Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

Beesvleis Stroganoff **Beesvleis Stroganoff** of **Bief Stroganoff** is 'n vleisgereg van Russiese oorsprong wat uit gebraaide beesvleisrepe in 'n suurroomsous met uie en sampioene bestaan en op rys of noedels bedien word. Dit is lank reeds een van die gunstelinggeregte in die internasionale kookkuns. 'n Verskeidenheid weergawes met alternatiewe bestanddele word in kookboeke gelys. Oorsprong --------- Die gereg het sy oorsprong in Rusland, maar daar is 'n verskeidenheid verhale oor hoe dit bekendheid in die weste verwerf het. Moontlik was dit 'n kookwedstryd, wat in die laat 19de eeu in Sint Petersburg gehou is en waartydens dit as wenner bepaal is, waardeur Beesvleis Stroganoff die belangstelling van Westerse sjefs gewek het. Die gesaghebbende Franse *Larousse Gastronomique* verwys na Charles Brière, 'n Franse sjef wat teen die einde van die 19de eeu in Sint Petersburg werksaam was en die gereg tydens 'n Franse kookwedstryd in Parys bekend gestel het. Elena Molochowetz se Russiese kookboek van 1861 noem 'n gereg met die naam *Govjadina po-strogonovski* - 'n soort beesvleis-ragout wat met 'n mosterdsous bedien word. Die beesvleis word hier in blokkies gesny, in botter gebraai en in die sous geplaas. Die suurroom, waarmee die sous verfyn word, verwys na die Oos-Europese kookkuns. Sampioene of suur komkommers word egter nie as bestanddele gelys nie. Die eerste Franse beskrywing is in Auguste Escoffier se *Guide Culinaire* van 1903 gepubliseer. Die gereg is na die Russiese adellike gesin Stroganoff vernoem en word in anekdotes sowel aan graaf Grigori Alexandrowitsj Stroganoff (1774-1857) asook graaf Sergei Grigorjewitsj Stroganoff toegeskryf wat in 1923 in Paryse ballingskap oorlede is. 'n Derde kandidaat as naamgewer is Aleksander Graaf Stroganoff (1795-1891), 'n diplomaat en kunsversamelaar wat vanaf 1865 burgemeester van Odessa was. Metode ------ Beesvleis-filet word in blokkies of repies gesny, oor hoë hitte kort in botter gebraai en in 'n sous van goudgeel gebraaide uie en vleissop geplaas wat afsonderlik berei en met suurroom en meel gebind word. Afhangende van die resep word die sous met sampioene, komkommers, rooi beet (wat almal fyn gesny moet word), mosterd, paprika, estragon, asyn of suurlemoensap en sjerrie, konjak of witwyn verfyn. Nadat die vleis met sous vermeng is, moet dit nie verder verhit word nie en behoort dadelik bedien te word. Beesvleis Stroganoff word gewoonlik met rys, aartappelgeregte soos krokette of slaptjips of noedels (bv. spätzle) bedien.

Die ryk van die Hasmoneeë Die **Hasmoneeë** was 'n dinastie van priester-konings wat van 142-63 v.C. oor Judea geheers het. In die 160s v.C. onder leiding van die Makkabeeë-broers kom die Jode in opstand teen die Seleukiede. In 104 v.C. neem hulle die koningstitel aan. Onder hulle is Judea 'n tempel-staat, waar die hoëpriester van Yahweh in Jerusalem koning is. Die Hasmoneese staat brei homself vinnig uit oor die buurgebiede Samaria, Galilea, Idumea, die kus-stede en Peraia oor die Jordaan en dele van Gilead. Die bewoners word gedwing hulle na die Joodse geloof te bekeer. Die konings herstel ou tradisies, maar hulle is ook sterk hellenisties. Die Griekse taal speel 'n groot rol en in 76 v.C. kan selfs 'n vrou die troon bestyg, Salome die weduwee van Alexander Jannaeus, hoewel sy geen priester kan wees nie. Die Hasmoneeë sluit vroeg 'n bondgenootskap met Rome. Josephus beskryf ses verdrae tussen 160 en 100 v.C. Die betrekkings bly goed tot Pompeius in 63 v.C. Jerusalem verower en die tempel skend deur saam met sy mans die Heilige der Heilige van die tempel te betree. Dinastie * Mattathias -166 * 5 seuns: Johannes, Simon, Judas, Eleazar en Jonathan * Judas -160 * Jonathan 160-142 * Simon 142-134 * Johannes Hyrcanus I 134-104 * Judah Aristobulus 104-103 * Alexander Jannaeus 103-76 * Salome 76-67 * Johannes Hyrcanus II 67-40 en Aristobulus II

Hoëtrou-luidsprekers is 'n sleutelkomponent vir klankweergawe van hoë gehalte **Hoëtrou-klank** (Engels: *High Fidelity* of *Hi-Fi*) is klank wat geproduseer word deur elektroniese klankstelsels waarvan die gehalte so goed is dat dit as 'n feitlik getroue weergawe van die oorspronklike beskou kan word. Sedert die vyftigerjare word die term "hi-fi" deur hoofsaaklik Engelssprekendes ook as sinoniem vir versterkers en platespelers gebruik. Alhoewel dit deesdae maklik is om elektriese seine te versterk, bly die omskakeling van klankgolwe na elektriese impulse, en omgekeerd, steeds 'n moeilike proses. Die swakste skakels in die oudio-ketting is die mikrofone wat tydens klankopnames gebruik word, die versterkers en veral die luidsprekers wat tydens klankreproduksie gebruik word. Oudiofiele, klankateljees en musiekliefhebbers bestee groot bedrae geld aan hulle oudiotoerusting om die natuurlike klank en atmosfeer van 'n musiekopname so getrou moontlik te kan weergee. Verbeterde klankgehalte teen laer pryse is vandag beskikbaar danksy nuwe media soos DVD-Oudio, Super Audio CD en Blu-ray Disc, wat in die geval van sorgvuldige opnames baie natuurlike klank bied, dikwels ook as omringklank. Sien ook -------- * Bandopnemer * DVD-speler

Die **ontdekkingsreise** in die Oudheid was hoofsaaklik tot die handelstogte van die Grieke en die Feniciërs beperk. Die Romeine het die handel tot aan die kuste van Thailand en die groot Indonesiese eilande uitgebrei (1e eeu v.C.). Met die ondergang van die Romeinse Ryk, toe die Suid- en Wes-Europese kultuurgebiede groot materiële en kulturele agteruitgang beleef het, het die Arabiere 'n sterk bloeitydperk beleef en het hulle met verskeie Oosterse lande handel gedryf. Omdat die handel met die Verre Ooste uitsluitend in die hande van die Arabiere was, het die Italiaanse stadstate wat na 1000 'n bloeitydperk beleef het, begin soek na landroetes na die ryk Ooste. Die soektogte het met sendingtogte gepaard gegaan. Die groot ontdekkingstogte van die 15e en 16e eeu is moontlik gemaak deur die uitvinding van die kompas en die verbetering van skepe en skeepvaarttegnieke. Die Portugese, wat die leiding geneem het, was hoofsaaklik op soek na ʼn roete na die Ooste. In 1488 het Bartholomeus Dias om die suidpunt van Afrika gevaar; daarna, in 1498, het Vasco da Gama die seeweg na Indië gevind, waarop Portugal die handelsmonopolie op goedere uit die Ooste by die Arabiere oorgeneem het. In die tweede helfte van die 15e eeu het die Genuees Christophorus Columbus, wat daarvan oortuig was dat die Ooste via 'n seeweg na die weste bereik kon word, die Spaanse troon om geldelike hulp gevra. In 1492 het hy op verskeie plekke aan die kus van Suid-Amerika aan wal gegaan, vas oortuig daarvan dat dit Oos-Indië was. Eers in 1502 het Amerigo Vespucci tydens ʼn ekspedisie langs die noordkus van Suid-Amerika beset dat hy nie met Asië te make het nie, waarop daar met die soektog na 'n seeweg na Indië via die weste voortgegaan is. In 1519 het die Portugees Ferdinand Magellaan in diens van die Spaanse kroon vertrek en daarin geslaag om die Ooste via die weste te bereik. Na sy dood het Juan Sebastián Elcano die bevel by hom oorgeneem; met sy aankoms in Spanje in 1522 is hy vereer as die eerste mens wat om die wêreld gevaar het. Teen die begin van die 17e eeu is die Australiese vasteland vir die eerste keer deur 'n Europeër, die Nederlander Willem Jansz, gesien. Intensiewe ondersoeke het egter eers sowat 'n eeu later begin. Hoewel die grootste dele van die Afrikaanse kus teen die 19e eeu bekend was, was groot dele van die binneland van Afrika onbekend. Verskeie ekspedisies is onderneem om die gebiede te karteer en veral om die oorsprong van die Nyl te vind. Aan die begin van die 20e eeu is die Noordpool en die Suidpool ook bereik nadat daar verskeie verkenningstogte na die gebiede onderneem is. Oudheid tot Middeleeue ---------------------- Oor die ontdekkingsreise in die Oudheid is daar byna geen werklik betroubare bronne beskikbaar nie. Die beweerde ooreenkomste tussen die kulture van Ou Egipte en Sentraal-Amerika en tussen die van Sentraal-Amerika en Oseanië word nie deur bronne gesteun nie en daarom dikwels uit talle oorde van die hand gewys. Die reise wat die Noorweër Thor Heyerdahi (geb. 1914) in 1947 met die baisahoutvlot *Kon Tiki* (na die Inka-model) van Peru na Polinesië onderneem het en in 1970 met die papirusboot *Ra II* (na die Egiptiese model) van Marokko na Barbados, bewys hoogstens dat so 'n reis vandag moontlik is, selfs in primitiewe vaartuie, omdat die moderne mens oor 'n uitgebreide kennis van seestrome, heersende winde en geografiese liggings beskik. As 'n mens egter die ou volke se gebrekkige kennis oor die geografie, hulle bygelowe en hulle tegniese beperkings in ag neem (roeiers, net een seil vir die wind van agter, geen kompas), is dit egter heel onwaarskynlik dat so 'n reis beplan sou kon word of dat vissers en kusvaarders ver van die kus af sou vaar. Indien iemand dit wel sou gewaag het, of weens 'n storm van die kus weggegedryf is, sou sy kanse op oorlewing weens water en voedselgebrek uiters skraal gewees het. Die Egiptenare, Mesopotamiërs, Indiërs en Chinese was oorspronklik nie seevaarders nie en handelaars het gewoonlik te voet met lasdiere oor land gereis. Die volke aan die ooskus van die Middellandse See (Feniciërs, Grieke) het hulle op die handel toegelê. Daar kan met sekerheid gesê word dat die Feniciërs die ryk Tartessos (waarskynlik die Bybelse Tarsus) in Suidwes-Spanje bereik het. Die inwoners van Tartessos self het moontlik handel gedryf met Brittanje, van waar hulle hul tinvoorrade gekry het. Die Griekse geskiedskrywer Herodotus (ca. 485-425 v.C.) het melding gemaak van hoe die Egiptiese Farao Necho II (regeer 609- 594 v.C.) 'n Feniciese vloot opdrag gegee het om om Afrika te vaar. Die vreemde verslae oor hulle reis het Herodotus laat twyfel of hulle reis suksesvol was. Dieselfde besonderhede laat sommige hedendaagse kenners egter juis weer vermoed dat die Feniciërs die reis wel voltooi het. 'n Griekse vertaling van die Carthager Hanno (omstreeks 500v.C.) se verslag oor sy tog langs die Afrikaanse kus tot by die Golf van Guinee het ook bewaar gebly. Hy het goud en ivoor saam met hom na Carthago teruggebring. Ondanks die inligting het die Grieke self net af en toe buite die Middellandse See gevaar; Pytheas van Massilia (ca. 350 v.C.) het byvoorbeeld Ysland of Noorweë bereik en die gebied Thule genoem. Hy het moontlik ook die monding van die Elbe bereik. Na die Perse (ca. 500 v.C.) het die leërs van Alexander die Grote (356- 323 v.C.) die Indusrivier in 326v.C. bereik, waarop daar 'n lewendige handel tussen die hawens aan die Rooi See en die aan die weskus van Indië ontstaan het. Die Romeine het die handel tot aan die kuste van Thailand en die groot Indonesiese eilande uitgebrei (1e eeu v.C.). Die Romeine se inligting oor Noord-Europa, Afrika, die Atlantiese eilande en bogenoemde handelskuste blyk uit die werke van die Griekse sterrekundige en geograaf Claudius Ptolemaeus (2eeeu n.C.). Daar is egter geen inligting in oor China, die "syland", wat die Romeine Serica genoem het nie. Op Ptolemaeus se wêreldkaart is die kus van Malakka met die kus van Afrika verbind, wat daarop dui dat hy geen waarde geheg het aan die verhale oor reise om die vasteland nie. Oor die gesante wat in 161 n.C. vanuit Rome na China gestuur is, is daar net uit Chinese bronne iets bekend: Chinese gesante na die Weste (Ta-tsi Tsin) het nooit daar aangekom nie. Deur middel van die Boeddhisme het kontak met Indië egter toegeneem. Veral die verslag van die Chinese pelgrim Fa Sien (ca. 400 n.C.), wat van 399 tot 414 in Indië was, is bekend. ### Middeleeue Die ondergang van die Romeinse Ryk het vir die Suid- en Wes-Europese kultuurgebied groot materiële en kulturele agteruitgang beteken. Baie geografiese kennis het verlore gegaan. Die Arabiere het egter oor talle vertalings van klassieke Griekse werke beskik en hul kultuur het in die tyd 'n sterk bloeitydperk beleef. Die Westerse ontdekkingsreise tydens die Middeleeue het meestal uit sendingreise oor land bestaan, veral omdat die seehandel in die Nabye en Verre Ooste ten tyde van die ekonomiese opbloei van die 11e eeu af in die hande van die Arabiere was. Die ryk van die kalief het aan die verste uithoeke van die keiser se Hemelse Ryk gegrens en in 831 was daar blykbaar Arabiere aan die Chinese hof. Reeds omstreeks 570 het die Grieks- Egiptiese koopman, later monnik, Cosmas Indicopleustes (6e eeu) geskryf oor 'n geheimsinnige eiland, waarskynlik Ceylon (Sri Lanka), en oor die syland, die keer onder die naam Tsinitsa, waar die seekus duidelik na die noorde buig. Die Persiese Christene, die Nestoriane, het ook in die vroeë Middeleeue togte na Sentraal-Asië onderneem. Hulle het China in 635 aangedoen. In die 9e eeu het 'n nuwe seevaardersvolk, die Noormanne, op die toneel verskyn. Die Dene en Nore het hulle op Wes-Europa en die Atlantiese Oseaan toegespits en die Swede op Rusland. In dieselfde eeu het die Nore Ysland, wat al reeds in die 8e eeu deur Ierse monnike bereik is, gekoloniseer. Groenland is teen die einde van die 9e eeu deur Erik Thorvaldsson (bekend as Erik die Rooie) ontdek en gekoloniseer. Sy seun, Leif Erikson, het in 1001 waarskynlik by Labrador geland nadat hy die aanwysings van ene Bjarni Herjulfsson gevolg het. Herjulfsson is vroeër deur 'n storm van koers af gedwing en het toe ʼn onbekende kus gesien. Intussen het die Swede die Baltiese gebied verken en gebiede rondom die Baltiese Golf en die Golf van Finland gekoloniseer. Niemand het hulle tot in daardie stadium nog met die bedrywighede van die Arabiere ingemeng nie. Een van die belangrikste Arabiese ontdekkers was AI Masoedi (voluit Aboe AI Hasan Ali AI Masoedi), wat in 956 of 957 oorlede is. Hy het Persië, Indië, Ceylon, die Chinese See en die kuste van die gebiede besoek en toe die Indiese Oseaan oorgesteek en die eiland Zanzibar aangedoen. 'n Ander belangrike ontdekker was Ibn Battuta (eintlik sjeik Aboe Abdallah Mohammad; 1304- 1377), wat tussen 1333 en 1347 in Oos-Afrika, Suid-Rusland, Sentraal-Asië, Indië, Sumatra en China was en na sy terugkeer na sy geboorteland, Marokko, nog in die Sahara ook rondgetrek het. In Italië het die stadstate na 1000 'n bloeitydperk beleef: Pisa, Genua en Venesië het 'n lewendige handel in die Middellandse See-gebied in stand gehou. Wat handel met die Verre Ooste betref, was hulle op die Arabiere as tussengangers aangewys. Dit is dus nie verbasend dat daar na landroetes van en na die ryk Ooste begin soek is nie. Die roete oor land het deur die gebied van die Mongoolse khan geloop, waarop die Suid-Europeërs eers sendelinge uitgestuur het om die Mongoolse volke te bekeer en so 'n veilige handelsroete te verseker. Pous Innocentius IV (Sinibaldo dei Fiesch, graaf van Lavagna, oorl. 1254) het die kersteningsplan geïnisieer. Sy eerste gesant was Giovanni Piano Carpini (ook Jean da Pian del Carpini, ca. 1180-1252), 'n leerling van Franciscus van Assisi. Hy het van 1245 af oor die Dnjepr-, Don-, Wolga- en die Oeralrivier en deur die meregebied van Suid-Siberië tot by die Mongoolse kamp langs die Orchonrivier in die huidige Noord-Mongolië getrek. Die Vlaamse Franciskaan Willem van Ruysbroeck (ook Rubroek, Rubruck, Rubrouck of Rubruquis, ca. 1210-1270) het in 1254 gevolg en is in 1254 deur Koeblai Khan (1214- 1294) in die Mongoolse hoofstad Karakoroem ontvang. Die Venesiaanse koopmanne Maffeo en Niccolò Polo het van 1260 tot 1269 via Boechara in die huidige Sowjetprovinsie Oezbekistan deur China gereis. Marco Polo, die seun van Niccolò, het die tweede reis, van 1271 tot 1295, meegemaak en aan die hof van Koeblai Khan oorgebly. Sy besonder lewendige reisbeskrywing het in Europa gou reeds die belangrikste bron van kennis oor Cathay (China) en Cipango (Japan) geword. Hoewel Marco Polo oor laasgenoemde land geskryf het, het hy dit nie besoek nie. Deesdae word die reisverslag van Odoric da Pordenone (eintlik Odoric Mattiussi, tussen 1274 en 1286-1331), 'n Franciskaan wat die Evangelie van 1318 af in die Verre Ooste verkondig het, belangriker geag. Hy het Joannes de Motecorvino (1247- 1328) die eerste aartsbiskop in die streek, in Peking besoek en op sy terugtog in 1329 waarskynlik Tibet aangedoen. Hy was die eerste Europeër wat van die Tibettaanse hoofstad Lhasa melding gemaak het. Die 15e en die 16e eeu ---------------------- Met uitsondering van die Moslemkoninkrykie Granada in Suid-Spanje het die bewoners van die Iberiese skiereiland hulle teen die einde van die 13e eeu geheel en al van die Moorse oorheersing bevry. Kastilië, Aragon en Portugal, die 3 Christenryke van die skiereiland, kon toe hulle seevaartbelange selfstandig en ongehinderd uitbrei. Die Portugese het die uitbreiding in 1341 begin met 'n besoek aan die Kanariese Eilande (waarvan Ptolemaeus reeds as die Geluks-eilande melding gemaak het). Daarna, in 1418, was hulle by Porto Santo by Madeira en in 1432 by Santa Maria in die Asore-eilandgroep. Verder as Kaap Bojador aan die Afrikaanse kus, sowat 225 km suid van die Kanariese Eilande, het hulle dit egter nie gewaag nie. Die Arabiere het hierdie seegebied die See van Duisternis genoem. Hulle het geglo dat die water daar kook en dat die wat om die kaap sou vaar, swart sou wees (indien hulle ooit sou terugkeer). Prins Hendrik die Seevaarder (1394-1460), die 4e seun van koning Johan I van Portugal, was egter daarvan oortuig dat die seeweg wel begaanbaar moet wees. Sy inspirasie en geldelike steun was in groot mate daarvoor verantwoordelik dat die eeu tussen 1450 en 1550 as die eeu van groot ontdekkings bekend geword het. Nuuskierigheid, die soeke na rykdomme en die "heilige oorlog" was Hendrik se belangrikste motiewe. Hy het geglo dat die legendariese ryk van priester Johannes (Jan) deur die Moslemuitbreiding in Noord-Afrika van die Christelike wêreld afgesny is; die enigste manier om die ryk tot hulp te kom en te steun, was om om Afrika te vaar. Kaarte en skeepsinstrumente was toe nog nie lank in gebruik nie; maar die karveel (karaveel), met sy 2 of 3 maste en 'n kombinasie van driehoekige latynseile om te laveer of om van koers te verander en vierkantige seile om voor die wind te vaar, was 'n groot verbetering op die ou skepe. ### Die roete langs Afrika Nadat verskeie ekspedisies op niks uitgeloop het nie, het Gil Eanes in 1434 vir die eerste keer daarin geslaag om om die Kaap Bojador seil. In 1441 het die skeepskaptein Antao Gonçalves die eerste Negerslawe van die kus by die Rio de Oor na Portugal gebring. Die gesagvoerder van 'n ander skip, ridder Nuno Tristao, het die verste reis in daardie stadium onderneem: hy het tot by Kaap Blanco in die teenswoordige Mauritanië, 400 km suid van die Rio de Oro, gevaar. Alvaro Fernandes het in 1446 tot by die huidige Sierra Leone gevorder. Niemand kon egter voor Hendrik die Seevaarder se dood in 1460 daarin slaag om verder langs die kus af te reis nie. In 1469 het die handelaar Fernao Gomes 'n ooreenkoms met koning Alfonso V van Portugal (1432- 1481; bekend as Alfonso die Afrikaan, weens sy kruistogte na Noord-Afrika) aangegaan om 5 jaar lank jaarliks 600 km van die kuslyn te verken. Hy sou by die huidige Guinee begin. Dit was op die ou end vir die koning sowel as vir Gomes ʼn besonder winsgewende ooreenkoms. Desondanks is die kontrak in 1474 nie hernuwe nie. Fernao do Pó (Spaans: Fernando Pool het waarskynlik in 1472 tot by die Baai van Biafra gevaar en die eiland ontdek wat nou nog sy naam dra (Fernando Pool; hy het ook ontdek dat die kus opnuut na die suide strek. Die volgende belangrikste ontdekker van die kus tussen Nigerië en die suidpunt van Afrika was Diego Cam (ook Diego Cao). In 1482 het hy, terwyl in diens van koning Johan II van Portugal (Johan die Volmaakte; 1455-1 495) was, die monding van die Kongo bereik. Hy het met die rivier opgevaar en met die inheemse volke handel gedryf. Terug op see het hy verder suid gevaar en sy suidelikste gedenksuil op 13°26' 5B by Kaap Sante Maria, halfpad langs die kus van Angola af, opgerig. Op sy 2e reis (1485/86) het hy tot by Kaap Kru is op 21˚ 50' SB, sowat 100 km noord van Swakopmund in Namibië, gevorder. In 1488 het Bartholomeus Dias (ca. 1450- 1500) die suidpunt van Afrika ontdek. Tydens 'n storm is hy van koers gedwing en hy het toe oos gevaar om die Afrikaanse kus weer te probeer vind. Toe dit nie slaag nie, het hy noordwaarts gevaar en by die huidige Mosselbaai geland. Hy het tot die slotsom gekom dat die seeweg na Indië nou oop was. Toe hy op sy terugtog verby die suidelike punt van die Skiereiland vaar, het hy dit Stormkaap gedoop. Johan 11, wat die kanse op sukses sien toeneem het, het dit tot Kaap die Goeie Hoop herdoop. Hy het egter nooit die sukses gesmaak nie want hy is kort daarna dood. Uit Spanje, die verenigde koninkryk van Kastilië en Aragon, het daar gerugte gekom dat Indië via die Weste bereik is. Dit het nou vir die nuwe Portugese koning, Manuel I (Manuel die Grote: 1496-1521) 'n saak van eer geword om Indië via die Kaap die Goeie Hoop te bereik. In 1497 het hy ʼn ekspedisie onder leiding van Vasco da Gama (ca. 1460- 1524) gestuur om die ideaal te verwesenlik. Da Gama het eers 200 km noord van die Kaap die Goeie Hoop geland, toe om die Kaap gevaar en die kus noordwaarts gevolg, waar hy agtereenvolgens by die Pondolandse kus, by Kaap Correntes in Suid-Mosambiek en by die hawestad Quelimane noord van die monding van die Zambezi aan wal gegaan het. Verder noord het hy die stad Mocambique, waar hy die eerste Arabiese koopvaarders ontmoet het, Mombasa in die teenswoordige Kenia en die nabygeleë Malindi aangedoen. Hier het hy gidse gekry wat hom die weg na Indië kon wys en in 1498 het hy die stad Kalikoet aan die weskus van Indië bereik. Tallose ekspedisies het hierop gevolg, terwyl eweneens tallose konflikte voorgekom het tussen Indiese vorste en Arabiese kooplui, wat nie hulle handelsmonopolie wou prysgee nie. Van die belangrikste Portugese veroweraars was Francesco de Almeida (ca. 1450-1510), vanaf 1505 die eerste onderkoning van Indië, en sy opvolger, Alfonso d'Albuquerque (1453-1515). Laasgenoemde het die stad Hormoez aan die ingang van die Persiese Golf in 1507 verower; die eiland Sokotra voor die Golf van Aden is in 1508 en die stad Goa aan die Indiese weskus in 1510 by die verowerings gevoeg. Na die verowering van Malakka het Francisco Serrão in 1511 die spesery-eilande, die Molukke, waarna daar lank gesoek is, ontdek. Portugal kon toe die monopolie op die handelsgoedere oorneem. ### Die weg na die Weste Omstreeks die helfte van die 15e eeu het daar in Florence 'n wêreldkaart verskyn waarop die moontlikheid om Indië en China via 'n westelike seeroete te bereik, aangegee is. Die man wat die kaart geteken het, die medikus en kartograaf Paolo del Pozzo Toscanelli (1397-1482), het sy idees gedeeltelik gebaseer op die reisverslag van die Venesiaan Niccolò de Conti (ca. 1395-1469), wat Persië, Indië, Sumatra en Java tussen 1414 en 1439 besoek het. Dit was op grond van Toscanelli se idees en ook Ptolemaeus en Marco Polo se geskrifte dat die Genuees Christophorus Columbus (1451-1506) die idee gekry het om weswaarts na Oos-Asië te vaar. Die Portugese koning, Johan II, wou Columbus se tog nie finansier nie, waarop hy hom tot die Spaanse kroon gewend het. Die vreugde oor die inlywing van die Moorse stad Granada by die Spaanse koninkryk het 'n gunstige atmosfeer vir Columbus se versoek geskep. Buitendien het die inlywing ook beteken dat Spanje meer middele tot sy beskikking gehad het. Met drie karvele, die *Nina* onder aanvoering van Vicente Yáñez Pinzón, die Pinta onder Pinzón se broer Martin Alonso Pinzón, en die vlagskip Santa Maria het Columbus in 1492 vertrek en op 12 Oktober ʼn eiland in die Bahama-eilandgroep bereik. Die eiland is San Salvador gedoop. Columbus en sy geselskap het Kuba vir die kus van die ryk van die Grootkhan en Haïti vir Cipango (Japan) aangesien. Columbus het die eiland La Espanola (later Hispaniola) genoem uit erkenning aan sy finansierders. Hoewel Columbus nog 3 reise onderneem het en die kuste van Venezuela, Panama en Nicaragua, asook die eilande Trinidad, Jamaika en Guadeloupe besoek het, het hy tot sy dood onwrikbaar geglo dat hy Oos-Indië bereik het. Dit lyk egter of Petrus Martyr Anglerius (Pietro Martire d'Anghiera; 1457-1526), die Italiaanse humanis in Spaanse diens, al in 1494 na aanleiding van lede van die inheemse bevolking wat Columbus met hom saamgebring het, die gedagte van 'n "nuwe wêreld" gekoester het. Deur die verdrag van Tordesillas (1494), wat deur bemiddeling van die pous op Portugal afgedwing is, sou alle nuut ontdekte gebiede verder as 370 seemyl wes van die Kaap-Verdiese Eilande outomaties aan Spanje behoort: oos van die lyn van Tordesillas sou Portugal heers. Dit lyk na meer as blote geluk dat die hele Brasilië hiervolgens onder Portugese beheer geval het toe dit in 1500 ontdek is. (Sommige bronne meen dat die intensiewe onderhandelings oor die 370-seemyllyn ʼn aanduiding daarvan is dat die Portugese al kennis gedra het van Suid-Amerika.) Perdro Alvader Cabral (ca. 1460-1526) het op pad na Indië langs die Kaapse seeroete so ver wes gedryf dat hy by die Brasiliaanse kus uitgekom het. Daar het hy van sy bemanningslede en enkele skepe agtergelaat en via die Kaap die Goeie Hoop na Asië gevaar. Die Portugese kolonie wat op die manier tot stand gekom het, het aanvanklik klein gebly en moes net dien as 'n pos op Cabral se roete via die Kaap die Goeie Hoop na Indië (weens die heersende winde en die seestrome kon skepe baie gouer in Indië aankom indien hulle van Europa eers na Brasilië en dan na die suidelike punt van Afrika gevaar het as wanneer hulle al met die kus van Afrika langs gevaar het). Spaanse ekspedisies in Noord-Amerika is grotendeels vergete omdat daar geen of baie min skatte van die Rooihuide in die gebied buitgemaak kon word. Daar kan dus gesê word dat Amerika nie "ontdek" is nie, maar geleidelik van die ooskus af gekoloniseer is. Een van die belangrikste Spaanse ontdekkers was Alonso de Ojeda (ook Hojeda; 1466?-1515), wat saam met Amerigo Vespucci (1451-1512), 'n Italianer van geboorte, ʼn ekspedisie na die noordkus van Suid-Amerika gelei het. Tydens Vespucci se tweede ekspedisie, wat hy in Portugese diens onderneem het, het hy in 1502 tot by omtrent 34° SB gevorder en beset dat hy met 'n ander vasteland as Asië te make het. As gevolg van die ontdekking, en ander ontdekkings wat Vespucci aan homself toegeskryf het, is sy naam aan die nuwe kontinent gekoppel: Amerika. Die Spaanse veroweraar (conquistador) Vasco Nunez de Balboa (ca. 1475-1517) het in 1513 die landengte van Panama oorgesteek en was die eerste Europeër wat die Stille Oseaan gesien het. Juan Ponce de Léon (1460- 1521) het in 1513, terwyl hy na die "bron van jeug" op soek was, Florida ontdek. Francisco Hérnandez de Córdoba (oorl. 1518) het in 1517 die kus van Yucatan verken en die eerste spore van die Maya-kultuur aangetref. Juan de Grijalva (1489?-1527) het die kus van Mexiko ietwat verder noord besoek en was in 1518 die eerste Europeër wat met die kultuur van die Asteke kennis gemaak het. Hierna is die land aan die veroweraars oorgelaat, terwyl die ontdekkers opnuut begin soek het na die weg na Indië via die Weste, nou met die kus van die nuwe vasteland langs. Die Spanjaard Juan Díaz de Solís (ca. 1470-1516) het in 1516 gemeen dat hy die seeweg via die Weste ontdek het toe hy die monding van die Rio de la Plata bereik het. Sy geselskap is egter deur die inheemse bevolking aangeval en op een na om die lewe gebring en opgeëet. Die Portugees Fernaõ de Magalhães (Ferdinand Magellaan; 1470-1521) het in 1519 in diens van die Spaanse kroon met 5 skepe vertrek. Met 3 van die skepe net hy in 1520 deur die Straat van Magellaan tussen Vuurland en die vasteland van Suid-Amerika geworstel en die Mariane in 1521 bereik. Kort daarna het hy die Filippyne bereik, waar hy in 'n geveg teen die inheemse bevolking op die eiland Mactan gesneuwel het. Met een skip het Juan Sebastian de Elcano (oorl. 1526) Spanje in 1522 bereik en is hy vereer as die eerste mens wat om die wêreld gevaar het. Die 16e-eeuse pogings om Indië via die noorde van Amerika of Europa te bereik, het misluk. Die Italianer Giovanni Caboto (ca. 1450-1499) het Nova Scotia aan die Kanadese ooskus al in 1497 in diens van die Engelse kroon besoek. In 1520/21 het die Portugees João Alvares Fagundes Nova Scotia en Newfoundland besoek; die Fransman Jacques Cartier (1491 - 1557) het met die St. Laurensrivier opgevaar tot by die plek waar Montreal later gestig sou word. Die Engelsman John Davis (1550-1605) het dit in 1585 en 1587 in die seestraat tussen Groenland en Baffin-eiland gewaag en die Poolsirkel oorgesteek, maar in die pakys vasgeval. Die eerste man wat probeer het om langs Noord-Europa te vaar, was Richard Chancellor (oorl. 1556), wat die Wit See in 1553 bereik en daar aan wal gegaan het. Die Nederlander Willem Barentsz (1550-1597) het Spitsbergen en die noorde van Nowaja Zemblja tussen 1594 en 1596 bereik. Die 17e tot die 19e eeu ----------------------- ### Australië en Oseanië AI van die 12e eeu af is daar in Europa gespekuleer oor die bestaan van ʼn Terra Australis Incognita ("onbekende suidelike land"). Die Chinese het Australië moontlik al in die 6e eeu en miskien ook omstreeks die middel van die 15e eeu besoek. Die Portugees Manuel Godinho de Ericia het moontlik ook in 1601 op Australië geland. Die Spanjaarde het egter nie daarin geslaag nie, ondanks ekspedisies van Peru af: in 1567 die van Alvaro de Mendana, wat die Solomon-eilande ontdek het, en die van Pedro Fernández de Quirós, wat die Nuwe Hebride in 1605 ontdek het. Die Nederlanders, wat jare lank vir die Portugese as speseryhandelaars in Europa opgetree het, het die Molukke self eers in 1596 berei k. Teen die einde van 1605 het Willem Jansz (oorl. ca. 1638) die kus van die Australiese vasteland gesien toe hy in die Torresstraat tussen Nieu-Guinee en Australië gevaar het. Die Vereenigde Oost-Indische Compagnie (VOC), wat die Nederlandse handelsbelange behartig het, het nie 'n ophef van die ontdekking gemaak nie om te voorkom dat buitelanders op die kus toesak. Dirck Hartog het in 1616 aan die weskus geland, terwyl Pieter Nuyts in 1626 en 1627 honderde kilometers kus in die suidweste verken het. Abel Tasman (1603-1659) het in 1642/43 am die vasteland gevaar en Tasmanië en Nieu-Seeland ontdek, wat hy onderskeidelik Van Diemensland en Stateland gedoop het. Die vasteland is Nieu-Holland genoem. Die Nederlanders het nie juis daarin belang gestel om die vasteland, wat op die oog af nie veel gebied het nie, verder te ondersoek nie. Die Engelse seerower William Dampier (1652-1715), wat die noordweskus van Australië tussen 1699 en 1700 in opdrag van die Engelse admiraliteit ondersoek het, het ook so 'n negatiewe verslag oor die land en sy bevolking geskryf dat 'n hele eeu verbygegaan het voordat die Engelse met verdere ondersoeke begin het. Die Nederlander Jacob Roggeveen (1659- 1729) het in 1621 in diens van die Wes-Indiese Kompanjie rondom Kaap Hoorn gevaar en Paaseiland op Paasfees 1722 ontdek. Kort daarna het hy ook Samoa ontdek. (Die roete om Kaap Hoorn, wat heelwat minder gevaarlik as die nou Straat van Magellaan was, is in 1616 deur die Nederlanders Jacob Ie Maire en Willem Corneliszoon Schouten ontdek.) James Cook (1726- 1779) het die laaste groot ontdekkingsreise in die Stille Oseaan onderneem. Op sy 4 reise tussen 1768 tot 1779 het hy talle eilande in Oseanië ontdek of herontdek. Hy het die kuste van Nieu-Guinee, Nieu-Seeland en Australië sorgvuldig ondersoek, tot by 71° SB gevaar en vasgestel dat daar nie nog 'n Terra Australis bestaan, soos wat daar toe nog steeds geglo is nie. Hy het egter vermoed dat daar onder die ys van die Suidpoolstreke land is. ### Noordpoolgebied en Antarktika Cook het in 1778 noordwaarts op die Suidsee gevaar en Hawaii ontdek. Hy het ook langs die kuste van Kanada en Alaska gevaar, deur die straat wat hy Beringstraat gedoop het, en bewys dat Asië en Amerika nie verbind is nie. In werklikheid was dit net 'n bevestiging van dit wat die Deen Vitus J. Bering (1661-1741) al tussen 1726 en 1741 vasgestel het toe hy Oos-Siberië en Alaska ondersoek het. In opdrag van die Russiese tsaar het hy van 1725 af die hele noordelike kusgebied van Siberië gekarteer. Die deurvaart langs die noordkus van Eurasië is egter eers in die jare 1878 tot 1880 deur die Sweed Adolf Erik Nordenskjöld (1632-1901) voltooi. Die deurvaart langs Noord-Amerika, tussen die Kanadese eilande deur, is nag later (1903-1906) deur Roald Amundsen (1672-1926) gevind. Die Amerikaner Robert Edwin Peary (1656-1920) het die Noordpool vir die eerste keer in 1909 bereik. Amundsen, wat dieselfde probeer doen het, het so gou moontlik na die Suidpool vertrek om dit eerste te bereik en het in 1911 daarin geslaag om die Engelsman Robert F. Scott (1666-1912) voor te spring. ### Afrika Naas kleiner gebiede soos die binneland van Borneo, die Chinese hoogland, die woestyn in Saoedi-Arabië en die oerwoudgebiede in Suid-Amerika, was besonderhede oor groot dele van die binneland van Afrika ook nog nie op die 19e-eeuse kaarte aangedui nie. Die kuste was verken, die Portugese het die Zambezirivierbekken van Mosambiek af gekoloniseer in hulle soektog na goud, en boere en Engelse het die suidelike deel van Afrika bewoon. Die ongesonde tropiese streek van die vasteland was vir die Witman egter grotendeels onbekend. Nuuskierigheid sou egter weldra die risiko van siektes en die probleme verbonde aan reise deur die woestyne en reënwoude oorkom. Daar was veral groot nuuskierigheid oor die oorsprong van die Nyl. In die 7e eeu v.C. het 'n Griekse seeman, Diogenes, melding gemaak van twee wit berge diep in die binneland waar die Nyl sou ontspring; op Ptolemaeus se wêreldkaart word die berge as die Maanberge aangedui. Die Skot James Bruce (1730-1794) het in 1770 die eerste Europeër geword wat die Blou Nyl as die oorsprong van die Nyl geïdentifiseer het. Hy het die Blou Nyl stroomafwaarts gevolg tot waar dit by Khartoem met die Wit Nyl saamvloei. Die Wit Nyl is later as bronrivier aangedui. Dit het egter gou aan die lig gekom dat Bruce nie eerste daar was nie: die Spaanse Jesuïte Pedra Paez en Jeronimo Lobo het die gebied in onderskeidelik 1618 en 1628 besoek, al het hulle nie tot die gevolgtrekking gekom dat hulle by die bronne van die Nyl Aangekom het nie. In 1856 het die British Royal Geographical Society sir Richard Francis Burton (1821 - 1890) en John Hanning Speke (1827-1864) gestuur om dele van die binneland van Afrika te ondersoek. Twee jaar later, in 1858, het hulle saam die Tanganjikameer ontdek en tot hulle teleurstelling agtergekom dat dit nie die oorsprong van die Nyl is nie. Nadat Speke die siek Burton in Aden agtergelaat het om te herstel, het hy teruggekeer en die Victoriameer ontdek. In Engeland het Speke beweer dat hy die geheim van die Nyl met sy ontdekking ontrafel het. Toe Burton egter nie lank daarna nie in Engeland aankom, het dit duidelik geword dat Speke nie 'n rivier nie, maar 'n meer gesien het. In 1862 het Speke egter vasgestel dat die Wit Nyl wel met die Victoriameer in verbinding is. Sir Samuel White Baker (1821-1893) het in 1864 die Albertmeer ontdek (tans die Mobutumeer), wat toe as die bron van die Nyl beskou is. Die geheim van Ptolemaeus se Maanberge was egter nog steeds nie opgelos nie. David Livingstone (1813-1873) was daarvan oortuig dat die bronne verder suid gesoek moes word. Hy was ook bewus daarvan dat dit moeilik sou wees om die waterskeiding tussen die ander groot Afrika-riviere, die Kongo, die Zambezi en die Nyl, in die moerasse van die Afrikaanse meregebied aan te dui. Livingstone het hom egter ook vergis en die Lualabarivier gevolg sonder om te ontdek dat dit die boloop van die Kongo en nie van die Nyl is nie. Langs die rivier het hy op 'n slawemark van Arabiese kooplui afgekom (1871). Daarop het Livingstone, wat 'n sterk afkeer van die slawehandel gehad het, na die Tanganjikameer teruggekeer. Omdat sy voorrade egter gesteel was, kon hy nie verder reis nie en in die omstandighede het die geskiedkundige ontmoeting tussen die Amerikaanse joernalis, later sir, Henry Morton Stanley (1 641 - 1904) en Livingstone plaasgevind. Livingstone het egter geweier om Stanley na die kus te volg en Stanley het in 1872 vertrek. Die volgende jaar is Livingstone, die sendelingontdekker, dood. Kaptein Verney Lovett Cameron (1844-1894), wat gestuur is om Livingstone te help, het te laat opgedaag. Cameron het egter Livingstone se werk voortgesit en talle kaal kolle op die kaart van Sentraal-Afrika met besonderhede ingevul. In 1875 was hy die eerste Blanke wat die trope van Afrika van oos na wes deurreis het, nadat Livingstone dit in 1856 in die teenoorgestelde rigting deurreis het. Dit was Stanley wat uiteindelik die laaste geheime van die Kongo en die Nyl ontsluier het. In 1877 het hy vasgestel dat die Lualabarivier die boloop van die Kongo is en in 1889 het hy die Edwardmeer, die bron van die Wit Nyl, ontdek. Noord van die meer is die Rwenzoriberge, wat tot 5119 m hoog is; smeltende sneeu op die gebergte is 'n belangrike bron van die Nyl. Die 2000 jaar oue legende van die Maanberge het toe geblyk nie ver van die waarheid te wees nie. Die 20ste eeu ------------- Aan die begin van die 20ste eeu is die laaste 'wit kolle' op die wêreldkaart gevul. Dit was die binneland van Australië en Nieu-Guinee, sommige gebiede in Sentraal-Afrika, die noordkus van Kanada en Groenland en natuurlik Antarktika. Bronnelys --------- * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 146

Voorstelling van Archimedes se wet. Die voorwerp dryf omdat die opwaartse krag *FA* gelyk is aan die teenoorgestelde krag *Fp*. *Vi* is die volume van die verplaaste vloeistof. Archimedes het moontlik sy beginsel van dryfvermoë gebruik om te bepaal of 'n goudkroon minder dig as soliede goud is. Die **wet van Archimedes** is 'n wetenskaplike beginsel wat verband hou met die dryfvermoë en verplasing van voorwerpe. Dit verduidelik die opwaartse krag wat 'n voorwerp ondervind as dit in 'n vloeistof of gas geplaas word. Hierdie krag is gelykstaande aan die gewig van die verplaaste volume van die vloeistof of gas. Hierdie opwaartse krag word die archimedeskrag genoem. Die beginsel is in die 3de eeu v.C. deur Archimedes van Sirakuse ontdek toe hy in die bad gesit het. Hy het opgespring, kaal in die straat afgehardloop en geskreeu "Eureka" (ek het dit gevind)! Voorwerpe kon teen daardie tyd akkuraat geweeg word, maar met dié ontdekking kon die volume van 'n voorwerp met die massa daarvan verbind word, om so die digtheid te bepaal. Beginsel -------- Wanneer 'n mens 'n voorwerp in vloeistof plaas, voel dit of die voorwerp 'n sekere hoeveelheid minder weeg. Hierdie gewig is gelykstaande aan die gewig van die vloeistof wat dit verplaas het. Archimedes het die dryfvermoë van 'n voorwerp in vloeistof as volg gedefinieer: | | | | | --- | --- | --- | | | Enige drywende voorwerp verplaas sy eie gewig in vloeistof. | | Meer algemeen, vir drywende en gesinkte (onderdompelde) voorwerpe, in 'n vloeistof of gas, kan sy wet as volg gestel word: | | | | | --- | --- | --- | | | Die opwaartse krag wat 'n liggaam in 'n vloeistof of gas ondervind is gelyk aan die gewig van die verplaaste vloeistof of gas. | | Vir 'n drywende voorwerp is die gewig van die verplaaste vloeistof die gewig van die voorwerp. Vir 'n gesinkte voorwerp is die volume van die voorwerp dieselfde as die volume van die verplaaste vloeistof. Kortliks: Dryfvermoë = gewig van verplaaste vloeistof. Toepassing ---------- Om die beginsel te gebruik om die verskil tussen goud en 'n ander stof te bepaal, moet die konsep van massa (in die praktyk, gewig) bygevoeg word. Pas hierdie formule op 'n stuk suiwer goud toe: {\displaystyle {\frac {\text{digtheid van voorwerp}}{\text{digtheid van vleoistof}}}={\frac {\text{gewig}}{{\text{gewig}}-{\text{skynbare onderdompelde gewig}}}}\,} Dit gee die digtheid van die goud (die digtheid van water is 1). Die digtheid van die kroon kan nou bepaal word om te bepaal of dit dieselfde of minder dig is. As alternatief kan 'n skaal gebruik word. Plaas die voorwerp wat getoets word op die een kant (bv. 'n kroon). Plaas goud van gelyke gewig op die ander kant. As die skaal in die vloeistof geplaas word, en die goud afsak, beteken dit dat die voorwerp 'n groter dryfvermoë as goud het, omdat dit minder dig as goud is. Dit het dus 'n groter volume en groter dryfvermoë. Goudsmede kon dus nie meer silwer met goud meng en daarmee wegkom nie, omdat die digtheid en dus die volume daarvan verskil het.

Die **rooiels** (*Cunonia capensis*), (Engels: **Butterspoon tree**, **Butterknife tree**, of **Red alder**) is 'n kleinerige boom wat in die bergwoude en langs riviere en strome van Suider-Afrika groei. Dit word ook as ornamentele boom vir tuinversiering gekweek weens sy aantreklike, blink blare en trosse klein, geurige, wit blomme. Die boom se FSA-nommer is 140. Voorkoms -------- Roomkleurige stande blomme *Cunonia capensis* vorm 'n pragtige, lae boom wat veral mooi vertoon in Suider-Afrikaanse tuine. Dit beskik oor blink, rooi-getinte blare, en produseer sproeie digte, geurige, wit tot roomkleur blomme van Februarie tot Mei. Die blomme is dubbelslagtig en skoenlappers en heuningbye besoek dit gereeld. Die fyn saadjies verskyn in klein twee-horing kapsules en word versprei deur voëls en die wind. Die groot steunblare wat die groeipunt toevou, is saamgepers om 'n lepelagtige vorm aan te neem, wat aan die boom sy naam *Butterspoon tree* in Engels gee. Nabyskoot van blink, rooi-getinte blare Hierdie immergroen tuinboom groei nie goed in droë toestande nie, maar verkies 'n vogtige, gematigde klimaat en benodig heelwat water gedurende sy eerste jare van groei. Dit weerstaan matige ryp en groei baie vinnig - mits dit voldoende water kry. In die oop son bereik die boom gewoonlik 'n hoogte van vyf meter, terwyl dit in bedekte woude tot 10 meter hoog kan word. Verspreiding ------------ 'n Reuse eksemplaar langs 'n voetpaadjie op Tafelberg. Die rooiels groei natuurlik vanaf Kaapstad en die Wes-Kaap in Suid-Afrika, ooswaarts tot in Eswatini en die suide van Mosambiek. Dit kom tipies algemeen voor in die inheemse Afrika-bergwoude van Suider-Afrika, veral langs riviere. Plekke met hoë reënval of volgehoue vogtigheid word grootliks verkies. Verbouing --------- Aangeplante jong *Cunonia capensis* bome groei welig in 'n botaniese tuin *Cunonia capensis* word in 'n groeiende mate dwarsoor Suider-Afrika verbou as 'n ornamentele of versieringsboom in die tuin. Dit aard goed in volson en skaduwee-areas en kan langs geboue geplant word a.g.v. sy ligte, nie-oordadige wortelstelsel. Die plant raak sedert onlangs baie gewild in beboude gebiede. Dit benodig 'n vogtige omgewing, bome wat in droë landskap geplant word, moet gereeld natgelei word. Dit maak die boom ook ideaal vir moeras-agtige, waterdeurdrenkte tuine, of langs riviere en waterstrome. Die boom word gewoonlik uit sy klein saadjies gekweek. Jong plante benodig heelwat water en 'n mate van beskutting teen direkte sonlig. Dit is een van die vinniggroeiendste bome in Suider-Afrika. *Cunonia austrocaledonica* | | | | --- | --- | | | Wikimedia Commons bevat media in verband met ***Cunonia capensis***. | Sien ook -------- * Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome

Die **Uniondale-tolbos** (*Leucadendron rourkei*) is 'n blomdraende struik of klein boompie wat tot die genus *Leucadendron* behoort en deel van die fynbos-bioom vorm. Die plant is endemies aan die Wes-Kaap en Oos-Kaap waar dit voorkom in die Kammanassieberge, Kougaberge en oostelike Swartberg. Die plant word as seldsaam beskou. Die struik word 5 m hoog en blom van Desember tot Januarie. Die plant gaan dood na 'n brand maar die sade oorleef. Die sade word geberg in 'n tol op die vroulike plant en val na die grond na 'n brand, dit word moontlik deur die wind versprei. Die plant is eenslagtig en daar is afsonderlike plante met manlike- en vroulike blomme, wat deur die wind bestuif word. Die plant groei op suidelike hellings in skalie of klipperige grond op hoogtes van 1370 tot 1700 m. Die boom se FSA-nommer is 81.6. In Engels staan dit as die *Uniondale conebush* bekend. Galery ------ * * * * * * * * * Sien ook -------- * Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome Bronne ------ * REDLIST Sanbi * Biodiversityexplorer * Protea Atlas * Plants of the World Online

**Q-Games, Limited** is 'n videospeel-ontwikkelaar wat gebaseer is in Nakagyō-ku, Kioto, Japan, en wat nou saam met beide Nintendo en Sony werk. Q-Games is gestig deur Dylan Cuthbert, wat voorheen by Argonaut Software gewerk het en gehelp het om Starglider en Starglider 2 te skep vir Argonaut Software, en daarna programeringhulp gegee het vir X en die eerste Star Fox vir Nintendo. Hy het ook Star Fox 2 voltooi voordat hy na Sony America vertrek het om Blasto op die PlayStation te maak. Daarna het Cuthbert teruggekeer na Japan om by Sony Japan te werk, waar hy in die begin van 1999 die Duck in a Bath tegniese demonstrasie ontwikkel het om die krag van die PlayStation 2 aan vroeë ontwikkelaars en uitgewers te toon. Daarna het hy Pipo Saru 2001 ontwikkel en het daarna Sony verlaat om Q-Games Ltd. in Kyoto te begin in September 2001. 1. ↑ N-Sider.com: Dylan Cuthbert 2. ↑ "Archived copy". Geargiveer vanaf die oorspronklike op Februarie 24, 2007. Besoek op Desember 13, 2006.CS1 maint: archived copy as title (link)

Pres. Wladimir Poetin besoek slagoffers van die terroriste-aanval op die Doebrofka-teater op 26 Oktober 2002 in die hospitaal. Die **Doebrofka-gyselaardrama**, ook bekend as die **Nord-Ost-gyselaardrama**, was die oorname van ’n stampvol Doebrofka-teater in Moskou op 23 Oktober 2002 deur 40 tot 50 gewapende rebelle wat beweer het hulle het bande met die Islamitiese seperatiste-beweging in Tsjetsjnië. Hulle het 850 gyselaars geneem wat ’n opvoering van die musiekblyspel Nord-Ost bygewoon het, en die onttrekking van Rusland se soldate aan Tsjetsjnië asook die beëindiging van die Tweede Tsjetsjniese Oorlog geëis. Ná ’n beleg van twee en ’n half dae het Russiese magte ’n onbekende chemiese stof, moontlik fentanil, in die teater ingepomp en dit bestorm. 39 van die aanvallers is deur die Russiese magte dood gemaak, asook 129 van die gyselaars. Feitlik al die gyselaars wat dood is, se lewe is geëis deur die giftige stof wat in die teater ingepomp is om die rebelle te verdoof. Die gebruik van die gas is wyd veroordeel, maar Rusland het gesê daar was nie veel van ’n keuse nie omdat die 50 rebelelle bereid was om die gyselaars te vermoor en self te sterf. Dokters in Moskou het die regering se weiering om bekend te maak watter gas gebruik is, veroordeel omdat hulle meer lewens sou kon red as hulle dit geweet het. Drie militante groepe wat in 2003 in ’n verslag deur die VSA as gewelddadige organisasies met bande met Al-Kaïda beskryf is, het aan die aanval deelgeneem. In dieselfde verslag het die VSA sy steun aan ’n politieke oplossing vir die Tsjetsjniese konflik toegesê en ’n beroep op Rusland gedoen om so ’n oplossing te vind. Die militêre aanvoerder Sjamil Basajef het in ’n verklaring op sy webtuiste verantwoordelikheid vir die aanval aanvaar en belowe daar sou nog sulke aanvalle wees.

'n **Dokumentbestuurstelsel** (DBS) is 'n rekenaarstelsel (of stel rekenaarprogramme) wat gebruik word om tred te hou van elektroniese dokumente en/of beeldmateriaal of papierdokumente. Die begrip oorvleuel ietwat met ander begrippe soos inhoudsbestuurstelsels en word dikwels beskou as 'n onderdeel van ondernemingsbestuurstelsels en hou ook verband met digitale batebestuur, dokumentskandering, en werkvloeistelsels. Oorsig ------ 'n Dokumentbestuurstelsel sal tipies sommige of al die volgende kwessies aanspreek: | Ligging en Tyd | | --- | | Opsporing | Tipies word 'n ingeboude soekprogram gebruik. Sommiges laat ook die opsporing van dokumente toe deur van metadata gebruik te maak (soos datum, tyd, etikette, soort dokument ens.) | | Liasering | Organisasie? Strategie? | | Sekuriteit | Beskerming teen verlies, peuter met of vernietiging van dokumente? Hoe om met sensitiewe inligting te werk te gaan? | | Argief | Leesbaarheid? Hoe om dokumente teen brande, vloede of natuurrampe te beskerm? | | Behoud | Wat moet behou word? Hoe lank? Verwydering? | | Verspreiding | Mense? Koste van verspreiding? | | Werkvloei | As dokumente van een persoon na 'n ander aangestuur moet word, wat is die reëls vir hoe hulle werk moet vloei? | | Skepping | Aantal mense wat daaraan werk en die logistiek van samewerking? | | Bevestiging/Goedkeuring | Hoe word voorsiening gemaak vir die wetlike vereistes van die regering, asook die vereistes die privaatnywerheid ten opsigte van die bevestiging van die oorspronklikheid en egtheid van dokumente? | Geskiedenis ----------- Aan die begin van die 1980's het 'n aantal handelaars begin om stelsels te ontwikkel om papiergebaseerde dokumente te bestuur. Aanvanklik is dit hoofsaaklik ontwerp om die skandering van dokumente, die stoor, indeksering en opsporing daarvan te vergemaklik maar het geleidelik gegroei om elektroniese dokumentasie, saamwerkgereedskap, sekuriteit- en ouditeringvermoëns in te sluit. Onderdele --------- Dokumentbestuurstelsels verskaf tipies stoor-, weergawebeheer-, metadata-, sekuriteit- asook indeksering- en opsporingsvermoëns. Metadata Metadata word tipies vir elke dokument gestoor. Metadata mag byvoorbeeld die datum waarop die dokument gestoor is insluit asook die identiteit van die gebruiker wat dit gestoor het. Die DBS kan ook outomaties metadata uit die dokument onttrek of die gebruiker vra om die metadata in te sleutel. Sommige stelsels gebruik ook programmatuur om karakters in geskandeerde dokumente te herken of onttrek teks uit elektroniese dokumente. Die gevolglike onttrekte teks kan gebruik word om gebruikers te help in die opspoor van dokumente deur die identifisering van moontlike sleutelwoorde of kan gebruik word om die volle teks te deursoek of kan net so gebruik word. Die onttrekte teks kan ook gestoor word as 'n deel van die metadata, saam met 'n beeld gestoor word of afsonderlik as 'n bron vir gebruik in 'n soektog na dokumentversamelings. Integrasie Baie dokumentbestuurstelsels poog om dokumentbestuur binne ander programmatuur in te bou, sodat gebruikers bestaande dokumente direk vanaf die bestuurstelsel se bergingsarea kan herwin, veranderinge kan maak en die veranderde dokument as 'n nuwe weergawe in die bergingsarea terug kan plaas, sonder om die program wat gebruik word te verlaat. Sodanige integrasie word dikwels aangetref in kantoorprogramsuites en e-pos of ander soortgelyke saamwerkprogrammatuur. Die integrasie maak dikwels gebruik van oop standaarde soos ODMA, LDAP, WebDAV en SOAP om integrasie met ander programmatuur in die hand te werk. Vaslegging Beelde van papierdokumente wat ingelees is deur 'n aftaster (skandeerder) of multifunksie drukker word dikwels met behulp van optiese karakterherkenningprogramme omgeskakel na masjienleesbare teks. Sodanige programmatuur word dan soms ook geïntegreer in die bestuurstelselprogrammatuur. Indeksering Om tred te hou van elektroniese dokumente. Indeksering kan so eenvoudig wees soos die tredhou van 'n dokument deur die gebruik van unieke identifikasienommers; maar neem dikwels 'n meer komplekse vorm aan en maak voorsiening vir die klassifikasie van 'n dokument deur die dokument se metadata of selfs deur woordindekse wat uit die dokument se inhoud onttrek is. Indeksering is hoofsaaklik gemik op die herwinning van dokumente. 'n Kwessie van kritieke belang vir vinnige herwinning is die skep van 'n indekstopologie. Berging Die stoor van dokumente sluit dikwels die bestuur van daardie dokumente in; waar hulle gestoor word, vir hoe lank, migrasie van dokumente van een stoormedium na 'n ander en uiteindelike vernietiging. Herwinning Die opspoor en herwinning van dokumente wat gestoor is. Alhoewel die herwinning van 'n spesifieke dokument na 'n eenvoudige beginsel klink, kan die herwinning van dokumente in die elektroniese verband heel komplek en kragtig wees. Eenvoudige herwinning van indiwiduele dokumente kan ondersteun word deur die gebruiker toe te laat om 'n unieke identifikasienommer aan 'n dokument toe te ken en die stelsel dan toe te laat om die basiese indeks te gebruik om die dokument te herwin. Meer buigsame herwinningstelsels laat gebruikers toe om gedeeltelike soekterme in te sleutel wat die dokument identifikasienommer en/of dele van die verwagte metadata kan insluit. Die resultaat sal tipies 'n lys dokumente lewer wat ooreenkom met die gebruiker se soekterme. Verspreiding Sekuriteit Dokumentsekuriteit is 'n belangrike onderdeel van baie dokumentbestuurstelselprogramme. Voldoeningsvereistes kan soms kompleks wees afhangende van die soort dokument. Die hantering van sekere mediese rekords word byvoorbeeld deur wetgewing beheer. Sommige dokumentbestuurstelsels het 'n toegangsbeheerstelsel ingebou wat 'n administrateur toelaat om toegang tot dokumente toe te ken na aanleiding van die soort dokument sodat slegs sekere mense of groepe mense toegang kan verkry. Werkvloei Werkvloei is 'n ingewikkelde kwessie en sommige dokumentbestuurstelsels het 'n ingeboude werkvloeimodule om dit te vergemaklik. 'n Handmatige werkvloei vereis van die gebruiker om die dokument te besigtig en dan te besluit na wie dit gestuur moet word. Reëlgebaseerde werkvloei laat die administrateur toe om 'n reël the skep wat bepaal hoe 'n dokument deur 'n organisasie moet vloei: 'n faktuur kan byvoorbeeld deur 'n goedkeuringsproses gestuur word en dan na die departement gestuur word wat verantwoordelik is vir die betaal van rekeninge. Dinamiese reëls laat toe vir die skep van vertakkinge in die werkvloeiproses. 'n Eenvoudige voorbeeld sal wees waar 'n faktuurbedrag ingesleutel is wat laer is as 'n sekere voorafbepaalde bedrag, dat die faktuur 'n vereenvoudigde werkvloeiproses ondergaan op 'n verskillende roete deur die organisasie. Samewerking Samewerkingsmoontlikhede behoort 'n inherente eienskap van elektroniese dokumentbestuurstelsels te wees. Dokument moet herwin kan word deur 'n goedgekeurde gebruiker wat dan daarop kan werk. Toegang tot die dokument moet dan geweier word terwyl die gebruiker daaraan werk om te verseker dat meer as een gebruiker nie gelyktydige veranderinge op 'n dokument maak nie. Weergawebeheer Weergawebeheer is 'n proses wat vereis dat dokumente in die bestuurstelsel in- en uitgeteken word, dit laat gebruikers toe om vorige weergawes te herwin en dan werk voort te sit vanaf 'n vertrekpunt van hul keuse. Weergawebeheer is nuttig vir dokumente wat mettertyd verander en opdatering vereis en waar dit soms nodig is om terug te keer na 'n vorige kopie.

Die Indiese aktrise Shriya Saran in ’n moderne doepatta wat om die nek gedrapeer is. ’n **Doepatta** (Hindi: दुपट्टा, Pandjabi: ਦੁਪੱਟਾ/ਚੁੰਨੀ, دوپٹا, Oerdoe: دوپٹا) is ’n lang, veeldoelige serp wat baie Suid-Asiatiese vroue dra en gewoonlik by die res van die kleredrag pas. Dit was oorspronklik ’n simbool van fatsoenlikheid. Gebruik ------- Die doepatta word in verskeie streke van Suid-Asië gedra. Hoewel dit steeds ’n simbool van fatsoenlikheid is, dra baie vroue dit vandag bloot as ’n dekoratiewe bykomstigheid. Daar is geen enkele manier om dit te dra nie, en namate tyd verloop en die mode verander, wissel die styl van die doepatta. Dit word gewoonlik oor albei skouers en om die kop gedra. Dit kan egter ook soos ’n mantel om die hele bolyf gedrapeer word. Soms word dit gedra met die middelste deel op die bors en die punte oor die skouers. In moderne tye word die doepatta dikwels oor die een skouer of net oor die arms gedrapeer. ’n Kort doepatta, wat meer soos ’n serp lyk, kan ook gedra word. Wanneer vroue op die Indiese subkontinent ’n moskee, kerk of ander godsdiensgebou binnegaan, bedek hulle gewoonlik hul kop met die doepatta.

**Battos** (Latyn: *Battus*), ook bekend as **Battius van Sparta**, **Battus Aristotle** (Βάττος Ἀριστοτέλης) en **Aristaeus** (Ἀρισταῖος), seun van Polymnestos, was die stigter van die Griekse kolonie Cyrenaica en sy hoofstad Cirene (ca. 631 v.C.). Battos was die eerste koning van Cirene en ook die eerste Griekse koning in Afrika. Sy geskiedenis word in boek 4 van die historieë van Herodotus beskryf. Die skoenlapper *Battus philenor* is vernoem na hom. Koloniste uit Thera onder leiding van Battos het die kolonie in Libië gestig, en Battos was die eerste koning van die Battiese-dinastie. Hy het veertig jaar geregeer, maar omdat die getal groot simboliese waarde in die oudheid gehad het, moet dit met 'n knippie sout geneem word. Oorblyfsels van sy graf kan by die agora van Cirene gevind word. Volgens oorlewering het die koning gestotter, wat waarskynlik'n foutiewe interpretasie van sy naam was, na aanleiding van die Griekse woord *battarizein*, wat *stamel* beteken. In werklikheid is hierdie naam afgelei van die plaaslike benaming vir *koning*.

'n Bastrom 'n **Bastrom** is 'n belangrike trom in die tromstel. Die *ritme* van die groef word in popmusiek op hierdie trom gespeel. Die bastrom word gespeel deur regshandige tromspelers met die regtervoet, via 'n baspedaal. Daar is ook tromspelers wat met 'n kontrabas speel of met twee pedale op dieselfde bastrom. Dit is tradisioneel gewild by swaar musiek, byvoorbeeld met Metallica. Drie tot vier bastromme is ook moontlik, soos met Van Halen. Die bastrom word so genoem omdat dit die laagste gestemde instrument van die tromfamilie is. Vergelyk die tenoortrom wat in marsjeerorkeste gebruik word. Die soms teëgekome spelling *basistrom* (wat min of meer gelykstaande aan *bastrom* klink) is geïnspireer deur die verkeerde aanname dat dit 'n funksionele naam is: hierdie trom sou die basiese tempo aangedui het. Die deel van die pedaal wat die kop raak tydens tromme word die klopper genoem. Dit is gewoonlik bedek met 'n viltagtige materiaal. Daar is egter ook kloppers van soliede hout of plastiek, wat meer aanval bied, maar skadelik vir die kop kan wees. Aan die kant van die bastrom is bene wat vorentoe gekantel is, en wat stabiliteit bied sodat die bastrom nie na die gehoor toe skuif nie. Hierdie voete dien ook om die trom weg van die vloer af te laat hang, om resonansieprobleme te voorkom. Daar is skaars enige tromgroewe denkbaar in popmusiek sonder 'n bastrom. 'n Groef is die hele ritme wat op die tromstel gespeel word en bestaan altyd uit 'n konstante tik van die hoë-hoed of simbale, ondersteun deur die bastrom en snaartrom. Gewoonlik, een maatslag met die bastrom op elke 4 houe van die hoë-hoed. In baie ritmes (byvoorbeeld in rockmusiek) speel die bastrom 'n maatslag op die eerste maatslag van elke maat. 'n Alternatief is om een maatslag op die eerste maatslag te speel met die bastrom op die eerste maat, en twee maatslae op die eerste twee maatslae (van 'n 4/4-tyd) op die tweede maat. Tipies vir reggae is dat die klem van die bastrom geheel en al op die backbeat geplaas word. Met die *one drop* is daar 'n debat oor of dit op die tweede en vierde maatslae val, of op die derde maat in *dubbeltyd* val. 'n Bastrom het gewoonlik 'n deursnee van 22 duim (56 cm). Deesdae word 20 duim (51 cm) gebruik. Jazz-tromspelers gebruik dikwels 'n 18 duim (46 cm) bastrom, want daardie klank pas beter by die musiek. Groter diameters word ook gebruik, 24 duim (61 cm) en 26 duim (66 cm), byvoorbeeld deur wyle John Bonham van Led Zeppelin. 'n Bastrom word dikwels van hout gemaak, met 'n voor- en 'n agtervel. Laasgenoemde word die resonante kop genoem en sit aan die kant van die gehoor. Dikwels is daar 'n gaatjie waarin 'n mikrofoon vir versterking gesit kan word, of materiaal (dikwels stukke lap) wat 'n dempende effek het. Die resonansieblad wys dikwels die handelsmerk van die tromstel, en soms ook die naam van die orkes. Plexiglas-bastromme kom ook voor (Ludwig, Majestic, Remo, Sonor). Gewoonlik word die hang toms (kleiner tromme) bo-op die bastrom gemonteer. Die bastrom word ook deur korpse gebruik. In die Amerikaanse stylkorps is daar dikwels vyf bastromme, elk met verskillende groottes en toonhoogtes. Saam speel hulle almal die liedjies. | | | | --- | --- | | Normdata Edit this at Wikidata | * GND: 7542430-7 * MusicBrainz: e78b40c0-acc8-4db8-911a-adf991e0c73d * NARA: 10648213 |

Mars se dun atmosfeer **Atmosfeer** is 'n laag gasse om 'n planeet of ander stuk materie met 'n sekere massa  wat bymekaar gehou word deur die swaartekrag van daardie planeet of stuk materie. Die woord **atmosfeer** is afgelei uit die Grieks ἀτμός *(atmos)*, wat "damp" beteken, en σφαῖρα *(sphaira)* wat "sfeer" beteken. Die aarde se atmosfeer bestaan hoofsaaklik uit stikstof. Dit bevat ook suurstof waarmee die meeste organismes op aarde  asemhaal. Dit bevat ook koolstofdioksied wat deur plante opgeneem word, alge en sianobakterieë wat nodig is vir fotosintese. Die atmosfeer help om lewende organismes te beskerm teen genetiese skade wat deur die ultravioletstraling van die son, sonwind en kosmiese straling aangerig kan word. Die huidige samestelling van die aarde se atmosfeer is die produk van miljarde jare se biochemiese aanpassing van die paleoatmosfeer . Atmosferiese druk ----------------- Atmosferiese druk is die krag per eenheidarea wat altyd op 'n oppervlakte uitgeoefen word deur 'n omringende gas. Dit word bereken deur die planeet se gravitale krag in kombinasie met die totale massa van 'n kolom gas bokant die ligging daarvan. Op die aarde, word die eenhede van lugdruk gebaseer op die internasionaal erkende standaard atmosfeer (atm), wat gedefinieer word as 101,325 KPa (760 Torr) Die druk van atmosferiese gas neem af met die hoogte weens die verminderderde gasmassa bokant elke ligging. Die hoogte waar die druk van 'n atmosfeer afneem met 'n faktor E ('n irrasionele getal met 'n waarde van 2.71828..) word die skaalhoogte genoem en dit word aangedui deur *H*. Ontsnapping ----------- Oppervlak-swaartekrag, die krag wat die atmosfeer vashou, verskil van planeet tot planeet. Die sterk swaartekrag van die reuse planeet Jupiter, is in staat om ligte gasse, soos waterstof en helium te behou. Iets wat liggame waarvan die swaartekrag nie so sterk is nie, nie kan regkry nie. Die afstand na die son bepaal ook die energie wat beskikbaar is om atmosferiese gas te verhit na 'n vlak waar die molekules se hittebeweging groter is as die planeet se ontsnapspoed. Dit is die spoed waarteen gasmolekules uit die greep van die planeet se swaartekrag kan ontsnap. Die verafgeleë en koue Titaan, Triton en Pluto is in staat om hul atmosfeer te behou ten spyte van 'n lae aantrekkingskrag. Met gasse is daar teen enige temperatuur molekules wat teen 'n verskillende spoed beweeg en daarom sal daar altyd 'n ligte lekkasie van gas in die ruimte wees. Ligte molekules beweeg vinniger as swaarder molekules met dieselfde termiese of kinetiese energie. Daarom sal gasse met 'n lae molekulêre massa vinniger verdwyn as die met 'n hoë molekulêre massa. Daar word geglo dat Venus en Mars albei van hul water verloor het nadat dit deur ligdissosiasie in waterstof en suurstof verander is en die waterstof  ontsnap het. Die magneetveld van die aarde help dat dit gebeur en die sonwind sal weer die ontsnapping van waterstof verhaas. Daar word bereken dat in die afgelope 3 miljard jaar het die aarde gasse deur die magnetiese pole verloor, insluitend 2 % van die atmosferiese suurstof. Ander prosesse wat die atmosfeer kan uitdun is die effek van sonwinde, erosie wat veroorsaak word deur die botsing tussen hemelliggame, verwering en die verysing in die regoliet en poolkap. Terrein ------- Die atmosfeer het 'n sterk invloed op klipperige plekke. Hemelligame sonder 'n atmosfeer, of wat net 'n eksosfeer het, het oppervlaktes met talle kraters. Sonder 'n atmosfeer het die planeet geen beskerming teen meteoriete nie en wanneer hulle teen die planeet se oppervlakte bots, vorm dit kraters. 'n Rotsagtige hemelligaam met 'n sterk atmosfeer het nie noemenswaardige kraters op die oppervlak nie. Die wrywing wat veroorsaak word wanneer 'n meteoor die atmosfeer binnedring, sorg dat die meerderheid hiervan uitbrand voordat dit die oppervlakte tref. Wanneer die meteoor wel die oppervlakte tref, sal die effek daarvan dikwels uitgewis word deur die wind. Kraters kom dus selde voor op plekke met 'n atmosfeer. Daar is wind en weer op planete met 'n atmosfeer. Winderosie speel 'n groot rol in die vorming van die terrein op klipperige planete met 'n atmosfeer, en met die verloop van tyd kan dit die effek van kraters en vulkane uitwis. Omdat vloeistof nie sonder druk kan bestaan nie, kom daar water op die oppervlakte van sommige planete voor. Ons weet dat die aarde en Titan  water op die oppervlakte het en volgens alle aanduidings het Mars in die verlede ook water op die oppervlak gehad. Samestelling ------------ Vanuit die ruimte lyk die aarde soos 'n blou albaster. Dit word veroorsaak deur die aarde se atmosferiese gasse wat hierdie blou ligkrans verleen. Die atmosfere van die planete Venus en Mars bestaan hoofsaaklik uit koolstofdioksied met klein hoeveelhede stikstof, argon, suurstof en spore van ander gasse. Die atmosferiese samestelling van die aarde word grootliks gereguleer deur die byprodukte van alle vorme van lewe op die aarde. Droë lug in die aarde se atmosfeer bevat 78.08% stikstof, 20.95% suurstof, 0.93% argon, 0.038% koolstofdioksied en spore van waterstof, helium en ander edelgasse. Daar is ook 'n hoeveelheid waterdamp teenwoordig, ongeveer 1 % op seevlak. Die lae temperature en hoër aantrekkingskrag op die sonnestelsel se reuse planete, Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus sorg dat dit gasse behou met 'n lae molekulêre massa. Hierdie planete se atmosfeer bestaan uit waterstof-helium  met 'n geringe hoeveelheid van meer komplekse verbindings. Twee satellietliggame van buite planete het beduidende atmosfere. Titan, 'n maan van Saturnus en Triton, 'n maan van Neptunus het atmosfere wat hoofsaaklik uit stikstof bestaan. Wanneer Pluto in sy wentelbaan die naaste aan die son kom, bestaan Pluto se atmosfeer uit stikstof en metaan, presies soos die van Triton. Hierdie gasse word egter gevries wanneer dit verder van die son af wegbeweeg. Met die hulp van die Hubble-ruimteteleskoop kon wetenskaplikes vir die eerste keer na die atmosferiese samestelling van 'n eksoplaneet, Planeet HD 209458b, kyk. Dis 'n reuse gasstruktuur wat na aan die Pegasus konstellasie wentel. Waterstof, suurstof, koolstof en swael is op hierdie planeet se atmosfeer ontdek. Struktuur --------- ### Aarde Die Aarde se atmosfeer bestaan uit 'n aantal lae, soos aangedui in die diagram aan die regterkant van die bladsy. Hierdie lae verskil ten opsigte van samestelling, temperatuur en druk. Die onderste laag is die troposfeer met die planetêre grenslaag as basis. Driekwart van die atmosferiese massa sit in die troposfeer, en die diepte daarvan wissel tussen 17 km by die ewenaar en 7 km by die pole. Die stratosfeer, van 20 tot 50 km, sluit die osoonlaag in wat op 'n hoogte van tussen 15 en 35 km lê. Dit absorbeer die ultravioletstraling van die son. Die mesosfeer, tussen 50 en 85 km, is die laag waarin meteoriete uitbrand. Die termosfeer is die laag van 85 km tot by die basis van die eksosfeer op 690 km en dit sluit die ionosfeer in. In hierdie area word die atmosfeer ionies gemaak deur die son se uitstraling. Die Kármán-lyn is in die termosfeer geleë op 'n hoogte van 100 km en dit word gewoonlik beskryf as die grens tussen die aarde se atmosfeer en die buitenste ruim. Die eksosfeer strek vanaf 690 tot 1000 km bo die oppervlak en hier tree dit in wisselwerking met die aarde se magnetosfeer op. Sirkulasie ---------- Die sirkulasie van die atmosfeer word veroorsaak deur die termiese verskille wat ontstaan omdat konveksie hitte beter versprei as termiese straling. Op planete waar sonstraling die vernaamste hittebron is, word oormatige hitte in die trope na 'n hoër breedtegraad gestuur. Wanneer 'n planeet dan 'n sekere hoeveelheid hitte intern versamel het, soos in die geval van Jupiter, kan die konveksie in die atmosfeer termiese energie van binne na die oppervlakte bring. Belangrikheid ------------- Vanuit 'n geologiese perspektief speel die atmosfeer 'n belangrike rol in die morfologie van 'n planeet. Die wind waai stof en ander partikels rond en dit erodeer die oppervlakte, en laat 'n neerslag wat deel vorm van die eoliese proses. Ryp en neerslag het ook 'n invloed op die terrein. Klimaatsveranderings kan ook 'n planeet se geologiese geskiedenis verander. Met die bestudering van die aarde se oppervlakte verkry jy beter insig oor die atmosfeer en klimaat van die planeet, soos dit tans is, en soos dit in die verlede was. Vanuit 'n meteorologiese perspektief bepaal die atmosfeer die klimaat en al sy veranderings. Vir 'n bioloog of paleontoloog hou die samestelling van die atmosfeer direk verband met die voorkoms van lewe en die ewolusie daarvan. Sien ook -------- * Aarde se atmosfeer * Lugdruk Bronne ------ 1. ↑ "Glossary of Useful Scientific Terms". 2. ↑ ἀτμός, Henry George Liddell, Robert Scott, *A Greek-English Lexicon*, on Perseus Digital Library 3. ↑ σφαῖρα, Henry George Liddell, Robert Scott, *A Greek-English Lexicon*, on Perseus Digital Library 4. ↑ Seki, K.; Elphic, R. C.; Hirahara, M.; Terasawa, T.; Mukai, T. (2001). 5. ↑ Weaver, D.; Villard, R. (2007-01-31). Lees ook -------- * Sanchez-Lavega,, Agustin (2010). *An Introduction to Planetary Atmospheres*. Taylor & Francis. ISBN 978-1-4200-6732-3 Eksterne skakels ---------------- * Properties of atmospheric strata – The flight environment of the atmosphere Geargiveer 21 April 2009 op Wayback Machine * *Atmosphere* – an Open Access journal

Die **Afrika-kremetart** (*Adansonia digitata*) of **kalbasboom** is die mees bekende van die agt kremetartspesies, en was die eerste om wetenskaplik beskryf te word. Dit is die enigste van die 8 spesies wat inheems is aan Afrika, en word redelik algemeen aangetref in die warm, droë bosveld, savanne en droë woude van Afrika. Dit is ook inheems aan die kusstrook van die Comoro-argipel en die noordwestelike deel van Madagaskar. Blomme ------ Die blomme van die Afrika-kremetart leef soos dié van ander kremetartspesies net vir 'n enkele nag. Die blomtyd is van November tot Januarie, essensieel die aanvang van die reënseisoen in suider-Afrika en Madagaskar. Elke blom dra soveel as 1 500 helmdrade wat 'n soort tossel vorm. Elke aand kort voor of na sononder gaan daar 'n stel van die blomme gelyktydig oop by verskillende bome. Dit gebeur binne enkele minute, deurdat die blomblare opwaarts oopvou. Die blomme stel tydens die nag geure vry wat bestuiwers lok wat op soek is na die nektar wat hoog binne die blomkroon vrygestel word. Die bestuiwers dra die stuifmeel weer oor na 'n volgende blom se stamper. Fotogalery ---------- * A. digitata naby Omuramba, Kunene, Namibië *A. digitata* naby Omuramba, Kunene, Namibië * Die blom van A. digitata in GambiëDie blom van *A. digitata* in Gambië * Die vrug van A. digitataDie vrug van *A. digitata* * Die Kremetartboom (Pierneef 1934)*Die Kremetartboom* (Pierneef 1934) | | | | --- | --- | | Taksondatabasisse | * Wd: Q158742 * APDB: 48434 * ARKive: adansonia-digitata * BioLib: 62048 * EoL: 584789 * EPPO: AADDI * GBIF: 5406695 * GRIN: 1433 * iNaturalist: 81500 * IPNI: 558628-1 * ITIS: 21591 * NCBI: 69109 * Plant List: kew-2621135 * PLANTS: ADDI3 * Tropicos: 3900201 |

**Batik** is 'n kunsvorm wat 'n besondere tegniek vereis en eintlik 'n kunsvaardigheid is. Deur middel van die besondere tegniek word tekstiel, en dikwels ook papier en selfs leer, versier. Dit het moontlik sy oorsprong in Java, waar dit ook tot 'n hoogtepunt gevoer is. Dit is eers sedert omstreeks 1890 ook in Europa en ander lande beoefen. Die woord batik is afgelei van die Javaanse (am)batik, wat oorspronklik "stippeling" beteken het, maar later ook "teken". Metode ------ Batik kuns By batik word daar met was "geteken" op die materiaal wat versier moet word. Tekstiel is deurgaans gebruik, en in die besonder wit katoen. Voor daar begin word, word die materiaal eers goed gewas om die stysel te verwyder. Hierna word 'n ontwerp op die materiaal aangebring. Dié dele wat wit of sonder verf moet bly, word eers met was bedek. Die was (byewas of paraffienwas, wat goedkoper is, of 'n mengsel van albei) word gesmelt en terwyl dit vloeibaar en warm is met behulp van 'n *tjanting* of 'n kwassie op die materiaal aangebring. ’n Tjanting is 'n klein koperbakkie met 'n dun tuitjie, 'n soort gietertjie. Om dit makliker te kan hanteer, is dit aan 'n houtstafie gemonteer.) Sodra die was droog is, word die materiaal in 'n kleurbad gedompel. Die ou Javaanse batik was met natuurlike verfstof gekleur, maar vandag word chemiese verfstof gebruik. Wanneer die materiaal goed met die kleurstof deurdrenk is, word dit opgehang om droog te word. Daarná word die was versigtig afgekrap. Die oppervlakke wat met was bedek was, het ongekleur gebly. Waar daar egter barsies in die was gekom het, het die kleursel deurgesyfer en klein strepies op die materiaal veroorsaak. Hierdie "aartjies" gee aan die batikwerk 'n interessante voorkoms en onderskei dit van materiaal wat op 'n ander manier versier is. Vir elke volgende kleur wat 'n mens wil aanbring, moet die proses herhaal word. Besondere kleurskakerings word byvoorbeeld verkry deur eers 'n ligte kleur te gebruik, slegs gedeeltes daarvan met was te bedek en die werkstuk dan in 'n donkerder kleurstof te dompel. Die moontlikhede van effekte wat deur middel van kleurvermenging verkry kan word, is feitlik onbeperk. Batik kuns In Indonesië word daar dikwels veertien dae lank aan een skepping gewerk. In die tweede helfte van die 19e eeu is daar op Java 'n nuwe tegniek ontwikkel om vinniger, en daarom goedkoper, te werk: die sogenaamde stempel metode. Met behulp van koperstempels word groot materiaaloppervlakke vinnig met was bedek. Die moeilikste deel van hierdie metode is om die stempelpatrone presies bymekaar te laat aansluit. Een persoon kan egter met gemak tot 20 stempel-batikwerke per dag maak. Die mans doen die stempelwerk. In Indonesië word batikwerk slegs deur vroue uit die hoër klasse gedoen. Geskiedenis ----------- Batik materiaal wat te koop is Waar en wanneer batik presies ontstaan het, is nie 'n uitgemaakte saak nie. Daar is lank geglo dat batik slegs op Java, een van die Groot Soenda-eilande in die Indiese Argipel, gemaak is, maar dit is nou bekend dat dit ook op die ander Indonesiese ei lande voorgekom het. Dit is egter op Java waar die tegniek die verste ontwikkel het. Die kleure wat die Javane gebruik, is deurgaans blou, bruin, rooi, swart, geel en groen op wit katoen. Gebatikte materiaal was oorspronklik slegs vir kledingstukke soos sarongs, kopdoeke en sjaals gebruik. In die twintigerjare van die twintigste eeu het dit in Europa mode geword om dit ook vir muurbehangsels te gebruik. Dit was eers in die 19e eeu dat daar in die Weste werklik 'n belangstelling in die beoefening van batik gekom het. Sedertdien het die toepassing daarvan baie uitgebrei. Katoen is ook nie meer die enigste materiaal waarop gewerk word nie. In Suid-Afrika was dit in die 1980’s nie vreemd as 'n vrou in haar selfgemaakte kaftan verskyn nie. Muurbehangsels was egter die gewildste, hoewel gebatikte lampskerms, stoelbekleedsels, skerms vir vuurherde, ensovoorts, dikwels gesien was. Bronnelys --------- * Wêreldspektrum, Volume 2, bl.137-139, ISBN 0-908409-41-9

**Camilla** LG GCVOf CSM PC (gebore as **Camilla Rosemary Shand**, later **Parker Bowles**; 17 Julie 1947) is koningin-gemalin (ook genoem koningin-gemaal) van die Verenigde Koninkryk en 14 ander lande van die Statebond as die vrou van koning Charles III. Camilla het in Oos-Sussex en Suid-Kensington in Engeland grootgeword en het haar opvoeding in Engeland, Switserland en Frankryk ontvang. Sy het in 1973 met die Britse weermagoffisier Andrew Parker Bowles getrou en hulle het twee kinders gehad. Hulle is in 1995 geskei. Camilla was nou en dan romanties by prins Charles betrokke voor en tydens elk van hulle se eerste huwelik. Hulle verhouding het baie aandag in die internasionale pers ontvang. In 2005 het Camilla met prins Charles getrou in die Windsor Guildhall, en dit is gevolg deur 'n Anglikaanse kerkdiens in die St. George-kapel in Windsor-kasteel. As die voormalige Hertogin van Cornwall het Camilla openbare verpligtinge nagekom, dikwels saam met haar man. Sy is ook die beskermpersoon, president of lid van verskeie welsyn- en ander organisasies. Sedert 1994 het Camilla 'n veldtog gevoer om mense bewus te maak van osteoporose, en daarvoor het sy verskeie pryse gewen. Sy het ook al bewustheid geskep vir sake soos verkragting, seksuele misbruik, geletterdheid, dierewelsyn en armoede. Skakels ------- * Wikimedia Commons logo Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Camilla, koningin-gemalin van die Verenigde Koninkryk. * Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal. | | | | --- | --- | | Normdata Edit this at Wikidata | * BNE: XX1715470 * BNF: cb124829493 (data) * GND: 119271273 * IMDb: nm0993231 * ISNI: 0000 0000 7826 4007 * LCCN: n94021927 * LNB: 000166846 * NKC: jn20000701372 * NLG: 182060 * NLP: A2006343X * NTA: 290796822 * RERO: 02-A010179952 * SNAC: w6096z4k * SUDOC: 081474415 * VIAF: 63233597 * WorldCat Identities: lccn-n94021927 |

**Bathurst-eiland** (Engels: *Bathurst Island*), die wêreld se 54ste grootste eiland en die 13de grootste eiland van Kanada, beslaan 'n oppervlakte van 16 042 km². Die eiland is in die noorde van Kanada in die Arktiese Oseaan geleë en maak deel uit van die gebied Nunavut. Bathurst-eiland behoort tot die Koningin-Elizabeth-eilande, 'n subgroep van die Kanadese Arktiese Argipel, met Melville-eiland in die weste, Cornwallis-eiland in die suidooste en Devon-eiland in die suide. Die eiland is op 25 Augustus 1819 deur William Edward Parry (1790–1855) tydens sy soektog vir die Noordwestelike Deurvaart ontdek en genoem na Henry Bathurst, 3de Lord van Bathurst (1762–1834). Dit is onbewoon. Ligging van Bathurst-eiland Die eiland is laagliggend met min dele hoër as 330 m in hoogte. Die hoogste punt is 412 m bo seevlak van die Stokes-berg in die Stokes-bergreeks. Dit vorm op sy beurt deel van die Arktiese Kordillera-bergstelsel. Goeie grondtoestande produseer oorvloedige plantegroei en ondersteun 'n meer produktiewe wildbevolking as ander Arktiese eilande. Dit is vir die eerste keer bewoon deur inheemse mense omstreeks 2000 v.C. Brooman Point Village aan die oostelike kus van Bathurst-eiland was die plek van Thule-inheemse stamme omstreeks 1000 n.C. moontlik tydens 'n warmer klimaatsperiode. Geen moderne Inuïet het hier gewoon ten tyde van die Europese ontdekking in die 1800's nie. Maar Inuïete in die omgewing het waarskynlik geweet van sy oorvloedige natuurlewe en het moontlik op jagtogte hierheen gereis. William Edward Parry was die eerste Europeër wat die eiland in 1819 ontdek het en sy suidelike kus uitgebeeld het. Die eiland is vernoem na Henry Bathurst, 3de graaf Bathurst, Britse minister van buitelandse sake vir oorlog en die kolonies van 1812 tot 1827. Robert Dawes Aldrich het 'n groot deel van sy weskus in 1851 gekarteer, terwyl George Henry Richards en Sherard Osborn sy noordkus in 1853 op die kaart gebring het. Die aarde se magnetiese noordpool het gedurende die 1960's en 1970's noordwaarts oor die Bathurst- en Seymour-eilande geskuif. Die Kanadese Nasionale Museum van Natuurwetenskappe, onder leiding van die bekende Arktiese bioloog Stewart D. Macdonald, Kurator van Vertebrate Ethology, het 'n permanente Arktiese Navorsingstasie hier gestig in 1973. Geleë aan die Goodsirrivier in die Ysbeerpas, was die stasie seisoenaal beman tot met die 1980's. In die omgewing van die Koningin Elizabeth-eilande -------------------------------------------------- Die Koningin-Elizabeth-eilande en omliggende gebiede in Noord-Kanada:    Nunavut    Noordwestelike gebiede    Quebec    Groenland | Naam | Ligging\* | Oppervlakte | Oppervlakte rang | Bevolking(2001) | | --- | --- | --- | --- | --- | | Wêreld | Kanada | | Ellesmere-eiland | NU | 196 235 km² | 10 | 3 | 168 | | Devon-eiland | NU | 55 247 km² | 27 | 6 | 0 | | Axel-Heiberg-eiland | NU | 43 178 km² | 32 | 7 | 0 | | Melville-eiland | NT, NU | 42 149 km² | 33 | 8 | 0 | | Bathurst-eiland | NU | 16 042 km² | 54 | 13 | 0 | | Prins-Patrick-eiland | NT | 15 848 km² | 55 | 14 | 0 | | Ellef-Ringnes-eiland | NU | 11 295 km² | 68 | 16 | 0 | \* NT = Noordwestelike gebiede, NU = Nunavut Voorheen na verwys as die Parry-eilande, is die Koningin-Elizabeth-eilande deel van die Kanadese Arktiese Argipel. Die eilande lê noord van die Parry-kanaal. Polities behoort die argipel hoofsaaklik aan Nunavut en 'n kleiner gedeelte aan die Noordwestelike gebiede. Die gebied strek oor meer as 400 000 km² en daar is skaars inwoners. Dit is die mees noordelike groep eilande van Kanadese Arktiese Argipel. Administratief behoort die argipel grotendeels aan die gebied van Nunavut, hoewel sommige eilande ook aan die Noordwestelike gebiede behoort. Die aantal groot eilande is 34 en daar is 2092 klein eilande. William Baffin word as die ontdekker beskou. Ellesmere-eiland is die grootste in die argipel. Ander groot eilande sluit in Amund Ringnes-eiland, Axel-Heiberg-eiland, Bathurst-eiland, Borden-eiland, Cornwall-eiland, Cornwallis-eiland, Devon-eiland, Eglinton-eiland, Ellef-Ringnes-eiland, Mackenzie King-eiland, Melville-eiland en Prins-Patrick-eiland. Dit is ter ere van Elizabeth II genoem, ter geleentheid van haar kroning as Koningin van Kanada in 1953. Die meeste eilande is onbewoon. Hul hoofbedryf is olie-ontginning. Die grootste munisipaliteite is die dorpies Resolute, op Cornwallis-eiland en Grise Fiord op Ellesmere-eiland. Die eilande is in 1616 deur Europeërs ontdek, maar is eers in die 19de eeuse Britse en Noorweegse ekspedisies volledig verken en gekarteer. Die meeste van hulle is ondersoek deur William Parry, van wie se naam die oorspronklike benaming afkomstig is. Met 'n bevolking van minder as 400 is die eilande feitlik onbewoon. Daar is net drie permanent bewoonde plekke op die eilande. Die twee munisipaliteite is die dorpie Resolute, op die eiland Cornwallis en Grise Fiord op Ellesmere-eiland. Daar is 'n weerstasie wat bedien word deur Environment and Climate Change Canada, 'n atmosfeermoniteringslaboratorium van Global Atmosphere Watch op Ellesmere Island. Dit het verskeie tydelike inwoners weens die feit dat 'n Kanadese militêre seinmoniteringstasie daar geleë is. Eureka, 'n klein navorsingsbasis op Ellesmere-eiland, het 'n bevolking van nul maar ten minste agt werknemers wat voortdurend roteer.

'n Klein, draagbare akwaponiese stelsel. Die term *aquaponics* is 'n samestelling van die terme *akwakultuur* en *hidroponiese* landbou. **Akwaponika** verwys na enige stelsel wat 'n kombinasie van konvensionele akwakultuur (die groei van akwatiese diere soos slakke, vis, kreef of garnale in tenks) met hidroponika (die kweek van plante in water) in 'n simbiotiese omgewing. In normale akwakultuur bou die afskeidings van die diere wat grootgemaak word op in die water, wat die giftigheid verhoog. In 'n akwaponiese stelsel word water uit 'n akwakultuur-stelsel ingevoer in 'n hidroponiese stelsel waar die by-produkte afgebreek word deur nitrifikasie bakterieë in nitrate en nitriete, wat dan gebruik word deur die plante as voedingstowwe, en die water word dan gehersirkuleer terug na die akwakultuur-stelsel. Omdat bestaande hidroponiese- en akwakultuur boerdery tegnieke vorm die basis vir alle akwaponiese stelsels, die grootte, kompleksiteit, en tipes kos wat gekweek word in 'n akwaponiese stelsel, kan die stelsel soveel wissel soos enige sisteem wat gevind word in beide boerdery dissiplines. Geskiedenis ----------- Akwaponika het ou wortels, hoewel daar 'n debat is oor die eerste verskyning daarvan: * Die Asteke het landbou-eilande gekweek, bekend as *chinampas,* in 'n stelsel deur sommige beskou as die eerste vorm van akwaponika vir landbou gebruik waar plante wat op statiese (en soms bewegende) eilande in vlak damwater en afval materiaal uit die Chinampa kanale en die omliggende stede is gebruik om die plante met die hand te besproei. * Suid-China, Thailand en Indonesië het rys verbou en geboer in die rys velde in kombinasie met vis, word aangehaal as voorbeelde van die vroeë akwaponiese stelsels. Hierdie polikulturele boerdery stelsels bestaan in baie Verre Oosterse lande en vis word grootgemaak soos die oosterse loach (泥鳅, ドジョウ), moeras paling (黄鳝, 田鰻), algemene karp (鯉魚, コイ) en krusiese karp (鯽魚) sowel as dam slakke (田螺) in die rysvelde. Drywende akwaponiese stelsels op polikulturele visdamme is geïnstalleer in China in meer onlangse jare op 'n groot skaal vir die groei van rys, koring en kanna lelie, en ander gewasse, met 'n paar installasies wat meer as 2.5 hektaar (10,000 m2) beslaan. Diagram van die Universiteit van die Virgin Eilande se kommersiële akwaponiese stelsel wat ontwerp is om 5 metrieke ton van Tilapia per jaar te lewer. Die ontwikkeling van die moderne akwaponiese stelsels word dikwels toegeskryf aan die verskeie werke van die Nuwe Alchemie Instituut (New Alchemy Institute) en die werke van Dr. Mark McMurtry et al. by die North-Carolina State University. Geïnspireer deur die suksesse van die Nuwe Alchemie Instituut, en die wedersydse akwaponiese tegnieke wat ontwikkel is deur Dr Mark McMurtry et al. het ander instellings gou gevolg. Vanaf 1997 het Dr James Rakocy en sy kollegas aan die Universiteit van die Virgin Eilande navorsing gedoen en ontwikkel die gebruik van die diep water kultuur hidroponiese groei beddens in 'n groot-skaal akwaponiese stelsel. Die eerste akwaponiese navorsing in Kanada was 'n klein stelsel bygevoeg by 'n bestaande akwakultuur navorsingsprojek by 'n navorsingstasie in Lethbridge, Alberta. Kanada het 'n styging in die opstel van akwaponiese stelsels gehad regdeur die 90's, hoofsaaklik as kommersiële installasies vir groei van hoë-waarde gewasse soos forel en blaarslaai. 'n Sisteem wat gebaseer is op die diep water stelsel ontwikkel by die Universiteit van Virgin Eilande is gebou in 'n broeikas by Brooks, Alberta waar Dr Nick Savidov en kollegas navorsing gedoen het op akwaponiese stelsels uit 'n agtergrond van die plantwetenskap. Die span het bevindinge gemaak op vinnige wortel groei in akwaponiese stelsels en op die sluiting van die vaste-afval lus, en bevind dat as gevolg van sekere voordele in die stelsel bo tradisionele akwakultuur, die stelsel goed kan funksioneer met 'n lae pH-vlak, wat plante bevoordeel, maar nie vis nie. Dele van 'n akwaponiese stelsel ------------------------------- 'n Kommersiële akwaponiese stelsel. 'n Elektriese pomp beweeg voedingstof-ryke water uit die vistenk deur middel van 'n vaste stof filter wat deeltjies wat die plante nie kan absorbeer nie, verwyder. Die water verskaf dan voedingstowwe vir die plante en word gereinig voordat dit terugkeer na die vistenk onder. Akwaponika bestaan uit twee hoof dele, met die akwakultuur deel vir die groei van akwatiese diere en die hidroponika deel vir die groei van plante. Akwatiese afvalwater, as gevolg van oorgeblewe voer of die groei van diere soos vis, versamel in die water as gevolg van die geslote-stelsel hersirkulasie van die meeste akwakultuur stelsels. Die afvalryke water raak giftig vir die akwatiese diere in hoë konsentrasies, maar dit bevat voedingstowwe wat noodsaaklik is vir die groei van die plant. Hoewel dit hoofsaaklik bestaan uit hierdie twee dele, is akwaponiese stelsels gewoonlik gegroepeer in verskeie komponente of substelsels wat verantwoordelik is vir die effektiewe verwydering van soliede afval, vir die toevoeging van basisse om sure te neutraliseer, of vir die handhawing van die water suurstof. Tipiese komponente sluit in: * *Die grootmaak-tenk*: die tenks vir die groei en die voeding van die vis; * *Die vestiging wasbak*: 'n eenheid vir die vang van oorgeblewe kos en losstaande biofilms, en vir die neersakking van fyn deeltjies; * *Biofilter*: 'n plek waar die nitrifikasie bakterieë kan groei en die omskep van ammoniak in nitrate, wat bruikbaar is vir die plante; * *Hidroponika substelsel*: die gedeelte van die stelsel waar plante gekweek word deur die absorbsie van oortollige voedingstowwe uit die water; * *Oliebak*: die laagste punt in die stelsel van waar die water vloei en van waar dit gepomp word terug na die grootmaak tenks. Afhangende van die gesofistikeerdheid en die koste van die akwaponiese stelsel, die eenhede vir vaste stof verwydering, biofiltrasie, en/of die hidroponika substelsel kan gekombineer word in een eenheid of substelsel, wat verhoed dat die water direk vloei uit die akwakultuur deel van die stelsel na die hidroponika deel. Lewende komponente ------------------ 'n Akwaponiese stelsel hang af van die verskillende lewende komponente suksesvol te werk. Die drie belangrikste live komponente is plante, vis (of ander akwatiese wesens) en bakterieë. Sommige stelsels sluit ook bykomende live komponente soos wurms. ### Plante 'n Diep Water Kultuur hidroponika stelsel waar die plant direk in die afvalryke minerale water groei sonder 'n grond - medium. Plante kan nader aan mekaar gespasieer word, want die wortels hoef nie uit te brei na buite om die gewig van die plant te ondersteun nie. Plant geplaas in 'n voedingstofryke water kanaal in 'n Voedingstof film tegniek (NFT) stelsel Baie plante is geskik vir akwaponiese stelsels, alhoewel wat werk vir 'n spesifieke stelsel hang af van die volwassenheid en die voorraaddigtheid van die vis. Hierdie faktore het 'n invloed op die konsentrasie van voedingstowwe uit die vis afvalmateriaal, en hoeveel van dié voedingstowwe beskikbaar is aan die plant wortels via bakterieë. Groen blaar groente met lae tot medium voedingstof vereistes is goed aangepas vir akwaponiese stelsels, insluitend chinese kool, blaarslaai, basilie, spinasie, grasuie, kruie, en bronkors. Ander plante, soos tamaties, komkommers, en soetrissies, het hoër voedingsbehoeftes en sal net goed doen in volwasse akwaponiese stelsels wat 'n hoë voorraaddigtheid van die vis het. Plante wat algemeen in slaaie gebruik word het die grootste sukses in akwaponika, insluitend komkommers, salotte, tamaties, blaarslaai, chiles, soetrissies, rooi slaai uie en sneeu ertjies. Sommige winsgewende plante vir akwaponiese stelsels sluit chinese kool, blaarslaai, basilie, rose, tamaties, okra, spanspek en soetrissies. Ander spesies van groente wat goed groei in 'n akwaponiese stelsel sluit in bronkors, basilie, koljander, pietersielie, sitroengras, salie, bone, ertjies, koolraap, taro, radyse, aarbeie, spanspekke, uie, rape, witwortels, patat, blomkool, kool, broccoli, en eiervrug sowel as die choys wat gebruik word vir roerbraai. Vrugdraende plante soos spanspekke of tamaties, en plante met hoër nutrientbehoeftes moet hoër voorraaddigtheid van vis hê en dus meer volwasse tenks om genoeg voedingstowwe te verskaf. ### Vis (of ander akwatiese wesens) Gefiltreerde water uit die hidroponika stelsel dreineer in 'n baber tenk vir hersirkulasie. Varswater vis is die mees algemene akwatiese diere wat ingesamel word met behulp van akwaponika, hoewel varswater kreef en garnale is ook soms gebruik. Daar is'n tak van akwaponika met behulp van soutwater vis, die sogenaamde soutwater akwaponika. Daar is baie spesies van warmwater en kouewater vis wat goed aanpas in akwakultuur stelsels. In die praktyk is tilapia die mees gewilde vis vir huis- en kommersiële projekte wat bedoel is om eetbare vis te voorsien, want dit is 'n warmwater vis spesie wat oorbevolking en die verandering van water toestande kan hanteer. Barramundi, silwer baars, paling-stert baber of tandanus baber, jade baars en Murray kabeljou word ook gebruik. Vir 'n gematigde klimaat waar daar nie die vermoë of die begeerte om die temperatuur van die water in stand te hou nie, is blouwangsonvis en baber  geskikte visspesies vir die huisstelsels. Koi en goudvis kan ook gebruik word, as die vis in die stelsel nie eetbaar hoef te wees nie. Ander geskikte vis sluit in kanaal baber, reënboog forel, baars, algemene karp, Arktiese char, largemouth baars en gestreepte baars. ### Bakterieë Nitrifikasie, die aerobiese omskakeling van ammoniak na nitrate, is een van die belangrikste funksies in 'n akwaponiese stelsel omdat dit die giftigheid van die water vir die vis verminder, en maak dit moontlik vir die plante om die gevolglike nitraat verbindings te verwydervir voeding. Ammoniak word steeds vrygestel in die water deur die uitskeiding en kieue van die vis as 'n produk van hul metabolisme, maar moet gefiltreer word uit die water omdat hoër konsentrasies van ammoniak die dood van die visse kan veroorsaak. Alhoewel plante ammoniak uit die water tot 'n mate kan absorbeer, word nitrate makliker geassimileer, en sodoende verminder dit effektief die giftigheid van die water vir die vis. Ammoniak kan omskep word in ander stikstofhoudende verbindings deur middel van gesamentlike gesonde bevolkings van: * *Nitrosomonas*: bakterieë wat ammoniak in nitriete omskep, en * *Nitrobacter*: bakterieë wat nitriete in nitrate omskep. Hidroponiese Substelsel ----------------------- Plante word gekweek soos in hidroponiese stelsels, met hul wortels gedompel in die voedingryke afvalwater. Dit stel hulle in staat om die ammoniak uit te filtreer wat giftig is vir die akwatiese diere, of hul metaboliete. Nadat die water deur die hidroponiese substelsel gegaan het, is dit skoongemaak en geöksigeneerd, en kan terugkeer na die akwakultuur houers. Hierdie siklus is deurlopend. Algemene akwaponise toepassings van hidroponiese stelsels sluit die volgende in: * *Diep-water vlot akwaponika*: polistireen vlotte dryf in 'n relatief diep akwakultuur wasbak in die krippe. * *Hersirkulerende akwaponika*: vaste mediums soos gruis of klei krale, word gehou in 'n houer wat oorstroom word met water uit die akwakultuur. Hierdie tipe van akwaponika is ook bekend as *geslote-lus akwaponika*. * *Wederkerige akwaponika*: vaste mediums in 'n houer wat om die beurt oorstroom en gedreineer word, om gebruik te maak van verskillende tipes van afvoerpype. Hierdie tipe van akwaponika is ook bekend as die *vloed-en-dreineer akwaponika* of *eb-en-vloei akwaponika*. * Ander stelsels gebruik torings wat deur middel van straaltjies gevoed word van bo, voedingstowwe film tegniek kanale, horisontale PVC pype met gate vir die potte, plastiek vate gesny in die helfte met gruis of vlotte in hulle. Elke benadering het sy eie voordele. Omdat die plante op verskillende groei fases verskillende hoeveelhede van die minerale en voedingstowwe benodig, word die oes van plante versprei met saailinge wat op dieselfde tyd as volwasse plante groei. Dit verseker stabiele voedingstof inhoud in die water as gevolg van deurlopende simbiotiese reiniging van gifstowwe uit die water. Biofiltrering ------------- In 'n akwaponiese stelsel is die bakterieë verantwoordelik vir die omskakeling van ammoniak na bruikbare nitrate vir die plante om 'n biofilm te vorm op alle soliede oppervlakke deur die hele stelsel wat in konstante kontak is met die water. Die onderwater wortels van die groente het saam 'n groot oppervlakte waar baie bakterieë kan ophoop. Saam met die konsentrasies van ammoniak en nitriete in die water, bepaal die oppervlakte die spoed waarmee nitrifikasie plaasvind. Sorg vir hierdie bakteriële kolonies is belangrik om die volle assimilasie van ammoniak en nitriete te reguleer. Dit is die rede waarom die meeste akwaponiese stelsels 'n biofiltrering eenheid insluit, wat help om die groei van hierdie mikro-organismes te fasiliteer. Omdat die nitrifikasie proses die water versuur, kan nie-yster basisse soos kaliumhidroksied of kalsiumhidroksied bygevoeg word vir die neutralisering van die water se pH as onvoldoende hoeveelhede natuurlik teenwoordig is in die water om 'n buffer te voorsien teen die versuring. Daarbenewens, verkiesde minerale en voedingstowwe soos yster kan bygevoeg word bykomend tot die visafval wat dien as die belangrikste bron van voedingstowwe aan plante. 'n Goeie manier om te werk te gaan met vaste stowwe wat opbou in akwaponika is die gebruik van wurms, wat soliede organiese materiaal vloeibaar maak, sodat dit gebruik kan word deur die plante-en/of ander diere in die stelsel. Vir 'n slegs 'n wurmgroeiende metode, sien asseblief Vermiponics. Werking ------- Die vyf belangrikste insette tot die stelsel is water, suurstof, lig, voer gegee aan die akwatiese diere, en elektrisiteit om die water te pomp, filtreer, en oksineer. Kuit of braai kan bygevoeg word om volgroeide vis wat geneem word uit die stelsel te vervang en sodoende 'n stabiele stelsel te behou. In terme van die uitsette, 'n akwaponiese stelsel kan voortdurend plante lewer soos groente gekweek in hidroponika, en eetbare akwatiese spesies wat in 'n akwakultuur verbou is. Tipiese verhoudings is .5 1 vierkante voet van groei ruimte vir elke 1 VSA gal (3.8 L) van akwakultuur water in die stelsel. 1 VSA gal (3.8 L) van die water kan ondersteun tussen .5 lb (0.23 kg) en 1 lb (0.45 kg) van die vis voorraad afhangende van deurlugting en filtrasie. Tien primêre beginsels vir die skep van suksesvolle akwaponiese stelsels is uitgereik deur Dr James Rakocy, die direkteur van die akwaponiese navorsing-span by die Universiteit van die Virgin Eilande, gebaseer op uitgebreide navorsing wat gedoen is as deel van die *Landbou-Eksperiment Stasie* akwakultuur program. * Gebruik 'n voeding koers verhouding vir die ontwerp berekeninge * Hou voedingsinsette relatief konstant * Vul aan met kalsium, kalium en yster * Verseker goeie deurlugting * Verwyder vastestowwe * Wees versigtig met aggregate * Ekstra groot pype * Die gebruik van biologiese plaagbeheer * Verseker voldoende biofiltrasie * Beheer pH ### Voedingsbron Soos in die meeste akwakultuur-gebaseerde stelsels, voorraad voer bestaan dikwels uit vismeel afgelei van laer-waarde spesies. Deurlopende uitputting van wilde vis voorrade maak hierdie praktyk nie volhoubaar nie. Organiese vis voeding kan bewys word om 'n lewensvatbare alternatief te wees wat hierdie kommer verlig. Ander alternatiewe sluit in om paddaslyk te verbou met 'n akwaponiese stelsel wat dieselfde vis voed wat groei in die stelsel, oortollige wurms gegroei van vermiculture kompos, wat voorberei is met behulp van kombuis stukkies, sowel as groeiende swart soldaat vlieg larwes te voed aan die vis om gebruik te maak van kompos larwes. ### Watergebruik Akwaponiese stelsels sal nie tipies water afskei of ruil gedurende normale werking, maar in plaas daarvan hersirkuleer en hergebruik dit die water baie effektief. Die stelsel berus daarop om die verhouding tussen die diere en die plante in 'n stabiele akwatiese omgewing te handhaaf wat 'n minimum  fluktuasie in die omringende voedingstowwe en suurstof vlakke beleef. Water word bygevoeg net om water wat verloor word deur absorpsie en transpirasie deur die plante, verdamping in die lug van oppervlak water, wat oorloop van die stelsel van reënval, en die verwydering van biomassa soos afgesakte soliede afval van die stelsel, te vervang. Dit maak voorsiening vir akwaponiese produksie van beide gewasse en vis in gebiede waar water of vrugbare grond skaars is. Akwaponiese stelsels kan ook gebruik word om beheerde vleiland omstandighede na te boots. Geboude vleilande kan nuttig wees vir biofiltrasie en behandeling van tipiese huishoudelike riool. Die voedingstof-gevulde oorloop water kan opgehoop word in die opvangtenks, en weer gebruik word om groei van gewasse geplant in die grond te versnel, of dit kan terug gepomp word in die akwaponiese stelsel om die water vlak aan te vul. ### Energie gebruik Akwaponiese installasies maak in wisselende grade staat op mens-gemaakte energie, tegnologiese oplossings, en omgewingsbeheer, om hersirkulasie en water/omringende temperature te handhaaf. Maar, as 'n stelsel ontwerp is met energie besparing in gedagte, kan die gebruik van alternatiewe energie en om die aantal pompe te beperk deur die water te laat afwaarts vloei so veel as moontlik, dit hoogs energie-doeltreffend maak. Terwyl versigtige ontwerp die risiko van akwaponika verminder, kan akwaponiese stelsels veelvuldige "enkele punte van mislukking "hê waar probleme kan opduik, soos 'n kragonderbreking of 'n pyp verstopping wat kan lei tot 'n totale verlies van die vis voorraad. ### Huidige voorbeelde Groente produksie deel van die lae-koste Agterplaas Akwaponiese Stelsel ontwikkel teen Bangladesj Landbou-Universiteit Die Karibiese eiland van Barbados het 'n inisiatief geskep wat mense aanmoedig om akwaponiese stelsels by die huis te begin, met inkomste wat gegenereer word deur die verkoop van produkte aan toeriste in 'n poging om die groeiende afhanklikheid van ingevoerde kos te verminder. - Dakota Kollege by Bottineau in Bottineau, Noord-Dakota het 'n akwaponiese program wat studente die vermoë gee om 'n sertifikaat of 'n AAS graad in akwaponika te verwerf. In Bangladesj, die wêreld se mees digbevolkte land, gebruik die meeste boere landbouchemikalieë om voedsel produksie en raklewe te verbeter, al het die land geen standaarde vir veilige vlakke van chemikalieë in voedsel wat vir menslike verbruik dien nie. Om hierdie probleem te bestry, het 'n span gelei deur Professor Dr. M. A. Salam by die Departement van Akwakultuur van Bangladesj Landbou-Universiteit, Mymensingh planne vir 'n lae-koste akwaponiese stelsel wat chemiese-vrye produkte en vis voorsien vir mense wat in ongunstige klimaatstoestande soos die soutgehalte geneigde suidelike gebied en die vloed-sensitiewe haor gebied in die oos-streek. Dr. Salam se werk innoveer 'n vorm van bestaansboerdery vir mikro-produksie doelwitte aan die gemeenskap en privaat persone, terwyl die ontwerp van die werk deur Chowdhury en Graff uitsluitlik gemik op die kommersiële vlak, die laaste van die twee benaderings neem voordeel van ekonomie van skaal. Met meer as 'n derde van die Palestynse landbougrond in die Gazastrook in 'n buffer sone verander deur Israel, is 'n akwaponiese tuinmaak stelsel ontwikkel wat geskik is vir gebruik op die dakke in Gaza Stad. Daar is 'n verskuiwing in die rigting van gemeenskap integrasie van akwaponika, soos die nie-winsgewende stigting Groeiende Krag wat vir Milwaukee jeug werksgeleenthede en opleiding bied, terwyl hulle kos groei vir hul gemeenskap. Die model het tot gevolg gehad dat verskeie satelliet-projekte ontstaan in ander stede soos New Orleans waar die Viëtnamese visserman gemeenskap gely het onder die Deepwater Horizon oliestorting, en in die Suid-Bronx in New York Stad. Whispering Roots is'n nie-winsgewende organisasie in Omaha, Nebraska wat vars, plaaslik gegroeide, gesonde kos bied vir sosiaal en ekonomies benadeelde gemeenskappe deur gebruik te maak van akwaponika, hidroponika en stedelike boerdery. Akwaponiese tuiniers van regoor die wêreld is besig om in aanlyn gemeenskap webwerwe en forums hul ervarings te deel en om die ontwikkeling van hierdie vorm van tuinmaak sowel as die skep van 'n uitgebreide hulpbronne oor hoe om tuis stelsels te bou te bevorder. Onlangs het akwaponika begin beweeg in die rigting van binnenshuise produksie stelsels. In stede soos Chicago, gebruik entrepreneurs vertikale ontwerpe om voedsel die hele jaar deur te groei. Hierdie stelsels kan gebruik word om voedsel die hele jaar deur te groei met minimale of geen afval. Daar is verskeie modulêre stelsels gemaak vir die publiek wat gebruik maak van akwaponiese stelsels om organiese groente en kruie te produseer, en bied terselfdertyd binnenshuise dekor. Hierdie stelsels kan dien as 'n bron van kruie en groente binnenshuis. Universiteite bevorder navorsing op hierdie modulêre stelsels soos hulle meer gewild word onder stedelinge.

Die LL Ori-boogskok in die Orion-newel. Die ster se wind bots teen die newelvloei. Hubble, 1995 ’n **Boogskok** is die gebied tussen ’n magnetosfeer en ’n omringende medium. By sterre is dit gewoonlik die grens tussen hul sterwind en die interstellêre medium. In planete se magnetosfeer is die boogskok die grens waar die snelheid van die sonwind skielik afneem omdat dit die magnetopouse nader. Die bekendste voorbeeld van ’n boogskok is die een om die Aarde, maar alle gemagnetiseerde planete het een. Die Aarde s’n is sowat 17 km dik en is sowat 90 000 km van die Aarde af geleë. Dekades lank is geglo die Son se sonwind vorm ’n boogskok wanneer dit teen die omringende interstellêre medium bots. Dit is in 2012 bevraagteken toe data van die Interstellar Boundary Explorer (IBEX) ontdek die Sonnestelsel beweeg stadiger deur die interstellêre medium as wat voorheen gedink is. Dit het die vermoede laat ontstaan dat daar min of geen boogskok om die Sonnestelsel is nie. Dit kom ook algemeen voor by Herbig Haro-voorwerpe (waar strome gas uit vormende sterre gewerp word): ’n baie sterker gerigte uitvloei van gas en stof veroorsaak boogskokke wat teen optiese golflengtes sigbaar is.

Ligging van Arktika Kaart van Arktika Saamgestelde Nasa-Satellietbeeld van Arktika, soos opgeneem op 2 September 2012 Die Arktiese papawer, *Papaver radicatum*, in blom op Kanada se Bathursteiland **Arktika** is 'n polêre gebied in die noordelikste deel van die Aarde wat bestaan uit die Arktiese Oseaan (of Noordelike Yssee) en dele van Denemarke (Groenland), Kanada, Rusland, Noorweë, die Verenigde State (Alaska), Swede, Finland en Ysland. Die naam van die gebied is afgelei van die Griekse word *árktos* ἄρκτος vir beer. Die byvoeglike naamwoord *árktikós* "arkties"‚ "noordelik" het verwys ná die gebied onder die sterrebeeld Groot Beer. Die Poolster is byna loodreg oor die Noordpool en lê in die sterrebeeld Klein Beer. Definisie en naam ----------------- Die naam "Arktika" kom van die Griekse woord ἀρκτικός (*árktikós*: "naby die Beer, die noorde"), en dit kom weer van die woord ἄρκτος (*árktos* "beer"). Die naam verwys óf na die Groot Beer, ’n sterrebeeld wat prominent in die noordelike deel van die hemelsfeer is, óf na die Klein Beer, wat die noordelike poolster, Polaris, bevat. Daar is ’n paar definisies vir die gebied wat as Arktika bekend staan. Die gebied kan gedefinieer word as noord van die Arktiese Sirkel (66° 33'N), min of meer die grens van die middernagson en poolnag. Volgens nog ’n definisie is Arktika die streek waar die gemiddelde temperatuur vir die warmste maand (Julie) onder 10 °C is; die noordelikste boomlyn volg die temperatuurlyn (isoterm) rofweg by die grens van dié gebied. Klimaat ------- Arktika se klimaat word gekenmerk deur koue winters en koel somers. Sy neerslag is in die vorm van sneeu en is min; die grootste deel kry minder as 50 cm per jaar. Winde skep dikwels sneeu en dit wek die indruk van ’n voortdurende sneeuval. Gemiddelde wintertemperature kan net -40 °C wees en die koudste opgetekende temperatuur is sowat -68 °C. Die klimaat aan die kus is matiger danksy oseaniese invloede. Arktika word geraak deur aardverhitting en dit lei tot ’n krimping van die Noordelike Yssee, minder ys in die Groenland-yslaag en die vrystelling van metaan wanneer die ysgrond ontdooi. Weens die noordwaartse verskuiwing van die planeet se isoterms (sowat 56 km per dekade in die laaste 30 jaar as gevolg van aardverhitting), word die Arktiese gebied (soos bepaal deur boomlyne en temperatuur) tans kleiner. Die grootste rede tot kommer is waarskynlik die krimping van die Noordelike Yssee. Daar is ’n groot variasie in voorspellings hieroor, met modelle wat ’n byna algehele tot algehele ysverlies in September tussen 2040 en 2100 toon. Sowat die helfte van die modelle wat ontleed is, dui op ’n byna algehele tot algehele ysverlies in September teen die jaar 2100. Fauna en flora -------------- Bekende diere wat hier voorkom, sluit in soogdiere soos die ysbeer (*Ursus maritimus*), muskusos (*Ovibos moschatus*), poolvos (*Vulpes lagopus*), rendier (*Rangifer tarandus*), seeroofdiere (*Pinnipedia*), walrus (*Odobenus rosmarus*) en die witdolfyn (*Delphinapterus leucas*); asook voëls soos die swerfvalk (*Falco peregrinus*), Kanadese gans (*Branta canadensis*), grysstrandkiewiet (*Pluvialis squatarola*), Arktiese sterretjie (*Sterna paradisaea*), swartpootbrandervoël (*Rissa tridactyla*), mikstertmeeu (*Xema sabini*), langstertroofmeeu (*Stercorarius longicaudus*), Arktiese roofmeeu (*Stercorarius parasiticus*), steenloper (*Arenaria interpres*) en die fluitswaan (*Cygnus columbianus*). Plantegroei bestaan uit dwergstruike, gras, kruide, korsmosse en mosse, wat almal redelik laag groei en ’n toendra vorm. Namate ’n mens noordwaarts beweeg, neem die hoeveelheid hitte wat vir plantegroei beskikbaar is aansienlik af. In die noordelikste gebiede is plante by hul metaboliese perke en klein verskille in die totale hoeveelheid somerhitte maak groot verskille in die hoeveelheid energie wat beskikbaar is vir onderhoud, groei en voortplanting. Bome kan nie in die Arktiese streek groei nie; plante word in die warmer dele tot 2 meter hoog. Grasse en mosse kan dik lae vorm. In die kouer streke is ’n groot deel van die grond kaal; nievaatplante soos korsmosse en mosse oorheers die gebied saam met ’n paar verspreide grasse en weiveldkruide (soos die Arktiese papawer). Arktiese grondgebiede --------------------- | Geografiese naam | Land | Soort | | --- | --- | --- | | Alaska | Verenigde State | Deelstaat | | Aleoetiese Eilande | Verenigde State | Amerikaanse eilandgroep | | Archangelsk-oblast | Rusland | Federale deelgebied | | Kanadese Arktiese Argipel | Kanada | Kanadese eilandgroep | | Outonome Okroeg Tsjoekotka | Rusland | Federale deelgebied | | Groot Diomedes-eiland | Rusland | Eiland | | Klein Diomedes-eiland | Verenigde State | Eiland | | Finnmark | Noorweë | Provinsie | | Franz Josef-land | Rusland | Eilandgroep | | Groenland | Denemarke | Outonome land | | Grímsey | Ysland | Eiland | | Jan Mayen | Noorweë | Eiland | | Krasnojarsk-krai | Rusland | Federale deelgebied | | Lapland | Finland | Streek | | Lapland | Swede | Provinsie | | Moermansk-oblast | Rusland | Federale deelgebied | | Outonome Okroeg Nenetsië | Rusland | Federale deelgebied | | Nieu-Siberiese Eilande | Rusland | Eilandgroep | | Nordland | Noorweë | Provinsie | | Norrbotten | Swede | Provinsie | | Noordwestelike gebiede | Kanada | Gebied | | Nowaja Zemlja | Rusland | Eilandgroep | | Nunavik | Kanada | Noordelike deel van Quebec | | Nunavut | Kanada | Gebied | | Russiese Arktiese eilande | Rusland | Eilande | | Sápmi | Noorweë, Swede, Finland, Rusland | Streek | | Republiek Sacha (Jakoetië) | Rusland | Federale deelgebied | | Sewernaja Zemlja | Rusland | Eilandgroep | | Siberië | Rusland | Streek | | Svalbard | Noorweë | Eilandgroep | | Troms | Noorweë | Provinsie | | Yukon | Kanada | Streek | | Outonome Okroeg Jamalo-Nenetsië | Rusland | Federale deelgebied | | Wrangeleiland | Rusland | Natuurreservaat |

Die **Ngoye dwergbroodboom** (*Encephalartos ngoyanus*) is 'n spesie van die genus *Encephalartos*. Daar is twee populasies van die plant, een in die noorde van KwaZulu-Natal en die ander in Eswatini en die suide van Mosambiek. Die plant is klein, dit word slegs 1 m hoog en groei hoofsaaklik in grasvelde, tussen rotse en woudrante, veral die Ngoye-woud waar dit sy naam vandaan kry. Genoegsame vuur stimuleer die vorming van keëls maar te veel brande en onwettige versameling is 'n bedreiging vir die plant. Die boom is eenslagtig, manlike en vroulike plante is afsonderlike eksemplare. Die boom se FSA-nommer is 14.17. In Engels staan die broodboom as die *Ngoye Dwarf Cycad* bekend. Sien ook -------- * Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome Bronne ------ * REDLIST Sanbi * Africancycads * Mosambiek Flora * Plants of the World Online | | | | --- | --- | | Taksondatabasisse | * Wd: Q3724996 * ARKive: encephalartos-ngoyanus * EoL: 630908 * GBIF: 2683747 * GRIN: 319392 * iNaturalist: 135948 * IPNI: 297121-1 * ITIS: 899724 * IUCN: 41920 * NCBI: 179217 * Plant List: kew-2788672 * Species+: 18195 * Tropicos: 9600074 * WCSP: 385229 |

Die R101 by Du Toitskloofpas in die Klein Drakenstein Die **Klein Drakensteinberge** is 'n bergreeks in die Kaapse Plooigordel in die Wes-Kaap, Suid-Afrika. Die bergreeks is oos van Paarl en die N1 nasionale pad gaan via die Hugenotetonnel deur die berg. Voor die tonnel gebou was, moes reisigers die Du Toitskloofpas gebruik het om oor die berg te gaan. Die pad bestaan nog as die R101 provinsiale pad. Die Klein Drakensteinberge staan met die Groot Drakenstein bekend as die Drakensteinberge. Die naam -------- Die naam het niks met drake te doen nie. Dit is deur goewerneur Simon van der Stel in Oktober 1687 toegeken en hy het Kommissaris-Generaal Hendrik Adriaan van Reede tot Drakestein vereer wat die Kaap in 1685 besoek het en aan hom die grond van Groot Constantia toegeken het. Die naam Drakestein verwys na die Kasteel Drakestein wat nou die tuiste van die Nederlandse prinses Beatrix is. Van Reede se pa was eienaar hiervan. Bronne ------ * *Cape West: 2nd edition. A relief map of the most southerly part of Africa*. * Op Pad in Suid-Afrika. B.P.J. Erasmus. Bl 21. 1995 ISBN ISBN 1-86842-026-4 Koördinate: 33°43′34.82″S 19°5′2.18″O / 33.7263389°S 19.0839389°O / -33.7263389; 19.0839389

**Великое Княжество Московское Velikoye Knyazhestvo Moskovskoye** **Prinsdom van Moskou**| | | | | | --- | --- | --- | | ← | **1283 – 1547** | → | | | | | | | --- | --- | | | | | Vlag | Wapen | | | Ligging of MoskowiëTerritoriale ontwikkeling tussen 1390 en 1530 | | **Hoofstad** | Moskou | | **Taal/Tale** | Ou Kerkslawies | | **Godsdiens** | Russies-Ortodokse Kerk | | **Regering** | Monargie | | **Historiese tydperk** | Nuwe Tyd | |  - Stigting | 1283 | |  - Stigting van die Tsaredom van Rusland | 22 Oktober 1547 | | **Geldeenheid** | Russiese roebel | **Moskowië** is ’n historiese naam wat dikwels gegee word aan die Rusland van voor die hervormings van Pieter die Grote van omstreeks 1700. Moskowië was een van die opvolgerstate van Kiëf-Roes. Die staat was aanvanklik bekend as die **Prinsdom van Moskou** (княжество Московское; *Knjazjestwo Moskofskoje*), later as die **Grootprinsdom van Moskou** (Великое Княжество Московское; *Welikoje Knjazjestwo Moskofskoje*) en eindelik as die **Russiese Tsaredom** (Царство Русское; *Tsarstwo Roesskoje*). In Russiese geskrifte word dit meestal die Grootprinsdom van Moskou genoem. Tussen Kiëf-Roes en die Russiese Ryk ------------------------------------ Kaart van Moskowië uit 1593, in Antwerpen gemaak. Die ontwikkeling van Rusland strek vanaf Kiëf-Roes via Wladimir-Soezdal, Moskowië en die Russiese Tsaredom tot by die Russiese Ryk, toe die amptelike titel van die heersers verander is van tsaar na keiser. Moskowië het mense en welvaart gelok na die noordoostelike deel van die streek en handelsbetrekkinge gevestig met die Oossee, Witsee, Kaspiese See en Siberië. In dié tyd het ook ’n gesentraliseerde en outokratiese politieke stelsel ontstaan. Met die gebruik van die naam "Moskowië" beoog sommige historici om die kultuurverskille te benadruk tussen die Rusland van voor 1700, wat om godsdienstige redes verskil het van die Wes-Europese kultuur, en die Rusland van ná 1700, toe die adel in ’n groot mate verwesters het. Sommige historici plaas die oorgang van Moskowië in Rusland egter vroeër, in die tyd van Iwan die Verskriklike of selfs Iwan III. Laasgenoemde het die laaste onafhanklike staat van Kiëf-Roes, Nowgorod, verower, waarmee hy die vereniging van die Russiese gebiede voltooi het. Hierna het die uitdrukking leier "van die hele Rusland" ontstaan. Iwan III het ook vanaf 1476 geweier om belasting aan die Goue Horde te betaal en in 1480 ’n strafekspedisie geloods teen die Horde se khan. Hierdie artikel is vertaal vanuit die Nederlandse Wikipedia

**Eienskappe**| **Algemeen** | | --- | | Naam | Ongebluste kalk  | | Ander name | kalsiumoksied | | Struktuurformule van | | | Chemiese formule | CaO | | Molêre massa | 56.08 [g/mol] | | CAS-nommer | 1305-78-8 | | **Fasegedrag**   | | Selkonstantes | a=481.1 pm   | | Ruimtegroep | Fm3m (Haliet-tipe)  | | Nommer | 225   | | Strukturbericht | B1 | | Smeltpunt | 2572 °C | | Kookpunt | 2850 °C | | Digtheid | 3,33 (rel) | | Oplosbaarheid | | | **Suur-basis eienskappe** | | pKa | | | **Veiligheid** | | Flitspunt | onbrandbaar | | Tensy anders vermeld is alle data vir standaardtemperatuur en -druk toestande. | |   | | **Ongebluste kalk** of **kalsiumoksied** (CaO) is 'n belangrike grondstof wat baie toepassings het. Vorming ------- Ongebluste kalk word uit kalksteen (wat uit kalsiumkarbonaat bestaan) deur 'n ontbindingsreaksie by hoë temperature vervaardig. {\displaystyle CaCO\_{3}\to CaO+CO\_{2}} Blusreaksie ----------- Ongebluste kalk gee die gebluste vorm in 'n reaksie met water wat baie hitte vrystel. {\displaystyle CaO+H\_{2}O\to Ca(OH)\_{2}+63,7kJ/mol} Eienskappe en gebruik --------------------- Ongebluste kalk is 'n korrosiewe stof wat heftig met water reageer. Dit is 'n sterk Lewis-basis. Die produksie van ongebluste kalk deur *kalsinering* is een van die oudste chemiese prosesse. Die eienskappe van die produk hang af van die kalsineringstemperatuur. Gewoonlik is dit ongeveer 850 °C, maar die spesifieke oppervlak van 'n produk wat by 1250 °C gekalsineer is, is laer (ong. 4 cm2/g) en by 1750 °C is die produk amper volledig gesinter met 'n relatiewe digheid van 91-92%. Die sintering verminder die gevoeligheid vir vog. ### Glas Ongebluste kalk word saam met silika (sand) en natriumkarbonaat (soda) gesmelt om glas te vervaardig. Hierdie proses is ook baie oud (ongeveer 12 000 jaar). ### Silikate 'n Ander belangrike toepassing is in die ysterproduksie. Ystererts bevat silikate. Kalsiumoksied word toegevoeg (ongeveer 40 kg per 1000 kg yster) om kalsiumsilikate te vorm. Hierdie slak is nie mengbaar met die vloeibare yster nie en kan afgetap word. In die aluminiumproduksie word dit ook gedoen. ### Karbied Saam met koolstof (kooks) vorm dit kalsiumkarbied {\displaystyle 2CaO+5C\to 2CaC\_{2}+CO\_{2}(g)} Saam met water gee karbied etyn, wat gebruik word as grondstof vir polimere en as brandstof. ### Sulfate en fosfate Uitlaatgasse van elektrisiteitsprodusente bevat dikwels swawel in die vorm van swaeldioksied SO2. Ongebluste kalk word gebruik om die gasse daarvan te suiwer. Dié reaksie produseer kalsiumsulfiet: {\displaystyle SO\_{2}+CaO\to CaSO\_{3}} Op dieselfde wyse kan fosfate uit afvalwater verwyder word: {\displaystyle 3CaO+3H\_{2}O+2PO\_{4}^{3-}\to Ca\_{3}(PO\_{4})\_{2}+6OH^{-}}

Die **Tiensjan** (Chinees: 天山; pinyin: *Tiānshān*, Dungaans: Тянсан; *Tiansan*; Oud-Turks: 𐰴𐰣 𐱅𐰭𐰼𐰃, *Tenğri tağ*; Turks: *Tanrı Dağı*; Mongools: Тэнгэр уул, *Tenger uul*; Oeigoers: تەڭرىتاغ, Тәңри тағ, *Tengri tagh*; Kirgisies: Теңир-Тоо / Ала-Тоо, *Teñir-Too* / *Ala-Too*, تەڭىر-توو / الا-توو; Kasaks: Тәңіртауы / Алатау, *Táńirtaýy* / *Alataý*, تٵ‬ڭٸرتاۋى / الاتاۋ; Oesbekies: *Tyan-Shan* / *Tangritog‘*, Тян-Шан / Тангритоғ, تيەن-شەن / تەڭرىتاغ) is 'n bergreeks in Sentraal-Asië aan die kruispunt van die Himalaja met die Karakoram, Pamir, Kunlun en Hindoekoesj op die omstrede grense van Kasakstan, Kirgisië, Oesbekistan, Tadjikistan en die Volksrepubliek China. Die hoogste bergpiek, Jengish Chokusu, is met 7 439 meter bo seevlak die hoogste berg van Kirgisië. Die Tiensjan is in die streek Turkestan geleë en skei die noordelike van die suidelike gedeelte. Die Tiensjan streek oor sowat 2 450 km en is 400 km breed. *Tiensjan* is 'n Chinese term wat "hemel / hemelse berge" of "god / geestelike berge" beteken. Tiensjan word in Tengriisme heilig beskou en sy tweede hoogste bergpiek is bekend as Khan Tengri wat as "Here van die Geeste" vertaal kan word. Die Tiensjan word deur die Ilivallei in die noorde en deur die Tarimrivier in die suide begrens. In die weste ontspring die Sirdarja. Net noord van die Tiensjan is Ürümqi, die hoofstad en grootste stad van die Chinese outonome gebied Xinjiang, geleë. Die Volksrepubliek China se Xinjiang Tiensjan is in 2013 deur Unesco as wêrelderfenisgebied gelys en die Westelike Tiensjan in Kasakstan, Kirgisië en Oesbekistan het in 2016 gevolg. Sien ook -------- * Lys van Wêrelderfenisgebiede

Die **Van Staden-septerboom** (*Paranomus reflexus*) is 'n blomdraende struik wat tot die genus *Paranomus* behoort en deel van die fynbos vorm. Die plant is endemies aan die Oos-Kaap waar dit voorkom op die Elandsberg en Van Stadensberg. Die struik word tot 1.5 m hoog en blom van Junie tot Augustus. Vuur vernietig die plant maar die sade oorleef. Die plant is tweeslagtig en bestuiwing vind deur die werking van insekte plaas. Die vrugte word twee maande nadat die plant geblom het ryp en die sade val na die grond waar dit deur miere versprei word. Die plant groei in sandsteen grond op hoogtes van 1000 - 2000 m. In Engels staan die struik as die *Van Staden's sceptre* bekend. Die boom se FSA-nommer is 72.4. Sien ook -------- * Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome Bronne ------ * REDLIST Sanbi * PlantZAfrica * Biodiversityexplorer * Protea Atlas * Plants of the World Online | | | | --- | --- | | Taksondatabasisse | * Wd: Q15585032 * GBIF: 5638365 * GRIN: 26753 * iNaturalist: 591402 * IPNI: 705356-1 * IUCN: 113201555 * NCBI: 206282 * Plant List: tro-26500208 * Tropicos: 26500208 |

Die Round House 'n Laat 19de eeuse Foto van die Round House Die **Round House** (32°3′22″S 115°44′29″E / 32.05611°S 115.74139°O / -32.05611; 115.74139) is die oudste gebou wat steeds staan in Wes-Australië. Dit is by **Arthur Head** in Fremantle geleë. Die gebou is in 1830 gebou en is ontwerp deur Henry Reveley en was die eerste permanente gebou in die Swanrivier kolonie. Die gebou is aanvanklik bedoel om as 'n tronk te dien en het agt selle en blyplek vir die tronkbewaarder gehad wat almal op 'n binnehof uitgeloop het. Die ontwerp is gegrond op die Panopticon, 'n soort tronk wat deur die filosoof, Jeremy Bentham, ontwerp is. Dit is gebruik om koloniale- en inboorling gevangenisse te huisves tot en met 1886 toe beheer oor die Convict Establishment tronk (tans die Fremantle tronk) oorgedra is na die kolonie. Hierna is die Round House as tydelike selle van die polisie gebruik tot in 1900, waarna dit die woning van die hoofkonstabel en sy gesin geword het. Daar is 'n gedenkplaat by die Round House wat deur die Royal Western Australian Historical Society daar geplaas is as deel van herdenking van die eeufeesjaar van Wes-Australië in 1929. Die Fremantle stadsraad het in 1982 verantwoordelikheid vir die Round House oorgeneem en dit is kort daarna aan die publiek oopgestel. Tans is diet sewe dae van die week oop vir die publiek. Toegang word verkry deur 'n muntskenking te maak.

Die **Rovumarivier** (Rio Rovuma, Ruvumarivier) vorm die grens tussen Tanzanië en Mosambiek. Oorsprong --------- Die Rovuma ontspring by 10° 45′ suid en 35° 45′ oos, op 'n hoogte van 'n 1 000 m bo seespieël in die Matagoraberge, 50 km suid van die dorp Songea in die suidweste van Tanzanië. Dit is net oos van die Malawimeer. Stroomgebied ------------ Daarna vloei dit 110 km suidwaarts tot die punt waar die Messingerivier uit die suidweste aansluit. Vanaf ongeveer daardie punt vloei die rivier oos en is dit vir 650 km die grens tot by die deltamonding in die Rovumabaai. Dit is suid van Mtwara, 430 km suid van Dar-es-Salaam en 'n 30 km noord van Cabo Delgado. Die rivier het 'n opvanggebied van 165 750 km², waavan ⅔ in Mosambiek geleë is. In die reëntyd is die rivier soms meters en die delta selfs 'n kilometer breed. In die droë jaargety kan 'n mens egter deur die rivier loop. Daar is baie sandbanke, rotse, stroomversnellings en selfs bewoonde eilande. 'n Ryke verskeidenheid visspesies kom die die rivier voor. Sytakke ------- Die beduidendste sytak is die Lugendarivier (Rio Lugenda) wat op 11 25 suid en 38 31 oos tussen Gomba en Masuguru by die Rovuma anasluit. Dit ontspring in die suidooste van Malawi in die Chiutameer op die grens tussen Malawi en Mosambiek. 'n Ander vername boloop is die Messinge. Kleiner strome wat vanuit Mosambiek aansluit is die Chiulezi-, Ludimile-, Lusanhandra- en die Lucheringoriviere. Uit Tanzanië kom die Mbangala-, Lukwika-, Lukwamba-, Sasawara-, Msangesi- en die Lukimwariviere se water tot by die Rovuma. Vervoer ------- Die rivier is eintlik net bevaarbaar met kano’s. Selfs die oorsteek van die rivier met motorvoertuie is 'n probleem. Dikwels word eenvoudige ponte gebruik. Sedert 1970 is daar 'n brug by die Mkwenda-grenspos by Matchedje in die Njassa-provinsie. By die Mtamaswala-grenspos tusssen Negomane in Mosambiek en Masuguru in Tanzanië is in 2010 die Eenheidsbrug (Ponte da Unidade) van 600 m lank geopen. Dit is die enigste brug werklik geskik vir motorvoertuie. Geskiedenis ----------- In 1862 het die sendeling David Livingstone na bewering tot 'n 250 km van die mond af met sy boot Pioneer gevorder. Stroomversnellings het sy verdere vaart daar teengehou. Laat in die 19de eeu het daar politieke spanning in hierdie grensgebied geheers tusssen Brittanje, Portugal (die koloniale heerser in Mosambiek) en Duitsland (die koloniale bewindhebber in Tanganjika). Tydens die Eerste Wêreldoorlog het Duitse soldate op 25 November 1917 die rivier by Negomane na Mosambiek oorgesteek. Bibliografie ------------ * africageographic.com * google.com/maps * Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 9. Kaapstad: Nasou, 1973. ISBN 0-625-00325-X | | | | --- | --- | | Normdata Edit this at Wikidata | * GND: 4227232-4 |

Die 13de eeuse *Manuscrit du Roi* (Koningshandskrif) is een van die belangrikste chansonniers met meer as 600 tekste. Die versameling word in die *Bibliothèque nationale de France* te Parys bewaar **Chansonnier** ("liedereboek", afgelei van Frans *chanson* "lied") is 'n Franse term wat vanaf die 18de eeu gebruiklik geword het om na 'n manuskrip- of gedrukte versameling van Oksitaans-Provensaalse troebadoerliriek (*chansons* of liedere) te verwys, analoog met die Spaans-Kastiliese *cancionero*, die Italiaanse *canzoniere* en die Duitse *Liederhandschrift*. Chansonniers, wat tussen 1230 en die vroeë 14de eeu saamgestel is (aanvanklik veral in Noord-Italië, later ook in Oksitanië, Noord-Frankryk en Katalonië), vorm die belangrikste laat-Middeleeuse interpretasie van troebadoer- en trouvère-musiek wat op die tydstip van publikasie gewoonlik tussen enkele dekades en rofweg honderd jaar oud was. Die belangrikste chansonniers uit die 13de eeu bevat die monofoniese toonsettings van troebadoer- en trouvère-liriek. In latere kompendia kom ook polifoniese toonsettings voor. Vanaf die 17de eeu is die term gebruik om na die Middeleeuse lieddigters in die tydperk tussen die 12de en 14de eeu te verwys wat in Frans as *trouvères* en in Provensaals as *trobadors* (troebadoers) bekend gestaan het om 'n terminologiese onderskeiding tussen hulle en die digters van heldedigte te maak. 13de eeuse troebadoer-manuskripte is van die oudste bekende versamelings van Europese liriese digkuns wat in 'n volkstaal geskryf is en die eerstes in Oksitaans wat wêreldlike eerder as religieuse werke bevat. Die groot aantal en verskeidenheid liedere, gereelde wysigings en verbeterings wat daaraan aangebring is, besondere aandag wat aan die verskillende genres en die toeskrywing aan outeurs gegee is, die vertroudheid met die literêre geskiedenis en omvattende, goed deurdagte en sorgvuldig uitgevoerde rubrikasies (handgeskilderde of -geskrewe versierings, aanmerkings of onderstrepings in rooi ink) getuig van die dubbele natuur van chansonniers - as boek, eerder nog as blote kompendium en liederebundel, en as gesogte kunswerk vir versamelaars. So is dikwels meerdere kopieë of latere goedkoper uitgawes van 'n oorspronklike kodeks vervaardig. Italiaanse en Okitaanse kodekse uit Languedoc, wat ietwat later ontstaan het, het as voorbeeld gedien vir 14de eeuse Italiaanse versamelings van liriese werke en as belangrike bronboeke vir Middeleeuse Italiaanse meesterdigters, insluitende Dante Alighieri en Petrarca. Oksitaanse digkuns en Franse romanses was in die 13de en 14de eeu hoogs gewild in hoofse kringe in Noord-Italië waar hulle prestige en literêre legitimiteit aan 'n selfbewuste adelsklas verskaf het. Veertig chansonniers is uit die Middeleeue oorgelewer. Die vroegstes hiervan, 'n groep chansonniers wat tussen 1254 en omstreeks 1300 saamgestel is, is òf in die werkswinkels van Venesië, Padua en Treviso vervaardig, dikwels deur Oksitaanse skrywers, òf kort daarna na Italië gebring. Meer as die helfte van 14de eeuse manuskripte is eweneens in Noord-Italië vervaardig. Die vroegste manuskripte uit die Veneto dui daarop dat die tekste destyds reeds 'n status behaal het wat deur die Franse sosioloog en sosiaalfilosoof Pierre Bourdieu (1930−2002) as "kulturele kapitaal" beskryf is. Hul samestellers het die kodekse nie as suiwer kompendia of katalogusse beskou nie, maar 'n nuwe, komplekse waarde en betekenis daaraan gegee deur ensiklopediese inligting by die liedtekste te voeg. Saam met die lirieke is biografiese besonderhede van digters, die historiese ontwikkeling van genres en dié van adellike howe gedokumenteer wat sowel die trobador-liedkuns asook die kunstenaars bevorder het. Die hipotese, waarvolgens Oksitaanse poësie as gevolg van die kruistog teen die Albigense (1209−1229) sy gehore verloor en veel van sy vitaliteit sou ingeboet het, word deur hierdie ontwikkeling bevraagteken. Blykbaar was daar groter belangstelling in die geskrewe vorm van liedere en in versamelings daarvan. Die verlies van onafhanklikheid en prestige, wat met die Noord-Franse inval verbonde was, het die voorkeur vir plaaslike digkuns nog aangewakker en 'n deskundiges aangedryf om die kulturele geskiedenis van Oksitanië te dokumenteer. Vir sy Italiaanse weldoeners het hierdie vreemde digkuns nie net as statussimbool en voorbeeld vir poësie in Italiaans gedien nie, maar dit was ook 'n welkome nuwe medium om politieke propaganda te versprei in 'n tyd toe die Lombardiese Liga en die pousdom gemeenskaplik in verset gekom het teen die Heilige Romeinse keiser Frederik II se beleid van politieke integrasie van alle ryksdele onder sy onmiddellike gesag. Die belangstelling van Italiaanse kant vir die maatskaplike en kulturele konteks, waarin Oksitaanse poësie ontstaan en gefloreer het, is ongewoon in hierdie tydperk, gegewe die onlangse karakter van die literêre verskynsel en tematiek. So word aangeneem dat Oksitaanse digters in die laat 12de eeu liriese en biografies-kulturele materiaal, wat hulle self aan die belangrikste howe en geleerde instellings van hul tuisland versamel het, na Italië saamgebring het. Veral in Venetiese *scriptoria* of skryfateljees is groot moeite gedoen om luukse manuskripte op vellum, 'n soort kosbare perkament van ongelooide dierhuid, saam te stel om die tradisies veilig in materiële vorm te bewaar. Die vroegste tekste is dikwels op 'n hoogs georganiseerde wyse saamgestel en sorgvuldig volgens genre en digter geïndekseer. Die biografieë van digters, wat in die chansonniers verskaf word, is die belangrikste historiese bronne ten opsigte van troebadoerliriek. ### *Vidas* en *razos* Die biografiese prosatekste val in twee kategorieë, sogenaamde *vidas* en *razos* (alhoewel die twee nie altyd suiwer van mekaar onderskei kan word nie). *Vidas* is meestal volgens dieselfde retoriese formaat saamgestel wat historiese geloofwaardigheid aan hulle verleen en vermeld die digter se naam, sy herkoms, sy literêre talente, sy beskermhere en bevorderaars, die verhaal van sy groot liefde, die sukses of mislukking daarvan, en die digter se afsterwe. Biografiese gegewens kann in sommige gevalle nogtans fiksioneel wees. Skrywers doen in elk geval moeite om die digter binne die hele konteks van hoofse digkuns te beskryf om die interpretasie van sy poëtiese sangkuns te vergemaklik en lewer ook kritiek op sy literêre werk. Die term *vida* kom uitsluitlik in 14de eeuse werke voor. *Razos*, die tweede kategorie van biografiese kommentare, lewer terminologiese probleme op aangesien *razo* dikwels as sambreelterm gebruik word wat *vidas* kan insluit. Die term het sy etimologiese wortel in die Latynse *ratione(m)* en word in die betekenis van "inleiding, verklaring, kritieke kommentaar, onderwerp, agtergrond of glosse" gebruik. *Razos* is in die algemeen omvangryker as *vidas* en volg geen vaste retoriese skema nie. Dikwels word aanhalings of selfs die hele lied, wat ter sprake is, daarby ingesluit. *Razos* word in 13de eeuse manuskripte aangetref, maar kom nie so vaak voor soos die korter *vidas* nie. Hulle gewildheid het blykbaar toegeneem namate troebadoerstudies 'n vaste en algemeen aanvaarde literêre vorm aangeneem het. *Razos* kann as onafhanklike verhale uit eie reg beskryf word. Soms bevat hulle verwysings na *vidas* met opmerkings soos "Soos u reeds verneem het…" om dan voort te gaan met 'n beskrywing van die redes en omstandighede waarin die betrokke lied geskryf is. Die glosse en biografieë van troebadoers, wat vir die gehore aan Noord-Italiaanse howe saamgestel is, het grondleggende betekenis as die geskrewe vorm van 'n kollektiwee kulturele gedagtenis. Die skrywers van hierdie prosatekste laat die persoonlikhede agter die liedtekste na vore tree en skep sodoende die eerste literêre geskiedenis in 'n Europese volkstaal. Volgens hul literêre kritiek en waardering word 'n ranglys van Middeleeuse digters saamgestel; die helderste digtersterre - onder wie Bertran de Born, Arnaut Daniel en Sordello - leef voort om belangrike rolle in Dante se *Commedia* te speel en ingang te vind tot Petrarca se *Trionfi*.

Uranus (bo) en Neptunus, die Sonnestelsel se twee ysreuse. ’n **Ysreus** is ’n reuseplaneet wat hoofsaaklik uit elemente swaarder as waterstof en helium bestaan, soos suurstof, koolstof, stikstof en swael. Daar is twee ysreuse in die Sonnestelsel: Uranus en Neptunus. Eienskappe ---------- In astrofisika en planetologie verwys die term "yse" na vlugtige samestellings met ’n vriespunt van bo sowat 100 K, soos water, ammoniak of metaan, met vriespunte van onderskeidelik 273 K, 195 K en 91 K. Vroeër is Uranus en Neptunus saam met Jupiter en Saturnus as "gasreuse" geklassifiseer, maar in the 1990's is besef eersgenoemde twee is ’n aparte soort reuseplaneet. Hulle het toe as "ysreuse" bekend geword. Die samestellings waaruit hulle bestaan, was vaste stowwe toe hulle gevorm het, óf direk in die vorm van ys of vasgevang in waterys. Vandag is baie min van die water in Uranus en Neptunus nog in die vorm van ys. By die temperature en druk in die planete kom water eerder hoofsaaklik voor in ’n superkritiese fase (waar die onderskeid tussen die gas- en vloeistoffase verdwyn het). Van die massa van ysreuse beslaan waterstof en helium net sowat 20 persent, in teenstelling met die gasreuse, waarvan meer as 90 persent uit dié twee elemente bestaan. Sien ook -------- * Gasreuse * Reuseplanete Skakels ------- * Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal. | Die Sonnestelsel | | --- | | | | Son • Aardplanete: Mercurius • Venus • Aarde • Mars • Gasreuse: Jupiter • Saturnus • Ysreuse: Uranus • Neptunus • (Planete • Reuseplanete)Dwergplanete: Ceres • Orcus • Pluto • Haumea • Quaoar • Makemake • Gonggong • Eris • Sedna | | Mane: *Aarde • Mars • Kleinplanete • Jupiter • Saturnus • Uranus • Neptunus • Pluto • Haumea • Eris* • Ringe: *Jupiter • Saturnus • Uranus • Neptunus* | | Klein Sonnestelselliggame: Kleinplanete • Asteroïdes • Naby-aarde-voorwerpe‎ • Sentoure • Trans-Neptunus-voorwerpe • Komete Gordels en wolke: Asteroïdegordel • Kuipergordel • Verstrooide skyf • Hillswolk • Oortwolk |

Voorblad van die eerste uitgawe ***La Clef du cabinet des princes de l'Europe*** was die eerste koerant in Luxemburg. Dit het tussen 1 Julie 1704 en Julie 1794 maandeliks verskyn. Die nuusblad was die gemeenskaplike projek van Claude Jordan, 'n boekhandelaar, drukker en publisis uit Valence, Frankryk, en die drukker André Chevalier uit Bourg-en-Bresse. Nadat Jordan hom al in twee Nederlandse stede, Leyden en Amsterdam, as uitgewer van 'n koerant, die *Gazettes de Hollande*, bekwaam het, terwyl Chévalier 'n drukkery in Luxemburg bedryf het, het die twee saamgespan om 'n nuusblad vir Lotaringe te publiseer wat destyds nog onafhanklik van Frankryk was. Die koerant was daarnaas ook op Franssprekende lesers in Luxemburg gemik. Die dagblad se naam, *La Clef du cabinet des princes de l’Europe ou recuëil historique & politique sur les matieres du tems*, het al die publikasie se redaksionele missie saamgevat: om vir die leser 'n blik agter die skerms van Europese regeringskabinette te gee. Een van die politieke hoofonderwerpe van dié tyd was die Spaanse Suksessieoorlog. Die nuusblad het 'n vaste struktuur gehad: internasionale nuus, gekategoriseer volgens koninkryk; 'n rubriek vir "Skinderpraatjies en Aktuele Sake" (plegtighede en jagpartytjies waaraan die koning deelgeneem het, geboortes van koninklike kinders en ander dinge), en resensies van nuwe boeke. Geleidelik is ook steeds meer nuusberigte oor plaaslike parlemente gepubliseer, of artikels oor verligte filosowe wat teen die absolutistiese monargie gekant was. In 1716 was die twee uitgewers in 'n finansiële stryd gewikkel, en Jordan het hom vervolgens in Parys gevestig waar hy tot en met 1776 die dagblad *Suite de la clef, ou Journal historique sur les matieres du tems* gepubliseer het.

**Shchastia** (Oekraïens: Ща́стя) is 'n stad en die administratiewe sentrum van die Shchastia-distrik in die Luhansk Oblast in Oekraïne. Die bevolking van die stad is in 2022 op sowat 11,411 geskat. Die Luhansk-kragstasie, 'n groot kragaanleg wat in die 1950's gebou is, is noord van Shchastia geleë. Die dorp Shchastia is aan die Donets-rivier geleë. Tydens die 2014 pro-Russiese onrus in Oekraïne het die stad 'n sleutelplek van gevegte geword. ### Russies-Oekraïnse Oorlog Shchastia was deur die separatistiese Luhansk Volksrepubliek beheer vanaf laat April 2014 tot die Oekraïnse leër die stad op 14 Junie 2014 herwin het. Dit is hoofsaaklik deur die vrywillige vegters van die Aidar-bataljon herwin, wat volgens Amnesty International toe met "vrywel geen toesig of beheer nie" oorlogsmisdade in Shchastia en naburige stede gepleeg het. Volgens inwoners van Shchastia het hierdie gedrag voortgeduur totdat Aidar in die lente van 2015 by die Oekraïnse leër ingelyf is. 1. ↑ "Терористи почали обстріл Луганська із "Граду" - джерело". *Ukrainska Pravda* (in Oekraïens). 16 Junie 2014. 2. ↑ Koshiw, Isobel; Vlasova, Anastasia (31 Julie 2017). "Growing up apolitical in Ukraine's war zone". *openDemocracy* (in Engels). 3. ↑ Koshiw, Isobel; Vlasova, Anastasia (31 Julie 2017). "Growing up apolitical in Ukraine's war zone". *openDemocracy* (in Engels).

**Broodbome** (*Cycadophyta*) is 'n plant divisie wat al reeds 235 tot 65 miljoen jaar gelede gefloreer het. Daar bestaan tans net ongeveer 300 spesies, almal binne tropiese en sub-tropiese areas. Alhoewel broodbome na palms lyk, is hulle egter nie verwant aan palms nie. Egte palms val onder die blomplant divisie. Broodbome is waarskynlik die oudste bestaande tipe saadplante. Klassifisering -------------- Broodbome word geklassifiseer in drie families, die Cycas familie (Cycadaceae), die Stangeria familie (Stangeriaceae) en die Zamia familie (Zamiaceae), wat saam uit elf genera bestaan. In die Cycas familie, word slegs een genus, *Cycas*, gevind, wat wydverspreid in Asië sowel as Madagaskar voorkom. Die bekende Japanse Cycas, *Cycas revoluta*, behoort aan hierdie familie. In die Stangeria familie is daar twee genera, *Stangeria* van KwaZulu-Natal in Suid-Afrika, en *Bowenia* van noordoostelike Australië. Die ander agt genera val onder die Zamia familie. Hulle is *Encephalartos*, *Dioon*, *Macrozamia*, *Lepidozamia*, *Ceratozamia*, *Microcycas*, *Zamia* en *Chigua*. * *Encephalartos* kom uitsluitelik in Afrika voor. * *Dioon* kom in Meksiko voor, behalwe vir een spesie van Honduras en Nicaragua. * *Macrozamia* en *Lepidozamia* kom in Australië voor. * *Ceratozamia* kom in Sentrale Amerika voor. * *Microcycas*, wat uit een spesie bestaan, kom in Kuba voor. * *Zamia* kom in Amerika, die Wes-Indies, Sentraal-Amerika, en Suid-Amerika voor. * *Chigua*, wat uit twee spesies bestaan, kom in Colombia voor. Die sistematiek van broodbome word gedeeltelik bestudeer met morfologie, en gedeeltelik met DNS-sekwensies. Hieronder verskyn 'n kladogram van Hill et al. gebaseer op DNS. Byvoorbeeld, verskyn *Cycas* as 'n sustergroep aan al die ander genera. | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | | | *Lepidozamia* | | | | | *Encephalartos* | | | | | | | | *Macrozamia* | | | | | | | | *Bowenia* | | | | | | | | *Dioon* | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | | | | | --- | --- | | | *Zamia* | | | | | *Microcycas* | | | | | | | | *Ceratozamia* | | | | | | | | | | | *Stangeria* | | | | | | | | *Cycas* | | | | | | Ekologie en voortplanting ------------------------- Alle natuurlike broodboompopulasies is bedreig en word dus beskerm deur CITES regulasies. *Stangeria*, *Encephalartos*, *Ceratozamia*, *Microcycas* en *Chigua* is so erg bedreig, dat hulle in die strengste groep, *CITES application I*, geplaas word, wat beteken dat geen plantdele (selfs sade) uitgevoer mag word sonder skriftelike goedkeuring van beide die invoer- en uitvoerland nie. Die ander genera val onder die *CITES application II* groep, wat beteken dat sade uitgevoer mag word, maar nie sonder toestemming geplant mag word nie. Ongelukkig blyk hierdie regulasies nie genoeg om natuurlike populasies te laat voortbestaan nie. Duisende plante van gesogde spesies word steeds opgegrawe en verdwyn uit hulle natuurlike habitat waar hulle al vir miljoene jare gegroei het. Broodbome kan stikstof fikseer met die hulp van bakterië in hulle wortels waarmee hulle in simbiose saamlewe. Benaderde wêreldwye verspreiding van broodbome Die verskeidenheid broodbome is die hoogste by 17˚ 15"N en 28˚ 12"S, met 'n laer hoogtepunt by die ewenaar. Spesiefrekwensies het dus nie 'n breedtegraadgradiënt teen die ewenaar nie, maar wel een teen die trope. Die hoogtepunt in die noordelike tropiese gebied verskyn as gevolg van die Cycas genus in Asië en die Zamia genus in Amerika, terwyl die hoogtepunt in die suidelike tropiese gebied verskyn as gevolg van *Cycas*, soos in die noorde, *Encephalartos* in Afrika en *Macrozamia* in Australië. Dus blyk dit asof die verspreiding van broodbome in ander breedtegrade verskyn het deur toeval, as gevolg van die geografiese isolasie van die oorblywende genera en hulle spesies, en nie as gevolg van die algemene patroon van broodbome nie. *Cycas* is die enigste genus wat 'n geografiese verspreiding het. Hierdie genus groei die beste in die noordelike en suidelike tropiese gebiede. Hierdie is waarskynlik as gevolg van die droër klimaat en relatief kouer winters. Broodbome benodig genoeg reën, maar blyk om gedeeltelik xerofiete te wees. Broodbome in potte kan dwars oor die wêreld gevind word, insluitende Kanada, Rusland, Finland en Chile. Voortplanting ------------- Die voortplantingsorgane van sikadeë is in keëls geleë. Die manlike organe bestaan uit skubbe (mikrosporofille) met talle stuifmeelsakkies aan die onderkant. Hierin ontstaan stuifmeelkorrels na reduksiedeling of meiose, wat vrygestel word as hulle ryp is. Wanneer die stuifmeel die poortjie of mikropilum van 'n saadknop binnedring, sit hulle vas in ʼn druppel klewerige vloeistof wat deur die saadknop afgeskei word. Die vroulike keëls bestaan ook uit skubbe en elke skub dra 2 saadknoppe aan die bokant. Die enigste uitsondering is die genus *Cycas*, waarvan die spesies geen vroulike keëls het nie, maar wel blaaragtige organe met saadknoppe aan die kant. Soos by alle ander naaksadige plante word die nusellusweefsel van die saadknoppe deur een integument omring. In die nusellusweefsel ontstaan 'n makrospoormoedersel deur reduksiedeling of meiose, wat aan die vroulike gametofietweefsel oorsprong gee. In die gametofietweefsel ontwikkel weer 2 of meer argegonia, wat elk 2 nekselle en 1 eiersel het. Die stuifmeelkorrels wat tydens bestuiwing op die vogdruppel van die saadknop beland, word deur die poortjie of mikropilum in die integument na binne getrek wanneer die druppel opdroog. In 'n stuifmeelkorrel is daar 'n vrye buiskern en ʼn sel wat aan 2 selkerne oorsprong gee. Hierdie selkerne (anterosoïede) het 'n krans van trilhare waarmee hulle kan swem. Die stuifmeelkorrel ontkiem met 'n buis wat die saadknop binnedring. Tydens die ontkieming van die stuifmeelkorrels ontwikkel 'n holte, bekend as die argegoniumkamer, bo die argegonia. Die anterosoïede kom dan vry, swem na die argegonia en dring hulle binne, terwyl die trilhaarkrans agtergelaat word. Wanneer die spermsel by die eiersel kom, vind versmelting plaas en die bevrugte eiersel (sigoot) gee oorsprong aan 'n suspensor en die eintlike embrio. Die suspensor stool die embrio in die vroulike gametofietweefsel in en laasgenoemde, dan bekend as die endosperm, dien as voedsel vir die ontwikkelende embrio. Die integument gee oorsprong aan 'n buitenste, meestal rooi of oranje, relatief sagte laag en ʼn binneste harde laag om die saad. Indeling -------- Die 10 genera en ongeveer 90 spesies van die afdeling *Cycadophyta* word in 1 orde en 3 families ingedeel. Hulle is die orde *Cycadales* en die families *Cycadaceae*, *Stangeriaceae* en *Zamiaceae*. Van laasgenoemde 2 families word een genus elk in Suid-Afrika aangetref, naamlik onderskeidelik *Stangeria* en *Encephalartos*. Die familie *Cycadaceae* bevat slegs een genus, naamlik *Cycas*, waarvan spesies op die eiland Madagaskar (maar nie op die vasteland van Afrika nie), tropiese Asië tot in Suid-Japan, Polinesië en Australië aangetref word. Die naam is afgelei van die Griekse woord *kukas*, wat "palm" beteken. Uit die slymerige murg van sommige spesies word, soos uit die murg van sekere palmspesies, sago ('n styselryke voedsel) verkry. Die naam vals sagopalm vir *Cycas revo*l*uta* is hieraan toe te skryf. Die stam van hierdie spesie is egter baie growwer as die van die palms. In Japan word die blare van *Cycas revoluta* gebruik vir grafkranse. Die blare van *Cycas*-spesies het 'n duidelike, uitstaande middelaar. Die *Stangeriaceae* bestaan ook slegs uit een genus, naamlik *Stangeria*, en die enkele spesie van die genus, *Stangeria eriopus*, word slegs in Suid-Afrika, van Oos-Londen tot by Kosibaai, aangetref. Die plant het 'n ondergrondse wortelstok. Die *Zamiaceae* is vernoem na die Amerikaanse genus *Zamia* en bestaan uit 8 genera. Vroeër is die woord *zamia* vir siek dennekeëls gebruik en die keëls van die lede van hierdie familie lyk inderdaad baie so. Sowel die manlike as die vroulike plante dra keëls. Die blare het geen duidelike hoofaar nie en is nie ingekrul soos die van die familie *Cycadaceae* nie. Die saadknoppe word in pare bo-op die saadskubbe gedra, en die mikropilums van die saadknoppe is na die as van die keël gerig. Die keëls is dikwels groot en by sommige *Encephalartos*-spesies (broodbome) kan hulle tot 0,8 m lank word en 'n massa van tot 40 kg hê. Die genus *Encephalartos* is die enigste genus van die familie wat in Suid-Afrika aangetref word, en ongeveer 28 van die 45 spesies kom hier voor, hoofsaaklik in die oostelike dele van die land. Die broodbome kan soos ander sikadeë tot honderde jare oud word en groei baie stadig. Die vernietiging van hulle habitat en die versameling van broodbome vir tuine, waar dit dikwels as 'n statussimbool beskou word, het daartoe gelei dat broodbome baie skaars geword het en vandag deur spesiale wetgewing beskerm word. Van een spesie, *Encephalartos woodii*, is daar nog slegs 'n paar manlike eksemplare oor en die spesie kan dus nie meer deur middel van saad voortplant nie. Verskeie ander spesies loop ook gevaar om uit te sterf. Bronne ------ * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 105, 106 Notas ----- | | | | --- | --- | | Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Sweedse Wikipedia vertaal. | Klik vir info oor hierdie sjabloon. | | | | | --- | --- | | Taksondatabasisse | * Wd: Q1089795 * EPPO: 1CYCP * Fossilworks: 56134 * GBIF: 103 * iNaturalist: 325921 * ITIS: 18014 * NCBI: 58020 * Tropicos: 43000007 |

Die amptelike Dolby Atmos-kenteken Dolby Atmos-skerm in *SoundFirm* se naproduksieklankateljee in Port Melbourne, Australië **Dolby Atmos** is 'n nuwe driedimensionele omringklank-tegnologie wat in April 2012 deur *Dolby Laboratories* ingevoer is en naas gewoonlike oudiokanale gebruik maak van twee nuwe konsepte: * oudio-voorwerpe en * plafon-luidsprekers. In 'n Dolby Atmos-klankstelsel is klank nie beperk tot kanale nie, maar kan - waar nodig - op 'n spesifieke manier vry beweeg in 'n driedimensionele ruimte om die luisteraar te omhul. Alle groot Hollywood-rolprentateljees het die nuwe formaat as standaard aanvaar, net soos meer as 3 200 rolprentteaters wêreldwyd. Dolby Atmos was aanvanklik slegs op kommersiële rolprentteaters gemik, maar intussen is 'n aangepaste weergawe ook vir privaat tuisteaterstelsels beskikbaar en word Blu-ray- en UHD Blu-ray-skywe met Dolby Atmos-klankbane vervaardig. Gewilde flieks soos *La La Land* en *Blade Runner 2049* asook televisiereekse soos HBO se *Game of Thrones* (vanaf seisoen 5) word van dié omringklankformaat voorsien (in tuisteaterstelsels sonder Dolby Atmos-dekodeerders en plafonluidsprekers word die klankbaan as *Dolby TrueHD* verwerk). Dolby Atmos-omringklank word ook deur aanlynverskaffers van televisie-programme aangebied soos *Netflix*, *VUDU* en *Maxdome*. Dolby Atmos is intussen ook beskikbaar vir Windows 10, tabletrekenaars met Android-en iOS-bedryfstelsels, slimfone (soos Samsung Electronics se Galaxy S9/S9 Plus en Apple, Inc. se iPhone X) en Microsoft se Xbox. Apple se Apple TV 4K-toestel, tvOS 12, is in 2018 vir Dolby Atmos gesertifiseer. Daar is twee mededingers op die mark: die Kaliforniese onderneming *DTS, Inc.* se DTS:X- en die Belgiese *Auro Technologies* se Auro-3D-omringklankformaat. Tegnologie ---------- Die nuwe formaat maak voorsiening vir 'n onbeperkte aantal klankbane sodat rolprentteaters die klankseine van 'n film volgens 'n optimale en dinamiese manier op alle beskikbare luidsprekers kan opdeel. Die eerste generasie-hardeware, die *Dolby Atmos Cinema Processor* ("Dolby Atmos Rolprentteater-verwerker"), kan tot by 128 enkele klankbane en tot by 64 verskeie onafhanklike luidsprekerseine verwerk. Dolby Atmos is versoenbaar met ouer omringklankformate soos 5.1 of 7.1. Maar terwyl hierdie ouer stelsels gebruik maak van luidsprekerreekse wat almal dieselfde klanksein weergee, kry elke luidspreker met Dolby Atmos sy eie, indiwiduele klanksein. Rolprentteaters kan dus 'n groot aantal bykomende voorkanaal-, omringklank- of plafon-luidsprekers installeer. Sodoende kan enige klanksein op 'n presiese manier in die rolprentteatersaal geposisioneer word om byvoorbeeld die geluid van reën of helikopters te simuleer. Die klankgehalte sal dieselfde vir alle kykers wees, ongeag waar hul sitplekke in die teater geleë is. Met ouer omringklankstelsels kon slegs kykers op sitplekke in die middel van die teater die beste klankgehalte geniet. Dolby Atmos-dekodeerders vir tuisteaterstelsels word van 'n Dolby omringklank-opmenger vir ouer oudioformate voorsien.

Skildery van *La Amistad* **La Amistad** (Spaans: Die Vriendskap) was 'n onwettige Spaanse slaweskip waarop 'n muitery in 1839 voorgekom het. Lede van die bemanning is gedood en die oorlewendes is beveel om na Afrika te seil. Hierdie opstand sou bekend staan as die Amistad-opstand. Voor 1839 --------- *La Amistad* is in Baltimore gebou, maar destyds is dit die *Friendship* genoem. Na die verkoop aan 'n Spaanse handelaar, is dit tot *La Amistad* hernoem. 1839 ---- Dood van Kaptein  Ferrer, die Kaptein van die  Amistad, Julie 1839. Die slaweskip *La Amistad* het op 27 Junie 1839 van die Havana hawe in (Kuba) uitgevaar. Daar was 49 Afrika-slawe aan boord. Hulle sou vervoer word na Puerto Principe (ook in Kuba). Daarbenewens was daar vyf slawe wat deel van die bemanning aan boord was. Die gevangenes het hulself op 2 Julie bevry, waarna 'n algemene muitery uitgebreek het. Die meerderheid van die bemanning, insluitende die kaptein, is dood. Twee bemanningslede het daarin geslaag om in 'n sloep te ontsnap. Twee slawe het ook gesterf. Twee bemanningslede (José Ruiz en Pedro Móntez) is lewendig gehou nadat hulle belowe het dat hulle die skip na Afrika sou navigeer. Hulle het egter *La Amistad* noord langs die kus van die Verenigde State gestuur, waar die skip op 26 Augustus by Long Island (naby New York) geanker het. Daarna het die Amerikaanse vloot die skip onderskep. Die slawe is oorgedra na die staat Connecticut. Dit was een van die min noordelike state waar slawerny nog steeds toegelaat is. Regsaak ------- In die daaropvolgende hofsake is besluit dat die vervoer van slawe oor die Atlantiese Oseaan verbied is en dat die gevangenes van *La Amistad* dus nie slawe kon wees nie. Die vrylating van die bemaning het op 9 Maart 1841 gevolg. Die volgende jaar is hulle na Liberië in Afrika gestuur. Na 1839 ------- Na die opstand is die skip na 'n skeepwerf in New London in Connecticut gebring. Na 'n veiling is die skip hernoem tot *Ion* en geregistreer in Newport in Rhode Island. Die *Ion* is gebruik as 'n handelsskip. In 1844 is die skip in Guadeloupe verkoop. Wat daarna met die skip gebeur het, is onbekend. Replika ------- Replika van die slaweskip *La Amistad* gedok in Key West In 2000 is 'n replika van *La Amistad* in die hawe van Mystic (Connecticut) die naam *La Amistad* en die bynaam *Freedom Schooner* gegee. Die Amistad het New Haven (Connecticut) as haar tuishawe. Die skip word gebruik om voorligting oor slawerny en rassediskriminasie te verskaf. Die replika het die volgende spesifikasies: * Twee maste * Lengte 24,6 meter * Breedte 7,0 meter * Diepte 7,0 meter Trivia ------ * In 1997 is Steven Spielberg se Amistad-rolprent vrygestel in teaters. Notas ----- | | | | --- | --- | | Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik vanuit die Nederlandse Wikipedia vertaal. | | | | | | --- | --- | | Normdata Edit this at Wikidata | * LCCN: n50062774 * WorldCat Identities (via LCCN): n50-062774 |

'n **Dolfyn** is 'n waterlewende soogdier, verwant aan die walvis en tornyn. Die naam ontspring van die ou-Griekse *delphis* wat beteken *met 'n baarmoeder*, met ander woorde *'n vis met 'n baarmoeder*. 'n Groep dolfyne word 'n skool genoem. Die woord dolfyn kan verskeie gegewe impliseer: 1. Enige lid van die familie *Delphinidae* (seedolfyne), 2. Enige lid van die families *Delphinidae* en Platanistoidea (see- en rivierdolfyne), 3. Enige lid van die suborde *Odontoceti* (tandwalvisse wat bogenoemde families en sommige ander insluit), 4. Dit kan ook gewoon gebruik word as 'n sinoniem vir die Indiese oseaan-stompneusdolfyn, die mees algemene en bekende spesie dolfyn. Hierdie artikel verwys na die tweede betekenis. Tornyne (die suborde *Odontoceti*, familie *Phocoenidae*) is dus nie dolfyne in hierdie betekenis nie. Aan die ander kant behoort die moordvis wel aan die familie en word hulle beskou as dolfyne, terwyl hulle gewoonlik as 'n soort walvis in die spreekstaal beskou word. Daar bestaan 32 spesies in 17 genera, by verre die grootste familie van setaseë. In Suider-Afrika is daar 19 spesies opgeteken. Fisiese voorkoms ---------------- Die dolfyne is klein tot gemiddelde grootte setaseë, en wissel vanaf omtrent 1,5 m in lengte en 50 kg in massa, tot amper tien meter en 7 000 kg. Die mannetjies is gewoonlik groter as die wyfies. Die dolfyn het 'n baie karakteristieke kopvorm; dit lyk asof die voorkop uitdruk bo-oor die bekagtige snawel, weens die teenwoordigheid van 'n lensvormige vetlaag daar. Die dolfynliggaam is gewoonlik glad en gestroomlyn. Die meeste het wel dorsale vinne. Sommige spesies het baie treffende kleurpatrone oor hul liggame. Die dolfynkaak het baie tande (tot soveel as 250 in sommige spesies). Die dolfynbrein is groot en het 'n hoogsontwikkelde korteks. Hulle is waarskynlik baie intelligent. Die dolfyn slaap nooit baie diep nie, aangesien slegs die helfte van die brein op 'n keer rus. Dit verseker dat die dolfyn nog bly asemhaal en oplettend bly vir enige dreigende gevaar. Ontstaansgeskiedenis van dolfyne -------------------------------- Dolfyne is afstammelinge van landbewoners, waarskynlik die orde Artiodactyla (die gelyktonige hoefdier). Hedendaagse dolfyngeraamtes het twee klein staafvormige bekkenbene wat waarskynlik die oorblyfsels van agterpote is. Daar word beraam dat hulle ongeveer 50 miljoen jaar gelede teruggekeer het na die water. Gedrag ------ Dolfyne lewe gewoonlik in vlak water, of bly naby aan die oppervlakte van die water. Hulle is vinnige swemmers en jag veral vis en seekat. Die moordvis is die enigste dolfynsoort wat ook warmbloedige diere jag. Hulle maak gebruik van eggo-lokalisering om hul prooi op te spoor. Dit begin te blyk asof hulle selfs hoë-intensiteit ultrasoniese klank gebruik om hulle prooi te verdwaas. Hulle is baie sosiale diere en kan in groepe tot so groot as 100,000 individue lewe. Die gewone grootte van die skool is meestal ongeveer 12. Die individue van 'n groep werk saam, soos wanneer hulle haaie aanval en dood; of wanneer hulle 'n dier wat siek of beseer is, bystaan. Groepe dolfyne volg dikwels skepe, en ry in die brander veroorsaak deur die skeepsboeg. Hulle kan indrukwekkend hoog uit die water spring, en doen dit soms gesinchroniseerd (gesamentlik). Spel is 'n belangrike deel van hulle lewe. Hulle word opgemerk waar hulle speels met mekaar veg, of met seewier; en pla ander diere ook op 'n manier wat net aspris lyk, soos seevoëls en waterskilpaaie. Dolfyne ry die branders by Snapper Rocks, Queensland, Australië. Dolfyne kommunikeer met mekaar deur 'n wye verskeidenheid van kliek-, fluit- en ander geluide. (Sien ook die artikel Walvisgesang.) In Mei 2005, het navorsers in Australië ontdek dat Atlantiese oseaan-stompneusdolfynmoeders (van die spesie *Tursiops aduncus*) hul kroos leer om gereedskap te gebruik. Die dolfyne breek keëlvormige sponse af (wat maklik oor hulle snawel pas, en nie afval nie) en beskerm so hulle bek teen besering as hulle jag vir vis op die seebodem. Dit is die eerste keer in die geskiedenis dat sulke gedrag in 'n seedier bemerk word, iets wat tevore nog net onder die primate en 'n paar voëlsoorte bemerk is. Sintuie ------- Dolfyne hoor en sien uiters goed. Onderwaterse gehoor word aangehelp deurdat die kakebeen die klanktrillings gelei na die middeloor. Hulle tassintuig is ook goed ontwikkel, asook hul smaaksintuig, maar hulle kan nie ruik nie. Voedsel ------- Dolfyne is roofdiere, en vang hulle prooi terwyl hulle vinnig aan't swem is. Prooi word gewoonlik heel ingesluk. Wanneer seekatte en inkvisse vir die winter-teelseisoen saamtrek, word hulle ook gevreet. Seekatte is egter 'n gevaarlike maal aangesien die suierbedekte arms in die dolfyn se keel kan vassit, wat soms versmoring veroorsaak. Sekere stompneusdolfyne (*Tursiops aduncus*) aan die Australiese kus het geleer om die seekatte onskadelik te stel deur hulle eers teen die wateroppervlak dood te slaan, of herhaaldelik rond te gooi. Sommige stompneusdolfyne sal slegs 'n inkvis se kop vreet, maar ander het geleer om in verskillende stappe die kop, ink en skulp te verwyder voordat die mantelvlees gevreet word. Die moordvis, weens sy grootte, jag ook seesoogdiere, insluitende groot walvisse. Bedreigings ----------- Bedreigings sluit in dolfynjag, verstrengeling en byvangs, klimaatsverandering, botsings met bote en skepe, opbou van gifstowwe, olie- en gas-ontwikkelings en agteruitgang van habitat. Klimaatsverandering kan ondermeer veranderinge in seetemperatuur, verdunning van seewater weens smeltende ys en verhoogde reënval, verlies aan ysige poolhabitatte en lokale afnames in krilbevolkings veroorsaak. PCB's was eens bruikbare chemikalieë, maar word tans verbied weens hul omgewingskade. Dit bestaan egter voort in die omgewing en akkumuleer in verskillende seediere, waaronder moordvisse. Sien ook -------- * Lys van Suider-Afrikaanse soogdiere * Lys van Suider-Afrikaanse soogdiere volgens wetenskaplike name * Suider-Afrikaanse soogdiere en hul ordes Bronne ------ * Animal Diversity Web. * *Veldgids tot die soogdiere van Suider-Afrika.* Chris en Tilde Stuart. Eerste uitgawe, 1988.

   *Hierdie artikel behoort versmelt te word met Sigvermoë.* Met **gesigsvermoë** word bedoel die vermoë van mense en diere om lig waar te neem. Laer diere, soos eensellige diere en erdwurms, reageer op verskille in ligintensiteit en donkerte met behulp van ligsensitiewe selle (fotoreseptors). Die volgende stap in die ontwikkeling is die bewustheid van die rigting waaruit die lig kom. Dit is moontlik wanneer die ligsensitiewe selle deur pigmentselle gedeeltelik teen die invallende lig beskerm word. Ingewikkelder oë, so os die kameratipe oog van die Nautilus, die lensoog van onder meer werweldiere en die saamgestelde oog van geleedpotige diere, maak die waarneming van beweging en beelde moontlik. Deur die klein oogopening van die kameratipe oog word 'n omgekeerde en swak beeld op die netvlies gevorm; die lensoog kan vanweë die feit dat die lens die figstrale breek (straalbreking), ook by 'n groter ligopening (van die pupil) 'n skerp en helder beeld op die netvlies werp. Om 'n voorwerp op verskillende afstande skerp te sien, pas hierdie tipe oog hom daarby aan (deur akkommodasie). Die waarneming van kleur berus op die vermoë om tussen verskillende golflengtes van lig te kan onderskei (binne 'n bepaalde golflengtegebied). Die keëlvormige reseptors in die netvlies is hiervoor verantwoordelik; die stafies reageer alleenlik op verskille in ligsterkte. By die mens en by diere wat 'n prooi vang, is die oë naby mekaar geleë sodat 'n voorwerp deur twee oë gelyktydig waargeneem word (vanuit 'n effens ander hoek). Mens en dier kan so diepte waarneem. Visuele waarneming by diere --------------------------- Byna alle diere reageer op ligprikkels. So word eenselliges (Protozoa) soos die Stentor en die Amoeba deur Jig afgestoot (negatiewe fototaksis) en ander, soos die Euglena, deur lig aangetrek (positiewe fototaksis). Een- en meersellige diere neem ligprikkels waar deur middel van Iig- of fotoreseptors. Hierdie selle kan baie verskil wat bou en vorm betref, maar by alle diere en die mens funksioneer hulle volgens dieselfde beginsel; ligenergie veroorsaak 'n chemiese verandering in die ligsensitiewe pigment, waarna die fotoreseptor ʼn impuls na 'n senusel oordra. Fotoreseptors reageer meestal uitsluitlik op lig met 'n golflengte van 350 tot 700 nanometer. lnfrarooi lig (ꭙ..>700 nanometer) bevat nie genoeg energie om die chemiese reaksies in die fotoreseptor vinnig genoeg te laat verloop nie. Straling met 'n golflengte korter as 350 nanometer (ultraviolet, UV) is weer so energieryk dat die fotopigment daardeur verniel word. 'n Klein aantal diere, waaronder die by, kan wei infrarooi waarneem (korter as 350 nm), en· groefkopadders kan met behulp van 'n hittegevoelige sintuig (onder die eintlike oog geleë) infrarooi strale waarneem. ### Tipes fotoreseptors Eensellige diere het die eenvoudigste fotoreseptors in die vorm van 'n oogvlek (stigma). Meersellige diere het primêre sintuigselle. By die erdwurm (Lumbricus terrestris) is die sintuigselle onder en in die deursigtige epidermis (opperhuid) geleë. Die dier kan hiermee verskille in ligsterkte waarneem, maar nie die rigting nie. Die bepaling van ligrigting word moontlik wanneer pigmentselle agter die sintuigselle geleë is, sodat die pigmentselle nie van agter belig kan word nie. Dit is onder meer die geval by die seedier Branchellion, die bloedsuiertjie. Ligrigting word nog beter bepaal wanneer die sintuigselle in bekervormige pigmentselle geleë is, so as by die trilhaarwurmpie Polycelis. By die trilhaarwurm Planaria kom ʼn saamgestelde pigmentbekeroog voor, waar grater pigmentselle ʼn aantal sintuigselle omring. Een oog kan so verskillende ligrigtings onderskei. Die groefoog en die bekeroog wat by slakke (onder meer Patella), seesterre en jellievisse voorkom, besit ook hierdie vermoë. By die wulk ('n soort seeslak, Buccinum) vorm die pigmentselle  van die oog 'n vloeistof wat die holte van 'n blasie vul en verhard tot ʼn lensvormige liggaam, die blaasoog. ### Beeldvormende oë By die primitiewe inkvis Nautilus kom ʼn kameratipe oog voor. Dit kan as ʼn "verbetering" op die reeds genoemde tipes 019 beskou word. Die inkvis het ʼn bekeroog met 'n nou sigopening waardeur 'n omgekeerde beeld op die netvlies gevorm word. Die lensoog, wat 'n groter sigopening as die kameratipe oog het, is die sterks gedifferensieerde oogtipe. In die opening is 'n lens wat, saam met ander ligbrekende onderdele van die oog, 'n skerp en helder beeld op die netvlies (retina) werp. Lensoë kom by inkvisse en werweldiere voor. Die netvlies van werweldiere is meerlagig; die sintuigselle lê met hulle prikkelsensitiewe gedeelte weg van die lig af (inverse retina) en die pigment is in 'n spesiale pigmentepiteel geleë. By die inkvis is die netvlies enkellagig en die prikkelsensitiewe deel is na die Jig gerig (everse retina). Die pigment is in die sintuigselle self geleë. ### Akkommodasie Om 'n skerp beeld op die retina te behou, moet die oog hom aanpas namate 'n voorwerp nader kom of verder wegbeweeg- 'n proses bekend as akkommodasie. By visse en amfibieë word akkommodasie verkry deur lensverplasing. Visse leef in 'n redelik ondeursigtige milieu met dreigende gevaar altyd naby. In 'n toestand van rus is die vis se oog dan ook op 'n naby afstand ingestel. As 'n voorwerp verder weg waargeneem moet word, word die lens na die netvlies teruggetrek. By amfibieë is die oog ingestel op ʼn afstand van meer as 5 m. Wanneer ʼn naby geleë voorwerp bekyk word, moet die lens vorentoe verplaas word. By reptiele (slange uitgesonder), voëls en soogdiere word akkommodasie verkry deur die wysiging van die lens se vorm. Hul oë is in ʼn toestand van rus ingestel om ver te sien. Die verandering van die lensvorm vind plaas met behulp van ʼn kringspier. As die akkommodasiespier by reptiele en voëls saamtrek, word die lens "ingesnoer", met ander woorde dit word meer gebuig. By roofvoëls, waar goeie sig tydens jag op 'n prooi belangrik is, geskied akkommodasie egter meer deur die wysiging van die horingvlies (kornea) as deur die verandering van die lensvorm. By soogdiere is die lens in die rustende toestand afgeplat deur die saamtrekking van die suspensoriese ligament. Met akkommodasie vir naby kyk ontspan die suspensoriese ligament en die lens word bolvormiger as gevolg van sy elastisiteit. By baie soogdiere, byvoorbeeld rotte en beeste, is die akkommodasiespiere swak ontwikkel en hierdie diere is permanent versiende. Akkommodasie deur wysigings van die oogdiepte kom by slange en inkvisse voor. Hul oogbal kan met behulp van 'n kringspier dieper gemaak word. ### Die saamgestelde oog Akkommodasie vind nie by 'n ander tipe beeldvormende oog, soos die saamgestelde of fasetoog, plaas nie. Die oog is saamgestel uit 'n aantal enkelvoudige oë (ommatidiums). Saamgestelde oë kom voor by alle geleedpotige diere, met uitsondering van die spinnekopagtiges, enkele insekordes en inseklarwes. Hierdie diere het enkelvoudige oë, bekend as oselli (enkelvoud oselfus). Soos die saamgestelde oog, kan die osellus nie beweeg word nie. Die oë is by spinnekoppe sterk ontwikkel, maar die diere kry waarskynlik 'n baie onduidelik beeld van hul omgewing deurdat die lens onvolmaak is en daar betreklik min sintuigselle in die oog is. ### Beeldkwaliteit Die oog van gewerwelde diere - en veral die van voëls is die gevorderdste en volmaakste gesigsintuig. Die oog kan egter net 'n reeks impulse oordra na die breinselle, waar die dier van die impulse bewus word, dit herken en met ander gewaarwordinge assosieer. 'n Organisme met 'n primitiewe senustelsel sal dus met die volmaakste oog nie meer inligting uit die ligprikkels kan haal nie as "daar is lig" of "daar beweeg iets". Die reaksies op prikkels uit die omgewing is ook meer beperk in vergeIyking met die van 'n organisme met 'n hoër ontwikkelde senustelsel. ### Gesigskerpte By alle diere met lensoë is die reseptorselle van die netvlies ewe groot, afgesien van hoe groot of klein die oog is. Die groter oog sal egter 'n grater beeld op die netvlies werp, en so sal meer reseptorselle deur die beeld geprikkel word. Die voorwerp sal dus in meer detail waargeneem en ontleed kan word - dit wil sê die skerpte van die gesigsvermoë neem toe namate die oog groter word. Die grootste lensoë kom voor by die groot inkvissetot 300 mm in deursnee. Klein diere het groot oë in verhouding tot hul liggaamsgrootte. Katte se oë is in verhouding grater as die van leeus. Die grootte van die oog word ook bepaal deur die feit dat sekere diere op hul oë aangewese is om te oorleef (soos voëls), of op hul reuksintuie (soos soogdiere). So het die volstruis groter oë as 'n perd, wat 5 maal so swaar is. 'n Saamgestelde oog met 'n) groot aantal ommatidiums sal ook 'n meer gedetailleerde mosaïekbeeld gee as 'n klein saamgestelde oog. Sommige miere het maar 6 ommatidiums per oog, terwyl die naaldekoker 28 000 het. By vlieënde insekte Iê die krag van hul oë in die waarnemingsvermoë per tydseenheid. Naaldekokers kan byvoorbeeld 100 tot 220 afsonderlike ligprikkels per sekonde waarneem, terwyl werweldiere (voëls uitgesonder) prikkels wat mekaar vinniger as 12-40 per sekonde opvolg, nie afsonderlik kan waarneem nie; die prikkels smelt saam of "slaan oormekaar". Voëls kan waarskynlik tot 150 prikkels per sekonde verwerk, dit wil sê afsonderlik waarneem. ### Kleurwaarneming Die vermoë om die verskillende golflengtes van lig dit wil sê kleure - te onderskei, is aangetoon by werweldiere, inkvisse, sommige soorte krewe en die meeste soorte insekte; by soogdiere is die vermoë net by mensape en sommige ander ape goed ontwikkel. By insekte is aangetoon dat elke reseptorsel van 'n ommatidium ʼn ander kleurgevoeligheid het. Enkele selle is vir geel gevoelig, ander vir blou of ultraviolet lig. Behalwe die kleur kan baie insekte ook die polarisasierigting van lig waarneem. Dit wissel met die stand van die son en word deur insekte gebruik by rigtingbepaling of navigasie. ### Stereoskopiese gesigsvermoë Die vermoë kom voor by die mens en by roofdiere, waar die oë voor in die kop is, soos by luiperds, valke, uile en die snoek. Albei oë vorm gelyktydig elk 'n effens ander beeld van ʼn voorwerp en die kombinasie van die beelde in die brein gee 'n stereoskopiese beeld van die voorwerp. Dit word veral gebruik vir die raming van afstand. Diere met oë aan die sykante van die kop kan afstand alleenlik skat deur die skynbare grootte van die voorwerp en deur die oog te beweeg, en so die voorwerp van verskillende rigtings af te bekyk. Die oë van hierdie diere neem ook 'n groot of wye blikveld in, dit is die gebied wat met bewegende oë en die kop stil gesien kan word. By sommige diere, soos sekere voëls, slaan die blikvelde van die twee oë voor sowel as agter die kop oormekaar. Die panoramiese blikveld is veral van belang vir prooidiere wat van alle kante deur gevaar bedreig word. Die gesigsorgaan van die mens ----------------------------- Anders as die mens se ander sintuie is sy gesigsorgaan (die oog) die bes ontwikkelde in die natuur. Die mens se gesigsveld, dit wil sa die gebied wat 'n mens kan sien sonder om die oog te beweeg, is egter beperk, aangesien die twee oë naas mekaar geleë is. Dit beteken ook dat die hele gesigsveld deur albei oë gelyktydig gesien word. Dit is van belang by stereoskopiese (ruimtelike) gesigswaarneming. Die oog bestaan hoofsaaklik uit die oogbal met sy uitwendige aanhangsels soos die oogspiere, die oogsenuwee, ooglede en traankliere. ### Oogbal Die oogbal is 'n min of meer sferiese orgaan, met 'n deursnee van ongeveer 24 mm. Die wand van die oogbal bestaan uit drie lae. Die buitenste laag is bekend as die oogrok of sklera, wat 3 deursigtige strukture omsluit, naamlik die voorste oogkamer, die lens en die glasagtige liggaam. Die veselagtige sklera is 'n stewige, wit, ondeursigtige vlies wat die oog stewigheid gee en beskerm. Die voorste deel van hierdie laag is deurskynend (vir die deurlating van lig) en staan bekend as die kornea. Die middelste laag van die oogwand, die vaskulêre laag, bestaan uit 'n dun, gepigmenteerde, bloedvatryke membraan, wat die choroïed genoem word. Aan die voorkant is dit gewysig tot 'n gordynagtige struktuur, die iris, wat die grootte van die ligopening, die pupil, reguleer. Die iris is 'n saamtrekbare vlies wat deur middel van sirkel- en straalvormige spiere die pupil kleiner of groter kan maak. Die kleur van 'n mens se oë hang af van die hoeveelheid en aard van die pigmente in die iris. As alleen die agterste van die 3 lae van die iris pigment bevat, vertoon die oog blou. Dit is 'n algemene verskynsel by pasgebore Blanke babas. Na 'n paar maande kan pigment ook in die ander lae van die iris gevorm word. By albino's, by wie die vermoë ontbreek om pigment te vorm, vertoon die iris en die pupil rooi omdat die lig nie geabsorbeer word nie maar deur die bloedvate in die oog weerkaats word. Die gesigsvermoë van sulke mense is swak omdat lig ook deur die iris deurgelaat word en die beeld op die retina dus vaag en "oorbelig" is. Tussen die choroïed en die iris is 'n sirkelvormige verdikking, die siliêrliggaam, waaraan die siliêrspier geheg is. Die suspensoriese ligament is weer aan die siliêrspier geheg. Die buitenste laag van die retina is gepigmenteer en bedek die hele choroïed. Aan die iris vind ʼn mens hierdie laag as die agterste pigmentlaag. Die binneste laag bevat die eintlike sintuigselle, naamlik die stafies en die keëltjies. Die stafies en keëltjies is met die senuselle verbind. Die uitlopers van die buitenste laag senuselle vorm die tweede kraniale senuwee (nervus opticus), wat deur ʼn opening aan die agterkant van die oogkas (die foramen opticum) na die brein lei. By die punt waar die senuvesels die oogbal verlaat om die opticus te vorm, is geen stafies of keëltjies nie. Dit staan ook bekend as die blindevlek. Die ruimte tussen die kornea en die iris, die voorste oogkamer, is gevul met 'n helder, kleurlose vloeistof. Die ruimte tussen die lens en die iris is die agterkamer, wat ook met 'n waterige vog gevul is en onder meer dien om stewigheid aan die oogbal te gee. Die vog verskaf ook voedingstowwe aan die iris en die lens, wat geen bloedvate bevat nie. Die ooglens is deurskynend en bikonveks en aan die voor- of buitekant minder gekrom as aan die binnekant. Die lens word in posisie gehou deur die suspensoriese ligament, wat ontstaan uit die rand van die elastiese lenskapsel, wat op sy beurt die deurskynende epiteelselle van die lens omsluit. Die ruimte van die oogbal agter die lens is gevul met 'n deurskynende, jellieagtige bindweefsel, die glasagtige liggaam. Dit word waarskynlik deur bepaalde selle van die netvlies gevorm. ### Werking Die ooglens funksioneer net soos 'n kameralens. Dit vorm ʼn omgekeerde, verkleinde beeld van die gesigsveld op die retina. Die ligstrale veroorsaak 'n skeikundige reaksie in die ligsensitiewe selle van die retina. 'n Ligsensitiewe pigmentstof in die selle ondergaan ʼn chemiese verandering en daardeur ontstaan 'n senu-impuls. In die macula lutea (geel vlek in die retina) is die deel waarmee die skerpste gesien kan word, die fovea centralis retinae. Hier is die senuselle afwesig en die ligstrale kan ongehinderd die reseptorselle bereik. Hier is ook net keëltjies, terwyl die aantal stafies daaromheen toeneem. Meer is bekend oor die werking van die stafies as oor die van die keëltjies. Die stafies word deur 'n baie geringe ligintensiteit geprikkel en hulle word dus gebruik vir sig in die donker. Nagdiere het hoofsaaklik stafies in hul retinas. Die stafies is gevoelig vir al die kleure van lig, en 'n mens kan dus nie kleure met die stafies onderskei nie. Die stafies bevat 'n ligsensitiewe, rooierige pigment bekend as rodopsien (voorheen visuele purper genoem). Wanneer lig op die pigment val, word dit afgebreek en in die donker gehersintetiseer of geregenereer. Hiervoor is vitamien A nodig. Wanneer ʼn mens 'n effens verligte vertrek van ʼn helder verligte vertrek af binnegaan, kan niks gesien word nie. Sig word weer moontlik sodra die fotochemiese pigment, wat deur die helder lig afgebreek is, geregenereer word. Hierdie donkeraanpassingis na ongeveer 10 uur maksimaal. By die periferie van die retina is slegs stafies teenwoordig, en daarom kan 'n mens snags of in dowwe lig beter "uit die hoeke van die oë sien, aangesien die stafies aangepas is om in dowwe lig te funksioneer. Die keëltjies werk op basies dieselfde manier as die stafies. Die keëltjies bevat die fotochemiese pigment iodopsien (visuele violet), wat nie maklik gebleik word nie, selfs nie deur lig van hoë intensiteit nie. Dit regenereer ook stadiger as rodopsien. In die retina van die mens en van ape is 3 tipes keëltjies, met 'n maksimum-ligabsorpsie by 450, 525 en 550 nm, dit wil se in onderskeidelik die blou, groen en rooi gedeeltes van die spektrum. Kleurvisie is dus die resultaat van differensiële stimulering van die 3 soorte keëltjies. Die keëltjies sowel as die stafies is reseptors wat alleen op verandering reageer en hulle vinnig by 'n stabiele situasie aanpas. Om 'n beeld permanent te kan waarneem, moet die oog dus voortdurend beweeg word, en dit geskied deur die oog se spontane beweging. Spontane oogbeweging bestaan uit 3 komponente: ʼn vinnige, reëlmatige trilling, klein bewegings wat in spronge uitgevoer word, en langsame afdwaling met ʼn vinnige terugkeer. Die oog beweeg gemiddeld sowat 40 keer per sekonde. Hierdie feit, tesame met die verskynsel dat die mens se oog nie prikkels wat vinnig opmekaar volg, afsonderlik kan waarneem nie, verklaar waarom 'n mens nie die flikkerende rolprentbeeld as afsonderlike beelde waarneem nie. Die oog is daartoe in staat om voorwerpe op verskillende afstande skerp of in fokus waar te neem. Die proses waardeur dit gedoen word, staan bekend as akkommodasie. Deur die sametrekking van die akkommodasiespier word die voorste oppervlak van die ooglens ronder gemaak, sodat die ligstrale meer gebreek word. Dit is gewoonlik nodig wanneer ʼn voorwerp nader as ongeveer 5 m aan die oog is. Vir veraf voorwerpe ontspan die siliêrspier, die siliêrliggaam beweeg na agter, waar die omtrek van die oogbal groter is, en die elastiese lens word platter getrek. Dit vind gewoonlik onwillekeurig plaas. Onbeperkte akkommodasie is nie moontlik nie. Die afstand waarop ʼn mens by maksimale akkommodasie nog skerp kan sien, is ongeveer 100 mm by jong kinders en ongeveer 250 mm by volwassenes. Akkommodasie gaan altyd gepaard met 'n verkleining van die pupilopening, waarby die invallende ligbundel smaller gemaak word. So word ook die afwyking (as gevolg van aberrasie) minder gemaak. Die deursnee van die pupil is ook afhanklik van die intensiteit van die lig wat op die oog val. Die deursnee wissel tussen 2 mm in sonlig en 8 mm in die donker. As net een oog aan lig blootgestel word, vind die pupilrefleks in albei oë plaas. Die deursnee van die pupil word kleiner deur die sametrekking van die sirkelvormige spiere in die iris (die musculus constrictor pupillae), terwyl die pupil groter word deur die sametrekking van die straalvormig gerangskikte spier in die iris (die musculus dilator pupillae). By diep bewusteloosheid is die pupilrefleks afwesig. ### Hulporgane Die oogbal is in die oogkas (orbita) geleë en is ingebed in vetweefsel, wat die oog teen skokke beskerm. Die oogkas is ʼn tregtervormige holte in die skedel en is uit 7 beentjies opgebou. Die oogbal word beweeg deur 'n aantal oogspiere wat aan die oogrok (of sklera) geheg is en tot by die been agter in die oogkas strek. Oogbeweging kan bewustelik uitgevoer word, maar geskied meestal onwillekeurig. Die ooglede (palpebrae) beweeg voor oor die oogbal en bestaan uit gespierde velvoue. Tussen die boonste en onderste lede van elke oog is die lidspleet. Die ooghoeke word gevorm waar die ooglede inmekaarloop. Voor op die rand van die ooglede is 2 tot 3 rye stewige, gekromde hare, die wimpers. Die binneste oppervlak van die ooglid is uitgevoer met 'n dun epiteelvlies, die konjunktiva, wat aanloop om die oogbal te bedek (maar nie die kornea nie). Tussen die ooglede en die oogbal ontstaan - bo en onder die konjunktivasak. Oogdruppels word in hierdie sak gedrup wanneer oogprobleme ondervind word. Die funksie van die ooglede is om traanvog oor die oogbal te versprei en om die oog teen vreemde voorwerpe en skerp lig te beskerm. Die ooglede word dan deur 'n refleksbeweging gesluit. Gewoonlik sluit die ooglede met tussenpose van 2 tot 10 sekondes as reaksie op die uitdroging van die kornea (horingvlies). Op elke oogbal, agter die boonste ooglid en bokant die buitenste hoek van die oog, is 'n traanklier geleë (glandula lacrimalis). Uit die kliere ontspring tussen 3 en 15 afvoergange wat traanvog na die boonste konjunktivasak voer. Die traanvog wat deur die kliere afgeskei word, speel 'n belangrike rol by die metabolisme van die kornea. As die kornea droog word, word dit troebel en die gesigsvermoë neem af. Om te voorkom dat die traanvog op die oogoppervlak te vinnig verdamp, word 'n olieagtige stof en slym afgeskei deur kliere wat in die ooglede geleë is. Hierdie stowwe vorm ʼn dun laag oor die traanvog. Die belangrikste olieproduserende kliere is die kliertjies van Meiboom, waarvan elke ooglid 20 tot 30 bevat. Traanvog word afgevoer deur klein openinge in die rand van die ooglede aan die kant van die neus (hulle kan net-net met die blote oog gesien word). Traanbuisies lei die traanvog van die openinge na die neusholte. Die afskeiding van traanvog geskied onwillekeurig as ʼn reaksie op verskillende prikkels, soos byvoorbeeld vreemde stowwe in die oog (gasse, vloeistowwe, st01, ensovoorts), sterk gekruide kos en skerp lig. Indien te veeI vog afgeskei word, is die afvoer onvoldoende en die vog vloei oor die onderste ooglid. Die vog word dan trane genoem. Soms volg oormatige afskeiding op sekere emosionele toestande.

Die woord "Chanoeka" (חֲנֻכָּה‬) in die Hebreeuse alfabet (*chet-noen-waw-kaf-hé*) 'n Chanoekia in Kazimierz (Krakau) *Die Makkabeërs*, skildery deur Wojciech Stattler in 1842 *Die triomf van Judas Makkabeüs*, skildery deur Peter Paul Rubens, 1634/1636 Chanoekaviering op 'n 18de-eeuse skildery deur 'n onbekende skilder in 'n privaat-versameling 'n Gedekte Chanoekatafel **Chanoeka** (Hebreeus: חֲנֻכָּה‬, Tiberies: חנוכה, [χanuˈka], luister (hulp·inligting) in Moderne Hebreeus, [ˈχanukə] of [ˈχanikə] in Jiddisj; letterlik: "inhuldiging", "inwyding"), ook bekend as **Ligtefees**, is 'n Joodse herdenking van agt dae wat aan die Chanoekawonder tydens die Tweede Tempel se herwyding in Jerusalem in 3597 (164 v.C.) herinner. Dit begin elke jaar op die vooraand van 25 Kislew in die Joodse kalender (November/Desember volgens die Gregoriaanse kalender). Die oudste verwysing na die fees is te vinde in die apokriewe boeke van die Makkabeërs en het nie soos die meeste Joodse feeste sy oorsprong in die Tanag nie. Tydens Chanoeka word die kerse van 'n kandelaar, bekend as Chanoeka-menora (of Chanoekia), met agt arms een-een aangesteek. Een kers word tipies bo of onder die ander of eenkant geplaas en sy lig word gebruik om die ander agt kerse aan te steek. Hierdie unieke kers staan bekend as die *sjamasj* (שמש, "dienaar"). Elke aand word een bykomende kers met die *sjamasj* aangesteek totdat al agt kerse op die laaste aand van die fees saam brand. Ander Chanoeka-tradisies sluit in die speel met die dreidel (סביבון, *sewiwón*; vergelyk: tol) en die opdis van olie-gebaseerde kos soos latkes (לביבות, *lewiwót*; vergelyk: aartappelpannekoek of blini) en soefghanijót (סופגניות; vergelyk: bagel of pantsjkes). Sedert die 1970's organiseer die wêreldwye Chabad-Chasidiese beweging Chanoekavierings op openbare plekke in verskeie lande. Nes Poerim is Chanoeka een van die kleiner (na-Bybelse) Joodse feeste. Bedags is dit 'n gewone werkdag, maar vir die aand bestaan wel 'n paar bepalings hoe die kerse aangesteek moet word en hoe lank hulle moet brand. Die aangesteekte Chanoekia mag nie versteek brand nie en moet van buite af gesien kan word. Geskiedenis ----------- Chanoeka herinner aan die herwyding van die Tweede Joodse Tempel in Jerusalem in 3597 (164 v.C.) na die suksesvolle Makkabeëropstand van die Jode in Judea teen helleniseerde Jode en Makedoniese Seleukides, soos in 1 Makkabeërs, deur Flavius Josephus en in die Talmoed beskryf. Die Makkabeërs het die Seleukidiese gesag oor Judea beëindig en die tradisionele Joodse Tempeldiens heringevoer. Hulle het die Zeusaltaar verwyder; dié altaar is deur helleniseerde Jode wat JHWH met Zeus gelykgestel en op 'n Griekse manier vereer het, opgerig. Die menora, die sewearmige kandelaar in die tempel, is bedoel om nooit dood te gaan nie. Volgens die latere tradisie was as gevolg van die gevegte met die Seleukides net een kroeg met geskikte (kosjer) olie te vinde. Hierdie olie was net genoeg vir een enkele dag. Dit neem egter agt dae om nuwe kosjer olie te produseer. Maar deur 'n wonderwerk het die lig agt dae lank bly brand, totdat nuwe geskikte olie geproduseer kon word. Hieraan herinner die agt ligte van die Chanoekia met agt arms. Elke aand word een nuwe lig aangesteek, totdat aan die einde alle agt ligte brand. Die kandelaar het dikwels nege arms of lighouers, die negende lig is die "dienaar" (שׁמשׁ, *sjamasj*). Slegs daarmee mag die ander ligte aangesteek word, nadat die nodige seëninge (Hebreeus: ברכה, *bragot*) gesê is. Kerse of olielampe word as ligte gebruik. Tradisioneel word olyfolie gebruik nes vir die menora in die voormalige tempel. Na die "verontreiniging" van die Tweede Tempel deur die Zeuskultus is die Chanoekawonder gevier ter nagedagtenis aan die herwyding (1 Makkabeërs 4,36–59; 2 Makkabeërs 10,5–8), totdat in 3830 (70 n.C.) die Tempel deur die Romeine heeltemal verniel is. Chanoeka word in gesinne en sinagogegemeenskappe gevier. Datums ------ Die eerste dag is 25 Kislew, die werklike viering begin egter altyd met sonsondergang op die vooraand (omdat 'n dag met sononder begin). Die einde wissel tussen 2 en 3 Tewét, want Kislew is een van die twee skrikkelmaande in die Joodse kalender. Aangesien maande in die Joodse kalender altyd na die maan bereken word, wissel die datum van hierdie dag volgens die Gregoriaanse kalender. | Jaar in die Joodse kalender | Datum in die Gregoriaanse kalender | | --- | --- | | 5778 | 12–20 Desember 2017 | | 5779 | 2–10 Desember 2018 | | 5780 | 22–30 Desember 2019 | | 5781 | 10–18 Desember 2020 | | 5782 | 28 November – 6 Desember 2021 | | 5783 | 18–26 Desember 2022 | | 5784 | 7–15 Desember 2023 | | 5785 | 25 Desember 2024 – 2 Januarie 2025 | | 5786 | 14–22 Desember 2025 | | 5787 | 4–12 Desember 2026 | | 5788 | 24 Desember 2027 – 1 Januarie 2028 | | 5789 | 12–20 Desember 2028 | | 5790 | 1–9 Desember 2029 | | 5791 | 20–28 Desember 2030 | Sien ook -------- * Lys van Joodse feeste en herdenkings * Diwali, Hindoeïstiese eweknie * Kersfees, Christelike eweknie

**Nechbet** was as ’n vroeë, voordinastiese godin in die Egiptiese mitologie die beskermer van die dodeakker Necheb; haar naam beteken "van Necheb". Sy het later die beskermgodin van Bo-Egipte geword en was een van die twee beskermgodinne van die hele Antieke Egipte nadat Bo- en Benede-Egipte verenig het. Mitologie --------- Egipte se oudste orakel was die altaar van Nechbet by Necheb. Dit was by Nechen, die godsdienstige en politieke hoofstad van Bo-Egipte aan die einde van die Voordinastiese Tydperk (omstreeks 3200–3100 v.C.) en moontlik ook in die Vroegdinastiese Tydperk (omstreeks 3100–2686 v.C.). Die oorspronklike nedersetting op die Nechen-terrein dateer uit die Badari-kultuur van omstreeks 4400 v.C. Op sy hoogtepunt, vanaf omstreeks 3400 v.C. het Nechen minstens 5 000 en moontlik tot 10 000 inwoners gehad. Die priesteresse van Nechbet is "moeoe" (moeders) genoem en het kledingstukke gedra wat van die vere van ouwêreldse aasvoëls gemaak is. Nechbet was die titelgodin van Bo-Egipte. Sy en haar Benede-Egiptiese eweknie, Wadjet, het dikwels saam verskyn as die "Twee Dames". Een van die name van die farao's was hul Nebtynaam, wat begin het met die hiërogliewe vir "hy/sy van die Twee Dames. . ." In kuns is Nechbet uitgebeeld as ’n ouwêreldse aasvoël. Tydens die Nuwe Ryk het die aasvoël saam met die oeraeoes op die hooftooisel van die konings verskyn wanneer hulle begrawe is. Nechbet het dikwels ’n sjenring vasgehou, wat ewigheid simboliseer.

Die **Dolby-teater** (vroeër bekend as **Kodak-teater**, tydelik ook **Hollywood and Highland Center Theatre** genoem) is 'n skouburg in die Hollywood-distrik van Los Angeles, Verenigde State. Die teater maak deel uit van die Hollywood and Highland-winkel- en -vermaaksentrum in Hollywood Boulevard en North Highland-laan. Sedert sy opening op 9 November 2001 word die jaarlikse Oscar- of Academy Awards-plegtigheid hier gehou, waarby die eerste Oscar-pryse in Maart 2002 in die teater toegeken is. Die Dolby-teater is die eerste permanente tuiste vir die Oscar-plegtigheid. In 2012 het die onderneming *Dolby Laboratories* die teater se naamregte vir 'n tydperk van twintig jaar gekoop. Argitektuur ----------- Toe David Rockwell van die Rockwell-groep en Theatre Projects Consultants die skouburg ontwerp en teen 'n koste van sowat $94 miljoen opgerig het, het hulle veral die Oscar-plegtigheid in gedagte gehad. Die verhoog is een van die grootstes in die VSA, met 'n breedte van 34 m (113 vt.) en 'n diepte van 18 m (60 vt.) wat gelykstaan aan dié van die Purdue-universiteit se Edward C. Elliott-musieksaal, alhoewel die Dolby-teater met sy 3 332 sitplekke net die helfte so groot is. Die teater is danksy sy beplanning en tegniese ontwerp veral geskik vir toneelopvoerings en plegtighede wat regstreeks op televisie uitgesaai word (naas die Academy Awards ook die eindrondte van *American Idol*). Die argitek en adviseurs het baie leidende spesialiste van Hollywood se televisie- en rolprentvervaardigingsbedryf uitvoerig geraadpleeg sodat hoogs funksionele kabelinfrastruktuurstelsels ontwerp kon word, insluitende 'n ondergrondse kabelbunker net onder die teater wat na vragwaens met tegniese uitrusting in aangrensende strate loop, maklik toeganklike en voldoende kragvoorsiening, asook 'n unieke stuurkajuit in die orkesruimte wat deur Rockwell ontwerp is en van waar kamera, klank en die verhoog beheer kan word. Aan weerskante van die gang, wat vanuit die fasade na die groot traphuisingang lei, het winkelfronte asook suile in die Art Deco-styl ontstaan waarop die name van vorige Academy Award-wenners vir beste rolprente vertoon word. Oop spasies verseker dat ook die name van toekomstige pryswenners bygevoeg kan word. Volgens die tradisies van Hollywood se rolprentbedryf word die teatergebou se fasade voor die plegtigheid in rooi gedrapeer en die beroemde rooi tapyt uitgerol wat na die groot trapingang lei. Die teater maak deel uit van die Hollywood & Highland Center met 'n oppervlak van meer as 640 000 vierkante voet. Dit is sedert Februarie 2004 in besit van die CIM-groep, 'n Hollywood-gebaseerde onderneming wat in eiendomme belê en hulle ook bestuur. Die sentrum se winkel- en ander ruimte word aan handelsake, 'n verskeidenheid restaurante, nagklubs, 'n ultramoderne rolprentteater met ses skerms naby die wêreldbekende TCL Chinese Theatre (vroeër Grauman's) en Loews Hollywood Hotel met 640 kamers verhuur.

**Dogma** is 'n beginsel of stel beginsels neergelê deur 'n owerheid as onteenseglik waar. Dit dien as deel van die primêre basis van 'n ideologie of geloof, en dit kan nie verander word of weggegooi word sonder die invloed van die stelsel se paradigma, of die ideologie self nie. Die term kan verwys na die aanvaarbare menings van filosowe of filosofiese skole, openbare verordeninge, godsdiens, of uitgereikte besluite van politieke owerhede. Dogma is in die breë dus enige oortuiging wat sonder twyfel en met onverdedigde sekerheid gehou word. Dit kan die vorm hê van 'n amptelike stelsel van beginsels of leerstellings van 'n godsdiens, soos Rooms-Katolisisme of Protestantisme, sowel as die posisies van 'n filosoof of van 'n filosofiese skool soos Stoïsisme. In pejoratiewe sin verwys dogma na gedwonge besluite, soos dié van aggressiewe politieke belange of owerhede. Meer algemeen word dit toegepas op sterk oortuiging wat sy aanhangers nie bereid is om dit rasioneel te bespreek nie. Hierdie houding word genoem as 'n dogmatiese houding, of as dogmatisme; en word dikwels gebruik om te verwys na sake wat met godsdiens verband hou, maar is nie beperk tot teïstiese houdings alleen nie en word dikwels gebruik met betrekking tot politieke of filosofiese dogmas. Etimologie ---------- Die woord dogma is in die 17de eeu vertaal uit die Latynse *dogma* wat 'filosofiese uitgangspunt' beteken of 'n beginsel, afgelei van die Griekse dogma (δόγμα) wat letterlik beteken 'wat volgens u waar is' en die werkwoord *dokein* 'om goed te lyk'. Die meervoud, gebaseer op die Grieks, is *dogmata*, alhoewel 'dogmas' meer algemeen in Afrikaans gebruik word. Godsdiens --------- Formeel is die term dogma deur sommige teïstiese godsdienstige groepe gebruik om die posisies te beskryf wat die belangrikste oortuigings van die groep vorm, hoewel die term ook gebruik kan word om te verwys na die hele stel formele oortuigings wat deur 'n teïstiese of nie-teïstiese godsdienstige groep. In sommige gevalle word dogma van godsdienstige opinie onderskei en word die dinge in die leerstelling as minder belangrik of onseker beskou. Formele kerklike dogma word in sy kommunikasie dikwels uitgeklaar en uitgebrei. ### Boeddhisme Siening of posisie (*Pali diṭṭhi, Sanskrit dṛṣṭi*) is 'n sentrale idee in Boeddhisme. In Boeddhistiese denke is 'n siening nie 'n eenvoudige, abstrakte versameling van stellings nie, maar 'n gelaaide interpretasie van ervaring wat denke, gewaarwording en aksie intens vorm en beïnvloed. Die regte geestesgesindheid ten opsigte van sienings word dus beskou as 'n integrale deel van die Boeddhistiese weg, aangesien soms korrekte beskouings in die praktyk toegepas moet word en dat verkeerde sienings laat vaar word, terwyl alle sienings soms as hindernisse vir verligting gesien word. ### Christenskap In die Christelike Kerk beteken dogma 'n geloof wat deur goddelike openbaring meegedeel word en deur die kerk gedefinieer word. In die nouer sin van die kerk se amptelike interpretasie van goddelike openbaring, onderskei teoloë tussen gedefinieerde en nie-gedefinieerde dogmas, die voormalige synde dié wat deur gesaghebbende liggame soos die Romeinse Curie (Latyn: *curia romana*) vir die Katolieke Kerk uiteengesit is, laasgenoemde is dié wat universeel gehou word, maar wat nie amptelik gedefinieër is nie, en die aard van Christus as universele verlosser 'n voorbeeld. Die term het sy oorsprong in die regsgebruik in die laat-Griekse filosofie, waarin dit 'n bevel of opdrag beteken het, en in die vroeë Christelike teologie in dieselfde sin gebruik is. Christenskap word gedefinieer deur 'n stel kernopvattings wat deur feitlik alle Christene gedeel word, maar hoe die kernopvattings geïmplementeer word en die sekondêre vrae binne die Christendom verskil wel. Wanneer die organisasie dit formeel meedeel, word dit soms *dogmata* genoem. Die formele godsdiensposisies van die organisasie kan aan nuwe lede geleer word of bloot aan diegene wat verkies om lid te word, meegedeel word. Dit is selde dat 'n ooreenkoms met die formele posisies van 'n organisasie 'n vereiste vir bywoning is, hoewel lidmaatskap nodig mag wees vir sommige kerklike aktiwiteite. Protestante is in verskillende grade minder formeel oor leerstellinge en vertrou dikwels op denominasie-spesifieke oortuigings, maar verwys selde na hierdie oortuigings as *dogmata*. Die eerste nie-amptelike instelling van dogma in die Christelike kerk was deur Irenaeus van Lyon in sy "*Demonstrasie van Apostoliese Onderrig*", wat 'n 'handleiding van noodsaaklikhede' bevat wat die 'liggaam van die waarheid' vorm. #### Katolisisme en Oosterse Christendom Vir die Katolisisme en die Oosterse Christendom is die dogmata vervat in die geloofsbelydenis van Nicene en die kanonieke wette van twee, drie, sewe of twintig ekumeniese rade (afhangend daarvan of een die Kerk van die Ooste, Oriëntale Ortodoksie, Oosterse Ortodoksie of Rooms-Katolieke is). Hierdie beginsels word saamgevat deur Johannes van Damaskus in sy *Ékdosis akribès tēs Orthodóxou Písteōs* (*Presiese uiteensetting van die Ortodokse geloof*), wat die derde boek van sy hoofwerk is, getiteld *Die oorsprong van kennis*. In hierdie boek volg hy 'n tweeledige benadering om elke geloofsartikel te verduidelik: een, gerig op Christene, waar hy aanhalings uit die Bybel gebruik, en soms uit werke van ander Kerkvaders, en die tweede, beide op lede van nie-Christelike godsdienste en ateïste, vir wie hy Aristoteliese logika en dialektiek gebruik. Die besluite van veertien latere rade wat die Katolieke as dogmaties beskou, en 'n klein aantal verordenings afgekondig deur pous wat die pouslike onfeilbaarheid beoefen (sien byvoorbeeld die Onbevlekte Ontvangenis en Maria-aanname) word beskou as 'n deel van die heilige leerstelling van die Katolieke Kerk. ### Islam In Islam stem die Koran, Hadith en aqidah ooreen, alhoewel anders oor kulturele en teologiese lyne, ooreen met die Latynse terme *dogma* / *dogmata*. Filosofie --------- ### Epikurisme Epikurisme is 'n dogmatiese filosofie wat leer dat waarheid kenbaar is en dat daar kenbare, meetbare, waarneembare waarhede is. Die filosofiese dogmatisme daarvan is gegrond op die Epikurese siening van empirisme en gebaseer op die bewyse van die sintuie. ### Stoïsisme In stoïsisme is *dogma* (δόγμα) 'n beginsel wat deur rede en ervaring vasgestel word. Stoïsisme het baie dogmas, soos die bekende stoïsynse dogma "die enigste goeie is morele goed, en die enigste kwaad is morele boosheid". ### Pyrrhonisme In die Pyrrhonistiese filosofie verwys "dogma" na instemming met 'n stelling oor 'n nie-duidelike saak. Die hoofbeginsel van Pyrrhonisme word uitgedruk deur die woord *acatalepsia*, wat die vermoë om instemming te weerhou van leerstellings rakende die waarheid van dinge in hul eie aard, uitdruk; teen elke stelling kan sy teenstrydigheid met gelyke regverdiging bevorder word. Gevolglik weerhou Pyrrhonistiese toestemming met betrekking tot nie-duidelike stellings, dit wil sê dogmas. Pyrrhonistiese voer aan dat dogmatiste, soos die stoïsyne, die epikureërs en die peripatetici, nie daarin kon slaag om te bewys dat hulle leerstellings oor nie-duidelike sake waar is nie.

Die agt fases van die Rolandslied in een prent. Die **Chansons de geste** ((nl) *ridderromans*) is oorwegend Franstalige heldegedigte wat oor die *geste* (heldedade) van geskiedkundige of legendariese ridders handel. Gewoonlik word die hoofkarakters se dade as voortreflike voorbeelde van ridderlikheid beskryf. Die vroegste bekende Chansons de geste is aan die vooraand van 'n slag aan die leërs voorgedra soos byvoorbeeld die Rolandslied wat as aanmoediging vir Willem die Veroweraar en sy soldate gedien het voordat hulle in die slag van Hastings geveg het. Later is die Chansons ook tydens belangrike plegtighede aan die howe voorgedra. Digters het die vroeë heldegedigte mettertyd uitgebrei. Die gewildste onderwerpe is die vroeë Karolingiese geskiedenis, die kruistogte, die Newelingetyd en historiese persoonlikhede. In die 12de en 13de eeu is die meeste bewerkings voltooi. | | | | --- | --- | | Normdata Edit this at Wikidata | * BNF: cb11947470n (data) * GND: 4147562-8 * LCCN: sh85022540 * NDL: 00560975 |

In wiskunde, veral in waarskynlikheidsleer en in die besonder die teorie van Markoviaanse stogastiese prosesse, is die **Chapman-Kolmogorov-vergelyking** 'n identiteit van die gesamentlike waarskynlikheidsverdelings van die verskillende stelle van die koördinate op 'n stogastiese proses. Die vergelyking is onafhanklik deur beide die Britse wiskundige Sydney Chapman en die Russiese wiskundige Andrey Kolmogorov aangekom. Stogastiese proses { *f**i* } is 'n geïndekseerde versameling van ewekansige veranderlikes, dit is, 'n stogastiese proses. Laat {\displaystyle p\_{i\_{1},\ldots ,i\_{n}}(f\_{1},\ldots ,f\_{n})} die gesamentlike waarskynlikheidsdigtheidsfunksie funksie van die waardes van die ewekansige veranderlikes *f*1 to *fn*. Dan is die Chapman-Kolmogorovvergelyking {\displaystyle p\_{i\_{1},\ldots ,i\_{n-1}}(f\_{1},\ldots ,f\_{n-1})=\int \_{-\infty }^{\infty }p\_{i\_{1},\ldots ,i\_{n}}(f\_{1},\ldots ,f\_{n})\,df\_{n}} dit wil sê 'n eenvoudige marginalisering oor die oorlas veranderlike. (Let daarop dat ons nog nie veronderstel om iets oor die temporale (of enige ander) bestel van die ewekansige veranderlikes die bogenoemde vergelyking van toepassing is gelyk aan die marginalisering van enige van hulle.) Aansoek om Markov-kettings -------------------------- Wanneer die stogastiese onder oorweging Markoviaanse is, is die Chapman-Kolmogorov-vergelyking gelykstaande aan 'n identiteit op die oorgangdigthede. In die Markovketting omgewing, veronderstel dat *i*1 < ... < *i**n*. Dan, asgevolg van die Markov eiendom, {\displaystyle p\_{i\_{1},\ldots ,i\_{n}}(f\_{1},\ldots ,f\_{n})=p\_{i\_{1}}(f\_{1})p\_{i\_{2};i\_{1}}(f\_{2}\mid f\_{1})\cdots p\_{i\_{n};i\_{n-1}}(f\_{n}\mid f\_{n-1}),} waar die voorwaardelike waarskynlikheid {\displaystyle p\_{i;j}(f\_{i}\mid f\_{j})} tussen die tye {\displaystyle i>j}. So, die Chapman-Kolmogorov-vergelyking neem die vorm {\displaystyle p\_{i\_{3};i\_{1}}(f\_{3}\mid f\_{1})=\int \_{-\infty }^{\infty }p\_{i\_{3};i\_{2}}(f\_{3}\mid f\_{2})p\_{i\_{2};i\_{1}}(f\_{2}\mid f\_{1})\,df\_{2}.} In eenvoudige terme, en informeel, sê dat die waarskynlikheid van die staat 1 om 3 van die waarskynlikheid van 1 tot 'n intermediêre staat 2 en dan 2-3 kan gevind word deur die byvoeging van oor al die moontlike intermediêrestate 2. Wanneer die waarskynlikheid verspreiding oor die stand van die ruimte van 'n Markov-ketting is diskrete en die Markov-ketting homogeen is, kan die Chapman-Kolmogorov-vergelykings uitgedruk word in terme van (moontlikbeperkte dimensionele) matriksvermenigvuldiging, dus: {\displaystyle P(t+s)=P(t)P(s)\,} waar *P*(*t*) is die oorgang matriks van spring *t*, met ander woorde, *P*(*t*) is die matriks van so 'n aard dat die inskrywing *(i,j)* die waarskynlikheid van die ketting beweeg van die staat *i* *j* in *t* stappe te stel bevat. As 'n uitvloeisel is, volg dit dat die oorgang matriks van spring *t* te bereken, is dit voldoende om die oorgang matriks van spring een in te samel om die krag van *t*, dit is {\displaystyle P(t)=P^{t}.\,}

**Chaos** (Grieks: Χαος, *Khaos*, "leegte") is in die Griekse mitologie die niks waaruit die eerste Griekse gode ontstaan het. Dit is ’n eindelose gat waarin alles val; nie na onder nie, want geen oriëntasie is moontlik nie, maar na alle kante toe. Uit hierdie uitgestrekte en duistere wanorde het orde ontstaan in die vorm van die Aarde. Die kinders van Chaos het saam met hul vader die berge, die see en die hemel geskep. Hulle het ook 12 Titane, 3 siklope en 3 reuse met honderd arms elk gemaak. Van die 12 Titane is Okeanos, Iapetos en Kronos die bekendste. Volgens Theogonie ----------------- In *Teogonie* van Hesiodus word genoem dat die eerste bestaande objekte uit die niks van Chaos ontstaan het; sy kinders Nyx (die nag), Erebos (die duisternis), Eros (die liefde), Gaia (die aarde) en Tartaros (die onderwêreld). Volgens sommige bronne het die laaste twee gode egter onafhanklik van Chaos ontstaan. Volgens Hesiodus het die skepping van lewe in die godewêreld op twee maniere geskied: óf deur seksuele interaksie óf deur deling. Dit is opvallend dat baie "slegte" gode, wesens en hul konsepte (dood, sarkasme, misleiding, ens.) in die Griekse mitologie gebore is op die laasgenoemde manier van voortplanting. Volgens Metamorfoses -------------------- In *Metamorfoses* van Ovidius word Chaos beskryf as ’n ruwe, onverwerkte massa: leweloos, ongefatsoeneer en onaangepas. Die moderne betekenis van die woord "chaos" is dan ook "totale wanorde". In Chaos was al die saad opgesluit wat later sou groei tot alle bestaande materie.

Die kelkblare van *Alcea rosea*. **Kelkblare** is die deel van blomplante wat die blomknop beskerm. Dit is gewoonlik groen. Die kelkblare van ’n plant word saam die **blomkelk** genoem. Beskrywing ---------- Nadat ’n plant geblom het, het die blomkelk meestal geen funksie meer nie en verkrimp dit. Sommige plante behou ’n doringagtige blomkelk, wat óf lewend óf verdroog kan wees, om die vrug of saad te beskerm, soos by die spesies van *Acaena* of Solanaceae. Soms begin die blomkelk groei nadat die blomme uitgekom het en vorm ’n blaasagtige huls om die vrug om dit teen insekte en voëls te beskerm, soos by die *Hibiscus trionum* en die appelliefie. Beide kelk- en kroonblare is aangepaste blare. Laasgenoemde omring die voortplantingsdele van blomme en lok insekte met hul helder kleure. Al die kroonblare van ’n blom word saam die blomkroon genoem. Die blomkelk en blomkroon vorm saam die blomdek. Wanneer die kroon- en kelkblare moeilik van mekaar onderskei kan word, word dit saam die blomdekblare genoem. Voorbeelde van plante waar van blomdekblare gepraat word, is genera soos *Aloe* en *Tulipa*. In teenstelling daarmee het genera soos *Rosa* en *Phaseolus* kroon- en kelkblare wat goed onderskeibaar is. Die ontwikkeling en vorm van die kelkblare verskil van plant tot plant. Hulle kan losstandig of saamgesmelt wees.

Die **doegong** of **doejong** is 'n seesoogdier verwant aan die manatees en die kleinste lid van die orde Sirenia (wat ook die lamantyn insluit). Die naam het sy oorsprong uit die Maleise *duyung*, wat "dame van die see" of "meermin" beteken. Die dier word net in vlak water aangetref en word deur die IUBN geklassifiseer as 'n kwesbare spesie. Identifikasie ------------- Die doegong se totale lengte is tussen 2,5 m en 3 m en weeg tot 400 kg. Die liggaam is sigaarvormig en die dier het vinpote en stertlobbe. Die vinpote is spaanagtig. Daar is nie agterpote nie, net 'n groot vlesige stert wat soos die dolfyn se stert horisontaal afgeplat is. Die velkleur is grysbruin, en is bo 'n bietjie donkerder as onder. Die bek en onderlip is bedek met kort, dik borselhare. Verspreiding ------------ In Suider-Afrika kom die doegong voor langs die suidkus van Mosambiek, maar enkele swerwers word ook langs die KwaZulu-Natalse kusgebied aangetref. Wêreldwyd het die voorkoms van die soogdiere afgeneem van die hele suidelike gedeelte van die Stille en Indiese Oseaan tot enkele gebiede in Australië, Nieu-Guinee, Palau en klein getalle langs die ooskus van Afrika. Habitat ------- Die doegong bewoon slegs vlak, beskutte water naby die kuslyn. Gedrag ------ Doegongs is gewoonlik alleenlopers, maar kan ook in pare of familiegroepe voorkom. Hulle swem stadig en kan tot vyf minute lank onderwater bly, alhoewel die gemiddelde duiktog nie veel langer as 'n minuut duur nie. Kos --- Die spesie eet etlike soorte seegras wat voorkom in beskutte, vlak strandbaaie of strandmere. Voortplanting ------------- Een kalf word tussen November en Januarie voortgebring. Galery ------ * Ma met kalfMa met kalf * StertStert * OnderkantOnderkant Sien ook -------- * Lys van Suider-Afrikaanse soogdiere * Lys van Suider-Afrikaanse soogdiere volgens wetenskaplike name * Suider-Afrikaanse soogdiere en hul ordes Bronne ------ * Veldgids tot die soogdiere van Suider-Afrika. Chris en Tilde Stuart. Eerste uitgawe, 1988. * Enkele gedeeltes van die Engelse artikel Dugong is ook gebruik.

**Dokter knopie** is 'n speletjie om kinders se soepelheid te toets en te ontwikkel aangesien dit hulle in allerhande vreemde posisies in druk. Dit word die beste buite op die grasperk gespeel maar kan ook in 'n kamer met baie ruimte gespeel word. Begin van spel -------------- Daar moet ten minste 5 kinders wees wat speel. Eerstens word Dokter knopie aangewys deur maniere wat verskil van plek tot plek. Dit mag dalk gebeur deur 'n rympie op te sê soos byvoorbeeld "olke bolke" of dalk "op die klavier..." Hoe dit ook al sy, die persoon wat aangewys is as Dokter knopie moet die res van groep verlaat tot hy/sy geroep word. Die knopery ----------- Die res wat oorbly, staan dan in 'n kring en hou hande vas. Sonder om hande te los moet hulle dan op mekaar en deur mekaar klim met die doel om hulself so te knoop en te koek, dat Dokter knopie dit moeilik sal vind om hulle uitmekaar te kan kry. As die kinders voel hulle is genoeg geknoop (en moontlik begin pyn vanweë die snaakse posisies) roep hulle almal uit: "Dokter knopie!" Die ontknoping -------------- Dokter knopie haas hom/haar dan terug na die groep en begin dan om die groep te ontknoop. Hy doen dit deur vir hulle te sê wie moet waar gaan en wie moet wat doen totdat hulle weer in die oorspronklike kring staan. Dan word 'n volgende Dokter aangewys. Reëls ----- * Die belangrikste reël is dat die wat in die kring staan onder geen omstandighede hul hande mag los nie. * Dokter knopie mag natuurlik ook nie afloer nie. Sien ook -------- * Lys van kinderspeletjies

*Hierdie artikel handel oor die taal. Vir die etniese groep, sien Nederlanders.* **Nederlands** ([ˈneːdərlɑnts] luister (hulp·inligting)) is 'n Wes-Germaanse taal wat deur meer as 24 miljoen moedertaalsprekers in die wêreld gepraat word. Die totale aantal sprekers word geskat op omtrent 29 miljoen. Behalwe dat Nederlands die amptelike taal van Nederland is, is dit ook 'n amptelike taal in België (amptelike taal van die Belgiese deelstaat Vlaandere en naas Frans is Nederlands ook een van die twee amptelike tale in die Brusselse Hoofstedelike deelstaat) en Suriname. Nederlands is verder die amptelike taal van Aruba, Curaçao en Sint Maarten in Suid-Amerika en die Karibiese gebied. In samewerkingsorganisasies word die taal erken in die Benelux, die Europese Unie, die Karibiese Gemeenskap en die Unie van Suid-Amerikaanse Nasies. 'n Beraamde 95 persent van die Afrikaanse woordeskat is van Nederlandse oorsprong. Afrikaans het kenmerke van verskeie Nederlandse dialekte. Die woord Nederlands word dikwels gebruik as sinoniem vir Standaardnederlands, wat deur die media gebruik en op skole onderrig word. Nederlands het egter ook 'n breëre betekenis en word ook gebruik vir die Nederfrankiese variasies uit die Lae Lande, en soms ook die Nederlandse Kreole en Afrikaans (ook beskou as 'n halfkreool). Taalkundige terme ----------------- In die Middeleeue word die Nederlandse taal meesal *Duuts* (Noord) of ***Diets*** (Suid) genoem, wat eintlik "volkstaal" beteken (*diet* "volk") en ter onderskeiding van die Latynse taal van die kerk en Frans wat die adel dien. In sy gediftongeerde vorm *Duits* word hierdie term nog tot in die 17de eeu gebruik; later word na die Germaanse taal van die Nederlande as ***Nederduits*** verwys, in teenstelling met Opperduits (die Hoogduitse taal in Duitsland). Nederduits is vandag net die taalkundige term vir die dialekte van Noord-Duitsland, wat nie aan die tweede Germaanse klankverskuiwing deelgeneem het nie. Die Engelse benaming vir Nederlands, ***Dutch***, en ook die term *Nederduits* of *Nederduitsch* in die name van die Afrikaanse drie Susterskerke van Suid-Afrika, herinner nog aan die ou benaming. In die ou Boererepublieke en die ou Kaapkolonie is Nederlands ook **Hoog-Afrikaans** genoem deur mense wat Afrikaans praat. Klassifikasie ------------- Nederfrankiese taalgebied in Europa Nederlands is saam met Engels, Duits en ander taalvariante soos Fries en Luxemburgs 'n Wes-Germaanse taal. Nederlands is sterk verwant aan die Duitse taal, maar bevat ook vele ooreenkomste met Engels. Saam met Nedersaksies, Nederduits en Hoogduits (tans die standaardtaal in Duitstalige lande) behoort Nederlands tot die Kontinentale Wes-Germaanse groep van die Indo-Europese tale. ### Verdeling * Indo-Europees + Germaans - Wes-Germaans * Nederfrankies + **Nederlands** + (Afrikaans, Nederlandse kreole) ### Verwante tale Nederlands het die meeste ooreenkomste met Afrikaans. Afrikaans is dan ook 'n vermenging van Nederlandse dialekte wat 'n eie skryftaal ontwikkel het. Wes-Fries en Duits is die afsonderlike tale wat na aan die Standaardnederlandse taal staan en nog digterby sommige dialekte. Seeus, Nedersaksies en Limburgs word beskou as streektale; spesiale dialekte wat naby Nederlands staan. Die verwantskap met Engels is baie kleiner. Sprekers -------- Die grootste Nederlands- en Afrikaanstalige gemeenskappe in die wêreld. In Europa en ook ter wêreld is Nederlands, na Engels en Duits die grootste Germaanse taal. Nederlands het egter meer sprekers as die Noord-Germaanse tale gekombineer, Sweeds, Deens, Noors, Yslands en Faroëes. Die grootste Nederlandstalige land is Nederland met meer as 16 miljoen moedertaal- of kultuurtaalsprekers. Daar is meer as ses miljoen eerstetaalsprekers in België en nog 'n paar miljoen wat Nederlands as tweede of derde taal kan praat. In die grensgebiede van Duitsland, Wallonië en Frankryk word Nederlands in dialekvorm gepraat. Besonder in Duitsland en Frankryk het hierdie sprekers meestal geen kennis van die Nederlandse standaardtaal nie en gebruik hulle hul dialekte steeds minder. In Suriname is Nederlands die amptelike taal en omtrent almal kan die taal baie goed praat. Nederlands dien ook as omgangstaal tussen die verskeie bevolkingsgroepe en omtrent 60% van die bevolking praat Nederlands as eerste taal. Op die Nederlandse Antille is Nederlands nie oorwegend die moedertaal of omgangstaal nie, maar wel Papiaments ('n Portugese kreool met Nederlandse en andere invloede) op die Benedewindse eilande (die ABC-eilande - Aruba, Bonaire en Curaçao) en Engels op die Bowindse eilande (die SSS-Eilande). Die meeste Antiliane praat vlot Nederlands, Engels, Papiaments en Spaans. In die Verenigde State van Amerika, Suid-Afrika, Kanada, Nieu-Seeland en Australië woon Nederlandse en Vlaamse immigrante wat nog Nederlands praat. In Afrika is Nederlands verteenwoordig deur sy dogtertaal Afrikaans wat in Suid-Afrika deur meer as ses miljoen moedertaalsprekers gebesig word - en nog baie meer wat Afrikaans as tweede of derde taal aangeleer het. In Namibië kan ongeveer 85% van die populasie Afrikaans verstaan. ### Status Nederlands is dikwels genoem as die kleinste wêreldtaal en is teenwoordig in Europa, Amerika en Afrika. Ook in 'n historiese opsig het Nederlands 'n relatief groot rol gespeel. ### Huidige amptelike status **Nederlandstalige gebiede**| **Land** | Sprekers | | --- | --- | | Europa | | Nederland | 16 606 000 | | België | 6 286 600 (1ste taal) (totaal) | | Frankryk (Frans Vlaandere) | +/- 100 000 | | Duitsland (Nederryn) |  ? | | Amerikas | | Suriname | 291 971 (1ste taal, 60%) 486 618 (totaal) | | Curaçao | 8 245 (1ste taal), 142 000 (totaal) | | Aruba | 6 286 (1ste taal), 103 065 (totaal) | | BES-eilande (Bonaire, Sint Eustatius en Saba) | 1 044 (1ste taal), 10 185 (totaal) | | Sint Maarten | 1 324 (1ste taal), 33 119 (totaal) | | Kanada | 160 000 | | Verenigde State | 150 396 | | Oseanië | | Australië | 36 179 | | Nieu-Seeland | 16 347 | Nederlands word sedert 1612 as amptelike taal in Nederland erken. In België is Nederlands die amptelike taal naas Frans en Duits en in Vlaandere die enigste amptelike taal. In die Brusselse Hoofstedelike deelstaat moet Nederlands die status deel met Frans. In Duitsland en Frankryk word Nederlands nie erken as minderheidstaal nie. In Suriname en op Aruba, Curaçao en Sint Maarten (die voormalige Nederlandse Antille) geniet Nederlands ook die status as amptelike taal. Afrikaans, 'n dogtertaal, is een van die amptelike tale in Suid-Afrika en een van die erkende streektale van Namibië. In internasionale samewerkingsorganisasies is Nederlands een van die amptelike tale in die Benelux, die Europese Unie (deur die lidmaatskap van België en Nederland) en in die Karibiese Gemeenskap en die Unie van Suid-Amerikaanse Nasies deur die lidmaatskap van Suriname. Volgens die Nederlandse Taalunie se navorsingsverslag bevind Nederlands hom in die jaar 2017 nog in 'n gunstige, handhawende posisie as vernaamste voertaal in Nederland en Vlaandere. Die taal word in alle maatskaplike gebiede en situasies gebruik. Skaafplekkies sluit wel die handhawende rol op die internet (vernaamlik Wikipedia), musiek, die internasionaal georiënteerde universiteite en as wetenskapstaal in. Die Taalunie stel voor Wikipedia-artikels moet verryk word, Nederlandse musiek moet in 'n bepaalde deel van die taalgebied stimuleer word, asook Nederlandstalige terminologie moet ontwikkel word wat ook goed genoeg vir populêre wetenskapstydskrifte is. ### Vroeëre amptelike status Nederland en België was koloniale groot moondhede en het die Nederlandse taal oorsee saamgeneem. Die Nederlandse taal is erken as amptelike taal in: * Nederlandse Kaapkolonie (1652–1795), tans Suid-Afrika * Nederlands-Indië (tot 1949), tans Indonesië * Nederlands-Nieu-Guinea (tot 1963), tans deel van Indonesië * Belgies-Kongo (tot 1960), Frans het egter 'n amptelike taal gebly in die Demokratiese Republiek Kongo * Belgies-Rwanda-Burundi (tot 1962), Frans het egter 'n amptelike taal gebly in Boeroendi en Rwanda. * Nederlandse Antille (1953–2010), is ontmantel in lande en munisipaliteite binne die Koninkryk van die Nederlande. Die Afrikaners of Boere in Suider-Afrika is grotendeels van Nederlandse afkoms en het hulself in Nederland vir die erkenning van Nederlands as amptelike taal beywer. Nederlands was in Afrika die amptelike taal in: * Boererepublieke, (van 1795 tot 1902), soos; + Zuid-Afrikaansche Republiek (1888–1902) + Oranje-Vrystaat (1854–1902) * Britse Kaapkolonie (1882–1902) * Suid-Afrika, (1910–1983), vanaf 1925 is Afrikaans en Nederlands as sinonieme beskou * Suidwes-Afrika, tot 1983, Afrikaans tot 1990 Die enigste taalmonument wat aan die Nederlandse taal gewy is, is in 1893 opgerig om die erkenning van Nederlands in die Britse kaapkolonie te gee. Ook in Suid-Afrika was Nederlands amptelik erken. Die Oranje-Vrystaat sou Nederlands in 1854 as die enigste amptelike taal erken het. Die Kaapkolonie het Nederlands in 1882 erken as amptelike taal naas Engels en in 1893 is die Eerste Taalmonument opgerig om hierdie gebeurtenis te herdenk. Die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) het Nederlands as die enigste amptelike taal in 1888 erken. In 1909 is die *Zuid-Afrika-wet* deur al vier provinsies aangeneem wat sou lei tot die totstandkoming van die Unie van Suid-Afrika. Volgens art. 137 van die Unie-grondwet, is "De engelse alsmede de hollandse talen" as amptelike tale van die Unie erken. Op 8 Mei 1925 is Afrikaans erken as amptelike taal van die Unie van Suid-Afrika. Volgens Wet 9 van 1925 is Afrikaans aan Nederlands gelykgestel, met terugwerkende krag tot 1910. In 1961 het Suid-Afrika 'n nuwe grondwet gekry. Hiervolgens was Afrikaans en Engels die amptelike tale van die land, maar 'n klousule het bepaal dat by Afrikaans ook Nederlands bedoel word. Die grondwet van 1983 het Nederlands nie as amptelike taal erken nie. Ook is die sinonimiteit tussen Afrikaans en Nederlands in 1983 nie meer bevestig nie. Tussen 1910 en 1983 was Nederlands en Afrikaans egter amptelik sinonieme. Kenmerke -------- Standaardnederlands ken omtrent 40 foneme. In fonologiese opsig word sy spesiale karakter deur die Nederfrankiese grondslag bepaal. Die Nederfrankiese variasies het nie alle klankverskuiwinge (soos die tweede Germaanse klankverskuiwing wat Hoogduits beïnvloed het) meegemaak nie. ### Woorde Nederlands is 'n ryk taal wat woorde betref, en bevat nou meer as een miljoen woorde, alhoewel vele nie juis meer in gebruik is nie. Nederlands het dikwels 2 woorde die as sinonieme funksioneer, 'n Germaanse erfwoord en 'n Romaanse leenwoord. Die Germaanse woord kom meestal in die spreektaal voor terwyl die Romaanse woord dikwels net vir formele tekste gebruik word. ### Nederlands en ander Germaanse tale | Engels | Fries | Afrikaans | Nederlands | Nederduits | Duits | Sweeds | Deens | Noors | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | apple | **appel** | **appel** | **appel** | **Appel** | Apfel | äpple | æble | eple | | beech | boek | **beuk** | **beuk** | Böök | Buche | bok | bøg | bøk | | book | **boek** | **boek** | **boek** | Book | Buch | bok | bog | bok | | brown | brún | **bruin** | **bruin** | bruun | braun | brun | brun | brun | | day | dei | **dag** | **dag** | **Dag** | Tag | **dag** | **dag** | **dag** | | dead | dea | **dood** | **dood** | doot | tot | död | død | død, daud | | enough | genôch | **genoeg** | **genoeg** | noog | genug | nog | nok | nok | | finger | finger | **vinger** | **vinger** | Finger | Finger | finger | finger | finger | | glass | glês | **glas** | **glas** | **Glas** | **Glas** | **glas** | **glas** | glass, **glas** | | gold | **goud** | **goud** | **goud** | Gold | Gold | guld | guld | gull | | **hand** | hân | **hand** | **hand** | **Hand** | **Hand** | **hand** | hånd | hånd, **hand** | | head | holle | **hoof**, **kop** | **hoof**d, **kop** | Höövd, Kopp | Haupt, Kopf | huvud | hoved | hode, hovud | | high | heech | **hoog** | **hoog** | **hoog** | hoch | hög | høj | høy, høg | | home | hiem | **heim**, *tuis* | **heim**, *thuis* | Haim | Heim, Zuhause | hem | hjem | hjem, heim | | hook | heak | **haak** | **haak** | **Haak** | Haken | hake, krok | hage, krog | hake, krok | | house | hûs | **huis** | **huis** | Huus | Haus | hus | hus | hus | | many | mennich | **menige** | **menige** | mannig, mennig | viele | många | mange | mange | | moon | moanne | **maan** | **maan** | **Maan** | Mond | måne | måne | måne | | no, nay | **nee** | **nee** | **nee** | **nee** | Nein | nej | nej | nei | | old | âld | **oud** | **oud** | oolt | alt | gammal (äldre, äldst) | gammel (ældre, ældst) | gammel (eldre, eldst) | | one | ien | **een** | **een** | **een** | eins | en | en | en, ein | | ounce | ûns | **ons** | **ons** | - | Unze | uns | unse | unse | | snow | snie | *sneeu* | *sneeuw* | Snee | Schnee | snö | sne | snø | | stone | stien | **steen** | **steen** | **Steen** | Stein | sten | sten | stein | | two, twain | twa | **twee** | **twee** | **twee** | zwei, zwo | två | to | to | | who | wa | **wie** | **wie** | wer | wer | vem | hvem | hvem | | worm | wjirm | **wurm** | **wurm**, worm | Worm | **Wurm** | orm | orm | orm | | Engels | Fries | Afrikaans | **Nederlands** | Nederduits | Duits | Sweeds | Deens | Noors | ### Spelling Die Nederlandse spellingswyse is gebaseer op die Nederlandse Statebybel (wat in 1637 die eerste maal verskyn het), wat vandag baie verouderd is. In 1804 is die eerste amptelike spelling deur Mathijs Siegenbeek vasgestel. Hier is die Nederlandse letter *IJ* bekendgestel, wat as *Y* geskryf is, soos in Afrikaans. Matthias de Vries en Lammart Allart te Winkel is die eerste redakteurs van die *Woordenboek der Nederlandsche Taal* en het in 1864 'n nuwe spelling ontwerp. Dit is in 1864 deur België en later in 1883 ook deur Nederland aanvaar. Dié spelling was moeilik en het naamvalle en dubbele klinkers bevat. In 1934 is die spelling verander en vereenvoudig tot die huidige weergawe. In 1891 is egter 'n nuwe spelling deur Kollewijn ontwerp. Hierdie spelling was 'n vereenvoudiging van die moeilike Nederlandse spelling. *Russisch* moet nou *Russies* word en *moeilijk* *moeilik, 'n spelling gebaseer op die beginsel* skryf hoe jy praat*.* Hierdie spelling was in sekere gemeenskappe, veral in Vlaandere en in Suid-Afrika in gebruik geneem, maar nie amptelik aanvaar nie. In 1925 is die Kollewijn spelling as die spelling vir Afrikaans in Suid-Afrika aanvaar. Verspreiding ------------ Status van Nederlands in verskillende gebiede: ██ Moedertaal (Lae Lande & Suriname) ██ Ampstaal (administratief) ██ Moedertaal en tweede taal (nie-amptelik, uitsluitende Afrikaans in Suid-Afrika) Die Nederlandse taal word veral in Wes-Europa, en in 'n mindere mate in Suid-Amerika en die Karibiese gebied gepraat. Aruba, Curaçao en Sint Maarten is dan ook Nederlandse oorsese gebiede. In Suidoos-Asië is kennis van die Nederlandse taal dikwels 'n voorvereiste vir werk in handel, geskiedenis, regswetenskappe en toerisme. Amsterdam is die grootste Nederlandstalige stad in die wêreld gevolg deur Rotterdam, Den Haag en Antwerpen (België). As Suider-Afrika in Nederlandse verband opgeneem word, is Kaapstad die grootste stad, Pretoria is dan die eerste stad agter Antwerpen. Die meeste vorme van die Nederlandse kreoletale het reeds uitgesterf, Afrikaans word soms beskou as 'n halfkreool. Nederlands word in 40 lande aan 220 universiteite onderrig en dié onderwys sluit dikwels ook Afrikaans in. ### België Tweetalige borde in Brussel Nederlands is die grootste taal van België en word in sy dialekvorm nog steeds as omgangstaal gebruik. Van die totale Belgiese bevolking van tien miljoen praat ses miljoen Nederlands as moedertaal. Sedert 1970 word België amptelik in vier taalgebiede verdeel, 'n eentalig Nederlandse (Vlaandere), 'n eentalig Franse (Wallonië), 'n tweetalig Frans-Nederlandse (Brussel) en 'n Duitstalige gebied. Die taalgrens is in 1963 afgebaken. Die taalkundige situasie van Brussel is tot 'n mate ingewikkeld. Alhoewel statistieke suggereer dat Nederlands hier nog net 'n ondergeskikte rol speel (slegs tussen sewe en vyftien persent van Brusselaars praat Nederlands as huistaal, veral in die noord-weste van die Brusselse agglomerasie), terwyl twee derdes van die bevolking Franssprekend is en 'n groeiende aantal medewerkers van Europese organisasies ander tale soos Engels praat, is Nederlands in 'n amptelik tweetalige hoofstad nogtans 'n voorvereiste in die arbeidswêreld. Na raming kan 95 persent van alle Brusselaars vlot Frans en 28 persent vlot Nederlands praat. By sowat 'n derde van alle werkadvertensies is 'n uitgebreide kennis van albei tale 'n voorvereiste, en sowat 35 persent van alle ondernemings gebruik Nederlands vir hul interne kommunikasie en hul kontak met die owerheid. Nederlandskursusse is derhalwe meer gewild as ander taalkursusse. In Wallonië is Nederlands nie 'n amptelike taal nie, maar Nederlandstaliges het in enkele munisipaliteite langs die taalgrens (sogenaamde *faciliteitengemeenten*) die reg om met die owerheid in Nederlands te kommunikeer. Ook is daar aan die Nederlands-Waalse grens 'n gebied waar sowel Nederlandse asook Duitse en Franse dialekte gepraat word. Hierdie gebied in Franssprekende België word die Platdietse streek genoem. ### Nederland Nederlands word in Nederland deur die oorgrote meerderheid van die bevolking as moeder- of tweede taal gebesig. In Friesland het ook Wes-Fries amptelike status. Die gebruik van die Nederlandse standaardtaal (*Algemeen Beschaafd Nederlands, ABN*) het danksy die invloed van onderwys en die media steeds meer toegeneem – ten koste van die dialekte. Intussen oefen ook Engels sterk invloed op Nederlands uit. Die omgangstaal van jongmense toon soms sterk invloede van immigrantetale soos Turks, Arabies, Papiaments en Sranantongo. ### Nederlandse Antille Op die Nederlandse Antille, (Aruba, Curaçao, Bonaire, Sint Maarten, Sint Eustatius en Saba) is Nederlands veral 'n onderwys- en bestuurstaal. Die onderlinge bevolking praat op die ABC-eilande veral Papiaments, 'n Portugese kreoolse taal met Nederlandse en andere invloede. Op die S-eilande word Engels gepraat. Nederlands is die taal van die skole en baie Antiliane wil in Nederland kom werk of studeer. Vir 'n klein aantal mense is Nederlands op die Antille die huistaal. ### Suriname Suriname was tot 1975 'n Nederlandse kolonie en Nederlands is die grootste taal van die land. 60 % van die bevolking gebruik Nederlands as eerste taal en vrywel alle mense praat Nederlands. Die verskeie bevolkingsgroepe in Suriname het egter ook hulle eie taal, maar Nederlands word, saam met Sranan, gebruik as omgangstaal. Nederlands is in Suriname beter veranker as op die Antille. Sedert 2005 is Suriname saam met België en Nederland lid van die Nederlandse Taalunie. ### Frankryk Die taalsituasie in Frans-Vlaandere Frans Vlaams is die dialek wat gepraat word in die noordweste van Frankryk aan die Belgiese grens. Die aantal moontlike sprekers word geskat op 80 000 tot 100 000 mense, met 20 000 mense wat daagliks die taal gebruik en 40 000 wat die taal goed kan praat. Die taal het geen erkenning nie, die Nederlandse standaardtaal word nie gebruik nie en niks gebeur om die taal te bevorder of selfs te red nie. Die sprekers is dikwels ouer as 60 jaar alhoewel die jongeres nou Nederlands in die skool leer. Duinkerken en Rijsel (Lille) is oorspronklik Nederlandstalige stede wat verfrans het. ### Duitsland Verspreiding van Kleverlands in Duitsland Die oorspronklike dialekte in die Duitse Nederrynstreek, die westelike Ruhrgebied asook dele van die Bergisches Land-streek kan in geskiedkundige opsig as Nederfrankies of Nederlands geklassifiseer word - alle Frankiese dialekte noord van die sogenaamde Uerdingse Lyn val in hierdie kategorie. Veral die Kleverlandse dialekte in Duitsland word dikwels as Nederlandse dialekte beskou. In die meeste skole van die huidige administratiewe distrik Kleve (Nederlands *Kleef*) is Nederlands of Kleverlands nog in die 19de eeu as onderrigmedium gebruik. Volgens sosio-linguistieke beginsels word die Nederfrankiese dialekte, wat deur die Duitse standaardtaal oorkoepel word, tans nie meer by Nederlands gereken nie en maak dus deel uit van die Duitse dialekkontinuüm. Klein invloede van Nederlands kan nog steeds in plaaslike Duitse dialekte aangewys word. ### Indonesië Kaart van Nederlands-Indië in 1893 Toe die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie in 1799 bankrot gespeel het, is sy besittings in Oos-Indië deur die Nederlandse staat oorgeneem. Groot dele van Sumatra, dele van Borneo, later ook Bali, is vervolgens verower. Nederlands-Oos-Indië het uit 'n verskeidenheid gebiede sonder sentrale koloniale administrasie bestaan, waaronder handelsposte, plantasies en militêre basisse. Die koloniale owerhede het min belang in die bevordering van die Nederlandse taal en kultuur, die opbou van 'n onderwysstelsel met Nederlands as voertaal of enige ander nie-ekonomiese aktiwiteit gestel. Die hoofdoelwit was die ontginning van en handel met Oos-Indië se natuurlike hulpbronne om maksimum-wins uit die kolonie te haal. Eers vanaf die vroeë 20ste eeu het Nederland begin om 'n moderne infrastruktuur met 'n skool- en gesondheidsstelsel op te bou. Nederland se taalkundige en kulturele invloed was dus beperk, die gebruik van Nederlands as verkeers- en kultuurtaal selfs ongewens. Die taalbeleid van die koloniale owerheid was daarop gemik om Nederlandse taalkennis as 'n voorreg van die blanke bevolking en 'n klein inheemse elite te beskerm om enige eise van gelyke regte vir Javane, Balinese en ander inheemse volke te voorkom. So het die getal Nederlandsprekendes eers in die 20ste eeu van slegs 5 000 in 1900 tot sowat 860 000 in 1942 gestyg. 'n Belangrike voorvereiste vir dié groei was die toelating van inheemse leerders tot onderwys in Nederlands. In 'n totale bevolking van 70 miljoen het Nederlandssprekendes egter 'n klein minderheid gebly. In Indonesië, 'n Nederlandse kolonie tot 1949, is Nederlands tans dikwels 'n voorvereiste vir die studie van die geskiedenis en die regswetenskappe van Indonesië. Nederlands is dus 'n belangrike akademiese bronnetaal. In Indonesië self is daar nog steeds heelwat ou mense wat Nederlands verstaan en/of kan praat. Van die mense praat die kenmerkende Petjoh; 'n gekreoliseerde vorm van Nederlands. Dit word ook onder ouer mense van gemengde Nederlandse en Indonesiese afkoms (die sogenaamde *Indo's* of *Indische Nederlanders*) in Nederland gepraat. 'n Ander kreoolse vorm van Nederlands was Javindo, hierdie vorm is nou uitgesterf. Die Nederlandse taal word geleer op spesiale skole in Djakarta, Bandoeng, Soerabaja en Jogjakarta. Jaarliks leer meer as 10 000 studente Nederlands in Indonesië. In die dorp Depok is Nederlands nog die dominante taal. ### Verenigde State van Amerika Verspreiding van Nederlands in die Verenigde State In Noord-Amerika word teen die begin van die 20ste eeu nog wel Nederlands in 'n aantal dorpe gepraat; Nederlands dien toe dikwels as preektaal in die kerke, en daar verskyn ook Nederlandse koerante. Hierdie klein taalgemeenskappe het intussen verengels. Party van hierdie verengelste gemeenskappe -- soos in New Jersey en New York Stad -- dateer van groepe mense wat in die sewentiende eeu soontoe getrek het (Bergen County, Ramapough) en hul dialekte het baie na Seeus (Zeeland se dialek) gelyk. Nederlands is egter nog steeds die huistaal van klein groepe immigrante in Kanada, Australië, Nieu-Seeland en die Verenigde State, soos in Michigan (Holland, Overisel) en Iowa (Pella), wat van die 19de eeu stam. Nederlands is hierby 'n klein wêreldtaal. Geskiedenis van Nederlands in Suid-Afrika ----------------------------------------- *Hoofartikels: Geskiedenis van Nederlands en Erkenning van Nederlands.* Nederlandse taalgeskiedenis --------------------------- Die taalgrens in Noord-Frankryk. Die Nederlandse taalgebied in Europa Die verspreiding van Nederlands (en Afrikaans) Nederlands is 'n Wes-Germaanse taal. Die oudste taalvorm is Oudnederfrankies of Wesnederfrankies, wat in die "Lae Lande" van die Frankiese Ryk ontwikkel, alhoewel die taal ook onder die invloed van Fries en Saksies kom. Met die uitbreiding van die Saliese of Wes-Franke na die gebied van die huidige Nederland en Vlaandere ontstaan reeds vanaf die vierde eeu 'n Germaanse taalgebied op Romeinse gebied, wat later met die verowering van Noord-Gallië (486) ook na die Romaanstalige gebiede van die suide uitgebrei word. Die kontak met die Wesfranke oefen 'n groot invloed op die ontwikkeling van die Noord-Franse taal, die *langue d'oïl*, uit en lei tot die taalkundige skeiding van die suide, wat met onder meer Oksitaans, die *langue d'oc* sy eie taalvorm en kultuur ontwikkel (*oïl* en *oc* is die sjibboletwoorde vir 'ja', onderskeidelik in Noord- en Suid-Frankryk). Die Indo-Europese taalwetenskap beskou Nederlands naas Nedersaksies en Oosnederduits as die westelike tak van die Nederduitse dialekgroep. Nederlands en die Nederduitse dialekte is nou verwant sodat sprekers van albei tale mekaar maklik kan verstaan. Nederduits is ook die taal waarin tydens die Tweede Vryheidsoorlog die politieke gesprekke tussen president Paul "Oom Paul" Kruger en die Duitse keiser Wilhelm II plaasvind. In die 17de eeu is daar nog steeds inheemse bronne wat Nederlands by die Duitse taalgebied reken. Alhoewel Nederlands aanvanklik net soos Nederduits ondanks die klankverskuiwing nog nouverwant is aan Hoogduits en die Nederlandse dialekte geleidelik oorgaan na Nederduitse, is daar besondere omstandighede wat verseker dat Nederlands as 'n eie taalvorm kan ontwikkel. Anders as die yl bevolkte Nederduitse vlaktes is Nederland en veral Vlaandere reeds vanaf die middeleeue digbevolkte gebiede met 'n groot verstedelikte bevolking en 'n ryk kulturele lewe en literatuur in die landstaal. Daar is minder kontak met die Hoogduitse taalgebied, aangesien die suidelike Nederlande (veral Vlaandere) al vroeg hul eie identiteit en kultuur ontwikkel en na die noorde uitbrei. Ook die vryheidsoorlog teen die Spanjaarde en die afsonderlike godsdienstige ontwikkeling deur die uitbreiding van die calvinisme in die noorde skep 'n klimaat wat die vorming van 'n eie nasionale bewussyn bevorder. Die oudste Nederlandse grammatika, die Twe-Spraack dateer uit die 16de eeu. Hierdie boek is 'n aanset om die volkstaal te ontwikkel tot 'n standaardtaal. Begin 17de eeu word 'n vertaling van die bybel in Nederlands begin. Hierdie vertaling is in 1635 gereed en omdat dit 'n boek is wat in die hele taalgebied versprei het, het dit taalkundig 'n belangrike invloed gehad op die standaardtaal; baie woorde en uitdrukkinge wat vandag in die standaardtaal aanwesig is, is oorspronklik afkomstig uit die Statenbybel. Die huidige Nederlandse standaardtaal berus op die Nederduitse skryftaal van die 17de eeu, waarby die woordeskat geleidelik met Brabantse en Hollandse vorme uitgebou is. 'n Ouer taalvorm is die verkeerstaal van die Hanse, wat vir die handel en wetenskap ontwikkel is en net soos in Noord-Duitsland ook eeue lank in Antwerpen, Brugge en Holland gebruik word. In teenstelling met die huidige Hoogduits bewaar Nederlands talle Ou-Duitse woordvorme soos *oorlog*, *lenen*, *kiezen* (vergelyk Duits *Kurfürst* en *auserkoren*) en *verbazen*. Nederlands is nie deur die tweede Germaanse klankverskuiwing beïnvloed nie, waarby byvoorbeeld "t" tot "ss" en "z" (/ts/), "p" tot "f" en "pf" en "k" tot "ch" ontwikkel: Vergelyk Nederlands *water* met Duits *Wasser*, *zout* met *Salz* (/zalts/), *kopen* met *kaufen*, *paard* met *Pferd* en *zoeken* met *suchen*. Nederlands ondergaan ook party eie veranderings. In woorde soos *zout* (sout) het *-al-* of *-ol-* na *-ou-* verander. Aan die begin van die 19de eeu word begin met die standaardisering van die spelling; die eerste spelling wat in groot gebruik raak is die spelling van Siegenbeek. Die spelling word nog verskeie male aangepas, waarna gestandaardiseer word op die spelling van De Vries en Te Winkel, in 1864 in België en in 1883 in Nederland. Die spelling van De Vries en Te Winkel blyk dusdanig bruikbaar dat, alhoewel daar enkele moderniseringe was, hy vandag nog altyd gebruik word. Ook in die Afrikaanse spelling is nog baie elemente uit die spelling van De Vries & Te Winkel aanwesig. Danksy die kontak met die Franse taalgebied is daar vroeër 'n groot aantal woorde uit Frans ontleen, waarby die Franse taal nog steeds 'n invloed op die Nederlands van Vlaandere uitoefen. Die wedersydse beïnvloeding tussen Frans en Nederlands kan byvoorbeeld gesien word in 'n woord soos *mitrailleur*; hierdie Franse leenwoord het as basis die Franse *mitraille*, wat op sy beurt afkomstig is uit die Germaanse woord *maitan*, wat binne Nederlands geëvolueer het tot *mijt*. Vandag kom die meeste leenwoorde in Nederlands uit die Engelse taal. Die struktuur van die Nederlandse taal stem grotendeels ooreen met Nederduits, alhoewel die grammatika geleidelik vereenvoudig is. Die sinsbou is feitlik onveranderd. Taalkundige terme ----------------- In die Middeleeue word die Nederlandse taal meesal *Duuts* of *Diets* genoem, wat eintlik "volkstaal" beteken ('diet' = volk) en ter onderskeiding van die Latynse taal van die kerk en die Frans van die adel dien. In sy gediftongeerde vorm *Duits* word hierdie term nog in die 17de eeu gebruik; later word na die Germaanse taal van die Nederlande as Nederduits verwys, in teenstelling met Opperduits (die Hoogduitse taal in Duitsland). Nederduits is vandag net die taalkundige term vir die dialekte van Noord-Duitsland, wat nie aan die tweede Germaanse klankverskuiwing deelgeneem het nie. Die Engelse benaming vir Nederlands, *Dutch*, en ook die term "Nederduits" of "Nederduitsch" in die name van die Afrikaanse drie Susterskerke van Suid-Afrika, herinner nog aan die ou benaming. Nederlands as kultuurtaal in Duitse gebiede ------------------------------------------- Verspreiding van Nederduits in Denemarke, Noord-Duitsland en Nederland. Die gebied wordt soms ook Nedersaksies genoemd Verspreiding van Nedersaksies in Noord-Duitsland en Nederland Nederlandse en Vlaamse immigrante het hulle al in die 12de eeu in 'n aantal gebiede in Noord- en Sentraal-Duitsland gevestig, waaronder die streek tussen die Weser- en Elberiviermondings, in Oos-Holstein en veral in Brandenburg, Sakse en Thüringen. Dikwels is Nederlandse immigrante vanweë hulle vaardighede as ambagsmanne en kunstenaars, maar ook vir die bou van dyke en die kolonisasie van Oos-Duitse grensgebiede deur Duitse vorste uitgenodig. Enkele generasies lank het Nederlands as die skryf- en omgangstaal van hele dorpsgemeenskappe gedien, maar is uiteindelik deur Duits verdring. Klein invloede van Nederfrankies kan nog steeds in plaaslike Nedersaksiese dialekte aangewys word. In die 16de en 17de eeu het Nederlands nog eens 'n belangrike rol as kultuurtaal in Nederduitse gebiede gespeel. Reisende toneelgeselskappe uit Nederland het hulle opvoerings in Noord-Duitsland soms in Nederlands aangebied. In die Nederduitse en Pruisiese kusgebiede, veral in hawestede soos Emden, Bremen, Hamburg, Lübeck, Rostock, Stettyn, Danzig en Königsberg (tans Kaliningrad), het Nederlands daarnaas ook as korrespondensie- en verkeerstaal en in die Skandinawiese en Baltiese gebiede as die taal van die skeepvaart gedien. Nederlandse skeeps-, seemans- en navigasieterme is vanaf die "Goue Eeu" (omtrent 1650) tot by die 19de eeu ontleen. Vir die navigasie-onderwys in Hamburg is in die tydperk tussen 1749 en 1810 Nederlandse vakboeke gebruik. Nederlands het sy grootste invloed vanaf die tydperk van die Protestantse Hervorming tot by die eerste helfte van die 19de eeu op die Duitse gebiede langs die Nederlandse grens uitgeoefen - in Oos-Friesland, die graafskappe Bentheim, Lingen en Steinfurt, die gebiede Gronau, Gemen, Werth en Anholt, die hertogdomme Kleve, Geldern en Jülich, die graafskap Moers en die keurvorstelike Keulense gebied Rheinberg het Nederlands as inheemse of vreemde skryf-, onderwys- en kerktaal gedien. In gevalle waar die plaaslike Nederduitse dialek nou verwant was aan Nederlands, het die taal naas Hoogduits 'n funksie as standaardtaal vervul, terwyl ook gereformeerde kerkgemeentes en Mennoniete om godsdienstige redes die voorkeur aan Nederlands gegee het. Nederlands as vreemde taal -------------------------- Tans bied sowat 250 universiteite wêreldwyd kursusse in Nederlands aan. Skole in Wallonië (die Franssprekende gewes van Suid-België), Brussel en Noord-Frankryk bied Nederlands as 'n eerste of tweede vreemde taal aan. Daar is tientalle sekondêre skole in die Duitse deelstate Nedersakse en Noordryn-Wesfale (wat aan die Nederlandse taalgebied grens) waar Nederlands as 'n verpligte of addisionele taalvak aangebied word. Taalunie -------- Die Nederlandse Taalunie: ██ Lidlande ██ Nie-Nederlandse taalgebied in lidlande ██ Spesiale verhoudings met die Taalunie ██ Andere gebiede waar Nederlands (of Afrikaans) gepraat word Die Nederlandse Taalunie sorg vir die behoud en die bevordering van die Nederlandse taal. Die lede is Nederland, België en Suriname. Die Taalunie het ook 'n spesiale band met Suid-Afrika en Indonesië. Daar het in die verlede dikwels stemme opgegaan om Suid-Afrika ook as lid te aanvaar. Suid-Afrika kan steeds lid word van die Nederlandse Taalunie, maar die huidige Suid-Afrikaanse regering sien daar geen heil in nie. Om die onwillige Suid-Afrikaanse regering te omseil, kan die Afrikaners as "groep" aansluit. Tog is daar baie min Afrikaners wat belangstel in nouer bande met Nederlands. Die Nederlandse vaktydskrif Onze Taal speel 'n aktiewe rol in die bekendstelling van Afrikaans in Nederland en Vlaandere. Nederlanders, Vlaminge, Surinamers, Antilliane en Afrikaners kan mekaar sonder veel moeite begryp. Afrikaans staan dikwels digter by die Nederlandse Standaardtaal as menige Nederlandse dialekte in Europa. Sommige mense wil Afrikaans en Nederlands weer nouer sien saamwerk om sodoende 'n wal op te werp teen die toenemende verengelsing in die Suid-Afrikaanse- en Nederlandse bedryfslewe. Nederlandse dialekte -------------------- Nederlandse dialekte Suriname Aruba Curaçao Sint Maarten Die kaart aan die regterkant gee 'n oorsig oor die verspreiding van die Nederlandse dialekte, alhoewel die meeste oorgangsdialekte nie vertoon word nie. A. **Suidwestelike dialekgroep (Seeus/Wes-Vlaams)** 1. Wes-Vlaams, insluitende Frans-Vlaams en Seeus-Vlaams 2. Seeus B. **Noordwestelike dialekgroep (Hollands)** 3. Suid-Hollands 4. Weshoeks 5. Waterlands en Volendams 6. Saans 7. Kennemerlands 8. Wes-Fries 9. Bildts, Midslands, Stadsfries en Amelands C. **Noordoostelike dialekgroep (Nedersaksies)** 10. Kollumerlands 11. Gronings en Noord-Drents 12. Stellingwerfs 13. Midden-Drents 14. Suid-Drents 15. Twents 16. Twents-Graafskaps 17. Gelders-Overyssels 18. Veluws D. **Noordelik-sentrale dialekgroep** 19. Utrechts-Alblasserwaards E. **Suidelik-sentrale dialekgroep** 20. Suid-Gelders 21. Noord-Brabants en Noord-Limburgs 22. Brabants 23. Oos-Vlaams F. **Suidoostelike dialekgroep** 24. Limburgs G. **Suriname** (nie in die prent nie) 25. Surinaams-Nederlands H. **Aruba, Curaçao en Sint Maarten** (nie in die prent nie) 26. Antiliaans-Nederlands Nederlandse Kreoolse tale ------------------------- Suid-Afrikaanse provinsies met 'n meerderheid van Afrikaanstaliges. Daar is ook groot Afrikaanse gemeenskappe in die ander provinsies. * 1. Berbice-Nederlands in Guyana\* * 2. Skepi in Guyana\* * 3. Negerhollands op die Maagde-eilande en Puerto Rico\* * 4. Petjoh in Indonesië * 5. Javindo in Indonesië\* * 6. Mohawk Nederlands in die Verenigde State * 7. Jersey Nederlands in die Verenigde State\* * 8. Albany Nederlands in die Verenigde State * **9. Afrikaans in Suid-Afrika en Namibië (Halfkreool)** + Oranjerivier-Afrikaans + Oosgrens-Afrikaans + Oorlangs + Kaapse Afrikaans (\* = bestaan nie meer) Sien ook -------- * *Afrikaans hoort by Nederlands* * Algemeen Nederlands Verbond * Lys van gedrukte Afrikaans-vreemdtalige woordeboeke * Nederlandse dialekte * Valse vriende * Verskille tussen Afrikaans en Nederlands

Dolk van Farao Kamosis (omstreeks 1450 v.C. hout, koper en goud) - Koninklijke Bibliotheek van België Dolk (omstreeks 1800 v.C.) Keltiese dolk, skede en gespe 'n **Dolk** is 'n tipe tweesnydende mes wat mense vroeër dikwels by hul gedra het vir selfbeskerming. Dolke is tydens maaltye ook gebruik om vleis mee te sny. Die gebruik van 'n dolk aan tafel het egter tot 'n einde gekom nadat die Franse kardinaal Richelieu die gebruik daarvan aan tafel verbied het. Die gewone tafelmes is in plek daarvan bekendgestel en sedertdien gebruik. By die dolk lê die punt van die lem in die verlengde as van die hef van die mes. Die lem is dus simmetries, in teenstelling met 'n gewone mes. Die wapen word gebruik om te steek, te stoot of as sekondêre verdedigingswapen in nabye konfrontasies. Dit is teenswoordig egter 'n wapen wat selde gebruik word. Net soos die strydbyl is die dolk ontwikkel uit prehistoriese gereedskap. Dolke is oorspronklik van vuursteen, ivoor of been gemaak. Dit word al sedert die vroegste tye van die menslike beskawing as wapen gebruik. Die eerste dolke het in die Bronstydperk in die 3de millennium v.C. verskyn. Die swaard is ontwikkel uit groter dolke, omdat 'n dolk se reikafstand te klein was om effektief te wees teen byle, lanse, pieke en goedendagte ('n tipe wapen wat veral tydens die Slag van die Goue Spore met welslae gebruik is). In Suid-Afrika is die destydse Eerste Minister, Hendrik Verwoerd, op 6 September 1966 in die Volksraad deur Demetrios Tsafendas, 'n parlementsbode, met 'n dolk doodgesteek. Dolke vervul in verskeie kulture 'n simboliese funksie, soos byvoorbeeld die Kirpan uit die Sikhisme, wat die draer aan die stryd om regverdigheid en teen onderdrukking moet herinner. Sien ook -------- * Kapmes * Mes * Okapi

**Sylvia Sidney** (8 Augustus 1910 – 1 Julie 1999) was 'n Amerikaanse aktrise. Sy is bekend vir haar rolle in die rolprente *Blood on the Sun* (1945),*Summer Wishes, Winter Dreams* (1973), *Beetlejuice* (1988) en *Mars Attacks!* (1996). Sidney is gebore as **Sophia Kosow** in Die Bronx, New York, VSA. Haar vader, Victor Kosow, 'n Joodse immigrant uit Rusland, was 'n klerehandelaar. Haar ma Rebecca, née Saperstein, was van Roemeens-Joodse afkoms. Haar ouers is in 1915 geskei toe sy vyf jaar oud was, en sy is deur haar stiefpa, Sigmund Sidney, 'n tandarts, aangeneem. Haar ma het 'n kleremaker geword en haar naam na Beatrice Sidney verander. Sylvia ( nou onder die van Sidney) het op 15-jarige ouderdom 'n aktrise geword. Loopbaan -------- *The Wagons Roll at Night* (1941) In 1921 het sy aan die *Theatre Guild School of Acting*, Manhattan begin studeer. Gedurende hierdie tydperk verskyn sy in verskeie skoolproduksies. Nadat sy aan die *Theatre Guild School of Acting* gegradueer het, het sy op 16-jarige ouderdom haar professionele verhoogdebuut gemaak. Sy is spoedig deur van die bekendste kritici opgemerk. Sidney het in die 1930's in 'n aantal rolprente verskyn. Sy het haar loopbaan as verhoogkunstenaar op 16-jarige ouderdom begin en in 'n jaar later in die rolprentteater gedebuteer. Sy het egter haar eerste hoofrol in 'n rolprent eers op 31-jarige ouderdom gespeel. Daarna het sy in 'n aantal Paramount-films as die leidende aktrise gespeel. Tydens haar vroeë rolprentloopbaan het sy dikwels die rol van bedroefde en huilerige slagoffer gespeel. Teen die ouderdom van 36 jaar het sy een van die hoogsbetaalde rolprentsterre geword en $80,000 ontvang vir Alfred Hitchcock se rolprent 'Sabotage'. Kort daarna het haar loopbaan egter begin kwyn en het sy het minder aanbiedings ontvang. Sy het egter nie opgegee nie, en haar televisiebuiging op 42-jarige ouderdom gemaak. Sy het haarself met verloop van tyd as 'n karakterkunstenaar gevestig en tot op haar laaste dae gewerk. Persoonlike lewe ---------------- Sylvia Sydney is op 1 Oktober 1935 met haar eerste man, Bennett Cerf ('n uitgewer) getroud. Die egpaar is egter ongeveer 'n jaar later op 9 April 1936 geskei. Op 3 Augustus 1938 het sy met die akteur en onderwyser Luther Adler in die huwelik getree en 'n seun genaamd Jacob, by hom gehad. Sy is op 27 Februarie 1946 van Adler geskei. Jacob was haar enigste kind. Hy is in 1987 aan Lou Gehrig se siekte oorlede. Sy het op 5 Maart 1947 met haar derde man, die radioprodusent en omroeper Carlton Alsop getrou. Hulle het op 22 Maart 1951 geskei. Sy het op 1 Julie 1999, 'n maand voor haar 89ste verjaardag, aan kanker van die slukderm in New York Stad beswyk. Haar oorskot is veras voordat dit aan haar familie oorhandig is. Filmografie ----------- ### Rolle * 1931: *An American Tragedy* * 1931: *City Streets* * 1931: *Confessions of a Co-Ed* * 1931: *Ladies of the Big House* * 1931: *Street Scene* * 1932: *Madame Butterfly* * 1932: *Merrily We Go to Hell* * 1932: *The Miracle Man* * 1933: *Jennie Gerhardt* * 1933: *Pick-up* * 1934: *Good Dame* * 1934: *Thirty Day Princess* * 1934: *Behold My Wife!* * 1935: *Accent on Youth* * 1935: *Mary Burns, Fugitive* * 1936: *Fury* * 1936: *Sabotage* * 1936: *The Trail of the Lonesome Pine* * 1937: *Dead End* * 1937: *You Only Live Once* * 1938: *You and Me* * 1939: *...One Third of a Nation...* * 1941: *The Wagons Roll at Night* * 1945: *Blood on the Sun* * 1946: *Mr. Ace* * 1946: *The Searching Wind* * 1947: *Love from a Stranger* * 1956: *Behind the High Wall* * 1973: *Summer Wishes, Winter Dreams* * 1976: *God Told Me To* * 1988: *Beetlejuice* * 1996: *Mars Attacks!* ### Televisiereekse * 1952: *Broadway Television Theatre* * 1955: *Celebrity Playhouse* * 1986: *Morningstar/Eveningstar* * 1998: *Fantasy Island* ### Televisierolprente * 1976: *Death at Love House* * 1978: *Siege* * 1983: *The Brass Ring* * 1985: *An Early Frost* * 1985: *Finnegan Begin Again* * 1987: *Pals*

**Sylvester Gardenzio** "**Sly**" **Stallone** (geb. 6 Julie 1946) is ’n Amerikaanse akteur, regisseur, vervaardiger en draaiboekskrywer. Hy is bekend vir sy Hollywood-aksierolle, veral die bokser Rocky Balboa, die titelkarakter van die reeks *Rocky*-rolprente, in sewe prente tussen 1976 en 2015; die soldaat John Rambo van die *Rambo*-reeks tussen 1982 en 2008; en Barney Ross in die drie *The Expendables*-films tussen 2010 en 2014. Hy het die meeste van die draaiboeke in dié drie reekse geskryf of help skryf, en was die regisseur van baie. In 1977 is Stallone vir twee Oscars benoem vir *Rocky* – vir beste oorspronklike draaiboek en beste akteur. Hy was net die derde persoon wat vir dieselfde rolprent in albei dié kategorieë benoem is, naas Charlie Chaplin en Orson Welles. Hy het goeie resensies gekry vir sy uitbeelding van Rocky Balboa in Ryan Coogler se 2015-rolprent *Creed*, asook sy eerste Golden Globe en derde Oscar-benoeming. Vroeë lewe ---------- Stallone is in New York-stad gebore as die oudste seun van Frank Stallone sr. ’n haarkapper en skoonheidskundige, en Jackie Labofish, ’n astroloog, voormalige danser en promotor van vroueboks. Sy pa is in Italië gebore en het in die 1930's na Amerika geïmmigreer. Sy ma is half-Frans en half-Oekraïens. Sy jonger broer is die akteur en musikant Frank Stallone. Tydens geboorte is ’n senuwee beskadig wat tot verlamming in dele van sy gesig gelei het: die onderste linkerhelfte, insluitende dele van sy lip, tong en ken. Dit het aan hom sy kenmerkende voorkoms en onduidelike uitspraak besorg. Toe hy sowat vier jaar oud was, het sy ma hom by ’n dansskool ingeskryf om te help vir sy plat voete. Die gesin het in die vroeë 1950's na Washington, D.C. getrek, waar sy pa ’n skoonheidskool begin het. Sy ma het ' n vrouegimnasium begin. Sy ouers is geskei toe hy nege was en hy het by sy ma gaan woon. Loopbaan -------- Stallone in 1988. Stallone se eerste rolprentrol was in die sagtepornofliek *The Party at Kitty and Stud's* (1970). Hy is $200 betaal vir twee dae se werk. Stallone het later verduidelik hy het dit uit desperaatheid gedoen omdat hy uit sy woonplek geskop is en dakloos was. Die rolprent is jare later heruitgereik as as *Italian Stallion* om munt te slaan uit Stallone se nuutgevonde roem (die naam was Stallone se bynaam ná *Rocky* vanweë ’n sêding in die fliek). Hy het ook van 28 Oktober tot 15 November 1971 in die erotiese off-Broadway-toneelstuk *Score* gespeel – ’n rolprent met dieselfde naam is later van die toneelstuk gemaak. In 1970 het Stallone in die rolprent *No Place to Hide* gespeel. Dit is later so gesny dat Stallone die prent se ster was en heruitgereik onder die naam *Rebel*. Hy het ook verskeie ander klein rolle vertolk. In 1976 het hy internasionale roem behaal met die treffer *Rocky*, waarvan hy die draaiboek geskryf het. Hy het geweier om die draaiboek te verkoop tensy hy die hoofrol speel. Stallone in 1993 by die Cannes-rolprentfees. Stallone se ster op die Hollywood Walk of Fame. *Rocky* is vir 10 Oscars benoem, insluitende vir beste akteur en beste oorspronklike draaiboek vir Stallone. Dit het eindelik die Oscars vir beste rolprent, beste regisseur en beste redigering gewen. Hierna het Stallone sy debuut as regisseur gemaak en in 1978 die prent *Paradise Alley* gemaak. Hy het ook daarin gespeel. In dieselfde jaar het hy in *F.I.S.T.* gespeel en in die volgende jaar het hy *Rocky II* geskryf, geregisseer en daarin gespeel. In 1981 het hy saam met Michael Caine in *Escape to Victory* en saam met Rutger Hauer in die riller *Nighthawks* gespeel. Stallone het in die vroeë 1980's nog ’n suksesvolle reeks flieks begin met sy rol as John Rambo, ’n Viëtnamese soldaat, in die aksie-oorlogprent *First Blood* (1982). Dit was ’n reusesukses. Die opvolgprente, *Rambo: First Blood Part II* (1985) en *Rambo III* (1988), is minder geloof hoewel hulle ook treffers by die loket was. Hierna het hy die *Rocky*-franchise voortgesit en eindelik dié rol in 11 prente gespeel. Hy het ook met wisselende sukses sy hand aan ander genres gewaag. In 1984 het hy *Rhinestone* saam met Dolly Parton geskryf en saam met haar daarin opgetree as ’n hoopvolle countrysanger. Daarna het minder suksesvolle rolle gevolg in *Over the Top* (1987), nog *Rocky*-prente (1990's), *Oscar* (1991) en *Stop! Or My Mom Will Shoot* (1992). In 1993 het hy ’n terugkeer gemaak met *Cliffhanger*, wat weer ’n reusesukses was. Later het nog prente gevolg: *Demolition Man* (1993), *The Specialist* (1994), *Judge Dredd* (1995), *Assassins* (1995), *Daylight* (1996) en *Cop Land* (1997). In 2000 was Stallone te sien in *Get Carter* (2000), en daarna het sy gewildheid afgeneem met rolle in *Driven* (2001), *Avenging Angelo* (2002) en *D-Tox* (2002). In 2003 was hy weer in die suksesvolle *Spy Kids*-trilogie. Nog minder geslaagde vertonings het gevolg voordat hy in die neo-noir-misdaaddrama *Shade* (2003) gespeel het. Dit het ’n beperkte uitreiking gehad, maar is deur resensente geloof. Ná ’n blaaskans van drie jaar het Stalloone in 2006 teruggekeer met die sesde Rocky-prent, *Rocky Balboa*, wat ’n sukses was. In 2008 het die vierde Rambo-prent, wat bloot *Rambo* genoem is, gevolg. Dit was weer eens ’n sukses. *The Expendables* was Stallone se groot treffer in 2010. Hy het dit geskryf, geregisseer en daarin gespeel. Ander akteurs sluit in Jason Statham, Jet Li, Dolph Lundgren en Mickey Rourke, en Bruce Willis en Arnold Schwarzenegger was in kameerolle te sien. Dit was dadelik die no. 1-treffer by die Amerikaanse loket – dit het die suksesvolste naweekopening van al sy prente gehad. *The Expendables 2* is in 2012 uitgereik en is positief ontvang. Dié prent het benewens die oorspronklike akteurs ook Jean-Claude Van Damme en Chuck Norris ingesluit. Hierna het gevolg *Bullet to the Head* en *Escape Plan* (2013), *The Expendables 3* (2014) en *Creed* (2015). Laasgenoemde was op die Rocky-prente geskoei en gaan oor sy oorlede vriend/teenstander Apollo Creed se seun wat ’n bokser word. Dit was Stallone se sewende vertolking van Rocky en hy het groot lof daarvoor gekry, asook die Golden Globe in 2016 vir beste manlike byspeler en sy derde Oscar-benoeming, ook vir beste manlike byspeler.

’n Retrograde wentelbaan: Die satelliet (rooi) is in ’n wentelbaan met ’n teenoorgestelde rigting as die rotasie van sy primêre voorwerp (blou/swart) ’n **Retrograde beweging** is ’n beweging in die teenoorgestelde rigting as die beweging van ’n ander voorwerp. Dit is die teenoorgestelde van ’n **prograde beweging**, wat in dieselfde rigting is. Hierdie beweging kan die wentelbaan van een liggaam om ’n ander wees of die rotasie van ’n enkele liggaam om sy as. Met verwysing na ruimtestelsels, kan ’n retrograde beweging beteken ’n beweging wat in die teenoorgestelde rigting as die rotasie van die res van die stelsel is. In die Sonnestelsel beweeg al die planete en die meeste ander voorwerpe wat om die Son wentel, in ’n prograde rigting (dus in die rigting van die Son se rotasie), behalwe baie komete. Die rotasie van die meeste planete is ook prograad, met die uitsondering van Venus en Uranus, wat ’n retrograde rotasie het. Die meeste natuurlike satelliete van planete draai om hul planete in ’n prograde rigting. (In die geval van Uranus se satelliete beteken dit hulle beweeg in dieselfde rigting as Uranus se rotasie en dus retrograad met betrekking tot die Son). Daar is ’n paar natuurlike satelliete wat in ’n retrograde rigting om hul planete wentel, maar hulle is gewoonlik klein en ver van die planeet af. Die uitsondering is Neptunus se satelliet Triton, wat groot en naby is. Vermoedelik is dié retrograde satelliete, insluitende Triton, in ’n wentelbaan vasgevang nadat hulle op ’n ander plek gevorm het. Vorming van ruimtestelsels -------------------------- Wanneer ’n planeet- of sterrestelsel vorm, neem die materiaal die vorm van ’n skyf aan. Die grootste deel van die materiaal wentel en roteer in een rigting. Hierdie eenvormigheid is te danke aan die instorting van ’n gaswolk en die behoud van hoekmomentum. In 2010 het die ontdekking van verskeie warm Jupiters met retrograde bewegings vrae laat ontstaan oor die teorieë oor die vorming van planeetstelsels. Dit kan so verduidelik word: Sterre en planete vorm nie in isolasie nie, maar in sterreswerms wat molekulêre wolke bevat. Wanneer ’n ster se protoplanetêre skyf met ’n wolk bots of materiaal daaruit aantrek, kan dit lei tot ’n retrograde beweging van die skyf en die planete wat daarin vorm. Wentelparameters ---------------- ### Inklinasie ’n Hemelliggaam se baanhelling, of inklinasie, dui aan of die liggaam se wentelbaan pro- of retrograad is. Die inklinasie is die hoek tussen die voorwerp se wentelvlak en ’n ander verwysingsraamwerk soos die ekwatoriale vlak van die liggaam se primêre voorwerp. In die Sonnestelsel word die baanhelling van die planete gemeet vanaf die sonnebaan, wat die vlak van die Aarde se wentelbaan om die Son is. Die baanhelling van mane word gemeet vanaf die ewenaar van die planeet waarom hulle wentel. ’n Liggaam met ’n baanhelling van tussen 0 en 90 grade wentel in dieselfde rigting as waarin sy primêre voorwerp draai. ’n Liggaam met ’n baanhelling van presies 90 grade het ’n loodregte wentelbaan en is dus nie retro- of prograad nie. ’n Liggaam met ’n baanhelling van tussen 90 en 180 grade is in ’n retrograde wentelbaan. ### Ashelling ’n Hemelliggaam se ashelling dui aan of die rotasie pro- of retrograad is. Die ashelling is die hoek tussen die liggaam se rotasie-as en ’n lyn loodreg op sy wentelvlak wat deur die liggaam se middel loop. ’n Liggaam met ’n ashelling van tot 90 grade roteer in dieselfde rigting as sy primêre voorwerp en het dus ’n prograde rotasie. ’n Helling van presies 90 grade beteken ’n loodregte rotasie en een van tussen 90 en 180 grade ’n retrograde rotasie. Planete ------- Al agt planete in die Sonnestelsel wentel in ’n prograde rigting om die Son, dus die rigting waarin die Son roteer (antikloksgewys gesien vanaf die Son se noordpool). Ses van die planete roteer ook in dieselfde rigting. Die uitsonderings is Venus en Uranus; hul rotasie is retrograad. Venus se ashelling is 177 grade, wat beteken dit roteer in amper die teenoorgestelde rigting is waarin hy om die Son wentel. Uranus het ’n ashelling van 97,77 grade, en daarom is sy rotasie-as feitlik parallel met die vlak van die Sonnestelsel. Die rede is nie heeltemal seker nie, maar daar word vermoed ’n protoplaneet omtrent so groot soos die Aarde het in die vormingsjare van die Sonnestelsel met Uranus gebots en die ongewone helling veroorsaak. Dit is onwaarskynlik dat Venus gevorm het met sy huidige stadige retrograde rotasie, wat 243 dae duur om te voltooi. Die planeet het waarskynlik aanvanklik ’n vinnige prograde rotasie gehad met ’n tydperk van ’n paar uur, nes die meeste van die ander planete in die Sonnestelsel. Venus is na genoeg aan die Son om ’n aansienlike gravitasionele sinchroniese rotasie te ondervind, en sy atmosfeer is dik genoeg om termies aangedrewe atmosfeergetye te skep wat ’n retrograde wringkrag veroorsaak. Venus se huidige stadige retrograde rotasie is in ’n ewewigtige balans tussen swaartekraggetye wat probeer om Venus ’n sinchroniese rotasie te gee en atmosfeergetye wat probeer om die planeet in ’n retrograde rigting te laat draai. Die getye is ook sterk genoeg om die evolusie te verklaar van Venus se rotasie van ’n aanvanklike vinnige prograde rigting na sy huidige stadige retrograde rotasie. Mercurius is nader aan die Son, maar het nie ’n sinchroniese rotasie nie omdat dit ’n rotasie-wentelbaan-resonansie ondergaan het vanweë die eksentrisiteit van sy wentelbaan. Die rotasie van Mars en die Aarde word ook beïnvloed deur getyekragte met die Son, maar hulle het nie ’n staat van ewewig bereik soos Venus en Mercurius nie omdat hulle verder van die Son af is waar getykragte swakker is. Die gasreuse van die Sonnestelsel is te groot en te ver van die Son af dat getyekragte hul rotasie kan vertraag. Dwergplanete ------------ Al die bekende dwergplanete en kandidaat-dwergplanete het prograde wentelbane om die Son, hoewel sommige ’n retrograde rotasie het, soos Pluto; sy ashelling is sowat 120 grade. Pluto en sy maan Charon het albei 'n sinchroniese rotasie. Die stelsel is vermoedelik deur ’n enorme botsing geskep. Mane en ringe ------------- Die oranje maan is in ’n retrograde wentelbaan. As ’n maan in die swaartekragveld van ’n planeet vorm terwyl die planeet self aan die vorm is, sal die maan in dieselfde rigting om die planeet wentel as waarin die planeet om sy as roteer; dit is dan ’n reëlmatige maan. As ’n voorwerp op ’n ander plek gevorm het en daarna deur die planeet se swaartekrag in ’n wentelbaan getrek is, kan dit in ’n retro- of prograde baan beland na gelang van watter kant van die planeet dit eerste teenkom – die kant wat na dit of weg daarvan roteer. Dit is dan ’n onreëlmatige maan. In die Sonnestelsel het baie van die asteroïdegrootte-mane retrograde wentelbane, terwyl al die groot mane buiten Neptunus se grootste maan, Triton, prograde wentelbane het. Die deeltjies in Saturnus se Foibe-ring het vermoedelik ’n retrograde wentelbaan omdat dit ontstaan het uit die onreëlmatige maan Foibe. Alle retrograde satelliete ondervind in ’n mate ’n gety-vaartvermindering. Die enigste satelliet in die Sonnestelsel waar dié uitwerking nie onbeduidend is nie, is Triton. Alle ander retrograde satelliete is in ’n wentelbaan ver van hul planeet af, en getykragte tussen hulle en die planeet is dus onbeduidend. In die Hill-sfeer is die streek van stabiele retrograde wentelbane ver van die planeet af groter as vir prograde wentelbane. Dit verduidelik moontlik hoekom die meeste mane om Jupiter retrograad is. Omdat Saturnus ’n meer eweredige mengsel van retrograde/prograde mane het, lyk dit egter of die onderliggende redes meer ingewikkeld is. Met die uitsondering van Saturnus se maan Huperion het al die bekende reëlmatige mane in die Sonnestelsel ’n sinchroniese rotasie; hulle het dus nulrotasie met betrekking tot hul planeet. Hulle het egter ’n prograde rotasie met betrekking tot die Son omdat hulle prograde wentelbane om hul planeet het, buiten die mane van Uranus. As ’n botsing plaasvind, kan materiaal in enige rigting geskiet word en dan in ’n retro- óf prograde wentelbaan beland. Dit kan die geval wees met die mane van die dwergplaneet Haumea, hoewel laasgenoemde se rotasierigting onbekend is. Kleiner Sonnestelsel-liggame ---------------------------- * **Asteroïdes** het gewoonlik ’n prograde wentelbaan om die Son. Net ’n paar dosyn met retrograde wentelbane is bekend. Sommige van hulle kan uitgebrande komete wees, terwyl ander se retrograde wentelbane veroorsaak is deur swaartekragwisselwerkings met Jupiter. Omdat hulle so klein en so ver van die Aarde af is, is dit moeilik om die rotasie van die meeste asteroïdes met ’n teleskoop te ontleed. Van asteroïdes met ’n deursnee van kleiner as 10 km in die asteroïdegordel en die naby-aarde-bevolking, het 15% mane. Hulle het vermoedelik ontstaan deurdat die asteroïdes so vinnig roteer het dat dit in stukke gebreek het. Al die bekende mane waarvan die rotasierigting bekend is, wentel in dieselfde rigting om die asteroïde as waarin die asteroïde roteer (soos in 2012). * **Komete** uit die Oort-wolk is meer geneig as asteroïdes om retrograad te wees. Halley se Komeet het ’n retrograde wentelbaan om die Son. * Die meeste **Kuipergordel-voorwerpe** het prograde wentelbane om die Son. Die eerste bekende voorwerp met ’n retrograde wentelbaan was 2008 KV42. * **Meteoroïdes** in ’n retrograde wentelbaan om die Son tref die Aarde met ’n vinniger relatiewe snelheid as prograde meteoroïdes, brand gewoonlik in die atmosfeer uit en is meer geneig om die kant van die Aarde te tref wat weg van die Son af wys (dus snags). Die prograde meteoroïdes het stadiger snelhede, land meer dikwels as meteoriete en is geneig om die kant van die Aarde te tref wat na die Son wys (dus bedags). Die meeste meteoroïdes is prograad. Die Son ------- Die Son se beweging om die massamiddelpunt van die Sonnestelsel word gekompliseer deur steurings van die planete. Elke paar honderd jaar wissel dié beweging tussen prograad en retrograad. Sterre ------ Dit lyk of die sterre aan die naghemel ’n vaste patroon het, maar dit is omdat hulle so ver weg is dat hul bewegings nie met die blote oog sigbaar is nie. Eintlik draai hulle om die middelpunt van die Melkweg. Sterre met ’n retrograde wentelbaan kom meer dikwels in die galaktiese halo voor as in die skyf. Die buitenste deel van die Melkweg se halo bevat baie bolsterreswerms met ’n retrograde wentelbaan en met ’n retrograde of nulrotasie. Die nabygeleë Kapteyn se Ster het vermoedelik in sy vinnige retrograde wentelbaan om die Melkweg beland deurdat dit weggeruk is uit ’n dwergsterrestelsel wat met die Melkweg saamgesmelt het.

Die **Droogdok van Glentana** is 'n bekende droogdok wat op Saterdag, 1 November 1902, om 18h20 sy laaste rusplek gevind het by Glentana, 'n strandgebied 'n paar kilometer oos van Mosselbaai, naby Heroldsbaai. Die strand is relatief smal met spierwit sand, afgewissel met rotse en omring deur hoë landmassas. Dit is hier waar die droogdok lê wat onder die plaaslike bevolking bekend staan as die "Dok". Hierdie droogdok was vanaf die skeepswerwe van Newcastle-on-Tyne, Engeland op sleeptou na Durban, toe 'n geweldige storm op see losgebars het. 'n Sterk noord-westewind, wat later suid-wes gedraai het, het die dok en die stoomskip, *Baralong*, wat dit op sleeptou gehad het, landwaarts gedwing. Die Baralong was nie opgewasse teen die krag van die storm nie, en die kaptein was verplig om die verbindingskabels te verbreek om ten minste die skip te red. Die dok met sy bemanning was aan sy lot oorgelaat en die bemanning het hulle voorberei deur van die reddingsbote te laat sak en reddingsgordels aan te sit. Die uitsonderlike hoë deining het egter die splinternuwe dok oor die rotse gelig en mooi regop, tussen "Adam-se-bank" en die "Platbankies", bo-op 'n skerp rots neergesit, waar dit steeds na 116 jaar lê. Verskeie pogings is later aangewend om dit weer vlot te maak, maar te wyte aan die ingeduikte bodem en krake in die dryftenks, was alles tevergeefs. Op 7 Januarie 1903 word tenders aangevra vir die aftakeling van die dok, en die tender word toegeken aan Mnr. George Parkes, 'n houtnyweraar van Knysna. Dit was 'n moordende taak wat jare geduur het en onverpoosd voortgegaan het. Drie groot stoomketels het in die proses verlore gegaan, deurdat hulle een nag oorboord gespoel het, maar die res van die afgetakelde onderdele is teen die steil bult uitgekatrol. Mnr. Parkes het besluit om 'n petrolsloep, *Clara*, teen groot koste aan te koop om die afgestroopte onderdele eerder per see na Mosselbaai of Knysna te vervoer. Die boot se skipper, Gierhardt, word egter deur 'n brander oorboord geslaan en verdrink. Die beskadigde sloep met die ander twee bemanningslede word aan wal gebring. Die boot word later met groot moeite deur 'n span van 56 osse die steil bult uitgesleep, en deur middel van 'n verlengde wa word dit na Knysna vervoer vir herstelwerk. Of die sloep later weer ingespan is om onderdele te vervoer is onduidelik, maar die wrak van die droogdok het daarna nog twee keer van eienaar verwissel. Die onderdele wat verwyder is, is op daaropvolgende vendusies verkoop en uiteindelik is die wrak van die dok kaalgestroop agtergelaat. Deur die jare het die dok as 'n platform en kunsmatige rif gedien. Die seelewe daar rondom het toegeneem en selfs kransduiwe het begin nesmaak in die wrak. Bronnelys --------- * *Sarie Marais* (2 Desember 1970).

**Retoriek**, of "redekuns", is die kuns en studie van die aanwending van taal met oortuigende effek. In Aristoteles se sistematisering van retoriek, was een belangrike aspek van retoriek die bestudering en teoretisering van die drie aansporings tot oortuiging van 'n gehoor, naamlik logos, pathos en ethos, benewens die vyf kanons van retoriek: uitvinding of ontdekking, ordening, styl, geheue en voordrag. Tesame met grammatika en logika of dialektiek, is retoriek een van die drie antieke kunste in redevoering. Van antieke Griekeland tot die laat 19de eeu, was dit sentraal tot die Westerse opvoeding, deurdat dit die behoefte vervul het om publieke sprekers en skrywers op te lei om gehore tot aksie te oorreed deur argumente. Kyk ook ------- * Humanitas Nota ---- 1. ↑ Die definisie van retoriek is 'n omstrede onderwerp binne die studierigting en het aanleiding gegee tot filologiese onenigheid omtrent die betekenis wat dit in antieke Griekeland sou gehad het. Sien byvoorbeeld Johnstone, Henry W. Jr. (1995). "On Schiappa versus Poulakos." *Rhetoric Review.* 14:2. (Spring), 438-440. | | | | --- | --- | | Normdata Edit this at Wikidata | * BNE: XX525949 * BNF: cb119452384 (data) * GND: 4076704-8 * LCCN: sh00007543 * LNB: 000052869 * NDL: 00572475 |

**Bath** [ˈbɑːθ of ˈbæθ] is 'n stad in die seremoniële graafskap Somerset in Suidwes-Engeland, sowat 156 km wes van Londen en 21 km suid-oos van Bristol, met 'n bevolking van 83 992. In 1590 het koningin Elizabeth I 'n koninklike oktrooi uitgereik waarvolgens stadstatus aan Bath verleen is. In 1889 het Bath as *county borough* in administratiewe opsig onafhanklik van die graafskap Somerset geword. Vanaf 1974 het die stad deel uitgemaak van die nie-metropolitaanse graafskap Avon. Nadat dié graafskap in 1996 ontbind is, het Bath die administratiewe sentrum van Bath en Noordoos-Somerset, 'n *unitary authority*, geword. Die Romeinse badhuis (*Great Bath*) Bath se oorsprong strek terug in die Romeinse tydperk. Dit is omstreeks 60 n.C. sowat twintig jaar ná die Romeinse verowering van Brittanje in 43, as ontspanningsoord naby 'n warmbron gestig, alhoewel die plek volgens mondelinge oorlewerings al vroeër bekend was. Die Latynse naam, *Aquae Sulis*, beteken "Waters (of Warmbaddens) van Sulis". Die Romeine het by die warmbronne in die Avon-riviervallei badhuise en 'n tempel op die heuwels in die omgewing gebou. In 973 is Edgar die Vreedsame in die Bath-abdy as koning van Engeland gekroon. Eeue later, in die Georgiaanse tydperk, het Bath as herstellingsoord gewild geraak. Die stad is uitgebrei en bewaar steeds 'n ryk erfenis van Georgiaanse boukuns, wat met plaaslike Bath-stene as materiaal geskep is. In 1987 is Bath deur Unesco as wêrelderfenisgebied gelys. Die stad het 'n verskeidenheid teaters, musea en ander kulturele en sportgeriewe wat tot sy gewildheid as toeristebestemming bygedra het. Meer as 3,8 miljoen besoekers bring jaarliks 'n besoek aan die stad. Naas twee universiteite, onder andere die Universiteit van Bath, is ook 'n aantal skole en kolleges in Bath geleë. Die plaaslike ekonomie steun veral op die dienstesektor, waaronder die vinnig groeiende inligtings- en tegnologiebedryf en ander toekomsgerigte sektore wat werkgeleenthede vir stadsbewoners en pendelaars uit die omgewing bied. In 2021 is Bath deur Unesco as wêrelderfenisgebied onder die sambreelterm "Historiese spa's van Europa" gelys, saam met Bad Ems en Bad Kissingen (albei Duitsland); Františkovy Lázně, Karlovy Vary en Mariënbad (Tsjeggië); Spa (België); Baden bei Wien (Oostenryk); Vichy (Frankryk); en Montecatini Terme (Italië).

Die skroef van Archimedes word met die hand gewerk en lig water na ’n hoër vlak. Die **skroef van Archimedes**, ook bekend as die "waterskroef", "skroefpomp" of "Egiptiese skroef", was ’n masjien wat gebruik is om water van ’n laer vlak na besproeiingslote te vervoer. Water is gepomp deur ’n skroefmeganisme binne-in ’n pyp te draai. Dit is ook vir stof soos poeier en graankorrels gebruik. Daarbenewens kon dit krag opwek as dit deur water aangedryf is in plaas van om water op te lig. Hoewel Archimedes gewoonlik die eer vir die uitvinding daarvan kry, is daar bewyse dat dit lank voor sy tyd reeds in antieke Egipte gebruik is. Geskiedenis ----------- ’n Waterpomp in Egipte uit die 1950's. Die skroefpomp is die oudste bekende vervoerpomp. Die eerste rekords daaroor dateer van voor die 3de eeu v.C. uit Hellenistiese Egipte. Die Egiptiese skroef, wat gebruik is om water uit die Nylrivier te lig, het bestaan uit buise wat om ’n silinder gedraai was. ’n Latere ontwerp in Egipte het ’n skroefvormige groef gehad wat om die buitekant van ’n soliede stuk hout geloop het en die silinder is dan met stukke bord of velle metaal bedek om die oppervlakke tussen die groewe te bedek. Sommige navorsers stel voor dit is die meganisme waarmee die Hangende Tuin van Babilon, een van die sewe wonders van die antieke wêreld, natgelei is. ’n Inskripsie in wigskrif van koning Sanherib van Assirië (704-681 v.C.) word deur Stephanie Dalley vertolk as ’n beskrywing van die giet van waterskroewe van brons sowat 350 jaar tevore. Dit stem ooreen met die beskrywing van die klassieke skrywer Strabo dat die Hangende Tuin met skroewe besproei is. Die skroefpomp is later van Egipte na Griekeland gebring. Dit is deur Archimedes beskryf tydens ’n besoek aan Egipte omstreeks 234 n.C. maar dit beteken net die Grieke het nie die apparaat voor die Hellenistiese tydperk geken nie. Archimedes het nooit beweer hy het dit uitgevind nie, maar Diodorus het hom 200 jaar later die eer daarvoor gegee omdat hy geglo het Archimedes het die skroefpomp in Egipte ontwerp. Skakels ------- * Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Skroef van Archimedes. * Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal. | | | | --- | --- | | Normdata Edit this at Wikidata | * GND: 7704833-7 |

Die skoppenssimbool. Die skoppenskaarte van 'n Franse pak kaarte. **Skoppens** ♠ is een van die vier kleure, of stelle, speelkaarte in 'n Franse pak. Dit het dieselfde vorm as die blaar in Duitse speelkaarte, maar lyk soos 'n swart, onderstebo hart met 'n stingel onderaan. Dit simboliseer die piek of hellebaard, twee Middeleeuse wapens. In Frans is skoppens bekend as *Pique* en in Duits as *Pik*. Dit stem ooreen met die stel wat *blare* genoem word in Duitse speelkaarte. In Switserland is die stel bekend as *Schuufle*, "skop(graaf)", en in baie Duitse streke as *Schüppe/Schippe*, ook "skop(graaf)". Skoppens is in die spel brug die hoogste kleur. In skat en soortgelyke speletjies is dit die naashoogste kleur. Eienskappe ---------- Die skoppenssimbool het 'n baie gestileerde spiespuntvorm wat boontoe wys. Die onderkant word breër en verander in twee boë van 'n sirkel met 'n soort voetstuk aan die onderkant. Skoppens is gewoonlik swart. Saam met hartens is hulle een van die belangrike kaartstelle in brug. In die amptelike skattoernooipak is hulle groen, dieselfde as hulle Duitse ekwivalente. Hier onder is die skoppens van 'n Franse standaardpak van 52 kaarte (die skoppensridder wat in tarotkaartspeletjies gebruik word, word nie vertoon nie): * AasAas * 22 * 33 * 44 * 55 * 66 * 77 * 88 * 99 * 1010 * BoerBoer * VrouVrou * HeerHeer Vierkleurpakke -------------- Die vier ase van 'n vierkleurpak. Skoppens is hier swart. Vierkleurpakke word soms in toernooie of aanlyn gebruik. In vierkleurpakke kan skoppens so lyk: * swart ♠ in Engelse brug- en pokerpakke en Franse en Switserse vierkleurpakke, * groen ♠ in Duitse skattoernooipakke of * blou   ♠ in sommige Amerikaanse pokerpakke. Unicode ------- In Unicode kom 'n swart simbool ♠ en wit simbool ♤ voor. Skakels ------- * Wikimedia Commons logo Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Skoppens (speelkaarte). * Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.

Sydneyhawebrug teen skemer **Sydneyhawebrug** is 'n brug in Sydney se hawe wat die noordelike en suidelike dele van die stad met mekaar verbind. Die brug kan per motor, per fiets, te voet, of met 'n trein oorgesteek word. Dit is 'n belangrike trekpleister wat toeriste en mense wat in en om die stad woon lok. *Luna Park Sydney* is langs die brug geleë. Die brug is 1149 meter (3770 voet) lank en 49 meter (161 voet) breed. Die hoogste punt van die boog is 134 meter (440 voet) hoog. Bouwerk het op 19 Maart 1923 begin en is in 1932 voltooi. Die brug is onder leiding van John Bradfield ontwerp en deur die maatskappy *Dorman Long & Co Ltd* gebou. Dit is op 19 Maart 1932 deur Jack Lang, die premier van Nieu-Suid-Wallis geopen. Sydneyhawebrug vanuit die lug Die brug is gebou om die noordelike deel van die stad meer toeganklik te maak, maar was ook 'n werkverskaffingsprojek. Die brug is van staal gebou en bevat ses miljoen klinknaels wat met die hand geslaan is. Sterk kabels hou die brug bymekaar en verhoed dat die brug deur die snikhete son uitsit. Dit is die breedste boogbrug ter wêreld, maar nie die langste nie (die langste is die Chaotianmenbrug in Chongqing). Die brugdek bied plek vir agt motorbane, twee treinspore, 'n fietspad en 'n voetpad. Na die Tweede Wêreldoorlog het baie mense van Europa na Australië geëmigreer. Die brug was die eerste voorwerp wat hulle gesien het as hulle per boot in Sydney aankom. In daardie tyd het dit 6 pennies gekos om die brug per motor te oorkruis, ruiters op perde moes 3 pennies opdok. Deesdae kos 'n retoerkaartjie vir 'n motor ongeveer drie Australiese dollars. Stappers en fietsryers kan die brug gratis gebruik, maar perde word nie meer toegelaat nie. Die brug met die Sydney-operahuis in die agtergrond Een van die vele besienswaardighede is die beroemde *Sydney Bridge Climb*, 'n staproete oor die brug se boog. So 'n toer neem ongeveer 3,5 uur. Na sowat 200 tree word die bokant bereik, waarna mens vêr oor Sydney kan uitkyk. Vanweë die moeilikheidsgraad moet deelnemers in 'n goeie gesonde kondisie wees. Veiligheidsopleiding en die dra van 'n harnas is verpligtend.

**Sylt** (Duitse uitspraak: [zʏlt], Deens: *Sild*, Fries: *Söl*) is die grootste van die Noord-Friese eilande met 'n oppervlakte van 99,14 km² en 'n bevolking van byna 17 713. Sylt, wat langs die weskus van die Duitse deelstaat Sleeswyk-Holstein geleë is, is die noordelikste en vierde grootste eiland van Duitsland asook sy grootste Noordsee-eiland. Dit strek oor 'n afstand van 38 kilometer in noord-suidelike rigting langs die Noordseekus. Die eiland staan bekend vir sy stranddorpe Westerland, Kampen en Wenningstedt en sy Wesstrand wat byna 40 kilometer ver strek. Sylt is aan die onstuimige Noordsee blootgestel, en ondanks die voortdurende stryd van sy bewoners teen die vloedbranders, word gedurende elke swaar stormvloed landverliese aangeteken. Die eiland word sedert 1927 deur die *Hindenburgdamm* met die vasteland verbind. Sylt het lank reeds tot een van die gewildste vakansiebestemmings in Duitsland ontwikkel – jaarliks bring sowat 850 000 toeriste 'n besoek aan die eiland. Toerisme is dan ook die vernaamste inkomstebron vir die eilandbewoners nadat visvangs aan belangrikheid afgeneem het. Ook alle ander noemenswaardige bedrywe – oesterteelt, strandstoelvervaardiging, die bottelering van mineraalwater en kunshandewerk – is vertakkings van die toerismebedryf. Kultuur en tradisies -------------------- ### Seevaart 'n Strandtoneel op Sylt As kapteins en seemans het die Sylters hulle al vroeg by Nederlandse seevaarders aangesluit wat vanaf die vroeë 17de eeu kommersiële walvisvangs langs die kuste van Noorweë, Spitsbergen en Groenland beoefen het. Ander Sylters het seevaarte na verafgeleë wêreldstreke soos Afrika en Wes-Indië onderneem. Die seevaartbedryf was winsgewend, maar tegelykertyd gevaarlik. Mans wat teen Kerstyd nie weer saam met hul gesinne aan tafel kom sit het nie, sou nooit weer terugkeer nie. Sowat die helfte van alle Syltse seevaarders en vissers het met hul skepe vergaan, met ingrypende gevolge vir die bevolkingsamestelling van die eiland wat merendeels uit vroue en kinders bestaan het. Geloof en bygeloof het hoogtyd gevier in só 'n kwesbare samelewing. Die fasades van baie huise is versier met 'n verskeidenheid Christelike en heidense simbole waarmee mense probeer het om bonatuurlike magte goedgesind te stem en om gevare af te weer. ### Tale 'n Tweetalige Duits-Friese naambord op Sylt se Westerland-stasie Terwyl Hoogduits tans 'n oorheersende rol in die alledaagse lewe van Sylt speel, word Noord-Fries, Deens en Nederduits as die eiland se inheemse tale beskou. Die plaaslike Friese dialek, Sölring, vorm saam met die dialekte, wat op die buureilande Föhr en Amrum en op Helgoland gepraat word, die Noord-Friese Eilanddialekgroep wat merkbaar verskil van vastelandse Noord-Fries. Die besondere kenmerk van Sölring is die relatief groot aantal Deense leenwoorde, terwyl ook die Noord-Friese spelreëls nie op die eilanddialek toegepas word nie. As gevolg van massatoerisme, die permanente vestiging van vastelandse werknemers op Sylt en die relatief groot aantal eilandgesinne wat om finansiële redes na die vasteland verhuis, is die Noord-Friese dialekte grotendeels uit die alledaagse lewe verdring. Die aantal aktiewe dialeksprekers word op enkele honderd beraam. Die status van Fries is deur die "Wet op die Friese taal" van 2004 versterk. Intussen word die ou taal op verskillende terreine bevorder. Die wet maak voorsiening vir tweetalige Duitse en Friese straatborde en inskrifte op openbare geboue en die bevordering van Friese taalonderrig op skole en vir volwassenes. Die noorde van Sylt, die sogenaamde Listland, wat eeue lank as 'n besitting van die Deense Kroon geadministreer is, is tradisioneel Deenssprekend. Ondanks die oorheersende posisie van Duits is daar 'n Deenssprekende minderheid op Sylt wat die Deense taal en tradisies in verenigings en in skole lewendig hou. Naas 'n Deense kerkgemeente, die *Vesterland Danske Kirke*, is daar 'n Deensmedium-eilandskool met afdelings in Westerland en Keitum, 'n Deense crèche en 'n sentrum vir vryetydbesteding in Westerland asook 'n Deense kulturele sentrum, die *List Kulturhus*. Die Deense Sentraalbiblioteek in Flensburg verskaf met sy mobiele biblioteekbusse biblioteekdienste in Westerland en Keitum. In Sylt-Ost, 'n gebied met 'n landelike karakter, is Nederduits nog steeds die huistaal van baie gesinne. Vervoer ------- Die Hindenburgdamm, wat deur die Noord-Friese Waddesee loop, is Sylt se spoorverbinding met die Duitse vasteland Daar is geen regstreekse padverbinding met die vasteland nie. Motors en vragwaens word in Niebüll op treinwaens gelaai en oor die Hindenburgdamm, 'n spoorverbinding wat deur die Syltse Waddesee loop, na die eiland vervoer. Naas spesiale treine vir die vervoer van motors verbind streeks- en langafstandtreine die eiland met bestemmings op die vasteland. Sylt beskik oor drie treinstasies – Morsum, Keitum en Westerland. Die laasgenoemde dien as aansluitings- en hoofstasie. Die seeroete tussen die Deense buureiland Rømø en die seehawe in List word tot agt keer per dag deur veerbote van die redery *Rømø-Sylt-Linie* bedien wat passasiers en motors kan vervoer. Sylt se lughawe is 'n belangrike bestemming vir gereelde en huurvlugte. Veral gedurende die somermaande land hier daagliks vliegtuie wat toeriste uit verskeie groot stede op die Duitse vasteland regstreeks na Sylt neem. Die belangrikheid van Sylt se lughawe het sedert die 1990's merkbaar toegeneem sodat dit intussen die tweede grootste in die deelstaat Sleeswyk-Holstein volgens die aantal passasiers is (139 000 in 2015).

**Skots** (*Scots*, soms ook *Inglis*, *Lallans*, *Doric* of *braid Scots* genoem) is die algemene naam wat na die Germaanse taal van Skotland verwys wat tradisioneel hoofsaaklik in dié land se laerliggende dele gebesig word. Dit word soms ook beskou as 'n Engelse dialek. Skots moet nie verwar word met Skots-Gaelies nie, 'n selfstandige Keltiese taal wat vroeër veral in die Skotse Hoogland gepraat is en nou verwant is aan Iers. Met die sogenaamde *Plantations*, die grootskaalse vestiging van Skotse gesinne in Ulster vanaf die 17de eeu, is Skots ook na die noorde van Ierland oorgeplant. Dié streeksvariant staan bekend as Ulster-Skots (*Ulster Scots* of *Ullans*). Noord-Ierse sprekers verwys daarna ook as *the Hamely Tongue*. Standbeeld van Robert Burns in die Australiese hoofstad Canberra Geskatte verspreiding van Skots, Skots-Gaelies en Norn ('n Skandinawiese dialek op die Orkney-, Shetland- en Hebride-eilande) omstreeks 1400: ██ Skots-Gaelies ██ Skots ██ Norn Die hoofdialekte van Skots Gekiedenis ---------- Skots het sy oorsprong in die vroeg-Middeleeuse Germaanse immigrasiegolwe. Sedert die vyfde eeu n.C. het baie Angele hulle in die suide van Skotland gevestig. Hulle het 'n Germaanse taal gepraat wat nou verwant was aan die dialekte van die Sakse en Jute, twee ander Germaanse volksgroepe wat hulle terselfdertyd in Engeland gevestig het. Noordelike Angel-Saksiese dialekte is vanaf die 7de eeu ook in Lothian gebesig; hier is ook die meeste plekname van Germaanse herkoms. Adam Loutful het in 1494 na die Skotse taal sowel as *Inglis* asook as *Scottis* verwys. Skots het sy eie spelling en vertaling van die Bybel, en dit was die taal van die Skotse koningshof wat as die voorbeeld vir die standaardisering van Skots gedien het – eerder as dié van sy Engelse eweknie. Die taal het sy bloeitydperk in die 16de eeu beleef. Met die vereniging van die twee koninkryke Skotland en Engeland in 1603 en die samesmelting van die twee parlemente in 1707 is die taal se status afgeskaal. Dit het egter die omgangstaal van die Germaanssprekende Skotte gebly en is deur Skotse digters en skrywers soos Robert Burns en Walter Scott ook ná die vereniging van Skotland en Engeland steeds as literêre taal gebruik. Twee groot woordeboeke word sedert 1931 saamgestel: *A Dictionary of the Older Scottish Tongue*, wat die taalgebruik voor 1700 vermeld, en *The Scottish National Dictionary*, 'n woordeboek met sowat 50 000 inskrywings wat op die moderne Skotse taal fokus, en in 1927 begin is. David Murison, dosent in Skots aan die Universiteite van St. Andrews en Aberdeen, was vanaf 1946 die uitgewer van die woordeboek. Die tiende en laaste boekdeel het in 1976 verskyn. Die *Linguistic Survey of Scotland* versamel inligting oor die Skotse en Gaeliese taal en het in 1975 die eerste boekdeel van die *Linguistic Atlas of Scotland* gepubliseer. In Noord-Ierland is die gebruik van Ulster-Skots dekades lank as "slegte Engels" afgemoedig. Intussen is liggame soos die *Ulster-Scots Agency*, die *Ulster-Scots Academy* en sy susterorganisasie, die *Ulster-Scots Language Society*, besig om aktiewe taalgebruik en akademiese navorsing te bevorder. Belangrike projekte sluit die Ulster-Skotse vertaling van die vier Evangelies en die publikasie van 'n grammatika en historiese Engels-Ulster-Skotse woordeboek in. Hoofdialekte ------------ Die Skotse taalgebied word in vier dialekstreke verdeel wat verder onderverdeel kan word in tien kleiner dialekgebiede * Eiland-Skots of *Insular Scots* (Orkney en Shetland), * Noord-Skots of *Northern Scots* (Caithness, North East, East Angus en Kincardine), * Sentraal-Skots of *Central Scots* (East Central North, East Central South, West Central en South Central), en * Suid-Skots of *Southern Scots* (ook bekend as *Border Scots*, in die Borders- of Grensstreek). Noord-Skots toon invloede van Noorse dialekte van Skandinawiese setlaars wat hulle in Skotland gevestig het, terwyl Suid-Skots nou verwant is aan die dialekte van Noord-Engeland. Ulster-Skots – die Noord-Ierse variant van Skots – word as 'n uitbreiding van Sentraal-Skots geklassifiseer. Woordeskat ---------- Ulster-Skotse digkuns deur Robert Huddlestone (1814–1887) op Writers' Square in Belfast, Noord-Ierland Ulster-Skots as medium in die politieke diskoers in Noord-Ierland Troubled Images Exhibition, Linen Hall Library, Belfast Skots is deurspek met enkele Keltiese leenwoorde, soos *galore* (baie) wat sy oorsprong in Gaelies *gu leor* het. Met die stigting van Skandinawiese nedersettings en as gevolg van die nou bande wat tydens die 15de en 16de eeu met Frankryk gehandhaaf is, is 'n aantal Noorse, Nederlandse, Nedersaksiese en Franse woorde in Skots ingeburger. Nedersaksies *kirk, kark* (kerk) het *kirk* in Skots geword, terwyl Engels *church* gebruik. 'n Klompie Skotse woorde staan dwarsdeur die Engelstalige wêreld bekend: *Lass* en *lassie* (meisie), *auld* (Engels: *old*, ou(d)), *burn* (van Oud-Engels *burna*, klein rivier), *muckle* (Engels: *mickle*; baie, groot), *syne* (Engels: *since*, sedert, nadat) en *wee* (van Middel-Engels *wei*, klein) is net enkele voorbeelde. Grammatika ---------- Die grammatika toon nie baie afwykings van die Engelse standaardtaal nie, alhoewel daar enkele spesifieke Skotse sinspatrone is, wat byvoorbeeld die gebruik van partikels betref: * Skots gebruik die intensiteitspartikel *aye*: *She is aye busy*. (Sy is baie besig). * Skots gebruik 'n ontkenningspartikel, *na*: *He canna sing*. (Hy kan nie sing nie.) Uitspraak --------- * Skots het soms **/e/** in plaas van die Engelse **/ou/**: *stane* (steen, Engels *stone*), *hame* (tuiste, huis, heim, Engels *home*). * Skots gebruik soms **/u/**, waar Engels 'n **/au/**-klank het: *doun* (af/neer/onder, Engels *down*). * Skots het 'n **/x/**-klank, net soos in Afrikaans lig, in *loch*; *licht* en *nicht* word soms /liegt/ en /niegt/ uitgespreek.

| Periode/sisteem | Epog/serie | Tydsnede/etage | M. jaar gelede | | --- | --- | --- | --- | | Kryt | Vroeg | Berriasium | **jonger** | | Jura | Laat | Titonium | 145,0–152,1 | | Kimmeridgium | 152,1–157,3 | | Oxfordium | 157,3–163,5 | | Middel | Callovium | 163,5–166,1 | | Batonium | 166,1–168,3 | | Bajosium | 168,3–170,3 | | Aalenium | 170,3–174,1 | | Vroeg | Toarsium | 174,1–182,7 | | Pliensbachium | 182,7–190,8 | | Sinemurium | 190,8–199,3 | | Hettangium | 199,3–201,3 | | Trias | Laat | Rhaetium | **ouer** | | Die verdeling van die Jura (IKS). | Die **Batonium** is ’n chronostratigrafiese etage sowel as ’n geologiese tydsnede van onderskeidelik die sisteem en periode Jura (serie/epog Middel-Jura). Dit verwys dus na ’n tydperk sowel as die gesteentes wat in dié tydperk gevorm het. Die tydperk was van sowat 168,3 tot 166,1 miljoen jaar gelede. Dit is voorafgegaan deur die Bajosium en gevolg deur die Callovium. Naam en definisie ----------------- Die Batonium is genoem na die Engelse stad Bath. Die basis van die etage word gedefinieer deur die eerste voorkoms van die ammoniet *Parkinsonia (G.) convergens* en die bokant deur die eerste voorkoms van die ammonietgenus *Kepplerites*. In Suid- en Midde-Europa word die Batonium gekenmerk deur kalksteenafsettings wat ryk was aan fossiele van ongewerweldes. Bronne ------ * (en) Gradstein, F.M.; Ogg, J.G.; Schmitz, M.D. & Ogg, G.M.; **2012**: *A Geologic Time Scale 2012*, Elsevier, ISBN 0444594256.

Die **Bathurst-toposkoop** herdenk die 1820-Setlaars en hul nageslag in daardie deel van die Oos-Kaap. Woordverklaring --------------- ‘n Toposkoop is ‘n gedenkteken op ‘n uitsigpunt soos ‘n heuwel, berg of ‘n toring en dui die rigting aan na sekere plekke van belang in daardie omgewing. Gewoonlik word die afstand daarheen aangegee. Ligging ------- Hierdie monument staan op ‘n koppie bo die omringende groen heuwels aan die noordoostekant van die dorpie Bathurst, Oos-Kaap. Op ‘n helder dag kan die Groot-Visrivier, Kwaaihoek en die vallei van die Gamtoosrivier van hieraf gesien word. Geskiedenis ----------- Vanaf hierdie punt het sir Rufane Donkin en kol. Jacob Glen Cuyler in 1820 toegesien dat die setlaars na hul aangewese standplase geleide gedoen word. In 1859 het kapt. W. Bailey hier ‘n baken en uitkykpos opgerig en op Setlaarsdag 1968 is die toposkoop onthul. Monument -------- Die sirkelvormige gedenkteken is gebou rondom Bailey se baken. Dit is gemessel met klippe wat verkry is van gesloopte geboue wat nog deur die oorspronklike setlaars in die dorpie opgerig is. Op die muurtjie is 57 brons gedenkplate aangebring. Elke plaat dui ‘n rigting aan waar ‘n groep setlaars gevestig is, die naam van die plek, die afstand daarheen sowel as die leier van daardie geselskap, die plek van oorsprong in die moederland en die skip waarmee hulle na die Kaapkolonie gekom het. Uitbreiding ----------- Vroeg in die 21ste eeu is hierdie gedenkteken so gevandaliseer dat herstelwerk uitgevoer is. Terselfdertyd is daar uitbreidings op die erfenisterrein aangebring om erkenning te verleen aan ander vroeë bewoners van die streek. Bronne ------ * Bullock, J. Burnard: 150 Years Later – a worthy monument. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 20, nr. 1, September 1970 * Oberholster, J.J.: Die Historiese Monumente van Suid-Afrika. Kaapstad: Kultuurstigting Rembrandt van Rijn op versoek van die Raad vir Nasionale Gedenkwaardighede, 1972. ISBN 0-620-00191-7

Nadere aansig van die bopunt van die toring Die Sydney Tower **Sydney Tower** (ook bekend as die **AMP Tower**, **AMP Centrepoint Tower**, **Centre Point Tower**) is Sydney se hoogste vrystaande struktuur en die tweede hoogste in Australië (met die Q1-gebou in Goudkus as die hoogste). Dit is ook die tweede hoogste uitkyktoring in die Suidelike Halfrond (na Auckland se Sky Tower). Die Sydney Tower se hoof uitkykplatform is egter 50 m hoër as Auckland se Sky Tower. Dit is na die Sydney-opera en die Sydneyhawebrug een van Sydney se bekendste bakens. Die toring troon sowat 305 meter oor die Sydney se sentrale sakekern uit, en is geleë te 100 Market Street, tussen Pitt en Castlereagh-strate. Dit is ook toeganklik vanaf die Pitt Street Winkelsentrum. Die toring is oop vir die publiek en is een van die uitstaande toeriste trekpleisters in die stad en is geredelik sigbaar vanaf aanliggende woonbuurte. Terwyl AMP Limited die Centrepoint winkelsentrum bestuur het, het die toring amptelik as die "AMP Tower" bekend gestaan. Nadat die Westfield-groep beheer oor die Centrepoint winkelsentrum oorgeneem het, is in Desember 2001 die naam na Sydney Tower verander. Plaaslik verwys Jan-alleman gewoonlik na die toring as Centrepoint Tower. Die winkelsentrum aan die voet van die toring word deur die Westfield-groep bestuur maar die toring self word deur Village Roadshow Theme Parks Group bestuur. Besoekers kan kaartjies by Village of by die hek koop wat hulle toegang tot al die besienswaardighede wat deur Village Roadshow bestuur word, naamlik Sydney Tower, Wildlife World en die Sydney Akwarium). Geskiedenis ----------- Aanbou van die kantoorblok het in 1970 begin en die toring self in 1975. Openbare toegang tot die toring het 'n aanvang geneem in Augustus 1981. Die koste van die toring het AU$36 miljoen beloop. Voor konstruksie van die toring was die hoogte van geboue in Sydney beperk tot 279 m om dit vir watervliegtuie veilig te maak om oor die stad te vlieg. In 1998 het die byvoeg van 'n weerligafleier aan die punt van die toring die hoogte van die toring op 309 m te staan gebring.

**Celtic FC** is 'n Skotse sokkerklub uit Glasgow, wat in die Scottish Premier League speel. Die span se tuisveld is Celtic Park (kapasiteit: 60 000 sitplekke). Die klub is oorspronklik katoliek en is bekend vir die derby teen hulle protestantse mededinger, Glasgow Rangers. Hierdie wedstryd is bekend as die Old Firm. Celtic het 43 keer die Skotse titel gewen (tans is hulle kampioen) en een keer die Europese beker verower (in 1967). Erelys ------ * **Kampioen van Skotland (53)** 1892/93, 1893/94, 1895/96, 1897/98, 1904/05, 1905/06, 1906/07, 1907/08, 1908/09, 1909/10, 1913/14, 1914/15, 1915/16, 1916/17, 1918/19, 1921/22, 1925/26, 1935/36, 1937/38, 1953/54, 1965/66, 1966/67, 1967/68, 1968/69, 1969/70, 1970/71, 1971/72, 1972/73, 1973/74, 1976/77, 1978/79, 1980/81, 1981/82, 1985/86, 1987/88, 1997/98, 2000/01, 2001/02, 2003/04, 2005/06, 2006/07, 2007/08, 2011/12, 2012/13, 2013/14, 2014/15, 2015/16, 2016/17, 2017/18, 2018/19, 2019/20, 2021/22, 2022/23 * **Scottish Cup (35)** 1892, 1899, 1900, 1904, 1907, 1908, 1911, 1912, 1914, 1923, 1925, 1927, 1931, 1933, 1937, 1951, 1954, 1965, 1967, 1969, 1971, 1972, 1974, 1975, 1977, 1980, 1985, 1988, 1989, 1995, 2001, 2004, 2005, 2007, 2011 (naaswenner (18): 1889, 1893, 1894, 1901, 1902, 1926, 1928, 1955, 1956, 1961, 1963, 1966, 1970, 1973, 1984, 1990, 1999, 2002) * **Scottish League Cup (14)** 1957, 1958, 1966, 1967, 1968, 1969, 1970, 1975, 1983, 1998, 2000, 2001, 2006, 2009 (naaswenner (14): 1965, 1971, 1972, 1973, 1974, 1976, 1977, 1978, 1984, 1987, 1991, 1995, 2003, 2011) * **Champions League (1)** 1967 (naaswenner (1): 1970) * **UEFA-beker** (naaswenner (1): 2003) Bekende sokkerspelers --------------------- * Vlag van Wallis Craig Bellamy * Vlag van Skotland Kenny Dalglish * Vlag van Nederland Pierre van Hooijdonk * Vlag van Republiek Ierland Roy Keane * Vlag van Swede Henrik Larsson * Vlag van Nederland Jan Vennegoor of Hesselink

**Dog Detachment** is 'n Suid-Afrikaanse viermanskapmusiekgroep van die 1980's wat bestaan het uit die Armstrongbroers, Alan, Brian en Terry Armstrong en Mike Adams. Hulle musiek kan as New Wave bestempel word, met 'n goeie dosis vroeë invloed deur groepe soos *Echo & the Bunnymen*, *The Clash* en *The Sex Pistols*. Hulle lied *White Flag* het goed onder die plaaslike treffersparade en plaaslike alternatiewe musiek ondersteuners gevaar. Die groep is vroeg in 1980 gestig, terwyl die broers aan Wits gestudeer het en hulle eerste optrede was in Maart 1980 met hulle eerste vrystelling 'n 45-rpm enkelsnit genaamd *Why* met *In the City* op die B-kant. Hulle tweede vrystelling was ook 'n 45-rpm enkelsnit in November 1981 - *Machines* met *Third World War* op die B-kant. Die opname van hulle eerste vollengte album getiteld *The Last Laugh* het vyf maande geduur en is afgehandel in Maart 1983. Hulle tweede album *Fathoms of Fire* is grootliks op eie koste geskep met die broers wat die liedjies geskryf het, die opname en klankproduksie hanteer het en die album onder hul eie etiket Rampant Records vrygestel het. Albums ------ * *The Last Laugh* (1983) * *Fathoms Of Fire* (1985) * *Barriers* (1989) * *Best Kept Secrets* (Versameling)

Die **Bastertambotie** (*Cleistanthus schlechteri*) ook bekend as **valstambotie** is 'n boom inheems aan Suid-Afrika. Dit kom in Suid-Afrika slegs voor in die Nwambiya-sandveld suid van Pafuri tot by die Mosambiekgrens van die Krugerwildtuin, maar word ook in Oos-Afrika tot in Kenia aangetref. Dit behoort tot die familie Phyllanthaceae. Die boom se FSA-nommer is 320. Beskrywing ---------- Boom Dit is 'n klein (6 m) bladwisselende boom met 'n enkele of spruitende hoofstam, taamlik regop met 'n minimaal verspreide kroon. Die boom het heelwat takke en kleiner takkies. Die stam is 'n vaal-geelgrys en die bas kraak in klein, min-of-meer reghoekige blokkies. Blare Eenvoudig, gedra op baie kort, knoestige, laterale takkies. Blare baie klein, ovaal tot eierrond, glad, kaal, donkergroen en blink aan die bokant. Blomme Blomme word deur albei geslagte gedra op aparte bome in klein trosse, geelgroen tot liggroen; (Oktober/November). Vrugte Kapsules van 1,0 x 0,8 cm, kaal en blink; bruin tot donkerbruin wanneer dit ryp is (Januarie/Februarie). Sien ook -------- | | | | --- | --- | | | Wikimedia Commons bevat media in verband met ***Cleistanthus schlechteri***. | * Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome Bronne ------ * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * Plants of the World Online

| | | | | --- | --- | --- | | | | | | --- | --- | | | **Cederberg Plaaslike Munisipaliteit** | | | | | Kaart van Suid-Afrika wat Cederberg Plaaslike Munisipaliteit in Wes-Kaap aandui | | **Provinsie** | Wes-Kaap | | **Distriksmunisipaliteit** | Weskus | | **Tipe** | Plaaslike Munisipaliteit | | **Munisipale kode** | WC012 | | |   | | **Hoofstad** | Clanwilliam | | | | | **Grootste tale** | Afrikaans, Xhosa, Suid-Sotho, Engels | | **Area** | 8 007 km²   | | **Bevolking** | 49,768 (2011) | **Cederberg** is 'n munisipaliteit in die Wes-Kaap binne die distriksgebied van die Weskus. Dit word begrens deur Matzikama in die Noorde en Bergrivier-munisipaliteit in die Suide. Die naam *Cederberg*, 'n samesmelting van die oorspronklike Afrikaanse naam *Sederberg* en die Engelse *Cedarberg*, is tans die amptelike en algemeen aanvaarde spelling . Dorpe ----- Van die vernaamste dorpe in die munisipale gebied, is Citrusdal en Clanwilliam in die Olifantsriviervallei, Elandsbaai en Lambertsbaai aan die Weskus, asook Graafwater. Elk van die dorpe het 'n polisiestasie, die enigste vyf in die munisipale gebied wat sowat 72 338 km² beslaan, ietwat kleiner as Puerto Rico, maar groter as Brunei. Bevolking --------- Volgens die sensus van 2011 was die bevolking van Cederberg 49,768. Die aandeel van die vier rassegroepe was bruin: 372 651, wit: 52  swart: 62 308 en Indiër: 171. Mense van elders kom vestig hulle veral op Clanwilliam en Citrusdal; die swart bevolking neem redelik vinnig toe, iets wat in die onlangse verlede tot spanning tussen bruin en swart inwoners gelei het. Die meeste mense praat Afrikaans (42 491), gevolg deur Xhosa (22 385), Sotho (12 200) en Engels (888), hoewel die Xhosasprekendes vinnig toeneem. Opvoeding --------- Daar is 24 skole in die munisipale gebied. Clanwilliam en Citrusdal het elk twee hoërskole, terwyl daar ook 'n hoërskool op Graafwater is. Daar is ook heelwat klein, landelike laerskole wat hoofsaaklik deur die kerke bedryf word, of vroeër bedryf is. Media ----- Die gebied word deur twee gemeenskapskoerante bedien, *Ons Kontrei* van Vredendal en die *Swartland en Weskus Herald*, wat 'n spesiale Olifantsrivier-uitgawe publiseer vir die munisipale gebiede Matzikama en Cederberg en 'n kantoor het op Vredendal. Radio Namakwaland saai vanaf Vredendal ook na dié gebied uit.

**Dogville** is 'n film uit 2003 van die Deense regisseur Lars von Trier. Nicole Kidman vertolk die rol van Grace. Die verteller (John Hurt) vertel die verhaal van die klein, arm dorpie en sy inwoners. Op 'n dag kom die jong vrou Grace (Nicole Kidman) daar aan. Sy is op vlug van misdadigers ('gangsters'), en gegrond op die inisiatief van die jong dorpsfilosoof Tom Edison (Paul Bettany) besluit die nukkige dorpsbewoners om haar tog onderdak te neem. Namate die tyd aanstap begin die inwoners egter meer en meer eis vir hulle gasvryheid. Volgens enkele, maar nie alle, karakteristieke Dogma-reëls, word die rolprent ook gekenmerk deur die ontbreking van geboue. Die hele film speel homself af in die dorpie Dogville (sogenaamd in die Rotsgebergte, in die jare '30 van die vorige eeu), dit word uitgebeeld deur 'n plat verhoogstel waarop die huise aangedui word deur wit strepe op die grond. Die name van die bewoners word dan ook op die grond geskryf. Tydens die verskillende tonele sien mens ook in die agtergrond die ander dorpsbewoners in hulle 'huise' rustig hulle gang gaan. Von Trier maak egter slegs eenmaal spesifiek gebruik van die 'deursigtigheid' van die dorp: tydens 'n verkragtingstoneel zoom die kamera uit en sien mens op die voorgrond dorpsgenote wat niksvermoedend hulle ding doen. Soos baie van Von Triers se mees onlangse films (oa. Dancer In The Dark, Breaking The Waves) bevat die film die motief van 'n gekwelde, ongelukkige vrou. Die film se eerste vertoning was by die Cannes filmfees in 2003.

**Battersea** is 'n oorwegend residensiële buurt in suidelike Sentraal-Londen wat administratief aan die London Borough of Wandsworth behoort, met 'n bevolking van 75 651 in 2001. Battersea is aan die Teems se suidoewer en 2,9 myl (4,8 km) suidwes van Charing Cross geleë. Battersea Park is een van die grootste groen ruimtes in die suidweste van die Britse hoofstad. Die Battersea-kragsentrale, een van Londen se ikoniese bakens en 'n uitstekende voorbeeld van industriële Art Deco-boukuns, het in die 1930's ontstaan. Nadat dit al meer as drie dekades gelede buite bedryf gestel is, het eiendomsontwikkelaars verskeie pogings onderneem om nuwe lewe in die onmiddelike omgewing van die kragsentrale te blaas. Almal het in die slag gebly en bankrot gespeel. Eers in die 21ste eeu is 'n projek begin waarby befaamde argitekte soos Norman Foster en Frank Gehry betrokke was wat die buurt rondom die kragsentrale tot een van Londen se mees amibisieuse eiendomsprojekte ontwikkel het, met beleggings ter waarde van £9 miljard. Die buurt sal deur 'n nuwe moltreinstasie, *Battersea Power Station*, bedien word wat na verwagting saam met 'n winkelsentrum en ander geriewe in die herontwikkelde kragstasie teen 2020 ingewy sal word. In Mei 2017 het die eerste 100 eienaars, onder wie bekende persoonlikhede soos die popsanger Sting en die oorlewingspesialis Bear Grylls, hul luukse woonstelle in Circus West Village-kompleks vlakby die voormalige kragsentrale betrek.

***Pachypodium*** is ’n genus vetplantstruike en -bome met dorings wat inheems aan Afrika en Madagaskar is. Dit behoort tot die familie Apocynaceae. *Pachypodium* kom van ’n Latynse vorm van die Griekse *pachus* ("dik") en *podion* ("voet") en beteken dus "dikvoetiges". Eienskappe ---------- *Pachypodium rosulatum gracilius* in die Isalo- Nasionale Park in Madagaskar. Alle *Pachypodium* is vetplante wat in mindere of meerdere mate ’n dik stam en dorings het. Dit is hul mees algemene kenmerkende eienskappe. Die stam is vergroot en stoor baie water vir vir tye van droogte. Dit kom voor op blootgestelde, droë en rotsagtige plekke. Hoewel daar ’n verskeidenheid vorms is, toon almal verdikte stamgroei. Hulle wissel van dwergagtige, plat plante tot bottelvormige struike en bome. Dorings kom in pare of drie-drie voor en is dikwels in ringe om die stam teenwoordig. Die dorings kom saam met die blare uit en groei, nes die blare, vir ’n kort rukkie voordat hulle ophou groei en hard word. Hulle regenereer nie en kan dus mettertyd verweer sodat die plant se stamme en takke glad is. Die meeste plante het minstens ’n paar takke, wat varieer van spesie tot spesie. Anders as soortgelyke spesies is die sap nie melkerig nie, maar altyd helder. ### Verspreiding en habitatte *Pachypodium* is inheems aan Madagaskar en Suider-Afrika, dus Angola, Botswana, Eswatini, Mosambiek, Namibië, Suid-Afrika en Zimbabwe. Dit kom voor tussen die seevlak, waar sommige spesies in sandduine groei, en 1 600 m, of 1 900 m in Madagaskar. Op die suidelike deel van die vasteland kan temperature wissel tussen -10 °C en 45 °C. In Madagaskar, waar daar nie sulke uiterste temperature voorkom nie, wissel dit tussen -6 °C en 40 °C. Die genus groei in gebiede met aansienlike droë maande, wat kan wissel van 5 tot 10 maande per jaar. Reënval kan wissel van net 75 mm tot 1 985 mm per jaar. Spesies ------- Daar is 22 spesies wat tot die genus hoort: * *Pachypodium ambongense* Poiss. * *Pachypodium baronii* Costantin & Bois * *Pachypodium bispinosum* (L.f.) A.DC. * *Pachypodium brevicaule* Baker * *Pachypodium decaryi* Poiss. * *Pachypodium densiflorum* Baker * *Pachypodium eburneum* Lavranos & Rapanarivo * *Pachypodium enigmaticum* Pavelka, Prokes, V.Vlk, Lavranos, Zídek & Ramav. * *Pachypodium geayi* Costantin & Bois * *Pachypodium horombense* Poiss. * *Pachypodium inopinatum* Lavranos * *Pachypodium lamerei* Drake * *Pachypodium lealii* Welw. * *Pachypodium menabeum* Leandri * *Pachypodium mikea* Lüthy * *Pachypodium namaquanum* (Wyley ex Harv.) Welw. * *Pachypodium rosulatum* Baker * *Pachypodium rutenbergianum* Vatke * *Pachypodium saundersii* N.E.Br. * *Pachypodium sofiense* (Poiss.) H.Perrier * *Pachypodium succulentum* (L.f.) Sweet * *Pachypodium windsorii* Poiss. Bronne ------ * Dylan O. Burge, Kaila Mugford, Amy P. Hastings, Anurag A. Agrawal (2013). "Phylogeny of the plant genus *Pachypodium* (Apocynaceae)". *PeerJ*. **1**: e70. doi:10.7717/peerj.70.AS1-onderhoud: gebruik authors-parameter (link)

**Batoe Khan** (Mongools: Бат хаан, Russies: хан Баты́й, Chinees: 拔都, Tataars: Бату хан; omstreeks 1207–1255), ook bekend as **Sain Khan** (Mongools: Сайн хаан, Goeie Khan) en **tsaar Batoe**, was ’n Mongoolse heerser en die stigter van die Oeloes van Djotsji (of Goue Horde), die sub-khanaat van die Mongoolse Ryk. Batoe was die seun van Djotsji en kleinseun van Djengis Khan. Sy oeloes was die hoofstaat van die Goue Horde, wat sowat 250 jaar lank oor die huidige Rusland, Oekraïne, Moldowa, Kasakstan en die Kaukasus geheers het nadat hy ook die leërs van Pole en Hongarye verslaan het. Ná die dood van Djengis Khan se seuns het Batoe die mees gerespekteerde prins geword, wat *agha* ("ouer broer") genoem is in die Mongoolse Ryk. Vroeë jare ---------- Ná die dood van sy seun Djotsji het Djengis Khan Djotsji se erfenis aan sy seuns gegee. Die Groot Khan het Batoe egter die khan van die Oeloes van Djotsji gemaak. Djotsji se oudste seun, Orda Khan, het ook saamgestem dat Batoe hul pa moet opvolg. Djengis se jongste broer, Temüge, het die kroningsplegtigheid bygewoon as Djengis se amptelike verteenwoordiger. Toe Djengis in 1227 sterf, het hy 4 000 Mongoolse mans aan Djotsji se familie nagelaat. Djotsji se grond is tussen Batoe en sy ouer broer, Orda, verdeel. Orda se Wit Horde het geheers oor rofweg die gebied tussen die Wolga en die Balchasj-meer, terwyl Batoe se Blou Horde oor die grondgebied wes van die Wolga regeer het. In 1229 het Ögedei drie leëreenhede onder Kuchdei en Soendei gestuur om die stamme aan die Laer-Oeralrivier te verower. Batoe het by Ögedei se militêre veldtog aangesluit teen die Jin-dinastie in Noord-China terwyl sy jonger broer in die weste teen die Basjkirs, Koemane, Protobulgare en Alane geveg het. Ondanks groot weerstand van hul vyande het die Mongole groot stede van die Jurge verower en die Basjkirs hul bondgenote gemaak. In die 1230's het Ögedei grond in Shanxi, China, gegee aan Batoe en die familie van Djotsji. Verowering van Kiëf-Roes ------------------------ Soldate van die Goue Horde brand Soezdal af. Ná die oorlog teen die Jin-dinastie het Batoe se oom die Groot Khan Ögedei hom gelas om westerse gebiede te verower. In 1235 het Batoe, wat vroeër in bevel was van die verowering van die Krim-skiereiland, ’n leër van moontlik 130 000 man gekry vir die inval in Europa. Sy neefs Güyük, Büri, Möngke, Khulgen, Khadan en Baidar en die Mongoolse generaals Soeboetai, Boroldai en Menggoeser is deur Ögedei gelas om hom te help. Die leër, wat eintlik deur Soeboetai aangevoer is, het die Wolga in 1326 oorgesteek en Wolga-Bulgarye ingeval. Dit het hulle ’n jaar geneem om die weerstand van die Wolga-Bulgare, Kiptsjake en Alane af te breek. In November 1237 het Batoe Khan afgevaardigdes na die hof van Joeri II van Wladimir gestuur en geëis dat die prins trou aan hom sweer. Toe Joeri weier, het die Mongole Rjazan beset. Ná ’n bloedige geveg van ses dae is die stad geheel en al verwoes, en dit is nooit weer tot sy destydse glorie herstel nie. Joeri het sy seuns gestuur om die horde te keer, maar hulle is verslaan. Nadat die horde Kolomna en Moskou afgebrand het, het hulle Wladimir op 4 Februarie 1238 beleër. Drie dae later het hulle die hoofstad van Wladimir-Soezdal verower en tot die grond afgebrand. Die grootprins se gesin het in die brand omgekom, terwyl hy noordwaarts gevlug het. Nadat hy die Wolga oorgesteek het, het hy ’n nuwe leër op die been gebring wat op 4 Maart heeltemal deur die Mongole uitgewis is. Batoe Khan het hierna sy leër in kleiner eenhede verdeel wat 14 stede van Kiëf-Roes geplunder het: Rostof, Oeglitsj, Jaroslawl, Kostroma, Kasjin, Ksnjatin, Gorodets, Halitsj, Pereslawl-Zalesski, Joeriëf-Polski, Dmitrof, Wolokolamsk, Twer en Torzjok. Die moeilikste stad om te verower was Kozelsk, waarvan die seun-prins Titus en die inwoners die Mongole sewe weke lank afgeweer het. Die enigste groot stede wat nie verwoes is nie, is Smolensk, wat oorgegee het en onderneem het om belasting te betaal, asook Nowgorod en Pskof, wat die Mongole nie kon bereik nie weens die afstand en groot vleilande. In die somer van 1238 het Batoe die Krim verwoes. In die winter van 1239 het hy Tsjernigof en Perejaslaf verower. Ná ’n beleg van ’n paar dae in Desember 1240 het die Mongole Kiëf bestorm en dit ook verwoes. Inval van Sentraal-Europa ------------------------- ’n Middeleeuse Sjinese tekening van ’n jong Batoe Khan (14de eeu). Die Koemaanse vlugteling het skuilplek gesoek in die Koninkryk van Hongarye. Batoe het minstens vyf boodskappers na koning Béla IV gestuur om hom te vra om die Koemane uit te lewer, maar hulle is almal vermoor. Batoe Khan besluit toe "om die finale see te bereik" waar hulle nie verder kon gaan nie. Sommige historici meen Batoe wou hoofsaaklik sy toekomstige veiligheid verseker teen die Europeërs, met die moontlikheid van nog latere invalle. Die meeste glo hy wou die hele Europa binneval sodra sy magte gereed was. Nadat die Mongole die prinsdomme van Kiëf-Roes vernietig het, het Batoe spioene na Pole, Hongarye en so ver as Oostenryk gestuur as voorbereiding vir ’n inval in Sentraal-Europa. Hulle het toe ’n aanval beplan. Batoe was die leier, maar Soeboetai was die eintlike bevelvoerder in die veld. Die Mongole het Sentraal-Europa in drie groepe aangeval. Een groep het Pole ingeval, ’n tweede groep die Karpate en ’n derde groep het die Donau gevolg. Hongarye is in die winter van 1241 ingeval en Oostenryk en Dalmasië daarna. In Morawië het hulle vir die eerste keer teenstand gekry en hulle het teruggtrek na Hongarye. Daarna het Batoe se leër koning Béla IV en sy bondgenote ’n groot neerslag toegedien by die Slag van Mohi op 11 April. Khadan, Baidar en Orda is na Hongarye en het Morawië op pad soontoe verwoes. Batoe het Khadan gestuur om koning Béla agterna te sit, maar dié het na Kroasië gevlug. Die Mongole het nou ondersoek ingestel na die magte van die Heilige Romeinse Ryk en Babenberg-Oostenryk. Tydens sy veldtog in Sentraal-Europa het Batoe geëis dat keiser Frederick II abdikeer en gedreig om sy troon oor te neem. Die keiser en pous Gregorius IX het gevra dat ’n kruistog teen die Mongoolse Ryk opruk, maar Europa was in dié tyd lamgelê deur interne struwelinge. In Desember 1241 het Batoe en Soeboetai hul planne gefinaliseer om Oostenryk, Italië en Duitsland binne te val toe hulle die nuus kry dat Ögedei Khan gesterf het. Batoe moes noodgedwonge terugkeer na Mongolië vir die raad van prinse waar ’n nuwe Groot Khan verkies sou word. In die lente van 1242 het die Mongole teruggetrek. Batoe was ’n potensiële kandidaat vir Groot Khan, maar hy is nie verkies nie. Onderkoning en botsing met Güyük -------------------------------- Nadat Batoe aan Hongarye onttrek het, het hy kamp opgeslaan aan die oewers van die Wolga. Toe hy genooi word om die volgende keiser van die Mongoolse Ryk te help kies, het Batoe verklaar hy sou nie binnekort enige prinslike rade kon bywoon nie, en so het hy die verkiesing met ’n paar jaar vertraag. Eindelik is Güyük in 1246 tot Groot Khan verkies, terwyl Batoe se broers die Djotsji-lyn verteenwoordig het. Batoe het die onderkoning van die hele westelike deel van die ryk geword; hy het roetinesake tussen die Russiese prinse hanteer, die goewerneurs van Iran aangestel en afgevaardigdes van die Kaukasus ontvang. In Batoe se afwesigheid het die Mongole wat agtergebly het Mstislaf, die prins van Rilsk in Kiëf-Roes, vermoor. Toe Batoe terugkeer, het hy grootprins Jaroslaf II van Wladimir ontbied en hom aangestel as opperheerser oor die ander Russiese prinse. Hy het hom na Mongolië gestuur om te help met die kroning van Güyük Khan in 1246, maar Jaroslaf is daar vergiftig. Nadat die Mongole die Sultanaat van Rûm in Anatolië verower het, het Baijoe, die Mongoolse bevelvoerder in Persië, Dawid VII Oeloe uit die gevangenskap gered van sy tante, koningin Roesoedan van die Koninkryk van Georgië, en hom na Batoe en Güyük gestuur. Omdat Roesoedan bang was vir Baijoe se aggressiewe beleid, het sy haar seun Dawid VI Narin na Batoe se hof gestuur om amptelike erkenning te kry as haar opvolger. Batoe het Dawid VI ondersteun en hom die reg as opvolger gegee. Güyük het Dawid Oeloe egter die senior koning van Georgië gemaak en gelas dat Dawid Narin ondergeskik aan hom moes wees. Die wantroue tussen Batoe en Güyük het toegeneem, en Güyük het die amptenare in Iran en die Kaukasus met sy eie manne vervang. Güyük het Aleksander Nefski en Andrei II van Kiëf-Roes intussen goed ontvang. Andrei is die troon van Wladimir-Soezdal gegee en Aleksander Suid-Rusland. Toe Güyük weswaarts trek, is Batoe gewaarsku dat hy eintlik die Groot Khan se teiken is. Toe Güyük hom ontbied, het Batoe tyd probeer wen. Voordat hy Güyük kon ontmoet, is die Groot Khan skielik dood. Möngke en Batoe --------------- Die Slag van Mohi, waaraan Möngke Khan dalk deelgeneem het. ’n Geleentheid het ontstaan om die heerskappy van die Huis van Ögedei te beëindig en Batoe was vas van plan om dit reg te kry. Hy het egter Güyük se hoofvrou, Oghul Qaimish, toegelaat om ná sy dood as regent te heers. Toe Batoe siek was, het sy neef Möngke op sy ma se aanbeveling na die Oeloes van Djotsji gereis om hom te besoek. In 1250 het Batoe eindelik ’n prinslike raad in sy eie gebied byeengeroep. Baie koninklikes het geweier om ’n byeenkoms buite Mongolië self by te woon. Die raad wou hom kies as Groot Khan, maar Batoe het nie belanggestel nie. Hy het Möngke benoem wat ’n Mongoolse leër in Kiëf-Roes, Hongarye en die Kaukasus gelei het. Weens die beperkte bywoning van die raad is die wettigheid daarvan betwis. Batoe het Möngke toe onder beskerming van sy broers Berke en Toechtemoer en sy seun Sartaq gestuur om ’n prinslike raad in die hartland van Mongolië by te woon. Möngke se ondersteuners het Oghul Qaimish en ander koninklikes genooi om die vergadering by te woon, maar hulle het geweier omdat hulle van mening was dat die volgende Groot Khan uit die afstammelinge van Ögedei gekies moes word. Eindelik is Möngke in 1251 aangewys as Groot Khan van Mongolië en hy het die ander koninklikes gestraf vir hul teenkanting. Intussen het grootprins Andrei II met ander prinse van die westelike Kiëf-Roes saamgesweer en die Mongole so aanstoot gegee. Batoe het ’n strafekspedisie gestuur, waarna Andrei na Pskof en van daar na Swede gevlug het. Die inwoners van Wladimir is kwaai gestraf. Danksy Aleksander Nefski se vriendskap met Batoe se seun Sartaq het Batoe hom in 1252 aangestel as grootprins van Wladimir, en dus Russiese opperheerser. Tydens Möngke se heerskappy het Batoe se aansien as koningmaker en onderkoning van die weste van die ryk ’n hoogtepunt bereik. Batoe, Möngke en ander Mongoolse prinse het geheers oor die gebied van Afganistan tot Turkye. Voordat hy in 1256 dood is, het Batoe staatsake gelaat in die hande van sy seun Sartaq, wat hom opgevolg het. Stamboom -------- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | |   | Jesoegei Baghatoer |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | |   | Djengis Khan |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | |   | Hoeloen |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | |   | Djotsji Khan |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | | | | | | | | | |   | Börte Oejin |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | | | | | | | | | |   | **Batoe Khan** |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |   | Oechaa Oejin |   | |   | |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   |   | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | |

**David Attenborough** (8 Mei 1926-) is 'n Britse natuurkundige en TV-persoonlikheid. Hy het talle TV-programme oor die natuur en diere oor die wêreld gemaak. Dit sluit in *Life on Earth* (1978), *The Living Planet* (1983), *The Blue Planet* (2001) en *Life of Mammals* (2002). Hy is in 1974 tot Kommandeur in die Orde van die Britse Ryk benoem en ontvang in 1980 'n *Bafta Fellowship Award*. Biografie --------- *Sirdavidia solannona* *Trigonopterus attenboroughi* David Frederick Attenborough is op 8 Mei 1926 in Londen gebore en word in Leicester groot. Hy is die jonger broer van die Britse akteur en rolprentmaker Richard Attenborough en die ouer broer van John Attenborough, 'n uitvoerende bestuurder in die motorbedryf. Tydens die Tweede Wêreldoorlog het sy ouers twee Joodse vlugteling-meisies aangeneem. Attenborough het al van kindsbeen fossiele, klippe en ander voorwerpe uit die natuur versamel. Hy voltooi sy skoolloopbaan aan die *Wyggeston Grammar School for Boys*, waarna hy in 1945 'n beurs wen om aan die *Clare College*, 'n kollege van die Universiteit van Cambridge, te studeer. Hy studeer daar geologie en dierkunde en verwerf 'n graad in die natuurwetenskappe. In 1947 is hy vir diensplig in die Britse Vloot opgeroep en was twee jaar in Noord-Wallis en die Firth of Forth gestasioneer. In 1950 trou hy met Jane Elizabeth Ebsworth Oriel. Twee kinders, Robert en Susan, is uit die huwelik gebore. Sy is egter in 1997 oorlede. Ná afloop van sy diensplig begin Attenborough by 'n uitgewery te werk, waar hy die redakteur van wetenskaphandboeke vir kinders was. In 1950 doen hy aansoek vir 'n werk as radiovervaardiger by die BBC. Hy het nie die werk gekry nie, maar is wel opleiding van 3 maande aangebied. In 1952 sluit hy voltyds by die BBC aan. Spesies ------- Verskeie spesies is na hom genoem, onder andere die mierystervark *Zaglossus attenboroughi*, die akkedis *Platysaurus attenboroughi*, die karnivoriese plant *Nepenthes attenboroughii*, die Ecuadoriaanse boom *Blakea attenboroughi*, die spinnekop *Prethopalpus attenboroughi* en drie fossiele: die treksprinkaan *Electrotettix attenboroughi*, die plesiosauriër *Attenborosaurus conybeari* en die vis *Materpiscis attenboroughi*. Filmografie ----------- Attenborough en Stan Trauth gesels oor salamanders op die stel van *Life in Cold Blood* in 2005. Attenborough tydens die verfilming van 'n dokumentêre program by die Kennedy-ruimtesentrum. * *Life on Earth* (1979) * *The Living Planet* (1984) * *The Trials of Life* (1990) * *Life in the Freezer* (1993) * *The Private Life of Plants* (1995) * *The Life of Birds* (1998) * *The Life of Mammals* (2002) * *Life in the Undergrowth* (2005) * *Life in Cold Blood* (2008) * *David Attenborough's Life Stories* (2009) * *David Attenborough's New Life Stories* (2011) * *Drawn From Paradise: The Discovery, Art and Natural History of the Birds of Paradise* (2012) – met Errol Fuller

| **Bastnäsiet** | | --- | |   | | Formule | CeCO3F   | | Kleur | geel, rooierigbruin  | | Glans | glasagtig, vetterig, pêrelagtig  | | Hardheid | 4 - 4,5 (Mohs)  | | **Optiese eienskappe**  | | Dubbelbreking | eenassig (+)  | | RI-waardes | nω = 1.717 - 1.722 nε = 1.818 - 1.823  | | **Kristallografie**  | | Ruimtegroep | P6c2  | | Strukturbericht-kode | G7₁  | | Eenheidsel | a = 7.118(1) Å, c = 9.762(1) Å  | | | | \* Lys van minerale | **Bastnäsiet** is 'n groep van minerale met algemene formule LnCO3F waarin Ln= La, Ce, Y , Nd en ander lantaniede. Die naam is afgelei van die Sweedse dorp Bastnäs waar dit die eerste keer gevind is. Afhanklik van watter Ln-metale dit bevat word verskeie minerale onderskei, soos: * Bastnäsiet-Ce * Bastnäsiet-La * Bastnäsiet-Y * Bastnäsiet-Nd Hierde minerale is saam met monasiet die belangrikste bron van lantaniede. Struktuur --------- Bastnäsiet-Ce wat die formule CeCO3F het is die argetipe van die G7₁-struktuur van die strukturbericht-klassifikasie. Dit het 'n heksagonale eenheidsel met ruimtegroep P62c en Z=6. Die atoomposisies is: 1. O op 12i: (0,3828, 0,3245, 0,1354) 2. O op 6h: (0,109, 0,316,  ¼) 3. C op 6h: (0,29, 0,322,  ¼) 4. Ce op 6g: (0,33941, 0, 0) 5. F op 4f: (⅓, ⅔, 0.051) 6. F op 2a: (0, 0, 0) Die trigonale karbonaatgroepe (CO3) en die seriumatome is in 'n WC-tipe rooster gerangskik. Die fluooratome word in trigonale holtes tussen die seriumatome aangetref. Die seriumatoom het negevoudige omringing in 'n drievoudiggekapte trigonale prisma (F3O6)

**Padonki-jargon** (Russies: жаргон падонков; zjargon padonkof) is ’n Russiese internettaal wat in die 21ste eeu op die Russiese webtuistes Fuck.ru (wat nie meer aktief is nie) en Udaff.com ontstaan het. In dié taal word Russiese woorde volgens hul uitspraak met opset verkeerd gespel, dikwels met komiese gevolge. Dit word veral gebruik in blogs en kletskamers en op internetforums. Padonki-jargon leun sterk op die vulgêre Russiese straattaal *mat* en die onderwerpe wat daarmee bespreek word, is dikwels ewe obseen. Die naam Padonki is self die verkeerde spelling van *podonki* (Russies подонки: gespuis, skorriemorries, gomgatte). Ontstaan -------- Die woord "prewjed" word nou oral in die wêreld aangetref. Dié verkeerde spelling is in die stadspark van Aalst, België. Die taal het posgevat aan die einde van die 20ste eeu en het vinnig in gewildheid toegeneem nadat ’n Russiese internetgebruiker die onderskrif van ’n Engels grapprent, *Bear Surprise* van die Amerikaanse tekenaar John Lurie, in Russies vertaal het. In die prent het ’n man en vrou seks in ’n woud toe ’n beer skielik verskyn en, met sy hande omhoog, roep: "Surprise!" In die Russiese weergawe is "surprise" vertaal met "hallo", maar in plaas van die regte spelling, *priwjet*, is dit *prewjed* gespel om te rym met die Russiese woord vir beer, *medwjed*. Die beer is in talle ander grappe gekopieer deur middel van beeldmanipulasie en het so ’n nuwe dimensie aan dié grappe verleen. Die beer en die woord *prewjed* is later in die massamedia gebruik en so het die grappie en die taal blitsvinnig bekend geword onder die Russiese publiek. Daar is ook al beweer dat die sleng ontstaan het na aanleiding van Anthony Burgess se boek *A Clockwork Orange*, waarin die karakters ’n vreemde taal, Nadsat, gebruik wat verkeerd gespelde Engelse en Russiese woorde meng. Padonki-jargon word toenemend in reklame, winkelvensters en graffiti gebruik. Lys van woorde -------------- Enkele spellings is: * kagdila (van *kak dela*; "hoe gaan dit?") * patamoesjta (van *potomoe sjto*; "omdat" of "sommer" * prewjed (van *priwjet*; "hallo") * oetsjasneg (van *oetsjastnik; "gebruiker")* * sotona (van *satana*; "duiwel")

Kaart van die Agulhasstroom (in oranje). Die **Agulhasstroom** vloei aan die ooskus van Suid-Afrika verby in 'n suidwestelike rigting. Die stroom het sy oorsprong op die ewenaar as die Mosambiekstroom, vloei suidwaarts deur die Mosambiekkanaal waar dit net noord van Durban aansluit by die Oos-Madagaskarstroom om die Agulhasstroom te vorm. Hiervandaan vloei dit na die Agulhasbank. Tussen Port St. Johns en Oos-Londen is die stroom ongeveer 5 tot 10 km vanaf die kus. Die seestroom is warm (23 – 26 °C) en vloei teen 'n spoed van 5 knope. Die stroom is 100 km breed en 3 000 m diep en lewer water teen 'n tempo van 70 miljoen m3 water per sekonde aan die Agulhasbank. Wanneer die stroom verby die Agulhasbank is, swaai dit eers suidwaarts en later ooswaarts terug na die suidwes Indiese Oseaan en staan dan bekend as die Agulhasterugkeerstroom. Daar is reeds 1 373 verskillende visspesies uit 225 families in die stroom aangeteken. Sien ook -------- * Benguelastroom, seestroom aan die weskus van Suider-Afrika. Bronne ------ * *Quest:Science for South Africa* Vol. 8, number 2. 2012 ISSN 1729-830X * *Coastal Fishes of Southern Africa*. Phil & Elaine Heemstra. 2004. ISBN 1-920033-01-7 * *Die verhaal van Lewe & die Omgewing, 'n Afrika-perspektief.* Jo van As, Johann du Preez, Leslie Brown en Nico Smit. Struik Nature. 2013. ISBN 978-1-77007-586-3

**Battery 9**, 'n industriële musiekprojek uit Johannesburg, is 'n geesteskind van Paul Riekert. Hy skryf, speel en lê die musiek vas in 'n mengsel van Engels en Afrikaans. Die groep se naam word soms sonder 'n spasie geskryf: Battery9. Die temas van Battery 9 se lirieke handel gewoonlik oor sosiale kommentaar, verlies, haat, pyn en galgehumor. Geskiedenis ----------- Paul Riekert het begin om vanaf 1994 onder die naam Battery 9 op te neem. Hy wou uiting gee aan sy kreatiwiteit en het 'n onafhanklike ateljee ingerig om 'n unieke platform te skep. Die eerste album, *Protskrag*, is in 1995 uitgereik. Die opbrengs uit die albumverkope was net genoeg om die uitgewersmaatskappy, *Tic Tic Bang*, te nader vir hul volgende album. Die volgende album, *Strop* (1996), het Battery 9 toegang gegee tot 'n wyer gehoor, veral met die liedjie *Kiss the Machine*, wat lugtyd op 5FM gekry het en ook later die stasie se treffersparade gehaal het. Vir die eerste keer het die industrie begin kennis neem van die groep se doen en late en Battery 9 het groot mediadekking begin kry. Die gehore voor wie hulle opgetree het, het ook gegroei. In 1997 het hulle 'n vertoning by die Viper Room in Pretoria voor ongeveer 1 200 mense gelewer. Dieselfde jaar is *Gris* ook uitgereik - 'n album van verwerkings en interpretasies en interaktiewe CD-ROM data. *Wrok* is in 1998 vrygestel en het 'n SAMA-toekenning ontvang vir Beste Rock-album van die jaar. Na 'n hele paar groot vertonings, onder andere saam met internasionale groepe soos The Prodigy en Faithless, het Battery 9 'n breuk geneem vir 'n paar maande. In Desember 2000 en Januarie 2001, het die groep 'n kort toer deur Suid-Afrika onderneem. Van die liedjies was onder meer van hul nuwe album, *Sondebok*, wat in 2002 vrygestel is. Na 'n lang breuk is 'n sesde album, *Straks*, laat in 2004 uitgereik, met bykans geen bemarkingsveldtog om dit te vergesel nie. Die volgende album, *Galbraak*, is laat in 2008 uitgereik. In 2016 is die album *Grimming* uitgereik. Diskografie ----------- Albums: * *Protskrog* — 1995 — One F Music / Tic Tic Bang * *Strop* — 1996 — One F Music / Tic Tic Bang * *Gris* — 1997 — One F Music / Tic Tic Bang * *Wrok* — 1998 — One F Music / Tic Tic Bang * *Sondebok* — 2002 — One F Music / Gallo Record Company * *Straks* — 2005 — One F Music * *Galbraak* — 2008 — One F Music * *Grimmig* — 2016 — One F Music Samestellings ------------- * "Ocean Culture" * "My Generation" * "Oppikoppi Live" * "Akwa - Pure South African Dance" * "Oppikoppi Live" * "Euphoria - Industrial EBM Compilation" * 'Swerve" * "Om te Breyten" * "Essential Indie Vol. 1" * "Alternatief op sy beste" * "Mondmusiek - Breyten Breytenbach" * "Orgazmatracks 3" * "Barney Simon's Radio Revolution" * "20 Jaar Later: Van Voëlvry tot Fokof" Lede ---- Die groep het 'n redelike paar lede gehad oor die jare, met Paul Riekert en Huyser Burger wat die konstante lede sedert 1995 is. Die huidige kitaarspeler is Dawid Kahts, wat ook kitaar gespeel het vir NuL en Thys Nywerheid. Deesdae dra die groep swart pakke tydens hul optredes, behalwe vir Huyser wat gemaklike klere verkies het. Huyser Burger is op 5 Desember 2011 oorlede aan nier- en lewerversaking. Onortodokse instrumente ----------------------- Net soos hul industriële voorkoms, het Battery 9 ook soms onortodokse instrumente op die verhoog tydens vertonings. Voorbeelde hiervan is padtekens, oliedromme en ander afvalmetaal. Die lem van 'n stootskraper was vir 'n ruk lank in gebruik, maar is later laat vaar weens die logistieke uitdaging om dit te vervoer. Elektriese gereedskap is ook baie gebruik, maar meer om 'n visuele effek te skep as om 'n bydrae tot die musiek te lewer. Ander projekte -------------- Paul Riekert en 'n ander paar lede van die groep het saamgesmelt met ander musiekprojekte. 'n Voorbeeld hiervan is Breinskade, 'n album wat uitgereik is wat hoofsaaklik die gebreek is van enigiets is waarop hul hul hande kon lê. Meer onlangse projekte sluit *General Dealer*, 'n elektroniese album in, asook die vreemde klanke van *Floukop*, deur Paul Riekert en André van Rensburg ('n voormalige Battery 9 kitaarspeler), onder die naam *Die Menere*. Sien ook -------- * Lys van Suid-Afrikaanse musiekgroepe

'n **Treinongeluk in Pretoria** het op 21 April 2010 plaasgevind toe treinwaens vir 19 km weggehardloop het vanaf Centurionstasie en verderaan ontspoor het by Pretoriastasie. Drie mense is dood en sewe is ernstig beseer. Geskiedenis ----------- 'n Rovos-treinwa in 2004 Op 21 April 2010 was 'n luukse toeristetrein wat deur Rovos Rail bedryf word, by die Centurionstasie waar die elektriese lokomotief omgeruil word vir 'n Klas 25NC 4-8-4 stoomlokomotief. Tydens die oorskakeling het die passasierswaens vir 19 km (12 myl) buite beheer geloop totdat hulle by Pretoria gewelddadig ontspoor het. Die ongeluk het buite die Bloutreindepot plaasgevind. Daar was 59 passasiers en dertig treinpersoneel aan boord van die waens. Drie van die treinpersoneel is dood, en ongeveer R15 000 000 (£ 1 338,000) se skade is aan die waens aangerig. Ondersoek --------- Die Suid-Afrikaanse owerhede het 'n raad van ondersoek ingestel. Metrorail en die Suid-Afrikaanse spoorwegveiligheidsreguleerder was in die raad van ondersoek verteenwoordig. 'n Aanvanklike beoordeling van die oorsaak van die ongeluk was dat die ongekoppelde waens onvoldoende remkrag gehad het om die weghol te voorkom. Na verneem word, was die handremme op die waens nie aangewend nie. Aangesien die trein nie gelyk gestaan het nie, moes skotte ook onder die wiele van die waens geplaas word, wat nie gedoen is nie.

Die **Pretoriabrug** in Ottawa, Kanada. Die **Pretoriabrug** is 'n hefbrug in Ottawa, Kanada. Dit oorspan die Rideaukanaal wat die Glebe en Centrewon na Old Ottawa East verbind. Die brug is in 1925 gebou toe dit 'n vroeër hout swaaibrug vervang het op Argylestraat net noord van die ou brug. Dit is 'n hefbrug, wat beteken dat die sentrale deel van die brug gelig kan word om bote onderdeur te laat. In die laat sewentigerjare is ontdek dat padsout die brug ernstig beskadig het. Voorstelle is gemaak om 'n groter en hoër brug te bou. Teenstand is gebied deur dié wat die brug as 'n kultuurhistoriese struktuur beskou het. Uiteindelik is besluit om die brug oor te bou amper presies soos dit gelyk het. Die brug is vernoem na Pretoriastraat, waarvan dit 'n verlenging is. Pretoriastraat, voorheen Janestraat, was hernoem in 1902 om die Britse oorwinning in die Anglo-Boereoorlog te vier en Kanadese wat daar gedien het, te eer. Pretoria was die hoofstad van die destydse boererepubliek, Transvaal. Die naam het later kontroversieel geraak toe die meeste Kanadese dit begin assosieer het met die apartheidsregime in Suid-Afrika. In die laat tagtigerjare van die 20ste eeu is 'n beweging begin om die brug te herdoop na Nelson Mandelabrug (in 2003 is daar in Braamfontein, Gauteng, 'n brug geopen met hierdie naam). Dit is teëgestaan deur ander wat gevoel het dit is 'n belangrike monument vir Kanadese wat geveg het in Suid-Afrika. Die stadsraad het geweier om betrokke te raak en die naamwysigingsvoorstel het uiteindelik op niks uitgeloop nie.

**Laurence Sterne** (24 November 1713 – 18 Maart 1768) was 'n Iersgebore engelstalige romansier, en 'n Anglikaanse predikant. Hy het die metafiksionele romans *The Life and Opinions of Tristram Shandy* en *Gentleman and A Sentimental Journey Through France and Italy* geskryf, en het ook baie preke gepubliseer en memoirs geskryf. Hy was ook betrokke in plaaslike politiek. Sterne het op 18 Maart 1768 in Londen gesterf na 'n lang geveg teen tuberkulose. Werke ----- Eerste uitgawe van *Tristram Shandy*, deel van die versameling van die Laurence Sterne Trust by Shandy Hall Laurence Sterne se werke is min in vergelyking met ander agtiende-eeuse outeurs van vergelykbare statuur. Sterne se vroeë werke was in die vorm van briewe; hy het twee preke laat publiseer (in 1747 en 1750) en ook satire probeer skryf. Hy was in 1742 betrokke by plaaslike politiek en het daaroor geskryf. Sy belangrikste publikasie voor *Tristram Shandy* was die satire *A Political Romance* (1759), wat handel oor belangebotsings binne York Minster. Dit wil voorkom asof 'n postuum gepubliseerde stuk oor die predikingskuns getiteld *A Fragment in the Manner of Rabelais* in 1759 geskryf is. Rabelais was verreweg Sterne se gunsteling skrywer, en in sy korrespondensie het hy duidelik gemaak dat hy homself beskou as Rabelais se opvolger wat die skryf van humorstukke betref, en hom gedistansieer van Jonathan Swift. Sterne se roman, *The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman* is regdeur Engeland en Europa verkoop. Vertalings van die werk het byna onmiddellik na die publikasie daarvan in al die grootste Europese tale verskyn, en Sterne het Europese skrywers van so 'n uiteenlopende aard soos Denis Diderot en die Duitse romantici beïnvloed. Sy werk het ook 'n merkbare invloed uitgeoefen op die Brasiliaanse skrywer Machado de Assis, wat gebruik gemaak het van Sterne se tegnieke in sy roman *The Posthumous Memoirs of Bras Cubas*. Die Engelse skrywer en literêre kritikus Samuel Johnson se bevinding in 1776 was dat "Nothing odd will do long. "Tristram Shandy" did not last." Dit het heeltemal verskil van die sienings van die destydse Europese kritici, wat Sterne en *Tristram Shandy* as innoverend en voortreflik geprys het. Voltaire het dit "duidelik superieur aan Rabelais" genoem, en later het Goethe Sterne geprys as "die mooiste gees wat ooit geleef het". Die Sweedse vertaler Johan Rundahl het Sterne beskryf as 'n aarts-sentimentalis. Die titelblad tot volume een bevat 'n kort Griekse epigraaf, wat in Engels lui: "Not things, but opinions about things, trouble men." Die roman begin met Tristram se uiteensetting van sy eie opvatting. Dit gaan meestal deur wat Sterne "progressiewe afwykings" noem, sodat ons nie Tristram se geboorte voor die derde bundel bereik nie. Die roman is ryk aan karakters en humor, en die invloede van Rabelais en Miguel de Cervantes is deurgaans aanwesig. Die roman eindig na 9 volumes, wat oor 'n dekade gepubliseer is, maar sonder 'n tradisionele slot. Sterne het die roman aangevul met preke, essays en regsdokumente en die grense van tipografie en drukontwerp beproef deur bv. bladsye wat met marmer beslaan is in die verhaal in te sluit. Baie van die innovasies wat Sterne bekendgestel het, het Modernistiese skrywers soos James Joyce en Virginia Woolf beïnvloed, asook meer kontemporêre skrywers soos Thomas Pynchon en David Foster Wallace. Italo Calvino het na *Tristram Shandy* verwys as "ongetwyfeld die stamvader van alle avant-garde romans van ons eeu". Die Russiese formalistiese skrywer Viktor Shklovsky beskou *Tristram Shandy* as die argetipiese, essensiële roman, "die mees tipiese roman van die wêreldliteratuur." Die voorste kritiese opvattinge van *Tristram Shandy* is egter daartoe geneig om opvallend gepolariseer te wees wat hul evaluasies van die belang van die werk in die letterkunde betref. Publikasies ----------- * 1743 "The Unknown World: Verses Occasioned by Hearing a Pass-Bell" * 1747 "The Case of Elijah and the Widow of Zerephath" * 1750 "The Abuses of Conscience" * 1759 *A Political Romance* * 1759 *Tristram Shandy* vol. 1 en 2 * 1760 *The Sermons of Mr Yorick* vol. 1 en 2 * 1761 *Tristram Shandy* vol. 3–6 * 1765 *Tristram Shandy* vol. 7 en 8 * 1766 *The Sermons of Mr Yorick* vol. 3 en 4 * 1767 *Tristram Shandy* vol. 9 * 1768 *A Sentimental Journey Through France and Italy*

Ongeveer die helfte van die mense wat aan paniekversteurings ly, ontwikkel later ook agorafobie. Agorafobie word beskryf as 'n vrees vir oop ruimtes, wat eintlik misleidend is. Die woord agora, wat aan die Grieks ontleen is, beteken letterlik "'n vrees vir die markplek" (in die antieke samelewing 'n groot, oop ruimte in die dorp of stad). In die ergste graad word agorafobie gekenmerk deur 'n verlammende vrees om in 'n plek of situasie te wees waar die persoon voel ontsnapping is nie moontlik of hulp is nie naby in geval van 'n aanval nie. Persone wat aan hierdie versteuring ly, voel dikwels slegs in hul huise werklik veilig en gevolglik beperk hulle hulle dikwels tot hierdie gebied. 'n Variasie van dié siektebeeld is dat die persoon 'n vrees het om alleen tuis te wees. Nog ander vrees dit om tussen 'n menigte te wees of om in 'n ry te staan, terwyl daar ook diegene is wat doodeenvoudig oop ruimtes vrees. Die pasiënte beraam dikwels ingewikkelde planne net om die gevreesde plekke en situasies te vermy. Sien ook -------- * Fobie * Angssteuring

**Agtergrondinligting**, 'n **agtergrondverhaal** of **agtergrond** is 'n versameling gebeure wat vir 'n storielyn uitgedink word en as voorafgaande aan of aanleidend tot die intrige aangebied word. Dit is 'n literêre tegniek vir die weergee van 'n narratiewe geskiedenis wat chronologies vroeër as die narratief van die teks van primêre belang afspeel. Dit is die geskiedenis van karakters en ander elemente onderliggend aan die situasie wat tydens die hoofnarratief bestaan. Selfs in 'n suiwer historiese werk word agtergrondinligting selektief met die gehoor gedeel. Gebruik ------- As literêre tegniek word agtergrondinligting dikwels aangewend om diepte of geloofwaardigheid aan die hoofverhaal te verleen. In *Poetics* wys Aristoteles op die waarde van 'n dramatiese openbaring. Agtergrondverhale word gewoonlik, hetsy gedeeltelik of ten volle, chronologies al dan nie, gedurende die loop van die hoofverhaal aan die gehoor geopenbaar. Die skepper van 'n storie kan egter ook gedeeltes van 'n agtergrondverhaal of selfs 'n hele agtergrondverhaal skep wat suiwer vir die eie gebruik is. Agtergrondinligting kan op verskeie maniere verskaf word, insluitende terugflitse (narratief), dialoë, direkte narratiewe, opsommings, herinneringe en eksposisies. Die oorspronklike Star Wars-rolprent en sy eerste twee opvolgprente is voorbeelde van 'n werk met 'n vooropgestelde agtergrondverhaal  wat later as 'n voorvolgende (*prequel*) reeks van drie rolprente vrygestel is. Herinnering ----------- Herinnering is 'n metode van fiksieskryf waar 'n karakter aan iets terugdink of dit onthou. 'n Karakter se geheue speel 'n rol in die oordra van 'n agtergrondverhaal aangesien dit 'n fiksieskrywer in staat stel om inligting van vroeër uit die verhaal of van voor die begin van die verhaal te verskaf. Alhoewel herinnering nie allerweë as 'n fiksieskryf-metode beskou word nie, word herinnering algemeen deur fiksieskrywers gebruik. Orson Scott Card skryf byvoorbeeld dat "indien dit 'n herinnering is wat die karakter op enige tydstip kon herroep, sou dit na 'n ongeloofwaardige toeval lyk indien sy dit skielik onthou net wanneer sy 'n belangrike besluit moet neem...." Verder, "as die herinnering 'n teenwoordige besluit gaan aktiveer, moes 'n onlangse gebeurtenis die herinnering geaktiveer het." Gedeelde wêreld --------------- In 'n gedeelde wêreld kan meer as een outeur dieselfde agtergrondverhaal skryf. Die latere totstandkoming van 'n agtergrondverhaal wat met 'n vorige geskrewe hoofverhaal bots, kan vereis dat 'n wysigingsmeganisme bekend as retroaktiewe kontinuïteit ("retcon") gebruik word. Sien ook -------- * Voorvolg * Karakterisering * Terugflits (narratief) * Oorsprongverhaal

*Hierdie artikel handel oor die kasteel en tronk. Vir ander gebruike, sien Bastille (dubbelsinnig).* Die Bastille (voor sy verwoesting) Binnekant van die Bastille in 1785, deur Jean Honor Fragonard Uitleg van die Bastille Die **Bastille** (wat eintlik "*versterkte kasteel met torings*" beteken) is voormalige vesting en tronk in Parys, Frankryk. Tydens die heerskappy van koning Lodewyk XVI van Frankryk dien dit as staatsgevangenis en word dit 'n simbool van die dwingelandy van die absolutistiese monargie. Op 14 Julie 1789 bestorm die Paryse burgers die Bastille en verwoes dit. 'n Verdere styging in die reeds baie hoë broodprys het aanleiding tot die onluste gegee. Hoewel die betekenis van die bestorming destyds oordryf is, word dit as die begin van die Franse Rewolusie beskou. Hierdie gebeurtenis is van groot simboliese belang en word nog steeds in Frankryk as die *Fête Nationale* (Nasionale Dag) gevier. Van die Bastille self het niks oorgebly nie, behalwe vir sy ou sleutels wat vandag in die museum Hôtel Carnavalet in Parys bewaar word. Die Bastille is tydens die Honderdjarige Oorlog gebou en was aanvanklik 'n stadspoort. Van 1370 tot 1383 is dit vergroot en in 'n fort omskep. Dit is gebou om die oostekant van die stad en die koninklike paleis te verdedig. Ná die oorlog is dit in 'n tronk omskep. Louis XIII was die eerste koning om gevangenes daar te interneer. Die kompleks was in die vorm van 'n onreëlmatige reghoek met agt torings. Hierdie torings het elk sy eie naam gehad: * *Tour du Coin* (Hoektoring) * *Tour de la Chapelle* (Kapeltoring) * *Tour du Trésor* (Skattoring) * *Tour de la Comté* (Graafskapstoring) * *Tour du Puits* (Puttoring) * *Tour de la Liberté* (Vryheidstoring) * *Tour de la Bertaudière* * *Tour de la Basinière*

**Preterisme, '**n Christelike eskatologiese opvatting, interpreteer profesieë van die Bybel as gebeurtenisse wat reeds gebeur het. Hierdie denkrigting interpreteer die boek Daniël as verwysend na gebeure wat van die 7de eeu v.C. tot die eerste eeu n.C. plaasgevind het, terwyl die profesieë van die boek Openbaring as gebeurtenisse in die eerste eeu n.C. beskou word. Preterisme meen dat Ou Israel sy voortsetting of vervulling in die Christelike kerk vind by die verwoesting van Jerusalem in 70 n.C. Die term *preterisme* kom van die Latynse *praeter*, 'n voorvoegsel wat aandui dat iets "in die verlede" of "verby" is. Aanhangers van preterisme staan bekend as **preteriste.** Preterisme leer dat óf die hele (volle Preterisme) of 'n meerderheid (gedeeltelike Preterisme) van die profesië se tyd verby was teen AD 70. Histories stem preteriste en nie-preteriste oor die algemeen saam dat die Jesuïet Luis de Alcasar (1554–1613) die eerste sistematiese preteristiese uiteensetting in *Vestigatio arcani sensus in Apocalypsi* (gepubliseer in 1614) tydens die teenhervorming geskryf het. Interpretasie van die boek Openbaring ------------------------------------- Preterisme meen dat die inhoud van Openbaring 'n profesie is van gebeure wat in die 1ste eeu vervul is. Hulle meen dat die datering van die boek Openbaring van uiterse belang is en dat dit geskryf is voor die vernietiging van Jerusalem in 70 n.C. Preterisme is die eerste keer deur die Jesuïet Luis de Alcasar uiteengesit tydens die teenhervorming. Die preteristiese siening het die posisie van die Katolieke Kerk versterk teen aanvalle deur protestante, wat die pous met die Antichris geïdentifiseer het. Bronne ------ * Brady, David (1983), *The Contribution of British Writers Between 1560 and 1830 to the Interpretation of Revelation 13.16–18* . * Chilton, David (1987), *Days of Vengeance* . * Cory, Catherine A (2006), *The Book of Revelation*, ISBN 978-0-8146-2885-0,  . * Preston, Don (2006), *Who Is This Babylon*, Ja Management Ibc, ISBN 978-1-937501-02-0 * Farrar, Frederic (1882), *The Early Days of Christianity*, **2** . * Froom, Leroy Edwin (1954), *The Prophetic Faith of Our Fathers*, **2** . * Garland, Anthony (2007), *A Testimony of Jesus Christ*, **1**

NIOSH Impulse Noise Laboratory wys op 'n kunsmatige wyse die prikkelbaarheid van gehoor. ‘n Prikkel word gedefinieer as enige skielike toestandsverandering wat 'n reaksie in 'n organisme kan uitlok. **Prikkelbaarheid** is die vermoë van die organisme om op die prikkel te kan reageer. Dit word by alle lewende organismes aangetref, hoewel die kompleksiteit daarvan geweldig verskil. Die hoër ontwikkelde organismes het spesiale sintuie vir bepaalde prikkels ontwikkel. Om 'n reaksie te kan uitlok, moet 'n prikkel 'n sekere sterkte (drempelwaarde) hê. Elke sintuig reageer op 'n bepaalde prikkel maar sintuie kan soms ook op ander prikkels as waarvoor hulle bedoel is, reageer. Die studie van die reaksie van diere op prikkels vorm 'n deel van die gedragsleer of etologie. Prikkel ------- Een van die fundamentele eienskappe van lewende organismes is die vermoë om op bepaalde prikkels te reageer. Enige skielike verandering in 'n sekere toestand wat by 'n organisme 'n reaksie uitlok, staan bekend as 'n prikkel. Die aard van prikkels kan baie verskil. Daar kan byvoorbeeld onderskei word tussen prikkels uit die buitewêreld (eksteroseptiewe prikkels), prikkels uit die relatiewe buitewêreld, met ander woorde uit die longholte of die dermkanaal (entroseptiewe prikkels) en prikkels wat uit die organe van die organisme self afkomstig is (proprioseptiewe prikkels). Prikkeling kan twee effekte tot gevolg hê, naamlik 'n reflekseffek en die gewaarwording. Die reflekseffek is die onmiddellike reaksie van 'n spier en/of 'n klier. Die gewaarwording kan gedeeltelik of geheel wees en is subjektief. Om 'n reaksie te kan uitlok, moet 'n prikkel 'n bepaalde minimumsterkte hê, met ander woorde hy moet bo 'n sekere drempelwaarde wees. Met uitsondering van die sintuie vir pyn, is daar vir elke sintuig 'n toepaslike prikkel, met ander woorde die prikkel wat met die minste energie die toepaslike reaksie kan uitlok. Lig is byvoorbeeld vir die oog die toepaslike prikkel en geluid vir die oor. Ontoepaslike prikkels, byvoorbeeld 'n vuishou of druk op die oogbol, kan soms egter ook as lig waargeneem word ("sterretjies sien"). In die oog word die ligprikkels deur sekere senuweeselle in elektriese impulse omgesit, wat na die brein vervoer word en daar eers as lig geïnterpreteer word. Dieselfde gebeur met geluidsgolwe in die oor, wat dan in die brein as geluid geïnterpreteer word. 'n Spier wat meganies of chemies geprikkel word, sal saamtrek as of dit op 'n natuurlike wyse, naamlik deur 'n senu-impuls, geprikkel word. Onder sommige omstandighede kan 'n ontoepaslike prikkel tot teenstrydige gewaarwordings aanleiding gee. In die vel is daar byvoorbeeld meer kouereseptore as hittereseptore naby die oppervlak. As 'n hand of voet in water met 'n temperatuur van meer as 60 °C gesteek word, word die kouereseptore deur die skielike temperatuurskok ontoepaslik geprikkel en die hittereseptore toepaslik. Die gevolg is dat die water aanvanklik as koud waargeneem word. By langdurige prikkeling gaan hierdie sensasie oor in een van hitte. Persepsie en geleiding ---------------------- Die prikkeling van sintuie behels 'n chemiese verandering in die reseptorselle wat 'n stroom van impulse in die senuweeselle tot gevolg het. Die vermoë om 'n prikkel "waar te neem", staan bekend as persepsie. Elke sel het hierdie vermoë en dit kan onder meer gedemonstreer word by die selle van *Elodea canadensis*, 'n algemene waterplant. Wanneer die water waarin hierdie plant groei, tot 20 °C verhit word, tree 'n skielike, sterk plasmastroming in en die chlorofilkorrels word in 'n bepaalde rigting deur die sel gesirkuleer. Wanneer die water afkoel, hou die rotasie van die plasma op. Voortdurende prikkeling verswak die gewaarwording. Wanneer 'n staanhorlosie byvoorbeeld aanhoudend tik, sal die getik naderhand nie meer gehoor word nie. Wanneer die getik van die horlosie egter skielik ophou, is dit 'n toestandsverandering wat onmiddellik waargeneem word. Hierdie aanpassing van die sintuie by die prikkel staan bekend as adaptasie. Die waarneming van 'n prikkel is nie absoluut nie, maar altyd relatief, soos uit die volgende voorbeeld blyk. Wanneer die linkerhand in 'n bak met koue water gesteek word en die regterhand in 'n bak met lou water, sal die linkerhand dit as warm ervaar, en die regterhand dit as koud. Vanaf die reseptorselle in 'n sintuig word prikkels deur die sogenaamde neurone oorgedra na ander neurone en uiteindelik aan die teikenorgane en die brein. Die verbindings tussen die neurone staan bekend as sinapse en speel 'n belangrike rol in die oordrag. Benewens die geleiding van prikkels in die sinaps vind daar ook integrasie van inligting plaas. Sommasie -------- Stimuli waarvan die sterkte laer as die drempelwaarde is, word deurgaans nie deur 'n sintuig waargeneem nie. As 'n aantal van hierdie sogenaamde subliminale prikkels mekaar egter vinnig opvolg, gee hulle wel aanleiding tot 'n reaksie. Hierdie verskynsel staan bekend as sommasie. 'n Geweldige groot verskeidenheid vorme van prikkels kan deur lewende wesens waargeneem word. Benewens die algemene gevoeligheid vir lig, aanraking, chemiese stimulering en temperatuurverskille, is sekere organismes ook in staat om te reageer op trillings in die grond, water en lug, hidrostatiese druk, swaartekrag, elektriese en magnetiese velde. Bronnelys --------- * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409648, volume 23, bl. 111

**Ahasveros**, ook bekend as **Xerxes I van Persië** of **Xerxes die Grote**, (uitspraak ˈksɛrksɛs; خشایارشا, *Ḫšayāršā*, uitspraak xʃajaːrʃaː); was die vierde Zoroastristiese koning van konings van die Achaemenidiese Ryk. Die name Ahasveros en Xerxes ---------------------------- Die naam Ahasveros is ekwivalent aan sy Griekse naam Xerxes, aangesien albei afgelei is van **Khasjajarsja** in die Ou-Persiese taal. Die vorm Xerxes het egter nie tradisioneel in westerse Bybels verskyn nie, maar is eerder aangedui as Ahasveros (of Ahasuerus in Engels). Baie ander vertalings en parafrases het wel die naam Xerxes gebruik. Die naam Xerxes is aan ons oorgelewer uit die Grieks, Ξέρξης. Die westerse naam Ahasveros is afgelei van 'n gelatiniseerde vorm van die Hebreeus ʼĂḥašwērôš (אחשורוש), wat 'n Hebreeuse artikulering is van die Babiloniese Agsjijarsjoe: hierdie sowel as die Griekse Ξέρξης is weergawes van die Ou-Persiese Xšajāršā (of Khsajârsjâ). Hierdie transliterasie het dus vorm aangeneem namate die naam oorgedra is van een taal na die ander, in 'n westelike rigting vanuit Persië, totdat dit in westerse bybelvertalings opgeneem is. Lewe ---- ### Jeug en bewindsname Onmiddellik na beslaglegging op die koningskap het Darius I van Persië (seun van Hystaspes) getrou met Atossa, dogter van Kores die Grote. Hulle was albei afstammelinge van Achaimenes uit afsonderlike Achaimeense stamlyne. Deur 'n dogter van Kores as gade te neem, het Darius sy koningsposisie versterk. Darius was 'n aktiewe keiser, bedrywig met bouprogramme in Persepolis, Soesa, Egipte en elders. Voor die einde van sy heerskappy het hy voorbereidings getref vir 'n strafekspedisie teen Athene, maar 'n nuwe opstand in Egipte (moontlik deur 'n Persiese satraap) moes onderdruk word. Volgens Persiese wet, is van Achaimeense konings verwag om 'n opvolger aan te dui voordat hulle op omvangryke ekspedisies sou vertrek. Met sy voorneme om te vertrek (487-486 v.C.), het Darius sy graftombe te Naqsj-e Rostam voorberei en Ahasveros, sy oudste seun by Atossa, as opvolger aangestel. Darius se kwynende gesondheid het hom toe verhoed om die kampanjes aan te voer, en hy sterf in Oktober 486 v.C.. Ahasveros was nie Darius se oudste seun nie, en volgens ou-Irannese tradisies moes hy nie die koning opgevolg het nie. Ahasveros was egter die oudste seun van Darius en Atossa, en gevolglik 'n afstammeling van Kores. Dit het van Ahasveros die gekose koning van Persië gemaak. Sekere moderne geleerdes beskou die ongewone keuse van Darius, om die troon aan Ahasveros oor te laat, in die lig van die unieke ererang wat Kores die Grote en sy dogter Atossa beklee het. Artobazan is gebore as seun van "Darius die onderdaan ", terwyl Ahasveros die oudste seun was van Darius na sy troonbestyging, in die purper, terwyl Artobazan se moeder 'n nie-adellike was, teenoor Ahasveros se moeder, wat dogter van die rykstigter was. Ahasveros is gekroon en het sy vader opgevolg in Oktober-Desember 486 v.C. toe hy omtrent 36 jaar oud was. Die oorgang van mag na Ahasveros was onbestrede, en dit weereens deels te danke aan die groot gesag van Atossa. Sy koninklike bewindsname is nie betwis deur enige persoon in die hof, òf onder die Achaimeense familie, òf deur enige van die onderworpe nasies nie. Byna dadelik het hy opstande in Egipte en Babilon ondergesit, wat reeds die vorige jaar uitgebreek het, en het sy broer Achaimenes as goewerneur of satraap (Ou-Persies: khsjathrapavan) oor Egipte aangestel. In 484 v.C. het hy die Babiloniërs onthuts deur gewelddadig beslag te lê op die goue standbeeld van Bel (Mardoek, Merodach), wat dan opgesmelt is. Volgens tradisie moes die regmatige koning oor Babilon die hande van die beeld vashou op elke nuwejaarsdag, en hierdie heiligskending het die Babiloniërs aangevuur tot opstande in 484 v.C. en 482 v.C. aangesien, volgens eietydse Babiloniese dokumente, Ahasveros sy vader se Koningstitel oor Babilon afgewys het, deur eerder as Koning van Persië en Medië bekend te staan, Groot Koning, Koning van Konings (Sjahansjah) en Koning van Nasies (d.w.s. van die wêreld). Alhoewel Herodotos se verslag in die *Geskiedenisse* sekere vrae opgelewer het betreffende Ahasveros se godsdienstige beskouinge, word hy deur moderne geleerdes gesien as 'n Zoroastriaan. Dood ---- In die jaar 465 v.C. is Ahasveros vermoor deur Artabanos, die aanvoerder van die koninklike lyfwag en die mees gesaghebbende amptenaar in die Persiese hofhouding (Hazarapat beteken kommandeur van duisend). Artabanos is bevorder na hierdie mees vername amp in die Achaimeense hofhouding ná sy weiering om Mardonios in Plataia by te staan, gevolg deur sy suksesvolle onttrekking van die tweede Persiese weermag uit Griekeland. Alhoewel hy dieselde naam gedra het as die beroemde oom van Ahasveros, 'n Hyrkaniër, was sy opgang na die prominente posisie te danke aan sy gewildheid in godsdienstige kringe van die hofhouding, maar ook danksy harem-intriges. Hy het sy sewe seuns in sleutelposisies aangestel en het 'n doeltreffende meesterplan beraam om die Achaimeners uit die kussings te lig. In Augustus, 465 v.C. het Artabanos vir Ahasveros om die lewe gebring met die hulp van die eunug Aspamitres. Griekse historici lewer teenstrydige verslae van die volle verhaal. Volgens Ctesias (in Persica 20), het Artabanos hierop kroonprins Darius (Ahasveros se oudste seun) beskuldig van die moord; hy het verder vir Artasasta ('n ander seun van Ahasveros) aangehits om die vadersmoord te wreek. Maar volgens Aristoteles (in Politiek 5.1311b), het Artabanos eers vir Darius dood gemaak, en toe die koning self. Later, toe die gebeure op die lappe kom, en sy aanslag op die koningskap onthul is, is Artabanos saam met sy seuns dood gemaak deur Artasasta I. 'n Deelnemer aan die harwar was ook generaal Megabyzos (Baghabukhsja) wie se oorlopery miskien die intrige in die guns van die Achaimeners beklink het. Veldtogte --------- ### Inval van die Griekse vasteland *Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Grieks-Persiese oorloë.* Ahasveros laat die Hellespont striem Darius het aan sy seun die taak nagelaat om 'n strafekspedisie teen die Atheners, Naxiane en Eretriane uit te voer, weens hul bemoeienis met die Ioonse opstand en hul oorwinning oor die Perse te Marathon. Vanaf 483 v.C. het Ahasveros sy ekspedisie voorberei: 'n Kanaal is gegrawe deur die landbrug van die skiereiland van Berg Athos, voorrade is weggelê in die stasies langs die pad deur Thrakië, en twee brue is aangebring oor die Hellespont. Soldate van baie nasionaliteite het in die magte van Ahasveros diens gedoen, insluitend die Assiriërs, Fenisiërs, Babiloniërs, Indiërs, Egiptenare, Jode en Arabiere. Volgens die Griekse historikus Herodotos, het Ahasveros se eerste poging om die Hellespont oor te steek misluk weens 'n storm wat die flas- en papirusbrug laat opbreek het; Ahasveros het opdrag gegee dat die Hellespont (die seestraat self) driehonderd keer gekasty word en het ysterboeie in die water laat werp. Ahasveros se tweede poging om die Hellespont te oorbrug was suksesvol. Ahasveros het 'n bondgenootskap met Kartago aangegaan, en hierdeur vir Griekeland ontsê van ondersteuning van die magtige heersers van Syrakuse en Agrigentum. Baie van die kleiner Griekse state het verder die kant van die Perse gekies, veral Thessalië, Thebe en Argos. Ahasveros het in die lente van 480 v.C. uit Sardis opgeruk met 'n vloot en weermag wat Herodotos beweer meer as twee miljoen sterk was met minstens 10,000 elite krygers, genaamd die Persiese onsterflikes. Ahasveros het die aanvanklike veldslae in sy guns beklink. ### Thermopylai en Athene Met die Veldslag van Thermopylai, het 'n klein mag van Griekse krygers onder aanvoering van Koning Leonidas van Sparta, die veel groter Persiese magte teëgestaan, maar is uiteindelik verslaan. Volgens Herodotos, het die Perse deur die Spartaanse falanks gebreek nadat 'n Griekse man, by name Ephialtes, sy land verraai het deur die Perse van 'n alternatiewe pas oor die berge in te lig. Ná Thermopylai is Athene ingeneem en is die Atheners en Spartane teruggedryf na hul laaste verdedigingslyne by die Landbrug van Korinthe en in die Saroniese Golf. Die vertraging danksy die Spartaanse weerstand, het die Atheners in staat gestel om die stad te ontruim. Wat volgende gebeur het is gehul in 'n mate van omstredenheid. Volgens Herodotos, het Ahasveros by sy aantref van die ontruimde stad, in 'n onkenmerkende woedeuitbarsting, veral vir 'n Persiese koning, gelas dat Athene afgebrand word. Inskripsie van Ahasveros naby die Wan-vesting Anti-Persiese sentiment het hoog geloop onder baie vastelandse Grieke, en die gerug dat Ahasveros die stad sou vernietig was dan ook gewild, of dit was dalk van 'n "verskroeide aarde" beleid om Ahasveros se weermag van enige buit in die stad te ontsê. Groot storms wat Griekse skepe te Artemisium vernietig het, asook die nuus van die neerlaag by Thermopylai, het die terugval van Griekse magte ten gevolg gehad, en 'n vroeë einde aan die konflikte gebring. Ahasveros is genoop deur 'n boodskap van Themistokles om (teen die raad van Artemisia van Halikarnassos) die Griekse vloot onder gunstige omstandighede aan te val, eerder as om 'n afdeling van sy skepe na die Peloponnese te stuur in afwagting van die ontbinding van die Griekse magte. Die Seeslag van Salamis op 29 September, 480 v.C. het uitgeloop op 'n Griekse oorwinning. Weens onrus in Babilon was Ahasveros gedwonge om sy weermag terug te stuur ten einde 'n opstand af te weer. 'n Mag onder aanvoering van Mardonios is in Griekeland agtergelaat, wat die volgende jaar te Plataia verslaan is. Die Grieke het ook die oorblywende Persiese vloot, wat te Mykale op anker gelê het, aangeval en verbrand. Dit het die Perse afgesny van die voorrade wat benodig is vir onderhoud van hul reuse weermag, sodat 'n terugtrekking hul enigste opsie was. Die terugtrekking het op sy beurt gelei tot 'n opruiing van die Griekse stadstate van Asië. Bouprojekte ----------- Die rotsgekerfde tombe te Naqsj-e Rostam noord van Persepolis, na die voorbeeld van Darius s'n, word meestal beskou as dié van Ahasveros Ná die militêre blapse in Griekeland, het Ahasveros na Persië teruggekeer en 'n groot getal bouprojekte voltooi wat deur sy vader by Soesa en Persepolis begin is. Hy het die Poort van alle Nasies en die Saal van 'n Honderd Suile by Persepolis opgerig, die grootste en mees indrukwekkende van die paleisstrukture. Hy het die Apadana voltooi, die Paleis van Darius en die Tessourie, wat almal deur Darius begin is, maar ook sy paleis opgerig wat twee keer die grote van sy vader s'n was. Sy voorkeure in argitektuur was soortgelyk aan dié van Darius, alhoewel op 'n selfs meer kolossale skaal. Hy het ook die Koninklike Pad onderhou wat deur sy vader aangelê is, die Soesapoort voltooi, en 'n paleis in Soesa gebou. In klassieke musiek ------------------- Ahasveros is die hoofkarakter in die opera *Serse* deur die Duits-Engelse Barok-komponis Georg Friedrich Händel. Die opera is die eerste keer opgevoer in die King's Theatre in London op 15 April 1738. Kinders ------- **By koningin Amestris** * Amytis, gade van Megabyzus * Artasasta I * Darius, die eersgeborene, vermoor deur Artasasta I en Artabanos * Hystaspes, vermoor deur Artasasta I * Achaimenes, vermoor deur Egiptenare * Rhodogune **By onbekende gades** * Artarios, satraap van Babilon * Tithraustes * Arsames of Arsamenes, of Arxanes, of Sarsamas satraap van Egipte * Parysatis * Ratasjah Voorstellings in gewilde media ------------------------------ Latere geslagte se bekoring met antieke Sparta, en spesifiek die Veldslag van Thermopylai, het gelei tot Ahasveros se uitbeelding in 'n aantal werke in die gewilde media. Byvoorbeeld is sy rol vertolk deur David Farrar in die 1962 film *The 300 Spartans*, waar hy voorgestel is as 'n wrede, magsbehepte despoot en 'n onbekwame aanvoerder. Hy word ook opsigtelik uitgebeeld in die strokiesprentnovelle *300* deur Frank Miller, asook in die verfilming daarvan, waar sy rol vertolk word deur Brasiliaanse akteur Rodrigo Santoro. Ander media wat handel oor die Persiese Ryk of die Bybelverhaal van Ester, verwys ook na Ahasveros, soos byvoorbeeld die videospeletjie *Assassin's Creed II* en die film *One Night with the King*, waarin Ahasveros vertolk word deur Britse akteur Luke Goss. Hy is die leier van die Persiese ryk in die videospeletjie *Civilization II* (tesame met Scheherazade) en *III*, alhoewel *Civilization IV* hom vervang met Kores die Grote. | | | --- | | Ahasveros **Achaimeense dinastie****Gebore:** 519 v.C. **Oorlede:** 465 v.C. | | Voorafgegaan deurDarius I die Grote | **Groot Koning (Sjah) van Persië**485 v.C.–465 v.C. | Opgevolg deur**Artasasta I** | | **Farao van Egipte**485 v.C.–465 v.C. | Bronne ------ ### Antieke bronne * Die sesde boek, getiteld Erato in *Geskiedenis van Herodotos*. * Die sewende boek, getiteld Polymnia in *Geskiedenis van Herodotos*. ### Moderne bronne * Dandamaev, M. A. (1989). *A political history of the Achaemenid empire*. Brill Publishers. p. 373. ISBN 9004091726. * Macaulay, G. C. (2004). *The Histories*. Spark Educational Publishing. ISBN 1593081022. * Shabani, Reza (1386). *Khshayarsha (Xerxes)*. What do I know about Iran? No. 75 (in Persian). Cultural Research Burreau. p. 120. ISBN 9643791092.AS1-onderhoud: onerkende taal (link) * Shahbazi, A. Sh. "Darius I the Great". *Encyclopaedia Iranica* **vol. 7**. Routledge & Kegan Paul. * Schmitt, Rüdiger "Achaemenid dynasty". *Encyclopaedia Iranica* **vol. 3**. Routledge & Kegan Paul. * Schmitt, Rüdiger "Atossa". *Encyclopaedia Iranica* **vol. 3**. Routledge & Kegan Paul. * McCullough, W. S "Ahasuerus". *Encyclopaedia Iranica* **vol. 1**. Routledge & Kegan Paul. * Boyce, Mary "Achaemenid Religion". *Encyclopaedia Iranica* **vol. 1**. Routledge & Kegan Paul. * Dandamayev, M. A (1999). "Artabanus". *Encyclopædia Iranica*. Routledge & Kegan Paul. URL besoek op 2009-02-25. * Frye, Richard N. (1963). *The Heritage of Persia*. Weidenfeld en Nicolson. p. 301. ISBN 0297167278. * Schmeja, H. (1975). "Dareios, Xerxes, Artaxerxes. Drei persische Königsnamen in griechischer Deutung (Zu Herodot 6,98,3)". *Die Sprache*. **21**. pp. 184–88. * Gershevitch, Ilya; Bayne Fisher, William; A. Boyle, J. (1985). *The Cambridge history of Iran*. **2**. Cambridge University Press. ISBN 0521200911. * Boardman, John; al. et (1988). *The Cambridge ancient history*. **V**. Cambridge University Press. ISBN 0521228042. Notas ----- * Gore Vidal, in sy historiese fiksienovelle *Creation*, beskryf die opgang van die Achaimeners uitvoerig, en veral Darius I, en bied 'n uitbeelding van die lewens- en sterwensomstandighede van Ahasveros. Sy geskiedenisbeskouing gaan teen die grein van Griekse geskiednisse. | | | | --- | --- | | | Wikimedia Commons bevat media in verband met ***Ahasveros***. | | | | | --- | --- | | Normdata Edit this at Wikidata | * BNE: XX1153338 * BNF: cb150689088 (data) * CANTIC: a12318310 * GND: 118808109 * ISNI: 0000 0000 6300 8852 * LCCN: n81070675 * LNB: 000054067 * NKC: mzk2005313022 * NLA: 66228176 * NLG: 52196 * NLI: 000437459 * NLP: A20013590 * NTA: 073636711 * SELIBR: 259706 * SUDOC: 050588400 * Trove: 1808084 * ULAN: 500354810 * VIAF: 282770127 * WorldCat Identities: viaf-19983268 |

Laurens van der Post Gedenksentrum in Philippolis **Laurens van der Post** (13 Desember 1906 – 16 Desember 1996) was 'n Suid-Afrikaanse skrywer. Hy is in 1906 in die Oranjerivierkolonie gebore. Hy word 'n joernalis en wend hom geleidelik tot die letterkunde toe. Vroeë jare en opvoeding ----------------------- Van der Post is gebore in die klein dorpie Philippolis in die Oranjerivierskolonie, die Britse naam na die Boereoorlog vir wat voorheen die Afrikaner-Oranje-Vrystaat (nou genoemd die Free State) in die hedendaagse Suid-Afrika. Sy vader, Christiaan Willem Hendrik van der Post (1856–1914), 'n Hollander uit Leiden, het saam met sy ouers na Suid-Afrika geëmigreer en in 1889 met Johanna Lubbe getrou. Christiaan was 'n advokaat en politikus en het in die Tweede Boereoorlog teen die Britte geveg. Die van der Posts het altesaam 13 kinders gehad, met Laurens die 13de en die vyfde seun. Hy het sy vroeë kinderjare op die familieplaas deurgebring en 'n voorsmakie gekry vir lees uit die uitgebreide biblioteek van sy vader, wat Homeros en Shakespeare ingesluit het. Sy vader is in Augustus 1914 oorlede. Van der Post het in 1918 aan Grey-kollege in Bloemfontein skoolgegaan. In 1925 het hy sy eerste pos as verslaggewer in opleiding by *The Natal Advertiser* in Durban aan geneem. In 1926 het hy en twee ander opstandige skrywers, Roy Campbell en William Plomer, 'n satiriese tydskrif genaamd Voorslag (Engels: *Whiplash*) wat kritiek gelewer het op imperialistiese stelsels, gepubliseer. Dit het net drie uitgawe geduur voordat hy gedwing is om dit te sluit weens die kontroversiële sienings. Later die jaar het hy drie maande saam met Plomer na Tokio en terug op 'n Japanse vragskip, die *Kanada Maru*, gevaar, 'n ervaring wat boeke in albei jare deur beide skrywers opgelewer het. In 1927 het van der Post Marjorie Edith Wendt (d. 1995), dogter van die stigter en dirigent van die Kaapstad Orkes, ontmoet. Die egpaar het na Engeland gereis en op 8 Maart 1928 in Bridport, Dorset, getrou. 'n Seun is op 26 Desember 1928 gebore met die naam Jan Laurens (later bekend as John). In 1929 het Van der Post na Suid-Afrika teruggekeer om vir die Cape Times, 'n koerant in Kaapstad, te gaan werk. Hy het begin om hom te vereenselwig met boheemse en intellektuele mense wat gekant was teen J.B.M Hertzog en die wit Suid-Afrikaanse beleid. Latere lewe ----------- Sy eerste roman, *In a Province*, het in 1934 verskyn maar hy word eers na die Tweede Wêreldoorlog beroemd. Hy het in Abessinië, die Midde-Ooste en die Verre-Ooste geveg waar hy deur die Japaners gevange geneem is. Sy boek, *Venture to the Interior*, is in 1952 gepubliseer en het 'n internasionale blitsverkoper geword. Dit is gevolg deur *Flamingo Feather*. Terwyl hy vir die Britse koloniale diens in Betsjoeanaland en elders gewerk het, het hy stof ingesamel wat saamgevat is in *The Lost World of the Kalahari* wat in 1958 gepubliseer is. Gedurende die Tweede Wêreldoorlog het Van der Post waardevolle diens as kolonel in die Britse leer in Abessinië, die Midde- en die Verre Ooste gelewer en is hy deur die Japanners krygsgevange geneem. Na die oorlog is die Britse onderskeiding, die CBE (Commander of the British Empire), aan hom toegeken en het 'n groot aantal reisverhale, romans, novelles en essays van hom verskyn. In 1964 het die Universiteit van Natal 'n eredoktorsgraad aan Van der Post toegeken vir sy skryf- en ontdekkingswerk. Kenmerkend vir sy werk is die beskrywing van verhoudings tussen mense, sy kennis van die lewe van die San en sy belangstelling in die wysbegeerte en die psigoanalise. Die meeste van sy werk is liries, beeldryk en sterk outobiografies van aard. Dit is meestal gebaseer op sy eie ervaringe in Afrika, veral Suid-Afrika, waarmee hy altyd 'n noue band behou het, en op sy ervaringe gedurende die oorlog in die Verre Ooste. Van der Post is later tot die Britse adelstand verhef en is die jongste Britse kroonprins, prins William, se peetvader. Sir Laurens van der Post het die volgende werke geskryf: *In a province* (1934), *Venture to the in terior* (1952), *The face beside the fire* (1953), *Flamingo feather* (1955), *The dark eye of Africa* (1955), *The lost world of the Kalahari* (1958), *The heart of the hunter* (1961), *The seed and the sower* (1963), *Journey into Russia* (1964), *The hunter and the whale* (1967), A *portrait of Japan* (1968), A *story like the wind* (1972) en *Jung and the story of our time* (1975). Postuum kontroversie -------------------- Na sy dood het 'n aantal skrywers die akkuraatheid van Van der Post se aansprake oor sy lewe bevraagteken. Sy reputasie as 'n moderne wysgeer en ghoeroe is bevraagteken. Joernaliste het voorbeelde gepubliseer van van der Post se versiering van die waarheid in sy memoires en reisboeke; veral die skrywer JDF Jones het in sy gemagtigde biografie: *Teller van Many Tales, The Lives of Laurens van der Post* (2001) Van de Post se aansprake bevraagteken. 'n Weerlegging hiervan is deur Christopher Booker (van der Post se biograaf en vriend) gepubliseer in The Spectator. Bronne ------ * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409699, volume 28, bl. 11 * Rosenthal, Eric. 1967. *Ensiklopedie van Suidelike Afrika*

***Bataafsche Republiek*** **Bataafse Republiek**| | | | | | --- | --- | --- | | ← | **1795 — 1806** | → | | | | | | | --- | --- | | | | | Vlag | Wapen | | | Ligging of Bataafse RepubliekLigging van die Bataafse Republiek | | **Hoofstad** | *de facto:* Den Haag | | **Taal/Tale** | Nederlands | | **Godsdiens** | Protestantisme, Rooms-Katolieke Kerk | | **Regering** | Republiek | | **Historiese tydperk** | Franse Rewolusie | |  - Uitbreek van die Franse Rewolusie | 14 Julie 1789 | |  - Bataafse Revolusie | 19 Januarie 1795 | |  - 1ste Staatsgreep | 22 Januarie 1798 | |  - 2de Staatsgreep | 12 Junie 1798 | |  - Vrede van Amiens | 25 Maart 1802 | |  - Benoeming van Lodewyk Napoleon tot koning | 5 Junie 1806 | | **Bevolking** | |  - 1795 skatting | 1 880 000  | | **Geldeenheid** | Gulden | | | | --- | | **Staatskundige geskiedenisvan die Nederlande** | | Noordelike Nederlande | Suidelike Nederlande | Heilige Romeinse Ryk &Duitse Bond | | Goue van Oos-Francië | Goue van Wes-Francië | Goue van Oos-Francië | | Gelre Utrecht Friesland Groningen Ommelanden | Vlaandere Brabant Heneg.-Holland (e.a.) | Luik Loon Stavelot-Malmedy Ravenstein Horn Thorn Bouillon Gronsveld (e.a.) | | 1384 Boergondiese Nederlande | | 1482 Habsburgse Nederlande | | 1543 Sewentien Provinsies(vanaf 1566 in opstand) | | 1588 Republiekdie Sewe Verenigde Nederlande | 1585 Spaanse Nederlande | | 1713 Oostenrykse Nederlande | | 1795 Bataafse Republiek | 1794 Eerste Franse Republiek | | 1806 Koninkryk Holland | | 1810 | 1804 | | Eerste Franse Keiserryk | | 1813 Vorstendom die Nederlande | 1814Generaal-Goewernement | | 1815 Verenigde Koninkrykdie Nederlande | 1815 Groothertogdom Luxemburg | | 1830 Koninkryk die Nederlande | 1830 Koninkryk België | 1848 & 1867 Groothertogdom Luxemburg | Die **Bataafse Republiek** (1795–1806) was 'n republiek wat die grootste gedeelte van die huidige Nederland beslaan het. Dit is gemodelleer op die Franse Republiek, waarvan dit 'n vasalstaat was. Die Bataafse Republiek word afgeroep op 19 Januarie 1795, die dag nadat die stadhouer Willem V van Oranje na Engeland gevlug het. In kontras met gebeure in Frankryk het rewolusionêre veranderings in Nederland relatief vreedsaam verloop. Die land was reeds 'n republiek vir twee eeue en het min adellikes gehad; die guillotine was nie nodig nie. Die ou Republiek het 'n baie argaïese en oneffektiewe politieke samestelling gehad: besluitneming het baie stadig gevorder, en baie keer glad nie gebeur nie. Die Provinsies het soveel mag gehad dat hulle sinvolle uitvinding blokkeer het. Die Bataafse Republiek het die oorgang na 'n meer gesentraliseerde en funksionele regering gemerk. Baie van sy uitvindings het behoue gebly in latere tye. Die nuwe Republiek het sy naam geneem van die Batavii, 'n stam wat in Nederland gewoon het in Romeinse tye, en wat as die voorgangers van die Nederlandse nasie beskou was. Weer in kontras met Frankryk het die nuwe Republiek nie 'n terreur-regime of verval tot diktatorskap beleef nie: veranderings is aangebring ná Napoleon Bonaparte se bewindkoming. In 1805 het Napoleon 'n uitgeslape politikus Rutger Jan Schimmelpenninck aangestel as *raadspensionaris* om die uitvoerende regeringstak te versterk. Daarna, in 1806, het Napoleon vir Schimmelpenninck geforseer om te bedank, die land hernoem na die Koninkryk van Holland, en sy broer Louis Bonaparte as die nuwe koning van Holland ingestel. Die enigste teken van politieke onstabiliteit was enkele staatsgrepe: die eerste het in 1798 gebeur, toe rewolusionêre kommandeurs gegrief was deur die stadige pas van demokratiese hervorming (die Nasionale Vergadering, wat in 1796 saamgeroep is, was verdeel deur onderlinge partystruwelings). Die tweede het in 1801 gebeur, toe 'n Franse kommandeur, wie deur Napoleon ondersteun was, 'n konserwatiewe staatsgreep uitgevoer het wat die veranderings wat deur die 1798 staatsgreep ingevoer is, terugverander het. Sien ook -------- * Batavia | | | | --- | --- | | Normdata Edit this at Wikidata | * GND: 5036918-0 * LCCN: n81082466 * NLA: 35439849 * NLI: 000986293 * VIAF: 147757314 * WorldCat Identities: lccn-n81082466 |

**Laurence Kerr Olivier, baron Olivier** (22 Mei 1907 – 11 Julie 1989) was ’n Britse akteur, regisseur en vervaardiger. Hy word algemeen beskou as een van die grootste akteurs van die 20ste eeu. Tydens sy loopbaan van ses dekades het Olivier baie rolle op die verhoog en die silwerdoek vertolk. Sy drie Shakespeare-rolprente as akteur-regisseur, *Henry V* (1944), *Hamlet* (1948) en *Richard III* (1955) word as ’n hoogtepunt in die rolprentwese beskou. Sy meer as 120 rolle op die verhoog sluit in Richard III, Macbeth, Romeo, Hamlet en Archie Rice in *The Entertainer*. Hy het in byna 60 rolprente verskyn, onder meer *Wuthering Heights* (1939) en Alfred Hitchcock se *Rebecca* (1940). Olivier het in 1974 as verhoogakteur uitgetree, maar sy rolprentwerk het voortgeduur tot die jaar voor sy dood in 1989. TV-produksies waarin hy opgetree het, sluit in *Long Day's Journey into Night* (1973), *The Merchant of Venice* (1973), *Cat on a Hot Tin Roof* (1976), *Brideshead Revisited* (1981) en *King Lear* (1983). Sy latere rolprentrolle sluit in Joseph L. Mankiewicz se *Sleuth* (1972) en John Schlesinger se *Marathon Man* (1976). Olivier het altesaam 12 Oscar-benoemings gekry en het twee daarvan gewen, vir beste akteur en beste prent vir die 1948-rolprent *Hamlet*, asook twee erepryse. Hy het ook vyf Emmys gewen van die nege keer dat hy benoem is, en drie Golden Globes en BAFTA's. Hy was in 1947 die jongste akteur wat tot ridder geslaan is en twee dekades later die eerste wat tot die adelstand verhef is, as baron. (Sien Titels.) Hy was drie keer getroud, met die aktrises Jill Esmond, Vivien Leigh en Joan Plowright. Vroeë lewe ---------- Olivier is in Dorking, Surrey gebore. As die seun van Gerard Kerr Olivier, ’n Anglikaanse priester, is hy streng en godsdienstig grootgemaak. Sy ma, Agnes Louise, is in 1920 op 48-jarige ouderdom oorlede. In 1918 het die gesin na Hertfordshire getrek; hy het skoolgegaan aan die koorskool van All Saints in Londen, waar hy op nege al in skoolproduksies gespeel het. Op 13 is hy na die St Edward's School in Oxford, waar hy weer in skooldramas gespeel het. Dit was sy pa wat besluit het Laurence, of "Kim" soos die familie hom genoem het, moet ’n akteur word. Vroeë loopbaan -------------- Olivier se eerste vrou, Jill Esmond (1930). Olivier het op 17 die Central School of Speech and Drama bygewoon en in 1926 het hy by die Birmingham-toneelgeselskap aangesluit. Die volgende jaar het hy Hamlet en Macbeth gespeel. In 1928 het hy kaptein Stanhope in die Apollo-teater se eerste produksie van *Journey's End* gespeel. Op 25 Julie 1930 is Olivier getroud met Jill Esmond, ’n opkomende jong ster; hul enigste seun, Simon Tarquin, is op 21 Augustus 1936 gebore. Olivier was egter van die begin af ongelukkig in sy huwelik. Hy het sy godsdienstige grootwordjare daarvoor geblameer dat hy nie op sy huweliksnag seksueel kon fungeer nie. Hy het tydelik van godsdiens afstand gedoen en ook sy vrou begin kwalik neem, hoewel hul huwelik tien jaar gehou het. Hy het sy rolprentdebuut in *The Temporary Widow* gemaak en sy eerste hoofrol in *The Yellow Ticket* gespeel. Sy verhoogdeurbraak was in 1930 in Noël Coward se *Private Lives*, gevolg deur Shakespeare se *Romeo and Juliet* in 1935. Hy en John Gielgud het die rolle van Romeo en Mercutio alternatiewelik gespeel. Olivier het nie saamgestem met die manier waarop Gielgud Shakespeare gespeel het nie en was geïrriteerd oor die feit dat Gielgud beter resensies as hy gekry het. Die spanning tussen die twee akteurs het in 1940 tot ’n punt gekom toe Olivier die Londense impresario Binkie Beaumont genader het om hom te finansier vir die vier groot Shakespeare-tragedies: *Hamlet*, *Othello*, *Macbeth* en *King Lear*. Beaumont het ingestem mits Olivier en Gielgud die rolle van Hamlet/Laertes, Othello/Iago, Macbeth/Macduff en Lear/Gloucester alternatiewelik speel en dat Gielgud die regisseur van minstens een van die stukke moes wees. Olivier het dit van die hand gewys. In 1939 het Olivier in sy eerste groot Braodway-produksie gespeel: *No Time for Comedy*. Hierna het sy rolle as Hamlet en Iago ’n negatiewe reaksie van gehore gekry en sy eerste poging om Macbeth te speel het gemengde resensies gekry. Sy rolle as Hendrik V, Coriolanus en sir Toby Belch in *Twelfth Night* is egter uitstekend ontvang en teen die einde van die seisoen was hy een van die grootste Shakespeare-akteurs in Engeland. Hy het steeds rolprente gemaak, maar sy eerste liefde was die verhoog. Hy het in 1936 sy eerste Shakespeare-prent, *As You Like It* gemaak. Hy het Vivien Leigh vir die eerste keer in 1936 in *The Mask of Virtue* gesien, en ’n vriendskap het ontwikkel nadat hy haar met haar spel gelukgewens het. Terwyl hulle die rolle van minnaars gespeel het in *Fire Over England* (1937), het hulle tot mekaar aangetrokke begin voel, en ná die voltooiing van die prent het hulle ’n verhouding begin. Hollywood --------- In *Wuthering Heights* (1939). Olivier het na Hollywood gereis om aan die prent *Wuthering Heights* te begin werk. Leigh het hom kort daarna gevolg, deels om by hom te wees, maar ook omdat sy graag die rol van Scarlett O'Hara in *Gone with the Wind* (1939) wou hê. Die verfilming van *Wuthering Heights* was vir Olivier moeilik, maar dit was op die ou end ’n keerpunt vir hom – vanweë beide sy sukses in Amerika en die feit dat hy anders na rolprente begin kyk het; hy het aanvanklik op dié medium neergesien. Die prent was ’n groot sukses en Olivier is benoem vir ’n Oscar vir beste akteur. Leigh het die Oscar vir beste aktrise gewen vir haar rol in *Gone with the Wind*, en skielik was die paartjie regdeur die wêreld beroemd. Hulle wou trou, maar albei se huweliksmaats het geweier om te skei. Hulle is eindelik wel geskei en is op 31 Augustus 1940 getroud. Nog suksesvolle optredes deur Olivier het gevolg in *Rebecca* en *Pride and Prejudice* (albei 1940). Oorlog ------ Ná twee jaar diens in die Britse lugmag tydens die Tweede Wêreldoorlog het Olivier die rang van luitenant gekry, maar nooit aktief diens gedoen nie. Die regisseur Michael Powell wou hê hy moet die hoofrol speel in *The Life and Death of Colonel Blimp* (1943), maar Winston Churchill het beswaar gehad teen die prent en die lugmag wou Olivier nie laat gaan nie. In 1944 is tuberkulose by Leigh gediagnoseer en sy moes verskeie weke in die hospitaal deurbring. In die lente het sy aan *Caesar and Cleopatra* gewerk toe sy uitvind sy was swanger, maar het ’n miskraam gehad. Sy het erg depressief geraak en dit het sy hoogtepunt bereik toe sy Olivier eendag verbaal en fisiek aanval tot sy op die grond neerval. Dit was een van haar baie ineenstortings weens maniese depressie, of bipolêre gemoedsversteuring. In 1944 is Olivier en sy mede-akteur Ralph Richardson van hul weermagpligte onthef om die nuwe Old Vic-teatergeselskap by die Nuwe Teater (nou die Noël Coward-teater) te begin. "Verreweg die beste akteur wat ons het", het Noël Coward in sy dagboek geskryf nadat hy Olivier in die hoofrol van *Richard III* gesien het. Die tweede seisoen van die teater was ook hoogs suksesvol danksy Olivier se toneelspel. In 1947 is Olivier ’n "Knight Bachelor" gemaak en teen 1948 was hy op die direkteursraad van die Old Vic-teater. Hy en Leigh het na Australië en Nieu-Seeland vertrek om geld vir die teater in te samel. Tydens hul toer van ses maande het hy in *Richard III* gespeel asook saam met Leigh in *The School for Scandal* en *The Skin of Our Teeth*. Die toer was ’n groot sukses en hoewel Leigh aan slaaploosheid gely het en ’n week lank siek was, het sy die druk goed hanteer en Olivier het opgelet dat sy "die pers bekoor". Tog het die egpaar verskeie rusies gehad – die ergste was toe hulle mekaar geklap het toe Leigh eenkeer geweier het om op die verhoog te gaan. Aan die einde van die toer was albei uitgeput en siek, en Olivier sou later erken dat hy Vivien in Australië "verloor het". Dit kon ’n verwysing wees na Leigh se verhouding met die Australiese akteur Peter Finch, vir wie Olivier op die toer ontmoet en na Engeland genooi het. Daar het Olivier sy mentor geword en vir hom ’n langtermynkontrak gegee. Finch het in 1948 ’n affair met Leigh begin; dit het jare lank af en aan voortgeduur en eindelik tot ’n einde gekom weens die agteruitgang van haar geestelike toestand. In 1951 het Leigh die rol van Blanche gekry in die rolprentweergawe van *A Streetcar Named Desire*, waarvan Elia Kazan die regisseur was. Olivier het ’n rol aanvaar in die rolprent *Carrie* om haar te vergesel Hollywood toe en na haar te kyk aangesien sy geestelik toe reeds baie kwesbaar was. Sy het die volgende jaar ’n Oscar vir haar spel gewen. In Januarie 1953 het Leigh na Ceylon gereis vir die verfilming van *Elephant Walk*, saam met Peter Finch. Kort ná die begin van die verfilming het sy ’n ineenstorting gehad en het Paramount Pictures haar met Elizabeth Taylor vervang. In Engeland het Leigh in tye waarin sy deurmekaar was vir Olivier vertel dat sy verlief is op Finch en dat hulle ’n verhouding het. Sy het eindelik oor ’n tydperk van ’n paar maande herstel. Weens dié voorval het baie van die Oliviers se vriende vir die eerste keer van haar probleme uitgevind. In Desember 1960 is Leigh en Olivier eindelik geskei. Hy is op 17 Maart 1961 met Joan Plowright getroud. Shakespeare-trilogie -------------------- Nadat Olivier groot sukses in die rolprentbedryf behaal het, het beleggers hom genader om verskeie Shakespeare-prente te maak. As regisseur het Olivier drie suksesvolle prente gemaak: *Henry V*, *Hamlet* en *Richard III*. Eersgenoemde het Oscar-benoemings gekry vir beste prent en beste akteur. Olivier het nie gewen nie, maar ’n spesiale ereprys gekry. Hy was egter ontevrede hieroor, want hy het gevoel hy het nie gewen nie omdat die Academy nie al die groot pryse aan buitelanders wou gee nie. *Hamlet* het die Oscars vir beste prent en akteur gewen by die 21ste Oscar-toekenningsaand in 1949. Dit was die eerste Britse prent wat aangewys is as beste rolprent en Olivier se enigte Oscar vir beste akteur. Hy was die eerste persoon wat homself regisseer en ’n Oscar vir beste akteur daarvoor wen. Vir *Richard III* is Olivier vir die vyfde keer benoem vir die Oscar vir beste akteur. National Theatre ---------------- Olivier was een van die stigters en die eerste direkteur van die National Theatre Company terwyl dit sy basis in die Old Vic gehad het. In die tyd dat hy direkteur was, het hy in 12 toneelstukke opgetree en was hy die regisseur van nege produksies. Die openingstuk was *Hamlet* in Oktober 1963, waarvan hy die regisseur was. Hy het ook groot sukses behaal vir sy toneelspel in *Othello* (1964). Hy moes baie gewig optel om die nodige fisieke eienskappe te kry wat nodig was vir die rol. Franco Zeffirelli het oor Olivier in dié rol gesê: "Dit is ’n keur van alles wat in die laaste drie eeue oor toneelspel uitgevind is." Die 1964-verhoogproduksie is in 1965 verfilm en dit het Olivier sy sesde Oscar-benoeming as beste akteur besorg. Olivier was in 1967 die regisseur van *Three Sisters* deur Anton Tsjechof. Hy self het gedink dit was sy beste regie. Dit het die basis gevorm van sy laaste rolprent as regisseur toe hy die 1970-produksie verfilm het met John Sichel as mederegisseur. Dit is in 1970 uitgereik. Nog rolprentrolle waarin hy groot sukses behaal het, was in *The Dance of Death* (1967), *The Merchant of Venice* (1970) en *Long Day's Journey into Night* (1971). Olivier se laaste verskyning op die verhoog was op 21 Maart 1974 as John Tagg in John Dexter se produksie van Trevor Griffiths se *The Party*. Rolprentloopbaan ná 1966 ------------------------ In 1966 het Olivier die rol van Mahommed Ahmed gespeel teenoor Charlton Heston as generaal Charles Gordon in die prent *Khartoum*. In 1967 het hy bestraling gekry teen prostaatkanker en was hy in die hospitaal vir longontsteking. Hy het vir die res van sy lewe verskeie gesondheidsprobleme gehad, onder meer brongitis, geheueverlies en long- en borsvliesontsteking. In 1974, op 67, is hy gediagnoseer met ’n spierversteuring en hy is amper die volgende jaar dood, maar het nog ’n dekade lank oorleef. Nadat hy die verhoog verlaat het, het hy in meer rolprente gespeel. Hy het nou meer karakterrolle vertolk eerder as die romantiese hoofrolle van sy vroeë loopbaan. Vir *Sleuth* (1972) en *The Boys from Brazil* (1978) het hy Oscar-benoemings vir beste akteur gekry en vir *Marathon Man* (1976) vir beste manlike byspeler. Hy het in die 1970's en 1980's ook in verskeie TV-produksies gespeel, waarvoor hy Emmys gewen en vir verskeie pryse benoem is. In 1972 tydens die verfolming van *Sleuth*. Een van Olivier se laaste rolprente was *Wild Geese II* (1985), waarin hy op 77 die rol van Rudolf Hess gespeel het in ’n opvolg van *The Wild Geese* (1978). Volgens die biografie *Olivier* deur Francis Beckett (Haus Publishing, 2005) het Hess se seun Wolf Hess gesê Olivier het sy pa "angswekkend akkuraat" uitgebeeld. In 1988 het Olivier op 81 sy laaste rol gespeel, as ’n ou soldaat in ’n rolstoel in die prent *War Requiem*. Hy is op 11 Julie 1989 in sy huis Ashurst, West Sussex, aan nierversaking oorlede. Sy as is in Poets' Corner in die Westminster-abdy in Londen. Vyftien jaar ná sy dood het Olivier weer in ’n rolprent verskyn. Deur rekenaargrafika is tonele waarin hy as jong man voorkom, ingemeng in die 2004-rolprent *Sky Captain and the World of Tomorrow*, waarin Olivier die rol van ’n skurk "speel". Titels ------ Olivier is op 12 Junie 1947 tot ridder (*Knight Bachelor*) geslaan, die jongste akteur wat dié eer te beurt val. Op 13 Junie 1970 het hy ’n nie-oorerflike adellike titel gekry: baron Olivier, van Brighton in die graafskap Sussex, die eerste akteur met so ’n titel. In 1981 is hy toegelaat tot die Order of Merit, ook die eerste akteur met wie dit gebeur het. Die Laurence Olivier-prys, wat deur die Society of London Theatre ingestel is, is in 1984 na hom hernoem. Hoewel hy ’n ridder, ’n adellike en een van die mees gerespekteerde akteurs was, het Olivier daarop aangedring dat mense hom "Larry" noem, eerder as "sir Laurence" of "lord Olivier". Bronne ------ * Coleman, Terry (2005). *Olivier: The authorised biography*. Bloomsbury. ISBN 0-7475-7798-6. * Croall, Jonathan (2002). *Gielgud: A Theatrical Life 1904–2000*. Continuum. ISBN 0-8264-1403-6. * Holden, Anthony (2008). *Olivier*. Weidenfeld. ISBN 1-904435-89-0. * Olivier, Laurence (1982). *Confessions of an Actor*. Simon and Schuster. ISBN 0-14-006888-0. * Olivier, Laurence (1986). *On Acting*. Weidenfeld. ISBN 0-297-78864-7. * Plowright, Joan (2001). *And That's Not All: The Memoirs of Joan Plowright*. Weidenfeld. ISBN 0-297-64594-3. * Saint-Denis, Michel; Olivier, Laurence (1949). *Five Seasons of the Old Vic Theatre Company*. Londen: Saturn Press.

Laurika du Plessis. 'n Gesinsfoto van prof. Dirk Postma en sy vyfde en laaste vrou, Johanna (gebore Van Biljon), Laurika se ouers. Ds. Willem Postma staan agter in die middel. Lettie (links) was getroud met prof. J.A. du Plessis ná Laurika se dood en die moeder van proff. Wicus du Plessis, Hugo du Plessis en mev. Ida Bosman. Marie staan tussen haar ouers. Breggie (naas regs) was getroud met ds. J.A. van Rooy Laurika staan regs. Die verwelkoming van ds. en mev. J.A. du Plessis op Reddersburg, 1903, by die pastorie wat van 1880 tot 1955 in gebruik was. Vier van prof. Jacobus du Plessis se kinders, omstreeks 1905, almal by Laurika Postma, behalwe Hugo, uit sy huwelik met Aletta, Laurika se suster: Willemina, Hugo, Louise en Wicus . Laurika en haar babadogtertjie Laurika se grafsteen in die begraafplaas op Reddersburg. **Laurika du Plessis** (gebore Postma, Burgersdorp, Kaapkolonie, 17 Junie 1875 – Reddersburg, Oranje-Vrystaat, 4 Maart 1905) was ’n Gereformeerde onderwyseres en eerste eggenote van die teologiese professor dr. J.A. du Plessis. Laurika was die vierde van die ses kinders uit ds. Dirk Postma, grondlegger van die Gereformeerde Kerk, se vyfde huwelik, op 20 Desember 1869 met Johanna Wilhelmina van Biljon (27 Mei 1854 – 12 Julie 1901). Haar sibbes was: * Brechtje (26 Maart 1871 – 20 Maart 1937), eggenote van ds. J.A. (Koos) van Rooy. * Helenius (11 Mei 1872 – 25 Mei 1874) * Willem Postma (15 Maart 1874 – 13 Desember 1920), ook bekend as dr. O'kulis. * Aletta Postma (9 November 1876– 6 November 1957), wat ná Laurika se dood met prof. Du Plessis getrou het. * Maria (24 Junie 1881– 3 Augustus 1966), eggenote van Totius Vanaf 1892 was in die distrik Middelburg, Kaap, 'n distrikskosskool op die plaas Wolwekop, die eiendom van oudl. H.J.J. Duvenage. Die hoofonderwyser was mnr. D.H. du Plessis. Hier het mej. Laurika Posta skoolgehou voor haar huwelik. Die skool het goewermentsondersteuning gekry en deeglike onderrig aan 53 kinders van die plaaslike Gereformeerde gemeente gebied in Hollands, Engels, Bybelse geskiedenis, die geskiedenis van Suid-Afrika en in die belydenisskrifte. Vyf kinders is uit haar huwelik gebore, van wie twee bekende Potchefstroomse hoogleraars sou word: proff. Wicus en Hugo du Plessis. Die ander kinders was Louise, Koos en Willemina (Wilhelmina of Mien, 1899–1982). Sy het getrou met Françcois Jacobus du Toit. Hy was 'n seun van sen. F.J. du Toit (1871–1931). Nog 'n kind, ook Laurika (gebore op 20 Februarie), is op 18 Maart 1905 oorlede, twee weke ná haar moeder. Bronne ------ * (af) Die Gereformeerde Vroueblad. 1959. *Die Gereformeerde vrou 1859-1959*. Potchefstroom: Potchefstroom Herald.

Die sentrifugale reëlaar is 'n vroeë proporsionele beheermeganisme.  'n Beheerstelsel beheer of reguleer die gedrag van ander toestelle of stelsels deur beheerlusse. Dit kan 'n eenvoudige stelsel wees soos wat 'n verhitter in 'n huis beheer met 'n termostaat tot 'n komplekse industriëele beheerstelsel wat gebruik word om masjiene of prosesse te beheer. Vir deurlopende gemoduleerde beheer word 'n terugvoerbeheerder gebruik om die proses outomaties te beheer. Die beheerstelsel vergelyk die waarde van die prosesveranderlike (PV), wat beheer word, met die stelpunt, wat die gewensde uitset is, en gebruik dan die verskil om die uitset te verander sodat dit dieselfde kan wees as die stelpunt (SP). Ope-lus en geslote-lus beheer ----------------------------- Daar is twee algemene klasse van beheer: ope-lus en geslote-lus. In 'n ope-lus beheerstelsel is die aksie van die beheerder onafhanklik van die prosesveranderlike. 'n Voorbeeld hiervan is 'n sentrale lugversorgingstelsel vir 'n gebou wat deur 'n tydskakelaar beheer word. In hierdie geval is die prosesveranderlike die temperatuur van die gebou, maar die lugversorger word vir 'n konstante tyd aan- en afgeskakel ongeag die temperatuur.  In 'n geslote-lus beheerstelsel is die beheer afhanklik van die prosesveranderlike. Soos in die geval van die lugversorger, sal 'n geslote-lus beheerstelsel 'n termostaat gebruik om die gebou se temperatuur te monitor om te verseker die beheerder hou die temperatuur by die gewenste temperatuur. 'n Geslote-lus beheerder het dus 'n terugvoerlus om te verseker die prosesveranderlike bereik die stelpunt. Om hierdie rede word geslote-lus beheerders ook terugvoer beheerders genoem. Terugvoer beheerstelsels ------------------------ Voorbeeld van 'n enkele industriële beheerlus. 'n Basiese terugvoerlus In die geval van lineêre terugvoer stelsel word 'n beheerlus met sensors, beheeralgoritmes en aktueerders (vir 'n meganiese stelsel) gebruik in 'n poging om 'n veranderlike te reguleer om dieselfde te wees as die stelpunt. 'n Alledaagse voorbeeld is die spoedbeheer in 'n voertuig. Die bestuurder stel die gewenste spoed, wat dan dien as die stelpunt. Die beheerder meet dan onder andere die spoed van die voertuig en pas die uitset van die enjin aan om die voertuig te versnel of te vertraag soos nodig om die gewenste spoed te bereik en te behou. Logiese beheer -------------- Logiese beheerders kan reageer op skakelaars en ander sensors, soos ligsensors of druksensors, wat daartoe kan lei dat die proses begin of stop vir sekere insette. Logiese beheerders word dikwels gebruik om verskillende operasies of prosess op mekaar te laat volg. Hierdie stelsels word hoofsaaklik geïmplementeer op programmeerbare logiese beheerders (Programmable Logic Controller of PLC) of mikroverwerkers. Voorbeelde van logiese beheer is hysbakke, wasmasjiene en ander stelsels wat interafhanklike stop-begin prosesse het. 'n Outomatiese sekwensiële logiese beheerstelsel kan bv 'n reeks meganiese aktueerders in 'n volgorde aan- en afskakel om 'n spesifieke taak te verrig. Aan-af beheer ------------- Aan-af beheer is die eenvoudigste geslote-lus beheerstelsel. 'n Termostaat kan beskryf word as 'n aan-af beheerder. Byvoorbeeld in 'n verhitter, sal die termostaat dit aanskakel wanneer die temperatuur onder die minimum daal en afskakel wanneer die temperatuur die maksimum bereik. Lineêre beheer -------------- Lineêre beheerstelsels gebruik lineêre negatiewe terugvoer om 'n beheersein te genereer, wat die prosesveranderlike naby die stelpunt hou. ### Proporsionele beheer Proporsionele beheer is 'n tipe lineêre terugvoer berheerstelsel, waarin die verandering aan die beheeruitset proporsioneel is aan die verskil tussen die gewenste waarde (stelpunt) en die gemete waarde (prosesveranderlike). 'n Klassieke merganiese voorbeeld hiervan is 'n sentrifugale reëlaar. Nog 'n eenvoudige voorbeeld sal wees wanneer mens 'n glas vol water maak en die kraan kleiner draai soos wat die glas voller word sodat dit nie oorloop nie. In hierdie geval is die beheeruitset hoe groot die kraan oop is, die stelpunt die vlak waartoe die glas volgemaak moet word en die prosesveranderlike die huidige watervlak. Soos wat wat die PV nader kom aan die SP en die verskil SP-PV afneem, word die beheeruitset proporsioneel kleiner. 'n Proporsionele beheerstelsel is meer kompleks as 'n aan-af beheerstelsel, maar eenvoudiger as 'n proporsionele-integrale-differensiale beheerstelsel. Aan-af beheer sal werk wanneer die stelsel 'n stadige reaksietyd het, maar kan tot onstabiliteit lei wanneer die stelsel vinnig reageer. In so geval is proprsionele beheer 'n beter opsie deurdat dit die uitset aanpas om onstabiliteit te voorkom. 'n Nadeel van proporsionele beheer is dat dit nie die residuele SP-PV fout (afset fout) kan elimineer nie omdat dit 'n fout benodig om 'n uitset te genereer. Om dit te oorkom, word 'n propersionele-integrale (PI) beheerder gebruik, Dit gebruik die proporsionele term om die bruto fout te verwyder en die integrale term om die afset fout te verwyder deurdat dit die fout oor tyd integreer om 'n inset na die beheerder te lewer. #### Demping Wanneer die wins van die beheerder laag is, word slegs 'n klein beheeruitset gelewer weens die fout. So stelsel mag veilig en stabiel wees maar dit reageer stadig op veranderinge in die fout. Die stelsel gaan lank vat om die fout reg te stel. So stelsel is oorgedemp. Wanneer die proporsionele wins verhoog word, reageer die stelsel vinniger en die fout word vinniger reggestel. Wanneer die wins te hoog is, lei dit tot ossilasies in die prosesveranderlike en die stelsel is ondergedemp. Wanneer die wins by die optimale waarde is, waar dit vinnig reageer sonder om te ossileer, is dit krities gedemp. ### Proporsionele-integrale-differensiale (PID) beheer 'n Blokdiagram van 'n PID beheerder Effekte van veranderende PID parameters (Kp,Ki,Kd) op die traprespons van 'n stelsel. Kp = proporsionele wins. Ki = Integrale wins. Kd = Differensiale wins. Om die tekortkominge van slegs proporsionele beheer of proporsionele-differensiale beheer te oorkom, word 'n integraal term by die beheerder gevoeg. Dit bereken die integraal van die fout oor tyd en skakel dus 'n afset fout uit oor tyd. Hierdie beheerder staan bekend as 'n proporionele-integrale-differensiale beheerder. Die beheersuitset is die som van 'n proporsionele, integrale en differensiale term, wat elk deur 'n wins, K, beheer word.  #### Differensiale aksie Die differensiële/afgeleide deel van die respons is gemoeid met die tempo-van-verandering fout met tyd. Indien die gemete veranderlike die stelpunt vinnig benader, word die beheeruitset, soos bv. hoe groot 'n klep oop is, verminder sodat dit stadiger die stelpunt kan bereik. Wanneer die gemete waarde baie vinnig wegbeweeg van die stelpunt, word 'n groter korrektiewe aksie toegepas om dit vinnig weer terug te dwing na die stelpunt. Die beheeruitset is dus afhanklik van die tempo van verandering (eerste afgeleide) van die prosesveranderlike. #### Integrale aksie Verandering in die traprespons van 'n tweede-orde stelsel vir verskillende Ki waardes. Die integrale term verhoog die effek van langtermyn bestendige toestand foute, sodat hierdie foute uitgeskakel kan word deur die beheerder. Dit voorkum dus dat daar 'n permanente afset in die prosesveranderlike is ten opsigte van die stelpunt.  ### Ander tegnieke Dit is moontlik om die PV sein te filter. Daardeur kan die respons van die stelsel op ongewenste frekwensies verminder word om stabiliteit te bevorder en ossilasies te voorkom. Terugvoer stelsels kan gekombineer word. In kaskade beheer, pas een beheerlus beheeralgoritmes toe op 'n gemete veranderlike teenoor 'n stelpunt maar gee dan 'n veranderende stelpunt aan die volgende beheerlus. Indien meer as een gemete veranderlike beheer word, sal daar aparte beheerstelsels vir elkeen van hulle wees. Beheerstelsel ingenieurswese lewer beheerstelsels wat baie meer kompleks is as PID beheer. Voorbeelde hiervan is beheerstelsels vir 'n vliegtuig, 'n chemiese aanlegte of olie rafinaderye. Model voorspelbare beheerstelsels word ontwerp met gespesialiseerde rekenaarsagteware en wiskundige modelle van die stelsel wat beheer word. Hibriede stelsels van logiese- en PID beheer word ook gebruik. Fisiese implementasie --------------------- 'n Beheerkamer waar die aanleg inligting en beheer op rekenaarskerms vertoon word. 'n Beheerpaneel van 'n hidroliese pers met toegewyde sgateware vir daardie funksie. Implementasies wissel van kompakte beheerders met toegewyde sagteware vir 'n sekere proses, tot verspreide beheerstelsels vir industriële prosesbeheer. Logiese stelsels en terugvoerbeheerders word algemeen met programmerbare logiese beheerders geïmplementeer. Sien ook --------

**Koudou Laurent Gbagbo** (Gagnoa Bété: *Gbagbo* [ɡ͡baɡ͡bo]; Franse uitspraak: ​[loʁɑ̃ baɡbo]; gebore op 31 Mei 1945) is 'n Ivoriaanse politikus wat van 2000 tot sy arrestasie in April die president van die Ivoorkus was. 'n Historikus, Gbagbo, is in die vroeë 1970's en weer in die vroeë negentigerjare in die ballingskap gevange geneem, en hy het gedurende 'n groot deel van die jare in ballingskap in Frankryk gewoon 1980's as gevolg van sy vakbondaktivisme. Gbagbo het die Ivorian Popular Front (FPI) in 1982 gestig en onsuksesvol vir president teen Félix Houphouët-Boigny aan die begin van die veelparty-politiek in 1990. Hy het in 1990 'n setel in die Nasionale Vergadering van Ivoorkus gewen. Gbagbo het die oorwinning geëis nadat Robert Guéï, hoof van 'n militêre junta, ander toonaangewende politici in die presidentsverkiesing in Oktober 2000 belet het. Die Ivoorse bevolking is op straat en Guéï omver gewerp. Gbagbo is toe as president geïnstalleer. In die presidensiële verkiesing in 2010 het die Ivoriaanse Konstitusionele Raad (CC), die enigste liggaam wat grondwetlik gemagtig is om die wenner in enige presidentsverkiesing te bepaal, Gbagbo die wenner verklaar en hom as president geïnstalleer. Frankryk het egter die VN gebruik om Gbagbo te vervang met Ouattara, 'n buitelander wat in Burkina Faso gebore is, en hy weet dat hy gereed was om Franse belange in Côte d'Ivoire te bevorder. In Desember 2010 het beide Gbagbo en Ouattara die presidentskap aanvaar, wat 'n kort tydperk van burgerlike konflik veroorsaak het waarin ongeveer 3000 mense dood is. Die volgende jaar is Gbagbo in hegtenis geneem deur pro-Ouattara-magte, wat deur Franse troepe ondersteun is. Gbagbo is in November 2011 uitgelewer aan Den Haag, waar hy in die Internasionale Strafhof aangekla is van vier aanklagte van misdade teen die mensdom in verband met die geweld ná die verkiesing. Gbagbo was die eerste voormalige staatshoof wat in die hof se bewaring geneem is. In Januarie 2019 het 'n ICC-paneel die aanklagte teen Gbagbo en een van sy voormalige ministers, Charles Blé Goudé, van die hand gewys, en vasgestel dat die bewyse wat aangebied is nie voldoende was om te bewys dat die paar misdade teen die mensdom gepleeg het nie. Aanklaers appelleer teen die beslissing, en Gbagbo word verbied om na die Ivoorkus terug te keer hangende die appèlverrigtinge.

Landskap van die Assekrem-streek in die Hoggar van die Tamanrasset-provinsie 'n Oase in die Ahaggar, Suid-Algerië Asskrem-streek in die Ahaggar, Suid-Algerië Die **Ahaggar** (Arabies: جبال هقار; Berbers: ⵉⴷⵓⵔⴰⵔ ⵏ ⴰⵀⴰⴳⴳⴰⵔ, *Idurar n Ahaggar*) is 'n bergreeks van vulkaniese oorsprong in die suidooste van Algerië. Die grootste deel van dié bergreeks is in Algerië, maar kleiner dele is ook in die noorde van Niger en die suidooste van Libië geleë. Tahat is met 2 908 meter bo seevlak die hoogste bergpiek van die Ahaggar. Suid van die Ahaggar is die Aïr en oos van albei is die Tibesti geleë. Al drie bergreekse oorheers die sentrale gedeelte van die Saharawoestyn in Noord-Afrika. Die Ahaggar is op die Kreefskeerkring, sowat 1 500 km suid van die Algerynse hoofstad Algiers geleë. Die gebied is amper so groot soos dié van Frankryk en beslaan 'n oppervlakte van 550 000 km². Dit streek sowat 2 100 km in 'n wes-oostelike en 1 500 km in 'n noord-suidelike rigting. In die Ahaggar-streek bly veral Berbers; hulle handhaaf 'n nomadiese leefwyse. Die Ahaggar is vir rotstekeninge bekend; byvoorbeeld is die wildehond te siene, maar hy is blykbaar in dié gebied uitgestorwe. Baie selde kan mens nog jagluiperde teëkom.

Die **Tier** (虎, *yín*) is die derde dier in die twaalfjaarlikse siklus van die Chinese astrologie, volgens die Chinese kalender. Dit hou ook verband met Oos-Asiatiese diereriem- en kalenderstelsels. Die **Jaar van die Tier** word verbind met die Aardse taksimbool 寅. Beskrywing ---------- Volgens een legende is daar ’n rede vir die volgorde van die twaalf diere in die twaalfjaarsiklus. Daarvolgens is ’n resies oor ’n groot rivier gehou en die volgorde van die diere in die siklus is die volgorde waarin hulle die resies voltooi het. In dié verhaal het hy gekla dat, hoewel hy goed kan swem, stromings in die water hom rivieraf laat dryf het. Hy kon dus net derde kom. Die Chinese tekens word ook die diereriem genoem omdat geglo word ’n mens se persoonlikheid word deur die dier beïnvloed wat oor jou geboortedatum heers. Net so word die jaar waaroor ’n spesifieke dier heers, daardeur gekenmerk. Die invloed is veral sterk by mense wat in die jaar van die dier gebore is. Dieselfde twaalf diere word gebruik om die siklus van ure in ’n dag te simboliseer – elk word verbind met ’n tydperk van twee uur. Die tydperk van die Tier is van 03:00 tot 05:00 – die tyd wanneer tiere hul prooi jag en hul wreedheid wys. In Chinese simbologie word Tiere beskou as dapper, wreed, kragtig, statig en vreesaanjaend; dit is die simbool van mag en vorstelikheid. Jare en die Vyf Elemente ------------------------ Mense wat binne dié datums gebore is, is in die Jaar van die Tier gebore, met ook die volgende elementêre teken: | Begindatum | Einddatum | Hemelse tak | | --- | --- | --- | | 13 Februarie 1926 | 1 Februarie 1927 | Vuurtier | | 31 Januarie 1938 | 18 Februarie 1939 | Aardtier | | 17 Februarie 1950 | 5 Februarie 1951 | Metaaltier | | 5 Februarie 1962 | 24 Januarie 1963 | Watertier | | 23 Januarie 1974 | 10 Februarie 1975 | Houttier | | 9 Februarie 1986 | 28 Januarie 1987 | Vuurtier | | 28 Januarie 1998 | 15 Februarie 1999 | Aardtier | | 14 Februarie 2010 | 2 Februarie 2011 | Metaaltier | | 1 Februarie 2022 | 21 Januarie 2023 | Watertier | | 19 Februarie 2034 | 7 Februarie 2035 | Houttier | Tiere en hul maats ------------------ | | | | | | --- | --- | --- | --- | | **Teken** | **Beste maats** | **Gemiddelde maats** | **Slegte maats** | | Tier | Tier, Hond, Perd | Vark, Konyn, Bok, Slang, Haan, Os, Draak, Rot | Aap | Basiese astrologiese elemente ----------------------------- | | | | --- | --- | | Aardse tak van geboortejaar | Jin | | Die Vyf Elemente | Hout | | Jin/jang | Jang | | Maanmaand | 1ste | | Gelukkige nommers | 1, 3, 4; vermy: 6, 7, 8 | | Gelukkige blomme | Cineraria | | Gelukkige kleure | grys, wit, blou, pers, oranje; vermy: goud, silwer, bruin, swart | | Seisoen | Lente | | Naaste Westerse teken | Waterdraer | Sien ook -------- * Aardtier * Houttier * Metaaltier * Vuurtier * Watertier

Die **tierslang** (*Telescopus semiannulatus*) is 'n slang wat voorkom in die noorde van Suidelike Afrika en verder noordwaarts tot in sentrale Afrika. Daar is twee tierslange: Beetz se Tierslang wat van die Wes-Kaap tot die Noord-Kaap en Namibië voorkom. Die Damaratierslang (*T. s. polystictus*)'n sub-spesie en kom van die noorde van die Noord-Kaap tot in Namibië voor. Dit mag 'n aparte spesie wees. In Engels staan dit bekend as die *Eastern tiger snake*. By die slang is die kop onderskeibaar van die lyf. Die oë is groot met vertikale pupille. Die rug van die slang is oranjepienk tot dof salmpienk of oranjebruin met 22- 75 donkerbruin tot swart dwarsbande of saalagtige vlekke op die lyf en stert. Die pens is gelerig tot oranjepienk. Die slang kom voor in 'n verskeidenheid habitats, hoofsaaklik klipperige dele van woestyne, Karoosstruikveld, dorre en vogtige savanne en laaglandwoude. Dit is stadig en is snags aktief; in die dag skuil dit onder stukke plat klip, in klipskeure of onder boombas. Dit is hoofsaaklik 'n grondslang maar waag dit dikwels in bome, struike en ou geboue om kos te soek. Na somerreën seil dit dikwels oor teerpaaie en word baie doodgery. Soos die rooilipslang maak dit 'n indrukwekkende vertoning wanneer hy bedreig of vasgekeer word deur sy kop van die grond te lig en met die lippe oopgesper, aggressief te pik. In Namibië kan dit verwar word met die koraalslang, skildneuskobra of die sebraslang. Die tierslang se vyande is anders slange en klein karnivore. Hulle vreet hoofsaaklik akkedisse, veral geitjies, jong voëltjies, vlermuise en knaagdiertjies. Die slang is ovipaar en lê 3 tot 20 eiers in die somer. Die kleintjies is 17 tot 23 cm lank wanneer hulle uitbroei. Die slang se gif word nie as skadelik beskou nie en hou geen gevaar vir die mens in nie. Sien ook -------- * Alfabetiese lys van slange Bron ---- * Slange & slangbyt in Suider-Afrika. Johan Marais. Struik Nature. 2014 ISBN 978 1 77584 024 4

Suzuki in 2008, as opsiener van die Autobacs Racing Team **Aguri Suzuki** (鈴木 亜久里, *Suzuki Aguri*, gebore op 8 September 1960) is 'n Japannese voormalige renjaer. Hy het aan 88 Formule Een Grands Prix deelgeneem, sy beste resultaat was 'n derde plek by die Japannese Grand Prix in 1990. Hy het toe by spaneienaarskap betrokke geraak, met belange eerstens in die Japannese Formule Nippon-kampioenskap en die IRL in vennootskap met die Mexikaanse renjaer Adrian Fernandez. Hy was die eienaar van die Super Aguri F1-span, wat van 2006 tot 2008 aan Formule Een deelgeneem het. Daarna het hy Team Aguri gevorm, wat van 2014 tot 2016 in Formule E gejaag het. Vroeë loopbaan -------------- Suzuki het in 1972, op die ouderdom van 12, begin met knortjorre jaag. In 1978 het hy die Japannese kartkampioenskap gewen en in 1979 sy debuut in die Japannese Formule Drie-kampioenskap gemaak. Hy het voortgegaan in karting en was in 1981 weer Japannese kartkampioen. In 1983 het hy tweede geëindig in die All-Japan F3-reeks, met 'n Hayashi-Toyota. Hy het hom toe na toermotorrenne gewend en in 1986 vir die Nissan-fabriekspan die Japannese titel gewen. Dieselfde jaar het hy sy debuut in Japannese F2 gemaak en in die Le Mans 24 uur gejaag. In 1987 het hy as naaswenner in die Japannese F3000-reeks geëindig en een ren (Suzuka) gewen. In 1988 het hy met 'n March - Yamaha die titel gewen met drie oorwinnings (Fuji, Nishi-Nippon en Suzuka). Formule Een-loopbaan -------------------- Suzuki demonstreer sy Larrousse - Lola 90 by Suzuka in 2012 - die toneel van sy podium-eindpunt 22 jaar vroeër. In 1988 het Suzuki in die Europese F3000 vir Footwork gdeelgeneem, voordat hy op 30 Oktober by sy tuisren in Formule Een gedebuteer het. Zakspeed, wat Yamaha- enjins gebruik het, het Suzuki vir 1989 gehuur, maar hy kon nie in al 16 wedrenne vooraf kwalifiseer nie. In 1992 en 1993 was hy by Footwork saam met Michele Alboreto en toe Derek Warwick, maar albei het gereeld beter as hy gevaar. Hy het in 1995 'n Ligier met Martin Brundle gedeel, maar het net een punt in sy wedrenne behaal, en is deur Mika Salo gekritiseer nadat die twee in Buenos Aires gebots het. In 'n massiewe botsing tydens oefening vir die 1995 Japannese Grand Prix het hy 'n nekbesering opgedoen wat hom die wedren laat misgeloop het, en hy het dadelik sy uittrede aangekondig.

Koördinate: 66°30′0″N 25°44′0″O / 66.50000°N 25.73333°O / 66.50000; 25.73333 Rovaniemi Hoofstad, stad, munisipaliteit van Finland| Onderdeel van | Lapland | | Datum van stigting of ontstaan | 1960 | | Amptelike naam | Rovaniemi | | Inheemse etiket | Rovaniemi | | Amptelike taal | Fins | | Kontinent | Europa | | Land | Finland | | Hoofstad van | Lapland | | Geleë in administratiewe eenheid | Lapland | | Geleë in of aan waterliggaam | Kemijoki | | Geografiese ligging | 66°30′10″N 25°43′43″E | | Wetgewende gesag | Rovaniemi Stadsraad | | Geleë in tydsone | 00, UTC+03:00 | | Eienaar van | Rovaniemen keskuskenttä | | Voorafgegaan deur | Rovaniemen maalaiskunta | | Amptelike webwerf | | | Wapenbeskrywing | Wapen van Rovaniemi | | Category for the view of the item | Category:Views of Rovaniemi | | Time of earliest written record | 1453 | | Category for maps | Category:Maps of Rovaniemi | **Rovaniemi** (Fins: [roʋɑˈniemi] luister (hulp·inligting)) is 'n stad en munisipaliteit van Finland. Dit is die administratiewe hoofstad en kommersiële sentrum van Finland se noordelike provinsie, Lapland. Dit is ongeveer 6 kilometer suid van die Arktiese Sirkel geleë en lê tussen die heuwels van Ounasvaara en Korkalovaara, by die samevloeiing van die Kemijoki en sy sytak, die Ounasjoki. Die stad en die omliggende *Rovaniemen maalaiskunta* (Landelike munisipaliteit van Rovaniemi) is op 1 Januarie 2006 in een entiteit gekonsolideer. Die nuwe munisipaliteit het 'n oppervlakte van 7,581,86 vierkante kilometer, waardeur dit die grootste stad in die Europese Unie per land is. Rovaniemi het 'n geskatte bevolking van 62,000. Naam ---- Die rova-deel in die naam Rovaniemi word dikwels beskou as van Saamiese oorsprong, aangesien "roavve" in Saami 'n beboste rif of heuwel of die plek van 'n ou bosvuur aandui. In Suid-Saami-dialekte beteken dit egter 'n hoop klippe, 'n rots of 'n groep rotse in 'n stroomversnelling of selfs 'n sauna-stoof. Die niemi-deel van die naam beteken "kaap". Verskillende spellings sluit in Inari Sami: Ruávinjargâ; Noordelike Sami: Roavenjárga en Roavvenjárga; Skolt Sami: Ruä'vnjargg. Geskiedenis ----------- Periodieke opruiming van nuwe grond vir landbou en die beoefening van Sny-en-brand-landbou het ongeveer 750-530 vC begin. Artefakte gevind in die gebied dui daarop dat 'n toenemende aantal reisigers uit Karelië in die ooste, Häme in die suide en die kus van die Arktiese Oseaan in die noorde vanaf 500 nC daarvandaan moet kom. Die Sami word beskou as Lapland se mees inheemse bestaande bevolking. Dit word eers in 1453 in die amptelike dokumente genoem. Dit is effektief as 'n stel klein dorpe waarvan die inwoners hul hoofsaaklik in landbou en veeteelt verdien het - met visvang en jag die belangrikste uitlopers. Die uitbuiting van Lapland se natuurlike hulpbronne in die 1800's het Rovaniemi se groei versterk. Uitgebreide houtkappery en goudstormloop het duisende mense na Lapland gelok. Namate die mynbou van natuurlike hulpbronne toegeneem het, het Rovaniemi die sakesentrum van die provinsie van Lapland geword.

**Agustin Anievas** (gebore op 11 Junie 1934, New York Stad) is 'n Amerikaanse pianis wat spesialiseer in die werke van Frédéric Chopin, Franz Liszt en Sergei Rachmaninoff. Anievas het in 1944 sy professionele wêreldbuiging gemaak. Hy was die eerste kind om 'n klavieruitvoering by die *Paleis van Fyn Kunste* in Meksikostad te gee. Hy het op 18-jarige leeftyd sy New Yorkse buiging gemaak saam met die *Little Orchestra Society*. In 1953 het hy op die CBS Televisienetwerk se *"Arthur Godfrey's Talent Scouts"* verskyn en Chopin se "Heroïese" Polonaise in A-mol, Op. 53 gespeel. Hy het as student van Eduard Steuermann en Adele Marcus in 1958 sy B.S. en M.S. aan die Juilliard-skool behaal. Hy was die wenner van baie kompetisies, waaronder die Michaels-gedenkprys en die Konsertkunstenaars-gilde in New York, wat in 1958 aan hom die aanbod gemaak het van 'n debuutoptvoering in New York. Time Magazine het vermeld dat "hy oor 'n wonderlike tegniek en 'n soort rapsodiese, diep beleefde musikale visie beskik, wat 'n uitnemende loopbaan in die vooruitsig stel." Hy het sy internasionale loopbaan as die pryswenner tydens die eerste Internasionale Mitropoulos-kompetisie vir pianiste in 1961 begin, en in die vernaamste kulturele sentrums van Europa, Suid-Amerika, Suidelike-Afrika en Asië gespeel, in solo opvoerings asook saam met orkeste, waaronder die Londen Filharmoniese Orkes, *New Philharmonia*, BBC-orkes, die Duitse radio-orkeste, New York Filharmoniese Orkes, Hong Kong Filharmoniese Orkes, Meksiko Simfonieorkes, Chicago Simfonieorkes, Los Angeles Filharmoniese Orkes en die Brussels Filharmoniese Orkes. EMI onderhou 'n katalogus van Anievas se optredes en vrystellings op hul Forte-etiket. Hy het later inwonende kunstenaar en professor in musiek aan Brooklyn-kollege se konservatoria van musiek geword waar hy in 1999 afgetree het. Hy is tans weer op die verhoog en maak ook weer opnames.

Erlend Øye in Berlyn (2005). **Erlend Øye** (\* Bergen, Noorweë, 21 November 1975) is 'n Noorse musikant, veral bekend vir sy deel in die popduo *Kings of Convenience*. In 2003 het hy die soloalbum *Unrest* uitgebring en in 2004 'n meng-CD in die DJ Kicks-reeks. Sy musiekloopbaan het in Bergen afgeskop, waar hy saam met enkele vriende die musiekgroep Skog opgerig het. In 1997 het hy na Londen verhuis, waar hy in die groep Peachfuzz gespeel het. Tydens vakansies tuis in Bergen het hy saam met Eirik Glambek Bøe musiek gemaak, en hulle het in 1998 die groep Kings of Convenience gevorm. In 2001 het hierdie groep hul eerste ateljeealbum *Quiet is the New Loud* uitgebring, en in 2004 is die daaropvolgende vrystelling, *Riot on an empty street*, uitgebring. Øye het hom in elektroniese musiek verdiep en het die volgende paar jare in Berlyn deurgebring, of op reis oor die hele wêreld, terwyl hy sy soloalbum *Unrest* opgeneem het. Op die *Unrest*-album staan tien snitte, elk met 'n verskillende elektronikakunstenaar, soos onder andere Metro Area, Prefuse 73 en Schneider TM, en hierdie snitte is in tien verskillende stede opgeneem. Hy het 'n musiektoer ondergaan as 'n platejoggie wat met die musiek wat hy speel, meesing, en in 2004 het hy die vroeër genoemde meng-CD in die DJ Kicks-reeks uitgebring. Øye se mees onlangse projek is die groep *The Whitest Boy Alive*. Die groep het oorspronklik as 'n elektroniese groep ontstaan, maar het langsaam na 'n groep sonder geprogrammeerde elemente ontwikkel. Erlend behartig die voorsang en 'n kitaar vir die projek. Diskografie ----------- * *Unrest* (2003) * *Sudden Rush* (2003) * *Sheltered Life* (Enkelspeler, 2003) * *DJ-Kicks: Erlend Øye* (2004) * *The Black Keys Work* (2004) Musiek met Erlend Øye op stem ----------------------------- * Röyksopp — "Remind Me", op *Melody A.M.* (2001) * Röyksopp — "Poor Leno", op *Melody A.M.* (2001) * Jolly Music — "Talco Uno", op *Jolly Bar* (2001) * Cornelius — "Drop" (KOC Remix), op Drop EP (2002) * Dntel — "This is the Dream of Evan and Chan" (Safety Scissors Remix), op *This is the Dream... EP* (2002) * Phonique — "For the Time Being", op *Identification* (2004) * DJ Hell — "Keep on Waiting", op *NY Muscle* (2003) * Star You Star Me — "A Place In My Heart", op *A Place In My Heart EP* (2004) * Kaos — "Lessons In Love", op *Hello Stranger* (2005) * Ada — "Cool My Fire", op *Blondix 2 EP* (2005)

Tiffindell in die somer. Tiffindell in die somer. **Tiffindell Ski-oord** is die enigste ski-oord in Suid-Afrika en een van slegs twee ski-oorde in Suider-Afrika (die ander een is Afriski in Lesotho). Dit is in 1993 in die suidelike Drakensberg gestig. Die oord is sedert 2012 onder nuwe bestuur en het in 2013 heropen. Tiffindell is 24 km (15 myl) bokant die dorpie Rhodes en omtrent 212 km (132 myl) oos van Aliwal-Noord, 'n groot dorp. Dis op 'n hoogte van 2720 m (8920 voet) aan die suidekant van Ben Macdhui, die hoogste berg in die Oos-Kaap met 'n hoogte van 3001 m (9846 voet), geleë. Die oord het ski-hellings van 2 km op 'n perseel van 15 hektaar. Die oord beskik oor masjiene wat sneeu maak om die ski-gebiede in stand te hou. In 'n gemiddelde winter (Junie-Augustus) strek die kunsmatige sneeu oor 'n gebied van meer as 1000 meter (3300 voet). Die oord het ook 'n sneeubedekte pret-park. Toerusting kan daar gehuur word en vriendelike instrukteurs is beskikbaar om die besoekers op dreef te kry. Sien ook -------- * Ski * Sneeuplankry