Bantoe-stamme vir die Boesman het is Abatwa of Abatua--d.w.s. dwergies. Ook tref ons die woord Wak-Wak--d.w.s. die mense wat soos bobejane praat (vergelyk Barbatos). Die Sesoetoe-woord het ons alreeds gehad--Baroa, die mense van die Suide. Die Soeloe-name beteken olifant-jagters en aardmannetjies, maar saam met die minagting bestaan daar ook 'n vrees vir die geheimsinnige dwergies wat hulle nie heeltemal kan verstaan nie. By waterwys, en vuurmaak met die vuurstokkies, kan die Bantoe nie met die Boesman konkureer nie. So ook met die gifpyle; die Bantoe probeer ook gif maak, maar het nooit dieselfde vertroue in sy eie preparaat nie, sê Fritsch, terwyl Lichtenstein se Betjoeanas die gifpyle van Boesmans wat hulle optel, bêre. Soos ons alreeds gesien het, het hulle kaptein ook eenkeer 'n Boesman-dokter geraadpleeg. As die slot van hierdie indeling kom goed te pas 'n vertaling van die inleiding tot 'n artiekel oor Boesman-skilderye deur Rev. T. W. Green. Hy sê: "Die naam waaronder die skilderye onder die Kaffers gaan is o datiwe ba Batwa--, Skeppinge van die Batwa (Boesmans). Dit is merkwaardig dat die voorsetsel o persoonlik is, en neem aan die persoonlike vorm van die twede naamval van die woordjie ba (van): asof die inboorling se gees deur bewondering of eerbied aangetas is." DAPPERHEID. En daar het rede bestaan vir die eerbied, nie alleen vir hulle kuns nie, maar ook vir die dapperheid van die klein mensies wat so dapper was dat oorlogvoerende Bantoe-stamme Boesmans gebruik het in die voorfront van die geveg. Vir dapperheid en vryheidsliefde is die Boesman nog nooit oortref deur enige ander nasie nie. Die punte kan miskien die beste duidelik gemaak word deur stories en uittreksels uit die geskiedenis van die Boesmans in die laaste jare van hulle eensydige stryd vir hul land en hul vryheid. Maar voordat die verhale voorgelê word, om diegene stil te maak wat miskien sal beweer dat dit nie skone dapperheid was nie, moet dit geboekstaaf word dat Boesmans al uit louter mensliewendheid hul lewe in pand gestel het om Kaffers te red--ja om selfs 'n jong hondjie te red. In die volgende storie is dit nie alleen die dapperheid maar die brutale humor van die Boesman wat jou tref. Campbell praat weer: "'n Groot span Boesmans het 'n rukkie gelede na ou Lattakoo gegaan en in die helder middag 'n klompie vee in gesig van die dorp gebuit. Die inwoners, om rede 'n pak wat hul onlangs van die Boesmans ontvang het, was so bevrees, dat hul geweier het om hul op te volg. Dié bangbroekigheid het die Boesmans so aangemoedig, dat hul na die grens van die dorp kom en potte eis om die vleis van die buitgemaakte diere in te kook." Om die dapperheid van die Boesman te bewys, kan daar baie gevalle aangehaal word, maar vir ons doel is dit genoeg om te vertel hoe die Boesmans leeus jag. Hulle wag tot die leeu hom dik gevreet het en rustig slaap, dan bekruip hulle hom, en party van die jagters, want hulle gaan nie alleen nie, skiet hom, terwyl die ander 'n groot karos om sy kop woel sodat hy hul nie kan verslind voor die gif werk nie. Mense wat hartkwaal het, behoort so 'n jag nie by te woon nie! Op Bainsvlei, naby Bloemfontein, het die ou Mnr. Bain baie leeus geskiet. Hy het 'n heel klompie mak Boesmans ook op sy plaas gehad wat hy daar vir sy plesier aangehou het, en as daar 'n leeu moet geskiet word, gaan hy op 'n plek voorlê en hulle, ongewapend, moet die leeu gaan lok van sy lêplek, tot waar die baas voorlê. Fritsch vertel dié storie vir die waarheid [6]. VRYHEIDSLIEFDE. Theal prys "the intense love of liberty" van die Boesman; Fritsch, "diese Freiheitsliebe" maar Stow gee vir ons 'n skets wat hy van Dr. Rubidge, wat blykbaar self teenwoordig was, gehoor het. Dit het geen verder aanmerking of aanvulling nodig nie: "......Nadat hulle seker skade teweeg gebring het, is die stammetjie omsingel deur 'n kommando wat hul nagevolg het, en daarin geslaag het om hul af te sny tussen die rotse van 'n oorhangende punt bo 'n steil afgrond. Hier vir die laaste keer het dié Boesmans gestaan om slag te lewer. Hulle onversadigde vyande dreig aan die een kant, aan die ander lê die afgrond wat alle moontlike hoop van ontsnapping belet. 'n Bloedige maar hopelose stryd vir die lewe begin--een na die ander val hul voor die koeël-reen wat hul teenstanders op hul uitgiet. Die gesneuwelde en sterwende lê opgehoop op die skrikwekkende krans; veel, met hulle laaste worsteling met die pyn, rol en val tussen die omliggende punte en splete. Maar weerstand bied hul nog, en beswyk een na die ander tot alleen een enkele oorbly. "En tog, met die bloedige hoop dooies om hom, en die verbryselde lyke van sy kamerade op die rotspunte onder hom, het hy net so onbevrees daar uitgesien as toe hy deur die ganse genootskap van sy dapper broederkrygers omring was. Op die uiterste punt van die oorhangende rotse neem hy sy posiesie in; daar, met 'n afgrond van sowat tweehonderd voet aan ieder sy van hom waar geen man hom sou durf volg nie, daag hy sy vervolgers uit. Tussen die koeëls wat soos haelstene om hom heen slaan, het dit gelyk as of hy met paljas betoor is, en met nimmer feilende hand los hy pyl na pyl op sy vyande waar en wanneer een van hulle onversigtig hom ontskuil. "Die snaar van sy boog lê al teen sy laaste pyl; 'n gees van medelyde trek blykbaar oor die venynige vyandelike skaar wat hom van alle kante bedreig; hulle roep na hom dat sy lewe sal gespaar word as hy hom oorgee. Met minagting skiet hy sy laaste pyl op die spreker met dié woorde: ''n Opperhoof weet wel hoe om te sterwe, maar nooit om oor te gee aan die ras wat hom uitgebuit het nie!' Toe met 'n wilde kreet van minagting draai hy om, en spring daar onbevrees die steil afgrond af waar hy, op die rotse vermorseld, sy dood ontmoet. So het vergaan met onverskrokke moed die laaste van sy stam, en met hom verdwyn sy stam ook uit die geskiedenis van Suid-Afrika." EERLIKHEID EN HOFLIKHEID. Dapperheid en vryheidsliefde bewonder ons, maar dit het vir ons nog meer waarde wanneer dit gepaard gaan met 'n gevoel van eer en eerlikheid--en dit het die Boesman gehad. Hierdie punt het ons al vroeër aangeraak, maar die getrouheid aan hul vriende moet ook beskrywe word. Van sy baas sou hy byvoorbeeld nooit steel nie. Sy baas sou hy nooit namaak nie, alhoewel hy die dramatiese kuns goed verstaan het, en baie lief was om dit te beoefen. Alles van sy baas wat verlore raak, bring hy vir sy baas terug as hy dit optel. Mejuffrou Bleek vertel hoe daar twee Boesman-kwaaddoeners, wie se tyd op die breekwater om was, by Dr. Bleek vir kos ens., aankom. Hulle is vriendelik onthaal, en na 'n dag of twee sou hulle hulle reis voortset. Die aand voor hulle vertrek, groet hulle mooi vir die Blankes en kry hul padkos, want hulle sou douvoordag vertrek. Die volgende dag toe die mense opstaan, is die tuin van alle blare skoon gevee--'n teken van dankbaarheid wat 'n arm witman nie beter kon bedink het nie. Dit was hulle erekode: "getrouheid aan jou vriende!" GEDULD. En getrouheid ook aan die werk wat begin is. Wat die Boesman aanvaar, gaan hy mee entuit. Geduld het die Boesman in oorvloed gehad. Die 'kibie, en die vanggate is daarvan genoeg getuienis, maar daar is baie feite wat almal 'n bewys lewer van dié deug. Geduld en ywer het die Boesman uitgeoefen--die lui niksnuts soos ons te lief is om hom te beskrywe! 'n Man wat 'n haas of 'n springbok kan inja, is nie lui nie! In die warm son ja hulle die wild tot een van die twee flou val. 'n Muil, sê hulle, kan jy nie doodwerk nie, want hy besit nie moed of trotsheid nie, maar 'n perd kan jy aanja tot hy in die tuie doodval. En die Boesman dryf homself tot hy inmekaarsak, en as sy maters hom nie kom help nie, sal hy daar sterwe. TAAL. Sy brein is maar klein, maar sy lyf ook; en sy brein, sy wilskrag hou hom gespanne as hy opgewonde raak. Met hom, soos met ons kunstenare vandag, word 'n werk wat begin, en afgewerk kan word, met ywer gepak, en klaargemaak; maar die nimmereindigende dagelikse klein werkies wat die siel van 'n kunstenaar breek, kon die Boesman ook nie baasraak nie, en daarvandaan die feit dat hul nie verder ontwikkel het nie. Brein, nieteenstaande wat baie skrywers sê, had hulle bepaald. Dink maar byvoorbeeld aan hulle ontwikkeling in hulle jagmetodes ens., wat hulle hier in Suidafrika moes uitgewerk het, afgesien van die kennis wat hulle uit die Noorde saamgebring het. Ook lewer die Boesman bewys van sy vermoë deur die gemaklike wyse waarop hy tale aanleer. Verskillende outoriteite maak spesiaal melding hiervan, en een vertel van 'n Boesman wat buiten en behalwe sy eie taal vlot Afrikaans praat, meer Engels ken as baie Boere, en sowat ses ander Hottentot- en Bantoe-tale magtig is. Om hierdie punt te bespreek, sal ons 'n bietjie te ver van ons onderwerp aflei. Ook die bespreking van hul taal is buiten die bevoegdheid van die skrywer. Alle Afrikaners weet dat Boesman-taal, saam met Hottentot- en een of twee Bantoe-tale die klappers besit, maar dat die Boesman taal meer het as die ander. Die klappers is moeilik vir die Blanke om uit te spreek, ja selfs om die aparte klappers vanmekaar te onderskei, en die moderne uitvindsel die praatmasien, probeer nie eers om die klappers weer te gee nie! Mejuffrou Doris Bleek, een van die weinige Blankes wat vandag nog kennis het van die Boesman-taal, het die skrywer 'n paar feite meegedeel; onder ander, ook wat aantoon hoe die Boesman aggee op die gang van 'n mens, vertel sy dat die Boesman byna tweemaal soveel werkwoorde het vir verskillende maniere van loop, kruip, slinger ens. Maar terwyl ons die behandeling van die onderwerp van taal moet oorlaat aan die taalkundiges, is daar een metode van gedagtewisseling wat die Boesman gebruik het, wat ons wel hier kan bespreek, naamlik die seintaal. Dit is te verwag dat die Boesman 'n seintaal had. Alle nasies of klasse wat met mekaar wil gesels waar daar te groot geraas is, of waar daar nie mag gepraat word nie, het so iets. Die skooljong, die arbeiders in seker fabrieke, die spoorwegwerkers ens., het almal hul eie seintaal. Die bewoner van "flats" in Napels kan lang besigheidsgesprekke met die groentesmouse onder in die straat voer sonder om 'n woord uit te spreek. Die Grieke kon met gebare feitlik enige getal merk of weergee. En wat vind ons in die geval van die Boesman? Ongelukkig maar min besonderhede. Stow vertel dat hulle voor 'n strooptog die hele aanval in al sy besonderhede bespreek, en alle moontlike uitslae bedink en 'n kode van seine uitwerk om mekaar bekend te maak met die loop van sake gedurende die aanval. As dit so is, moet ons verwag dat vir eenvoudigheid hulle, sover moontlik, gedurig dieselfde seine gebruik het, en so 'n seintaal ontwikkel het. Campbell en 'n paar ander skrywers vertel vir ons van enkele gebare. Bleek en Lloyd vertel dat as 'n man by 'n jag flouval, hy stof opgooi as 'n teken dat hy hulp nodig het. Campbell vertel ook hoe hulle (d.w.s. onbekende wilde Boesmans) nog een aand met vuurseine hom op die regte pad na water gehelp het. Vergelyk ook die volgende twee uittreksels, een byna 'n eeu en 'n kwart oud van Lichtenstein, dat ander nog geen ses maande gelede nie deur Reuter uit S.W. Afrika gesein: "Die Bosjesmanne het 'n onafgebroke kommunikasie met mekaar, so goed, dat hulle alles weet wat in die land aangaan, nie alleen gouer nie; maar meer akkuraat as enige ander nasie. Indiwiduele Bosjesmanne, sê hulle (d.w.s. die Betjoeanas) kom ongewapend en alleen na hulle (Betjoeana) veewagters en smeek om kos, in terugbetaling waarvoor hulle meedeel enige nuus wat hulle van wis." Die twede uittreksel is uit een van Reuter se telegramme oor die geval van 'n seker patrollie onder Kapt. Swemmer wat 160 myl van Grootfontein al hul kamele en al hul water buiten een kameel en een bottel water kwytgeraak het. "Toe kom een van die geheimsinnige gebeurtenisse wat in die wilde Afrika gebeur. Op een of ander wyse stuur die Boesmans die boodskap aan dat Kapt. Swemmer deur leeus aangeval is, en met een kameel aankom en water nodig het. Die Boesmans op die grens van Grootfontein ontvang die boodskap, en deel dit met die beamptes by Grootfontein mee...... Hoe die nuus vervoer is, bly onbekend. Boesman-bodes mag miskien die moeite gedaan het om dit na Grootfontein te bring. Dit, dink die mense is nie baie waarskynlik nie, en die ou Blanke-inwoners glo liewer dat die Boesman die groot primitiewe gawe van telepatie besit." En waaroor gesels die Boesman? Natuurlik oor sake wat binne of naby die grense van sy kennis lê. Die Jonkvrou Augusta Uitenhaag de Mist het in 1802 baie kortaf die kennis van die Boesman beskrywe. "Hy het kennis van niks," skrywe sy, "as van gifpyle en vuurmaak." Dit is egter nie so nie, en buiten en behalwe sy kennis wat ons alreeds ondersoek het, wil die skrywer 'n paar feite voorlê in verband met hulle kennis onder die volgende hoofde: aardkunde, aardrykskunde, rekenkunde, dierkunde, geneeskunde, plantkunde, sterrekunde, letterkunde, digkuns, toneelkuns, danskuns, musiekkuns, graveerkuns en skilderkuns. In seker van genoemde indelinge van kennis, is hulle vordering groot gewees, in ander weer, minder; maar afgesien van hulle kunste, was hul almelewe prakties. So was dit ook met hul kennis van aardkunde. Die stowwe wat hulle van wis, was die grondstowwe waaruit hulle hul verf gemaak het, waarvan hul hulle pylkoppe gemaak het, en hulle bore; maar hulle het ook geweet wat vandag amper 'n verlore kuns is, d.w.s. hoe om die vuurklip te slaan om die verskillende werktuie te maak; ook wis hul waar om vir water te soek en dit was vir hulle altoos al te mooi, wanneer in die diens van die Blanke, om met hul kennis te pronk, en gou water te vind na die Bantoe tevergeefs probeer het. AARDRYKSKUNDE. As deur Aardrykskunde verstaan word 'n kennis van waar riviere hulle oorsprong het, en waarheen hul loop, en dergelyke dinge, dan het die Boesman feitlik geen kennis van aardrykskunde gehad nie. Hulle het name vir riviere gehad, en ook ander plekke soos berge en fonteine het name gekry; maar in die vrugbare dele van ons land het die Boesman nie veel gereis nie, en dus nie veel kennis van die land as 'n geheel opgedoen nie. Boesmans wat Campbell mee gepraat het, is oud geword sonder om 'n vyf-en-twintig myl van hul geboorteplaas te gaan. Maar terwyl soveel dorpelinge wat vandag met hulle kennis van aardrykskunde kan spog, op die veld verdwaal, ja, selfs binne tweehonderd tree van hul eie woninge, het die Boesman die wonderlike gawe gehad om altyd die regte koers huis toe te ken, al neem jy vir hom hoe ver, en langs watter kronkelende paaie ook al. REKENKUNDE. In rekenkunde was hulle ook swak. Hulle het name gehad vir een, twee, en drie, en geen hoër getal nie, vertel Mejuffrou Bleek, maar hulle het gesê veel, of met hulle vingers gewys: "soveel" vir getalle tussen drie en elf. As dit verby die tien kom, is hulle verlore, en sê net "seer veel." Mejuffrou Bleek egter sê dat sy nog nooit 'n Boesman gekry het wat nie kon tel nie, maar dan maak hul gebruik van die Afrikaanse of Engelse of Bantoe-telwoorde. Die waarde van rekenkunde word eers deur 'n volk gevoel as hul begin handel, of voorsorg vir die toekoms maak, soos by voorbeeld vir die winter ens. Die Boesmans, soos ons al gesien het, het wel 'n bietjie handel gedrywe, maar alhoewel hulle nou en dan 'n bietjie biltong maak of miereiers of sprinkhane braai en maal, duur dit maar 'n week of twee voor alles weer op is. Onder hierdie omstandighede is daar maar min ontwikkeling in rekenkunde te verwag. Tussen hakkies is dit miskien nodig om te sê dat die gebrek aan hoër getalle as drie nie beteken dat hul nie met hoër getalle kon werk nie. Die Indiërs byvoorbeeld het twee woorde lakh en crore vir getalle wat ons nie woorde voor het nie, maar tog werk ons met daardie getalle (d.w.s. honderdduisend en tien miljoen). Die Australiër het ook maar woorde vir een en twee; maar drie is vir hulle twee-een; vier, twee-twee; nege, twee-twee-twee-twee-een; tien, twee hande; twaalf, tweehande-twee; twintig, een man; en drie-en-neentig, byvoorbeeld, tweeman-tweeman-tweehande-twee-een. Stow beweer dat die Boesmans op dieselfde manier tot tien getel het. DIERKUNDE. Maar dit was in dierkunde dat die Boesman uitgeblink het. Dit is waar dat hy nie 'n klassifikasie van die diere had of vir hulle lang Latynse name gegee het nie, maar hy het hul spore geken en gegraveer op rotse. Hy het hulle manier en gewoontes tot op 'n haar geken, en gaan ure en ure van tevore sy posiesie inneem waar hy weet dat die wild op 'n seker tyd sal kom. Die gevalle alreeds gesiteer met die leeujag bewys byvoorbeeld dat hulle die leeu se gewoontes baie goed geken het. Ja, en daar is van hulle wat beweer dat hulle die taal van die leeu en ander diere kan verstaan. Moet ons die bewering as verspot verklaar? Nee geensins. Laat ons weer hoor wat Campbell sê, die man wat hier in ons land in 'n wit-en-blou-gestreepte broek rondgery het om die Boesmanmeide die alfabet te leer. Hy sê dat 'n leeu en 'n volstruis so amper dieselfde geluid maak dat hy die een nie uit die ander kon onderskei nie. Dat hulle in dieselfde musikale klas kom, is waar, en Boesman folklore bewys dat die Boesman dit ook besef het, maar geen volstruisboer sal vir 'n minuut twyfel wanneer hy die een of die ander hoor nie. Blinddoek enige boereseun, en plak hom by 'n hoenderhok neer. Van wat die hoenders daar gesels sal hy haarfyn kan beskrywe wat onder hul daar plaasvind. Van 'n hond se blaf kan 'n mens sê wat vir wild hy gevind het, en kortom, verstaan ons die taal van die diere wat ons rondom ons het. Wat die Boesman dus beweer van die dieretaal is heeltemal geloofbaar. Dat hy hul gewoontes so goed ken dat hy as 'n dier vermom, tussen hulle kan ingaan, bewys ook dat hy in daardie opsig baie meer kennis had as ons hedendaagse dierkundiges. Dit is nou nie te lank gelede nie dat Fabre, die Franse entomoloog, ontdek het waar die gif op die hare van rispes vandaan kom. Die kortbeen-jagters het dit al lankal geken, en na die bron daarvan gegaan om pylgif te kry. En die wonderlikste van alles is nie dat hulle die en ook ander gifte ontdek het nie, maar dat hulle met die verskillende teëgifte wat miskien die grootste deel van hulle geneeskunde uitgemaak het, bekend geraak het. Hulle het wel ook van ander medisyne af geweet, en hul dokters het kennis gedra van nog meer; maar, soos selfs by ons moderne dokters in seker mate oogverblindery uitgeoefen word, omdat die mensdom dit wil hê, het hulle dokters ook getoor. Wat nou ook weer onlangs gebeur het, bewys, alhoewel nie absoluut nie, dat die Boesman medisyne het. Tien Boesmans (Marsarwes) is op 'n beskuldiging van moord, gevang, en in die tronk vir tien maande opgesluit. Toe, na tien maande die regering besluit het om nie met die saak aan te gaan nie, was daar maar vyf oor! Die ander is intussen gesterwe, maar die oorblywende, wat darem ook siek was, kom dadelik weer reg toe hul weer by hul wortels kon kom. Van hul towermedisyne soos die gekruiste houtjies, en snye oor hul liggaam, is dit onnodig om nou hier verder oor uit te brei. Hul geneeskunde, as 'n ware kennis apart van bygeloof, het afgehang van hul kennis van plantkunde, en dit soos ander kennis van hulle was eg prakties. Van bolle en blare en saad, het hulle geweet wat eetbaar is, wat medisyne is, en wat gif is--en dié vraag bly onbeantwoord: waar, hoe, en wanneer het hulle die belangryke kennis opgedaan? Hulle het nooit plante gekweek nie, nooit geploeg of gesaai nie, en dus verwag 'n mens nie dat hulle die jaar in jaargetye sou verdeel nie, maar hulle het 'n woord vir somer, 'n ander vir winter, en een vir lente wat beteken vroeg-somer. Mejuffrou Bleek weet egter van geen woord vir herfs nie. Die skrywer meen dat die begin van ware sterrekunde in die landbou en die seevaart lê, en dat later die studie weer 'n verder stoot gekry het deur die Bygeloof wat altoos met die sterre gepaard gegaan het. Onder die Boesmans vind ons dus ook nie 'n ware kennis van sterrekunde met kennis van die reis van die son deur die konstellasies nie, maar 'n kennis alleen van seker sterre en sterregroepe. Canopus, een van die groter sterre, en Sirius het hulle ook geken en aanbid soos alreeds vermeld, maar wat interessant is, is hulle stories oor die Hart van die Dageraad. Uit die twede Rapport van Dr. Bleek oor Boesman-Navorsinge, aan die Kaapse Parlement, 1875, kom die volgende:-- "The 'Dawn's Heart' (The Star Jupiter) has a daughter who is identified with some neighbouring star preceding Jupiter (at the time when we asked, it was Regulus or Alpha-Leonis). Her name is the 'Dawns-Heart-child' and her relation to her father is somewhat mysterious. He calls her 'my heart', he swallows her, then walks alone as the only Dawns-Heart Star, and, when she is grown up, he spits her out again. She then herself becomes another (female) Dawn's-Heart, and spits out another Dawns-Heart-child which follows the male and female Dawn's-Heart." Die eerste punt wat ons hier moet opmerk, is dat Dr. Bleek nie heeltemal seker is watter ster met die planeet Jupiter geassosieer is nie. Die tweede punt is dat uit die verhaal ons moet aanneem dat die Hart van die Dageraad en sy kind en kleinkind hemelse liggame is wat altoos naby mekaar bly, anders sou so'n intieme verhouding nie aan hulle toegeskrywe word nie. Ten derde, is dit vermoedelik, dat die gebeurtenis wat beskrywe word een is wat hom dikwels herhaal, anders sou dit nie besonder indruk op die primitiewe brein gemaak het nie. Dit is vir die skrywer heeltemal duidelik dat Dr. Bleek nie die Boesman verstaan het toe laasgenoemde hom die "Hart van die Dageraad" in die hemel probeer wys het nie. En waarom het die misverstand ontstaan? omdat die Boesman na iets wys wat die Blanke nie met sy blote oog kon sien nie! Die enigste liggame wat met Jupiter die hemel deurreis is sy vyf mane, wat eers in 1610 deur Galileo ontdek is, die eerste sterrekundige ontdekking gedaan nadat hy sy verkyker gemaak het. Om sy bewering te staaf, dat die Boesman twee uit die vyf mane geken het, en dus waarskynlik lank voor Galileo hul ontdek het, is dit nodig vir die skrywer om by bowestaande nog die volgende by te voeg uit 'n boek oor sterrekunde deur Dr. Chas. A. Young, Professor in Sterrekunde by Princeton Universiteit. "When Jupiter is in opposition, the fourth satellite is sometimes nearly 10-1/2' away from the planet, or one-third of the moon's diameter; and in a very clear air (soos byvoorbeeld in die Karo) can be seen by a sharp eye without telescopic aid. The third, though larger, never goes more than 6' from the planet and it is perhaps doubtful whether it is ever seen with the naked eye unless when the fourth happens to be close beside it." Hier sien ons hoe die prosaïese sterrekundige probleem van die beweginge van Jupiter se mane wat ons soveel hoofbrekens op die Universiteit veroorsaak het, in 'n digterlike manier deur die Boesman behandel is. Digterlik is ook sy beskrywing van die oorsprong van die maan dat dit 'n sandaal is wat !Kaggen in die lug gegooi het. Digterlik omdat hulle altoos praat van die maan wat loop oor die hemel en die skoen vir hulle die stoflike voorstelling van "loop" is. Soveel van wat hul sê en doen is so deurtrek van digterlikheid, dat 'n mens dikwels twyfel of die volk wat sulke wonderlike werk in die beeldende kunste gelewer het, werklik nie meer as digters moet waardeer word nie. Alleen die internasionale medium van die eersgenoemde kuns sal waarskynlik altoos die skaal aan sy kant aftrek, daar die oorgrootste meerderheid hul digkuns alleen deur 'n tolk kan geniet. In die besit van die skrywer is 'n stoflike gedig--'n Boesman gifpyl--die snel bode met 'n doodlike boodskap. Vooraan, op die kop lê die slanggif dik, en agter in plaas van die gewone seningband, is 'n ringetjie van slangvel aangekrimp. 'n Stoflike gediggie wat die slang beskrywe. 'n Toehoorder mag miskien beswaar hê dat die digterlikheid net in die verbeeldingskrag van die skrywer sit, maar met jou studie van die Boesman sien 'n mens soveel van dié gees dat dit nog lank nie onmolik is dat die pyl so afgewerk het nie. Dit is swaar om 'n gedig aan te haal, want die skrywer moet ongelukkig vertaal van 'n vertaling. Hier volg egter so 'n vertaling, en uit dit inleiding blyk dit dat die digter 'n man is wat deur die sendelinge sou beskrywe word as 'n man wat in die diepste ellende van onkunde verkeer, en tog hoe pragtig is sy beskrywing van die leegheid nou dat sy maat nie meer by hom is nie. "Dit is 'n treurlied deur Gaattin gesing na die dood van sy vriend die towenaar en reenmaker !Nuin !Kuiten wat aan die gevolge van 'n skot gesterwe het wat hom een aand getref het terwyl hy, in die vorm van 'n leeu rondloop. (Hy sê die snaar wat daar so lief in die blou hemel gesing het in die leeftyd van die towenaar, word nie langer gehoor nie). DIE GEBROKE SNAAR. Dit was die mense die, wat daardie snaar vir my gebreek 't. Daarom word die plek nou so vir my daaroor. Want daardie snaar was wat vir my gebreek 't. Daarom voel die plek nie meer vir my soos dit hier eers gevoel het daaroor. Want die plek voel net asof dit ope voor my gebreek het. die plek voel net asof dit ope voor my staan omdat die snaar vir my gebreek het. Daarom is die plek nie aangenaam vir my daaroor. 'n Volledige, selfs seer uitgebreide behandeling van die digkuns en letterkunde van die Boesman kan onmolik hier 'n plek kry, maar die Filistyne wat nie wil glo in die digterlikheid van die Boesman nie, moet die gediggie aan 'n nog nie ontluikte blom lees, en dit ernstig probeer verteer. Onder Dr. Bleek se ou Boesmans was ene IIKabbo, 'n oubandiet wat verantwoordelik is vir een van die mooiste digterlike prosastukke wat nog in ons land in enige taal saamgestel is. Dit is die beoordeling van die skrywer, en hy word in sy opienie gestaaf deur een van ons Afrikaanse digters wat hoog aangeskrewe staan. In die Boesman-kultuur gaan toneelkuns nie saam met letterkunde nie, maar maak feitlik met danskuns en musiek een geheel uit. Soos my toehoorders sal weet is die Bantoe-ekwiwalent vir die Afrikaanse vraag: "Wie is jy, en waar kom jy vandaan?" 'n vraag wat beteken: "wat dans jy?" (m.a.w. wat is jou 'siboko' of jou stam?) Dit wys op die feit, dat by die Bantoe die dans 'n half-nasionale, half-godsdienstige betekenis het. Dat dit so by die Boesmans was is vir die skrywer nog nie duidelik nie. Dat iets bowenatuurliks, mense straf wat te kwaai dans is 'n vaste geloof by hul. Ook is daar storie van 'n Godin en haar feë wat met die mense dans; en in seker van hul danse is daar 'n tydelike opheffing van die streng sedewette, iets wat by die Bantoe ook in seker Godsdienstige seremonies plaasvind. Dit is wel molik dat party van die danse, soos onder baie barbare half godsdienstig is; maar ander danse lyk meer op 'n gevolg van 'n opborreling van lewenslus as die heuning en vleis volop is; terwyl ander weer die egte tekens van toneelkuns dra. Vir die grootste gedeelte van hulle danse is al die dansers of die meerderheid vermom soos diere wat dan ook die gang van die diere namaak. Die danse sal ook waarskynlik dien as 'n oefenskool vir die jonger jagters. Die musiek word gewoonlik deur die meide verskaf, maar nie altoos nie. MUSIEK. Die musiekinstrumente van die Boesmans is die 'Kopo, 'Joum-'Joum, 'Kangan, en 'Goura wat almal op die boog gebaseer is. Siedaar 'n tema vir ons Afrikaanse digters--om te beskrywe die mooiklinkende klank van die singende snaar in die oor van die jagter wat weer indring in sy siel as hy die aand by die vuur sit en sy maters vertel, miskien nog in versmaat, van sy gelukkig jagtog. Onwillekeurig, onbewus gly sy hand na sy boog, en onwillekeurig pluk-pluk hy aan die snaar, half uit bewondering vir die klank, en half omdat die voel van die snaar en die klank van sy noot hom help om die jagtoneel weer voor sy oë saam te stel. Hieruit is gebore die musiekinstrumente van die Boesmans--'n stel boë wat elkeen 'n aparte noot weergee of 'n boog met drie of vier snare; snare wat opgeblaas word, of gepluk of geslaan word, en miskien ook met 'n strykstok aan 't trille gesit. Vir klankvergroting is 'n die later instrumente 'n skilpaddop of 'n kalbas vasgemaak. Buiten die snaarinstrumente is daar die fluitjie, die rommelpot of tamboer, en die Boesman-klokkies gewees. Laasgenoemde is uit gedroogde springbok-ore of soiets gemaak met klippies of saadjies daarin, en om die enkels van die danseres gedra. Verskillende poginge is al gemaak om die Boesman-musiek op te skrywe, maar deskundiges sê dat dit nie met ons note molik is nie. Musiekkenners weet dat die ag note van ons Europese toonleer willekeurig is, en buite vir die eerste en laaste note daar geen egte wetenskaplike rede vir die aanneming van so 'n toonleer bestaan nie. In die musiek van ander nasies, dus, tref ons dikwels die vaste bestaan van kwart-tone, en ander, vir ons, uitheemse dinge. En dit is nie alleen onder minontwikkelde musikante nie; selfs die Skotte wat lank moes musiek gespeel het voordat hulle die wonderlike en wonderbare doedelsak ontwikkel het, gee bewys (as die skrywer hom nie misgis nie) deur hul ouer volksliedere, van die bestaan van 'n toonleer met maar vyf note in plaas van ons ag. So verskil ook die Boesman toonleer, maar die skrywer kan nog nie beskrywe presies waar die verskil lê nie. Stow beweer, dat die Boesman onder al die inboorlinge die musikaalste aangelê is. Dit is moeilik om te bewys, en moeilik om te glo, nog te meer as 'n mens hulle musiekinstrumente vergelyk met die van die Bantoe; maar dat die digterlike skilders ook besiel is met 'n musikale gevoel wat tot in hul murg deurdring het, is duidelik uit die storie wat Stow ons vertel. Dit is van twee ou Boesmans, man en vrou vir wie hy sy kopieë van Boesman-skilderye gewys het. "Eindelik kom ons by die prente van ou danse. Ou 'Kou'ke roep dadelik uit, 'dit, a, dit was 'n pragdans, dit is die 'Ko'Ku-curra!' Dit, sê sy, is uit die mode geraak toe sy nog 'n dogter was, maar is altoos in die dae van haar ouma se ouma gedans. 'Ek ken 'dit, en ken die lied.' En dadelik met haar kop en lyf aan 't roere, begin sy sing"----dan volg die musiek--"Terwyl 'Kou'ke die boonste reël sing, word die ou man meer en meer aangeroer en hou aan, aan haar arm pluk, terwyl hy herhaal: 'Moenie! Moenie!' Maar sy gaan maar deur; toe hy weer vreeslik treurig sê, 'Moenie, moenie, die ou liedere sing nie, dit maak my hart te weemoedig', maar sy wil nie luister nie, en hou aan selfs met meer lewe as eers, asof die herinneringe uit die verlede haar opgewonde maak, tot eindelik die ouman, nie meer in staat om sy gemoed te bedwing nie, uitbars met die lied van die twede reël", (d.w.s. van die aangehaalde musiek). "Hul kyk na mekaar en was uiters gelukkig, die blik van die vrou was asof sy wou sê 'A, ek dog dit sou jou omhaal!' 'n Mens het nie verwag om 'n vertoning van sulke egte gevoel te vinde onder mense nie wat beskou en behandel word as die ontembare, venynige ongediertes wat die tot-die-dood-bestemde ras kamte is." BEELDENDE KUNSTE. Dié verhaal van Stow vertel ons van die musikale ekstase van 'n seker egpaar; laat ons onder die folklore van die Boesmans soek na iets wat ons miskien kan vertel van wat die volk dink en voel oor musiek en klanke. Ongelukkig is daar tot dusver nog so min gepubliseer, dat dit moeilik is om so 'n vraag te beantwoord, maar van wat gepubliseer is, kry ons 'n verhaal van wat feitlik 'n singwedstryd is ('n Boesman-Eistedfodd) tussen die volstruise en die leeus toe hulle nog mans was. Ook leer ons uit een van die verhale, dat die woord vir bewussyn beteken "dinksnare," en as dié stilstaan, word die persoon bewusteloos. Vergelyk ook die gedig van die gebroke snaar wat eers die singer se heelal met soetklinkende trillinge gevul het. Hier het die musiek in die taal ingedring soos die "poker"-woorde in die taal van die Amerikaner, en die ossewawoorde in ons taal. Maar wat 'n mens merk in die gepubliseerde stukke is hoe dikwels, vergeleke met die paar plekke waar klank en musiek van gepraat word, die gevoel van skoonheid van vorm en kleur voorkom. Plekke, byv. beskrywe hulle as mooi, ook wolke en diere word bewonder. Ook die diere van hul fantasie word beskrywe as mooi diere--"gestreep soos 'n sebra". Een van die verhalers vertel van 'n potjie wat gemaak is, 'n kleipotjie, pragtig bo al sy maters, ook en hier durf ek nie die vertaler se woorde weer vertaal nie, praat een van "a handsome young man, his head is surpassingly beautiful." En hul idee van skoonheid was nie bepaal deur kleur soos in die geval van die gestreepte dier of vorm soos by die kleipotjie nie; maar hulle het ook kan waardeer grasieuse beweginge as bewys deur !Han !Rasso wat vertel van die hasie wat hy had toe hy 'n seuntjie was, en wat hy so bemin het, want, hy dag "dat daar niks was wat sig so liefies beweeg, as die hasie wanneer dit saggies huppel, saggies daar rondhuppel." Dit is kunstenaarstaal, en kunstenare is uit die volk gebore wat nie die kop in skaamte hoef te buig in watter geselskap van skilders hul ook mag kom nie. Vir die kunskenner is dit onnodig om verder uit te brei oor hierdie punt, en die man wat geen oog vir die beeldende kunste het nie, kan 'n mens moeilik leer om die Boesmankuns te waardeer, of te geniet; maar met die name van reuse slaan 'n mens sulke Filistyne dood. Neem byvoorbeeld die bekende skildery van die leeu wat die man opeet, die Filistyn beskrywe dit en dergelyke kunsstukke as "unbedeutende Kritzeleien welche gar keine Beachtung verdienten", maar in daardie selfde gekrabbel sit Kuns! Net 'n paar lyne wat glad nie die omlyning is van "Felis Leo" nie, en tog staan daar die "vaal kat" met die gewig van 'n os in sy skouers en die ratsheid van 'n kat in sy voete! Nog nooit was daar 'n man soos die een wat daar sy doodskreet uit nie, en tog vertolk daardie krom lyntjies die wanhoop van die arme man, en sy skreë vir hulp klink in die ore van die toeskouer. Dit is die werk van 'n barbaar, onontwikkeld. Maar die Franse is tog die wêreld deur bekend vir 'n hoog ontwikkelde, kunsvolle nasie, en wat produseer daardie volk na al die jare, na al die eeue; nadat hul die kuns van Assirië, Egipte, Griekeland, Italië, Spanje, Holland, Indië, en Japan bestudeer en verteer het? 'n Skool wat werk lewer soos "Die Dans" van Matisse [7]. 'n Skool wat die Gees, die Siel probeer skilder sonder om te veel ag op die liggaam, op die uiterlike te gee. Die dorpeling gaan op die veld met 'n jagter; daar gunter is daar 'n beweging, wat oor is byna voor dit begin. "Dit is so-en-so 'n dier," sê die jagter, en die dorpeling bewonder die jagter se skerp gesig, maar wat hy behoort te bewonder is die jagter se kennis. In daardie oomblik was daar byna geen kans om kleur te merk, seker geen kans om vorm te sien nie, maar wel tyd om die beweging te besef en te herken as van die of daardie dier. En dit verklaar een van die eienskappe van baie van die Boesman-kunsstukke. Soos in "die Dans" is die omlyning foutief, maar die beweging wonderlik, kunsvol, akkuraat. Voor 'n Boesman tekening staan baie met die gedagte: "Presies die jakhals wat ek nou-nou daaronder tussen die bossies gesien draf het." Terwyl voor die doeke van baie van die moderne diereskilders, kom dié gedagte op: "Watter pragtige hare! Maar is die huid nie goed geskilder nie! Dit lyk kompleet die jakhals wat ek eergister in die museum gesien het!" Die ander punte in verband met Boesmankuns moet ons maar net korteliks aanroer, want 'n behandeling van die Boesman-kuns verdien 'n aparte lesing. Maar ons kan hier darem op 'n paar ander eienskappe van die Boesman-kuns wys. Die wanhoop van die leeuprooi [8], die tergende speelgees van die bobejane, die wakkerheid van die jakhals, die gerustheid, of die argwaan van die bok [9], die lompheid van die vermomde jagter, hoe duidelik het die Boesman kunstenaar ons dit vertolk; hoe duidelik is die bewys van sy vermoë op dié gebied. Die vorse spring van die leeu [8], die sorglose, trotse, parmantige draf van die olifant en die "vry hotnot" wat hom houdings gee, hoe natuurlik is dit geskilder! Trek vir die laasgenoemde 'n rooibaadjie en blou broek met 'n rooi naadstreep aan, druk 'n platdop-pet op sy kop, en daar het jy 'n Phil May-tekening van Tommy Atkins. Diere in profiel is baie algemeen [10], en hier en daar vind 'n mens een wat baie vry, byna matematies versier is, maar die durf van die Boesman is partykeer brutaal in sy keuse van 'n onderwerp, en hy skilder diere in houdings wat geen Europeaan sou durf weergee nie [11]. Terwyl hulle dikwels enkele diere en mense skilder, is daar baie werke van hul bekend waar 'n jagavontuur of 'n dans, of 'n toneel uit hul geskiedenis afgebeeld is. Daar is bekend 'n 'goin 'goin-dans, 'n 'Ko'ku-curra-dans, 'n Mo'Koma-dans, en een wat waarskynlik die Wysgeer se dans weergee. Jagavonture is volop, die jag van die olifant, die elande, die volstruis en die leeu. En van die laasgenoemde, is daar twee wat die skrywer besonder interessant vind, een waar gebruik gemaak word van die elandsvel-skilde, en een waar die Boesman die leeu na die skutters toe lok. Oorlogtonele bestaan uit afbeeldinge van gevegte tussen Boesman en Bantoe, Boesman en Hottentot, Bantoe en Bantoe, en Boesman en Boesman. 'n Pragtige voorbeeld van hul kuns is die tekening van 'n klompie Boesmans wat van die Bantoe 'n twintigtal vee steel, 'n ander vertel weer van hoe hulle 'n Boer doodgemaak het en sy vee gebuit het terwyl sy Bantoe-veewagters vlug. Wat besonder die oog vang in hierdie tonele is, wat tegnies heet die komposiesie, en 'n wonderlike ineenloping van lyne is in hulle werk te bespeur wat nie toevallig kan wees nie. Mense en diere is dikwels te vinde, maar landskappe en plantelewe minder algemeen. Die skrywer weet alleen van een verdroogde pan, 'n paar bome (een uit Rhodesië met 'n papegaai daarin) 'n klompie takke, enige kiepersolblare, en 'n klein klompie bome en bolle wat hul uit hul eie gedaan het. Hulle het ook bewys gegee van 'n liefde vir mooi lyne wat niks stofliks voorstel nie. Die kleure wat hul gebruik het is wit, swart, geel, oranje, bruin, sjokolaad, rooi, rosskleur, pers, blou en groen. Mej. Bleek weet van geen woord in hul taal vir pers nie en sê dat hul maar een woord het vir blou en groen. Dit beteken natuurlik nie dat hulle nie die verskil weet nie, want ons noem byvoorbeeld al die volgende kleure rooi, alhoewel ons goed besef dat hul nie almal dieselfde kleur is nie: die kleur van 'n pennieposseël, en die kleur van die posbus, die kleur van 'n rooi os, en die kleur van rooi hare, die kleur van 'n rooi-roman, van rooi-koper, en die kleur van bloed. Maar buiten die ge-illustreerde geskiedenis en versieringe alreeds omskrewe, is daar honderde tekens waarvan ons nog nie en waarskynlik nooit die ware betekenis sal weet nie [12]. In byna enige grot is hul te vinde, en dieselfde ontwerpe wat 'n mens langes die Vaalrivier naby Kimberley op die harde rotse graveer, vind, pryk in verf op die rotse in Basoetoeland. Alleen van een of twee van die tekens is die betekenis bekend. Is hulle 'n primitiewe skrif wat miskien alleen deur 'n klein getal ingewydes bekend is? Is hulle 'n oorblyfsel van 'n ou Geloof? Wie kan vandag sê! Hulle is geheimsinnig, of om meer akkuraat te wees, is hulle betekenis vir ons 'n geslote boek. Dat 'n geheimsinnige of godsdienstige of toweragtige agtergrond of oorsaak bestaan vir die Boesman-skilder en -graveerkuns is die idee van seker deskundiges, maar ander soos Hahn en Stow ontken dit ronduit. Daar is tekeninge wat met hul Geloof en Bygeloof te doen het, maar sover die skrywer kan oordeel is daar net so min towery of godsdiens daaraan verbonde as aan die prente in ons ge-illustreerde Bybels. Baie van die tekeninge het eenvoudige verklaringe, maar ons kennis van die volkies is te beperk. Fritsch byvoorbeeld skrywe:-- "Zuweilen scheinen die Künstler aber ihrer Phantasie freien Spielraum gelassen zu haben wie sich z.B. eine nackte menschliche Figur mit rothem Zickzack streifen um die Lenden und einem Ding wie ein zusammengefalteter Regenschirm in der Hand auf einem Felsen in Key Poort (östliche Colonie) vorfand, welche sich nicht wohl deuten lässt." Vandag weet ons dat wat Fritsch nie kan verstaan nie 'n afbeelding is van 'n Kaffer met 'n steekasgaai wat soveelmaal groter en breër is as die Boesman-pyl, en vir hom so lomp lyk, dat hy digterlike vryheid gebruik het en die lompheid te oordrywe soos ook in die grot by Modderpoort, O.V.S. Die handigheid van die Boesman om gebruik te maak van die natuurlike vorm van die rotsoppervlakte in sy tekeninge; sy wonderlike graveerkuns waarmee hy ook pragstukke gelewer het [13], Stow se teorie dat die Boesmans uit twee aparte stamme die skilders en die graveerders of beeldhouers, soos hy hul noem, bestaan; en die praktiese moderne toepassing van die Boesmankuns, behoort meer tuis by 'n behandeling van hul kuns, en sal ons hul maar vir 'n later geleentheid laat bly. En so laat ons tydelik afskeid neem van die Boesman, die dwergie, die barbaar, wat in sy primitiewe staat beter kon teken as die Egiptenaar en selfs as die Griek toe die al die fondament van ons wysbegeerte en boukuns aangelê het. Ons bejammer die Boesman, en daardeur minag ons hom. Is sy primitiewe toestand voor die koms van die Neger en Blanke rasse meer te betreur as die van ons? As hy genoeg kos het, (en hy kry genoegsame gesonde liggaamsoefening om dit te wen) kom hy tuis na sy vrou en kinders en geniet daar sy vleis en groente met sy bier. Daarna kan hy vir hom besig hou met die kunste en sy geestelike genot uit die wêreld trek. Kom daar nie duisende Blankes van hongersnood om nie? Is die krotjies in die agterstrate van die stede te vergelyk met die grotte onder die kranse wat uitsien op myle en myle varse lug? En waar bestaan die volk wat soveel digterlikheid en letterkundige smaak sal vertoon onder so 'n klein klompie indiwidue as wat Dr. Bleek by hom had, en dié nog almal uit die tronk uitgehaal? Ekonomies is ons vooruitgegaan, maar as die ware geluk, die doel is van die mensdom, die mikpunt van almal, kan ons ons nog die vraag stel--Is ons werklik nader aan ons doel as die Boesmans? AANTEKENINGE [1] Sien Plaat A. [2] Sien Plaat B. [3] Sien Fig. I. [4] Sien Fig. II en III. [5] Sien Fig. VI. 'n Uitleg van hierdie prent verskyn in "The Cape Monthly Magazine," Julie 1874. [6] Onder Stow se tekeninge is daar een wat bewys dat die storie waar is. [7] Sien Plaat C. [8] Sien Fig. VII. [9] Sien Fig. VIII. [10] Sien Fig. IX. [11] Sien Fig. X. [12] Sien Fig. XI. [13] Sien Fig. XII. *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK IETS OOR DIE BOESMANKULTUUR *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

Gedigte

Van den Heever, F. P. (François Petrus)

Heever, F. P. van den (François Petrus)

https://af.wikipedia.org/wiki/Toon_van_den_Heever

af

2021-11-28 00:00:00

The Project Gutenberg eBook of Gedigte This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Gedigte Author: F. P. Van den Heever Release date: November 28, 2021 [eBook #66835] Language: Afrikaans Credits: Kobus Meyer, Emmanuel Ackerman and the Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK GEDIGTE *** GEDIGTE. [Illustration] GEDIGTE DEUR F. V. D. HEEVER [Illustration] J. H. DE BUSSY, PRETORIA—AMSTERDAM. HOLL. AFRIK. UITGEVERS-MIJ. v/h J. DUSSEAU & Co., KAAPSTAD. 1919. INHOUD. Bls. Aan „Madonna” 1 Sondag More 2 Die beeld van Oom Paul 3 Twee en Een 4 Ter gedagtenis van Immelmann 5 Virgo Rustica 6 Madonna-diens 7 In die Park 9 Uit Christina Rossetti 15 Rit-Rijmpie 16 Die Blomme 18 Herdenking 19 Haalwit gestapelde Wolke 20 Radbod 21 En alles word jou toegeworpe? 24 Die laatste Trekker 25 Uit Heine 28 Arkadië 29 Die skat van Petrossa 30 Die „Saunter” 32 Bieblebom se Berge 33 Die Possie 34 Lacrimae Rerum 36 Wie in Glashuise woon 37 I. Mania Blasphematoria 38 II. Berusting 40 Die Afgrond roep uit tot die Afgrond 41 ’n Speeltoneel 42 Die Kus 43 In die Hoveld 44 In die Lig van die Maan 45 Die sleutel 46 Aan mij Moeder 47 Die Onfinalist 48 Die Verhuising van Cupido 49 Aan M—. 50 Afrika 51 AAN „MADONNA”. Ek ken ’n woud waar orchidieë straal Soos sterre in ’n bij-besogte dal, En lisplend sing ’n lome waterval Tot slaap soos wierook op die bosse daal. Dan kom die Feeë-koningin, gedra Van droomgewiekte rosse, wit soos melk En swaar wieg elke orchidieëkelk, Belaai met elwe-klosse om haar wa. Daar dring ’n stoet van ridders om haar heen En bied in diamante bekers wijn, Wat in die halflig vonkel soos robijn, Bied op geboë knieë, een vir een. En deur die dromme van die dartel stoet Dring daar ’n beedlaar wat sij hoof laat hang, En bied haar in ’n bloemkelk opgevang, Diepbuigend, wat hij het—sij hartebloed. ’n Oomblik speel ’n glimlag, soos die maan Deur wolke skemer, oor haar rosemond Terwijl sij vreugde uitstort in die rond; Sij kon die dure gawe nie verstaan, Maar in die woud waar orchidieë straal Soos sterre, in die bij-gesuste dal, Ruis lispelend ’n lome waterval Tot slaap vir ewig op die bosse daal. SONDAG MORE. Dit is stil in die voorhuis En stilte rus swaar op die bulte daarbuite, En stoffies hang blink in die lug, waar die venster ’n Gulde balk van louter luister inlaat. Daar word boeke gevat: Die psalm gaat statig opruis, Ruis weg oor die druipende wilkers, Waar die tortels selfs luister; ’n Hymne aan God, aan wie dit gerig is, ’n Statige hymne van rus en van vrede, ’n Wierook kolom. Dis weer stil. Luid kraai die haan in sij beurtsang— En nou word gepraat, eers saggies dan luider, Nou word selfs gelag ... die stemming verbroke— Die diens is virbij. DIE BEELD VAN OOM PAUL. Grouw in die maanlig rijs die swaar kolos, Oorheers die jong geboomte aan sij voet, Waardeur die aandwind huiwrig klaënd spoed, En rustloos, als van geeste, sug die bos. Die maan maak daar ’n glimlig op sij wang, Wat in die skemer lijk als nat betraan; Hij peins oor jonggestorwe hoop, die waan Van volkwees, peins oor volkswee en oor dwang. Voor sij gesig daar strek die doderijk, Waar al sij tijd- en strijdgenote rus, En aandwind saggies oor die slapers strijk. Wit-deinsrig skijn die maan oor stene alom.... En grillig die verlede wat daar kijk Op ’n gewese Afrikanerdom. (Met vergunning van „_De Burger_”). TWEE EN EEN. Voor die „ek” nog bestaat Word gesug en gesorg, Verwagting met vreug word ontvange in wee; Wat al is, word vir hoop In die toekoms geborg, Want die lewe is een, en die wil is vir twee. Lippies so lokkend En blosse so sag, Verleilik die ogies nou, dan weer verlee; Dis nog skaars in die lewe, Nog skaars uit die nag— Maar die lewe is een, en die wil is vir twee. Naar die kerk gaat dit hijgend En wiegend en swaar, Teen die boesem verlep moet die bijbeltjie leen; Met vuur word gebid En gevlei—Ja dis waar, Die lus is vir meer, maar die lewe’s net een. TER GEDAGTENIS VAN IMMELMANN. Is Icarus gevalle, waarom huil die wind so sag? Waarom strooi die meerminkore perels neer? Hoor jij nie daar’s geen gelispel, net ’n droewe golweslag En die nautilus pluik nou g’n purper meer. Is Icarus gevalle in die vreemde, ver van huis, Waar ons eie bulte nooit sij graf sal merk, Maar in beddings van korale waar die skulpe ewig ruis, Sij hoof geskraag op ’n gewrakte vlerk? Is Icarus gevalle? Ja, hij kon ’n laë swerk Nooit vir sij hoë moed genoegsaam vind, En stijgend steeds van kreits tot kreits met kloek gespanne vlerk Trotseer hij altijd wakker weer en wind, Tot sfere waar die vrijheids son sij strale nijdig hef Met wimpers in die weste rooi omkrans, Toe word meteens sij wieke met Apol s’n pijl getref, Virseker was die val met sterreglans. Ja, Icarus gevalle! maar hij wou g’n slaaf meer leef, Net wie nooit wil stijg kan moeilik immer val, Strooi blomme oor die water, laat die maagde kransies weef, Wijl die water droewig weeklaag teen die wal. Ja, Icarus gevalle! Maar solang die winde suis, Solang die seeskulp fluister van die see, Sal vertel word van die ridder wat gevel is ver van huis, Vir vrijheid en vir glorie, lang gelee! VIRGO RUSTICA. Twee oë vol lus vir die lewe, ’n Gesig wat van geesvlugheid spreek; Vol geesdrif en lig, wat daar bewe, Die bekoorlikste skaduwees week; ’n Lag soos die beek, wat daar kabbel, Soos klippies in diep kuile val, En ’n stem soos die watergemurmel, Soos golfies aan wal. Als die welle in sirkels uitrimpel, Geheimsinnig die kuile deurwaar, En die lelie al wiegend self dimpel, Met laggies haar weerskijn aanstaar; Waar die waterriet suiselend fluister, Haar geheim teen die nagwind belij; Soos ’n vreemde geluid in die duister Onverstaanbaar is sij. MADONNA-DIENS. Dit is ’n nag, die opstandig van drome, En ons ontwaak uit slaap, wat ons rede noem, En agter uit die skemer, uit die some, Waar Digting Waarheid raak, kom opgedoem Diana van die jag; die Mingodin, Godinne vroeg aanbid; Want Liefd’ moes lewe gee, die jag dit win: Offers en kranse wit Het altijd die altare van die twee getooi, Geskenk van Jeugd wat sug naar roem, Of skugter nooi. Die vrouwlikheid trek ons virewig aan.— Die Dondergod en Mars moes altwee swig, Al het die Prins van Vrede vir ons voldaan, Te luister was sij lig: Madonna moes vereer word, Moedermaagd, Haar slape moes bekrans met die kleurkring van die maan, En deur die glorie van ’n grote God versaagd Soek mens wat menslik is en bid Haar aan, Bepeins haar pijn, haar wereldgrote smart En weedom vir haar wig, Haar moederhart. Die Eeuw is haastig, Liefste, maak gebaar En in ons tijd van rede en ongeloof, Verdeelde doele en twijfel, val ’n skaar Van vrae ons aan en wil ons rus beroof. Die lug is swoel daarbuite, swijgend swaar Van stroperige walm uit blommekelk, Die kriek sing lente en die padde-skaar Weergalm en swijg, die meibos, wit soos melk Skijn in die maanlig wat in strome rus Op die lente wat daar lok. Soos hare van ’n vrouw wat saggies sus En sing, haar kroos omkrans, So druip die wilkertakkies loom en slank en glans Soos silwergaas of elwerok En rus. IN DIE PARK. Jij sê ek’s mal omdat ek dag na dag Hier in die park allenig sit. Ou maat, Strij help nou niks, ek sien dit in jouw oë, En in die oë van die kindertjies, Wat bang-meelijdend naar mij kijk en dan Weer agter rok van Ma of meid induik. Asjoublieftog, neef, wag net ’n beetjie, hoor. Vir daë sit ek hier alleen en lag, En tel die groewe wat al dieper snij In mij gesig, soos in ’n pad waar waans Met sware vragte spore agter laat; Nou moet ek praat en jij moet luister, neef, Moet help die vragte biekie ligter maak Of ek gaan vasval. Dis reg, luister nou. Kijk daardie grasvlek, waar die kinders speel En waar die gieter sprei; kijk die kwikkie daar, Kom nader tot die waterstroom hom rol Oor die kweek, dan kom hij weer, en nou Sit hij sij bors en krap. Uit die vijwerkom Spuit slank ’n waterstraal omhoog en sprei In duisend perelsnoere, soos ’n maagd Wat trag haar liggaam met haar haar te dek. Hoor hoe die water lag, net soos ’n vrouw Wat haar kindjie opgooi en weer veilig vang; Kijk die blommemure hier, en daar, en daar, Soos strome louter goud en westergloor Waaruit die bij-gesoem mij rede sus, (Jij lag om ek sê rede) en die heuningbek Bewegingloos al oor die blomme tril, (Selfstandig soos die hoogste Englekoor), Of blink en groen van bed tot bedding straal. Kijk die kinders, man, verstaan jij wat ek meen? Verstaan jij dat ons almaal, iedereen, ’n Engel het, moet hê, wat ons bewaar? Hoe sal ek jou tog maak verstaan? Let op! Saands in mij bed steek ek ’n sigaret Aan, elke nag, voor ek die lig uitdraai; En onder bij mij voete, teen die muur Hang daar ’n prent van Echo, dit wil sê ’n Prent van ’n beeld van Echo, slank en wit, Wat wag en wag en luister, ewig wag; Virewig en verniet. Dan glim die kool Van mij si’gret in die prent, en ek denk so: „Narcissus kom tog nooit, sal nimmer kom; „Maar al sal Echo nooit haar minnaar sien, „Haar tweeling suster Weerlig sal sij kus „En die refleksie van ’n vonk omhels; „Want Weerlig moet vir Weerklank troos, of ek „Word gek, die spanning is te groot, net soos „Die blomme teen die muur ’n siekmens pla.” Nou, so het ek en jij en iedereen ’n Engel wat ons wandel gadeslaan; Ek hoor sij wiekgeruis in kinderlag En sien sij vleu’els blits in manestraal, En in die lag van maagde, en sij stem In water wat so sag teen walle klots. Toe ek nog klein was het mij moeder steeds, Als sij mij naar mij bed bring en laat bid, Vertel van hierdie wagter, dus geen vrees. En deur mij jeugd in lig of duisternis Het ek geen trouwer metgesel gehad ’n Wese wat oor siel en liggaam heers, ’n Afgesant van God. En toe een aand, Ek sien dit nog, die kerk was stapelvol, En hel het lugterkroon en lamp gestraal, En orgel-tone triomf uitbasuin. Die predikant was glad van wang en stem, —Ek sien die lig nog op sij voorhoof glim— En wijl toehoorders weeldrig sit en gril, Het hij van voorbestemming sag vertel, (Predestinasie, wat jij dit wil noem) In periode ruim en afgerond. Die wee, mij God, ek voel dit nog, die wee Waarmee ek daardie kerkgebouw verlaat het; Dit het soos vure oor mij siel geskroei, Soos wurme in mij murg geboor, mij brein Laat brand soos koors. Waarom, dag ek, waarom Die mensdom selfbewus gemaak, gebied ’n Ewig voortbestaan, totdat hij lus En toe, net soos ’n kind ’n hondjie terg, Dit weggeruk? Die glorie, adel, prag, Die wilde skoonheid van ons groot heelal, Wat soos ’n riet mij hele siel laat tril, Als die grootse harmonie daaroor gaat ruis, Gaat alles swanger aan verderf en hel; Wijl Hij, die maker, homself Liefde noem! „En daar ek so ’n God nie kan bemin, „Is ek verdoemd,” hoor ek ingewing sê; Van toe af het ’k mij engel meer bemin Dan moeder ooit haar één gebreklik kind. Ek sien die weedom op sij voorhoof rus Soos donderwolke op die bergekam, Waaruit sij oog met dowwe meelij blits; Ek sien sij wieke druip soos ridderpluim Van slaë slap en hooploos strijë moeg. Verbeel jou, man, dis voorbestem en voor Die grondlegging der wereld al besluit Dat ek verdoemd is, hij oor mij moet waak; Wat hij ooit doen mog, of ek ooit verrig, Die skrif staat vas en pal. Verstaan? Ek sien Die skaar van Engelwagters wat ons hoed, Ons, van wie die merendeel verdoemd is, Want sê die skrif nie so? Mij Engel nou Moet mij bemin, en altijd sien en sorg, Daar hij ’n ruimer siel het, dieper voel Die wanhoop van sij taak. Als storme dreig sien jij die vooltjies skuil En hoor hul swijg, die aandblom sluit homself En snare kan gelijke snare roer: Die weedom van mij Engel rus op mij En maak die groewe dieper; maar als ek weer Gaan denk aan sij meelije, trouwe sorg, Hoor ek sij vleuels ritsel in die gras, Sij wieke-slae pols dan in mij oor, Sij wondre liefde maak mij siel dan week. Dis dan wat ek hier sit en lag en sien Hoe dat die kinders stoei, die meide slaap En sonlig dartel met die druppels speel; Dis alles suiwer weelde, alles vol Met die liefde van mij Engel. Die mense sê Ek’s gek, kranksinnig, of in kindertaal, Mij varkies uit die hok. Nog als student Het ek geleer van Plato en sij grot En hoe die skaduwlanders sieners terg; Nou, ek sien Engle, voel hul weedom, weet Dat dit om ons is wat hul treur. Weet jij Of wat jij sien die son is? Dankie neef, Die bitterheid des doods het nou gewijk, Ek sal weer kijk hoedat die kwikkies rol, En heuningbekkies blits van blom tot blom En bommelbije deur die beddings gons Totdat die nag dit alles immer dek. UIT CHRISTINA ROSSETTI. En als ik kom te sterwe, Lief, Sing dan g’n klaaglied nie, Plant dan g’n rose op mij graf Of koel cypresse nie. Laat net die groen gras bô mij wees, Die reen en die moredouw, En als jij wil, vergeet mij En als jij wil, onthou. Want skaduws sal ’k nie sien of voel, Hoedat die water week, Nie hoor hoedat die vooltjies sing Alsof hul harte breek, Maar ik sal altijd drome droom In die skemer daar, wie weet, Misskien sal ik daar nog onthou, Misskien sal ik vergeet. RIT-RIJMPIE. Die koeëls die blits, dat die klippe so brand— Hoera vir die reuk van ’n roer!— Maar die tien en Jan Pieterse hou daardie nek, Help bewaar ou Transvaal vir die Boer! „’n Uur nog, net ene”—’n uur van die hel!— „Als ons maar die nek kan hou, Dan is ons kommando die drif veilig deur!” En hij bid sonder handegevouw! Wild en wijd, wild en wijd, Gee die perde maar teuel en spoor; Jij hoor net daaronder die hoewegedonder, En hierbo fluit die koeëls langs jouw oor. Daar hinnik ’n liddiet, rijperd van die Dood Blits hemel en aarde dooreen; Die stof wijk—die mense ’s die drif veilig deur— Bij Jan Pieterse leef nog net een. „Ons trap!” kommandeer hij. Wild en wijd Gee hul perde maar teuel en spoor; Hij hoor net daaronder die hoewegedonder En ’n skreeuw—hij ’s allenig nou oor. Trug nou, trug deur die vlaag van lood, Sij maat kan hij daar niet laat blij! Al om hom daar gons dit die lied van die dood, Waar sij sikkel al snerpende snij. Met die wonde man dwars oor sij saalboom geleg Gaat hij stadig en stappende heen, Geen teken van haas, hij rij peinsende voort Op ’n stap deur die koeël-gereen. „Laat staan, hij’s ’n held—‚Three cheers’ vir die Boer!” Sê die Engelsman, hees in die keel. Die bulte weerklink met vier harde hoera’s, En die lug word met helmette geel! Jan Pieterse draai hom sij vijande toe En wuif hulle dank met sij hoed; Al stappend verdwijn hij op die horison daar In ’n raam van die westergloed. So hoera, vir die klank van stiebeuel en spoor En hoera, vir die reuk van ’n roer! God behoede ons veld van die vreemde geweld En bewaar ons ou land vir die Boer. DIE BLOMME. Dis blomme langs die paadjies En blomme bij die wal, Dis blomme net waar ek kan kijk, Dis bontheid oweral. Die rooies wenk die luidste, Viooltjies knik gedwee, Die wind ontlok die soetste geur En wieg die blommesee. En waarom wenk die blomme so, En waarom sprei hul geure wijd? Die bij kom oor die tuin gesoem, Hij suig hul heuning uit. Dit ritsel langs die gange, Dit trippel oor die pad. Nou waarom was die sij gespin, Die kant en ’k weet nie wat? Die oë kijk brutaal uit En anders luik gedwee— Cupido sweef van blom tot blom En breng sij pijle mee. HERDENKING. (Net ’n pakkie briewe). Soos die geure van somernagte Mij laat denk aan ek weet nie wat, Lang gelee, in mij diepste gedagte Soos ’n mens in die donker vat; Soos ’n ou, ou lied vol verlange Naar iets vaag en ver; Soos die echo’s van sagte gesange Sweef omher; So stijg daar ’n geur uit die briewe, Laat mij denk aan ek weet nie wat, Hoe die ridders van ouds ongeriewe ’t Oorkom en deurstaan vir hul skat; Hulle’s weg.... maar ’n wilde verlange Naar iets vaag en ver Blijf bij ons, en die soetste gesange Sweef omher. (Met vergunning van „_De Burger_”). HAALWIT GESTAPELDE WOLKE. Die haalwit gestapelde wolke, Paleis van die winde gebouw! Hoe sou ek hul heimnis vertolke En saggies dit fluister vir jou? Verguld steek die domme nog witter Af teen die velde van blouw Soos jouw oë, en perlemoer skitter Soos douw. Sal ek fluister? Ons rijk in die weste Word van sieraad ontbloot; Die winde verstrooi nou ons veste, Selfs wijsheid moet dood; Maar wijl lippe op lippe kan bewe, Bied mij jouw mond, Lief, bied nou, Eer ons gloed, eer ons hartstog begewe, Soos paleise van winde gebouw. RADBOD. In noorderwoude, koel en stil, Op altare van mos gebouw Het die Sakse hul Dondergod gedien Met ander gode, ’n stuk of tien, En hul feeste daar gehou. Maar toe kom Gods Hamer; die woude dreun Soos hij preek met swaard en met vuur, En in naam van Christus die kinders vermoor En hele lande laat smeul en laat smoor Onder sang van Gods lof deur ’n monnikekoor, En verwoesting van skut en van skuur; Want die naam van die Koning van Vrede dien vaak Als ’n leuse vir die wat strij Vir eer, of vir goud en die lus om te buit, Of die mag van ’n grensende volk te stuit Of om rang in die volkere rij. Die Hamer moes stadig aan swig vir die kruis, Die grense van Rome word wijd, En Radbod, die dienaar van Wodin moes buig En sij hoof voor die God van die heerser neig Stil in deemoedigheid. Lugters skijn hel deur die wierook wat walm, Die bekken en water staan klaar; Woes klink die sang van die priester-skaar Benouwd is die saal en die rook wat waar, Dan stijg weer die jubelpsalm. Daar nader Radbod in witte gewaad, Sij oë blij strak op die grond. Die doopformulier is al afgedaan Een voet in die water reeds, blij hij staan En ’n glimlag speel om sij mond; „Priester, jij sê ’k sal die hemel beërf, Maar ver is die poorte en nouw: Waar is mij vaders dan, die oor die see Gevaar het, en alles daarvan gevee En kuste vervul het met wanhoop en wee, Waar rus mij vaadre nou?” „In die hel!” sis die priester. En Radbod trap trug Van die bekken en hef homself fier Omhoog met oë wat bliksem van trots Soos van arend of gier: „Priester, jouw hemel kan jij maar hou; Liefs daar dan met graamtes van christne daarbo, Te gierig te eet, net ruim om te glo. In Valhalla met Wodin en Thor, Tot Ragnarok die heelal soos ’n deken vouw, Sal ek fees—tot die seeë verdor.” In die saal van Wodin gloei dit, Uit die goue bekers vloei dit, En in vreugd en heildronk loei dit: „Dondergod, Ons sal lij en strij met Wodin, Vir Valhalla en ons Godin, Wee die Vredekoning, snood in Sij gebod! In die rook van slagting leef ons Vir die eer van oorlog streef ons En met jouw gedij of sneef ons, Dondergod!” EN ALLES WORD JOU TOEGEWORPE? Op sij troon sit die simpele koning van Frankrijk en lag Met wijdblouwe oë, so leeg soos die van ’n kind, Toe hoor hij iets dreun soos die see; en met skrik kom sij wag Vertel van ’n magtig gejubel, gedra op die wind: „Hoër, hoër Op jul skilde, Hef Pepijn die Korte hoër, Geef ’n held vir ons tot koning, Die kan heers in fees of veld! Luider, vrijer Galm ons juigkreet, Laat die heidenvorste sidder, Nou het ons ’n held tot heerser: Christus preek ons met geweld!” Maar in sij paleis sit ’n simpele koning en glimlag En sij oë was blouw en onskuldig, soos die van ’n kind; Hij sit daar en droom van Madonnas, en wat of die wag Kom vertel van ’n magtig gejubel gedra op die wind? DIE LAATSTE TREKKER. Wat baat dit dat ek thuis blij sit en tel Hoe gouw die sonne weswaarts rol en sink, En hoe mij kuddes meer word, wijl mij hand Sij vasheid afleer en mij oog verdof? Die sonne sink daar deur ’n purper poort, Waaruit die onbekende lok: mij bloed Bruis harder; want dis eeuw wat roep tot eeuw, En vlaktes tot die spruit van trekker-vaders, Wat oorkant daardie blouw groot-water eers Die mag van Rome het geknak, hul naam ’n Bijwoord, waar die suider-moeders mee Hul kroos in slaap gesus het. Weer daarna, Toe daar die lug onrein word, alles mak, Net dwinglandij en onreg woes floreer, Toe het die vrijë borste met die swaals Die wieke suidwaarts uitgeslaan, geswerf, Geworstel deur die woesternij, gewin, En hier die trekker ras weer oorgeplant. Soos knapies eers die koring strooi, eers vrij Die vogele des hemels voer, dan gras Met voolint en met lijm bestrijk, en ruil Die vrijheid vir hul gawe: ons ou land Was rijk besaai met goud en eelgesteent. Vervloek sij goud! Die skepper het die res Van die metale blank en rein gemaak, En Hel het toe die geelste Nijd gebaar. Ek hoor die trekkerswelpe word nou mak, En praat die taal van die veroweraar, En groei in aansien en in rijkdom, eer; Maar of die hok verguld is, of te nie, En of die koring dik daarbinne lê, Die lied ween smagtend vir die ope lug, Waarin die bome wieg, die windjie ruis. Span in, ons laat die purper poorte links: Daar ruis die see, en woed, en skuim, en klink In ewig ketting-klank van slawernij; Laat staan die see, ons vloek. Ek hoor daar noord Is uitgestrekte vlaktes onbewoon, Waaroor die wind nog vrij waai, waar geen vlag, In bloed gedoop, ons vrije lug besmet. Daar brul die leeuw nog en die bulte beef, Die wildsbok stamp nog wolke stof omhoog En kwaggas hinnik week. Die dood woed daar ook wel, dis waar, maar vrij, En vat die slaap mij daar, slaap ek gerus, Tevrede voort. Mog ek dan lê Waar wije winde waai en vlaktes glooi, Waar donder-echo’s oor die vlaktes sweep, En eensaamheid mij laatste rus bewaak. Dan sal ek droom en sal ek weet hoe stil Die sonne sink daar deur die purper poort, Waaruit die onbekende lok—span in! Laat die geratel van ons busse weer Mij siel verkwik, die breë skowwe nog In slingerpas die vlaktes meet: ons trek Reg noord, aan linkerhand die see, en regs,— Maar voor die ope vlaktes onbeknel. (Met vergunning van „_De Burger_”). UIT HEINE. Wie vir die eerste keer verlief is, Selfs sonder weermin, is ’n God, Maar hij, die weer ten tweedemale Onweerkerig min, is sot. Ek is so ’n gekke, min Weerom sonder guns te werwe; Son en sterre en die maan lag En ek glimlag mee—en sterwe. ARKADIE. Soek die fontein van jeug, wat ewig duur, Nie oor die see, in lande onbesog, Daar waar natuur in klank en kleure spog; Selfs daar kom dood en storm en winde guur. Gewelwe anders nooit dan reinste asuur Oordek die ewig groen van Dramaland, En altijd frisse feeë, hand aan hand, Speel dartel rond—Dis kort van duur, Maar wat daarvan? Geen seepbal, kleuromvouw, Breek ligter dan die lewensideaal Met diepverbete sugte opgebouw. Soek hier waar liefde sonder nasmaak, vrij Van franke wroeging en gelag betaal, In lome prinse blaak wat kuddes wei. DIE SKAT VAN PETROSSA. (In 1837 is te Petrossa ’n skat ontdek, bestaande uit gouë bekers, met edelgesteente beset. Die bekers moet uit verskillende lande afkomstig wees, blijkens die opskrifte. Die skat dateer uit die Europese volksverhuising, en bestaat uit die roof van Europa, die tribuut, wat een van ons Germaanse voorvadere die volkere afgedwing het.) Daar lê die skatte nou, hoop op hoop, Daarvoor, was lande in bloed gedoop, Geroof van die Sklaaf en swart Ethioop, Hier is dit alles vergaar. Die kampvuur vlam op, glim oor vate van goud En van silwer; karbonkels blits, ster aan ster, En die vuurlig weerskijn in die agtergrond, ver, Uit oë van gediertes wat staar uit die woud. Maar ek huiwer nog meer van die kil, kouë vuur, Wat die Griekse slavin deur haar kijkers laat gluur, Als sij sien, sij die kind van Athenes kultuur Op die blonde barbaar. En sij sak in die dekens van purper en blouw, Wat verward in die buit lê; die vuurlig bestraal Arme wat blink soos ivoor; maar van staal Is die oë, net so ferm, sonder vrees, sonder rouw. Die blonde veroweraar smeek en hij vlei, Ontmoet net oë wat soos ijsskerwe snij: Of hij bid, of hij dreig, moet die neerlaag maar lij, Gaat vertwijfeld van daar. Die rooidag glim oor vate van goud En silwer, karbonkels wat dof blink soos lood; Op die purpere dekens, haalwit, net so koud, Met haar dolk in haar hart lê die Griekse dood. Dit is sover als die storie lei; Dit heet daar’s ’n ou, ou skat ontdek In Petrossa, dateer uit die voorste trek; Wat volg weet ek nie, ek belij. Tog ek sien vate, dekens van purper en blouw, Wat verward in die buit lê, die vuurlig straal Op arme wat skijn soos ivoor,—maar van staal Is die oë, net so koud, sonder skrik, sonder rouw. (Met vergunning van „_De Burger_”). DIE „SAUNTER”. Vorentoe skoorvoetend, ritmiese wagte, Wiegende tawwerts en enkels wat wenk, Sijwaartse swenking en oë vol smagte Wiege van heupe en armgelenk, Vorentoe, agtertoe, koortsige swewe; Skoentjies wat blits in hul hupplende tred, Weef hier die draad in die gaas van ons lewe Met ogies wat skitter en vonkel van pret. BIEBLEBOM SE BERGE. „In Bieblebom se berge.....” Die trein ratel voort deur die nag. Die kindjie kijk uit, wat die trein tog so fluit, Sien die sterre so vriendelik lag Aan die voet van die troon, waar Moeder nou woon. Sal hij nou vir Vader ’ns terge? Want die tijd val so lang; dan troos Vaders gesang: „In Bieblebom se berge Woon Bieblebom se mense.....” „In Bieblebom se berge.....” Die gesiggie druk plat teen die ruit: Kijk hoe fraai die geflonker daar snij deur die donker En ligstrepe volg die gefluit! Hij kijk laggend omhoog, sien die traan in die oog Van Vader, die dit wil verberge; Val die tijd hom te lang, dan troos Vaders gesang: „Wei Bieblebom se skape, Woon Bieblebom se mense.....” DIE POSSIE. Als die donker ’n reisiger mog bespring Daar waar die witpad mijl aan mijl, Virbij die Possie, die ou bouwval, Van die maan belig oor die vlakte peil; Dan sien hij deur vensters, wat dof staan en staar, Hoe die maanlig die balke laat rouwstrepe trek Oor die vloer, waar net distels en klitse verjaar; Net die uil word gehoor—so lang gerek. Die reisiger haas hom dan, knoop toe sij jas, Gee die perd fluks ’n raps, wip die driffie deur, En adem verlig—want die boere beweer Die Possie ’s nie pluis, en waens val vas In die droogste tijd, en die perde snork Als jij eensaam daar in die maanlig rij— En saands sien jij hierlangs ’n stofstreep staan Soos die bees- en die skaapwagters huistoe snij. Die oumense fluister van eg sonder liefde, (En knik naar die Possie), van min sonder trouw; Van die tragiese „driehoek”—dis lankal gebeur, Dis alles virbij, al die skrik, al die rouw. Hoor, als die biesies so knikkend, knikkend fluister En die vleiwind, bedwelm, van die aandblom swaar; Hoor jij dan niks als jij stil gaat staan en luister, Wat die lispel als beteken, al die vreemde gebaar? „Dis lewes en lewes gelede En jare van swerwe, Toe word dit daarbinne gebede Vir iemand wat sterwe. —‚Vra om genade, mij broeder, Die dood is nabij’— Bij die grote Alheerser, Alhoeder Gena nie vir mij! Sij ’t gevlij: Ag spaar net mij lewe, Ek sal weggaan van hier, In mij arme gesidder en bewe Daar bij die rivier. Wat skijn daar so wit op die water Daar onder die bome? Ek wens dis al oor! Is daar later nog Nog drome?” En daarom so stil bij die wilkerboom, Dit fluister so saggies, dit roer skaars die lug; Die water is stil daar ’n oomblik, en vlug Dan fluistrend en lispelend voort op die stroom. (Met vergunning van „_De Burger_”). LACRIMAE RERUM. Doop jij jouw pen net in westergloor, Verag jij die grond so met trane deurtrap? Jouw skrif sal vergaan soos die kleure daar smoor, Soos ’n lae gepeupel die hande klap. Doop jij jouw pen in ’n mensehart, Skrijf jij jouw skrif met ’n siel wat wroeg? Jouw woord sal bestaan wijl ’n menseoog Bij ’n mensesmart ’n traan kan voeg. WIE IN GLASHUISE WOON. Bommelbij, bommelbij met jouw wit bandolier, Met jouw vlerke wat blits in die sonlig en gons En jouw swartpak, verguld met die blomme se dons, Wat beteken jouw singe en wat maak jij hier? Maar die bommelbij werk, of ek vra en of nie, Natuurlik, ek weet hij hoor nie naar mij En laat mij gevra en gepeuter opsij, Maar dis mos wat deurgaan vir poësie. Mij siel is so wijd als die oseaan, En grootse gedagtes die woel daarin om, Te groot vir woorde, mij Muse is stom, Want waar haal sij sulke woorde vandaan? Ja, modder kan jij met jouw vingers nie vat, Diamante is klein en gereëld van bouw Als jouw oë maar reg is—Ek vra vir jou, Hoe moet ek die ruim van ’n siel dan skat? Dis newels, net newels wat warrel en vlie, En ek is misskien nog agter die vlug Van ou Tijd, en ken die boom bij sij vrug— Maar dis wat nou deurgaan vir poësie. I. MANIA BLASPHEMATORIA. Daarbo sit die Gode en feesvier Met nektar en ambrosijn, En Zeus en Apol, met ’n hees lier, Stoot aan met die ou Juppijn: Verroes nou is Ceres haar sikkel Minerva die mijmer en gaap, In die arme van Venus gewikkel Lê Allah en slaap. Net Mars word vermis uit die howe, Waar vreugd word ontvang en gegee: Van die wereld stijg klanke naar bowe, Die geween van ’n mensdom in wee. Nou klink dit nog weeër, maar weker: „Geef redding, geef uitkoms o Here!” In antwoord klink beker aan beker: „Musiek van die sfere!” Soos ’n perkament rol skroei die hemel En die son word gedoof, en die maan Kijk siek op ’n magtig gewemel, Waar dit volke aan volke staan; Star en wijdogig van wonder En stil staan dit, skare aan skaar, En verbluf staan die Gode daaronder Op hul regters te staar. En nou word die boeke geopen, Wat getuie, hoe eeuw na eeuw Die aarde in bloed was gedoop en Verniet naar die Gode geskreeuw: Voorbestemming het almaal gebonde, Door omgewing was ieder vervoer— Dan verg dit nog lof uit die monde Van Belg of van Boer. Star, als wijdogig van wonder, Staan die regters daar, rij aan rij, En die heersers die sidder daaronder, Kan die blik van triljoene nie lij, Smeek beskerming van heuwels en storme, Van ’n wereld, wat weier te dra, En wroeg in die slijk soals worme En vlei om gena. II. BERUSTING. (Gods Orgel.) Waar newelstelsels wereld word, Waar keisers en kwepers rijp en val, Waar die voorhoof van kranse bepereld word Met valle en kleure, oweral, Selfs waar Armageddon sij kake rek En volkere weg uit die wereld spuw Is wet, en van uit sij druipende muil Klink ’n ijsere simfonie. En dood en lewe—dis alles reg, En liefde is wet: en ek voel tevree, Want wie sal ons twis met God besleg? En alles ruis in die ritme mee. Dit donder langs die sterrebaan En sonnestelsels antwoord weer, Dit ruis in die seepad van die maan En lispel oor die meer. DIE AFGROND ROEP UIT TOT DIE AFGROND. Die afgrond roep uit tot die afgrond, Met geruis van Gods watergote; Als dit donder, dan dawer die bulte In hul beurtsang op reusenote; Na die reenvlaag dan sing triomferend Die moeras daaronder, Haar slijkrig gepeupel weerkerend, Bespottend die donder. Na die val van ons vege aartsvader, Hou ons, hoe aan weedom verknog, Van die vuur van die Gode een vonkie In ons are—die liefdestog. Kijk, die bij is die band van gemeenskap Tussen gaarde en gaarde: Selfs die blits voel alleen in die wolke En paar met die aarde. Die afgrond roep uit tot die afgrond, Met geruis van Gods watergote, En die wilker wat sug voor die reenstorm Sing saggies verlangende note: Die hede roep uit tot die hede In smagtende kore Uit die echo’s rijs blijste gebede Vir geslagte van more. (Met vergunning van „_De Burger_”). „’N SPEELTONEEL”. Ag, moet hul nie stoor nie, laat jouw voetstap nie hoor nie, Kom ons hulle oor die laning beloer. Kan jij mooiers verlang dan die kindergesang En die geestige, malle rumoer? Met ’n blaar in sij hand staat die predikant, Lees daaruit die formulier voor Waarmee hij hul trouw, daar word huise gebouw, Die gelag onder werke gesmoor. Nou word daar gedoop, dan weer suiker verkoop Vir blikkies en skerfies en blare, ’n Flouwe gelawe, ’n kuiken begrawe Met luide en droewe gebare. Kon ons maar soos hulle die wereld verag En spot met sij wel of sij wee; Of die wereld al frons—daar klink hul gelag En die wereld lag hoofdskuddend mee! DIE KUS. Die lag het in haar oë nog gedans En pêrelend geskemer oor haar mond, Toe ek iets leuks vertel het; maar terstond Verdwijn dit toe mij sinne, deur die glans Verblind, verbijsterd uitroep: God, jij ’s skoon! Sij staar mij ernstig sonder blose aan, En weer nie, daar ek arme om haar slaan; Maar wonder was die wee wat in haar oë woon: En gloeiend was die lippe, wat ek dring Aan lippe marmerkoud, so liefdeloos Die lied sterf uit mij hart..... Die bosse sing, Die awend ginds daar aan die kimme bloos, Bied warme liefd’ vir sonnekoestering En in heur hartstog juig sij wonderroos. IN DIE HOVELD. In die Hoveld, waar dit oop is en die hemel wijd daarbo, Waar kuddes waaigras huppel oor die veld, Waar ’n mens nog vrij kan asemhaal en aan ’n God kan glo, Staat mij huisie, wat ek moes verlaat vir geld. En als ek in die gange van die mijn hier sit en droom Van die winde op die Hoveld, ruim en vrij, Dan hoor ek die geklinkel van mij spore saal en toom, Sawends als ek bees of skaap toe rij. Op die Hoveld, waar dit wijd is, waar jij baja ver kan sien, (Die eilblouw bring ’n knop dan in jouw keel) Staat mij huisie nog en wag vir mij, wag al ’n jaar of tien, Waar die bokkies op die lei grafstene speel. Maar als die tering kwaai word en ek hoor die laatste fluit, Dan sweef ek naar die Hoveld op die wind En soek dan in die maanlig al die mooiste plekkies uit Waar ’k kleiosse gemaak het als ’n kind. IN DIE LIG VAN DIE MAAN. Dis alles weelde: die wereld swijg En baai in die aandlug en lig van die maan; Net die water beweeg, als die windjie neig En die skijn-sterre dans en lag mij aan En verbreek op die water en vonkel en staan. Dis pure weelde: die aandblom is swaar Op die oë van die nag; die hemel is blouw En die maan kus vonke van goud uit jouw haar, Wat saggies bewegende skouers omvouw, Terwijl ek betowerd, aanbiddend aanskouw. DIE SLEUTEL. Hoe het ek al die jare van mij lewe So blindlings deur die wereld heengeloop! Soos alles was, was dit, en hoop Het nooit met vrees gemeng mij siel deurbewe. Van liefde in mij troon is daar verhewe ’n Leiddraad, wat deur al mij lewe loop, ’n IJwer, wat mij siel in vlamme doop En aan mij blootlê wette van bestaan en snewe. Uit die natuur se bors, so diep daarbinne, Die volgeheime voel ek nou, die spil Waarom die heelal sig draai, verruk mij sinne. Dit sweef deur die natuur, moet overwinne, Verdring all’ boosheid naar die verste kil: Want liefdes loon is net die vreug van minne. AAN MIJ MOEDER. Als ek die seeskulp vashou teen mij oor Ver van die kus, hier op ons wijë land Dan kan ek gruis en golwe op die sand En al die onrus van die winde hoor. Maar al die woeste onrus is gesmoor En suisend tril dit ritmies oor die band Wat kroos en moeder bind, net soos ’n hand, Wat saggies langgeruste snare stoor: So doem daar uit mij vage dromerijk Die wese van mij moeder, reeds oorlee, Voor dat haar beeltnis in mij hart kon prijk. Al naar die oggenddroom mij siel ontwijk Oorstelp mij gees ’n wrede, wilde see Van ideale, dood, oordek met slijk. DIE ONFINALIST. Nou is dit ek wat haar aandag boei, Haar gedagtes toets, haar denkbeelde snoei, Dis ek, om wie sij haar nou bemoei; Wat die toekoms bring, weet g’neen. ’n Ander, misskien, sal mij liefde deel, Mij gedagtes neem, mij denkbeelde steel, Met die denkbeeld, misskien, van mij liefde speel: Nou is dit mij alles een. In die hede leef en beweeg ek mij; Laat die toekoms slegs wees waarin ek lij, Als Jouw toekoms maar altijd toekomstig blij, Hou die toekoms ook alle geween. DIE VERHUISING VAN CUPIDO. Cupido het eers vrij rondgedwaal Met sij boog en sij skigtebos, Behoudens ’n lintjie, wat krul, maar skraal In ’n Adamspak gedos. Maar die Cherubijne mis hom nou; Ag, die sede vervel met die tijd! In die kas lê sij vleugeltjies opgevouw, En nijwer regeer nou en nijd. Sij guitige streke het hij laat staan, Laat met rus nou die pare in die park; ’n Hardedop kijl en manel het hij aan— Hij ’t verhuis naar die aandeelmark! AAN M—. Hier in ’n wereld waar dit jaag en stoei En waar dit strijd is vir ’n bloot bestaan, Is dit net jij, van alle sorg ontdaan, Wat kalm voortleef, soos ’n broeiplant groei. Die trotse orchidie, één blommevonk Straal louter lig en ken tog geen gebruik, Net soos ’n pouw sij strome kleur ontpluik En sidderend van weelde statig pronk. Die aarde vate wat ons almaal weet Het hul gebruik, maar nie die diamant Wat doelloos, dartel skitter aan jouw hand En net soos jij, wat droewig is vergeet. AFRIKA. Gevleugelde Telg van ou Tijd en jouw moeder, die mistiese ruimte, Wijk uit mij verse, O spoed, en gun mij in rustige maat Te sing van die lot van ons land, die wieg van die vroegste beskawing, Vandaag nog die land van misterie en tog ook die land van die son; Van die golwende vlakte, ons see, met sij deining en verblouw verskiet, Met sij ewig diepsinnige lag soos die mond van ’n oosterse god. Lang voor die geboorte van Mimer het Osiris, die Wijse, gelewe; Toe Wodin, bekroon met orkane en bliksems, wat lik langs sij slape, Eteries gedagtes bedenk, op die fluister van rawe gegrondves, Het al die Songod sij pijle laat klink oor die snare van Memnon En rustige wete geheers in die land van kolos en van sfinx. Langs jouw kus het die skepe van Hiram geswalk, beskilder met oë, Belaai met die skatte van Ofir, met wierook en elpebeen, En houte, welriekend en keurig, geskenke vir Salomo’s Tempel, Duisend-potig gevaartes met hulle rieme in ritmiese tred. Soos die woedende golwe opbruis teen ’n rots dat dit beef in die diepte En die sonlig ’n reenboog ontlok als dit skijn op die mistige skuim, Net so het Barca, die trotse, verveel met haar skatte en vrede, Soos ’n wolkbreuk Europa oorstelp en Rome geskud tot haar grond: Die tijd het geknaag: Karthago en Rome is dinge van gister, Maar die damp van die wrak en die botsing het luister versprei oor die aarde. Land van ewige weedom, Moeder van slawernij, Wie sal beskrijf wat jij tors en die nood van jouw magtige bare! Soos dit roer op die vlak van ’n vijwer dat golfies naar buite uitdije, So het dit altijd beweeg in jouw donker, vernagte bestaan, En volkere-golwe het een na die ander gedij en verpletter, Daar blij van al die vergane beweging net bouwvalle oor En die leeuwe vervul met geratel die saal van ’n naamlose god. Maar wie kijk als die wolke-galleie gaan vaar oor die blouw van die hemel, Met haalwitte seile gebol, soos swane wat pronk in hul prag, —Dan wei in velde van goud die Gode hul vee oor die vlaktes— Voel hij dan nie hoe die Vrijheid gaat bruis in sij bloed, en sij senuws Gaan tril, als hij denk met trots aan die wieg van die trekker-geslagte, Waar die soekers naar ruimte die lug kon adem met tintlende bors? Maar die droom is virbij en die hoop, O Afrika, moeder van smarte, Wanneer is jouw beker geledig, of kom aan jouw weedom geen end? Lij jij nog steeds aan die vloek wat Cham sij nakroos verwerf het, Moet jij vir ewig die land van dienaars en houthakkers blij? Gevleugelde telg van ou Tijd en jouw moeder, die mistiese ruimte, Haas nog jouw vaart en verskeur die gordijn, wat die toekoms bewaar, Verlaat die kaalhoofdige denkers, wat jouw afkoms bepeins en jouw oorsprong, Tot jij hul saam met die jare veeg in jouw vaderlik graf; Toon ons die lig en die hoop met die rustige wete van more. *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK GEDIGTE *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

Dingaansdag

Leipoldt, C. Louis (Christiaan Louis)

Leipoldt, C. Louis (Christiaan Louis)

https://en.wikipedia.org/wiki/C._Louis_Leipoldt

af

2023-03-31 00:00:00

The Project Gutenberg eBook of Dingaansdag This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Dingaansdag Author: C. Louis Leipoldt Release date: March 31, 2023 [eBook #70421] Language: Afrikaans Original publication: South Africa: J. L. van Schaik, 1925 Credits: Kobus Meyer, Emmanuel Ackerman and the Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK DINGAANSDAG *** DINGAANSDAG DINGAANSDAG DEUR C. LOUIS LEIPOLDT TWEDE UITGAAF [Illustration] UITGEWERS: J. L. VAN SCHAIK, BEPK, PRETORIA 1925 AAN MY VRINDE JOHANNES J. SMITH en W. M. R. MALHERBE. Neem wat ek hier bring, as ’n blyk Van vrindskap aan; want ek erken Met dankbaarheid dat wat ek wen Uit vrindedaad, my siel verryk. VOORWOORD. _Die bundeltjie maak geen aanspraak op geskiedkundige juistheid nie, en net so min op dramatiese samehang. Dit is ’n aaneenskakeling van los gedagtes wat in die oorpeinsing van ons volkstoestande by my ontstaan het, en as sodanig bied ek dit die leser aan._ _Ek is opregte dank verskuldig aan dr. Malherbe, die redakteur van „Die Brandwag,” vir sy hulp en bystand in die voltooiing van die bundeltjie vir die pers._ _C. L. L._ _Pretoria, Desember 1919._ BY DIE TWEDE DRUK. _Die twede druk verskil aanmerklik van die eerste. Nie alleen is die taal en spelling op ingrypende wyse hersien en in ooreenstemming met die gebruik van vandag gebring nie, maar ook is daar op verskeie plekke toevoeginge en verduidelikinge ingelas. Hier en daar het ek ook versreëls en strofes wat my minder goed voorgekom het, weggelaat. My hartlike dank aan my vrind professor J. J. Smith, wat my baie nuttige wenke gegee het, en wat hom ook belas het met die nasien van die drukproewe._ _C. L. L._ _Pretoria, Julie 1925._ DIE AANROEPING. O land, my Moederland, my Afrika, Diep smart-verwonde Moeder, steun my stem, En met jou liefde en guns besiel my lied, As ek die diepste diepte wens te peil! Bevoorreg deur die feit ek is jou kind, Vonk van jou vlam wat in jou vlam verskiet, Stof van jou stof wat weer jou stof sal wees, Leen my die mag om met gewyde hand ’n Bousteen by te sit by wat alreeds Gestapel is vir onse volkspaleis. Skenk my die sterkte wat uit liefde spruit— Aan my wat in my siel diep vir jou voel— Een van jou volk, verlore en alleen, Wat in die wêreld waar hy omdool, weet Hoe groot sy land, hoe klein sy kragte is. O maak my magtig om die tranevloed Deur snode onreg of versmoorde smart En bitter jammerly gewek, te stil Met taal wat aantoon waar die skuld betaal In toekomsjare groter wins sal win. Wys my die weg om tussen haat en nyd, Dwarsoor my die pronk van patriotsgevoel, Vooroordeel en onwaardig, onwaar spog, En louter liefde vir my eie land, Oorheen te stap en onverdwaal daardeur Die hoë heiligdomme te bereik Waar eie liefde tot in niks verkwyn. Verlig my, Moeder, deur jou liefdeglans Wat veld en bult en koppie en krans bestraal, Wat geil die saad laat opskiet tot die groen Wat in die eerste somer oor die land ’n Golwende see van teer smarag verwek, Wat met rooi prag die kafferboom belaai, En met ’n suiwer goud die aalwynblom. Verstrek my moed om agtertoe te sien En afgedane werk te vergelyk Met wat nog wag vir hande as liefdewerk— Die moed om sonder skroom en sonder skimp Waar skuld was, skuld te vind; te eer wat eer, Deur eerlik doen of late, waardig is— Dat ek die treurgekied’nis wat ek sing, Opreg, met al sy smart en al sy leed, Met al sy wonderglans van wondermoed, Uiteen kan sit. En laat jou liefde wek Gevoel van vaste hoop en vurige trou, Geloof in groeikrag wat die kiem besit Nog sluim’rend in ons harte en ons volk, En kennis van wat nog ontbreek om klaar En vol-kompleet te maak die werk wat wag. Gee bystand, Moeder, as die taak te hard En te ondankbaar skyn, en met jou lig Bestraal wat in my lied verligting eis. Hy, digter, wat in duister vir sy volk Besing ’t die helde-heer van Ilion, Die toornende Achilles en die dood Van Hektor, en die doolweg van Ulisses— Hy het vertrou sy volk sal groter wins Uit ongebore jare ryklik haal, Om met vereende kragte voort te gaan Op paaie deur die helde vroeër betree. En ek, wat t’rugdink aan dié worsteltyd, Gun, as ek dink, myself die hoop ons wen Deur broederlik-vergaarde nasievlyt Die reg om volk te wees, as volk te staan, In dae wat nog verder voor ons lê. Gedwarsboom deur die daagliks-drukkende las, Wat moeg maak en wat afmat, kan dit wees Dat verder peil vir ons onmoontlik is, En laer lot as skamel deel genoeg? So mag dit wees, miskien, dat Afrika, Soos eenmaal ou Italië, slaaf moet staan— ’n Smartekroeg, ’n stuurmanlose skip, Ontmeester van sy eie, ’n bordeel. So mag dit wees as ons hiernamaals kom Diep in die dodeland waar geeste woon Wat eenmaal vleis en been op aarde was, Dat één ons aantref—één wat bloed van ons Op aarde was en vir sy lewensland Nog liefde oorhou: „Wat gebeur daarbo? Hoe staat dit met my land?” En ons moet sê: „Só staat dit met ons land: Verdeel, verspil Die kragte wat, verenig, seë bring; Vermink die mannemoed, verbreek die mag Wat eens die wilde woestheid kon bedwing.” En hy wat hoor, sal, soos Sordello, roep: „O wee my land, wat tot ’n slaaf versink!” So mag dit wees as kind se kinders vra Vertelsels uit die jare lank verby En luisterend roep: „Hoekom het ons vandag Nie wat ons vroeër had nie?” Tyd vergeet Nie en vergewe nie. Wat Nou vereis, Moet Nou geskied; en wie op Later wag, Wag op ’n skim wat skaduloos versmelt. O, Moeder, ryk aan smarte, ryk aan moed, En ryk beloon deur wat Natuur verspil, Skenk elke seun vir wie jou weelde gee Om rykelik die lewe te geniet, Die krag om wat geniet word, te betaal Met loon wat deur betaling liefde wek. Skenk hom die krag wanneer verdeeldheid skei Wat vroeër een was, om sy steun te gee Om wat verdeel is, weer tot een te maak. Tas met jou hand sy onsiende oë aan, Dat hy, soos Saul van Tarsus, weer kan sien Die doel wat dieper as die skynsel lê. Jy, Moeder, jy besit die mag! Jy hou Hier in jou skoot ’n weelde wat oortref Die glorie eens aan Salomo se hof Getoon aan verre Skeba se vorstin— Wat groter is as al die skatte-prag Weleer gehaal deur fabel-genius Vanuit die diep smarag-gekleurde see En voor die meester neergelê wat hy, Gebonde deur sy eed, as slaaf moes dien. Wie het die reg, as hier die lente leer Hoe kort die winter-slaaptyd eintlik is— Wie het die reg, as hier die daeraad breek In pêrelgrys bevlek met rooi robyn, Om t’rug te dink aan winter en aan nag, Aan gisteraand se sterre en skemergroen? O glorie-songloed, wat jou goud verspil Die ooste oor, en van die bergrand maak ’n Kroon wat skitter met besielde prag, Wie durf die donker aanroep en verbeel Dat duister en dood oorwinning sal behaal? Die dag breek aan. In doringbosstruik en riet, En slanke wilger wat oor water treur, Ontwaak die koor van vinke in môrevreug. Die blom voel op die veld sy lewenssap En werp sy geur uit om die dag te groet. Hier is ’n tuin van weelde, wierook-vol— Wilde skildpadbossies in bloei, en geel slangwortel. En rooi rabas, en goudgeel stekeltee, En rankende bitterappels in die sand, En droedaskruid wat op die droogte teer, Met sieketroos en wilde kamomille, Graweelkruid, roosmaryn, en ramenas, Bospeper, velskoenblaar, en in die vlei Die maerman sonder blomme, en boesmangras. Nou punt op punt en streek op streek verloor Die veld sy grys; en waar die skadu was, Daar skyn die son, en deur sy glans gelok Kom koggelman en geitjie uit hul skeur Om op die goud-bestraalde klip te speel; En elke bos word lewendig met die lied Van duisend sangertjies wat tjilp en fluit ’n Welkom vir die dag wat hier begin. ’n Somer-daeraad! Waar die berge skerp Die lang gelykte van die ooste breek Met bult en kop en wind-gekerfde tand, Daar straal ’n gloed van grys en perlemoen, Met hiasintpunte en vlekke van vermiljoen, Wat lewe en bewe en skitter en skyn van kleur, En breek tot laaiende vlamme van rooi goud, Waarteen die donker purper van die rand In somber glorie-prag as skadu staan. En in die voorgrond, pêrelgrys en groen, Lê leegte en laagland, dou-benat en dof, Gesluier deur bewende môremis wat rys, Uit slaap gewek en vogtige drome-rus, Half sku die hemel in, om daar te kry Hulp van die wolke wat die klowe dek, En nuwe vog wat, vrugbaar vir die reën, Die laagland en die leegte later voed Met nuwe lewe vir ’n nuwe tyd. O swanger grond en moeder-liewe turf, Wat in jou skoot die tere kiem bewaar Met warme liefde, tot die wonderwerk Verrig is en die groen spriet son-toe worstel— O Moeder, oud en wys deur wat die tyd Vrygéwend gee in rykste owerskot Deur ondervinding eeue deur geleer En eeue deur herhaal, gee lig, en lag ’n Welkomsgroet wat hoop en sterkte bring, En tot geduld en nuwe werkkrag spoor! I. Die môreson bestraal die plaas; In goue glans lê veld en tuin; Die leë kraaltjie op die kruin Glim silwer in die môrewaas. En op die stoep, en om die stoep, Daar draai ’n mensehoop omheen; En een staan op ’n stoel alleen, En algar hoor hom as hy roep: „Kom, kêrels, kom! ’n Kandelaar Van eerste-klas ou silwerwerk— ’n Ouderwetse sieraad, sterk En sierlik, van die beste waar! Hoeveel nou vir die sieraad? Kom, Gee my ’n bod! Die hoogste win. Ag dalers? Man, jy dink te min: Dis silwer dit—nie waboomgom!” Met mooipraat en met skerts vergaan Die treurig-lang vandiesiedag; En eind’lik daal die skemernag, En vredevol bestraal die maan Die half verkoopte plaas en dal, Die treurige uitverkoopte huis— En deur die ope vensters druis Die wind, wat sag oor alles val. Die wa staan klaar-gepak, gelaai; En twee span osse wag hul taak— En in die leë kamers waak ’n Huisgesin tot hanekraai, Om met die eerste môregrou Die vaderplaas vaarwel te wens, En voort te struikel oor die grens Tot waar die verte vryheid hou. II. Ons vra geen klaaglied, Geen roubetoon nie; Geen meely-woord van afskeid gee vir ons Om ons te hoon nie! Ons het ons lot met albei hande beet, En gaan die wêreld in. Ondank en onreg—laat ons dit vergeet: Ons gaan ’n nuwe land win— Nie deur onreg nie, nie deur geweld— ’n Nuwe land, waar ons die son kan vat As in die vroeë môre op die veld Sy lig in spranke spat. „Goeiendag, en God sy met jou!” Dit is al Wat ons verwag. So gaan ons rustig in die donker dal, Tot in die nag— ’n Nag waarin gesternte helder fonkel, Elkeen omraam met fynste groen ferweel; Waarin die melkstraat kronkel En met planete speel; ’n Nag wat lei tot vlammende daeraad Om ons steeds voor te lig. Kom, vrind’lik handgegee—die laaste daad! En noord-toe ons gesig! III. Die swart pondokke staan in kring; En om die vuur sit man en vrou Om ernstig same raad te hou Oor watter lot die môre bring. Weemoedig praat daar een en knik, En gee sy stem vir gaan of bly; Wat eenmaal slaaf was, is nou vry En kan na wens sy wandel skik. „Die Oubaas trek oormôre voort— Die hele huis met Oubaas mee— Die hele huis en al die vee, En alles wat aan Oubaas hoort. En ek wat slaaf van jongs-af was, Onthou oorlede Oubaas sê— Oorlede Oubaas, wat dáár lê, Dáár onder die begrafnis-gras: ‚Pas goed op kleinbaas Jan, en hou Jou eerlik, Malie, as jy kan; Jou tate was ’n goeie man: Hy was vir my en myne trou’. En ekke hier, wat kleinbaas Jan Geabba het en perdgery— Sal ek as vuilgoed agterbly, Om hier te lewe soos ek kan? Oorlede Oubaas het gegee Sy woord aan hier ou Malie: ‚Hou Jou soos jou pa-goed, eerlik, trou, En pas op kleinbaas.’—Ek trek mee! En hier’s Regina, wat kan staan Getuie van die waarheid! Sê Vir ons wat wil die Oubaas hê: Ons swartgoed—moet ons bly of gaan?” En ou Regina antwoord: „Nee, Wat Malie sê, is eerlik waar. Ek werk vir Ounooi twintig jaar— Ek bly nie agter: ek trek mee.” . . . . . . . . . . . Die pòndok-vuur is uitgebrand; En oud en jong lê vas aan slaap As teen die maan die honde gaap En duisendpote roer die sand. O Liefdetrou, wat stand nòg kleur Tot enge kleinheid wil beperk, Maar wat, deur weldaadsmag gesterk, In offerande plig bespeur, Nie minste teken van jou mag Is hierdie swartvolk wat jou eer, En, slawe vroeër, nou vry, begeer ’n Deel van wat die Trekkers wag. IV. Die donker in! O het jy vrees om in die bange nag Die toekoms tegemoet te gaan? te wag Die lang smartvolle ure deur, tot lig, Die môreskyn, sy troos op jou gesig Laat val, Voortrekker? Sê my, is jy bang Om in die donker in te gaan? Verlang Jy om die lig wat sloer, terug te win? Die donker in! Die donker in! En vorentoe, wat lê daar? Smart en sorg, En kil berou en kommer! Wie’s jou borg Dat uit die blinde worstelstryd sal skiet Iets werd die helfte van verspilde verdriet, Van trane, sugte, weemoed, hoop’loosheid, Verpand vir niks in al die sware stryd En met die laaste oorwinning nog te win? Die donker in! Die donker in! Die langste nag moet eind’lik daeraad gee; Die swaarste onweer eind’lik rus en vree. Wie aanhou vol vertroue, hy moet win, Al gaan hy ook die diepste donker in. Die sterre lewe nog; die son sal skyn; Die maan se glans is nog nie dood verkwyn. Die lendene omgord, wie moed bemin! Die donker in! V. O vaderland, verlate vaderland! O akkerboom en ranke wit pop’lier Wat my ou plaas versier, Daar deur die voorgeslag geplant, Nou lommerryk oor my vaderhuis— Koel skadu-takke oor die sluis, Waar ná die oes die meulstroom bruis— Vaarwel o akkerboom en wit pop’lier! Vaarwel, verlate vaderland! O blomtuin vol met tiemie en blou violet! O vrugboom-oord en stinkhoutpaal-priëel, Waarom die bye speel En heuning haal en brom uit blote pret, Waar druiwerank geklouter pryk, En boontoe teen die gewel reik, En tussen klimop-rose kyk— Vaarwel, o vrugboom-oord en ou priëel! Vaarwel, o tiemie en blou violet! O ouershuis met kafhok en met kraal! O platklip-stoep en gras-begroeide brug, Waar saans die paddas sug As in die skemerlig vuurvliegies dwaal, En die aandblomme oopgaan, en die nag Sy sluier werp oor hierdie plaas se prag, En oor die wêreld bo die sterre wag— Vaarwel, o platklip-stoep en biesiebrug! Vaarwel, o huis en kraal! Ons gaan die wêreld in Om ’n nuwe oord te win— Om ’n nuwe land te kry, Waar ons kan lewe vry. Vaarwel, vaarwel, al is geen weersien meer! Vaarwel, en nog ’n keer, Vaarwel! VI. Die blou rook borrel uit die pyp, Die kostelike Kango smelt— Rookofferande vir die veld Wat wit lê onder môreryp. En oom en neef drink om die vuur Die môre-kommetjie koffie uit. Vóór nog die eerste bergswaal fluit, En vóór die son sy strale stuur. Die vierde skof lê agter ver— Ver agter lê die ouersplaas Versluier in ’n newelwaas En van die vryheid afgesper. Gedagte brug die ruimte oor En kruip eergister-toe terug, Toe in die môreskemer-lug Die daggroet van die vinkekoor Nog borrelend verkondig het Dat daar ’n huisplek was en plaas Nog half gehul in newelwaas En nog nie van sy troon ontset. Die ou, ou woonplaas met sy skuur, In huislike eenvoud, sedig, stil, Waaroor die leweriksdeuntjie tril, Waarop die glorie-veldson gluur; Met hier en daar ’n os wat wei, ’n Perd wat in die rondte kyk, Met weilandveld in weelde ryk, En klompies skape in die vlei. En stil, bedaard was alles daar; En rustig, vreedsaam elke nag, En sonder voorval was die dag, Om al die vrede op te spaar. En hier, wat bied die toekoms aan? Wat môre of oormôre? wat Die dag daarna? die dae sat Van droefnis tot die tyd vergaan? Wat lê daar vóór, waar teen die blou Die bulte hulle eind’loos strek? Wat verder as die laerplek Waar oom en neef vergadering hou? Wie kan dit sê? Wie weet hoe wyd Die Noodlot met sy vlerke klap, As teken van sy koningskap, Vir elke ding en daad bereid? VII. Van die lotosland waar die lelies groei En die koningsblom op die boomstam bloei; Waar jare deur die somer woon En elke dag met glorie kroon; Waar sag die koel suidoostewind Die geil-groen veld begroet as vrind; En sagter teen die wit strand slaan Die branders van die oseaan— Daarvandaan, daarvandaan Kom ek wat Malie heet! Vry was ek waar die lotos groei— Vry waar die koningsblomme bloei; Waar elke middag sag die reën Sy gloed ontel’bre trane ween Oor atap-hut en silwerstrand, Oor fyn-bewerkte sawaland; Waar oor die statige vulkaan Die rookwolk in die môre staan— Daarvandaan, daarvandaan Kom ek wat Malie heet! VIII. Dit is begin Septembermaand. Nog oor die bulte ruis die wind Wat met sy stof die land verblind Tot in die sagte skemeraand. En lang-gestrek lê kaal en hard Die afgebrande veld, soos lyk Waardeur die nuwe grassies pryk In geil-groen glorie teen die swart. En rondom word die voorjaar wees As winterse geroggel dreun; Die laaste windbui slaak sy kreun En gee in woede dan die gees. En warm en weeld’rig wek die son, Wat teen die veld sy kleure sprei, Weer lewe uit die dorre klei, Met bo ’n suiwer blou blafon. Die gompou stap in sedigheid, Die flap trek aan sy somerdrag En fladder rond in fiere prag, Vir wat die somer bring bereid. IX. Die Toekoms werp sy skadu op die Hede Soos wolke van die hemel op die grond; Die vooruit-skitter van die skemer-vrede Maak sag die awendstond. Kan ons dit sien—die son wat diep hieronder Die anderkant verlig? Hierna sal ons sy heerlikheid bewonder Vol in ons aangesig. Profeet, wat fier die toekoms wil spioen En wil voorspel wat kan of sal gebeur, Tuur in die duister van die skemergroen, Die nag so bont-gekleur: Sê wat sal worde in die ver woestyn, Waar kommer lê, en sorg, en louter smart! Voorspel!—Soos wind-speel in die lug verdwyn Die vrede uit ons hart. Dood en berou en smarte lê hier voor, En magtelose moed wat net kan ly Om mart’laarskroon te kry. Bloed op die pad, en bloed-bevlek die spoor Wat lê die vlakte oor, Die bosse en die berge op, en deur Die onbewoonde, woeste, nuwe land, Waar nog geen mensehand Vir huis of herberg, klip op klipsteen bou; Waar net die gousblom-geur Jaar uit, jaar in, sy eerste rang behou. Maak dit ons bang, voorspelde rou en bloed En worst’ling wat die wins hierna vergoed? Ons wag die dood. Nou ja, ons wag hom lang. Verwelkom hom met vreugde en gesang! X. Ek wag hom in my kamer waar ek woon Met smart, wat siekte seerder maak, as maat; Ek wag hom sonder haat, En sonder afguns, want ek weet my loon Sal hy betaal tot op die laaste toe; En hoe Sal loon my toekom—doodsloon wat ek win Deur harde lewenswerk, dag uit, dag in, En deur die bange nagte—as ek nie Vooruit akkoord gemaak het met sy mag Vir dit of dat? Is gans my siel van lig en lewe sat En smagtend na sy rus, Wat droomloos, ongestoor, my siel sal kus— Soos ’n groot, stil, swart seekoegat wat sag Die droë, dooie blare van die boom Wat oor die water droom, Op sy deur-wind-gerimpelde vlakte sus, Oneindig op en neer, Oneindig heen en weer, Totdat die droë, dooie blare sink, Verrot, vergaan, vermink, Weg in die water, wat hul krag sal los Om krag opnuut te skenk aan struik en bos Wat deur die water nuwe lewe kry? Ook so met my. Die dood sal my beloning gun. Sy krag Sal myne insluk om daarvan te gee Hernude krag en onbereikb’re vree, Waarteen die donker van die swartste nag, Die sterkste vyand, en die stoutste vrees, Nie meer kan seëvier nie; en my gees Sal amen sê as eind’lik ek moet hoor Die oproep: „Dit is tyd! Kom, eer jou siel versmoor!” Ek wag hom op die veld waar lente pryk In volle rykdom van verdubbelde groen; Waar koel die môre-wind die vlaktes soen, Voordat die blou bereik Sy dagtriomf van teerste malagiet, Waardeur die strale skiet Tot op die suiwer prag van blomme en gras. Dit was vir my—dit was ’n Koningsland belaai met koningsprag. Die blye sonskyn en die louter lig Wat vlam op my gesig; Die liewe, wilde, opgesnuifde krag Van geure-wierook oor die hele vlei; Die ruik van heuning orals uitgesprei; Die argloos-weeld’rig lewe-worst’ling hier Waar alles hoogty vier; Die bor’lend-propvol kleurgevlekte glans Teen elke bult en krans, Was myne, myne! Wat my siel kon hou, Was vir my! En ek wou Dit alles herberg gee hier in my hart, In kamers toe nog net bewoon deur smart. Ek wou dit burgerreg verleen— Òf alles òf maar een Daarvan, sover ek kon; en dan tevrede Was ek met gister en met hede— Tevrede om te wag totdat hy sê: „Jy het genoeg geniet. Wat hierso lê, Is maar die skadu van wat ginds verrys. Ek sal jou wondere wys Waarby jou hede niks is. Kom met my En proe die rykdom wat jou siel hiernamaals kry.” Ek wag hom waar nòg vrind nòg vyand vra My siel om liefde of liefdelose haat; Waar, wat ek ook moet dra— Òf haat òf liefde—, net maar woorde is Waarmee my hart nie twis Of oorlog maak nie, as van goed en kwaad Ek onbewus en onverskillig neem Wat ek as mens geregtig is te erf Van lewenslus voordat my siel versterf— Voordat, van vreug vervreem, Wat siel is in my sugtend, eensaam staan, En huiwerig vir ’n onheil onbekend Ver in ’n sterlose, onbegrensde nag, Waar kille koue slaan Teen my van elke kant waar ek my wend Om steun te vinde vir verstikte krag. Groet God, en gee die lewe wat verleng Word tot daar nie meer lewe is nie, prys Vir iets wat groter skyn—die gees wat meng Met elke gees, onskuldig, of bedek Met vuilnis wat die fierste roem bevlek, Tot liefde volle vergifnis eis. So wag ek hom totdat hy eenmaal wink En vrindelik, of met vyandskap, my hand In syne gryp, en, as my son versink, My wegruk na die veraf dodeland, En langs die pad my aflei waar voorheen Kind, koningskind, en koning, op sy tyd Gewandel het, en leen My sterkte as ek stap; en ek, gewy Aan hom, sal seën vinde as ek staan Omring deur algar wat voorheen gegaan, Voorheen geworstel het, en aan hom gee Alles wat hier op aard my siel ontroof van vree. Ek wag hom waar die vreedsame gesin Sy dagelikse gang geduldig gaan; Waar huiselike vlyt en deugde win ’n Vrede ruim genoeg vir een Wat wyer roem versmaad En bo oorwinning kies ’n vredeseën. En waar die liefde wat nòg woord nòg daad Verag om louter liefde te betoon Aan wat hy liefhet, woon. Hier voor die ope huisdeur, waar die wind Die vrolike weergalm bring Van veraf veldkanaries, bly-gesind, Wat met die klaaglied van die kwê-voël ming En met die dowwe gons wat brombye maak, Hier besig met hul taak Van blom tot blom, waar die seringboom strooi ’n Bont tapyt die grond oor, en die hooi Sy heuninggeur die wêreld vrylik skink— Hier waar die sonskyn blink Op wasige druiwe wat die ou priëel Se rankende wynstokstamme jaarliks teel— Hier wag ek hom, vergrys, miskien, en lam, My lewensvonk verdoof, om nooit tot vlam Weer op te vlieg nie; of nog sterk en fris, Met liggaam en gees wat niks nie mis, Met planne vir die toekoms, fondamente Waarop paleise nog gebou moet word, Met liefde en genot nog uit op rente, En meer daarby, ryk as ’n man kan wees, Strydlustig, met die lendene omgord. Weet ek hy kom, of weet ek nie—dis een. Vir kennis of geen kennis, sal ek vrees? Vir iets wat welkom is, en wat as seën My voorkop kus as in die skemerlig Die Dood my eind’lik groet, gesig teen my gesig? XI. En sawends om die uitspan-vuur Ná al die dagwerk afgedaan En die seiltente opgeslaan, Sit oom en neef in babbeluur. Bo skyn die blink suidsterreskaar; En rondomheen is swart en sag Ons liewe Afrikanernag, Wat met die dag in pronk kan paar. Die vuurtjies flikker rook-bekroon, En vonkies fladder oor die rook; En in die lewende skadu’s spook Die honde wat die naglug hoon. En eensaam in sy wa apart Daar sit ’n man en droom en dink, Totdat gedagte in droom versink, En tot in pure vreugde-smart. Want in die flikker van die vuur Bespeur hy prentjies wat hom steun— Pilare waar hy teen kan leun—, Al dreig die Noodlot nog so suur. Profete-hande in sy droom Wys waar die toekoms weemoed paar Aan groot genot onrekenbaar, Wat Tyd, nog Tyd se terge, toom. Gun, droewige Snyers van die Draad Wat stel die voorgeskrewe uur— Gun hom sy drome by die vuur Waar ander droom en dink versmaad! XII. Hy wat alléén ’n deurtog soek Waar nog geen mens se voetstap was, Voortsukkelend met sy eie las, Beroof van hulp, deur hoop gevloek; Wat skimp nòg swaar verdrukking my En werk nòg harte-smarte spaar Om in sy skure jaar ná jaar Die stadig-rypende oes te kry; Wat, waar die sterre oor hom skyn Snags in die stille duister-groen, Volhardingsvol sy arbeid doen As hoop op seë kleiner kwyn, En, met die sterre van die nag Getuie van sy lydenswee, Sy siel en wat hy liefhet, gee Vir alles wat hy heilig ag— Net soos in middeleeuse tyd Die kloostermonnik wank’lend staan, Nog onbeslis om voort te gaan Met smartvol, angstige sielestryd: Daar lok die wêreld met sy prag Wat hom wat seëvier, bekrans Met roem, met rykdom, en met glans En op die kloeke vegter wag, En daar hang Hy wat boontoe wys En bowe aardse rykdom troon, Die Heiland met die doringkroon, Wat driemaal heilig eerbied eis— Hy sal vergelding ryklik smaak In ruime mate in sy hart, Want lang-verduurde sielesmart Is wat die sielskrag sterker maak. XIII. Worstel en wen as jy kan; Of stoei en verloor, as jy moet, soos ’n man— Soos ’n mens wat kan ly en verdra As met eeue-ou terge die droefnis pla— Soos ’n mens wat kan wen en geniet Wat die guns van die Lot in genade bied, Oorvloeiend vandag, in brokkies oormôre, Te min vir jaloersheid, te veel vir sôre. Worstel en wen as jy kan, Of stoei en verloor soos ’n man! Al trek oor die blou lug tesaam Wolke wat sterlig en sonlig beskaam— Skadu’s wat skadu’s baar, Donker, bedwelmend, swaar— Skadu’s wat statig kwyn En voor sterre en sonlig verdwyn— Skadu’s wat kom en gaan, Soos maand ná maand die maan— Al trek oor die blou lug tesaam Wolke wat lig beskaam, Weet as die skadu’s kom En die ligvolle wêreld lyk skeef en krom— Weet dat die skadu’s vergaan, Soos maand ná maand die maan; En niks bly oor vir ’n man As te dra en geniet wat hy kan— En die nag is swart ferweel, En die sterre soos goud so geel. XIV. Nie vir die loon wat mense ag, En wat die veld en berg versmaad, Tevrede met hul groen gewaad, Wat loon genoeg is vir die dag; Nie vir die woord wat sê: „Dis reg Wat jy gedoen het in jou krag”, Maar, soos die wilde blomme, wag Sonder besef van goed of sleg; Nie vir toejuiging wat bely Die waarheid van wat ewig waar Sal wees, tot eens die laaste snaar Breek voor die lied sy einde kry: Net vir die lus en die genot Deur krag gegee om krag te win, Om van die stof wat is, te spin ’n Sieraad vir jouself en God. Vir Hom hierna om, as Hy wil, Te prys of laak: net doen vir jou, En dan die hande saamgevou, Ootmoedig as ’n kind en stil. Neem wat die lewe vir jou gee En vra nie wat hiernamaals kom; Wat Hy beskik, laat dit aan Hom; En vou jou hande saam in vree. Gedenk die dae van genot Van kindsgebeente af verloop; En kom daar donker tye, hoop Jy heers uiteind’lik oor jou lot. Sag bewe oor die bos die wind, En sagter roer die wilgerblaar Wat deur die lente word gespaar, En dan sy sagte einde vind. XV. Teen die blou van die jakarandas is die blou van die lug maar bleek; Teen die rooi van kafferboom-blomme is bloed maar skyn van kleur; En die pyn van na-herinnering in ’n hart wat kraaken breek, Is seerder, harder, skerper as die smart wat senu’sskeur. XVI. Die druppel reën wat neerval, versmelt in droogte weg; Die traan wat droefnis van ons eis, verwasem in die lug; Maar somerreën en droefnis-traan kry op hùl tyd hul reg, En uitgestorte seën en smart keer tot sy gewer t’rug. XVII. Dis winter, en die boom verblaar; In bruin hou al die bulte rou; Die môremis lê vou op vou Oor pan en plat land opgegaar; En rustig waai die môrewind, Wat skaars die ruigte-halme roer En oor die kaal veldwêreld voer Sy groetnis aan sy berge-vrind. Die lewe wat die lente kroon, Lê slaperig in sy rougewaad, En in die harde sooi die saad Wat later hoog in groen sal troon; En wat nog, ná die stryd verduur, Ná smart-geworstel, roggelkreun, As pragpilaar die bou sal steun— Dit sluimer nog en wag sy uur. Gun ook ’n volk sy wintertyd Om rus te neem en krag te win, Voordat die somerson begin, Met groen en sap, sy somertyd. XVIII. Ek stem nie saam met hom wat sê Op klaerige, half weemoedige toon, As wil hy wat hy sê, verskoon: „Ons volk mis wat ons volk moet hê; „Ons het te min; ons hou te min. Om reg te vorder wettige eis, Wie is daar wat die weg kan wys Waar ons kan haal wat ons moet win? „Ons het geen reg op selfbestaan Waar volle vryheid nog ontbreek, Waar nòg talent nòg ywer steek In burgers wat al slent’rend gaan. „Wys my, waar vryheid pronk met vlyt, Waar vlyt vanself sy wins behaal! Ons oes—as oes daar is—is skraal; En hy wat mors, is kragte kwyt.” Ek stem nie saam—want ek besef Die land gesaai is weelde-grond, Wat ná die koue oggendstond Verryk word as die son hom tref. En ek weet ook benutte krag Word nêrens vrugteloos verspil: Nòg Toeval toor ons lot, nòg gril Van Iets wat in die duister lag. Wat om my omgaan, sê vir my Dat Wet ons groot heelal bestier, Meedoënloos vir mens en dier, Wat op sy tyd vergelding kry. XIX. Wat vra ons vir ons kinders en onsselwe? Wat eis ons in die toekoms vir ons land? ’n Ongestoorde lewe, stil en rustig, In vrede, môre en aand, die jare deur; Om stil wat ons gegee word, aan te neem, En stil wat ons geweier word, te laat staan; Met innerlike ingebore vryheid Die wêreld rondom as ons vrind te hou; Nie vyand van ons buurman ooit te wees nie, Maar vrind sover ons moontlik vrind kan wees. Dìt is ons eis!—nie meer en ook nie minder— En hoog gegryp!—want hy wat hoog wil reik, Kan laer iets met albei hande vat. XX. Elke nasie het sy martelare, Elke trots ’n traan. Voor jy goud kan kry uit klipsteen-are, Moet jy eers die steen tot gruis verslaan, Bange worst’ling in die droewe nagte Baar die sterkste krag, Wat kan stryd voer teen die wildste magte Misgebore uit die middernag. Gun die lang-verduurde skimp en skande, Gun die smart en wee: Land en volk neem aan die offerande, En die Toekoms bring waardering mee. XXI. Agteros, beur teen die bulte op, Die droë sand deur en die holtes af! Draf oor die krom klein paadjies, draf, Vlaktes oor in jou gou galop! Agteros, beur dat die trektou kraak, Dat buikplank kreun en wa-rem sing, En elke boutjie en skroefie bring ’n Deel aan die koorgesang as taak— Drifte deur en vlaktes oor, Berge, bulte op en af, Waar die lang tamboekiegras versmoor Hoë land, lae land—agteros, draf! Voort op jou reis na die noorde—voort Na ’n betere tuiste, ’n mooiere oord! Draf deur die mollige, sagte sand, Die stowwerige dons van ’n nuwe land! Agteros, beur as die wiele raak Vas in die modder—’n martelwerk! Beur en trek dat die rieme kraak— Rieme en wiele is baie sterk; Vas en stewig en goed beproef Spyker en bout en gedraaide skroef; Beste hart van die beste hout, Sonder kraak en sonder fout, Sterk genoeg om deur te staan Knikspoor-skok en bulte-stamp, Somerbars en winterkramp, Wind se terge, hael se slaan— Beur maar, agteros, beur maar op, Die opdraand boontoe, die afdraand af! Draf waar daar glad nie ’n pad is nie, draf Die wêreld oor in jou gou galop, Noord-toe, oos-toe, na die blou Wat skitter en skyn nog myle ver, Waar wilde bosse die weg versper, En wilde gedierte die poorte hou! Draf deur die stowwerige, sagte sand Na ’n nuwe land, ’n vrye land! XXII. Dis gevoed deur ’n gloed van sonneskyn, En verwarm deur die strale van goud; Dit was nimmer jonk, maar al oud en oud In sy dag van geboortepyn. Dit was sterk vir die werk, was daar werk voor die hand; Dit was stadig, bestendig en vas; Dit was dapper genoeg om die swaarste las Te dra met geduld en verstand. As die droefnis te straf was, die donker te swart, Was dit hoopvol, vertrouend en taai. Met die os ingespan en die voorkis gelaai, Was daar moed in die Voortrekker-hart. Die veld is oneindig, die vlakte só wyd, En die Toekoms lê duister daarvoor; Op die veld en die vlakte, daar gaan sy spoor Getrap in die dae van stryd. En die worstel en woel het hom taaier gemaak, Om te ly, om te beur en te dra, Om nimmer te huil nie, om nimmer te kla, Om hoopvol te werk en te waak. Maar die yster het diep in die hart ingeslaan En sy merke daar agtergelaat— En die diepste merk is ’n merk van haat Wat die Liefde alleen verstaan. XXIII. In kring staan al die waens gelaer— ’n Kraalmuur teen die vuur se lig, Met elke tussen-opening dig Met doringboomtakke aan mekaar. En Ouma, wit gerimpel, gee ’n Knikkie teen die duister: „Kyk, Die maanlig op die wolke lyk Amper soos maanlig op die see.” Die kleinspan het vir Oupa beet En soebat: „Oupa, toe, vertel!” Maar Ouma: „Kinders, moet nie kwel Vir Oupa, want hy wil vergeet.” En hy, die langbaard halfpad wit, Sê: „Nee, vrou, ek sal nooit vergeet! Kom, kinders, julle wat wil weet Iets van die see, hier om my sit.” En klein en groot skuif nader voor Te luister na wat Oupa sê; En soos die osse en veetjies lê, Lê half die laer om aan te hoor, As af en toe die rooibos-hout Vooruitgestoot word dieper in, Om groter vuur en vlam te win, En boontoe skiet sy vonke goud. XXIV. In die outyd vertel hul ’n storie Van Glaukus, die visserman, Wat eenmaal ’n vis gevang het In sy net tussen kurke gespan. Die vis was so groot soos ’n walvis, En die net het geskeur met die vang; Maar Glaukus het dapper geworstel Vir ure en ure lang En eind’lik die vis op die wit strand Gebring waar die bossies staan, Waar die glans van die skemer-sterre Meng met die skyn van die maan. En die vis, wat half dood en half flou was, Het vinnig ’n bossie gekou; En die bossie se krag het hom só versterk Dat niemand hom meer kon hou. ’n Klap met sy stert en ’n sy-spring, En weg was die vis in die see, En Glaukus staan vrywe sy oë, Jammerlik ontevree! Hy dink by homselwe: „Die bossie Moet wrintig die sterkste wees, Om somar ’n halfdooie haaivis Van bloedverlies te genees. Wat goed is vir visse, kan mense Miskien ook wel deeglik baat; Probeer maar ’n blaar van die bossie, En kyk hoe dit daarmee gaat.” Hy vat van die bossie se blare, En kou dit langsaam fyn; En toe hy dit kou, toe voel hy Sy moegheid en matheid verdwyn. Hy voel die trek van die branders, Die vleiende streel van die see; En die blou-swart water lok hom, En die visse roep: „Kom mee! Kom saam in die waterwêreld, Waar kraalgeraamtes staan, Verlig deur die glans van die ondergloed En die dowwe skyn van die maan, Waar die wrakke van ou skepe lê Met pêrelskulpe oorgroei, En die slingerende seegras bande maak Wat die dooie vissers boei, Waar die seevrou waak in groen gewaad, En die seeperd galoppeer, Waar die krap en kabeljou vergaar Om op ’n lyk te teer. Kom ondertoe! Kom ondertoe, Waar alles jou welkom heet, Jy wat vanaand van die wonderbos Jou eerste blaartjie eet.” En Glaukus voel sy lede word Gerek tot vinne, en voel Sy vel word skobberig as dié van ’n vis; En sy bloed word naar en koel. En hy spring met ’n wilde haaivis-spring Diep, onder die branders in, En swem na die silwer-ondergloed Om die visseryk te win. XXV. ’n ander oom sê plegtig: „Nee!” En klop sy pyp uit teen die wiel; „Dis maar ’n fabel sonder siel: Ek kan jul iets veel beter gee.” En toe sy tabak plesierig brand En blou-grys kringe boontoe stoot, Toe hurk tesame klein en groot Om toe te luister op die sand— Want hy is uit die Boland; hy Het eenmaal daar ’n held aanskou In kinderjare en onthou Die storie wat ’n naam moet kry. XXVI. WOLRAAD WOLTEMADE. Nou ja, jul wil ’n storie hê! Wees stil dan, kinders—tjoepstil, hoor! Ek sal vir julle ’n storie sê— ’n Ware storie van ons land. Julle is al groot en het verstand En sal Oom nie met gekskeer stoor. Want luister! Wat ek nou vertel, Is iets wat ons geslag moet weet— Iets waarop nooit ’n mens kan skel, Wat julle kinders moet onthou— Veral in so’n tyd soos nou As alles somar word vergeet. Sy naam was Woltemade—ja, Onthou die man se naam maar goed! As iemand later vir jou vra: „Hoe heet dié kêrel weer, ou boet?” Sê: „Wolraad Woltemade, man, Het so sy lewe uitgespan.” Ek het op daardie strand gestaan Waarteen die see so gulsig stry; En bowe het die dowwe maan Sy half verstikte glans versprei Oor geel en goud en perlemoen— Daar het ’n held sy plig gedoen. Ons het so baie helde nie Dat ons daar een van op kan gee— Veral ’n man so groot as dié, Wat deur sy lewe daardie see Gekoop het en homself as pand Gegee het vir ons váderstrand. As oor jou kop die koeëls gons En om jou heen die slagveld kraak, En kruit en stof en rook ’n dons Oor jou en al jou maters maak, Dan kan jy lig die bobaas speel En jou ’n egte held verbeel. Wat dink jy aan die Toekoms dan? Wat steur jy jou aan Klaas of Piet? Jan Rap se maat staan selfs sy man As Kaffers blaas en Finghoes skiet. Met Kaffers, Finghoes, Makketees— Dis maklik om ’n held te wees. Maar as dit in jou rustyd kom, As oor die see ’n stormwind waai, As teen die strand die branders brom En selfs die vaste rotse swaai, ’n Pikswart nag die wêreld oor— Dan is die saak wat anders, hoor! Dan moet jy waarlik dapper wees, Tot in jou murg, tot in jou siel, Om sonder sidder, sonder vrees, Jou eie skouers teen die wiel Wat in die modder sit, te beur En sonder hulp te trek daardeur. Dan gaat dit amper net so hard, So opdraand as ’n mens dit kry Wat in die wêreld staan apart En moedersiel alleen opsy Die skorriemorrie teen hom het— Dan is om held te wees geen pret. Maar tog, ek stel die mens daarbo— Ja bo Jan Rap se maat of Piet Wat net aan heldedade glo As Kaffers blaas en Finghoes skiet; Hy is ’n egte held wat weet Gevare wat Jan Rap vergeet. Dis lankal gelede, al lank, en die jaar en die dag—nou ja Dis tog nie so veel van belang, die datum, die dag en die jaar— Maar goed, dit was voor jou geboorte, Jan Spens; en as jy my nou vra Hoe lank vóór, dan sê ek ek weet nie—jy moet my maar glo, want dis waar. Jan Kompanjie was toe ons bobaas; die Engelsman was nog nie hier; En Soutrivier—ag dis so lankal—was regtig ’n waterrivier. En bo in ou Papendorpstrate het deftige ooms geflankeer En sedig en statig gesanik oor handel, die huis, en die weer. Hoe bont was dit in die ou dae! Jou broek was van blougroen ferweel, Jou hoed was so groot soos ’n emmer; jou baadjie soos kerrie so geel; Die aias was algar uit Indië; die tee was ’n egte Sjinees; En Malie se volkies was algar, soos Malie, nog slafies gewees; En oor die ou driemaste-skepe het nog die ou driekleur gewaai. Net een is nou nog soos hy toe was—dit is die ou blouwaterbaai. Genoeg dat jul weet dit was anders.—Nou goed. Op ’n aand in die jaar Toe het dit geblits en gedonder—’n mens word daar amper van naar. En daar in die baai het die branders, so hoog soos ’n mied ná die oes, Die hele boel skepe en skuitjies getakel en byna verwoes. En vlak in die see was ’n seilskip—Jong Thomas, ek glo, was sy naam— Gestrand op ’n rots onder water, deur kranse van water omraam. Toe was daar ’n nare bohasie; die mense die maak ’n lawaai— En reg ook: die ou Jong Thomas was propvol met mense gelaai. En groot was die skeur in sy voorkant—so groot dat hy netnou moes sink; En kom daar geen hulp vir die mense, dan moet man en muis maar verdrink. Die Jong Thomas was ’n skip Solied van bou, met elke rib Gespyker vas en dig geteer Om see se terge te trotseer, Wat sonder skroom van oos na wes, Van noord tot suid deur elke bres Van brander of van seegolf spring En al sy mense veilig bring Net na die plek waar hul moet wees— ’n Skip wat sonder sku of vrees Al baie male deur die see Geseil het met sy mense mee. ’n Skip is soos ’n mens: sy lewe Is hom vir ewig nie gegewe, En eenmaal kom ’n dag of nag Wanneer die dood sy aandeel wag. Ons is nie op die wêreld hier Net soos ’n muggie of ’n mier, Waarop geen mens ooit agting stel, Waaroor geen siel hom ooit sal kwel. Die mier of muggie is vir ons Net maar ’n goggatjie wat gons— ’n Korreltjie wat lewendig Rondspartel in die skemerlig En oorkruip oor die steilste rand— Die afgrond van ’n greintjie sand. En vir die see is elke skip ’n Kleinigheid; en elke klip— Die kleinste ook—kan in die see Vir elke skip ’n doodsteek gee. Hoor hoe die donder kraak En die weerklank dreun oor die see! Hoor, daar’s ’n stem tussen hael en reën! Hoor hoe die mense skree! Help! Daar is vyftig meer— Help! En ’n kind daarby! Is dit ’n vrou se stem wat klink, Of net die gekreun van die wind wat drink Water en hael as ’n blitsstraal blink As dit wolke en water sny? Hoor jy nie, man, hoe die mense kerm En hoe die arm goed gaan te keer? Wie van ons, wie, sal hul nou beskerm? Hier op die strand waar die see so stoom— Hier, wie is hier wat sy hand sal reik? Algar die mense die staan en kyk. Daardie een bidde, want hy is vroom; Hierdie een vloek, want hy weet nie raad. Wie sal gaan help? Daar’s kans vir jou— Jy wat so dapper is, jy wat hou So baie oordag van ’n heldedaad. Niemand.. Dit is mos die Heer se wil.... Wat kan ons maak? Daar’s niemand klaar. Hoog slaat die see, en ons weet dis waar: Iemand wat waag, dié loop gevaar Nooit weer t’rug na die strand te kom Anders as lyk as die see weer stil Blou en groen en slaperig is. Nou is dit steeks, en dit gaap en gis. ’n Man is ’n mens en mos nie ’n vis— En ’n vis moet hy wees of ’n voël wat vlie, Om deur te kom na die mense daar. Wie sal dit waag? Kom sê dit, wie? Wie is vir doodgaan kant en klaar? Jy nie wat bidde, al is jy vroom; Jy nie wat vloek nie: jy is te laf. Ja, as dit mooi weer is, dan blaf Al die keffertjies rondom oom. Nou is dit storm, en ’n mens moet dink Nie aan homself, maar aan kind en vrou. Jy is nie klaar nie: dis niks vir jou As hier in die water ’n mens verdrink! Niemand sal gaan nie.. Maar wag, daar links Kom Wolraad aan op sy skimmelhings. Vorentoe, vorentoe, strand-toe, strand-toe, Bollemakiesie die branders oor! Vorentoe, vorentoe, land-toe, land-toe, Amper verdrink, en half versmoor! Die water suis, en gis en bruis, Die blits vlam oor die see, Die lang seebamboes buie en breek, Die wilde branders slaat en steek, Die woeste wind speel mee. Groen, donkergroen soos skemergroen Nog voor die sterre blink, Of soos die varkblomloof geboen Deur dou wat dagbreek skink— Blou donkerblou, soos wolke-blou Waarin die donder stoom, Of soos diep water in ’n kloof Waar nag nog altyd droom— Só is die see tot aan die lyn Waar see en lug kom trou, Hieronder donkerblou en groen, Daarbowe groen en blou. En as die wolke swig, dan breek Die slinger-bliksem los, En see en hemel word ineens In goud en glans gedos. En oor die kraak van branders knal Die donder oor die see, Tot Tafelberg se kranse dreun En Duiwelskop dreun mee. Die laaste af! Die mense roep: „Daar is nog ander daar!” Die water dreig, die skimmel hyg— Wie trots die doodsgevaar? Nie jy wat praat, nie jy wat bid, Nie jy wat staan en bewe! Dis Wolraad weer wat nog ’n keer Die Dood se woeste mag trotseer Met wat hy het—sy lewe. Kom op, ou skimmelhings, kom op! Nog eenmaal deur die see! Nog een gered, dan kan jy rus! Nog eenmaal deur die see! Die buikgord vaster vasgetrek— Dan weer die branders in, Die skuim en seegras deurgeswem Om vorentoe te win. Die hoë branders deur, ou maat, Swem skip-toe, skimmel, swem! Daar in die verte by die skip, Daar klink ’n vrou se stem. Dis pikswart donker oor die see; Die wind die gaan te keer; ’n Bliksemstraal maak silwer-blink Die bokant—daar ’s hy weer!— En dan weer in die donker weg. Ons hou ons asem; ag, Van hings en ruiter niks te sien, En orals net die nag! Maar weer ’n bliksemstraal se lig Wys Wolraad by die skip: Ons hoor hom roep: „Net een maar, een!” Nog voor die lig verglip. ’n Sarsie uit die wolke bars En dreun die wêreld deur; Die weerlig verf die hele baai Met goud- en silwerkleur. ’n Tikkie tyd wat ure skyn, Genoeg om te gewaar Hoe om die held die mense woel, Hoe oor die skip die branders spoel, Hoe ná die doodsgevaar. Maar ag, die dof lantêrenskyn Word deur die see geblus, En skip en skimmelhings verdwyn In duister nag gesus. ’n Nare tyd voor weer die blits Die oog ’n kans kan gee— En ag, dan wys dit net die skip En net die woeste see! Daar is geen spoor van held of hings: Die Dood het weer gewin, En lewe-gulsig oor die strand Bruis weer die branders in. XXVII. Dis later, en die kruisster daal; Die maan sink oor die randjie neer; Die naggroen, helder sag en teer, Bly oor om oor die waens te straal. En oom en neef sit nog en praat En haal nog uit die ou doos uit Die beste wat geheue omsluit, Voordat die uur van rustyd slaat. Die een vertel van hoe ’n spook ’n Ou Franshoekse plaas kon terg; Die ander van ’n Boesman-dwerg Wat hout aan brand maak sonder rook. En een wat van die weste weet, Waar sout geraap word in die pan, Waar boer nog werk as visserman En met ’n lyn die water meet, Vertel, as deur die groen lug skiet So af en toe ’n ster wat val In goue strale lank en smal, Die storie van ou Koenraad Fiet. XXVIII. Ver in die Troe-troe-vlakte, waar die skildpadbossies groei En heuningsoet die boesmangras laat in die voorjaar bloei; Waar, as die winter halfpad wild die wit-gerypte land Bedek het met ’n harde kors van half gevriesde sand, Die mistige môre, wasemryk, die son se glorie steel, En skemeraande, ster-gestrooi, die hemel bo ferweel; Op uitspanplekke langs die pad wat deur Jan-Dissels loop, Tot waar sy vuil-geel gruis-tapyt hom in diep water doop, As met die Olifantsrivier die blouberg-stroompie ming En waboombos en boegoebos tesaam hul geure bring; Op Sederberg se plase, waar die winter-koue skok Die kweperlanings by die huis belaai met wit kapok; Waar teen die purperswarte rots die sederreuse pryk, Die oerou konings van die berg en van sy sederryk; Waar tussen ruie slingergras die afrikaner strooi Sy wierookgeure oor die land en spog in helder rooi, En bontgeverfde klossies met die grys kalkoentjies paar In kleure-pronk en -skitter tussen donker groen geskaar; En in die dorpie op die vlak waarteen Karoberg lag, Waar glorie-groen met glorie-goud die skemeraande wag— Daar orals, as die mense praat op ouderwetse wys, Vertel hul nog die storie van Piet Ryneveld se reis— Piet Ryneveld die beeste-smous, wat, soos die mense sê, Vermoor deur ou Koen Fiet se mes daar in die duine lê. En in die aande as dit reën en winterbuie waai, As vir die blits daarbuite op die werf die hane kraai, Dan word die kinders bang gemaak met Eenoog, wat staan treur, En met die spook van Koenraad Fiet, wat dwaal die duine deur. „O, glinster-wit die bergkapok, nog gisternag geval, En silwer skitter op die gras die wit ryp teen die wal. O, goudgeel teen die donkergroen daar bokant op die bank Die ryp lemoene aan die boom waarteen die klimop rank. O, pragtig rooi die môrerooi eerdat die son verskyn, En rooier nog sonsondergang gekleur soos rooi robyn! O, woedend woes die oostewind wat deur die denne kreun As wild sy woeste weemoedslied deur al die takke dreun! Maar witter as die môreryp is Ryneveld se hand, En geler as die goudste goud die vuur wat voor my brand, En rooier as die môrerooi is Ryneveld se bloed, En baie woester as die wind die angs wat in my woed. Want as ek saans my oë sluit, dan sien ek voor my stryk ’n Lang lykstasie; elke man dra Ryneveld se lyk! Ek voel hy ’s hier: ek ruik sy bloed; dis op die misvloer dáár; Ek sien hom wink; ek hoor hom roep: ‚Kom same, moordenaar!’ Koppel die perde aanmekaar en laat hul bokant wei: Niemand is baas van die weiveld hier, en niemand spook met my! En skeer jou weg, dooi Ryneveld, want wie is bang vir jou? Daar in jou rooi-geel duinegraf kan jy jou rus behou.” O, hard is die taak van die beeste-smous wat oos en wes moet reis, En oos en wes en noord en suid sy vee die pad moet wys— ’n Pad wat nog nie klaar is nie, ’n voetpad hard getrap, Waar vers en bul en os en koei moet struikel as hy stap, Die laagland in, die bergland op, die diepste drifte deur, Die vlaktes oor, die klowe af waar jy geen pad bespeur; Want hy moet waak, en hy moet werk van dagbreek tot die dag Uit puur vermoeienis vir die son „Tot siens” sê vir die nag; En harder nog die taak van hom wat met sy geldsak reis, En oos en wes en noord en suid sy rykdom algar wys— Want mens is mens, en gierigheid is iets wat algar byt, En vrind vandag is môreaand jou vyand tot jou spyt. O, oos en wes en noord en suid het Ryneveld gereis; En orals waar hy kom, het hy sy geldsakkie gewys. „Ek was begerig na die geld, en Ryneveld was ryk. Koddig hoe soms ’n mens se kanse met sy wense stryk!” Die nag was donker; donderweer was in die hemel swart; En Ryneveld was bang vir blits—’n bangkat in sy hart. ’n Kwaai ou oom was Koenraad Fiet, sy daad was op sy dreig, En dreig en daad was een by hom, want hy was kwaad-geneig; En nors en steeks was Koenraad Fiet net soos ’n perdeby, En gretig soos ’n wildekat na wat hy maar kon kry. Ja, mislik-gierig was ou Koen: sy huis was nooit gewit; Sy gewel vol met spinnerak waarin die duinsand sit— Inhalig soos ’n ystervark, vrygewig glad nie—nee. Oom Koen het nooit uit eie gier vir iemand iets gegee. En op ’n aand het Ryneveld by Koenraad aangeland Met al sy osse, en sy vee daar bo op Rodesand; En Koen was klaar vir Ryneveld—klaar om sy geld te steel; En Ryneveld was regtig bly om met ou Koen te speel. „Jy kan vannag nie verder nie, ou boet; jy moet maar bly, En neem verlief met wat ek het en wat jy hier kan kry. Ek is alleen: my vrou is weg; die sout kors in die pan, En al my mense raap nou hard die beste laag daarvan. Sê vir jou jong hy moet probeer vanaand Patrysvlei haal: Dit is die beste skuilte daar; die veld is hier maar skraal, Maar daar is weiveld groot genoeg vir amper dertig span. Bly jy maar hier vanaand by my, en speel kasino, man.” Dit donderweer verskriklik sterk; die blits was een aan een; En blits en donder by mekaar—daar waag geen mens hom teen— Veral as hy, soos Ryneveld, swaarweer ’n pes beskou, En liewers onder dak sy kop in sulke tye hou. Piet Ryneveld was kant en klaar om by ou Koen te bly, En kaart te speel en geld te wen as hy dit reg kon kry. Want in sy buurt—hy was voorheen ’n boer uit Bot’lary— Was hy geroem as slim neef Piet, na wie Fortuin kom vry; En hy kon speel—ja hy kon speel, selfs met die duiwel teen, En kaarte was sy lieflingspel, kasino hom ’n seën. Hy het sy jong bevel gegee die beeste saam te kraal, Daaronder by die Mieliedraai, waar osse nooit verdwaal; En by die warm kombuis se vuur het Koen en hy sit speel Tot middernag en later nog—jy kan jou hoe verbeel. Geluk was Piet se beste vrind, en Koen het geld verloor; En elke nuwe geldverlies het Koen weer aangespoor Vir groter geld om roekeloos nog groter geld te wa, En elke kans Geluk se kans om Koenraad weer te pla, Tot eind’lik nyd en gulsigheid hul toppunt het behaal— En Koenraad Fiet is woedend bleek, bankrot om te betaal. „My mes was by die hand vir my—’n perdemes, half krom, Gepunt en skerp; ’n steek daarvan was steek genoeg vir hom. En op die mis-gesmeerde vloer het Ryneveld geland Met skaars ’n roggel in sy keel, en bloed was op my hand. Sy bloed was net soos ossebloed, blou-rooi soos donderweer, Rooi harte-aas was rooi daarteen, rooi ruite-aas nog meer. Die stroom het oor die stoel gespat, die kaarte vuil gevlek. Sy val het van die tafel af die tafelkleed getrek. O, langsaam rek die lewe uit, en jaar ná jaar vergaan, En blare val en bloeisels kom in boord en eikelaan; Die gloeiende somer spil sy krag in geilste groenste loof, En najaar kom met wind en stof wat somerglorie doof, En winter volg met kou kapok wat Sneeubergsrand bekroon, En voorjaar huppel vrolik in en eis sy weelde-loon. Jaar uit en in verandering, want lewe staan nie stil; En hy wat agtertoe wil kyk ’n uurtjie te verspil, Hy loop verdwaal en vind geen rus nòg wins in wat hy kry. En ek alleen bly stilstaan as die jare hol verby, Want as ek vorentoe wil trap, hou Ryneveld my vas— En struikel moet ek, want ek dra sy dooi lyk as ’n las.” XXIX. As my asem uit is, En my oog soos glas, My gesig soos dooie skulpe op die strand, En my lyf so koud soos druppels winterdou, Lê my op die randjie Waar die son die aalwyn groet En goeienmôre vir die suurvyblomme sê. Dek my oor met klippe— Roes-rooi klippe van die randjie, Lang verskroei deur somerhitte, Skoon gewas deur somerreën, Weer vervuil deur winterstof Met ’n laag van vuil-geel gruis. Stapel klippe op my, oor my; Maak ’n vestingwerk daarvan, Waar die wapad-sand kan skuil kry As die warrelwind hom slaan; Waar die bossie-saad beskut word Tot die kiemtyd—as dit kom. XXX. Nee huil maar, want die droefnis-traan Deur diepste, seerste smart gestort Raak nimmermeer verdwaal en word ’n Aalmoes wat die siel verstaan— ’n Aalmoes wat die liefde hou En wat die smartvol siel verryk— ’n Gulde God-geseënde blyk Van eerbied en van broedertrou. XXXI. Waar die koorsboom sy geel aan die wêreld vertoon, O wyd is die vlakte, die vlakte! En geil is die groei van sy katdoring-kroon Wat groei op die vlakte, die vlakte. Dis wilde bos-lommer, berank en geboei, Met geilste klimop in geen jare gesnoei, Waaronder die blou-apies klouter en knoei— Die volk van die vlakte, die vlakte! Die rooi-geel suurknolle pryk somermaand daar— O mooi is die vlakte, die vlakte! Die trotse rooi aalwyne, deftig geblaar, Wat waak oor die vlakte, die vlakte! Die heuningsoet peuldoring, die varings so slank, Die bontblom wat orals die bosse oor rank, Die moepel waarin die vaal koringboer tjank— Hul waak oor die vlakte, die vlakte! O plat is die pad wat hier slinger en sluip, Dwarsdeur hierdie vlakte, die vlakte, En sag is die mos wat met reënwater druip Hier neer op die vlakte, die vlakte! O pragtig die kleur wat die skemeraand sprei Oor bosveld en grasveld, oor bulte en vlei, En pragtig die groen wat die wêreld hier kry By nag op die vlakte, die vlakte! Die klowe is steil, en die berg is hoog: O gee my die vlakte, die vlakte— Al is dit ook winter en alles is droog, En geel op die vlakte, die vlakte! O hier is dit vry, en die wêreld is stil, Met nêrens ’n weerklank, met nêrens ’n gil, En weelde van kleure so veel as jy wil— Hier op my ou vlakte, die vlakte! XXXII. Lang braakland-arbeid, voor die grond kan teel Die weelde wat sy diepste heimlik hou; Lang smartvol werk, voordat die veld ontvou Sy groen en goud en geel; Eers doodgaan, voor die lewe wat besiel Die ongespruite saad, Ootmoedig in die sonskynstraal kan kniel In geilste groen gewaad; Eers sukkel deur die smart wat eind’lik baar Plesier en rein geluk; Eers ruwe trekke aan die teerste snaar; Eers sug en buk— En dan die diadeem, die vol koraal Wat weerklank gee tot in die sterreryk, Om nimmer tot ’n klaaglied weg te daal Voordat die siel beswyk! XXXIII. Die Opperwese wat ons lot beskik En heel ons gang bestier, Sal krag gee sterk te maak en te verkwik Ook hier. Hy wat vir Isrel deur die dor woestyn Gelei het Kanaan in, Sal ons tot seë deur die droef en pyn Laat win. Hy wat die dooie mossie gadeslaan, Sal ons erbarmend lei En van die smarte wat ons teëstaan, Bevry. XXXIV. Kyk t’rug in die verlede! Laat jou gewete kies Tussen wat oorlog aanbied, wat vrede kan behaal. Wat is die batig saldo? Wat wins en wat verlies? Wat is die skuld wat eind’lik die wêreld moet betaal Vir haat wat harder woeker hoe laer die mensdom sink, Vir kleinlike jaloersheid wat nyd en bangheid baar Waarin die mense-liefde meedoënloos verdrink In diere-hartstog duister aan diere-moed gepaar? Praat nie van patriotisme; tel nie jou helde oor; Sus nie jou siel met woorde wat waarheid net verbloem; Kyk raak, tot in sy hart toe, die onding wat versmoor Die beste wat die mensdom het om eer te gee of roem— Verdraagsaamheid en liefde, begrip van egte reg, En broedertrou en buurmansplig teen elkeen wat bestaan. Vra dan vir jou gewete waarom jou helde veg! Vir watter doel, uit watter plig, neem jy jou wapens aan? XXXV. Raak nooit jou hoop op uitkoms kwyt, O broer en suster in jou wee, As skel die wilde branders skree En teen die smart jou weerstand slyt. Die wapens wat jou siel besit, Is sterk om droefnis af te weer; Die hefboom wat jou hart hanteer, Druk self die Noodlot half uit lit. Hy wat die helm van Liefde dra, Die harnas van Geloof behou, En met die skild van Broedertrou Die ongelykste worst’ling wae— Hy is gewapen kern en spits Teen wat ook al sy lot voorspel, Al is die donker rondom Hel, Waarin die veraf weerlig blits. XXXVI. Die son spat splinters goud en louter lig, Die hemel pronk met kleureprag, en dig Lê weelde oor die wêreld in glans van goud en kleur; En orals in die rondte is rykdom te bespeur: Natuur se geil-gegewe buit; Die veld se bont-geverfde geruit; Die koor van voëls wat sing; Die blye pret van alles wat huppel, en juig, en spring; Van visse in die kuile wat bo die water stoot; Van spreeus wat hul neste bou daar in die droë sloot; Van bokke wat die gras verdeel In paaie wat die meerkat steel; Van loerie-voëls wat, pragtig blou, Met trots-gekuifde hoogmoed die laeveld aanskou. Dit is ’n nuwe wêreld hier, En anderste as tuis die veld die mooiste maande vier. Hier is nog net belofte van wat nog later kom: Groen grasskeutjies bo die grond; boom nog sonder blom; Vinkeneste, halfpad nat, nog maar halfpad klaar; Kafferboom al aan die bot, skoon nog sonder blaar— Groot belofte vir die Toekoms, wat so baie hou, Soos die wolke vol met reën drywend teen die blou; Groot belofte vir die Toekoms, wat so veel voorspel, Ryker oes wat later kom as die veld vervel. En hy staan teen sy perd geleun en kyk Noordooste-toe, waar hemel en veld as een Skyn in die middaglig—’n wêreldryk Met afdraand-vlaktes, opdraand-hellings, pryk Daar voor hom. Waar die son se strale teen Die Draak se kettings val, daar vlam die rooi Met lyne wit daartussen—stukkies goud Wat staan as eilande daar in die woud, En silwerdrade waar die laaste reën Die vlak riviere met hul waterprooi Belaai het. Waar die berg se skadu val Op kloof en sloot en dig-begroeide dal, Daar swewe donkerpurper, donkergroen, Die swart vernis van blare nuut-geboen, En skadu-kleure wat nog naam moet kry— So baie, so verskillend. Hier opsy Val weg die wêreld in ’n afgrond af, Om daar weer op te rys en hoog te styg Tot kranse, klip-gehak, wat rusplek skaf Vir aalwyn en vir naboom ingelyf Tussen die skeure waar daar skaars ’n steun Skyn vir die statige reuse wat daar leun. Lang doringtoue slinger daar, en vas Klou koningblomme op die varingbas, En rooi en blou klooflelies geur die lug, As van die see die seewind sukkel en sug Om deur die diep-gekloofde wêreld heen Te dring, en dal en vlakte met sy seën, Sy koel sag „Vrede bly met jou”, te sus Voor op die middag hier die wêreld rus. Dis weelde hier—’n wêreld stil met vree.... En veraf lê die blou lyn van die see. XXXVII. Die see! die see! Mens is hy nie wat op die strand kan staan, Onder die skyn van dagson of die maan, Sy voete deur die brander-water nat, Sy siel tot in sy diepste dieptes sat Van vrede en van vreugde, en nie gee Eerbied en eer en liefde aan die see. Die magtige, die woeste, wilde see, Die sagte, strelende, spelende moeder-see. Die see wat ongebore is, Die see wat onvergaanbaar is, Die see wat alles wen en hou, Die see wat met sy strande trou, En ewig, ewig, ewigdeur Die wêreld wat hy spoel, vergeur. O see, o trotse oseaan, wat woel Van Yslands ys-verdedigde berge af, Om met lou water oor die strand te spoel Waar silwerwit die skulpe-sand Die vloer maak vir die silwerstrand Waarteen die sagte branders bruis Eentonig op en af die rotse teen, Gelaai met bamboesgras Waaroor die seeskuim reën. O see, wat lok en trek En in jou kinders liefde wek— Hartstogtelike liefde, sterker in sy mag As liefde vir die roem, vir plig, vir eer— ’n Liefde groter, reiner, meer As die aantrekkingskrag Wat die Natuur aan al wat lewe hou, Gegee het, een vir een, Tot mense-vloek of -seën, Om jaar op jaar nuwe lewe te ontvou. O see, o moeder, teer en sterk en trou, Groet t’rug vir hom wat bring sy eerste groet aan jou! XXXVIII. O prag-gebergte van die Draak, Diep kloof-gekerfde graat en rand, Wat skitter oor die nuwe land En Nátals kroon en sieraad maak! O keiserryk van blomtuingrond, Van weelde groen en lommerprag Wat in ’n gloed van sonskyn wag Sy sagte rus in awendstond! XXXIX. Dit is die lang-beloofde land, Die Kanaan wat ons welkom heet. Kom laat ons same, hand aan hand ’n Eed sweer dat ons nooit vergeet Wat ons gebring het in die land— Die Kanaan wat ons welkom heet. Om vry te lewe is ons wens, Om vry te sterwe is ons hoop. Wat voor lê—daarvan kan geen mens Die swart skuil-sluierdoeke stroop. Om vry te lewe is ons wens, Om vry te sterwe is ons hoop. Gevare het ons deur gekom: Daar lê nog smart en droefnis voor. Vir ons is dit ’n heiligdom Wat tot hernude poging spoor. Gevare het ons deur gekom: Daar lê nog smart en droefnis voor. Hy het tot hiertoe ons gelei En sal nog verder uitkoms skenk. Dit is ons Kanaan, waar ons vry Kan lewe en Sy naam gedenk. Hy het tot hiertoe ons gelei En sal nog verder uitkoms skenk. Loof, loof Sy naam, verheerlik Hom, In ootmoed biddend voor Sy troon. Hier in die nuwe land gekom, Wil ons Hom prys en liefde toon. Loof, loof Sy naam, verheerlik Hom, In ootmoed biddend voor Sy troon! XL. Soos ’n slang wat daar kronkel En gly en verdwyn As die son op hom fonkel En die goud oor hom skyn, So skitter en bewe die blits, en die donder gee luid ’n refrein. Almagtige winde Dwaal rond op die vlei— Hul vreet wat hul vinde En breek wat hul kry, Op wilde verwoesting gerig, van die skuld van vergelding bevry. Dof donkerblou bande Versluier die nag; Die berg se ver rande Is swart in hul prag, En swarter die stormswanger wolke belaai met die onweer se mag. Dit bars en dit kraak, En die hemel skiet vuur: Die wolke neem wraak Op die middernag-uur— En die wêreld is moeg van die worstel, en sat van die stryd die Natuur. XLI. Swart, sonder ster, is die nag; gou goud waar die weerlig skiet; Bliksem blink soos die gloed wat die môreskemer oes; Rondom die kriekie-koor, en die groot bulpaddas blaf Bokant die slingerpad waar die veld die vlei begroet— Eentonige staatsie-sang geërwe die jare deur, Geleer van wind en reën, van die donder wat dreun en kraak, Gesing in die donker nag as die sterre slaap, versluier Deur die dik gordyn van wolke waaronder die weerlig skuil; Nog donkerder die berge en die klowe groen en swart, Met die digte groei van bosse, waaronder die mamba woon; En donker-swart die veld wat boontoe loop en af, Eentonig op en af, in sagte bult en kloof; En nêrens ’n ster wat glim, en nêrens die maan wat skyn! ’n Harde donkernag, ’n somernag vol reën, En swanger tot barensnood met die onweer wat moet kom, Met die blits wat breek en spat en skitter en skok en skuim, Van wolk tot wolk loop speel, en orals die wolke spoel Met ligtelaaie vlam en vonke van ligter goud. Die harde donder kraak met bulderende, bewende stoot, En rond omringende klank wat ver in die verte klink. En doodgaan soos ’n man wat hard sy dood beveg Met roggel en sug en klag wat eind’lik sag verkwyn, In swarte sagte vree wat die stilte stiller maak. XLII. Lommeryk oor die watersloot hang die wilgertak; Waggelend op die watervlak dryf die lelieblaar; Donserig in die waenhuishoek hang die spinnerak; Vreedsaam oor die ruigte-vlei stap die ooievaar; Skommelend oor die seekoegat tjilp die vinkeheer: Louter vreug hou bidstond hier waar die nessies swaai; Sedig op die plaas se werf—sedig heen en weer— Kuier, kopknik-slenterwys, in sy skik, ’n kraai. XLIII. Die osse loop die laagland plat, En uit en in die bossies deur— ’n Nuwe selfgemaakte pad Belaai met blom-vertrapte geur. In rye in, in rye uit As hier en daar ’n herder fluit, Soos geil, gevlegte berg-klimop Wat tussen trotse stamme pryk, So loop die osse kop aan kop Ry uit, ry in, totdat dit lyk Die hele wêreld het sy vee Hier vir die Soeloevolk gegee. Rooi beeste hier, wit beeste daar— Wit beeste, spierwit elke haar; Swart beeste en bont beeste hou Elk in sy eie klompie trou, Soos in die blomtuin elke bed Sy eie kleur-karakter het En nie met ander kleure ming Maar elk sy eie blomme bring, So staan hier elke klomp alleen In suiwer kleur die ander teen, En elke klomp ’n duisendtal, En vyftien klompe teen die wal— Soos resjimente wat daar staan Geduldig sonder oog te slaan Op wat hier omgaan rondomheen, En elke klomp apart alleen. Die trotse rykdom van die ryk Wat hierso voor die vreemd’ling pryk Om hom te toon—wat hy al gis— Hoe ryk die Soeloekoning is, Wat soveel osse eienaar noem, Wat soveel kleure-klompe roem. XLIV. Die koning sit en kyk dit aan, Onstuimig, nydig in sy hart. Hy sit daar somber en apart— Daar waar hy alles gadeslaan. En niks toon onraad in sy siel; En niks die nyd wat ontrou baar Hier in sy swarte leërskaar— Hier waar sy mense rondom kniel. Hy klou sy kierie in sy nyd Krampagtig met sy vingers vas; Sy oog gewaar geen groen van gras— Want wat hy sien, is bloedrooi stryd. En in sy ore dreun sy haat Soos bier wat borrel in die vat, En om hom lê sy koningstad En al die rykdom van sy staat. En nyd en vrees bespeur net nood. Sy hand gryp aan sy prag-karos En plots’ling brul sy wreedheid los: „Slaan dood die towenaars, slaan dood!” XLV. „Slaan dood die towernaars! Slaan algar dood, En trek hul buite, dat die koningstad Nie deur hul bloed bevuil word nie en skuld Van bloed hier op die Olifant se stad In later jare rus nie.” En die woord— Die vonnis oor wie gister vrinde was— Was skaars uit, of die moord’naars gryp hul prooi; En mes en vuis en hand teen assegaai En wrede kierie veg, soos wanhoop kan, Of heldemoed wat sonder houvas kamp. So moet hy voel wat in ’n see-spelonk Deur towersoete water wat hom streel In rimp’lende liefkosing om sy lyf, Genotvol swem, en plots’ling word omhels Deur slym-gesmeerde, klouende seekat-bande Wat bloed en krag met elke krimp verdruk En worsteling hoop’loos maak. So moet hy voel Wat wanhoopvol die sneeu-lawiene sien kom, En links nòg regs kan uitweg kry vir vlug. Verskeur, vermink, onmagtig meer te stry, Word een vir een die kraalstad uitgesleep En heuwel-toe geruk, om daar te smaak Die laaste teug wat wrede mart’ling bied— ’n Beker bitter soos die bitter gal En hiesop wat die Heiland in sy tyd Op Golgotha geproe het aan die kruis. Die heuwel toe, en op die heuweltop, As laaste snik gesnik is, laaste teug Van die blou suiwer lug is ingehaal, En laaste hartkrimp laaste polsslag baar, En die verminkte liggaam sonder voelte Genadeloos gemartel en ontsiel is, Die lyke neergelê as aasvoël-prooi En teken van die lang-oorpeinsde wraak— Soos Saul se lyk wat teen die hoë muur Gehang het vir die wraaksug van Beth-San. XLVI. ’n stroompie bloed soek uitweg deur die gras Na laer lande, waar sy nattigheid Die tingerige halmpies lawend was Met lewensvog van fierste heldestryd— ’n Kronkelende stroompie, afdraand af, Wat oor die klippe stadig weg moet kruip Om by die aalwynblomme in ’n graf Van dorstig-droë veldsand te versuip. XLVII. Bowe in die blou-gekleurde hemel Swewe statig rond ’n arendvoël. Met sy sterk verkyker-oog spioen hy Orals, as hy bowe statig dool. En hy sien die lyke op die koppie, Rustig, stil, en weet dis lyke daar— Dooie lyke wat sy vrind die aasvoël Vóór vanaand nog kom om te vergaar. XLVIII. O Dodeland se koningin, Perséfone! Wat met blou-swarte oë uit die swartheid staar En „Welkom, welkom!” roep Aan elkeen wat die dodeland betree— O droewige koningin, O smart-gelouterde, geliefde vrou Strek uit jou arme, hou Vir algar hier ’n skuiloord uit en win Die edele geeste wat geskaar Tesame aankom om met jou gesin Van stille rustige dode saam te woon. Bekroon hul, koningin, bekroon Elkeen met rus, met vrede ongestoor! Smart en wat smart nog bitterder kan maak, Skimp en die skyn van skande was hul deel Hier op hul eie wêreld. Gee hul rus; Gun, onder dié wat, toe die tyd nog jonk was, Moeg van die stryd en radeloos jou ryk As nuwe dooie burgers, eerbaar, eerlik, Met roem wat dooie helde hou, bereik het— Gun onder dié ’n plaas vir hulle. Groet, Hul met ’n welkomsgroet, en reik die hand— Jou sagte hand, o koningin—aan elk Wat hier vanaand jou doderyk besoek. En jy, ou Charon, roeier van die boot Wat dooie siele afvoer oor die stroom, Wees vrindelik met hul en versag jou haat Teen alles wat ooit lewenslig gesien het. Dink aan die helde wat jy vroeër vervoer het, Aan martelare en aan wie vir plig Eie belang en lewe afgegee het, En groet hul vrind’lik—almal wat hier kom— En voer hul veilig oor jou donker stroom. XLIX. Son, wat rooi die ooste welkom bied, Groet met laaiende strale wat jy sien— Pyn-gemartelde lyke bont bevlek Met ’n rooier kleur as môrerooi; Styf-wit hande met verrekte spiere, Glas-verstyfde oë ewig blind. Son, wat in ’n kermisgloed van kleure Heel die wêreld wek tot lewe hier, Groet met silwer, rooi en perlemoenskyn Elke mart’laar hier op Golgotha. Gee jou lig wat luisterryk eenmaal lyke, Helde-lyke, elders kon bestraal; Gee jou warmte, strelend soos die sagte Liefdevolle handdruk van ’n kind, Sag om hier die laaste plig van liefde Uit te voer voordat die duister kom. Sê vir die winde wat die wêreld plat waai, Sê vir die sterre wat die hemel steun, Sê vir die vaste rotse van die aarde Waar nag en dag die wêreld onder kreun, Sê vir die lug wat blou is, Die see wat groen en wit is, Die verste eilande wat palm-versier Oor stil en oor onstuimige waters pronk, Sê vir die noord- en suidpool met hul ys, Die oerwoud-bosse om die ewenaar— Sê vir hul algar dat hul weet die waarheid, En dat hul rou dra vir ons heldedood. L. O ligkomeet wat links van Achernar Jou blink vuursabel swaai, En jarelang geduldig Rondom die son moet draai! O ster wat maan speel vir ou Jupiter, Geketting maar nog vry, En as trawant jou plig doen Om lig as loon te kry! O melkstraat saamgevleg uit silwerdraad Soos wit ryp nuut-gesaai, Wat deur die hemel kronkel Met stukkies ster belaai! O melkstraat, ligkomeet, en o trawant, Verkondig hemelrond Dit, wat die donker duister maak Op Golgotha se grond! LI. Vinnige strale wat fonkel en skiet Deur ’n waas van pers en perlemoen As die môregoud sy glorie giet Oor ’n wêreld bont met dou geboen. Eerste straal van die grootste mag, Vonk van die vors wat oor alles regeer, Koning met meer as ’n wêreldgesag, Vader van alles, van algar Heer, Eerste oorsaak van ons bestaan, Bron van alles wat lewe en lig, Wat was, wat is, en wat nooit vergaan, Waarheen wat siel het, sy siel moet rig, Eerste God van ons mensdom, spaar Goud van jou glorie genoeg vandag Hier vir ’n kroon vir ’n martelaar— Pragtige gloed vir sy heldeprag. LII. Maan, ou maan, wat jare deur Met jou lang-geleende lig, Met jou bleek gesig, In nagte deur blomme vergeur Oor die wêreld waak en wag, Baie het jy, ou maan, bespeur In die jare lankal afgeloop, Van mense-trots en van mense-hoop, Van bloed verspil en van twis gestry, Van dade wat nooit vergelding kry, Van moedeloosheid soos middernag. En jy merk, ou maan, wat die mensdom dra, Maan, ou maan, met jou bleek gesig, Met jou blink geleende sonnelig. Maan, ou maan, wat nooit nie treur Maar sedig orals rondom speur, Kyk hier neer op Golgotha En sê die son wat hier gebeur! LIII. Wee wie sy hand bebloed Met lewensrooi van sy onskuldige broer, Wie haat met haat vergoed, En vrederus beroer Met wilde oorlogskreet en krygsgeskal! Hy wat die swaard uit die skede trek, Sal deur die swaard vergaan; Wie eers die skot in die lug laat knal En eerste oorlog wek, Wie eers die blinde woestheid sal laat slaan Op ’n onskuldige volk wat onbedek, Bloot voor die aanval staan— Hy sal vergelding vinde in sy skand’, In bitter jammer en gewetenssmart— Hy wat die eerste staan met bloed-bevlekte hand En broederhaat onstuimig in sy hart. LIV. O Golgotha, in Godsnaam dek jou droef Met rou van winterse wind-verwoeste gras Waardeur die son-vergrysde bene was Tot wit ivoor wat skitter teen die grys— Dooi bene soos die ou profeet Bespeur het in die doodsvallei, Wat eens miskien weer lewe kry En krag om smarte te vergeet. Pronk nie daarmee, maar dek jou droef Teen daglig wat geheime wys, Teen sterreskyn wat moord ontdek, En teen die wind wat wraak kan wek— Teen lewendige oë wat bespeur, O Golgotha, bedek jou treur! LV. O aandblom, aandblom, maak oop jou gesig. Voor nog die skemer kom! Die hele dag was jou ogies dig, En jou blaartjies krom: Nou is dit tyd om jou geur te sprei— ’n Wierook vir hom Wat as lyk daar lê op die rooi-geel klei, Vermink en stom. Waai na die koppie ’n wolk van geur, O liewe aandblom! Miskien sal sy veraf gees bespeur Van wie dit kom, En jou korte lewe sal lieflik wees, Aandblom, aandblom, As jy weet die geur van jou lewensgees Was geur vir hom. LVI. Die koperkapel kom uit sy gat En sluip die randjie rond: „Dit het gereën; die veld is nat, En nat is die rooi-geel grond.” Die meerkat kom, en sy ogies blink, En hy staan orent en wag. En die stokou ystervark sê: „Ek dink Die reën kom weer vannag.” Maar die geitjie piep: „Dis glad nie reën! Dis klewerig, swart en rooi: Kom jy sulke reën in jou lewe teen— So glad, so styf, so mooi?” En die wyse steenuil waag sy woord: „Dis bloed, dis mensebloed! Dis lewensbloed wat hierdie oord Se bossie-wortels voed.” LVII. Nie vir hom ’n graf te win, Nie vir hom ’n kis te kry! Spinnerak oor die grond gespin Waar die môreson na vry, Deur die oggenddou bemin, Met ys-pêrels aangery— Dis die lykkleed wat hy win, Hy wat nooit ’n kis sal kry. Soos ’n stokou steenbok sterwe, Eensaam op die veld alleen, As die son die vlakte verwe Ná die reine somerreën— Sal hy so sy dood beërwe As die laaste liefdeseën? Is sy lot so uitgekerwe Deur die Noodlot, lang voorheen? Of is syne harder einde, Blits-bestraal—met donderdreun? Ting’rig, brok’lig, smart-verfynde Lewe wat versink in kreun, Soos ’n warrelwind-gepynde Lelie wat sy kop moet leun, En sy alte lang verkwynde Mooiheid opgee sonder steun? Graf nòg kelder uitgekerwe Dek die helde waar hul slaap; Stofkleed van die wind geërwe Is hul lykkleed waar hul slaap— Stof van dit, hul eie wêreld, Kanaan waar hul nooit sal bly, Bloedstof wat hom in hul sluimer As ’n sluier oor hul sprei. LVIII. Ek droom van ’n land waar die geeste woon In ’n skadu van donkergroen ferweel, Omraam met ’n glorie van goud en geel, En ’n boog diamant-kristal as kroon; Van ’n lang wit eensame kronkelpad, Wat slinger die klowe en kranse deur, Met die sikkeldoring se ruik vergeur, Na ’n seeskuim-wit mooi marmerstad— Na ’n koningstad waar gewels rys Deur suil en pragpilaar gesteun, Waaroor die veraf seegons dreun As teen die strand die branders slaan; Waar die hoë torings boontoe rys— Kristal wat skitter teen die maan, Te fyn gefonkel om stil te staan In die gloeiende glans van die goudpaleis. En ’n vywer is daar, met die water blou Met die skyn soos die skyn van ’n blou diamant, En die rooi, rooi lotos is daar geplant, Wat in die môre sy knop ontvou; En onder die blare swem daar vis, Seewater-groen met bloed bevlek, Deur die waaierpalm se blaar bedek, As die môreson met die koelte twis. En ’n koning is daar met ’n koningskroon, Smarag-, sardoniks-, robyn-bester. En die koning se oë die sien so ver, Tot diep in die duister waar spoke woon. Die dae wat nog sal kom, ken hy; Hy weet van die jare wat nog sal wees; En sy oë kyk vorentoe sonder vrees Om te sien of wat mooi is en waar is, bly! Die veraf jare die gaan verby; Die dae wat nog sal wees, sluip weg; En die koning bly stil, want hy weet dis reg Dat net wat mooi is en waar is, bly. En die koningstad is altyd daar, Met lotosvywer en goudpaleis, En hoë torings wat boontoe rys En die eerste skyn van die dag gewaar. LIX. O glorie van die nag, O donker prag Van wat die dag Verskuil het vir ons aangesig, Wat eers ’n wolkgordyn Verhinder het te skyn— Ster met jou statige lig, Wat voor die swart moet swig Maar tog onsterflik wag Om weer te glim en lag As wolk en wind verwarrel sterwe Of doelloos oor die hemel swerwe. O ster en donker nag, Leen, as ons hier vandag Geduldig toef en wag Op nuwe lig, op nuwe krag Vir wat die Toekoms hou— Smart, kommer of berou, Eervolle worsteldood, Hoop in die grootste nood— Leen ons geduld om rond te swerwe Die moed om sonder wins te sterwe. LX. As die skemer kwyn En die maanlig skyn Op die grastapyt om die klooffontein, Kom die klein kabouterjantjies saam, Soos dit klein kaboutertjies betaam. Hulle dans en spring, Hulle praat en sing, Tot die dagster dag in die ooste bring. Waar die water bruis Oor geslepe gruis En die koel aandwind deur die keurbos suis Met ’n sedige, slaperige, sag refrein, Is ’n gras-omgorde klooffontein, Wat slinger en daal Om die kloof te haal Eer sy water tussen die gras verdwaal. In ’n kermisdrag Met juwele-prag Is die skaar gedos, en die vliegies wag Om hul lig te gee vir die dansparty, Waar die mooiste dans in die voorste ry. En die sterre skyn, En die maan verfyn Met ’n silwer-skitter die klooffontein. LXI. Nader die lig van die Dood, wat die oë laat fonkel In ’n laaste geglim eer die lig van die lewe verdwyn— Net soos die skyn Van die sinkende son op die see as sy goudstrale kronkel Oor rollende golwe en branders wat strand-toe lei, Oorskuimend om sag op die sand hulle lykbed te kry; Net soos die vuurstraal daarbo—waar die ster, as hy gly, Saggies verglip van sy hemelse anker, verdwaal Voordat hy aarde bereik as hy aarde-toe daal— Goudglans en skitter en weelde kry. LXII. Stil lê die dooie moederlyk In sederkis met swart beslag, Geraam in blink groen mirteprag Waarteen die katjiepierings pryk. Die lig val saggies op die vloer— Lynregte strepe stof-belaai, Waarin die fyne donsies draai As iets in die doodskamer roer. Dis stil hier by die moederlyk, Hier om haar swart getooide kis, Hier waar dit alles rustig is En waar die katjiepierings pryk. En by die dodekamer staan Die rou-gedoste huisgesin, Wat steeds die moedergees bemin En smart sy reg gee op ’n traan. Dit was haar reg om so te wees Ná sag die Dood haar slaaptyd gee, Te win ’n rus, ’n stille vree, Hier vir haar liggaam sonder gees; Maar nie haar lot nie. Op die sooi, Vermink, vertrap, met bloed bevlek, Dáár lê haar lyk, en bo haar trek Die aasvoëls nader by hul prooi; En rondom is nòg rou nòg wee, Maar net die eensame, ewige veld, En niks vereer die moederheld— Net maar die milde middag-vree. LXIII. Hulle het gespeel in die môreskyn Met die son se goud en die grond se groen; Hulle het gedrink van die wind se wyn, En die sagte dou het hul koel gesoen. Onder die bome, in die gras, Nat met môrevog gewas, Waar alles rondomheen hul wys Dit is ’n nuwe paradys, Het hulle gespeel in die môreskyn En die wierook geruik van die wind se wyn. Hulle lê nou stil in die skemergroen, So aaklig stil as die lig verdwyn. Die Dood, nie dou nie, het hulle gesoen, Om verlossing te gee van hul martelpyn. Tingerige lykies, ru vermink, Waaroor die nag se duister sink, Om in die donker die pad te wys Na ’n betere, nuwere paradys— Eensaam, stil in die skemergroen, Deur die barmhartige Dood gesoen. LXIV. Die beste wat Natuur ons skink, Die grootste wat ’n mens verdien, Is dat sy oog die rykdom sien Van gras wat bloei, van son wat blink. Die swaarste wat die mens moet dra, Is dat sy oog sy werk vergeet, En hoe om reg te sien nie weet, En hulp van hand en harsings vra. Maar hy kan wens sy oog is blind Wat so ’n gruwel-ding moet skou— Die naarste wat die waarheid hou— Die lyk van ’n vermoorde kind. O slanke wese, rein as reën Wat van die winter-wolke stort, Onskuldig, vóór die wêreld word Jou bank waarvan jy skuld kan leen! O skitterende ogies lig geverf Met wat van siel ons oorhou van Gods groter siel, waarvan die man Maar min behou voordat hy sterf! Daarin was liefde, louter, rein, Omhelsend soos die moedersee, Of soos die engel Gabriël gee Aan sondaars wat voor hom verskyn. Daarin was lewe, laggende laai, Die perd se draf, die bok se spring, Die voël se vreug wat juigend sing, Die vis se duik, die slang se swaai. Die reinste onskuld, skaamteloos— As skaamte skuld is—was daarin; Die krag om skoonheid te bemin Sonder om vir dié krag te bloos. Daarin was wete onbewus Van wat nog vóór die lewe lê— Die kennis wat vir kinders sê Genoeg om twyfel-angs te sus. LXV. O God der Leërskare help Ons volk in noute vasgeklem, Stroef deur die heidenmag oorstelp Hier in ons nood verhoor ons stem, O God der Leërskare help! O Abrams God, U sterke hand Het eenmaal Isrel uitgelei Na die beloofde Kanaanland: Help ons vandag as ons hier stry, O Abrams God met sterke hand! Verlosser, Vrind, hier in ons nood Verhoor, en help, en gee ons krag! Versag die droefnis van die dood, Verlig die duister van die nag, Verlosser, Vrind, hier in ons nood! LXVI. In sy geel-gepleisterde koningspondok Lê die koning op sy karos; Sy oë is swaar met die las van slaap, En sy hand laat sy kierie los. En die vonke van die vuur verspring In die koel sag aandlug rond, En die flikkerende skadu’s van die vlam Dans voor hom op die grond. En onder sy slaap-swaar ooglid deur Gewaar hy die skadu’s dans— Net soos ’n verwilderde vlermuis klap In die skemer teen ’n krans. En hy sien hoe die skadu’s groter word En neem gedaantes aan— Net soos verstrooide wolke vorm Gestaltes teen die maan. En die koning skrik, en sy hande klem Om die kierie weer te gryp— Maar sy hand is styf, soos die môredou Verstywe deur die ryp. En die skadu’s fladder oor die grond, En stadig groei hul groot, En die swaarte druk op die koning se bors So swaar soos swaarste lood. En die koning wil roep, maar sy stem is stom, Sy verhemelte lam en droog— En hy lê daar roerloos soos ’n lyk Met wyd-geopende oog. Die skadu’s kom al naderby En neem gedaantes aan— Net soos die môremis eerdat Die son sy krag verslaan. Dis manne, vroues, kinders dié Wat uit die skadu’s tree— Dis spookgedaantes van die nag Wat om die koning skree. Met wolwekloue tas hul hom aan, En streel sy yskoue lyf— Met hande kouer as die ys En as die dou so styf. Hulle algar kom die pòndok in, Dosyne, een vir een; En oor hul flikker die vuur se vlam Sy skadu’s net soos reën. En die oudste skadu-gedaante strek Oor die koning sy dooie hand, En sy oë fonkel soos vonke vuur As die rooibos-hout verbrand. „Ek kom uit die nag en die duister uit Waar die geeste doelloos dwaal— Die vermoorde skaar wat op jou bevel In die duister neer moes daal. Daar is baie van ons wat jou weer wil sien, Dingaan, eer die laaste dag; Daar is baie van ons wat vergelding eis En moeg is om langer te wag— Want die bloed wat swart in die son verdroog, Gekors soos die opstoot-klei Wat die spruit laat staan as hy vleiwaarts daal, Roep wraak om jou dwinglandy, En die wedevrou en die wewenaar En die weeskind sit en wag, En ’n opgevrete iempie-swerm Verlang na jou dag en nag. Ek kom om die koning bevel te gee Van ’n groter Koning as hy— Van ’n Koning wat diep in die duister wag Om Sy reg en Sy wraak te kry. Dingaan, eer die maan tot twaalfmaal groot Gegroei het en weer verklein, Eer die sikkeldoring tweemaal sy blom laat val En sy blare weer verdwyn, Daag dié Koning jou voor Sy koningstoel, In Sy donker, duister saal, Waar die lang-vermoorde mense dool En die vader-geeste dwaal; En Hy roep jou daar om reg te gee Vir alles hier gedaan, Waar ’n lange ry van klaers wag, En die ewige regters staan.” Die vonke fladder weer in die lug, En die skadu’s oor die grond, En die koning skrik, en hy rek hom uit En staar in die duister rond. En die vlammetjies flikker oor die vuur, Want die hout is half verbrand— En die skadu’s dans weer halfpad wit Oor die koue grysvaal sand. LXVII. Dink, duiwelskind, wat mense noem Dingaan— Dink as die donker oor jou hoofstad daal— Dink as die sterreglans jou land bestraal En in die môreskemerskyn vergaan— Dink agtertoe en vorentoe as jy droom Van wat die Toekoms in vergelding hou, Van liefde wat tot haat ontaard, en trou Wat afdaal tot verraad wat sonder skroom Jou afgod-kapiteinskap inmekaar Tot duisend flenters in ’n oomblik slaan As in die duister van die nag vergaan Jou land, jou troon, en hier jou heidenskaar Van krygsgeoefende manskap ring-bekroon, Van veelgekleurde, uitgesoekte vee, Van roof en buit wat elke krygstog gee, Van al wat in jou heiden-hoofstad woon! Dink agtertoe, waar in die newelgrys, Nòg ster-verlig nòg maan-bestraal, maar grou En barensswanger met die môredou, Die stemme van vermoorde mense rys— Elkeen om aanklag teen jou aard te maak— Elkeen om teen jou siel te protesteer, Met duisend tonge wat jy nie kan keer— Elkeen om skuld te eis, geregte wraak! En, duiwelskind, wat mense noem Dingaan, Bewe as jy dink, en sidder in jou hart, En klem jou kierie vaster in jou smart, En smeek genade van die blinde maan— Die maan wat neergesien het op jou spel Met mense-hartstog en met mense-pyn, Blind en genadeloos met silwerskyn— ’n Blinde, blink lantêren in jou hel! LXVIII. Wraak—wat is wraak? As die goue basuine blaas En die lang, lang dooie lyke met nuwe lewe raas, En vyand staan naas vrind In die laaste glorie, blind, Sonder herinnering of onthou Van haat en smart wat die dood verflou, Met net die oë stram gerek Op wat die dooie lyke wek Uit hul eeue-oue dodesluimer Tot ’n nuwe lewe, groter, ruimer As ooit gelewe was op aarde— Wat is die waarde Van lang-gebergde wraak? Wraak—wat is wraak? Is dit wraak wat t’rug vir die mensdom gee Plesier en genot en rus en vree, Soos die koel sag wind aan die worstelende see? Is dit wraak wat die moeder se trane droog? Wraak wat blind maak die vader se oog? Wraak wat vertroos as geen trooster is? Wraak wat weet hoe om uit te wis Alles gely en alles gedra? Wraak wat nooit vergelding vra? Wraak—wat is wraak? In die lange nagte, stil alleen, As jy nie meer ’n traan het om uit te ween, Nie meer ’n sug het om uit te sug, As jy staan in jou droef tot sout versteen— Soos Lot se vrou in Sodoms lug—, Met nêrens ’n pad om mee uit te vlug, Stok-alleen, Jou tong verstom, jou oë blind, In jou ore die suis van die skemerwind, Onmagtig, lam—soos ’n klein, klein kind Wat, weg van sy moeder se skoot verdwaal, Uit angs vergeet het sy eie taal—, Jou hande styf gekrom met pyn, Jou haat gestil as jou hoop verkwyn, En in jou ore die dof refrein Van die skemerwind wat sing en skree: „Jy het alles vir niks en niks gegee— Afgegee en opgegee Vir niks en weer niks! Laat maar bly: Die dood sal alles wat doodgaan, kry!” As jy nié meer vertroue het om te vertrou, Wat is jou wraak dan werd vir jou? LXIX. Die vlag wat eenmaal oor ons was, Is nou nie meer ons vlag: Verskroei verlede maand se gras— Daar ’s nuwe groen wat wag. Die Spinnekop se wimpels stroom Daar waar die seewind waai; Die ou nag met sy donker droom Het tot die lig gedraai. Rooi, wit en blou en kruise drie— Dis niks vir ons vandag! Net maar herinnering wat ons nie Wil ruil vir wat ons wag. Sint-Joors, Sint-Andries en die Ier Is niks vir my en jou! Kom saam ’n nuwe feesdag vier, ’n Nuwe vlag ontvou. Die groen van wat God om ons rond Gesaai het wêreldwyd, Die tint wat hier tapyt die grond Deur al die somertyd— Laat dit ons eerste vlagkleur wees: Die groen wat Hoop voorspel, Wat voorbeeld is van al die gees Wat nimmer tart nòg kwel. En rooi, die kleur van lewensbloed— Laat dit as twede pryk, Herinnering aan die Heldemoed Wat land en volk verryk. Die derde blou, die donkerblou Wat berg en laagland verf, Tot teken ons geslag bly Trou Aan wat ons eind’lik erf. As laaste kies die witste wit— Die kleur van Reinste goed—, En vleg dit same in gelid Met groen en blou en bloed. Die kleur van Hoop, die kleur van Trou, Die kleur van lewensbloed, Die spierwit Reinheid wat behou Die krag van Heldemoed— Meng al dié vier en maak vandag ’n Vierkleur-vlag daarmee— ’n Nuwe vlag, ’n reine vlag, Vir vryheid en vir vree! LXX. Ek kyk deur skadu-lane na die dae wat nog sal wees, En my oë is vol met trane, en my siel is siek van vrees. Ek sien ’n veld vol lyke; ek hoor ’n donder dreun— Die arme teen die ryke, wat worstel, stoei en steun. Die goud wink oor die velde, die sonskyn laat hom glim; Wat afstam van die helde, verdwaal en volg ’n skim. Die wit-gevlerkte engel soek angstig na ’n skuil Deur swarte rawe omsingel, wat tier en kraai en huil; Die reuse van die aarde met salwende woord bedrieg; En waarheid ken geen waarde waar elkeen veins en lieg; Geregtigheid belaster en onreg opgekraam, En ridderplig verbaster onder ’n nuwe naam. Ek sien in broedertwiste ’n trotse huis verdeel, En snode heidenliste waarmee die mensdom speel; Verraad en ontrou wemel, en mense-trou is weg, En elkeen roep die hemel getuie dat hy veg Vir reinste, skoonste doele, vir vryheid, God en land, As in die modderpoele hy worstel met verstand. Die sterre skyn in vrede en kyk op aarde neer, Die woelige ou Verlede sien laggend alles weer— Sy skande en sy smarte, sy haat van mens teen mens, Sy boos-besielde harte vol wreedheid onbegrens. Ek sien die land in puine, die volk van vreug gespeen, Lang grafte op die duine waar sag die seewind ween, Die koningvelde gragte, die veld ’n Golgotha, Onmenselike kragte wat offerande vra. LXXI. Kom dra wat oorbly van die man, En lê dit in sy graf alleen— En gee jou rustyd as jy kan, Totdat die tyd van droefnis speen. Sê: „Hy het mart’laar hier gespeel; As held sy land en volk geëer— En ek, en wat ek het, kan deel In roem waarop die toekoms teer.” Maar weet: Herinnering stok-alleen Doen land nòg nasie blywend goed! Oorerfde roem is regtig seën, En ryke skat is heldebloed: Navolging van die voorbeeld wag Op louter eer en lofgeskal; Bid om dieselfde mart’laarskrag In tyd van struikel en verval. Roem, soos jy moet, die marteldaad; Eer, soos jy moet, die heldedood— Maar sorge dat jy nooit versmaad Die voorbeeld in die dag van nood. LXXII. O Leier en Held, wat jou lewe gegee het om hierdie land wat ons hou, Ons syn te maak deur werk en daad, en as voorbeeld te staan vir jou stam, Wat is jou wens vandag, as jy magtig is neer te skou Hier op ’n land verenig—hier op ’n grond nog klam Met broederbloed verspil deur vyandige broederhand— Hier op ’n volk verdeel deur meer as misverstand? Sê, o dooie Held, is jou lewe gegee verniet? Is jou voorbeeld niks vandag, jou naam maar net ’n naam? Jou geloof in land en volk, jou smart en jou verdriet, Niks om ons hoop te gee nie, niks om ons trots te skaam? O jy was leier en held—laaste en eerste jy—, Wys in die mensekennis wat weet waar die gespe hou, Al lyk die gordel los en die bande deurgesny Deur broedertwis wat breek maar nimmer op kan bou. Leen vir ons volk en land, o dooie Leier—leen ’n Greintjie van jou kennis, ’n handvol van jou hoop, Om wat verenig was, weer op te bou tot een, Om weer die broederbande vir altyd vas te knoop. Roep tot jou volk, o Held—roep tot jou stem weerklink, Van ou wit Kaapstad onder, tot waar die ewenaar Onsigbaar loop oor berge waarop die sneeu-skyn blink— Roep met jou volle heldekrag, jou roem as martelaar: „Verbreek die swaarste kettings van wreedste dwinglandy! Maak, waar jy kan, die wêreld en al sy kinders vry! Stik heidendom wat hinder, dood in sy eie slyk! Stoei, tot die kroon van vryheid oor al die berge pryk! Gee vir die nuwe Kanaan, die duurgekogte land, Die vrede van genade, die vryheid van verstand, Die lig van nuwe kennis, die wins van beter wet— Die leidraad van geregtigheid, wat mens en mensdom red! Maak pad deur wildernisse; brug diep riviere oor; Laat vir die nageslagte ’n rein-getrapte spoor; Bou en beplant die velde; bewerk met mannemoed Die duurgekogte Kanaan besproei met heldebloed! Wees broeder met jou broeder; sien af van skimp; versmoor Wat haat of nyd kan uitlok, wat rus en vrede stoor; Gaan hand aan hand tesame! Die toekoms staan en wag Geduldig, tot die tyd hom wink met onweerstaanb’re krag. Wees eensgesind in alles! In eendragsryk alleen Heers skeppingskrag en nuttige mag en hoop op volle seën. Niks bly deur stilstand lewe: wat is, beweeg en woel; Die see spoor aan tot strewe wat al ons strande spoel— Die see wat ewig bewe, wat ewig wyk en vloei As winde oor hom swewe en met sy branders stoei. Vooruit, vooruit, vooruit, Tot waar die reënboog spruit— Tot waar die eerste sonstraal sy barensnood verwag Welaan, welaan, welaan, Tot sterre, son en maan Verdowe in die duister van God se laaste nag!” LXXIII. Wees vrinde en bou op Wat lank verwoes lê, uit die puin. Die daglig glinster god’lik op die kruin Van elke berg en kloofrand; op die top, Daar groet die rots die eerste lewensstraal, Wat lewe bring en haal; En elke wind basuin Die nuwe leus: „Bou op, maak reg, en win Uit afgebreekte puinehope weer Wat half verloor was; en vereer Wat klein is van begin Maar groot sal worde as met werk en vlyt Eenparig algar, elkeen van sy taak Hom naarstig, ernstig kwyt, Om eind’lik in ’n nuwe, beter dag Voldoening vol te smaak, As om hom wêreld-rond die weelde-prag Van nuut-gesaaide winste pryk, En land en nasie trots die hoof kan hou, Sonder verdriet of berou, En fier kan voorgee: Ons is ryk— Ryk in herinnering van deurstane smarte, Ryk in besit van droef-gelouterde harte, In moed, in trou, in werk, In deug wat aangroei en versterk, Totdat die jare ophou, en tyd vergaan— Totdat die son geen lig meer leen nie aan die ou afgeleefde maan!” *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK DINGAANSDAG *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

Boesman-Stories, Deel 2. Dierstories en ander verhale

Von Wielligh, G. R. (Gideon Retief)

Wielligh, Gideon Retief von

https://af.wikipedia.org/wiki/G.R._von_Wielligh

af

2020-10-18 00:00:00

The Project Gutenberg eBook of Boesman-Stories, Deel 2. Dierstories en ander verhale This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Boesman-Stories, Deel 2. Dierstories en ander verhale Author: G. R. Von Wielligh Illustrator: R. F. Keet Release date: October 18, 2020 [eBook #63493] Language: Afrikaans Credits: Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project Gutenberg (This file was produced from images generously made available by The Internet Archive) *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK BOESMAN-STORIES, DEEL 2. DIERSTORIES EN ANDER VERHALE *** Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net/ for Project Gutenberg (This file was produced from images generously made available by The Internet Archive) BOESMAN-STORIES. Deel II. DIERSTORIES EN ANDER VERHALE DEUR G. R. VON WIELLIGH. Geïllustreer deur R. F. KEET. ALLE REGTE VOORBEHOU. (Twede druk.) NASIONALE PERS, BEPERK, Drukkers en Uitgewers, Kaapstad, Stellenbosch, Bloemfontein en Pietermaritzburg. 1922. INHOUD. No. Bladsy. 'n Paar Woorde vooraf 1 26. Kraai se vernedering 3 27. Die Aasvoëls 15 28. Erdvark, Vlakvark, Kwagga en Bosvark 25 29. Hasie, Tingtinkie en Uil 31 30. Die Boesman en Leeu ontmoet in 'n Spelonk 39 31. Slang en Skilpad is broers 47 32. Leeu, Wolf en Jakkals 53 33. Die Bobbejane en Ape 61 34. Die Sonbesies en Kriekies 69 35. Leeu en Wolf eet oor en weer 79 36. Volstruis word weer lewendig 85 37. Leeu word jaloers 95 38. Perdeby en sy Vrou 101 39. Moeder Leeu en die Kinders 107 40. Boesman-Gedigte 115 41. Leeu binne die Hut by die Kind 121 42. Wolf en sy twee Vroue 127 43. Tier is ontevrede met die Son 137 44. Ystervark en Vlermuis 145 45. Twee in een Skot 153 46. Die Hamerkopvoël en die Swaweltjies 159 47. Die Wolke 167 48. Mierkatte en Erdmannetjies 175 49. Die Boom wat al maande sterf en weer lewendig word 183 50. "Die Dieredans" deur Boesmans uitgevoer 191 'N PAAR WOORDE VOORAF. Tans oorhandig ons Deel II van Boesman-Stories aan die geëerde publiek, met die hoop dat dit 'n vriendelike ontvangs mag geniet. Om die volksvertelling van Boesmans te geniet, moet die toehoorder of leser volkome met die karakter van dié nasie bekend wees. Ons het in die twee Deeltjies wat nou in hande van die publiek is, en met die twee wat hul spoedig sal opvolg, nie alleen getrag om die blote stories te vertel nie, maar het ook terselfdertyd gestreef om die volkskarakter te weerspieël. Dus, ná ons al vier deeltjies Boesman-Stories deurgelees het, sal ons hierdie besondere volksvertellings na waarde weet te skat. Ons het êrens reeds daarop gewys dat daar wel deeglik verskil bestaan tussen die maniere waarop Hottentots en Boesmans hulle stories vertel. Die Hottentot is 'n pretmaker (humoris) en verstaan die kuns om eienaardighede van diere op grappige wyse te verklaar. Hy tree op as spottekenaar (karikaturis) en lewer ons spotprente (karikature) van 'n taamlik goeie gehalte. Die Boesman, daarenteen, is weer 'n kunstenaar (arties), en wel na eie kultuur--hoe laag dit ook al mag wees. Hy is selfs musikant en digter wat die natuurklanke getrou kan naboots. Waarlik, hy is 'n kind van die natuur; en sy taal is 'n gawe van God alleen aan hom geskenk, sodat hy hier nie nodig het om van ander te leen nie. Hy graveer of skilder voorwerpe soos hy dié in die natuur aantref--sonder om pogings aan te wend om daarop te verbeter. Daarom, as ons sy stories deurlees, dan vind ons hierdie karaktertrek as 'n polsslag wat al sy verhale deur kan gevoel word. Hiermee wil ons nie te kenne gee dat hy enigsins van oordrywing vry te pleit is nie. Nee, sy diere kan ook praat, nes dié van die Hottentot--ja, hulle kan selfs meer doen: hulle kan hulle gedaantes verander. Maar as ons bedink wat die godsdienstige begrippe van Boesmans is, nl. dat die ou geslag hul maklik van Boesman tot dier en van dier tot Boesman kon verander, dan moet ons sulke onnatuurlike of bo-natuurlike verskynsels as volkome natuurlik vir 'n Boesman beskou. Met dit voor hom is hy aan die skep van stories gegaan. Sonder om in die spinnerakke van gissing verwar te raak, wil ons amper beweer dat die meeste van sy vertellings onsigbaar aan werklike gebeurtenisse geknoop is--in ieder geval, dis verdigsels van werklikhede. Want met deurlees sal selfs die gewone leser bespeur dat die diere hulle rolle nes op die alledaagse toneel speel: Leeu is die gesaghebber en baie sterk; Tier volg hom in rang op; Wolf is onbeskaamd en 'n indringer; en Jakkals is 'n bangbroek, en daarom meestal 'n bedelaar. In die vertellings van Boesmans kom dus, ooreenkomstig hulle begrippe, haas geen oordrywing voor nie. So is Boesman-stories ook maar blote karaktertekeninge, of karaktersketse. In die bespreking van sulke stories loop die opienies van beoordelaars baie uiteen: die een verklaar dié as blote kinderkamer-sprokies, die ander weer as bloot wetenskaplike werk; die woorde "soos deur Hottentots vertel" of "soos deur Boesmans vertel" is peper in hulle oë, en hulle verklaar om hierdie rede dat sulke stories vir kinderkonsumpsie (kindergebruik) glad ongeskik is--asof ons vaders en moeders ons terug moes geroep het toe ons outas saans so aantreklik die stories vertel het, en ons ouers self in plaas van die Hottentots en Boesmans vir ons dié stories moes vertel het. En wat het ons dan gekry? Want wie kan 'n dierstorie so aanskoulik as Hottentots en Boesmans vertel? Die materiaal wat ons versamel het, is ru, dog natuurlik. Saag en skaaf ons te veel daarvan, dan verloor dit sy eienaardige karakter. Lewer ons dit net so in onbewerkte toestand, dan is die enigste aangewese plek daarvoor die boekrak van die ondersoeker van menskunde en volksvertellings. Wat ons egter na gestreef het, is om tussen al die rotse veilig deur te seil, nl. wetenskap aan die een kant, blote vermaak aan die ander kant, en egte volkskarakter vlak voor ons. Hierdie drie eise het oor ons skouer op ons pen gekyk of ons wel getrou aan ons strewe gebly het. En dis vir die publiek om te oordeel in hoeverre of hoe na ons die skyf mis- of raakgeskiet het. Dit, egter, is ons versekering: ons het ons bes gedoen. As die lesers ons poging in hierdie lig wil bekyk, dan is ons meer as beloon vir al ons werk van toewyding. Die Skrywer. Kafferstat, Hendrina, Tvl., Junie 1919. NASKRIF: Toe ek hierdie Deel, op 'n paar Stories na, klaar geskrywe het, is dr. W. H. I. Bleek se Specimens of Bushmen Folklore my in hande geval. Dié boek het onvoltooid ná sy dood verskyn; en sy skoonsuster, mej. Lucy C. Lloyd, het met baie moeite die werk gepubliseer gekry. Dr. Geo. McCall Theal het daarvoor 'n seer belangwekkende inleiding geskrywe. Dog dr. Bleek het sy werk glad met 'n ander doel geskrywe. Hy het die verskillende tale van die inboorlinge van Suid-Afrika bestudeer; maar toe daar 'n gunstige geleentheid hom aanbied om sy aandag aan die Boesman-spraak te wy, het hy gedoen meer as baie ander sou gedoen het, om sy werk--A Comparative Grammar of South African Languages, waaraan sy hoë reputasie verbind is--terug te sit om eers die Boesman-taal te leer en dan sy kennis daaromtrent aan andere mee te deel. Vir diegene wat die taal van die Boesmans wil leer, sal dr. Bleek se boek baie te pas kom. Met deurblaai en lees van die Bushmen Folklore is ek getref deur die groot ooreenkoms van die stories deur hom en my aangegee. Want hoe is dit moontlik dat 'n wilde menseras hulle volksvertellings so wyd versprei het en dit so goed bewaar het? Maar by nader ondersoek blyk dit dat dr. Bleek en ek ons materiaal omtrent dieselfde tyd op dieselfde oppervlakte versamel het--net hy het 'n paar Boesmans uit die binnelande naby Middel-Afrika, en ek het een van die Transvaalse Boesmans gehad; en dit het die ooreenkoms bewerkstellig.--Die Skrywer. NO. 26. KRAAI SE VERNEDERING. (Stories No. 1 tot 25 vind ons in Deel I.) OPMERKINGS:--Hierdie storie is 'n karakterskets, soos die meeste van die Boesman-stories is. Kraai voel net honger en het 'n siek springbok onder 'n bos sien lê; maar hy sien geen kans om die siek dier dood te maak nie. Hy probeer toe om die bok se oë uit te pik; dog so siek was die springbok nog nie, en hy wou so 'n marteling sonder weerstand nie verdra nie--dus gaffel hy vir Kraai iedere maal met die horings weg. Kraai raak raad-op en gaan hulp soek. Dit sal maar swaar gaan om iemand te kry, want Kraai is maar baie inhalig en gun niemand iets nie. Aasvoël sit daardie oggend bo-op sy hoë krans, waar hul broei en slaap; en hy sit die wêreld haarfyn na alle kante toe te beskou. Hy wil uitvind of êrens nie 'n dier dood lê nie, want hy en sy famielie voel net honger. Kraai kom daar aangevlie en plak hom ongereken en ongenooi op een van die klippe neer, en hulle twee vra oor-en-weer na mekaar se gesondheid. Aasvoël se antwoord is: "Net sleg!" Hy vertel toe verder dat hy die laaste paar dae net ongelukkig was, dat hy met sy vrou en kinders sonder 'n kiesvol kos sit. Kraai voel somar dat hy by die verkeerde man om hulp kom soek het, want hulle albei voel net ewe honger. Hy dink by homself as hy Aasvoël vra om die bok vir hom (Kraai) dood te maak, dan vreet die Aasvoëls alles op en kry hy niks nie. Hy voel teleurgesteld en word somar in sy hart boos. "Wat het jou vanoggend so vroeg hierheen gebring?" vra Aasvoël toe hy so 'n skewe blik na Kraai gooi. "Dit gaan jou nie aan nie! Waarom is jy so vuil--kan jy jou nie was nie? Iemand sou sê daar is glad geen water in die wêreld nie," antwoord Kraai, en hy soek skoor. Kraai is 'n ou windmaker en kan meer praat as wat hy kan doen. Maar Aasvoël is 'n man wat diep kan dink, en doen meer as wat hy mee voor die dag kom. So gee hy vir Kraai geen antwoord nie, maar draai sy kop weg en sit soontoe te kyk, beskou die rantjies haarfyn en laat sy oë oor die vlaktes dwaal. Kraai was net vol geselskap. Hy stoot sy bors vooruit, vrywe met sy bek daarop en roep uit: "Ek is pure man; my naam is Jagter Raakskiet. Ek het volop kos en dra 'n blink pak klere!" En hy hou aan om twis te soek. Aasvoël, wat min van sulke bogtery hou, rek sy nek uit, gee 'n blaas, klap met sy vlerke en storm vir Kraai ... en daar trek Kraai, stert in die lug. Onder in die vlakte ontmoet Kraai vir Leeu. Weer word na mekaar se welstand oor-en-weer gevra. Leeu vertel ook dat hy die vorige nag ongelukkig was: hy het baie moeite gedoen, maar kon geen wildding onder sy naels kry nie; en nou brand sy maag van honger. Weer bemerk Kraai dat hy by die verkeerde man is om hom te help die siek springbok dood te maak. Hy begin somar vir Leeu sleg te maak en weet te vertel dat Leeu se oë agter op die hakke van sy voete sit; daarom kyk hy die verkeerde pad. Struweling vind plaas, en weer moes Kraai sy stert wys en die vlug neem. Hy gaan toe gou kyk of die siek bok nog daar op die plek lê. Andermaal probeer Kraai om die bok se oë uit te pik; dog die springbok het nog genoeg krag besit om Kraai te laat proe hoe horing-slaan smaak. Kraai moes maar weer sy rugkant wys en verder gaan hulp soek. Daar voor kry hy vir Wolf, wat sit en huil. Hy vra vir Wolf waarom hy so hartseer voel en so moet huil. Hy kry tot antwoord: "Ek voel baie honger--so honger dat ek in een maal 'n olifant kan opeet. Ek soek genoeg, maar kan nie kry nie." Nogmaals bespeur Kraai dat hy die regte man maar nie kan raakloop nie. Hy weet dat Wolf gulsig is en nooit sy maat weet as hy by kos kom nie. So begin Kraai somar: "Ek weet waarom jy so huil: jy huil net omdat jy so sleg is. Jy dra jou oë in jou maag, daarom kan jy die baie wild nie sien nie." Hierop kies hy die wêreld vorentoe. Daarop ontmoet hy vir Jakkals, wat ewe bly was om vir Kraai te sien. Met vriendelike laggies vra hul oor-en-weer na die welstand. Uit die staanspoor vra Jakkals: "Waar kry jy tog so baie kos om altyd uit die fyn kerf so te blink?" En hy vervolg: "Lank nie gesien nie; toe, trakteer, trakteer! Ek voel so honger dat ek alleen vanoggend 'n hele springbok kan opeet." "A, my naam is Jagter Raakskiet; en julle kan by my kom leer om boog vas te hou om wild te skiet." Hier bly hy stil, want weer vind hy tot sy spyt dat Jakkals nog nie die regte man is om hom met die doodmaak van die springbok te help nie; so word hy meteens parmantig en spog op sy ou manier. "Maar as daar nie doodmaakgoed is nie, waarvandaan moet ek kos kry?" vra Jakkals bietjie verleë. "Wat sê jy, is daar nie doodmaakgoed nie? Jy kyk teen jou ooghare vas; want jy eet te baie gom, en daarom is jou ooghare aanmekaar vasgelym." "Toe kyk, en sê of jy gom in my oë sien! Maar ek sien in jou oë paddakomberse en skilpadmelk; want jy leef mos van paddas en skilpaaie." (Paddakombers is die groen slymplant wat op staande water en vlak strome dryf.) Kraai voel hom toe 'n bietjie ingeklim, maar kan nie stry nie en skel net en maak keel skoon toe Jakkals op sy gemak wegdraf. Kraai se dinkertjie staan toe stil: hy kyk voor hom op die grond; hy krap sy kop aan die een kant, dan aan die ander kant; hy pik aan sy een poot; dan pik hy weer aan die ander poot; en hy bevind hom in die middel van ek-weet-nie. Sonder om daaraan te dink, maak Kraai sy vlerke oop en vlie reguit na die siek springbok om te gaan kyk of hy nog nie dood is nie. Daarheen ontmoet hy vir Bobbejaan, wat na 'n wilde vrugteboom toe stap. "A, hier het ek die regte man!" dog hy; en dadelik sê hy: "Ou maat, Bobbejaan, kom hou jy vir my die siek springbok vas dat ek sy oë kan uitpik, en dan maak ons hom verder dood." Bobbejaan het net een dwars kyk na Kraai gegee; maar hy het verder geen erg aan hom nie en stap maar nader na die boom toe. Kraai, ewe vol geselskap, sê: "Toe, ek sal vir jou die vrugte afpluk en af gooi; kom help my." Bobbejaan antwoord toe vir die eerste maal: "Waar jy dink om by te kom, kan ek self klim en die tak nader trek--iets wat jy nie kan doen nie. Toe, loop maak jou eie springbok dood en laat my met rus staan." Ook hier was Kraai by die verkeerde kêrel. Hy sit diep te dink, en meteens word sy aandag getrek deur 'n muis wat in 'n voetpaadjie hol. Kraai, wat reeds baie honger het, spring op die muis, vang dit en wou net begin te eet. Maar Slang kruip onder die bossie uit en roep uit: "Wat vang jy my muis? Gee dit op die daad hier!" Kraai kry meteens 'n plan en antwoord: "Ek sal hierdie muis vir jou gee; maar dan kom jy vir my 'n siek springbok--hier naby--doodbyt. Wil jy nie, dan eet ek self die muis op; want jy het dit nie gevang nie, maar ek. Is al die muise in die veld dan joue?" Slang beloof plegtig om die bok te gaan doodbyt; maar Kraai moet eers die muis gee. Kraai doen dit; maar ná Slang daardie tamaai groot muis ingesluk het, kon hy nie 'n tree verder seil nie: hy moes 'n baie lang tyd stil lê eer die muis in sy maag verteer is, en dan eers kan hy wegkom. Kraai voel hom toe weer aan die verkeerde ent van die pyl en boog; toe kry hy spyt dat hyself die muis maar nie opgeëet het nie. Vir Slang moet hy nou met rus laat staan, want een pik is genoeg om hom poot te laat omkeer. Die beste vir hom, so redeneer hy, is om met Aasvoël te gaan maats maak; want Aasvoël laat tog altyd genoeg vleisies en seninkies aan die afgeëte bene dat hy (Kraai) genoeg kan kry. Dog toe Kraai by die springbok kom, was dié al so swak dat hy nie meer met sy horings vir hom van Kraai kan vry veg nie. Kraai pik toe die oë en tong uit, onderwyl die siek bok nog nie dood was nie. Hy het toe genoeg kos daaraan gehad en vlie bo in die boom om daar slim praatjies te gesels. Verder kan hy niks aan die springbok maak nie; want hy is 'n pure bog en kan nie die bok se vel stukkend skeur nie. Leeu ruik die bloed en kom. Hy begin dadelik te eet. Kraai roep bo uit die boom: "Wie is daar? Laat staan: dis my springbok wat ek vir my geskiet het!" Leeu antwoord: "Dis ekke, Leeu! As jy nie met my so parmantig gewees het nie, dan sal ek nog vir jou iets gelaat het; maar nou niks nie!" Toe Leeu klaar het, kom Jakkals daar en kou die vleis en senings van die bene af. "Wie is daar? Loop weg! Dis my bok wat ek vir my geskiet het!" roep Kraai net driftig uit. Jakkals sê: "Parmante kry niks" en steur hom verder nie aan Kraai nie. Toe Jakkals nog die bloed oplek, kom Wolf daar en begin die bene te kou. "Wie is daar? Maak dat jy hier wegkom! Dis my bok wat ek vir my geskiet het," roep Kraai ewe boos uit. Wolf antwoord terug: "As jy mooi gevra het, sal ek miskien nog aan jou gedink het; maar nou glad nie! Hier is nie eens genoeg kos vir my nie, wat nog te sê vir jou ook." Toe eers vind Kraai--al blink sy klere so--tot sy leedwese uit hoe min ander van hom dink en hoe min hul van sy grootpraat en skel maak. NO. 27. DIE AASVOËLS. OPMERKINGS:--Hierdie storie is 'n karakterskets uit die lewe van aasvoëls. Daar was 'n jong Boesman wat doodverlief was op 'n jong Boesmanmeid. Maar die vader van die jong Boesman en die vader van die jongmeid het baie stryery in die jagveld, sowel as tuis, gekry. Daar was amper aldag rusie tussen hulle. So het die vader van die jongmeid later besluit om maar ver weg te trek. Hy maak so en gaan daar anderkant die berge woon. Nou, die liefde van die jong Boesman vir sy jongmeid, was baie sterk. Elke nag droom hy dat hy kan vlie en dan oor die berge sweef tot waar die ouers van die jongmeid bly. Hy droom dat hy met haar praat en dat hulle so gelukkig saam woon. Maar die anderdagoggend vind hy uit dat dit maar alles drome is, en dan is sy hart baie seer. Hy probeer dan op alle maniere om te leer vlie. Eendag kry hy dit reg om hom in 'n aasvoël te verander, want hy was een van die Boesmans van die ou geslag. Hy vaar toe op, op, op in die lug en maak groot draaie in die lug, en hy kyk na alle kante toe. Eindelik vat hy die koers oor die berge en vlie in die rigting waarheen die jongmeid haar ouers getrek het. Dit geluk hom om die plek te vind. Hy het daar rondgedwaal, dan weer op 'n koppie 'n bietjie gaan rus, tot hy die jongmeid sien water-toe kom. Hy gaan digby haar sit. Sy kyk verwonderd op en word bang, want die voël hou gedurig sy skerp blink oë op haar gevestig. Sy gryp 'n klip om na die voël te gooi om hom weg te ja. Maar hy verander hom dadelik in 'n Boesman; en daar sien sy dat dit haar minnaar is. Sy was vaal geskrik en bewe van ontsteltenis. Hy vertel haar toe dat hy haar kom haal en dat hy haar ook in 'n aasvoël wil verander. Sy was eers skrikkerig vir die plan. Maar toe hy aan haar vertel dat dit die beste manier is om hulle te verander sodat hulle ouers en die ander Boesmans hulle nie meer kan ken nie, vind sy die plan goed; en sy gee haar voornemens te kenne om eers die water huis-toe te gaan bring en daar te bly om die saak in die dag en gedurende die nagte te oordink. Sy en haar twee jonger susters slaap in 'n klein klipgrot, wat al aande deur haar ouers met klippe toegepak word. In daardie selfde nag kom daar leeus en val die hutte van haar vader en moeder aan en eet almal op wat daar dié nag geslaap het--net die drie jongmeide, wat veilig in die grot was, het in lewe oorgebly. Die jong Boesman, toe hy die oggend oor die hutte vlie, gewaar wat gedurende die laaste nag plaasgevind het. Hy val uit die lug met oopgespreide vlerke en kom kyk wat daar werklik gebeur is. Hy hoor die drie jongmeide in die toegepakte grot praat. Hy roep na hulle en maak daardie kliphuis vir hulle oop. Ná hul met mekaar gesels het oor die treurige gebeurtenis, besluit hy om hulle ook maar in aasvoëls te verander; want dan kan die leeus hulle nie meer snags vang nie, daar hul dan in bome en klipkranse kan slaap. Hy verander hul in aasvoëls, want hulle het ook aan die ou geslag van Boesmans behoor. Hy vat toe die jongmeid vir sy vrou, en die ander twee susters bly toe by die twee wat met mekaar getroud is. Hulle vlie toe na die berge en gaan by die ander berg-aasvoëls woon. Hierdie laaste berg-aasvoëls was ook vroeër Boesmans van die ou geslag. Die jongman was altyd baie fluks om te jag; en noudat hy 'n aasvoël is, is hy nog net so uithaler om wild huis-toe te bring. Die ander ou berg-aasvoëls het toe daarop lui geword en het naderhand glad nie meer gejag nie. Eendag skiet die aasvoëlman (dit wil sê die jong Boesman wat hom in 'n aasvoël verander het) 'n springbok en bring dit huis-toe vir sy vrou en twee skoonsusters. Maar hulle drie gee aan die ander aasvoëls ook daarvan. Toe die man terugkom en sien wat daar gebeur het, raas hy met sy vrou en sê dat die ander berg-aasvoëls maar self kan gaan jag. Die vrou stry dat dit nie sy is nie, maar wel hulle twee susters, wat groot maters met die berg-aasvoëls gemaak het. Sy neem toe die springbokvel, skroei die hare af, kook dit, en sny dit aan stukke. Toe storm die berg-aasvoëls ook toe en verslind die vel met die grootste vraatsug. Toe die man terugkom en daarvan hoor, was hy net boos en praat weer met sy vrou daaroor. Sy stry en werp die skuld op haar twee susters, wat so danig maats gemaak het. Die volgende dag gaan die man weer jag en bring weer 'n springbok huis-toe. Die ander berg-aasvoëls kom saam met die drie susters eet; en toe die man dit later verneem, was hy daaroor andermaal danig ontevrede en praat weer met sy vrou daaroor. Sy, egter, hou vol om te stry en werp die skuld op haar twee susters. Sy neem dié springbokvel ook en brand die hare af en kook dit in 'n pot vir hulle drie om te eet. Dog die berg-aasvoëls wag hulle kans af, storm toe, en in 'n ommesientjie was alles verslind, waaroor die man later ook ontevrede was. Dog sy vrou gooi die blaam--nes gewoonlik--op haar susters. Toe sê die man aan sy vrou: "So kan dit langer nie gaan nie. Ons twee moet die geselskap verlaat, en jy moet met my saam veld-toe gaan." Hulle gaan toe die oggend vroeg weg om te jag. Die berg-aasvoëls en die twee susters was toe raad-op wat die kos betref. Hulle gaan voor die huise op die klippe sit om raad te hou. Een sê toe aan 'n ander: "Vlie op in die lug om te kyk waarheen die man en vrou gegaan is, en bring ons die tyding of hulle wild doodgekry het." "Nee," antwoord een van hulle, "laat ons die jongste suster stuur dat sy vir ons die tyding bring." So vaar die jongste suster ('n klein aasvoëltjie) in die lug op; sy maal en maal bo in die blou lug. Naderhand vat sy koers in die rigting wat haar skoonbroer en suster gegaan het. Sy verdwyn in die verte; en oor 'n hele ruk kom sy terug, val met oopgespalkte vlerke uit die blou hemelgewelf en gaan op 'n rots tussen die ander aasvoëls sit. Hulle vra haar wat sy gesien het. Sy antwoord: "Ek het hulle gesien--daar ver. Die veld is mooi oop daar waar 'n dooie springbok lê. Maar die beste sal wees dat hierdie ouer suster van my gaan kyk; dan kan sy vir ons beter kom vertel." Die ouer suster styg toe op met haar vlerke, draai en draai bo hoog in die lug, en eindelik peil sy in die rigting waarheen haar skoonbroer en suster gegaan het. Spoedig was sy uit gesig; dog oor 'n tydjie keer sy terug, skiet uit die asuurhoogte neer en neem plaas op 'n groot klip tussen die ander aasvoëls. Duidelik vra die hongerige pakkasie watter nuus sy te vertel het. Sy antwoord: "Ek het 'n groot oop vlakte gesien; die stamme van die bome is hoog kaal. Op daardie vlakte lê 'n springbok dood; en my skoonbroer en my suster is 'n ent daarvandaan." Toe roep algar tegelyk: "Goeie tyding, goeie tyding! Kom laat ons op die daad gaan." Hulle sprei hulle vlerke oop en trek op 'n tou daarheen. Gou het hul die springbok kafgeloop. Die jongste suster sê: "Ons moet 'n dik en lekker stuk vleis vir ons getroude suster laat staan. Sy het mos nie rusie met ons gemaak nie, maar wel haar man. Waarom moet ons haar ook straf?" En die ouer suster roep uit: "Ja, daar sien ek haar aankom. Ja, dis regtig sy daardie!" Maar die ander berg-aasvoëls was te uitgeëet en laat toe niks agterbly nie as net die afgestrookte geraamte. Toe die man en sy vrou terugkom, vind hul net die geraamte van die springbok daar. Hulle voel neerslagtig, maar gaan dadelik weer ander wild soek. Die ander dag het net dieselfde ding oor gebeur. Die ander aasvoëls het weer alles opgeëet en net die blote bene laat agterbly. Die man en vrou het toe ver weggevlie--buite die bereik van hulle maters; en hulle woon nou saam met aasvoëls wat gesamentlik kos soek. NO. 28. ERDVARK, VLAKVARK, KWAGGA EN BOSVARK. OPMERKINGS:--Hierdie storie is 'n kort karakterskets van Erdvark en vertel veral waarom Kwaggas en Vlakvarke saam wei. Die ou Boesman-verteller sê dat die storie kom van waar 'n groot rivier sonop loop (waarskynlik die Sambesie). Erdvark neem vir hom 'n vrou uit die vlakvarke. Hy het nie voortande nie, daarom is hy skaam en bang dat die ander vir hom sal uitlag; so soek hy maar sy kos in die nag. Sy vrou weer, Vlakvark, soek haar kos oordags en wou nie eers met hom trou nie; sy sê: "Ek werk in die dag, maar snags wil ek slaap." Hy antwoord daarop: "In die dag wil ek nie rondloop nie, want dan lag hul vir my groot ore en spot my omdat ek geen tande het nie; maar kom, gaan maar saam met my: ek sal jou leer om goed in die nag te sien, daar ons altwee aan die ou geslag behoor." Sy laat haar ompraat en gaan met Erdvark mee. Hulle gaan toe veld-in en neem hulle knapsakke saam. Hy grawe boesmanrys (jong miere), en sy soek veldkos. As hy boesmanrys kry, dan moet sy vir hom die knapsak kom oophou dat hy die rys daarin kan gooi; maar as sy veldkos afpluk of uitgrawe, dan moet sy maar alleen die veldkos in haar knapsak sit, want soveel verstand het Erdvark nie om hand by te sit nie. Sy praat met hom daaroor; dan maak hy ekskusies en sê dat hy self so danig besig is, daarom het hy sy plig versuim. Maar naderhand sê hy: "'n Vrou moet toesien om maar self klaar te kom." Dit het 'n bietjie stryery veroorsaak, dog alles was weer gou oor. Hy kry weer boesmanrys, en sy moet weer kom help, en sy doen dit ewe gewillig. Hulle soek nog verder en kry weer rys. Hy grawe dit uit; en sy kom hom, soos gewoonlik, help. Daarop stap hulle verder; onderwyl pluk sy een streek deur veldkos en grawe wortels uit en vul haar knapsak. Naderhand was Erdvark se knapsak so vol dat daar niks meer kan in nie. Voor hul die rys ingooi, krap hul altyd eers die grond en kluitjies uit en neem net die skoon rys. Hy sê toe vir haar om die sak andermaal te kom oophou; maar sy antwoord: "Jou knapsak is al vol al; waar wil ons nog plek kry?" "Nou bring dan jou karos wat jy oor jou rug dra," was sy antwoord en bevel. "Nee," werp sy teë, "dit kan ek nie doen nie; want ons vlakvarke loop nooit sonder ons rugkaros nie." "Ek sê jou, bring jou rugkaros hier om die rys op te gooi," was sy bevel 'n bietjie kwaaier. "Ek sê jou mos ons vlakvarke loop nooit sonder ons rugvelkaros nie! Begrawe maar die rys in die grond en oordek dit met grond," was haar besliste antwoord. "Nou vir die laaste maal: ek beveel jou om jou rugkaros hier te bring om die rys op te gooi," was die streng gebod. "Ek kan dit nie doen nie, al wil ek ook; en dan, dis nie ons vlakvarke se manier om kaalrug te loop nie," sê sy op nog beslister manier. Erdvark vlie haar by en trek met sy groot naels haar rugvel amper af. Toe kom haar ingewande uit; sy huil, en hy word bedroef en roep uit: "Ag my vrou, ag my vrou! Wat het ek gedoen?" Sy steek haar ingewande in en trek die afgeskeurde lap vel weer op die plek waar dit was, en sy lê en huil. En toe dit na dag se kant toe raak, sê die moeder van die vlakvarkvrou aan haar ander dogter: "Ek het die hele nag 'n stem gehoor--'n stem wat die wind vir my bring; dis 'n stem van gehuil en jammer gekerm. Loop kyk of dit nie die stem van jou suster wat by Erdvark is, is nie; want dit gaan vir my of dit sy kan wees. Jy weet Erdvark is maar dom en kan nie planne maak nie. Hy het seker weer iets onnosels aangevang. Toe loop; en kom gou terug en kom vertel wat gebeur is." Die dogter vlakvark hol gou en was spoedig terug. Sy roep van ver uit: "Ma, ma, dit is my suster! 'n Stuk van haar rugvel is halfpad afgetrek, en Kwagga staan by haar." Die moeder skrik, staan in alle haas op en hol na die plek toe. Toe sy daar aankom, vind sy Kwagga nog by haar siek dogter staan; en sy roep van ver uit: "Wat het gebeur?" Al haar kinders het agter haar aangekom; en ook haar man, wat 'n ent daarvandaan was. Kwagga antwoord dat dit Erdvark se werk is en dat hy vir Erdvark gekap, geskop en weggeja het. En die siek dogter bevestig dit. Toe tel hul haar versigtig op en lei haar saggies na haar moeder haar huis toe, waar sy lank siek gelê het, maar beter geword het. Dog Erdvark het sy goed laat agterbly en het nie gewaag om sy vrou weer te kom haal nie. Van toe af wei die vlakvarke en kwaggas saam. Erdvark het baie spyt oor die aanval op sy vrou. Hy stap toe rond van radeloosheid, en hy ontmoet toe vir Bosvark, wat ook in die nag rondloop. Hy probeer om een van die bosvark-meisies vir 'n vrou te neem; maar deur hul goed in die nag kan sien en weet wat hy gedoen het, so wou hul hom nie hê nie, en hulle algar bespot hom, sodat Erdvark tot vandag toe nog as eensame swerweling snags ronddwaal en nog altyd besig is om boesmanrys bymekaar te maak. Maar sy knapsak het hul afgeneem, en nou moet hy alles opeet wat hy uitgrawe. NO. 29. HASIE, TINGTINKIE EN UIL. OPMERKINGS:--Hierdie storie is 'n karakterskets van Hasie, Tingtinkie en Uil. Die bygeloof dat Uil dinge vooruit weet, word hierin verhaal. Hasie was altyd 'n mannetjie wat op opskep geloer het. Van jag het hy nooit gehou nie; maar dans was sy voorland. Hy rinkink die hele nag deur en oordags, wanneer gejag moet word, dan slaap hy sy lyf uit. Soos die son haas ondergaan, staan hy op, begin weer te baljaar en is tevrede net met veldkos, wat hy teen sononder pluk. Het hy daarvan genoeg, dan begin die gejakker weer tot skimmeldag toe. As hy nie sy veldvrugte kan kry nie, dan is hy met pure gras ook tevrede. Deur hy te lui is om water te gaan skep, is die dou en sapperige plante voldoende om sy dors mee te verslaan. Soos die son uitkom, kruip hy in sy huis, wat hy diep onder 'n graspol of 'n digte bossie maak. Of anders soek hy 'n ou verlate en vlak erdvarkgat op en kruip daar weg om sy lyf nie van die warm sonstrale te laat brand nie. Dat Hasie nou so 'n afgetrokke lewe ly, is hy self die skuld van; want vroeër het hy net so min van werk gehou. As dit opskeptyd is, is hy by; aljimmers is hy by die waterpotte, of die springbokpens, waarin die water gebêre word, en drink hom knuppelversadig. Maar meegaan veld-toe of waterhaal het nie in Hasie se wit broek gesit nie. Daarom, waar hy kom, ja hul hom weg; want hy was ook mos die parmantjie wat gedurf het om met Maan te stry en te weerspreek dat algar weer sal lewendig word ná hul 'n ruk dood is. Oor hierdie ding het hul hom baie gehaat. Nou het ons die ding afgepraat waarom Hasie so verstote in die wêreld lewe--selfs sy vrou en kinders woon nie by hom nie. Toe hy so lekker op 'n warm dag onder die koel bossie lê, sien Tingtinkie hom daar; en hy begin somar met Hasie te korswel en spot. "Wat slaap jy nog?" vra Tingtinkie. "Dis mos tyd nou vir elke man om in sy werk te wees. Jag jy dan nie? Wat doen jy om die sous en soppies van jou vleis te verdien?" "Aag, moenie met my kom lol nie! As my lyf nie so seer en moeg van die dans is nie, dan het jou vere lankal in die wind gevlie," merk Hasie op toe hy sy kop optel en dit weer neerlê. "Wat, dans? Kan so 'n kiesvol as jy is, dan ook dans?" sê Tingtinkie met 'n kwint-nadruk in sy stem. "Gô!" brom Hasie. "Jy noem my kiesvol, maar vergeet jouself." Hy sit meteens regop en roep uit met spoggerige stem: "Toe, durf bring jou ramkie hier en klink vir my hier af Die Kwagga wat trippel; dan kan jy sien hoe ek daardie riel uitkerf." Meteens gee Hasie 'n paar bokspringe om te wys hoe askoek-slaan lyk en hoe rats hy dit kan doen. "Ek sal dit so nooit doen om vir Slaap-in-die-Kooi my ramkie op te mors nie; maar wel vir Jag-in-die-Veld sal ek 'n riel van my lyf af wegskuiwe," sê Tingtinkie met 'n spotagtige klank in sy stem. Al wat Hasie hierop sê, was: "A so!" en hy kruip ewe lui weer in sy huisie onder die bossie in. Tingtinkie kon Hasie maar nie met rus laat nie--aljimmers is hy daar om Hasie uit die slaap te wek. So het dit gegaan tot die son sak en hom skaars maak. Toe kom Hasie se beurt om Tingtinkie, wat nie in die donker kan sien nie, uit die slaap te hou. Tingtinkie se huisie hang bo aan 'n hoërige bossie, en elke maal skud Hasie aan die tak. Tingtinkie skrik, vlie in die donker uit en stamp hom orals teen die bossies soos hy vlug. Dan neem dit weer 'n geruime tyd om die huisie terug te vind. Pas is hy daarin gekruip, of hier is Hasie weer; en dit is maar weer net so--Tingtinkie vlug en fladder daar tussen die takkies rond. Dag ná dag, en nag ná nag het dié geterg tussen Tingtinkie en Hasie so voortgeduur, tot Hasie moeg geword het; en Tingtinkie het glad die stuiptrekkings van al die vrees gekry. Toe weet Hasie met 'n laggie te vertel dat dit nie hy is wat snags vir Tingtinkie so bang kom maak het nie, maar dat dit wel Uil is wat dit gedoen het. So kom arme onskuldige Uil aan die pen. Tingtinkie gaan toe al die voëls vertel dat dit Uil met sy groot oë is wat vir hulle snags die dood op die lyf kom ja. Die voëls glo dit ook, en hulle los vir Hasie en kom Uil in die dag pla en terg. Nou, die regte ding is nou eintlik só: Hasie was in sy jong dae die seun wat met Maan gestry het om te sê as iemand dood is, dan is hy dood en word nie meer lewendig nie. Tingtinkie was in sy kindsdae baie ongehoorsaam en wou nie altyd na sy ouers geluister het nie, maar het van die veldvrugte gaan eet waarvan sy ouers hom gesê het om nie te eet nie. Die gif van daardie vrugte het toe gemaak dat hy nie meer gegroei het nie; daarom het hy altyd die grootte van 'n kind behou, al was hy naderhand al oud. Uil was 'n ou towenaar; maar hy het sy bevoegdheid te buite gegaan deur dinge te doen wat hy moes gelaat het. Toe het 'n groter en magtiger towenaar hom dom gemaak en het hom so baasgeraak om sy mag te breek en dit van hom weg te neem. Maar om dinge vooruit te vertel, kon hul van Uil nie wegneem nie. Uil weet tot vandag toe nog wat daar ver aangaan en wat binne 'n maand sal gebeur. En hy kom dit verseker aan die betrokke persone vertel deur naby hulle huise te sit en hoe-hoe. NO. 30. DIE BOESMAN EN LEEU ONTMOET IN 'N SPELONK. OPMERKINGS:--Al die storievertellers verhaal dieselfde storie nie op dieselfde wyse nie. So word in baie gevalle dele van een storie by 'n ander gevoeg. Wanneer verskillende verhale met mekaar vergelyk word, dan kry ons min of meer 'n idee hoe 'n storie inmekaar sit. Hierdie storie is 'n karakterskildering van die gedrag van Leeu. Leeu behoor ook aan die ou geslag en kan baie fyn planne maak om aan sy kos te kom. Hy kry eendag, toe die son ondergaan, 'n plan om reën te maak; hy laat die lug donker toetrek, sodat iemand nie sy hande voor sy oë kan sien nie. Ja, daardie aand word dit so donker, so donker, of iemand hom agter in 'n kliphuis in 'n stikdonker nag bevind. Baie het ook daardie aand glad so verdwaal dat hul hulle huise nie kon vind nie. En moenie praat hoe dit reën nie!--dit lyk of ou meide en knopkieries tegelyk uit die lug val. Een Boesman het glad sy pad verloor. Hy wis wel dat hy naby 'n spelonk, of kliphuis, was; maar waar dit juis is, dit kon hy op die oomblik nie sê nie. Leeu merk toe dat die Boesman na die klipgrot soek. En daar dit so sterk reën en koud is, hol hy vooruit en gaan die Boesman in die plek afwag deur agterin te kruip. Leeu was nat en koud: hy rittel soos hy bewe; en toe hy warm word, voel hy vakerig en val vas in die slaap, maar bly nog altyd so sit. Die Boesman, wat nog altyd aan ronddwaal was, kry eindelik die plek en kruip met sy goed op sy rug voel-voel binne. Maar hy hoor iemand--miskien meer--hard asemhaal asof hy slaap. Dog die asemhaling was te hard en diep om dié van 'n mens te wees, so luister hy met gespanne aandag. Hy kan egter nie met sekerheid verklaar wat dit is wat so swaar asemhaal nie. Hy besluit om baie saggies nader te kruip om sy hand effentjies op die persoon of ding te lê. Hy voel en plaas sy hand op 'n harige iets. Hy skrik; dog om seker te wees, voel hy nog 'n keer. En, jou waarlik, dit is niemand anders as Leeu nie--'n tamaai knewel! Saggies, soos 'n kat, kruip hy terug en stap voel-voel op die puntjies van sy voete die spelonk uit. Hy het nog nie sy goed neergesit nie, so het hy nie lank versuim nie. Hy voel aan sy hart wat nou gaan gebeur: Leeu sal sy ruik kry en sal hom agtervolg. Daar hy min of meer weet waar hy toe was, kon hy 'n bekende pad volg en moes daar voor deur 'n stroom swem; want Leeu is maar 'n bietjie vies vir waterstrome. Leeu skrik wakker toe hy die Boesman se ruik kry. Met 'n geknor en brul bespring hy die plek waar die ruik nog vars is; hy vang met sy voorpoot in die donker rond; maar alles wat hy mee in aanraking kom, is net skone lug. Leeu word woedend en brul binnensmonds, dog hardop. Dadelik gaan hy op die ruik van die spoor en druk vinnig op om die Boesman in te haal. Hy kom voor die waterloop, en dis vol. Toe kry hy 'n bietjie spyt dat hy so danig baie laat reën het. Hy moes daar lank vertoef om deurgaanplek te kry. Onderwyl het die Boesman deurgeswem en het met 'n bekende pad voel-voel in die pikdonker aangedruk om 'n plek te bereik wat hy goed ken. Hy sien 'n vuurtjie brand en dog dat dit die plek of die oog van Leeu is wat so sterk in die donker blink. Asemloos steek hy vas, en sy hart klop tot in sy keel. Wat nou gedoen? "Dood is ek, dood!" sê hy by homself. "As dit Leeu is, kan ek nou nie 'n steek verder vlug nie." Naas die Boesman was 'n diep klipskeur; hy breek 'n doringtak af, kruip in die skeur en trek die tak voor hom in die skeur sodat Leeu hom nie kan bykom nie. Hy het nie te lank gelê nie, of hy kom tot die oortuiging dat die lig wat hy sien, 'n regte vuur is; want hy het dit altyd in die oog gehou. Maar om nou te vlug om daardie vuur te bereik, is nie aan te dink nie, daar Leeu nou te baie tyd gekry het om hom in te haal. Dis bitter koud, hy voel nat; maar wat anders kan hy doen as om tot dag toe in daardie donker skeur te lê? Pas het die gedagte deur sy hart gegaan, of die flou maan skyn deur die wolke en maak 'n grou lig--en hier staan Leeu regtig met sy twee blink oë vlak voor die skeur. Hy roep: "Kom uit, of ek kom jou daaruit sleep!" Die Boesman kruip nes Skilpad in sy dop--of liewers gesê: in die klipskeur. Dis 'n benoude uurtjie. Gits! hier hoor hy 'n geritsel agter hom--daar is nie takke om te keer nie. Hy draai sy kop haastig om, en toe sien hy 'n syskeur; en daar skyn 'n dowwe lig in. Hy hoor stemme van Boesmans; en toe kruip hy dieper in, kronkel hom in die sygangetjie en sien 'n groot opening met 'n ander inkomplek. In die groot opening brand 'n heerlike vuur, waarby twee Boesmans, wat ook verdwaal het, lê en slaap. Maar hulle het ook vir die gebrul van Leeu wakkergeskrik: hulle sit nou regop en gryp na hulle pyle en boë. Die Boesman in die skeur praat toe gou om te laat verstaan dat hy nie Leeu is nie. Het hy dit nie gedoen nie, dan was hy so waar 'n kind van die dood; want die twee by die vuur sit net klaar om met hulle gifpyle in die skeur in te skiet waarin hy gekruip het. Hulle was bly om mekaar in so 'n gevaarlike oomblik te ontmoet. Die vuur word groter gemaak om meer lig te gee en om stompe vuur te kry om Leeu mee te gooi as hy durf nader kom. Leeu het ook nie gewag nie: hy het om die klipstawel van groot rotse kom loer, dog was baie bang om die Boesmans by die brandende vuur te storm: vuur is sy moses. So roep hy uit: "Stoot daardie man uit wat gedurf het om my in my huis te kom pla; hy is hier, want sy spore hou hierso op!" "Kom haal jy hom maar self hier uit as jy man genoeg is om hom hier uit te kom vat," sê die ander twee by wyse van grootpraat. Leeu blaas deur sy baard--so woedend word hy; dog hy staan uit vlakte se kant toe, want hy is vir daardie stompe vuur net so versigtig as wat 'n slang vir pypolie is. Hy stap toe sonder om geraas te maak daar ver om die plek en hou hulle gedurig dop of hulle nie huis-toe sal gaan nie, of 'n onbedagte oomblik hom nie 'n kans sal gee om tussen hulle in te spring, een te pak en met hom weg te stap nie. Maar daarvoor is oom Boesman te oulik: hulle bly by die vuur sit, al het die brandhout amper opgegee--en huistoegaan is nou net min by hulle. Toe die son uitkom, stap Leeu nog daar ver om die klipkoppie; dog toe die aarde heeltemal onder die gloed van lig lê, stap Leeu ewe teleurgesteld na sy huis toe in die digte bosse of riete; want so dapper as hy is, sal hy dit nie somar waag om 'n man in die helder daglig te kom pak nie. Dit het die Boesmans in die geleentheid gestel--toe Leeu 'n ruk weg was--om ook na hulle huise en gesinne toe te gaan. En daar was groot blydskap. NO. 31. SLANG EN SKILPAD IS BROERS. OPMERKINGS:--In hierdie storie word die leefwyse van Slang en Skilpad in 'n karakterskets weergegee. Hierdie verhaal is ons meegedeel deur 'n Transvaalse Boesman. Daar was twee ou Boesmans van die ou geslag. Elkeen het 'n seun gehad. Maar die seun van die een was 'n onnut; en die seun van die ander was knap met jag, en hy kon mooi dans en ramkie speel. Dit het die jaloersheid tussen die ouers van die twee seuns gaande gemaak. Eendag kry die een vader--nl. die vader van die onnuttige seun--die goeie seun in die veld alleen. Hy pak hom met verraad, sny die arms en bene van die goeie seun af, vat sy mooi gebreide karos en gee hom 'n ou stuk harde buffelvel in plaas daarvan. Die ou stap toe weg en vertel niks daarvan aan die ander Boesmans nie. Die goeie seun het toe nie meer arms en bene waarmee hy kan jag, dans en musiek maak nie. Hy moes maar so goed of sleg as hy kan, rondkruip en toe maar van veldkos lewe. Hy het baie verdrietig gevoel en het baie spyt van sy mooi karos, en nou moet hy met die hardgeworde koue buffelvel klaarkom. Hy het toe die groot Bosveldskilpad geword. Die vader van die goeie seun gaan sy kind oral rond soek. Hy kry wel vir Bosveldskilpad, maar hy ken hom nie; ook het hy nie geweet dat dit sy kind is nie. Dieselfde ou Boesman kry weer 'n seun; maar daardie seun was 'n kwaaikop en nie so sagsinnig as sy broer nie. Aan sy ouers was hy wel gehoorsaam; maar van die vader van die onnuttige seun wou hy niks verdra nie, dog hy was darem versigtig vir hom en bly uit sy pad. Die vader van die stout seun was 'n ou towenaar-man en reënmaker. Ook kon hy hom in enige ding verander, net soos hy lus kry. Hy verander hom in 'n pragtige voël, wat rooi en geel, blou en groen, wit en swart vere het. Hy gaan daar in die veld op 'n boom naby die jongste broer van Skilpad sit en sing. En hy pronk met sy mooi vere. Die jong broer sien die mooi voël wat so pragtig sing; hy kry somar gedagte dat dit die ou towenaar-man moet wees. Hy staan stil om te kyk of daar kans is om hom met pyl en boog dood te skiet. Hy bekruip die voël en kom digby. Dis net wat die ou towenaar-man wou gehad het. Hy vlie van die boom af, verander hom in die ou Boesman, en pak die jong broer van Skilpad en sit hom onder. Hy sê toe: "Jy sien die son daar! Jy moet nou mooi kyk hoe hy lyk; want dis die laaste dag dat jou parmantige oë hom sal sien en dat jou parmantige mond sy naam sal noem." Hy sny toe die kop van Skilpad se broer af en sny hom van onder na bo in twee stukke, sodat aan die een stuk 'n arm en 'n been bly, en net so aan die ander stuk liggaam van die broer van Skilpad. Hy laat die twee stukke so lê en stap weg sonder daarvan aan andere iets te sê. Die son gaan onder, dit word donker, en die maan kom uit. En Jakkals kom by die stukke liggaam om daaraan te eet. Maar Maan, wat self al maande lewendig word, giet van sy dou op die twee stukke; en die been en arm van elke stuk rek hul uit, en elke stuk word 'n lang Bosveldslang. Albei slange staan somar met Jakkals reg; hy vlug, en die twee slange begin toe rond te seil, iedereen sy eie koers. Die vader word onrustig toe sy ander seun ook nie huis-toe kom nie; so gaan hy hierdie slag ook weer soek. Hy kry die groot Bosveldslange; hy ken hul nie en weet nie dat dit sy ander seun is nie. Van toe af het hy geen seuns meer nie. Maar Skilpad het geweet dat hul sy broers is; so maak Slang en Skilpad tot vandag toe nie rusie nie. Eendag loop die stout seun van die ou towenaar-man in die veld rond; hy sien vir Skilpad en tel hom op om hom te gaan braai. Dog een Bosveldslang sien dit; hy bekruip die onnuttige seun, woel sy lang lyf om die stoutert, druk van sy ribbe stukkend, spuug hom nat met sy slym, en begin die onwettige seun van die voete af in te sluk. Maar die stoutert het nog so veel krag besit om stadig sy een been opsy te trek, sodat Slang nie albei bene gelyk kan insluk nie. Slang begin die stout seun van die voet af in te sluk; en toe hy die een been heeltemal ingesluk het, toe eers gewaar hy dat die ander been nog buite is. Hy spuug die been weer terug, draai die onnuttige seun weer bymekaar en wou weer van die voete af begin te sluk. Dog andermaal trek die seun sy een been opsy, sodat Slang hierdie slag weer net een been te pak kry. Toe Slang die een been binne het en nie verder kan sluk nie, stoot hy weer die been terug uit sy bek en begin weer die twee bene naas mekaar te plaas. Net toe kom die towenaar-man sy seun soek; hy kry hom net toe Slang met hom besig was. Toe Slang dit gewaar, staan hy met die ou Boesman reg; dog die ou man raak Slang baas en maak hom dood. En op hierdie manier was hy net in tyd om sy stout seun van die dood te red. Dog daardie seun het sy hele lewe mankoliek gebly: hy het altyd skeef geloop. Skilpad het dit alles stilswyend aanskou. Hy is weerloos--dit wil sê hy kan hom nie verdedig nie, anders as net om in sy dop te kruip as hy gevaar bespeur. So het hy met hierdie gedoente gevlug en hom onder 'n bossie gaan wegsteek. Sy famielie ken hom nie, so stap hy maar treurig en eensaam deur die veld alleen. Hy leef van veldkos en drink dou en die sop van sapperige plante en het glad verleer om water te drink; want as hy op 'n baie warm dag by water kom, dan druk hy somar sy hele kop onder die water om te drink. NO. 32. LEEU, WOLF EN JAKKALS. OPMERKINGS:--Hierdie storie is 'n duidelike skildering van wat Leeu, Wolf en Jakkals doen as hulle wild vang. Leeu is ook een van die ou geslag; daarom is hy Leeu. Sy maters om te jag, loop maar min rond. Hy is man! Ek sê: hy is man! Wolf kan ook jag, hy kan ook iets in die hande kry; maar waar Leeu nog bly staan en sê: "Durf nader kom!" daar het Wolf al lankal rieme neergesit en gehol dat hy klein word. Van Jakkals is nie eens te praat nie! Hy is 'n bedelaar, hol vir die kleinste geritsel en kan dan sulke fyn draaie om die bossies maak dat hy somar hierso-hierso by jou wegraak. Eendag toe die son ondergaan, staan Leeu van sy slaapplek op, rek hom ewe lui uit en begin teen die wind op te snuiwe. "Arrie, vrou, ek ruik kwaggas--ek ruik hul hier naby; toe kom jy en die kinders maar agter my aan en hol nader net so gou ek die kwagga teen die grond het." Hy stap teen die wind op; en toe hy die kwaggas deur die bome en bosse sien wei, gaan hy koes-koes nader en gaan hul voorlê. Toe die Leeu-vrou dit sien, weet sy haar tyd: sy gaan saggies om, maak die kwaggas skrik; hul vlug, en daar het haar man 'n kans. Hy spring uit sy skuilplek op, en met een spring sit hy bo-op 'n kwagga. Hy slaan sy naels diep vas in die vel en pak sy prooi met die tande agter die nek, sodat hy die dier teen die grond laat val. 'n Worsteling vind plaas, en die wyfie kom by. Dit het nie lank geduur nie, of hy was oorlede kwagga. Toe storm die twee of drie kinders by: hulle brom en knor so woedend asof hulle die wild gevang het. Die twee oues skeur die vel van die kwagga plek-plek weg om vir hulle en die kleintjies vreetplek te kry; dit is nie eet nie, maar wel gulsig vreet. Wolf en Jakkals, wat toe ook al by hierdie tyd op die rondsnuffel is, het gou die bloed geruik, die rumoer van die kleintjies gehoor--en hulle draf nader. "Asseblief, Leeu, gee tog vir my ook 'n stukkie," vra Wolf. "En vir my ook 'n stukkie," smeek Jakkals. "Wat praat julle daar? Die kinders raas so dat ek vir julle nie kan verstaan nie. Kom nader," sê Leeu met 'n knik in sy oog, asof hy wil sê: "Durf tog asseblief nader kom, dan kan julle sien hare waai en hoor huil en tjank." Die twee waag dit; hulle kom stert tussen die bene smeek-smeek aan, dog voel darem nie alte perdgerus nie. "Waau! Haau!" was al wat Leeu sê toe hy probeer hoe diep hy sy naels in Wolf se vel kan inploeg. Wolf huil en vlug. Jakkals sê net: "Die deksels!" en staan daar ver op die vlakte. Wolf staan te huil: "Hoe-hoei! Hoe-hoei!" toe hy sien hoe manhaftig Leeu hom staan nakyk, tong aflek en weer gulsig gaan vreet. Jakkals het dit op sy senuwee, en in die verwarring staan hy te tjank: "Haaa ... eina! Soe-eina!" en dan begin hy meteen in 'n lag deurslaan: "Ha-ga-ga! Ha-gè-gè, ha!" (Die Boesmans kan die geluide beter naboots as ons dit kan neerskrywe.) "Oe .. è! Oe .. e!" brul die oues binnensmonds. "Njirr, njirr! Ma-au, ma-au!" knor die kleintjies soos hulle dreig. ('n Klein leeutjie meeu net soos 'n kat.) Wolf staan kop in die lug en huil. Hieroor vererg Leeu se vrou haar, en sy maak 'n draai onder Wolf en die tjankende Jakkals, wat by hierdie tyd gaan sit het en kop in die lug met uitgesteekte tong sit tjank--maar sonder trane. Die twee neem 'n vaart veld se kant toe dat die bossies so kraak. Dog toe hul die wyfie weer aan vreet sien, kom hul voetjie vir voetjie nader en snuiwe in die lug of hul betaal word. Maar kans kry om 'n lekkie te steel, is net verniet. Jakkals en Wolf het toe al hotkant-toe en toe haarkant-toe gestaan; maar nou ja die groot lus hul somar alkant-toe. Hul moes maar behoorlik wag tot Leeu en sy gesin klaar met eet het en versadig wegstap om onder die naaste boom te gaan lê om te kyk wat nou gaan gebeur. Toe draf Wolf en Jakkals gulsig nader en val weg. "Hier, jou kring!" roep Wolf teen Jakkals uit, "wie het jou verlof gegee?" En Wolf hol al agter Jakkals om die aas, hap-hap na hom. Plek-plek byt hy raak; maar mees hap hy net die lug raak; en wat nie weghol nie, is Jakkals. Leeu kom onopgemerk saggies op die puntjies van sy vier voete en vlie onder die twee rusiemakers in en roep uit: "Wat is dit hier met julle twee te doen?" Jakkals kry 'n paar skrams krappe, en Wolf kry genoeg daarvan om sy hare te laat waai--en daar spaander hul. Leeu se vrou bars uit van lag, en die kinders skater en rol van die pret. Leeu brul deur sy baard, gee 'n paar lekke aan die bloed en gaan weer by sy vrou en kinders onder die boom lê. Ná Leeu en sy vrou vir Wolf en Jakkals genoeg tempter het, laat hul die twee maar hulle eie gang gaan. Wolf sien toe dat dit hom beter betaal om sy lyf by die vleis en murgbene te weer as om Jakkals daarvan weg te hou. Jakkals, weer, weet goed dat dit hom nie betaam om te naby Wolf te eet nie. Hy is mos 'n bedelaar en lewe van bedel; daarom gaan hy sit, hou sy kop in die lug, steek sy tong uit en sit dan te tjank om sy hart in verdriet uit te stort. Maar nou hou hy een oog op die aas om te kyk waar die lekker vleisies en seninkies sit, en die ander oog hou hy op Wolf gerig om te loer wat dié doen. Al wat hy voor te sôre het, is net: as Wolf eenkant van die aas eet, dat hy dan aan die ander kant wei. Ja, dat hul nou so slim is, is omdat hul eers ook Boesmans gewees het wat nou Leeu, Wolf en Jakkals geword het. NO. 33. DIE BOBBEJANE EN APE. OPMERKINGS:--Hierdie storie is miskien nie een van die oudste nie; want dit kry met witmense te doen. Ons verhaal dit egter net soos die ou verteller dit aan ons meegedeel het. Dit skilder sekere karaktertrekke van bobbejane en ape af. Wat lyk tog meer na die menslike geslag as bobbejane en ape? Dit kan ook nie anders nie, want hul is ou Boesmans van die ou geslag wat vir hulle in daardie diere verander het. 'n Bobbejaan is amper so slim as 'n mens. Hy kan net tot soveel tel as 'n Boesman, naamlik tot drie--verder gaan dit onder die naam van baie (of soos die Boesman dit uitdruk: nie min nie). As die bobbejane gaan kos soek, dan gaan 'n oue bo-op 'n hoë plek sit om skildwag te hou. Soos hy onraad gewaar, moet hy alarm maak. Kom daar gevaar en hy skree nie, bewaar dan sy gebeente as die ander hom weer in hande kry, dan moet hy krul! 'n Bobbejaan hou gedurig sy oë op sy kinders as hul saam met die klomp wei; vir die geringste oortreding of skynbare foutjie moet die stof uit sy hare vlie. Ja, bobbejane is strenge ouers en sien niks deur die vingers nie. Maar hulle is soms onbillik teenoor hulle kinders; want as die kind 'n lekker stukkie kos kry, soos 'n skerpioen waarvan hy die stert afgepluk het, dan pak die pa of ma hom agter die nek, steek die voorvinger in die kind se mond en grawe die lekker stuk kos uit die kind se kiessakkie en eet dit self op--vandaar dat die kind so hard skree as hy weerstand bied, sodat die bergklowe daarvan dreun. Ape, weer rig ander spektakels aan. Hulle is nie so raserig as bobbejane nie. Hulle woon graag waar hoë bome is en waar water naby is. Vlug hul in bome, dan kyk hul eers waar hulle kinders is, en roep is genoeg vir die kind om aan die moeder vas te klou as sy die takke inspring; en hulle steek hul dan agter dik takke weg. Op die weiveld kry die arme kinders nie so baie slae nie; dog hulle moet deeglik na hulle pasoppertjies kyk, of dit mis nie dat hul 'n pluk aan die stert of 'n oorkonkel kry nie. Eer hul hol, staan hul regop op hulle agterpote rond te kyk. Daar het eendag jagters van die sononder-kant (van die see-kant) gekom, en hulle het 'n Boesman-kind gevang en met hulle saamgeneem huis-toe. Die jagters was witmense, en hulle het die Boesmantjie Jantjie genoem, en hy het lank by hulle gebly. Jantjie was maar 'n Boesman en het eers nie kan verstaan dat sekere goed net aan een persoon mag behoor nie: by Boesmans is net sy pyle en boog, sy vrou en kinders, sy velle en kieries syne, verder behoort die grond, die wild, die veldkos en water aan algar saam. So het Jantjie ook gedog toe hy by die witman kom, dat hy net maar kan vat wat sy oë sien. Hierdie ding wou die witman nie toelaat nie, wat tot gevolg gehad het dat Jantjie se sitplek baiekeer vir hom warm gemaak geword het. Hy maak toe later plan om weg te loop, en dae tevore pak hy stilletjies kos in sy knapsak. Hy steel brood, meel, koring, vleis, vis en net wat hy skelm-skelm in hande kan kry--vernaamlik tonteldose en vuurslae, messe en tabak. Die landstreek waardeur hy moes terugvlug, was deur ape en bobbejane bewoon. Die ape het langs 'n groot rivier gewoon en was glo ou Korannas wat ape geword het. En die bobbejane het in die ranteveld geboer en was glo ou Boesmans wat in bobbejane verander het, wat nou net van veldkos en goggas lewe. Toe Jantjie by die rivier kom waar die ape woon, sien hulle hom. Die een sê aan die ander: "Kom ons loop die man voor: hy dra goed; laat ons hom doodmaak en die goed afneem." "Toe, toe, kom ons gaan!" skree algar gelyk, en hulle met hulle vrouens en kinders hol die man voor. Hulle was baie--nie min nie--, en Jantjie was alleen. "Wat moet ek nou doen?" vra Jantjie homself af; want vir 'n aap kan niemand padgee nie. Die kinders sien koringkorreltjies uit 'n klein gaatjie in die sak val; hulle tel dit gretig op en roep uit: "Maak hom dood en gee vir ons die lekker pitjies wat in daardie sak is!" Die ou ape gryp latte en woel onder die kinders en sê: "Julle is kinders; moet julle só teen 'n man praat? As die goed moet verdeel word, dan vat ons grotes dit, en nie julle kinders nie." En die ape was verder net parmantig met Jantjie, en hy wis nie vooruit nog agteruit nie. Weer roep 'n kind uit: "Gee vir my daardie blink ding wat net soos 'n ster blink (die blikemmertjie)." Die kind kry 'n pluk aan sy stert om sy mond te hou. Toe Jantjie hoor van "blink ding," toe kry hy somar gedagte dat ape bang is vir 'n groot geraas. Hy kry moed en begin met die ape te korswel en spot. Hy vra: "Waarom is julle bakkiese so swart? Kan julle dit nie was nie? Kyk, net bokant julle oë is die vel nog wit as jul julle oë so agtertoe ooprek." Dit maak die ape woedend, en hulle roep uit: "Kom, storm hom!" Meteens slaan Jantjie op die blikemmer en maak 'n duisenddaalder-lawaai. Die ape skrik en vlie kortom; die kinders tjank, die oues die roep boontoe en skeur die veld vorentoe. Hulle vlug die hoë bome in, en so kry Jantjie kans om te ontvlug. Voor hy stap, maak hy die emmertjie vol water en koes toe na sy ou huis toe. Van hier lê sy pad deur die ranteveld, waar die bobbejane woon. Dit mis ook nie: 'n ou skildwag het hom gou gesien aankom. Hy roep uit: "Daar stap 'n man met goed agter sy rug!" Algar staan op hulle agterpote; sommige gaan sit om te kyk. Hulle gewaar hom. "Kom ons gaan hom voorkeer!" roep algar gelyk uit, ná hul nogmaals op hulle agterbene gestaan rondkyk het, en ná hul Jantjie nog gewaar. Toe die oues by hom kom, volg die wyfies en kinders in 'n trein agter die ou mannetjies aan, en hulle kom ook kyk. Hulle was ook nie min nie, en Jantjie was nog alleen. Jantjie skrik en word somar bang; want daar was baie groot knewels onder hulle. Hy vlug in 'n boom. Nou kan hy nie op sy blikemmertjie slaan nie, want dit is vol water; en gooi hy die water weg, dan sal hy swaar dors kry, en wat maak hy dan? "Wat dra jy daar?" vra die ou grotes, en hulle sê: "Gee dit vir ons!" Daarop wil hul somar die boom inklim om die goed af te neem. Jantjie moet nou 'n ander plan smee; en ná hieroor en daaroor gou te dink, kry hy 'n goeie plan, daar hy weet dat bobbejane baie bang is vir gewere. Hy word toe geruster. "Pa, pa!" roep die kleintjies uit, "die man het so 'n mooi ronde kop; maak hom dood en gee vir ons die kop om mee te speel; want dit lyk so hard en sal nie gou breek nie." "Sal jul julle monde hou! Julle is kinders, en hoe durf julle so van 'n uitgegroeide man praat?" merk die ou skildwag op toe hy oorkonkels en oorwakse regs en links uitdeel. Die kinders sit 'n keel op en tjank dat die klowe daarvan antwoord gee. Die moeders hol toe en pluk die kleingoed aan die ore en hare, en die geskree word nog eens so lewendig. Jantjie begin toe die bobbejane uit te koggel, en met 'n laggie sê hy: "So 'n klomp lelike gevrete het ek nog nie so naby my gesien nie. En, o, kyk hoe lyk julle oogbanke! Nes 'n krans aan die voorkant van 'n rant. Ga, ga, ga! Arrie, staan tru met julle plat en agteroor voorkoppe!" Hy lag dat hy so skud. Dit maak die bobbejane nog 'n bietjie nydiger, en hulle storm somar die boom om Jantjie daaruit te pluk. Toe roep hy: "Boer, boer, bring jou roer! Hier is die lelikerds wat jy na soek--kom gou!" Daar was toe nie skildwagte uitgesit nie, so weet hul nie hoe die wêreld rondom lyk nie. Dus, sonder om nog rond te kyk, kies hul koers na die bergkranse toe om daar te gaan sit "Hoggem! Hoggem!" Onderwyl ontvlug Jantjie na sy huis toe. NO. 34. DIE SONBESIES EN KRIEKIES. OPMERKINGS:--Hierdie storie vertel die geskiedenis van die Sonbesie, wat in die Boland "boomsingertjie" en in die Karoo "doringbesie" heet. As iemand vir sy kinders baie ly, dan het die pa of ma die kind ook baie lief. En gaan sulke kinders dood of dwaal hul weg in die veld, dan treur hulle ouers net baie oor hulle. Dit was die geval met 'n ou Boesman en sy vrou. Hulle het nog maar een kindjie gehad--'n klein jongetjie. Die vader en moeder gaan eendag boesmanrys (jong miere) grawe, en hulle neem die kind saam. Die kind raak vas aan die slaap; die moeder haal hom van haar rug af, bind hom in haar rug-karos en lê hom in die skaduwee onder 'n bos. Sy en haar man was druk besig om boesmanrys uit te grawe. Hulle was so druk aan grawe dat hulle oë net by hulle werk bly. Meteens sien hul 'n leeu by 'n hartbees lê. Hy was reeds versadig geëet; hy staan op en stap reguit na die kind wat onder die bos vas aan slaap is. Hy tel die karos met die kind op, stap daarmee weg en gaan daar naby onder 'n boom naas die kind lê en stert roer. Hy het gedog die kind was dood; daarom hou hy net die ouers in die oog om te sien wat hulle sal doen. Die moeder wou 'n beroerte van die angs kry. Die vader het net nog drie gifpyle by hom en daarmee moet hy spaarsaam omgaan. Hy koes weg en kruip so plat op die grond as hy kan, tot by 'n dik boomstam. Hy hou hom baie smal, en kruip nader na die boom toe. Die leeu het hom toe nog nie gewaar nie; maar hou een streek die moeder in die oog. Maar toe die vader by die dik boomstam kom, gryp hy so rats as 'n aap die bobbejaantou wat teen die boomstam oprank; hy klim wat hy geleer het, om buite die bereik van die leeu te kom. Dog die leeu het hom toe gewaar; hy staan op en swaai sy stert heen en weer, en hy storm die boom. Die vader klim haastiger; die bobbejaantou ruk bo los, en die vader kom 'n ent teen die stam af; maar gelukkig, die tou bly bo vas. Maar tog, die vader het soveel gesak dat die leeu hom 'n raps met sy naels oor die voet gee, en die bloed stroom. Toe die vader bo in 'n mik van die boom sit, vat hy korrel met sy pyl en boog; hy skiet op die leeu, dog die pyl skram teen 'n takkie weg, en dit was mis. Nou het hy nog net twee gifpyle. Die leeu hap na die pyl, begin te brom en kort brulle te gee. Toe word die kind wakker en begin angstig te huil. Die leeu wil daarheen hol; maar die vader maak asof hy wil afklim, en maak 'n lawaai en gooi sy karos neer. Die leeu vlie kortom en pak die karos. Toe neem die vader mooi sy kans om te skiet, dog weer skram die pyl teen 'n takkie weg, want die plek waar die Boesman in die boom-mik sit, was maar bra ongemaklik. Hy het nou nog maar net een pyl, en daarmee moet hy omgaan asof dit die kosbaarste van alle kosbaarhede is. Weer maak hy 'n groot lawaai om die aandag van die leeu te trek; die leeu kyk op met oop bek. Nou het hy 'n pragtige kans, waarvan hy sonder versuim gebruik maak; en hy tref die toornige dier met die gifpyl diep in die keel. "A, nou het hy sy pruimpie binne!" Hy brul en gaan te kere. Dog die Boesman maak elke keer of hy wil afklim, om die bose dier daar te hou. Dit duur nie lank nie; die gif van die pyl trek, en die leeu slaan neer toe hy 'n paar tree weggestap het. Toe die vader uitroep: "Nou is die leeu dood!" toe spring die moeder van haar wegkruipplek op, en hol na haar kind, wat nog al die tyd lê huil; want hy was nog baie klein. Sy gryp hom en hol al wat sy geleer het, reguit huis-toe. Die vader het die leeu afgeslag; het soveel vleis as hy kan dra, huis-toe gebring; en het toe weer die ander vleis dadelik gaan haal; want 'n Boesman eet enige ding--tot slange toe. Wel, jare het verstryk; en die moeder het weer 'n kindjie--'n meidjie hierdie slag. Toe die meidjie al kan rondspeel, gaan die moeder daar by die fonteinplek matjiesgoed sny om matte van te maak. Die kind het daar rondgespeel; sy het te naby die gat water biesies gepluk, en die watergees het uitgekom en het die kind in die gat water ingetrek. Die kind huil; die moeder hoor dit, en sy spring in die water om haar kind te red. Sy het met groot lewensgevaar met die watergees geworstel; dog sy red haar kind en swem met die meidjie, uitgeput en halfdood, kant-toe. Daarop hol sy huis-toe en laat alles in die steek. Sy was verskrik, maar tog baie bly. So kan ons sien, die vader en moeder het groot gevare oor hulle kinders uitgestaan; en daarom het hulle die twee kinders so liefgekry. En die kinders, aan hulle kant, was baie gek na hulle dapper ouers; daarom was hul so gehoorsaam. Die vader kon baie mooi viool speel, en die moeder het geleer om die ramkie goed te speel. Hulle het dié musiekinstrumente van springbokvel gemaak, wat hul eers haaraf gemaak, skoon uitgeskraap, en toe oor 'n kalbasdop getrek het. Die snare het hul van die derms van die bok gemaak, en die strykstok van die sterthare van 'n kwagga. As die ouers so speel, dan kom die twee kinders voor hulle ouers dans; en dit was vir algar, o, tog te mooi. So het hul baie plesierige aande en nagte om die veldvuur deurgebring--vernaamlik as die vader die dag 'n goeie jag gemaak het. Eendag was die twee ou volk nie fris en op hulle stukke nie; hulle stuur toe die twee kinders veld-toe om veldkos te soek en te bring. Die kinders bly lank weg; toe die son ondergaan, was hul nog nie terug nie, en toe word die twee ouers net ongerus. Hulle roep en skree; maar wat nie antwoord nie, is die kinders. Die ander dag het hulle gaan soek, die dag daarop, en die dae daarna, maar vind niks nie--die kinders is spoorloos tot vandag toe nog weg. Andere help soek, dog alles tevergeefs! Hulle roep en roep, skree en sing, speel viool en ramkie, maar alles verniet: daar kom geen antwoord nie. Die vader en moeder het later meer kinders gekry, en die kinders help ook nou om na hulle boetie en sussie te soek. Die vader gaan toe na Hamerkopvoël, wat alles in die water kan sien, en vra hom waar sy twee vermiste kinders is. Hamerkop het in die water gekyk, en hy kyk vandag nog; maar hy verklaar dat hy hulle nie kan uitvind nie, dog raai die vader aan om maar aan te hou roep. Hy moet in die dag soek, en sy vrou dit in die nag laat doen. Die moeder gaan toe na Uil, wat 'n groot towenaar is, wat kan vertel wat gebeur het en wat nog sal gebeur. Uil het sy dolosse gegooi, hy sit diep oor die saak te dink; maar sy dolosse en sy verstand staan hier stil. Hy raai haar ook aan om maar in die nag te roep en soek en haar man dit in die dag te laat doen. Hierdie huisgesin treur baie; hulle eet min, want hulle harte is seer van verdriet en al die huil en roep. Die vader en sy seuns soek en roep nou in die dag, terwyl die moeder en haar dogters in die nag soek en roep. Hulle het van verdriet so uitgeteer dat die vader en sy seuns nou die sonbesies is, en dat die moeder en haar dogters nou die kriekies is. Die leeu en die watergees is nou die ongediertes en visse wat goggas vang. Die sonbesies sing en soek vandag nog oordags. En die kriekies sing en soek vandag nog oornags. NO. 35. LEEU EN WOLF EET OOR EN WEER. OPMERKINGS:--Hierdie storie is om iemand te leer om vir kos nie suinig te wees nie. Daar kom 'n dag dat hy net so verleë raak en slegter daarvan afkom as wat hy die honger persoon behandel het. Wolf was die hele nag uit op die jag, maar was baie ongelukkig om geen wild op die lyf te loop nie. Teen dagbreek se kant toe kry hy Leeu se spoor, en hy volg dit; want hy weet Leeu is 'n gelukkige man en kry altyd kos. Leeu het 'n kwagga gevang, het hom versadig geëet, en lê 'n entjie daarvandaan teen 'n bos. Wolf voel somar bly in sy hart om nog vleis aan die kwagga te sien; want dit was te veel vir Leeu om in een slag op te eet. So begin Wolf meteens om 'n gesellige praatjie met Leeu aan te knoop; hy vertel dat hy na sy broer gaan kuier het, dat hy die broer nie tuis gekry het nie, so het hy weer na sy siek suster gaan kyk; maar sy was toe reeds lankal dood. Nou is hy haastig om by sy huis te kom. Hy vertel toe dat met die afwesigheid van sy gesin van huis het hy daar niks te ete en te drinke gekry nie. "En nou is jy seker honger?" vra Leeu. "Dis nie altemitters nie," was Wolf se antwoord. "Ja, dit spyt my; maar wat kan ek daaraan doen," sê Leeu. "En daar lê dan nog meer as 'n halwe kwagga," merk Wolf op. "Ja, maar dit moet ek vir my vrou en kinders hou," werp Leeu teë, toe hy hom ewe lui en versadig uitrek. Wolf kyk na Leeu, kyk na die kwaggavleis en kyk weer met 'n watermond terug na Leeu en vra: "Is daar dan nie vir my 'n paar murgbene nie?" "Kom, sê my eers, waar woon jy?" vra Leeu. "Dis nie so ver van hier nie--daar onder daardie krans in die wolwegate," was die vriendelike antwoord. "Kry jy daar baie kos?" vra Leeu weer, net om die tyd om te praat en om Wolf nog meer lus te maak. "O ja, kos genoeg! Die een dag volop en die ander dag weer minder; maar altyd genoeg om vet op te bly," antwoord Wolf. Leeu draai sy kop en kyk daar dié kant en gee geen antwoord nie. Hy luister wat Wolf nou sal sê en wens dat hy maar moet loop. Weer praat Wolf na die kos se kant toe en vra of die kwagga vet is en of Leeu hom maklik in die hande gekry het, en hy spreek verder die wens uit dat hy graag van die murg sal wil proe as Leeu hom maar net wil toelaat. Leeu vertel dat hy die kwagga baie maklik gevang het en sê: "Bly hier lê, dan gaan ek vir jou van die murgbene haal. Bly hier, hoor jy! Versit jy een voet uit jou spoor, dan draai ek om en jy kry niks nie," sê Leeu toe hy wegstap kwagga-toe. Leeu gaan wél 'n murgbeen haal; maar watter soort? Hy bring een waarvan hy self die murg uitgesuig het, en gee die skoongekoude been aan Wolf met die woorde: "Dé, eet." Wolf bekyk die been, gee 'n paar lekkies daaraan, en vra of Leeu nie liewers vir hom wil toelaat om die soppies by die kwagga op te lek nie. Waarop Leeu antwoord dat hyself so danig gek na sop is en nie 'n druppel daarvan wil weggee nie. Toe vra Wolf weer 'n been om saam te neem om daar voor te gaan fyn kou. Leeu gaan een haal wat ook reeds afgekou is, waaruit die murg uitgesuig is en waaraan die kwagga se klou nog vassit, en sê: "Dé, vat dit; basta bedel. Toe loop!" Wolf bespeur toe dat Leeu hom weer gefop het, so sê hy: "Ek sal maar stap, sodat ek vroeg my huis kan haal. Nou vra ek jou, broer Leeu, om môre by my te kom eet." Met die huis-toe draf, kom Wolf 'n trop volstruise teë; hy vang een en kon hom toe versadig eet. Wat hy nie kon baasraak nie, sleep of dra hy saam na sy huis toe. Toe hy die volgende dag vir Leeu haas verwag, sit hy 'n pot op die vuur en kook van die volstruis se vleis. Hy met sy vrou en kinders eet die vleis op en laat die sop vir sy vriend Leeu staan. Toe hy vir Leeu nog ver sien aankom, gooi hy van die sop in 'n ander pot uit om koud te word. Hy gooi nog meer water in die pot wat op die vuur staan, en stook dit met 'n wakker vuur tot dit borrel soos dit kook. Toe Leeu naby was, haal Wolf die kokende pot van die vuur af en sit dit naas die een waarvan die sop al koud geword het, en hy staan vir Leeu af te wag. Toe Leeu hier naby hom was, roep Wolf: "Môre, môre, broer Leeu! Jy kom net in tyd! Ek het 'n vet volstruis vir ons gevang, en ek het jou nie vergeet om die lekker murgbene wat jy gister vir my gegee het nie. Het jy weer kwaggas gevang?" "Nee, daar is baie, maar ek eet nog al die tyd aan die vet kwagga van gister," antwoord Leeu, doodtevrede met homself. "Maar jy het in elk geval nou lus vir volstruissop, dit weet ek," merk Wolf op toe hy die pot met koue sop vat en aan sy vrou sê: "Hou oop jou mond dat ek vir jou eers sop gee." Hy gooi toe sop in haar mond, en sy sluk só dat haar keel knoppe-knoppe maak. Daarop sê hy aan sy kinders: "Kom julle hier; hou julle monde oop, dat ek ook vir julle sop gee." Die kinders kom op 'n ry sit, en Wolf gooi sop in die mond van een kind ná die ander. Daarop sit hy die leë pot neer en sê aan Leeu: "Nou kom ons aan die beurt; ons het tyd en kan op ons gemak drink--jy eers, dan ek." Daarop neem Wolf die pot met die kokende sop en vra aan Leeu om reg te sit. Leeu maak so. Toe keer Wolf die pot met kokende sop oor Leeu se kop om en druk die warm pot boonop vas oor Leeu se kop. Leeu se oë verbrand, sy mond en keel verbrand. Hy slaan neer teen die grond. Toe vat Wolf sy kierie en slaan Leeu verder dood. So kom 'n gemene daad altyd weer op 'n man se eie kop terug. NO. 36. VOLSTRUIS WORD WEER LEWENDIG. OPMERKINGS:--In hierdie storie word ons voorbeelde van die opstanding van die dooie meegedeel. Daar was 'n Boesman bekend as een van die beste jagters van sy tyd. Misskiet was 'n onbekende iets by hom--Raakskiet was sy naam. Op 'n sekere dag gaan Raakskiet veld-toe om te jag; toe hy ver in die veld was, voel hy siek. So kaduks het hy gevoel dat hy besluit om om te draai en maar terug huis-toe te gaan. Hy voel lam, en sy mond voel net droog. Hy stap kop voor die bors en dink nêrens oor nie. Toe hy hom kom kry, was 'n volstruismannetjie agter hom. Die voël gee 'n geweldige blaas en wou hom net skop en trap. Dog hy val plat en gaan op die grond lê. Die voël, met sy skerp borsbeen, gaan op hom sit en frommel hom asof hy hom tot 'n voetsool wil platdruk. Onder die worsteling bespeur Raakskiet dat dit nie 'n gewone volstruis is nie, maar een wat iets in hom besit wat vreemds is. Toe die voël moeg was om vir Raakskiet so te kneus, staan hy op en gaan naas Raakskiet wei, maar hou hom gedurig in die oog. Die minste beweging wat die Boesman maak, is die voël by om hom nog verder te kneus. Raakskiet kry die plan om hom dood te hou om die volstruis 'n kans te gee om weg te gaan. Toe hy so lank stil lê, word die voël gerus en begin toe verder en verder te wei. Raakskiet loer na sy boog en pyle; maar met die skop en trap van die voël het die snaar van sy boog gebreek. Toe maak Raakskiet 'n plan om sy goed te vat en saggies onder 'n digte bos te kruip. Hy kry dit reg. En toe hy onder die bos was, het hy kans om goed rond te kyk; hy sien toe dat die mannetjie na twee volstruiswyfies stap wat besig was om vlerke oor hulle nes te klap. Raakskiet pluk toe van die takke van die bos af en bind hom daarmee toe, sodat hy self na 'n bos lyk. Op hierdie manier het hy na sy huis toe ontsnap. Hy voel toe net siek en vertel aan sy vrou en kinders die wederwaardigheid wat hy met die volstruis deurgemaak het. Daarop gaan hy in sy karos op velle in sy hut lê. Die vrou was kwaad vir die voël en roep uit: "So moet jy dit nie laat bly nie. So gou as jy beter voel, moet jy jou boog regmaak, reguit na die nes toe stap, die volstruise doodskiet, en hulle en hulle eiers huis-toe bring; ek en die kinders sal help." Deur die man siek lê, moes die vrou en kinders kos in die veld gaan soek; 'n klein jongetjie bly by sy siek vader om hom te versorg. Ná almal veld-toe was, sien die kleinjonkie daar oorkant op die gras 'n baie klein hasie rondspeel. Hy hol daarheen om die hasie vir hom te vang, en hy bly lank weg. Intussen voel sy vader se keel nog maar droog; hy roep na sy kind om water te bring, maar die kind was nie daar nie. Toe kruip Raakskiet self na die gat water wat daar naby is, en met die drinkslag val hy vooroor in die water en verdrink. Met die huistoekom van die moeder en haar kinders kry hul die kleinjonkie net toe hy die hasie vang en daarmee huis-toe stap. En die kleinjonkie was baie bly oor sy hasie. By die huis kry hul vir Raakskiet nie; hulle soek en soek en vind hom in die water dood lê. Hulle haal hom uit, rol hom op die grond; hy bly dood, en hul laat hom naas die gat water in die sonskyn lê om warm te word. Die moeder het die kleinjonkie 'n afgedankste drag slae gegee en gesê dat hy die hasie moet doodmaak, want die hasie is kos waarmee nie mag gespeel word nie; en dan, die dood het in die wêreld deur 'n hasie gekom. Dog die kind wou sy hasie nie doodmaak nie, maar hou aan daarmee te speel. As die diertjie sy oortjies so vorentoe en agtertoe trek, dan is dit vir hom tog te mooi. Sy ma stuur hom toe om by die ander gat water te gaan haal. Hy was altyd 'n gehoorsame kind; hy sit sy hasie neer en gaan die water haal. Solank hy weg was, maak sy ma die hasie dood. Toe hy terugkom, huil hy bitterlik daaroor. Maar net toe word sy vader, Raakskiet, weer lewendig. Hy rig hom op, sit in die sonskyn en word by elke asemhaling gesonder. En toe hy daar opstaan, makeer hy niks nie. Hy maak toe somar uit die staanspoor sy boog reg om die volstruis, wat hom getrap het, te gaan skiet. Toe hy gereed was, stap sy vrou en kinders mee om die vleis en eiers te help dra. Toe hulle digteby die plek kom, bly die vrou en kinders agter; hy bind weer bossies om sy lyf, en so verskalk hy die volstruise, wat druk besig was om hulle nes sag te maak deur die kluitjies wat daarin lê, stukkend te byt. Die wyfies stap weg, dog die mannetjie bly by die nes; so kry hy net die mannetjie onder skoot. En toe hy dié skiet, vlug die wyfies heeltemal weg. Raakskiet en sy gesin sny toe die voël aan stukke, sit dit op hulle koppe en neem die eiers ook mee huis-toe. Die vrou trek toe die vere af en plaas dié op 'n bossie. Hulle begin somar te braai en eet. En toe hul die hele volstruis opgeëet het, kom daar 'n geweldige warrelwind. Die wind neem al die vere weg en warrel dié rond, hoog in die lug. Een veer was swaar van die bloed en kan nie so hoog in die lug rondwals nie, maar kom af, warrel en warrel tot dit in die gat water val waarin Raakskiet die dag tevore verdrink het; en dit swem op die water, terwyl dit daar deur die wind rondgemaal word. Raakskiet en sy gesin sien dit en slaan ag op daardie veer. Terwyl hulle nog staan en kyk, verander daardie bloederige veer in 'n klein volstruisie. Hulle beskou wat aangaan, en sien die diertjie kry donsvere; die donsvere groei en word langer. Die voëltjie stap sukkel-sukkel uit die water; want dit was nog pieperig en swak, en sy beentjies was nog baie sag; en hy gaan op die wal bewe-bewe in die son sit. Hy word sterker en sterker, hy groei en groei. Onderwyl word sy bene en ribbe, sy nek en rugstring harder en harder. Dit het nie lank geduur nie, of hy was 'n volwasse voël, met swart en wit vere oortrek--net soos 'n gewone volstruismannetjie. Sonder om verder te versuim, draf hy veld-in, reguit na sy eie huis toe. Toe hy daar kom, brom hy om aan sy vrouens te vertel dat hy nog leef. Hulle ken somar sy stem, kom met vlerkgeklap hom in gemoet en was bly om hom weer lewendig te sien. Hy maak toe 'n ander plan en gaan nog 'n derde vrou haal. Van toe af was daar altyd twee voëls by die nes: twee wyfies gaan wei, en dan is een by die mannetjie by die nes; dan kom daardie twee weer terug, en die mannetjie en die wyfie gaan weer wei. Daar het altyd 'n omruiling op een of ander manier plaasgevind, so was dieselfde wyfie nie altyd by hom nie. Hy en sy drie wyfies het toe op 'n ander plek gaan nes-maak, want hulle was vir die ou plek bang. Raakskiet het wel geweet waar die nuwe nes is; maar uit bygeloof was hy bang om daarheen te gaan. Hy was bevrees dat die volstruis hom weer sal betower, dat hy weer sal siek word om in die water te val. En dalkies kom hy hierdie slag nie weer by nie, maar bly dan vir altyd dood, dood, dood. NO. 37. LEEU WORD JALOERS. OPMERKINGS:--Hierdie storie is 'n staaltjie van die verwaandheid van Leeu. Die leeus kom dikwels in geselskap bymekaar, en dan prys hulle vroue altyd die ape vir hulle ratsheid, die gensbokke vir hulle vlugheid, en die volstruise vir hulle mooi stem om te brom (of brul). Dit het die mannetjie-leeus maar min aangestaan, en hulle word daaroor baie jaloers. Hulle gee toe hulle ontevredenheid daaroor aan hulle vroue in die volle geselskap te kenne; dog die leeuwyfies hou vol dat hulle gelyk het, en dat hulle mans nie kan stry nie. Daarop sê die leeumans toe: "Gee 'n fees en 'n dansparty, dan kan julle self van naby dit aanskou en hoor." "Goed!" antwoord die vroue. "Maar pas op dat julle daar nie met skande van afkom nie." Hulle maak die nodige voorbereidsels vir die fees daar en dan en nooi vir Aap, Gensbok en Volstruis om op 'n bepaalde tyd daar te wees. Toe die fees haas 'n aanvang sou neem, kom Aap tussen die takke van bome aangespring; hy glip en wip soos 'n sprinkaan van een boom na die ander en was in 'n ommesientjie daar. Die vroue klap hande en juig vir Aap toe; maar nie vir hulle mans nie. Die mannetjies van die leeus kon nie so rats spring nie, en dit laat hul somar uit die staanspoor sleg voel; maar hul reken op wat hul later sal doen. Ook met die dansery het Aap hul uitgestof. Hier kom Gensbok aangehol. Hulle belê onmiddellik 'n resies; dog Gensbok hol skoon voor die Leeus weg. Weer klap die vroue vir Gensbok hande en nie vir hulle mans nie. Dit laat die leeumans nog 'n bietjie slegter voel. Eindelik kom Volstruis aan. Hy was nog ver, toe begin hy al brul. Dadelik klap die vroue hande en roep uit: "So mooi en helder kan julle tog nie brul nie. Volstruis brul met sy volle longe; maar julle brul met julle mond asof jul 'n been in julle keel of julle stert in julle bekke het." Hulle hou maar aan hande klap. Die mannetjie-leeus brul toe, maar die vroue wil nie vir hulle mans hande klap nie; maar net soos Volstruis voor hulle kom brul, klap hulle hande en juig Volstruis toe. Dit maak die mannetjies bepaald boos, en hulle begin binne in hulle harte te skel en hulle vrouens te verwens. Een leeu bevlie vir Aap en krap die hare van sy sitplek af, die ander leeu bespring vir Gensbok en krap hom merke in sy gesig, terwyl die derde leeu besig was om vir Volstruis te takel; hy krap al die vere van sy heupe af. Daarop stap die drie mannetjies weg en laat hulle vrouens met die klein kindertjies agter. Toe hulle drie wegstap, roep hul terug: "Nou kan Aap, Gensbok en Volstruis, wat jul algar so danig prys, vir julle en julle kinders sôre." Die vrouens roep agterna: "Dis glad nie nodig dat hulle vir ons moet sôre nie: ons kan sonder hulle klaarkom en vir onsself sôre." Die leeus gaan toe net volstruise jag om hulle longe te eet, sodat hul net so mooi as Volstruis uit die voorbors kan brul. En ná hul baie volstruislonge geëet het, toe brul hul nie meer asof hulle sterte in hulle monde of bene in hulle kele het nie. Die vroue met hulle klein kindertjies het dit swaar gekry om kos te vang en terselfdertyd na die kinders te kyk; hulle begin toe al sterk na hulle mans te verlang, wat so braaf vir hulle en hulle kinders gesorg het, al het die mans nie so danig mooi na hulle sin gebrul nie. Dit is maar kleinighede, en hul sal nou maar snags luister waar hulle mans brul; want toe verstaan hul eers dat dit juis die fout is wat hul in hulle mans vind, wat hul nader na hulle weldoeners bring. Dit het hul baie moeite gekos om by hulle mans te kom, want die kinders is swak om na die mans te loop. Hulle neem hul toe voor om nie weer met hulle weldoeners te spot nie; maar wel om hulle te prys waar hul goed doen, en stil te bly as die mans nie iets beters kan doen nie. Toe hul by die mans kom, stap dié weg; dog hulle roep agterna en beloof om beter in vervolg te handel. Toe draai die mans om, want hulle was baie gek na hulle kinders. Van toe af, as Volstruis brul, klap hul nie meer hande nie; en as hulle mans brul, dan voel hul groots en prys hulle, want dis tog harder as enige ander stem. Dit het vir 'n lang tyd so goed gegaan, en almal het die ou rusies vergeet, en algar voel plesierig. Maar een vrou begin weer met haar dingetjies. Hierdie slag begin sy te veel na haar man se sin vir Kwagga se maanhare en Langnek-kameel se kuif te prys; daarop begin sy weer met haar man se maanhaar te spot. Hy word toe so boos op sy vrou dat hy haar aan die kophare pak en haar daaraan rondsleep. Hy het haar so rond en bont gepluk dat amper al haar kophare uitgetrek was. Wat gebly sit het, het uitgeval, sodat sy vir 'n tyd glad kaalkop rondgeloop het. Ná verloop van tyd het sy weer kophare gekry; maar glad nie weer so lank as wat dit tevore was nie. Die ander wyfies het so bang en versigtig geword dat hul ook hulle kophare afgesny het; daarom is hulle hare vandag nie meer so lank as dié van die mannetjies nie. NO. 38. PERDEBY EN SY VROU. OPMERKINGS:--Hierdie storie is amper op die model van 'n Hottentot-dierestorie, dog die Boesman-herkoms is te duidelik. Daar was 'n ou Boesman wat gelukkig met sy ou vrou en kinders gelewe het. Hy was 'n kriewelkop; maar as hul nie met hom lol nie, dan was daar nie 'n beter man as hy nie. Dog sy ou vrou was bepaald verspot. Haar grootste vermaak was om haar kinders in hulle gesigte voor andere te prys. Nou, soiets is mos 'n baie slegte trek in 'n moeder; want dit laat die kinders dink dat hul beter is as ander mense se kinders: wat sleg is, word nog slegter; en wat goed is, steur hul nie grootliks aan hulle moeder se lawwe praatjies nie. Dan, so 'n trek in die moeder maak dat ander mense maar baie min van haar kinders dink--die jongkêrels kry teësin in die dogters, en die meisies gee nie om vir sulke danige blinkgemaakte jongkêrels nie. So het haar kinders been-oud geword voor hulle getrou het. Maar die jongste dogter was darem regte mooi; sy was 'n terggees van die bestes en baie deur die windmaak van die moeder bederwe. Maar tog met dit al was die jongmense gek na haar; hulle het baie by haar kom kuier as die moeder opsy was. Maar kom die ou moeder in die geselskap, dan is dit maar weer só: sy sit haar dogter tot vervelens toe met woorde te verkoop en sê dat die man wat dié dogter vat, moet kan mooi sing. Kriekie kom sing, Sonbesie kom sing, Uil kom sing, Wolf en Jakkals kom sing; maar die dogter, tot groot ontsteltenis van die moeder, bars uit van lag en spot die singers lekker in hulle gesigte uit. Dit maak die moeder teen die dogter isegrimmig, en die singers stap boos weg. Hul vat op die daad hul karos en verlaat die geselskap. Toe die dogter en die moeder weer alleen was, begin die moeder by haar dogter te pamperlang en vra die dogter wat nou eintlik haar sin vir iemand is. Die dogter begin toe eers hierdie kant toe te praat, en toe weer daardie kant toe te praat; en sy raak so deurmekaar dat sy somar alkant-toe praat. Toe was die moeder nog net so met haar dogter opgeskeep en was niks wyser geword nie. Eendag was daar weer 'n geselskap, en die moeder en dogter was ook daar. Weer begin die moeder oor haar dogter uit te wy en sê dat die een wat die mooiste kan dans, dié kan die dogter kry. Meteens begin Padda te dans, toe Springbok, toe Hasie, toe Slang, toe Patrys, toe Skilpad; maar weer, tot steurnis van die moeder, sit die dogter die hele klomp dansers in hulle gesigte uit te lag. Die moeder voel toe vererg, en die dansers nie minder beledig nie. In 'n ommesientjie sit die moeder met haar dogter weer alleen; algar het karos gevat en weggestap. Daar was toe geen ander plan vir moeder en dogter nie, as ook maar karosse te pak en na hulle huis toe te stap. Op pad vra die moeder andermaal wat die sin van die dogter is. Sy praat toe weer hierdie kant toe, toe daardie kant toe, en somar daarop alkant-toe, en was so deurmekaar as 'n vlieg in 'n spinnerak. Op 'n sekere dag sit die moeder en haar dogter weer in 'n ander geselskap. Andermaal begin die moeder die fluitjie van prys vir haar dogter te blaas en sê dat die een wat die netste met 'n pyl kan skiet, die dogter kan kry. Toe vat Heuningby sy boog en pylkoker, en hy begin daar rond te skiet; Muskiet begin te skiet; Muggie begin te skiet; Blindevlieg begin te skiet; ook Vlooi begin te skiet. Toe saai die geselskap uitmekaar--moeder en dogter inkluis--, en karosse bly in die slag. Op pad huis-toe sê die dogter: "A, nee, ma, jy moet eers dink voor jy praat! Kyk hoe toe is ons oë nou geswel!" Die moeder voel toe dat sy haar saak nie goed oordink het nie; so begin sy somar te sê: "Kom, vertel my nou regtig wat jou sin is!" Soos gewoonlik praat die dogter weer hierdie kant toe, daarop daardie kant toe en toe somar alkant-toe, dat sy andermaal nes 'n vlieg in heuning vassit. En die moeder bly toe nog net so dom. By 'n ander geleentheid bevind hul vir hulle weer in 'n groot geselskap, en die moeder haar mond borrel weer oor van lof van haar dogter; en sy sê dat die een wat die mooiste karos het, dié kan haar dogter kry. Toe tree Mot te voorskyn met sy karos; Muis kom met syne; Akkedis met syne; Suikervoëltjie met syne; Kwagga met syne; Muishond met syne; en Perdeby met syne. En hulle maak hul karosse oop en toe om te wys hoe mooi dit is--net Perdeby nie. Die dogter het hierdie slag haar moeder plegtig belowe om nie haar lagbui te hervat nie en om haar stemmig te gedra. Haar keuse val toe op die mooi glinsterende blou karos van Perdeby, en sy neem hom; en hulle twee gaan saam na die kleihuis van Perdeby, met die baie kamers. Maar Perdeby vang net ruspers, wurms en spinnekoppe en bring dié na sy huis toe en vul die kamers daarmee. Sy vrou objekteer en sê aan hom dat sy nie gewoon is om sulke gogga-goed te eet nie; hy moet vir haar wild gaan skiet. En hulle twee stap saam veld-toe. Sy sien 'n haas lê en slaap, en sy roep hom en sê: "Kom hier, my man, en skiet hierdie hasie vir my." Hy neem 'n pyl uit sy koker en sit dit op die boog en vra: "Waar is die haas?" Waarop sy antwoord: "Hierso, onder hierdie bossie!" Hy bekruip toe die haas; maar sy sê: "Gooi tog af jou karos!" Hy maak so. Toe sien sy die danige dun lyfie van Perdeby, haar man, en sy skater uit van lag oor daardie danige dun lyf en roep uit: "O so, nou verstaan ek waarom jy nooit jou karos wil afgehaal het nie! Ga, ga, ga! Kyk daardie verspotte dun lyfie!" Perdeby word toe so boos--want hy kan gou kwaad word--dat hy sy vrou op die plek met 'n pyl doodskiet. En dis nou die betaling wat die moeder met al die pronkery met haar dogter gekry het. NO. 39. MOEDER LEEU EN DIE KINDERS. OPMERKINGS:--Hierdie storie is slegs 'n blote vertelling waarin die verbeelding vrye teuels gegee word. Daar was 'n vader Leeu en 'n moeder Leeu. Van hulle jong dae af het hul vir hulle 'n mooi jagveld uitgekies. Op 'n oop vlakte, digteby 'n kolk water en 'n ent van 'n kliprant af, het hul onder 'n klompie bome en tussen rotse 'n huis uitgekies. Onder die bome was ook 'n kol kort bosse, wat in die daaglikse spreektaal kreupelhout of ondergroei genoem word. Dus, 'n baie mooi wegkruipplek, van waar hul oor die vlakte kan sien. Daar was ook genoeg wild vir hulle, daarom was hul so tevrede daar en het daar hulle hele lewe gewoon. Hulle het altyd twee of drie kinders tegelyk. Die kinders bly dan by hulle ouers en gaan saam met hulle ouers jag om te leer hoe om self te jag. As daar weer twee of drie boeties en sussies gebore word, dan gee hulle pad en vat dan hulle eie koers om vir hulself 'n huishouding te begin. Vader Leeu en sy vrou, moeder Leeu, word ná verloop van jare oud; hulle tande word sleg, want met die stukkend-byt van harde bene moet die beste tande met verloop van jare en met naderende ouderdom ingee. Toe kan die twee oues nie meer so goed jag nie; en terwyl hulle nie meer jong kinders het nie en die ander reeds op hulle eie boer, so het hul dit nie meer so volop gekry nie. Hulle moes toe maar diere vang wat nie so vinnig hardloop nie; so ook het hul begin onder die Boesmans te vang--vernaamlik onder die ou meide wat veld-toe gaan om veldkos te soek. Hiervoor kry hul op 'n sekere tyd 'n mooi kans. Want groot buie reënt het daar geval, en baie wild kom die streek binne om op die groen veld en golwende gras te wei. Baie Boesmans volg die wild, en hulle gaan onder die klipkranse van daardie rantjie, wat naby is, woon. Die ou meide en kinders kom by die kolk, naby die leeus hulle huis, water skep; dan neem die leeus hulle kans waar om die ou meide dood te byt en die kinders lewendig te vang en na hulle huis, onder die klompie bome by die groot rotse, te bring, om daar te woon en speel. Die leeus hulle huis was so veilig en gevaarlik dat die jagters dit nie gewaag het om die leeus daar oordags te gaan aanval nie; terwyl in die nag, as die leeus op hulle stukke is, het die Boesmans glad nie daar naby gekom nie. Maar hulle sê die leeus is te gevaarlik so naby die waters, en 'n plan moet gemaak word om hulle uit te roei of te verjaag. Hulle maak 'n ou pop van velle en stop dit met gras op, sodat dit baie na 'n regte Boesman op 'n afstand lyk. Aan die nek maak hul 'n lang riem vas, en twee jagters neem die pop mee. Hulle stap na die kolk water toe en klim daar in 'n boom. Die pop bly onder die boom; maar hulle trek gedurig aan die riem, sodat dit lyk of die pop ronddans en lewendig is. Dit is 'n ou plan wat Boesmans maak om leeus na 'n boom te lok om hul dan daar dood te skiet. Vader Leeu dink toe dat die pop 'n ou meid is wat nie in die boom kan klim nie; daarom staan sy onder die boom rond te dans. Hy maak hom gereed en gaan die pop bekruip. Toe hy die pop onder die boom bevlie, maak die twee jagters bo in die boom 'n geraas. Vader Leeu kyk met oop bek op; en dit was net wat die twee jagters wou gehad het: dadelik skiet hul gifpyle in die oop bek van vader Leeu; en ná enige oomblikke was vader Leeu 'n lyk, om nooit weer ou meide en kinders te vang nie. Dog hulle bly van Leeu se huis weg. Moeder Leeu het die moord op haar ou man al die tyd staan aanskou; so was dit 'n waarskuwing vir haar om nie meer ou meide en kinders te gaan vang nie. Sy moet dus 'n ander plan maak. Sy wapen toe die Boesman-kinders wat by haar woon, met knopkieries; sy gaan self in die nag met hulle jag. Sy vang wild en hou die prooi vas, en dan kom die kinders en slaan met hulle knopkieries die ding dood wat gevang is. So het hul op 'n ander manier al die tyd volop kos gehad. Sy wou die kinders nie na die kolk toe stuur om water te haal nie; want dan mag dit gebeur dat hulle eie ouers vir hulle daar sien, en kan vir hulle daar kom haal en na hulle huise toe neem. By moeder Leeu haar huis het 'n groot en kragtige donkergroen boom gegroei, wat sulke lekker vrugte gedra het. Die kinders was baie gek na daardie vrugte. Sodra hul daarvan geëet het, dan vergeet hul alles wat tevore gebeur het. So het hul glad vergeet dat hul Boesmans vir ouers het. Hulle verkeer toe maar onder die vaste verbeelding dat moeder Leeu hulle regte moeder is en dat dit hulle plig is om vir haar te sorg. Ewe tevrede speel hul onder daardie klompie bome en gaan nooit daaronder oordags uit nie. Maar snags is hulle Kaatjie van die baan: dan baljaar hul rond of is doodstil as hulle op die jagtog uit is. Later word moeder Leeu sieklik en kry 'n slegte bors, dan moet die kinders haar bors kom vrywe--en dit het hul met die grootste bereidwilligheid gedoen. Van toe af het hul baiemaal self alleen gaan jag en was nog altyd in staat om 'n stukkie kos vir sieklike moeder Leeu huis-toe te bring, waaroor sy altyd baie dankbaar is; en om haar dankbaarheid te betoon, lek sy die hande en voete van die kinders as hul op haar lê en met haar ore of stert speel. Hulle was, in kort, 'n gelukkige gesin daar onder die bome. Maar op 'n goeie dag hoor een van die dapperste Boesmans kinders onder die bome by moeder Leeu haar huis speel en lag. Hy sê toe by homself: "As die leeus daardie kinders nie vang en doodbyt nie, dan sal hul dit aan my ook nie doen nie." Hy stap daarheen en kry die vrolike kinders daar net alleen, want moeder Leeu het net na die kolk toe gestap om in 'n hartbeespens water te gaan haal. Die dapper Boesman praat met die kinders, en dadelik bemerk hy dat hul niks meer van hulle ouers af weet nie; dog hy ken nog al die kinders en weet wie hulle ouers is. Hy het "houtjies" in sy knapsakkie gehad--"houtjies" wat sy toordokter vir hom gegee het; en hy laat al die kinders daaraan kou, en toe kom hulle vorige verstand weer terug. Hulle kry toe dadelik 'n begrip dat hul kinders van Boesmans is, en nie van leeus nie. Toe sê hy: "Julle twee wat daar so sit, julle ouers se vuurtjie brand onder daardie krans. Sien jul die rokie daar uitslaan?" En die twee kinders spring op en hol na hulle ouers se huis toe. Daarop sê hy weer: "Julle drie wat daar so sit, julle ouers se vuurtjie brand onder daardie krans waar die groot boom staan. Sien jul die rokie daar uitslaan?" Die twee kinders spring op en hol reguit na hulle ouers se huis toe. Daarop sê hy weer: "Julle drie wat daar so sit, julle ouers se vuurtjie brand hoog bo in daardie diep kloof. Sien julle die rokie daar uitslaan?" Die drie kinders staan op en hol reguit na hulle ouers se huis toe. Toe bly daar nog net een kind sit, en die Boesman sê: "Jou ouers se vuurtjie brand daar in die ander diep kloof. Sien jy die rokie daar uitslaan?" En die kind hol ook na sy ouers se huis toe. 'n Ruk daarna kom moeder Leeu met die water aangestap. Deur haar bors swak was, was sy uitasem. Sy hoor of sien die kinders nie, maar sien 'n volwasse Boesman daar sit, en sy vra: "Waar is die kinders?" Hy antwoord: "Die kinders is nie meer hier nie." Sy kry trane in die oë en roep uit: "Waar, waar is die kinders? Wat gaan ek doen sonder die kinders? Waar, waar is die gehoorsame kinders?" En sy huil bitterlik kwyl en trane. Daarop sê sy huilend aan die Boesman: "Jy het die kinders hier kom wegvat. Hulle was so tevrede hier en het altyd so soet gespeel; waarom doen jy dit? Kan jy nie sien ek word al grys en oud nie? Nee, ek is al oud; ek is al grys." En sy huil hardop. Al wat die Boesman antwoord, is: "Die kinders is nie meer hier nie." Hierop vat hy sy goed en stap ook na sy huis toe. Moeder Leeu het daarop toe sieker en sieker geword; en toe sy haar kop neerlê, was daar nie kinders om haar benoude bors te vrywe nie. En sy het hul ook nie meer by haar om hulle hande en voete te lek nie. Maar die ouers van die kinders wou uit hulle velle spring van blydskap toe hul hulle kinders weer by en rondom hul sien speel en lag; want dit was hulle kinders, en nie dié van moeder Leeu nie. NO. 40. BOESMAN-GEDIGTE. OPMERKINGS:--Om die Boesman reg te laat wedervaar, neem ons 'n paar van sy gedigte op. Daar is baie daarvan; dog as ons 'n vertaling daarvan moet lewer, dan word dié bepaald waardeloos, omdat die gedigte meestal nabootsings in sy eie taal van natuurklanke is. So boots b.v. ons blank kinders die tortelduif se sang na as: "Werk stadig! Werk stadig!" Of dié van die lemoenduifie as: "Ek gaan na Woester toe! Ek gaan na Woester toe!" Vertaal dit in 'n ander taal en kyk dan watter gebrou dit afgee. Maar ons het darem 'n paar gedigte deur 'n mak Boesman gemaak, opgevang. En dié kan ons met 'n sekere mate van vrymoedigheid aanbied. Let op, die rymmaat is in ooreenstemming met hulle dansmusiek, of riele, gebring. Baie reëls en parte van die gedigte word oor en oor herhaal. DIE DIERE GAAN WATER DRINK. Die diere die kom, Die diere die kom, Die diere die brom-- Hul draf na die water toe. Met kop na die grond, Hul sterte swaai rond-- Hul draf na die water toe. Namakwa-patrys, Wat water kan wys-- Hy vlie na die water toe. Die kwagga loop voor, Die leeu vat spoor-- Hul draf na die water toe. Die Boesman wag daar, Met boog en sy snaar-- Hy kruip by die water weg. Die diere kom drie, Die pyle die vlie En skiet by die water dood. Die Boesman kry kos En spring uit die bos-- Hy hol na die water toe. Die wild lê rond skop, Hy moker die kop Van wild wat by water vrek. 'N RIEL. Mans: Kwagga, kwagga met sy bont poot saam. Kwagga, kwagga met sy rond poot saam. Kwagga met sy knoppoot saam. Kwagga met sy kloppoot saam. Meide: Ei! Hy blaas as hy draf. Ei! Hy snork as hy draf. Ei! Hy trippel met sy voorlyf weg! Mans (met hande in die sy):-- Hòggô! Hòggô, hòggô, hòggô! Hòggô! Hòggô, hòggô, hòggô! Meide: O, dis sy wegdraf dié! O, dis sy pronkslag dié! Mans: Hòggô! Hòggô, hòggô, hòggô! Hòggô! Hòggô, hòggô, hòggô! Hoeit! (en handegeklap.) Mans: Korhaan, korhaan met sy speekbeen saam. Korhaan, korhaan met sy blink skeen saam. Korhaan, korhaan met sy lang nek saam. Korhaan, korhaan met sy plat bek saam. Meide: Ei! Hy koes as hy draf. Ei! Hy buk as hy draf. Ei! Hy trippel met sy voorlyf weg! Mans (met hande in die sy):-- Hòggô! Hòggô, hòggô, hòggô! Hòggô! Hòggô, hòggô, hòggô! Meide: O, dis sy wegdraf dié! O, dis sy koesslag dié! Mans: Hòggô! Hòggô, hòggô, hòggô! Hòggô! Hòggô, hòggô, hòggô! Hoeit! (en handegeklap.) Mans: Hiekie, kriekie met sy groot toon saam. Hiekie, kriekie met sy swart boon saam. Hiekie, kriekie met sy strykstok saam. Hiekie, kriekie met twee-lok saam. Meide: Ei! Hy wip as hy spring! Ei! Hy glip as hy spring! Ei! Hy trippel met sy groot toon weg! Mans (met hande in die sy):-- Hòggô! Hòggô, hòggô, hòggô! Hòggô! Hòggô, hòggô, hòggô! Meide: O, dis sy wegloop dié! O, dis sy wegspring dié! Mans: Hòggô! Hòggô, hòggô, hòggô! Hòggô! Hòggô, hòggô, hòggô! Hoeit! (handegeklap en gelag.) (Dan volg een herhaling van hierdie riel ná die ander, tot hul weer 'n ander een opvat.) NO. 41. LEEU BINNE DIE HUT BY DIE KIND. OPMERKINGS:--Dit is die enigste storie wat onder ons aandag gekom het waar Boesmans en Hottentots dieselfde verhaal op hulle eie manier vertel. 'n Boesman en sy vrou het net een meisiekind gehad, wat net begin te praat. Hulle twee stap veld-toe en neem die kind mee. Die vader help vir die moeder om boesmanrys uit te grawe, en onderwyl sit die kind te speel of loop naby hulle rond. Die meisiekind kon sulke snaakse dingetjies sê, waaroor die ouers staan en lag, want sy praat nog krom. Ná die twee oues genoeg boesmanrys uitgegrawe het, en ná hul die kluite daartussen uitgesoek het, stap hul water-toe om die sand tussen die rys uit te was. Die vader dra die knapsak met rys, en die moeder dra die kind op haar rug. Onderwyl lag hul nog altyd oor die snaaksheid van die kind. Daar spring toe 'n vlakbokkie uit. Die vader, wat al die tyd met pyl en boog in sy hande gereed gestap het, skiet die vlakbokkie, en die diertjie val ná 'n entjie te gehol het, dood. Nou het hul meer kos as wat die gesin in een nag kan opeet. Toe hul by hulle hut kom, gaan die son onder. Solank die vader slag, begin die moeder al aan die binnegoed te braai. Dit sou vir twee witmense en 'n klein kind oorgenoeg kos gewees het; maar vir Boesmans is dit maar net peuselkossies. Hulle begin ook van die vleis te kook en braai en eet een streep deur. In dieselfde tyd maak die moeder ook die boesmanrys gaar en bêre dit in leë volstruiseierdoppe, want hulle het dié aand net 'n groot vleishonger gehad; daarom word die vleis net hard aangespreek. En toe hul laat in die nag gaan slaap, was daar nog maar min van daardie vlakbokkie oor. Die ouers gaan onder hulle velle slaap, maar die kind nie. Dog soos 'n kind is, sit die klein meidjie aaneen te kerm oor boesmanrys. Die ouers sê dat sy oorgenoeg gehad het en nou maar moet kom slaap. Maar nee--die klein kind bly by die vuur sit en dwing net oor rys, en sy begin toe hard te huil. Leeu hoor die kind en kom kruip-kruip aan. Hy sien toe die kind alleen langs die vuur sit, terwyl die ouers onder hulle velle lê. Hulle het nog nie geslaap nie, want die kind raas en huil te baie. Slaan help ook nie. Leeu kom in die deur van die groot hut sit. Nou kan niemand uitvlug nie. Toe die ouers dit gewaar, ruk hul hulle koppe onder die karos en lê doodstil. Leeu het sy planne klaar: hy wil die ouers opvreet, en nie die kind nie. So begin hy tydsaam met die kind te speel. Hy steek sy poot uit, vat aan die kind en speel nes 'n kat met haar. Die ouers wou sterwe van angs, dog haal nouliks asem. Maar die kind vind hierdie spelery van Leeu erg prettig; sy lag daaroor en sê ieder maal: "Ek 'tieke jou! Ek 'tieke jou!" terwyl sy vir Leeu met 'n stokkie kielie en steek. Leeu vind hierdie soort speletjies net so prettig as die kind en word ewe vrolik; en dit loop op 'n soort baljaardery uit, sodat Leeu soms op die twee ouers onder die karos trap, maar hy laat nie merk dat hy weet dat hulle daar lê nie; dan wil die vader en moeder onder die karos van angs sterwe. Leeu slaan aljimmers die stokkie uit die hand van die kind en paai haar dan met sy poot. Eindelik gryp die kind 'n stompie vuur met 'n vlammetjie aan onder die pot uit en sê weer: "Ek 'tieke jou! Ek 'tieke jou!" en sy prop die vlam in die lang maanhare van Leeu; die hare raak aan brand; en hoe meer Leeu sy kop skud, hoe meer die vlamme ruis. Hy neem die vlug; en so ver as hy hol, steek hy die veld aan brand. Toe vir die eerste maal loer die ouers onder die karos uit of Leeu wel weg is en of dit wel waar is wat die kind uitroep: "Kyk hoe b'and hy! Kyk hoe b'and hy!"--natuurlik in die Boesman-taal. Daarop kruip hul onder die velle uit. Hulle sien hoe die veld brand, hoe Leeu in volle vlam rondhol, en hoe hy eindelik dood teen die grond neerslaan. Toe weet hul om aan die kind 'n volstruiseierdop vol boesmanrys te gee; want sy het hul van die dood verlos. Toe kan hul haar nie genoeg dank en prys nie. (Die laaste part van hierdie storie moet ons welvoeglikheidshalwe onderdruk.) NO. 42. WOLF EN SY TWEE VROUE. OPMERKINGS:--Hierdie storie is slegs 'n karakterskets om die domastrantheid en vraatsug van Wolf af te teken. In die dae wat lankal verby is, het daar baie bossiehuise van die ou geslag rond, en nie ver van mekaar nie, gestaan. Boesmans het daar gewoon; leeus het daar gewoon; Wolf en Jakkals het daar gewoon--algar in bossiehuise. En daar was 'n oor-en-weer-lopery van die een plek na die ander. Hulle het baie saam gejag, baie saam geëet en baie saam gedans en feesgevier. Toe was daar baie plesier; maar ook twis en rusie om aldag se eentonigheid aan stukke te kap. Wolf was, en is tot vandag toe nog, 'n flukse jagter. Maar hy ook het geweet dat aldag jagdag is, maar nie aldag doodmaakdag nie. Die ou kan mos baie eet; dit vat 'n groot knapsak vol vleis om met sy honger mooi te praat en om dit stil te kry. Oor hierdie manier het Wolf se ander bure nie van hom te veel te eet gekry nie. Dit is maar 'n gelukslag dat Wolf vir hulle kon trakteer. Maar as Wolf die dag of nag niks te vang gekry het nie, dan stap hy eenvoudig na sy bure se plekke toe, loop die een plek na die ander af; en sonder genooi te wees gaan hy aansit en eet ewe gulsig met hulle mee. Die bure vind toe gou Wolf se laai uit; as hul hom hoor aankom, dan raap hul die kos weg en bêre dit op so 'n plek waar hy dit nie kan sien nie. Maar sy ruik is goed. Hy dwing en hou aan op so 'n onbeskaamde wyse dat hul hom eindelik iets te ete gee. En dan is hy nog nie tevrede nie. Hiervan het die bure ook later moeg geword, toe weier hul beslis om selfs vir hom 'n murgbeen te gee. Wolf het hom nie laat vermaak nie; hy gryp die kos voor hulle weg, of maak die potte oop en haal die vleis daaruit, of hy trek die spitte met karmenaadjies by die vuur uit, of vat hulle karosse en stap daarmee weg en gaan alles gulsig opeet. Hy het sy vrou geleer om haar eie pad te gaan en die einste ding te doen. En sy kon dit amper beter as haar man regkry. Dit het dan ook nie lank geduur nie, of algar was vir Wolf en sy vrou buikvol. Hulle stap toe na Wolf se huis toe, toe hy en sy vrou nie daar is nie, en steek dit aan brand. Wolf bou weer 'n ander bossiehuis, en weer gaan die vuur daarin. Dit ontmoedig hom nog nie; hy bou weer, en andermaal gaan die vlam daarin, want die bure wil Wolf en sy vrou uit hulle geweste verdryf. Met aanhou het hul oorwen. Wolf en sy vrou trek toe glad 'n ander oord in. Die eerste waartoe hulle besluit, is om nie meer bossiehuise te maak nie, maar om in gate te gaan woon; want grond- en kliphuise kan nie aan brand gesteek word nie. Wolf en sy vrou begin eers fatsoenlik te kuier; maar nog al die tyd vat ieder sy eie koers, sodat hul nooit saam op een plek aankom nie. Hulle het nie eens geweet dat Wolf 'n vrou het nie. Een aand gaan Wolf op 'n plek kuier, en daar sien hy 'n jong meid, so reg na sy sin; en hy begin somar daar sy lyf vryer-Hottentot te hou, want hy is nou vasberade om twee vroue te neem. Hy gedra hom baie ordentlik; hy begin oor sy jagtery te spog, hoe sterk hy is, hoe hy alles kan uitvind; en wat uithalerheid betref, loop sy kersvashouers glad nie rond nie. Hulle glo vir Wolf en nooi hom om baie oor te kom. Hy was ook nie links nie en laat sy stof net baie daar rondwaai. Baie aande bring hy 'n agterkwart of 'n voorkwart van wild wat hy gevang het. Dit alles net om 'n twede vrou te kry. Een aand vra hy die jong meid of sy maar sy vrou wil wees. Sy het Wolf altyd onderdeur geloer en beskou; sy gee geen antwoord nie, maar werk aan 'n neksnoer sonder om op te kyk. Sy maak of sy nie gehoor het nie, maar sy dink ver. Wolf praat weer. Sy gee toe antwoord en sê dat Wolf oor drie aande weer moet kom. Oor 'n rukkie stap hy weg. Die derde aand is hy daar. Sy sê toe: "Jy praat en spog so danig oor jou krag en dat jy alles kan uitvind. Die neksnoer het ek êrens weggesteek; loop soek dit en bring dit hier, dan sal ek jou neem en met jou saam na jou huis toe gaan." Wolf vat aan sy ken, en sy gedagtes dwaal ver buitekant sy hart; en hy begin toe somar te praat van die groot present--die stuk vleis wat hy met hom meegebring het. Hy het gou geëet en weggestap--hy gee voor hy gaan nou die neksnoer haal. Maar Wolf is 'n ou onderkruiper: hy gaan daar naby onderkant die wind lê, van waar hy alles kan hoor wat hul in hulle hut praat. Hy het nie te lank geluister nie, of die vader van die jong meid vra: "Waar het jy die neksnoer weggesteek?" Sy antwoord: "Pa, in die klipskeur by die 'norra-kareeboom." Wolf het nie juis geweet waar die 'norra-kareeboom is nie; dog uitvra-uitvra het hom gou die pad daarnatoe beduie. Hy kry die regte plek; hy loer in die skeur; en, ja waarlik, daar sit die snoer in 'n oor van 'n koedoe weggesteek. Wolf neem 'n haakstok om die koedoe se oor nader te trek; dog die muise het die onderpunt van die oor weggevreet; en toe Wolf daaraan roer, glip die snoer daaruit en val dieper in die skeur, waar Wolf dit met geen moontlikheid kan bykom nie. Toe sit die ou, na baie te gesukkel het, hand in die hare. Meteens kom Miskruier met 'n bol klei daar verby. Wolf bekyk hom en sê: "Ou vriend, hoor jy is dom om die bol klei agterstevoor te rol. Staan reg en doen jou werk soos dit moet wees." "Og!" roep Miskruier uit, "ek is nie so dom en sleg as jy my voor verslyt nie. Sien jy nie hierdie bol klei is groot nie? As ek dit met my kop na vore aanstoot, dan kan ek mos niks sien nie; stoot ek dit agterstevoor, dan kan ek die hele wêreld rondom my sien. Jy moet weet, ek is sterk en kan baie groter stukke klei as hierdie stoot--dis meer as jy kan doen!" "Wat!" werp Wolf teë, "ek rus net uit om hierdie groot rotse weg te rol. Ek wed jou jy kan nie daardie neksnoer in hierdie klipskeur tussen die rotse verroer nie. Loop haal dit uit en bring dit hier, dan sal ek jou wys hoe maklik ek weer aan my kant hierdie tamaai groot rotse rondrol." "Nou toe, laat ek sien," sê Miskruier toe hy die skeur instap om die neksnoer daaruit te sleep. Hy steek sy horing teen die snoer, kom daarmee aangestap en smyt dit voor Wolf neer. Daar gryp Wolf dit en hol daarmee na die jong meid toe. Voor hulle in die hut geslaap het, en terwyl hulle nog aan Wolf se presentvleis sit en braai, is Wolf daar en oorhandig die neksnoer. A nee, nou moet die jong meid glo dat Wolf alles weet en alles kan uitvind. Sy maak haar klaar en stap met Wolf mee na sy huis. En net kom Wolf se eerste vrou daar, en dit was 'n getwis uit die staanspoor. Nooit het daar weer rus in daardie huis gekom nie. Wolf wou naderhand gek word. Toe sê die bure wat dit gehoor het, dat dit die beste straf is wat hul Wolf kan gegee het. En dit het 'n spreekwoord onder die Boesmans geword as iemand straf verdien: "Gee hom twee vroue;" want die jong vrou trek sy grys hare uit om hom jonk te maak, en die ou vrou sy swart hare om hom oud te laat lyk. NO. 43. TIER IS ONTEVREDE MET DIE SON. OPMERKINGS:--In hierdie storie het ons 'n karakter-tekening van Tier, en daar word vertel wat hom deur sy roekeloosheid oorgekom het. Tier bou sy huis daar op die vlakte tussen hoë gras en bossies. Hy is ook een van die ou geslag, wat rondgeloop het toe daar nog geen Son was nie. Daarom is hy Tier. Hy was net boos op die kinders wat Son se kop in die lug gegooi het om dit oordags so baie lig te laat maak en wat sulke ondraaglike hitte veroorsaak. Daarom het hy nooit 'n goeie woord vir Son gehad nie, maar skel Son die heel dag uit. Eendag was dit baie warm, en na ou gewoonte jag hy net in die nag of as dit onweer is, en hy lê oordags te slaap. Tier het onder hierdie boom, dan weer onder daardie boom gaan koelte soek; maar dit is en dit bly maar warm. Toe begin hy weer vreeslik op Son te skel en swets. Hy kruip daarop in sy pondok om te kyk of dit daar nie koeler sal wees nie. Son steek toe die veld met sy groot hitte aan brand. Toe Tier die vuur ruik en hoor kraak, spring hy uit. Hy was aan al kante deur vlamme omring, want die hoë gras en bossies om sy hut was vol in die vlam. Daar was geen ander raad vir hom nie as net om oë toe te maak en dwarsdeur die ruisende vlamme te spring. Dit het die hare van sy bont karos lelik geskroei en gebrand, sodat dit nog bonter geword het. Hy is 'n man wat nie so goed oordags as snags kan sien nie, so staan hy lank rond te kyk watter koers hy sal vat om vir hom 'n ander woonplek te gaan soek. Daar naby is 'n koppie, maar daar woon Boesmans in; dog hy gaan kyk, want dis die beste om te sien of hul nog daar is. Hy stap soontoe en gewaar daar niemand nie. Daar is 'n mooi koppie met 'n soort spelonk, wat rondom met groot en digte bome begroei is--so net na sy sin! Hy roep by homself uit: "A, hier sal Son my nie kan brand nie; want die bome is dig en groen, en die klipgrot is lekker koel, aangesien Son nie deur die dik rotse wat bo-oor die grot lê, kan skyn nie," of soos hy dit uitdruk: "Son kan nie met sy warm pyle deur die groot rotse skiet nie." Hy neem toe daar sy intrek en maak van toe af nie meer vir hom bossiehuise of pondokke nie. Saans as Son haas ondergaan, of as die wolke dik toetrek en Son belet om te skyn, dan gaan hy op een van die oop rotse lê en beskou dan die wêreld van gaatjie tot hoekie na alle kante toe of hy nie wild sien rondwei nie. Eendag, toe dit so stadigaan motreën, sien hy 'n hartbees wei nie veraf nie. Hy loop met 'n ompad tot hy onderkant die wind kom. Saggies-saggies seil hy voorwaarts. Voetjie-vir-voetjie kruip hy nader en nader, tot hy gereed is vir die spring. Toe trek hy hom inmekaar, raap hom op, en bo-op die hartbees sit hy! 'n Worsteling vir enige oomblikke vind plaas--Tier pak sy prooi onder die keel, verwurg hom; en daarop byt hy 'n wond onder die keel, waaruit hy die bloed suig. Hieraan het hy reeds 'n goeie maal. Die hartbees self sleep hy onder 'n bos, en hy gaan daarop op 'n dik oorhangtak van 'n nabystaande boom lê om sy kos verder op te pas. Nie te lank nie, of hier kom Jakkals aangedraf. Hy snuif hierdie kant toe, dan weer daardie kant toe en draf 'n entjie in die rondte--altyd met die neus teen die wind in die lug. Ai, hy ruik vir Tier in die boom. Dadelik begin hy te tjank met uitgesteekte tong en kop in die lug. Ja, en hy smeek net jammerlik tog net maar om 'n klein stukkie vleis. Tier word vererg, want hy wil nie laat weet dat daar kos is nie; so roep hy gebiedend uit: "Sal jy jou snater hou!" Jakkals skrik en spring 'n entjie terug, maar begin nog treuriger te tjank. Tier erg hom tot in sy hart aan Jakkals, en hy spring af. Jakkals swenk om die bos, vat 'n sykoers; Tier hol reguit, en so verloor hy vir Jakkals glad, en hy kom oor 'n ruk weer na sy boom terug. Hy gaan snuffel-snuffel op die einste tak lê; maar wat bemerk hy tot sy teleurstelling: drie Boesmans en 'n paar meide het gekom solank hy spoorgesny het en na Jakkals gesoek het; die Boesmans het om die hartbees 'n doring-kraaltjie gepak; want die hartbees het in 'n opening tussen doringbosse gelê, sodat dit gou geskied het. Die Boesmans het dadelik bemerk dat dit Tier is wat die hartbees doodgebyt het, en hul verwag hom iedere oomblik; daarom was hul so gou. Die reën het lankal opgehou, en dit word net sterk donker. Tier maak toe 'n ander plan as om drie gewapende mans met hulle vroue aan te val. Hy draai hom dig toe in sy karos, hy stap na die Boesmans toe en sê dat hy 'n reisiger is en vra of hy maar kan inkom om daar binne te slaap. Hy vertel daarby dat hy nie honger het nie, maar net slaapplek kom soek. Sy berekening is om die Boesmans in hulle slaap aan te val en op te eet; want dan kan hul nie so gou hulle pyle en boë in hande kry nie. Die Boesmans ken hom nie en maak die nou poortjie van die doringskerm oop en laat Tier ewe gerus binne. Tier gaan in 'n donker hoekie sit en vra hul om hulle nie aan hom te steur nie; want hy kom van ver, hy is moeg en het 'n swaar hoofpyn. Dit sê hy om in die donker te kan sit; want lig en vuur is mos nie sy maters nie. Maar bowenal is sy grootste doel dat hul hom nie moet ken nie; daarom is hy dig in sy karos toegedraai, sodat net die puntjie van sy neus lug deur 'n skeurtjie van die karos kan kry. Hulle begin te slag en gesels, maar Tier sit doodstil in die donker hoekie. Met die slagtery en gewoel glip die klipmes van een van die meide uit haar hand en val naby Tier se voete. Met die soek na die mes sien sy Tier se twee voete onder die karos uitsteek. Sy skrik sonder om 'n geluid te maak; want nou is hul binne-in die skerm met Tier ingesluit, waar hy hul maklik kan doodmaak. Ewe teenwoordig van gees sê sy: "Ons braai hier vleis en vergeet die nes vol volstruiseiers! Kom saam, want dis donker; laat ons algar gaan om die eiers te gaan haal." "Watter volstruiseiers praat jy van? Hoekom weet ons daar dan niks van nie?" merk haar man ewe onskuldig op. "Hoe kan julle dan daarvan weet as ek jul nou eers daarvan vertel," werp sy teë. "Hoe ver is dit hiervandaan?" vra 'n ander. "Hier naby--net hier digteby," was haar antwoord. Hulle was meer met die hartbeesvleis as met volstruiseiers tevrede en was ook bang om in die donker uit te gaan, want hulle verwag mos vir Tier iedere oomblik van buite af. Dog die meid knip oë vir haar man, en hulle verstaan dadelik wat sy meen. Maar die ander meid vang nie wat gaande is nie, so hou sy by haar man aan om maar te bly; dog hy lei haar saam met hulle uit; en toe hul 'n entjie opsy staan, sê die meid: "Ons verwag vir Tier van buite af, en al die tyd sit hy by en tussen ons." Die drie mans span hulle boë en skiet op Tier tussen die takke deur; hy kon nie uitvlug nie, want die poortjie was met die uitstap toegetrek. So het Tier binne-in die skerm aan sy einde gekom. NO. 44. YSTERVARK EN VLERMUIS. OPMERKINGS:--Hierdie storie vertel ons iets oor die gewoontes en geaardheid van Ystervark en Vlermuis. Ook word iets omtrent Uil vermeld. Daar was in die ou dae 'n ou Boesman en sy ou vrou wat aan die ou geslag behoor het, en hulle het 'n kleinjong en 'n kleinmeidjie as enigste kinders gehad. Toe die moeder sterf, was die kleinmeidjie nog baie jonk en begin net rond te loop; maar die kleinjong was al so groot dat hy goed kan rondhardloop en sy ouers met klein handreikinkies kan help. Maar nou is hulle wesies. Ná 'n ruk neem die Boesman vir hom 'n ander vrou. Sy was 'n jong meid en het nie baie van ander mense se kinders gehou nie; so het haar twee stiefkinders dit maar nie alte lekker onder haar behandeling gekry nie. Vir die kleinjong het sy ekspres op velle van springbokke laat speel, en het die boog wat sy vader vir hom gemaak het, met vleis van springbokke gesmeer. Daarom het die gees van die springbokke so in die kleinjong en sy boog getrek dat al die springbokke vir hom bang was en hom nooit 'n kans gegee het om naby hulle te kom nie. Maar die seun was net soos sy pa--baie vlytig--en het baie pyle, klein en groot, gemaak. Maar met hulle op 'n afstand raakskiet, was net verniet. Vir die arme meisiekind het die stiefmoeder totaal verwaarloos en het haar baie honger laat ly; die arme kind het meestal van goggatjies en vlieë moes lewe. Die vader se raas en rusiemaak oor die slegte behandeling van sy kinders het niks gehelp nie. Hy is die meeste van die tyd in die veld om te jag om vir hulle kos te soek. Kom hy tuis, dan het hy so goed en lief as hy in staat was, vir sy kinders gesorg. Maar daar was geen groei in sy kinders nie; hulle was en bly maar twee brokkies van die menslike geslag. Een aand toe dit skemer word, stap die stiefmoeder na die hutte van haar bure om te gaan dans; want daar was baie heuning daardie dag uitgehaal en na daardie hutte toe gebring. Die vader van die twee kinders het ook 'n sakvol heuning gekry; maar hy was nog in die veld, op pad huis-toe. So sit sy twee kinders alleen tuis. Die gestorwe eie moeder van die twee kinders stuur toe vir Uil na haar kinders toe. Uil is 'n towenaar en kan hom in 'n man of uil verander. En hy doen hom toe voor as die regte vader van die kinders. Hy neem die twee kinders met hom saam na die klipkranse waar hy woon. Hy gee hul toe veldkos en veldvrugte, wat daar baie van was; dog die kleinmeidjie was maar te gewend om goggatjies te eet, sodat sy liewers haar gewone kos verkies as veldkos. So verander Uil die seun in 'n ystervark; sy pyle, wat baie was, verander hy in penne, wat in die karos van die kleinjong bly vassteek, sodat niemand hom durf aanrand nie. En die meidjie verander hy in 'n vlermuis, wat van goggatjies, tot vandag toe nog, lewe. Hy wys hul toe 'n spelonk aan om in te woon. Ystervark kruip in 'n skeur, en Vlermuis gaan bo aan die gewelf van die spelonk hang. Voor die towenaar hul verander het, het hy hul eers verbied om weer terug na die hut van hulle ouers te gaan; en ná hy hul verander het, het hy hul vuurvliegies gegee om te eet, sodat hul goed in die donker kan sien. Van toe af kan hul net in die nag sien en was blind in die dag as die son skyn. Kom hul in die daglig uit, dan hol Ystervark teen die klippe en bosse vas, en Vlermuis vlie teen bome en rotse aan, waardeur hul baie seer kry. Van daardie tyd af woon Ystervark en Vlermuis saam in gate. Die ou towenaar het hom dadelik weer in 'n uil verander; ook het hy die afgestorwe moeder van die twee in 'n ander soort uil verander, sodat sy snags haar kinders kan sien en vir hulle besoeke bring. Sy gaan toe bo in die krans in 'n klipskeur slaap wanneer dit dag is, terwyl haar kinders onder die krans in die grot en klipskeur gedurende die dag hulle rus neem. Saans as die son ondergegaan is, as een ster ná die ander dof aan die hemel begin te vertoon, is die moeder-uil die eerste om haar plek te verlaat. Voor sy uit haar skuilplek kom, open sy haar groot oë, rek dit sku vir die lig oop en kyk of dit dalkies nog te lig is. Vind sy dat daar nog te baie lig is, dan byt-byt sy met haar bek asof sy wil vra: "Wanneer word dit dan regtig donker? Ek het mos al baie honger." Sy gee 'n lui gaap, knyp haar oë vir 'n rukkie dig toe om nog 'n bietjie te sit en wag. Is dit naderhand donker genoeg na haar sin, dan verlaat sy met 'n gil haar plek en gaan naby in 'n boom sit om te kyk of dit nou regtig donker genoeg is. Sy vlie weer verder, en dan weer verder, tot sy ver is. Gewaar sy 'n slapende voëltjie, dan pak sy hom; of sien sy 'n muis, dan val sy op hom aan en sluk hom heel in. Dog die toestand waarin haar twee weeskinders verkeer, grief haar diep; en af en aan gee sy 'n diep kreun, asof iets haar hart erg pynig. Daarna kom Vlermuis met haar klein karossie uit. Sy hou met haar handjies twee punte vas om as vlerkies to dien. Vrolik vladder sy deur die lug en begin dadelik die muskiete en klein goggatjies wat rondvlie, te vang. Onder die oorhangpunte van die krans soek sy spinnekoppe en vlieë; ook die spinnerakke tussen bosse versuim sy nie om te deursnuffel nie. En al wat in die gogga-soort daaraan kleef, is hare. Arrie, wag, hier kom Ystervark uit. Hy luister of hy niks hoor nie. Daarvoor staan hy botstil; want hy kan baie fyn hoor. Voetjie-vir-voetjie, sonder raas, gaan hy voort--altyd met die neus teen die wind op; want net so fyn as sy gehoor is, net so skerp is sy ruik ontwikkel. Hy ruik hierdie kant toe, dan weer daardie kant toe om seker te maak of alles veilig is. Ag hy dit raadsaam, dan stap hy huiwerig voort; want hy hou hom nog altyd gereed om kortom na sy nes om te spring as 'n gevaar hom skielik bedreig. Al die tyd vladder sy sustertjie, Vlermuis, vrolik oor hom in die lug. Sy is bly om hom weer te sien. Saam gaan hulle veld-toe; hy grawe veldkos, sy vergas haar nog steeds aan die vlieënde goggatjies. Hulle slaan ag op die sterre en melkweg om te weet wanneer dit weer dag sal word; dan moet hul tuis wees--nog voor die eerste ligstrale die dagbreek aankondig. Vlermuis is veilig, want sy kan so lugtig met haar karosse deur die lug omkantel en ronddartel. Maar Ystervark glad nie--al het hy al sy pyle (penne) met hom meegebring. Hy kan met sy pyle maar net 'n klein entjie ver skiet. (Dis 'n Hottentot- en Boesman-bygeloof.) Maar ver kan hy glad nie skiet nie. Wag, hier kom Jakkals aan. Ystervark gaan stilletjies met sy kop in die bos staan, en hy wys sy penne. Jakkals kom agter verby. Ystervark is klaar en los 'n paar van sy pyle (penne) op Jakkals en neem die vlug. Hy vlug in 'n nou gat--kop na voor en die punte van sy penne na agter--en staan in verdediging klaar vir Jakkals. As Jakkals goed oortuig is dat dit nou neusie-verby is met hom, dan draai hy droë-bek om en vat sy ou gewone draffie glad in 'n ander koers om iets beters te gaan soek. As Ystervark bemerk dat alles weer veilig is, dan begin hy weer veldkos te grawe tot hy genoeg het. Al die tyd hou hy die sterre en melkweg (of hemelstraat) in die oog om te sien hoe lank hy nog kan wei, rondslenter en plesier neem. Vlermuisie word haastig en roep hom om te kom om huis-toe te gaan. Ewe plesierig maak sy tuimelinge deur die lug en vat koers na hulle slaapplek toe; want die sterre en melkweg lê in die posiesie om die spoedige aanbreek van die skimmeldag aan te kondig--en dan moet hul al veilig op hulle rusplek wees. Ystervark volg; want hy weet as Vlermuis trek, dan is dit tyd om nie langer te versuim nie. As hy naby sy nes kom, stap hy eers om en om tot hy onderkant die wind kom om te ruik of dit daar by sy nes nog alles veilig is. Hy het sy toorgoed om sy voorlêers aan slaap te maak. Maar die Boesmans ken al die laaie van Ystervark. Hulle wat by die bek van die nes voorlê, voel so vaak dat hul nie hulle oë langer kan oophou nie. Dog hul weet dat dit Ystervark se paljas is; so probeer hul hard om nie te roer of te slaap nie. Hulle gewaar vir Ystervark--hulle skiet, die pyl tref, en daar het hul hom! Maar gewaar Ystervark vir hulle die eerste, en vroegtydig, dan is dit Piet-se-twak met hulle: Ystervark neem die spat, en dis dan die laaste sien van die blikkantien! NO. 45. TWEE IN EEN SKOT. OPMERKINGS:--Hierdie storie is 'n skildering uit die lotgevalle en bygeloof van Boesmans. Dit was 'n voorspoedige dag op die jagveld: 'n Boesman en sy broer het met twee springbokke en 'n jakkals die aand tuisgekom. Toe dit skemer word, begin die slagtery en braaiery van springbokvleis, terwyl dié van die jakkals in 'n pot gekook word. Een van die meide het die lewer en hart van die jakkals vir haar persoonlik in 'n klein potjie op die vuur gesit, want hiervan mag die kinders nie eet nie--vernaamlik die hart. 'n Jakkals is maar vreesagtig; en as kinders sy hart eet, dan groei hul as bangbroeke op en word so lafhartig dat hul vir die kleinste geritsel nes 'n jakkals weghol; daarom gee Boesmans nooit die jakkals se hart aan hulle kinders nie. Maar die oues wat nie meer bang ken nie, mag dit eet; en daarom het die meid dit afsonderlik vir haar in 'n potjie klaargemaak. Hulle het daardie aand baie geëet; die meid was nie alleen met die jakkals se harslag tevrede nie, maar het haar maag eers met springbokvleis oorlaai en het toe vir haar verder aan haar lekkerny vergas. Bowendien het sy nog 'n bietjie ongesteld gevoel, so het sy vroeër as die ander onder haar velle ingekruip. Die ander het ook nie lank versuim nie en het, versadig, haar voorbeeld kort daarop gevolg. Toe alles rustig was en algar hardop snork, kry die meid 'n aaklige droom; en sy begin te skree of sy vermoor word. Die ander skrik wakker van haar geroep. "Hier is 'n leeu! Hy byt my! Help, help!" skree sy, en sy ruk haar kop onder die velle toe. Dit word toe 'n gedoente--die mans is verwar, die kinders huil, en die meide druk hul koppe onder hulle karosse toe. "Waar, waar is die leeu?" roep die mans. "Hier by my! Toe kom help!" antwoord die meid. Dis 'n kwessie van lewensgevaar; die mans gryp hulle boë en asgaaie en soek die danige leeu. Hulle vind niks nie: toe roep haar man uit: "O, ek weet wat dit is; dis die hart van die jakkals wat jou nou kom bangmaak!" En daar was 'n gelag van die ander wêreld. Almal is nugter wakker, en hul begin weer te braai. Die meid was 'n bietjie skaam, en om die saak reg te plooi merk sy op: "Wag, julle sal sien dat hierdie droom, wat my kom waarsku het, nie pure verniet is nie." "Aag, bog," roep haar man uit, "drome lieg!" (want Boesmans heg nie so baie waarde aan drome nie, daar hul so baie keer bedroë daarmee uitgekom het). Ná hulle weer geëet het, gaan hul weer inkruip en slaap. Skemerdag was die klomp almal wakker en braai toe die vleis wat nog oorgeskiet het; want die dag om weer te gaan jag, breek aan. Onder die eet sit die man van die meid meteens doodstil en sonder om 'n woord te praat; hy dink diep ná hy sy mondvol vleis haastig ingesluk het. Algar merk dit en sit hom verwonderd aan te kyk, sonder om te vra wat dit beteken. Hy onderbreek die stilte en sê: "Ek voel my vleis op my rug kriewel; dit beteken dat 'n gensbok hier naby sy rug met sy horing krap. Ek voel nou die gekriewel van agter my nek af tot in die waai van my bene; dit beteken dat ons gensbokke gaan skiet en huis-toe dra, want dis hulle bloed wat agter my rug aftap." Hy kyk op na die kinders en sê: "Toe kinders, loop koes-koes en klim daardie koppie uit en kyk of jul nie wild gewaar nie. Maak gou en kom vir ons dadelik sê." Sonder om 'n oomblik te wag spring die kinders weg, buk-buk deur die bossies; haastig, dog onopgemerk, beklim hul die koppie en saai hulle oë oor die omliggende veld. Meteens fluister een van die kinders: "Mintig, kyk hier vlak voor ons onder die koppie wei 'n klompie gensbokke!" Saggies hol hul terug en kom dit aan hulle ouers vertel. Die son wou net uitkom. Die mans gryp hulle boë en pylkokers; hul kyk na die koers van die wind om juis te weet op watter plek langs die koppie hul die wild moet gaan voorlê. Duik-duik hol hul soontoe. Elkeen vat daar vir hom 'n wegkruipplek; en die man wat die krieweling agter sy rug gevoel het, steek hom agter die stam van 'n dik boom weg, en hy loer. Goeie genugtig, wat sal hy sien! Kort voor hom lê 'n knewel van 'n leeu, wat ook die gensbokke voorlê. Die Boesman werp 'n blik teen die boomstam op om te sien of daar maklik opklimplek is. Toe hy daarvan oortuig was dat hy sonder om te sukkel die boom kan in vlug, rig hy weer sy oë op die leeu, wat die Boesmans nog nie gewaar het nie; want die leeu se aandag was te onverdeeld op die gensbokke bepaal. Ook die wild het die wind aan hulle sy en merk nog geen onraad nie. Wat nou gedoen? Stil lê is die veiligste vir die Boesman. Die bokke wei nader en nader. Die leeu ag dit sy tyd om sy dodelike spring te maak. Hy raap hom op, en daar het hy 'n groot gensbok. Die ander bokke skrik, en hulle kom so naby die ander jagters dat elkeen 'n raakskot kry; net die een in die boom skiet nie. Toe eers gewaar die leeu die Boesmans, en die ander Boesmans gewaar ook vir hom. By hierdie tyd sit die een Boesman al in die boom en roep aan sy maats uit om ook in bome te klim, want hy sal 'n geraas maak dat die leeu hom in die oog moet hou. Die leeu staan by sy bok wat hy gevang het, kyk na die een in die boom en waai sy stert. Af en toe werp hy dwars blikke om die doen en late van die ander jagters gade te slaan. Dog hy was onder pylskot van die boom. Die pyl vlie en tref die leeu in die week van sy kruis--en dit is oorgenoeg! So het die boomklimmer 'n gensbok en 'n leeu met een pylskot. NO. 46. DIE HAMERKOPVOËL EN DIE SWAWELTJIES. OPMERKINGS:--Hierdie storie is aan my in 1885 deur 'n Transvaalse Boesman vertel. Die hamerkopvoël weet van meer dinge as ons van weet. Diegene wat verstand het, verstaan wat hy vertel; maar dié wat nie verstand besit nie, weet ook nie om hom te verstaan nie. Hy bou sy huis bo-op 'n oorhangklip van 'n steil klipkrans wat by 'n gat water is. Sy nes maak hy van stokke en gras, en dit is so groot dat dit 'n halwe wa-vrag hout is. Die deur van sy huis maak hy op die randjie van die oorhangklip, sodat hy maklik na onder in die gat water kan kyk. In die water sien hy die gedaante van bome, berge wolke, van die son, maan en sterre. En hy verstaan alles wat dié goeters vir hom kom vertel. Hy gaan dan die tyding aan die betrokke mense vertel; want hy bly nie stil as hy iets weet nie. Die swaweltjies (kransswaweltjies) maak weer hulle huisies onder die oorhangklip. Die nessies lyk soos die maan, waarvan die twee horings na bo staan. Die kransswaweltjies bou hulle huisies van klei op 'n hoop en maak nie tuite vir deurtjies soos die huisswaweltjies nie. Daarom lyk hulle nessies in vorm nes die afsterwende maan; want Hamerkop het hul gesê om dit so te bou. Nou, die maan, as hy 'n bak na boontoe maak, dra die lyke van mense wat net gesterwe het. En die swaweltjies is gestorwe kindertjies wat weer lewendig geword het. As die maan weer half word, dan verdwyn die holte, en dan is daar nie meer plek vir die kindertjies nie; so val hul uit die lug en word dan swaweltjies. Hamerkop gaan hul dan haal en bring hul na die nessies wat net soos die gehoringde maan lyk. Ja, hy leer hul selfs om so 'n patroon van nessie te maak; en die swaweltjies hou net baie daarvan. Hamerkop het die swaweltjies aan Son gegee. As dit winter word en Son trek noordwaarts weg, dan roep hy sy kindertjies om saam te gaan waar hy lekker gaan skyn en waar hulle by 'n ander Hamerkop kan gaan woon. Op hulle reis deur die lug soontoe, en met hulle terugreis hiernatoe, sien en gewaar hul baie dingetjies. Dit alles gaan hul aan Hamerkop vertel. Hy sit dan mooi na hulle tierelier te luister, en dit maak hom ook nog slimmer. Een aand toe dit donker word, kyk Hamerkop meteens voor hom uit sy nes op die water (want die bek van sy nes gaan skuins van onder in). Hy sien in die water dat 'n groot moordbende van lang swart mense in aantog is. Hy vlie dadelik uit en roep vir Uil, wat ook daar naby sy huis in dieselfde krans het, en sê dat hulle twee die Boesmans moet gaan waarsku dat hulle lewe in gevaar is. Die twee vlie toe weg en kom by die eerste en verste Boesmans hulle kraaltjie aan. Hamerkop vlie heen en weer in die skemer oor die hutte en maak sy skril geluid keer op keer. Uil gaan in 'n boom sit en sit daar te hoe-hoe. Dog dit was dom Boesmans wat nie verstaan nie; hulle klap op hulle hande om vir Hamerkop weg te ja, en die kinders neem klippe en gooi Uil daarmee. Die gevolg was: albei, Hamerkop en Uil, vlie bedroef weg. Hulle twee kom toe terug en gaan by die twede Boesman-kraaltjie aan, en hulle maak net soos hul by die eerste kraaltjie gemaak het. Ook hier begin hul die twee weg te ja; maar daar was 'n stokou Boesman, wat slim is en dinge verstaan. Hy roep uit dat die ander nie so moet maak nie. Hulle hou dadelik op en hol na die ou man toe om te hoor wat hy te sê het; want algar het hom as baie verstandig beskou. Hy antwoord toe: "Arrie, waarom doen julle sulke dinge? Hoor jul nie dat die twee voëls ons kom waarsku nie? Wag, stil, laat ek eers hoor wat hulle te sê het." Ná die voëls hulle waarskuwing uitgespreek het, vlie hul weg; en toe vertel die ou man dat die twee kom vertel dat 'n moordbende Kaffers in aantog is en dat die statjie se volk gereed moet wees. Die anderdagoggend toe die swaweltjies uit hulle nessies vlie, roep Hamerkop hulle en sê dat hul in die water moet kyk, dan sal hul 'n moordbende Kaffers in die verte sien aankom. Die Kaffers sal vanaand 'n kraal van die Boesmans aanval, dan sal hul weer baie kinders vermoor, sodat die swaweltjies weer 'n klomp boeties en sussies sal bykry. Die swaweltjies treur toe oor die slegte tyding; want hulle self was net so deur ander vermoor of deur siekte omgekom. Hulle sweef toe laag oor die water om daarin te kyk om te sien wat in die verte aangaan. Daardie dag egter het stil verbygaan; al wat hul in die water gesien het, is hoe die lang swart mense in aantog is. Daardie aand verskiet daar baie sterretjies. Die swaweltjies kan uit hulle huisies op die water sien hoe die sterre heen en weer verskiet. Sommige word benoud en dink dis die swartes wat so met vuur rondsmyt. Dog Hamerkop kom uit en kyk hoe die sterre in die lug nes vuurstompe rondvlie. Hy roep uit: "Nou moor die groot swartes die klein bruinetjies uit. Ek kan sien, dis by die eerste en verste kraal waar Uil en ek gisteraand was. Hulle daar wou mos nie vir ons glo nie." Hy kyk gedurig in die water en in die lug. Later in die nag begin weer enige sterre met langer sterte te verskiet. Die swaweltjies word toe weer vir die skietligte bevrees en begin weer te woel. Maar Hamerkop sê: "Wees julle maar gerus; die groot swartes maak nou die aanval by die twede en naaste kraaltjie, waar Uil en ek gisteraand was; die Boesmans sit daar gewapen in 'n kliprandjie en skiet die groot swartes by hope dood--ek kan in die water sien hoe hul omrol." Maan was net by hierdie tyd weer bak na bo. Die dooies lê weer in die holte; maar ná enige dae was die hol plek gelyk toegegroei (eerste kwartier), toe val die liggame van Maan af; en toe Son uitkom, stuur hy die bruin kindertjies van die Boesmans lewendig na Hamerkop toe. Hulle word swaweltjies en word ewe lief deur die ander boeties en sussies verwelkom. Dadelik begin hul naas die ander vir hulle halfmaannessies bou, sonder dat die ander swaweltjies hulle belet. Vir die groot swart Kaffers het die Son in swart kraaie verander--die soort kraaie wat so in die mielielande kan pla; want Kaffers leef mos van mieliepap. Net soos die Kaffers kan hard praat en raas, net so 'n rumoer skop daardie swart voëls op. Daarom wou Hamerkop vir hulle nie by hom in die krans hê nie. So het die swartgoed getrek en woon weer waar hul vandaan gekom het, en pla daar tot vandag toe nog straf in die mielielande; terwyl Hamerkop en die kindertjies van Son, die swaweltjies, tot vandag toe nog in kranse saam in liefde woon. NO. 47. DIE WOLKE. OPMERKINGS:--Hierdie storie is 'n blote beskouing oor wolke en wat enkele wolke beteken--natuurlik 'n Boesman se opvatting. Wolke! Wat vir goed is dit? Algar die wolke is nie van een soort nie. Daar is wolke wat reën uitgiet, en daar is van hulle wat droog is en nie water bevat nie. Dan is daar donderwolke, wat water, vuur en swareweer-stene bevat; en daar is wat net hare, vere en wind bevat. So is algar die wolke glad nie eners nie. Die wind is die asem van al die goed wat lewe. So is die stormwinde die asem van Grootvoël, wat in 'n gat in die berge woon, wat hom in wolke kan wegsteek en wat dan na die see vlie om reën te gaan haal. Dan kom hy met groot gedruis in die wolke; hy blaas met sy bek en klap met sy vlerke sonder om uit die wolk te voorskyn te kom. Daarom waai daar altyd 'n windjie as 'n wolk oor ons koppe heensweef. As iemand sterf, dan word sy hare wolke. As 'n voël sterf, word sy vere ook wolke. Maar hierdie soort wolke gee nie rëen nie; want hulle is net hare en vere, wat nie water bevat nie; daarom kom hul en verdwyn sonder om 'n druppel te laat val. Want hulle is hare en vere wat somar maklik deur die asem van Grootvoël verjaag word. As iemand gesterwe het, dan staan sy spore nog vars in die sand asof die persoon nog leef; maar hy is dood. Sy asem, wat sy wind is, het klaar uitgewaai, sy hart het omgekantel en kan nie meer roer nie. Daarom kom die stormwind en waai die spore van die afgestorwe persoon gelyk met sand. Want waarom moet sy spore nog daar in die sand bly as hy reeds dood is? Is die spore in klei sigbaar sodat die wind die klei nie kan stukkend breek nie, dan giet die wolke 'n stortbui uit en wis die spore uit. Want hy vra ook: as 'n persoon dood is, waarom moet sy spore nog lewe? As die een se lyk op die aarde dood lê, dan kom die wind en maak 'n sterk warrelwind; en dié vat die lyk op--al is hy onder die grond begrawe--en bring dit na die hol bak wat tussen die twee opstaande horings van die nuwe maan is, en hy plaas die lyk saggies daarin neer. Daarom is dit dat die Boesmans 'n lyk in 'n sittende posiesie begrawe: hy moet te enige tyd gereed wees om op te staan. Voor die Dood in die wêreld deur die Haas gekom het, het die mense en diere maar geslaap tot dit nuwemaan geword het; hulle het dan weer nes die maan lewendig geword. Maar nou moet hul lank in hulle grafte sit eer hul weer eendag sal lewendig word. Dan kom die persoon se wolk neer en dwaal nes 'n swaar mistige weer oor die graf om die opstandelinge te bedek, sodat die ander nie kan sien dat die dooie weer lewendig geword het nie. Die hare, of vere, van die wolk kom weer op daardie een se lyf groei; sy wind gaan weer in hom; en die een stap rond asof hy nooit dood gewees het nie. As 'n ongedierte iemand verskeur en opgeëet het, dan bring die mistige weer al die dele van sy liggaam bymekaar; die dele word klam en nat en groei weer aan mekaar vas, net soos die persoon of ding tevore gewees het. So moet ons die wolke respekteer en eerbied vir hulle betoon. Doen ons dit nie, dan bring hul nie vir ons reën nie, dan kom hul nie om ons klam te maak en op te wek nie. Die berge en rotse het die wind en wolke nie gerespekteer nie, maar het hul verwens en uitgeskel toe die storms so baie stof en water op hul uitgegiet het. Daarom sal hulle nooit weer lewendig word nie; maar vir altyd slaap, slaap en slaap. Grootvoël maak wind wat stofwolke op die aarde voortjaag; hy maak droë wolke bo in die lug en laat die mistige weer tot op die grond kom. Toe die rotse gelewe en gejag het, was die mistige weer toegetrek, en die stof het in hulle oë gewaai, sodat hul die wild nie kan raaksien of skiet nie. Daarom het hul die wolke en wind verwens; en dis daarom dat hul nooit weer sal wakker word nie, maar vir altyd dood bly. En die ding het so gebeur:-- Die rotse was eers Boesmans van die ou geslag. Hulle was baie; en misskiet?--soiets het hul glad nie geken nie. Hulle het altyd om hierdie rede baie kos gekry, sodat hul spekvet geword het. Daarom kon hul later nie meer agter wild hardloop nie. Die enigste plan vir hulle was toe om onderkant of dwars teen die wind die wild te gaan voorlê. Eendag met jag sien hul baie springbokke in 'n smal laagte aankom. Hulle gaan posiesie neem alkante in die randjies. Die wind waai toe koud, en hulle oë begin van die koue te traan; ook het daar sand en klippies in hulle oë gewaai. Toe begin hul op die wind te skel; waarop die wind nog 'n bietjie strawwer waai. Dit maak hul boos, en hul verwens die wind hier in en daar uit. Toe word die wind woedend, en 'n storm bars los. Toe kan 'n mens hul hoor te kere gaan. Want by hierdie tyd was die springbokke so naby dat hul onder pylskot was. Dog die stof van die getrap van die bokke was so donker dat hul geen bok duidelik kan erken nie; en die storm was so sterk dat dit al die pyle in 'n ander rigting dryf. Die Boesmans het al hulle pyle op die vlugtende bokke opgeskiet, maar nie een bok geraak nie. En wat die Boesmans nog meer woedend gemaak het, is dat met die geweldige span van die boogsnare het die velle van hulle duime en voorvingers afgeskeur, sodat hul vir 'n rukkie daardie seer vingers met jag nie kon gebruik nie. Toe was hul erg boos en doen niks anders nie as op die wind en die stofwolk te skel. Hulle gaan toe hulle afgeskote pyle tussen die gras en bossies soek. Met baie moeite en soek het hul die meeste gekry; dog die springbokke het ook baie stukkend getrap, sodat daardie stukkende pyle onwettig was. Die wind en wolke was baie verontwaardig oor die ou Boesmans dat hul durf so swets en skel. Hulle kom ooreen om 'n groot bende Kaffers op die Boesmans af te stuur. Die Boesmans het nog altyd die Kaffers in vroeër dae teruggeslaan. Maar nou sal hul dit nie meer regkry nie. Die bende het gekom. Die wind begin sterker en sterker te waai tot dit in 'n storm losbars. Die wolke het uit die lug gekom en het 'n donker misbank oor die omliggende grond versprei. Die getrap van die voete van die Kafferbende wek 'n stofwolk in die droë mistige weer op. Die wind versamel dit alles en dryf dit oor die ondankbare Boesmans. Toe was dit geen lewensgevaar vir die Kaffers meer om al die Boesmans te dood nie; en daar het nie een van hulle oorgebly nie. Daarop versteen die verstrooide lyke van die dooie Boesmans, en hulle word rotse. Die wind wou hul nie meer opwek nie; en die wolke giet hul wel gedurig nat, maar die water gaan nie eens deur die vel van die rotse nie, sodat hul daarvan geen nut ontvang nie. Daarom het die wind en wolke besluit om nooit weer die rotse op te wek nie; nou word hulle geslaan, getrap en geskop van algar wat by hulle verbykom. NO. 48. MIERKATTE EN ERDMANNETJIES. OPMERKINGS:--In hierdie storie word ons iets oor die lewenswyse van mierkatte en erdmannetjies vertel. Die erdmannetjie is die waaierstertmierkat, wat niks anders is nie as 'n eekhorinkie wat in die grond saam met mierkatte woon. Daar was 'n droogte wat strawwer en strawwer geword het; die waters gee op, en die wild trek weg. So moes die Boesmans en diere ook maar volg--almal in die koers van die wild. Twee huisgesinne van Boesmans het saamgetrek. Op pad het hul dit met kos en water baie swaar gekry, en hulle kinders huil net gedurig oor kos en water. Dit het die ouers hulle harte net seer laat voel, sodat hul soms saam met hulle kinders wou huil. Hier en daar kry hul 'n veldkossie of tel 'n skilpad op of kry 'n nes van 'n lammervanger of kuikendief waarin òf eiers òf kleintjies is; ook moes hul soms muise en akkedisse vang om daarmee hulle kinders in lewe te hou. Maar hoe omtrent water? Dit was hulle doodsteek! Een aand toe die kinders al van dors wou sterwe en hul algar met hulle koppe op die grond radeloos lê, hoor die een ou Boesman vir Groot-Waterslang onder die grond kruip. Dis die groot slang met die skitterende steen op sy kop, wat vir die Boesmans water in die dor streke maak. Die ou man begin met Waterslang te praat; hy strooi gemaalde boegoe op die grond dat die slang kan ruik en moet weet dat hy water moet kom maak of aanwys. Hy het die slang geprys, toe weer mooi gepraat, totdat die slang onder die grond antwoord gee en sê dat as dit in die oggend lig word, sal hy vir die Boesmans kos en water hê. Die treurige nag het swaar verbygegaan. Eindelik breek die dag, en die slang onder die grond roep uit: "Stap na daardie bome waar daardie groot rotse is; daar op daardie plat klipplaat is 'n baie diep gat water, wat nooit leeg word nie. Neem julle boë saam en julle sal daar iets te skiet kry." Die mans, ewe bly, gryp die leë volstruiseierdoppe; ook neem hul hulle boë en pylkokers mee. By die water kry hul vir jakkals met sy vrou en kinders. Hy hol lafhartig weg, dog die Boesmans skiet sy vrou en al sy kinders dood. Toe drink hul en maak die leë eierdoppe vol om dié aan hulle vroue en kinders te bring. Dit was nie eens nodig nie, want by hierdie tyd kom die meide met die kinders aangestap. Hulle drink en drink asof hul nooit kan klaarkry nie. Ná die dors verslaan was, maak hul vuur en begin somar al die vleis van die jakkalse te braai; en op hierdie manier stil hul ook die groot honger van hulle en van die kinders. Toe haal hul die hongergordels, of hongerbande, van hulle lywe af en voel toe of hul nou lekkerder kon asem skep. Van die jakkalsies hulle velle word toe kinderkarossies gemaak. Jakkals, natuurlik, voel bedroef oor sy vrou en kinders wat dood is en wat die Boesmans nou sit en braai. Hy kry die ruik van hulle gebraaide vleis, en hy sit op veilige afstand bitter te tjank. Intussen roep hy uit: "Pas maar op vir julle kinders! As ekke wat Jakkals is, hulle in die hande kry, dan sal ek hul wys hoe dood lyk." Die ou Boesman roep terug: "Solank ekke wat Boesman is, lewe, sal jy wat Jakkals is, vir hulle nie in hande kry nie--dit beloof ek jou!" Waarop Jakkals teëwerp: "'n Dag is 'n dag dat ekke hulle in hande sal kry! En dan sal hulle dit gewaar!" En hy tjank en huil weer bedroef. Om nog veiliger te wees, draf hy weg na die randjies se kant toe en gaan daar muise vang. Nou sien die Boesmans daar naby die nes van 'n lammervanger (voël). Hulle gaan die kleintjies, wat al vol vere was, uithaal; en hul braai dié ook vir hulle kinders. Lammervanger--net soos Jakkals--voel bedroef en huil oor die kinders en roep ook uit: "Pas op vir julle kinders! Waar ek hul kry, daar sal dit nie goed met hulle afloop nie!" Andermaal roep die Boesman terug: "Solank as ekke wat Boesman is, nog lewe, sal jy wat Lammervanger is, vir hulle nie in hande kry nie!" Lammervanger gebruik dieselfde woorde as Jakkals en werp teë: "'n Dag is 'n dag dat ons ontmoet. Pas maar op soos jy wil!" Daar die Boesmans moeg was en nou vereers genoeg kos en water gekry het, besluit hul om daar op die plek enige dae oor te bly om die water op te pas en om te kyk of daar nie wild sal kom drink nie. Dan kan hul daardie wild ook skiet. Daar het genoeg wild gekom, want Waterslang het mooi vir sy mense gesorg. En daarby het hy hul vertrou. As hy êrens gaan wei, steek hy die blinksteen wat op sy kop is, sorgvuldig weg eer hy veld-toe gaan. Nou, as iemand in besit is van so 'n steen, is hy vir altyd gelukkig; daarom kom daar ontroue gedagtes by die Boesmans op, en hulle maak plan om hulle weldoener van sy kroon te ontroof. Hulle loer toe die groot slang af om te sien waar hy die skitterende steen wegsteek. Toe hy vèr in die veld was, neem hul die steen, en hulle algar vlug daarmee ver weg. Toe die slang terugkom, soek hy na die steen, maar kon dit nie vind nie. Dog Lammervanger, wat al die tyd in die boom gesit het, het gesien dat die Boesmans die steen gesteel het en daarmee gevlug het. En hy vertel dit aan die groot slang. Net toe kom daar leeus water drink, en die slang vra vir die leeus om die Boesmans te agtervolg en hul dan dood te byt. Die leeus was dadelik gewillig uit erkentlikheid dat die slang vir hulle water gemaak het; en ook, hulle het net lus vir Boesman-vleis gehad. Hulle vat die spore, loop vinnig en vind die Boesmans aan slaap. Hulle byt die grotes dood, en die kinders vlug in nou gate, waar die leeus hul nie kan bykom nie. Hulle eet toe die oues op; dog die kinders bly in die gate. Die slang kom toe daar en was weer baie bly om sy gewaardeerde steen terug te kry. Hy het geweet die kinders was onskuldig, so doen hy aan hul niks nie. Dog Jakkals en Lammervanger het anders gedink en het hul voorgeneem om wraak uit te oefen, so het Lammervanger oordags en Jakkals snags die kinders opgepas. Om hierdie rede het die arme goedjies 'n baie ongeruste lewe gely. Die kinders wat karossies van wildvelle gehad het, het mierkatjies geword; en dié wat karossies van die jong jakkalsies se velletjies gehad het, het erdmannetjies geword; dog hulle het altyd saam in dieselfde gate gewoon. Soggens, as die son uitkom, dan steek eers een sy koppie by die gat uit om te kyk of hy nie dalkies vir Jakkals of vir Lammervanger sien nie. Gewaar hy niks nie, dan kruip hy uit die gat en gaan daar penorent regop in die son sit om hom eers warm te maak. Dan roep hy die ander en sê vir hulle dat dit veilig is en dat hul gerus maar kan uitkom. Die ander kom dan ook kersregop in die sonnetjie sit. Daar gesels hul nou oor wat hul gaan doen. Wei-wei stap hul van die gate veld se kant toe. Vuur kan hul nie maak nie, daarom sit hul in die sonskyn; water drink hul nie meer nie--om die waarheid te sê, hulle durf nie so ver stap nie; daarom moet hul maar die doutjies van die plante aflek, en verder grawe hul sapperige wortels en plante en soek goggas om te eet; want hulle ouers, wat eers vir hulle rysmiere gegrawe het en wat vir hulle vuur gemaak het, is nou dood en deur die leeus opgeëet en kan dus vir hul teen aanvalle nie meer beskerm nie. NO. 49 DIE BOOM WAT AL MAANDE STERF EN WEER LEWENDIG WORD. OPMERKINGS:--Hierdie storie is 'n karakterskets van 'n deugniet wat tog eindelik tot groot nut geword het. Dus is kwaaddoen en rowe by hom nie so 'n groot kwaad gewees nie. Tatsie was 'n wonderlike Boesman van die ou geslag. Hy het geroof, gesteel gemoor, en kon daarby toor soos min hom kon nadoen. Hy het 'n onverskillige manier oor hom gehad--so 'n traak-my-nie-agtige manier, wat maar min bure beval het. Sien hy iets waarin hy sin het, dan duur dit nie te lank nie, of hy het dit--hoe hy dit in hande kry, is hom onverskillig. Al maak hy die eienaar dood, dis vir hom of hy 'n vlieg om die lewe gebring het; slaan hy die eienaar daaroor dat dié op die grond bly lê, dan is dit vir hom of hy 'n slang magteloos gemaak het. En die ergste van alles is, niemand kon hom baasraak nie. Gejag het hy nooit nie. Maar om die jagters op te pas, o ja, dit kon hy goed doen. As hul wild huis-toe bring, dan gaan hy eenvoudig aansit om saam te eet--die lekkerste en vetste stukke vleis is syne. As 'n meid boesmanrys gaargemaak het, dan gryp hy die pot voor haar weg en eet hom eers knuppel-versadig; en dan eers sal hy daaraan dink om die pot na haar en haar kinders terug te stoot--dis te sê as hul mooi praat. Maar raas hul met hom, dan smyt hy eenvoudig die boesmanrys in die vuur en gooi die pot boonop flenters. Gaan die kinders water haal, dan vat hy die water uit hulle hande, drink dan tot hy nes 'n modderpaddatjie opblaas en gee dan die orige water terug--dis te sê as hul mooi praat. Maar skel die kinders op hom of sê dat hul dit aan hulle ouers gaan vertel, dan sny hy eenvoudig die springbokpens waarin die water is, aan stukkies of gooi die volstruiseierdoppe waarin die water is, aan spaanders, en slaan die kinders inkluis. Hy dra altyd 'n taai en lang lat by hom om almal wat nie vrindelik genoeg na sy sin is nie, uit te piets. Wie hom kwaad maak, kry hy onder die knopkierie. Om hierdie rede het almal hul maar teenoor hom gedra nes vuur: buitekant mooi en blink, maar binnekant vuurwarm en boos. Hy is dus altyd op valse vrindelikheid vergas geword. As hul met 'n aanvallige laggie vra waarom hy so handel, dan antwoord hy ook met 'n vrindelike laggie dat hy eendag aan al sy weldoeners 'n groot guns gaan bewys. "Ja," sê iemand so minlik as hy kan, "Tatsie, jy sal ons glad vergeet. Eendag is jy dood, en dan kan jy niks meer vir ons doen nie." "Nou ja, ek meen juis as ek dood is om julle dan te beloon," was sy versekerende antwoord. "Nee, Tatsie," onderskep 'n ander die woord, "jy moet dit liewers doen solank jy nog lewe." In plaas om hierop "ja" of "nee" te sê, gryp hy sy lang lat en gee die spreker 'n taai hou oor kop en skouers, en toe brul hy uit: "Ek sê julle mos, wag tot ek eendag dood is!" Nou is die vraag: Wanneer sal hy eendag doodgaan, of hoe sal hulle hom doodkry? Op 'n sekere aand sit die kinders skilpaaie te braai. Hulle gee hom 'n vet wyfie om te eet. Hulle sien hy haal die skilpad se hart en lewer uit en gooi dit in die vuur. Hulle vra hom waarom hy dit doen; en eer hy goed oor die antwoord gedink het, sê hy: "As ek die hart en lewer van 'n skilpad eet, dan word ek tydelik nes 'n skilpad self--sonder verstand." Hy skrik toe hy dit gesê het, en wou dit met 'n ander praatjie oorpraat, dog hy was laat. Maar niemand praat verder daaroor nie. Een van die listige meide haal onopgemerk al die harte en lewers van die skilpaaie uit en bêre dit in 'n volstruiseier se dop. Toe hy weer 'n ander aand daar kom om saam te eet, steek sy stilletjies een hart en een lewer van 'n skilpad in die stuk vleis wat hy vir hom uitgekies het om te braai. Ná hy dit gebraai het, sit hy dit smaaklik op te eet. Oor 'n rukkie kon algar bemerk dat Tatsie kort van verstand is--sy doen en late was nes dié van 'n skilpad. Toe gryp een van die mans sy pyl en boog om Tatsie eenkeer van die gras af te maak. Hy gee Tatsie 'n gifpyl in sy ribbekas, en daar krul Tatsie om; en ná enige oomblikke was Tatsie nie meer lewendig nie. Hulle neem sy lyk en dra dit 'n ent die veld in om deur die ongediertes opgeëet te word. Hulle hoor in die nag hoe die wolwe oor die lyk twis en te kere gaan. Ja, hul hoor selfs hoe hul die bene kraak en kou. Nou voel hulle harte lekker, want Tatsie sal hul nooit meer kom pla nie, en hy sal ook nou aan sy belofte dink om aan hulle die beloofde weldade te kom bewys. Maar in plaas hiervan, wat sal hul die volgende oggend sien! Hier kom Tatsie vrolik en sing-sing aangestap. Hul slaan hulle hande van verwondering voor hulle monde, maar sê verder niks nie. Ook Tatsie is volkome onbewus van wat hom oorgekom het--hy vertel net hoe lekker hy geslaap en gedroom het. By 'n volgende geleentheid doen die meid weer dieselfde ding, om Tatsie 'n skilpad se hart en lewer met sy wildvleis saam te laat eet. Sy het die geheim aan niemand anders vertel nie, selfs nie eens aan haar man nie. Weer word Tatsie se verstand duislig. Toe skiet hul hom met drie gifpyle; en ná hy dood was, bind hul 'n riem om sy nek, maak daaraan 'n swaar klip vas en gaan hom in die rivier in 'n diep gat water gooi. Die swaar klip sak met hom tot onder op die modder van die gat. So was daar vir Tatsie hierdie slag nie kans om weer lewendig te word nie. Hoe kry hy asem? Hulle gaan toe gerus slaap en verwag dat Tatsie nou in sy dood die weldade sal kom betaal. Weer sien hul Tatsie die volgende oggend sing-sing aankom; en hy praat net van die lekker slaap, soete drome en die lekker swem wat hy gehad het. Ook hierdie slag hou hul hulle hande op hulle monde, dog praat verder niks nie. By 'n later geleentheid kom Tatsie weer daar eet, en nogmaals brou die meid hom 'n hart en lewer van 'n skilpad in; en net soos by die vorige geleenthede word Tatsie se verstand stomp. Hy val rûensagteroor en lê vas op sy rug te slaap. Die meid neem 'n groot leë dop van een van die skilpaaie en plaas dit oor sy gesig. Sy asem word sagter en sagter tot hy dood is. Hulle vat sy lyk en sit dit saggies in eerbied op die grond neer, maar 'n goeie ent van die hutte af. Daardie aand het die nuwe maan net sy verskyning aan die westekant, ná sononder, gemaak. In die nag kom daar 'n warrelwind, en dié neem die lyk na die maan toe om tussen die horings in die hol bak geplaas te word. Daar het Tatsie nugter wakker geword en kon nie verstaan hoe hy by die maan uitgekom het nie. Ook daar begin hy met die ander gestorwe skepsels 'n bombarie op te skop en word net geniepsig. Hulle word van hom buikvol en wou hom uit die maan smyt. Hy klou aan die een horing vas en hou so wat hy geleer het; dog die punt van die horing breek af, en daar kom Tatsie nog met die stuk maanhoring in sy hand, kop na onder, en val op die aarde dat hy hik. Maar hy was dood, morsdood van die geweldige val. Nooit sal hy weer lewendig word nie; want daar was net 'n nat kol waar hy geval het, en niks meer nie. Dog namate die maan dag ná dag groei en groter word, so begin die horing van die maan ook tot 'n boom te groei, en dit word ook groter by die dag: blomme, blare en vrugte kom daaraan; en dit word 'n geweldige groot boom, wat sy takke ver na al kante uitbrei. En toe dit vol maan was, was die boom oorlaai met baie lekker vrugte, wat net soos vleis smaak en wat net so voedsaam is. Toe kom die Boesmans van alle kante om van daardie lekker vrugte te eet. Dog hulle kan al die vrugte nie baasraak nie, al dra hul ook knapsakke en knapsakke vol weg. Maar ná vol maan, begin die maan af te sterwe. Hierdie boom doen dieselfde. Sy vrugte word droër en droër by die dag en word net soos biltong. En toe dit haas nuwe maan moet word, was die boom--stam en al--tot op die grond morsdood. Toe treur die Boesmans. Maar toe die nuwe maan hom weer aan die westekant, ná sononder, vertoon, begin die boom weer uit te bot, gee weer blomme, dra weer vrugte; en toe die maan vol was, was die vrugte weer ryp--en die feesviering het so maand ná maand aangegaan. Daar in die land waar die ou geslag nog lewe, staan die boom tot vandag toe. NO. 50. "DIE DIEREDANS" DEUR BOESMANS UITGEVOER. OPMERKINGS:--Hierdie storie stel voor die wyse waarop Boesmans die diere in hulle danse namaak en naboots; want die Boesman is 'n uitstekende klugspeler, en 'n nabootser soos ons min sal kry. Een aand moes ons met ons vader in die veld naby Katkop aan Sakrivier, Calvinia, vernag. 'n Paar honderd tree van ons uitspanplek af was Boesmans (wat dié dag 'n goeie jag gemaak het) besig om te braai en te dans. 'n Ou vrind wat met die Boesman-taal en -gewoontes goed bekend was, stap mee. Ná hy aan ieder 'n pruimpie tabak gegee het, vra hy die Boesmans om die dans van die diere uit te voer. Onder die verrigtings kon hy ons die nodige inligtings gee. Verder in dieselfde jaar, op Vryegans, Agter-Pêrel, het 'n Boesman, Hans, met ons saam vee opgepas. Van elf- tot drie-uur in die dag staan die vee onder die eikebome, daar die blindevlieë en muggies hul so pla; dan het ons wagtertjies baie tyd om te speel, en Hans het ook oorgenoeg tyd om sy stories te vertel, sy klugspele uit te voer en te dans. Sy beloning is: ons oorskietkos en koffie. So het baie van daardie deuntjies en woorde van die riele ons bygebly, wat ons ook later aangeteken het. Byna al die diere kom aan die beurt; dog ons gee slegs enige, om sodoende die leser nie te verveel nie. Toe ons 'n kind was, was ons nogal 'n taamlike ekspert om riele uit te kerf. DIE KAMEEL SE DANS. Hier word natuurlik die kameelperd bedoel, wat die geleerdes giraf noem. Baie van die reëls en parte word oor en oor herhaal, daar Boesman-gedigte nie 'n groot verskeidenheid oplewer nie. Die nabootsings is moeilik op papier terug te gee. Onder ramkie- en tamboerspel lui die dans as volg:-- Boem, boem, boem! Ting, ting, ting! Daar kom hy aan! Daar kom hy aan! Kop in die lug, stert na die grond. Boem, boem, boem! Ting, ting, ting! Hier kom hy aan, hier kom hy aan! O hy--stap so wyd, hy vat sy tyd! O hy--stap so wyd, hy vat sy tyd! en stap so wyd en vat sy tyd! ens., ens. Nou dans hul dat die stof so trek. Boem, boem, boem! Ting, ting, ting! Daar kom hy aan! Daar kom hy aan! Hy spalk sy been, hy staan nou drink. Boem, boem, boem! Ting, ting, ting! Hier kom hy aan, hier kom hy aan! Hy trap--een poot hier en een poot daar! Hy trap--een poot hier en een poot daar! met een poot hier en een poot daar! ens., ens. Nou steun hul soos hul dans. DIE SPRINGBOK SE DANS. Met die uitvoer van hierdie dans word gepronk en getrippel nes 'n springbok. Hy trippel bietjie saggies; hy trippel bietjie saggies. Daar wip hy! Hy wip so! Hy trippel bietjie saggies; hy trippel bietjie saggies. Daar wip hy! Hy wip so! Kom trippel nou so, kom trippel nou so! Trippel, trippel, trippel nou so! Trippel, trippel, trippel nou so! ens., ens. Daar wip hy! Hy wip so! Hy wip so! Hy skoffel baie saggies; hy skoffel baie saggies. Daar spring hy! Hy spring so! Hy skoffel baie saggies, hy skoffel baie saggies. Daar spring hy! Hy spring so! Kom skoffel nou so, kom skoffel nou so! Skoffel, skoffel, skoffel nou so! Skoffel, skoffel, skoffel nou so! ens., ens. Daar spring hy! (Klop) Askoek af, askoek af! DIE KWAGGA SE DANS. Die kwagga hier bedoel, is wat die geleerdes sebra noem; so word van die gestreepte kwagga en die vaal kwagga gepraat. Hierdie riel is ongeveer dieselfde as "Die Witpens-os" van die Hottentots--in ieder geval, die musiek verskil min. Die bont-streepperd, die bont-streepperd! Sy nek die krul, sy hurke dril. Die bont-streepperd, die bont-streepperd! Sy voorpoot buig, sy ore klap; Hy skop sy stert, hy roggel só: Roggo! roggo, roggo, roggo! Roggo! roggo, roggo, roggo! ens., ens. Die wit-streepperd, die swart-streepperd! Hy wei op gras, hy drink sy taks. Die wit-streepperd, die swart-streepperd! Hy byt na grond, hy skop die son: Poeko! poeko, poeko, poeko! ens., ens. Die kuifkop-perd, die kuifkop-perd! Sy poot is rond, sy klou die klop. Die streepkop-perd, die streepkop-perd! Hy kap te net, hy draf te mooi: Poeko! poeko, poeko, poeko! ens., ens. DIE TOKTOKKIE SE DANS. Die toktokkie is 'n gogga wat baie op 'n miskruier lyk; maar sy agterlyf is swaarder en ronder. Waar hy loop, klop hy op die grond en maak 'n tok-tok geraas--vandaar die naam. Hy soek na sy vrou En soek na sy kind; Hy soek na sy kos, En sy water is op. Hy tok-tok, hy tok-tok, Hy tok-tok, hy tok-tok. Ens., ens. Hy soek na sy vrou En soek na sy kind. Hy tok-tok, hy tok-tok. Ens., ens. Hy klop met sy lyf En hoor met sy oor. Hy soek na sy vrou En soek na sy kind. Hy tok-tok, hy tok-tok. Hy tok-tok, hy tok-tok. Ens., ens. Hy soek na sy kos, En sy water is op. Hy tok-tok, hy tok-tok. Hy tok-tok, hy tok-tok. Ens., ens. End of Project Gutenberg's Boesman-Stories, Vol 2 of 4, by G. R. von Wielligh *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK BOESMAN-STORIES, DEEL 2. DIERSTORIES EN ANDER VERHALE *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

Trekkerswee Met tekeninge van J.H. Pierneef

Totius

Du Toit, J. D. (Jacob Daniel)

af

2005-08-18 00:00:00

The Project Gutenberg eBook of Trekkerswee This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Trekkerswee Author: Totius Release date: August 18, 2005 [eBook #16543] Most recently updated: December 12, 2020 Language: Afrikaans *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK TREKKERSWEE *** Produced by Michael Ciesielski, Christine D and the Online Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net [Illustrasie: Voorblad] Totius Trekkerswee Met tekeninge van J.H. Pierneef Tafelberg INHOUD 'n Woord van Inleiding Silwer Strale 1 Goue Gode 31 Groue Grawe 59 'n Woord van Inleiding Die versies verplaas ons bo-op die Rand, ongeveer waar Johannesburg nou lê. Daar het oom Gert, 'n trekker, met vrou en enigste dogter, gaan woon. Later kom oom Koos, 'n kolonis, wat in die nabyheid grond gekoop het. Sy seun Willem raak verlief op Dina, oom Gert se dogter. Nadat die twee families saam Perdekraal-fees gevier het, gaan Willem en Dina trou. Die tweede versereeks beskrywe die ontdekking van die goudvelde en die opkoms van Johannesburg, maar ook die verleiding waaraan Willem en Dina, wat by oom Gert inwoon, blootgestel is en waarvoor hulle beswyk. Die tweede stuk eindig dan met die groot Boer-Britse oorlog. Die derde versereeks verplaas ons in die tyd toe die Unie tot stand gekom het, en beskryf die treurige einde van oom Gert en Dina. Dis die simpele storie waarop die hele gedig gebou is. Ons kan hier nog byvoeg dat die S.A. Akademie, deur die vrygewigheid van genl. Hertzog, in staat gestel is om jaarliks 'n milde geldprys vir letterkundige werke uit te loof. Die prys vir 1915 is aan hierdie gedig toegeken. [Illustrasie: "Verlore-klein lê op die Rand / hul huisie in die trekkersland."] Silwer Strale I Dis heuwels, heuwels, heuwels net sover 'n mens se oog kan speur; grasheuwels waar ook riwwe gaan, met enkele stroompies tussendeur. Daar is geen hoë berge nie, want hoog is daar die wêreld self; en luggies waai daar dun en fris, of dit stroom uit die blou gewelf. Die baie dale en klowe wat die hoogland kruis en dwars deursny, bied winterskuiling vir die vee wat anders al te koud sal kry. En as die eerste rypies val trek bosveld toe wat kan, om daar in lekker warrem son hul winterlaers uit te span. Maar somers is dit heerlik op die Rand; dan lê in sonnegewaad die heuwels soos ramme te sluimer-slaap langs strome wat lag en praat. Dan reën die wolke somaar as hul swaar skuif oor die hoë land, en die dak van Transvaal se geute spuit die water weg na alle kant.-- Dáár in die hoë wildheid met sy huppelende heuwelskoon het jarelank 'n trekker met sy vrou en kind alleen gewoon. II Verlore-klein lê op die Rand hul huisie in die trekkersland; dit is 'n stip net in die wei-- die rietedak en muurtjies van klei. Daarlanges lê die beestekraal, waar smiddags doodse stilte daal as kalfies, in die son gebraai, die vlieë van hul kop lê waai, so dom-gerus; en bly-ontsteld eers opspring as uit ruie veld die koeie aandraf wat met hul geloei die awendstond vervul. 'n Bietjie verder van die huis, waar mielieblare helder ruis as windgeroer hul sanggeluid hef bo die dowwe velddreun uit, lê laer af, 'n klein vierkant, die rooi geploegde akkerland waaruit die boer by goeie jaar sy mielies, ál sy graan vergaar. 'n Enkele perske, aan die lug gewénd, dra daar sy goudgeel vrug, en bied, gedroog, in wintertyd, 'n skaars-verkrygbre soetigheid. Dit is die plasie wat daar leg, só rustig in die wydte weg-- 'n koninkrykie op homself waaroor 'n helder hemel welf. III Nou ry 'n ruiter oor die rant. Die bodeur 's oop al as hy kom; net die onderdeur se werwel draai 'n vrouehand by die aanklop om. Sy groet as sy hom binnelaat, en vra hom wat sy wense is: hy moes maar bietjie sit as sy gaan om pa te sê dat daar mense is. Sy skuif verby met mooie buig en stap met ligte voetstap weg. Die vreemdeling sien skrams nog net haar volle wese en hare-vleg. 'n Glimp, 'n glans, 'n gouigheid, nes of 'n gees verskyn. Maar nooit sal in sy lewenstyd dié ligbeeld uit sy siel verdwyn. So half-verleë, asof bespied, laat sy haar hande strelend gly oor halme wat in volle saad hul hooghef aan haar wedersy, en saai 'n handvol grassaad heen, denkend so in verbygaan dat by seëning van wind en reën, 'n enkele wel sal wortel vat. Intussen kom haar moeder met 'n lekker koppie koffie aan; sy sit gesels en sien haar kind al verder na haar man toe gaan. IV Hoe lyk dit of die plasie so allénig in die wêreld leg? Is daar geen ander plase omheen-- naby en verderweg? Ek sien daar nog geen telegraaf of kronkelende spoorwegbaan; geen stofferige heuwelpad wat na die trekkerswoning gaan. Net oor die werf, met kweek deurwas, lê duidelik in kronkelspoor-- so loop die mens se voet altyd-- die voetpad na die watervoor. En verder, aan die werf se kant, juis waar die hoë halme waai, sien ek 'n tweelingstrepie wat bevallig deur die velde swaai. Die tweeling-spoortjies, so gering, met die maanhaar tussenbei, is die kompas wat trekkersboer deur skraal bewoonde streke lei. Dit is sy seker spoorwegbaan, meteens sy wisse tel'graaflyn, waarlanges gaan sy tripp'laar en sy stadige ossewa-trein. Wanneer die land kom in gevaar, dan sien jy langs die lyntjies gly 'n wakker stoet van burgers wat op wakker perdjies ry. V Die moeder kyk maar al weer uit, die tyd begin nou lank te val;-- daar is haar dogter by haar man, en ja, daar kom hul al!... "Dag neef! Is dit die oudste seun van buurman Koos miskien? Ek het hom so 'n dag of wat vir die eerste keer gesien." "Oom ja, en pa laat vra om saam in een geselskap op te trek: alléén sal ons te vreemd ons voel op Perdekraal se saamkomplek." "Sê vir jou pa dis goed, my neef. Kom maar die middag bietjie vroeg, dan ry ons nog 'n aandskof en is daar die môre vroeg genoeg. "Kyk, daar is Perdekraal, daar waar die laaste heuwels rys." Oom buig hom oor die onderdeur terwyl sy vingers wys. "Wel, oom, dis goed, ons sal so maak." Dan sal hy ook maar weer vertrek. Hy gooi die teuels oor sy perd en ry weer oor dieselfde nek. Bo-op die nek loer hy verlaas versigtig nog na agter om, of hy nog iets kan sien, maar nee, die nôi het nie weer uitgekom! VI o, Die eensaam-huiswaartse rit, en die eerste gedagtes aan haar! Dit is die eerste keer dat hy die uitdraai-paadjie nie gewaar... Hy is verdwaald, en dis al aand... Sy droomgedagte is skielik weg, maar nou sit hy 'n plan te maak-- wat, tuisgekom, te seg. Sy mense sit aan tafel as hy inkom met 'n stram gesig en kort en goed sy boodskap doen met oë op sy bord gerig. "Maar, Willem," vra sy suster hom, "wat kom jy dan vanaand so laat? Het jy heel-middag daar gesels en so jou tyd verpraat? "Ma, hoe lyk Willem vir my so snaaks? Hy is tog dalk nie doodgegôi geraak nie in die stilligheid op die Transvaalse takhaarnôi?" "Bly stil!" so sê hy nukk'rig-kort, "Die oom daar was eers vér opsy, en by die huistoe-kom het ek verkeerde pad gery."... Nou word dit langsaam stil aan tafel, stil word die borde- en messeklank. Die vader lees 'n stukkie nog, en sluit met lof en dank. VII Die donserige maanlig-nag die daal so sag, so sag al op die huis en werf en plaas waar net maar één hou wag. Oom Koos se huisgesin het weer van werf en werk teruggekeer; en maanlig-nag lê van sy pluim op elke oog 'n donse-veer. Die mense-gees, vry in sy lug van onbegrensde wêreldvlug, keer in die donker liggaamshuis ook weer terug. Dan gaan die deurtjies almal dig; dan worstel daar by halwe lig die hart wat waak en wat die droomwerk moet verrig. Net Willem slaap vannag nie gou. Hy loer hoe deur sy raampie nou die maan 'n sagte lig laat val of buite lag oor trane-dou. So voel hy hom: weemoedig-bly. En ook so rein, so rein daarby, soos maanlig wat met blanke voet oor pêrels van die dounag gly. In slaap sink hy dan eind'lik weg; hy hoor die woord weer wat sy seg; hy sien haar gaan weer oor die veld; hy sien ook weer haar harevleg. Sy slaap duur tot die son hoog skyn, die maan laag aan die lug verkwyn, beeld van sy droombeeld wat nou bleekrig weer verdwyn. VIII o, Die oggendstond op 'n boereplaas! Daar trek al op die eerste rook. Hul het gistraand die vraag beslis wie se beurt of dit môre is om ketel te kook. Die môrester het opgegaan; daarbinne roer al een; daarbuite bly die rokie draai, omdat daar nou geen windjie waai deur vroeë môrewêreld heen. Die haan het op sy beuel geblaas; hy spring al van sy tak; 'n mens sal sê dat hy die baas (so stap hy) is van werf en plaas, en die transport dra in sy sak. Hom volg sy vriend, die kallekoen, 'n oue towenaar: hy worstel met sy slange wat hy nukk'rig teken in die pad se stof, met duister vlerkgebaar. Die kraalvee is al moeg gelê; hul rek die groot, stram lywe uit. Daar kom die Kaffer ook al aan wat koulik oor die douveld gaan en eers die kalwerhok ontsluit. Sy emmer ruis van pure musiek, so vloei dit nou uit volle speen; musiek ook vir die kalfie als hy kort-kort om sy moeder wals op nog onvaste horrelbeen. Maar kyk hoe staan die osse met groot oë na die hek te tuur, totdat die laaste hinderpaal word uit die mikstok uitgehaal waaraan hul saans hul lywe skuur. Die son gaan op, die vee verdwyn. Net in die onverstoorbre vert' 'n ossespan stap voor die ploeg, en agteraan die man wat swoeg by 'n rukkerige stert. Die môre smelt weer met die dou, die vrede alleen bly soos dit was. Net 'n hen spring van haar eiers af met groot geraas, en die brakhond blaf vir die enkele kuiergas. IX Binne die huis is dit vandag nie al te rustig, want moeder en dogters moet bak en slag vir die groot fees van die land. En dan--die Kaffers is so baar! "Daar staan die brood al uitgerys en die oond is koud! Dis werklik waar, 'n mens moet hul ook alles wys." "In die ou Kolonie had jy nog oorlamse skepsels wat gou-gou leer. Wat het my man met die lang tog in vredesnaam makeer?" Maar die dogters staan hul moeder by met opgestrookte arm: dit knee die deeg en maak pastei; en die oond is ook al warm. Die jong goed kan nie so ernstig wees of 'n grap word tussendeur gegôi. "Hierdie tert is nie vir die fees, maar vir Willem se takhaarnôi." Net sluip weer Willem deur die kombuis langs 'n skemerdonker hoek. "Willem, wat loop jy so deur die huis nes 'n hoenderhen wat lêplek soek?" Hy swyg; verdwyn weer ongemerk; hy's met die saak verleë: die vrouens wat die wee bewerk (so dink hy) spot daarmee. X Die tyd van trek die kom weldra. Daar gaan oom Koos se ossewa, blou-bont geskilder; hoor hoe raas die wiele op pad na oom Gert se plaas. Al dadelik van die staanplek af dril die osse-lywe soos hul draf. Die vrouens roep: hul skud uit lid, só ruk en rammel dit. "Hôi, Willem, hou nou op met klap! Wat wil jy?... Laat die osse stap." So roep oom. "Watter haas is daar? Die middagson sit nog wie weet waar." Dit help so effentjies, maar dan praat Willem weer bo die rooibont span, en die ossedier, so stroef en stil, voel gou-gou wat sy drywer wil. So kort-kort teen 'n opdraand blyf die kettingtou nog taamlik styf, maar anderkant-af swaai dit somaar slap as die osse weer raak uit maat en stap. Hul is te veel, maar oom wil tog ook bietjie met sy beeste spog. En dan, dis so armoedig om met so 'n paartjies daar te kom; dáár by die plaas, daar by die fees waar soveel mense saam sal wees.-- Oom Gert se plasie haal hul as die son nog wakker straal. XI Ek hoor van vreemde lente melde as sangtyd wat genaak, wanneer die voëls in bome-velde singend hul nessies maak. Maar hier's geen sang in hoë twyge as skat van lentetyd, maar oral diep en ernstig swyge van velde kaal en wyd. Ek hoor van vreemde lente melde as tyd van blommegeur, wanneer veldblommetjies die velde versier met tint en kleur. Maar hier bloei hul in klein alleenheid, in aarde dor en vas; by ons is dit àl golwende eenheid van velde enkel gras. Só stil eenvoudig in sy worde, so sonder klank of praal, kom hier die lente in ryp-verdorde geweste neergedaal. Tog is ons lief sy eerste sprietjies, die grassies aan ons voet; tog leer dit ons weer nuwe liedjies van taaiheid en van moed. XII So het eenselfde lentelewe, eenvoudig, diep en waar, twee stille wesens sag omswewe-- vir Willem en vir haar. Daar was geen danse of sangerskore, geen klank of kleure-gloed; net liefde stil dié dag gebore by simple boere-groet-- Nog gaan in droomnag stil sy skrede na simple boerehuis; oom Gert se plasie is sy Eden-- sover haar voete ruis. Die kalwerhok is dan die plekkie waar hy so graag sou staan om, loerend deur die klipkraal-hekkie, haar heeldag ga te slaan. En nou ... hy kan dit skaars gelowe, sien hy haar wese weer, net soos 'n lenteson daarbowe skaamrooierig en teer. En nou ... sy gaan met hulle same, sit op die voorste wa, terwyl hy roep die osse-name met sweepslag agterna. En nou ... hy sien haar liewe kappie, gestik van enkel sis. En straks ... doen hy 'n klein vriendskappie as hul gelaer is. XIII Die vuurtjie brand hoog langs die heuwelrif. Die duisternis bedek die land, maar dis 'n duisternis waardeur die maan se melkies sif. Die vlamme dans vrolik in vuurge kring. Die mense sit 'n krans en luister swygend na die keteltjie wat sing. Dit is die trekkersboer se late lied wat wek sy hart en diep hom roer. Dit is sy vroeë môresang wanneer hy verder trek. Geen dans in woel'ge saal, geen lied van danseres bied hom 'n blye onthaal wanneer hy eensaam is-- geen drank uit volle fles. Sy vlamme dans en spring al rond die ketel-boom; sy ketel praat en sing en skink hom in die drank wat die ure laat verdroom. Sy keteltjie is swart al in sy diens gebrand: die trooster van sy smart die bly hom trou wanneer hy soek 'n vaderland. Die spoor lê oral in die ronde hopies as; en telkens as die dag begin dan swaai dit by die voorwiel, met 'n voorslag-riempie vas.-- Die vlamme dans nou rond in vuurge kring. Die mense sit 'n krans en luister swygend na die keteltjie wat sing. Hul aandag span nog meer wanneer oom Gert vertel die storie van Hendrik en Lettie en hoe gou hul twee geskeie werd. XIV "Hul twee is lammers van een jaar, hul huppel op een werf, tot arm sy vader trek vandaar en swerf. "Beloftewoord, en dan niks meer. En ... harte in pyn en hoop, wyl ryke minnaars kom maar weer om haar hart te koop. "Die jaartal skuif so traag. Gerug van sonde tot haar kom. Totdat hy bewend waag... hy is weerom. "Hul leed blyk dan 'n wolk so rein. Op huweliksdag 'n soete oorwinningsvrede skyn in purperprag. "Maar--die oorlogswoord roep haastig rond. 'Ag, Hendrik, hoe's ons droom so kort!'-- Liefs kort gedroom, as Britse grond en slawe word.' "Sy swyg. Sy perdjie huppel al na Laingsnek weg. Hy sink met wein'ge in Natal om ver te veg. "Dis duisternis en stille nag. 'My vriend, ek sterf by die eerste lig,'-- so spreek hy sag, 'maar Lettie wag haar eerste wig. "'Laat sy my verre graf hom wys en eewge trou laat sweer.' Hy sterf--die dure prys van vaderland en eer.-- "'n Moeder veeg haar trane af. 'n Kinderhand die kransie hou. Hul staan voor 'n gesonke graf. Dit was die eerste daad van trou." XV Die nag is heen, die môre is grys; 'n plaat van tente en waens wys waar Perdekraal se steenhoop rys teen hoë hange. Daar staan hul aan die grond gepénd die geweltjies so mooi orent-- die eie maaksels, tent aan tent, in suiwer range. o Trekkersvolk, my hart ontgloei! Ek sien hoe jul die vreemde boei verbreek het, om dan uit te bloei tot eie nasie. Nie net 'n eie vaderland, nie net 'n eie vlag geplant, maar àlles maak van eie hand-- geen imitasie! Hoe lê die tentseil, baan aan baan. Hoe wakker bly die nokke staan. Die klappies netjies oopgeslaan-- mooi eenheid same. Sy staan daar by die wa se as, die huis van doek, so lossies-vas, skoon nes in môredou gewas-- 'n blanke dame. Twee lang wit kappe in die veld: 'n wa en tent daarnaas gesteld, tweeheid tot eenheid saamgesmelt in sware stonde. Die wa--'n sterke man is hy; die tent--'n taaie vrou is sy. Jul het die nasie uitgelei, sy boei's ontbonde. Lig op haar voet net soos die ree en trekkend met die trekker mee bied sy hom tog 'n vaste stee in angs-geweste: as wolkbreuk beuk die witte wand, die sonstrale op die nokke brand of nagdier sluip oor donker land, 'n veil'ge veste. En as sy wa nie verder dring, hoor ek by wind haar fladdering die lied van boerbeskawing sing, stemmig-tevrede. Dan word haar seile trou bewaar: by feesdag net span sy 'n laer en straal haar seile dankbaar daar van groot verlede. XVI Oom Gert en Koos die sluit hul waens vas aanmekaar aan die buitekant en in 'n lyn met al die waens wat reeds in rye staan geskaar uit die omtrek van die Rand. Die lang grys wasems van die nag lê soos 'n slangrug in die dal; dit is die misdamp van die reën wat in Desember langs die Rand oorvloedig val. Daar in die miswolk dryf die kiem van perdesiekte, sê hul, rond, maar mens en bees, waarvoor die Heer die nuwe land gemaak het, is gesond. Reg-bo die vuurtjies van die laer styg stil omhoog die ligblou walm, en nou die son weer op wil gaan, styg uit 'n tent nog hier en daar 'n laaste psalm. Die osse word al losgemaak en veld toe aangejaag; 'n Kaffer stap hul agterna wat aan 'n stok sy velskoene en 'n haarge knapsak draag. 'n Enkele hamerslag weerklink van die wat laat kom, maar die meeste burgers is gereed en staan die landsaak te bespreek in klompies bymekaar. Die vrouens maak die brekfis al-- die tweede ketel sing; hul loop tent in tent uit en koes gramstorig vir die braaivleis-rook wat trane in hul oë bring. Straks gaan hul, of dit kerk is, in hul Sondagspak geklee na die vermaarde steenhoop heen; 'n ieder neem sy kerkboek en sy riempies-stoeltjie mee. Die predikant laat sing; hy lees en hou 'n nasionale preek. Dan vra hy ook nog vir oom Gert wat oral saamgetrek het, om die landgenote toe te spreek: XVII "My landgenote, julle weet hul het in Kaapland, vroeg en laat, 'n valse vryheidsleer verkondig; jul weet die Kafferbendes het met roof en moord en skelmery, die grensbewoners daar versondig. "Ons het getrek, eers na Natal, tot aan die see wat vir ons was 'n tweede en wilder Onbekende; maar nooit het trekkers moed of lus gehad om na die wildernis hul dapper trekkersvoet te wende. "Hul het daar deur die duinsand heen hul waens gedryf, en tot vandag staan daar die boerenaam geskrywe. Ons vyande 't ons daar gevind, ons uit-oorlê of aangeval, en uit dié Kanan weer verdrywe. "Ons laat aan Kaffervolk en Brit die mooiste deel van Afrika wat slinger langs die strande. Ons het gekies, om vrede vir ons voet te vind, die wildernis en altyd skraler binnelande. "God het ons eers gelouter en laat wraak neem op Dingaan se duisternis van Soeloe-horde, dat ons daar in die nuwe land, nes uit 'n smeltkroes voortgekom, 'n Gode-dankbaar volk sou worde. "En later toe die Engelsman ons weer gedreig het en gedruk, het ons die steenhoop dáár vergader. Hier van Transvaal se hoogaltaar het ons ons harte opgehef tot God Almagtig, onse Vader. "Jul weet hoe God gered het. Dink aan Laingsnek, aan Ingogo en aan Amajuba's hoë kranse. Wee ons as ons weer God vergeet, soos Israel by Sinaï, met wilde afgodsdanse! "Dan sal die steenhoop ons verkla. Ek roep tot my getuie aan die hemel en die heuwelrande! Dan sal ons hiér moet kerm en klaag, en rondom hiérdie heil'ge plek die tekens sien van al ons skande!" XVIII Die fees het weer verbygegaan-- na alkant sien mens waens, soos die boere in klompies weer vertrek... Hoe wakker staan die swepe-ry! hoe daal hul, en die voorslag klap om die osselywe op te wek! Nie lank nie of daar is weer fees; nou in oom Gert se huisie, waar Willem en Dina samestaan... Voordat die mense skei, vra nog die predikant dat hul sal hoor hoe hierdie bruilofsliedjie gaan: XIX _Bruidegom_ "Ek is 'n boerebruidegom wat uit die ou Kolonie kom. Ek is geen kind nie van die Trek, maar my hart sit op die regte plek; daarom het ek my vasgebind aan 'n egte, egte trekkerskind. _Bruid_ "Ek is die egte boerebruid, uit die egte takhaarwêreld uit. Maar ek kon my tog so goed gedra dat 'n kolonis my hand kom vra! Ja, die ou Transvaal is nie so sleg as wat die mense dink en seg. _Bruidegom_ "Ek is 'n boerebruidegom wat met my ganse rykdom kom. Ek het geen geld nie op die bank; maar het 'n wa met suiwer klank, twaalf rooies, jukke en rieme klaar, en ek makeer nog net vir haar! _Bruid_ "Ek is maar net 'n boerebruid, en gee my vir niks anders uit; geen jongman hoef hom te vergis, want ek is net maar wat ek is. Maar 'k het twee arrems, rond en sterk, wat regstaan vir die huishou-werk. _Bruidegom_ "Ek is 'n boerebruidegom wat net maar na die bruilof kom met stewels, en ook net dan dra die laken-pak en keil van pa. Anders is hul my lyf te veel en is dit velskoen en ferweel. _Bruid_ "Ek is maar net 'n boerebruid. Ek dra 'n kappie met 'n tuit. Ek knip die tabberds wat ek dra-- maar bietjie mooier!--moeder ná. Net die één waar ek vandag mee loop het vader by die smous gekoop. _Bruidegom_ "Ek is 'n boerebruidegom wat met lees en syfer klaar kan kom, en die kaart ken van Suid-Afrika wat ek daarso in my koppie dra. Wat anderkant die water, in die wêreld is, raak my maar min. _Bruid_ "Ek is maar net 'n boerebruid, ek laat nie my geleerdheid uit. As hul oor politiek begin dan luister ek en hou my in. Maar 'k sal my kinders eendag wel die storie van Transvaal vertel!" [Illustrasie: "Bo-op die grond rys al 'n stad / wat op die heuwels skitter-blink."] Goue Gode I Dis heuwels, heuwels, heuwels net sover 'n mens se oog kan speur; dis of voorheen 'n monsterploeg die wêreld hier wou stukkend skeur. Ja, God se ploeg het hier geloop in wentelkrag van vloed en vuur toe heel die hoogland omgekeer is in die aard' se wordings-uur. Die reuse-sooi van daardie ploeg 'n berg was of 'n hoë rand; en elke voor daaragter was 'n vrugbre moot of akkerland. God se almagtige Hand het toe daaroor gegaan met groot geswaai, sodat 'n ganse goudveld is in die aard se boesem uitgesaai. Daarna het Hy die eeugety stil oor sy akkerveld laat duur, sonder dat een die geelblink vrug versamel in sy voorraadskuur. Geen Babilon se reusebeeld is uit die goudsaad saamgesmelt; geen wêreldstad se grootheid het geskitter oor die heuwelveld. Net Kaffervoete 't daar gegaan wanneer hul hordes vlug of veg; en die ondier het gelaer waar die skatte van die wêreld leg. II Die taal van berge en rante is oud. Ek sien die letters voor my staan, die skeure omlaag, die kranse omhoog; maar dis 'n skrif wat nooit vergaan. Die taal is geskrywe met letters van kranse en klowe en rif; dit lê oop en bloot op die wande, ... maar niemand ontraadsel die skrif. Die kranse en klowe is woorde tot reuse-sinne vereen, en die stippels en strepe daartussen is tot massas rotse versteen. Dit is die taal van skeppings-dae, die taal ook van die sondvloed-tyd, waarby die late mens verbysterd staan klae van onwetendheid... Spreek daardie taal van hoë waters teen hoë bergwand uitgeslaan, en van opdrifsels eeue later tot kransversténing oorgegaan? Of spreek die taal van vuur se werking, van vreselike wêreldbrand toe berggevaartes op kom rys het uit die aard se vuurge ingewand?... Die sleutel van pylskrif-figure en hiërogliewe is gevind; maar hier staan al die wyse same onwetend soos 'n kind. So swyg ook stil die Rand se rante. Ja, die skeppingstaal is al te oud!... Of spreek hier gryse lettermerke miskien al lank die woord van: Goud?... III Nou loop 'n loper oor die Rand wat rooi is in sy aangesig; hy sien niks van die skone land, maar hou sy oog omlaag gerig. 'n Kaffer sukkel agter hom en dra sy loodswaar pak: 'n vysel, stamper, pikswart kom met goeters in 'n goiingsak. Hoor! dis geen vooros-klok gewis wat lui op die anders stille Rand! Die klankgeluid is anders, dis die stamper op die vyselkant. Bo stugge rots--nog nooit getref as deur die slag van donderweer-- word nou die hamer opgehef en mokerslag daal dreunend neer. Die rots word gruis; die gruis word stof; die wasbak spoel dit om en om, en delwers-oog speur rust'loos of die goud-en ysterstrepie kom. Daar is dit! en hoe bly is hy! Die goud-aar is oplaas geraak... Die outa sien 'n os wat wei, en dink: "Hoe lekker sal hy smaak." Die rots word nog 'n keer gestamp ... en in die spoelkom omgewas. Die delwer gaan dan na sy kamp ... sy dienaar hurk daar by sy las. IV Ons sien nou weer die loper loop. 'n Tolk en hy het keer op keer met omhaalwoorde geprobeer of hul oom Gert se plaas kan koop. Oom Gert was na Pretoria: hy het hom met sy sorg gewénd na die vaderlike president, en dié het hom geantwoord: Ja. Maar ag, oom Gert se hart is swaar as hy weer kom die bultveld oor; daarbinne moet hy almaar hoor 'n stem so lastig, so onklaar: "My plasie is my Nabots-erf wat met sy weiveld wiegel oor die Rand. Moet ek dit nou verloor vir Agabs, om dan rond te swerf? "Gewetenstem naas lotgeval! Die stem is Jakobs stemklank, maar die lewenslot 's die Esaus-haar, en ek is blind soos Isak al!" So het hy lank gepeins, gewag, tot hy oplaas dink: "Laat maar gaan." Hul bied hom tweemaal duisend aan, en daarmee is die koop volbrag. Oom Gert maak nog sy saak gewis: hy vra net goudgeld en kontant, en dat sy eie predikant sal tel of hulle almal is. V o Heilige nagte van voorheen as die maanlig skaars in die huisie dring, waar oom Gert lê waak, soos die psalmis sing, om te peins oor God, die nagte nog lank, na skeppings-maak, deur geen kunsglans nog verkort; as die mens nog tyd het om wakker te word en te peins oor God. Die vetkers het maar kort gebrand om te lig oor die oue Skriftuur wat die stof bied in die vroeë uur om te peins oor God. Die siel doen soos die blomkelk dan wat die blaartjies sluit by nag, en stil-alleen op die son staan wag-- so peins die siel oor God. Dit doen net soos die voël by nag, wat die vlerk nie vliegend meer wil strek, maar die koppie in die dons gaan dek-- so peins die siel oor God. Dis doen en doen en nog eens doen, totdat uit hoër, heil'ger oord verruis die saalge stemmingswoord-- as die siel stil peins oor God. Totdat 'n ligstraal na benee val in die oog omhooggehou, en die siel dan weer sy God aanskou-- terwyl dit peins oor God. Dan voel dit weer aan wyding ryk en beef stil opwaarts-heen met groot verlange om nog oor God te peins. Maar ag, nóú is oom Gert vol sorg, en sy bed is vuur onder hom: 'n ander god het daar gekom, en die naam van die god is: Goud. VI Voorheen was in oom Gert se huis 'n sjieling net so skaars te kry as in 'n bedelaar se kluis-- en tog was daar geen armoed' by. Oom Gert se huis kos hom geen geld: hy't self die muurtjies opgetrek, die gras gesny op eie veld, en toe met eie hand gedek. Die hout was geelhout wat gesaag is in die Houtbosbergse kuil, vandaar met moeite uitgedraag en oral in die land verruil. Sy meubels is van eie maak, en wie daarop gaan sit die voel: dit is geen goed na vreemde smaak, maar boer se eie bank en stoel. Wat op sy tafel kom is uit sy eie tuin of uit sy kraal-- daar's brood en melk, daar's boerbeskuit en vleis, dit is die sober maal. Hul klere kies hul so gering, dat hoë ruil nie nodig is. Die smouse het dit rondgebring: ferweel en tabberdgoed en sis. Ja, geld was skaars en goud was min, maar min ook die onrus en gebrek; daar was geen ryke of arme in die land, niks wat die onrus wek.-- Hoe het die wêreld nou gedraai! Hoe word oom Gert se vrees gewek! Hy sien sy goed al opgelaai en hoe sy wa weer noordwaarts trek. VII "Kom kinders, ons moet trek, want hier kan ons nie bly; as ons hier langer bly, sal hulle ons weer kry. "Ek het my grond so lief, my vrye plaas en werf. Vir hierdie plaas en werf het ek voorheen geswerf. "Kom kinders, ons moet trek, dit is die boer se plan, en daar's geen ander plan. Laat almal trek wat kan!" "Ag, vader, moenie trek," sê Dina, "laat ons bly, want waar ons trek of bly, sal hul ons tog weer kry. "Ons kan nie immer trek, ons kan nie immer vlug, saam met die wild wegvlug vir mensgerug. "Ons woon al lank so stil; laat ons nou maar geniet, met eerbaarheid geniet van wat die wêreld bied." Wat sal oom Gert nou doen om die onheil af te weer as Dina haar verweer, met sagte woord hom keer? "Ek voel 'n ding wat kom, my binneste die werk net soos die miertjies werk wat verweg storm bemerk. "Nou ja, ons sal hier bly, op die uithoek van die plaas, van die ons ontvalle plaas maar vér van stadsgeraas." VIII Bo-op die grond rys al 'n stad wat op die heuwels skitter-blink; dit was 'n reeks van kampe eers, getimmer uit hout en sink; maar nou 'n wêreldstad meteen, en massas delwers trek daarheen. Oom Gert het so iets nooit gesien: die suiwer lug is troebel-vuil, en helder stroompies van weleer dam nou in donker modderkuil. Die grond voorheen so skoon en rooi is nou met steenkool-as bestrooi. Al bo die stad, en verder, sweef 'n swart-deurrookte deins'righeid; dit lyk net soos 'n veldvuur wat hom uitsprei oor die velde wyd. En saans dan slaan 'n rooi gegloor soos veldbrand al die heuwels oor. In boeredorpe het hul eers 'n kerk gestig op wye plein, waarom vergader, hier en daar, die grasdak-huisies, laag en klein. Maar nou word eers, en wondergou, 'n groot hotel daar opgebou. Daar is geen Son- of Maandag meer; dit vleg en kronkel deurmekaar, en saans, nog lank na middernag, het die gewoel nog nie bedaar. Die wêreld maak oom Gert nou dom wat selde in die stad meer kom. En as hy in die sonlig sien hoedat die stad lê flikker-beef, of saans bemerk die dof-rooi gloed wat opwaarts na die hemel streef, dan dink hy: 's Dit nie wat ek lees van Babilon en van die Bees? IX Die nuwe wêreldstad die lê tussen die twee families in. Een kant is Willem en oom Gert, en ander kant daar boer oom Koos nog met sy talryke gesin. Die wêreldstad lê tussen hul, want, ja, die vriendskap is geskeur. Is dit miskien die profesie van wat op later dag nog met die hele nasie sal gebeur?... Dina het Engels gou geleer, en ook so mooi leer sing... Sy het verlaas oom Koos besoek om hom saam met sy huisgesin tot vriendskap met die stad te dwing. Sy praat van meegaan met die stroom, van nie so alles te vermy. Maar nee, oom Koos het vas besluit dat hy met sy geslag op die ou-ou boere-pad sal bly. Sy sing oplaas vir hul 'n lied om so hul harte nog te vang. Oom Koos die volg dit met 'n sug en dink aan beter tyd terug wanneer hy hoor die mode-sang: X "Stad waar die ligte newels swewe, waar ligte luggies skitter-bewe; stad op 'n hoogland uitgebou, ver-sigbaar by die hemelblou-- Johannesburg jy's waarlik ja die glorie van Suid-Afrika. "Van digte donkerheid omgewe het Boer en Kaffer hier gelewe; hul kon die goudstraal nie ontdek wat die beskawings-lewe wek; geen boeretent of ossewa kon lig bring vir Suid-Afrika. "Geen trekker bring hier nuwe lewe, maar deur 'n hoër drang gedrewe, kom pionier en delwer aan wat goudvonke uit die rotse slaan. Johannesburg die was weldra die ligpunt van Suid-Afrika. "Johannesburg is hoog van strewe, wat laag is word nie neergedrewe, maar naturel en trekker-boer word uit hul onkunde opgevoer. Johannesburg is waarlik ja die glorie van Suid-Afrika. "Johannesburg is hoog verhewe, die koningin uit lig gewewe; haar goue beeld sal wonders doen, sal immer ophef en versoen. Johannesburg sal steeds hierna die glorie wees van Afrika!" XI Blink is die saal van lampelig; gloed-helder blink hulle aangesig. Warm is die saal van somergloed; warm en onstuimig die hartebloed. En kringlend sweef daar bont deureen die danseresse op ligte been. Maar Dina is die skoonste as sy haar liggaamskoon in dans uitsprei; en Willem, die gewenste man, sien van die kant die skouspel an; terwyl hom loof 'n kring van mans dat hy só 'n vrou leen vir die dans. Daar word gebuig, gevra, geswaai, die arrems in mekaar gedraai. * * * * * Dan rus oom Gert, in slaap gesink, waar net Gods sterre in stilte blink. Rus?... Nee, hy sien op donker muur, in helder letters van hemelvuur: "Geweeg, geweeg, te lig bevind!" Dan roep hy: "Ag, my arme kind!" Sy vrou die stoot hom saggies aan, maar berg ook self 'n snik en traan. * * * * * Dof word én saal én walsgeluid, en langsaam gaan die lampe uit... Leeg is die saal... Op tafelblad staan leë bottels in hul nat. En eind'lik, ná die sondenag, staan weer daarbuite 'n ander dag. XII [A] 'n Warrelwind, die dagspook wat so plots ontwaak, en plots op straat of in die pad sy dans-swaai maak-- is hy nie soms die bode van 'n storm wat naak? Papiere, blare, voddegoed, van stof deurdring; geswaai, geruk, soos in 'n tregter opgewring, kry skielik lewe en asem, hul dans in 'n kring. Is dit 'n gees, haastig gedaal uit hoër lug, wat van 'n naadrende onheil bring die voorgerug?... Kyk hoe die loom-lui stof geswind sy voet ontvlug! Of is dit dalk 'n toorheks wat puur uit 'n grap, op straat al in die rondte wals met ligte stap, en met die voddegoed en stof kalkoentjies trap?... * * * * * Rumoer'ge warr'ling langs die stof-vuil straat; binne die sinkgebou staan al 'n mense-plaat, en op die platform staan 'n klomp klaar om te praat. Uit alle wêreld-oorde saam gewarrelwaai, lyk hul oom Gert soos hane wat staan koningkraai; wanneer hul veg vir stemreg met 'n groot lawaai. Intussen pak die stormwolk al op Tafelberg; en anderkant die water is 'n leeu vererg wat nog in sagte woorde-klou sy naels verberg. Oom Gert is moeg van die tumult; ryp is sy plan: hy self met honderd ander storm; gryp pote van die stoele, en slaan op kop en lyf so wat hul kan. Die helde vlug na alle kant die deurpoorte uit. Van lae galery vlug hul deur vensterruit, totdat 'n al te dikkert daar op half-lyf stuit. Oom Gert laat hom dit dugtig op sy sitplek voel. Die dikkert skreeu sy buitevriend: "o Pull, John, pull!" Oom Gert die slaan; die dikkert roep: "o Help, John, pull!" [A] 'n Beskrywing van die stemreg-agitasie. XIII Is 't oorlog?... In oom Koos se huis woel almal net om klaar te kry. Daar word geslag weer en gebak, en buite voor die agterdeur trek reeds die seuns die bokwa reg om op te pak. Die harte voel nie lekker nie, die woorde het angstig-min geword-- soos steeds by donker voorbesef, by die vergeefse angsgevraag van hoe en waar die ontwaakte lewenslot sal tref. Lughartig praat 'n enkele seun hoe hy die Engelsman sal skiet, maar moeder maan: My kind, my kind! Die seun wyk willig vir die woord, want, ja, daar was 'n kleinigheid wat hy nog aan sy saal wou bind! Dis amper klaar... Daar kom hul aan, die burgers van die omtrek, want oom Koos die is nog veldkornet... Straks staan hul, teuel in die arm en met geboë hoof, want een gaan voor in smeekgebed. Die vrouens staan effens opsy, met arrems oor mekaar gevou, nou dat hul taak is afgedaan. Nou kan hul eers hul smart besef, en enkle droog met voorskoot-punt al die eerste oorlogstraan. Dan skuif en skok, met gang en draf, die burgers op hul perde weg-- dit lyk somaar 'n mengelklomp! Maar tussen hulle flikker-blits geweldig in die lenteson die blinkgemaakte mauser-tromp! Oom Gert wat hom meer tuis voel by dié ruiterskaar--hy het oom Koos sy krygsmansdiens al aangebied-- die luister hoe die jongspan in hul oorlogsblydskap sing die klanke van 'n oorlogslied: XIV Kom, burgers, trek die perde reg: nou vrou en kind goeien-dag geseg! Jongkêrels, los die nôi se hand; en seuns, verlaat jul moeders, want daar gaan 'n strydroep deur die land! Gryp nou die teuels bymekaar-- die vierkleur is weer in gevaar! Die regterhand gryp die visier, die bors oorkruis 'n bandelier; die spore in die sonskyn blink, stiebeuels teen mekaar weerklink, die ketel aan die saal rinkink. Kom, burgers, hou nou bymekaar-- die vierkleur is weer in gevaar! Laat aan die trippelaar sy pas, maar hou die vuurge hingste vas. Die agterstes moet ingalop tot binne-in die ruiter-trop-- die ponie en die bossie-kop. Kom, burgers, ry so bymekaar-- die vierkleur is weer in gevaar! Trek burgers, almal nou geteld, al voort maar deur die wye veld, en of jul al omlaag verdwyn of op die heuwels weer verskyn-- wys altyd weer die slingerlyn. Kom burgers, trek so bymekaar-- die vierkleur is weer in gevaar! Jaag, burgers, jaag oor rant en rots wanneer jul teen die vyand bots. Ruk in, spring af en pos gevat aan die onwrikbre ryperd-blad. Mik fyn, kyk waar die stoffie spat! Staan, burgers, staan dan bymekaar-- die vierkleur is weer in gevaar! En moet jul val, val dan met eer, met die oog die vyand toegekeer; val op die grense, man en perd, die oue vierkleur is dit werd, en die eerkroon wink al uit die vert. Val burgers, val dan bymekaar-- die vierkleur is weer in gevaar! XV So sing die jonges vol van vreugde, maar ag, oom Gert se hart is seer as hy straks diep en dieper peinsend gaan langs die slagveld van weleer. Dáár lê Majuba, donker kleurig, sy sye een en al terras; dis of die berg van alle eeue vir wonderdaad geskape was. Daar lê Laingsnek; dis of Gods hande dit vir 'n skanswerk uit wou bou. En daar's Ingogo's kronkelbedding-- net om die vyand op te hou. Daar's nog die wonderlike hoeke, net om die vyand vas te keer; maar ag, oom Gert voel nou so anders, sy hart is onverklaarbaar seer. Hy sien nou oral groot kanonne, hy weet nie of die ding sal gaan. Die treine voer nou alle soorte van wapens uit die hoofstad aan. Daar is hom ook so baie mense, en baie goed word aangevoer; voorheen was daar so min maar nodig: 'n ryperd, biltong en 'n roer. Dis nodig, ja, die tyd die vorder, en daarom swyg hy maar en kyk. Maar heel die Amajuba-wêreld, alles wil hom so anders lyk. Tog leef hy weer, die troue krygsman, al trek hy nou maar same net: 'n oorlogsperd die stamp en runnik wanneer hy hoor die krygstrompet! XVI Verlore!... Die dag van stryd het mooi begin, die burgers trek verwinnend in, en boerename 't binnekort oral 'n glorie-klank geword!-- 'n Pragtige môreglore! Maar onder in oom Gert se hart kom effens al, nog diep-verward, 'n fluisterstem na vore: Verlore, verlore! Verlore!... Die dag van stryd begin so goed, Suid-Afrika lê aan hul voet... Die Boer moet Afrika regeer! Gryp gou, voordat die kans kan keer! Buig uit die grense na vore!... Maar nou kom daardie fluisterstem, diep in oom Gert se bors geklem, so duidelik na vore: Verlore, verlore! Verlore!... Rookwolke nader uit die suid en sprei hul oor die aard-breedte uit; oor Drakensberg se veil'ge top skuif swaar 'n donderonweer op; die storm sing in wilde kore! Oom Gert se stemme, in hom bekneld, kom nou daar buite op berg en veld al donderend na vore: Verlore, verlore! Verlore!... Oom Gert die kon nie verder vlug, en sit nou, met sy vrou, te sug agter die ysterplate vas, daar waar hy eertyds vryman was en sy vryheid is wedergebore! Die fluisterstem daarbinne kom nou deur die ysterplaat weerom as huilende windstem na vore: Verlore, verlore! Verlore!... Die dag van stryd hou lank nog aan-- dis of die son nou stil gaan staan. Maar eindlik roep hul rond: "Verby! dis vrede, vrede weer, wees bly-- al is die vryheid verlore!"... Dan keer die wilde stem as sug weer in oom Gert se hart terug; en dring dan weer altyd na vore: Verlore, verlore! XVII Die oorlogsfakkel is gedoof, en die oorlogskamp word oopgesluit. Die nuwe tye, hooggeloof, kom met gejubel, lank en luid. Die burgers kom van oral an en raak al met hul lot versoen. Maar net oom Gert, gebroke man, wat sal hy in so 'n wêreld doen? Want ook sy troue vrou is dood-- die lewe van 'n handjie meel en van 'n brok genadebrood was haar as boerevrou te veel. Willem, sy skoonseun--hy't vir hom die boerdery eers waargeneem-- is skout, en het nie teruggekom. Hy's seker nou totaal vervreem! Oom Koos weer het sy grond verhuur, en trek die hoë Bosveld in, die Randse lewe is hom te duur en skaadlik vir sy huisgesin. Maar Dina--waar is sy en wat? sy die altyd skone boerevrou?... Geheel verslingerd in die stad en will'ge prooi van vreemdes nou! Wanneer oom Gert van Dina hoor, verbysterd al deur smart op smart, dan roep 'n dubb'le stem: "Verloor!" en dubb'le swaard gaan deur sy hart. Geen antwoord is daar op die stem wat vlymend deur sy siel nou gaan; maar as die leed te vinnig klem, roep hy: "Dit het die stad gedaan!" [Illustrasie: "Dié vaal-wit hopies dek hul bei, / vader en dogter, sy aan sy!"] Groue Grawe I Dis heuwels, heuwels, heuwels net sover 'n mens se oog kan speur: maar heuwels sonder struik of gras, en droewig-vaal soos as gekleur. Langes die heuwels staan 'n ding soos die houtgeraamte van 'n huis, waarbowe rust'loos wiele draai wat die waentjies optrek met die gruis. Die heuwels is party al oud; verlate en vasgereën party, en storms het baster-klofies in hul naakte ribbes ingesny. Die ander is nog in die maak van poeiergrond of gruis nog grof; en as die wind die fynes vat, dan trek daar tuite stof. Die heuwels lyk soos duine wat in blankheid rys aan verre strand-- dáár rys hul uit die blou-diep see, hier uit die aard se ingewand. Hier's ook 'n dreuning soos die dreun van sagbewoë wêreldsee, en winde wend, dan hier, dan daar die dowwe dreuning met hul mee. * * * * * Maar waarom is die heuwels dan so hoog en ook so bleek? En waarom is die dreun so diep, so droef nes een wat smartlik smeek?... Hul sê die duine aan strand is die grafheuwels van wie sterwe in see; en daardie droewe dreuning is die klag van wees en weduwee. Maar hiérdie heuwels, heuwels dan wat ook so hoog is en so bleek? En hiérdie droewe dreuning dan wat klaag soos een wat smartlik smeek?... II 'n Agtal jare is weer verby. Die boereplase is opgebou, die platjies is weer huise nou, die woeste leegte 'n landery. Gou ruk weer alles in verband-- Suid-Afrika's 'n wonderland! Maar net oom Gert se lewe kwyn. Sy hart is nie meer in die werk, sy wank'le bene is al onsterk, en ook die plasie word te klein. Die lewensreggie, kort van duur, wag net nog op sy sterwensuur. Wanneer hy die omtrek saans beskou, hoedat die huis-tal groter word, die vrydom steeds word ingekort-- dan sê hy: "Ja, daar is dit nou! Die vroeëre boere-paradys is nou één molshoop, groot en grys. "Hier bly net hope en holtes lê: die vreemd'ling kraak die neut in twee waarvan hy ons net doppe gee, maar al die neutvet dra hy weg. Ons goud gaan na 'n vreemde strand-- Transvaal bly lê: 'n armmans-land! "Die voorpos van die armes woon in Blikkies-dorp se kronkel-sink wat ver soos bottelstukke blink. Hul lewe van 'n hongerloon in huisies aanmekaar gepas en jaartjies vol van steenkool-as. "Ag, arm Transvaal, waarvoor ek vrees, jy't Afrika voorheen geroer tot wakkerskudding van die boer-- sal jy nie nou die laaste wees? Jou heil'ge eersgeboorte-reg word op die mark te koop geleg." III Oom Gert het min verwagting meer. Nog één ding hou hom aan die loop, dit is die vleugie van 'n hoop dat eens sy dogter weer sal keer. Die droewe en tog verbede dag, daar bly sy siel nou stil op wag. Sy hopie word hom aangesterk deur 'n storie in 'n boek gelees: "In Skotlands berge is 't gewees, en 't was ook daar 'n stad se werk. 'n Eenge dogter in haar fleur is uit die vadershuis geskeur. "Nie wetend waar sy swerwend gaan, kon haar vader net nog bid. Geen grendel is snags opgesit, maar deur die deur wat opestaan, flikker 'n kersie heelnag lang, wat haar by weerkoms moet ontvang. "En ja, sy het eennag gekom! Die trekking van die ver-oop deur, en kersgeflikker deur die skeur, die stille bede-heiligdom-- ja die gebed nog allermees-- was 't vir haar hart te sterk gewees?... "As sy haar vader wenend kus, bars die oue ook in trane uit: 'My kind, die deur was nooit gesluit en daardie kersie nooit geblus; dáár het ek biddend, nag aan nag, geduldig op jou koms gewag.'" * * * * * Maar ag, oom Gert se hart is bang; want as die jaartal al maar slyt, dink hy: "My hoop is ydelheid, my wagte duur tog al te lang; my lewensdaggie's netnou om, en dan het sy nog nie gekom." * * * * * Die mense vier al Unie-fees!... Hy, arme, sal ook maar gaan kyk hoedat die nuwe wêreld lyk-- wie weet, miskien sal sy daar wees! Sy eensaamheid verlaat hy dan en kyk die vreemde wêreld an: IV Hoe mooi het al die stad geword! Hoe slinger, soos 'n krans, omheen die villatjies in keur van steen en wisseling van boumodel! Hoe mengel hulle kleuretint, van helder-wit tot donker-dof, omlaag, omhoog; dis alles of 'n kunst'naarshand hul plek bepaal. Hoe groei die bome in die rots en bloei die blomme in kleure sag, vlak teen die rant se wilde prag, asof dit nooit nie anders was. En dan, die golwende verskiet van bulte en bosse, al deureen, totdat die oë vasslaan teen Magaliesberg, die groot blou reus. ('n Bietjie goud maak baie mooi, en--dis maar krummels van die groot, uit louter goud gebakte brood, wat na Europa word vervoer!) Ook saans nog wyk die mooiigheid nie heeltemal nie, want dan blink 'n see van liggies; mens sal dink die sterre 't uit die lug geval. Die stad self lyk nou een en al koopmanspaleise opeengehoop, waartussen al die mensies loop wat vreselike drukte maak.-- Oom Gert sien niks van al die skoon. Die agterbuurt, daar dink hy aan waar die blikhuisies almal staan, en alles vuil-armoedig is; bedink maar hoe die mense woel waar huise en stof die son versper, waar sawends skyn geen maan of ster, en net die lampeskynsels blink. Hy sien skoorstene en steenkoolrook; hy hoor die treine met hul haas; hy hoor die myn se toeter blaas, en 't gaan asof die aarde brul. Hy dink dan aan die myn-graf waar die mense lewendig in kruip, om soos erdvarke rond te sluip vir bietjie geld en--longekwaal. Hy dink aan ander duisende van mense, voorheen eerbaar-braaf, vir wie die skandgraf word gegraaf wanneer die goud rys uit die grond.-- Maar--daar is fees bo-op dié graf! Nes die ou tyd waar oom Gert van lees, dat mense hou 'n dansersfees wanneer die "swarte dood" verwoes. V _Die môre van die Unie-fees_ Oom Gert sien die soldate in kakie langs die strate. Hy sien die oorlogslans se lintjies vrolik dans, die sabels en gewere, kanonne en helmet-vere, op die paradebaan. En agteraan?... Hy sien die oorlogs-wees wat deelneem aan die fees-- 'n kinder-keurkommande met skewe hoede-rande; 'n ganse skaar kadette met roer en bajonette-- al agteraan op die paradebaan. _Die môre-godsdiens_ Vroom geklank! Mense dank, almal mede, vir die vrede 'n Opperwese. Want genees is en verbonde is al die wonde; rassevete [B] 's al vergeet. Met veréénde klank rys die vreugdedank! [B] Rassetwiste. _Die middag_ Hy hoor die geluid van juublend gesketter, die vrolike klank van simbaal en trompetter, gedra op die dreun van die oorlogstamboer wat dond'rend soos onweer die harte kom roer. Daar's wapenbeweeg wat yslik weerklink; kanonwaens kom aan en kettings rinkink. En hy hoor daarna: Hoera! Hoera! Hy hoor die tred van die oorlogswees, sy voete gedril vir die Unie-fees! Hy hoor 'n gesang van sy lippe weerklink as hy bly en verruk uit die feesbeker drink. 'n Hosanna gaan op uit die kindermond, en die skare juig saam in die vrolike stond; En hy hoor daarna: Hoera! Hoera! _Die aand_ Vreugdevure deur die land... Mense juigend om die brand! Vreugdepyle gons omhoog en ontplof hoog aan die boog; bly-verwonderd bly die skaar na die skitterkleure staar. Oom Gert gaan vroeg die aand na huis, want een ding staan by hom nou vas: dat hy nie in dié wêreld pas. Hy het 'n beter dag geken en is te oud om nog te wen aan al die vreemdigheid van nuwe koers en tyd. Hy slaap laat in met diep gesug, en in sy droom kom weer terug die wese op die paradebaan, die kinders wat hosanna sing, die mense wat mekaar verdring om rond die vreugdevuur te staan. Ook kom hom deur sy droomnag speel 'n enk'le krygs- en kamptoneel; 'n moeder by haar kind aan waak, 'n stryder sterwend vir sy saak. En as hy opstaan kom die vraag: My Dina, ja, was sy ook dalk daarby?... VI Dina se lewe val haar swaar. Helaas, sy was die laaste tyd haar blosende gesondheid kwyt, en moes gedurig drankies koop. Sy het in 'n café gedien waar sy gedurig reg moes staan, die wit-gestyfde voorskoot aan en haardos ydel opgetooi. Sy moes haar aangesig verkleur; want al die glans van vel en oog het met die jare weggedroog-- só was haar blommesteel geknak! Sy moes daar staan en vriendlik wees vir iedereen, al oor en oor, ook as die kêrels met haar skoor en stilletjies haar dinge sê. Saans word sy dikwels uitgevra om na die bioskoop te kyk; dan moet sy weer so sinlik lyk, dat sy die jonkmans kan bekoor. Dan kry sy volop lekkers en 'n sitplek in die voorste ry; dan is daar volop gekkerny op die toneel en in die saal, totdat 'n ander lewensdag in sondenag word uitgeblus; die liggaam weer na late rus moet deur die vroeë more heen. Hoe sweef dan om haar koors-gesig die kuisheid van die môredou; hoe pynig haar 'n naberou wat al maar met die môre kom! Haar leë hart het sy so lank uit singenot se kelk laat drink, dit word haar aldeur volgeskink en--tot die prys van hande goud. Tog bly haar hart gedurig leeg... Sy sal die fees dan ook maar my... Oom Gert soek haar vergeefs daarby... Skyn-vrolik is sy nou nie meer!... VII Ja, Dina was dié dag nie by en ook nie bly... God het haar eind'lik stil laat staan! En omgewend?... Die aand versprei sy duister skerm wanneer sy op die rante kerm in haar ellend: "Ag, kon ek nog my sondedaad as sondesaad weer in my donker hart terugontvang, dan was my vrees, my angs by awendswart wis minder bang gewees. Maar nou, nou het voorheen my hand dit uitgeplant, die eerste korrel van die kwaad. En ieder jaar vermenigvuldig die boom so kwaad die sondesaad, en maak my siel doodskuldig. Teen awendgrys verrys nou boom op boom, hul bly soos donker plekke, soos pikswart vlekke dwars-teen my vinnig-aan wegdonkerende hemel staan. En waar ek nou al dolend gaan, hul staar my aan, die bome; deur hul blare hoor ek die nare geruis van doem en dood-- oneindig ver van my en altyd naderby! Ek vlug verdwaald, verdwaas van sin, benard, benoud my donker woud al dieper, dieper in!" VIII Sal God dan Dina so laat staan?... Sy wend haar voetstap al maar aan op agterbuurtse sinkgebou waar awenddienste word gehou... Net kwyn sag weg 'n lied van dank as sy gaan sit op verste bank. Wanneer die laaste galm verruis, spreek sag die leraar van 'n Huis daarbowe, wat veel wonings het, die toevlugsoord van wat belas, gedruk, verlaat, verlore was. Wees nie ontroer, voeg hy daarby, as jul nog sondesmarte ly, want daar hou juis die eng'le fees om wie verlore hier mag wees. o Die oue, oue Bybeltaal, by haar al lank verouderd al-- dit sink soos eerste druppels reën wat op 'n ou pad val. (Wat hoor sy nou! "Wees nie ontroer!" Het God haar voete hier gevoer?... Wat hoor sy! "Daar is baie plek." Ook vir 'n sondares soos ek?... Wat!... dat daar om verlorene fees sal wees!) Dan volg 'n laaste smeekgebed dat God barmhartiglik mag red deur altyd-nuwe wekgeluid; en daarmee gaan die kerkie uit. Sy stap die duisternis weer in, maar dis vir haar 'n dagbegin; dis of die sterre almal wink, of die aandster bo die woning blink waarin haar vader op haar wag. Dieselfde nag het sy besluit om na haar vader terug te gaan. Want as God haar nie weg wil wys, dan neem 'n eie vader wis sy enige dogter aan. IX "Wie kom so laat nog na my huis?... Ek hoor daarbuite 'n voetstap ruis."... Die bo-deur swaai sag aan die kant. Is dit die wind se onsigbre hand?... 'n Kersie wikkel--hoe die deur al saggies word opsy gebeur-- en wend lig-golfies daar en hier langs langvergane muurpapier. "Wie kom nou na my huis? Dis nag!" Die grysaard nou geboë wag en kyk, maar kan geen wese ontdek-- totdat 'n stem kom: "Pa, dis ek." Dan doem traag uit die duisternis 'n beeld wat hom nóg eie is. "My kind!... Oplaas!" en dan niks meer. Sy val hom aan die voete neer. 'n Vaderhart se medely-- wat kom Gods liefde naderby? God wat alreeds te wagte staan as die "verlore seun" kom aan! Hy blik haar in die skuldige oog... Die trane-sout 't al vasgedroog. En sinlikheid aan 't wisselwyk, van ver deur dowwe sluiers kyk. "My kind, dáár het ek neergekniel, snags uitgestort my bitter siel; dié deur het nooit nie dig gegaan, en daardie kersie 't daar gestaan. "Nou kan ek sterf, my oog het nou jou saligheid, my kind, aanskou." Hy sien haar aangesig is bleek-- 'n skone spieël gekraak, gebreek. "Hoe is jou skoonheid van weleer deur Gods geregtigheid verteer-- die vlam wat ons nie sien nie, maar waarvan ons net die as vergaar! "My kind, meteens my profesie, van wat my oog gewislik nie meer sal aanskou: die wederkeer van al my volk tot God en eer. "Lê op my graf geen sooi met gras, maar dek dit met die heuwel-as; want daarso lê begraaf jou eer en van die boervolk van weleer. _"Ja, daarom is die heuwels hoog, en dáárom is hul skynsel bleek, en daarom is die winddreun diep, so droef soos een wat smartlik smeek!_ "Maar eens herleef die nasie weer, waarvan ek sterwend profeteer. Eens word die grys-blou heuwels klein as God alleen weer groot verskyn!" Hul staar mekaar nog vraend aan wanneer die dag al op wil gaan... Dan sien sy hoe sy vinger wys waar Perdekraal se heuwels rys! * * * * * Die digter het sy taak volbring. Die sanger het sy lied gesing, en wil met enk'le woorde nog vermeld van stille beevaarts-tog; van hoe sy voet eerbiedig stand hou by twee graftes op die Rand. Dié vaal-wit hopies dek hul bei, vader en dogter, sy aan sy!-- *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK TREKKERSWEE *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

Oom Gert Vertel en Ander Gedigte

Leipoldt, C. Louis (Christiaan Louis)

Leipoldt, C. Louis (Christiaan Louis)

https://en.wikipedia.org/wiki/C._Louis_Leipoldt

af

2006-11-06 00:00:00

The Project Gutenberg eBook of Oom Gert Vertel en Ander Gedigte This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Oom Gert Vertel en Ander Gedigte Author: C. Louis Leipoldt Release date: November 6, 2006 [eBook #19729] Language: Afrikaans *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK OOM GERT VERTEL EN ANDER GEDIGTE *** Produced by Christine D. and the Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net OOM GERT VERTEL EN ANDER GEDIGTE DEUR Dr. C. LOUIS LEIPOLDT MET 'N INLEIDING DEUR JOHANNES J. SMITH. DERDE DRUK (Hersien) J.H. DE BUSSY, BEPERK, PRETORIA. HOLL.-AFRIK. UITGEVERS-MIJ. V/H J. DUSSEAU & Co., KAAPSTAD 1921. INHOUD. Bls. Opdrag "Aan almal, wat voorgegaan het" VII Voorrede IX Inleiding XI Gedigte. Oom Gert vertel 3 Oktobermaand 13 Aan 'n ou Boek 16 In Amsterdam 17 In die Boesmanland 20 Op die Kerkhof 21 In ou Booi se Pondok 22 Die Verkleurmannetjie 29 'n Nuwe Liedjie op 'n ou Deuntjie 30 Die Sterretjie 32 Aan my ou Vrind 33 In die Konsentrasiekamp 35 Die ou Meul 37 Kleingelowige 38 Mordegai 42 Aan 'n Seepkissie 44 Die Doringboom 46 Die Soutpan 47 Japie 48 Op 'n Leiklip 49 Op my ou Karoo 52 My nuwe Vaderland 54 Vrede-aand 56 Die ou Blikkie 60 Woltemade se Spook 64 Lenteliedjie 69 Die Apie 71 'n Praatjie oor die Trougees 73 SLAMPAMPERLIEDJIES: I. Boomsingertjie, jy fluister 79 II. Daar, waar die uitspan by die waboom 79 III. Van Noodt, van Noodt, ek sê vir jou 80 IV. Gee vir my 'n trouring 81 V. Krulkop-klonkie 81 VI. Jy sê vir my: "Ou boetie, wat moveer jou? 82 VII. Ek sing van die wind, wat tekeer gaan. 83 VIII. "Ou boetie, slaan jou kop nie teen die prikkels 84 IX. 'n Skoenlapper die vlieg daar bo 84 X. Sekretarisvoël met jou lange bene 85 XI. Weer hoor ek iemand vra: 85 XII. Kriekie, jy, wat op die solder sanik 85 XIII. Klossies, jul bewe en bibber 86 XIV. Twee dinge sê ek vir jou, ou boetie 86 XV. Gistraand in die maanlig daar buite 86 XVI. Nie maanlig meer, maar wolke orals rond 87 XVII. Dingaan, die Soeloe, was 'n duiwel 88 XVIII. Klim op, klim op, met die slingerpad! 88 XIX. Die see het juwele, robyne 88 XX. Die see is wild, die see is blind 89 Die Einde 90 OPDRAG. "Aan almal, wat voorgegaan het". Die son gaan onder in die weste, agter Die grysvaal koppies van ons ou Karoo; Die hele lug is rooi, en goud, en silwer, Met elke wolk half-wit as sneeu daarbo; En saggies oor die veld hier val die skemer. Die laaste glans en jongste gloed verdwyn Van elke berg, waar nog so kort die kranse Geverf was deur die son met karmosyn. Oor al ons land daar trek die nag 'n skadu, Groen as die blare van 'n sederboom. Die hamerkop verlaat die vlei; die reier Stap na sy nes om op een been te droom; Die naguil vlieg, en vlieënd klop sy vlerke; In die tabaktuin gons die duiwelby; En die aandblommetjies is algar ope Om wierook oor die vlakte te versprei. Waar in die weste, as 'n muur van purper, Die bergrant teen die lug 'n skadu bou, Daar stadig klim die volmaan na die sterre En haal die hele wêreld weer uit rou. Sag is die nag en slaaprig al die wêreld-- Sag as die wit gesiggie van 'n kind. Dof in die maanlig skitter net die sterre, En rustig in 'n klipskeur skuil die wind. Slaap rustig so, jul almal, wat geworstel, Slaap so, jul algar, wat gesneuwel het! Hoe hard ook was die dag, die nag gee slaaptyd: Na stryd kom slaap--dis die natuur se wet! Kan julle op ons neerskou as die sterre, Kind, vrou, en man, wat in ons tyd van nood Die bitter kelk gesluk het en gevinde 'n Rus vir ewig in 'n heldedood, Neem dan, wat ek (die nooit geen kans gehad het Die laaste stap te doen uit liefdeplig) As brokkies vir 'n eerbewys gebou het-- 'n Nietig reeks van rympies--my gedig. Ja, nietig, want geen sterretjie kan dowwer, In vergelyking met jul voorbeeld, blink-- En tog, miskien, dis moontlik, dis 'n weerklank, Van wat vir altyd in ons harte klink! Die maanlig gooi 'n silwerwaas oor velde, Waar eens die grys kruitwolke het gerol; En elke plaas, wat vroeër van rook geruik het, Is met die geure van aandklossies vol. Maar selfs die silwerlig kan nie verberge Die tekens van die tyd tien jaar verby: Maak net jou oë toe, en tussen wierook Bespeur jy nog die kruitrook op die vlei! Ja, man, wat op die slagveld het gesneuwel, En in die kinderkampe, kind en vrou, Slaap rustig stil, julle, wat so geworstel, En so gesterwe het--want ons onthou! VOORREDE. As 'n mens 'n Voorrede skrywe, dan het hy die reg om van homself te praat. Ek wil egter van die reg afsien, want van myself is daar niks te vertel nie. Slegs dit: hoe ek daartoe gekom 't om die bundel rympies te laat druk. En miskien is dit nodig, dat ek die leser 'n verklaring van sulke astrantheid gee. Vir jare het ek my vermaak met versies draai en met die loop van tyd het ek 'n hele boel van die rympies in my tafellaai opgegaar. Dit was, en is, 'n onnosel vermaak, waarmee ek net maar myself gekwel 't, deurdat ek somtyds nie 'n rym in die hande kon kry nie, en nog meer kere nie goed in woorde kon uitdruk, wat ek gevoel en ondervind 't. Toe het ek terloops eenmaal met my vrind Smith oor ons taal gepraat, en hom ook een en ander van my versies gewys. Hy was vrindelik genoeg om te sê, dat dit hom geïnteresseer het; en later het hy my wysgemaak, dat dit ook miskien andere van ons mense kon interesseer. Hy het sommige van die rympies uitgekies--dié wat in die volgende bladsye staan--en het my gehelp om dit vir die pers klaar te maak. Die leser sien dus, dat die boekie in 'n seker sin soveel sy, as my kind is, en dat hy 'n deel van die lof, as daar lof is, of van die blaam, as daar blaam is, moet dra. Vir die gevoelens, wat in die gediggies geuiter word, is ek alleen verantwoordelik. Ek weet natuurlik nie, of die gevoelens byval sal vind nie by ons mense, wat nog gediggies lees; en ek vra ook geen ekskuus daarvoor, al is daar hier en daar 'n reël of 'n woord wat ek nou, as ek weer die rympies moes oorskrywe, nie sou behou nie. Die meeste van die gediggies is gemaak geword, toe ek nog half flou was met die skok van die oorlog, en toe die donder van die Engelse kanonne nog altyd in my ore was. Miskien het dit my snare al te veel laat tril. Miskien is dit beter, dat ons nie meer oor sulke goed praat of sing nie. Maar daar is ook 'n ander kant: en dit kan wees, dat daar onder my lesers is, wat nie maklik vergeet nie, hoe gou hul ook vergewe. Ek laat dus maar die versies, soos ek hul geskrywe het, in die hoop, dat die leser hul met 'n bietjie geduld en lankmoedigheid sal lees, en nie 'n al te strawwe oordeel sal vel oor _Die Skrywer_. LONDEN, Oktober 1911. BY DIE TWEDE DRUK. Die spelling is in ooreenstemming gebring met die voorskrifte van die Suidafrikaanse Akademie; en hier en daar is 'n woord verander, of die punktuasie verbeter. Vir die orige is die gediggies nog, soos ek hul oorspronklik geskrywe het. C.L.L. PRETORIA, Mei 1917. INLEIDING. 'n Teken van Lewe en Groei. As 'n gesonde kind 'n seker leeftyd bereik, dan begin hy praat, en sy moeder is groots. So ook met 'n volk: solank as hy nog jonk en klein is, is dit voldoende vir hom om na die stem van die moederland te luister; maar sodra hy verstand begin kry, wil hy ook self praat--op sy eie manier. Hoe krom en skeef die eerste woordjies vir volwasse ore ook mag klink, dit getuig van lewe en vooruitgang--en aanhou! Gedurende die laaste helfte van die neentiende eeu het die Afrikaanse volk selfbewus begin word, en gevolglik ook begin lisp. Toe kom die gebeurtenisse van die end van die eeu; en dié het sy groei sodanig verhaas, dat dit bykans onmoontlik is om in die forse mannetaal van vandag die dowwe stemmetjie van tien jaar gelede te herken. Sover ek weet, dagteken die allereerste geskrif, waarin die Afrikaans-Nederlandse taalvorm op 'n bewuste wyse aangewend word, uit die jaar 1861. Ons skryftaal is dus uiterlik vyftig jaar oud; en wat beteken vyftig jaar in die lewe van 'n volk? Elkeen weet, hoeveel eeue dit geneem het om 'n standaardtaal in Duitsland of in Engeland te ontwikkel; en in vergelyking met dié lande gaan alles by ons snel, verbasend snel--maar tog nie te snel nie, want ons lewe mos nie meer in die Donker Middeleeue nie, en ons hoef ook nie te wag nie op die koms van 'n Dante, 'n Luther of 'n Chaucer, om vir ons uit 'n legio van dialekte te kies of te smee, wat ons reeds besit--'n algemene Afrikaanse taal. Die Taal is die Volk Self. Dit is 'n ou gesegde, deur alle eeue heen gehoor, dat volk en taal ten nouste aan mekaar verbonde is. Die taal weerspieël die karakter en die geskiedenis van die volk, wat dit praat; en 'n volk gee alleen dan sy taal op, as hy nie meer as selfstandige volk kan of wil bestaan nie. Die mag van die volkstaal as 'n middel om die volk te ontwikkel en aan te vuur, is ook oorbekend uit die geskiedenis van byna elke nasie ter wêreld. Tereg kon Willems, die wakkere en ywerige kampvegter van die Vlaamse Beweging, getuig: O Belgen! uw geluk is aan uw taal verbonden; Slaat uw geschiedrol op; waar gij uw recht geschonden, Uw heil vertreden vindt, de landspraak vindt ge er bij, En haar verdelging steeds het doel der dwinglandij; Want om naar eisch der kunst een moedig paard te temmen, Moet men door 't slaafsch gebit, vooral zijn mond beklemmen; Die kunstgreep is aan Spanje en Frankrijk nut geweest, In 't onderdrukken van den Nederlandschen geest. En wat omtrent die taal van die Afrikaner? Vorm die 'n uitsondering op die reël? Geensins. Die Nederlandssprekende[1] Afrikaner--'n afstammeling nie alleen van Hollandse, maar ook van Duitse en Franse voorouers--het, deur 'n verblyf van twee eeue en 'n half, onder 'n Afrikaanse son en in 'n Afrikaanse omgewing, kenmerkende eienskappe ontwikkel, wat aan die Hollander van vandag totaal vreemd is. Dié eienskappe word natuurlikerwys in die taal van Suidafrika weerspieël; en juis dié feit is een van die grootste redes vir die skrywe van 'n Nederlandse taalvorm, wat, ewenas die Afrikaner self, uit Suidafrika geboortig is. Ons eenvoudige, maar doelmatige grammatika en die vele tiepiese woorde en uitdrukkinge, in Suidafrika ontstaan of uit ander tale ontleen om in die behoefte van die land te voorsien, roep luid om erkenning, en moet ook erken word, as ons die ontwikkeling van ons volk nie onnodig wil strem nie. En ook niks minder as algehele erkenning is nodig; want om aan tiepies Afrikaanse woorde Hollandse stertjies te gaan las of geslagte toe te ken, en ons dan te wil wysmaak, dat dit goeie "Vereenvoudigde Hollands" is, is niks anders as broeikaswerk, wat die taalgevoel van Hollander sowel as Afrikaner kwes. Laat die Afrikaner maar eers eenmaal besef, dat sy eie Afrikaans-Nederlands ewe goed en ewe bruikbaar Nederlands is as die hoogste Nederlands van Europa, ja dat dit vir hom 'n baie dienliker en geskikter werktuig is, en hy sal ook gou genoeg by magte wees om te boek te stel alles, wat in en om hom plaas vind. Die Afrikaanse taalvorm kan tog alleen die draer van 'n eg nasionaal-Afrikaanse letterkunde word: dit is immers bewys, nie alleen deur die werke van 'n Celliers en 'n De Waal, maar ook deur die onmag van hoogbegaafde Hollandsskrywende Afrikaners om tot die hart van die volk deur te dring. Die "Hoog-Hollands" van die Afrikaner bly vir die Hollander tog nog altyd "amper Hollands", en vir die Afrikaner "geen Afrikaans". Dit is dan ook waarskynlik vir alle partye beter, as elke voëltjie in die vervolg maar sing, soas hy gebek is. Kan Afrikaans 'n Selfstandige Skryftaal word? Elke goeie skryftaal moet aan twee eise voldoen: dit moet in staat wees om ons gedagtes op 'n praktiese, ondubbelsinnige wyse weer te gee, en dit moet ook 'n seker mate van verhewenheid hê. Nou, wie kan bewys, dat die Afrikaanse taal onmagtiger of minder verhewe is as enige ander Germaanse taal? Dit is die taal, wat deur 'n hele volk, ja in die hoogste en aansienlikste kringe van dié volk, gepraat word, en wat hom ook reeds by magte getoon het om die diepste digterlike ideë in sierlike woorde te vertolk. Die bekwaamheid en doelmatigheid van Afrikaans is nooit ernstig betwis geword; maar meer as een teëstander het sy toevlug geneem tot die standpunt, dat Afrikaans laag en plat is--'n gebrou van Hottentots en Hollands, 'n Maleis-Portugese mengelmoes. Mense, wat so praat, laat hulle vooroordeel met hulle verstand weghol. Hier is die feite: Afrikaans is so "plat", dat selfs Dominee dit in sy preke op die preekstoel gebruik, en dat selfs die hooggeleerdste Afrikaner in sy natuurlike oomblikke hom daarvan bedien in sy huislike omgewing. Taalvorsers, wat in alle verskimmelde hoekies gegrawe het, het al te saam nog geen honderd-en-vyftig Indiese en Hottentotse woorde in ons taal kon aantoon; en onder dié getal is daar nog meer as een, waarvan die afleiding verkeerd of twyfelagtig is. Die Maleis-Portugese invloed veral is geweldig oorskat geword, en daar is o.a. geen voldoende rekening gehou met dié Maleis-Portugese woorde, wat ook in Hollands bestaan of bestaan het, en wat ons dus waarskynlik deur Holland gekry het. Maar dis nie hier die plaas om dié onderwerp te bespreek nie, en ek volstaan dus met daar net op te wys, dat Afrikaans een van die suiwerste Germaanse tale is, wat daar vandag bestaan, oneindig suiwerder as Hollands--om nie eers te praat van Engels nie met sy duisende van vreemde woorde uit elke moontlike taal ter wêreld ontleen. Nee, die taal self is seker goed genoeg. Maar wat omtrent die omstandighede? Is dit wel wenslik en prakties om in die twintigste eeu met 'n nuwe skryftaal aan te kom? Wel seker is dit. Dit is wenslik, want dit sal ons 'n intellektuele mag en 'n natuurlike selfstandigheid gee, wat ons onmoontlik met 'n ander taalstandaard kan verkry. Nou word dit nog dikwels verskonenderwys gesê: "Hollands is te moeilik; Afrikaans het ek nooit leer spel nie: ek is dus verplig om my toevlug tot 'n vreemde taal te neem." In dieselfde gees word ook menigmaal geklaag: "Hollandse boeke val nie in my smaak nie; Afrikaanse boeke bestaan daar nie, of nie genoeg nie: gevolglik lees ek net Engels." Die slotsom van dit alles is: die Afrikanerdom ly skade, en word van sy beginsels vervreem. Die gees tog is van oneindig groter waarde as die vorm; en sal ons nou, in ons ywer om 'n seker, vir die Afrikaner verouderde vorm te behou, die gees veronagsaam? Die toestande in ons land is baie gunstiger vir die ontwikkeling van 'n nasionale skryftaal, as dit ooit in enige Europese land gewees het. Daar is by ons, byvoorbeeld, geen teenoormekaarstaande dialekte nie: inteendeel, ons taal is wonderlik eenvormig van die Kaap tot aan die Sambesie; en daar kan dus geen stryd ontstaan omtrent die basis van 'n algemene skryftaal nie. Ons het ook die voorreg om by die ontwikkeling van ons skryftaal, die hulp in te roep van die hedendaagse taalwetenskap om vir ons die beste woordvorme te bepaal in die paar gevalletjies, waar daar wel verskil van uitspraak bestaan, of om vir ons aan 'n praktiese, wetenskaplike spelling te help; en ons hoef dus nie, ewenas die Europese nasies, dié dinge aan die eeue-durende willekeur van die tyd oor te laat nie. Dan weer is daar die moderne drukpers, wat ons 'n mag gee, waar geen middeleeuer ooit van gedroom het nie. Die allergrootste voordeel lê egter daarin, dat ons Afrikaans 'n spruit is van 'n edel en ou geslag, wat nie alleen in Suidafrika nie, maar ook in Holland en Vlaandere voortlewe--'n geslag, wat 'n ryke litteratuur en 'n uitgebreide woordeskat gesamentlik besit. Vyftig jaar gelede was die taal van die Czechs versmaad en verag, sonder letterkunde en sonder enige regte: vandag bloei die taal in hof en skool en universiteit, nieteenstaande die langdurige verset van die Duitssprekende inwoners van Boheme; en Praag, die hoofstad van die land, het dosyne boekwinkels vol met werke in die Czechiese taal--ja, selfs die straatname van Praag is alleen in Czechies te lees. En dit alles kon binne 'n halwe eeu geskied, en in weerwil van die bitter teëstand van die Duitse taal met sy wêreldlitteratuur! Voorwaar, die saak is in Suidafrika nie hopeloos nie. Twee Taalstandaarde. Vir my is Afrikaans en Hollands nie soseer twee afsonderlike tale, as twee afsonderlike standaarde van dieselfde Nederlandse taal, waarvan die een meer bepaaldelik in Suidafrika, die ander meer bepaaldelik in Holland tuis hoort. Elke standaard het sy ontstaan te danke aan die besondere behoeftes en omstandighede van 'n besonder land. Atties, Dories en Ionies was drie letterkundige standaarde van dieselfde Griekse taal; en net so kan Hollands en Afrikaans as twee gewestelike standaarde van dieselfde Nederlandse taal beskou word.[2] Die "jas" van die Hollander met sy Europese snit en Europese fraiings is nie so geskik vir die Afrikaanse veld, en sit ook nie so bevallig op die breë skouers van die Afrikaner, as die welbeproefde "baadjie"; maar desnietemin kan elkeen tog sien, dat jas sowel as baadjie van dieselfde stof gemaak is. Een ding staan vas: daar bestaan geen algehele gelykheid meer tussen die taal van Holland en die taal van Suidafrika nie; maar of ons nou ook praat van twee tale of van twee taalstandaarde, die verskille tussen die twee mag nie tot vyandskap voer nie, want hulle bly tog nog nou verwant, en die bloei en welvaart van die een is van ontsaglike betekenis vir die ontwikkeling en vooruitgang van die ander. Afrikaans veral sal in sy wordingstyd veel te leer hê van die meer ontwikkelde Hollands, en sal ook sy woordvoorraad vir letterkundige en tegniese begrippe uit die ou Nederlandse taalskuur moet aanvul. Dit hoef niemand te bevreem nie, want elke wettige en reggeaarde kind het reg op 'n erfenis, en alle tale (behalwe die basters en die diewe!) het so geërf. Ook die Hollandse en Vlaamse letterkunde is gemeenskaplike goed en sal dit ook altyd bly solank as die Nederlandse taalvorme nog onderling min of meer verstaanbaar is. Maerlant behoort ewegoed tot die letterkunde van die Afrikaner, as Caedmon en Chaucer tot dié van die Engelsman; en Maerlant is ook heelwat verstaanbaarder aan die Afrikaner as Caedmon, ja selfs as Chaucer, aan die Engelsman. En dan vra hul nog: "Waar is jul letterkunde, wat ons vir die eksamens kan voorskrywe?" Ag, die eksamenvrees! Dit benewel ons verstand, en selfs manne, wat beter hoort te weet, skrik hul asvaal, as 'n pedante teëstander maar net iets oor "letterkunde" brom--'n teëstander, wat dikwels nie eers weet nie, dat sy geliefde Shakespeare in 'n gemoderniseerde spelling en met 'n verklarende woordelys moet gedruk word, ten einde aan die moderne leser verstaanbaarder te wees! Geen letterkunde is ooit gebonde aan die besondere taalvorm, wat op een of ander tydperk in swang mag wees nie; en dit is alleen onkunde of vitsug, wat aan 'n Afrikaanse letterkunde eise wil stel, waaraan selfs geen Engelse of Duitse letterkunde voldoen nie. Met 'n Afrikaanse skryftaal sal daar geen jota minder letterkunde wees as met 'n ander Nederlandse skryfvorm nie. Inteendeel, daar sal veel meer wees; want behalwe die bestaande Hollandse en Vlaamse, sal daar ook 'n spesiaal Afrikaanse litteratuur wees--wat noodwendig moet volg, as die Afrikaner selfbewus bly en 'n doelmatige uitingsmiddel vir sy gedagtes besit. En laat ons tog nooit vergeet nie, dat, hoewel Afrikaans genoegsaam verskillend van Hollands is, en aan 'n genoegsaam aparte en selfstandige volk behoort, om as afsonderlike skryfmedium spesiale voordele vir die Nederlandssprekende bevolking van Suidafrika te besit, dit tog ook terselfdertyd nog genoegsaam gelykend op Hollands is, en aan 'n volk genoegsaam verwant aan die Hollanders behoort, om 'n maklike en dankbare gebruik te kan maak van die geestesskatte in die Hollandse vorm van die Nederlandse taal bewaar. 'n Hartelike eendrag is veel meer werd as 'n doodse eenvormigheid. 'n Oortuigingswerk. Eendrag maak mag, maar tweedrag breek krag, sê ons ou spreekwoord; en die ou spreekwoord is nog altyd bewaarheid geword. Onderlinge verdeeldheid en tweespalk kan alleen tot gewisse ondergang voer, en is ook gevaarliker as die vuur en die swaard van die felste vyand. Dié dinge moet dan ook as dodelike gif vermy word. Hoe ons Afrikaners ook onderling mag verskil omtrent die beste skryfvorm van ons Nederlandse taal, tog moet ons nooit vergeet, dat daar 'n hoër taaleenheid bestaan, wat geen onderskeid ken tussen Hollands en Afrikaans. Die werk van die Afrikaanse Beweging is dan ook 'n oortuigingswerk; en 'n oortuigingswerk moet dit altoos bly. 'n Vyand kan jy beveg, en desnoods dwing, maar 'n vrind en 'n bloedverwant, met dieselfde belange en dieselfde ideale as jyself, moet jy oortuig--as jy ten minste nie jou eie ondergang wil bewerkstellig nie. Dat die skryftaal van die Afrikaanse volk vroeër of later Afrikaans-Nederlands sal wees, staan by my onteenseglik vas; en ek grond my mening op die geskiedenis van die wording van ander tale en op die herlewing in ons volk; maar dié mening regvaardig my nog glad nie om voortaan teen elke Afrikaner, wat nog aan die ouer taalvorm vashou, te velde te trek nie--en dit selfs onder die oë van die vyand, wat gereed staan om ons albei te verslawe en deur ons verdeeldheid oor ons te heers. En ons, jong Afrikaners, moet ook nie somaarso die ou kampvegters van 'n vorige geslag oor die hoof sien nie, eenvoudig omdat hulle ons nuwighede 'n bietjie onsimpatiek behandel. Hulle het hul hele lewe lank net Hollands gelees en geskrywe; en die aangebore konserwatisme, wat aan elke mens eie is, en wat seker nie met die jare verminder nie, word lig geskok deur 'n "taaltjie", wat _ons is_ wil skrywe in plaas van _wij zijn_! So 'n standpunt is nie heeltemal onverklaarbaar nie, en dit hoef ons ook geensins te berowe van die hulp en die raad van dié geharde stryers, wat douvoordag op was om vir ons te werk, en aan wie dit te danke is, dat die bestaan van 'n Afrikaanse Beweging vandag moontlik is. En die ouer geslag? Sal hulle dan ook nie 'n bietjie notiesie neem van die woorde en werke van die jong geslag nie? Ons stry tog nog vir dieselfde beginsels, waar hulle voor geveg het--net, ons wil Afrikaanse wapens gebruik, omdat dit meer by die hand, makliker te hanteer, en doeltreffender in die stryd is. Ons verwag ook van hulle, dat hul nie die onkundige of bevooroordeelde uitlander sal napraat nie, as hy ons wil wysmaak, dat ons Nederlands 'n patois, 'n mengelmoes, 'n kombuistaal sonder grammatika en sonder woordeskat is! Sulke skreiende onkunde is begryplik in iemand, wat alles, wat Hollands of Afrikaans is, verag; maar by iemand, wat die Afrikaanse taalvorm elke dag hoor en ook self praat, sal ons nie sulke gesegdes soek nie. Selfs die bewering, dat Afrikaans 'n dialek van die Hollandse taal is, is nie genoeg om die ondienlikheid of onwenslikheid daarvan te bewys nie; want elke litteratuurtaal, sonder onderskeid, het een of meer dialekte tot grondslag; en elke dialek word 'n litterêre taal, sodra 'n volk daarin begin te skrywe en dit tot voermiddel van sy gedagtes maak.[3] Twis en tweedrag moet ons dus vermy. Maar met dié woorde word geensins bedoel, dat ons voortaan moet stil sit en wag, tot die tyd "ryp" word nie. Die tyd word nooit vanself ryp nie: dis die mense, wat dit ryp maak deur woord en daad. 'n Saak kan altyd op 'n besadigde en verstandige manier bespreek word, en moet ook bespreek word, as ons vordering wil maak; want as ons altyd bang vir verskil van opienie is, dan sal ook nooit enige nuwe denkbeelde kan verkondig word nie; en die gevolg sal wees stilstand en verstening. Die werk van die Afrikaanse Beweging is, om die volk te "beweeg" en op te wek om die voordele van 'n eie Afrikaanse taal in te sien. Dié werk mag nooit stilstaan nie, voor en aleer die meerderheid van die volk oortuig is. As daar waarheid en lewenskrag in die Beweging sit, dan sal die dag ook gewisselik aanbreek, dat die meerderheid deur minsame rede oortuig word; en dan sal die Afrikaanse taalvorm ook vanself tot sy regte kom, sonder omwenteling en sonder onenigheid. Ek geloof nie, dat die vurigste Afrikaans-gesinde die Afrikaanse taal wil forseer en aan die volk teen wil en dank wil opdring nie. Dit is nie alleen gek nie, maar onmoontlik! Nee, van opdring en dwing is daar geen sprake nie: die werk is 'n oortuigingswerk. Aan die werk kan en moet elkeen, wat reeds oortuig is, help, want hoe eerder ons die meerderheid aan ons kant het, hoe beter vir die verstandelike vooruitgang van ons volk. En die beste middel om ander te oortuig, is om self die Afrikaanse taal, by elke geleentheid, te gebruik, en sodoende die nut en die dienlikheid daarvan te bewys. Woorde wek, maar voorbeelde trek. Alles maar Slim Praatjies! En hoe antwoord die teëstanders die argumente ten gunste van 'n Afrikaanse skryftaal? Gewoonlik is dit 'n siddering en 'n bewing vir 'n breuk van die band met Holland, en daar word dan gepraat en gehandel, asof die sogenaamde "Vereenvoudigde Hollands" van Suidafrika gelyk is aan die skryftaal van Holland, terwyl die feit wil, dat die oorgrote meerderheid in Holland van geen vereenvoudigde skryftaal wil weet nie, en die Hoog-Hollands van die Afrikaner ewe "raar" vind as sy Afrikaans. Sê die Afrikaner, dat Hollands styf en onnatuurlik vir hom is, dan antwoord die teëstander, met 'n skyn van geleerdheid: "Het Hollands lijkt de Afrikaner stijf en artificiëel om geen andere reden, dan dat hij er geen behoorlik onderricht in heeft gehad, en hij het zo slecht kent. Had het Hollands op school gelijke rechten met het Engels, dan zou het Afrikaanse kind zich het Hollands veel gemakkeliker eigen maken dan het Engels. In Holland wordt dat bewezen, doordat de Fries, de Brabander, of de Limburger, die ook thuis en in de dagelikse omgang buitenshuis zijn eigen taal of dialekt spreekt, toch ook met gemak Hollands leest en spreekt." Dié argument word af en toe gehoor, veral uit Holland, en dit geld as 'n besonder kragtige argument. Die redenasie is egter ver van oortuigend. Geen verbeterde onderwys kan die natuurlikheid van die alledaagse omgangstaal aan 'n ander taalvorm gee nie--nee, nie eers in Friesland, Brabant of Limburg nie. Suidafrika, egter, is geen provinsie van Holland nie, en sy belange en toestande is totaal verskillend: hier word o.a. 'n felle taalstryd gevoer--'n seën, waarvan die drie genoemde provinsies vry is. Had ons 'n menigte dialekte, dan was daar natuurlik nog veel te sê vir Hollands as onsydige landstaal; maar die vry grote eenvormigheid van Afrikaans oor ons hele spraakgebied maak die gebruik van 'n ander gemeenlandse taal onnodig en onprakties. In grammatika is die verskille tussen Hollands en Afrikaans ook veel ingrypender as tussen Hollands en enige dialek van Holland; en in dié hoogs belangryke opsig staan Afrikaans werklik nader aan Engels. Dink maar net aan die woordgeslag en die ingewikkelde vervoeging van die skryftaal en die dialekte van Hollands en Vlaams! Dit maak ons taalstryd soveel gevaarliker, daar Engels nie alleen op sy eie eenvoudige grammatika, maar ook op die natuurlike ontvanklikheid van die Afrikaner kan staat maak. Alleen die erkenning van ons eie grammatika sal teen dié gevaar bestand wees. Dit word heel dikwels beweer, dat Afrikaans te na aan Hollands staan om as afsonderlike litteratuurmedium op te tree. Maar is Deens, Noors en Sweeds dan nie ewe na aan mekaar verwant nie? En staan Spaans en Portugees ook nie betreklik na aan mekaar nie? Hoe na aan of hoe ver van 'n ander taal dit staan, het niks hoegenaamd met die noodsaaklikheid of die dienlikheid van 'n taal as selfstandige skryftaal te doen nie. Elke selfbewuste volk, wat 'n afsonderlike geheel vorm, met afsonderlike maatskaplike en staatkundige belange, sal die taal, deur die meerderheid van die volk gepraat, tot skryftaal ontwikkel, onverskillig hoe min of hoe veel dit op die skryftaal van 'n ander volk gelyk. Dan weer heet dit, dat ons bevolking te klein is. Maar Ysland, met sy wêreldberoemde saga-litteratuur, het selfs op sy bloeiendste tydperk nie meer as 600000 inwoners gehad nie; en Wales, 'n ander land, waar die tweetalige duiwel aan die woed is, tel ook maar sowat een miljoen Welssprekende, en tog is daar geen tekens, dat die Welse taal aan uitsterwe is nie. En waarom moet ons, Afrikaners, dan moed opgee--ons, wat by die dag meer word? Die vrees is ook meer as eenmaal uitgespreek, dat 'n Afrikaanse skryftaal nodeloos ons lesende publiek sal beperk tot die driekwart miljoen Afrikaners en ons geen lesers onder die miljoene van Holland sal besorg nie, en dat die klein debiet van ons boeke dan geen skrywers sal uitlok en dus die ondergang van die Nederlandse taal in Suidafrika sal vergewis. Dit is egter in die laaste jare ten duidelikste geblyk, dat die bevolking van Holland veel meer belang stel in ons Afrikaanse as in ons "Hoog-Hollandse" produkte. Hollands en Afrikaans is ook onderling nog vry verstaanbaar, sodat 'n Afrikaanse werk, wat die moeite werd is om te lees, altyd ewe gretig in Holland en Vlaandere as in Suidafrika sal gelees en verstaan word, ewenas die intelligente bevolking van Suidafrika sal voortgaan om Hollandse en Vlaamse werke te lees en te bestudeer. Die tweetaligheid van Suidafrika en die daaruit spruitende onluste verskaf stellig die mees geliefde argument teen die gebruik van die Afrikaanse skryftaal. So'n kersvers Afrikaans, heet dit, kan tog onmoontlik standhou naas die Engelse wêreldtaal, met sy uitgebreide litteratuur. Maar wat leer die voorbeeld van Boheme ons? En leer Wales en Ierland ons ook nie, dat 'n wêreldtaal met 'n wêreldlitteratuur nie altyd die sterkste is nie? Die gebruik van die Afrikaanse skryftaal sal ook geen verandering in die bestaande spreektaal bring nie (behalwe dat dit die spreektaal teen verwildering sal bewaar); en ook die bestaande letterkunde sal bly, in watter taalvorm dit ook al mag geskrywe wees. 'n Skryftaal, wat maklik en prakties is--dis al, wat ons meer wil hê. En hoe makliker ons skryftaal, hoe hoopvoller die taalstryd; want 'n maklike grammatika en 'n maklike spelling het nog in elke taalstryd twee gedugte wapens geblyk. Laat elkeen maar eers besef, dat sy alledaagse Afrikaans goed genoeg is om te skrywe, en kyk dan, of die Afrikaner nog Engels aan sy mede-Afrikaner sal skrywe! 'n Ander argument, wat 'n seker klas mense by voorliefde van gebruik maak, is dat die meerderheid van die volk teen Afrikaans is,[4] en dat ons net onnodig stryd verwek. Maar watter hervorming het ooit met 'n meerderheid begin? Die volk is meestal teen 'n nuwe ding, eenvoudig omdat die nut en die voordeel van die nuwe ding nog nie duidelik gemaak is nie; maar om nou die volksonwetendheid en -vooroordeel 'n ekskuus vir individuele swakheid en papheid te maak, is baie dieselfde soort redenasie as dié, wat Adam en Eva in die Paradys gebruik het om hulle ongehoorsaamheid te verontskuldig. Of Afrikaans is die beste skryfvorm vir die Afrikaner, òf dit is dit nie; en as dit bewys is, dat dit die beste is, dan word dit die dure plig van elke opreggesinde Afrikaner om vir die spoedige en algehele erkenning daarvan te werk. Hulp by die saai is veel meer welkom as hulp by die maai. Die Verband van die Taal. Die verskil tussen Afrikaans en Hollands lê hoofsaaklik in die grammatika, en by name in die fleksie. Die woordeskat en die idioom van die twee taalvorme is nog baie eners, hoewel ook hier volstrek geen algehele gelykheid bestaan nie. Tereg sê meneer Preller: Afrikaans is vir ons méér as Hollands, omdat dit Afrikaans is plus Hollands: Hollands, verryk met die Afrikaanse woordeskat, en sagter en buigsamer gemaak in 'n Afrikaanse vorm-leer. Dis àl. Dit lyk duidelik genoeg, maar desnieteenstaande is dit 'n treurige feit, dat baie van ons allerbeste skrywers die taal skandelik verkrag deur onnodige ontleninge uit die Hollandse grammatika. Ons woordeskat kan en moet ons aanvul uit die Groot-Nederlandse voorraadskuur, maar ons grammatika moet altyd suiwer Afrikaans bly. Word dié eenvoudige beginsel veronagsaam, dan berowe ons nie alleen ons taal van sy eienaardige karakter nie, maar ontneem ons ook onsself alle reg om 'n aparte taalstandaard vir Suidafrika te ontwikkel. Grammatiese vorme as _wy_ (Afr. _ons_), syn (Afr. _wees_ en _is_), _ben_ (Afr. _is_); _der_ (Afr. _van die_); verlede tye as _kwam_, _werkte_, _hoopte_; infinitiewe as _kappe_, _rukke_, _sitte_; partisipiële konstruksies as _sy staat te wag_, _vashouende in haar één hand haar sambreel_, is geen Afrikaans en sal dit ook nie maklik word nie. Sulke geleende vere ontsier baie van ons verhewenste poësie, en gee ons die onaangename indruk, dat ons tiepies Afrikaanse woordvorme en sinswendinge nie goed genoeg vir wit papier is nie. Die bestaan van 'n buigingsvorm in Hollands is ook nog glad geen rede vir die invoer daarvan in Afrikaans nie; en ons taal is ook voorwaar nie armer nie, as dit 'n buigingsvorm mis, wat in 'n Hollandse of Latynse grammatika aangetref word. Die _buigingsvorm_, as sodanig, het maar heel weinig waarde: dis die _betekenis_ daardeur uitgedruk, wat van belang is, en dieselfde betekenis word in een taal deur middel van 'n buigingsvorm, maar in 'n ander taal deur middel van 'n partiekel of aparte woord of woorde uitgedruk. As dié eenvoudige feit onthou word, dan sal daar veel minder wysheid uitgekraam word oor die "armoede" van Afrikaans, wat, soos dit heet, nie eers 'n verlede tyd het nie! As buigingsvorme 'n taal ryk maak, dan moet die Boesmantaal stellig baie ryker as die Engelse taal wees! Die reëls van ons taal moet netsowel as die reëls van die versmaat en die rym gehoorsaam word; en elke skrywer moet onthou, dat hy ons Afrikaanse taal nie somaarso in enige Hollandse pakkie kan dwing, of dit na hartelus met ou vorme kan besaai nie. Verouderde grammatiese vorme moet selfs in poësie uitsondering en nie reël wees nie; en in gewone prosa is dit eenvoudig onduldbaar. Die grammatika is die verband tussen die boumateriale of die woorde van die taal, en daarvan hang die stewigheid en die selfstandigheid van elke taalgebou af. Sonder die regte verband word die grootste woordeskat 'n majestueuse ruïene. Nog 'n Plantjie vir die Tuin! Die gedigte in hierdie Afrikaanse bundeltjie is 'n nuwe blyk van die bewusword van ons volk en van ons ontluikende Afrikaanse letterkunde. Ek ken die skrywer al vir jare, maar dit was eers onlangs, dat ek ontdek het, dat hy kon "rympies" maak. 'n Gesprek met hom oor die toekoms van die Nederlandse taal in Suidafrika het my die aangename kennismaking met sy gedigte besorg. Ek het die handskrif met soveel genoeë deurgelees, dat ek daar ten volle van oortuig was, dat dit te goed is om in 'n tafellaai te lê en roes. Ek laat dit aan die leser oor om te oordeel, of ek heeltemal verkeerd het! Die gedigte was my weer 'n nuwe bewys, dat ons eie Afrikaans tog maar die natuurlikste voermiddel vir die Afrikaner is; en dit het dan ook tot my hart gespreek op 'n wyse, soas alleen die moedertaal by magte is. Ek het van die gedigte van my vrind Leipoldt gehou, want ek het daarin gekry 'n ware digtersiel vol gevoel en verbeelding, wat weet om die leed van homself en van sy volk te vertolk; 'n wonderlike vertrouelikheid met die lewe, kleure en poësie van die natuur; en 'n ongekunstelde, melodiese Afrikaans--kenmerke, wat die skrywer m.i. 'n eervolle plaas onder ons ander Afrikaanse digters besorg. Die inhoud van die gedigte kan in sy eie woorde opgesom word: Ek sing van die wind, wat tekeer gaan, Ek sing van die reën, wat daar val, Ek sing van ons vaal ou Karooland, Van blomme, wat bloei by die wal, Van water, wat bruis oor die klippe, Van duikers, wat draf oor die veld, Van voëls, wat daar sing in die bossies, Maar nooit nie, nee nooit nie, van geld! Is iemand vatbaar vir egte natuurgenot, laat hy dan die _Lenteliedjie_ en _Oktobermaand_ lees, waar hy 'n pragtige natuurprentjie in bekoorlik-eenvoudige taal geskilder sal aantref. Maar hoe lief Leipoldt ook al die natuur het, dit is nie hoofsaak by hom nie: dit dien maar vir teëstelling of vir agtergrond vir sy eie diepgevoelde smart. Hy is in die eerste plaas 'n digter, wat onthou, wat sy volk wedervaar het. Vergewe? Vergeet? Is dit maklik vergewe? Die smarte, die angs, het so baie gepla? Die yster het gloeiend 'n merk vir die eeue Gebrand op ons volk, en die wond is te na, Te na aan ons hart en te diep in ons lewe: "Geduld, o geduld, wat so baie kan dra!" Dieselfde snaar hoor ons besonder duidelik tril in _Aan 'n Seepkissie_, _Die ou Blikkie_, _Vrede-aand_ en _Oom Gert vertel_. Ja, Leipoldt is iemand, wat in sy siel voel en wat "uit pure verstrooiing" genoodsaak word om te sing; en vir my altans het sy sang geweldig bekoor. Ek heet die gedigte hartelik welkom, en hoop, dit sal 'n weerklank vind by menige Afrikaner, wat nie alleen 'n oog het vir die skoonhede van die natuurlewe en 'n oor vir die klanke van ons eie taal nie, maar ook 'n hart vir die lyde van 'n digter, wat meevoel met sy volk. JOHANNES J. SMITH. LONDEN, Oktober 1911. STELLENBOSCH, Oktober 1916. FOOTNOTES: [1] "Nederlands" word in hierdie Inleiding altyd gebruik in sy wye betekenis, en sluit in: Hollands (die taal van die Hollanders), Vlaams (die taal van die Vlaminge) en Afrikaans (die taal van die Afrikaners). Hollands en Afrikaans is twee standaarde of vorme van dieselfde Nederlandse taal. [2] Ook Vlaams kan as 'n aparte standaard van die Nederlandse taal beskou word; maar die verskil tussen Hollands en Vlaams is nie so groot as die tussen Hollands en Afrikaans nie. Daar is ook al 'n Indies-Nederlands, wat veral in woordeskat heel wat afwyk van Hollands-Nederlands. [3] So is Engels oorspronklik niks anders as die dialek van Londen, Hollands die dialek van Suidholland, Frans die dialek van Parys, ens. Afrikaans is reeds dikwels by een of ander van die vele Nederlandse dialekte vergelyk; maar sulke vergelykinge lewer geen afdoende bewys nie, want uit 'n blote taaloogpunt beskou, is Hollands ook maar 'n dialek van Duits, en Portugees 'n dialek van Spaans. Die taal van 'n afsonderlike volk en van 'n uitgestrekte wêrelddeel is nie dieselfde nie, as die taal van die inwoners, dikwels alleen van die laagste inwoners, van een of ander stad of streek, wat maar 'n kleine onderafdeling vorm van 'n groter geheel; en Suidafrika staan in 'n heel ander verhouding tot Nederland, as, sê, Rotterdam of Zeeland. [4] In 1916 is dit waarskynlik nie meer waar nie. Afrikaans geniet nou al aansienlike erkenning in die laer onderwys, in enkele kerkgenootskappe, in die dagbladpers en op publieke platforms. En Jong Suidafrika is byna as één man ten gunste van Afrikaans. GEDIGTE. Oom Gert vertel. Ja, neef, wat kan ek oumens, jou vertel? Jy wil die storie van ons sterfte hoor? Nou goed! Dis nooit te laat nie om daarvan Te leer en van gebruik te maak, veral Vir julle, jongling-mense. Hou maar vas Aan wat ons het, en staan orent, en neem Jul aandeel aan ons nasie! Maar jy kom Verkeerd by my; daar 's menige beter man, Wat jou die storie goed agtermekaar, En met 'n les daarby, en meer begrip Van al die politiek ook, kan vertel As ek: ek weet maar uit my eie siel, En kan maar grawe uit my eie hart, En dit is baie oud en amper dood-- My hart, meen ek--en waarlik, as jyself Soveel het deurgemaak, soveel gely, Soveel geworstel, en soveel gesien, Van wat jy liewers nooit nie het gesien, Dan was jou hart ook nie meer sonder kraak. Maar kom--wat kan ek nou vir jou vertel? 'n Lang geskiednis is dit! Treurig ook, Want daar gaan snikke en trane deur, ou neef! Wil jy dit aanhoor? Goed! Maar sit, man, sit! Ek kan jou nie vertel nie, as jy staan. Sit daar. (En, Gerrie, gee hom wat te drink, En pa kan ook 'n slukkie koffie sluk.) Nou ja, jy weet, neef, toe ons mense hier Almal beteuterd deur die oorlog was, Het kakies op kommando hier ons dorp Beset, en Martjie Louw geproklameer. Ou Smith, die magistraat--hy was 'n man Vir wie ek eerbied voel, al is hy Engels: Hy was tog altyd nog 'n jentelman, En het met onse mense akkordeer; Maar hulle het hom soetjies afgesit En na Oos-Londen toe gestuur, omdat Hy nie na hulle pype vlot wou dans, En in sy plaas 'n kolnel aangestel; Sy naam--nou Gerrie, wat was ook sy naam? Jones? Nee, kind, dit was maar sy offisier-- Jy weet, die aap met strepies op sy mou-- Ek het dit! Wilson was die vent se naam: 'n Dik, vet kêrel, met 'n grysgeel snor, En lang slagtande, en rooi in die gesig; Die mense sê, hy suip; maar ek het nooit Hom dronk gesien; en wil ook nou nie meer Agter sy rug die man beskinder nie, Al was hy ook 'n deugniet--dit maak niks! Hy het ons onderdruk; sy hand was hard: Geen lig mag in die kamers brand; geen mens Mag buite op die straat gaan na agtuur; Orals het hy op ons spioen, en selfs Ons huise deurgesnuffel om te sien, Of ons miskien nie wapens het of kruit, Patrone, doppies of so iets; hy dag, Ons het 'n heelboel kos byeengegaar Om vir die Boerkommando's af te gee. Ja, neef, sy hand was hard! (Hartlam, gee weer Die suikerpot; twee klontjies is te min; Jy weet, pa drink sy koffie soet.) En ons Was deur die war daarmee, half uit ons vel; En niemand van ons mense het geweet, Wat môre of oormôre vir ons wag. Die dorp was vol gebrom, net soos 'n deeg, Waardeur jy goed die suurdeeg het geknee-- Jy weet, hoe rys die ding: nou net so ook Met onse mense! Maar wat kon ons maak? Die jongmense veral was baie steeks-- Ons kon hul byna nie in toom meer hou-- En twee van hul het sieto omgespring. (Hartlam, neef Klaas se koppie is weer leeg.) Een aand kom Bennie Bêrends na my toe, En met hom Johnnie Hendriks, Saarl se seun. Hul het die straat so stiltjies oorgespring: Die skildwag het hul nooit nie eers bespeur-- Anders het ek en Saarl daarvan moet hoor, En op die koop 'n boete nog betaal! Ou Saarl was altyd maats met my gewees, Maar hy het in dieselfde maand gesterwe Van kanker in die maag--die Heer se hand! So het hy nie die dag oorleef. Maar kom, Ek gaan te vinnig met die saak vooruit. Hier op my stoel het ek gesit, en daar Waar jy nou sit, het Bennie ook gesit. En Johnnie vlak naas hom. Ek sien hom nog, 'n Opgeskote kêreltjie, nog nie Heel droog agter die ore was hy toe, Nogal astrant en sniprig met sy mond, Dié jaar nog aangeneem. (Gerrie, my kind, Haal tog die album.)--Hier is sy portret, En hier is Bennie syne; daar is die reël, Wat sy oorlede ma geskrywe het, Die dag na--na--sy dood. Jy kan dit lees; My bril die pas nie mooi, en in die rook Kan ek so goed nie sien nie. Lees maar voor. "Barend Gerhardus Barends,"--Reg! en nou? "Geboren op den zesden Mei,"--Ja reg! "Ge...."--Maak die boek maar toe: ek weet dit al! (Hartlam, kom neem dit weg. Wat staan jy daar Beteuterd as 'n kat? Kom, skink weer in: Ons het mos melk genoeg en suiker ook, En Martjie Louw is nou nie in die dorp!) Ja, Bennie was 'n egte witmenskind! My peetseun--en, ofskoon ekself dit sê, 'n Regte mooi soort vroumens-kêreltjie, So paal-orent en met 'n kaal gesig: 'n Skeermes het hy glo nog nie gebruik. (Hartlam, gaan kyk, of Leentjie al die hout In die kombuis gebring het.) Ja, ou neef, Hy het vir Gerrie hier gevry; en ek Was ook nie teen die saak, want Bennie was 'n Uitgesnyde jongetjie vir haar. Jy sien, sy is nog nie goed oor die bult; Maar ons moet almal oor die drimpel klim, Al is dit ook so swaar, ons hart moet breek! En hartlam sal ook met ons Liewen-Heer Se seën daaroor stap, en haar smart vergeet, Al gaan dit moeilik--maar dit moet tog gaan! Maar as ons oor hom praat, dan pas dit tog, Dat ons haar eers die kamer uit sal stuur. Nou goed! waar was ek? Ja, die aand, toe hul By my kom raad vra. Bennie had 'n plan: Hy wou met Johnnie weg na Witkransspruit-- Dáár, so het hul verneem, was Smuts gelaer Met sy kommando. Ek was amper flou Om dit te hoor. Ek het vir hul vermaan-- Maar nee! Ag, neef, 'n jongmens is tog steeks! En Ben was altyd koppig: selfs as kind Het hy daar baie keer om sla gekry! En hul was vas beslote om te gaan. Ek het twee perde toe by my gehad-- Die kakies het dit nog nie afgeneem-- Ek weet nie waarom nie, maar ek kan sweer, My skuld was dit nie, dat die diere nog Daar in die tuin gestaan het, maar hul het! Nonnie--my vrou en Gerrie haar ma: sy het Dieselfde jaar gesterwe in Goudini, Van hartkwaal, want die oorlog het haar ook Gebreek in siel en liggaam--Nonnie ook Het meegewaarsku, maar dit was vergeefs! "Ons kan dit nie hier uithou nie, Oom Gert, 'n Mens moet tog iets vir sy nasie doen." "Doen! doen! iets doen! ag, wat kan julle doen? Wat kan ons algar doen?" Maar tevergeefs. Nonnie het toe my knapsak volgeprop Met biltong en beskuit; en ek het self Die saalsakkies met hardgekookte eiers En ander padkos volgelaai, want hy Was tog my peetseun, en dan Johnnie ook Neef Saarl se seun--en Saarl en ek was maats! So kan geen mens my dit tog kwalik neem, Al was ek ook 'n Britse onderdaan: Kan ek my eie vlees en been sien ly, As ek nog kos het? Nee, neef, ek hou vas: En my gewete het my nooit gekwel! So, kort en goed, die twee is weg en hoor, Die môre was die heel gespuis om my! Die kolnel, as 'n brommer, gons en gons En vloek en maak lawaai--maar ek staan pal. Ek kon mos nie gehelp het, dat die perde Nog in die tuin gestaan het, en ek sê, Dat dit sy skuld was, en nie myne nie; Maar van die biltong en beskuit en eiers Het ek hom toe maar liewers niks gesê. Hoe ons die maande deurgelewe het? Neef, vra my nie! Die tyd is as 'n wolk, Wat oor ons hang, en nie maar oor ons dorp, Maar oor ons land, die hele nasie oor! Op een dag kom die nuus.... (Wag, hier 's sy weer.-- Ag, hartlam, ja die hoenders van die stoep. Kyk daardie haan; hy krap die blomme uit!) Nou, eendag kom die nuus--ja, wat 'n skrik! Johnnie en Ben was albei vas gevang En in die tronk gestop. 'n Krygsgerig-- Jy weet die res! En daarop weer 'n slag: Die vonnis was--hul al twee word gehang! Ons Liewen-Heertjie weet, dit was 'n slag! Ons het ons bes gedoen, maar tevergeefs; Die vuilgoed skreeu om wraak--en hul moet hang! Dié môre kom die hoofkonstabel sê: "Die kolnel stuur sy komplimente!"--God! Sy komplimente,--hoor! het jy verstaan? Verstaan jy, neef?--sy komplimente! Nee! Bedaar, bedaar, my hart al kraak jy ook: Ons moet die drimpel oor, al breek ons dood! En "Asseblief, wil ek op môre kom En sien, hoe 'n rebel word getrakteer, Anders...." Die hoofkonstabel was 'n man; Hy het hom nie op sy gemak gevoel, Toe hy die boodskap aan my het kom bring; En ook die kakies, moet ek sê, was goed,-- Maar hul moes tog hul plig doen. Ek was bly, Dat hul dit nie astrant gedoen het nie. Die hoofkonstabel--Nichols was sy naam: Hy 't later in die Vrystaat lood geëet En dit nie goed verteer nie--sê vir my, Die anders het ook so 'n bevel gekry, En daar sou meer van ons die--nou jy weet!-- Daar in die tronk aanskou. Hy waarsku my, Ek moet maar kom, al gaan dit bo my keel. Dié nag het ek en Nonnie nie geslaap. Ja, ek onthou nog goed! Die dag was koel-- 'n Mens vergeet mos so 'n dag nie gou!-- Met net 'n bietjie oostewind, half koud, Want Nonnie het daar sinkings van gekry: Sy het aan sinkings veel gely, en kon Nooit koue goed verdra nie. Soos ek sê, Die dag was koel, en daarom was my jas Dig toegeknoop--jy weet, ek hou daarvan My onderbaadjie te laat spog: vir wat Dra 'n mens 'n onderbaadjie, as geen mens Dit sien nie?--Maar die weer was regtig fris. En daarom was my baadjie toegeknoop. En by die draai, daar onder by die meul, Het ek die anders almal vroeg ontmoet, Want, soos ek sê, ons algar was geroep. Die predikant was daar, en Albert Louw-- Jy ken tog Skeeloog-Louw, neef Klaas? Nou ja! En Michiel Nel, en Gys van Zyl, en Piet-- Maar Piet sal jy jou nie herinner nie, Want hy was voor jou tyd; hy was 'n vent So sterk as Simson: arrie, hy was sterk! En net so steeks as 'n skerpioen was hy! Maar koddig, neef, en ook 'n grappiesmaker, Selfs as die wolke donker was, en dof Die donder deur die wolke dreun. Nou ja, Ons algar het ons foute, en ek wil Dit nie vir Piet Spanspek so kwalik neem, Dat hy nog altyd grappies het gemaak, Toe al ons anders mislik was en naar. "Die wind skeef glad, neef Gert," het hy gesê, "Jy moet vir Ben jou oorjas leen: miskien Kry hy swaar weer daar boontoe!" En hy lag! Maar ek was bly, die predikant was daar: Eerwaarde het hom op die plek berispe En mooi die kop gewas. "Is dit 'n tyd Vir pret, meneer Van Ryn?" het hy gevra. "Foei, foei! hoe kan u so iets waag vandag, As onse harte vol is, en ons oë Nog donkerdof met trane vir ons land?" (Hartlam, jaag tog die hoenders uit: hul maak Die werf so vuil; ons kan ons selwers help.) Maar Piet Spanspek was nooit nie op sy mond Geval nie, en hy het ook voortgegaan Met grappies maak, ofskoon ons niks van hom Gehoor het en ook nie geluister het. Ek dink, hy was so mislik as ekself, Maar wou nie, dat dit opgemerk sou worde. Ons het die voorplein van die tronk betree, En dit was vol met kakies. By die poort Het hul ons twee by twee laat binnekom. Daar in die agterplaas, daar staan die galg, En naas hom Ben en Johnnie, hand aan hand, Want hul was nie geketting; en ons het Verlof gekry om met hul te gaan praat, Maar net vir vyf minute. Ek was stom, Geheel verbouereerd en sonder tong; Maar Bennie het my by die hand gevat. "Oom Gert, dis kant en klaar! Goeiendag, Oom Gert! Sê vir Tant Nonnie en vir Gerrie--nee, Sê liewers niks, want hulle sal verstaan." En Johnnie, met 'n glimlag om sy mond, Het ook my hand geskud. "Dag, Oom." sê hy. "Nee, Oompie, moenie grens nie!"--Soos ek sê, Was Johnnie altyd half astrant gewees, En sniprig ook.--"Nee, Oompie, moenie grens! Ons het ons plig gedoen, en nou 's dit uit." Toe het hul met die predikant gepraat; En ek, as naaste bloedverwant van Ben, Het met hom na die galg gegaan en daar.... Nee neef, dis maar die rook! Ek word al oud, En jou tabak is al te sterk vir my. Ekself rook swak tabak: jy weet, dit maak My oë nie so seer. Nou waar was ek? Ja, toe het ons hul almal handgegee. Geeneen van ons kon praat nie; Piet was stom En net so naar as ek, en een van ons-- Ek weet nie, wie dit was--het hard gesnik. Die kakies het oor Bennie se gesig 'n Sakdoek, of 'n kopdoekie of iets Net soos 'n mus wil trek, maar Bennie vra-- En nog op Engels ook: hy kon dit praat--, Of hulle hom nie sonder dit kon hang. Die kolnel knik; en toe.... Nee, neef, laat staan! Wat vat jy weer my hand? Laat bly my hand! Vervlaks, hoe kan ek nou vir jou vertel, As jy my somaar afbring van my rym? Blaas net jou rook uit na die ander kant: My oë is te oud vir jou tabak! (En, hartlam, haal vir pa 'n sakdoek.) Nou, Daar is nie meer. Ons het weer tuisgekom, En in die kamer hier het ons gekniel; 'n Korte bidstond het die predikant Gehou vir ons--en daarna was dit uit. Dié aand nog het neef Piet en Skeeloog-Louw Die dorp uit na die naaste plaas getrek En hulle by ons mense aangesluit. (Hartlam, gee weer vir pa die suikerpot, En skink dan nog 'n koppie vir neef Klaas.) Oktobermaand. Viooltjies in die voorhuis, Viooltjies blou en rooi! Viooltjies orals op die veld, En orals, ai, so mooi! Dit is die maand Oktober, die mooiste, mooiste maand: Dan is die dag so helder, so groen is elke aand, So blou en sonder wolke die hemel heerlik bo, So blomtuin-vol van kleure die asvaal ou Karoo. Dit is die maand Oktober: die varkblom is in bloei; Oor al die seekoegate is kafferskuil gegroei; Die koppies, kort gelede nog as 'n klip so kaal, Het nou vir welkomsgroetnis hul mooiste voorgehaal. Dit is die maand Oktober: die akkerboom is groen; Die bloekoms langs die paaie is almal nuutgeboen; En orals in die tuin rond ruik jy sering en roos, Jasmyn en katjiepiering, lemoen en appelkoos. Al was die dag soos yster, lank in die vuur gesteek, Die varings in die klofies deur hitte geel verbleek, Tog as die son daaronder agter die berge gaan, Dan word oor heel die wêreld die mooiste geur geslaan. Dit is die maand Oktober: die kokewiet is uit; Boomsingertjies en kriekies die hoor jy orals fluit; Fiskaal is op die oorlog: daaronder by die sluis, Daar is 'n dor ou doringboom sy spens en sy kombuis, Dit is die maand Oktober: ek dink, die mense vier Vir ewig in die hemel Oktobermaand soos hier! Wat wens jy meer as blomme, as helder dag en nag? Wat kan jy beter, mooier, of heerliker verwag? Ek is nog in Oktober: my tuin is nog so groen, So wit met al wat mooi is, met bloeisels van lemoen, So pragtig in die môre. so heerlik in die aand! Ek is nog in Oktober, die mooiste, mooiste maand! Wat gee ek om die winter? Wat praat jy nou van Mei? Wat skeel dit, as ons later weer donker dae kry? Ek is nou in Oktober, die mooiste, mooiste maand, Met elke dag so helder, so pragtig elke aand! Viooltjies in die voorhuis, Viooltjies blou en rooi! Viooltjies orals op die veld, En orals, ai, so mooi! Aan 'n ou Boek. Op die solder, waar die rotte Hulle neste het gebou, Waar die vlermuise en motte Elke aand kommissie hou, Het ek jou gevinde, ou maat, en jou maters lê daar nou. Voor ons voorgeslag gebore Was, het mense jou gelees; Monnik, ridder, lang tevore, Was met jou al maats gewees, En hul het hul siek gelag oor al jou vuur en al jou gees. Baie jare al gelede Lê jy op die solder daar, Rustig in jou rus, tevrede Met jou lot, van jaar tot jaar. Ou maat, waarom het die rotte vir ons al jou gees gespaar? In Amsterdam. As ek vanaand so moedersiel Alleen hier by die vuurherd sit, Dan borrel my geheue op, En maak my hart en siel uit lid; Dan dink ek aan die veld, en aan Die doringbome by die krans, Waar koggelmannetjies die son Hou vir 'n maat om mee te dans; En aan die duine, waar die wind 'n Wierook na die see toe waai, En aan die dam, waaroor die voëls So vrolik in die nessies swaai; En aan die seekoegate, waar Die kafferskuil en ruigte groei-- 'n Donker groen die water oor, 'n Tuin, wat nooit nie word gesnoei; En aan die koppies, waar die son Ons Afrikaanse klippe soen. En aan ons ou Karoo, so mooi In al sy geil Oktober-groen! En hier--hier waai die wind, en raas Die strate om my; karre dreun; Die trein daarbuite fluit en rook: Dis orals galm, en gons, en steun! Dis alles oud, so aaklig oud, Die wye wêreld om my heen! Aghonderd jare praat met my-- En tog--ek gril en voel alleen! Ons kom van hier; ons wieg was hier, Of verder, in die suiderland-- Hier, waar die Watergeuse was, Hier, waar die strate is half strand. Ou Amsterdam, ou Amsterdam, Met al jou pronk, met al jou prag, Met al jou smeerge strate ook, Jy het nog oor my siel gesag! Ek voel, as ek hier moedersiel Alleen so by die vuurherd sit, Wat jy nog vir ons nasie is-- En kyk, my hart kom weer in lid! Ons nasie? ag, die mense praat: Daar lê iets groots in woorde! Wat Gee ons die reg om groot te wees, Om saam te loop op so 'n pad? Vir tagtig jare het hul hier Gestruikel in die duister rond, Die dyke oopgebreek, die see Gemaak tot bobaas van die grond, Die land gedoop met vuur en bloed, Die klei vir elke huis deurwerk Met trane: so 'n stad sal staan Vir ewig--want die klei is sterk. En elke duim van hierdie land Is duur gekoop met suur en smart; En elke morge is betaal Met stukkies van 'n mensehart: Dit gee hul reg om trots te wees, Dit gee hul reg om nou te pronk, Al is dit lank gelede al, Al is die see weer in sy tronk. En ons? ons wil 'n nasie wees! Ook agter ons lê vuur en bloed; Ook ons het vir ons land gestort 'n See van trane: ja, dis goed! Maar verder--wat? 'n Nasie word Nie somaar as die koring groot: Dit moet deur werk, deur vlyt, deur smart, Deur lewe ook word voortgestoot. En as ek by die vuurherd sit En in die vlamme kyk, dan voel Ek in my siel, daar skort nog iets-- Nog iets? nog iets?--'n hele boel! Daarbuite spook die wind weer hard; Die vensters skudde: wat 'n nag! Ou Amsterdam, ou Amsterdam, Jy het nog oor my siel gesag! In die Boesmanland. Vaal rotse rondom, met vaal sand en klei, En boesmangras en varings, geel en groen-- Wat 'n mooi wêreld hierdie! mooi geboen Deur die Natuur, en mooi ook deurgebrei Met bossies en met blomme! Dis vir my, Asof die son die wêreld self wil soen, En ook die sterre daaraan mee wil doen By nagtyd, as die veld sy sluier kry: Hier was my tuiste in my woeste jaar, Toe ek nog kind was, sonder pyn of vrees, Want ou Paaiboelie self was toe te klein! Al die rooi klippies het ek ingegaar, En al die varings was vir my gewees Maters, wat elke somer het verdwyn. Op die Kerkhof. Eergister het ek na die plek gegaan, Daar waar die aalwyn en die varkblom bloei, Daar waar die doringboom nooit word gesnoei; Waar elke leiklip as 'n grafsteen staan. Dit was al laat, en om my het die maan 'n Silwerlig versprei, soos, as jy roei, Die lang, blink sterre in die water groei. Die kerkklok het strak agter my geslaan, Ses, sewe, ag en neënuur, en nou Was alles weer heel stil. Ek dag, ek hoor Die aandgebed van elke mug en mot, Wat in die maanlig kom vergaadring hou: Hul sing en maak gegons, net soos 'n koor, As lofsang aan 'n onbekende God. As ek nou eenmaal sterwe, as ek is 'n Lyk, waarin geen asem en geen krag, Met hande sonder voelte, sonder mag, En met 'n oog, wat al sy glinstring mis-- As ek so lê, en self niks kan beslis, Moet julle my nie uit die helder dag Wegslinger in 'n eindelose nag, Wat niks as my verwording vergewis; Want ek wil nie tot duister kerkers keer, Die noue graf vir ewig om my voel! Verbrand my liewers, dat ek boontoe rys, In vuur en vlam kan opklim tot die Heer, Deur al die wêreld se rumoer en woel, Tot oor die drimpel van die Paradys. In ou Booi se Pondok. Outa Booi, die wind speel dapper, en dis bitter, bitter koud; Kyk, daarbuite spoel die bliksem al die wolke geel met goud; En jy bibber in jou bene, want jy is al baie oud. Is daar plek, hier by jou vuurherd, waar 'n Kristenmens kan sit? Gooi nog hout daar op die kole, want jou as is amper wit: En die kou die gee jou sinkings, en dit trek jou been uit lid. So! nou is ons lekker warm hier, Gee 'n kommetjie vir my Vol met koffie uit die kan daar, outa, aan jou regtersy: Ek hou baie van goei koffie-- as ek dit maar nog kan kry. Kom, vertel my uit die verte, toe jy nog 'n slafie was, Toe die oubaas jou verkoop het vir twee perde en 'n kas-- Net soos jy nou self aan oubaas, vir sy looi, jou sakkie bas. Was die mense toe so vroom al, as die mense is vandag? Het die boere toe die swartvolk, soos 'n boerplaas maar verpag? Het ons toe, soos nou, oor alles, wat belangryk is, gelag? Was dit lekker in die dae? Was dit beter in die tyd? Was die ounooi regtig ounooi vir haar jong en vir haar meid? En die oubaas regtig oubaas? Was die wêreld al so wyd? In die Kaap, daar lê 'n ketting-- ja, dis oud, maar dis nog heel-- In 'n kamer, swart en donker, van die aaklig ou Kasteel, Met 'n ring, wat vasgemaak was eertyds om 'n slaaf se keel. Daar's 'n kats daar, en die plek nog, waar die galg gestaan het: ja, Onse ouers het geweet, hoe om te martel en te pla, Maar miskien ook baie beter, hoe om pyn en smart te dra. Daar was reuse in die dae-- ook al was die wêreld vaal, En al het ook daar die duiwel in die donker rondgedwaal, En so baie van die harte met sy nukkies opgesaal. Daar was liefde toe, kennis-- skoon ons nou daarmee so spot-- Elke man was groot genoeg toe vir sy eie siel en lot, En ek glo nie, as 'n nasie was ons mense toe so vrot! Ja, ek weet ons het gely toe-- daar is altyd rou en pyn! Laat jou grootste vat maar ope, met jou beste, soetste wyn: Proe dit oor 'n maand, en waarlik, dit is amper nes asyn! Kom daar ooit 'n kind ter wêreld, groei hy op en word hy droog, Sonder dat hy ooit sy trane het moet wegveeg uit sy oog? Ja, jy maak ook nie rosyntjies, wat sal goed bly sonder loog. As 'n mens met vuur en vlamme tot sy gorrel volgeprop, Met 'n hoop op seker uitkoms, waar sy hart van helder klop, By die vuurherd sit te luister, op wat omgaan in sy kop, Sonder bang te worde, sonder op sy hoop te struikel--staan Penorent, kordaat en wakker, as die wêreld ook vergaan, En die son word donker, duister, en nog donkerder die maan-- As 'n mens met ideale elke keer sy ideaal Sien verbygaan voor sy oë, nes 'n ster, wat skiet en straal Vir 'n oomblik in die hemel en dan in die see verdwaal, Sonder vrees, vir wat sal worde, as die nag nog langer duur, As die wind nog kouer warrel, en die naglug trek so guur, As die lewe skyn so bitter, en die toekoms lyk so suur, Sien hy nooit nie in die vuurherd, wat is groot en wat is klein-- Nooit tevrede met die toekoms, nooit versadig met die wyn, Want die suiker is te suinig, en die drank smaak soos asyn. Tog--daar is 'n toekoms altyd: waar vandag is opgeslaan, Daar op Golgotha, die kruise, sal die mense môre staan Rond die heiligdom van helde, wat alléén is voorgegaan. Waar ons nou net bitter trane, klagte, sugte, smart gewaar-- Waar die koringvelde kaal staan, en die droogte druk so swaar, Wys die toekoms diamante en die koring in die aar. Jy was ketter nog eergister, en vanmôre is jy vroom!-- Laat vanaand se melk maar stil staan, môre kry jy tog die room! Slaap gerus maar, slaap gerus maar, ja, hoe swaar ook is jou droom! Jy was sondaar in jou sede-- elke woord het jou gekwets: Vir die een was jy te nuut al, vir die ander ouderwets! Op jou siel is al jou smarte met jou lewenssuur geëts. Jy was vyand vir jou vrinde: elke kêrel op die straat Het 'n broederlik berisping op jou wandel afgepraat. En die aakligste van almal, en die kwaaiste was--jou maat! Ja, jou vader was 'n Boesman: en die volkies is nie mooi, Met 'n agterste, wat uitloop as 'n afgesakte kooi; En jyself is nie te ekstra as 'n spoghings, outa Booi! Het hy ook 'n hart besit toe soos 'n witmens, en 'n stem? Was dit koddig, as hy sanik soos 'n strandmol in die klem, Of 'n wawiel op die hoogte, wat geskraap word deur die rem? Hy was mens--miskien 'n reus ook, want 'n siel is nie so klein As 'n vlees-en-bene liggaam, ook al is dit nog so fyn: Ag, 'n liggaam dra maar laste, en 'n siel die dra mos pyn! Wat is van jou pa geworde? As hy reus was, is hy nog; As hy dwergie was--soos ons nou-- ja, dan was hy maar 'n bog. Hy was Boesman, skelm en deugniet-- ja, maar mens dit was hy tog! Maar wat lol ons met die Boesmans, wat tog almal heidens was? Hulle moet vir hulle toekoms selwers maar het opgepas. Is dit onse skuld, die volkies is vergaan soos droë gras? Vra jouselwe, as jy moeg word, en die wêreld is so stil, Wat jou lot is, wat jou toekoms: is dit God die Heer se wil, Dat 'n nasie uit sal sterwe, of maar die Natuur se gril? Weet jy seker, wat beslis is? of daar ooit beslissing is? Wie vertel jou, as jy raak skiet? Wie vermaan jou, as jy mis? Sal jy alles weet, of niks nie, as jy lyk is in 'n kis? Arrie, outa, dit word koud hier, en jou stories maak my vaak. Jou goei koffie is verbrand, glo, want dit het 'n bitter smaak. Dit word tyd dat ons goeien-nag sê, eer jy van jou draad afraak. Kleiner, kleiner, en nog kleiner-- dis verdrietig, maar dis waar-- Word ons as die jare omgaan; en ons het maar nog een snaar, Om ons deuntjie op te speel, en ag, die een is amper klaar! Maak die deur maar toe, en sê maar, soos ek sê vir jou, goeien-nag! Gaan maar slaap nou, net soos ek ook, outa! Slaap, en droom, en wag Tot die skemer in die ooste sê, dis weer 'n nuwe dag. Die Verkleurmannetjie. Daar op die vyboom sit die vabond, So sedig as 'n predikant; Maar glo tog nie, dat hy so vroom is: Nee, regtig nie, hy is astrant! As jy hom aanraak, dan verkleur hy, Geel, rooi, grys, bruin, en blou en groen; En al sy vel blink soos die skulpies Se binnekant met perlemoen. So teemrig sit hy op sy takkie Die muggies met sy tong te vang. En met sy ronde oë maak hy Die spinnekoppe algar bang. Hy draai sy nek soos 'n toktokkie, Of soos 'n papie uit die klei, En kyk so sedig na die vliegies, As hy die goed nie beet kan kry. Arrie, ek hou van jou, kleurklasie! Jy gaan jou lewe deur so mooi; jy steur jou nie, aan wat die mense So praat of skinder en flikflooi. Jy steun op niemand nie, kleurklasie, Net op jou takkie en jou tong: Verkleur maar môre net soos gister; En as jy oud word, bly nog jong! 'n Nuwe Liedjie op 'n ou Deuntjie. Siembamba, Siembamba, Mame se kindjie, Siembamba! Vou jou handjies same En sê ame, Mame se kindjie, Siembamba! _Lokasieliedjie_. Siembamba, Siembamba, Mame se kindjie, Siembamba! Vou maar jou handjies saam, my kind: Hoor tog hoe huil die noordewind! Hier in die kamp is alles stil, Net maar die wind waai, soos hy wil; Net maar jyself kan kreun en steun: Niemand sal hoor nie, niemand, seun! Almal is besig! Oor die land. Drywe 'n wolk van die noordekant-- Swart as die rook uit die skoorsteen puil, Swart as die nag, en as roet so vuil: Vou maar jou handjies dig tesame, Sluit maar jou ogies en sê ame! Siembamba, Siembamba, Mame se kindjie, Siembamba! Jy, wat die hoop van ons nasie is; Jy, wat ons volk so min kan mis; Jy, wat moet opgroei tot 'n man; Jy, wat moet plig doen, as jy kan: Jy, wat geen deel aan die oorlog het; Jy, wat moet sing uit pure pret-- Jy moet verkwyn in 'n kinderkamp, Jy moet vir vrede word uitgestamp: Vou maar jou handjies dig tesame, Sluit maar jou ogies en sê ame! Siembamba, Siembamba, Mame se kindjie, Siembamba! Kinkhoes en tering, sonder melk: Bitter vir jou is die lewenskelk! Daar is jou plek, by die graffies daar-- Twee in een kissie, 'n bruilofspaar! Alles vir ons, wat die oorlog hou, Alles vir ons, en niks vir jou: Jy het van ons jou plig geërwe-- Plig om as kind vir ons land te sterwe! Al, wat jy wen, is dat ons onthou: Meer was die vryheid as kind of vrou! Vou maar jou handjies dig tesame, Sluit maar jou ogies, en sê--ame! Die Sterretjie. Fonkel, sterretjie, fonkel, Hoog in die lug so blou! Kort is die dag, en lang is die nag; Dood is jou skyn, eer die son jou verwag: Snel sal jou glans in die môre verflou: Fonkel, sterretjie, fonkel! Fonkel, sterretjie, fonkel, Hoog in die lug so hoog! Engele daar kan jy byna gewaar, Onder die wolke die hemelse skaar, Elk met jou silwerwit skit'rende oog: Fonkel, sterretjie, fonkel! Fonkel, sterretjie, fonkel! Lag in die lug daar bo! Hier is dit sleg, want die dag is mos weg, Oor al die veld het die nag hom geheg, Tot as jy skyn--ja, dan kan 'n mens glo: Fonkel, sterretjie, fonkel! Fonkel, sterretjie, fonkel, Bo in die lug so blou! Kort is die nag, en lang is die dag, Hier, waar ons lewe en pligte verwag, Lig van die son, maar tog swart van die rou: Fonkel, sterretjie, fonkel! Aan my ou Vrind. Jy is al tagtig, en jou kop is wit-- Wit soos die sneeu, en witter as 'n wolk Daar bo ons in die bloute van die lug. Jy is al tagtig, styf in elke lid-- Maar nog vir my, en altyd vir ons volk, Van wat voorheen was, wat sal kom, 'n tolk, Wat goed sy taal verstaan en praat kan sonder sug. Jou oog is flink nog, en jou hand is vas: Jy kan 'n jongmens nog as leier dien Oor al die paaie, wat jy het deurkruis; Jy kan nog help met elke sware las-- Jy, wat so veel gehoor het en gesien Van agtien-dertig tot aan neëntien-tien, So lang geswerwe het--so na nou aan jou huis! Nooit is jou hande swak vir goeie werk, Nooit dof jou oog--al dink jy aan die tyd, Die tagtig jare van jou lewensbaan. Soms was jy swak miskien; soms was jy sterk; Soms was jou hart gekwel deur haat en nyd; Soms het jy pyn gehad, miskien ook spyt, En soms as lewensprys jou fooi betaal--'n traan. Die tagtig jare was nie almal goud, Selfs silwer nie! Die weer was somtyds swaar; Met wolke swart, met blits die hemel ryk; Na elke somer kom die winter koud! Nie altyd nie het jy die son gewaar, Die goud sien blink as vonke in 'n aar; Nie altyd het jou pad die vlakte deurgestryk. Vir tagtig jare het jy volgehou, En hou nog vol--al bewe ook jou hande, Al moet jy om te lees jou bril gebruik. Nog is jou stem nie afgedaan en flou, Nog is jou gees nie ingeklem in bande: jou tagtig jare is nog nie 'n skande, Waarvoor jou grys ou kop in rou hoef weg te duik. Jy kyk getroos jou tagtig jare trug, Op al jou lang, lang lewe op land en see-- Jou loopbaan so met ondervinding ryk-- En praat daaroor nog sonder traan of sug: Die hele reis daar het jy vrede mee. Ekself sou baie graag my beste gee, As ek eenmaal soos jy getroos terug kan kyk! In die Konsentrasiekamp. (ALIWAL NOORD, 1901) O, pazienza, pazienza che tanto sostieni! _Dante_. Jou oë is nat met die trane van gister; Jou siel is gemartel, deur smarte gepla; Van vrede en pret was jy vroeër 'n verkwister; En nou, wat bly oor van jou rykdomme? Ja, 'n Spreekwoord tot steun--daar's geen trooswoord beslister: "Geduld, o geduld, wat so baie kan dra! Hier sit jy te koes teen die wind, wat daar suie Yskoud deur die tentseil, geskeur deur die hael-- Jou enigste skuil in die nag teen die buie; Die Junielug stort oor die stroom van die Vaal-- Jy hoor net die hoes van jou kind, en die luie Gedrup van die reendruppeltjies oor die paal. 'n Kers, nog maar anderhalf duim, voor hy sterwe, Brand dof in 'n bottel hier vlak naas jou bed. ('n Kafhuis gee makliker rus: op die gerwe Daar lê 'n mens sag, en sy slaap is gered!) En hier in die nag laat jou drome jou swerwe 'n Aaklige rondte met trane besmet. Hier struikel die kind, wat te vroeg was gebore; Hier sterwe die oumens, te swak vir die stryd; Hier kom 'n gekerm en gekreun in jou ore; Hier tel jy met angs elke tik van die tyd; Want elke sekond van die smart laat sy spore Gedruk op jou hart, deur 'n offer gewyd. En deur elke skeur in die seil kan jy duister Die wolke bespeur oor die hemel verbrei; Geen ster skyn as gids; na geen stem kan jy luister-- (Eentonig die hoes van jou kind aan jou sy!) Wat sag deur die wind in jou ore kom fluister: "Geduld, o geduld, wat so baie kan ly! Vergewe? Vergeet? Is dit maklik vergewe? Die smarte, die angs, het so baie gepla! Die yster het gloeiend 'n merk vir die eeue Gebrand op ons volk, en die wond is te na, Te na aan ons hart en te diep in ons lewe-- "Geduld, o geduld, wat so baie kan dra!" Die ou Meul. Rol, rol, ou wiel, en spat die skuim Rond om die eende in die sluis! Die water kom van bo die berg Om in die meulstroom hier te bruis. Twee groot pop'liere skadu jou, Ou wiel; en as die winter kom, Dan val die blare om jou as En bewe, as jou speke brom. Want nimmer het jy lang tyd rus: Jy werk aldag en maak geraas. Dof in my ore klink jou stem: Ek hoor, hoe jy die water blaas. Dis al 'n jaar of dertig so-- Toe het ek eers jou stem gehoor-- 'n Donker Meidag met 'n lug Half toe, met wolke hoog daaroor; Die ou pop'liere was nog kaal; Die winter, ag, was lankal daar, En op die berge was kapok: Ja, dit was bitter koud en naar! Ek het gekoes, verkluim van kou, Maar jy het altyddeur gesing, En al die ys daar in die sluis Het jou nie van jou stuk gebring, Kleingelowige. "Nee, regtig, oubaas speel met ons die gek! 'n Ding, wat sonder voete loop op spore, Met vuur en vlam en vonke in sy bek? Nog nooit het ek daarvan gehoor tevore! "'n Ding, wat vol met water word gestop, Wat mense dra, en perde ook en skape? Baas het ons swartvolk baiemaal gefop-- Vertel nou maar die storie aan die ape! "Hoe kom die ding so sonder trekgoed deur, En sonder leier? Arrie, baas, ek wil nou Die storie goed uitpluis, want vir ouseur Is so 'n Bolands grappie maar 'n gril nou! "Ek glo daar net niks van nie: ja, al sweer Baas op sy dawie, dis die egte waarheid. Ons swartgoed word gefop een, twee, drie keer-- Maar nooit nie weer! Ag, oubaas, dis 'n naarheid "Om sulke dinge vir ou Klaas te sê: Ek weet mos goed, daar is mos niks van waar nie! Waar het die ding voorheen so lank gelê? Of was dit in die outyd nog nie klaar nie? "'n Ysterperd, vervlaks, sê seur, wat spuit, En vuur blaas uit sy neus en uit sy ore; 'n Perd, wat harder as 'n snip kan fluit, En nooit nie flou of steeks is op sy spore; "Wat agter hom 'n tien stuks karre trek-- Arrie, die perd is bobaas van die pêr'e! Maar seur, ons swartvolk is nie almal gek, En baas is neus verby met baas se têre. "Dis koddig in die Boland--ja, dis waar, En dit wil ek ook glad nie nou bestry nie: Die swartgoed self dra onderbroeke daar, En spog daarmee: arrie, jy wil nie bly nie! "En my oorlede vader het gesê-- Hy was nog slaaf en hy het nooit gelieg nie-- 'n Bolands baas het in 'n bal gelê Te kyk, of hy nie daarin rond kon vlieg nie: "Nou ja, ek sien nie in, hoedat 'n bal Met man en muis so in die lug kan swewe-- Wie dit probeer, is seker gek, en val; Miskien verloor hy daarby nog sy lewe. "Maar nooit het ek gehoor van so 'n perd, Wat rondgalop of draf op ysterspore-- 'n Dier, wat nie eers maanhaar het of stert, En net 'n skoorsteen vir sy mond en ore! "Foei, oubaas, foei! Baas skeer met ons die gek: Maar ons word nooit van sulke grappies grys nie! 'n Ysterperd met vonke in sy bek-- Nee, dit maak oubaas nooit vir outa wys nie!" * * * "Maar hoor, eerwaarde, het ek goed begryp? Ekskuus, maar ek kan byna dit nie glo nie: So iets steek mos 'n mens nie in sy pyp Om uit te rook--ek kom dit nie te bo nie! "Eerwaarde sê, U het dit self gehoor? Nou goed! Maar dit is koddig, dat die mense My nooit daarvan vertel het, of daaroor Gepraat het, en eerwaarde weet, my wense "Is altyd nuus te weet; maar ek moet sê, Eerwaarde se geskiednis neem my asem Glad weg! 'n Skuit, waarin 'n dorp kan lê, En wat gedrywe word deur wind en wasem; "'n Ysterskuit, wat honderd treë lank En dertig treë breed is--dis 'n wonder! En as ek hier so stil sit op die bank, Eerwaarde, kan ek dit nie glo nie sonder "'n Sterk bewys. Ek sê nie, dat U jok-- Nee, waarlik nie!--maar U het misgereken: 'n Mens spring somtyds rond net soos 'n bok, En weet nie, wat sy woorde reg beteken. "Hoe kan die skuit so oor die see gaan seil? Waar sou dit heen, eerwaarde, as daar storm is? So somaar weg te vlie, net soos 'n pyl, Dit kan hy tog nie, as hy so enorm is! "Ek weet, die ark van Noag was al swaar, En volgelaai met leeus en olifante-- Dit staat so in die Bybel en is waar-- Miskien met meubels ook soos ledikante? "Maar nie in Eksodus of Genesis, Eerwaarde, kan ek van 'n stoomskuit lees nie; Neem my nie kwalik, maar U het dit mis: So iets, eerwaarde, is daar nooit gewees nie!" * * * "Aan spoke? Kêrel is jy mal? Jy weet, Daar is geen spoke nie: dis 'n versinsel. Jy het nie daar die regte waarheid beet; Dit stryk nie met 'n Kristen se beginsel. "Dié stories is maar laf! Ja, glo dit wel, Hiernamaals gaan ons almal na die hemel As salige, of sondaars na die hel: Hoe kan die lug dan so met spoke wemel? "En het jy van jou lewe ooit gewaar 'n Spook? Nee, kêrel, en geen mens op aarde! Die leuens sit so goed nie inmekaar, En het vir my ook nie die minste waarde." * * * Nou ja, oom, outa, neef, ek skeer die gek: Dis amper tyd, dat ek daarmee al klaar is! Die dinge is mos bo ons vuurmaakplek-- Maar wie kan sê, dat hulle nog nie waar is? Die ysterperd hol deur die land met stoom; Die kakies het gekom in ysterskuite; Die spoke--nou, miskien het ek gedroom, En huil en brul jou hond vir niks daarbuite! Mordegai. Ag, smous, waar gaan jy heen? Waar loop jy, smous? Waarom so haastig, smousie? Sê vir my! Jy het nog werk te doen? Ag nee, jy flous; Jou werk is afgedaan: jy is mos vry. Die hele dag het jy ons volk besteel; Op alles tien persent of meer gewin! Ja, krap jou kop, die waarheid jeuk mos veel, En is nie altyd na 'n mens se sin. Wat maak jy, smous? Jy is mos Jood: nou kom, Jy het jou wet--ek ken nog wat daarvan-- En tog, jy draai Levitikus maar krom, En Deutronomie pas nie vir jou, man. Het jy nie gisteraand by ons geëet? En ons het varkvleeswors gebraai gekou; En niemand van ons nasie is--jy weet! Is dit geselskap vir 'n Jood, vir jou? Leer nie jou wet, jy mag nie woeker nie? En jy vra tien persent, vir wat jy leen! 'n Skande, smous! Glo jy, dat Moses dié Verekskuseer? Dié man het jou laat steen! En sê die wet nie, dat jou klere ook Van een stoffasie en een kleur moet wees? En kyk, jou broek en onderbaadjie spook Nog bonter as 'n mal ou Maketees! En tog, ou smous, al heet jy Mordegai; Al eet jy soms, so per abuis, ook sult; Al is jy ook 'n vent, wat altyd draai, Wat doodgesteen moet worde op 'n bult, Waar al die mense jou kan sien, as jy So rond moet spartel, as die klippe kom-- So sê jou wet, en dis genoeg vir my: Dis joue, hoor, soveel jy daaroor brom! Tog hou ek van jou, byna as 'n vrind-- 'n Maat miskien, as dit nie sonde is! Jy het my lekkergoed gegee as kind, En niks daarvoor gevra--of het ek mis? Miskien wou jy ook daarmee woeker, hoor! 'n Kind se liefde 's meer as tien persent, en klontjies goedkoop: waarom dan versmoor So in 'n sweetdoek jy jou een talent? Aan 'n Seepkissie. Hulle het jou in England gemaak, seepkissie, Om hier in ons land as 'n doodkis te dien; Hulle het op jou letters geverwe, seepkissie, En ek het jouselwe as doodkis gesien. Klein Jannie van ouboetie Saarl, seepkissie, Het hier in die kamp met sy sussie gekom-- En jy was bestem, soos jy weet, seepkissie, Daar oorkant in England, as doodkis vir hom! Klein Jannie van ouboetie Saarl, seepkissie, Was fluks en gesond, vir sy jare nog groot; Maar hier in die kamp, soos jy weet, seepkissie, Was hy maar drie weke, en toe--was hy dood! Onthou jy vir Jannie? Jy weet, seepkissie, Hy het in sy speletjies met jou gespeel; Die son het sy krulkop geskilder, seepkissie, So blink as sy strale, as goud so geel. Op die Vrydagmôre, onthou jy, kissie? Het Tannie gesê: "Ag, klein Jannie die hoes!" En die Vrydagaand, soos jy weet, seepkissie, Was Jannie se lewe al half verwoes. Hulle het jou op Saterdagmiddag, seepkissie, Gedra na sy tent as 'n doodkis daar! Die wit gesiggie--jy weet, seepkissie, Die handjies gevou en gekruis oormekaar. Hulle het jou in England gemaak, seepkissie, Om hier vir ons kinders as doodkis te dien: Hulle het vir jou lykies gevinde, seepkissie, En ek het jouselwe as doodkis gesien. Die Doringboom. Kyk, hier is 'n ou kameeldoring, amper kaal; Sy blaartjies vuil en donkerbruin verbrand; Sy stam gestrooi met geelgrys stof en sand; Sy dorings wit as silwer, skerp as staal. Hier staan hy nog, hoe dor die veld en skraal; Hou stewig nog teen wind en storm sy stand-- Die oudste doringboom in ons doringboomland, Wat reeds sy bloeityd tel vir honderdmaal. Vir jare het hy hier sy goud gestrooi, Die hele wêreld oor sy geur versprei, Voor nog 'n witmens hier was of 'n pad; Vir jare was hy bobaas hier, en mooi Vol groen en goud: maar nou 's sy tyd verby-- 'n Afgeleefde doringboom, droog en glad! Die Soutpan. Kaal is die ou sandwêreld hier, en kaal Die see daarbuite, waar die branders breek: 'n Strand vol klippies en 'n poltjie kweek Van ruigtegras, nou nie meer groen, maar vaal. Hier praat die veld 'n onverstaanbre taal; Hier maak die son die blou soutwater bleek, Totdat hy saans vermoeid sy kop versteek Agter die duine, waar sy glans verdwaal. Hier staan die soutkors sonder vou of plooi, Glad, silwerwit, en met 'n goudgeel lys Van modder en klei--hier dun en daar nog dig. So arm die wêreld hier, en tog so mooi: Stil, as 'n oumens amper oor sy reis En met die Dood se skadu op sy gesig. Japie. Vanmôre was Japie nog hier: Vanaand is hy dood! Met 'n lag om sy mond het hy bruilof gevier Met 'n klein brokkie Engelse lood. Vanmôre was Japie by my: Vanaand is hy--waar? As 'n mens maar kan weet, waar hy eindlik sal bly, Wie het dan vir die toekoms gevaar? Vanmôre was Japie my maat: Vanaand is hy--wat? Sal hy nog met my lag, sal hy nog met my praat, Of my hand in die syne weer vat? Vanmôre was Japie 'n kind: Vanaand 's hy volleerd! Ons het baie gestry om dié waarheid, ou vrind: Weet jy nou, wie van ons had verkeerd? Vanmôre was Japie--nee God! Hy is nog vir my! Want die dood kan nie skei nie, al is dit ons lot Om alleen op die wêreld te bly. Op 'n Leiklip. Hier onder die leiklip, daar rus (as hy rus: Want wie weet, of waarlik die dood ons kan sus?) My arme ou Vonk--en tog, arm is hy nie: Hy het, wat hy wil: wie dit teenspreek, die lie. Vir my was hy meer as 'n halfduisend pond, As kind of as kneg--ja, al was hy 'n hond: Ek het mos geen kneg nie, en ook nie 'n kind, En Vonk was vir jare my beste ou vrind. Hy het altyd gehelp, hy was altyd ook klaar, Vir die grootste plesier, in die naarste gevaar. Oordag het hy met my die veld rondgeloop, En miskien nog 'n hasie geja op die koop. In die aand het hy stil by die vuurherd gelê, En ek het hom my hope en wense gesê: Ons het same gepraat--ja, tot laat in die nag, Tot die môrester daar was en amper die dag. Was dit goed vir ou Vonk, dan verlaat hy sy plek En kom staan by my stoel om my hande te lek: Daarby het hy altyd gemeen: "Ek verstaan, Baas, al wat jy sê, en ek laat dit begaan." Hier onder die leiklip, daar slaap (as hy slaap: Is die dood maar 'n droom, wat 'n dier op kan raap?) My liewe ou Vonk--want ek het hom nog lief! My hart het hy gou weggesteel, as 'n dief; Maar hy het my syne gegee--en ek vra, Of 'n mens, soos die dier, so 'n ruil het gewa! Ons harte is vol van gemors en verdriet, En as steun in die lewe is hul maar 'n riet; Maar die hart van ou Vonk was die hart van 'n kind-- En jy het hom vir my gegee, my ou vrind! Ons het same die wêreld, hoe groot dit ook is, Deurkruis; ons het same geniet en gemis; En jy was vir my meer as kind of as kneg. En nou is die wêreld weer leeg, wat jy 's weg-- Ek weet nie waarheen nie! Miskien is dit waar: Soos rook in die lug gaan 'n mens uitmekaar, En nog baie gouer 'n hond na die dood. Jy het my die hand gegee, jy met jou poot; Jy het my gesoen; ons het same gepraat: En ek glo aan jou spook, Vonk, my liewe ou maat! Hier onder die leiklip lê jy in jou graf: Dis al, wat ek weet--want ons gissing is kaf. Jy 's dood: dit staan vas, want ekself het jou hier Begrawe, en sonder gebed, want 'n dier Het tog nie 'n siel nie--so sê outa Kees: Hy weet, want hy het mos diaken gewees, En op eie houtjie die bidstond gelei Daar bo in die sendingkerk. Ja, maar vir my, (Al is dit nou sonde, waarvoor ek moet vrees!) Het jy baie meer van 'n siel as ou Kees; Jou oë was altyd so diep as die lug, So hel as die hemel, so sag as 'n sug: En agter die oë, daar lê tog verstand; En agter verstand staan 'n siel by die hand-- 'n Siel, wat nie somaar in niks nie verdwyn, Of somaarso stiltjies in wolke verkwyn. Jy 's dood--wat ons dood noem, wie weet wat dit is? 'n Slaap of 'n droom? Ag, 'n mens kan maar gis: En dit is die moeite nie werd nie, want jy Is altyd, ja altyd, my ou maat vir my. Op my ou Karoo. Hier wil ek rus, op ons vaal Karoo, Hier, waar die veld 'n leegte is, Hier, by die slang en die akeldis, Hier, met die hemel blou daarbo. Grawe hier, boetie, 'n graf vir my: Hier is ek tuis, my land is hier; Hier, waar die korhaan bruilof vier-- Hier wil ek lê in ons grougeel klei. Stel nie 'n klip of 'n kruis daarbo, Skrywe geen teks, wat 'n mens kan lees; Sê net: "Hy slaap, waar hy wou wees-- Hier in die skoot van ons vaal Karoo. "Rond oor die wêreld het hy gereis: Nêrens was uitkoms vir sy hart; Orals was donker, die wolke swart, Orals die wêreld vaal en grys. Nou lê hy diep hier in die sand; Nou slaap hy vas, want hy rus in sy graf: Was hy 'n sondaar, dan is sy straf Lank afgewerk in 'n vreemde land. "Praat van hom nie as 'n skuldenaar nie: Hy het betaal tot die laaste toe; Hy het gely--ja ons weet nie hoe! Broer van almal, en maat van--wie?" Dit is jou rede oor my lyk, Dit jou gedagte, as jy daar staan-- Daar by my graf, waar die volle maan Deur God se vensters na onder kyk. Laat vir my slaap, boetie! ek het vaak: Dof is my oë, my siel is moeg; Gaan jy maar voort met jou land te ploeg, Tot ook jou siel in die duister raak. Laat my alleen op die toekoms wag, Hier in my graf op ons vaal Karoo. Dek my met veldbossies, boetie! So, Nou sal ek rus tot die laaste dag. My nuwe Vaderland. Ek het so lief ons blougroen see, Ons witgeskulpte strand: Was ek geen Blikoor nie, dan was Die see my vaderland. My tuiste-veld is baie mooi, In winter baie groen: Ja, goudgeel blink die doringboom daar, As son en wind hom soen. My eie veld is baie nat (Vervloek die tyd!) met bloed-- Daar sing vandag die mense nog Van _Volk_ en _Heldemoed_! Die see is baie, baie mooi, Die see is blou en groen: Daar 's niks so mooi die wêreld deur, As son en wind hom soen. Die see is vol met trane, vol, Tot in sy hart, met bloed-- En tog sing nie die skulpe daar Van _Volk_ en _Heldemoed_! Ek is 'n Blikoor, want my wieg Het op die veld gestaan; Maar as ek na die branders kyk, Loop oor my wang 'n traan. My land is nie meer myne nie; My volk is doodgestry; My moed is nie meer heldemoed-- O God, vergewe my! Ek wil nie, dat ek sterwe sal, Geen pyn meer voel of leed; 'k Wil see toe, waar die koel wind waai; Die veldson brand so heet. Ek wil nie meer die mense eer, Wat slegter is as vee-- Nie meer die volksgeskiednis lees Met al sy leuens mee. Ek wil vergeet en uithou: ja, Ek kan nog jare ly, Solank die branders tot my sing, Die skulpe praat met my. So lewe ek my lewe deur, Neem, wat die lewe gee: My volk sal nou die visse wees, My vaderland die see. Vrede-aand. Dis vrede, man; die oorlog is verby! Hoor jy die mense skreeu die strate vol? Sien jy, die hele wêreld is op hol? Kom, hier 's 'n bottel soetwyn; laat ons drink! Ons het ons nasie in die see gesink; Ons het geen land meer nie: dis klaar met Kees! Dis vrede nou: kom skreeu--of is jy hees Van lag? Nou, lag maar, want die storie 's uit: Ons nasie 's weg, ons kan daarnaar maar fluit! Drink, drink jou glas! Die son skyn deur die wyn: Is dit te soet, of smaak dit soos asyn? Nou ja, dan kom hier by die venster staan En skou met my al die gedoente aan. Daar waai die vlag, daar word hoerê geskree: Die aandeelmark rys weer, en ons daarmee! Wat is ons land teenoor die aandeelmark? Wat 'n kanarievoël teenoor 'n vark? 'n Lelieblom teenoor 'n stronk tabak? Ons nasie, wat so wild was, is nou mak En kan getrein word soos 'n jong bobjaan, Wat, as hy steeks is, jy weer goed kan slaan. Hoerê! hoerê! Skreeu saam met my: Dis vrede nou; die oorlog is verby! Dis vrede, man; die oorlog is verby! Hoor jy daaragter, hoe die mense huil? Hoor jy 'n sug, 'n klag?--Dis maar 'n uil: Die voëls is orals rond, selfs in die stad, En orals skreeu hul, orals om ons pad: Hul weet, ons was ook uile! Ons hou saam 'n Bondskongres hier, net soos dit betaam; Passeer mooi resolusies; maak geraas, En groot lawaai; en trek dan soos 'n haas, Wat bang is vir die roer, weer in die hol, En sit daar van die bewerasie vol! Nou is die storie uit: die leë glas Staan droog, wat vroeër so vol met water was; Die put, wat eenmaal water het gegee, Is vol met trane, souter as die see-- So brak as ooit 'n pan in die woestyn, Waarop die son al dae helder skyn-- En bitter net soos gal, want in die put Het al ons volk hul trane afgeskud; En ons moet daarvan drink, die jare deur, Al sal die smaak ons hart en siel verskeur. Nee, boetie, nee, kom skreeu hoerê met my: Dis vrede nou; die oorlog is verby! Dis vrede, man; die oorlog is verby! Sien jy die strate vol? Ek sien 'n ramp, 'n Kerkhof by 'n konsentrasiekamp Met duisend graffies, elk waarvan bewaar 'n Skat, wat alles was, wat God aan haar Gegewe het om eenmaal aan ons land, In tyd van nood, toe te vertrou as pand: Sy was die sterkste van ons almal, sy Die met gebed en hoop het meegestry! Sy het die swaarste deel van onse lot Gedra, gehelp, getroos, gesteun deur God: En as jy daaraan dink, dan moet jy glo-- Al twyfel jy--, daar is tog Iemand bo, Die so 'n vrou tot yster maak en staal, Met soveel troos haar steun en hoop betaal; Maar dan weer dink jy aan haar smart en aan Die graffies, wat daar op die kerkhof staan, En voel weer twyfel, want 'n mens is swak! Waarom het Hy die boom gesnoei, die tak So afgekap tot aan die stam? Waarom Het Hy haar lot so skeef gemaak en krom? Nee, boetie, drink met my; skreeu saam met my: Dis vrede nou; die oorlog is verby! Dis vrede nou; die oorlog is verby! Hoor jy die mense skreeu hoerê? Ek hoor 'n Dof gekerm en steune in my oor. Ver oor die vlakte dryf die wolke neer; Daar slaan die blits, daar dreun die donderweer. Die hael, elk korrel as 'n kersiepit, Maak die Karooveld net soos marmer wit, En dek die kaal graf van ons laaste kind; En deur die haelbui huil die noordewind. Hoog was ons hoop, hoe laag ook was ons hart! Ons land is duur: die prys--verdriet en smart! En meer as ons, het sy haar deel gegee, Haar siel ontroof van liefde om daarmee Ons borg te staan; sy het vir ons gedra Die skuld van gister en die dag daarna; Op rots het sy gebou, en nie op sand-- Heldin en vrou! Die beste, wat ons land Nog voortgebring het! Skreeu hoerê vir haar, As jy moet skreeu--maar liewers, man, bedaar, En skink weer met my in 'n glas vol wyn: Dit sal nie ditmaal suur smaak soos asyn, Maar heuningsoet, as suiker--en met my Drink op haar naam: die oorlog is verby! Dis vrede nou; die oorlog is verby! Dis vrede, ja! Wat sal ons nou begaan? Sal ons die vrou daarbinne weer laat staan Om kos te kook, te braai, te stoof, te smoor? Nie meer haar steun verlang nie? nie meer hoor Haar stem, wat in die onweer het geklink? Sal ons haar siel laat roes? Dié het geblink Tot aan die kruis-ster, toe die donker nag Rondom ons was, en niemand van ons dag Verwag het nie: toe het haar lig gestaan As lei-ster vir ons, ligter as die maan, En as 'n son geskyn--toe was dit nood! Dis vrede, maar dié siel is nog nie dood: Dit lewe nog om ons te lei, en maak Die swaar, swaar vrede plig; die harde taak, Wat voor ons lê, die lewe, wat ons wag, Ons donker pad, so helder as die dag. Waak oor die stem; let op die siel; behou Die beste, wat ons nasie het--die vrou! Gooi neer die glas; die stukkies skop opsy: Daaruit sal ons geen ander heildronk drink As dié aan haar! Maar roep, man, tot dit klink: Dis vrede nou; die oorlog is verby! Die ou Blikkie. Wat is die ding, wat jy daar hou? Wat droom jy oor 'n blikkie, vrou? 'n Armsalige ou blikkie? Wat is die ding tog nou vir jou? "Ek wil hom skoonmaak, dat hy blink Soos silwer in die sonskyn: dink, Die armsalige ou blikkie, Daaruit het Gert en Griet gedrink. "Ek wil hom met die grond hier vul, Hier, waar die suring bloei so gul, Die armsalige ou blikkie: Miskien kan ek my droefnis kul. "Ek wil daarin 'n plantjie plant, Wat groei aan Griet haar graf se kant: Die armsalige ou blikkie, Was vasgeklem in Griet haar hand. "As ek so in die sonskyn sit, So blou die hemel bo, so wit Die armsalige ou blikkie, Dan droom ek weer oor dat en dit: "Ons konsentrasiekamp is daar; Die oorlog word ek weer gewaar-- Ag, armsalige ou blikkie, Waarom het God ons nie gespaar? "Was Gert en Griet nie heel my hart? Die plaas is afgebrand en swart-- En jy, armsalige ou blikkie, Herinner my nog aan my smart. "Ons kan die plaas weer opbou: ja, Jan het al geld op leen gevra; Maar, armsalige ou blikkie, Kan Gert en Griet my ooit weer pla? "Daar in die konsentrasiekamp, Daar in ons aaklig oorlogsdamp, Ag, armsalige ou blikkie, Daar is hul lewe uitgestamp!" Vergeet, wat jy gely het, vrou: Ons is weer vredevrinde nou! Die armsalige ou blikkie, Wat is die ding tog nog vir jou? "Dit laat my dink aan Gert en Griet: Al is dit 'n gebroke riet, Die armsalige ou blikkie Is anker teen my sielsverdriet. "Die plantjie, wat hierin sal groei, Sal elke jaar opnuut weer bloei, Ag, armsalige ou blikkie, Al is my trane opgeskroei; "Want ek het nog 'n traan gespaar, Nog 'n paar sugte opgegaar, Om, armsalige ou blikkie, Jou plantjie veilig te bewaar. "As ek vanaand my kers uitblaas, Dan werp die maan 'n silwerwaas Oor jou, armsalige ou blikkie, En oor ons afgebrande plaas. "Ek luister; en dit skyn vir my, Klein Gert is weer hier aan my sy, By jou, armsalige ou blikkie, Om weer 'n slukkie melk te kry; "En Grietjie staan daar by die deur-- Ja, kyk, haar voorskoot is verskeur! Ag, armsalige ou blikkie, Hoe kan ek eensaam wees en treur? "Die dood het albei weggehaal; Ons plaas is afgebrand en vaal; Maar, armsalige ou blikkie, My hart is nog nie net so kaal. "Solank jy op die vensterbank Hier by my staan, so skoon en blank, Kan ek, armsalige ou blikkie, Nog stil wees en vir God nog dank, "Dat Hy, toe daardie oorlogsdamp My kinders al twee in die kamp, Ag, armsalige ou blikkie, Die lewe so het uitgestamp, "Nog in my hart het hoop gegee, Dat ek bedaard was in my wee, Ag, armsalige ou blikkie, Te dink, ek sien hul weer, al twee! "Met jou het Griet en Gert gespeel, En ek het nog in jou 'n deel; Ag, armsalige ou blikkie, Laat ek my maar nog iets verbeel! "Verbeelding--dit is alles nou, Wat ek nog het: laat my dit hou! Ag, armsalige ou blikkie, Jy is my anker teen die rou!" Woltemade se Spook. "Hier agter troon die Duiwelskop; Ou Tafelberg is vlak daarnaas-- 'n Egte tafelklip, waarop Die seedons afdaal as 'n waas, Nog witter as renosterrook, Nog dunner as die jongste spook. Die onderdeur staan ope nou, Al is die naglug nog so koud, Al is die water nog so rou, Al glans die weerlig bont as goud: Die seelug is mos nie 'n dief-- Ek hou van hom, ek het hom lief! My kers is amper uitgebrand: Dit kwyn nog net 'n vlammetjie; Ek het 'n snuiter by die hand-- Die ouderwetse ding, hierdie; Maar ek wil maar die kers laat staan: Dit kan nog meeding met die maan-- Die maan, wat deur die wolke loop Soos 'n fisant deur ruigtegras-- Nou vol, dan halfpad oorgedoop Deur wolke, dan weer in die kas; Nou skemer oor die strand, dan swart, Stikdonker skadu, koud en hard. Geen ster skyn deur die vensters hier; Geen mot vlieg om my kersievlam; Geen gogga gons of maak getier; Ja, selfs die wind se stem is lam: Die hele nag het dit gedreun, Die hele aandlang deur gekreun. Dof slaan die see daar oor die sand, Eentonig oor die klippers weg; Die seegras strooi die hele strand, Waar skuim nog met die skulpe veg-- Grys as 'n blinde man se oog, En troebel as 'n emmer loog. Hier binne gooi my kers se skyn Groot skadu-spoke teen die muur, Wat flikker, fladder en verkwyn Soos spinnekoppe in 'n skuur; En hoog daar bo, daar by die dak, Waai vlaggies van vuil spinnerak. Nou luister maar: daar hoor jy raas, Sag as 'n muis, wat bruidskoek kna, Of vir sy maters in 'n kaas Trakteer, op wat hul weg kan dra. 'n Dof geritsel by die deur-- Iets koddigs nou kan jy bespeur: 'n Voetstap op die stoep; 'n ding, Wat sagter as 'n blootvoet kind, Dwars rondloop as 'n vreemdeling, So vinnig amper as die wind-- Wat skielik in die duister blink, En dowwer oor die drumpel klink; Iets, wat jy nie met oë kyk; Iets, wat jy nie met vingers vat; Wat deur die hele kamer reik, Wat kruip so deur die sleutelgat-- Miskien 'n bietjie mis of rook, Of Wolraad Woltemaad se spook! Jy sien hom nie; jy voel maar glo Die yskoud lug, waarin hy gly! Die spinnekoppe spartel so, Asof hul bewerasie kry; Die kat krimp weg, sy rug is krom; Die hond die huil; die wind is stom! En elke nag teen middernag, Dan ry die yskoud spook op land, En kuier op die strand, en wag Sy lewe, wat die see as pand Moet hou, totdat die eerste slag Geslaan word op die laaste dag. En as hy oor die drumpel waai En inkrimp in jou huis, dan kreun Die ou skarniere, en dan swaai Die onderdeur; 'n dof gedreun Klink in jou ore, want dis ook Die koms van Woltemaad se spook! Jy moenie daarvoor bang wees nie: 'n Spook het mos geen been of murg: Wat kan hy kwaad doen, of vir wie Kan hy so goedsmoeds dood verwurg? Nee, glo nie, hy sal rusie stook! Hy is mos Woltemaad se spook! Hy kom net om die strand te sien, Waar eenmaal hy 'n heldestreek Begaan het om die Plig te dien. Verbeel jou, hy is dood en bleek: Hy kan jou nie moveer, en jy Moet trots wees op sy koms en bly. Net goeie mense sien sy spook! As jy miskien op sterwe lê, Gewaar jy hom as gryswit rook, Waaruit 'n stem klink sag, en sê: (Al dink jy ook, dis maar die wind) "Kom saam met my; kom huis toe, vrind!" Al is jy goed of goddeloos, Sit net maar stil alleen en wag; Alleen, met twak en tonteldoos, Gewaar jy hom op middernag-- Nie met jou oog, nie met jou hand: Net met jou siel en jou verstand. Gevoel--alleen aan dit gewoon, Kan jy vir Woltemade sien: Het jy dan ook gevoel nie, loon Dit jou niks, want jy word miskien So vaak en teemrig, dat jy gaap, En netnou sluimer vas aan slaap. Dan droom jy, Woltemade kom Net soos Klaas Vakie deur die dak Of skoorsteen--want 'n spook is dom En gee nie om die spinnerak-- En as jy slaap, dan bo jou kop Lê hy sy koue hande op Dan skrik jy wakker en kyk rond: Die kersie gluur nog om die pit, Die skadu flikker oor die grond, Die sterre en die maan skyn wit, Jy hoor nie eers 'n kreun of sug, Jy voel net maar die yskoud lug; Maar in jou kamer, by jou bed, Daar het sy spook gestaan, en hy Het op jou in jou slaap gelet; Oor jou sy hande uitgesprei: "Ek het my plig gedoen, gegee My lewe aan ons Moedersee. "Ek het my plig gedoen; en jy, Jy, wat so sedig droom en gaap-- Wat het ons land van jou gekry? Het jy gewerk of net geslaap? Jou lewe, was dit werk of rook, 'n Droom--soos Woltemaad se spook?" Lenteliedjie. Al die veld is vrolik; Al die voëltjies sing; Al die kriekies kriek daarbuite; Elke sprinkhaan spring. Al die koggelmannetjies Kom om fees te vier; Hier galop 'n goggatjie, Daarso dans 'n mier. Selfs die vissies spartel Teen die kafferskuil; In die groot ou eikeboom Droom 'n oupa-uil. Rond in ons Karooland Is 'n ruik versprei: Boegoeblom en appelkoos-- Kan jy beter kry? Katjiepiering-heinings, Bont met blomme hier; Rose en sering daarnaas, Roos en angelier. Binde vir my same Katjiepiering wit, Bobejaantjies blou en bont, Rose in die lid; Varings van die klippe, Afrikaners rooi, En kalkoentjies uit die vlei-- Algar is so mooi! Geel gousblomme uit die veld, Klossies uit die kuil-- Sal ons ooit ons blommetjies Vir iets anders ruil? Vrolik is die wêreld, Vrolik, rant en vlei! Elke koggelmannetjie Het sy maat gekry; Elke gonsrig goggatjie Is getroud of vry: Vrolik is die wêreld hier, Vrolik veld en vlei! Die Apie. Apie, apie, sê vir my, Is jy mens, of is jy dier? Het jy bruilof ooit gevier? Waar en wanneer het jy getrou? Het jy kind of het jy vrou? Het jy skulde? In jou huis, Apie, is dit alles pluis? Is die kleinnooi in haar skik? Of moet sy op alles pik? Apie, apie, sê vir my. Oubaas, oubaas, ek sal sê: Ek is maar 'n viervoet dier; Ek het bruilof nooit gevier; Agter die bossies het ek getrou, Kinders het ek en 'n vrou. Skulde nie; en in my huis, Glo ek, is dit alles pluis. Kleinnooi is nie in haar skik, As ander apies op haar mik: Oubaas, dit is, soos ek sê. Apie, apie, sê vir my Waarom lewe jy so mooi, Sonder kamer, sonder kooi, Sonder selfs 'n trouring, sonder Ook 'n huwlikseen? Ek wonder, Dat jou vrou so goed verstaan Nie met apies rond te gaan; Dat jy sonder skulde lewe, En nie vir verbande bewe: Apie, apie, sê vir my. Oubaas, oubaas, ek sal sê: Ek kan lewe sonder kooi-- Klipskeure is net so mooi-- Sonder selfs 'n trouring, sonder Ook 'n huwlikseen! Jy wonder? Ek het altyd goed verstaan Met vroumense om te gaan: Anders loop my hele lewe Opdraand, dat ek daarvan bewe: Oubaas, dit is, soos ek sê. 'n Praatjie oor die Trougees. Akeldissie, waarom trou jy nie? Mame wil nie hê nie! _Lokasieliedjie_. Ag, akeldissie, as jy eenmaal weet, Wat 'n getroude mens het uit te staan, Hoe hy moet spartel, hoe hy rond moet slaan, Om deur te kom, moet worstel, dan sal jy Nie so voorbarig praat nie, glo vir my! Ag, akeldissie, man, die wêreld weet-- Die wêreld, wat 'n mens so gadeslaan!-- Wat man en vrou tesame uit moet staan; En jy weet niks daarvan; ja, glo vir my, Dis beter, nie te trou, en tuis te bly. Jy gaan so teen jou ma tekeer; jy sweet Van stoutheid en astrantheid; jy wil gaan Met vroumense op reis nou na die maan; Jy wil gaan trou, wil kinders hê en vry: Maar dink, oormôre, wil jy sieto skei! Ag, akeldissie, jong, jou mame weet Meer van vroumense af, as jy verstaan; Sy wil jou nie sien spartel en vergaan, Net om 'n meisie, waar jy na gaan vry: 'n Vroumens is astrant, ja glo vir my! Bly liewers tuis, ou kêrel. As jy meet Die jonkmanskap teenoor die huweliksbaan, Dan sien jy tog, hoe sleg die maat moet gaan Vir man en vrou; hoor dus na my en bly Maar tjoepstil tuis, en laat jou ma jou lei. Wat wil jy met die meisies? As jy eet, Is daar genoeg vir een: wat nou gedaan, As jy 'n vrou het, kinders ook? Vergaan Van honger? Nee, ou jong, jy moet maar bly Stil by jou mame, vrolik aan haar sy. Ag, akeldissie, het 'n vrou jou beet? Kêrel, ek voel vir jou, ek stort 'n traan! Hoe kon jy ooit so iets, ou man, begaan? Jou hart is mos jou eie: laat dit bly; Vry na jou mame, as jy tog moet vry! _Akeldissie aan My_: Ag ja, Tweebene, ek sit in die klem, Vas in die ou slagyster van 'n vrou! Haar mondjie, man, dit is so rooi as bloed; Haar hare, man, dit is so swart as roet; Haar stemmetjie as wind, wat oor die baai Die soetste deuntjie fluister, as dit waai; Haar ogies net soos sterretjies so mooi; Haar wangetjies as kersies net so rooi; Haar tandjies, as my eie, net so wit As seesand of 'n appelkoos se pit: Sy is die mooiste meisie op die veld; Sy het ook, soos ek hoor, 'n bietjie geld: Nou het jy alles, man; ek moet gaan trou, Al hou jy my ook agter met 'n rem! Jy praat, Tweebene, net asof jy dwars Deur heel die formulier gekruip het. Jy-- Wat weet jyself van meisies, van 'n vrou? Jy is mos nie 'n vent, van wie hul hou; Jyself het mos 'n meisie nooit gesoen-- Ek het dit duisend male al gedoen! Jy weet niks van die pret. Verbeel jou maar, Jy het in een minuut so opgegaar Die ganse pret van heel die wêreld: dan Weet jy nog niks, of amper niks, daarvan! Laat staan maar, man, al jou bangmakery: Jy praat my tog nie om, selfs as jy bars! My hele twis met mame is maar dit: Ek wil gaan trou en mame wil nie ja sê. My meisie is kordaat; ons is geskik Een vir die ander; nie te arm; en ek Het ook 'n bietjie oulappe gespaar Om bruilofsfees te vier op Nuwejaar. Die kinders is nog in die verte, man: 'n Mens hoef nie so vroeg hom in te span! En honger ly? Nou ja, dit kan ek ly, As sy maar by my is en aan my sy! En as my kinders later vir my pa sê, Sal op die klippers tog nog vliegies sit. _Akeldissie se Mame aan ons al twee_: Wat praat julle die liewe lange dag, Wat wil jy hier vir Dissie wysmaak, jy Tweebene? Affronteer jy nog vir my, En staan vrygeestig ginnegaap en lag? Ek is sy ma! Ek wil nie, dat hy trou: Hy is nog nie agter die ore droog; En ek is nog sy mame en sy voog! Wat moet hy weet van kinders en 'n vrou? Tweebene, dink jy nou, dat dit betaam Om met 'n kind soos Dissie oor die saak Te sanik? Is dit iets, wat jou moet raak? Vervlaks, Tweebene! Man, jy moet jou skaam! Ek bring my kinders op in sedigheid: Hul het van sulke sake nie te weet! En Dissie moet maar al jou praat vergeet, Want as hy groter word, is daar nog tyd. Nou moet hy maar die nonsens uit sy kop Glad uitveeg. Hoor jy, Dissie, wat ek sê? Ek wil geen koppigheid en nukkies hê: Ek weet, die vroumense die sal jou fop. Jy is so onnosel, Dissie! Elke meid Kan jou net vir 'n appel en 'n ei Laat bokspring na die maan, en dis vir my 'n Teken weer van jou wysneusigheid. As jou oorlede pa nog hier was, dan Sal hy jou goed die kop gewas het. Nou Dink jy, dat jy kan kinders kry en trou-- Ja waarlik, soos 'n opgegroeide man! En jy, Tweebene, styf hom in sy nuk: Jy praat met hom oor dinge, wat 'n kind Glad nie verstaan nie. Dissie is nog blind, En moet gehoorsaam wees, en moet maar buk. Ek sê vir jou, daar kom niks van! Hy trou? Hy, half onnosel nog, hy kinders kry? Hy bruilof vier om later weer te skei? Vir my 'n skoondogter, vir hom 'n vrou? Nee, glo vir my, jy het dit mis! Ek sweer, Daar kom niks van nie! Dissie, jy bly hier; Jou meisie kan met iemand anders vier Haar bruilof; jy het nog te veel te leer. _'n Jaar later_. Ek was weer op die veld, en die son het so mooi Goud, silwer en goud, oor die klippe gestrooi; Die wind het weer lekker die bossies geswaai, En fluks oor die geil afrikaners gewaai; Die lug was so helder, so soet en so blou; Die hele veldwêreld was weer uit die rou; En orals was blommetjies, orals was groen; Die gras en die grond het die son weer gesoen; Daar onder, daar waar die oliewenboom staan, Het vinke hul neste gebou; en die graan Was hoog in die koringveld, groen as die see; En ver in die vlakte was skape en vee: En ek was gekom om te vra, of miskien Ek Dissie of Dissie se mame kon sien. Ek het by die klippe gestaan, en geskreeu In vlot akeldissietaal toe vir die twee; En daar het 'n klein akeldissie gekom Gekruip uit sy skeur. En ek vra toe vir hom: "Waar 's Dissie? Ek glo mos, dis Dissie se huis. Is hy, of miskien mevrou Dissie nou tuis?" Die kleintjie, die kyk my onnosel oorheen, En slaan met sy stertjie so fluks teen sy been, En sê toe verleë: "Ouseur, ek sal vra, As ouseur 'n oomblikkie wag, vir my ma." Daarmee gaan hy weer soos die blits in sy skeur, En een-twee-drie later toe kruip hy daardeur, En agter hom kom Akeldissie se vrou: Die vent het--ja regtig, dis waar!--mos getrou, En daar was vyf kinders! Ek moes toe ook praat, Met klein mevrou Dissie gesels, ja tot laat, Tot Dissie toe self--hy was uit op die jag-- Terug het gekom; dit was diep in die nag. En toe het ou Dissie my alles vertel; En die hele geskiednis voor oë gestel. "Die ergste van alles,"--so sê hy vir my-- "Die ergste van alles, waaronder ek ly, Is dat ons so oud worde, ek en my vrou: Ons oudste seun wil al--verbeel jou--ook trou!" Slampamperliedjies. I. Boomsingertjie, jy fluister Die liewe lange dag Geheimpies aan die keurbos, Waaroor die miere lag. Jy sanik so jou deuntjies Eentonig op; jy sing Van son-op, tot die son verdwyn, En skemer ons omring. Boomsingertjie, ek wonder, Ken jy ook my geheim? Vertel jy dit die keurbos, Die miere ook, op rym? II. Daar, waar die uitspan by die waboom So kaal staan op die veld, Daar lê 'n half-verskroeide blom, Bleek deur die son, verdor en krom: Jy 's nie daarop gesteld. Daar, waar die kruispad langs die waboom Verbygaan oor die veld, Daar lê 'n uitgedroogde mol, Half sonder vel en sonder wol: Jy 's nie daarop gesteld. Hier in die dorp, waar ons nou lewe, So ver nie van die veld, Daar 's baie uitgedroog en dom, Daar 's baie bleek, verdor en krom: Jy is daarop gesteld! III. Van Noodt, Van Noodt, ek sê vir jou, Die mense pla my met jou storie; Vertel my, ag, jy was so hard, En nie geraak deur 'n memorie. Ek weet nie, of die mense lieg-- Dis alles uit die ou swart dosie! Maar jy is tog--miskien onreg-- Vir al ons mense nog 'n josie. Van Noodt, Van Noodt, jou tyd kom weer! Al het jy ook maar net 'n greintjie Van goedheid in jou, dis tog werd 'n Lofspraak, is dit maar 'n lyntjie. Daar is geen mens so aaklig goed, Daar is geen vent so vals en swart, Of in sy bors klop daar nog deur, 'n Brokkie van 'n mensehart. Van Noodt, Van Noodt, daar in jou graf (Waar het die mense jou begrawe?) Daar kan jy deurslaap tot die dag, As die geskiednis jou kom lawe Met lof en prysgeskal, en jou Gedoentes nie meer as misdade Gereken worde, goewerneur, Met al jou papbroek-hemerade! IV. Gee vir my 'n trouring; Gee vir my 'n vrou; Gee vir my 'n babetjie: Neem die res vir jou! Wat wil jy met trouring? Wat wil jy met vrou? Wat wil jy met babetjie? Jy, nog in die rou? Neem die werk as trouring; Neem jou land as vrou; Die toekoms as jou babetjie: Dis genoeg vir jou! V. Krulkop-klonkie, Waarvandaan Kom jy hierso Gou-gou aan? Van die hemel, krulkop-klonkie, van die sterre, van die maan? Krulkop-klonkie, Is jou hart Nog nie klaar nie, Nog nie swart? Of is dit al lank verdor al, grysgemaak deur al die smart? Krulkop-klonkie, As jy lag, Vlug die donker Uit die nag Deur die agterdeur na buite, en dit skyn hier as die dag. Krulkop-klonkie, Wat wil jy Op die wêreld Hier by my Nou kom haal of lewer, klonkie? Wat is hier te gee of kry? Krulkop-klonkie, Slaap gerus, Van die drome Onbewus: Vroeg genoeg kry jy nagmerrie; wie sal jou dan, klonkie, sus? VI. Jy sê vir my: "Ou boetie, wat moveer jou? Dink jy, die mense lees jou versies? Glo, Ons het nog ander goed om oor te babbel, En hou nie van slampampertjies hier bo." Nou goed, ou boet; ek skrywe nie vir jou nie: Die windswaal sing--nou, waarvoor moet hy sing? Vir jou en my? Nee, wragtie, vir homselwe, Net om hy iets moet sê, iets, iets, moet bring! En ek ook, soos 'n windswaal, maak my versies Nie maar vir jou--nee, glad nie; want ek weet, Jy hou mos nie van versies, jy, wat trots is, Omdat jy dink, jy het die wysheid beet. Ek sing net vir myself: uit puur verstrooiing Maak ek slampamperliedjies net soos dié: 'n Mens moet huil of lag, moet loop of stil sit, En ek moet versies maak, of praat met--wie? VII. Ek sing van die wind, wat tekeer gaan; Ek sing van die reën, wat daar val; Ek sing van ons vaal ou Karooland; Van blomme, wat bloei by die wal; Van water, wat bruis oor die klippe; Van duikers, wat draf oor die veld; Van voëls, wat daar sing in die bossies-- Maar nooit nie, nee nooit nie, van geld! Vir my sing maar liewers van blomme; Van al, wat die vlei laat verkleur; Van al, wat die sonskyn laat spartel; Van voorjaar en najaar se geur; Vir my sing maar liefs van die water; Van duikers, wat draf oor die veld; Van rotse en branders en wolke-- Maar nooit nie, nee nooit nie, van geld! VIII. "Ou boetie, slaan jou kop nie teen die prikkels; Neem, wat die lewe gee, en maak ekskusie: Want anders word jou beste vrind jou vyand, En broei jy net maar stryd en rusie." Ag nee, ou boetie, laat my maar slampamper: Somtyds is oorlog nog die beste vrede. Diep in die klei daar steek die diamante: 'n Mens moet grawe--dis die rede! IX. 'n Skoenlapper die vlieg daar bo En fladder oor die rose daar: Ek sien hom en ek word gewaar, Die son die skyn daarbuite, glo. Netnou was dit nog wolkerig, En outa Adam het gesê: "Kleinbaas, ons sal weer donder hê; Ja waarlik, basie, kyk hoe dig!" Nou is die wolke weg: die straal So geel as goud, lê oor die rooi, Die skoenlapper die speel weer mooi, En vlieg weer op om neer te daal. So is dit in ons wêreld: nou Is alles weer so wolkerig, Die toekoms swart, met donker dig; Dan somaar speel die son om jou. X. Sekretarisvoël met jou lange bene, Met jou penne agter die ore styf, Met jou stadige stappies, wat maak jy hier? Sekretarisvoël met jou lange bene, Met jou vaalgrys vere en lang, lang lyf, Met jou groot, groot oë, wat maak jy hier? XI. Weer hoor ek iemand vra: "Wat meen jy dan daardeur, Om sulke versies op te maak, So sonder smaak of geur? Wat het ons met 'n voël, Met blou of geel of groen-- Met sulke vrae, wat het ons, Of jy ook, dan te doen? Vertel ons iets wat deug, Iets, wat 'n mens onthou, Iets, wat 'n mens van nut kan wees, Wat beter pas vir jou." Ek het jou al gesê, Ou boet, ek sing alleen: Verstaan jy daarvan niks--nou ja, Jy is nog nie gespeen. XII. Kriekie, jy, wat op die solder sanik, Wat het jy tog vir ons te vertel? Glo jy ouderwetse ou geheimpies? Is daar iets, waarop jy agting stel? Of moet jy, dag in, dag uit, maar sanik, Kriekie, tot ek dol word van jou dreun? Is jou lofsang maar 'n kriekie-klaaglied, En jou deuntjie, kriekie, maar 'n kreun? XIII. Klossies, jul bewe en bibber: Is dan die aandlug so koud? Moet julle so teen die westewind koes? Sal hy vir julle die blou en die goud, Alles verwoes? Klossies, jul bewe en bibber: Drink maar die son, en wees bly! Goud, blou en rooi is die lewe; en sag Waai ons ou westewind koel oor die vlei: Nog is dit dag. XIV. Twee dinge sê ek vir jou, ou boetie--die een is: "Vergeet, wat jy kan!" Die ander: "Onthou, wat jy moet, ou boetie!" Is dit nou te veel vir 'n man! Twee dinge sê ek vandag vir myselwe--die een is: "Onthou, wat jy kan!" Die ander: "Vergeet, wat jy moet!" Dis amper te veel om te verg van 'n man! XV. Gistraand in die maanlig daar buite Het ek stil op die seestrand gestaan, En die weerlig het bo op die ruite Van die vensters geel vonke geslaan. En ver, waar die see maar 'n lyn was, Waar die hemel en sterre hom soen, Waar die vloed kristalhelder en rein was, En die branders half wit en half groen, Het ek weerlig gesien op en neer gaan, As silwer en goud in die lug, As siele, wat bo na die Heer gaan-- Stil, sonder 'n klag of 'n sug. XVI. Nie maanlig meer, maar wolke orals rond; Die branders groot as berge; en die see Kook oor en raas; die hele lug is swart, Swart as 'n kool, of diepswart as die mond Van 'n spelonk by nag gesien; en hard Slaan teen die see die donder en raas mee. Hier staan ek aan die strand, en om my woel See, donderslag en bliksem. Daar 's 'n lig, Dig by die rotse: dis 'n skip se vuur; Want op en neer dans hy daar--en ek voel, My hart het jammer vir die see se plig En vir die skip se prys: dis tog so duur! Vanmôre was die see weer stil; die strand Gestrooi met seegras, maar met meer as gras; Want daar was een--hy het sy prys betaal, En lê bankrot en brandarm op die sand, Half met sy hand nog aan 'n houtblok vas-- 'n Lyk met ope oë, doodsbleek en vaal. XVII. Dingaan, die Soeloe, was 'n duiwel: Handlanger van die hel was hy! Hy het ons mense hard geteister, Windmaker in sy dwinglandy. Dingaan, die Soeloe, was 'n duiwel, Maar hy is lankal dood, en nou Het ons geen mens, wat ons kan teister-- En tog sit ons nog in die rou! XVIII. Klim op, klim op, met die slingerpad! Klim op, klim op, tot jy staan daar bo, Waar jy al ons land in 'n oomblik vat, Van die Suurveld af tot die kaal Karoo! Klim op, klim op, langs die slingerpad! Klim op, tot jy bo-op staan; en kyk, Hoe mooi ons wêreld is! Dan weet Jou siel die waarheid--want jy is ryk! XIX. Die see het juwele, robyne, So rooi as 'n korrel granaat; Die see het sy lyke, geraamtes, Van elke verdrinkte Janmaat. Die see het sy skulpe, wat, mooier As ooit ook 'n mens dit kan maak, Daar pronk in paleise van seegras, Waar ewig die branders om kraak. Die see het 'n hart: in die diepte-- Waar selfs nie 'n kreef kan bestaan, Waar lewens nog laer as muggies Gebore word om te vergaan-- Daar setel sy siel, en dit uiter In elke verandring sy wil! Verslinger die rotse die branders, Die see sal daar nimmer van gril; Want ewig en altyd onsterflik Is diep in die diepte sy krag, En laag in die land van sy lewe 'n Siel, wat vir ewig kan wag. XX. Die see is wild, die see is blind: Hy slaan so oor die rotse grof; Veraf nog dreun sy donder dof, En oor hom huil die noordewind. Die wind is wild, die wind is kwaai: Hy gons die bome deur en breek Die takke van die stam, en steek Die haelbui aan met sy lawaai. Die hael is wild, die hael is sterk; Hy maak die see se branders glad, En stamp die koringvelde plat, En breek die sekretaars se vlerk. Nog wilder as die see en wind, Nog strammer as die haelstormsnood, Nog blinder as die drie--die Dood, Wat op jou voorkop sit, ou vrind! Die Einde. Gee vrede en rus vir ons almal, wat lam is van swerwe, Moed en geduld vir ons almal, wat bang is te sterwe; Gee vir ons hart soos in somer die sap vir die bome; Gee vir ons krag vir die werk en verstand vir die drome; Gee, dat ons lag, as die lewenslas druk op ons harte; Gee vir ons hoop in die donkerste nagte en smarte; Gee vrede en rus vir ons almal, wat lewe en erwe Smart en verdriet, met die reg om uiteindlik te sterwe. Gee vrede en rus; en ons vra nie iets anders, en luister Stil na die wind, wat so sag in ons ore kom fluister: "Moed, mense, hou moed! Die kwaad sal verander in goed: Die môrelig kom uit die duister." BY ONS IS OOK TE KRY: =DICHTERS UIT ZUID-AFRIKA= BLOEMLEZING uit de gedichten van CELLIERS, TOTIUS, LEIPOLDT, MALHERBE, JOUBERT, LANGENHOVEN, MARAIS, KEET, WASSENAAR EN FAGAN. * * * * * Saamgesteld door Dr. E.C. PIENAAR B.A. MET INLEIDING EN WOORDVERKLARING. * * * * * DERDE HERSIENE DRUK. * * * * * PRYS EXTRA GEBIND 5/6 POSVRY. VRA VANDAG NOG 'N EKSEMPLAAR AAN DIE UITGEWERS VAN HIERDIE BOEKIE. NUWE BOEKE By die uitgewers van hierdie boekie het die volgende nuwe uitgawes verskyn: DANIE SE HOOP VERVUL 'n voorbeeld vir ons Afrikaanse seuns deur Mevr. PHILIP OELOFSE. 'n Ekstra boekie vir 'n geskenk. =3/9 posvry=. * * * * * TWEE RAMPE EN TWEE GELUKKE deur Ds. J.H. KRUGER. Aan hierdie boek is die twede prys toegeken in die prysvraag, uitgeskryf deur ons firma vir die beste werk in Afrikaans. =6/- posvry=. * * * * * HUIS EN VELD deur G.R. VON WIELLIGH. =5/6 posvry=. Die boeke van Meneer v. WIELLIGH behoef geen aanbeveling nie. *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK OOM GERT VERTEL EN ANDER GEDIGTE *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.