am
stringlengths 124
15.8k
| en
stringlengths 173
24k
| ha
stringlengths 146
24k
| sw
stringlengths 189
24.6k
| yo
stringlengths 169
26.6k
| zu
stringlengths 205
26.2k
|
|---|---|---|---|---|---|
ደም-ማነስ አጠቃላይ እይታ፡ የደም ማነስ የቀይ የደም ሴሎች ቁጥር ወይም በውስጣቸው ያለው የኦክስጅን ተሸካሚ እና የቀይ የደም ሴል አቅላሚ ንጥረ ነገር ( Haemoglobin) ክምችት ከመደበኛው ያነሰበት ሁኔታ ነው። ኦክስጅንን ለመሸከም የኦክስጅን ተሸካሚ እና የቀይ የደም ሴል አቅላሚ ንጥረ ነገር ( Haemoglobin) ያስፈልጋል እና በጣም ጥቂት ወይም ያልተለመደ ቀይ የደም ሕዋሳት ካሉዎት, ወይም በቂ የኦክስጅን ተሸካሚ እና የቀይ የደም ሴል አቅላሚ ንጥረ ነገር ( Haemoglobin) ከሌለዎት, ወደ ሰውነት ህብረህዋሳት ኦክስጅንን ለማጓጓዝ የደሙ አቅም ይቀንሳል. ይህ እንደ ድካም፣ድክመት፣ማዞር እና የትንፋሽ ማጠር የመሳሰሉ ምልክቶችን ያስከትላል። የሰውነት ጤናማ ወይም መደበኛ ተግባር ባህሪ ያለው ( physiologic) ፍላጎቶች ለማሟላት የሚያስፈልገው የየኦክስጅን ተሸካሚ እና የቀይ የደም ሴል አቅላሚ ንጥረ ነገር ( Haemoglobin) መጠን በዕድሜ፣ በጾታ ግንኙነት፣ በመኖሪያ ቤት ከፍታ፣ በማጨስ ልማድና በእርግዝና ደረጃ ይለያያል። የደም ማነስ ምክንያት ሊሆኑ የሚችሉ በርካታ ምክንያቶች ሊኖሩ ይችላሉ ፤ ከእነዚህም መካከል የተመጣጠነ ምግብ እጥረት ወይም በቂ ንጥረነገሮችን አለመጠቀም ፣ ኢንፌክሽኖች (ለምሳሌ የወባ በሽታ ፣ ጥገኛ ኢንፌክሽን ፣ ሳንባ ነቀርሳ ፣ ኤች አይ ቪ)፣ ቁስል ፣ ሥር የሰደዱ በሽታዎች ፣ የማህፀንና የወሊድ ሕመሞች እንዲሁም የወረሱ ቀይ የደም ሴሎች መዛባት ይገኙበታል ። ምንም እንኳ ቫይታሚን B9(folate)፣ በቫይታሚኖች ቢ12 እና በ ኤ ውስጥ ያለው ጉድለት ዋነኛ መንስኤ ዎች ቢሆኑም ለደም ማነስ ዋነኛው ምክንያት የብረት እጥረት ነው። የደም ማነስ በተለይ በትናንሽ ህጻናት፣ በወር አበባ ላይ ያሉ ታዳጊ ልጃገረዶች እና ሴቶች፣ እርጉዝ እና ድህረ ወሊድ ሴቶችን የሚያጠቃ ከባድ የአለም የህዝብ ጤና ችግር ነው። የአለም ጤና ድርጅት ከ6-59 ወር እድሜ ያላቸው 40% ህጻናት፣ 37% ነፍሰ ጡር እናቶች እና 30% ሴቶች ከ15-49 አመት ውስጥ 30% የሚሆኑት የደም ማነስ ችግር አለባቸው ብሏል። የበሽታው ምልክቶች፦ አናሚያ ድካም፣ ማዞር ወይም ቀላል ራስ ምታት፣ እንቅልፍ ማጣትና በተለይ በድካም ጊዜ የትንፋሽ እጥረት ሊያስከትሉ የሚችሉ የተለያዩ ለየት ያሉ ምልክቶችን ሊያስከትል ይችላል። በተለይ ህጻናት እና ነፍሰ ጡር እናቶች ለአደጋ የተጋለጡ ሲሆኑ የደም ማነስ ችግር በከፋ ሁኔታ የእናቶች እና የህጻናት ሞት የመጋለጥ እድልን ይጨምራል። በተጨማሪም የብረት እጥረት በህፃናት የአዕምሮ እና የአካል እድገት ላይ ተፅዕኖ እንደሚያሳድርና በአዋቂዎች ላይ ያለውን ምርታማነት እንደሚቀንስ ተገልጿል። የደም ማነስ የሁለቱም የተመጣጠነ ምግብ እጥረት እና የጤና መጓደል አመላካች ነው። በራሱ ችግር ያለበት ነው፣ ነገር ግን የአካል ብቃት እንቅስቃሴ ጉልበት በማጣት የተነሳ ሌሎች የአለም አቀፍ የህዝብ ጤና ስጋቶችን እንደ መቀንጨር እና መመናመን፣ ዝቅተኛ የልደት ክብደት እና የልጅነት ከመጠን ያለፈ ውፍረት ሊመጣ ይችላል። በህፃናት የትምህርት ውጤት እና በአዋቂዎች ላይ የሚደርሰው በደም ማነስ ምክንያት የስራ ምርታማነት መቀነስ በግለሰቡእና በቤተሰብ ላይ ተጨማሪ ማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ ተፅእኖ ሊያሳድር ይችላል። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ ደም ማነስ የዚህን ችግር ሸክምና በተወሰነ ህዝብ ውስጥ የጤና እና የበሽታ መከሰት እና ስርጭትን የሚወስኑ ጥናትን (epidemiology) ለመረዳት፣ የሕዝብ ጤና ጣልቃ ገብነት ለማድረግና በሕይወት ዘመኑ ሁሉ ሰዎችን የሕክምና ክትትል ለማድረግ በጣም ወሳኝ ነው። የብረት እጥረት በጣም የተለመደ ና ብዙውን ጊዜ በአመጋገብ ለውጥ አማካኝነት ሊታከም የሚችል ቢሆንም ከበስተጀርባ ያሉ ኢንፌክሽኖችንና የተሟላ የጤና መታወክ የሚጠይቁ ሥር የሰደዱ ችግሮችን በመፍታት ሌሎች ደም ማነስ ዓይነቶችን ማከም ያስፈልጋል። በመከላከል እና በህክምና የደም ማነስን ስርጭት ለመቀነስ የሚረዳ ሁሉንም የአለም ጤና ድርጅት ክልሎችን የሚሸፍን መመሪያ አለው። እነዚህ መመሪያዎች የአመጋገብ ልዩነትን ለመጨመር፣ የጨቅላ ህፃናት አመጋገብን ለማሻሻል እና ጥቃቅን ንጥረ ነገሮችን የመዳኒት ወይም ሌላ ንጥረ ነገር በሰውነት ውስጥ የመዋጥ እና የመጠቀም ችሎታ (Bioavipability) እና አወሳሰድን በብረት፣ ፎሊክ አሲድ እና ሌሎች ቪታሚኖች እና ማዕድኖችን በማጠናከር ወይም በመመገብ ማሻሻል ያለመ ነው። ከአመጋገብ ጋር የተያያዙ ባህሪያትን ለመለወጥ ማህበራዊ እና የባህርይ ለውጥ የግንኙነት ስልቶች ጥቅም ላይ ይውላሉ። የደም ማነስን ዋና እና መሰረታዊ መንስኤዎችን ለመፍታት የተደረገው ጣልቃገብነት እንደ በሽታን መቆጣጠር፣ ውሃ፣ የአካባቢ ንፅህና እና የራስን ንፅህና፣ የስነ ተዋልዶ ጤና እና ሥር ነቀል እንደ ድህነት፣ የትምህርት እጥረት እና የስርዓተ-ፆታ ደንቦችን የመሳሰሉ ጉዳዮችን ይመለከታል። ደም ማነስ የሕዝብ ጤና ጉዳይ እንደመሆኑ መጠን ከተለያየ አቅጣጫና በተለያዩ የተቀናጀ ጥረቶች፣ በርካታ የመንግሥት ዘርፎችን፣ መንግስታዊ ያልሆኑ ድርጅቶችን፣ የተባበሩት መንግስታት ድርጅትን እና የግል ዘርፉን ጨምሮ፣ እያንዳንዳቸው ደም ማነስን ለመቀነስ እና ጤናን እና ደህንነትን ለማሻሻል የተወሰኑ እና ማሟያ ዎች ያሏቸው መሆን አለባቸው። ለበለጠ መረጃ እዚህ ላይ ይመልከቱ። | Anaemia Overview: Anaemia is a condition in which the number of red blood cells or the haemoglobin concentration within them is lower than normal. Haemoglobin is needed to carry oxygen and if you have too few or abnormal red blood cells, or not enough haemoglobin, there will be a decreased capacity of the blood to carry oxygen to the body’s tissues. This results in symptoms such as fatigue, weakness, dizziness and shortness of breath, among others. The optimal haemoglobin concentration required to meet physiologic needs varies by age, sex, elevation of residence, smoking habits and pregnancy status. Anaemia may be caused by several factors: nutrient deficiencies through inadequate diets or inadequate absorption of nutrients, infections (e.g. malaria, parasitic infections, tuberculosis, HIV), inflammation, chronic diseases, gynaecological and obstetric conditions, and inherited red blood cell disorders. The most common nutritional cause of anaemia is iron deficiency, although deficiencies in folate, vitamins B12 and A are also important causes. Anaemia is a serious global public health problem that particularly affects young children, menstruating adolescent girls and women, and pregnant and postpartum women. WHO estimates that 40% of children 6–59 months of age, 37% of pregnant women, and 30% of women 15–49 years of age worldwide are anaemic. Symptoms: Anaemia can cause a range of non-specific symptoms including tiredness, weakness, dizziness or light-headedness, drowsiness, and shortness of breath, especially upon exertion. Children and pregnant women are especially vulnerable, with more severe cases of anaemia leading to an increased risk of maternal and child mortality. Iron deficiency anaemia has also been shown to affect cognitive and physical development in children and reduce productivity in adults. Anaemia is an indicator of both poor nutrition and poor health. It is problematic on its own, but it can also impact other global public health concerns such as stunting and wasting, low birth weight and childhood overweight and obesity due to lack of energy to exercise. School performance in children and reduced work productivity in adults due to anaemia can have further social and economic impacts for the individual and family. WHO response Accurate characterization of anaemia is critical to understand the burden and epidemiology of this problem, for planning public health interventions, and for clinical care of people across the life course. While iron deficiency anaemia is the most common form and can often be treated through dietary changes, other forms of anaemia must be treated by addressing underlying infections and chronic conditions requiring comprehensive health interventions. WHO has guidance that covers all WHO Regions to help reduce the prevalence of anaemia through prevention and treatment. These guidelines aim to increase dietary diversity, improve infant feeding practices and improve the bioavailability and intake of micronutrients through fortification or supplementation with iron, folic acid and other vitamins and mineral. Social and behaviour change communication strategies are used to change nutrition-related behaviours. Interventions to address the underlying and basic causes of anaemia look at issues such as disease control, water, sanitation and hygiene, reproductive health and root causes such as poverty, lack of education and gender norms. Anaemia, as a public health issue, needs to be addressed from multiple perspectives and through multiple coordinated efforts, including multiple government sectors, nongovernmental organizations, United Nations agencies and the private sector – each with specific and complementary roles to collectively achieve anaemia reduction and improve health and well-being. See here for more information. | Cutar Anemiya (karancin jini ) Gamsashen bayani : Cutar Anemiya wani yanayi ne da kwayoyin halittar da suke saka jini ya zama ja ya ke raguwa sosai ba kamar yadda suke ba . Kywayar halittar da take sa jini yayi ja tana buƙatar ta ɗauko iska amma idan kana da ƙarancin ko kuma su waɗannan ƙwayoyin halittar ba daidai suke ba ko kuma ba za su isa ba to sai a samu raguwar ƙarfin jinin da zai dayuko wannan iskar zuwa tsokar nama . Sakamakon wannan yana haifar da gajiya da raunin jiki da jiri da numfashi sama sama da sauransu . Mafi kyawun waɗannan kwayoyin halittar da jiki yake buƙata ya sha bamban da yanayin shekara da jinsi inda ake zaune da ɗabi'ar shan taba da kuma yanayi na juna biyu . Ana iya samun cutar Anemiya (karancin jini ) ta hanyoyi daban daban :rashin wadataccen abinci ta hanyar rashin isashen abinci me gina jiki da ƙwayoyin cuta ( kamar maleriya da tarin fuka da cutar ƙanjamau HIV) da kunburin jiki kwayoyin cuta masu haɗari da yanayin saduwa ko haihuwa da kuma gadar rikicewar ƙwayoyin hallitar jini. Rashin sinadarin ayon shi ne mafi sauƙi wajen haddasa cutar Anemiya duk da cewa rashin wadataccen sinadarin fotate da bitamin B da A B12 da A suna taka rawa sosai . Cutar Anemiya (ƙarancin jini ) tana da matuƙar haɗari sosai a duniyar lafiya musamman yadda take yi wa yara illa da 'yanmata masu haila da manyan mata da masu juna biyu da matan da suka haihu . HWO ta ƙididdige cewa kashi 40% na yara 'yan watanni 59 da kuma kashi 37% na mata masu juna biyu da kuma 30%na mata 'yan shekara 49 na duniya suna fama da cutar ƙarancin jini . Alamomi : Cutar Anemiya kan haddasa alamomi daban daban da ba za su ƙididdigu ba waɗanda suka haɗar da gajiya ko kasala ko jiri ko dan ciwan kai ko yawan bacci ko numfashi sama sama musamman yayin yunƙuri. Waɗanda suka fi kamuwa da wannan cutar su ne yara ƙananu da mata inda wannan cutar ke kaiwa ga ƙaruwar mace -macen yara da masu haihuwa . Rshin sinadarin ayon da cutar anemiya suna nuna illata bunƙasar ƙwaƙwalwa da gangar jikin yara kuma suna rage haihuwa ga magidanta . cutar Anemiya wata alama ce a gabaɗayan rashin ingantaccen abinci da lafiya . Ita da kanta matsala ce amma tana shafar sauran sassan lafiya kamar ƙarancin nauyin yaro da kuma munmunar ƙiba sakamakon rashin kuzarin motsa jiki. Rashin ƙoƙarin yara a makaranta da kuma rashin nagartar aiki ga manya saboda cutar anemiya na iya shafar yanayin tattalin arziƙin al'umma da na mutun da na iyali . Amsar WHO Ingantaccen bayanin cutar anemiya yana da matuƙar mahimmanci a fahimci matsalar wannan cutar domin tsara yadda ma'aikatan lafiya za su shiga tsakani da kuma yadda za a mutane za su kare kansu a rayuwarsu . A yayinda rashin isashen sinadarin ayon ya zama gama-gari ga haddasa cutar anemiya kuma za a iya shawo kan wannan matsalar ta hanyar canza abinci, su kuwa sauran cututtukan anemiyar ya kamata a magance wasu cututtukan da ake fama da su da matsanancin yanayin da ke buƙatar cikakken kulawa da lafiya . WHO tana da ƙa'idar da ta game duk wasu yankin WHO domin temakawa wajen rage yaɗuwar anemiya ta hanyar riga-kafi da bada magani . Waɗannan ka'idoji suna nufin su ƙara haɓakar cimaka da ƙara shayar da jarirai da kuma bunƙasa da shan magunguna ta hanyar ƙarkafa ko samar da sinadarin ayon da folik da kuma sauran bitamin . Ana amfani da dabarun canja halayya da hanyar sadarwa domin canza halayyar da take da alaƙa da cimaka . Shiga tsakani domin magance matsalolin anemiya na ƙarƙashin kasa da suke haddasa cutar anemiya kamar rage ƙwayoyin cuta da bada ruwan sha da tsafta da bunƙasa lafiya magance abinda ke haddasa talaucin da rashin ilimi da kuma al'adar jinsi . Cutar anemiya a matsayinta na abinda ya dami mutane a lafiyarsu, tana buƙatar kulawa ta ɓangarori daban daban da kuma hada karfi sosai wanda ya hadar da ɓangarorin gwamnati da kungiyoyi masu zaman kansu da Majalisar Dinkin Duniya da ƙungiyoyi na alumma kowacce da ayyukanta daban daban domin a cimma rage cutar anemiya da kuma bunƙasa lafiya da walwala . Duba wannan domin ƙarin bayani. | Upungufu wa damu Muhtasari: Anaemia ni hali ambayoidadi ya seli nyekundu za damu au mkusanyiko wa hemoglobini ndani yazke ni chini kuliko kawaida. Hemoglobini inahitajika ili kubeba oksijeni na ikiwa una chembechembe nyekundu za damu chache sana au zisizo za kawaida, au hua haemoglobini ya kutosha, kutakuwa na kupungua kwa uwezo wa damu kubeba oksijeni kwenye tishu za za mwili. Hii husababisha dalili kama vile uchovu, udhaifu, kizunguzungu na upungufu wa kupumua, ni baadhi. Kiwango bora cha hemoglobini kinachohitajika kukidhi mahitaji ya kisaikolojia hutofautiana kulingana na umri, jinsia, mwinuko wa makazi, tabia ya kuvuta sigara na hali ya ujauzito. Upungufu wa damu unaweza kusababishwa na sababu mbalimbali: upungufu wa virutubisho kwa sababu ya lishe duni au ufyonzwaji duni wa virutubisho, maambukizo (k.m malaria, maambukizo ya vimelea, kifua kikuu, VVU), kuvimba, magonjwa sugu, magonjwa ya uzazi, na magonjwa ya kurithi ya chembe nyekundu za damu. Sababu ya kawaida ya lishe ya upungufu wa damu ni upungufu wa madini chuma, ingawa upungufu wa filate, vitamini B12 na A pia ni sababu muhimu. Upungufu wa damu ni tatizo kubwa la afya ya zumma duniani ambalo huathiri watoto wadogo, wasichana na wanawake walio katika hedhi, na wanawake wajawazito na baada ya zkujifungua. WHO inakadiria kwamba 40% ya waztoto 6‚Äìwenye miezi 59, 37% ya wanawake wajawazito, na 30% ya wanawake 15‚Äìwenye umri wa miaka 49 duniani kote wana upungufu wa damu. Dalili: Anaemia inaweza kusababisha dalili mbalimbali zisizo maalum ikiwa ni pamoja na uchovu, udhaifu, kizunguzungu au kichwa kidogo, kusinzia, na upungufu wa kupumua, hasa wakati wa kufanya kazi kwa bidii. Watoto na wajawazito wapo kwenye hatari zaidi, huku visa vikali zaidi vya upungufu wa damu vinavyosababisha kuongezeka kwa hatari ya vifo vya mama na mtoto. Anemia ya upingufu wa madini chuma pia imeonekana kuathiri ukuaji wa kiakili na kimwsili kwa watoto na kupunguza uzalianaji kwa watu wazima. Upingufu wa damu ni ishara ya lishe na afya duni. Ni shida kwa yenyewe, lakini pia inaweza kuathiri maswala mengine ya afya ya umma ulimwenguni kama vile kushangaa na kupotea, kuzaliwa zkwa uzito mdogo na uzito kupita kiasi wa utotoni na unene uliokithiri kwa sababu ya ukosefu wa nguvu ya kufanya mazoezi. Ufaulu wa shule kwa watoto na kupunguza kwa tija ya kazi kwa watu wazima kutokana na upungufu wa damu kunaweza kuwa na athari zaidi za kijamii na kiuchumi kwa mtu binafsi na familia. Muitikio wa WHO. Sifa sahihi za upungufu wa damu ni muhimu kuzielewa ili kuelewa mzigo na milipuko ya tatizo hili, kwa kupanga azfua za kiafya, na kwa utunzaji wa kimatibabu wa watu katika kipindi chote cha maisha. Wakati anemia ya upungufu wa madini chuma ni aina ya kawaida na mara nyingiinaweza kutibiwa kupitia mabadiliko ya lishe, aina zingine za upungufu wa damu lazima zitibiwe kwa kushughulikia maambukizo ya msingi na hali sugu zinazohitaji uingiliaji wa kina wa kiafya. WHO ina muongozo unaohusu kanda zote za WHO ili kusaidia kupunguzaa kuenea kwa upungufu wa damu kupitia kinga na matibabu. Miongozo hii inalenga kuongeza utofauti wa lishe, kuboresha mazoea ya kulisha watoto wachanga na kuboresha ulaji wa virutubisho vidogo kupitia urutubishaji au uongezaji wa chuma, asidi ya foliki na vitamini na madini chuma. Mikakati ya mawasiliano ya mabadiliko ya kijamii na tabia hutumika kubadili tabia zinazohusiana na zlishe. Hatua za kushughulikia sababu za msingi za upungufu wa damu zinaangalia masuala kama vile udhibiti wa maginjwa, maji, usafi wa mazingira na usafi, afya ya uzazi na sababu za msingi kama vile umaskini, ukosefu wa elimu na kanuni za jinsia. Upungufu wa damu, kama tatizo la afya ya umma, unahitaji kushughulikiwa kwa mitazamo mingi na kupitia juhudi nyingi zilizoratibiwa, zikiwemo sekta nyingi za serikali, mashirika ya Umoja wa Mataifa na sekta binafsi kila moja yenye majukumu mahususi na yasiyo na nyiongeza ili kwa pamoja kufikia kupunguza upungufu wa damu na kuboresha afya na ustawi. Tazama hapa kwa taarifa zaidi. | Àrùn ẹ̀jẹ̀ Ìsọníṣókí: àrùn ẹ̀jẹ̀ jẹ́ ìpò kan tí iye ọ̀pá ẹ̀jẹ̀ pupa tàbí ohun asaralóore tó wà nínú ẹ̀jẹ̀ tó wà nínú wọn kéré ju bó ti yẹ lọ. Ohun asaralóore tó wà nínú ẹ̀jẹ̀ wúlò láti gbé èémí àmìsínú, àti bí ó bá ní èyí tó kéré ju bó ti yẹ lọ tàbí ọ̀pá ẹ̀jẹ̀ pupa tí kò dára tó, àdínkù yóò bá ẹ̀jẹ̀ láti gbé èémí àmìsínú lọ sí àwọn ẹ̀ka àgọ́ ara. Èyí máa ń yọrí sí àwọn ohun àṣà fihàn bí i kò máa rẹ ni, òòyì ojú àti ìgékúrú èémí láàrin àwọn ohun mìíràn. Ìwọ́jọpọ̀ ohun tó máa ń ṣara lóore wúlò láti bá àìní bí ara ṣe ń ṣiṣẹ́ pàdé yàtọ̀ nípa ọjọ́ orí, jíjẹ́ ọkùnrin tàbí obìnrin, ìgbésókè ibùgbé, ìwà sìgá fífà tàbí ipò oyún. Àrùn ẹ̀jẹ̀ lè wáyé láti ara ọ̀pọ̀lọpọ̀ nǹkan: àìtó ohun asaralóore láti ara wọn oúnjẹ tí kò tó tàbí gbígbà àìtó àwọn ohun asaralóore yìí sára, àrùn (b.a ibà, àwọn àrùn tó dàbí àfòmó, ikọ́ ife, àrùn kò gbóògùn), kí ibi kan máa wú ní àgọ́ ara, àìsàn tó le, àìsàn tó níí ṣe pẹ̀lú ara obìnrin àti ìbímọ àti àwọn àìbáramu tó lè wà nínú ẹ̀jẹ̀ tó sì jẹ́ àjogúnbá. Okùnfà tó níí ṣe pẹ̀lú àwọn ohun ìṣaralóore ti àrùn ẹ̀jẹ̀ ni àìtó áyọ́ọ̀nù, sugbon àìtó fítámì, fítámì B12 tún jẹ́ okùnfà pàtàkì. Àrùn ẹ̀jẹ̀ jẹ́ wahala ìlera ti gbogbo àgbáyé èyí tó sábà máa ń nípa lórí àwọn ọmọ wẹ́wẹ́, àwọn ọmọbìnrin tó ti ń ṣe nǹkan oṣù, àwọn aláboyù àti àwọn obìnrin tó ń fọ́mọ lọ́yàn. WHO ṣe àkójọ pé idà ogójì ọmọ tó wà láàrin oṣù mẹ́fà sí mọ́kàndínlọ́gọ́ta, ìdá mẹ́ta-din-logoji àwọn aláboxún, ìdá ọgbọ̀n obìnrin tó wà láàrin ọdún márùn-dín-lógún sí mọ́kàndínlaadọ́ta káàkiri àgbáyé ló ní àrùn ẹ̀jẹ̀. Àwọn àmì iṣàfihàn: àrùn ẹ̀jẹ̀ lè fa ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn àmì is àfihàn tí kò gba ìfiyèsí bíi kó máa rẹ ni, òòyì ojú tàbí kí orí fúyẹ́, kí oorun máa kun ni àti ìgékúrú èémí pàápàá ní gbà ìgbìyànjú láti mí. Àwọn ọmọdé àti àwọn aláboyún ni ó wọ́pọ̀ jù fún, pẹ̀lú ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àrùn ẹ̀jẹ̀ tó ń yọrí sí àlékún ikú ìyá àti ọmọ. Irúfé àrùn ẹ̀jẹ̀ tó wáyé nítorí àìtó áyọ́ọ̀nù ni wọ́n ti ṣe àfihàn rẹ̀ pé ó máa ń kó bá ìdàgbàsókè àgọ́ ara ati ọpọlọ ọmọdé ó sì máa ń mú àdínkù bá ìjágeere agbára àgbàlagbà. Àrùn ẹ̀jẹ̀ ń ṣàfihàn ìlera ara àti oúnjẹ jíjẹ tó kù díẹ̀ káàtó. Ó jẹ́ wàhálà fún ra rẹ̀, ṣùgbọ́n ó tún lè ṣe àkóbá fún àwọn ohun mìíràn nínú ètò ìlera gbogbo gbó ní àgbáyé bíi ìdádúró àti ìṣòfò, ìwọ̀n bíńtín fún ọmọ àṣẹ̀ṣẹ̀bí, ìwọ̀n tó pọ̀ jù àti ìsanra jù látàrí àìsí agbára láti ṣe eré ìdárayá. Iṣẹ́ ṣíṣe àwọn ọmọdé ní ilé - ẹ̀kọ́, àdínkù agbára fún iṣẹ́ ṣíṣe fún àwọn àgbàlagbà látàrí àrùn ẹ̀jẹ̀ tún lè ní ipa lórí ìṣòwò àti ìbáṣepọ̀ ní àwùjọ fún ẹni kọ̀ọ̀kan àti ẹbí. Èsì WHO Àlàyé kíkún lórí àrùn ẹ̀jẹ̀ ṣe pàtàkì láti ní òye lórí ẹrù àti àwọn ohun tó máa ń ṣokùnfà wàhálà yìí, láti ṣe àgbékalẹ̀ ìdásí fún ìlera gbogbo gbò, àti fún ìtọ́jú àwọn ènìyàn ní ilé-ìwòsàn káàkiri ìgbé ayé. Nígbà tí àrùn ẹ̀jẹ̀ tó níí ṣe pẹ̀lú àìtó áyọ́ọ̀nù jẹ́ irúfẹ́ àrùn ẹ̀jẹ̀ tó wọ́pọ̀ jùlọ tó sì lè kúrò nípa ìtọ́jú látàrí àyípadà oúnjẹ, àwọn irúfẹ́ àrùn ẹ̀jẹ̀ mìíràn gbọ́dọ̀ gba ìtọ́jú nípa ṣíṣe àmójútó àwọn ohun abẹ́lẹ̀ tó lè fà á àti àwọn ipò tó ti kọjá kèrémí tó nílò ìdásí ìlera tó gbé pẹ́ẹ́lí. WHO ní ìtọ́sọ́nà tí ó bo gbogbo àgbègbè tí WHO wà láti ṣe ìránlọ́wọ́ láti mú àdínkù bá bí àrùn ẹ̀jẹ̀ yìí ṣe wọ́pọ̀ látàrí ìdádúró àti ìtọ́jú. Àwọn ìtọ́sọ́nà yìí ní àfojúsùn láti ṣe àfikún oríṣi oúnjẹ, láti mú kí oúnjẹ jíjẹ àwọn ọmọdé dára síi àti láti ṣe ìmúdára ìpèsè oògùn àti ṣíṣe àmúlò àwọn ìpín asaralóore kéékèèké láti ara ṣíṣe ìpèsè ìtọ́jú olódi tàbí oògùn asafikun oje fún ara pẹ̀lú áyọ́ọ̀nù, folic acid pẹ̀lú àwọn fítámì àti ohun àlùmọ́ọ́nì fún àgọ́ ara. Ọ̀nà ìbánisọ̀rọ̀ tó níí ṣe pẹ̀lú ayípadà ìbáṣepọ̀ àwùjọ àti ìhùwàsí láti yí àwọn ìwà tó níí ṣe pẹ̀lú àwọn ohun asaralóore padà. Ìdásí láti kojú àwọn àwọn kókó lábẹ́lẹ̀ tó ṣokùnfà àrùn ẹ̀jẹ̀ ń wo àwọn ọ̀rọ̀ bí i ìṣàkóso àrùn, omi, ìtọ́jú àyíká àti ìlera, ìlera àwọn ẹ̀yà àgọ́ ara fún ìbímọ àti àwọn ohun ìpìlẹ̀ṣẹ̀ tó ṣokùnfà á bí i ìṣẹ́, àìní ìmọ̀ ẹ̀kọ́ àti àwọn àlàkalẹ̀ fún tako tabo. Àrùn ẹ̀jẹ̀ gẹ́gẹ́ bí ohun tó kàn ìlera gbogbo àwùjọ nílò àkíyèsí láti igun oríṣiríṣi àti láti ipá ọpọlọpọ ènìyàn ní ìfọwọ́sowọ́pọ̀ Pẹ̀lúpẹ̀lú gbogbo ẹ̀ka ìjọba, àwọn àjọ tí kò lọ́wọ́ ìjọba nínú,, àwọn àjọ fún ìjọba àpapọ̀ ní àgbáyé àti àwọn ẹ̀ka aládàní - ọ̀kọ̀ọ̀kan pẹ̀lú ipá tiẹ̀ àti ipa wọn lápapọ̀ láti jọ ní àṣeyọrí lórí mímú àdínkù bá àrùn ẹ̀jẹ̀ àti láti mú ìlera àti àlàáfíà gbèrú sí i. Wo ibí fún àlàyé síwájú sí i. | I-Anemia Uhlolojikelele: I-anemia yisimo lapho inani lamaseli abomvu egazi noma izinga le-hemoglobin ngaphakathi kwawo liphansi kunokujwayelekile. I-haemoglobin iyadingeka ukuze ithwale umoya-mpilo futhi uma unamaseli abomvu embalwa kakhulu noma enokungajwayelekile, noma engenayo i-hemoglobin eyanele, kuzoba nokuncipha kokwazi kwegazi ukuhambisa umoya-mpilo ezicutshini zomzimba. Umphumela walokhu yizimpawu ezinjengokukhathala, ubuthakathaka, isiyezi kanye nephika, phakathi kokunye. Ukuba kuningi kakhulu kwe-haemoglobin okudingekayo ukuze kuhlangatshezwane nezidingo zomzimba kuyahlukahluka ngokuphathelene nobudala, ubulili, ukuphakama kwendawo yokuhlala, imikhuba yokubhema kanye nesimo sokukhulelwa. I-anaemia ingase ibangelwe yizici eziningana: ukuntuleka komsoco ngenxa yokudla okunganele noma ukumuncwa okunganele komsoco, izifo ezithathelanayo (isib. umalaleveva, izifo ezingosomathuba, isifo sofuba, igciwane -HIV), ukuvuvukala, izifo ezingamahlalakhona, izimo zezifo zabesifazane nezokubeletha, kanye nokuphazamiseka kwamangqamuzana egazi abomvu okudluliswe ufuzo. Imbangela evame kakhulu ye-anaemia ngokuphathelene nomsoco, nakuba ukuntuleka kwe-folate, amavithamini B12 no-A nawo ayimbangela ebalulekile. I-Anemia iyinkinga emandla ngokuphathelene nezempilo zomphakathi yomhlaba wonke ethinta ngokukhethekile izingane ezincane, amantombazane asakhula esesikhathini kanye nabesifazane, abesifazane abakhulelwe kanye nangemuva kokubeletha. I-WHO ilinganisela ukuthi u-40% wezingane ezinezinyanga eziyi-6-59 yobudala, u-37% wabesifazane abakhulelwe, no-30% wabesifazane abaneminyaka eyi-15-49 yobudala emhlabeni wonke bane-anaemia. Izimpawu: I-anaemia ingabangela izimpawu ezihlukahlukene ezingalona uhlobo oluthile ezihlanganisa ukukhathala, ubuthakathaka, isiyezi noma ukuzizwa sengathi uzoba nesiyezi, ukozela, nephika, ikakhulukazi lapho uzikhandla. Izingane kanye nabesifazane abakhulelwe basengozini ngokukhethekile, ngezimo ezimbi kakhulu ze-anemia eziholela engozini eyengeziwe yokushona komama kanye nezingane. I-anaemia yokuntuleka kwe-iron iye yaboniswa nokuthi inomthelela ngokuphathelene nokuthuthuka ngokwengqondo kanye nangokomzimba ezinganeni futhi kunciphisa ukusebenza kubantu abadala. I-anaemia iyinkomba yokudla okungenamsoco kanye nempilo ebuthakathaka. Kuyinkinga kukodwa nje lokhu, kodwa kungaba nomthelela nakokunye ukukhathazeka kwempilo yomphakathi emhlabeni wonke njengokubhasha nokungathuthuki ngokwempilo, isisindo esiphansi sokuzalwa kanye nokukhuluphala ngokweqile kwezingane kanye nokukhuluphala ngenxa yokungabi namandla okuzivocavoca. Ukwenza kahle esikoleni ezinganeni kanye nokunciphisa ukwenziwa komsebenzi kubantu abadala ngenxa ye-anemia kungaba nemiphumela eyengeziwe kwezenhlalo nakwezomnotho kumuntu ngamunye nasemndenini. Impendulo yeWHO Ukubonakaliswa okunembile kwe-anaemia kubalulekile ekuqondeni umthwalo nokuba wubhubhane kwale nkinga, ekuhleleni ukungenelela kwezempilo yomphakathi, nasekunakekelweni kwezokwelashwa kwabantu kuyo yonke inkambo yokuphila. Nakuba i-anaemia yokuntuleka kwe-iron iyindlela evame kakhulu futhi ngokuvamile ingelashwa ngokushintsha indlela yokudla, ezinye izinhlobo ze-anaemia kumele zelashwe ngokubhekelela izifo eziyinhloko kanye nezimo ezingamahlalakhona ezidinga ukungenelela kwezempilo okuphelele. I-WHO inomhlahlandlela ohlanganisa zonke Izifunda ze-WHO ukusiza ukunciphisa ukwanda kwe-anaemia ngokuvimbela kanye nokwelapha. Le mihlahlandlela ihlose ukwandisaa ukudla okuhlukahlukene, ukuthuthukisa izindlela zokupha ukudla izinsana nokuthuthukisa ukutholakala nokudla ama-micronutrients ngokusebenzisa ukuqinisa noma ukunezela nge-iron, i-folic acid namanye amavithamini kanye namaminerali. Amasu aphathelene nezinguquko kwezenhlalo kanye nokuziphatha asetshenziselwa ukushintsha ukuziphatha okuhlobene nokudla okunomsoco. Izinyathelo zokubhekana nezimbangela ezingabonakali kanye neziyisisekelo ze-anaemia zibheka izinkinga ezinjengokulawulwa kwezifo, amanzi, ukukhucululwa kwendle kanye nenhlanzeko, impilo ephathelene nokuzala kanye nezimbangela eziyisisekelo ezinjengobubha, ukuntuleka kwemfundo nezimiso eziphathelene nobulili. I-Anaemia, njengenkinga yezempilo yomphakathi, idinga ukubhekelelwa ngokwemibono ehlukahlukene nangemizamo ehlukahlukene ehlangene, okuhlanganisa imikhakha kahulumeni ehlukahlukene, izinhlangano ezingekho ngaphansi kukahulumeni, izinhlangano ze-United Nations kanye nomkhakha ozimele – ngayinye ibe nendima eqondile neyokusebenzisana yokunciphisa i-anaemia ngokuhlanganyela futhi ithuthukise impilo nenhlalakahle. Bheka lapha ukuze uthole imininingwane eyengeziwe. |
ባዮሎጂካል ማጠቃሊያ፡- ባዮሎጂካል ቴራፒዩቲክስ (biological theraphysitics) እንዲሁም መድሃኒቶች ተብለው የሚጠሩት ከባክቴሪያ ወይም እርሾ፣ ወይም ከዕፅዋት ወይም ከእንስሳት ህዋሶች መጠነ ሰፊ የህዋስ ባህል ይዘው የሚበቅሉ እና የሚነጹ የመድኃኒት ዓይነቶች ናቸው፡፡ መድሃኒቶች ክትባቶችን፣ የእድገት ሁኔታዎችን፣ የበሽታ መከላከያ አነሻሺዎችን፣ የነጭ ደም ፀረ እንግዳ አካላትን እንዲሁም ከሰው ደም እና ፕላዝማ የተገኙ ምርቶችን የሚያጠቃልሉ የተለያዩ የመድኃኒት ስብጥሮች ናቸው፡፡ ባዮሎጂካል መድኃኒቶች ከሌሎች መድኃኒቶች የሚለዩት እነዚህ በአጠቃላይ ከሕይወት ባህል ሥርዓቶች ወይም ከደም የተጣሩ ፕሮቲኖች ሲሆኑ ሌሎች መድኃኒቶች ደግሞ" አነስተኛ ሞለኪውሎች" ተብለው የሚወሰዱ ሲሆን እነሱም በሰው ሠራሽ መንገድ የተሠሩ ወይም ከዕጽዋት የተጣሩ ናቸው። በባህሪያቸው ልዩነት እና አመራረት ምክንያት ባዮሎጂካል ቴራፒዎች ከሌሎች መድሃኒቶች በተለየ ሁኔታ ቁጥጥር የሚደረግባቸው፣ የሚመኮሩ እና ቁጥጥር የሚደረግባቸው ናቸው፡፡ ጥራታቸውን፣ ደህንነታቸውን እና ውጤማነታቸውን ለማረጋገጥ እያንዳንዱ የጸረ-ታሀዋሲያን መድሀኒት ምርቶች ስብስብ ቀድመው ከተዘጋጁ የመድሀኒት ስብስቦች ወጥነት ያላቸው መሆኑን ለማረጋገጥ በየምርት ደረጃው ላይ በስፋት መሞከር አለባቸው፡፡ የአለም ጤና ድርጅት አለምአቀፍ የማጣቀሻ ደረጃዎችን መጠቀሙ የአንድን ምርት ወጥነት በበርካታ ቀድመው የተዘጋጁ የመድሀኒት አይነት የሚመሳሰሉ መሆኑን የበለጠ ለማረጋገጥ እንዲሁም በአምራቾች እና/ወይም በአገሮች መካከል የታሀዋሲያን መድሀኒት ምርት ንፅፅር እንዲኖር ያስችላል፡፡ የመነሻ ቁሳቁሶችን፣ የማምረቻ እና የአስተዳዳር ቁጥጥርን የሚያስተዳድሩት በተለያዩ የምርት ደረጃዎች ውስጥ ተፈፃሚ የሚሆኑ አጠቃላይ መስፈርቶችን ማስቀመጥ ለዚህ ሂደት አስፈላጊ ገጽታ ነው፡፡ የተወሰኑ ባዮሎጂያዊ ንጥረ ነገሮችን ለመርዳት መመሪያዎች ሊዘጋጁ ይችላሉ፡፡ ተጽዕኖ፡- የመድሀኒት ስብጥሮችን ጠቃሚ ተጽእኖ እንደየምርቶቹ አይነት ይለያያል፡- ክትባት አለም አቀፍ የበሽታዎችን ጫና ለመቀነስ በጣም ሀይለኛ እና ወጪ ቆጣቢ ከሆኑ መንገዶች አንዱ ሲሆን በየአመቱ ከ2-3 ሚሊየን ህይወት ይታደጋል፡፡ እንደ ፈንጣጣ እና ሁለት አይነት የፖሊዮ አይነት ያሉ አንዳንድ በሽታዎች በአለም አቀፍ ደረጃ ስርጭታቸውን ለመግታት በክትባት እና ቁጥጥር በተደረገ ጥረት መጥፋት ተችለዋል፡፡ ሆኖም በርካታ ተላላፊ በሽታዎች በየዓመቱ በሚሊዮን የሚቆጠሩ ሰዎችን ሕይወት እየቀጠፈ የሚገገኝ በመሆኑ አዳዲስ ክትባቶችና ሌሎች የመድሀኒት ስብጥር ምርቶች መፈጠራቸውና ጥራታቸውን፣ አቅማቸውን፣ ደህንነታቸውን እና ውጤታቸውን ለማሻሻል የሚረዱ አዳዲስ ዘዴዎች በሕዝብ ጤና ዘርፉ ላይ ዋና ተግዳሮቶች ሆነው ቀጥለዋል፡፡ የደም ተዋጽኦዎች በቀዶ ሕክምና ወቅት፣ በአስከፊ ጊዜ ትውስታዎች ወይም የደም መፍሰስ ችግር ላለባቸው በሽተኞች እንዲሁም ለካንሰር ሕክምና የኬሞቴራፒ ሕክምና በሚወስዱ ሰዎች ላይ በብዛት ጥቅም ላይ የሚውሉ ሕይወት አድን ምርቶች ናቸው፡፡ አብዛኛው የልገሳ ደም ወደ ተለየ ክፍሎቹ የሚከፈፋል በመሆኑ አንዱን የደም ክፍል የተቸገሩ ብዙ ታካሚዎችን ለመርዳት ጥቅም ላይ ሊውል ይችላል፡፡ ይህ የድመሀኒት ክፍል የግንድ ህዋሳትን እና አንዳንድ የጂን ህክምናዎችን ያጠቃልላል፡፡ እንደ የስኳር በሽታ ሕክምና ላይ ጥቅም ላይ የሚውሉት ኢንሱሊን፣ ለቫይረስ በሽታ እና ለካንሰር ሕክምና መድሀኒት የሚውል ኢንተርፌሮን፣ ሞኖክሎናል ፀረ-እንግዳ አካላት የተባሉ ለአንዳንድ የካንሰር ህመም ወይም ራስን ከህመም የመከላከል አቅም ያሉ ሌሎች በርካታ የጸረ-ታሃዋሲያን ሕክምናዎች አሉ፡፡ እነዚህ ምርቶች አንድ ላይ በመሆን በሕክምናው ዘርፉ ላይ የመድሀኒት ኃይል ዋና ዋና የሰዎች ግኝቶች እና አሳማኝ ምሳሌዎች ናቸው፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የሚሰጠው እርዳታ የዓለም ጤና ድርጅት በባዮቴራፒቲካል ምርቶች ላይ መመሪያን ለማዘጋጀት እና ለማሻሻል እና አለምአቀፍ የማጣቀሻ ደረጃዎችን ለማዘጋጀት ከአባል ሀገራት፣ የትብብር ማዕከላት፣ አጋሮች እና ባለሙያዎች ጋር በባዮሎጂካል ደረጃ አሰጣጥ ፕሮግራም ላይ ይሰራል፡፡ የተዘጋጁት መመሪያዎች በአለም ጤና ድርጅት ድረ-ገጽ ላይ በሚወጡት ጽሁፎች እንዲሁም በአውደ ጥናቶች እና በስልጠና ክፍለ ጊዚያት ለተግባራዊነታቸው ምቹ ሆነው ይቀርባሉ፡፡ ይህ ስርጭት ለባዮሎጂካል ቴራፒዎች አለምአቀፍ መመሪያን መሟላትን የሚያበረታቱ የአለም ጤና ድርጅት ምክሮችን በማስተዋወቅ ጠቃሚ ሆኖ ተገኝቷል፡፡ በተመሳሳይ መልኩ የዓለም ጤና ድርጅት ዓለም አቀፍ የማጣቀሻ ደረጃዎችን ማዘጋጀት እና ማስተዋወቅ ባዮሎጂካል ሕክምናዎች በተለያዩ አምራቾች፣ አገሮች እና ላቦራቶሪዎች መካከል ደረጃቸውን የጠበቁ መሆናቸውን ለማረጋገጥ እግዛ ያደርጋል፡፡ የመድሀኒቶቹ ጥራት እና ውጤታማነት ለማረጋገጥ እንዲሁም የመመርመሪያ ምርመራዎችን በማስተካከል በስፋት ጥቅም ላይ ይውላሉ፡፡ በርካታ ቁልፍ መርሃ ግብሮች ላይ የበሽታ ጫና ለመቀነስ የአለም ጤና ድርጅት ለሰው ሰራሽ እንደ ከፍተኛ አቅም ያላቸው መድሀኒቶች አድርጎ ትኩረት መስጠቱን ያለው ጠቀሜታ ያንጸባርቃሉ፡፡ እነዚህም በደም፣ በደም ምርቶች እና በብልቃጥ መመርመሪያ መሳሪያዎች ላይ ግንባር ቀደም አለም አቀፍ ስልጣንን የያዘ የአለም አቀፍ የክትባት አሰጣጥ ዕቅድ (GVAP) እና የደም ቁጥጥር ኔትወርክ (BRN) ያካትታሉ፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የክትባት አጠቃቀምን እና ግንዛቤን ለማስተዋወቅ እና በዓለም ዙሪያ ያለውን የክትባት ጥርጣሬን ለመዋጋት ባለመ ዝግጅቶች ላይ የዓለም የክትባት ሳምንት በየሚያዝያ ወር ያከብራል፡፡ | Biologicals Overview: Biological therapeutics, also referred to as Biologicals, are those class of medicines which are grown and then purified from large-scale cell cultures of bacteria or yeast, or plant or animal cells. Biologicals are a diverse group of medicines which includes vaccines, growth factors, immune modulators, monoclonal antibodies, as well as products derived from human blood and plasma. What distinguishes biologicals from other medicines is that these are generally proteins purified from living culture systems or from blood, whereas other medicines are considered as ‘small molecules’ and are either made synthetically or purified from plants. Due to the differences in their nature and how they are produced, biological therapeutics are regulated, tested, and controlled differently than other medicines. To help ensure their quality, safety, and efficacy, each batch of a biological therapeutic product must be tested extensively at each stage of production in order to ensure consistency with prior batches. The use of WHO international reference standards helps to further ensure the consistency of a product across many batches as well as to allow the comparability of biologicals between manufacturers and/or countries. The establishment of general requirements applicable across a diverse range of product classes governing starting materials, manufacturing and regulatory oversight is an essential aspect of this process. Whereas guidelines may be established for specific biologicals to help . Impact: The beneficial impact of biologicals is as diverse as the types of products themselves: Vaccines are one of the most powerful and cost-effective ways to reduce the global burden of disease and are estimated to save 2–3 million lives every year. Some diseases, such as smallpox and two types of polio, have been eradicated thanks to global efforts to vaccinate and control their spread. However, as many transmissible diseases continue to claim millions of lives annually, the development of new vaccines and other biological products, and new methods to improve their quality, potency, safety and efficacy, remain major challenges in the field of public health. Blood products are life-saving products used extensively during surgery, in patients with traumas, or those with bleeding disorders, and in people undergoing chemotherapy for the treatment of cancer. Most donated blood is fractioned into its separate components so a single unit may be used to help multiple patients in need. This class of agent also includes stem cells and some gene therapies. There are numerous other biological therapeutics, such as insulin used in the treatment of diabetes, interferons for viral infections and cancer therapy, monoclonal antibodies that are also used in the treatment of some cancers or autoimmune diseases. Together, these products are major human achievements and compelling examples of the power of biologicals in medicine. WHO response WHO works with Member States, Collaborating Centres, partners and experts through its biological standardization programme to develop and revise guidance on biotherapeutic products and to establish international reference standards. The guidelines produced are promoted through their publication on the WHO website, as well as through workshops and training sessions to facilitate their implementation. This outreach has proved valuable in promoting WHO recommendations that promote international harmonization of guidance for biological therapeutics. Similarly, the development and promotion of WHO international reference standards helps ensure that biological therapeutics are standardized between different manufacturers, countries, and laboratories. They are used extensively in ensuring the quality and efficacy of biologicals, as well as in the calibration of diagnostic tests. Several key programs reflect the importance WHO places on biological medicines as powerful agents to reduce the global burden of disease. These include the Global Vaccine Action Plan (GVAP) and the Blood Regulators Network (BRN), which is comprised of leading international authorities on blood, blood products and in vitro diagnostic devices. WHO also celebrates World Immunization Week each April, with associated events aimed at promoting the use and understanding of vaccines and combat vaccine hesitancy around the world. | Magunguna da aka samar da abubuwa masu rai Ƙarin Bayani: Magunguna da aka samar da abubuwa masu rai na nufin cewa wasu nau'ukan magunguna ne waɗanda ake samar da su daga jikin tsirarri ko ƙwayar halitatr dabbobi. Magunguna da aka samar da abubuwa masu rai magunguna waɗanda suka haɗar da allurai da abin da yake saka girma da masu daidata garkuwar jiki da ƙirƙirarren furotin da kuma abin da aka samar daga jinin ɗan'adam da kuma filasma. Abinda ya ke bambance wannan halittar daga sauran magunguna shi ne wannan yana ɗauke da furotin tsaftatacce daga tsarin jiki ko kuma daga jini yayinda su kuma sauran magunguna ana la'akari da shi a matsayin ƙwayoyin halitta kuma ana yin sa ne ko dai daga kimiyya ko kuma daga tsaftatattun tsirrai. Saboda bambance- bambancensu a cikin halittarsu da kuma yadda ake yin su shi ƙwayar halittar magani an daidai da su kuma an jarraba su kuma ana da iko a kansu fiye da sauran magunguna. Domin tabbatar da ingancinsu da kulawarsu da ingancinsu, dole ne sai an yi cikakken gwaji sosai a kowanne lokaci aka samar da wannan ƙwayar halittar maganin domin tabbatar da daidaito da waɗanda a kayi a baya. Amfani da WHO a matsayin tabbatacciyar madogara ta duniya shi ne domin ƙara taimakawa an tabbatar da daidato a cikin samar da shi a kowanne lokaci da kuma bada damar kwatantawa da waɗansu masana'antun wannan maganin na wasu ƙasashe. Kafa wata gamammiyar ƙa'ida wadda ta dace da wasu iyakoki na fannonin samar da ita yana jagorantar kayan aikin da sarrafashi sannan sa ido a cikin tsarin yana da matuƙar muhimmanci a wannan matakin. Yayinda za a iya samar da dokokin domin taimakawa wata ƙwayar halittar. Tasiri : amafanin wannan ƙwayar halittar yana da faɗi kamar yadda suke nau'uka ne da aka samar a karankansu : riga-kafi yana ɗaya daga cikin mafi inganci kuma mafi nagartar hanya wajen rage yawan ƙwayoyin cuta kuma ana ƙaddara cewa za su kare lafiyar mutane miliyan 3 a duk shekara. Akwai wasu cututtuka masu yawa kamar sanƙarau da wasu kalar foliyo guda biyu da aka magance su, godiya ga ƙoƙarin duniya wajen magancewa da tare ɓarkewarsu . Kodayake akwai wasu ƙwayoyin cuta da suke laƙume rayukan mutane a duk shekara, amma samuwar sabababbin alluran riga-kafi da wasu ƙwayoyin halittar magunguna da kuma sababbin hanyoyi domin inganta nagartarsu da iyawarsu da kulawarsu da ingancinsu ya zama wasu manyan matsaloli a fannin kula da lafiyar mutane. Samar da jini hayace ta tattalin lafiya kuma ana amfani da ita sosai lokacin tiyata ga mara lafiyar da ya shiga cikin masifa ko kuma waɗanda suke da zubar da jini mara adadi da kuma mutanen da suke shan magungunan kashe cutar kansa. Mafi yawancin jinin da aka bayar ana rarrabashi ne a mabambantan wurare saboda haka za a iya amfani da ɓangare daya domin temaka wa mutane da yawa. Wannan nau'in ya haɗa da gangar jiki da kuma sauran magungunan ƙwayar halitta. Akwai wasu da yawa daga cikin magungunan ƙwayar halitta kamar insalin da ake yiwa masu cutar suga da allurar baros da kuma maganin kansa da sauran magungunan da ake amfani dasu domin maganin ciwan daji ko domin cututukan da suke farwa garkuwar jiki . Gabaɗayan waɗannan su ne manyan cigaban da ɗan'adam ya samar da kuma gamsashen misali na ƙarfin waɗannan magunguna na ƙwayar halitta . Mmatakan Hukumar WHO WHO tana aiki da mambobinta na ƙasa da ƙasa da santoci da abokan tarayya da ƙwararraru ta hanyar ingantaccen tsarinta domin inganta da nazarin dokoki a kan magungunan ƙwayoyin halitta da kuma bunƙasa ingantaccen madogara na ƙasa da ƙasa. An bunƙasa tsare-tsaren samar da wannan maganin da hanyar buga su a yanar gizon WHO da kuma ta hanyar bitoci da bada horaswa domin kula da yadda za a gudanar da su . Wannan ziyarar gani-da-ido da ko wayar da kai ta tabbatar da matsayin WHO wajen bunƙasa shawarwari da zasu ɗaga darajar waɗannan tsare tsaren da dokokin samar da ƙwayar halittar magunguna . Hakazalika bunƙasa da kuma cigaban ingantaccen madogara na WHO yana temakwa domin tabbatar da cewa ƙwayoyin halittar magani sun za ma ingantattu a tsakanin kamfanoni da ƙasashe da ɗakin gwaje-gwaje . Ana amfani dasu sosai domin tabbatar da ingancinsu da kyansu da kuma a fannin daidaito ta ɓangaren gwaji . Shirye-shirye masu yawa suna nuna mahimmancin matsayin WHO a kan samar da magunguna da aka samar da abubuwa masu rai matsayin wakilan da za su rage yawan ƙwayoyin cuta a duniya . Waɗannan sun haɗar da gamayyar tsarin allurar riga-kafi wato ( GVAP) da kuma daidaita sadar da jini (BRN) wanda ya haɗar da jagorantar hukumomi na duniya akan jini da samar da jini da samar da kayayyakin gwajin jini . WHIO kuma tana bikin satin riga-kafi ta duniya a kowanne watan Afrilu tare da wasu al'amurra domin bunƙasa amfani da kuma fahimtar riga-kafi da kuma yaki da jinkirta shi a faɗin duniya . | Kibaiolojia Muhtasari: Matibabu ya Kibailojia, pia yanatambulika kama Kibaiolojia, ni kundi la dawa zinazokuzwa na kusafishwa kutoka kwa tamaduni kubwa za seli za bakteria au chachu, mimea au seli za wanyama. Kibaiolojia ni kundi tofauti la dawa ambalo linajumuisha, mambo ya ukuaji, vidhibiti vya kinga, kinwamwili za monokloni, pamoja na bidhaa zinazotokana na damu ya binadamu na plasma. Kinachotofautisha kati ya Kibaiolojia na madawa mengine ni kwamba hizi kwa ujumla ni protini zilizosafishwa kutoka kwa mifumo ya kitamaduni hai au kutoka kwa damu, ambapo dawa zingine huzingatiwa kama molekyuli Äòsmdogo, Äô na hutengenezwa kwa nji ya kisentiki au kusafishwa kutoka kwa mimea. Kutokana na utofauti wa o wa asili na namna zinazvyozalishwa, dawa za kibaiolojia zinazdhibitiwa, hupimwa, na kudhibitiwa tofauti na madawa mengine. Ili kusaidia kuhakikisha ubora wake, usalama, na ufanyaji kazi, kila toleo la bidhaa za dawa za kibaiolojia lazima zijaribiwe vizuri kwenye kila hatua ya uzalishaji ili kuhakikisha uthabiti kwa matoleo yaliyopita. Matumizi ya viwango vya marejeleo vya kimataifa vya WHO husaidia kuhakikisha zaidi uthabiti wa bidhaa katika makundi mengi na pia kuruhusu ulinganifu wa kibaiolojia kati ya watengenezaji na /au nchi. Uanzishwaji wa mahitaji ya jumla yanayotumika katika aina mbalimbali za madaraja ya bidhaa zinazosimamia nyenzo za kuanzia, utengenezaji na uangalizi wa udhibiti ni kipengele muhimucha mchakato huu. Iljali miongozo inaweza kuanzishwa kwa baiolojia maalumu ili kusaidia. Matokeo: Umuhimu wa dawa za kibailojia ni mwingi kama zilivyo aina nyingi ya hizo dawa: chanjo ni moja wapo ya njia zenye nguvu na za gharama nafuu za kupunguza mzigo wa magonjwa duniani na inakadiriwa huokoa maisha ya 2‚Äì milioni 3 kila mwaka. Baadhi ya magonjwa, kama vile tetekuwanga na aina mbili za polio, yametokomezwa na juhudi za kimataifa za kuchanja na kudhibiti kuenea kwao. Hata hivyo, kila magonjwa yanayoambukiza yanavyoendela kupoteza maisha ya mamilioni kila mwaka, utengenezaji wa chanjo mpya na bidhaa zingine za kibaiolojia, na mbinu mpya za kuboresha ubora, nguvu, usalama na urafiki wao, bado ni changamoto kubwa katika uwanja wa afya ya umma. Bidhaa za damu ni bidhaa za kuokoa maisha zinazotumiwa sana wakati wa upasuaji, kwa wagonjwa walio na kiwewe, au walio na shida ya kutokwa na damu, na kwa watu wanaopitia kemotherapi kwa matibabu ya saratani. Dau nyingi iliyochangwa hugawanywa katika vijenzi vyake tofauti hivyo uniti moja inaweza kutumika kusaidia wagonjwa wengi wanaohitaji. Darasa hili la vitu pia hujumuisha seli shina na baadhi ya matibabu ya jeni. Kuna matibabu mengine mengi ya kibaiolojia, kama vile insulini inayotumika katika matibabu ya ugonjwa wa kisukari, intaferoni kwa maambukizo ya virusi na matibabu ya saratani, kingamwili za monokloni ambazo hutumiwa pia katika matibabu ya magonjwa ya autoimyuni. Kwa pamoja, bidhaa hizi ni mafanikio makubwa ya binadamu na mifano ya nguvu ya bailojia katika dawa. Majibu ya WHO. WHO inafanya kazi na Nchi Wanachama, Vituo Vinavyoshirikiana, washirika na wattalamu kupitia mpango wake wa viwango vya kibaiplojia ili kuunda na kusahihisha mwongozo wa bidhaa za matibabu na kuanzisaha viwango vya marejeleo vya kimataifa. Miongozo inayotolewa inakuzwa kupitia uchapishaji wao kwenye tovuti ya WHO, na pia kupitia warsha na vikao vya mafunzo ili kuwezesha zutekelezaji wake. Mawasiliano haya yameonekana kuwa muhimu katika kukuza mapendekezo ya WHO ambayo yanahimiza upatanisho wa kimataifa wa mwongozo wa matibabu ya kibaiolojia. Vile vile, ukuzaji wa viwango vya mazrejeleo vya kimtaifa vya WHO husaidia kuhakikisha kuwa matibabu ya kibaiolojia yanasanifiwa kati ya watengenezaji, nchi na maabara tofauti. Hutumika sana katika kuhakikisha ubora na udhibiti wa baiolojia, na pia katika urekebishaji wa vipimo vya utambuzi. Programu kadhaa muhimu zinaonesha umihumu ambao WHO inaweka kwenye dawa za kibaiolojia kama mawakala wenye nguvu ili kupunguza mzigo wa magonjwa duniani. Hizi ni pamoja na Mpango wa Utekelezaji wa Chanjo ya Kimatifa (GVAP) na Mtandao wa Vidhibiti vya Damu (BRN) ambao unajumuisha mamlaka kuu za kimataifa kuhusu damu, bidhaa za damu na vifaa vya uchunguzi wa ndani. WHO pia huadhimisha Wiki ya Chanjo Duniani kila Aprili, na matukio yanayohusiana yanayolenga kukuza matumizi na uelewa wa chanjo kukabiliana na kusita kwa chanjo duniani kote. | Àwọn ìtọ́jú ẹ̀dá Ìsọnísókí: àwọn ìtọ́jú ajẹmọ́ ẹ̀dá, tí a tún mọ̀ sí ìtọ́jú ẹ̀dá, jẹ́ ẹ̀ka àwọn òògùn tí wọ́n mú dàgbà, tí wọ́n sì sọ di mímọ́ láti ara dídíbà sẹ́ẹ̀lì aládàá-ńlá ti kòkòrò àrùn tàbí ti ohun-ọ̀gbìn tàbí ti ẹranko. Àwọn ìtọ́jú ẹ̀dá jẹ́ oríṣiríṣi ìsọ̀rí òògùn tí ó pẹ̀lú àwọn àjẹsára, okùnfà ìdàgbà, àláyìípadà sọ́jà-ara, àwọn sọ́jà-ara olóókan àti àwọn ohun-èlò tí a ṣe láti ara ẹ̀jẹ̀ ènìyàn. Ohun tí ó ya ìtọ́jú ajẹmọ́ ẹ̀dá sọ́tọ̀ sí àwọn òògùn ìtọ́jó mìíràn ni pé àwọn wọ̀nyí jẹ́ ohun-ìṣara-lóore tí a sọ di mímọ́ láti ara àwọn ètò ìdíbà ààyè tàbí láti ara ẹ̀jẹ̀, nígbà tí àwọn òògùn mìíràn jẹ́ ‘àwọn mólékù kékeré’ àti pé wọ́n ṣe wọ́n yálà ní àtọwọ́dá tàbí ní sísọ di mímọ́ láti ara àwọn ohun-ọ̀gbìn. Látàrí àwọn ìyàtọ̀ nínú ẹ̀dá wọn àti bí wọ́n ṣe ṣe wọ́n, wọ́n máa ń ṣe àkóso, ṣe ìdánwò àti ìdarí àwọn ìtọ́jú ajẹmọ́ ẹ̀dá yàtọ̀ sí àwọn òògùn mìíràn. Láti rí pé ìṣe-dáadáa, ààbò, àti ìmúyányán wọn dájú, ìṣí kọ̀ọ̀kan ohun ìtọ́jú ajẹmọ́ ẹ̀dá gbọ́dọ̀ di yíyẹ̀wò lọ́nà tó gbòòrò ní ìpele àkànṣe kọ̀ọ̀kan láti rí i dájú pé ó ṣe déédéé pẹ̀lú àwọn ìṣí àtẹ̀yìnwá. Ìlò àwọn òté ìtọ́kasí káríayé ti WHO ṣe ìrànlọ́wọ́ láti fún ìtẹ̀síwájú rírí dájú pé ọjà kan tẹ̀síwájú káàkiri àwọn ìṣí àti láti fi ààyè gba ìṣewẹ́kú àwọn òògùn ìtọ́jú ajẹmọ́ ẹ̀dá láàrin àwọn olùpèsè àti/tàbí orílẹ̀-èdè. Ìdásílẹ̀ àwọn ìlànà gbogbogbòò tí ó ní í ṣe pẹ̀lú onírúurú ẹ̀ka àwọn ọjà èyí tó ń ṣe àkóso àwọn ohun-èlò bíbẹ̀rẹ̀, ìfojúfo ìpèsè àti ìṣàkóso jẹ́ apá kan tó ṣe pàtàkì nínú ìgbésẹ̀ yìí. Nígbà tí a sì lè gbé àwọn ìlànà kalẹ̀ fún àwọn òògùn ìtọ́jú ajẹmọ́ ẹ̀dá láti ṣe ìrànlọ́wọ́. Ipa: Ipa àǹfààní àwọn òògùn ìtọ́jú ajẹmọ́ ẹ̀dá jẹ́ oríṣiríṣi gẹ́gẹ́ bí àwọn oríṣìí ọjà òògùn fúnra wọn: Àwọn àjẹsára jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn ọ̀nà tí ó lágbára jùlọ tí kò sì wọ́n láti mú àdínkù bá àjàgà àrùn lágbàáyé, wọ́n sì sí iye àwọn ẹ̀mí tó gbàlà lọ́dọọdún sí mílíọ́nù 2-3. Wọ́n ti fòpin sí àwọn àrùn kan, bí tìta àti oríṣìí àrùn rọmọ-lápá-lẹ́sẹ̀ méjì, ọpẹ́ lọ́wọ́ àwọn akitiyan àgbáyé láti fúnni ní àjẹsára wọn àti fún ìṣàkóso ìtànkálẹ̀ wọn. Ṣùgbọ́n ṣá, bí àwọn kòkòrò àrùn alákòóràn ṣe ń gba ẹ̀mí ẹgbẹ̀lẹ́gbẹ̀ èèyàn lọ́dọọdún, ìgbékalẹ̀ àwọn àjẹsára tuntun àti àwọn òògùn ìtọ́jú ajẹmọ́ ẹ̀dá mìíràn, àti àwọn ọgbọ́n tuntun láti dákún ìṣe-dáadáa, ìmúyányán, ààbò àti ipa, jẹ́ gẹ́gẹ́ bí àwọn ìṣòro ní ẹ̀ka ìmọ̀ nípa ìlera àwùjọ. Àwọn ọjà-òògùn ajẹmọ́-ẹ̀jẹ̀ jẹ́ èyí tó ń gba ẹ̀mí là tí wọ́n ń lò lọ́pọ̀lọpọ̀ lásìkò iṣẹ́-abẹ, pẹ̀lú àwọn aláìsàn ajẹmọ́ wàhálà ara àti ọkàn, tàbí àwọn tó ní wáhàlá ìṣẹ̀jẹ̀, àti pẹ̀lú àwọn tó ń gba ìtọjú ajẹmọ́-àrùn-jẹjẹrẹ. Àwọn ẹ̀jẹ̀ tí wọ́n fi sílẹ̀ jùlọ ni wọ́n pín sí àwọn ẹ̀ka tó yàtọ̀, nítorí náà wọ́n lè lo ẹ̀ka kan ṣoṣo láti ran ọ̀pọ̀lọpọ̀ aláìsàn lọ́wọ́. Àwọn sẹ́ẹ̀lì aṣèyàtọ̀-olùbísíi àti àwọn ìtọ́jú ajẹmọ́ ẹ̀jẹ̀-àdámọ́ kan náà wà nínú ẹ̀ka ohun-èlò yìí. Àwọn òògùn ìtọ́jú àjẹmọ́-ẹ̀dá pups mìíràn wà, bí i insulíìnì tí wọ́n ń lò fún ìtọ́jú ìtọ̀ ṣúgà, òògùn intafẹ́rọ́ọ̀nù fún àwọn kòkòrò-fáírọ́ọ̀sì àti ìtọ́jú jẹjẹrẹ, sọ́jà-ara olóókan tí wọ́n tún máa ń lò fún ìtọ́jú àwọn àrùn jẹjẹrẹ kan àti àwọn àrùn ajẹmọ́-sọ́jà-ara. Lápapọ̀, àwọn ọjà wọ̀nyí jẹ́ àwọn àṣeyọrí gbòógì fún ènìyàn àti àwọn àpẹẹrẹ adóhunmọ́ nípa agbára àwọn òògùn ìtọ́jú ajẹmọ́-ẹ̀dá nínú ẹ̀ka ìmọ̀ ìfòògùn-tọ́jú-aláìsàn. Èsì WHO Who ṣiṣk papọ̀ pẹ̀lú àwọn Ọmọ Ẹgbẹ́, àwọn Ìbùdó Ìṣiṣẹ́papọ̀, àwọn alábàáṣiṣẹ́pọ̀ àti àwọn akọ́ṣẹ́mọṣẹ́ nípa àwọn ètò ìlànà-ìmúyányán ajẹmọ́-ẹ̀dá láti mú ìdàgbàsókè bá àti láti ṣe àtúnṣe sí ìlànà lórí àwọn òògùn ìtọ́jú ajẹmọ́-ẹ̀dá àti láti ṣe àgbékalẹ̀ àwọn ìlànà-ìmúyányán atọ́ka sí àgbáyé. Wọ́n gbé àwọn ìlànà tí wọ́n pèsè lárugẹ nípasẹ̀ àtẹ̀jáde wọn lórí ìkànnì-ayélujára ti WHO, àti nípasẹ̀ àwọn ìdánilẹ́kọ̀ọ́ àti ìkọ́ni-mọ̀ọ́ṣe láti dákún ìmúṣẹ wọn. Àwọn ìgbéjáde yìí ti fihàn pé òún níkìmí nínú ìgbélárugẹ àwọn àbá WHO tí wọ́n gbé àṣepọ̀ káríayé ti ìlànà ìtọ́jú ajẹmọ́-ẹ̀dá lárugẹ. Bákan náà, ìdàgbàsókè àti ìgbélárugẹ àwọn ìlànà-ìmúyányán atọ́ka sí àgbáyé ti WHO ṣe ìrànlọ́wọ́ láti rí dájú pé àwọn ìtọ́jú ajẹmọ́-ẹ̀dá mú yányán láàrin àwọn onírúurú olùpèsè, orílẹ̀-èdè, àti yàrá ìṣàyẹ̀wò-ṣèwádìí. Wọ́n máa ń lò wọ́n gan-an láti rí pé ìmúyányán àti ipa àwọn òògùn ìtọ́jú ajẹmọ́ ẹ̀dá-ara dájú, àti nínú àwọn ìṣàyẹ̀wò. Onírúurú àwọn ètò tó ṣe pàtàkì ṣe àfihàn ọwọ́ pàtàkì tí WHO fi mú àwọn òògùn ìtọ́jú ajẹmọ́-ẹ̀dá gẹ́gẹ́ bí ohun alágbára láti dín àjàgà àrùn àgbáyé kù. Global Vaccine Action Plan (GVAP) àti Blood Regulators Network (BRN) wà nínú èyí, èyí tí ó pè fún àwọn àjọ-aláṣẹ alékè àgbáyé lórí ẹ̀jẹ̀, àwọn òògùn ajẹmọ́-ẹ̀jẹ̀ àti irinṣe ìṣàyẹ̀wò alátìbọnú. WHO náà ṣe àjọyọ̀ Ọ̀sẹ̀ Ìgbabẹ́rẹ́-Àjẹsára Lágbàáyé ní gbogbo oṣù kẹrin, pẹ̀lú àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ tó ó gèrò láti dákún ìlò àti òye àwọn àjẹsára àti láti ba ìlọ́ra sí gbígba àjẹsára jà káàkiri àgbáyé. | Ama-Biological Uhlolojikelele: Okokwelapha kwama-Biological, okubizwa nangokuthi ama-Biological, yilezo zigaba zemithi ezikhulayo bese zihlanzwa enqubweni yokukhulisa amangqamuzana endaweni elawulwayo okubizwa phecelezi nge-cell culture okwenziwa ngenani elikhulu lamabhaktheriya noma imvubelo, noma amangqamuzana ezitshalo noma ezilwane. Ama-biological yiqembu lemithi ehlukahlukene ehlanganisa imithi yokugoma, izici eziphathelene nokukhula, ama-modulator amasosha omzimba, izivikeli mzimba ze-monoclonal, kanye nemikhiqizo etholakala egazini lomuntu kanye ne-plasma. Okuhlukanisa ama-biological kanye neminye imithi ukuthi ngokuvamile lawa amaprotheni ahlanjululwe ezinhlelweni zokukhulisa amangqamuzana aphilayo endaweni elawulwayo noma egazini, kuyilapho eminye imithi ibhekwa ‘njengama-molecule amancane’ futhi enziwa ngendlela yokwenziwa (sythetically) noma ahlanjululwe ethathwa ezitshalweni. Ngenxa yokungafani kwesimo sawo kanye nendlela akhiqizwa ngayo, okokwelapha kwama-bilogical kuyagunyazwa, kuhlolwe, futhi kulawulwe ngendlela ehlukile kuneminye imithi. Ukuze kuqinisekiswe ikhwalithi, ukuphepha, kanye nokusebenza kahle kwawo, iqoqo ngalinye lomkhiqizo wokwelapha ngama-biological kufanele lihlolwe kabanzi esigabeni ngasinye sokukhiqiza ukuze kuqinisekiswe ukuvumelana namaqoqo aphambilini. Ukusetshenziswa kwamazinga erefurensi omhlaba wonke e-WHO kusiza ekuqinisekiseni ngokuqhubekayo ukungaguquguquki komkhiqizo kumaqoqo amaningi kanye nokuvumela ukuqhathaniswa kwama-biological phakathi kwabakhiqizi kanye/noma amazwe. Ukusungulwa kwezimfuneko ezivamile ezisebenza ezinhlotsheni ezihlukahlukene zamaqoqo omkhiqizo alawula izinto zokuqalisa, ukukhiqiza nokwengamela okulawulayo kuyisici esibalulekile sale nqubo. Nakuba kungase kusungulwe imihlahlandlela yama-biological athile ukuze kusizwe . Umthelela: Umthelela ohlomulisayo wama-biological uhlukahlukile njengezinhlobo zemikhiqizo ngokwayo: Imithi yokugoma ingenye yezindlela ezinamandla kakhulu futhi ezingabizi kakhulu zokunciphisa umthwalo wezifo emhlabeni wonke futhi kulinganiselwa ekutheni isindisa izimpilo eziyizigidi ezi-2 ukuya kwezi-3 minyaka yonke. Ezinye izifo, njengengxibongo nezinhlobo ezimbili zesifo sovendle, ziye zaqedwa ngenxa yemizamo yomhlaba wonke yokugoma nokulawula ukubhebhetheka kwazo. Kodwa-ke, njengoba izifo eziningi ezithathelanayo ziqhubeka nokuthatha izigidi zezimpilo minyaka yonke, ukuthuthukiswa kwemithi yokugoma emisha neminye imikhiqizo yebhayoloji, nezindlela ezintsha zokuthuthukisa ikhwalithi, amandla, ukuphepha kanye nokusebenza ngendlela efanele kwayo, kuseyizinselele ezinkulu emkhakheni wezempilo yomphakathi. Imikhiqizo yegazi yimikhiqizo esindisa impilo esetshenziswa kabanzi ngesikhathi sokuhlinzwa, ezigulini ezilimele, noma kulabo abanezifo zokopha, nakubantu abelashwa ngamakhemikhali ekwelapheni umdlavuza. Igazi eliningi elinikelwe lihlukaniswa ngezingxenye zalo ezihlukene ngakho iyunithi eyodwa ingasetshenziselwa ukusiza iziguli eziningi ezidinga usizo. Leli qoqo le-ejenti liphinde lihlanganise amangqamuzana omzimba kanye nezinye izindlela zokwelapha ngezakhi zofuzo. Kunokunye okuningana kokwelapha ngama-biological, njenge-insulin esetshenziswa ekwelapheni isifo sikashukela, ama-interferon okutheleleka ngamagciwane kanye nokwelashwa komdlavuza, izivikeli mzimba ze-monoclonal ezisetshenziswayo futhi ekwelapheni ezinye izifo zomdlavuza noma izifo zokuhlaselana kwamasosha omzimba omuntu (autoimmune). Ngokubambisana, le mikhiqizo iyimpumelelo enkulu yabantu nezibonelo ezincomekayo zamandla ama-biological kwezokwelapha. Impendulo yeWHO I-WHO isebenza namazwe angamalungu, Izikhungo Zokubambisana, ophathina nochwepheshe ngohlelo lwayo lokulinganisa ama-biological ukuze isungule futhi ibuyekeze isiqondiso semikhiqizo ye-biotherapeutic futhi isungule izindinganiso zamarefurense amazwe omhlaba. Iziqondiso ezikhiqizwayo zikhuthazwa ngokushicilelwa kwazo kuwebhusayithi ye-WHO, kanye nangemihlangano yokucobelelana ngolwazi kanye namaseshini okuqeqesha ukuze kube lula ukuqaliswa kwazo. Lokhu kufinyelela kuye kwaba usizo ekukhuthazeni izincomo ze-WHO ezikukhuthaza ukuvumelanisa iziqondiso zomhlaba wonke zokwelapha ngama-biological. Ngokufanayo, ukuthuthukiswa kanye nokugqugquzelwa kwamazinga asemazweni omhlaba amarefurensi e-WHO kusiza ekuqinisekiseni ukuthi izindlela zokwelapha zama-biological zivumelekile phakathi kwabakhiqizi, amazwe kanye namalabhorethri ahlukahlukene. Kusetshenziswa kakhulu ekuqinisekiseni ikhwalithi nokusebenza ngendlela efanele kwama-bilogical, kanye nasekulinganisweni kokuhlola kokuxilonga. Izinhlelo eziningana ezibalulekile zibonisa ukubaluleka kwe-WHO emithini yama-biological njengama-ejenti anamandla okunciphisa umthwalo wezifo emhlabeni wonke. Lokhu kuhlanganisa i-Global Vaccine Action Plan (GVAP) kanye ne-Blood Regulators Network (BRN), equkethe iziphathimandla ezihamba phambili zamazwe omhlaba ngokuphathelene negazi, imikhiqizo yegazi kanye namadivayisi okuxilonga i-in vitro. I-WHO futhi igubha Iviki Lomhlaba Lokugoma njalo ngoMbasa, nemicimbi ehlobene nayo ehloselwe ukukhuthaza ukusetshenziswa nokuqondwa kwemithi yokugoma kanye nokulwa nokungatshazwa komgomo emhlabeni jikelele. |
የደም ምርቶች ማጠቃሊያ፡- የደም ምርት ከዓለም ጤና ድርጅት ደም እና ሌሎች ደም ለመተላለፍ የሚረዱ የደም ክፍሎች እና ከፕላዝማ የተገኙ የመድኃኒት ምርቶችን (PDMPs) ጨምሮ ከሰው ደም የተገኘ ማንኛውም የሕክምና ንጥረ-ነገር ነው፡፡ ከሰዎች ደም እና ፕላዝማ ልገሳ የተገኙ የመድሃኒት (የህክምና ቴራፒ) ምርቶች በጤና እንክብካቤው ላይ ወሳኝ ሚና ይጫወታሉ፡፡ ደህንነታቸው የተጠበቀ፣ ውጤታማ እና ጥራታቸው የተረጋገጠ የደም ምርቶች በሚሊዮን የሚቆጠሩ ሰዎችን ጠየና ለማሻሻል እና ለማዳን አስተዋፅዖ ያደርጋሉ፡፡ ስለሕፃናትን ሞት እና የእናቶች ጤንነት እንደ የደም መፍሰስ አለማቋረጥ፣ ኦክስጅን የሚሸከም ፕሮቴን ዕጥረት እና የበሽታ መከላከል አቅም ማነስ እና እንደ ካንሰር እና የአሰቃቂ ጊዜ የደም መፍሰስ ያሉ ለሕይወት አስጊ በሆኑ በዘር የሚተላለፉ በሽታዎች የሚሠቃዩትን ዕድሜ መራዘም እና ጥራትን በእጅጉ ማሻሻል። እንዲሁም የንቅለተከላን ጨምሮ ውስብስብ የሕክምና እና የቀዶ ጥገና ሂደቶችን መደገፍ፡፤ ለደም መስጠት በቂ ያልሆነ ወይም ደህንነቱ ያልተጠበቀ ደም የታካሚ እንክብካቤ ለማደረግ በብዙ አጣዳፊ እና ሥር የሰደደ ሁኔታዎች ውስጥ ቁልፍ በሆኑ የጤና አገልግሎቶች እና ፕሮግራሞች ውጤታማነት ላይ አሉታዊ ተፅእኖ አለው፡፡ የሁሉንም ታማሚዎች ተደራሽነትን ለማረጋገጥ ለጤና ስርዓት ቁልፍ አካል እና ለታካሚ ደህንነት ወሳኝ በመሆኑ የአለም ጤና ድርጅት ደህንነታቸው የተጠበቀ፣ ውጤታማ እና ጥራታቸው የተረጋገጡ ውጤታማ የደም ምርቶች መስጠትን ይጠይቃል፡፡ ተጽዕኖ፡- የደም ምርቶች በየዓመቱ በሚሊዮን የሚቆጠሩ ሰዎችን ለመታደግ አስተዋፅዖ ያደርጋሉ፣ የአስደናቂ ትውስታን የመቋቋም እድልን እና ለሕይወት አስጊ በሆኑ ሁኔታዎች የሚሰቃዩ ታካሚዎችን የህይወት ጥራት ያሻሽላሉ እንዲሁም ውስብስብ የሕክምና እና የቀዶ ጥገና ሂደቶችን ይደግፋሉ፡ ከፍተኛ ገቢ ባላቸው አገሮች የደም ምርቶች በብዛት ጥቅም ላይ የሚውሉት የላቀ የሕክምና እና የቀዶ ሕክምና ሂደቶችን ለመደገፍ ሲሆን ከእነዚህም ውስጥ የካንሰር እና የደምና ደም ስር በሽታዎች ሕክምናዎች፣ የአሰቃቂ ትውስታ ማስታገሻ፣ የልብና የደም ሥር ቀዶ ጥገና እና ንቅለ ተከላን ያካትታሉ፡፡ የመመርመሪያ እና የሕክምና አማራጮች ውስን በሆኑባቸው ዝቅተኛ ገቢ ባላቸው ሀገራት ደግሞ አብዛኛው የደም መጠን በወሊድ በከባድ የደም ማነስ ችግር ለሚሰቃዩ ሴቶች እና የአይሮን ንጥረ ነገር ዕጥረት በሚያስከትሉ በወባ እና በተመጣጠነ ምግብ እጥረት ምክንያት የደም ማነስ ችግር የሚሰቃዩ ህንጻናትን ለማከም ያገለግላል። በብዙ አገሮች የአቅርቦት ፍላጎሉ ከአቅርቦት የሚበልጥ ሲሆን በዓለም ዙሪያ ያሉ የደም አገልግሎቶች በቂ የደም ምርቶች አቅርቦትን ለማቅረብ ከባድ ፈተና የሚገጥማቸው ሲሆን የእነዚህን ምርቶች ጥራት እና ደህንነት በሕዝብ ጤና ላይ በሚታወቁት እና በሚከሰቱ አደጋዎች ላይ ማረጋገጥንም እንዲሁ፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የሚሰጠው ዕርዳታ የዓለም ጤና ድርጅት የተግባር ማዕቀፍ እ/አ/አ በ2020-2023 ደህንነቱ አስተማማኝ፣ ውጤታማ እና ጥራት ያላቸውን የደም ምርቶች ተደራሽነት ለማስፋፋት አሁን ያሉትን የደም ምርቶች ደህንነት እና ተደራሽነትን እንቅፋት ለመፍታት ዓለም አቀፍ ጥረቶች ስትራቴጂካዊ አቅጣጫ ለመስጠት ነው፡፡ ከአባል ሃገራት እና ከአጋሮች ጋር በመስራት የአለም ጤና ድርጅት በማዕቀፍ 6 ስልታዊ አላማዎች አማካኝነት ሁለንተናዊ ደህንነታቸው አስተማማኝ፣ ውጤታማ እና በጥራት የተረጋገጡ የደም ምርቶችን ተደራሽ ለማድረግ ያለመ ነው፡፡ አላማዎቹ በሚከተሉት ላይ ያተኮሩ ናቸው፡- በአግባቡ የተዋቀረ፣ የተቀናጀ እና ዘላቂነት ያለው የሀብት ምንጭ ብሄራዊ የደም ስርአቶች፤ የአስተዳደር ቁጥጥር፣ ብሔራዊ ደረጃዎች እና የጥራት ምዘና መርሃ ግብሮች አግባብነት ያላቸው ብሔራዊ ማዕቀፎች፤ በሁሉም አገሮች ላይ የሚሰራ እና በብቃት የሚተዳደር የደም አገልግሎቶች፤ የደም ዝውውር የህክምና ስርዓትን ለማመቻቸት የታካሚውን የደም አያያዝ ውጤታማ ትግበራን፤ ውጤታማ የክትትል፣ የደም ልገሳ ደህንነት ቁጥጥር ስርዓት እና ደህንነቱ የጠበቀ የምርመራ ስርዓት፣ በአጠቃላይ እና ትክክለኛ የመረጃ አሰባሰብ ስርዓቶች የተደገፈ፤ ዋና ዋና ጉዳዮችን በማሳካት በዓለም አቀፍ፣ በአህጉር እና በአገር አቀፍ ደረጃ ያሉ ተግዳሮቶችን እና ታዳጊ ስጋቶችን በጋራ ለመፍታት አጋር መሆን፣ መተባበር እና የመረጃ ልውውጥጥ። | Blood products Overview: A blood product is any therapeutic substance derived from human blood, including whole blood and other blood components for transfusion, and plasma-derived medicinal products (PDMPs). Medicinal (medical therapeutic) products derived from human donations of blood and plasma play a critical role in health care. Safe, effective and quality-assured blood products contribute to improving and saving millions of lives every year, as they: address child mortality and maternal health; dramatically improve the life expectancy and quality of life of patients suffering from life-threatening inherited disorders, such as haemophilia, thalassaemia and immune deficiency, and acquired conditions such as cancer and traumatic haemorrhage; and support complex medical and surgical procedures, including transplantation. An insufficient or unsafe blood supply for transfusion has a negative impact on the effectiveness of key health services and programmes to provide appropriate patient care in numerous acute and chronic conditions. Ensuring access of all patients who require transfusion to safe, effective and quality-assured blood products is a key component of an effective health system and vital for patient safety. Impact: Blood products contribute to the saving of millions of lives every year, improve dramatically life expectancy and the quality of life of patients suffering from life-threatening conditions, and support complex medical and surgical procedures. In high-income countries, blood products are most commonly used to support advanced medical and surgical procedures, including treatments of cancer and haematological diseases, trauma resuscitation, cardiovascular surgery and transplantation. In lower-income countries where diagnosis and treatment options are limited, a greater portion of blood is used to treat women with obstetric emergencies and children suffering from severe anaemia, often resulting from malaria and malnutrition. In many countries, demand outstrips supply, and blood services throughout the world face the daunting challenge of making sufficient supplies of blood products available, while also ensuring the quality and safety of these products in the face of known and emerging threats to public health WHO response The WHO Action framework to advance universal access to safe, effective and quality-assured blood products 2020–2023 aims to provide strategic direction to global efforts to address present barriers to the safety and availability of blood products. Working with Member States and partners, WHO aims to achieve universal access to safe, effective and quality assured blood products through the Framework’s 6 strategic objectives. The objectives focus on: 1. Appropriately structured, well-coordinated and sustainably resourced national blood systems; 2. Appropriate national frameworks of regulatory controls, national standards and quality assessment programmes; 3. Functioning and efficiently managed blood services in all countries; 4. Effective implementation of patient blood management to optimize clinical practice of transfusion; 5. Effective surveillance, haemovigilance and pharmacovigilance, supported by comprehensive and accurate data collection systems; 6. Partnerships, collaboration and information exchange to achieve key priorities and jointly address challenges and emerging threats at global, regional and national levels. | Samar da jini Gansashen bayani : Samar da jini shi ne duk wani magani da aka samo shi daga jini ɗan'adam wanda ya haɗar da gabadayan jinin da kuma wasu sassa nasa domin sakawa da kuma bada jini (PDMPs). Samar da jini an samo shi ne daga gudummawar jini da ɗan'adam yake bayarwa kuma ita kwayar jini tana taka rawa sosai a fannin lafiya . Kulawa da inganci da tabbatar da nagataccen samar da jini yana temakawa wajen bunƙasa da kuma tserar da rayukan miliyoyin mutane a kowacce shekara kamar yadda suke ; Magance mace-macen yara da masta masu haihuwa. Abin mamaki ta bunƙasa lafiyar da ake tsammani da kuma nagartar lafiyar marasa lafiya da suke fama da barazanar gadajjiyar rashin lafiya kamar rikicewar jini da gadon ƙarancin jin da rashin ingancin garkuwar jiki da kuma yanayin ciwan daji da mummunan ƙarancin jini da kuma; Samar da haɗaɗɗun magunguna da kuma hanyoyin tiyata wanda ya haɗar da dashe. Rashin wadataccen gudanar jini ko kuma ƙarin jini marar tsafta yana da tasiri sosai ga mihimmiyar hidimar lafiya da kuma shirye-sjirye da za su ba wa mara lafiya kulawa sosai a tsattsauran yanayi. Tabbatar da ceyawa ko wanne mara lafiya da yake buƙatar sa jini an samu aminci da inganci da tabbatar da ingancin jinin shi ne ginshiƙin tsarin lafiya da kuma lafiyar majinyaci . Tasiri : samar da jini yana temakawa wajen kiyaye rayukan miliyoyin mutane a kowacce shekara kuma yana bada mamaki sosai wajen inganta lafiyar masu jinya da suke fama da matsanancin hali kuma zai taimaki hanyar magani da tiyata . A ƙasashen da suke da kuɗin shiga sosai abubuwan da ake samarwa daga jini sun zama ruwan dare, inda ake amfani da su wajen amfani ƙarfafar manyan hanyoyin jinya da tiyata wanda ya haɗar da maganin kansa da cututtukan jini da tiyatar cikin jiki da kuma dashe . A kasashe masu ƙarancin kuɗin shiga inda gwaji da kuma jinya ke da iyaka, an amfani da mafi yawan abaubuwan da ake samu daga jini wajen magance matsalar mata da ke kitse da kuma yaran da suke fama da cutar ƙarancin jini sosa sakamakon maleriya ko rashin wadataccen abinci . A mafi yawancin ƙasashe neman wuce gona da iri da kuma ayyukan jini a gaba ɗayan duniya na fuskantar ƙalubale na wadataccen samuwar abubuwan da ake samu daga jini ta hanyar tabbatar da ingancin da lafiyar jinin da kuma ingancin waɗannan abubuwa sadoda barazanar da ka iya aukuwa ga lafiyar al'umma. Makatakan Hukumar WHO Tsarin ayyukan WHO shi ne su bunƙasa samun kariya na bai ɗaya da kuma samun ingantaccen jini na tsarin 2020 zuwa 2030 da nufin samar da ingantacciyar hanyar tsari magance matsalolin da suke fuskantar wadatuwar jini. Aiki tare da mambobin ƙasa da ƙasa da abokan tarayya, WHO na nufin cimma wata gamammiyar dama ta samar da ingantaccen jini ta hanyar tsarin manufofinta . Manufofin sun sa gaba ne a kan : 1. Tsarin da ya dace da haɗaɗɗe kuma wanzajjen tsarin jini na ƙasa.; 2. Ingantaccen tsari na ƙasa da ƙasa domin daidaita sarrafawa da cikakken tsari mai inganci.; 3. Kyautata tsarin aikace-aikacen jini a gabaɗayan ƙasashe. 4. Zartar da ingantaccen tsarin kyautata jinin marasa lafiya domin inganta jinya. 5. Kyautata sa-ido da ƙarfafa tsarin samar da jini da tsare-tsaren inganta riga-kafi wanda za a ƙarfafe shi ta hanyar bada cikakken kuma ingantaccen bayani. 6. Haɗin guiwa da haɗin kai da musayen bayanai domin cimma buri da kuma haɗin kai wajen fuskantar matsalolin da suke kawo barazana a duniya da yanki da ƙasa . | Vifaa vya damu. Muhtasari: Vifaa vya damu ni dutu yoyote ya matibabu inayotokana na damu ya binadamu, ikijumuisha sehemunzima na nyingine za damu kwa ajili ya kuongezewa, na bidhaa za dawa zinazotokana na plasma (PDMPs). Bidhaa za dawa (matibabu) zinazotokana na michango ya binadamu ya damu na plasma huchukua jukumu muhimu katika utunzaji wa afya. Bidhaa za damu salama, bora na zilizohakikishiwa ubora huchangia katika kuboresha na kuokoa maisha ya mamilioni ya watu kila mwaka, kwani hizo: Hushughulikia vifo vya watoto na afya ya uzazi: Kunoresha kwa kiasi kikubwa muda wa kuishi na ubora wa maisha ya wagonjwa wanaougua magonjwa ya kurithi yanayotishia maisha, kama vile homofilia, thalasemia, na upungufu wa kinga, na halizinazzopatikana kama vile saratani na kuvuja damu kwa kiwewe; na Zinasaidia taratibu ngumu za matibabu na upasuaji, ikiwa ni pamoja na zupandikizaji. Ugavi wa damu usiotosheleza ama usio salama kwa utiaji mishpani una athari mbaya kwa ufanisi wa huduma muhimu za afya na mipango ya kutoa huduma ifaayo kwa wagonjwa zkatika hali nyingi za papo hapo na sugu. Kuhakikisha upatikanaji wa wagonjwa wote wanaohitaji kuwekea damu mishipani kwa bidhaa za damu salama, bora na zilizohakikishiwa ubora ni sehemu muhimu ya mfumo bora wa afya na muhimu kwa usalama wa mgonjwa. Matokeo: Damu bidhaa huchangua kuokoa maisha ya mamilioni kila mwaka, kuboresha kwa kiasi kikubwa umri wa kuishi na ubora wa maisha ya wagonjwa wanaotokana na hali ya kutishia maisha, na kusaidia taratibu ngumu za matibabu na upasuaji. Katika nchi zenye mapato ya juu, bidhaa za damu hutumiwa sana kusaidia taratibu za hali ya juu za matibabu na upasuaji, ikijumuisha matibabu ya saratani na magonjwa ya damu, ufufuaji wa kiwewe, upasuaji wa moyo na mishipa na upandikizaji. Katika nchi zenye kipato cha chini ambapo utambuzi na matibabu ni duni, sehemu kubwa ya damu hutumiwa kutibu wanawake wenye dharura za uzazi na watoto wanaougua anemia kali, ambayo mara nyingi husababishwa na malaria na utapiamlo. Katika nchi nyingi, mahitaji yanazidi ugavi, na hdumu za damuulimwenguni kote zinakabiliwa na changamoto kubwa ya kutoa usambazaji wa kutosha wa bidhaa za damu, huku pia kuhakikisha ubora na usalama wa bidhaa hizi mbele ya vitisho vinavyojulikana na vinavyojitokeza kwa afya ya umma. Majibu ya WHO. Mfumo wa Utekelezaji wa WHO wa kuendeleza upatikanaji wa bidhaa za damu salama, bora na zlizohakikishwa ubora wa 2020‚Äì2023 unalenga kutoa mwelekeo wa kimkakati kwa juhudi za kimataifa za kushughulikia vizuizi vilivyopo kwa usalama na upatikanajiwa bidhaa za damu. Ikifanya kazi na Nchi Wanachama na washirika, WHO inalenga kufikia upatikanaji wa bidhaa za damu salama, zenye ufanisi na zenye ubora kupitia mfumo wa malengo 6 ya kimkakati. Malengo ynazingatia: 1. Mifumo ya damu ya kitaifa iliyopangwa ipasavyo, iliyoratibiwa vyema na yenye rasilimali endelevu.; 2. Mifumo ifaayo ya kitaifa ya udhibiti, viwango vya kitaifa na programu za tathmini ya ubora.; 3. Huduma za damu zinazofanya kazi na kusimamiwa kwa ufanisi katika nchi zote; 4. Utekelezaji bora wa usimamizi wa damu ya mgonjwa ili kuongeza mazoezi ya kliniki ya utiaji mishipani; 5. Ufuatiliaji madhubuti, uchunguzi wa damu na uangalizi wa dawa, unaosaidiwa na mifumo kamili na sahihi ya ukusanyaji wa data; 6. Ushirikiano na kubadilishana taarifa ili kufikia vipaumbele muhimu na kushughulikia kwa pamoja changamoto na matishio yanayojitokeza katika ngazi ua kimataifa, kikanda na kitaifa. | Àwọn ọjà ẹ̀jẹ̀ Ìsọnísókí: Ọjà ẹ̀jẹ̀ jẹ́ òògùn ìtọ́jú tí a rí láti ara ẹ̀jẹ̀ ènìyàn, àti ẹ̀jẹ̀ gan-an àti àwọn àkóónú ẹ̀jẹ̀ mìíràn fún ìgbé-ẹ̀jẹ̀-gba-ẹ̀jẹ̀, àti àwọn ọjà olóògùn tí a ṣe láti ara ẹ̀ka-ẹ̀jẹ̀-aláìláwọ̀. Àwọn ọjà òògùn (òògùn ìtọ́jú) tí a rí láti ara àwọn ẹ̀jẹ̀ tí àwọn ènìyàn fi sílẹ̀ máa ń kó ipa ribiribi nínún ètò ìlera. Àwọn ọjà ẹ̀jẹ̀ tí kò léwu, tó múná dóko, tó sì dára máa ń dóòlà ẹ̀mí ogunlọ́gọ̀ mílíọ́nù ènìyàn lọ́dọọdún, bí wọ́n ṣe ń; dá sí ikú ọmọdé àti ìlera ajẹmọ́-ìbímọ; fidán dákún ìrètí ọdún ìgbéléayé àti gbígbé ayé dáadáa àwọn aláìsàn tí wọ́n ní àwọn àrùn àjogúnbá apinnilẹ́mìí, bí i àrùn àìdì-ẹ̀jẹ̀, àrun àìtó-ẹ̀jẹ̀ àti àìlera sọ́jà ara, àti àwọn ipò àìsàn tí wọ́n kó bí i jẹjẹrẹ àti àìsàn ìsọ-ẹ̀jẹ̀-nù; àti ṣe àtìlẹyìn fún àwọn ìgbésẹ̀ ìtọ́jú àti iṣẹ́-abẹ ẹlẹ́ka-ǹ-ka. Àìtó àti ewu ìpèsè ẹ̀jẹ̀ fún ẹ̀jẹ̀ gbígbà ní ipa òdì lórí ìmúyányán àwọn ètò ìlera láti pèsè ìtọ́jú tó tọ̀nà fún àwọn aláìsàn tó wà ní ipo àṣẹ̀ṣẹ̀bẹ̀rẹ̀ àti òtéńté. Rírí pé gbogbo àwọn aláìsàn tó nílò láti gba ẹ̀jẹ̀ ló ní àǹfààní sí àwọn ẹ̀jẹ̀ tó láàbò, tó múná dóko tó sì dáa jẹ́ apá kan ètò ìlera tó mú yányán, ó sì ṣe kókó fún ààbò aláìsàn. Ipa: Ẹ̀jẹ̀ máa ń dákún dídóòlà ẹ̀mí ogunlọ́gọ̀ mílíọ́nù ènìyàn lọ́dọọdún, fidán dákún ìrètí ọdún ìgbéléayé àti gbígbé ayé dáadáa àwọn aláìsàn tí wọ́n ní àwọn àrùn apinnilẹ́mìí, ó sì ń ṣe àtìlẹyìn fún àwọn ìgbésẹ̀ ìtọ́jú àti iṣẹ́-abẹ ẹlẹ́ka-ǹ-ka. Ní àwọn orílẹ̀-èdè ọlọ́rọ̀-ajé ńláńlá, wọ́n máa ń sábà lo ẹ̀jẹ̀ fún àtìlẹyìn àwọn ìgbésẹ̀ ìtọ́jú àti iṣẹ́-abẹ onípele gíga, tí ó ní i ṣe pẹ̀lú àwọn àrùn kòkòrò inú ẹ̀jẹ̀ àti ìsọdọ̀tun ìpòrúru-ọkàn, iṣẹ́-abẹ ajẹmọ́-ọkàn àti ìfidípò. Ní àwọn orílẹ̀-èdè ọlọ́rọ̀-ajé ẹlẹ́jẹ̀wọ̀n níbi tí àwọn àṣàyàn àyẹ̀wò àti ìtọ́jú ti mọ níba, ọ̀pọ̀lọpọ̀ ẹ̀jẹ̀ tí wọ́n máa ń lò láti tọ́jú àwọn aláboyún tó ní ìṣoro pàjáwìrì àti àwọn ọmọdé tó ní àkọ àrun ajẹmọ́ àìtó ẹ̀jẹ̀, èyí tí ibà àti àìjẹ oúnjẹ aṣaralóore máa ń fà. Ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn orílẹ̀-èdè, ìnílò pọ̀ ju ìpèsè lọ, àti àwọn ìṣètò ẹ̀jẹ̀ káàkiri àgbáyé máa ń kójú ìṣòro àjọṣepọ̀ tó ní í ṣe pẹ̀lú àwọn ìpèsè ẹ̀jẹ̀ tó tó, nígbà ó tún ń rí i dájú pé àwọn ọjà wọ̀nyí dára, wọ́n kò sì léwu ní àsìkò yìí tí ìdúnkookò pọ̀ sí ètò ìlera àwùjọ. Èsì WHO Ìlànà Àmúṣiṣẹ́ WHO láti mú ìgbèrú bá àǹfààní sí ẹ̀jẹ̀ tó láàbò, mú yányán, tó sì dára lágbàáyé láàrin 2020-2023 ní èròǹgbà láti pèsè ìtọ́ni elétò fún àwọn akitiyan àgbáyé láti dá sí àwọn ìdènà lọ́ọ́lọ́ọ́ sí ààbò àti wíwà ẹ̀jẹ̀. Ní ṣíṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn orílẹ̀-èdè tó jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ àti àwọn alábàáṣiṣẹ́pọ̀, WHO ní èròǹgbà láti rí dájú pé àǹfààní sí ẹ̀jẹ̀ tó láàbò, tó múná dóko, tó sì dára wà nípasẹ̀ àwọn èròǹgbà elétò Onílànà 6. Àwọn èròǹgbà náà dá lórí: 1. Àwọn ètò ẹ̀jẹ̀ ní ìpele orílẹ̀-èdè, èyí tó ní ìhun tó tọ́, àkóso tó gbọnngbọ́n àti ohun-èlò alálòpẹ́; 2. Àwọn ìṣàkóso onílànà ìpele orílẹ̀-èdè tó tọ́, àwọn òdiwọ̀n orílẹ̀-èdè àti àwọn ètò ìgbéléwọ̀n fún ìṣe-dáadáa; 3. Àwọn ètò-iṣẹ́ ẹ̀jẹ̀ tí àkóso rẹ̀ múná dóko tó sì ń ṣiṣẹ́ dáadáa ní gbogbo àwọn orílẹ̀-èdè; 4. ìmúṣẹ́ tó múná dóko fún ìṣàkóso ẹ̀jẹ̀ aláìsàn láti jẹ́ kí ètò ìgba-ẹ̀jẹ̀ nílé ìwòsàn múná dóko; 5. Ààbò tó gbọnngbọ́n, ìjígìrì-sí-ààbò-ẹ̀jẹ̀ àti ìjígìrì-sí-ààbò-ògùn, èyí tí àwọn ètò ìkó-dátà-jọ agúnrégé àti ọlọ́pọ̀-àlàyé tì lẹ́yìn; 6. Àwọn àjọṣepọ̀, ìfọwọ́sowọ́pọ̀ àti ìjìrọ̀ àlàyé láti ṣe àṣeyọrí nípa àwọn ààyọ ohun tó ṣe kókó àti láti dìjọ dá sí àwọn ìṣoro àti àwọn ìdúnkookò lọ́ọ́lọ́ọ́ ní àwọn ìpele àgbáyé, ẹkùnjẹkùn àti orílẹ̀-èdè. | Imikhiqizo yegazi Uhlolojikelele: Umkhiqizo wegazi yinoma iyiphi into yokwelapha etholakala egazini lomuntu, ehlanganisa igazi eliphelele kanye nezinye izingxenye zegazi zokumpontshelwa igazi, kanye nemikhiqizo yokwelapha etholakala nge-plasma (PDMPs). Imikhiqizo yokwelapha (yezokwelapha kwezempilo) ethathwe ekunikeleni kwabantu igazi futhi i-plasma idlala indima ebalulekile ekunakekelweni kwezempilo. Imikhiqizo yegazi ephephile, esebenza ngempumelelo kanye neqinisekisiwe ukuthi iseqophelweni eliphezulu inomthelela ekuthuthukiseni kanye nasekusindiseni izimpilo eziyizigidi minyaka yonke, njengoba: ibhekana nokushona kwezingane kanye nempilo yomama; ukuthuthukisa ngokuphawulekayo isikhathi sokuphila kanye neqophelo eliphezulu lokuphila kweziguli eziphethwe yizifo ezisongela impilo eziwufuzo, njenge-haemophilia, i-thalassaemia kanye nokuntuleka kwamasosha omzimba, kanye nezifo ezitholakele ezifana nomdlavuza kanye ne-traumatic haemorrhage; kanye nokusekela izinqubo eziyinkimbinkimbi zezokwelapha nezokuhlinza, okuhlanganisa ukufakelwa izitho zomzimba. Ukunikezwa kwegazi okunganele noma okungaphephile kokufakelwa igazi kunomthelela omubi ekusebenzeni kwezinsiza zezempilo ezibalulekile nezinhlelo zokuhlinzeka ngokunakekelwa kwesiguli okufanele ezifweni eziningi ezibucayi nezingamahlalakhona. Ukuqinisekisa ukufinyelela kwazo zonke iziguli ezidinga ukufakelwa imikhiqizo yegazi ephephile, esebenza ngendlela efanele kanye neqinisekisiwe ngokuba seqophelweni eliphezulu kuyingxenye esemqoka yohlelo lwezempilo olusebenza ngendlela efanele futhi kubalulekile ekuphepheni kweziguli. Umthelela: Imikhiqizo yegazi inomthelela ekusindiseni izimpilo eziyizigidi minyaka yonke, ithuthukisa ngokuphawulekayo isikhathi sokuphila kanye neqophelo eliphezulu lokuphila kweziguli eziphethwe yizifo ezisongela impilo, futhi isekela izinqubo eziyinkimbinkimbi zezokwelapha nokuhlinzwa. Emazweni anamaholo aphezulu, imikhiqizo yegazi ivame ukusetshenziselwa ukusekela izinqubo zezokwelapha nezokuhlinza ezithuthukile, okuhlanganisa ukwelashwa komdlavuza nezifo ze-haematological, ukuvuswa kophangalalayo ngenxa ye-trauma, ukuhlinzwa kwenhliziyo nemithambo yegazi kanye nokufakelwa kwezitho zomzimba. Emazweni anamaholo aphansi lapho ukuhlonzwa kwezifo kanye nokwelashwa kunomkhawulo khona, ingxenye enkulu yegazi isetshenziselwa ukwelapha abesifazane abanezimo eziphuthumayo eziphathelene nokubeletha kanye nezingane ezine-anaemia ebucayi kakhulu, ngokuvamile ebangelwa umalaleveva kanye nokungondleki kahle. Emazweni amaningi, isidingo singaphezu kokuhlinzekwayo, futhi izinsiza zegazi emhlabeni wonke zibhekana nenselele enkulu yokwenza ukuthi kutholakale izinto ezanele zemikhiqizo yegazi, kuyilapho futhi iqinisekisa iqophelo eliphezulu kanye nokuphepha kwale mikhiqizo naphezu kwezinsongo ezaziwayo nezivelayo ngokuphathelene nezempilo yomphakathi Impendulo yeWHO Uhlaka lwe-WHO Lokuthatha Isinyathelo lokuqhubekisela phambili ukufinyelela komhlaba wonke emikhiqizweni yegazi ephephile, esebenza ngendlela efanele neqinisekisiwe ngokuba seqophelweni eliphezulu 2020-2023 luhlose ukuhlinzeka ngesiqondiso emizamweni yomhlaba wonke yokubhekana nezithiyo zamanje ngokuphathelene nokuphepha kanye nokutholakala kwemikhiqizo yegazi. Ngokusebenza namazwe angamalungu kanye nabalingani, i-WHO ihlose ukufeza ukufinyelela komhlaba wonke emikhiqizweni yegazi ephephile, esebenza ngendlela ephephile kanye eqinisekisiwe ukuthi iseqophelweni eliphezulu ngezinhloso eziyi-6 zamasu oHlaka. Imigomo igxile kulokhu: 1. Izinhlelo zegazi zikazwelonke ezihlelwe ngendlela efanele, eziqondaniswe kahle futhi ezinemithombo eqhubekayo; 2. Izinhlaka ezifanele zikazwelonke zokulawula okugunyaziwe, izindinganiso zikazwelonke kanye nezinhlelo zokuhlola ukuba seqophelweni eliphezulu; 3. Izinsiza zegazi ezisebenzayo futhi ezenganyelwe kahle kuwo wonke amazwe; 4. Ukuqaliswa ngempumelelo kokwenganyelwa kwegazi leziguli ukuze kuthuthukiswe inqubo yokwelapha yokufakelwa igazi; 5. Ukuqapha ngendlela esebenzayo, i-haemovigilance kanye ne-pharmacovigilance, kusekelwa izinhlelo zokuqoqwa kwemininingo eningiliziwe futhi enembile; 6. Ubambiswano, ukusebenzisana kanye nokucobelelana ngolwazi ukuze kuzuzwe izinto eziyinhloko futhi kubhekanwe nezinselelo kanye nezinsongo ezivelayo emazingeni omhlaba, esifundeni kanye nakuzwelonke. |
ጡት ማጥባት ማጠቃሊያ፡- ጡት ማጥባት የልጆችን ጤና እና ህልውና ለማረጋገጥ በጣም ውጤታማ ከሆኑ መንገዶች አንዱ ነው፡፡ ሆኖም ከዓለም ጤና ድርጅት የምክረ ሀሳብ በተቃራኒ ከ6 ወር በታች ከሆኑ ሕፃናት መካከል ከግማሽ ያነሱ ብቻ ናቸው ጡት የሚጠቡት፡፡ የጡት ወተት ጨቅላ ሕፃናት ተስማሚ ምግብ ነው፡፡ ደህንነቱ የተጠበቀ፣ ንጹህ እና ብዙ የተለመዱ የጨቅላ ህጻናት በሽታዎችን ለመከላከል የሚረዱ ፀረ-እንግዳ አካላትን የያዘ ነው፡፡ የጡት ወተት ህፃኑ በመጀመሪያዎቹ ወራቶች እድሜው ላይ የሚፈልገውን ሃይል እና በንጥረ-ነገሮች የበለጸጉ ምግቦችን የሚሰጠው ሲሆን በመጀመሪያው አመት ሁለተኛ አጋማሽ እስከ ግማሽ ወይም ከዚያ በላይ የልጁን የአመጋገብ ፍላጎቶች እና በሁለተኛው አጋማሽ እስከ አንድ ሶስተኛ ድረስ መስጠቱን ይቀጥላል፡፡ ጡት በማጥባት የሚያድጉ ልጆች በእውቀት ፈተናዎች ላይ የተሻሉ፣ ከመጠን በላይ ውፍረት ወይም ለውፍረት የመጋለጥ እድላቸው አነስተኛ እና በቀሪው የእድሜ ዘመናቸው ላይ ለስኳር ህመም የመጋለጥ ዕድላቸው ያነሰ ነው፡፡ የሴቶች የዓለም ጤና ድርጅት ጡት ማጥባት በተጨማሪም ለጡት እና ለማህፀን ካንሰር የመጋለጥ እድላቸው ይቀንሳል፡፡ ተገቢ ያልሆነ የጡት ወተት ምትክ ግብይት በዓለም ዙሪያ የጡት ማጥባትን መጠን እና የቆይታ ጊዜን ለማሻሻል የሚደረገውን ጥረት ማዳከሙን ቀጥሏል፡፡ ስለ አመጋገብ እና የምግብ ደህንነት እና ኮቪድ-19 በበለጠ ይወቁ፡፡ የምክረ ሀሳብ፡- የዓለም ጤና ድርጅት እና ዩኒሴፍ ህጻናት በተወለዱበት የመጀመሪያ ሰአት ላይ ጡት ማጥባት እንዲጀምሩ እና በመጀመሪያዎቹ 6 ወራት እድሜ ላይ ጡት ብቻ እንዲጠቡ ይመክራሉ፡፡ ይህ ማለት ውሃን ጨምሮ ሌሎች ምግቦች ወይም ፈሳሾች አይሰጣቸውም፡፡ ጨቅላ ሕፃናት በፍላጎት ጡት ማጥባት አለባቸው፡፡ ይህም ህፃኑ በሚፈልገው መጠን. ቀን እና ማታ ማጥባት ይኖባቸዋል፡፡ ምንም አይነት የጠርሙስ መጠጥ፣ ሰው ሰራሽ ጡት መሰል እቃዎች ወይም የፕላስክ ወተቶች መጠቀም የለባቸው፡፡ ከ 6 ወር እድሜ ጀምሮ ህፃናት እስከ ሁለት አመት ወይም ከዚያ በላይ ጡት ማጥባቱን እየቀጠሉበት ደህንነቱን አስተማማኝ የሆነና በቂ ተጨማሪ ምግብ መመገብ መጀመር አለባቸው፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት እርዳታ፡- የዓለም ጤና ድርጅት ጡት ማጥባትን ለጨቅላ ሕፃናት እና ትንንሽ ሕፃናት የተሻለ የምግብ ምንጭ አድርጎ በንቃት እያስተዋወቀ በመጀመሪያዎቹ 6 ወራት የጡት ማጥባት መጠኑን እ.አ.አ በ2025 ቢያንስ 50% ለማሳደግ እየሰራ ይገኛል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት እና ዩኒሴፍ የጡት ማጥባትን ፖለቲካዊ፣ ህጋዊ፣ የገንዘብ እና የህዝብ ድጋፍ የጋራ የአለም አቀፍ የጡት ማጥባት ማህበሩን ፈጥሯል፡፡ ማህበሩ ከመንግስታት፣ ከበጎ አድራጊዎች፣ ከአለም አቀፍ ድርጅቶች እና ከሲቪል ማህበረሰብ የተውጣጡ አስፈፃሚዎችን እና ለጋሾችን ያሰባስባል፡፡ የአለም ጤና ድርጅት ኔትዎርክ የአለም አቀፍ ክትትል እና ድጋፍ ለመፈጸም የአለም አቀፍ የጡት ወተት ግብይት ህግን ወይም ኔትኮድ በመባልም የሚታወቀው የጡት ወተት ምትክ አግባብ ባልሆነ መልኩ ለገበያ እንዳይቀርብ ለማድረግ ይሰራል፡፡ በተጨማሪም የዓለም ጤና ድርጅት ለጤና ባለሙያዎች ጡት ለሚያጠቡ እናቶች የሰለጠነ ድጋፍ እንዲሰጡ፣ ችግሮችን እንዲቀርፉ እና የልጆችን እድገት እንዲከታተሉ የስልጠና ትምህርት ይሰጣል፡ | Breastfeeding Overview: Breastfeeding is one of the most effective ways to ensure child health and survival. However, contrary to WHO recommendations, fewer than half of infants under 6 months old are exclusively breastfed. Breastmilk is the ideal food for infants. It is safe, clean and contains antibodies which help protect against many common childhood illnesses. Breastmilk provides all the energy and nutrients that the infant needs for the first months of life, and it continues to provide up to half or more of a child’s nutritional needs during the second half of the first year, and up to one third during the second year of life. Breastfed children perform better on intelligence tests, are less likely to be overweight or obese and less prone to diabetes later in life. Women who breastfeed also have a reduced risk of breast and ovarian cancers. Inappropriate marketing of breast-milk substitutes continues to undermine efforts to improve breastfeeding rates and duration worldwide. Learn about Nutrition and Food Safety and COVID-19 Recommendations: WHO and UNICEF recommend that children initiate breastfeeding within the first hour of birth and be exclusively breastfed for the first 6 months of life – meaning no other foods or liquids are provided, including water. Infants should be breastfed on demand – that is as often as the child wants, day and night. No bottles, teats or pacifiers should be used. From the age of 6 months, children should begin eating safe and adequate complementary foods while continuing to breastfeed for up to two years of age or beyond. WHO Response: WHO actively promotes breastfeeding as the best source of nourishment for infants and young children, and is working to increase the rate of exclusive breastfeeding for the first 6 months up to at least 50% by 2025. WHO and UNICEF created the Global Breastfeeding Collective to rally political, legal, financial, and public support for breastfeeding. The Collective brings together implementers and donors from governments, philanthropies, international organizations, and civil society. WHO’s Network for Global Monitoring and Support for Implementation of the International Code of Marketing of Breast-milk Substitutes, also known as NetCode, works to ensure that breast-milk substitutes are not marketed inappropriately. Additionally, WHO provides training courses for health workers to provide skilled support to breastfeeding mothers, help them overcome problems, and monitor the growth of children. | Shayarwa da nonon uwa Gamsashen bayanai : Shayarwa da nonon uwa tana daga cikin manyan hanyoyi ingantantun don tabbatar lafiyar yaro da tsiransa. Sai dai saɓanin da abin da WHO ta ba da shawarwari kusan sama da rabi jarirai 'yan ƙasa da watanni shida 6 ana shayar da su. Nonon uwa shi ne abincin yara mafi dacewa. Yana da sahihanci da nagarta kuma tsaftataccen magani wanda zai temaka domin magance gama-garin cututtukan yara. Shayarwa da nonon uwa tana bada gabaɗayan ƙarfi da gina jiki wanda jariri yake buƙata a watan farko kuma tana ci gaba da bada sama da rabin kayan gina jikin da yara suke buƙata lokacin wata shida na farko har zuwa sama da kaso ɗaya daga cikin uku na shekararsu ta biyu a rayuwarsu . Shayar da jarirai da nonon uwa yana taka rawa sosai wajen inganta ƙwaƙwalwa kuma yana da wuya su yi ƙiba ko teɓa, inda da wuya su kamu da cutar siga a nan gaba a rayuwarsu . Matan da suke shayar da nono suma suna da ƙarancin yuwuwar kamuwa da kansar nono da ta mahaifa. Rashin dacewar tallata shayarwa da wani abub bayan nono na ci gaba kawo tasgaro wajen inganta ƙoƙarin shayarwa da nono a faɗin duniya. A koyi yadda ake samun abinci me gina jiki da kuma cutar kobid 19 Shawarwari : WHO da ƙungiyar kula da ƙananan yara sun bada shawarar cewa yara su dinga shan nono lokacin da aka haifesu a awar farko kuma a shayar dasu nonon uwa a watanni shida 6 da haihuwarsu ana nufin kada a basu wani abinci koda kuwa ruwa ne . Ya kamata a shayar da jarirai nono " duk lokacin da yaro yake da buƙata dare da rana .". Kada a yi masa amfani da kwalabe ko wani magwaji. Daga watanni shida 6 yara za su iya amafani da sauran abinci a yayin da ake cigaba da shayar da su nono a tsawan shekaru biyu ko fiye da haka . Amsar WHO : WHO a aikace ta bunƙasa shayarwa a matsayin hanyar da tafi dacewa wajen samar da abincin jarirai da ƙananan yara kuma tana aiki domin haɓaka shayarwa a farkon watanni shida 6 na haihuwa kusan kaso 50% zuwa shekarar 2025. WHO da kungiyar UNICEF sun ƙirƙiri gamayyar gangankon shayarwa da nonon uwa na duniya da kuma ɗaukar nauyi da kuma ƙarfin guiwa akan goyan bayan shayarwa. Da kuma tattaro gabaɗaya masu zartarwa da masu bada tallafi daga gwamnatoci da kuma masu bada agaji da kugiyoyin duniya da kuma jama'ar gari . Gangamin Hukumar WHO Na Sa-ido da Tallafi da kuma Aiwatar da Tsarin Talla ta Madadin nonon da aka sani da NetCode na aiki ne domin tabbatar da cewa ba a tallata abubuwa madadadin nono ba yadda ya dace ba. Ƙari kan haka WHO tana bada horaswa ga wasu darasai ga ma'aikatan lafiya domin bada ƙwarewa da za su ƙarfafi shayarwa da nonon uwaye domin temaka musu su magance matsaloli da kuma lura da girman 'ya'yansu. | Kunyonyesha. Muhtasari: Kunyonyesha nimoja wapo ya njia bora zaidi za kuhakikisha afya ya mtoto na kuendelea kuishi. Hata hivyo, kinyume na mapendekezo ya WHO, chini ya nusu ya watoto wachanga walio chini ya miezi 6 ndio wanaonyonyeshwa maziwa ya mama pekee. Maziwa ya mama ni chakula bora kwa watoto wachanga. Ni salama, ni safi na yana kingamwili ambazo husaidia kulinda dhidi ya magonjwa mengi ya kawaida ya utotoni. Maziwa ya mama hutoa nishati na virutubisho vyote ambavyo mtoto mchanga anahitaji kwa miezi ya kwanza ya maisha, na yanaendelea kutoa hadi nusu mahitaji au zaidi ya lishe ya ‚Äôs ya mtoto katika nusu ya pili ya mwaka wa kwanza, na hadi theluthi moja kipindi cha maisha ya mwaka wa pili. Watoto wanaonyonyeshwa maziwa ya mama hufanya vizuri kwenye vipimo vya akili, wana uwezekano mdogo wa kuwa na uzito kupita kiasi au unene kupita kiasi na wana uwezekano mdogo wa kupata kisukari baadaye maishani. Wanawake wanaonyonyesha pia wana uwezekano mdogo wa wa kupata saratani ya matiti na ovari. Uuuzaji usiofaa wa vibadala wa maziwa ya mama unaendelea kudhoofisha juhudi za kuboresha viwango vya unyonyeshaji na muda duniani kote. Jifunze kuhusu Lishe na Usalama wa Chakula na UVIKO-19. Mapendekezo: WHO na UNICEF walipendekeza kwamba waanzishwe kunyonya ndani ya saa ya kwanza baada ya kuzaliwa na kun yonyeshwa maziwa ya mama pekee kwa miezi 6 ya kwanza ya maisha ‚Äì kumaanisha kwamba hakuna chakula au vinywaji vingine vinavyotolewa, ikiwa ni pamoja na maji. Watoto wachanga wanapaswa kunyonyeshwa kwa mahitaji ‚Äì ambayo ni mara nyingi kama mtoto anataka, mchana na usiku. Hakuna chupa, chuchu ama pacifier inapaswa kutumika. Kuanzia umri wa miezi 6, watoto wanapaswa kuanza kula vyakula salama na vya kutosha vya nyongeza huku wakiendelea kunyonyesha hadi umri wa miaka mieili ama zaidi. Majibu ya WHO: WHO inahimiza kikamilifu unyonyeshaji kama chanzo bora cha lishe kwa watoto wadogo, na inajitahidi kuongeza kiwango cha unyonyeshaji wa ipekee kwa miezi 6ya kwanza hadi angalau 50% ifikapo 2025. WHO na UNICEF ziliunda Mkusanyiko wa Kimataifa wa Kunyonyesha ili kuhamasisha uungwaji mkono wa kisiasa, kisheria, kifedha na umma kwa kunyonyesha. Jumuiya hiyo inawaleta pamzojawatekelezaji na wafadhili kutoka serikalini, mashirika ya hisani, mashirika ya kimataaifa na mahirika ya kiraia. Matandao wa WHO‚Äô wa Ufuatiliaji na Usaidizi wa Kimataifa wa Utekeleaji wa Kanuni za Kimataifa za Uuzaji wa Dawa Mbadala na Maziwa ya Mama, pia hujulikana zkama NetCode, unafanya kazi ili kuhakikisha kuwa maziwa mbadala hayauzwi paipo na utaratibu unaofaa. Zaidi ya hayo, WHO hutoa kozi za mafunzo kwa wafanyakazi wa afya ili kutoa usaidizi wenye ujuzi kwa akina mama wanaonyonyesha, kuwasaidia kuondokana na matatizo, na kufuatilia ukuaji wa wtoto. | Ìfọ́mọlọ́yàn Ìsọnísókí: Ìfọ́mọlọ́yàn jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn ọ̀nà tó múná dóko jùlọ láti rí si ìlera àti ìyè ọmọdé. Ṣùgbọ́n ṣá, lòdì sí àwọn àbá WHO, ó kéré sí ìdajì àwọn ìkókó tí kò tíì tó oṣù 6 tó ń muyàn nìkan. Omi-ọyàn ni oúnjẹ tí ó tọ̀nà jùlọ fún àwọn ìkókó. Kò léwu, ó mọ́ ó sì ní àwọn àjẹsára tó ń ṣe ààbò fúnni lọ́wọ́ púpọ̀ àwọn àìsàn ọmọdé tó wọ́pọ̀. Omi-ọyàn máa ń pèsè gbogbo agbára àti èròjà-ìṣaralóore tí ìkókó nílò fún àwọn oṣù àkọ́kọ́ láyé, ó sì máa ń tẹ̀síwájú láti pèsè tó bí ìlàjì tàbí jù bẹ́ẹ̀ lọ àwọn èròjà-ìṣaralóore ọmọdé lásìkò ìdajì kejì ọdún àkọ́kọ́, àti èyí tí ó tó ìdá mẹ́ta lásìkò ọdún kejì ayé wọn. Àwọn ọmọdé tó muyàn dáadáa máa ń ṣe dáadáa nínú àwọn ìdánwò làákàyè, wọn kì í sábà wúwo tàbí sanra jù, wọ́n kì í sì sábà ní ìtọ̀-súgà lọ́jọ́-iwájú. Àwọn obìnrin tó ń fọ́mọ lọ́yàn náà kì í sábà ní jẹrẹrẹ ọyàn tàbí ti ojú-ara. Títa àwọn oúnjẹ-ìjìrọ̀ fún omi-ọyàn tẹ̀síwájú láti máa tẹ́ àwọn ìgbìyànjú láti mú kí gbèdéke àti àsìkò ìfọ́mọlọ́yàn gbèrú sí ní àgbáyé. Kọ́ nípa Ètò-Ìjẹun àti Ààbò Oúnjẹ àti COVID-19 Àwọn Àbá: WHO àti UNICEF dábàá pé kí àwọn ọmọdé máa ń bẹ̀rẹ̀ ìmuyàn láàrin wákàtí àkọ́kọ́ ìbí, àti pé kí wọ́n fún wọn ní ọyàn nìkan fún oṣù mẹ́fà àkọ́kọ́ ìgbáyé – èyí túmọ̀ sí pé wọn kò ní fún wọn ní àwọn oúnjẹ tàbí mímu mìíràn, àti omi pẹ̀lú. À gbọ́dọ̀ fún àwọn ìkókó ní ọyàn mu bí wọ́n bá ti fẹ́ – èyí túmọ̀ sí gbogbo ìgbà tí ọmọ bá fẹ́ ọyàn, lọ́sàn-án àti lóru. Wọn kò gbọdọ̀ lo ìgò, orí-ọmú àtọwọ́dá tàbí ohun-èlò ìrànlọ́wọ́ mìíràn. Láti ọjó-orí oṣù mẹ́fà, àwọn ọmọdé gbọ́dọ̀ bẹ̀rẹ̀ sí ní jẹ àwọn oúnjẹ àfikún aláìléwu tó tó nígbà tí wọ́n ń tẹ̀síwájú láti fún wọn lọ́yàn títí di ọjọ́-orí ọdún méjì àti jù bẹ́ẹ̀ lọ. Èsì WHO: WHO ṣe ìgbélárugẹ fún ìfọ́mọlọ́yàn gẹ́gẹ́ bí orísun tó dára jù fún ṣíṣe àra àwọn ìkókó àti ọmọdé lóore, ó sì ń ṣiṣẹ́ láti mú gbèdéke ìmuyàn nìkan pọ̀ si fún oṣù mẹ́fà àkọ́kọ́ ó kéré tán 50% ní 2025. WHO àti UNICEF ṣẹ̀dá Àkójọpọ̀ Ìfọ́mọlọ́yàn Lágbàáyé láti wá àtilẹ́yìn òṣèlú, òfin, ìṣúná, àti àwùjọ fún ìfọ́mọlọ́yàn. Àkójọpọ̀ náà ṣe àkópọ̀ àwọn olùmúṣe àti onígbọ̀wọ́ láti ẹ̀ka ìjọba, àwọn onínúure, àwọn àjọ àgbáyé, àti ẹgbẹ́ àwùjọ. Ìtàkùn WHO fún Àkóso àti Àtìlẹyìn Àgbàyé fún Ìmúṣẹ Ìlànà Káríayé ti Títa àwọn Oúnjẹ-ìjìrọ̀ Omi-ọyàn, tí a tún mọ̀ sí NetCode, ń ṣiṣẹ́ láti rí i dájú pé wọn kò ta àwọn oúnjẹ-ìjìrọ̀ omi-ọyàn ní ìtàkutà. Ní àfikún, WHO pèsè àwọn ètò ìkọ́ni-mọ̀ọ́ṣe fún àwọn elétò-ìlera láti pèsè àtìlẹyìn oní-mọ̀ọ́ṣe sí àwọn ìyá-lọ́mọ, láti ràn wọ́n lọ́wọ́ láti borí àwọn ìṣòro, àti láti ṣe àkóso ìdàgbàsókè àwọn ọmọdé. | Ukuncelisa izingane ibele Uhlolojikelele: Ukuncelisa ibele kungenye yezindlela eziyimpumelelo kakhulu zokuqinisekisa impilo kanye nokuphila kwengane. Nokho, ngokuphambene nezincomo ze-WHO, yizinsana ezingaphansi kwesigamu ezingaphansi kwezinyanga eziyi-6 ezinceliswa ibele kuphela. Ubisi lwebele lungukudla okulungele izinsana. Luphephile, luhlanzekile futhi luqukethe izivikeli mzimba ezisiza ukuvikela ezifweni eziningi ezivamile zasebunganeni. Ubisi lwebele lunikeza wonke amandla kanye nomsoco odingwa yizinsana ezinyangeni zokuqala zokuphila, futhi luyaqhubeka nokunikeza kuze kufike esigamini noma ngaphezulu sezidingo zomsoco wengane phakathi nesigamu sesibili sonyaka wokuqala, futhi kuze kufike engxenyeni eyodwa kwezintathu phakathi nonyaka wesibili wokuphila. Izingane ezincelisiwe zenza kangcono ekuhlolweni kobuhlakani, mancane amathuba okuthi zikhuluphale noma zikhuluphele ngokweqile futhi azikho sengozini enkulu yokuba nesifo sikashukela kamuva empilweni. Abesifazane abancelisa izingane ibele nabo baba nokuncishiswa kwengozi yomdlavuza wamabele kanye nowamaqanda omuntu wesifazane. Ukukhangisa okungalungile kwezinto ezithatha indawo yobisi lwebele kuyaqhubeka nokunciphisa imizamo yokuthuthukisa amanani okuncelisa izingane ibele kanye nobude besikhathi emhlabeni wonke. Funda mayelana Nokudla Okunomsoco kanye Nokuphepha Kokudla kanye ne-COVID-19 Izincomo: I-WHO ne-UNICEF bancoma ukuthi izingane ziqale ukunceliswa ibele phakathi nehora lokuqala lokuzalwa futhi zinceliswe ibele kuphela ezinyangeni zokuqala zokuphila eziyi-6 – okusho ukuthi akukho okunye ukudla noma uketshezi olunikezwayo, kuhlanganisa namanzi. Izinsana kufanele zinceliswe ibele uma zilifuna – lokho kuvame kakhulu ngendlela ingane efuna ngayo, imini nobusuku. Akumele kusetshenziswe amabhodlela, imincumu noma ama-pacifier. Kusukela ezinyangeni eziyi-6 zobudala, izingane kufanele ziqale ukudla ukudla okuphephile futhi nokwanele okwengeziwe ngenkathi ziqhubeka nokuncela ibele kuze kube yiminyaka yobudala emibili noma ngaphezulu. Impendulo yeWHO: I-WHO ikhuthaza ngamandla ukuncelisa ibele njengomthombo ongcono kakhulu wokondla izinsana kanye nezingane ezincane, futhi isebenzela ukukhulisa izinga lokuncelisa izingane ibele kuphela ezinyangeni eziyi-6 zokuqala kuze kufike okungenani ku-50% ngo-2025. I-WHO ne-UNICEF basungula i-Global Breastfeeding Collective ukuze bathole usizo lwezepolitiki, lwezomthetho, lwezezimali, kanye nolomphakathi ngokuphathelene nokuncelisa ibele. I-Collective ihlanganisa abaqalisi nabanikelayo abavela kohulumeni, abanikela ngenxa yesihawu (philanthropies), izinhlangano zamazwe omhlaba, kanye nomphakathi. I-WHO Network for Global Monitoring and Support for Implementation of the International Code of Marketing of Breast-milk Substitutes, eyaziwa nangokuthi i-NetCode, isebenzela ukuqinisekisa ukuthi izinto ezithatha indawo yobisi lwebele azikhangiswa ngendlela engafanele. Ngaphezu kwalokho, i-WHO ihlinzeka ngezifundo zokuqeqesha abasebenzi zezempilo ukuze bahlinzeke usizo benekhono komama abancelisayo, babasize ukuthi banqobe izinkinga, futhi baqaphe ukukhula kwezingane. |
የልጅ እድገት ማጠቃሊያ፡- የህጻናት የተመጣጠነ ምግብ እጥረት በአለም አቀፍ ደረጃ ዋነኛ የህዝብ ጤና አሳሳቢ ጉዳይ ነው፡፡ ዕድሜያቸው ከ5 ዓመት በታች የሆኑ 144 ሚሊዮን ሕፃናት ክብደታቸው ዝቅተኛ፣ 47 ሚሊዮን የሚሆኑት የባከኑ፣ 38.3 ሚሊዮን የሚሆኑት ደግሞ ከመጠን ያለፈ ውፍረት ወይም ውፍረት አለባቸው፡፡ ከ 5 ዓመት በታች ለሆኑ ህጻናት 45% የሚሚሞቱት ከተመጣጠነ ምግብ እጥረት ጋር የተያያዘ ነው፡፡ የሕፃናትን እና የሕፃናትን እድገት መለካት የሕፃናት ጤና ክትትል አስፈላጊ አካል ነው፡፡ በተመጣጠነ ምግብ እጥረት ምክንያት በቂ ያልሆነ የጨቅላ ህጻናት እድገት ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው ሀገራት ውስጥ ህጻናት የተመጣጠነ ምግብ እጥረትን ያስከትላል፤ ይህ ደግሞ በኋላ ህይወት ዘመኑ ውስጥ በካሎሪ መውሰድ መጨመር ካስከተለ ከመጠን በላይ ክብደት ወይም ከመጠን በላይ መወፈርን ያስከትላል፡፡ የአለም ጤና ድርጅት የህጻናት እድገት ደረጃዎች በአለም አቀፍ ደረጃ የጨቅላ ህጻናት እና ትንንሽ ህፃናትን የአመጋገብ ሁኔታ ለመቆጣጠር እና ለመገምገም የሚያግዝ የምርመራ መሳሪያ ነው፡፡ የህጻናትን ቁመት እና የሰውነት ክብደት በመከታተል ስታንዳርዱ ህጻናት ወይም ህዝቦች በትክክል እንዳያድጉ ያሳውቃል ወይም የአለም ጤና ድርጅት ከተፈለገው ክብደታቸው በታች ወይም ለእላፊ ክብደት የተጋለጡ ሲሆኑ የአለም ጤና ድርጅት የተለየ የጤና አገልግሎት ወይም የህዝብ ጤና እርዳታ ሊፈልግ ይችላል፡፡ በዓለም ጤና ድርጅት የሕፃናት እድገት ስታንዳርድ ወንዶች እና ሴቶች ልጆች የሚለያዩባቸው የእድሜ ክልሎች ያሏቸው ሲሆን ዕድሜያቸው እስከ 5 ዓመት ድረስ የሚወለዱትን የሚሸፍኑ ናቸው፡፡ በዶክተሮች መ/ቤቶች፣ ክሊኒኮች እና ሌሎች የጤና ተቋማት እና በምርምር ተቋማት፣ በልጆች ጤና ጥበቃ ተቋማት እና በጤና ጥበቃ ሚኒስቴር ላይ ጥቅም ላይ ይውላሉ፡፡ ስለ አመጋገብ እና የምግብ ደህንነት እና ኮቪድ-19 ይወቁ ውጤት፡- የሕጻናት መቀንጨር ልጅን በዓለም ጤና ድርጅት አመለካከት ዕድሜው በጣም ያነሰ እና ሥር የሰደደ ወይም ተደጋጋሚ የተመጣጠነ ምግብ እጦት ውጤት መሆኑን ያመለክታል፡፡ የሕጻናት መቀንጨር ችግር ለህፃናት ሞት የሚያጋልጥ እና በሰው ልጅ እድገት ውስጥ የእኩልነት መጓደል ምልክት ነው፡፡ የህጻናት ከመጠን ያለፈ ውፍረት የዓለም ጤና ድርጅት ከቁመቱ አንጻር ክበደቱ በጣም ያለፈበት ልጅን ያመለክታል፡፡ ይህ ዓይነቱ የተመጣጠነ ምግብ እጥረት ብዙውን ጊዜ ለምግብ ፍጆታው መጠን በጣም ጥቂት ካሎሪዎችን በማውጣት ወይም የኢንዶሮኒክ ሚዛን መዛባት የሚያስከትል ሲሆን በህይወት ዘመኑ ተላላፊ ላልሆኑ በሽታዎችን የመጋለጥ እድልን ይጨምራል፡፡ የሕፃን የቁመትና ክብደት አለመመጣጠን ማለት ካላቸው ቁመት አንጻር በጣም ቀጭን የሆነ እና በቅርብ ጊዜ ፈጣን ክብደት መቀነስ ወይም ክብደት አለመጨመር ውጤት የሆነውን የአለም ጤና ድርጅትን ያመለክታል፡፡ አንድ ሕፃን የዓለም ጤና ድርጅት በመጠኑም ሆነ በከባድ ብክነት ለሞት የመጋለጥ ዕድሉ ከፍተኛ ቢሆንም ሕክምና መከታተል ይቻላል፡፡ የልጅነት ብክነት እና ከመጠን በላይ መወፈር ሁለቱም የተመጣጠነ ምግብ እጥረት ሲሆኑ በአንድ ህዝብ ውስጥ አብረው ሊኖሩ ይችላሉ፡፡ እ.ኤ.አ በ 2020 የቁመትና ክብደት አለመመጣጠን (ከቁመት አንጻርዝቅተኛ ክብደት) እንዲሁም ከመጠን በላይ የወፈሩ ዕድሜያቸው ከ 5 ዓመት በታች የሆኑ ሕፃናት 6.7% ያህል (45.4 ሚሊዮን) ሲሆን ዕድሜያቸው ከ 5 ዓመት በታች ለሆኑ (38.9 ሚሊዮን) 5.7% ሆነው ተገኝቷል፡፡ መከላከያ፡- እ.ኤ.አ. በ 2020 በዓለም ዙሪያ ከ 5 ዓመት በታች የሆኑ 22% (149.2 ሚሊዮን) ህጻናት በመቀንጨር እየተጎዱ ሲሆን ይኸውም እ.አ.አ በ 2015 ከነበረው በ 24.4% ቀንሷል። እ.ኤ.አ. በ 2030 የመቀንጨር አደጋ የተደረባቸው ሕፃናትን ቁጥር በ50% ለመቀነስ የታቀደውን ለማሳካት ዓመታዊው የቅነሳ መጠኑ አሁን ካለው ዓመታዊ የ2.1% ቅናሽ መጠን በእጥፍ (በዓመት ወደ 3.9%) መሆን አለበት፡፡ ምንም እንኳን የተመጣጠነ ምግብ እጥረት በተለያዩ መንገዶች ሊገለጽ ቢችልም የመከላከያው መንገዱ ግን ተመሳሳይ ነው፤ ይኸውም በመጀመሪያዎቹ ሁለት ዓመታት ውስጥ ከእርግዝና በፊት እና በእርግዝና ወቅት እና ጡት በሚያጠቡበት ጊዜ በቂ የጡት ማጥባት፤ በጥሩ ሁኔታ ማጥባት፤ በለጋ የልጅነት ጊዜ ውስጥ ገንቢ፣ የተለያዩ እና ደህንነቱ የተጠበቀ ተጨማሪ ምግቦች መጠቀም እንዲሁም መሰረታዊ የጤና፣ የውሃ፣ የንፅህና እና የንፅህና አጠባበቅ አገልግሎቶችን እና አስተማማኝ የአካል ብቃት እንቅስቃሴ እድሎች ማግኘትን ጨምሮ ጤናማ ሁኔታን መፍጠር ናቸው፡፡ በኮቪድ-19 ወረርሽኝ ሳቢያን ጨምሮ አብዛኛዎቹ እነዚህ ጠቃሚ ወደ ጥሩ አመጋገብ መንገዶች የሚወስዱ አስተዳደጎች በስጋት ላይ የሚገኙ ሲሆን በሁሉም መልኩ የተመጣጠነ ምግብ እጥረትን ለማስወገድ እድገትን የመቀነስ አቅም አላቸው፡፡ ዓለም ከወረርሽኙ ጋር ሲታገልና ከዚሁ ሲያገግም የእናቶችን እና የህፃናትን የተመጣጠነ ምግብ አመጋገብን በተለይም በጣም በተጎዱ አህጉር እና የአመጋገብ መብት ለእያንዳንዱ ልጅ እውን የሆነበትን የወደፊት ብሩህ ጊዜን ለማረጋገጥ አስቸኳይ እርምጃ መውሰድ ወሳኝ ነው፡፡ | Child growth Overview: Child malnutrition is a major public health issue worldwide. An estimated 144 million children under age 5 are stunted, 47 million are wasted and 38.3 million have overweight or obesity. Around 45% of deaths among children under 5 years of age are linked to undernutrition. Measuring the growth of infants and children is an important part of child health surveillance. Inadequate infant growth due to poor nutrition leads to under-nutrition in children in many low- and middle-income countries, which, if followed later in life by an increased intake of calories, can result in overweight or obesity. The WHO Child Growth Standards are a diagnostic tool used to monitor and assess the nutritional status of infants and young children worldwide. By tracking children’s height and body weight, the standards detect children or populations not growing properly, or who are underweight or at risk of overweight, and who may require specific health services or public health responses. The WHO Child Growth Standards have charts for boys and girls separated, covering age birth to 5 years. They are used in doctors’ offices, clinics and other health facilities, and by research institutions, child health advocacy organizations and ministries of health Learn about Nutrition and Food Safety and COVID-19 Impact: Child stunting refers to a child who is too short for his or her age and is the result of chronic or recurrent malnutrition. Stunting is a contributing risk factor to child mortality and is also a marker of inequalities in human development. Child overweight refers to a child who is too heavy for his or her height. This form of malnutrition usually results from expending too few calories for the amount of food consumed or from endocrine disbalances, and it increases the risk of noncommunicable diseases later in life. Child wasting refers to a child who is too thin for his or her height and is the result of recent rapid weight loss or the failure to gain weight. A child who is moderately or severely wasted has an increased risk of death, but treatment is possible. Childhood wasting and overweight are both forms of malnutrition and can coexist in a population. In 2020, wasting (low weight for height) and overweight was found in 6.7% of children under 5 (45.4 million) and 5.7% of children under 5 (38.9 million), respectively. Prevention: In 2020, 22% of children under age 5 worldwide (149.2 million) suffered from stunting, a decline from 24.4% in 2015. To achieve the target of a 50% reduction in the number of stunted children by 2030, the annual rate of decline must double (to 3.9% per year) from its current annual reduction rate of 2.1% per year. Although malnutrition can manifest in multiple ways, the path to prevention is virtually identical: adequate maternal nutrition before and during pregnancy and while breastfeeding; optimal breastfeeding in the first two years of life; nutritious, diverse and safe complementary foods in early childhood; and a healthy environment, including access to basic health, water, hygiene and sanitation services and opportunities for safe physical activity. Many of these vital pathways to good nutrition are under threat – including due to the COVID-19 pandemic – and have the potential to undermine progress towards ending malnutrition in all its forms. As the world responds to and recovers from the pandemic, urgent action is critical to protect maternal and child nutrition – especially in the most affected regions – and secure a future where the right to nutrition is a reality for every child. | Girman yaro Gamsashshen bayani: Rashin abinci mai gina jiki ga yaro wata babbar matsalar lafiyar al'umma ce a faɗin duniya. Ƙiyasin yara miliyan 144 waɗanda ke ƙasa da shekaru 5 a tsumbure suke ba sa iya girma sannan miliyan arba'in 47 an banzantar dasu sannan kuma miliyan 38.3 suna da nauyi ko ƙibar da ta wuce ƙa'ida. Kusan kaso 45% cikin ɗari na mace-macen yara 'yan ƙasa da shekaru 5 suna da alaƙa da rashin cin abinci mai gina jiki. Kwatanta girman yara ƙanana da yara matasa wani abu ne mai muhimmanci wajen sanya ido a lafiyar yaro. Rashin isashshen girman yaro saboda rashin cin abinci mai gina jiki yana janyo rashin ginin jiki a yara yawancin matalauta da matsakaitan ƙasashe, wanda idan aka bibiya daga baya ta yawan cin sinadarin kalori (calories), zai iya janyo nauyi ko ƙibar da ta wuce ƙa'ida. Ƙa'idojin girman yaro na WHO wata hanyace da ake amfani da ita wajen kula da kimanta irin matakin cin abinci mai kyau ga yara ƙanana da matasa a faɗin duniya. Ta hanyar bibiyar tsayi da nauyin jikin yara, ƙa'idojin suna binciko yara ko al'umma da basa girma yadda ya dace, ko waɗanda ba su da nauyi ko kuma waɗanda da suke a hatsarin yin nauyin da yawuce ƙa'ida, sannan da waɗanda da suke buƙatar kulawar lafiya ta musamman ko kuma matakan kula da lafiya na al'umma da hukuma za ta ɗauka. Ƙa'idojin girman yaro na WHO ƙungiyar lafiya ta duniya tana da tsarin taswirar ajiye bayanai na yara maza da mata daban-daban, masu shekarun haihuwa zuwa biyar. Ana amfani da su a ofisoshin likitoci da ƙananan asibitoci da kuma wasu cibiyoyin lafiya da hukumomin bincike da ƙungiyoyin tallafin kiwon lafiya ga yara da kuma ma'aikatun harkar lafiya. Koyi hanyar cin abinci mai gina jiki da kulawa da abinci da COVID-19. Tasiri: Tsakurewar girman yaro na nufin yaro ko yarinyar da suka tsakure shekarunsu (suka kasa girma) kuma hakan na faruwa ne sakamakon matsanancin ko maimaituwar rashin cin abinci mai gina jiki. Tsakurewar girma hatsari ne mai bada gudummawa ga yawan mutuwar yara kuma sannan hakan na nuni da cewa akwai bambamce-bambamce a yadda mutane ke bunƙasa a rayuwa. Nauyin yaro na nufin yaron da nauyinsa ya wuce kima tsawonsa ko tsawonta. Irin wannan rashin cin abincin mai gina jiki yana faruwa ne sakamakon amfani da yawan sinadarin kalori (calories) a cikin yawan abincin da ake ci ko kuma daga rashin daidaituwar sinadarin (hormones) (sinadarin halittar mutum) , sannan yana ƙara hatsarin kamuwa da irin cututtukan da ba a iya ɗauka daga wani a lokacin shekarun girma. Ramewar yaro na nufin yaron da yayi siranta da ta wuce ƙa'ida tsayinsa ko tsayinta kuma yana faruwa ne sakamakon zubewar nauyi da ba daɗe da yi ba ko kuma kasa samun nauyin da ya dace. Yaron da ya kasance a ɗan rame ko a rame sosai yana da yiwuwar ƙaruwar hatsarin mutuwarsa, sai dai yin magani abu ne mai yiwuwa. Ramewar yarinta da ƙiba ba bisa ƙa'ida ba duka biyun hanyoyin rashin cin abinci mara gina jiki ne sannan za su iya faruwa a lokaci guda a cikin al'umma. A shekarar 2020, rama (rashin nauyin da yayi daidai da tsayi) da nauyin da yawuce ƙa'ida an same su ne a kaso 6.7% na yaran da suke ƙasa da shekaru 5 (wato miliyan 45.) da kuma kaso 5.7% na yaran da suke ƙasa da shekaru 5 (wato yara miliyan 38.9) na abubuwan da suka zo bi da bi. Kariya: a shekarar 2020, kaso 22% na yaran da suke ƙasa da shekaru 5 a faɗin duniya (wato yara miliyan 149.2) sun yi fama da tsakurewar girma wato ragi daga kaso 24.4% a shekarar 2015. Domin samun nasarar cimma burin rage kaso 50% na yara masu tsakurarren girma zuwa shekarar 2030, ƙimar raguwar na duk shekara dole ya ninku ( zuwa kaso 3.9% duk shekara) daga ƙimarsa ta yanzu wato kaso 2.1% cikin ɗari na duk shekara. Duk da rashin cin abinci mai gina jiki zai iya bayyana ta hanyoyi da yawa, hanyoyin kariyar kusan duk iri ɗaya ne: samun isashen abinci mai kyau ga uwa kafin da lokacin ɗaukar ciki sannan kuma da lokacin shayarwa; kyakykyawar shayarwa a shekaru biyun farko na rayuwa; abinci mai rai da lafiya, kala daban-daban da irin abinci ingantacce dabandaban a lokacin yarinta; da muhalli mai kyau da samun damar kulawar lafiya na dole da ruwa da tsaftar jiki da guri da ayyukan tsaftace gurare da kuma damarmakin ayyukan motsa jiki mara hatsari. Da yawan waɗannan hanyoyin samun ingantaccen abincin suna cikin barazana saboda ɓarkewar annobar COViD-19 sannan da yiwuwar rage tasirin cigaba da kawar da rashin samin ingantaccen abinci ta dukkan hanyoyi. Saboda yadda duniya ta amshi da farfaɗowa daga annobar, ana buƙatar ɗaukar matakin gaggawa domin kare samun ingantaccen abincin ga uwa da ɗanta musammam a yawancin yankunan da abin ya shafa sannan a samar da wani tsarin rayuwa nan gaba ta inda zai kasance haƙƙin kowanne yaro ne samun ingantaccen abinci. | Ukuaji wa mtoto. Muhtasari: Utapia mlo kwa watoto ni suala kubwa la afya ya umma duniani kote. Inakadiriwa kuwa watoto milioni 144 walio chini ya umri wa miaka 5 wamedumaa, milioni 47 wamepotea bure na milioni 38.3 wana uzito kupita kiasi au unene uliopitiliza. Karibu 45% ya vifo miongoni mwa watoto walio chini ya umri wa miaka 5 vinahusishwa na utapiamlo. Kupima ukuaji wa watoto wachanga na watoto ni sehemu muhimu ya ufuatilaji wa watoto. Ukuaji duni wa watoto wachanga kwa sababu ya lishe duni husababisha lishe duni kwa watoto katika nchi nyingi zwnye uchumi wa chini na wa kati, ampapo, ikifuatiwa baadaye maishani na ulaji mwingi wa kalori, inaweza kusababisha uzito kupita kiasi au kunenepa kupita kiasi. Viwango vya Ukuaji wa Mtoto vya WHO ni chombo cha ucunguzi kinachotumika kufuatilia na kutathmini hali ya lishe ya watoto wadogo duniani kote. Kwa kufuatilia urefu na uzito wa miili ya watoto, viwango vinatambua watoto au idadi ya watu ambayo haikui ipasavyo, au ambao wana uzito mdogo, au walio katika hatari ya kuwa na uzito kupita kiasi, na ambao wanaweza kuhitaji huduma za afya au majibu ya afya ya umma. Viwango vya Ukuaji wa Mtoto vya WHO vina chati za wavulana na wasichana zilizotenganishwa, zikijumuisha umri wa kuzaliwa hadi miaka 5. Zinatumika katika ofisi za madaktari, zahanati na vituo vya afya, na taasisi za utafiti, mashirika ya utetezi wa afya ya watoto na wizara za afya. Jifunze juhusu Lishe na Usalama wa Chakula na UVIKO-19. Athari: Udumavu wa mtoto unarejelea mtoto ambaye ni mfupi sana kwa umri wake na ni matokeo ya utapiamlo wa mara kwa mara. Kudumaa ni sababu inayochangia vifo vya watoto na pia ni alama ya ukosefu wa usawa katika ukuaji wa binadamu. Uzito wa mtoto unamaanisha mtoto ambaye ni mzito sana kwa urefu wake. Aina hii ya utapiamlo kwa kawaida hutokana na kutumia kalori chache mno kwa kiasi cha chakula kinachotumiwa au kutokana na matatizo ya mfumo wa endocrine, na huongeza hatari ya magonjwa yasiyoambukiza baadaye maishani. Ukondefu wa mtoto unamaanisha mtoto amabye ni mwembaba sana kwa urefu wake na ni matokeo ya hivi karibuni kupungua uzito haraka au kushindwa kunenepa. Mtoto ambaye ameharibiwa kwa kiasi au kwa zaidi ana hatari kubwa ya kifo, lakini matibabu yanawezekana. Uharibifu wa utotoni na uzito kupita kiasi ni aina zote za utapiamlo na zinaweza kuwepo pamoja kwenye jamii. Mnamo mwaka 2020, upotezaji (uzito mdogo dhidi ya urefu) na uzikto kupita kiasi ulipatikana katika 6.8% ya watoto chini ya miaka 5 (milioni 45.4) na 5.7% ya watoto chini ya miaka 5 (milioni 38.9), mtawalia. Kinga: Mwaka 2020, 22% ya watoto walio chini ya umri wa miaka 5duniani kote (milioni 149.2) walipata ulemavu, ambayo ni kupungua kutoka 24.4% mwaka 2015. Ili kufikia lengo la kupunguza 50% ya idadi ya watoto waioathiriwa na udumavu ifikapo mwaka 2030, kiwango cha kila mwaka cha cha kupungua lazima kiwe maradufu (hadi 3.9% kwa mwaka) kutokana na kiwango cha sasa cha 2.1% kwa mwaka. Ingawa utapiamlo unaweza kujidhihirisha kwa njia nyingi, njia ya uzuiaji ni sawa: lishe ya ya kutosha ya mama kabla na wakati wa ujauzito na wakati wa kunyonyesha; unyonyeshaji bora katika miaka miwili ya kwanza ya maisah; vyakula vyenye ubora, utofautitofauti na usalama karibu kwenye utoto wote, na mazingira yenye afya, yakijumuisha upatikanaji wa huduma za msingi za afya, maji, na usafi wa mazingira na fursa za kufanya mazoezi salama. Nyingi ya njia hizi muhimu za lishe bora ziko kwenye tishio kutokana na janga la UVIKO-19 na zina uwezo wa kudhoofisha maendeleo kwenye kukomesha utapiamlo katika aina zake zote. Wakati dunia ikikabiliana na janga hili, hatua za haraka ni muhimu ili kulinda lishe ya mama na mtoto hasa katika mikoa iliyoathirika zaidi na kupata mustakabali ambapo haki ya lishe ni ya ukweli kwa kila mtoto. | Ìdàgbàsókè ọmọdé Ìsọníṣókí: Àìṣedéédé oúnjẹ aṣaralóore òmòdé jẹ́ ìṣòrò kan gbòógì nínú ètò ìlera gbogbo gbò ní àgbáyé. Iye ọmọ 144 million ni wọ́n fojú sọ lábẹ́ ọjọ́ orí 5 pé wọ́n kò ní ìdàgbàsókè tààrà, 47 million ló ṣòfò nígbà tí 38.3 million lómi lára ju bó ti yẹ lọ. Bí i ikú 45% láàrin àwọ́n ọmódé lábẹ́ ọjọ́ orí 5 ni ó níí ṣe pẹ̀lú àìṣedéédé oúnjẹ aṣaralóore. Ṣíṣe òdiwọ̀n ìdàgbàsókè àwọn ọmọ ọwọ́ àti ọmọdé jẹ́ pàtàkì lára àgbéyẹ̀wò ìlera ọmọdé. Ìdàgbàsókè ọmọdé tí kò péye látàrí ìṣeségesège oúnjẹ asaralóore máa ń yọrí sí àdìnkù ohun ìṣaralóore nínú ọmọdé ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn orílẹ̀-èdè tó ní ètò ìpawó wọlé kékeré, èyí tí, bí wọ́n bá tẹ́lẹ̀ lọ́jọ́ iwájú nípa ìlò ìlọ́po kálórì lè yọrí sí ìwúwo jù tàbí ìsanra jù. Ìwọ̀n fún ìdàgbàsókè ti WHO jé irinṣẹ́ aṣayẹ̀wò tí wọ́n ń ṣàmúlò láti mójútó àti àgbéyẹ́wò ipò ìṣaralóóre ti àwọn ọmọ ọwọ́ àti àwọn ọmọdé káàkiri àgbáyé. Nípa ṣíṣe àmójútó gíga àti ìsanrá sí ọmọ, àwọn àgbékálẹ̀ yìí máa ń ṣe àfihàn àwọn ọmọ tàbí iye àwọn ènìyàn tí kò dàgbà dáadáa, tàbí àwọn tí ìsanra wọn kò tó bó ṣe yẹ tàbí tó wà lẹ́nu ewu sísanra jù, àti èyí tó máa nílò ètò ìlera pàtó tàbí ìdáhùn ìlera gbogbo gbò. Àwọn àgbékalẹ̀ ìdàgbàsókè ọmọ ti WHO ní àtẹ fún ọmọ ọkùnrin àti ọmọ obinrìn lọ́tọ́ọ̀tọ̀, láàrin ọjọ́ orí àṣẹ̀ṣẹ̀bì àti ọdún 5. ọ́fíìsì dókítà ni wọ́n ti ń ṣàmúlò wọn, ilé-ìwòsàn àti àwọn ilé-iṣẹ́ ètò ìlera mìíràn, àti nípa àwọn ìlé-ẹ̀kọ́ fún iṣẹ́ ìwádìí, àwọn ilé-iṣẹ́ to ń ṣe agbátẹ̀rù ìlera àti àwọn ilé-iṣẹ́ ètò ìlera Kọ́ nípa ohun ìṣaralóore àti ààbò oúnjẹ àti COVID-19 Ipa: Àìdàgbàsókè dáradára ọmọdé ni a mọ̀ sí ọmọ tí ó ti kúrú jù fún ọjọ́ orí rẹ̀ àti tí ó jẹ́ àbájáde ìṣeségesège oúnjẹ aṣaralóore tàbí àìsí rẹ̀. Àìdàgbàsókè dáradára jé ọ̀kan lára àwọn ìtọ́kasí tó méwu lọ́wọ́ sí ikú ọmodé tí ó sì tún jẹ́ ìtọ́kasí àìdọ́gba nínú ìdàgbàsókè ènìyàn. Sísanra jù ọmọdé jẹ́ ọmọ tí ó wúwo jù fún gíga rẹ̀. Irúfẹ́ ìṣeségesège oúnjẹ yìí máa ń ní àbájáde láti ara fífẹ àwọn kálórì péréte tó wà fún ìwọ̀n oúnjẹ jíjẹ tàbí láti ara àìdọ́gba irinṣẹ́ agbẹ́jẹ̀ káàkiri ara, tí ó sì ń ṣe àfikún ìṣeéṣe àwọn àrùn tí kìí ran elòmíràn nígbà tó bá yá. Ìṣòfò ọmọ jẹ́ ọmọ tí ó tín-ín rín ju gíga rẹ̀ lọ tí ó sì ní àbájáde ìlọ́po ìṣòfò ìwúwo ara tàbí ìkùnà láti ní sí i. ọmọ tí ó bá ti ṣòfò ní ìwọ̀nba tàbí lọ́pọ̀lọpọ̀ ti ní ìlọ́po ìṣeéṣe fún ikú, ṣùgbọ́n ìtọ́jú ṣeéṣe. Ìṣòfo ìgbà ọmọdé àti ìwúwo ara jẹ́ ọ̀nà ìṣeségesège oúnjẹ tí ó sì lè wáyé papọ̀ ní àárín iye ènìyàn. Ní 2020, ìṣòfò ( ìwúwo bíńtín fún gíga) àti ìwúwo jù ni wọ́n rí ní 6.7% ti àwọn ọmọdé lábẹ́ ọjọ́ orí 5(45.4 million) àti 5.7% àwọn ọmọ lábẹ́ ọjọ́ orí 5 (38.9 million) lọ́kọ̀ọ̀kan. Ìdènà: ní 2020, 22% àwọn ọmọdé lábẹ́ ọjọ́ orí 5 káàkiri àgbáyé (149.2 million) kojú ìjìyà ìdàgbàsókè tí kò já gaara, àdínkù láti 24.4% ní 2015. Láti rí i pé àfojúsùn àdínkù 50% wá sí ìmúṣẹ ní iye àwọn ọmọ tí ìdàgbàsókè wọn kò já gaara ní 2030, ìwọ̀n àdìnkù rẹ̀ lọ́dọ́ọdún gbọ́dọ̀ wáyé ní ìlọ́po (sí 3.9% ní ọdún kan) láti iye àdìnkù rẹ̀ lọ́wọ́ lọ́wọ́ ti 2.1% ní ọdún kan. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ìṣe ségesège oúnjẹ lè wáyé ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀nà, ọ̀nà sí ìdènà rẹ̀ jẹ́ oní jọra: ìpípye oúnjẹ ìṣaralóore ti ìyá kí ó tó lóyún àti nígbà tí ó bá lóyún àti tó bá ń fọ́mọ lọ́yàn; ìfọ́mọlọ́yàn tó yè kooro láàrin ọdún méjì àkọ́kọ́ ; oríṣi oúnjẹ tó ṣara lóore tí kò sì méwu lọ́wọ́ ní ìgbà wíwà lọ́mọdé; àti àyíká tó ń ran ìlera lọ́wọ́, tó fi mọ́ àǹfààní sí àwọn ohun ètò ìlera, omi, ìmọọ́tótó àti iṣẹ́ ìtọ́jú àyíká àti àǹfààní fún àwọn eré ìdárayá tí kò méwu lọ́wọ́. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ lára àwọn ọ̀nà tó ṣe kókó sí ìṣaralóore tó dára ló wà lábẹ́ ewu - tó fi mọ́ látàrí àjàkálẹ̀ àrùn COVID - 19 - tó sì ní ìṣeéṣe láti mú àdìnkù bá ìtèsìwájú láti fòpin sí àìṣedéédé oúnjẹ ìṣaralóore ní gbogbo ọ̀nà rẹ̀. Bí gbogbo àgbáyé ti ń fèsì sí tó sì ń ní ìmúpadà láti ọwọ́ àjàkálẹ̀ àrùn, ìwà ìṣeféfé ṣe pàtàkì láti dáàbò bo oúnjẹ ìṣaralóore ti ìyá àti tọmọ - pàápàá jù lọ ní àwọn ẹkùn tí ọ̀rọ̀ kàn - àti láti ní ọjọ́ iwájú níbi tí oúnjẹ ìṣaralóore tó tọ́ ti jẹ́ òkodoro fún gbogbo ọmọ ní ìkáwọ. ́. | Ukukhula kwengane Uhlolojikelele: Ukungondleki kwezingane kuyinkinga enkulu yezempilo yomphakathi emhlabeni wonke. Kulinganiselwa ekutheni yizingane eziyizigidi eziyi-144 ezingaphansi kweminyaka emi-5 azikhulinngendlela efanele, izigidi ezingama-47 ziyonda bese eziyizigidi ezingama-38.3 zikhuluphele noma zikhuluphele ngokweqile. Cishe u-45% wokushona kwezingane ezingaphansi kweminyaka emi-5 ubudala kuhlobene nokungondleki. Ukukala ukukhula kwezinsana kanye nezingane kuyingxenye ebalulekile yokuqapha impilo yezingane. Ukukhula kwezinsana okunganele ngenxa yokudla okungenamsoco kuholela ekungondlekini kahle ezinganeni emazweni amaningi anamaholo aphansi kanye naphakathi nendawo, okuthi, uma kulandelwa kamuva empilweni ngukudla ama-calories amaningi, kungaholela ekukhuluphaleni noma ekukhuluphaleni ngokweqile. I-WHO Child Growth Standards iyithuluzi lokuxilonga elisetshenziselwa ukuqapha nokuhlola isimo sokudla ukudla okunomsoco kwezinsana kanye nezingane ezincane emhlabeni wonke. Ngokulandelela ubude bezingane kanye nesisindo somzimba, izindinganiso zithola izingane noma abantu abangakhuli kahle, noma abakhuluphele noma abasengozini yokukhuluphala ngokweqile, futhi abangase badinge izinsiza ezithile zezempilo noma ukusabela kwezempilo zomphakathi. Izindinganiso Zokukhula Kwezingane ze-WHO zinamashadi ahlukene abafana kanye nawamantombazane, ahlanganisa iminyaka yobudala yokuzalwa ukuya eminyakeni emi-5. Zisetshenziswa emahhovisi odokotela, emitholampilo nakwezinye izikhungo zezempilo, nasezikhungweni zocwaningo, ezinhlanganweni zokulwela izimpilo zezingane kanye naseminyangweni yezempilo Funda mayelana Nokudla Okunomsoco kanye Nokuphepha Kokudla kanye ne-COVID-19 Umthelela: Ukungakhuli kahle kwengane kubhekisela enganeni emfushane kakhulu kuneminyaka yayo futhi okuwumphumela wokungondleki okungamahlalakhona noma okuphindaphindayo. Ukungakhuli kahle kuyisici esiyingozi esinegalelo ekushoneni kwezingane futhi kuwuphawu lokungalingani ekuthuthukeni kwabantu. Ukukhuluphala kwengane ngokweqile kubhekisela enganeni esinda kakhulu ngokuphathelene nobude bayo. Lolu hlobo lokungondleki ngokuvamile lubangelwa ukuchitha amakhalori ambalwa kakhulu ngenani lokudla okudliwayo noma ukungasebenzi ngendlela efanele kwe-endocrine, futhi kwandisa ingozi yezifo ezingathathelani kamuva empilweni. Ukonda kwengane kubhekisela enganeni ezace kakhulu kunobude bayo futhi okuwumphumela wokuncipha okusheshayo kwakamuva noma ukungakwazi ukukhuluphala. Ingane eyonde okungatheni noma kakhulu isengozini enkulu yokushona, kodwa kungenzeka ilashwe. Ukonda kanye nokukhuluphala ngokweqile ebunganeni kokubili kuyizinhlobo zokungondleki kahle futhi kungaba khona ndawonye enanini labantu. Ngo-2020, ukonda (isisindo esiphansi ngokuphathelene nobude) nokukhuluphala ngokweqile kwatholakala ku-6.7% wezingane ezingaphansi kweminyaka emi-5 (izigidi ezingu-45.4) no-5.7% wezingane ezingaphansi kweminyaka emi-5 (izigidi ezingu-38.9), ngokulandelana. Ukuvimbela: Ngo-2020, u-22% wezingane ezingaphansi kweminyaka emi-5 emhlabeni jikelele (izigidi ezingu-149.2) wawuhlushwa ukungakhuli kahle, ukwehla kusukela ku-24.4% ngo-2015. Ukuze kuzuzwe umgomo wokuncishiswa ngo-50% kwenani lezingane ezingakhuli ngendlela efanele ngo-2030, izinga lokuncipha lonyaka kufanele liphindeke kabili (libe ngu-3.9% ngonyaka) ukusuka esilinganisweni sokuncishiswa sonyaka samanje esingu-2.1% ngonyaka. Nakuba ukungondleki kungabonakala ngezindlela eziningi, indlela yokukuvimbela iyafana: ukondleka okwanele komama ngaphambi nangesikhathi sokukhulelwa nangesikhathi sokuncelisa ibele; ukuncelisa ibele kahle kakhulu eminyakeni emibili yokuqala yokuphila; ukudla okunomsoco, okuhlukahlukene nokuphephile okunomsoco eminyakeni yokuqala yobungane; kanye nendawo enempilo, okuhlanganisa ukufinyelela ezinsizeni eziyisisekelo zempilo, amanzi, inhlanzeko kanye nokuthuthwa kwendle kanye namathuba okuvocavoca umzimba ngendlela ephephile. Eziningi zalezi zindlela ezibalulekile zokudla okunomsoco ziyasongeleka – okuhlanganisa ngenxa yobhubhane lwe-COVID-19 – futhi zingase ziphazamise inqubekela phambili ekuqedeni ukungondleki ngazo zonke izinhlobo zako. Njengoba umhlaba usabela futhi ululama kulolu bhubhane, isinyathelo esiphuthumayo sibalulekile ukuze kuvikelwe ukudla okunomsoco komama kanye nezingane – ikakhulukazi ezifundeni ezithinteke kakhulu – futhi kuvikelwe ikusasa lapho ilungelo lokudla okunomsoco lenzeka kuyo yonke ingane. |
የልጆች ጤንነት ማጠቃሊያ፡- የልጆችን ጤንነት መጠበቅ እና ማሻሻል መሰረታዊ ጠቀሜታ ነው፡፡ ባለፉት በርካታ አስርት አመታት ጤናን በማሻሻል እና የህጻናትን ሞት መጠን በመቀነስ ረገድ አስደናቂ መሻሻሎች ታይተዋል፡፡ ከሌሎች አበረታች አኃዛዊ መረጃዎች መካከል እ/አ/አ ከ2000 እስከ 2017 ድረስ 5 ዓመት ሳይሞላቸው የሚሞቱ ሕፃናት ቁጥር በግማሽ ቀንሷል፣ እናቶችና ሕፃናት ከመቼውም ጊዜ በበለጠ ዛሬ በመሞት ተርፈዋል፡፡ ይሁን እንጂ በልጆች ላይ የጤና ሁኔታን የበለጠ ለማሻሻል ብዙ መስራት ያስፈልጋል፡፡ ዓለም ድርብ ሃላፊነት ተጋርጦባታል። ከግማሽ በላይ የሚሆኑት ህጻናት የሚሞቱት በቀላሉ መካለክል ወይም ሊታከሙ በሚችሉ ሁኔታዎች የጤና እንክብካቤ እና የኑሮ ደረጃ ጥራት መሻሻል ምክንያት ነው፡፡ ከዚሁ ጎን ለጎን ደግሞ ህጻናት የሚያድጉበት የተረጋጋ ሁኔታ፣ ጥሩ ጤንነት እና የተመጣጠነ ምግብ፣ ከአደጋ መከላከል እና የመማር እና በጥሩ ሁኔታ የማደግ እድሎችን ማግኘትን ይጨምራል፡፡ በህፃናት ላይ መዋእለ ነዋይ ፈሰስ ማድረግ አንድ ህብረተሰብ የተሻለ የወደፊት ህይወት ለመገንባት ሊያደርጋቸው ከሚችላቸው ወሳኝ ነገሮች መካከል አንዱ ነው፡፡ ስለ ልጅ ጤንነት እና ኮቪድ-19 በበለጠ ይወቁ መንስኤው፡- በህጻናት የመዳን እድሎች ላይ በአለም ዙሪያ ሰፊ ልዩነቶች አሉ፣ ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ያላቸው ሀገራት ተመጣጣኝ ያልሆነ ተፅእኖ አላቸው፡፡ ከሰሃራ በታች ያሉ አፍሪካ በአለም ላይ ከፍተኛው የህፃናት ሞት መጠን ድርሻ ያለው ሲሆን በአንዳንድ ቦታዎች ከፍተኛ ገቢ ካላቸው ሀገራት በ15 እጥፍ ይበልጣል፡፡ በህፃናት ላይ ለሞት የሚዳርጉ ዋና ዋና ምክንያቶች የመተንፈሻ አካላት ህመም፣ ተቅማጥ፣ ኩፍኝ፣ ወባ፣ የተመጣጠነ ምግብ እጥረት እና አዲስ የተወለዱ ሁኔታዎች ናቸው፡፡ በክትባት፣ በቂ የቤት ውስጥ እንክብካቤ፣ የጤና አጠባበቅ አገልግሎት በማግኘት፣ የጡት ማጥባትን ማሻሻል እና በተመጣጠነ ምግብ አማካኝነት ብዙ ህፃናትን ሞት መከላከል ይቻላል፡፡ ይሁን እንጂ ብዙዎቹ ሕይወት አድን ድጋፎች በዓለም ላይ ያሉ በጣም ድሃ ሰዎች ሊደርሱባቸው የማይችሉ ናቸው፡፡ በህይወት መቆየት ከህፃናት ጤና ጋር ተያያዥነት ያላቸው ከብዙ በሽታዎች መካከል አንዱ ብቻ ነው፡፡ የህጻናት ጤና፣ እድገት እና መበልጸግ የማይነጣጠሉ ናቸው፡፡ እ.ኤ.አ በ 2016 ቢያንስ 250 ሚሊዮን ህጻናት ሙሉ የአካል እና የስነ-ልቦና እድገታቸው ላይ መድረስ አልቻሉም፡፡ ይህ የ 43 በመቶውን አስገራሚ አሃዝ ያሳያል፡፡ በልጆች ላይ የሚፈጸሙ ጥቃቶችም ተበራክተዋል፡፡ እ/አ/አ በ2019 በደል ወይም ቸልተኝነት እስከ 1 ቢሊዮን በሚደርሱ ሕፃናት ላይ ጉዳት አድርሷል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ የዓለም ጤና ድርጅት ከአጋሮች እና አባል ሀገራት ጋር በመሆን እ/አ/አ በ2030 አዲስ የሚወለዱ ህጻናት እና ከ5 አመት በታች የሆኑ ህጻናትን መከላከል የሚቻለውን በሽታ ለማስቆም የሁሉንም ህጻናት ህይወት ለማሻሻል እና በዘላቂነት ለማልማት የተጠቀሙትን 3 ግቦች ዒላማዎችን ለማሳካት ይሰራል፡፡ ሁሉም አገሮች እዚህ ግብ ላይ ከደረሱ 11 ሚሊዮን ሰዎች ይድናሉ፤ ይህ ቁጥር ደግሞ ከግማሽ በላይ የሚሆኑት ከሳሃራ በታች ባሉ የአፍሪካ አገሮች ውስጥ ይገኛሉ፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የጤና ፍትሃዊነትን በሁለንተናዊ የጤና ሽፋን (UHC) እና በዓለም አቀፍ ደረጃ የክትባት አቅርቦትን አንዳንድ ገዳይ የሆኑ የህጻናት በሽታዎችን መከላከልን ይደግፋል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ለጨቅላ ህጻናት ብቻ ጡት በማጥባት ላይ በማተኮር የጨቅላ እና ትንንሽ ህጻናትን መመገብን ያበረታታል፡፡ የህጻናት ሁለንተናዊ ጤንነትን ሁኔታ ተብለው የሚወሰዱ የህጻናት በሽታዎችን ለመቆጣጠር እና የእድገት ውጤቶቻቸውን ለመጠበቅ በመጀመሪያዎቹ የህይወት ዓመታት ውስጥ የማያቋርጥ እንክብካቤ ለመስጠት በኋለኛው የህይወት ዘመናቸው ውስጥ ሊከሰቱ ለሚችሉ በሽታዎች ተጋላጭነት መቀነስን ጨምሮ የተቀናጀ አካሄድ አዘጋጅቶ ያበረታታል፡፡ እነዚህ ግቦች በብዙ የዓለም ጤና ድርጅት ክፍል መካከል ትብብር እና በእናቶች፣ አዲስ የተወለዱ፣ የህጻናት እና ወጣቶች ጤንነት እና እርጅና መምሪያ በኩል የተቀናጁ ናቸው፡፡ | Child health Overview: Protecting and improving the health of children is of fundamental importance. Over the past several decades, we have seen dramatic progress in improving the health and reducing the mortality rate of young children. Among other encouraging statistics, the number of children dying before the age of 5 was halved from 2000 to 2017, and more mothers and children are surviving today than ever before. However, a great deal of work remains to further improve the health outcomes for children. The world is facing a double mandate. More than half of child deaths are due to conditions that could be easily prevented or treated given access to health care and improvements to their quality of life. At the same time, children must also be given a stable environment in which to thrive, including good health and nutrition, protection from threats and access to opportunities to learn and grow. Investing in children is one of the most important things a society can do to build a better future. Learn more about child health and COVID-19 Causes: Vast disparities exist around the world in a child’s chances of survival, with low- and middle-income countries disproportionately affected. Sub-Saharan Africa has the highest child mortality rate in the world, in some places 15 times higher than in high-income countries. The leading causes of death among children include respiratory infections, diarrhoeal diseases, measles, malaria, malnutrition and newborn conditions. Many child deaths are preventable through vaccination, adequate home care, access to health care services, improved rates of breastfeeding and better nutrition. However, many of the life-saving interventions are beyond the reach of the world’s poorest people. Survival is just one of many issues relevant to children’s health. Child health, growth and development are inseparable. In 2016, at least 250 million children were not able to reach their full physical or psychological development. This represents the staggering figure of 43%. Violence against children is also rampant. In 2019, abuse or neglect affected as many as 1 billion children. WHO Response WHO works with partners and Member States to improve the lives of all children and meet the targets of Sustainable Development Goal 3, which aims to end preventable deaths of newborns and children under 5 by 2030. If all countries reach this goal, 11 million lives will be saved, more than half of them in sub-Saharan Africa. WHO advocates for health equity through universal health coverage (UHC) and the global availability of vaccines to prevent some of the deadliest childhood diseases. WHO also promotes infant and young child feeding, with a focus on exclusive breastfeeding for infants. It has developed and promotes an integrated approach to managing childhood illness that considers all aspects of a child’s health, and a continuum of care throughout the early years to safeguard their developmental outcomes, including the reduction of risk factors for diseases that can arise later in life. These goals are a collaboration between many WHO departments and coordinated through the Department of Maternal, Newborn, Child and Adolescent Health, and Ageing. | Lafiyar yaro Gamsashshen bayani: bada kariya da inganta lafiyar yara abu ne mai matuƙar muhimmanci. Sama da shekaru gommai da suka wuce, mun ga kyakykyawan cigaba wajen inganta lafiya da rage yawan mace-mace na ƙananan yara. Daga cikin jadawalin bayanan da suke ƙarfafa gwiwa, yawan yaran da suke mutuwa kafin isa shekara 5 ya ragu da kusan rabi daga shekarar 2000 zuwa 2017, sannan da yawan uwaye mata da yara suna tsira da rayukan su a yau fiye da da a baya. Saboda haka, akwai babban ragowar aikin cigaba da inganta sakamakon kiwon lafiyar yara. Duniya na fuskantar al'amura guda biyu na dole. Sama da rabi na mace-macen yara saboda wasu yaniyuka ne da za a iya karewa ko maganin su idan an basu damar samun kiwon lafiya da kuma bunƙasa ingancin rayuwarsu. A lokaci guda, dole ne a samarwa yara kyakykyawan muhallin da zasu girma, wanda ya haɗa da ingantacciyar lafiya da ingantaccen abinci, kariya daga barazana iri-iri da kuma samun damarmakin koyo da girma. Zuba jari a rayuwar yara na ɗaya daga cikin abubuwa masu muhimmanci da al'umma za ta iya yi domin gina kyakykyawar rayuwa. Koyi al'amarin kiwon lafiyar yara da COVID-19 Abubuwan da ke haddasawa: Akwai babban giɓi a faɗin duniya na yuwuwar ci gaba da rayuwar yaro, wanda yawanci ya fi aukuwa a ƙasashen da ba su da ko suke da matsakaicin arziki. Ɓangaren kudancin nahiyar Afrika mai sahara shi yake da yawan mace-macen yara a duniya, a wasu guraren fiye da sau 15 a kan ƙasashe masu arziki. Abubuwa na gaba-gaba da ke haddasa mace-macen yara sun haɗa da matsalolin numfashi da cutukan gudawa da ƙyanda da zazzaɓin cizon sauro da rashin cin ingantaccen abinci da kuma matsalolin rashin lafiyar sababbin jarirai. Za a iya kare yawan mace-macen yara ta hanyar rigakafi da bada isashshiyar kulawa a gida da samun damar ayyukan kulawa da lafiya da inganta ƙima/yanayin shayarwar mama da cin ingantaccen abinci. Saboda haka, da yawan shirye-shiryen bada agajin tserar da rayuwa ba sa iya isa gurin mutane matalauta a duniya. Tsira da rayuwa yana ɗaya daga cikin al'amura masu yawa da suke alaƙa da lafiyar yara. Lafiyar yaro da girmansa da kuma cigabansa abubuwa ne da baza su rabu ba. A shekarar 2016dubu, a ƙalla yara miliyan 250 ɗari biyu da hamsin sun kasa cimma girman jiki da ƙwaƙwalensu. Wannan na wakiltar babban kaso mai ban mamaki na 43%. Cin zarafin yara shi ma ya yawaita. A shekarar 2019 cin zarafi ko ko'in kula ya shafi kusan yawan yara biliyan 1. Matakan Hukumar WHO WHO tana aiki da abokan hulɗarta da ƙasashe don inganta rayuwar dukkan yara sannan a cimma burin muradun cigaban ƙasa mai ɗorewa na uku, wanda manufarsa shi ne kawo ƙarshen mace-macen sababbin jarirai da yara 'yan ƙasa da shekaru biyar (5) da za a iya kare faruwarsu zuwa ƙarshen shekarar 2030. Idan dukkan ƙasashen suka iya cimma wannan manufar, hakan na nufin za a iya tserar da rayukan yara miliyan 11, sama da rabin su suna nan a nahiyar kudancin Africa mai Sahara. WHO tana tallafa wa da goyon bayan bada tallafin lafiya bisa adalci ta hanyar ƙungiyar Universal health coverage (UHC) da isashshen maganin riga-kafi a duniya domin kare wasu daga cikin cututtukan da suke saurin kashe mutum. WHO ta kuma nuna muhimmancin ciyar da ƙarami da matashin yaro, da maida hankali kan shayar da yara mama na musamman ɗin nan. Ta samar da kuma inganta muhimmiyar hanyar kulawa da rashin lafiyar yaro wadda ta ƙunshi dukkan sha'anin lafiyar yaro da kuma wani tsari mai ɗorawa na kulawa da lafiyar a lokacin yarinta da nufin kiyaye girmansu, da ya haɗa da rage hatsarurrukan kamuwa da cututtuka da za su iya faruwa daga bayan. Waɗannan muradun haɗin guiwa ne tsakanin yawan ɓangarorin WHO da kuma tsararrun ƙungiyoyin ta hanyar sashen mata masu shayarwa da sababbun jarirai da yara da kuma lafiyar matasa da kuma shekarun girma. | Afya ya mtoto. Muhtasari: kulinda na kuboresha afya za watoto ni muhimu sana. Katika miongo kadhaa iliyopita, tumeona maendeleo makubwa katika kuboresha afya na kupunguza kiwango cha vifo vya watoto wadogo. Miongoni mwa takwimu zingine za kutia moyo, idadi ya watoto wanaofariki chini ya umri wa miaka 5 ilipungua kwa nusu kutoka 2000 hadi 2017, na akina mama na watoto wananusurika zaidi siku hizi kuliko hapo awali. Hata hivyo, kazi kubwa inabakia kuboresha zaidi matokeo ya afya kwa watoto. Dunia inakabiliwa na mamlaka mawili. Zaidi ya nusu ya vifo vya watoto vinatokana na hali ambazo zingeweza kuzuilika au kutibiwa kwa urahisi kutokana na kupata huduma za afya na kuboreshwa kwa ubora wa maisha yazo. Wakati huoohuo, watoto lazima pia wapewe mazingira tulivu ya kusatawi, ikiwa ni pamoja na afya bora na lishe bora, ulinzi dhidi ya vitishio na fursa za kujifunza na kukua. Kuwekeza kwa watoto ni moja ya mambo muhimu jamii inaweza kufanya ili kujenga mustakabali bora. I. Jifunze zaidi kuhusu afya ya mtoto na UVIKO-19. Sababu: Tofauti kubwa zipo duniani kote katika nafasi ya mtoto ya kuishi, huku nci zenye uchumi wa chini na wa kati zikiathirirka kwa kiasi kikubwa. Afria Kusini mwa Jangwa la Sahara ina kiwango cha juu zaidi cha vifo vya watoto duniani, katika baadhi ya maeneo mara 15 zaidi ya katika nchi zenye uchumi wa juu. Sababu kuu za vifo vya watoto ni pamoja na magonjwa ya kupumua, magonjwa ya kuhara, surua, malaria, utapiamlo na magonjwa ya watoto wachanga. Vifo vingi vya watoto vinaweza kuzuilika kupitia chanjo, matunzo ya kutosha ya nyumbani, kupata huduma za afya kuboresha viwango vya unyonyeshaji na lishe bora. Hata hivyo, afua nyingi za kuokoa maisha ya haziwezi kufikiwa na watu masikini zaidi duniani. Kuishi ni moja tu ya masuala mengi yanayohusiana na afya ya watoto. Afya ya mtoto, ukuaji na maendeleo havitenganishwi. Kwenye mwaka 2016, walau watoto milioni 250 hawakuweza kufikia ukuaji wao kamili wa kimwili na kisaikolojia. Hii inawakilisha idadi kubwa ya 43%. Ukatili dhidi ya watoto pia umekithiri. Mnamo mwaka 2019, unyanyasaji ama kutelekezwa kuliathiri takriban watoto bilioni 1. Majibu ya WHO WHO inafanya kazi na washirika na Nchi Wanachama kuboresha maisha ya watoto wote na kufikia malengo ya Lengo la 3 la Maendeleo endelevu, ambalo linalenga kukomesha vifo vinavyoweza kuzuilika vya watoto wachanga na watoto chini ya umri wa miaka 5 ifikapo 2030. Ikiwa nchi zote zitafikia lengo hili, maisha ya watu milioni 11 yataokolewa, zaidi ya nusu yao katika Afrika Kusini mwa Jngwa la Shara. WHO inateteta usawa wa afya kupitia chanjo ya afya kwa wote (UHC) na upatikanaji wa chanjo wa kimataifa wa kuzuia baadhi ya mazgonjwa hatari zaidi ya utotoni. WHO inahimiza kulisha watoto wachanga na watoto wadogo, kwa kuzingaztia unyonyeshaji wa maziwa ya mama pekee kwa watoto wachanga. Imeanzisha na kukuza mkabala jumuishi wa kudhibiti magonjwa ya utotoni unaozingatia vipengele vyote vya afya ya mtoot, na mwendelezo wa matunzo katika miaka yote ya awali ili kulinda matokeo ya ukuaji wao, ikiwa ni pamoja na kupunguza sababu za hatari kwa magonjwa ambazyo yanaweza kutokea baadaye maishani. Malengo haya ni ushirikiano kati ya idara nyingi za WHO na kratibiwa kupitia idara ya Afya ya Mama, Watoto Wachanga, Watoto na Vijana, na Uzee. | Ìlera ọmọ Ìsọníṣókí: Dídábò bo àti ṣíṣe ìmú dára sí i ìlera àwọn ọmọ jẹ́ ohun pàtàkì tó ṣe kókó. Ní àwọn ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọdún sẹ́yìn, a ti rí àwọn ìtèsìwájú tó ní ìtumọ̀ ní ṣíṣe ìmú dára sí i ìlera àti mímú àdìnkù bá ìwọ̀n ikú àwọn ọmọdé. Lára àwọn ìṣirò tó wú ni lórí, iye àwọn ọmọ tó ń kú kí wọ́n tó pé ọdún 5 dínkù ní ìdá méjì láti 2000 sí 2017, nígbà tí ìyá tó pọ̀ àti àwọn ọmọ ń yè lónìí ju ti àtẹ̀yìnwá lọ. Síbẹ̀síbẹ̀, ọ̀pọ̀lọpọ̀ akitiyan ló kù láti túbọ̀ mú ìtèsìwájú bá àbájáde ìlera fún àwọn ọmọdé. Gbogbo àgbáyé ń kojú ìlọ́po méjì ojúṣe. Ju ìdajì ikú ọmọdé ni ó jẹ́ okùnfà àwọn ipò tí ó rọrùn láti dènà tàbí tọ́jú bí ààyè bá wà fún ìtọ́jú ìlera àti ìmú dára sí i ìgbésí ayé tó dára. Ní ìgbà kan náà, wọ́n gbọ́dọ̀ fún àwọn ọmọ ní àyíká tó dúró re èyí tí yóò mú wọn dàgbà, tó fi mọ́ ìlera àti oúnjẹ asaralóore tó peyey, ààbò kúrò lọ́wọ́ ìjàmbá àti ààyè sí àǹfààní láti nímọ̀ àti láti dàgbà. Ṣíṣe ìtọ́jú àwọn ọmọdé jẹ́ ọ̀kan lára àwọn ohun pàtàkì tí àwùjọ kan lè ṣe láti ṣètò ọjọ́ iwájú tó dára. Kọ́ síi nípa ìlera ọmọ àti COVID-19 Àwọn aṣòkùnfà: ìyàtọ̀ tó gbòòrò ló wà káàkiri ayé nínú ìṣeéṣe fún ọmọ láti yè, pẹ̀lú àwọn orílẹ̀-èdè tó ń pawó wọlé lọ́nà tó kéré lọ̀rọ̀ náà kàn lọ́nà tí kò ṣe déédéé. Ìhà Aṣálẹ̀ Sàhárà Afíríkà ló ní ìwọ̀n ikú ọmọdé tó pò jù ní àgbáyé, ní àwọn ibì kan ó ga ní ìlọ́po 15 ju àwọn orílẹ̀-èdè tó ń pawó wọlé lọ́nà tó ga. Olúborí àwọn aṣokùnfà ikú láàrin àwọn ọmọdé ní àìsàn mímí àti ọ̀nà ọ̀fun, àrunṣu, ìgbóná, ibà, àìjẹ oúnjẹ tó ṣara lóore àti àwọn oríṣi ipò ajẹmọ́ ọmọ tuntun. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ ikú ọmọdé ló ṣeé dènà látàrí abẹ́rẹ́ àjẹsárá, ìtọ́jú ilé tó péye, àǹfààní sí ètò ìtọ́jú ìlera, ìpeléke ìwọ̀n ìfọ́mọlọ́yàn àti oúnjẹ ìṣaralóore tó dára. Síbẹ̀síbẹ̀, ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ọ̀nà ìpa ẹ̀mí mọ́ ló kọjá àrọ́wọ́tó àwọn aláìní tó burú jù ní àgbáyé. Ìpa ẹ̀mí mọ́ kàn jẹ́ ọ̀kan lára ọ̀pọ̀lọpọ̀ ìṣòro tó níí ṣe pẹ̀lú ìlera àwọn ọmọdé. Ìlera ọmọ, ìdàgbàsókè àti ìgbèrú síi kò ṣeé pín níyà. Ní 2016, ó kéré tán mílíọ̀nù 250 ọmọ ni kò le dé ipò ìdàgbàsókè ara àti ọpọlọ wọn. Èyí ṣojú 43% tó ń ṣe ségesège. Ìwà ipá sí àwọn ọmọdé náà gbòde kan. Ní 2019, àṣìlò tàbí àìkọbiarasí ṣe ìjàmbá fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ tó tó bíi bílíọ́ọ̀nù 1 ọmọ. Èsì WHO WHO ń ṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn alábàṣiṣẹ́ àti àwọn orílẹ̀-èdè tó jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ láti mú àyípadà bá igbe ayé àwọn ọmọdé àti láti mú àfojúsùn Sustainable Development Goal 3 wọn ṣẹ èyí tó ń gbèrò láti fòpin sí ikú ọmọ tuntun àti àwọn ọmọ tó wà lábẹ́ ọjọ́ orí 5 nígbà tí yóò fi di 2030. Tí gbogbo orílẹ̀-èdè bá ṣe àṣeyọrí lórí àfojúsùn yìí, ẹ̀mí mílíọ̀ọ̀nù 11 ni wọn yóò gbà là, nígbà tí èyí tí ó ju ìlàjì lọ nínú wọn yóò wá láti Ìhà Aṣálẹ̀ Sàhárà Afíríkà. WHO ń ṣe agbẹnusọ fún ìdọ́gba ìlera káàkiri ètò ìlera gbogbo àgbáyé (UHC) àti kí abẹ́rẹ́ àjẹsára wà ní àrọ́wọ́tó gbogbo àgbáyé láti dènà díẹ̀ lára àwọn àrùn ọmọdé aṣekúpani kíákíá. WHO tún mú ìlọsíwájú bá ìjẹun ọmọ ọwọ́ àti ọmọdé, pẹ̀lú àfojúsùn sí ìfọ́mọlọ́yàn nìkan fún àwọn ọmọ ọwọ́. Ó ti ṣe àgbékalẹ̀ àti ìlọsíwájú Ìgbésẹ̀ láti ṣe àmójútó àìsàn ìgbà ọmọdé tó ń ṣe àkíyèsí gbogbo ẹ̀ka ìlera ọmọ, àti ìtèsìwájú ìtọ́jú fún gbogbo ọdún tó ṣẹ̀ṣẹ̀ ń dàgbà láti dáàbò bo àbájáde ìdàgbàsókè wọn, tó fi mọ àdìnkù ìṣeéṣe ewu àrùn tó lè fojú hàn nínú ayé wọn nígbà tó bá yá. Àwọn àfojúsùn wọ̀nyí jẹ́ ìfọwọ́sowọ́pọ̀ láàrin àwọn ẹ̀ka WHO tí wọ́n sì ń ṣàkóso wọn láti ara ẹ̀ka tó ń rí sí ìtọ́jú ìyá, ọmọ tuntun, ìlera ọmọdé àti àwọn tó ń bàlágà, àti àwọn tó ti ń darúgbó. | Impilo yezingane Uhlolojikelele: Kubaluleke kakhulu ukuvikela kanye nokuthuthukisa impilo yezingane. Emashumini eminyaka ambalwa edlule, sibone intuthuko enkulu ekuthuthukiseni impilo nasekunciphiseni izinga lokushona kwezingane ezincane. Phakathi kwezinye izibalo ezikhuthazayo, inani lezingane ezishonayo ngaphambi kokuba neminyaka emi-5 lancishiswa ngesigamu kusukela ngo-2000 ukuya ku-2017, futhi omama nabantwana abaningi bayasinda namuhla kunaphambilini. Nokho, kusasele umsebenzi omningi wokuthuthukisa imiphumela yezempilo yezingane. Umhlaba ubhekene nomyalelo ophindwe kabili. Ukushona kwezingane ezingaphezu kwengxenye kungenxa yezimo ezingavinjelwa kalula noma ezelashwa zinikezwe ukufinyelela ekunakekelweni kwezempilo nokuthuthukiswa kwezinga lempilo yazo. Ngesikhathi esifanayo, izingane kumele futhi zinikezwe indawo ezinzile lapho zingachuma khona, okuhlanganisa impilo enhle nokudla okunomsoco, ukuvikeleka ezinsongweni nasekutholeni amathuba okufunda nokukhula. Ukutshala imali ezinganeni kungenye yezinto ezibaluleke kakhulu umphakathi ongazenza ukuze wakhe ikusasa elingcono. Funda kabanzi ngempilo yezingane kanye ne-COVID-19 Izimbangela: Ukungafani okukhulu kukhona emhlabeni wonke ngokuphathelene namathuba engane okusinda, kumazwe anamaholo aphansi kanye naphakathi nendawo athinteke ngokungenakulinganiswa. I-Afrika eseNingizimu inezinga lokushona kwezingane eliphakeme kunawo wonke emhlabeni, kwezinye izindawo liphakeme ngokuphindwe izikhathi eziyi-15 kunasemazweni anamaholo aphakeme. Izimbangela ezihamba phambili zokushona ezinganeni zihlanganisa izifo eziphathelene nokuphefumula, izifo zohudo, isimungumungwane, umalaleveva, ukungondleki emzimbeni kanye nezifo zezingane ezisanda kuzalwa. Ukushona kwezingane eziningi kungavinjelwa ngokugoma, ukunakekelwa okwanele kwasekhaya, ukufinyelela ezinsizeni zokunakekelwa kwempilo, amazinga angcono okuncelisa ibele nokudla kangcono. Nokho, izinto eziningi ezisindisa impilo azifinyeleleki kubantu abampofu kakhulu emhlabeni. Ukusinda kumane nje kungenye yezinkinga eziningi ezihlobene nempilo yezingane. Impilo, ukukhula nokuthuthuka kwengane akuhlukaniseki. Ngo-2016, okungenani izingane eziyizigidi ezingama-250 azikwazanga ukuthuthuka ngokugcwele ngokomzimba noma ngokwengqondo. Lokhu kumelela isibalo esishaqisayo esingu-43%. Udlame olubhekiswe ezinganeni nalo ludlangile futhi. Ngo-2019, ukuhlukunyezwa noma ukunganakwa kuthinte izingane ezingaba isigidigidi esisodwa. Impendulo yeWHO I-WHO isebenzisana nabalingani kanye namazwe angamalungu ukuze ithuthukise izimpilo zazo zonke izingane futhi ihlangabezane nemigomo yeMigomo Yentuthuko Ezinzile 3, ehlose ukuqeda ukushona okungase kuvinjelwe kwezingane ezisanda kuzalwa kanye nezingane ezingaphansi kweminyaka emi-5 ngo-2030. Uma wonke amazwe efinyelela kulo mgomo, abantu abayizigidi eziyi-11 bazosindiswa, abangaphezu kwengxenye yabo e-Afrika eseningizimu yeSahara. I-WHO isekela ukulingana kwezempilo ngokusebenzisa iukusabalala kwezempilo kwendawo yonke (UHC) nokutholakala kwasemhlabeni wonke kwemithi yokugoma ukuze kuvinjelwe ezinye zezifo ezibulala kakhulu ezinganeni. I-WHO iphinde ikhuthaze ukuncelisa ibele izinsana kanye nezingane ezincane, igxile ekuncelisweni ibele kuphela kwezinsana. Isungule futhi igqugquzela indlela ehlanganisiwe yokwengamela ukugula kwezingane ecabangela zonke izici zempilo yengane, nokuqhubeka nokunakekelwa kuyo yonke iminyaka yokuqala ukuze ivikele imiphumela yayo yokuthuthuka, okuhlanganisa ukunciphisa izici zobungozi zezifo ezingavela kamuva empilweni. Le migomo iwukubambisana phakathi kweminyango eminingi ye-WHO futhi ihlanganiswe ngoMnyango Wezempilo Kamama, Wosana, Wezingane Nentsha, kanye Nokuguga. |
ኮሌራ ማጠቃሊያ፡- ኮሌራ በቫይሪዮ ኮሌራ ባክቴሪያ የተበከለ ምግብ ወይም ውሃ በመመገብ ወይም በመጠጣት የሚከሰት አጣዳፊ የተቅማጥ በሽታ ነው፡፡ ኮሌራ በሕዝብ ጤና ላይ ዓለም አቀፋዊ ስጋት ሆኖ የቀጠለ ሲሆን የፍትሃዊ እና የማህበራዊ ልማት እጦት አመላካች ነው፡፡ ተመራማሪዎች በየዓመቱ ከ1.3 እስከ 4.0 ሚሊዮን የሚደርሱ የኮሌራ ተጠቂዎች እንዳሉ እና ከ21,000 እስከ 143,000 የሚደርሱ ሰዎች በቫይረሱ ምክንያት ሕይወታቸው እንደሚያልፍ ይገምታሉ፡፡ ኮሌራ እጅግ በጣም ከባድ የሆነ በሽታ ሲሆን ከፍተኛ የሆነ አጣዳፊ ፈሳሽ ተቅማጥ ከድርቀት ጋር ሊከሰት ይችላል፡፡ አንድ ሰው የተበከለ ምግብ ወይም ውሃ ከበላ በኋላ ምልክቶችን ለማሳየት ከ12 ሰዓት እስከ 5 ቀናት ይወስዳል፡፡ ኮሌራ ህጻናትንም ሆነ ወጣቶችን የሚያጠቃ ሲሆን ህክምና ካልተደረገለት በሰአታት ውስጥ መግደል ይችላል። ምንም እንኳን ባክቴሪያዎቹ ከ1-10 ቀናት ውስጥ ከበሽታው በኋላ በሰገራ ውስጥ የቆየ ቢሆንም በቫይሪዮ ኮሌራ የተያዙ አብዛኛዎቹ ሰዎች ምንም አይነት ምልክት አይታይባቸውም፡፡ ይህ ማለት ባክቴሪያው ወደ አካባቢው ተመልሶ ሌሎች ሰዎችን ሊበክል ይችላል፡፡ ኮሌራ ብዙ ጊዜ ሊገመት እና መከላከል የሚቻል ነው፡፡ የንፁህ ውሃ አቅርቦትና የንፅህና መጠበቂያ መገልገያ እንዲሁም ጥሩ የንፅህና አጠባበቅ ልምድ ሲረጋገጡ እና ለአለም ጤና ድርጅት ህዝብ በዘላቂነት ሲቀርብ ሊወገድ ይችላል፡፡ መከላከል እና ቁጥጥር የኮሌራ በሽታን ለመከላከል የሚወሰዱ እርምጃዎች በአብዛኛው ንፁህ ውሃ እና ተገቢውን የንፅህና አጠባበቅ ለህብረተሰቡ መስጠትን ያካትታል፡፡ የአለም ጤና ድርጅት እስካሁን ድረስ መሰረታዊ አገልግሎቶችን እንዲሁም በአፍ የሚወሰድ የኮሌራ ክትባቶችን አላገኝም፡፡፡ የጤና ትምህርት እና ጥሩ የምግብ ንፅህና አጠባበቅም አስፈላጊ ነው፡፡ ማህበረሰቡ መሰረታዊ የንፅህና አጠባበቅ ባህሪያትን ማስታወስ አለበት፡፡ እነዚህም ከተፀዳዱ በኋላ እና ከምግብ በኃላ ወይም በፊት ዘወትር እጅን በሳሙና መታጠብ አስፈላጊነት እንዲሁም ምግብን በጥንቃቄ ማዘጋጀት እና ማስቀመጥን ያካትታሉ፡፡ የክትትልና የቅድመ ማስጠንቀቂያ እርምጃዎችን ማጠናከር በወረርሽኙ ውስጥ የመጀመሪያ ጉዳዮችን ለመለየት እና በተቻለ ፍጥነት የቁጥጥር እርምጃዎችን ለመውሰድ አስፈላጊ እርምጃዎች ናቸው፡፡ ኮሌራን ለመከላከል እና ለመቆጣጠር ከጤና ዘርፍ ባለፈ ድጋፍ ማድረግን የሚጠይቅ ሲሆን በሌሎች ካሉት አጋር አካላት ጋር በመቀራረብ መሥራት አስፈላጊ ነው፡፡ ዘርፈ ብዙ የኮሌራ መቆጣጠሪያ ዕቅዶችን ለማዘጋጀት እና ለመተግበር ጠቃሚ ዘርፎችን በሙሉ አንድ ላይ በማምጣት ከኮሌራ ቁጥጥሩ በላይ አስፈላጊ የሆኑ የመግባቢያ መስመሮችን እና ቅንጅቶችን ለመፍጠር አስፈላጊው ዘዴ ነው፡፡ ክትባቶች፡- እ.ኤ.አ. በ 2013 የአለም አቀፍ የክትባት መድሀኒቶች መደብር ከተፈጠረ ጀምሮ ከ 50 ሚሊዮን በላይ በአፍ የሚወሰዱ የኮሌራ ክትባቶች (OCV) በተለያዩ ቦታዎች በአጠቃላይ ዘመቻዎች በተሳካ ሁኔታ ጥቅም ላይ ውለዋል፡፡ በአፍ የሚወሰዱ የኮሌራ ክትባቶች ከከፍተኛ የኮሌራ መቆጣጠሪያ እርምጃዎች በተጨማሪ የሚያገለግል መሳሪያ ነው፡፡ በሁለቱም የኮሌራ አካባቢዎች እንዲሁም በወረርሽኞች እና በድንገተኛ ሁኔታዎች ላይ ስልታዊ በሆነ መልኩ ለመጠቀም ሊታሰብበት ይገባል፡፡ በአፍ የሚወሰዱ የኮሌራ ክትባቶች ደህንነታቸው የሚያስተማምን እና ውጤታማ ሲሆኑ ዘላቂ ንፁህ ውሃ፣ ንፅህና (WASH)ን የሚያጠቃልል በጣም ትልቅ የሆነ አንድ መሳሪያ ብቻ ቢሆንም ለእነዚህ ለረጅም ጊዜ በሚደረጉ ጥረቶች ላይ ወሳኝ ድልድይ ሆኖ ያገለግላል፡፡ | Cholera Overview: Cholera is an acute diarrhoeal infection caused by eating or drinking food or water that is contaminated with the bacterium Vibrio cholerae. Cholera remains a global threat to public health and is an indicator of inequity and lack of social development. Researchers have estimated that every year, there are 1.3 to 4.0 million cases of cholera, and 21 000 to 143 000 deaths worldwide due to the infection. Cholera is an extremely serious disease that can cause severe acute watery diarrhoea with severe dehydration. It takes between 12 hours and 5 days for a person to show symptoms after consuming contaminated food or water. Cholera affects both children and adults and can kill within hours if untreated. Most people infected with Vibrio cholerae do not develop any symptoms, although the bacteria are present in their faeces for 1-10 days after infection. This means the bacteria are shed back into the environment, potentially infecting other people. Cholera is often predictable and preventable. It can ultimately be eliminated where access to clean water and sanitation facilities, as well as good hygiene practices, are ensured and sustained for the whole population. Prevention and control Measures for the prevention of cholera mostly consist of providing clean water and proper sanitation to populations who do not yet have access to basic services, as well as vaccination with Oral Cholera Vaccines. Health education and good food hygiene are also essential. Communities should be reminded of basic hygienic behaviours. These include the need to always wash hands with soap after defecation and before handling food or eating, as well as safe preparation and conservation of food. Strengthening surveillance and early warning systems are important measures to allow detection of the first cases in an outbreak and to put in place control measures as quickly as possible. Preventing and controlling cholera requires interventions beyond the health sector and it is vital to engage with partners across other sectors. The development and implementation of multi-sectoral cholera control plans is a useful mechanism to bring together all relevant sectors, and forge lines of communication and coordination that are valuable beyond cholera control. Vaccines: Since the creation of the global stockpile in 2013, more than 50 million doses of Oral cholera vaccines (OCV) have been successfully used in various settings through mass campaigns. OCV is a tool that is used in addition to classic cholera control measures. It should be systematically considered in both endemic cholera hotspots as well as during outbreaks and emergencies. OCV are safe and effective and are just one tool in a much larger toolbox that includes sustainable safe water, sanitation, and hygiene (WASH), but serve as a critical bridge to these longer-term efforts. | Amai da gudawa Gamsashshen bayani: Cutar Kwalara cuta ce mai tsanani ta gudawa inda cin abinci ko shan ruwan da ya gurɓata da kwayar cutar dangin Biriyo kwalara (Vibrio Cholerae) ke haddasawa. Cutar kwalara ta zama barazar duniya ga lafiyar al'umma sannan kuma alama ce ta rashin daidaito da rashin cigaban zamantakewar al'umma. Masu bincike sun ƙiyasta cewa duk shekara, ana samun faruwar cutar Kwalara miliyan 1.3 zuwa miliyan 4, sannan da mace-mace 21 000 zuwa 143 000 a faɗin duniya ta dalilin cutar. Cutar kwalara cuta ce mai tsananin gaske da zata iya haddasa zawo tare da ƙarancin ruwa a jiki. Tana ɗaukar tsakanin awa 12 zuwa kwana 5 kafin mutum ya nuna alamu bayan cin abinci ko shan ruwan da ya gurɓace. Kwalara tana shafar dukkanin yara da manya sannan zata iya yin kisa a cikin 'yan awanni idan ba a yi maganin ta ba. Yawancin mutanen da ke ɗauke da ƙwayar cutar Biriyo kwalara (Vibrio cholerae) basa nuna wata alama, duk da ƙwayoyin cutar na nan a cikin kashin mutum na tsawon kwana ɗaya zuwa goma bayan ɗaukar cutar. Wannan na nufin ƙwayoyin cutar ana dawo da su ne muhallin, wanda mai yiwuwa ne hakan zai iya sawa wasu cuta. Kwalara cuta ce da za a iya hasashenta da kareta. A ƙarshe za a iya kawar da ita idan aka samu damar samun tsaftataccen ruwa da kayan tsaftace muhalli, da kuma kyawawan ayyukan tsaftar jiki da guri idan suka tabbata kuma suka ɗore ga kafatanin al'umma. Karewa da magancewa Matakan kariya daga cutar kwalara yawanci sun haɗa da samar da tsaftataccen ruwan sha da ingantacciyar tsaftar muhalli ga al'umma waɗanda har yanzu basu samu damar samun abubuwan amfanin rayuwa na dole ba, da kuma rigakafi da magungunan riga-kafin cutar Kwalara na sha. Ilimin kiwon lafiya da kuma kyakkyawan tsaftar abinci suma nada matuƙar muhimmanci. Ya kamata ana tunawa al'umma da ɗabi'un tsafta na dole/masu muhimmanci. Waɗannan sun haɗa da buƙatar wanke hannu da sabulu koyaushe bayan yin bayan gida sannan kafin taba abinci ko ci, sannan da kuma kyakkyawan sarrafa da adana abinci. Ƙara ƙarfafa sa ido da tsarukan yin gargaɗi da wurwuri matakai ne masu muhimmanci domin bada damar gano faruwar cutar a karan farko na ɓarkewar sannan da ɗaukar matakan yin maganin da sauri-sauri. Kariya da magance cutar kwalara na buƙatar shigowar wasu ɓangarori baya da na lafiya sannan yana da muhimmanci sosai a shigo da abokan hurɗa daga wasu ɓangarorin. Samar da da aiwatar da tsare-tsaren magance cutar kwalara da ɓangarori da yawa wata hanya ce mai muhimmanci wajen tattaro dukkan ɓangarorin da abin ya shafa, sannan da yin hoɓɓasa wajen samar da hanyoyin sadarwa da haɗin kai waɗanda suke da matuƙar muhimmanci fiye da magance Kwalara. Magungunan rigakafi: Tunda aka ƙirƙiri ma'ajiya ta duniya a shekarar 2013, sama da magungunan riga-kafin kwalara na sha miliyan 50 da ake kira (OCV) an yi amfani da su cikin nasara a gurare da dama ta hanyar rangadi mai yawa. OCV wata hanya ce da ake amfani da ita a ƙari a kan hanyar kula da kwalara da aka saba amfani da ita. Ya kamata a yi la'akari da shi cikin tsari a duk lokacin annobar kwalara da kuma lokacin ɓarkewar cuta lokacin da ake da buƙatar gaggawa. Magungunan kwalara na sha ba su da matsala sannan suna da inganci sannan tamakar abu ɗaya ne da ke cikin mazubi ɗaya da haɗa da ruwa mai tsafta (WASH), sannan yana matsayin wani mahaɗi ƙoƙarin da ake yi na tsawon lokaci. | Kipindupindu Muhtasari: Kipindupindu ni ugonjwa wa kuharisha unaosababishwa na kula au kunywa chakula au maji ambayo yana bakteria aina ya Vibrio cholera. Kipindupindu bado ni tishio la kimataifa kwa afya ya umma na ni kiashirio cha ukosefu usawa na ukosefu wa maendeleo ya kijamii. Watafiti wamekadiria kuwa kila mwaka, kuna visa milioni 1.3 hadi 4.0 vya kipundupindu, na vifo 21,000 hadi 143,000 ulmwenguni kote kutokana na maambukizi. Kipindupindu ni ugonjwa mbaya sana ambao unaweza kusababisha kuharisha maji papo hapo na upungufu wa maji mwilini. Inachukua kati ya saa 12 na siku 5 kwa mtu kuonyesha dalili baada ya kula chakula au maji machafu. Kipindupindu huathiri watoto na watu wazima na inaweza kuua ndani ya muda mfupi kama haitotibiwa. Watu wengi walioambukizwa Vibrio cholera hawana dalili zozote, ingawa bazkteria huwa kwenye kinyesi kwa siku 1-10 baada ya kuambukizwa. Hii inamaanisha kuwa bakteria hutupwa tena kwenye mazingira, na kuwaambukiza watu wengine. Mara nyingi kipindupindu kinaweza kutibika na kuzuilika. Hatimaye inaweza kuondolewa pale ambapo upatikanaji wa maji safi na vifaa vya usafi wa mazingira, pamoja na mazoea bora ya usafi, yanahakikishwa na kudumishwa kwa wakazi wote. Kuzuia na kudhibiti. Hatua za kuzuia ugonjwa wa kipindupindu mara nyingi hujumuisha kutoa maji safi na usafi wa mazingira kwa watu ambao bado hawajapata huduma za kimsingi, pamoja na Chanjo ya Kipindupindu ya kunywa. Elimu ya afya na usafi bora wa chakula pia ni muhimu. Jamii zinapaswa kukumbushwa juu ya tabia za kimsingi za usafi. Hizi ni pamoja na kunawa mikono kila wakati kwa sabuni baada ya kujisaidia na kabla ya kushika chakula au kula, pamoja na maandalizi salama na uhifadhi wa chakula. Kuimarisha mifumo ya ufuatiliaji na tahadhari za mapema ni hatua muhimu ili kuruhusu ugunduzi wa kesi za kwanza katika mlipuko na kuweka hatua za udhibiti haraka iwezekanavyo. Kuzuia na kudhibiti kipindupindu kunahitaji uingiliaji kati zaidi ya sekta ya afya na ni muhimu kushirikiana na washirika katika sekta nyinginezo. Utayarishaji na utekelezaji wa mipango ya sekta mbalimbali ya kudhibiti kipindupindu ni utaratibu mzuri wa kuleta pamoja sekta zote zinazohusika, na kutengeneza njia za mawasiliano na uratibu ambazo ni muhimu zaidi ya udhibiti wa kipindupindu. Chanjo: Tangu kuundwa kwa hifadhi ya kimataifa mwaka 2013, zaidi ya dozi milioni 50 za chanjo ya Oral Cholera (OCV) zimetumika kwa mafanikio katika mazingira mbalimbali kupitia kampeni kubwa. OCV ni zana ambayo hutumiwa pamoja na hatua za kudhibiti kipindupindu. Inapaswa kuzingatiwa kwa utaratibu katika maeneo ambayo ni hatari kwa kipindupindu na vile vile wakati wa mlipuko wa dharura. OCV ni salama na yenye ufanisi na ni chombo kimoja tu kwenye kisanduku cha zana kikubwa zaidi ambacho kinajumuisha maji salama, usafi wa mazingira, na usafi endelevu (WASH), lakini hutumika kama daraja muhimu kwa juhudi hizi za muda mrefu. | Àrùn onígbá méjì Ìsọníṣokí: Àrùn onígbá méjì jẹ́ àìsàn tó máa ń ṣẹlẹ̀ nípa jíjẹ tàbí mímu oúnjẹ tàbí omi tó ti lọ́wọ́ bacterium Vibrio cholera nínú. Àrùn onígbá méjì ṣì jẹ́ ìpèníjà fún ìlera gbogbo àgbáyé ó sì jẹ́ ohun ìṣà fihàn àìdọ́gba àti àìsí ìdàgbàsókè àwùjọ. Àwọn olùwádìí tí ṣe àkójọ pé ní gbogbo ọdún, àwọn bíi ìṣẹ̀lẹ̀ àrùn onígbá méjì mílíọ̀nù 1.3 sí 4.0, àti ikú 21 000 sí 143 000 káàkiri àgbáyé látàrí àkóràn. Àrùn onígbá méjì jẹ́ àrùn tó burú jáì tó lè fa ìgbẹ́ olómi tó nira pẹ̀lú àìsí omi lára. Ó máa ń gba bíi wákàtí 12 àti ọjọ́ 5 kí ènìyàn tó ní àwọn àfihàn lẹ́yìn tó bá ti jẹ tàbí mú omi àti oúnjẹ tó ti dọ̀tí. Àrùn onígbá méjì máa ń kọlu ọmọdé àti àgbà ó sì le ṣekú pani láàrín wákàtí bí kò bá sí ìtọ́jú. Ọ̀pọ̀ ènìyàn tó máa ń kojú Vibrio cholerae kìí ní àmì àfihàn kankan, bí ó ti ilẹ̀ jẹ́ pé àwọn kòkòrò baktéríà náà máa ń wà nínú ìgbẹ́ wọn fún bí ọjọ́ 1-10 lẹ́yìn àkóràn. Èyí tú mọ̀ sí pé n kòkòrò baktéríà máa ń padà sí àyíká, èyí tó sì ń ṣe àkóbá fún àwọn ẹlòmíràn. Àrùn onígbá méjì ṣeé mọ̀ ní kíákíá ó sì ṣeé dènà. Ó ṣeé parun pátápátá níbi tí àǹfààní sí omi tó mọ geere bá wà àti àwọn ohun èlò fún ìtọ́jú àyíká, àti àwọn ìlànà ìmọ́tótó, wá dájú tí ó sì ń tẹ̀síwájú fún gbogbo iye ènìyàn tó wà. Ìdènà àti Ìṣàkóso Àwọn ìlànà fún ìdènà àrùn onígbá méjì pàápàá ní pípèsè omi tó mọ́ àti ìtọ́jú àyíká tó péye fún àwọn ènìyàn tí kò tíì ní àǹfààní sí àwọn ohun amáyé dẹrùn, àti abẹ́rẹ́ àjẹsára pẹ̀lú abẹ́rẹ́ ẹnu fún àrùn onígbá méjì. Ìmọ̀ ẹ̀kọ́ nípa ìlera àti ìmọ́tótó oúnjẹ gidi náà jẹ́ pàtàkì. Àwọn àwùjọ yẹ kó ní ìrántí àwọn ìwà ìmọ́tótó tó jẹ́ gbòógì. Àwọn ni ìwọ̀nyí èrò láti máa fọwọ́ déédéé pẹ̀lú Ọṣẹ lẹ́yìn tí wọ́n bá ṣe ìgbọ̀sẹ̀ tán àti wí pé kí wọ́n tó fọwọ́ sí oúnjẹ tàbí bẹ̀rẹ̀ sí ní jẹun, àti ọ̀nà tí kò méwu lọ́wọ́ láti pèsè àti láti tọ́jú oúnjẹ. Ríró ṣíṣọ́ àti ètò ìkìlọ̀ kíákíá lágbára jẹ́ àwọn ọ̀nà pàtàkì láti ṣe àwárí àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àkọ́kọ́ ìtànkáẹ̀ àrùn àti láti fi sí pò àwọn ìlànà láti ṣe àmójútó ní kíákíá. Dídènà àti ṣíṣe àmójútó àrùn onígbá méjì nílò àwọn ọ̀nà àbáyọ tayọ tí ẹ̀ka ètò ìlera èyí sì ṣe kókó láti ní ìfọwọ́sowọ́pọ̀ pẹ̀lú àwọn alábàṣiṣẹ́ káàkiri àwọn ẹ̀ka mìíràn. Ìdàgbàsókè àti ìmúṣẹ àwọn ìlọ́po ẹ̀ka àrùn onígbá méjì ètò ìṣàmójútò jẹ́ ọgbọ́n tó wúlò láti mú papọ̀ gbogbo àwọn ẹ̀ka tí ó yẹ, àti láti ṣètò òpónà ìbánisọ̀rọ̀ àti láti ṣe àkóso tó yááyì tayọ ìṣàkóso àrùn onígbá méjì. Àwọn abẹ́rẹ́ àjẹ́sára: láti ṣẹ̀dá àwọn ohun èlò sí ìpamọ́ ní 2013, ju mílíọ̀nù 50 lọ àwọn ìwọ̀n lílò abẹ́rẹ́ ẹnu fún àrùn onígbà méjì (OCV) ni wọ́n ti lò pẹ̀lú àṣeyọrí ní oríṣi ẹ̀ka látàrí ìpolongo ọlọ́pọ̀ èrò. OCV jẹ́ ohun èlò fún àfikún àwọn ìlànà fún ṣíṣe àmójútó àrùn onígbá méjì lọ́nà ọ̀tọ̀. Ìfiyèsí tó gbọgbọ̀n yẹ kó wà nínú àti àrùn onígbá méjì tó wọ́pọ̀ ní agbègbè kan àti nígbà ìtànkálẹ̀ àti ìṣẹ̀lẹ̀ òjijì. Ààbò wà nínú OCV ó sì ṣiṣẹ́ dáadáa ó sì tún jẹ́ ohun èlò kan nínú àkójọ ohun èlò tó ní omi tí kò méwu lọ́wọ́, ìtọ́jú àyíká, àti ìmọ́tótó (WASH) tó lè máa tẹ̀síwájú, ṣùgbọ́n tí ó dúró gẹ́gẹ́ bí àsopọ̀ fún àwọn Ìgbésẹ̀ ọlọ́jọ gbọọrọ́. | Ikholera Uhlolojikelele: Ikholera ukutheleleka ngesifo sohudo okumandla okubangelwa ukudla noma ukuphuza ukudla noma amanzi anebaktheriya ebizwa ngokuthi yi-bacterium Vibrio cholerae. Ikholera ilokhu iyingozi enkulu kwezempilo yomphakathi emhlabeni wonke futhi iyinkomba yokungalingani kanye nokwentuleka kwentuthuko ngokuphathelene nezenhlalo. Abacwaningi baqikelele ukuthi minyaka yonke, kuba neziguli eziyigidi eziyi-1.3 ukuya kweziyi-4.0 zekholera, kanye nokushona kwabantu abayizi-21 000 ukuya kuzi-143 000 emhlabeni wonke ngenxa yokutheleleka. Ikholera iyisifo esibucayi kakhulu esingabangela ukukhishwa yisisu okumanzi kakhulu kanye nokuphelelwa amanzi emzimbeni okumandla. Kuthatha phakathi kwamahora ayi-12 kanye nezinsuku ezi-5 ukuthi umuntu akhombise izimpawu ngemuva kokudla ukudla noma ukuphuza amanzi anebhaktheriya. Ikholera iphatha bobabili izingane kanye nabantu abadala futhi ingabulala ngemva kwamahora athile uma ingelashiwe. Abantu abaningi abatheleleke nge-Vibrio cholerae ababi nanoma yiziphi izimapwu, nanoma ibhaktheriya ikhona emakakeni abo usuku olu-1 ukuya kweziyi-10 ngemuva kokutheleleka. Lokhu kuchaza ukuthi ibhaktheriya ibuyiselwa emvelweni, nokuyinto enabangela ukutheleleka kwabanye abantu. Ikholera iyakwazi ukubikezeleka futhi iyavimbeleka. Ekugcineni ingaqedwa lapho ukufinyelela emanzini ahlanzekile kanye nezindawo zokuzikhulula, kanye nokwenza imikhuba emihle yezenhlanzeko, kuqinisekiswa futhi kugcinwa ebantwini bonke. Ukuvimbela kanye nokulawula Izinyathelo zokuvimbela ikholera ziqukethe ikakhulukazi ukuhlinzeka amanzi ahlanzekile kanye nendawo yokuzikhulula efanele kubantu abangakakwazi ukufinyelela ezinsizeni eziyisisekelo, kanye nokugoma Ngemigomo Ephuzwayo yeKholera. Ukufundisa ngezempilo kanye nenhlanzeko ngokuphathelene nokudla nakho kusemqoka. Imiphakathi kumele ikhunjuzwe ngezindlela zokuziphatha zenhlanzeko eziyisisekelo. Lezi zihlanganisa isidingo sokuhlale ugeza iziandla ngensipho ngemuka kokukaka kanye nangaphambi kokuthinta ukudla noma kokudla, kanye nokulungiselela kanye nokugcina ngokuphepha ukudla. Ukuqinisa ukuqapha kanye nezinhlelo zokuxwayisa ngokushesha ziyizinyathelo ezibalulekile zokuvumela ukuthi kutholakale iziguli zokuqala lapho iqubuka khona kanye nokubeka izinyathelo zokulawula ngokushesha ngendlela okungenzeka ngayo. Ukuvimbela kanye nokulawula ikholera kudinga ukungenelela okungaphezu komkhakha wezempilo futhi kusemqoka kakhulu ukubandakanya abalingani abakweminye imikhakha. Ukuthuthukiswa kanye nokuqaliswa kwezinhlelo zemikhakha eminingi zokulawula ikholera kuyindlela esebenzayo yokuhlanganisa yonke imikhakha efanele, kanye nokudala izindlela zokuxhumana kanye nokusebenzisana okubaluleke ngaphezu kokulawula ikholera. Imigomo: Kusukela kwakhiwa inqolobane yesitoko somhlaba wonke (global stockpile) ngo-2013, ingaphezu kwezigidi ezingama-50 imithamo yeMigomo yeKholera Ephuzwayo (OCV) esisetshenziswe ngempumelelo ezizindeni ezehlukene ngemikhankaso enabantu abaningi. I-OCV iyithuluzi elisetshenziswa ukwengeza ezinyathelweni zokulawula ikholera ezijwayelekile. Kumele zibhekelelwe ngokuphathelene nezinhlelo kuzo zombili izindawo ezithanda ukuba nayo kanye nangesikhathi sokuqubuka kwayo kanye nasezimweni eziphuthumayo. Ama-OCV aphephile futhi asebenza ngendlela efanele futhi ayithuluzi elilodwa nje ebhokisini lamathuluzi elikhulu elihlanganisa amanzi aphephile ahlala ekhona, ukuthuthwa kwendle, kanye nenhlanzeko (WASH), kodwa asebenza njengesixhumanisi esibalulekile sale mizamo yesikhathi eside. |
የአየር ንብረት ለውጥ ማጠቃሊያ፡- የአየር ንብረት ለውጥ በተለያዩ መንገዶች በሰው ህይወት እና ጤንነት ላይ ተጽእኖ እያሳደረ ይገኛል፡፡ የጥሩ ጤናን አስፈላጊ ንጥረ ነገሮች፣ ንፁህ አየር፣ ንጹህ የመጠጥ ውሃ፣ የተመጣጠነ ምግብ አቅርቦት እና ደህንነቱ የተጠበቀ መኖሪያን አደጋ ላይ የሚጥላል ሲሆን በአለም ዙሪያ ላይ ጤናን የአስርተ ዓመታት የደረበትን እድገት የመቀነስ አቅም አለው፡፡ እ.ኤ.አ በ 2030 እና 2050 መካከል የአየር ንብረት ለውጥ በተመጣጠነ ምግብ እጥረት፣ በወባ፣ በተቅማጥ እና በሙቀት ጭንቀት ብቻ ወደ 250,000 የሚጠጉ ተጨማሪ ሞት ያስከትላል ተብሎ ይጠበቃል፡፡ እ.ኤ.አ በ2030 በጤና ላይ የሚደርሰው ቀጥተኛ ጉዳት በዓመት ከ2-4 ቢሊዮን ዶላር መካከል እንደሚሆን ይገመታል፡፡ ደካማ የጤና መሠረተ ልማት ያላቸው አካባቢዎች ይሀም በአብዛኛው በማደግ ላይ ባሉ አገሮች ውስጥ በሽታውን ለመከላከል ያለው ዝግጅት እና ምላሽ ለመስጠት እርዳታ ከሌለ መቋቋም ከሚችሉት ያነሰው ነው፡፡ የቅሪተ አካል ነዳጆችን በማውጣት እና በማቃጠል የሚከሰቱ የግሪን ሃውስ ጋዝ ልቀቶች ለአየር ንብረት ለውጥ እና ለአየር ብክለት ትልቅ አስተዋፅዖ ያደርጋሉ፡፡ እንደ ትራንስፖርት፣ ምግብ እና ኢነርጂ አጠቃቀም ምርጫዎች ያሉ ብዙ ፖሊሲዎች እና የግል እርምጃዎች የግሪንሀውስ ጋዝ ልቀትን የመቀነስ እና ዋና የጤና ጥቅማ ጥቅሞችን በተለይም የአየር ብክለትን በመቅረፍ ላይ አቅም አላቸው፡፡ የኢነርጂ ስርዓቶችን የመበከል አቅም ወይም የህዝብ ማመላለሻ እና ንቁ እንቅስቃሴን ማስተዋወቅ የካርቦን ልቀትን ለመቀነስ እና የቤተሰብ እና የአካባቢ የአየር ብክለትን ሸክም ሊቀንስ ይችላል፤ ይህም በአመት 7 ሚሊዮን ያለጊዜው መሞትን ያስከትላል፡፡ ለውጥ፡- የአየር ንብረት ለውጥ ሞት እና በሽታን ጨምሮ እንደ ሙቀት ሞገድ፣ አውሎ ነፋስ እና ጎርፍ ባሉ የአየር ሁኔታ ሁኔታዎች፣ የምግብ ስርአቶች መቋረጥ፣ ከእንስሳት ወደ ሰው የሚተላለፉ ዝርያዎች እና ምግብ፣ ውሃ፣ እና በቬክተር ወለድ በሽታዎች፣ እና የአእምሮ ጤና ህመሞች መጨመርን ጨምሮ በብዙ መንገዶች በጤና ላይ ጉዳት እያደረሰ ይገኛል፡፡ በተጨማሪም የአየር ንብረት ለውጥ እንደ መተዳደሪያ፣ እኩልነት እና የጤና እንክብካቤ እና የማህበራዊ ድጋፍ አወቃቀሮችን የመሳሰሉ ጥሩ ጤንነትን የሚወስኑ ብዙ ማህበራዊ ጉዳዮችን ጉዳት እያደረሰ ይገኛል፡፡ እነዚህ ለአየር ንብረት የተጋለጡ የጤና ስጋቶች ሴቶች፣ ህፃናት፣ አናሳ ጎሳዎች፣ ድሆች ማህበረሰቦች፣ ስደተኞች ወይም ተፈናቃዮች፣ አዛውንቶች እና የጤና ችግር ያለባቸውን ጨምሮ በጣም በተጋላጭ እና በተጎዱት ላይ በብዛት ይታያል፡፡ በአጭርና በመካከለኛ ጊዜ የአየር ንብረት ለውጥ የጤና ተጽኖዎች የሚወሰኑት በዋነኛነት በህዝቦች ተጋላጭነት፣ አሁን ያለውን የአየር ንብረት ለውጥ መጠን መቋቋም እና የመላመድ መጠን እና ፍጥነት ነው፡፡ በረዥም ጊዜ ላይ ውጤቱ ከጊዜ ወደ ጊዜ እየጨመረ የሚሄድ ልቀትን ለመቀነስ እና አደገኛ የሙቀት ገደቦችን መጣስ እና የማይመለሱ የማይቀያየር ነጥቦችን ለማስወገድ አሁን በሚወሰደው የለውጥ እርምጃ ላይ ነው፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ የዓለም ጤና ድርጅት ለአየር ንብረት ለውጥ የማይበገር የጤና ስርዓትን በመገንባት እና ጤናን ከአየር ንብረት ለውጥ በመጠበቅ ረገድ ሀገራዊ እድገትን በመከታተል እንዲሁም በፓሪስ ስምምነት ላይ በብሔራዊ ቁርጠኝነት የተሰጡ አስተዋፅዖዎች መተግበር የሚያስገኘውን የጤና ጠቀሜታ በመገምገም ከትልቅ የአየር ንብረት እርምጃ ትልቅ ትርፍ የማግኘት እድልሀገራትን ይደግፋል፡፡፡ የአለም ጤና ድርጅት በአየር ንብረት ለውጥ እና ጤና ላይ ያለው እቅድ የሚከተሉትን ያጠቃልላል። ድጋፍና እና አጋርነት፡- በተባበሩት መንግስታት ድርጅት ውስጥ ካሉ አጋር ኤጀንሲዎች ጋር በመተባበር እና ጤና በአየር ንብረት ለውጥ አጀንዳ ውስጥ በትክክል መቅረቡን በማረጋገጥ እንዲሁም የአየር ንብረት ለውጥ በሰው ጤና ላይ ስለሚያስከትላቸው ስጋቶች መረጃ በመስጠት እና በማሰራጨት የካርቦን ልቀት በመቀነስ ጤንነት የማሳደግ እድሎችን መፍተር፡፡ ሳይንስን እና ማስረጃን መከታተል፡- በአየር ንብረት ለውጥ እና በጤና መካከል ያለውን ግንኙነት በተመለከተ የሳይንሳዊ ማስረጃዎችን ግምገማዎች ማስተባበር፤ የአየር ንብረት ለውጥ በሚገጥምበት ጊዜ የአገሪቱን ዝግጁነት እና ፍላጎቶች መገምገም እንዲሁም ዓለም አቀፍ የምርምር አጀንዳ ማዘጋጀት፤ የሰውን ጤና ከአየር ንብረት ለውጥ ለመጠበቅ ሀገራትን መደገፍ፡- አገራዊ አቅምን ማጠናከር እና የጤና ስርዓቶችን የመቋቋም እና የመላመድ አቅምን ማሻሻል የአየር ንብረት ለውጥ የሚያስከትለውን የጤና ችግር ለመቋቋም፤ እንዲሁም በአየር ንብረት ለውጥ እና በሰው ጤና ላይ አቅምን ማሳደግ፡- ሀገራት ለአየር ንብረት ለውጥ የጤና ተጋላጭነትን ለመቀነስ አቅማቸውን እንዲያሳድጉ መርዳት እና የካርቦን ልቀትን በመቀነስ ጤናን ማስተዋወቅ፡፡ | Climate change Overview: Climate change is impacting human lives and health in a variety of ways. It threatens the essential ingredients of good health – clean air, safe drinking water, nutritious food supply and safe shelter – and has the potential to undermine decades of progress in global health. Between 2030 and 2050, climate change is expected to cause approximately 250 000 additional deaths per year from malnutrition, malaria, diarrhoea and heat stress alone. The direct damage costs to health are estimated to be between US$ 2–4 billion per year by 2030. Areas with weak health infrastructure – mostly in developing countries – will be the least able to cope without assistance to prepare and respond. Greenhouse gas emissions that result from the extraction and burning of fossil fuels are major contributors to both climate change and air pollution. Many policies and individual measures, such as transport, food and energy use choices, have the potential to reduce greenhouse gas emissions and produce major health co-benefits, particularly by abating air pollution. The phase out of polluting energy systems, for example, or the promotion of public transportation and active movement, could both lower carbon emissions and cut the burden of household and ambient air pollution, which cause 7 million premature deaths per year Impact: Climate change is already impacting health in a myriad of ways, including by leading to death and illness from increasingly frequent extreme weather events, such as heatwaves, storms and floods, the disruption of food systems, increases in zoonoses and food-, water- and vector-borne diseases, and mental health issues. Furthermore, climate change is undermining many of the social determinants for good health, such as livelihoods, equality and access to health care and social support structures. These climate-sensitive health risks are disproportionately felt by the most vulnerable and disadvantaged, including women, children, ethnic minorities, poor communities, migrants or displaced persons, older populations and those with underlying health conditions. In the short to medium term, the health impacts of climate change will be determined mainly by the vulnerability of populations, their resilience to the current rate of climate change and the extent and pace of adaptation. In the longer term, the effects will increasingly depend on the extent to which transformational action is taken now to reduce emissions and avoid the breaching of dangerous temperature thresholds and potential irreversible tipping points. WHO Response WHO supports countries in building climate-resilient health systems and tracking national progress in protecting health from climate change, as well as in assessing the health gains that would result from the implementation of the existing Nationally Determined Contributions to the Paris Agreement, and the potential for larger gains from more ambitious climate action. WHO’s work plan on climate change and health includes: advocacy and partnerships: coordinating with partner agencies within the UN system, and ensuring that health is properly represented in the climate change agenda, as well as providing and disseminating information on the threats that climate change presents to human health and opportunities to promote health while cutting carbon emissions; monitoring science and evidence: coordinating reviews of the scientific evidence on the links between climate change and health; assessing country's preparedness and needs when facing climate change; and developing a global research agenda; supporting countries to protect human health from climate change: strengthening national capacities and improving the resilience and adaptive capacity of health systems to deal with the adverse health effects of climate change; and building capacity on climate change and human health: assisting countries to build capacity to reduce health vulnerability to climate change and promoting health while reducing carbon emissions. | Canjin yanayi Gamsashshen bayani: Canjin yanayi yana tasiri a kan rayuwa da lafiyar al'umma ta hanyoyi da dama. Yana barazana ga muhimman abubuwan kyakkyawan kiwon lafiya da tsaftatacciyar iska da ingantaccen ruwan sha da samar da abinci mai gina jiki da kyakkyawan gurin zama kuma yana iya raunana cigaban shekaru goma na kiwon lafiyar duniya. Tsakanin shekarar 2030 zuwa 2050, ana tsammanin canjin yanayi a kiyasce zai iya haddasa karin mace-mace 250 000 duk shekara ta dalilin rashin abinci mai gina jiki da zazzabin cizon sauro da gudawa da kuma takurar zafi kaɗai. An ƙiyasta darajar asarar da a ka samu kai tsaye ga harkar lafiya ta kasance tsakanin Dala biliyan US$ 4 duk shekara a shekarar 2030. Guraren da suke da rarraunan harkar lafiya yawanci a ƙasashe masu tasowa za su zama sune na ƙarshen da zasu iya jure kawar da yanayin cutar ba tare da taimakon shiri da tunkarar yanayin ba. Kona makamashin irin su gawayi ko mai da fitar da sinadaran gas ɗin da suke cutarwa suna taimakawa wajen kawo canjin yanayi da gurɓatar iska. Da yawan tsare-tsare da ɗaiɗaikun matakai, irin su sufiri da abinci da zaɓi da amfani da makamashi, za su iya rage fitar sinadarai daga makamashi masu cutarwa sannan su samar da alfanun lafiya lokaci guda, musamman ta hanyar rage tasirin gurɓatar iska. Za a iya rage fitar sinadarin carbon da gurɓatar iska misali, ta hanyar kawar da tsare-tsaren amfani da makamashi masu cutarwa da ƙarfafawa mutane guiwa don amfani da su da amfani da tsarin sufiri na kowa da kowa sannan su ƙara yin tafiya a ƙafa. Hakan zai taimaka wajen kare saurin mace-mace miliyan 7 da suke faruwa kowacce shekara saboda gurɓatar yanayi. Tasiri: Canjin yanayi tuni yake haifar da tasiri a kan lafiya ta hanyoyi da dama, inda ya haɗa da haddasa mutuwa da kamuwa da rashin lafiya daga yanayin ƙaruwar matsanancin faruwar yanayin gari yau da kullum, irin su, yanayin zafi mai tsanani da guguwa da kuma ambaliya, da dakatar da tsare-tsaren cimaka, irin su (zoonoses) da abinci- , ruwa- da cututtukan da wani ke shafawa wani da kuma cututtukan ƙwaƙwalwa. Bugu da ƙari, canjin yanayi yana rauna da yawan abubuwan cikar al'umma na kyakkyawan kiwon lafiya, rayuwar walwala da daidaito da damar samun kiwon lafiya da kuma abubuwan tallafawa jin daɗin al'umma. Waɗannan matsalolin lafiyar da suke da alaƙa da canjin yanayi suna shafar mata masu rauni da yara da ƙananan ƙabilu, matalautan al'ummu, masu bulaguro da waɗanda suka rasa matsuguninsu da tsofaffin mutane da kuma waɗanda da suke ɗauke matsalolin lafiya a lokacin. Nan da lokaci kaɗan, tsarin yadda canjin yanayi ke shafar harkar lafiya ya dogara ne da irin raunin mutane, da yadda zasu iya jure canje-canjen yanayin da ke faruwa yanzu, sannan kuma ta ya za suyi saurin sabawa da karɓar canjin. A can gaba kuwa, yawan canjin yanayi daya shafi lafiya zai ta'allaƙa ne idan mun ɗauki tsauraran matakai yanzu wajen rage fitar sinadaran makamashi sannan mu kare yanayin sanyi ko zafi daga ɗaga wa suyi sama sosai, wanda hakan ka iya janyo canje-canjen da ba za su koma yadda suke ba. Matakan Hukumar WHO Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana tallafawa ƙasashe wajen ƙirƙiro da tsare-tsaren kiwon lafiya masu inganci da zasu iya magance ƙalubalen yanayi da sa ido a kan yadda kowacce ƙasa ke ƙoƙarin kare lafiya daga ƙalubalen yanayi. Sannan tana kuma binciko amfanuwar lafiya na tsare-tsaren yanayi da ake ciki yanzu ƙarƙashin shirin nan na 'The Paris Agreement' sannan ta gano yiwuwar samun wasu manyan alfanu daga matakin kula da yanayi da a kai kudiri. Tsare-tsaren WHO game da canjin yanayi da lafiya sun ƙunshi: Bada goyon baya da haɗin gwiwa: ta hanyar aiki da hukumomin majalisar ɗinkin duniya domin tabbatar da cewa lafiya na ɗaya daga cikin abubuwan tattaunawa, da bada sanarwar yadda canjin yanayi ke shafar lafiya da kuma hanyoyin inganta lafiya a lokaci guda ana rage fitar sinadaran kabon (carbon).; Kula da kimiyya da hujjoji: tattara nazarurrukan hujjojin kimiyya a kan dangantaka tsakanin canjin yanayi da lafiya: ta hanyar tantance shiri da buƙatun ƙasa yayin fuskantar canjin yanayi: da samar da wani shirin bincike na duniya:; Tallafawa ƙasashe dasu kare lafiyar al'umma daga canjin yanayi: ƙara ƙarfafa ikon ƙasashe da bunƙasa juriya da iya sabawa da tsare-tsaren lafiya domin magance mummunan tasiran canjin yanayi a kan lafiya: da Gina ikon karfi game da canjin yanayi da lafiyar al'umma: taimakawa ƙasashe dasu gina ikon karfi domin rage raunin lafiya ga canjin yanayi da inganta lafiya yayin rage fitar sinadarin kabon (carbon). | Mabadiliko ya tabianchi Muhtasari: Mabadiliko ya tabianchi yanaathiri maisha ya afya ya binadamu kwa njia mbalimbali. Yanatishia viwango muhimu vya afya bora, hewa safi ‚Äì, maji salama ya kunywa, usambazaji wa chakula bora na makazi salama na yana uwezo wa kudhoofisha miongo kadhaa ya maendeleo katika duniani. Kati ya mwaka 2030 na 2050, mabadiliko ya tabianchi yanatarajiwa kusababisha vifo takriban 250000vya ziada kwa mwaka kutokana na utapiamlo, malaria, kuhara na msongo wa joto pekee. Gharama za uharibifu za moja kwa moja kwa afya zinakadiriwa kuwa kati ya US$ 2‚Äìbilionin 4 kwa mwaka ifikapo 2030. Maeneo yenye miundombinu dhaifu ya afya katika nchi zinazoendela yatakuwa na uwezo mdogo wa kustahamili bila usaidizi wa maandalizi na kukabiliana. Uzalishaji wa gesi chafu ambao unatokana na uchimbaji na uchomaji wa nishati ya mafuta ni uchangiaji mkubwa wa wa mabdiliko ya tabianchi na uchafuzi wa hewa. Sera nyingi na hatua za mtu binafsi, kama vile usafiri, uchaguzi wa chakula namatumizi ya nishat, zina uwezo wa kupunguza utoaji wa gesi chafuzi nakuzalisha manufaa makubewa ya afya, hasa kwa kupunguza uchafuzi wa hewa. Awamu ya kuondolewa kwa ifumo ya nishati chafuzi, kwa mfano, au uendelezaji wa usafiri wa umma na harakati za amilifu, inaweza kupunguza utoaji wa kaboni na kupunguza mzigo wa uchafuzi wa hewa wa kaya na mazingira, ambayo husababisha vifo vya mapema milioni 7 kwa mwaka. Athari: Mabadiliko ya tabianchi tayari yanaathiri afya kwa njia nyingi, ikiwa ni pamoja na kusababisha vifo na magonjwa kutokana na matukio ya hali ya hewa yanavyoongezeka kwa kasi, kama vile mawimbi ya joto, dhoruba na mafuriko, usumbufu wa mifumo ya chakula, kuongezeka kwa. Zaidi ya hayo: mabadiliko ya tabianchi yanadhoofisha mambo mengi ya kijamii ya afya bora, kama vile riziki, usawa na upatikanaji wa huduma za afya na miundo ya usazidizai wa kijamii. Hatari hizi za kiafya zinawaathiri watu walio hatarini zaidi na wasio na uwezo, wakiwemo wanawake, watoto, makabila madogo, jamii maskini, wahamiaji au watu waliohamishwa makazi yao, wazee na wale walio na hali dhaifu za kiafya. Ndani ya muda mfupi, athari za kiafya za mabadiliko ya tabianchi zitaamuliwa hasa na mazingira magumu ya idadi ya watu, ustahamilivu wao kwa kiwango cha sasa cha mabadiliko ya tabiaznchi na kiwango cha kuzoea. Kwa muda mrefu, athari zitazidi kutegemea kiwango ambacho hatua ya mageuzi inacchukuliwa sasa ili kupunguza utoaji wa hewa chafu na kuepuka ukiukwaji wa viwango hatari vya jotona vidokezo vinavyoweza kutenduliwa. Majibu ya WHO WHO inaunga mkono nchi katika kujenga mifumo ya afya inayostahamili hali ya hewa na kufuatilia maendeleo ya kitaifa katika kulinda afya dhidi ya mabadiliko, ya tabianchi, na vilevile katika kutathmini mafanikio ya kiafya yanayotokana na utekelezaji wa Michango iliyoamuliwa Kitaifa kwa Mkataba wa Paris, na uwezekano wa kuwa na michango mikubwa zaid, faida kutokana na hatua kabambe zaidi kwa tabianchi. Mpango kazi wa WHO kuhusu mabadiliko ya tabiaznchi ni pamoja na: Utetezi na ushirikiano: kuratibu pamoja na washirika wa mashirika ndani ya mifumo ya Umoja wa Mataifa, na kuhakikisha kwamba afya inawasilishwa ipasavyo katika ajenda ya mabadiliko ya tabiaznchi, pamoja na kutoa na kusambaza taarifa juu ya matishio ambayo mabadiliko ya tabiaznchi yanaleta kwa afya ya binadamu na fursa za kukuza afya kwa wakati huku tukikata uzalishaji wa kaboni; Ufuatiliaji wa sayansi na ushindi: kuratibu mapitio ya ushahidi wa kisayansi juu ya uhusiano kati ya mabadiliko ya tabiaznchi na afya; kutathmini utayari wa nchi na mahitaji wakati inakabiliwa na mabadiliko ya tabianchi; na kuendeleza ajenda ya utafiti wa kimataifa.; Kusaidia nchi kulinda afya ya binadamu kutokana na mabadiliko ya tabiachi: kuimarisha uwezo wa kitaifa na kuboresha uwezo wa kustahamili na kubadilika zkwa mifumo ya afya ili kukabiliana na athari mbaya za kiafyaz za mabadiliko ya tabianchi; na Kujenga uwezo juu ya mabdiliko ya tabianchi na afya zya mwanadamu: kusaidia nchi kujenga uwezo wa kupun guza hatari ya kiazfya kwa mabadiliko ya tabianchi na kukuza afya zhuku kukipunguzwa uzalishaji wa kaboni. | Àyípadà ojú ọjọ́ Ìsọníṣókí: Àyípadà ojú ọjọ́ máa ń ní ipa lórí ayé àwọn ènìyàn àti ìlera wọn ní orísirísi ọ̀nà. Ó máa ń dún kookò mọ́ àwọn èròjà pàtàkì fún ìlera ara tó dára - afẹ́fẹ́ tó mọ́, ìpèsè oúnjẹ tó ṣara lóore, àti ibùgbé tó láàbò tó péye - tó sì ní ìṣeéṣe láti mú àdínkù bá ìtẹ̀síwájú ìlera gbogbo àgbáyé fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọdún. Láàrin 2030 àti 2050, ìrètí wà pé kí àyípadà ojú ọjọ́ mú kí bí i àfikún ikú 250 000 l'ọ́dún látàrí àìjẹ oúnjẹ aṣaralóore, ibà, àrunṣu àti wàhálà ooru nìkan. Ìwọ̀n ìpalára tààrà yìí wà ní ìwòye láàrin bílíọ̀nù US$ 2-4 ní ọdún kan nígbà tí yóò fi di 2030. Àwọn agbègbè tí kò ní àwọn ohun aṣàmúlò fún ètò ìlera tó péye - pàápàá ní àwọn orílẹ̀-èdè tó ṣẹ̀ṣẹ̀ ń dìde bọ̀ - ní yóò nira fún jù láti lè faradà láì sí ìrànlọ́wọ́ láti múra sílẹ̀ àti láti dáhùn. Ìtújáde afẹ́fẹ́ gáàsì greenhouse tó máa ń jẹ́ àbájáde ìfàsíta àti jíjó àwọn ohun àlùmọ́ọ́nì tí kò ṣeé tún pèsè níná jẹ́ ọ̀nà kan gbòógì tó ń lọ́wọ́ sí àyípadà ojú ọjọ́ àti ìba afẹ́fẹ́ jẹ́. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ òfin àti àgbékalẹ̀ ẹnì kọ̀ọ̀kan, bí i ìrìnnà, yíyan ìlò oúnjẹ àti okun, ní ìṣeéṣe láti mú àdínkù bá ìtújáde afẹ́fẹ́ gáàsì greenhouse àti ṣíṣe ìpèsè àwọn ànfààní ìlera àjùmọ̀ jẹ tó ṣe kókó, pàápàá nípa dídẹ́kun bíba afẹ́fẹ́ jẹ́. Ọ̀nà àbáyọ kúrò nínú ìbàjẹ́ àwọn ẹtọ ìpèsè agbára, bí àpẹẹrẹ, tàbí ìmútẹ̀síwájú ètò ìrìnnà fún gbogbo gbò àti ìrìnkiri tó láápọ̀n, àwọn méjèèjì lè mú àdínkù bá ìtújáde afẹ́fẹ́ kábọ̀n àti gígé àjàgà ilégbéé àti ìwọ̀n ìgbóná tàbí ooru affect bíbàjẹ́, èyí tó máa ń fa ikú àìtọ́jọ́ mílíọ̀nù méje lọ́dún kan Ipa: Àyípadà ojú ọjọ́ wulẹ̀ ti ń nípa lórí ìlera ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀nà, tó fi mọ́ yíyọrí sí ikú àti àìlera láti ara iṣẹ̀lẹ̀ ojú ọjọ́ gbogbo ìgbà, bíi afẹ́fẹ́ ooru, ìjì àti omíyalé, dída ètò oúnjẹ rú, ìlọ́po kòkòrò nínú oúnjẹ, omi àti àwọn àìsàn ara kòkòrò, àti àwọn ìṣòro tó níí ṣe pẹ̀lú ìlera ọpọlọ. Síwájú síi, àyípadà ojú ọjọ́ ń kééré ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ohun tó ń tọ́ka sí ìlera tó péye, bí i ìgbé ayé, ìdọ́gba àti ànfààní sí ètò ìlera àti àgbékalẹ̀ ìrànlọ́wọ́ àwùjọ. Àwọn ewu ìlera tó níí ṣe pẹ̀lú ojú ọjọ́ yìí ni àwọn aláìní àti àwọn tí ọ̀rọ̀ náà lè tètè kàn máa ń kojú gidi gan, tó fi mọ́ àwọn obìnrin, ọmọdé, àwọn ẹ̀yà tó ní ìwọ̀n ènìyàn péréte, àwọn àwùjọ tó ṣe aláìní, àwọn aṣíkiri tàbí àwọn àbọ̀dé ogun, àwọn àgbàlagbà láàrin iye ènìyàn àwùjọ tó ní ìṣòro ìlera. Ní ìgbà díẹ̀, àwọn ipa ìlera tó jẹ mọ́ ojú ọjọ́ ni ìṣeéṣe àwọn ènìyàn àwùjọ láti ni, ìlàkàkà wọn sí ìwọ̀n àyípadà ojú ọjọ́ àti ìwọn gígùn àti ìyára sí fífi ará mọ́ yóò sọ nípa rẹ̀. Ní ìgbà pípẹ́, ipa náà yóò túbọ̀ gbára lé ìwọ̀n gígùn tí ìṣe àyípadà ti wáyé nísinsìnyí láti mú àdínkù bá ìtújáde, àti láti dènà ìdábùú ìwọ̀n gbígbóná tàbí ooru tó léwu àti ìṣeéṣe ojú àmí tí kò ṣeé yípadà. Èsì WHO WHO ṣe atìlẹyìn láti kọ́ àwọn ilé ètò ìlera tó lè ṣe àtakò ojú ọjọ́ àti ṣíṣe ìtọpasẹ̀ ìtèsíwájú orílẹ-èdè ní dídá ààbò bo le àyípadà ojú ọjọ́, àti pẹ̀lú ní ṣíṣe ìgbéléwọ̀n ànfààní ìlera tí yóò yọrí láti ara ìfilọ́lẹ̀ ipa àjọpinnnu àwọn orílẹ̀-èdè sí àdéhùn Paris tó ti wà tẹ́lẹ̀ àti ìṣeéṣe ànfààní tó ga láti ṣe àgbékalẹ̀ ìṣe ojú ọjọ́ tó ní àfojúsùn. Èrò iṣẹ́ WHO lóri àyípadà ojú ọjọ́ àti ìlera ni: Ṣíṣe àgbàwí àti ìbáṣepọ̀: ṣíṣe àkóso pẹ̀lú àwọn ilé-iṣẹ́ alábàṣiṣẹ́pọ̀ tó wà nínú ètò UN, àti rírí àrídájú pé ìlera ní aṣojú níbi ètò àyípadà ojú ọjọ́, àti pípèsè àti ṣíṣe àgbékalẹ̀ ìròyìn lóri ìdúnkokò tí àyípadà ojú ọjọ́ máa ń mú wá sí ìlera ara ènìyàn àti ànfààní láti mú àgbéga bá ìlera nígbà tí wọ́n bá ń ṣe ágékúrú ìtújáde afẹ́fẹ́ kábọ̀n; Ṣíṣe àmójútó ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì àti ẹ̀rí: ṣíṣe àkóso àwọn àtúnyẹ̀wò àwọn ẹ̀rí ìmọ̀ sáyẹ́nsì lórí àsopọ̀ láàrin àyípadà ojú ọjọ́ àti ìlera; ṣíṣe àgbéyẹ̀wò ìmúrasílẹ̀ orílẹ̀-èdè àti ohun tí wọ́n nílò nígbà tí wọ́n bá ń kojú àyípadà ojú ọjọ́; ṣíṣe ètò àgbé dìde ìwádìí fún gbogbo àgbáyé; Àwọn orílẹ̀-èdè tó ṣe ìfọwọ́sowọ́pọ̀ láti dáàbò bo ìlera ènìyàn lọ́wọ́ àyípadà ojú ọjọ́: ṣíṣe ìmúdúró ipá àwọn orílẹ̀-èdè àti ipá ṣíṣe ìmúdára ìpadàbọ̀sípò àti ìmọ́ra àwọn ètò ìlera láti kojú ipa ribiribi àyípadà ojú ọjọ́ lóri ìlera; àti Ṣíṣe àgbékalẹ̀ ipá lórí ayípadà ojú ọjọ́ àti ìlera àwọn ènìyàn: ríran àwọn orílẹ̀-èdè lọwọ láti ṣe àgbékalẹ̀ ipá láti mú àdínkù bá àìlágbara lórí ayípadà ojú ọjọ́ àti mímú ìtẹ̀síwájú bá ìlera nígbà tí àdínkù ń bá ìtújáde kábọ̀n. | Izinguquko zesimo sezulu Uhlolojikelele: Izinguquko zesimo sezulu zinomthelela ezimpilweni zabantu kanye nakwezempilo ngezindlela ezahlukene. Zisongela izithako ezisemqoka zempilo enhle – umoya ohlanzekile, amanzi okuphuza aphephile, ukuhlinzeka kokudla okunomsoco kanye nendawo yokukhosela ephephile – futhi zingakwazi ukucekela phansi inqubekela phambili yamashumi eminyaka ngokuphathelene nezempilo zomhlaba wonke. Phakathi kuka-2030 kanye no-2050, kulindeleke ukuthi izinguquko zesimo sezulu zibangele cishe ukushona kwabantu abangeziwe abayizi-250 000 ngonyaka ngenxa yokungatholi ukudla okunomsoco, i-malaleveva, isifo sohudo kanye nokushywa yingcindezi yokushisa ngokweqile kuphela. Izindleko zomonakalo oqondile kwezempilo zibalelwa ukuba phakathi kwezigidigidi ezingu-US$ 2–4 ngonyaka ngo-2030. Izindawo ezinengqalasizinda yezempilo ebuthakathaka – ikakhulukazi emazweni asathuthuka – zizoba ezikwazi kancane kakhulu ukumelana nalokhu ngaphandle kokusizwa ukuthi akulungiselela futhi asabele kukho. Ukudedelwa kwamagesi abamba ukushisa (greenhouse gas) okungumphumela wokukhishwa kanye nokushiswa kwezinsiza zokubasa ezigaphinde zisebenziseke kunegalelo elikhulu kukho kokubili izinguquko zesimo sezulu kanye nokunukubezeka komoya. Izinqubomgomo eziningi kanye nezinyathelo zabantu ngadwana, ezifana nokukhethwayo ngokuphathelene nezokuthutha, ukudla kanye nokusetshenziswa kwamandla, kungenzeka kwehlise ukudedelwa kwamagesi abamba ukushisa bese kukhiqiza imihlomulo esemqoka ehambisana nezempilo, ikakhulukazi ngokunciphisa ukunukubezeka komoya. Ukuqedwa kohlelo lwezamandla olunukubezayo, isibonelo, noma ukugqugquzelwa kwezokuthutha zomphakathi kanye nokunyakazisa umzimba, kokubili kungehlisa ukudedelwa komoya ongahlanzekile bese kususa umthwalo ekhayeni kanye nokunukubeza umoya wendawo , okubangela ukushona ngaphambi kwesikhathi kwabantu abayizigidi eziyi-7 ngonyaka. Umthelela: Izinguquko zesimo sezulu sezivele zinomthelela kwezempilo ngezindlela eziningi ezahlukene, ezihlanganisa ukuholela ekushoneni kanye nokugula ngenxa yezehlakalo ezandayo zezimo zezulu ezimbi, ezifana nokushaywa yingcindezi yokushisa ngokweqile, iziphepho kanye nezikhukhula, ukuphazamiseka kwezinhlelo zokudla, ukwanda kwezifo ezithathelanayo ezithelela abantu eziqhamuka ezilwaneni (zoonoses) kanye nezifo eziphathelene nokudla, amanzi kanye nezifo ezithwalwa yizilwane ezithelela abantu (vector-borne diseases), kanye nezinkinga zempilo yengqondo. Ngaphezu kwalokho, izinguquko zesimo sezulu zicekela phansi okuningi kwezenhlalo okunquma impilo enhle, efana nokuziphila, ukulingana kanye nokwazi ukufinyelela ekunakekelweni kwezempilo kanye nasezinhlakeni zokweseka zezenhlalo. Lezi zinguquko zesimo sezulu ezibucayi ngokuphathelene nezempilo zizwiwa ngokungalingani nabanye yilabo abasengcupheni kanye nansengozini, okuhlanganisa abesifazane, izingane, abantu bendabuko abayidlanzaka, imiphakathi empofu, abasebenzi abathuthele kwezinye izindawo noma abantu abasale dengwane, abantu asebekhulile kanye nalabo abanezifo ezingakatholakali ezingamahlalakhona. Esikhathini esifushane ukuya kwesiphakathi nendawo, imithelela kwezempilo ngokuphathelene nezinguquko zesimo sezulu izonqunywa ikakhulukazi ukuba sengcupheni kwabantu, ukwazi kwabo ukummelana namazinga amanje ezinguquko zesimo sezulu kanye nobubanzi kanye nejubane lokulungelana nesimo. Esikhathini eside, imithelela izoya ngokuncika ebubanzini bezinyathelo zezinguquko ezithathwa manje ukuze kuncishiswe ukudedelwa kwezisi kanye nokugwema ukweqa amazinga okushisa ayingozi kanye nokungenzeka kube yindawo yokuphenduka okungeke kusalungiseka. Impendulo yeWHO I-WHO yeseka amazwe ngokuphathelene nokwakha izinhlelo zezempilo ezimelana nezinguquko zesimo sezulu kanye nokulandelela inqubekela phambili ngokuphathelene nokuvikela ezempilo ezinguqukweni zesimo sezulu, kanye nokuhlola okuzuziwe ngokuphathelene nezempilo okuzoba umphumela wokuqaliswa Kwamagalelo Anqunyiwe Kuzwelonke ngokuphathelene Nesivumelwano saseParis, kanye nokuzuza okukhulu okungase kwenzeke ngenxa yezinyathelo ezinqala kakhulu zezinguquko zesimo sezulu. Uhlelo lomsebenzi lwe-WHO ngokuphathelene nezinguquko zesimo sezulu kanye nezempilo zihlanganisa: ukumela kanye nokusebenzisana: ukusebenzisana nama-enjensi angabalingani akuhlelo lwe-UN, kanye nokuqinisekisa ukuthi ezempilo zimelwa ngendlela efanele ku-ajenda yezinguquko zesimo sezulu, kanye nokuhlinzeka kanye nokusabalalisa ulwazi ngokuphathelene nezinsongo zezinguquko zesimo sezulu kwezempilo zabantu kanye namathuba okugqugquzela ezempilo ngesikhathi kuphungulwa ukudedelwa komoya ongahlanzekile; ukuqapha isayensi kanye nobufakazi: ukuhlanganisa ukubukezwa kobufakazi bezempilo ekuxhumaneni phakathi kwezinguquko zesimo sezulu kanye nezempilo; ukuhlola ukuzilungiselela kwezwe kanye nezidingo lapho libhekene nezinguquko zesimo sezulu; kanye nokuthuthukisa i-ajenda yocwaningo lomhlaba wonke; ukweseka amazwe ukuze kuvikele izimpilo zabantu ezinguqukweni zesimo sezulu: ukuqinisa ukwazi ukwenza lokhu kuzwelonke kanye nokwenza ngcono ukwazi ukumelana kanye nokulungiselela isimo kohlelo lwezempilo ukuze kubhekwane nemithelela engemihle kwezempilo yezinguquko zesimo sezulu; kanye nokwakha ukwazi ukubhekana nezinguquko zesimo sezulu kanye nempilo yabantu: ukusiza amazwe ukuthi akwazi ukwehlisa ukuba sengcupheni kwezempilo ezinguqukweni zesimo sezulu kanye nokugqugquzela ezempilo ngesikhathi kuncishiswa ukudedelwa komoya ongahlanzekile. |
የጤና የጋራ እቃዎች ማጠቃሊያ፡- ለጤና የሚውሉ የጋራ እቃዎች በሚከተሉት ሁኔታዎች ላይ በመመስረት ከመንግስታት ወይም ከለጋሾች የጋራ ፋይናንስ የሚያስፈልጋቸው በሕዝብ ላይ የተመሰረቱ ተግባራት ወይም ድጋፎች ናቸው፡፡ በጤና እና በኢኮኖሚ እድገቱ ላይ አስተዋፅዖ ያድርጉ፤ በገበያ ውድቀቶች ላይ ለተመሰረቱ ጣልቃ ገብነቶች ግልጽ የሆነ ኢኮኖሚያዊ አመክንዮ አለ፣ ትኩረት በመስጠት( i) የሕዝብ ጥቅሞች( ተፎካካሪ ያልሆኑ፣ ያልተገለሉ) ወይም( ii) ትልቅ ማህበራዊ ውጫዊ ውጤቶች። እነዚህ የተለመዱ የጤና እቃዎች ጤናን እና ደህንነትን ለመጠበቅ እና ለማስተዋወቅ መሰረታዊ ናቸው፡፡ የእነዚህ እቃዎች ሰፊ መሰረተ ልማቶች፣ ተዛማጅ ውጫዊ ነገሮች እና ብዙ ጊዜ ዘርፈ ብዙ ባህሪ ስላላቸው የታለመ እርምጃ እና መዋዕለ ንዋይ ማፍሰስ በሁለቱም መንግስታት እና የአለም ማህበረሰብ አስፈላጊ ናቸው፡፡ በአጠቃላይ የጤና የጋራ ምርቶች በአምስት ምድቦች ይከፋፈላሉ፡፡ ፖሊሲ እና ማስተባበር (ለምሳሌ የበሽታ መቆጣጠሪያ ፖሊሲዎች እና ስትራቴጂዎች) ግብሮች እና ድጎማዎች (ለምሳሌ፡- ወደ ባህሪ ለውጥ የሚያመሩ የገበያ ምልክቶችን ለመፍጠር በጤና ላይ ተፅእኖ ባላቸው ምርቶች ላይ የሚከፈሉ የግብር ክፍያዎች) ደንብና ህግ (ለምሳሌ የአካባቢ ደንብች እና መመሪያ) መረጃ፣ ትንተና እና ግንኙነት* (ለምሳሌ የክትትል ስርዓት) የህዝብ አገልግሎት* (ለምሳሌ የህክምና እና ደረቅ ቆሻሻ አወጋገድ) *አንዳንድ የግል ንብረት ባህሪዎች ሊኖራቸው እና በተወሰኑ ሁኔታዎች ውስጥ ተዛማጅ የግል ፋይናንስ ሊኖራቸው ይችላል፡፡ ባህሪያት፡- በጀት፣ ዕቅዶች እና የትግበራ ዝግጅቶች የበለጠ ግልጽነት እንዲኖረው ለማድረግ የጤና ተግባራት እና ድጋፍ የጋራ ዕቃዎች በአምስት ምድቦች ተከፋፍለዋል፡፡ ዕቅድ እና ማስተባበር በዘርፎቹ እና በመንግስት ደረጃዎች ላይ የብሔራዊ ፖሊሲዎች መውጣት፣ ተቋማዊ አቅም እና የማስተባበር ዘዴ፡፡ እነዚህ ሁሉንም ቡድኖች ያካተተ መሆን ያለበት ሲሆን ክትትል ሊደረግባቸው እና ከብሔራዊ የበጀት አፈጻጸም ጋር በመደበኛነት መቀናጀት አለባቸው፡፡ ደንብ እና ህግ አወጣጥ በድርጅቶች እና በግለሰቦች ላይ ገደቦችን ለማስቀመጥ የመንግስትን የማስገደድ ስልጣን መጠቀምን ያመለክታል፡፡ ሙሉ ህጋዊ ሰነዶችን (እንደ ህግ፣ አዋጅ፣ ትዕዛዝ፣ ኮዶች፣ የአስተዳደር ህግ እና መመሪያዎች ያሉተን) ያካትታል፡፡ ግብር እና ድጎማ በግለሰብ እና በገበያ ባህሪ ላይ ተጽእኖ የሚያሳድሩ የፋይናንስ መሳሪያዎች በሕዝብ ጤና ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ ያሳድራሉ፡፡ መረጃ አሰባሰብ፣ ትንተና እና ማሳወቂያ መረጃን መሰብሰብ እና መተንተንን እንዲሁም የህዝብን ደረጃ ለውጡን ሁሉን አቀፍ እና ማእከላዊ የተቀናጀ የመረጃ ስርዓት መከታተልን ያካትታል፡፡ የህዝብ አገልግሎት* (ለምሳሌ የህክምና እና የደረቅ ቆሻሻ አወጋገድ) ሁሉንም ህብረተሰብ የሚጎዱ እና ለህዝብ ጤና መሰረታዊ የሆኑ አገልግሎቶች (እንደ ውሃ እና ንፅህና፣ ቆሻሻ አያያዝ፣ በሽታ አምጪ ተህዋሲያን መቆጣጠር እና የአደጋ ጊዜ ምላሽ ስራዎች) ነገር ግን ገበያቸውም የማያቀርቡ ወይም ውስን አቅርቦት ያላቸው ናቸው፡፡ ቁልፍ የመመሪያ መልእክቶች የጤና የጋራ እቃዎች ለሀገራዊ እና አለምአቀፍ የጤና ደህንነትን ለመገንባት እና ወደ ሁለንተናዊ የጤና ሽፋን እድገት ለማምጣት፣ ወረርሽኞችን እና በህብረተሰቡ ላይ የሚደርሱ አካባቢያዊ አደጋዎችን መከላከል እና መቆጣጠርን ጨምሮ አስፈላጊ ናቸው፡፡ በጥሩ ሁኔታ የሚሰሩ የጤና ሥርዓቶች በጠንካራ አስተዳደር፣ ግልጽ ደንቦች እና ደረጃዎች፣ ህዝብን መሰረት ባደረጉ አገልግሎቶች እና በተቀናጁ ፖሊሲዎች ላይ የተመሰረቱ ናቸው፣ እነዚህ ሁሉ ለጤና የጋራ እቃዎች ናቸው፡፡ የጤና የጋራ እቃዎች መንግስታት ለአለም አቀፍ የጤና ጥበቃ ደንብ 2005 ለጤና ደህንነት አቅም ግንባታ እና የአለም አቀፍ የጤና ሽፋኑ መሻሻልን ለማረጋገጥ ወሳኝ ተግባራት ላይ መዋዕለ ንዋያቸውን ማፍሰስ ለምን እንደሚያስፈልግ ኢኮኖሚያዊ ምክንያትን ይሰጣሉ፡፡ የጤና የጋራ እቃዎች አጀንዳ ከዓመታዊ እና ከበርካታ አመት የበጀት ንግግሮች እንዲሁም ከጤና ፋይናንስ እና ከሀገራዊ የበጀት ማሻሻያ ውይይቶች ጋር መካተት አለባቸው፡፡ እነዚህን የአጭር ጊዜ የድጋፍ ተግባራት የገንዘብ ድጋፍ መስጠት የተሰባሰቡ ሀብቶችን እንዲሁም በሚመለከታቸው ዘርፎች ላይ ቅንጅት መኖርን ይጠይቃል። የመካከለኛ ጊዜ የወጪ ማዕቀፎች ምንም እንኳን የበጀት እና የፖለቲካ ችግሮች ቢኖርም በዚህ ቅንጅት ውስጥ ድጋፍ ሊያደርጉ የሚችሉ እና ለጤና አገልግሎት የሚውሉ የጋራ እቃዎች በጊዜ እና በመንግስት እርከኖች ውስጥ ቅድሚያ መሰጠታቸውን ማረጋገጥ ይችላሉ፡፡ አንዳንድ አገሮች ገንዘብ ወደ እነዚህ የድጋፍ ተግባራት እንዲያመዘን ለማድረግ የበጀት ቦታን ለማስፋት እና እንደገና ለማዋቀር የህዝብ ገንዝብ አስተዳደርን ማስተካከል ይችላሉ፡፡ | Common goods for health Overview: Common goods for health are population-based functions or interventions that require collective financing, either from governments or donors based on the following conditions: Contribute to health and economic progress; There is a clear economic rationale for interventions based on market failures, with focus on (i) Public Goods (Non-Rival, Non-Exclusionary) or (ii) large social externalities. These common goods for health are fundamental to protecting and promoting health and well-being. Due to the broad-based benefits of these goods, related externalities, and often multisectoral nature, targeted action and investments are necessary by both governments and the global community. Common goods for health generally fall into five categories: Policy and Coordination (ex. disease control policies and strategies) Taxes and Subsidies (ex. taxes on products with impact on health to create market signals leading to behaviour change) Regulations and Legislation (ex. environmental regulations and guidelines) Information, analysis & communication* (ex. surveillance systems) Population Services* (ex. medical and solid waste management) *Some may have private goods characteristics and related private financing in certain circumstances. Attributes: The common goods for health functions and interventions have been grouped into five categories explained below to provide greater clarity for formulating budgets, plans and implementation arrangements. Planning and coordination The formation of national policies, institutional capacities and coordination mechanism across sectors and levels of government. These must be inclusive of all groups and will need to be monitored and formally linked with national budgetary processes. Regulation and legislation Refers to use of a government’s coercive power to impose constraints on organizations and individuals. It includes the full range of legal instruments (such as laws, decrees, orders, codes, administrative rules and guidelines). Taxes and subsidies Financial instruments that influence individual and market behaviour, which can have a considerable impact on population health. Information collection, analysis and communication Involves the collection and analyses of information, and the monitoring of population-level change through a comprehensive and centrally-coordinated information system. Population services* (ex. medical and solid waste management) Services that impact all of society and are fundamental to public health (such as water and sanitation, waste management, vector control and emergency response operations), but which markets either do not provide or under-provide. Key policy messages Common goods for health are essential to building national and global health security and for making progress towards universal health coverage, including preventing and mitigating epidemic and environmental threats to societies. Well-functioning health systems rely on strong governance, clear regulations and standards, population-based services and coordinated policies, all of which are common goods for health. Common goods for heath provide the economic rationale for why it is necessary for governments to invest in International Health Regulation 2005 capacities for health security and critical functions to ensure progress towards universal health coverage. The common goods for health agenda must be integrated into annual and multiyear budget dialogues as well as health financing and national budget reform dialogues. Financing these cross-cutting functions requires pooled resources, as well as coordination across relevant sectors. Medium-term expenditure frameworks can aid in this coordination and can make sure common goods for health are prioritized over time and across levels of government, even in the face of fiscal and political constraints. Some countries may adjust their public financial management to expand and reprioritize budgetary space to allow funds to flow to these functions. | kayayyakin kiwon lafiya na gama-gari Gamsashshen bayani: kayayyakin kiwon lafiya na kowa da kowa sune wasu hidimomi ko ayyuka da ake samarwa al'umma gaba ɗaya sannan suke buƙatar tallafin kuɗi da gomnatoci ko masu bada tallafi a ƙarƙashin waɗannan shaɗarurruka masu zuwa.: Suna bada gudummawa a kan lafiya da cigaban tattalin arziƙi.; Da akwai bayyanan nan dalilin kai ɗaukin tattalin arziƙi a kan matsalolin kasuwan, wajen maida hankali ga (i) kayan al-umma da suke amfanar kowa da kowa ba tare da karewa ba da kuma (ii) manyan wasu sha'anin al'umma. Waɗannan kayayyakin kiwon lafiya ɗin na kowa da kowa suna da matuƙar muhimmanci wajen kare da bunƙasa lafiya da walwala. Saboda Waɗannan kayayyakin suna samar da alfanu kala daban-daban kuma suna da manyan tasirika a wani wajen daban, dole gwamnatoci da al'ummar duniya su haɗu suyi hoɓɓasa da zuba jari. Kayayyakin kiwon lafiya na kowa da kowa ya rabu zuwa kaso biyar: Tsari da tattaro da abubuwa ( misali, tsare-tsare da hanyoyin magance cuta). Haraji da tallafi: (misali, sa haraji a kan kayayyakin da suke da tasiri a kan lafiya domin samarda alamun tafiyar kasuwa wanda zai janyo canjin daɓi'a. Tsara ƙa'idoji da dokoki domin iyakance yadda abubuwan zasu kasance. (misali, yin dokoki da ƙa'idojin muhalli) Bayanai da nazari da sadarwa * (misali, hanyoyin sa ido) Ayyukan al'umma * (misali, Kulawa da kawar da sharar cibiyoyin lafiya da gidaje) *Wasu za su iya kasancewa suna da wasu kaya waɗanda ke da nasaba da tallafin kuɗi na kayan kai a wasu lokutan. Bayanin siffofi: an raba kayayyakin kiwon lafiya da kawo tallafi na kowa da kowa zuwa kaso biyar domin a samu sauƙin tsara kashe kuɗi da ƙirƙiro da tsare-tsare da tsara yadda za a gudanar da abubuwa. Tsarawa da tattaro da abubuwa . Samar da tsare-tsaren ƙasa da ikon hukumomi da kuma hanyar tattaro abubuwan a tsakanin ɓangarori da matakan gwamnati. Dole a shigo da dukkan rukunai sannan za su buƙaci kulawa sannan a haɗa su a hukumance da tsare-tsaren kasafin kuɗin ƙasa. Tsara ƙa'idoji da dokoki. Hakan na nufin amfani da ikon hukumar gwamnati ta ƙarfi da yaji domin ƙayyade iyaka a kan ƙungiyoyi da ɗaiɗaikun mutane. Ta ƙunshi dukkan wasu matakan doka ( Irin su dokoki da umarnin hukuma da umarni da ɗabi'un aiki da dokokin mulki da kuma ƙa'idoji. Haraji da tallafi Tsare-tsaren harkar kuydi da suke tasiri ga ɗaiɗaikun mutane da yanayi kasuwa, waɗanda zasu iya haifar da babban matsala a kan lafiyar al'umma. Tattara bayanai da nazari da kuma sadarwa Ya ƙunshi tattarawa da nazarin bayanai, da kulawa da matakin yadda al'umma ke canjawa ta hanyar amfani da wani cikakke kuma shiryayyen tsarin tattara da ajiye bayanai. Ayyukan al'umma * (misali, Kulawa da sharar cibiyoyin lafiya da sharar sauran gurare) Ayyuka da abubuwan da suke tasiri ga dukkan al'umma sannan suke da muhimmanci ga lafiyar al'umma (Irin su ruwa da tsaftar muhalli da kulawa da shara da magance halittar mai ɗauke da cuta da kuma ayyukan amsar kiran gaggawa), amma ayyukan ba koyaushe kasuwanni ke samarwa ba ko samar da ba isassu ba. Manyan saƙonnin da aka tsara, masu muhimmanci kayayyakin kiwon lafiya na kowa da kowa na da matuƙar muhimmanci wajen gina tsarin tsaron lafiya na ƙasa da duniya ma baki ɗaya sannan wajen samar da cigaba a tsarin bada tallafin lafiya na bai ɗaya, wanda ya haɗa da kare faruwar da rage tasirin annoba da barazanar muhalli ga al'umma. Ingantaccen tsarin lafiya ya dogara da ƙwaƙƙwaran tsari da fayyatattun tsare-tsare da ƙa'ida da ayyuka don al'umma da kuma haɗaɗɗun tsare-tsare waɗanda dukkan su makamasan lafiya ne. Kayan kiwon lafiyar kowa da kowa na bada dalili kan me yasa gomnati zata zuba kuɗi tsare-tsaren shekarar 2005 na ƙungiyar kafa doka ga sha'anin lafiya domin samun tsaron lafiya da ayyuka masu muhimmanci, wanda hakan zai janyo cigaba wajen cimma tsarin bada tallafin lafiya na bai daya. Ya kamata a shigar da tsarin kayayyakin kiwon lafiya na kowa da kowa a cikin tattaunawar kasafin kuɗi na duk shekara da na wasu shekarun ma da yawa da kuma tattaunawa a kan zuba kuɗi a harkar lafiya da gyare-gyaren kasafin kuɗin ƙasa. Samar da kuɗi ga waiaɗannan ayyuka mabambanta yana buƙatar garambawul da kuma haɗaka a ɗaukacin ɓangarori madanganta. Tsare-tsaren da suke buƙatar kashe matsakaicin kuɗi zasu iya taimakawa wajen wannan tsarin sannan su tabbatar da cewa kayayyakin kiwon lafiya na bai ɗaya an basu ƙololuwar muhimmanci na wani lokaci sannan a matakan gwamnati daban-daban, koda za su fuskanci ƙalubalen kuɗi da shugabanci. Wasu ƙasashen wataƙila su canja yadda suke tafiyar da kasafin kuɗin al'umma domin samar da dama a kasafin kuɗin sannan a bada kashe kuɗi a Waɗannan shirye-shiryen muhimmanci sosai. | Bidhaa za kawaida kwa afya. Muhtasari: Bidhaa za pamoja za afya ni kazi zinazotegemea idadi ya watu au uingiliajikati unaohitaji ufadhili wa pamoja kutoka kwa serikali au wafadhili kulingana na masharti yafuatayo: Kuchangia maendeleo ya afya na uchumi; Kuna mantiki ya wazi ya uingiliaji kati kulingana na kushindwa kwa soko, kwa kuzingatia (i) Bidhaa za Umma (isiyo ya upinzani, isiyojumuisha) (ii) mambo makubwa ya nje ya jamzii. Bidhaa hizi za afya za pamoja ni za msingi katika kulinda na kukuza afya na ustawi. Kwa sababu ya manufaa mapana ya bidhaa hizi, zihusianazo na mambo ya nje, na mara nyingi yenye asili ya sekta nyingi, hatua zinazolengwa na uwekezaji ni muhimu kwa serikali na jumuiya ya kimataifa. Bidhaa za pamoja za afya kwa ujumla huangukiakwenye makundi matano: Sera na Uuratibu (mfano. Sera na mikakati ya kudhibiti magonjwa) Ushuru na Ruzuku (km. ushuru wa bidhaa zilizo na athari kwa afya ili kuunda ishara za soko zinazosababisha mabadiliko ya tabia) Kanuni na Sheria (km. kanuni na miongozo ya mazingira) Habari, uchambuzi & mawasiliano )k.m. mifumo ya ufuatiliaji) Huduma kwa umma * (k.m. usimamizi wa taka za matibabu na ngumu) *Baadhi wanaweza kuwa na sifa za bidhaa kibinafsi na ufadhili wa kibinafsi unaouhusiana katika hali fulani. Sifa: Bidhaa za pamoja kwa ajili ya afya na afua zimewekwa katika makundi matano yaliyoelezwa hapa chini ili kutoa ufafanuzi zaidi wa kuunda bajeti, mipango na utekelezaji. Mipango na uratibu. Uundaji wa sera za kitaifa, uwezo wa kitaasisi na taratibu za uratibu katika sekta na ngazi za serikali. Hizi ni lazimaz zijumuishe makundi yote na zinahitaji kufuatiliwa na kuunganishwa rasmi na michakato ya kibajeti ya kitaifa. Udhibiti na sheria. Inarejelea matumizi ya mamlaka ya kutumia nguvu kwa serikali kuweka vikwazo kawa mashirika na watu binafsi. Inajumuisha anuwai kamili ya vyombo vya kisheria (kama vile sheria, amri, maagizo, kanuni, kanuni za usimamizi na miongozo). Ushuru na ruzuku. Vyombo vya kifedha vinavyoathiri tabia ya mtu binafsi na soko, ambayo inaweza kuwa na athari kubwa kwa afya ya jamii. Ukusanyaji wa habari, uchambuzi na mawasiliano. Inahusisha ukusanyaji na uchambuzi wa taarifa, na ufuatiliaji wa mabadiliko wa kiwango cha idadi ya watu kupitia mfumo wa taarifa unaoratibiwa na serikali kuu. Huduma kwa umma * (k.m. usimamizi wa taka za matibabu na ngumu) Huduma zinazoathiri jamii yote na ni za msingi kwa afya ya umma (kama vile maji na usafi wa mazingira, udhibiti wa takaz, udhibiti wa vijidudu na shughui za kukabiliana na dharura), lakini masoko ambayo ama hayatoi au yanatoa huduma chini ya kiwango. Ujumbe muhimu wa sera. Bidhaa za pamoja za afya ni muhimu kwa kujenga usalama wa afya wa kitaifa na kimataifa na kwaajili ya kufanya maendeleo kuelekea chanjo ya afya kwa wote, ikiwa ni pamoja na kuzuia na kupunguza janga na vitisho vya mazingira kwa jamii. Mifumo ya afya inayofanya kazi vizuri inategemea utawala thabiti, kanuni na viwango vilivyo wazi, huduma za jamii na sera zilizoratibiwa, ambazo zote ni bidhaa za pamoja za afya. Bidhaa za pamoja za afya hutoa mantiki ya kiuchumi kwa kuwa ni muhimu kwa serikali kuwekeza katika uwezo wa Kimataifa wa Kanuni ya afya ya 2005 kwa usalama wa afya na kazi muhimu ili kuhakikisha maendeleo kuelekea huduma ya afya kwa wote. Bidhaa za kawaida kwa ajenda ya afya lazima zijumuishwe katika mijadala ya kila mwaka na ya miaka mingi ya bajeti pamoja na ufadhili wa afya na midahalo ya marekebisho ya bajeti ya kitaifa. Kufadhili kazi hizi mtambuka kunahitaji rasilimali zilizounganishwa, pamoja na uratibu katika sekta husika. Mfumo wa matumizi ya muda unaweza kusaidia katika uratibu huu na unaweza kuhakikisha kuwa bidhaa za pamoja za afya zinapewa kipaumbele kwa wakti na katika ngazi zote za serikali, hata katika kukabiliana na vikwazo vya kifedha na kisiasa. Baadhi ya nci zinaweza kurekebisha usimamizi wao wa fedha za umma ili kupanua na kuweka upya nafasi ya kibajeti ili kuruhusu fedha zitumike kwa majukumu haya. | Àwọn ọjà tó wọ́pọ̀ fún ìlera Ìsọníṣokí: Àwọn ọjàtó wọ́pọ̀ fún ìlera máa ń ṣiṣẹ́ fún ọpọ̀ èrò tàbí àwọn àgbékalẹ̀ tó máa ń nílò ìnáwó àpapọ̀, bóyá láti ọwọ́ ìjọba tàbí àwọn alágbékalẹ̀ lóri àwọn àlàkalẹ̀ wọ̀nyí: Lọ́wọ́ sí àgbéga ìlera àti ètò ọrọ̀ ajé; Ètò pínpín tí kò rújú wà fún àwọn àgbékalẹ̀ ètò ọrọ̀ ajé èyí tó dá lórí ìkùnà ọjà, pẹ̀lú àfojúsùn lórí (i) Ọjà gbogbo gbò (Èyí tí kò lórogún, èyí tí kò ní ìyàsọ́tọ̀) tàbí (ii) ìwọ̀n ìṣokùnfà tó pọ̀ láti àwùjọ mìíràn. Àwọn ọjàtó wọ́pọ̀ fún ìlera jẹ́ ọ̀pákùtẹ̀lẹ̀ láti dáàbò bo àti láti mú gbèrú ìlera àti ìwà lálàáfíà. Nítorí àwọn àǹfààní tó ga ti àwọn ọjàyìí, ) ìwọ̀n ìṣokùnfà láti àwùjọ mìíràn tó sún mọ́ ra, àti ìrísí ẹlẹ́kaǹka, iṣẹ́ ṣíṣe tó ní àfojúsùn àti ìfowóṣòwò jẹ́ pàtàkì fún ìjọba àti àwùjọ àgbáyé. Àwọn ọjàtó wọ́pọ̀ fún ìlera pín sí ipele márùn-ún: Òfin àti ìṣàkósó (àpẹẹrẹ òfin àti ìlànà ìṣàkósó àrùn) Owó orí àti owó ìrànwọ́ (àpẹẹrẹ owó orí lórí àwọn ọjà lórí ìlera láti pèsè ìfihàn ọjà tó ń yọrí sí àyípadà ìwà) Àwọn ìlànà àti ọ̀nà ìṣòfin (àpẹẹrẹ àwọn ìlànà àti ìtọ́nisọ́nà àyíká) Ìròyìn, ìtú sí wẹ́wẹ́ àti ìbánisọ̀rọ̀* (àpẹẹrẹ àwọn ètò ìṣọ́ni) Àwọn iṣẹ́ iye ènìyàn* (àpẹẹrẹ ètò ìṣègùn àti ìṣàkóso ìdọ̀tí) Àwọn mìíràn lè ní àmúyẹ ọjà aládàáni àti ìlò owó tó sń mọ́ ra ní àwọn ìgbà kọ̀ọ̀kan. Àwon àmúyẹ: Àwọn iṣẹ́ àti àgbékalẹ̀ ọjà tó wọ́pọ̀ fún ìlera ló ti wà ní ìpele márùn-ún gẹ́gẹ́ bí àlàyé ìsalẹ̀ yìí láti pèsè ìmọ̀ tó péye lóri ṣíṣetò ìnáwó, èròǹgbà àti ìmúṣẹ ìlànà ètò. Àgbékalẹ̀ èròǹgbà àti ìṣkóso Ṣíṣe àwọn òfin orílẹ̀-èdè, ipá àwọn ilé-ẹ̀kọ́àti ọgbọ́n ìṣàkóso káàkiri ẹ̀ka àti àwọn ìpele ìjọba. Gbogbo égbẹ́ gbọ́dọ̀ wà nínú èyí tí wọn yóò sì nílò láti ṣe àmójútó wọn àti síso wọ́n pọ̀ mọ́ ìlàna ètò owó níná ti orìlọ̀-èdè. Ìlànà òfin àti ìṣàkóso Èyí tún mọ̀ sí ìlò àgbàra ìpọn dandan ti ìjọba làti fi ìdílọ́wọ́ tipátipá sórí àwọn àwùjọ àti ẹnì kọ̀ọ̀kan. Èyí níí ṣe pẹ̀lú àwọn ohun èlò òfin ní kíkún (bíi òfin, àlàkalẹ̀, àṣẹ, kóòdù, òfin àti ìtọ́sọ́nà ìṣàkóso. Owó orí àti owó ìrànwọ́ Ohun èlò ajẹmọ́ ìṣúná tó máa ń nipa lórí ẹnì kọ̀ọ̀kan àti ìhùwàsí ọjà, èyí tó lè ní ipa tó lápẹẹrẹ lórí ìlera gbogbo gbò. Ṣíṣe àgbàjọ ìròyìn, ìṣàtúpalẹ̀ àti ìbáraẹnisọ̀rọ̀ Níí ṣe pẹ̀lú àgbàjọ àti ìṣàtúpalẹ̀ ìròyìn, àti ṣíṣe àmójútó àyípadà ìpele àwọn ènìyàn láti èyí tó jinlẹ̀ àti ètò ìròyìn alámòjútó alápapọ̀. Ètò iye ènìyàn* (àpẹẹrẹ ìṣàkóso ìṣègùn àti ìdọ̀tí) Àwọn iṣẹ́ tó máa ń nipa lórí àwùjọ tó sì jẹ́ ọ̀pákùtẹ̀lẹ̀ fún ìlera gbogbo gbò (bíi omi àti ìtọ́jú àyíká, ìṣàkóso ìdọ̀tí, ìṣàmójútó kòkòrò tó ń fa àìsàn àti ìdáhùn sí àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ òjijì), ṣùgbọ́n èyí tí ọjà máa ń pèsè tàbí pèsè lọ́nà àìtó. Àwọn àfijíṣẹ́ tó ṣe kókó Àwon ọjà fún ìlera ṣe kókó sí ṣíṣe àgbékalẹ̀ ààbò ìlera orílẹ̀-èdè àti ti gbo gbo àgbáyé àti láti mú ìtẹ̀síwájú bá ìlera gbogbo àgbáyé, tó fi mọ́ dídènà àti píparun ìtànkálẹ́ àti ìdún kookò àyíká mọ́ àwùjọ. Àwọn ètò ìlera tó ń ṣíṣẹ dáradára gbára lé ìjọba tó nípọn, àwọn ìlànà àti àgbékalẹ̀ tí kò rújú, àwọn iṣẹ́ tó dá lórí iye ènìyàn àti àwọn ìlànà tó ní ìṣàkóso tó dára, gbogbo èyí tó jẹ́ ọjà tó wọ́pọ̀ fún ìlera. Àwọn ọjà tó wọ́pọ̀ fún ìlera máa ń pèsè ìwọ̀n ètò ọrọ̀ ajé fún ìdí tó fi ṣe pàtàkì fún ìjọba láti kówó lé Ìlànà Ìlera gbgbo Àgbáyé 2005 fún ipá fún ààbò ìlera àti ìwúlò tó gbọngbọ́n láti rí dájú pé ìtẹ̀síwáju bá ètò ìlera gbogbo gbò. Àgbékalẹ̀ ọjà tó wọ́pọ̀ fún ìlera gbọ́dọ̀ wà nínu ètò ìtakùrọ̀sọ àgbékalẹ̀ owó lọ́dọọdún àti ní ọdún mẹ́ta mẹ́ta àti pẹ̀lú ṣíṣe agbátẹrù ètò ìlera pẹ́lú owó àti ìtakùrọ̀sọ àgbékalẹ̀ owó orílẹ̀-èdè fùn àtúnṣe. Kíkówó lé àwọn ìwúlò iṣẹ́ onílànà méjì yìí máa ń gba àfàpọ̀ ohun ìní, àti pẹ̀lú ṣíṣe àmójútó káàkiri àwọn ẹ̀ka tí ọ̀rọ̀ kàn. Àgbékalẹ̀ ìnáwó ìgbà díẹ̀ lè ṣe ìrànlọ́wọ́ ìṣàkóso yìí ó sì le ríi dájú pé ọjà tó wọ́pọ̀ fún ìlera wà ní ipò ákọ́kọ́ fún ìgbà pípẹ́ àti káàkiri gbogbo ìpele ìjọba, pàápàá ní ìṣojú ìdènà owó àti ìṣèlú. Díẹ̀ lára àwọn orìlẹ̀ – èdè yìí lè ṣe àtúnṣe sì ìṣàkóso ètò ìṣúná fún gbogbo gbò wọn láti fẹ̀ lójú síi àti làti fààyè gba àgbékalẹ̀ owó fún àǹfààní láti jẹ́ kí owó wọlé fún àwọn iṣẹ́ yìí. | Izimpahla zezempilo ezijwayelekile Uhlolojikelele: Izimpahla zezempilo ezijwayelekile ziyimisebenzi esekelwe enanini labantu noma ukungenelela okudinga ukuxhasa ngezimali ngokuhlanganyela, okuvela kuhulumeni noma kubantu abanikelayo ngokusekelwe kule mibandela elandelayo: Zinegalelo ngokuphathelene nenqubekela phambili kwezempilo kanye nezomnotho; Kunesizathu esicacile sezomnotho sokungenelela okusekelwe ekuhlulekeni kwemakethe, okugxile (i) Ezimpahleni Zomphakathi (Okunenambango, Okungabandlululi) noma (ii) izinto zangaphandle ezinkulu zomphakathi. Izimpahla zezempilo ezijwayelekile zibalulekile ngokuphathelene nokuvikela kanye nokugqugquzela ezempilo kanye nenhlalakahle. Ngenxa yezinzuzo ezibanzi zalezi zimpahla, izinto zangaphandle ezihlobene, futhi ngokujwayelekile ngokwemvelo yezimboni eziningi, izinyathelo ezihlosiwe kanye nokutshalwa kwezimali kuyadingeka kokubili kohulumeni kanye nomphakathi womhlaba wonke. Izimpahla zezempilo ezijwayelekile ngokuvamile zihlukaniswa ngemikhakha emihlanu: Inqubomgomo kanye Nokuxhumanisa (isib. izinqubomgomo kanye namasu okulawula izifo) Izintela kanye Nezibonelelo (isib. intela emikhiqizweni enomthelela kwezempilo ukuze kusungulwe izimpawu zemakethe eziholela ekushintsheni ngokuphathelene nendlela yokuziphatha) Imithethonqubo kanye Nemithetho (isib. imithethonqubo kanye nemihlahlandlela ephathelene nendawo ezungezile) Imininingwane, ukuhlaziya kanye nokuxhumana* (isib. izinhlelo zokuqapha) Izinsiza Zabantu * (isib. ukwenganyelwa kwezokwelapha kanye nemfucuza) *Abanye bangase babe nezici zempahla yangasese kanye nokuhlobene nokuxhaswa ngezimali kwangasese ezimweni ezithile. Izimfanelo: Izimpahla ezijwayelekile zemisebenzi yezempilo kanye nokungenelela zihlukaniswe ngemikhakha emihlanu echazwe ngezansi ukuze zicaciswe kabanzi ngokuphathelene nokwenza isabelomali, izinhlelo kanye namalungiselelo okusetshenziswa. Ukuhlela kanye nokuxhumanisa Ukwakhiwa kwezinqubomgomo zikazwelonke, amakhono ezikhungo kanye nendlela yokuxhumanisa emikhakheni kanye nasezingeni likahulumeni. Lokhu kumele kuhlanganise wonke amaqembu futhi kuzodingeka kuqashwe futhi kuxhunyaniswe ngokusemthethweni nezinqubo zesabelomali sikazwelonke. Umthethonqubo kanye nomthetho Kusho ukusebenzisa amandla kahulumeni okuphoqelela ukubeka imingcele ezinhlanganweni kanye nakubantu ngabanye. Kuhlanganisa uhla oluphelele lwezindlela zangokomthetho (njengemithetho, izinqumo, imiyalo, amakhodi, imithetho yokuqondisa kanye neziqondiso). Izintela kanye nezibonelelo Izindlela zezezimali ezithonya ukuziphatha komuntu ngamunye kanye nokwezimakethe, okungaba nomthelela omkhulu kwezempilo zabantu. Ukuqoqwa kolwazi, ukuhlaziywa kanye nokuxhumana Kubandakanya ukuqoqwa kanye nokuhlaziywa kolwazi, nokuqapha ushintsho lwezinga zabantu ngohlelo lolwazi olubanzi kanye nokuhlelwe endaweni engumongo. Izinsiza zabantu * (isib. ukwenganyelwa kwezokwelapha kanye nemfucuza) Izinsiza zithinta wonke umphakathi futhi zibalulekile empilweni yomphakathi (njengamanzi nokuthuthwa kwendle, ukwenganyelwa kwemfucuza, ukulawulwa kwezilwane ezithwala izifo (vector) kanye nemisebenzi yokusabela ezimweni eziphuthumayo), kodwa izimakethe ezingazihlinzekeli lutho noma ezingazihlinzekeli okutheni. Imilayezo eyinhloko yenqubomgomo Izimpahla zezempilo ezijwayelekile zibalulekile ekwakheni ukuphepha kwezempilo kuzwelonke kanye nasemhlabeni wonke kanye nasekuthuthukiseni ukufinyelela kwezempilo kwendawo yonke, okuhlanganisa ukuvimbela nokunciphisa ubhubhane kanye nezinsongo zendawo ezungezile emiphakathini. Izinhlelo zezempilo ezisebenza kahle zincike ekubuseni ngokuqinile, imithethonqubo kanye nezindinganiso ezicacile, izinsiza ezisekelwe enanini labantu kanye nezinqubomgomo ezihlanganisiwe, konke okuyizimpahla zezempilo ezijwayelekile. Izimpahla zezempilo ezijwayelekile zihlinzeka ngesizathu sezomnotho sokuthi kungani kudingeka ukuthi ohulumeni batshale imali kuMthethonqubo Wezempilo Womhlaba Wonke ka-2005 wamakhono okuphepha ngokuphathelene nezempilo kanye nemisebenzi ebucayi ukuze kuqinisekiswe inqubekela phambili ekufinyelelweni kwezempilo kuyo yonke indawo. I-ajenda ejwayelekile yezimpahla zezempilo ezijwayelekile kufanele ihlanganiswe ezingxoxweni zesabelomali zonyaka kanye nezeminyaka eminingi kanye nokuxhaswa ngezimali kwezempilo kanye nezingxoxo zezinguquko zesabelomali sikazwelonke. Ukuxhasa ngemali le misebenzi ehlanganisa imikhakha ehlukene kudinga izinsiza ezihlanganisiwe, kanye nokuxhumanisa emikhakheni efanele. Izinhlaka zezindleko zesikhathi esiphakathi nendawo zingasiza kulokhu kuxhumanisa futhi zingaqinisekisa ukuthi izimpahla zezempilo ezijwayelekile zibekwa eqhulwini ngokuhamba kwesikhathi kanye nakumazinga kahulumeni, ngisho naphezu kwezithiyo zezimali kanye nezombusazwe. Amanye amazwe angase alungise ukuphathwa kwawo izimali zomphakathi ukuze kwandiswe futhi kubekwe eqhulwini indawo yesabelomali ukuze kuvunyelwe ukuthi izimali zingene kule misebenzi. |
ተጨማሪ ምግብ ማጠቃሊያ፡- በ 6 ወር አካባቢ የሕፃኑ የኃይል ፍላጎት እና የተመጣጠነ ምግብ አቅርቦት በእናት ጡት ወተት ከሚሰጠው በላይ መጨመር የሚጀምር ሲሆን እነዚህን ፍላጎቶች ለማሟላት ተጨማሪ ምግቦች አስፈላጊ ናቸው፡፡ የዚህ ዘመን ጨቅላ ህጻን በዕድገታቸው ረገድ ለሌሎች ምግቦችን ለመውሰድ ዝግጁ ነው፡፡ ይህ ሽግግር ተጨማሪ ምግብ ይባላል፡፡ ተጨማሪ ምግቦቹ በ 6 ወር ጊዜ ውስጥ ካልተሰጡ ወይም ተገቢ ባልሆነ መንገድ ከተሰጡ የሕፃኑ እድገት ሊቀንስ ይችላል፡፡ የጨቅላ ህጻናት የአመጋገብ ፍላጎቶች መሟላታቸውን ለማረጋገጥ ተጨማሪ ምግቦች የሚከተሉትን መሆን አለባቸው፡- በወቅቱ –ማለትም የኃይል እና የተመጣጠነ ንጥረ ነገር ፍላጐት በጡት ማጥባት ብቻ ሊቀርብ ከሚችለው በላይ በሚሆንበት ጊዜ ይተዋወቃሉ፤ በቂ፡- በማደግ ላይ ያሉ ልጆችን የአመጋገብ ፍላጎቶች ለማሟላት በቂ ኃይል፣ ፕሮቲን እና ማይክሮ-ንጥረ ነገሮችን ይሰጣቸዋል ማለት ነው፤ ደህንነቱ የተጠበቀ፡- በንጽህና ተከማችተው እና ተዘጋጅተዋል እንዲሁም ጠርሙሶች እና ፕላስቲኮችን ሳይሆን በንጹህ እቃዎች በንጹህ እጆች መመገብ ነው፡፡ በአግባቡ መመገብ፡- ይህም ማለት ከልጁ የምግብ ፍላጎት እና ጥጋብ ምልክቶች ጋር የሚሄድ ሲሆን የምግብ ድግግሞሽ እና አመጋገብ ለእድሜ ተስማሚ ናቸው፡፡ አሳዳጊዎች የህጻኑ ረሃብ ፍንጭ ሲያዩ ምግብ በመስጠት እና ህፃኑ እንዲመገብ በማበረታታት ህፃናትን በመመገብ ረገድ ንቁ ጥንቃቄ ማድረግ አለባቸው፡፡ ምክረ ሀሳብ፡- የዓለም ጤና ድርጅት ህጻናት በ6 ወር እድሜያቸው ከጡት ወተት መመገብ በተጨማሪ ተጨማሪ ምግብ መቀበል እንዲጀምሩ ይመክራል፡፡ በመጀመሪያ ላይ ከ6-8 ወራት ውስጥ በቀን ከ 2-3 ጊዜ ተጨማሪ ምግቦችን መመገብና ከ9-11 ወራት እና ከ12-24 ወራት መካከል በየቀኑ ወደ 3-4 ጊዜ ማሳደግ አለባቸው፡፡ 12-24 ወራት እድሜ ላላቸው ህጻናት በቀን ከ1-2 ጊዜ ተጨማሪ የተመጣጠነ መክሰስም ካስፈለገ መስጠት ይኖርበታል፡፡ ህፃኑ እያደገ ሲሄድ የምግብ ወጥነት እና ልዩነትን ቀስ በቀስ በመጨመር ከህፃኑ ፍላጎቶች እና አቅም ጋር ይሂዱ፡፡ ጨቅላ ህጻናት ከ6 ወር ጀምሮ የተጣራ፣ የተፈጨ እና ከፊል ጠጣር ምግቦችን መመገብ ይችላሉ፡፡ በ 8 ወራት ዕድሜ ላይ አብዛኛዎቹ ህፃናት “በጣት የሚያዙ ምግቦችን” (በልጆች ብቻ ሊበሉ የሚችሉ ደረቅ ምግቦችን) መብላት ይችላሉ፡፡ በ12 ወራት ላይ አብዛኛዎቹ ልጆች እንደ ስጋ፣ የዶሮ እርባታ፣ አሳ፣ እንቁላል እና የወተት ተዋጽኦዎች ያሉ ከእንስሳት የተገኙ ምግቦችን ጨምሮ የተመጣጠነ ምግብን አስፈላጊነት ከግምት ውስጥ በማስገባት እንደ ሌሎቹ የቤተሰብ አባላት ተመሳሳይ አይነት ምግቦችን መመገብ ይችላሉ፡፡ እንደ አጠቃላይ ወይኖች ወይም ጥሬ ካሮት የመሳሰሉ መጨናነቅ ሊያስከትሉ የሚችሉ ምግቦችን ከመመገብ ተቆጠቡ። እንደ ሻይ፣ ቡና እና ስኳር የበዛ ለስላሳ መጠጦች ያሉ ዝቅተኛ የንጥረ ነገር ዋጋ ያላቸውን መጠጦች ከመስጠት ይቆጠቡ፡፡ በንጥረ-ነገር የበለጸጉ ምግቦችን ላለማስቀረት የሚጠቀሙትን ጭማቂ መጠን ይገድቡ፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ የዓለም ጤና ድርጅት 6 አመት የሆኑትን ጨምሮ ከ5 ዓመት በታች የሆኑ ህጻናትን ከመክሳት እ/አ/አ በ2025 በ40% መቀነስን ግቦችን ያካተተው “በእናቶች፣ ጨቅላ ህፃናት እና ታዳጊ ህፃናት አመጋገብ ላይ አጠቃላይ የትግበራ እቅድ” ተግባራዊ እና ክትትል ለማድረግ ሀገራትን ለመደገፍ ቁርጠኛ ነው። “የአለምአቀፍ የጨቅላ እና ታዳጊ ህፃናት አመጋገብ ስትራቴጂ” እንዲሁም ተገቢውን የጨቅላ እና የህጻናት አመጋገብን ለመጠበቅ፣ ለማስፋፋት እና ለመደገፍ ያለመ ነው፡፡ ተገቢው ተጨማሪ ምገብ መመገብ በትክክለኛ መረጃ እና በቤተሰብ፣ በማህበረሰብ እና በጤና አጠባበቅ ስርዓት በተገኘ የሰለጠነ ድጋፍ የወሰነ ነው፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የተመጣጠነ ምግብ እጥረትን ለመከላከል ቁልፍ የሆኑ ማህበረሰቦች ስለ ተገቢ ምግቦች እና የአመጋገብ ዘዴዎች በቂ እውቀት እንዲኖራቸው ከአባል ሀገራት ጋር በገራ ይሰራል። የዓለም ጤና ድርጅት “ተጨማሪ አመጋገብ፡- የቤተሰብ ምግቦች ጡት ለሚያጠቡ ህጻናት” የሚል መመሪያውን ያዘጋጀ ሲሆን ይህም ለጤና ባለሙያዎች ተጨማሪ ምግብን እንዴት መስጠት እንደሚችሉ የበለጠ ዝርዝር መመሪያ ይሰጣል፡፡ መመሪያዎቹ እንደ የዓለም ጤና ድርጅት የጨቅላ እና የህፃናት የምክር ትምህርት እና ለጤና ሰራተኞች የተጨማሪ ምግብ አሰጣጥ የምክር ትምህርት አካል ሆነው ተካተዋል፡፡ | Complementary feeding Overview: Around the age of 6 months, an infant’s need for energy and nutrients starts to exceed what is provided by breast milk, and complementary foods are necessary to meet those needs. An infant of this age is also developmentally ready for other foods. This transition is referred to as complementary feeding. If complementary foods are not introduced around the age of 6 months, or if they are given inappropriately, an infant’s growth may falter. Ensuring that infants nutritional needs are met requires that complementary foods be: timely – meaning that they are introduced when the need for energy and nutrients exceeds what can be provided through exclusive breastfeeding; adequate – meaning that they provide sufficient energy, protein and micronutrients to meet a growing child’s nutritional needs; safe – meaning that they are hygienically stored and prepared, and fed with clean hands using clean utensils and not bottles and teats; properly fed – meaning that they are given consistent with a child’s signals of appetite and satiety, and that meal frequency and feeding are suitable for age. Caregivers should take active care in the feeding of infants by being responsive to the child’s clues for hunger and also encouraging the child to eat. Recommendation: WHO recommends that infants start receiving complementary foods at 6 months of age in addition to breast milk. Initially, they should receive complementary foods 2–3 times a day between 6–8 months and increase to 3–4 times daily between 9–11 months and 12–24 months. Additional nutritious snacks should also be offered 1–2 times per day for ages 12–24 months, as desired. Gradually increase food consistency and variety as the infant gets older, adapting to the infant’s requirements and abilities. Infants can eat pureed, mashed and semi-solid foods beginning at 6 months. By 8 months most infants can also eat “finger foods” (snacks that can be eaten by children alone). By 12 months, most children can eat the same types of foods as consumed by the rest of the family, while keeping in mind the need for nutrient-dense foods, including animal-sourced foods like meat, poultry, fish, eggs and dairy products. Avoid foods in a form that may cause choking, such as whole grapes or raw carrots. Avoid giving drinks with low nutrient value, such as tea, coffee and sugary soft drinks. Limit the amount of juice offered, to avoid displacing more nutrient-rich foods. WHO response WHO is committed to support countries with implementation and monitoring of the "Comprehensive implementation plan on maternal, infant and young child nutrition”, which includes 6 targets, including reducing the number of children under-5 who are stunted by 40% by 2025. The "Global strategy for infant and young child feeding", also aims to protect, promote and support appropriate infant and young child feeding. Appropriate complementary feeding depends on accurate information and skilled support from the family, community and health care system. WHO works with Member States to ensure key populations have adequate knowledge about appropriate foods and feeding practices in order to prevent malnutrition. WHO developed the guide "Complementary feeding: family foods for breastfed children", which gives more detailed guidance for health workers on how to support complementary feeding. The guidelines are also included as part of WHO’s Infant and young child feeding counselling course and the Complementary feeding counselling course for health workers. | Cikamakon ciyar da jariri Gamsashshen bayani: A lokacin da jariri ya kai wata 6 shida, buƙatar jariri kan kuzari da abubuwa masu gina jiki na fara ƙaru wa a kan fiye da abin da nonon uwa ke samarwa kuma cikamakon abinci a wannan lokacin ya zama dole don biyan wannan buƙatar ta abincin. Jaririn da ya kai wannan lokacin ya kai girman fara cin wasu abincin. Zuwan wannan lokacin shi a ke kira da 'complementary feeding' wato 'cika ciyar da jariri '. Idan ba a fara bawa jariri cikamakon abinci a daidai wannan lokacin da jariri ya kai wata shida, ko kuma idan ba a basu yadda ya kamata ba, girman jaririn zai samu matsala. Tabbatar da cewa an biya wa jarirai buƙatarsu wadda ta shafi abinci su kansance: A kan lokaci: ma'ana cewa ana fara bawa jarirai irin wannan abincin yayin da buƙatar kuzari da abinci mai gina jiki ya wuce abin da za a iya samar wa ta shayar da yaro nonon uwa na farkon rayuwarsa.; Isashshe: ma'ana suna samar da isashshen kuzari, da sinadarin protin da sinadarin da yake taimaka wa wajen girma (micronutrient) domin biyan buƙatun yaro na cikakken girma mai lafiya.; Aminci - ma'ana cewa su kasance an ajiye su cikin tsafta sannan kuma a ba da su da tsaftataccen hannu da amfani da kayan haɗa abinci masu tsafta sai dai ba da kwalabe da abin bawa yaro abinci ba.; Ciyarwa yadda ya dace: ma'ana ana bada abincin a lokacin da ya dace tare da la'akari da alamun son cin abinci ko ƙoshi ga yaron, da yawan cin abinci da ciyarwar da suka dace da shekarun yaron. Masu kula da yara ya kamata suna lura sosai wajen ciyar da jarirai ta kasance sune da alhakin kula da alamun jin yunwar yaron sannan da ƙoƙarin sanya yaron ya ci abinci. Bada shawara: Hukumar Lafiya ta Duniya (WHO) ta bada shawarar cewa jarirai ya kamata su fara karɓar cikamakon abinci yayin da suka kai wata shida ƙari a kan nonon uwa da ake basu. A farko, za a basu cikamakon abinci sau 2 zuwa sau 3 a rana tsakanin wata 6 zuwa wata 8 sannan a ƙara dinga basu sau 3 zuwa 4 kullum tsakanin wata 9 zuwa 11 da kuma wata 12 zuwa 24. Ya kamata ana bada ƙarin kayan kwaɗayi masu gina jiki sau 1 ko zuwa 2 a kowacce rana ga yaran da suka kai wata 12 zuwa wata 24, yadda suke so. ƙara ci gaba da amfani da wani nau'i na abinci da kuma amfani da iri-iri yayin da suke ƙara girma da sabawa da abin da yaron ke buƙata kuma zai iya ci. Yara zasu iya cin abu mai ɗan kauri da aka haɗa shi da kayan itace ko ganye da abin ci mai ɗan ruwa-ruwa da kuma abinci mai ɗan tauri a farko-farkon wata 6. A watanni 8 ɗin su yawancin yara za su iya cin abincin da ake ci da hannu ɗaya (irin su kayan ciye-ciye da yara ke iya ci su kaɗai). A watannin 12, yawanci yara za su iya cin abinci irin abincin da sauran 'yan gidansu ke ci, yayin tabbatar da cewa akwai buƙatar cin abinci mai rai da lafiya, wanda ya haɗa da abincin da aka sarrafa shi da ɓangarorin jikin dabbobi irin su nama da naman tsuntsaye da kifi da ƙwai da kuma abincin da akai da nono ko cukwi. A gujewa cin abincin da zai iya janyo shaƙewa, irin su inibin da ba a gyara shi ba ko ɗanyen karas. A guji bada kayan sha din da bana gina jiki bane, irin su shayi da kofi da kayan sha da ya ji siga. A ƙayyade yawan lemon da ake bawa yara, saboda gujewa yasar da abinci mai gina jiki da yawa. Matakan Hukumar WHO WHO wato Hukumar lafiya ta duniya ta duƙufa wajen tallafawa ƙasashe da aiwatar da kulawa da shirin nan na "Aiwatar da cikakken shirin ciyar da uwa da jariri da yaran da ya tasa abinci mai gina jiki", wanda ya ƙunshi manufa guda shida, wanda ya haɗa da rage yawan yaran da suke ƙasa da shekara biyar da suka tsome da kaso arba'in cikin ɗari a shekarar dubu biyu da ashirin da biyar. "Shirin duniya na ciyar da jarirai da yara matasa", ɗin nan ya kuma ƙuduri niyyar kare da ƙarfafa da tallafawa ciyar da jarirai da matasan yara da ya dace. Cikamakon ciyarwa da ya dace ya dogara ne a kan bayanai na dai-dai da goyon baya na na ƙwarewa daga iyalai da al'umma da tsarin kiwon lafiya. WHO tana aiki da ƙasashe domin tabbatar da babban kason al'umma na da ilimi a kan abincin da ya dace da hanyoyin ciyarwa domin kawar da cin abinci mara gina jiki. WHO ta samar da shirin nan na "cikamakon ciyarawa: cimakar iyali ga yaran da ake shayar da su nono", wanda yake bada cikakken jagoranci ga ma'aiakatan lafiya a kan yadda zasu tallafawa shirin cikamakon ciyarwa. An kuma sa ƙa'idojin a matsayin wani ɓangaren nazarin bada shawara na Hukumar Lafiya ta Duniya WHO a kan ciyar da jarirai da matasan yara da kuma shirin nazarin bada shawara na cikamakon ciyarwa domin ma'aikatan lafiya. | Chakula cha ziada Muhtasari: Kwenye um ri wa miezi 6, hitaji la mtoto la nishati na virutubisho huanza kuzidi kile kinachotolewa na maziwa ya mama, na vyakula vya ziada ni muhimu ili kukidhi mahitaji hayo. Mtoto wa umri huu pia yupo tayari kukua kwa kwa vyakula vingine. Mhamo huu unajulikana kama ulishaji wa ziada. Ikiwa vyakula vya ziada havitaanzishwa kwenye umri wa miezi 6, au ikiwa vinatolewa kwa njia isiyofaa, ukuaji wa mtoto unaweza kudhoofika. Kuhakikisha kwamba mahitaji ya lishe ya watoto wachanga yanatimizwa kunahitaji kuwa na vyakula vya ziada: Kwa wakati ufaao ‚Äì ikimaanisha kuwa zinaletwa wakati hitaji la nishati na virutubisho linazidi kile kinachoweza kutolewa kupitia unyonyshaji pekee:; Utoshelevu, Äì ikimaanisha kwamba hutoa nishati ya kutosha, protini na virutubisho vidogo ili kukidhi mahitaji ya lishe ya mtoto anayekua.; Salama, ikimaanisha kuwa yamehifadhiwa na kutayarishwa kwa usafi ‚Äì na kulishwa kwa mikono safi kwa kutumia vyombo safi na sio chupa na chuchu; Kulishwa ipasavyo ‚Äì ikimaanisha kwamba wanapewa kulingana na ishara za mtoto za hamu ya kula na kushiba, na kwamba mzunguko wa chakula na kulisha vinafaa kwa umri;. Walezi wanapaswa kuwa makini katika ulishaji wa watoto wachanga kwa kuwa wasikivu kwa dalili za mtoto kuhusu njaa na pia kuhiza mtoto kula. Mapendekezo: WHO linapendekeza kwamba watoto wachanga waanze kupewa vyakula vya ziada wakiwa na umri wa miezi 6 pamoja na maziwa ya mama. Awali wanapaswa kupokea vyakula vya ziada mara 2‚Äì3 kwa siku kati ya miezi 6‚Äì8 na kuongeza hadi mara 3‚Äì4 kila siku kati ya miezi 9‚Äì11 na miezi 12‚Äì24. Zaidi ya hayo, vitafunwa vyenye lishe vinapaswa kutolewa mara 1‚Äì2 kwa siku kwa umri wa miezi 12‚Äì24, kama inavyotakiwa. Polepole ongeza uthabiti wa chakula na aina mbalimbali kadiri mtoto anavyokua, kulingana na mahitaji na uwezo wa mtoto. Watoto wachanga wanaweza kula vyakula vilivyosagwa, vilivyopondwa na vikiwa na nusu ugumu kuanzia miezi 6. Kufikia miezi 8 watoto wengi wanaweza pia kula vyakula vya kutengeneza ‚Äú ‚Äù (vitafunwa vinavyoweza kuliwa na watoto wenyewe). Kufikia miezi 12, atoto wengi wanaweza kula aina sawa za vyakula vinavyotumiwa na familia nzima, huku wakikumbuka hitaji la vyakula vyenye virutubisho vingi, pamoja naz vyakula vya asili ya wanyama, kama nyama, kuku, samaki, mayai na bidhaa za maziwa. Epuka vyakula vya aina inayoweza kusababisha kukabwa, kama vile zabibu nzima au karoti mbichi. Epuka kumpa vinywaji vyenye hali ya chini ya virutubisho, kama vile chai, kahawa na vinywaji baridi vya sukari. Punguza kiasi cha sharubati unayompa, ili kuzuia vyakula vyenye virutubisho vingi. Mrejesho wa WHO. WHO imejizatiti kusaidia nchi katika kutekeleza na ufuatiliaji wa "Mpango kabambe wa utekeleaji wa lishea ya mama na mtoto mdogo, unaojumisha malengo 6, ikiwa ni pamoja na kupunguza idadi ya watoto chini ya miaka 5 ambao wamedumaa ifikapo 2025. "Mkakati wa kimataifa wa kulisha watoto wadogo", pia unalenga kulinda, kukuza na kusaidia ulishaji sahihi wa watoto na watoto wachanga. Ulishaji sahihi wa ziazda hutegemea taarifa sahihi na usaidiza wenye ujuzi kutoka kwa familia, jamii na mfumo wa huduma za afya. WHO inafanya kazi na Nchi Wanachama kuhakikisha kuwa jamii muhimu ina ujuzi wa kutosha kuhusu vyakula vinavyofaa na mbinu za ulishaji ili kuzuia utapiamlo. WHO iliandaa muongozo "Ulishaji wa ziada: vyakula vya familia kwa watoto wanaonyonyeshwa", ambao unatoa muongozo wa kina zaidi kwa wafanyakazi wa afya juu ya jinsi ya kusaidia ulishaji wa ziada. Miongozo hiyo pia imejumuishwa kama sehemu ya kozi ua ushauri wa ulishaji wa watoto wachanga na watoto ya WHO ‚Äô na kozi ya ushauri wa ulishaji wa ziada kwa wafanyakazi wa afya. | Àfikún oúnjẹ jíjẹ Ìsọníṣókí; Láàrin ọjọ́ orí oṣù mẹ́fà, ìnílò okun àti ìṣaralóore fún ọmọ ọwọ́ bẹ̀rẹ̀ sí ní ju ohun tí omi ọmú ń pèsè lọ, àfikún oúnjẹ jíjẹ wá ṣe pàtàkì láti bá àìní wọ̀nyí pàdé. Ìdàgbàsókè ọmọ ọwọ́ ọjọ́ orí yìí náà ti fara mọ́ àwọn oúnjẹ́ mìíràn. Àyípadà yìí ni wọ́n ń pè ní Àfikún oúnjẹ jíjẹ. Tí wón kò bá fi oúnjẹ jíjẹ aláfikún lọ ọmọ láàrin oṣù mẹ́fà, tàbí tí wọ́n bá fún wọn lọ́nà tí kò tọ́, ìdàgbàsókè ọmọ ọwọ́ bẹ́ẹ̀ kò ní já gaara. Ríri i dájú pé wọ́n bá àìní àwọn ọmọ ọwọ́ pàdé nílò kí àwọn oúnjẹ jíjẹ aláfikún náà jẹ́: alásìkò – èyí tún mọ̀ sí pé wọ́n fi àwọn oúnjẹ yìí lọ̀ wọ́n nígbà tí okun àti ìṣaralóore tí wọ́n nílò b;a ju ohun tí omi ọmú nìkan bá le pèsè lọ; èyí tó tọ́ - èyí tún mọ̀ sí pé wọ́n pèsè oun tó tó, ohun amára dàgbà àti àwọn ohun aṣara lóore tí ara nílò lọ́pọ̀ làti bá àìní ìṣaralóore ọmọ ọwọ́ tó ń dàgbà pàdé; àìléwu - èyí tún mọ̀ sí pé wọ́n pèsè àti tọ́jú wọn ní ìmọ́ tótó, wọ́n sì fi ọwọ́ àti àwọn ohun èlò tó mọ́ nù wọ́n tí kìí ṣe ìgò ìfọ́mọloúnjẹ́; ìfọ́mọloúnjẹ́ dáradára - èyí tún mọ̀ sí pé wọ́n fún àwọn ọmọ loúnjẹ déédéé pẹ̀lú àmì ebi àti yíyó, àti ìwọ̀n oúnjẹ àti ìfọ́mọloúnjẹ́ tó ṣe rẹ́gí pẹ̀lú ọjọ́ orí wọn. Ó yẹ kí àwọn olùtọ́jú sa ipa tó dára ní fífún àwọn ọmọ ọwọ́ lóújẹ nípa dídáhùn sí àwọn ìṣàmì ọmọ náà fún ebi àti pẹ̀lú mímú ìwúrí bá ọmọ láti jẹn. Àmọ̀ràn: WHO ṣe ìgbaninímọ̀ràn pé àwọn ọmọ ọwọ́ yẹ kó bẹ̀rẹ̀ oúnjẹ jíjẹ aláfikún ní oṣù 6 ní ọjọ́ orí ní àfikún sí omi ọmú. Tẹ́lẹ̀, ó yẹ kí wọ́n gba oúnjẹ jíjẹ aláfikún ní ìgbà 2-3 lójúmọ́ láàrin oṣù 6-8 kí àfikún sì wà ní ìgbà 3-4 lójúmọ́ láàrin oṣù 9-11 àti láàrin oṣù 12- 24. Àfikún ìpanu aṣaralóóre yẹ kó wà láàrin ìgbà 1-2 lójúmọ́ fún ọjọ́ orí oṣù 12-24, bí wọ́n bá ṣe fẹ́. Mímú ìtẹ̀síwájú bá ìṣe déédé oúnjẹ àti oríṣiríṣi bí ọmọ ọwọ́ náà bá ṣe ń dàgbà, níní ìmọ̀lára sí ipá àti ìnílò ọmọ náà. Àwọn ọmọ ọwọ́ lè jẹ àwọn oúnjẹ títẹ̀, fífọ́ tàbí tó le ní ìwọ̀nba bẹ̀rẹ̀ láti oṣù mẹ́fà. Ní bíi oṣù 8 ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọmọ ọwọ́ lè jẹ ‘oríṣi ìpanu’ ( àwọn ìpanu tí àwọn ọmọ nìkan lè jẹ). Ní bíi oṣù 12, ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọmọ lè jẹ irú oúnjẹ kan náà tí àwọn yòókù ń jẹ nínú ẹbí, nígbà tí a bá fi sọ́kàn pé ìnílò oúnjẹ aṣaralóore; tó fi mọ́ oúnjẹ láti ara ẹranko bíi ẹran, adìẹ, ẹja, ẹyin àti àwọn oúnjẹ làti ara mílìkì. Yẹra fún àwọn oúnjẹ adíni lọ́fun bíi kìkì gírèèpù tàbí kárọ̀tì. Yẹra ní fífún ni ní àwọn ohun mímu tí kò ṣara lóore púpọ̀ bíi tíì, kọfí àti àwọn ẹlẹ́rìn dòdò. Mú àdínkù bá iye ọtí ẹlẹ́rìn dòdò gbígbé kalẹ̀, láti yẹra fún mímú àdínkù bá àwọn oúnjẹ aṣaralóore. Èsì WHO WHO ti farajì láti ṣe àtìlẹyìn f’àwọn orílẹ̀-èdè pẹ̀lú ṣíṣe ìfilọ́lẹ̀ àti àmójútó “ìfilọ́lẹ̀ ètò tó jinlẹ̀ lóri ètò ìṣaralóore ìyá, ọmọ ọwọ́ àti àwọn ọmọ” pẹ̀lú àfojúsùn 6, pẹ̀lú mímú àdínkù bá iye àwọn ọmọ lábẹ ọjọ orí 5 tí kò dàgbà dáadáa ní 40% ní 2025. ‘’ọ̀nà àgbáyé fún oúnjẹ jíjẹ ọmọ owọ́ àti ọmọdé’’, náà máa ń gbèrò làti dáàbò bo, mú gbèrú àti ṣe àtìlẹyìn fún oúnjẹ jíjẹ ọmọ ọwọ́ àti àwọn ọmọ lọ́nà tó tọ́. Àfikún oúnjẹ jíjẹ lọ́nà tó tọ́ dá lóri ìfitónilétí tó tọ́ àti àtìlẹyìn tó ní ìtumọ̀ láti ọ̀dọ̀ ẹbí, àwujọ àti ètò ìtọ́jú ìlera. WHO ń ṣiṣẹ́ pọ̀ pẹ̀lú àwọn orílẹ̀-èdè tó jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ láti rí dájú pé ìmọ̀ tó tó wà fún àwọn ènìyàn nipa oúnjẹ tó yẹ àti ìṣe ìfúnni lóúnjẹ láti lè dènà àìjẹ oúnjẹ aṣaralóore. WHO ṣe àgbékalẹ̀ ìlànà fún “Àfikún oúnjẹ jíjẹ: àwọn oúnjẹ tí ẹbí ń jẹ fún àwọn ọmọ tó ń mọyàn lọ́wọ́”, èyí tún ṣe àfikún ìlànà fún àwọn òṣìṣẹ́ elétò ìlera lórí bí wọ́n ṣe lè ṣe àtìlẹyìn fún àfikún oúnjẹ jíjẹ. Àwọn ìlànà yìí náà kún ara ètò ìdánilẹ́kọ̀ọ́ oúnjẹ jíjẹ fún ọmọ ọwọ́ àti ọmọdé àti ètò ìdánilẹ́kọ̀ọ́ lóri Àfikún oúnjẹ jíjẹ fún àwọn òṣìṣẹ́ elétò ìlera. | Ukudla okwengeziwe Uhlolojikelele: Cishe izinyangeni eziyi-6 zobudala, isidingo sosana ngokuphathelene namandla kaye nezakhamzimba siqala ukudlula lokho okunikezwa ubisi lwebele, futhi ukudla okungeziwe kuyadingeka ukuze kuhlangatshezwane nalezo zidingo. Ingane ekule minyaka nayo ikulungele okunye ukudla ngokuphathelene nokukhula. Lolu shintsho kubhekiselwa kulo njengokudla okwengezayo. Uma ukudla okwengezayo kungethulwa cishe ngesikhathi sezinyanga eziyi-6, noma uma kunikezwa ngokungafanele, kungakhinyebezeka ukukhula kwengane. Ukuqinisekisa ukuthi ziyaneliswa izidingo zokudla okunomsoco zezinsana kudingeka ukuthi ukudla okwengeziwe: kutholakale ngesikhathi esifanele – okuchaza ukuthi kwethulwa lapho isidingo samandla kanye nomsoco sidlula ukuncelisa ibele kuphela; kube ngokwanele – okuchaza ukuthi kuhlinzeka ngamandla, amaprotheni kanye nezakhamzimba ezincane ezanele ukuze kuhlangatshezwane nezidingo zomsoco zengane ekhulayo; kube ngokuphephile – okuchaza ukuthi kugcinwa futhi kulungiswa ngenhlanzeko, futhi kufunzwa ngezandla ezihlanzekile kusetshenziswa izitsha ezihlanzekile hhayi amabhodlela kanye nemincumu; ukupha ukudla ngendlela efanele – okuchaza ukuthi banikezwa ngokuvumelana nezimpawu zengane zokulangazelela ukudla kanye nokusutha, futhi ukutholakala njalo kokudla kanye nokupha ukudla kuyahambisana neminyaka yobudala efanele. Abanakekeli kufanele bacophelele kakhulu ngokuphathelene nokupha ukudla izinsana ngokusabela kulokho okukhonjiswa yingane ngokuphathelene nokulamba kanye nokukhuthaza ingane ukuthi idle. Izincomo: I-WHO incoma ukuthi izinsana ziqale ukuthola ukudla okungeziwe lapho sezinezinyanga eziyi-6 zobudala ukwengeza obisini lwebele. Ekuqaleni, kufanele zithole ukudla okungeziwe izikhathi ezi-2 ukuya kwezi-3 ngosuku phakathi kwezinyanga eziyi-6 ukuya kweziyi-8 bese kukhuphuka kube yizikhathi ezi-3 ukuya kwezi-4 nsuku zonke phakathi kwezinyanga eziyi-9 kanye ukuya kweziyi-11 kanye nezinyanga eziyi-12 ukuya kwezingama-24. Okunye ukudla kokubamba umoya okunomsoco kufanele futhi kunikezwe isikhathi esi-1 ukuya kwezi-2 ngosuku ezinyangeni zobudala eziyi-12 ukuya kuma-24, ngokuhambisana nokufunwa kwako. Khuphula kancane kancane ukutholakala kokudla okwehlukene njengoba usana lukhula, ngokuvumelanisa nezimfuneko kanye nalokho okwazi ukwenziwa usana. Izinsana zingadla ukudla okubhuciwe, okugayiwe kanye nokungaqinile kakhulu okokuqala ezinyangeni eziyi-6 zobudala. Ezinyangeni eziyi-8 zobudala izinsana eziningi zingadla futhi ukudla okubizwa phecelezi ngokuthi "finger foods" (ukudla kokubamba umoya okungadliwa yizingane zodwa). Ezinyangeni eziyi-12, izingane eziningi zingadla izinhlobo ezifanayo zokudla okudliwa umndeni wonke, kuyilapho zikhumbula isidingo sokudla okunomsoco, okuhlanganisa ukudla okutholakala ezilwaneni njengenyama, inyama yenkukhu, inhlanzi, amaqanda kanye nemikhiqizo yobisi. Gwema ukudla ngendlela engase ibangele ukubindwa, njengamagilebhisi angasikiwe noma izaqathe ezingaphekiwe. Gwema ukunikeza iziphuzo ezinenani eliphansi lezakhamazimba, njengetiye, ikhofi neziphuzo ezibandayo ezinoshukela. Beka umkhawulo enanini lejusi elinikezwayo, ukuze ugweme ukuthatha indawo yokudla okunomsoco okwengeziwe. Impendulo yeWHO I-WHO izibophezele ekusekeleni amazwe ngokuqalisa nokuqapha i- "Isu lokuqalisa okuphathelene nomsoco komama, izinsana kanye nezingae ezincane", ehlanganisa imigomo eyi-6, kuhlanganise nokunciphisa inani lezingane ezingaphansi kweminyaka emi-5 ezingakhuli ngendlela efanele ngo-40% ngo-2025. "Isu lomhlaba wonke lokupha ukudla izinsana kanye nezingane ezincane", lihlose nokuvikela, ukukhuthaza kanye nokusekela ukupha ukudla izinsana kanye nezingane ezincane ngendlela efanele. Ukudla okwengezayo okufanele okuhambisana nolwazi olunembile nasekusekelweni ngekhono eliqhamuka emindenini, emphakathini kanye nohlelo lokunakekelwa kwempilo. I-WHO isebenza namazwe angamalungu ukuqinisekisa ukuthi abantu abasemqoka banolwazi olwanele mayelana nokudla okufanele kanye nezindlela zokupha ukudla ukuze kuvinjelwe ukungondleki. I-WHO isungule isiqondiso esithi "Ukupha ukudla okwengezayo: imindeni yokudla yezingane ezincela ibele", okunikeza izisebenzi zezempilo isiqondiso esiningiliziwe sendlela yokusekela ukupha ukudla okwengezayo. Iziqondiso ziphinde zifakwe njengengxenye yesifundo sokwelulekwa kwezinsana kanye nezingane ezincane ze-WHO kanye nesifundo sokwelulekwa kwezisebenzi zezempilo. |
ሆን ተብሎ የተፈፀሙ ክስተቶች ማጠቃሊያ፡- ሆን ተብሎ የተደረጉ ድርጊቶች (DEs) ኢላማውን ለመጉዳት በማሰብ ተንኮል አዘል ድርጊቶች ናቸው፡፡ በተለምዶ ሆን ተብሎ የተደረጉ ድርጊቶች (DEs) እንደ ኬሚካል፣ ባዮሎጂካል ኤጀንቶች (biological agents)፣ መርዞች ወይም ራዲዮ ኒውክሌር ቁስ (CBRN) የመሳሰሉ አደገኛ ንጥረ ነገሮችን መጠቀምን የሚያካትቱ ሲሆን አዳዲስ ስጋቶች ግን መረጃን ማሰራጨት፣ ዲጂታል፣ የሳይበር እቃዎችን እና ሌሎች አዳዲስ ቴክኖሎጂዎችን አላግባብ መጠቀምን ያካትታል፡፡ ሆን ተብሎ የተደረጉ ድርጊቶች (DEs) በተለያዩ መንገዶች ጉዳት ሊያደርስ ይችላል ለምሳሌ ሆን ተብሎ ጎጂ የሆኑ ነገሮችን ወይም አደገኛ በሽታ አምጪ ተህዋሲያን በሰዎችና/ወይም በእንስሳት ላይ በቀጥታ በማነጣጠር ወይም በተዘዋዋሪ ምግብን ወይም ውሃን በመበከል፣ ሰብሎችን በማውደም ወይም አካባቢን በመጉዳት ሊሆን ይችላል፡፡ የድንገተኛ አደጋዎችን መቋቋም የጤና እና የደኅንነት ገፅታዎችን ያካትታል። የጤና ዘርፉ ሚና ሆን ተብሎ የተደረጉ ድርጊቶች (DEs) ላይ ለአደጋ የተጋለጡ ወይም የተጎዱትን ጤና እና ደህንነት መጠበቅ እና ማስተዳደር ነው። የደህንነት ዘርፉ እና የህግ አስከባሪ ሚና ሆን ተብሎ የተደረጉ ድርጊቶች (DEs) ምንጭን መለየት እና መቆጣጠር እንዲሁም ሁኔታው እንዳይባባስ መከላከል ነው (የአለም አቀፍ የጤና ደህንነት ሁኔታን ማጠናከርን ይመልከቱ)። ሆን ተብሎ ለሚደረጉ ድርጊቶች (DEs) መዘጋጀት ብሔራዊ የአደጋ ጊዜ ዝግጁነት እና ምላሽ ዕቅዶችን ማዘጋጀት እና ማዘመን ዋና አካል ነው፡፡ የአለም ጤና ድርጅት ስራ የአባላትን ግንዛቤ እና ዝግጁነት በማሳደግ እና የድርጅቱን አቅም በማዳበር ሆን ተብሎ ለሚደረጉ ድርጊቶች (DEs) አለም አቀፍ የማህበረሰብ ጤና ድጋፍን በማስተባበር ላይ ያተኩራል፡፡ ዝግጁነት፡- ሆን ተብሎ ለሚደረጉ ድርጊቶች (DEs) መዘጋጀት የሀገር አቀፍ የአደጋ ጊዜ ዝግጁነት እና ምላሽ አሰጣጥ ዕቅዶችን የማዘጋጀት እና ማዘመን ዋና አካል ነው፡፡ የዓለም የጤና ድርጅት አባል አገራት ይህን እንዲያደርጉ ይመክራል፡- የህዝብ ጤና ክትትል እና ዝግጁነት ማጠናከር ተግባራትን የህዝብ ጤና እና የጸጥታ ባለስልጣናት ሆን ተብሎ ለሚደረጉ ድርጊቶች (DEs) ዝግጅት እንዲያደርጉ ለ፡- በአገራዊ ዝግጁነት ላይ ያሉ ክፍተቶችን በመገምገም እና በመለየት እንዲሁም ሆን ተብሎ ለአደገኛ ቁሶች፣ የሀሰት መረጃ ወይም የሳይበር ጥቃቶች የማጋለጥ ሁኔታ የሚያስከትሉትን አደጋዎች የመቆጣጠር ሀገራዊ አቅምን ትኩረት እንዲሰጡ ይመክራል፡፡፡ ይህ ሊደረግ የሚችለው ሆን ተብሎ ለሚደረጉ ድርጊቶች (DEs) (1) የብሔራዊ ራስን መገምገሚያ መሣሪያ ስብስብ (NSAT) ክፍልን በመጠቀም ሲሆን ይህም ከሆን ተብሎ የሚደረጉ ድርጊቶች (DEs) ጋር የተያያዙ አገራዊ አቅምን እና ችሎታን የመነሻ መለኪያ ያቀርባል፡፡ NSAT በተለምዶ ለጋራ የውጭ ግምገማ (JEE) ዝግጅት ወይም የብሔራዊ የጤና ደህንነት (NAPHS) ድጋፍ መርሃ ግብር አካል ሆኖ ያገለግላል፡፡ በኦንላይ ላይ (የአለም ጤና ድርጅት ትምህርት ይክፈቱ) እና በአካል ለሚሰጡ የትምህርት ስልጠናዎች የስልጠና ቁሳቁስ ፓኬጆችን ማዳበር፤ ከሚመለከታቸው አጋሮች ጋር በመተባበር የሆን ተብሎ የሚደረጉ ድርጊቶች (DEs) የማስመሰል ልምምዶችን በማካሄድ ዝግጁነት ላይ ክፍተቶችን ለመሙላት እርምጃዎችን መለየት እና ምክር መስጠት፤ ፈጣን አገራዊ ምላሽ ኦፕሬሽኖችን ለመደገፍ ተፈጸሚ የሚሆኑ መድኃኒቶችን፣ አቅርቦጽና መሣሪያዎችን ለማቅረብ ብሔራዊ፣ ንኡስ ብሔራዊ ወይም አካባቢያዊ የመድሀኒት መደብር ማዘጋጀት፣ እንዲሁም ከአጋሮች ጋር ለመስራት እና ከአለም አቀፍ እርዳታ ተጠቃሚ ለመሆን የብሄራዊ ፕሮቶኮሎችን ወይም ሕጋዊ ስምምነቶችን ተግባራዊ ማድረግ፡፡ ለሙከራ አገልግሎት ዝግጁ የሆነ ቤታ ቪርዥን፡፡ እባክዎን ጥያቄዎን ወደሚከተለው ኢ-ሜል በመላክ ይጠይቁ፡-፡ [ኢሜይሉ በሚስጢር ቁጥር የተጠበቀ ነው] የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ ሆን ተብሎ ካልተደረገ ድርጊት የተሰጠ ምላሽ ጋር በተመሳሳይ የዓለም ጤና ድርጅት ባለሙያዎች በተጎጂው አባል ሀገራት ጥያቄ መሰረት ሆን ተብሎ የሚደረግ ድርጊት (DE) ምላሽን ለመደገፍ በአገር፣ በክልል እና በአለም አቀፍ ደረጃ ሊሰማሩ ይችላሉ። ሆን ተብሎ ለሚደረጉ ድርጊቶች (DEs) የተለዩ ልዩ የዓለም ጤና ድርጅት የድጋፍ እንቅስቃሴዎች የሚከተሉትን ያካትታሉ፡- ሆን ተብሎ የሚደረጉ ድርጊቶችን (DEs) ሁኔታ፣ ወሰን እና ተፅእኖ ለመለየት ከአለም አቀፍ ወይም ከሀገር አቀፍ አጋሮች እና ላቦራቶሪዎች ጋር በጋራ መስራት፤ ለሕዝብ ጤንነት እና ግንባር ቀደም ምላሽ ሰጪዎች የታሰበ ስልጠና መስጠት፤ አስፈላጊ የሆኑ የእርዳታ ቁሳቁሶችን (ለምሳሌ የግል መከላከያ መሳሪያዎች ወይም የሕክምና መከላከያዎች) በመለየት ቴዴራሽ እንዲሆኑ ማመቻቸት እና በአንዳንድ ሁኔታዎች የሕክምና መከላከያ እርምጃዎችን መስጠት፤ እንዲሁም የአለም አቀፍ ወረርሽኝ እና እርዳታ አሰጣጥ ኔትወርክ (GOARN)፣ የአለም ጤና ድርጅት የትብብር ማዕከላት ወይም የተባበሩት መንግስታት የሰብአዊ ድንገተኛ አደጋ ክላስተር ስርዓትን ጨምሮ በአለም ጤና ድርጅት ኔትወርክ አማካኝነት ተጨማሪ አለምአቀፍ የሙያ ድጋፍ የሚሰጥበትን ሁኔታ ማስተባበር፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የተባበሩት መንግስታት ድርጅት ዋና ፀሃፊ ዘዴን (UNSGM) በጣም ልዩ በሆኑ በሽታዎች ላይ መቀላቀል ይችላሉ፡፡ የአንድ ክስተት ሁኔታ እና መንስኤ እርዳታው መሰጠት ሲጀመር ግልጽ ላይሆን እና በጊዜ ሂደት ሙሉ በሙሉ ሊወሰን ይችላል ወይም ላይሆን ይችላል፡፡ ምንም እንኳን የዓለም ጤና ድርጅት ሚና የሆን ተብሎ የሚደረግ ድርጊት (DE) ወንጀለኞችን ማንነት ለይተ ለማወቅ ከሌሎች አካላት ጋር መተባበር እና መደገፍ የሚችል ቢሆንም የዓለም ጤና ድርጅት የባለቤትነት ሂደትን የመምራት ወይም የመመርመር ሥልጣን የለውም፡፡ | Deliberate events Overview: Deliberate events (DEs) are malicious act with intentions to cause harm to the target. Traditionally, DEs involve the use of hazardous substances such as chemicals, biological agents, toxins or radio-nuclear materials (CBRN) while emerging threats include disinformation, misuse of digital, cyber means and other new technologies. DEs can cause harm in several ways, for example through the intentional release of a harmful material or a dangerous pathogen directly targeting humans and/or animals, or indirectly through contaminating food or water, destroying crops or damaging the environment. Addressing DEs involves both health and security dimensions. The health sector’s role is to protect and manage the health and well-being of those at risk of or affected by DEs. The security sector and law enforcement’s role is to identify and control the source of the DE and prevent the situation from worsening (see Strengthening the global health-security interface). Preparing for DEs is an integral part of developing and updating national emergency preparedness and response plans. The work of WHO focuses on increasing Member States’ awareness, preparedness and readiness related to DEs and developing the Organization’s capacity to coordinate the international public health response to a DE. Preparedness: Preparing for deliberate events (DEs) is an integral part of developing and updating national emergency preparedness and response plans. WHO advises Member States to 1) strengthen public health surveillance and preparedness activities and to 2) link public health and security authorities to prepare for possible DEs, with an emphasis on: evaluating and identifying gaps in national preparedness and readiness, as well as national capacities to manage risks posed by deliberate exposure to hazardous materials, disinformation or cyberattacks. This could be done by using the section dedicated to DE (1) of the National Self-Assessment toolkit (NSAT), which provides a baseline measurement of national capacity and capabilities related to DEs. NSAT is typically used in preparation for a Joint External Evaluation (JEE) or as part of a National Action Plan for Health Security (NAPHS); developing training material packages for online (OpenWHO course series) and in-person sessions; identifying and recommending actions to fill gaps in readiness by conducting DE simulation exercises in collaboration with relevant partners; developing national, sub-national or local stockpile systems to provide deployable pharmaceuticals, supplies and equipment to support rapid national response operations; and putting in place national protocols or formal agreements to work with partners and benefit from international assistance for responses. Beta-version available for test use. Please request by sending an e-mail to: [email protected] WHO response Similar to non-deliberate event response, WHO experts can be deployed at country, regional and global levels to support the DE response upon the request of the affected Member State(s). Specific WHO response activities specific to DEs include: working with international or national partners and laboratories to characterize the nature, scope, and impact of the DE; offering targeted training to public health and frontline responders; facilitating the identification and acquisition of necessary response materials (such as personal protective equipment or medical countermeasures) and providing medical countermeasures in certain circumstances; and coordinating additional international expert support through WHO Networks including the Global Outbreak and Response Network (GOARN), WHO Collaborating Centres, or the UN Humanitarian Emergency Cluster system. WHO can join the United Nations Secretary-General’s mechanism (UNSGM) in very specific cases.The nature and cause of an event may not be clear when the response is initiated and may or may not be conclusively determined over time. WHO does not have mandate to lead or investigate an attribution process, though WHO may collaborate with and support other entities whose role is to determine the identity of the perpetrators of a DE. | Abubuwan da za a yi bisa raɗin kai. Ƙarin bayani: (Deliberate events) yana nufin ayyukan da akan aikata ana sane da nufin cutarwa. A gargajiyance, DEs yana nufin yin anfani da wasu abubuwa masu haɗari kamar sinadarai waɗanda suke haddasa barazana kamar ta samun labari marar tushe, yin anfani da fasahar zamani baibai, aikata laifi ta hanyar fasahar zamani da dai sauran fasahohi. Misali ta hanyar zabur ko samar da abubuwa masu cutarwa ko masu haɗari wanda ake nufin su sami ɗan'adam kai tsaye ko dabbobi, ko kuma a fakaice ta hanyar lalata ruwa ko abinci ko lalata anfanin gona ko muhalli. Shawokan matsalar DEs ya haɗa da al'amarin lafiya da tsaro. Rawar da ɓangaren lafiya zai taka ya haɗa da gano da kuma daƙile abubuwan da DEs ke haifarwa. Rawar da ɓangaren tsaro zai taka ita ce gano da kuma daƙile inda tushen matsalar DE's ta ke kuma ya hana yanayin munana. Shiri a kan DEs shi ne ɓangare mai mahimmanci wajen shiri da kuma sabunta manufofin lafiya na ƙasa. Aikin Hukumar Lafiya ta Duniya WHO shi ne ta duƙufa wajen ƙara wayarwa da mutane kai, shirye shirye da daidaito da yake da alaƙa da DE's da kuma samar da ƙarfin ƙungiya da zai yi aiki da hukumomin duniya na lafiya game da DE's. Shiri: Shiri domin faruwar wannan al'amari wani ɓangare ne ɗaukar matakan gaggawa na ƙasa na sabunta shiri ko ta kwana da kuma duba manufofi. Hukumar Lafiya ta Duniya ta shawarci shuwagabannin al'umma su: 1. ƙarfafa shirin lafiya da shirin ko ta kwana. 2. Haɗa jami'an lafiya da na tsaro don su yi shirin fiskantar DE's da ba da muhimmanci a kan kimantawa da kuma gano giɓi game da shirin ƙasa da kuma damar rage haɗari wanda ayyukan da aka yi su don cutar da mutane suke haddasawa ko labarin shifcin gizo ko harin intanet. Za a iya yin hakan ta hanyar yin amfani da sashen da aka ware shi ga DE (1) Hukumar Ƙiyasi ta Ƙasa (NSAT), wanda kan iya samar da bayani a kan iko da ƙarfin ƙasa ga magance matsalar DEs. NSAT ana amfani da shi ne don samar da ƙididduga ta ƙasa(JEE) ko kuma a matsayin wani sashe na hukumar da take taimakawa harkar tsaro ta cikin gida (NAPHS). Samar da shirye shiryen horarwa ta intanet da tsakanin mutum da mutum .; Ganowa da ba da shawarar ayyukan da za a cike giɓi da ake da shi ta hanyar gabatar da ayyukan magance matsalar DE ta hanyar haɗin guiwa da abokan hulɗar da suka dace. Samar da tsare tsare na ƙasa da na karkara don samar da magungunan da za a iya rarrabawa don cigaban al'umma. Sanya buƙatun al'umma a gaba ko wata yarjejeniya tare da abokan hulɗa da kuma samun tagomashi daga hukumomin duniya. Akwai Beta-Version don gwaji. Don Haka Ka Aiko Da Saƙon E-mail: Zuwa [ email mai kariya]. Matakin Hukumar WHO Wakilan Hukumar Lafiya ta Duniya WHO za su watsu a ƙasa, a matakin yanki ko ƙasa don taimakawa wajen magance matsalar DE bisa roƙon da mahukuntan ƙasa suka yi. Wasu daga cikin aikin da Hukumar Lafiya ta Duniya WHO kan yi don magance matsalar DE sun haɗa da: Yin aiki da wakilan kungiyoyin na duniya da na ƙasa da kuma ɗakunan bincike na kimiyya don tantance yanayi ko farfajiya da kuma tasirin DE. Bayar da horo ga wakilan lafiya na al'umma. Sauƙaƙa hanyar gano da kuma samun abubuwa wajibai na aiki kamar kayan kariya ko kayan ayyukan likita da dai samar da kayan aiki na likitanci. Samun tallafi na duniya ta hanyar Hukumar Lafiya ta Duniya WHO waɗanda suka haɗa da Hukumar Kula da Ɓarkewar Cuta ta Duniya (GOARN) da cibiyoyin haɗin guiwa na Hukumar Lafiya ta Duniya WHO ko kuma Hukumar Jin Ƙai da Ba da Agajin Gaggawa ta Duniya. Hukumar Lafiya ta Duniya za ta iya haɗa guiwa da tattara bayanai ta Amurka (UNSGM) a cikin kowanne irin hali.Yanayi da kuma mujaza ta faruwar al'amari za ta iya ɓuya yayin nuna damuwa ga faruwa abun za ta ɗau lokaci kafin a gano ta. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO ba ta da wata doka ko iko na binciko hanyar faruwar abu, kodayake Hukumar Lafiya ta Duniya za ta iya haɗa guiwa ko tallafawa wasu mutane waɗanda rawar da za su taka shi ne gano waɗanda su ka ci gaba da aikata DE. | Matukio ya makusudi. Muhtasari: Matukio ya kimakusudi (DEs) ni kitendo kiovu chenye nia ya kuleta madhara kwa mlengwa. Zamani, DEs huhusisha matumizi ya dutu hatari kama vile kemikali, vitu vya kibiolojia, sumu au nyenzo za nyuklia (CBRN) huku vitisho vinavyojitokeza ni pamoja na taarifa potofu, matumizi mabaya ya dijiti, njia za mtandao na teknolojia nyingine mpya. DEs inaweza kusababisha madhara kwa njia kadhaa, kwa mfano kwa kutolewa kimakusudi kwa nyenzo hatari au pathojeni hatari inayolenga moja kwa moja wanadamu na /au wanyama, au kwa njia isiyo ya moja kwa moja kupitia kuchafua chakula au maji, kuharibu mazao au kuharibu mazingira. Kushughulikia DEs kunahusisha vipimo vya afyaz ma usalama. Jukumu la sekta ya afya zni kulinda na kusimamaia afya na ustawi wa wale walio katika hatari ya au kuathiriwa na DEs. Jukumu la sekta ya afya na utekelezaji wa sheria ni kutambua na kudhibiti chanzo cha DE na kuzuia hali kuwa mbaya zaidi (tazama Kuimarisha kiolesura cha kimataifa cha usalama wa afya). Kujitayarisha kwa DEs ni sehemu muhimu ya kuandaa na kusasisha mipango ya kitaifa ya kujiandaa na kukabiliana na dharura. Kazi ya WHO inalenga katika kuongeza uelewa wa Nchi Wanachama, utayari kuhusiana na DEs na kukuza uwezo wa shirika kuratibu mwitikio wa kimataifa wa afya ya umma kwa DE. Kujitayarisha: Kujiandaa kwa matukio ya kimakusudi ni sehemu muhimu ya kuendeleza na kusasisha mipango ya kitaifa ya maandalizi ya dharura na mwitikio. WHO linashauri Nchi Wanachama hivi 1) Imarisha shughuli za ufuatiliaji na maandalizi ya afya ya umma na 2) Unganisha mamlaka ya afya ya umma na usalama ili kujiandaa kwa DEs, kwa msisitizo katika:‚ÄØ kutathmini na kutambua mapungufu katika utayari na kujiandaa, pamoja na uwezo wa kitaifa wa kudhibiti hatari zinazotolewa na kufichuliwa kwa makusudi kwa nyenzo hatari, habari potovu au mashambulizi ya mtandaoni. Hili linapaswa kufanywa kwa kutumia kipengele kilichowekwa kwa ajili ya DE (1) ya zana ya Kitaifa ya Kujitathmini (NSAT), ambayo inatoa kipimo cha msingi cha uwezo na hali ya kitaifa unaohusiana na DEs. NSAT kwa kawaida hutumiwa kutayarisha Tathmini ya Pamoja ya Nje (JEE) au kama sehemu ya Mpango Kazi wa Kitaifa wa Usalama wa Afya (NAPHS); Kutengeneza vifurushi vya nyenzo za mafunzo kwa mtandao (Mfululizo wa kozi ya Open WHO) na vikao vya ana kwa ana.; Kutambua na kupendekeza hatua za kujaza mapengo katika utayari kwa kufanya mazoezi ya simulizi ya DE kwa kushirikiana na washirika husika: Kuendeleza mifumo ya kitaifa, ya nusu taifa au ya ndani ili kutoa dawa na vifaa vinavyoweza kuitumika ili kusaidia shughuli za haraka za kukabiliana na harakati za kitaifa; na Kuweka itifaki za kitaifa au makubaliano rasmi ya kufanya kazi na washirika na kufaidika na usaidizi wa kimataifa kwa miitikio. Toleo la Beta linapatikana kwa matumizi ya majaribio. Tafadhali omba kwa kutuma barua pepe kwa: [barua pepe imelindwa] Mwitikio wa WHO. Sawa na mwitikio wa majibu ya matukio yasiyo ya makusudi, wataalamu wa WHO wanaweza kutumwa katika ngazi za nchi, kikanda au kimataifa ili kuunga mkono mwitikio wa DE kwa ombi la Nchi Wanacham zilizoathirika. Shughuli mahususi za WHO maalumu za kukabiliana na DEs zinajumuisha: Kufanya kazi na washirika wa kimatifa au kitaifa na maabara ili kubaunisha asili, upeo, na athari za DE; Kutoa mafunzo yaliyolengwa kwa afya ya umma na watoa huduma kwa mstari wa mbele; Kuwezesha utambuzi na upatikanaji wa nyenzo muhimu za kukabiliana (kama vile vifaa vya kinga binafsi au hatua za matibabu) na kutoa hatua za matibabu katika hali fulani; na Kuratibu usaidizi wa ziada wa wataalamu wa kimataifa kupitia Mtandao wa WHO ikiwa ni pamoja na Mtandao wa Mlipuko na Mwitikio wa ulimwenguni (GOARN), Vituo vya Kushirikiana vya WHO, au mfumo wa Nguzo za Dharura za Kibinadamu za UN. WHO inaweza kujiunga na utaratibu wa Katibu Mkuu wa Umoja wa Mataifa (UNSGM) katika kesi maalumu. Asili na sababu ya tukio huenda isiwe wazi wakati mwitikio unapoanzishwa na unaweza kubainishwa au kutobainishwa kwa njia kamili baada ya muda. WHO haina mamlaka ya kuongoza au kuchunguza mchakato wa uwasilishaji, ingawa WHO inaweza kushirikiana na kuunga mkono vyombo vingine ambavyo jukumu lao ni kubainisha utambulisho wa wahusika wa DE. | Àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àmọ̀ọ́mọ̀ṣe Ìsọníṣókí: Àwọn Ìṣẹ̀lẹ̀ àmọ̀ọ́mọ̀ṣe (DEs) jẹ́ ìṣẹ̀lẹ̀ ìríra pẹ̀lú èrò láti fa ìpalára fún ẹni-àfojúsùn. Láti ìpìlẹ̀, DEs ní í ṣe pẹ̀lú ìlò àwọn ohun olóro bí i àwọn kẹ́míkà, àwọn ẹ̀dá oníyè, àwọn oró tàbí ohun-èlò abúgbàmú (CBRN) nígbà tí àwọn ìdúnkoòkò jẹ́ ìròyìn-òfegè, àṣìlò díjítà, àwọn ọ̀nà ayélujára àti àwọn ohun-èlò ẹlẹ́rọ mìíràn. DEs lè fa ìpalára ní onírúurú ọ̀nà, bí àpẹẹrẹ nípa ìmọ̀ọ́mọ̀ tú ohun olóro jáde tàbí kòkòrò eléwu kan láti bá àwọn ènìyàn àti/tàbí ẹranko jà lọ́nà tààrà, tàbí láti fọ̀nà ẹ̀lọ́ kóba oúnjẹ tàbí omi, láti ba àwọn ohun-ọ̀gbìn jẹ́ tàbí bíba àyíká jẹ́. Dídásí DEs ní í ṣe pẹ̀lú àwọn ọ̀nà ìlera àti ààbò. Ojúṣe ẹ̀ka ètò-ìlera ni láti se ààbò àti àkóso ìlera àwọn ẹni tí ó wà nínú ewu DEs tàbí tí wọ́n ti ní i. Ojúṣe ẹ̀ka aláàbo àti agbófinró ni láti ṣe ìdámọ̀ àti àkóso orísun DE àti láti máà jẹ́ kí ìṣẹ̀lẹ̀ náà bàjẹ́ sí i (wo Ríró ìbápàdé ìlera-ààbò lágbàáyé). Mímúrasílẹ̀ fún DEs jẹ́ ara ìpèsè àti ìmúdójúìwọ̀n ìmúra pàjáwìrì orílẹ̀-èdè àti àwọn ètò èsì. Iṣẹ́ WHO dá lórí àfikún ìmọ̀, ìmúra àti ìṣetán àwọn Ọmọ Ẹgbẹ́, tí ó ní í ṣe pẹ̀lú DEs àti ìpesè ipá Àjọ náà láti darí èsì ìlera àwùjọ káríayé fún DE kan. Ìmúrasílẹ̀: mímúrasílẹ̀ fún àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ àmọ̀ọ́mọ̀ṣe (DEs) jẹ́ ara ìpèsè àti ìmúdójúìwọ̀n ìmúra pàjáwìrì orílẹ̀-èdè àti àwọn ètò èsì. WHO gba àwọn Ọmọ Ẹgbẹ́ nímọ̀ràn láti 1) ró ààbò ìlera àwùjọ àti àwọn ìṣe ìmúrasílẹ̀ lágbára àti láti 2) so ìlera àwùjọ àti àwọn aláṣẹ ètò-ààbò pọ̀ láti múra sílẹ̀ fún DEs tó lè wáyé, pẹ̀lú títẹnumọ́: ṣíṣe ìgbéléwọ̀n àti ìdámọ̀ àwọn àfo tó wà nínú ìmúrasílẹ̀ àti ìṣetán lórìlẹ̀-èdè, àti àwọn ipá orílẹ̀-èdè láti ṣe àkóso àwọn ewu tí ìmọ̀ọ́mọ̀-ṣírasí àwọn ohun olóro, ìròyìn-òfegè àti ìkọlù orí-ayélujára fà. Wọ́n lè ṣe èyí nípa lílo abala tí wọ́n pilẹ̀ ṣe fún DE (1) ti irínṣe Ìgbéra-ẹni-léwọ̀n lórílẹ̀-èdè (NSAT), èyí tí ó pèsè òdiwọ̀n tí ó jẹ́ ọ̀pákùtẹ̀lẹ̀ fún àwọn ipá orílẹ̀-èdè tó jẹ mọ́ DEs. Wọ́n máa ń lo NSAT ní ìmúrasílẹ̀ fún Ìgbéléwọ̀n Òde Alákànpọ̀ (JEE) tàbí gẹ́gẹ́ bí Ètò Ìṣe Orílẹ̀-èdè fún ààbò Ìlera (NAPHS); ṣíṣe àgbékalẹ̀ àwọn ohun-èlò àkànṣe ìkọ́ni-mọ̀ọ́ṣe fún orí-ayélujára (àwọn ẹ̀wọ́n ìdánilẹ́kọ̀ọ́ OpenWHO) àti àwọn sáà ojúkorojú; ṣíṣe ìdámọ̀ àti dídá-àbá àwọn ìse láti dí àlàfo nínú ìṣetán nípa ìkópa nínú iṣẹ́-ṣíṣe DE pẹ̀lú àjọṣepọ̀ àwọn alájọṣepọ̀ tó tọ́; ṣíṣe àgbékalẹ̀ àwọn ètò-àká ìkópamọ́ orílẹ̀-èdè, tàbí ti ìbílẹ̀ láti pèsè àwọn òògùn àti irinṣẹ́ láti ṣe àtìlẹyìn àwọn ìṣe èsì kíákíá; àti ṣíṣe àgbékalẹ̀ àwọn ìlànà olórílẹ̀-èdè tàbí àwọn àdéhùn àmúṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn alábàáṣiṣẹ́pọ̀ láti ìrànlọ́wọ́ káríayé fún àwọn èsì. Beta-version wà fún ìlò àyẹ̀wò. Jọ̀wọ́ bèèrè nípasẹ̀ fífi àtẹ̀jíṣẹ́ e-mail sọwọ́ sí: [wọ́n dáàbò bo email] Èsì WHO Ní fífara pẹ́ èsì ìṣẹ̀lẹ̀ àìròtẹ́lẹ̀, wọ́n lè rán àwọn akọ́ṣẹ́mọṣẹ́ WHO lọ sí ìpele orílẹ̀-èdè, ẹkùn àti àgbáyé láti ṣe àtìlẹyìn fún èsì DE lẹ́yìn tí Ọmọ Ẹgbẹ́ tó kàn bá ti bèrè. Àwọn ìṣe èsè WHO ní pàtó sí DEs ni: Ṣíṣe iṣẹ́ pẹ̀lú àwọn alábàáṣiṣẹ́pọ̀ àti yàrá-àyẹ̀wò-ṣèwádìí orílẹ̀-èdè àti àgbáyé láti ṣe àbùdá ẹ̀dá, ọwọ́jà àti ipa DE; fífún àwọn elétò ìlera àwùjọ àti adánilóhùn ní ìkọ́ni-mọ̀ọ́ṣe; dídásí ìdámọ̀ àti níní àwọn ohun-èlò ìfèsì tó ṣe pàtàkì (bí irinṣẹ́ ààbo ara-ẹni tàbí àwọn atakò-òdiwọ̀n ìlera) àti pépèsè àwọn atakò-òdiwọ̀n ìlera ní àwọn ìgbà mìíràn; àti ṣíṣe àkóso àfikún àtìlẹ́yìn akọ́ṣẹ́mọṣẹ́ káríayé nípasẹ̀ àwọn Ìtàkùn WHO pẹ̀lú Ìtàkùn-Àjọ Àgbáyé lórí Ìbẹ̀rẹ̀-Àrùn àti Èsì (GOARN), àwọn Ibùdó Ìṣiṣkpapọ̀ WHO, tàbí Àkójọpọ̀ ètò Pàjáwìrì fún Ọmọnìyàn. WHO lè dara pọ̀ mọ́ ìṣètò Àkọwé-gbogbogbòò ti Àjọ Àgbáyé UN (UNSGM) ní àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ tí ó gúnmọ́ gan-an. Ẹ̀dá àti okùnfà ìṣẹ̀lẹ̀ kan lè má hànde nígbà tí a bá bẹ̀r èsì tí ó sì tàbí kò lè ṣe é sọ tán ní àsìkò. WHO kò ní àṣẹ láti darí tàbí tọpinpin ìgbésè ìṣokùnfà kan, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé WHO lè bá àwọn àjọ mìíràn ṣiṣẹ́ pọ̀, kí ó sì tún ṣe àtìlẹyìn fún wọn, àwọn ẹni tí ojúṣe wọn jẹ́ láti sọ ìdánimọ̀ àwọn oníṣẹ́-ibi ti DE. | Izehlakalo zangamabomu Uhlolojikelele: Izehlakalo zangamabomu (amaDE) yizenzo ezimbi ezinenhloso yokulimaza okuqondiwe. Ngokuvamile, amaDE ahlanganisa ukusetshenziswa kwezinto eziyingozi ezifana namakhemikhali, izinto eziphilayo, ubuthi noma izinto zenuzi ezi-radioactive (CBRN) kuyilapho izinsongo ezivelayo zihlanganisa ulwazi olungelona iqiniso, ukusetshenziswa kabi kwedijithali, izindlela eziphathelene namakhompyutha kanye nobunye ubuchwepheshe obusha. AmaDE angabangela umonakalo ngezindlela eziningana, isibonelo ngokushiwo ngamabomu kwento eyingozi noma ukudedelwa kwegciwane eliyingozi elibhekiswe ngokuqondile kubantu kanye/noma ezilwaneni, noma ukunukubeza kudla noma amanzi kungaqondiwe, ukubhubhisa izitshalo noma ukulimaza indawo ezungezile. Ukubhekana namaDE kuhlanganisa kokubili izilinganiso zezempilo kanye nezokuvikeleka. Indima yomkhakha wezempilo yokuvikela kanye nokulawula impilo kanye nenhlalakahle yalabo abasengozini noma abathintekile ngokuphathelene namaDE. Indima yomkhakha wezokuphepha kanye nabezomthetho kumele ihlonze ukulawula umthombo we-DE kanye nokuvimbela isimo singabi sibi nakakhulu (bheka Ukuqinisa isikhombimsebenzisi sokuvikeleka kwezempilo emhlabeni wonke). Ukulungiselela amaDE kuyingxenye ebalulekile yokusungula nokubuyekeza izinhlelo zikazwelonke zokulungiselela izimo eziphuthumayo kanye nokusabela. Umsebenzi weWHO ugxile ekwandiseni ukuqwashisa, ukuzilungiselela kanye nokulungela kwamaZwe angamaLungu ngokuhlobene namaDE kanye nokuthuthukisa ikhono leNhlangano lokuhlanganisa ukusabela kwezempilo zomphakathi zamazwe omhlaba ngokuphathelene neDE. Ukulungela izimo: Ukulungiselela izehlakalo zangamabomu (amaDE) kuyingxenye ebalulekile yokusungula nokubuyekeza izinhlelo zikazwelonke zokulungiselela kanye nokusabela ezimweni eziphuthumayo. I-WHO yeluleka aMazwe angamaLungu ukuthi 1) aqinise imisebenzi yokuqapha ezempilo zomphakathi kanye nemisebenzi yokulungiselela kanye 2) nokuxhumanisa iziphathimandla zezempilo yomphakathi kanye nezokuvikeleka ukuze kulungiselelwe ama-DE angase abe khona, kugxilwe: ekubukezeni kanye nasekuhlonzeni izikhala ekuzilungiseleleni kuzwelonke kanye nasekulungeleni lokhu, kanye nkwazi kuzwelonke ukwengamela izingozi ezibangelwa ukuchayeka ngamabomu ezintweni eziyingozi, ukungabi nolwazi oluyiqiniso kanye nokuhlaselwa kusetshenziswa amakhompyutha. Lokhu kungenziwa ngokusebenzisa ingxenye egxile kuDE (1) yeNational Self-Assessment Toolkit (NSAT), ehlinzeka isilinganiso esiyisisekelo somthamo kazwelonke kanye nokwazi ukwenza umsebenzii okuhlobene namaDE. I-NSAT ngokuvamile isetshenziselwa ukulungiselela iJoint External Evaluation (JEE) noma njengengxenye ye-National Action Plan for Health Security (NAPHS); ukuthuthukisaa amaphakheji okuqeqesha ku-inthanethi (uchungechunge lwezifundo ze-OpenWHO) namaseshini abukhoma; izinyathelo zokuhlonza kanye nezincomo zokugcwalisa izikhala ekulungeleni ngokwenza izivivinyo zokulingisa iDE ngokubambisana nabalingani abafanele; ukuthuthukisa izinhlelo zokugcina kuzwelonke, ngaphansi kukazwelonke noma zasendaweni ukuhlinzeka ngemithi esetshenziswayo, izinsiza kanye nemishini yokusekela imisebenzi yokusabela ngokushesha kuzwelonke; kanye ukubeka amaphrothokholi kazwelonke noma izivumelwano ezisemthethweni ukuze kusetshenzwe nabalingani futhi kuzuzwe osizweni lokusabela kwamazwe omhlaba. Uhlobo olungcono olutholakalayo lokusetshenziselwa ukuhlola. Sicela ucele lokhu ngokuthumela i-imeyili ku-: [email protected] Impendulo yeWHO Ngokufanayo nokusabela esihlakalweni okungahleliwe, ochwepheshe beWHO bangathunyelwa emazingeni ezwe, esifunda kanye nawasemhlabeni wonke ukuze kusekelwe ukusabela ngokuphathelene neDE ngesicelo se(ama)Zwe eliyi(angama)Lungu eli(a)thintekile. Imisebenzi eqondile yokusabela kweWHO eqondene namaDE ihlanganisa: ukusebenza nabalingani basemazweni aphesheya noma bakuzwelonke kanye namalabhorethri ukuze kuchazwe uhlobo, ububanzi kanye nomthelela weDE; ukuhlinzeka ukuqeqeshwa okuhlosiwe kwabasabelayo ngokuphathelene nezempilo zomphakathi kanye nabahola phambili; ukwenza kube lula ukuhlonza nokuthola izinto ezidingekayo zokusabela (njengezinsiza zokuzivikela umuntu uqobo noma izinyathelo zokwelapha ezimelene nalokhu) nokuhlinzeka ngezindlela zokwelapha ezimweni ezithile; kanye nokuhlanganisa usizo olwengeziwe lwezochwepheshe bamazwe aphesheya ngeWHO Networks okuhlanganisa iGlobal Outbreak and Response Network (GOARN), iWHO Collaborating Centres, noma uhlelo lwe-UN Humanitarian Emergency Cluster. UBANI ongajoyina indlela kaNobhala-Jikelele weZizwe Ezihlangene (UNSGM) ezimweni eziqondene nokuthile. Isimo nembangela yesehlakalo kungase kungacaci lapho kuqaliswa ukusabela futhi kungase kutholakale noma kunganqunywa ngokuphelele ngokuhamba kwesikhathi. I-WHO ayinalo igunya lokuhola noma lokuphenya inqubo yokwabiwa, nakuba iWHO ingase ibambisane futhi isekele ezinye izinhlangano ezinendima yokunquma ukuthi obani abenza iDE. |
ድርቅ ማጠቃሊያ፡- ድርቅ በአለም ላይ በየትኛውም ቦታ ሊከሰት የሚችል በተፈጥሮ የአየር ንብረት ዑደት ላይ ረዥም ጊዜ የሚቆይ የድርቅ ጊዜ ነው፡፡ በዝናብ እጥረት የሚታወቅ እና የውሃ እጥረትን የሚያስከትል ቀስ በቀስ የሚከሰት አደጋ ነው፡፡ ድርቅ በጤና፣ በግብርና፣ በኢኮኖሚ፣ በጉልበት እና በአካባቢ ላይ ከፍተኛ ተጽእኖ ያሳድራል፡፡ በአለም አቀፍ ደረጃ 55 ሚሊዮን የሚገመቱ ሰዎች በየአመቱ በድርቅ የተጠቁ ሲሆኑ በሁሉም የአለም ክፍሎች ማለት ይቻላል በከብቶች እና በሰብል ላይ እጅግ የከፋ አደጋ ያደርሳል፡፡ ድርቅ የሰዎችን መተዳደሪያ አደጋ ላይ ይጥላል፣ ለበሽታ እና ለሞት የመጋለጥ እድልን ይጨምራል፣ ለበርካታ ህዝብ ስደት ምክንያት ይሆናል፡፡ የውሃ እጥረት 40% የሚሆነውን የዓለም ህዝብ የሚጎዳ ሲሆን እስከ 700 ሚሊዮን የሚደርሱ ሰዎች እ/አ/አ በ2030 በድርቅ ምክንያት የመፈናቀል አደጋ ተጋርጦባቸዋል፡፡ በአየር ንብረት ለውጥ ምክንያት የሚፈጠረው የአየር ሙቀት መጨመር ቀድሞውንም ደረቅ አካባቢዎችን ደረቅ እና እርጥብ አካባቢዎችን ደግሞ እርጥብ እንዲሆኑ አድርጓል፡፡ በደረቅ አካባቢዎች ይህ ማለት የሙቀት መጠኑ ሲጨምር ውሃ ቶሎ ቶሎ ስለሚተን የድርቅ አደጋን ይጨምራል ወይም የድርቅ ወቅቱን ያራዝመዋል። ባለፉት 10 ዓመታት በተፈጥሮ አደጋዎች ከተመዘገቡት አደጋዎች መካከል ከ80-90% የሚሆኑት በጎርፍ፣ በድርቅ፣ በሙቀታማ አውሎ ነፋስ፣ በሙቀት ወበቅ እና በከባድ አውሎ ነፋስ የተከሰቱ ናቸው፡፡ ተጽዕኖ፡- ድርቅ የውሃ እና የምግብ እጥረትን በሚያመጣበት ጊዜ በተጎጂው ህዝብ ጤና ላይ ብዙ ተጽእኖዎች ሊኖሩ ስለሚችሉ ለበሽታ እና ለሞት ተጋላጭነትን ይጨምራል፡፡ ድርቅ የሚከተሉትን ጨምሮ አጣዳፊ እና ሥር የሰደደ የጤና ችግሮች ሊኖረው ይችላል። እንደ ብረት-እጥረት እና የደም ማነስ ያሉ ጥቃቅን ንጥረ ነገሮች እጥረትን ጨምሮ የምግብ አቅርቦት በመቀነሱ ምክንያት የተመጣጠነ የምግብ እጥረትን ያስከትላል። እንደ ኮሌራ፣ ተቅማጥ እና የሳምባ ምች ያሉ ተላላፊ በሽታዎች የመጨመር አደጋ መከሰት በከፍተኛ ደረጃ የተመጣጠነ ምግብ እጥረት፣ የውሃ እና የንፅህና አጠባበቅ እጥረት እና መፈናቀል፤ የስነ-ልቦናና ማህበራዊ ውጥረት እንዲሁም የአእምሮ ጤና መታወክ፤ በውሃ አቅርቦት እጦት፣ በመግዛት ሃይል ማጣት፣ በስደት እና/ወይም የጤና ባለሙያዎች የአካባቢን አካባቢዎች ለቀው እንዲወጡ በመደረጉ ምክንያት የሚከሰት የአካባቢ የጤና አገልግሎት መቋረጥ፤ ከባድ ድርቅ የሰደድ እሳትን እና አቧራ ያዘለ አውሎ ነፋስን የበለጠ እንዲባባስ በማድረግ የአየር ጥራትን ሊጎዳ ይችላል፣ እንደ አስም ወይም ሥር የሰደደ የሳንባ በሽታ (COPD) ወይም የልብ ህመም ባሏቸው ሰዎች ላይ የጤና ስጋትን ይጨምራል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ዕርዳታ፡- የጤና ክላስተሩ በዓለም አቀፍ በሚከሰቱ ድንገተኛ አደጋዎች ላይ መሪነቱን ሲወስድ የዓለም ጤና ድርጅት ከድርቅ ጋር ለተያያዙ አደጋዎች እርዳታ ለመስጠት ከአባል አገሮች እና ከአጋር አካላት ጋር በመሆን በጋራ ይሰራል፡፡ ይህ ጤናውን ለመደገፍ የሚደረጉ እርምጃዎችን ለማገዝ እና የተንቀሳቃሽ ጤና ቡድኖችን በማሰባሰብ እና ለመደገፍ የአደጋ ጊዜ የገንዘብ ድጋፍን መጥራት እና ማስተባበርን ያካትታል። የዓለም ጤና ድርጅት ለተጎዱ አካባቢዎች ተገቢውን የምግብ ድጋፍ እንዲሁም የህፃናትን፣ የእናቶችን እና የአዕምሮ ጤና አገልግሎቶችን ድጋፍ ማግኘታቸውን ለማረጋገጥ ይሰራል፡፡ ለመጠጥ፣ ለምግብ ማብሰያ እና ንጽህና መጠበቂያ የሚሆን ውሃ ባለመኖሩ እና በምግብ ግብአቶች ላይ ባለው ጫና ምክንያት ድርቅ ለሌሎች በሽታዎች ወረርሽኞች መንስኤ ሊሆን ይችላል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት በድርቅ በተጠቁ አካባቢዎች የበሽታውን ተፅእኖ ለመከላከል የወረርሽኝ ቅድመ ማስጠንቀቂያ እና እርዳታ ፕሮግራሞችን እና የመከላከያ ክትባቶችን አሰጣጥ ላይ ይሰራል፡፡ የምግብ ምርት በተለይ የድርቅ አደጋ የተጋርጠበት በመሆኑ አንድምታው ድርቁ እራሱ ካለፈ በኋላ ለረጅም ጊዜ ሊቆይ ይችላል፡፡ ድርቅ በአጎራባች አካባቢዎችም ሆነ በአገሮች ከፍተኛ ቁጥር ያላቸውን ሰዎች ለስደተት እንዲያመሩ በማድረግ የአስተናጋጆቹን አካባቢና ሀገራት ግብአትን እንዲሟጠጥ ያደርጋል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ከእርዳታ ኤጀንሲዎች እና መንግስታት ጋር በመቀናጀት የእነዚህን ተፅእኖዎችን ለመቀነስ ይሰራል፡፡ | Drought Overview: Drought is a prolonged dry period in the natural climate cycle that can occur anywhere in the world. It is a slow-onset disaster characterized by the lack of precipitation, resulting in a water shortage. Drought can have a serious impact on health, agriculture, economies, energy and the environment. An estimated 55 million people globally are affected by droughts every year, and they are the most serious hazard to livestock and crops in nearly every part of the world. Drought threatens people’s livelihoods, increases the risk of disease and death, and fuels mass migration. Water scarcity impacts 40% of the world’s population, and as many as 700 million people are at-risk of being displaced as a result of drought by 2030. Rising temperatures caused by climate change are making already dry regions drier and wet regions wetter. In dry regions, this means that when temperatures rise, water evaporates more quickly, and thus increases the risk of drought or prolongs periods of drought. Between 80-90% of all documented disasters from natural hazards during the past 10 years have resulted from floods, droughts, tropical cyclones, heat waves and severe storms. Impact: When drought causes water and food shortages there can be many impacts on the health of the affected population, which may increase the risk of disease and death. Drought may have acute and chronic health effects, including: malnutrition due to the decreased availability of food, including micronutrient deficiency, such as iron-deficiency anaemia; increased risk of infectious diseases, such as cholera, diarrhoea, and pneumonia, due to acute malnutrition, lack of water and sanitation, and displacement; psycho-social stress and mental health disorders; disruption of local health services due to a lack of water supplies, loss of buying power, migration and/or health workers being forced to leave local areas. Severe drought can also affect air quality by making wildfires and dust storms more likely, increasing health risk in people already impacted by lung diseases, like asthma or chronic obstructive pulmonary disease (COPD), or with heart disease. WHO Response: As the health cluster lead for global emergencies, WHO works with Member States and partners to respond to drought-related disasters. This includes calling for and coordinating emergency funding to support health actions and assembling mobile heath teams and outreach. WHO also works to ensure appropriate food supplementation is available to the affected areas, as well as support for child, maternal and mental health services. Drought can be a catalyst for outbreaks of other diseases due to reduced water for drinking, cooking and sanitation, and strains on food resources. WHO works to provide epidemic surveillance, early warning and response programs and preventative immunization efforts to mitigate the effects of disease in drought-stricken areas. Food production is particularly at risk from drought, the implications of which can last long after the drought itself is over. Droughts can also cause large numbers of people to become refugees in neighbouring areas or countries, which stretches the resources of the host area. WHO works to reduce the impacts of these effects through coordination with aid agencies and governments. | Fari Gamsashshen bayani: Fari yana nufin ɗaukan lokaci me tsawo ba tare da samun ruwan sama ba. Wata 'yar ƙaramar annoba ce da ta ƙunshi rashin ruwan sama. Fari zai iya haifar da tasiri me tsanani ga lafiya da harkar noma da tattalin arziki da makamashi da kuma muhalli. Kusan mutane miliyan 55 su na fama da matsalar fari duk shekara, kuma ita ce matsala mafi muni ga harkar kiwo da noma a dukkan sassan duniya. Fari yana yiwa rayiwar mutane barazana, yana ƙara haɗarin kamuwa da cuta da kuma mutuwa da kuma rashin makamashi. Rashin ruwa ya shafi kashi arba'in na mutanen duniya 40%, kuma kusan mutane miliyan ɗari bakwai 700, su na cikin haɗarin barin gidajensu saboda fari a shekara ta 2030. Hauhawar yanayin zafi wanda canjin yanayi ke haddasawa yana ƙara wa wuraren da suke da bushi bushewa wanda suke kuma masu laima su kara laifa. A wuraren bushi, wannan yana nufin yayin da yanayi ya hau, ruwa zai sama cikin sauri, hakan kuma yana ƙara haɗarin samuwar fari ko tsawaita lokacin farin. A tsakanin kashi tamanin zuwa casa'in 80 - 90% na dukkan annobobin da suka faru a shekaru goma 10 da suka wuce sun samo asali ne daga ambaliayar ruwa, fari, guguwa, tsananin zafi da kuma bakararriyar iska. Tasiri: Yayin da fari kan haddasa ƙarancin ruwa da abinci, to, akwai wasu matsalolin masu yawa game da lafiyar al'ummar da farin ya shafa wanda zai iya ƙara haɗarin kamuwa da cuta da kuma mutuwa. Fari ko rashin ruwa zai iya haifar da tasirai na lafiya kamar: Cutar rashin abinci sakamakon ƙarancin abinci wanda ya haɗa da ƙaranci na wani sinadarin abinci, kamar cutar da ke faruwa sakamakon ƙarancin sinadarin ayon. Ƙara haɗarin kamuwa da cututtuka kamar kwalara da gudawa da kuma cutar numoniya sakamakon rashin wadataccen abinci da wadataccen ruwa da kuma tsafta. Cututtukan damuwa da na ƙwaƙwalwa. Taɓarɓarewar harkar lafiya a karkara sakamakon rashin wadataccen ruwa da rashin samun damar ikon saye da barin karkara da jami'an lafiya suke. Fari me tsanani zai iya shafar rayuwar namun daji da kuma ƙurar iska zata iya shafar mutane masu fama da cututtukan huhu kamar asma ko cututtuka masu toshe hanyar numfashi ko kuma mautane masu cutar zuciya. Amsar WHO: Yayin da kuknonin lafiya na duniya suka jagoranci kai agajin gaggawa, Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana aiki da mambobinta da kuma takwarorinta domin ɗaukar matakai ga al'amurra masu alaƙa da fari. Wannan ya haɗa da kira da kuma yin aiki tare don samar da kuɗi don tallafawa ayyukan lafiya da tattara ƙungiyoyin lafiya don wayar da kansu game da matsalar. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana aiki don tabbatar samar da abinci ga wuraren da fari ya shafa da kuma tallafawa yara da mata ta masu matsalolin ƙwaƙwalwa. Fari zai iya zama sila na ɓarkewar wasu cututtukan sakamakon ƙarancin ruwan sha, girki da kuma tsafta da kuma yiwa abinci rubdugu. Hukumar Lafiya ta Duniya na yin aiki don samar da bincike game da cututtuka na annoba, da kuma shirye shiryen gargaɗi da na riga-kafi don daƙile tasiran cututtuka a gurin da fari ya shafa. Samar da abinci shi ma abu ne da yake cikin haɗari sakamakon fari, tasiran da za su iya ci gaba da wanzuwa har bayan farin ya wuce. Fari yakan iya haddasawa mutane masu yawa su zamo 'yan gudun hijira zuwa ƙasashe maƙota wanda kan iya haifar da a yiwa albarkatun ƙasa nauyi. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana aiki don haɗa guiwa da sauran wakilan gwamnati don rage tasirin fari. | Ukame Muhtasari: Ukame ni kipindi kirefu cha ukavu wa muda mrefu kwenye mzunguko wa hali ya asili ya hewa ambao unaweza kutokea popote duniani. Ni maafa yaanzayo polepole yenye sifa ya ukosefu wa mvua, na kusababisha uhaba wa maji. Ukame unaweza kuwa na madhara makzubwa kwa afya, kilimo, uchumi, nishati na mazingira. Takriban watu milioni 55 duniani kote wanaathiriwa na ukame kila mmwaka, na ndio hatari kubwa zaidi kwa mifugo na mazao karibu kila sehemu ya dunia. Ukame unatishia maisha ya watu, huongeza hatari ya magonjwa na afya, na kuchochea uhamaji wa watu wengi. Uhaba wa maji unaathiri 40% ya idadi ya watu ulimwenguni, na karibu watu milioni 700 wako katika hatari ya ya kuhamishwa kama zmaztokeo ya ukame ifikapo 2030. Kupanda kwa hali ya joto kunakosababishwa na mabadiliko ya hali ya hewa kunafanya maeneo ambayo tayari ni makavu kuwa makame na maeneo yenye unyevu kuwa na nyevu zaidi. Kwenye maeneo kavu, hii ina maana kwamba wakati joto linapoongezeka, maji huvukiza haraka zaidi na hivyo huongeza hatari ya ukame au kurefusha vipindi vya ukame. Kati ya 80-90% ya majanga yote yaliyorekodiwa kutokana na majanga ya asili katika kipindi cha miaka 10 iliyopita yametokana na mafuriko, ukame, vimbuga vya tropiki, mawimbi ya joto na dhoruba kali. Athari: Ukame unaposababisha upungufu wa maji na chakula kunaweza kuwa na athari nyingi kwa afya za watu waliyoathirika, jambo ambalo linaweza kuongeza hatari ya m,agonjwa na vifo. Ukame unaweza kuwa na madhara makubwa ya afya na ya zmuda mrefu, ikiwa ni pamoja na: Utapiamlo kutokana na kupungua kwa upatikanaji wa chakula, ikiwa ni pamoja na upungufu wa virutubisho vidogo, kama vile anaemia ya upungufu wa madini ya chuma; Kuongezeka kwa hatari ya magonjwa zya kuambukiza, kama vile kipindupindu, kuhara, na nimonia, kutokana na utapiamlo mkali, ukosefu wa maji na usafi wa mazingira na uhamishaji; Msongo wa kisaikolojia-jamii na changamoto za afya ya akili; Kukatizwa kwa huduma za afya za mitaa kwa sababu ya ukosefu wa maji, upotezaji wa nguvu za kununulia, uhamiaji na/au wafanyakazi wa afya kulazimika kuondoka katika maeneo ya karibu. Ukame mkali unaweza pia kuathiri ubora wa hewa kwa kufanya moto wa nyikani na dhoruba za vumbi kuwepo zaidi, na kuongeza hatari za afya kwa watu ambao tayari wameathiriwa na magonjwa ya mapafu, kama vile pumu au ugonjwa sugu wa mapafu (COPD), au ugonjwa wa moyo. Mwiktikio wa WHO: Kama nguzo ya afya inayoongoza kwa dharura za kimataifa, WHO inafanya kazi na Nchi Wanachama na washirika kukabiliana na majanga yanayohusiana na ukame. Hii ni pamoja na kuitisha na kuratibu ufadhili wa dharura ili kusaidia shughuli za afya na kukusanya timu za afya za rununu na ufikiaji. WHO pia in afanyakazi kuhakikisha kwamba chakula cha ziada kinapatikana kwa maeneo yaliyoathirika, pamoja na usaidizi wa huduma za afya ya watoto, mama na akili. Ukame unaweza kuwa kichocheo cha milipuko ya magonjwa mengine kutokana na kupungua kwa maji ya kunywa, kupikia na usafi wa mazingira, na matatizo ya rasilimali za chakula. WHO inafanya kazi ya kutoa ufuatiliaji wa janga, mipango ya tahadhari na mwitiko wa mapema na juhudi za kinga ili kupunguza athari za magonjwa katika maeneo yenye ukame. Uzalishaji wa chakula upo hatarini hasa kutokana na ukame, ambao matokeo yake yanaweza kudumu kwa muda mrefu baada ya uka e wenyewe kuisha. Ukame pia unaweza kusababisha idadi kubwa ya watu kuwa wakimbizi katika mazeneo ya jirani au ncu, ambao unavunja rasilimali za maeneo ya hifadhi. WHO inafanya kazi ili kupunguza athari hizi kupitia uratibu na mashirika ya misaada na serikali. | Ọ̀gbẹlẹ̀ Ìsọnísókí: Ọ̀gbẹlẹ̀ jẹ́ ìgbà tó pẹ́ ní àsìkò ojú ọjọ́ tí ó lè ṣẹlẹ̀ níbikíbi ní àgbáyé. Ó jẹ́ àjálù tí ó máa ń wáyé díẹ̀ díẹ̀ tí ó sì ní àdámọ àìsí òjò èyí tí ó ń mú àdínkù bá omi. Ọ̀gbẹlẹ̀ lè ní ipa ribiribi lórí ìlera, iṣẹ́ àgbẹ̀, ọrọ̀ ajé, okun àti àwùjọ. Ìfojúbù àwọn ènìyàn bíi mílíọ̀nù 55 káàkiri àgbáyé ni Ọ̀gbẹlẹ̀ yìí máa ń ní ipa lórí wọn lọ́dọọdún , ó sì jẹ́ ohun tí ó léwu jù lórí ẹran ọ̀sìn àti àwọn irúgbìn ní èyí tí ó fẹ́ẹ́rẹ̀ máà ṣẹlẹ̀ ní apá kan gbogbo àgbáyé. Ọ̀gbẹlẹ̀ ṣẹ̀rùba ìgbé ayé àwọn ẹ̀dá, ó ń mú àlékún bá ewu àìsàn àti iku àti ìsílọ ọ̀pọ̀ epo. Àìsómi máa ń nípa lórí 40% àwọn ènìyàn nínú àwọn ènìyàn ní àgbáyé, àti wí pé ọ̀pọ̀ ènìyàn tí wọ́n ń lọ bíi 700 mílíọ̀nù ni wọ́n wà nínú ewu àgbà-nípò láti ara ọ̀gbẹlẹ̀ ní ọdún 2030. Ìwọ̀n igbona tí àyípadà ojú ọjọ́ máa ń mú wá, ń mú kí agbègbè tí ó ti gbẹ túbọ̀ máa gbẹ sì, bákan náà ni ó ń mú kí agbègbè tí ó tutù túbọ̀ máa tutù sì. Ní agbègbè ọ̀gbẹ ilẹ̀, èyí túmọ̀ sí pé , tí ìwọ̀n-ìgbóná bá gbéra , ìyọ́omi máa wáyé kíákíá, fún ìdí èyí, eléyìí yóò mú kí àlékún bá ọ̀gbẹlẹ̀ tàbí kí àsìkò ọ̀gbẹlẹ̀ náà pẹ́ ganan. Láàrin 80-90% gbogbo àwọn àkọsílẹ̀ àwọn àjálù tí ó ti wáyé lati ara ewu àdáyébá láti bí ọdún mẹ́wàá sẹ́yìn, ti wáyé láti ara ẹ̀kún omi, ọ̀gbẹlẹ̀, ọ̀pọ̀ ooru ati ìjì líle. Ipa: Nigbati ogbele ba fa adinku omi ati ounje, opolopo ipa bakan naa, ni o le wa lori ilera iye eniyan ti ajalu yii sele si, eleyii si mu alekun ba ewu aisan ati iku. Ọ̀gbẹlẹ̀ le ní ewu ńlá lórí ipa ìlera, lára èyí tí a ti rí: Àìjẹunrekánú láti ara àdínkù wíwà oúnjẹ, pẹ̀lú àìtó èròjà ìdàgbàsókè, bíi Àìtó ẹ̀jẹ̀; Àlékún ewu àrùn àkóràn bíi ààrùn onígbáméjì, ìgbẹ́ gbuuru, àti òtútù àyà, láti ara àìsàn ògidì àìjẹunrekánú, àìsómi àti ìmọ́tótó àti ìmúkúròláàyè-ẹni; Wàhálà ọlọ́pọlọ nípa ìbágbépọ àwùjọ àti àìlera ajẹmọ́ iṣẹ́ ọpọlọ ; Ìdálọ́wọdúró́ iṣẹ́ ìlera àgbègbè láti ara àìsí ìpèsè omi, I pàdánù rírà àwọn ohun àmúṣagbára, ìwọ́ká àti /tàbí fífi agídí mú òṣìṣẹ́ elétò ìlera láti lọ gbé ní agbègbè ìbílẹ̀. Ọ̀gbẹlẹ̀ líle tún le ṣe àkóbá fún afẹ́fẹ́ tí ó péye nípa fífa iná igbo àti ìjì eléruku ní èyí tí ó ṣeéṣe kó ṣẹlẹ̀, tí ó ń mú àlékún ewu ìlera bá àwọn ènìyàn tí wọ́n ti ní àrùn ẹ̀dọ́fóró bíi ikọ-fèé tàbí àìsàn ìdíwọ́ oníbàjẹ́ fún ẹ̀dọ̀fóró, tàbí pẹ̀lú àrùn ọkàn. WHO dáhùn: Gẹ́gẹ́ bíi ìṣùpọ̀ ètò ìlera ṣe ṣáájú fún pàjáwìrì ní àgbáyé, WHO máa ń bá àwọn orílè-èdè tó jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ rẹ̀ àti alájọṣepọ̀ dáhùn sí àjálù tí ó fara pẹ́ ọ̀gbẹlẹ̀. Eléyìí pẹ̀lu, pípè fún, pẹ̀lú ìfètò sí ìpèsè owó pàjáwìrì láti ran iṣẹ́ elétò ìlera lọ́wọ́ àti akójopọ̀ ètò ìlera ayélujára àti ìjáde. WHO ń ṣiṣẹ́ bákan náà, láti ri wí pé ọ̀pọ̀ oúnjẹ tí ó tọ̀nà wà fún agbègbè tí ìṣẹ̀lẹ̀ yìí ṣẹlẹ̀ sí, àti àtìlẹyìn fún ọmọde, ìyá, àti elétò ìlera ọpọlọ. Ọ̀gbẹlẹ̀ le jẹ́ agbátẹrù fún ìdásílẹ̀ àwọn àìsàn mìíràn nítorí àìsómi fún mímu, iná dídá àti ìmọ́tótó, àti ìdágara fún ìpèsè oúnjẹ. WHO ń ṣiṣẹ́ láti pèsè ìṣọ́ fún àjàkálẹ̀ àrùn, ìkìlọ̀ àsikò àti àwọn ètò ìdáhùn àti àjẹsára olùdènà, ìgbìyànjú láti mú àdínkù bá ipa àrùn ní agbègbè tí ọ̀gbẹlẹ̀ tí wọ́pọ̀ jù. Ìpèsè oúnjẹ ní pàápàá jù lọ. wà nínú ewu ọ̀gbẹlẹ̀, ní èyí tí àbájáde rẹ̀ lè pẹ́, pàápàá, lẹ́yìn tí ọ̀gbẹlẹ̀ bá wulẹ̀ tí lọ tán. Ọ̀gbẹlẹ̀ tún le mú kí ọ̀pọ̀ iye àwọn èèyàn láti di asásálà lọ sí agbègbè tàbí orílẹ̀-èdè tí ó súnmọ́, ní èyí tí ó ń mú ìlọsíwájú bá ọrọ̀ ìlú agbanilálejò. WHO ń ṣiṣẹ́ láti dín ipa àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ wọ̀nyí kù láti ara ìbáṣepọ̀ pẹ̀lú àwọn àjọ àti ìjọba olùrànlọ́wọ. | Isomiso Uhlolojikelele: Isomiso yisikhathi eside lomisile emjikelezweni wesimo sezulu esingokwemvelo esingenzeka noma kuphi emhlabeni. Kuyinhlekelele ehamba kancane ebonakala ngokuntuleka kwemvula, okuholela ekushodeni kwamanzi. Isomiso singaba nomthelela omkhulu kwezempilo, kwezolimo, emnothweni, kwezamandla kanye nasendaweni ezungezile. Abantu abalinganiselwa ezigidini ezingama-55 emhlabeni wonke bathintwa yisomiso minyaka yonke, futhi siyingozi enkulu kakhulu emfuyweni nasezitshalweni cishe kuzo zonke izingxenye zomhlaba. Isomiso sisongela ukuphila kwabantu, sandisa ingozi yezifo kanye nokushona, futhi sibhebhethekisa ukufuduka okukhulu. Ukuntuleka kwamanzi kuthinta u-40% wabantu bomhlaba, futhi abantu abangaba yizigidi ezingama-700 basengozini yokusala dengwane ngenxa yesomiso ngo-2030. Amazinga okushisa akhuphukayo abangelwa ukushintsha kwesimo sezulu enza izifunda ezomile zome nakakhulu bese ezimanzi zibe manzi nakakhulu. Ezindaweni ezomile, lokhu kuchaza ukuthi lapho amazinga okushisa ekhuphuka, amanzi ayahwamuka ngokushesha, futhi ngaleyo ndlela andise ingozi yesomiso noma isikhathi eside sesomiso. Phakathi kuka-80 ukuya ku-90% wazo zonke izinhlekelele ezibhaliwe ezivela ezingozini zemvelo phakathi neminyaka eyi-10 edlule zibe umphumela wezikhukhula, isomiso, iziphepho zasezindaweni ezishisayo, isivuvu sokushisa (heat wave) kanye neziphepho ezinamandla. Umthelela: Lapho isomiso sibangela ukuntuleka kwamanzi kanye nokudla kungaba nemithelela eminingi empilweni yabantu abathintekile, okungase kwandise ingozi yezifo kanye nokushona. Isomiso singase sibe nemiphumela yezempilo engamahlalakhona ebucayi, ehlanganisa: ukungondleki ngenxa yokwehla kokutholakala kokudla, okuhlanganisa ukuntuleka kwezakhamzimba ezincane, njenge-anemia yokuntuleka kwe-iron; ingozi eyengeziwe yezifo ezithathelanayo, njengekholera, isifo sohudo, ne-pneumonia, ngenxa yokungondleki okukhulu, ukuntuleka kwamanzi kanye nokuthuthwa kwendle, kanye nokusala dengwane; ukucindezeleka kwengqondo ngokwezenhlalo kanye nokuphazamiseka kwempilo yengqondo; ukuphazamiseka kwezinsiza zezempilo zendawo ngenxa yokuntuleka kwamanzi, ukulahlekelwa amandla okuthenga, ukufuduka kanye/noma ukuphoqeleka kwezisebenzi zezempilo ukuthi zihambe ezindaweni zakubo. Isomiso esibucayi singaba nomthelela nakukhwalithi yomoya ngokubangela imililo yamadlelo futhi kungenzeka zibangele neziphepho zothuli, kwandise ingozi yezempilo kubantu asebevele behlaselwe yizifo zamaphaphu, njengesifuba somoya noma isifo esingamahlalakhona samaphaphu avimbene (COPD), noma abanesifo senhliziyo. Impendulo yeWHO: Njengoba iqembu lezempilo lihola ezimweni eziphuthumayo zomhlaba wonke, iWHO isebenza namaZwe angamaLungu kanye nabalingani ukuze basabele ezinhlekeleleni ezihlobene nesomiso. Lokhu kuhlanganisa ukucela nokuxhumanisa umxhaso wezimali wezimo eziphuthumayo ukuze kusekelwe izinyathelo zezempilo kanye nokuhlanganisa amaqembu asebenza ngaphandle kwezikhungo kanye nasendaweni yesigameko. I-WHO iphinde isebenze ukuqinisekisa ukuthi isinzisa zezinezelo zokudla ezifanelekile ziyatholakala ezindaweni ezithintekile, kanye nokusekela izinsiza zezempilo ngokuphathelene nezingane, omama kanye nempilo yengqondo. Isomiso singaba yisisusa sokuqubuka kwezinye izifo ngenxa yokuncipha kwamanzi okuphuza, ukupheka kanye nokuthuthwa kwendle, kanye nezinkinga zemithombo yokudla. I-WHO isebenzela ukuhlinzeka ngokuqapha ubhubhane, izinhlelo zokuxwayisa kanye nokusabela kusenesikhathi kanye nemizamo yokugoma yokuvimbela ukuze kuncishiswe imithelela yezifo ezindaweni ezihlaselwe yisomiso. Ukukhiqizwa kokudla kusengozini ikakhulukazi ngenxa yesomiso, imiphumela yaso ingahlala isikhathi eside ngemva kokuba isomiso sesiphelile ngokwaso. Isomiso singabangela nenani elikhulu labantu ukuba babe ngababalekela ezindaweni noma emazweni angomakhelwane, okwanweba izinsiza zendawo ebasingethe. I-WHO isebenzela ukunciphisa imiphumela yale mithelela ngokuxhumana nama-ejensi osizo kanye nohulumeni. |
ኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ አጠቃላይ እይታ: የኤሌክትሮማግኔቲክ መስኮች( ኤኤምኤፍ) በሁሉም ድግግሞሽ በጣም የተለመዱ እና በፍጥነት እያደጉ ካሉ የአካባቢ ተጽዕኖዎች አንዱን ይወክላሉ፣ ይህም ጭንቀት እና ግምቶች እየተስፋፉ ናቸው። ሁሉም ማህበረሰቦች አሁን ለተለያዩ መጠን ያላቸው የኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ የተጋለጡ ሲሆን ቴክኖሎጂው ባደገ ቁጥር ደረጃው እየጨመረ ይሄዳል፡፡ የኤሌክትሮማግኔቲክ ጨረሮች አለማችን ከተፈጠረችበት ጀምሮ በዙሪያዋ ቆይቷል፤ የሚታወቀውም ብርሃን መልክ በመፈጠር ነው፡፡ ኤሌክትሪክ እና መግነጢሳዊ መስኮች ከስታቲክ ኤሌክትሪክ እና መግነጢሳዊ መስኮች፣ በራዲዮ ፍሪኩዌንሲ እና በኢንፍራሬድ ጨረሮች እስከ ኤክስ ሬይ ድረስ የሚዘረጋው የኤሌክትሮማግኔቲክ ጨረር ስፔክትረም አካል ናቸው፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ የህብረተሰብ ጤናን ለመጠበቅ የቻርተሩ አካል ሆኖ እና በኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ መጋለጥ ላይ ለህብረተሰቡ ስጋት ድጋፍ ለመስጠት የአለም ጤና ድርጅት እ.ኤ.አ በ 1996 የአለም አቀፍ የኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ ፕሮጄክትን በማቋቋም የኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ በጤና ላይ የሚደርሰውን ከ 0 እስከ 300 ጊጋ ኸርዝ በሆነው ፍሪኬንሲ ላይ ሳይንሳዊ ማስረጃውን ይገመግማል፡፡ የኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ ፕሮጀክት በእውቀት ላይ አስፈላጊ ክፍተቶችን ለመሙላት እና በአለም አቀፍ ደረጃ ተቀባይነት ያላቸው ደረጃዎችን ለማዘጋጀት የኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ ተጋላጭነትን የሚቀንሱ የምርምር ስራዎችን ያበረታታል፡፡ የፕሮጀክቱ ዋና ዋና አላማዎች፡- ለኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ መጋለጥ ሊያስከትሉ ስለሚችሉ የጤና ችግሮች ስጋቶች የተቀናጀ ዓለም አቀፍ እርዳታ ለመስጠት፤ ሳይንሳዊ ጽሑፎችን መገምገም እና በጤና ተጽእኖ ላይ ስለተደረሰበት ሁኔታ ሪፖርት ማድረግ፤ የተሻለ የጤና ስጋት ግምገማ ለማድረግ ተጨማሪ ምርምር የሚያስፈልገው የእውቀት ክፍተቶችን መለየት፤ ከገንዘብ ሰጪ ኤጀንሲዎች ጋር በመተባበር ትኩረት በሚሰጠው የምርምር መርሃ ግብር እንዲደረግ ማበረታታት፤ የምርምር ውጤቶቹን በአለም ጤና ድርጅት የአካባቢ ጤና መስፈርት መረጃዎች ውስጥ በማካተት የኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ መጋለጥ ላይ መደበኛ የጤና ስጋት ግምገማ ይደረጋል፤ የኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ ተጋላጭነት በዓለም አቀፍ ደረጃ ተቀባይነት ያላቸውን ስታንዳርዶችን ማውጣት፤ ስለኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ ስጋት ግንዛቤ፣ ግንኙነት እና አስተዳደር እና ስለ ኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ ጥበቃ ፕሮግራሞች አስተዳደር ለሀገር አቀፍ እና ለሌሎች ባለስልጣናት መረጃ መስጠት፤ ለኤሌክትሮማግኔቲክ ፊልድ በመጋለታቸው ምክንያት ስለሚደርሱ አደጋዎች እና ስለሚያስፈልጉት የመከላኪያ እርምጃዎች ለሀገሪቱ ባለስልጣናት፣ ሌሎች ተቋማት፣ ለማህበረሰቡ እና ለሰራተኞች ምክር ለመስጠት ናቸው፡፡ | Electromagnetic fields Overview: Electromagnetic fields (EMF) of all frequencies represent one of the most common and fastest growing environmental influences, about which anxiety and speculation are spreading. All populations are now exposed to varying degrees of EMF, and the levels will continue to increase as technology advances. Electromagnetic radiation has been around since the birth of the universe; light is its most familiar form. Electric and magnetic fields are part of the spectrum of electromagnetic radiation which extends from static electric and magnetic fields, through radiofrequency and infrared radiation, to X-rays. WHO Response As part of its charter to protect public health and in response to public concern over health effects of EMF exposure, the WHO established the International EMF Project in 1996 to assess the scientific evidence of possible health effects of EMF in the frequency range from 0 to 300 GHz. The EMF Project encourages focused research to fill important gaps in knowledge and to facilitate the development of internationally acceptable standards limiting EMF exposure.Key objectives of the Project are to: 1. provide a coordinated international response to concerns about possible health effects of exposure to EMF, 2. assess the scientific literature and make a status report on health effects, 3. identify gaps in knowledge needing further research to make better health risk assessments, 4. encourage a focused research programme in conjunction with funding agencies, 5. incorporate the research results into WHO's Environmental Health Criteria monographs where formal health risk assessments will be made on exposure to EMF, 6. facilitate the development of internationally acceptable standards for EMF exposure, 7. provide information on the management of EMF protection programmes for national and other authorities, including monographs on EMF risk perception, communication and management, and 8. provide advice to national authorities, other institutions, the general public and workers, about any hazards resulting from EMF exposure and any needed mitigation measures. | Fannonin kayan wutar lantarki da mayen ƙarfe Gamsashshen bayani: fannonin kayan wutar lantarki da mayen ƙarfe suna nan a ko'ina sannan suna ta zama sanannun ga muhallin mutane, wanda hakan ke janyo damuwa da hakaice-hakaice a cikin mutane. A yanzu dukkan jama'a na da masaniyar kayan wutar lantarki da mayen ƙarfe suna shafarsu ta matakai daban-daban, sannan matakan za su ci gaba da faɗaɗa a lokacin da fasaha ta ci gaba da faɗaɗa. Radiyesha na kayan wutar lantarki da mayen ƙarfe ya daɗe da wanzuwa tun farkon duniya: haske shi ne abin da aka fi sabawa da shi. Wutar lantarki da mayen ƙarfe wasu bangarori ne na radiyeshin na wutar lantarki da mayen ƙarfe. Matakan Hukumar WHO A ɓangaren 'yancinta da hukuma ta bata na kare lafiyar al'umma bisa amsawar damuwar al'umma a kan illolin bayyanar kayan wutar lantarki da mayen ƙarfe ga lafiya, Hukumar Lafiya ta duniya WHO ta kafa wani aikin binciken kayayyakin wutar lantarki ta mayen ƙarfe a shekarar 1996 domin duba shedar yiwuwar illolin kayan wutar lantarkin ga lafiya a ƙimar karfin sinadarin daga babu(0) zuwa ƙarfin 300. Aikin binciken kayayyakin wutar lantarki da mayen ƙarfe ɗin EMF yana tallafawa wani ƙuduryaccen bincike domin a gano a ilimce sannan a ƙirƙirin wasu tsare-tsaren na duniya na iyakance bayyanar sinadarin kayan wutar lantarkin da mayen ƙarfe ga al'umma da muhallinsu. Mayan ƙuduren aikin EMF sune: 1. samar da haɗaɗɗen mataki na duniya a game da yiyuwar samun illolin sakamakon ta'ammali da EMF, 2. tantance bayanan binciken kimiyya sannan da bada bayanan yadda aikin ke gudana a kan illolin game da lafiya da, 3. nemo guraben da ake buƙatar a sani da suke buƙatar ƙarin bincike domin yin ingantaccen ƙiyasin illolin game da lafiya da, 4. ƙarfafar wani shirin ƙudurtaccen bincike da haɗin guiwar hukumomin da zasu bada tallafin kuɗi da, 5. shigar da sakamakon binciken cikin ƙa'idar rahoton lafiyar muhalli na Hukumar Lafiya ta Duniya WHO domin ƙiyasta/tantance illolin shafar sinadarin kayan wutar lantarki da mayen ƙarfe EMF da, 6. taimakawa wajen samar da karɓaɓɓun tsare-tsaren duniya domin amfani da kayayyakin wutar lantarki EMF marasa hatsari. 7. Bada bayanai a kan yadda za a gudanar da shirye-shirye da zasu kare sinadarin kayan wutar lantarkin na gwamnatoci da wasu hukumomin, wanda ya haɗa da hanyoyin fahimta da sadarwa da kuma magance haɗurrarn da suke da alaƙa da sinadarin radiyesha na kayan wutar lantarki da mayen ƙarfe EMF. 8. bada shawara ga hukumomin ƙasa da wasu hukumomi/cibiyoyin da al'umma baki ɗaya da kuma ma'aikata, a kan haɗurran da suke faruwa ta dalilin shafar sinadarin radiyeshan na kayan wutar lantarkin da mayen ƙarfe da kuma kowanne irin matakan rage illolinsu. | Uga wa sumakuumeme. Muhtasari: uga wa sumakuuumeme (EMF) za masafa yote zinawakilisha mojawapo ya mvuto wa mazingira unaokua kwa kasi zaidi, ambao wasiwasi na uvumi unaenea. Watu wote sasa wanakabiliwa na viwango tofauti vya EMF, na viwango vinaendelea kuongezeka kadri teknolojia inavyoendela. Mionzi ya sumakuumeme imekuwepo tazngu kuzaliwa kwa ulimwengu; mwanga ni aina yake inayojulikana zaidi. Uga wa umeme na sumaku ni sehemu ya wigo wa mionzi ya sumakuumeme ambayo bhuenea kutoka kwa uga wa umeme na sumaku tuli, kupitia masafa ya redio na mionzi ya infrared, hadi X-ray. Muitikio wa WHO. Kama sehemu ya mkataba wazke wa kulinda afya ya umma na kujibu wasiwasi wa umma juu ya athari za kiafya za kufichua EMF, WHO ilianzisha Mradi wa kimataifa wa EMF mnamo 1996 kutathmini ushahidi wa kisayansi wa athari za kiafya za EMF katika masafa kutoka 0 hadi 300 GHz. Mradi wa EMF unahimiza utafiti makini ili kujaza mapengo muhimu katika maarifa na kuwezesha uundaji wa viwango vinavyokubalika kimataifa vinavyozuia ufichuzi wa EMF. Maelngo makuu ya Mradi ni: 1.Kutoa mrejesho ulioratibiwa kimataifa kwa wasiwasi juu ya athari zinazowezekana za iafya za kufichuliwa kwa EMF, 2. Kutathmini macahapisho ya kisayansi na kutoa ripoti ya hali ya athari za kiafya, 3. Kutambua mapungufu katika maarifa yanayohitaji utafiti zaidi ili kufanya tathmini bora za hatari za kiafya, 4. Kuhimiza mpango wa utafiti makini kw akushirikiana na mashirika ya ufadhili, 5. Kujumuisha matokeo ya utafiti katika grafu moja za Vigezo vya Afya ya Mazingira vya WHO ambapo tathmini rasmi ya hatari ya afya itafanywa baada ya kufahamu EMF, 6. Kuwezesha ukuzaji wa viwango vinavyokubalika kimataifa vya kufichua EMF, 7. Kutoa taarifa juu ya usimamizi wa mipango ya ulinzi ya EMF kwa mamlaka ya kitaifa na nyinginezo, ikiwa ni pamoja na grafumoja juu ya ulinzi wa hatari wa EMF, mawasiliano na usimamizi, na 8. Kutoa ushauri kwa mamlaka za kitaifa, taasisi zingine, umma kwa ujumla na wafanyakazi, kuhusu hatari zozote zinazotokana na kufichua EMF na hatua zozote za kupunguza zinzohitajika. | Àwọn ààyè ìtànná Ìsọníṣókí : Àwọn ààyè ìtànná (EMF) tí gbogbo àwọn ìgbóhùnsáfẹ́fẹ́ jẹ aṣojú ọkàn nínú àwọn ipa àyíká tí ó wọ́pọ̀ jùlọ àti ìyáradàgbà, nípa èyíti àìbalẹ̀ àti àkíyèsí ń tàn káàkiri. Gbogbo àwọn olùgbé ti farahàn sí àwọn ìwọǹ oríṣiríṣi tí EMF, àti àwọn ipele yóò túbọ̀ máa pọ̀ si bí ìmọ̀-ẹ̀rọ ti ń lọ síwájú. Ìtọjú ìtànná ti wà láti ìgbà tí aláyé ti dáyé; iná ni àdámọ́ tí àwọn ènìyàn mọ̀ ọ́n mọ́ jùlọ. Àwọn ààyè iná àti òòfà jẹ́ apá kan ìwòye ti ìtànná ẹ̀lẹ́tíríkì èyí tí o fa láti ara iná ojú kan ati àwọn aaye òòfà, nípasẹ̀ igbohunsafẹfẹ rédíò àti ìtànkálẹ̀ infurarẹẹdi, sí àwọn fọ́tò àyà. Ìdáhùn WHO Gẹ́gẹ́ bí apá kan ti ìwé-àṣẹ rẹ̀ láti dáàbò bo ìlera gbogbo ènìyàn àti ní ìdáhùn sí ìbákẹ́dùn gbogbo ènìyàn lórí àwọn ipa ìlera ti ìfihàn EMF, WHO ṣe àgbékalè Iṣẹ́ àgbéṣe EMF International ní 1996 láti ṣe àyẹ̀wò ẹ̀rí imọ̀-ìjinlẹ t li àwọn ipa ìlera tí o ṣeéṣe ti EMF ní ìwọǹ igbohunsafẹfẹ láti 0 si 300 GHz. Iṣẹ́ àgbéṣe EMF ṣe ìwúrí fún ìwádìí tí ó ní ìdojúkọ láti kún àwọn ìlà pàtàkì ní ìmọ̀ àti láti mú ìrọ̀rùn bá ìdàgbàsókè àwọn ìṣe dédé itẹwọgba àgbáyé tí ó ní òpin ìfihàn EMF. Àwọn àfojúsùn iṣẹ́ -àgbéṣe ni láti: 1. pèsè ìdáhùn àgbáyé tí ó ní ìṣọ̀kan sí àwọn ìfiyèsí nípa àwọn ipa ìlera tí ó ṣeéṣe láti ara ìfihàn si EMF, 2. ṣe àyẹ̀wò àwọn ìwé ìjìnlẹ̀ sayensi àti ìṣèjábọ̀ ipò lórí àwọn ipa ìlera, 3. ṣe ìdànimọ̀ àwọn kùdìẹ̀kudiẹ inú ìmọ̀ tí ó nílò ìwádìí síwájú láti ṣe àwọn igbelewọn ewu ìlera tó dára jù lọ, 4. ṣe ìwúrí fún ètò ìwádìí ìdojúkọ ni àpapọ̀ pẹ̀lú àwọn ilé-iṣẹ ìgbówósílẹ̀, 5. ṣàfikún àwọn àbájáde ìwádìí sínú àwọn ìwé tí àkójọpọ̀ ìwádìí yii wà, Àwọn ìbéèrè Ìlera Àyíká ti WHO níbití àwọn ìgbéléwọ̀n ewu ìlera dédé yoo ṣeé ṣe lórí ìfihàn sí EMF, 6. Ìrọ̀rùn ìdàgbàsókè tí ó jẹ́ ìtẹ́wọ́gbà àgbáyé tí ó gbọn ń gbọ́n fún ìfihàn EMF, 7. pèsè àlàyé lórí ìṣàkóso àwọn ètò ààbò EMF fún orilẹ-èdè àti àwọn aláṣẹ mìíràn, pẹ̀lú àwọn ìwé àkójọpọ̀ ìwádìí lórí ìwòye ewu EMF, ìbáraẹnisọ̀rọ̀ àti ìṣàkóso, àti 8. pèsè ìmọ̀ràn sí àwọn aláṣẹ orilẹ-èdè, àwọn ilé-iṣẹ mìíràn, gbogbo gbò àti àwọn òṣìṣẹ́, nípa èyíkéyìí àwọn ewu tí ó ń wáyé láti ṣe ìfihàn EMF àti èyíkéyìí àwọn ìgbésẹ̀ fún àdínkù tí o nílò. | Izindawo zikagesi zikazibuthe Uhlolojikelele: Izindawo zikagesi zikazibuthe (EMF) zawo wonke ama-frequency zimelela elinye lamathonya emvelo avame kakhulu futhi akhula ngokushesha, okusakazeka ngalo ukukhathazeka nokuqagela okuzokwenzeka. Bonke abantu manje sebechayeke emazingeni ahlukahlukene e-EMF, futhi amazinga azoqhubeka ekhula njengoba ubuchwepheshe budlondlobala. Imisebe kagesi kazibuthe ibilokhu ikhona kusukela ekuzalweni komhlaba; ukukhanya kuyindlela ejwayeleke kakhulu yalokhu. izindawo zikagesi kanye nozibuthe ziyingxenye yemisebe kagesi esuka ezindaweni zikagesi kanye nozibuthe ezingashintshi, ngokusebenzisa imisebe ye-radiofrequency nemisebe ye-infrared, iye kuma-X-ray. Impendulo yeWHO Njengengxenye yesivumelwano sayo sokuvikela impilo yomphakathi kanye nokusabela ngokuphathelene nokukhathazeka komphakathi ngemithelela ngokuphatheleze nezezempilo yokuchayeka ku-EMF, iWHO yasungula IPhrojekthi yoMhlaba Wonke ye-EMF ngo-1996 ukuze ihlole ubufakazi besayensi ngokuphathelene nemithelela yezempilo engaba khona ye-EMF ku-frequency ewububanzi obusukela ku-0 ukuya ku-300 GHz. IPhrojekthi ye-EMF ikhuthaza ucwaningo olugxile ekugcwaliseni kwezikhala ezibalulekile ngokuphathelene nolwazi kanye nokwenza kube lula ukuthuthukiswa kwamazinga amukelekayo omhlaba avimbela ukuchayeka ku-EMF. Izinhloso zePhrojekthi eziyinhloko yilezi: 1. ukuhlinzeka impendulo ngokuhlanganyela namazwe omhlaba ngokuphathelene nokukhathazeka ngemithelela engaba khona empilweni ngenxa yokuchayeka ku-EMF, 2. ukuhlola izincwadi zesayensi kanye nokwenza umbiko wesimo ngokuphathelene nemiphumela yezempilo, 3. ukuhlonza izikhala olwazini oludinga ucwaningo olwengeziwe ukuze wenze ukuhlola okungcono ngokuphathelene nobungozi bezempilo, 4. ukukhuthaza uhlelo locwaningo olugxile ekuhlanganyeleni nama-ejensi axhasa ngezimali, 5. ukufaka imiphumela yocwaningo kuma-monograph eWHO e-Environmental Health Criteria lapho kuzohlolwa khona ingozi yezempilo ngokusemthethweni uma umuntu echayeke ku-EMF, 6. ukwenza kube lula ukuthuthukiswa kwezindinganiso ezamukelekayo zomhlaba wonke ngokuphathelene nokuchayeka ku-EMF, 7. ukuhlinzeka ngolwazi ngokuphathelene nokwenganyelwa kwezinhlelo zokuvikela i-EMF zeziphathimandla zikazwelonke kanye nezinye, okuhlanganisa ama-monograph amayelana nokubona ubungozi be-EMF, ukuxhumana kanye nokwengamela, kanye 8. nokuhlinzeka ngezeluleko kuziphathimandla zikazwelonke, ezinye izikhungo, umphakathi jikelele kanye nezisebenzi, mayelana nanoma yiziphi izingozi ezibangelwa ukuchayeka ku-EMF kanye nanoma yiziphi izinyathelo zokunciphisa lokhu ezidingekayo. |
የኃይል አቅርቦት እና ጤና ማጠቃሊያ፡- የኃይል አቅርቦት እና ጤና ማይነጣጠሉ ናቸው፡፡ በሰባተኛው የዘላቂ ልማት ግብ (SDG 7) ላይ የተገለፀው ንፁህ፣ ዘላቂ እና ተመጣጣኝ ሃይል ማግኘት ጤናን (SDG 3) በማሳደግ ረገድ ወሳኝ ሚና ይጫወታል፡፡ ጉልበት ድህነትን ማጥፋትን (SDG 1)፣ የጥራት ትምህርት እድሎችን (SDG 4)፣ የፆታ እኩልነትን ማሳካት (SDG 5)፣ ንፁህ ውሃ አቅርቦት (SDG 6)፣ የስራ ደህንነትን እና የኢኮኖሚ እድገት (SDG 8) እና የአየር ንብረት ለውጥ እንቅስቃሴ (SDG 13) የሚያካትቱ ሁሉንም አለም አቀፍ ግቦችን ለማሳካት ወሳኝ ነው። በኃይል አቅርቦት እና በጤና መካከል ያለው ትስስር በተለይ በመኖሪያ ቤቶች እና በጤና አጠባበቅ ተቋማት ውስጥ በግልጽ ይታያል፡፡ በቤት ውስጥ ንፁህ እና ዘላቂ ኃይል ማግኘት እንደ ከሰል እና ባዮማስ የመሳሰሉ የሀይል አማራጮችን በመጠቀም ከሚነሱ የሰዎችን ጤና ከቤት ውስጥ አየር ብክለት ለመጠበቅ አስፈላጊ ነው፡፡ በጤና አጠባበቅ ተቋማት ውስጥ ንጹህ እና አስተማማኝ ኃይል ማግኘት አስፈላጊ የሆኑ የጤና አጠባበቅ አገልግሎቶችን በሽታን ለመከላከል እና ለመዳን አስፈላጊ ነው፡፡ ተፅዕኖ፡- በአለም አቀፍ ደረጃ 2.4 ቢሊዮን ሰዎች የማብሰያ ንጹህ ነዳጅ እና ቴክኖሎጂ አያገኙም፡፡ ከበካይ ምድጃዎች እና ነዳጆች የሚመነጨው የቤት ውስጥ የአየር ብክለት በየአመቱ 3.2 ሚሊዮን ለሚሆኑ ሰዎች ሕይወት ማለፍ ምክንያት ይሆናል፡፡ በተለይ ሴቶች እና ህጻናት በማብሰል እና የማገዶ እንጨት የማሰባሰብ ስራ ስለሚሰሩ ለበለጠ በጤና እና አኗኗሩ ባህሉ ላይ ለብሽታ አደጋ ተጋላጭ ናቸው፡፡ ለሌሎች ዓላማዎች የብክለት ኃይልን መጠቀም (ለምሳሌ የክፍት ቦታ ማሞቂያ፣ መብራት) ሲካተቱ የጤና ጫናዎች የገዘፉ ናቸው። የቅርብ ጊዜ አኃዛዊ መረጃዎች እንደሚያሳዩት የሕዝብ ቁጥር መጨመር በአሁኑ ወቅት በአንዳንድ አካባቢዎች በተለይም ከሰሃራ በታች ባሉ የአፍሪካ አገሮች ውስጥ ካለው የኃይል አቅርቦት ይበልጣሉ፡፡ ንጹህ ነዳጅ እና ቴክኖሎጂ የማያገኙ የሰዎች ቁጥር እየጨመረ የመጣበት ብቸኛው አካባቢ ነው፡፡ ከሰሃራ በስተደቡብ ካሉት (17%) ከአምስቱ አንዱ ሰው ብቻ ንጹህ ምግብ ማብሰል የሚችለው፡፡ በአጠቃላይ ንጹህ ነዳጆች እና ቴክኖሎጂዎች የሌላቸው ብዙ ሰዎች ከሰሃራ በስተደቡብ ባሉ የአፍሪካ ሀገራት የሚኖሩት በአካባቢ 83 በመቶው (900 ሚሊየን የሚጠጋ ህዝብ) በክልሉ ውስጥ ንጹህ ምግብ የማግኘት እድል ከሌለው ከማንኛውም አካባቢ ይበልጣል፡፡ የሃይል አቅርቦት በጤና አጠባበቅ ተቋማት ተግባራዊነት እና ለሁሉም የሚቀርበው የጤና አገልግሎት ጥራት፣ ተደራሽነት እና አስተማማኝነት ወሳኝ ሚና ይጫወታል። ሆኖም በዓለም አቀፍ ደረጃ ወደ 1 ቢሊዮን የሚጠጉ ሰዎች ያለ ኤሌክትሪክ አገልግሎት በጤና ተቋማት ውስጥ አገልግሎት ይሰጣሉ፡፡ በ11 ከሰሃራ በታች ባሉ የአፍሪካ ሀገራት 25% የሚሆኑ የጤና ጥበቃ ተቋማት የኤሌክትሪክ አገልግሎት እንደሌላቸው ይገመታል፡፡ አብዛኛዎቹ ትላልቅ ሆስፒታሎች የኤሌክትሪክ ሀይል ቢኖራቸውም ለገጠር እና ራቅ ያሉ የሕክምና ማዕከላት በከፍተኛ ደረጃ መጠኑ ቀንሷል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ ፈጣን እርምጃ ካልተወሰደ በስተቀር ዓለም ለንጹህ ምግብ ማብሰል ከታቀደው ሁለንተናዊ ተደራሽነት ዒላማ በታች ትሆናለች፤ ይህ ደግሞ ከአንድ አምስተኛ በላይ (24%) የሚሆነው ህዝብ እ/አ/አ በ2030 አሁንም ተደራሽ እንዳይሆን በማድረግ ለጤና እና ለሌሎች እክሎች ተጋላጭ እንዲሆን ያደርገዋል፡፡ ንፁህ የምግብ አዘገጃጀት ማሳደጉን በግንዛቤ ማስጨበጫ፣ ፖሊሲዎች፣ ፋይናንስ፣ አዳዲስ የአቅርቦት ሞዴሎች እና የቴክኖሎጂ ልማት አማካኝነት መስጠት ያስፈልጋል፡፡ በተጨማሪም የኤሌክትሪክ ኃይል አስፈላጊ ለሆኑ የሕክምና መሳሪያዎች እንደ የክትባት ፍሪጅ እና የቀዶ ጥገና ድንገተኛ አደጋዎች፣ የላቦራቶሪ እና የመመርመሪያ መሳሪያዎች እንዲሁም እንደ መብራት፣ ንጹህ ውሃ አቅርቦት፣ማቀዝቀዣ፣ የአየር ማናፈሻ፣ የክፍት ቦታ ማሞቂያ እና የመገናኛ ዘዴዎች ለመሳሰሉት ሥራ አስፈላጊ ነው፡፡ የኤሌክትሪክ ሀይል ለጤና መሻሻል እና ጤና ጥበቃ ወሳኝ ሲሆን በብዙ አጋጣሚዎች በህይወት እና በሞት መካከል ያለውን ልዩነት ሊፈጥር ይችላል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የጤና እና የሀይል አቅርቦቱ ተግዳሮቶችን አፈታት በተመለከተ የተቀናጁ እርምጃዎችን በመውሰድ ለጤና አጠባበቅ ተቋማት ንፁህ ምግብ ማብሰል እና ኤሌክትሪክ አቅርቦትን ለማፋጠን ይሰራል፡፡ ከሀይል አቅርቦት ዘርፉ ጋር በቅርበት በመስራት የጤና ዘርፉ ተላላፊ ላልሆኑ በሽታዎች እና የሳንባ ምች መከላከል፣ የክትባት ሽፋን፣ ዲጂታል ጤና እንዲሁም የአደጋ ጊዜ ዝግጁነት እና እርዳታ አሰጣጥን ለማሻሻል ወሳኝ እርምጃዎችን መውሰድ ይችላል። | Energy and health Overview: Energy and health are inextricably linked. Access to clean, sustainable and affordable energy, outlined in the seventh Sustainable Development Goal (SDG 7), plays a crucial role in advancing health (SDG 3). Energy is also critical for achieving almost all other global goals that include eradication of poverty (SDG 1), opportunities for quality education (SDG 4), achievement of gender equality (SDG 5), access to clean water (SDG 6), jobs security and economic growth (SDG 8) and combat of climate change (SDG 13). The links between energy and health are particularly evident in homes and health-care facilities. Access to clean and sustainable energy in homes is essential to protect people’s health from household air pollution due to the use of polluting stoves and fuels such as coal and biomass. Access to clean and reliable energy in health-care facilities is important to ensure the delivery of essential health care services for disease prevention and treatment. Impact: Globally, 2.4 billion people lack access to clean fuels and technologies for cooking. Household air pollution, emitted from the use of polluting stoves and fuels, is a cause of some 3.2 million deaths annually. Women and children in particular are at greater health and livelihood risks since they are often tasked with cooking and collecting fuelwood. Health burdens are even greater when the use of polluting energy for other purposes (e.g., space heating, lighting) are included. Recent statistics show population growth currently outpaces increases in energy access in some regions, especially in sub-Saharan Africa. It remains the only region in which the number of people without access to clean fuels and technologies is rising. Only about 1 in 5 people in sub-Saharan Africa (17%) has access to clean cooking. Overall, more people without access to clean fuels and technologies reside in sub-Saharan Africa than in any other region, with around 83% of the population (about 900 million people) in the region lacking access to clean cooking. Access to energy also plays a critical role in the functionality of health-care facilities and the quality, accessibility and reliability of health services delivered to all. Yet, an estimated 1 billion people globally are served by health facilities without electricity. Around 25% of health-care facilities in 11 sub-Saharan African countries are estimated to have no access to electricity. While most large hospitals have access, rates drop dramatically for rural and remote clinics. WHO Response Unless rapid action is taken, the world will fall short of the universal access target for clean cooking, leaving more than one fifth (24%) of the population still lacking access in 2030, making them vulnerable to health and other consequences. Scaling up the adoption to clean cooking solutions is needed through awareness raising, policies, financing, innovative delivery models and technology development. Furthermore, electricity is necessary for the operation of critically needed medical devices such as vaccine refrigerators and surgical emergency, laboratory and diagnostic equipment as well as for the operation of basic amenities such as lighting, clean water supply, cooling, ventilation, space heating and communications. Electricity is critical to health improvement and health protection and in many cases, it can make the difference between life and death. Through integrated approaches to health and energy challenges, WHO works towards accelerating access to clean cooking and electricity for health-care facilities. By working closely with the energy sector, the health sector can make critical steps in achieving health targets for non-communicable diseases (NCDs) and pneumonia prevention, vaccine coverage, digital health as well as improve emergency preparedness and response. | Makamashi da lafiya Gamsashshen bayani: Makamashi da lafiya suna da alaƙar da baza a taɓa raba su ba. Samun makamashi mai kyau sannan mai ɗorewa da kuma sauƙi kamar yadda aka bayyana a cikin ƙudiri na bakwai na ƙudurce-ƙudurcen majalisar ɗinkin duniya don samar da cigaba mai ɗorewa (SDG 7), na da matuƙar muhimmanci domin bunƙasa lafiya (SDG 3). Samar da makamashi shi ma na da muhimmanci sosai wajen cimma kusan dukkan ƙudurce-ƙudurcen duniya wanda ya haɗa da kawar da talauci (ƙudiri na 1) da samar da damarmakin samun ingantaccen ilimi (ƙudiri na 4) da cimma daidaiton jinsi (ƙudiri na 5) da samun ruwa mai tsafta (ƙudiri na 6) da samun nutsuwar aiki da bunƙasa tattalin arziki (ƙudiri na 8) da kuma yaƙi da canjin yanayi (ƙudiri na 13). Dangantakar da ke tsakanin makamashi da lafiya a bayyane take a gidaje da cibiyoyin kiwon lafiya. Samun makamashi ingantaccen kuma mai ɗorewa a gidaje nada matuƙar muhimmanci wajen kare lafiyar mutane daga gurɓatar iskar gida saboda amfani da gurɓatattun risho da makamashi irin su gawayi da makamashin itace da kara. Samun makamashi ingantacce kuma abin dogaro a cibiyoyin kiwon lafiya nada muhimmanci domin tabbatar da bayar da ayyukan kiwon lafiya na dole domin kare faruwar cututtuka da maganinsu. Tasiri: A faɗin duniya, mutane biliyan 2 da miliyan 400 basa samun damar samun ingantaccen makamashi da kayan fasaha na girki. Gurɓacewar iskar gida, da take fita ta dalilin amfani da gurɓatattun risho da makamashi, shi ne ke haddasa mace-mace miliyan 3.2 duk shekara. Mata da yara musamman na cikin babban hatsarin lafiya da rayuwa tinda yawanci su suke aikin girki da tattara makamashi itace. Matsalolin lafiya suna ƙaruwa gaba-gaba idan a ka yi la'akari da ƙarin amfani da gurɓataccen makamashi (ayyuka misali: ɗumama da haskaka guri) duk suna ciki. Ƙididdigar da aka yi kwanan nan ta nuna yawan jama'a a yanzu ya wuce ƙaruwar samun makamashi a wasu yankunan, musamman yankunan Afrika da suke da sahara. Shi ne kaɗai yankin da yawan mutanen ke ƙaruwa waɗan da basu samun tsaftataccen makamashi da na'urorin fasaha. Mutum 1 cikin 5 ne kaɗai na mutanen da ke zaune a yankin Afrika mai sahara (wato kaso 17%) ke iya samun yin tsaftataccen girki da makamashi. Gaba ɗaya dai, mutane da yawa da basa samun tsaftataccen makamashi da na'urorin fasaha suna zaune ne a yankin Afrika mai sahara fiye da wasu yankunan, tare da kaso 83% na al'ummar (kusan mutane miliyan 900) a yankin da suka rasa yin girki da tsaftataccen makamashi. Samun makamashi shi ma na bada babbar gudummawa wajen dacewar cibiyoyi da kayan kula da harkar lafiya da inganci da samu da amincewa da hidimomin lafiya da ake bawa kowa da kowa. Har ila yau, ƙiyasin mutane biliyan 1 na samun kulawar lafiya a faɗin duniya da kayan kulawa da lafiya ba tare da amfani da wutar lantarki ba. Kusan kaso 25% na cibiyoyin lafiya a ƙasashen yankin Afrika mai sahara 11 an ƙiyasta cewa basa samun wutar lantarki. Sai dai yawancin manya-manyan asibitoci suna samu sannan ƙimar hakan ta ragu sosai ga cibiyoyin bada magani na ƙauyuka da masu nisa. Matakan Hukumar WHO Idan ba a ɗauki ƙwaƙƙwaran mataki ba, duniya zata fuskanci ƙarancin samun ƙudirin yin tsaftataccen girki na bai ɗaya da barin sama da kaso cikin ( 24%) na al'umma cikin rashin samun tsaftataccen yin girki a shekarar 2030, wanda haka ka iya sa su zama masu rauni ga matsalolin lafiya da wasu ma. Akwai buƙatar gyara yanayin karɓar sababbun mafitar yin tsaftataccen girki ta hanyar tsare-tsaren wayar da kai da tallafawa da kuɗi da bada hanyoyin ƙirƙira da buƙasa fasaha. Bugu da ƙari, amfani da wutar lantarki ya zama dole domin aiki da na'urorin aikin lafiya da ake matsanancin buƙata irinsu na'urar sanyaya maganin riga-kafi da na'urar tiyatar gaggawa da na'urorin gwaje-gwaje da gano cututtuka da kuma amfani da abubuwan more rayuwa irin su haskaka guri da samar da tsabtataccen ruwa da sanyaya wa da samar da iska a guri da ɗumama guri da kuma sadarwa. Wutar lantarki na da matuƙar muhimmanci wajen bunƙasa lafiya da kare lafiya sannan a lokuta da dama, tana shiga tsakanin rayuwa da mutuwa. Ta hanyoyi masu tsari wajen tunkarar lafiya da matsalolin makamashi, Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana ƙoƙarin saurin samar da yin tsabtataccen girki da wutar lantarki don na'urorin kiwon lafiya. Ta hanyar aiki kai-da-kai da ɓangaren makamashi, ɓangaren lafiya zai iya ɗaukar manyan matakai wajen cimma ƙudurorin lafiya dangane da cututtuka da basa yaɗuwa wato (NCDs) da kariyar cutar sarƙewar numfashi, da samar da maganin riga-kafi ga kowa da kowa da kiwon lafiya ta hanyar amfani da na'urori da kuma bunƙasa shiri da bada agajin gaggawa. | Nishati na afya. Muhtasari: Nishati na afya zimeunganishwa bila kutenganishwa. Upatikanaji wa nishati safi, endelevu na nafuu, iliyoainishwa katika Malengo ya Saba ya Maendeleo Endelevu (SDG 7), una jukumu kubwa katika kutengeneza afya (SDG 3). Nishati pia ni muhumu katika kufikia karibu malengo mengine yote ya kimataifa ambayo ni pamoja na kutokomeza umaskini (SDG 1), fursa za elimu bora (SDG 4), kufikia usawa wa kijinsia (SDG 5), upatikanaji wa maji safi (SDG 6), usalama wa ajira na ukuaji wa uchumi (SDG 8) na kupambana na mabadiliko ya tabianchi (SDG 13). Uhusiazno kati ya nishati na afya unaonekana hasa nyumani na vituo vya afya. Upatikanaji wa nishati safi na endelevu nyumbani ni muhimu ili kulinda afya za watu dhidi ya uchafuzi wa hewa ya kaya kutokana na matumizi ya majiko na nishati chafu kama vile makaa ya mawe na majani. Upatikanaji wa nishati safi na ya uhakika katika vituo vya kutolea huduma za afya ni muhimu ili kuhakikisha utoaji wa huduma muhimu za afya kwa ajili ya kuzuia na kutibu magonjwa. Athari: Ulimwenguni kote, watu bilioni 2.4 hawana uwezo wa kupata nishati safi na teknolojia za kupikia. Uchafuzi wa hewa wa kaya, unatokana na matumizi ya majiko na mafuta yanayochafua, husababisha vifo vya watu milioni 3.2 kila mwaka. Wanawake na watoto hasa wapo katika hatari kubwa zaidi za kiafya na kimaisha kwani mara nyingi wana jukumu la kupika na kukusanya kuni. Mizigo ya kiafya huwa mikubwa zaidi wakati wa matumizi ya nishati chafuzi kwa madhumuni mengine (k.m inapokanzwa nafasi, taa) ni miongoni mwayo. Takwimu za hivi karibuni ziaonyesha ukuaji wa idadi ya watu kwa sasa unazidi kuongezeka kwa upatikanaji wa nishati katika baadhi ya mikoa, hasa katika Afrika Kusini mwa Jangwa la Sahara. linasalia kuwa eneo pekee ambalo idadi ya watu wasio na nishati safi na teknolojia inaongezeka. Takriban mtu 1 kati ya 5 walio Kusini mwa Jangwa la Sahara (17%) ndiye anayeweza kupata nishati safi ya kupikia. Kwa ujumla, watu wengi zaidi wasio na nishati safi na teknolojia wanaishi katika Kusini mwa Jangwa la Sahara kuliko ukanda mwingine wowote, na karibu 83% ya watu (takriban watu milioni 900) katika eneo hilo wanakosa upatikanaji wa kupikia nishati safi. Upatikanaji wa nishati pia una jukumu la muhimu katika utendaji kazi wa vituo vya huduma za afya, upatikanaji na uhakika wa hduuma za afya zinazotolewa kwa wote. Hata hivyo, takriban watu bilioni 1 duniani kote wanahudumiwa na vituo vya afya bila umeme. Takriban 25% ya vituo vya kutolea huduma za afya katika nchi 11 za Kusini mwa Jangwa la Sahara vinakadiriwa kukosa huduma ya umeme. Ingawa hospitali nyingi kubwa zina upatikanaji, viwango vinashuka zaidi kwa vituo vya mbali na na vya vijijini. Muitikio wa WHO. Ikiwa hatua za haraka hazitachukuliwa, dunia itashindwa kufikia lengo la upatikanaji wa nishati safi ya kupikia kwa wote, na kuacha zaidi ya theluthi moja (24%) ya watu bado wanakosa upatikanaji mwaka 2030, na kuwafanya wawe hatarini kwa afya na madhara mengine. Kuongeza upitishwaji wa suluhisho safi za kupikia kunahitajika kupitia uhamasishaji, sera, ufadhili, miundo bunifu ya utoaji na ukuzaji wa teknolojia. Zaidi ya hayo, umeme ni muhimu kwa uendeshaji wa vifaa vya matibabu vinavyohitajika sana kama zvile jokofu za chanjo na upasuajzi wa dharura, maabara na vifaa vya uchunguzi na pia kwa uendeshaji wa huduma za msingi kama vile taa, usambazaji wa maji safi, baridi, uingizaji hewa, joto la nafasi na mawasiliano. Umemem ni muhimu kwa uboreshaji wa afya na ulinzi wa afya na katika hali nyingi unaweza kuleta utofauti kati ya uzima na kifo. Kupitia mbinu jumuishi za changamoto za afya na nishati, WHO linajitahidi kuharakisha upatikanaji wa upikaji safi na umeme kwa vituo vya afya. Kwa kufanya kazi kwa karibu na sekta ya nishati, sekta ya afya inaweza kupiga hatua muhimu katika kufikia malengo ya afya kwa magonjwa yasiyo ya kuambukiza (NCDs) na kuzuia nimonia, chanjo, afya ya kidijiti na pia kuboresha maandalizi na mwitikio wa dharura. | Agbára iná àti ìlera Ìsọníṣókí: Agbára iná àti ìlera wọnú ara. Níní àǹfààní sí agbára iná tí ó dára tí ó sì wá ní à rọ́wọ́ tó, èyí tí wọ́n dárúkọ nínú Àfojúsùn Ìdàgbàsókè Alálòpẹ́ Keje (SDG 7) ń kópa ribiribi nínú ìdàgbàsókè ìlera (SDG 3). Agbára iná ṣe pàtàkì láti fi ṣe púpò nínú nǹkan ní àgbáyé èyí tí í mú òṣì kúrò nílùú (SDG 1), àǹfààní fún ètò ẹ̀kọ́ (SDG 4), àǹfààní fún ìdọ́gba ìṣe lákọlábo (SDG 5), níní àǹfààní sí omi mímọ́ (SDG 6), níní iṣẹ́ lọ́wọ́ àti ìdàgbàsókè ọrọ̀ ajé (SDG 8) àti ìyípadà afẹ́fẹ́ (SDG 13). Ìbáṣepọ̀ tí ó wà ní àárín agbára iná àti ìlera jẹ́ ẹ̀rí kan pàtó ní Inú ilé àti fún àwọn ohun èlò ìlera. Nínú àǹfààní sí agbára iná tí ó mọ́ tí ó sì dára jẹ́ ohun pàtàkì nínú ilé láti dá àbọ̀ bo ìlera ènìyàn lọ́wọ́ afẹ́fẹ́ burúkú inú ilé nítorí lílo sítófù àti epo bíi èédú àti búmásì. Níní àǹfààní sí agbára iná tí ó mọ́ tí ó sì wá ní à rọ́wọ́ tó nínú ètò ìlera ṣe pàtàkì láti fún àwọn ará ìlú ní ètò ìlera tí ó dára láti lè dènà àrùn àti fún ìtọ́jú. Ipa: Ní àgbáyé, 2.4 biliọnù ènìyàn ni kò ní àǹfààní sí epo tí ó dára àti ohun ìdáná ìgbàlódé. Àwọn afẹ́fẹ́ burúkú inú ilé, tí ó ń jáde láti ara sítófù ìdáná àti epo, jẹ́ okùnfà ikú àìtọ́jọ́ ó kéré tán 3.2 miliọnù lọ́dún. Obìnrin àti àwọn ọmọdé ni ìpalára yìí ń bá jù lọ lórí ìlera àti ìgbé ayé wọn nítorí pé àwọn ni wọ́n ń dáná tí won dáná igi. Àdánwò ńlá tilẹ̀ bá ìlera nígbà tí a bá ń lọ àwọn iná agbára tí kò dára fún àwọn nǹkan mìíràn bíi (ìgbóná àlàfo, mọ̀nàmọ́ná) náà wà níbẹ̀. Ìwádìí fihàn pé ìdàgbàsókè ń bá iye ènìyàn tí ó wà èyí tí ó ti ju iye agbára iná tí àwọn àgbègbè ń rí, pàápàá jù lọ àwọn tó wà ní ìhà Sàhárà Afíríkà. Òhun nìkan ni àgbègbè tí ó jẹ́ pé àwọn ènìyàn ibẹ̀ ń gbèrò si tí wọn ò sì ní àǹfààní sí epo gidi àti pé ìmọ̀ èrò ń gbòòrò si ni. Ènìyàn bi 1 nínú àwọn 5 ní sub-Saharan Afíríkà (17%) ni ó ní àǹfààní láti dáná ní ọ̀nà tí ó mọ́. Lápapò, àwọn tí wọn ò ní àǹfààní sí epo gidi àti ìmọ̀ ẹ̀rọ ni o wà ní ìhà Sàhárà Afíríkà jù àwọn àgbègbè tí ó kù lọ, èyí tó tó ní bí 83% àwọn olùgbé (bíi 900 mílíọ̀nù ènìyàn) ní agbègbè ni ò ní àǹfààní sí ọ̀nà à ti dáná lọ́nà tó tọ́. Níní àǹfààní sí agbára iná tí ó dára kó ipa pàtàkì nínú ohun èlò ìlera àti bí ó ṣe dára sí, bí ó ṣe wà ní à rọ́wọ́ tó àti bí ó ṣe ní àgbẹ́kẹ̀lé yóò jẹ́ kí ètò ìlera wà ní sẹpẹ́. Bákan náà ó tó ní ènìyàn bíi 1 biliọnù ní àgbáyé ni wọ́n ń lo àwọn ohun èlò ìlera tí wọn ò sì ní àǹfààní sí iná mọ̀nàmọ́ná. Ó tó 25% àwọn ohun èlò ìlera ni 11 sub-Saharan ní orílẹ̀-èdè Afíríkà ni ò ní àǹfààní sí iná mọ̀nàmọ́ná. Nígbà tí àwọn ilé-ìwòsàn ńlá ní àǹfààní si, àwọn ilé-ìwòsàn tí ó wà ní ìletò àti àwọn ilé-ìwòsàn kékeré kò fi bẹ́ẹ̀ ní àǹfààní si. Èsì WHO Àyàfi tí wọ́n bá gbé ìgbésẹ̀, gbogbo àgbáyé ni ò ní àǹfààní sí dí dáná lọ́nà tí ó tọ́ mọ́, èyí tí yóò ṣekú ìdá kan nínú márùn-ún (24%) àwọn olùgbé tí kò ní àǹfààní ní ọdún 2030, èyí tí ó jẹ́ ìpalára sí ìlera àti àwọn àbájáde. Ṣíṣàyẹ̀wò gbígba ọ̀nà tí à ń gbà dáná lọ́nà tó tọ́ jẹ́ ọ̀nà àbáyọ èyí tí a ó jẹ́ kí àwọn ènìyàn mọ̀ nípa rẹ̀, sí ṣe agbátẹrù rẹ̀, ní náwó si, ṣíṣe ìfijíṣẹ́ tuntun àti ṣíṣe ìdàgbàsókè fún ìmọ̀ èrò. Bákan náà, iná mọ̀nàmọ́ná wúlò láti lọ àwọn èlò ìlera tí ó lágbára bíi ẹ̀rọ a mú nǹkan tútù ti fasínì àti àwọn ẹ̀ro tí wọ́n fi ń ṣiṣẹ́ abẹ pàjáwírì, àwọn ẹ̀ro tí wọn ń lò ní lábù àti èyí tí a fi ń sọ ohun tí ń ṣe ènìyàn àti àwọn ẹ̀ro tí ó ń taná se abẹ, ẹ̀rọ tó ń pèsè omi tó mọ́n, ẹ̀rọ ìtitù, èrò afẹ́fẹ́, èrò ìgbóná àlàfo àti èrò ìbáraẹnisọ̀rọ̀. Iná mọ̀nàmọ́ná ṣe pàtàkì sí ìyípadà ìlera àti dí dáàbò bo ìlera ní ìgbà mìíràn, a máa fa ìyàtò láàárín ikú àti ìyè. Nípa ọna tí wọn gbà wo ìlera àti ìdojúkọ agbára iná, WHO ṣiṣẹ́ tọ bí àǹfààní ṣe le wa fún iná dídá tó dára àti iná mọ̀nàmọ́ná fún àwọn ohun èlò ìlera. Rírìn súnmọ́ àwọn àjọ tó ń pèsè agbára iná, àwọn àjọ elétò ìlera lè wá ọ̀nà láti rí pé àwọn mú àfojúsùn ìlera fún non-communicable diseases (NCDs) àti dídẹ́kun àrùn ẹ̀dọ̀fóró, gbígba abẹ́rẹ́ àjẹsára, ìlera òní nọ́ḿbà àti ṣíṣe àtúnṣe sí ìpè pàjáwírì àti ìdáhùn. | Amandla kanye nezempilo Uhlolojikelele: Amandla kanye nezempilo kuhlangene ngokungenakuhlukaniswa. Ukuthola amandla ahlanzekile, asimeme futhi angabizi, achazwe kuMgomo Wentuthuko Esimeme (SDG 7) yesikhombisa, kudlala indima ebalulekile ekuthuthukiseni ezempilo (SDG 3). Amandla abalulekile futhi ekuzuzeni cishe yonke eminye imigomo yomhlaba ehlanganisa ukuqedwa kobumpofu (SDG 1), amathuba emfundo eseqophelweni eliphakeme (SDG 4), ukufezekiswa kokulingana ngokobulili (SDG 5), ukufinyelela emanzini ahlanzekile (SDG 6), ukuvikelwa kwemisebenzi kanye nokukhula komnotho (SDG 8) kanye nokulwa nokuguquka kwesimo sezulu (SDG 13). Izixhumanisi phakathi kwamandla kanye nezempilo zibonakala ngokukhethekile emakhaya nasezikhungweni zokunakekelwa kwezempilo. Ukuthola amandla ahlanzekile futhi asimeme emakhaya kubalulekile ukuze kuvikelwe impilo yabantu ngokuphathelene nokunukubezwa komoya ekhaya ngenxa yokusetshenziswa kwezitofu ezinukubeza umoya kanye nezinsiza zokubasa ezinjengamalahle kanye ne-biomass. Ukuthola amandla ahlanzekile futhi okungethenjelwa kuwo ezikhungweni zokunakekela kwezempilo kubalulekile ngokuphathelene nokuqinisekisa ukulethwa kwezinsiza zkunakekela kwezempilo ezibalulekile ukuze kuvinjelwe futhi kwelashwe izifo. Umthelela: Emhlabeni wonke, abantu abayi-2.4 wezigidigidi abakwazi ukuthola okokubasa okuhlanzekile kanye nobuchwepheshe bokupheka. Ukunukubezwa komoya ekhaya, okukhishwa ukusetshenziswa kwezitofu ezinukubeza umoya kanye nokokubasa, kuyimbangela yokushona kwabantu abangaba yizigidi ezingu-3.2 minyaka yonke. Abesifazane kanye nezingane yibona ikakhulukazi abasengozini enkulu yezempilo kanye nendlela yokuziphilisa njengoba ngokuvamile benomsebenzi wokupheka kanye nokutheza izinkuni zokubasa. Imithwalo yezempilo mikhulu nakakhulu uma kuhlanganiswa ukusetshenziselwa kwamandla anukubeza umoya ezinye izinjongo (isib., ukufudumeza indawo, ukukhanyisa). Izibalo zakamuva zibonisa ukwanda kwenani labantu njengamanje kungaphezu kokwanda kokutholakala kwamandla kwezinye izifunda, ikakhulukazi e-Afrika eseningizimu yeSahara. Ihlala iwukuphela kwesifunda lapho inani labantu abangakwazi ukufinyelela emandleni ahlanzekile kanye nobuchwepheshe likhula khona. Cishe umuntu oyedwa kwaba-5 kuphela e-Afrika eseningizimu yeSahara (17%) ongakwazi ukuthola ukupheka ngendlela ehlanzekile. Uma sebebonke, abantu abaningi abakwazi ukufinyelela emandleni ahlanzekile kanye nezobuchwepheshe bahlala e-Afrika eseningizimu yeSahara kunanoma yisiphi esinye isifunda, njengoba cishe u-83% wabantu (abantu abangaba yizigidi ezingu-900) esifundeni bengafinyeleli ekuphekeni ngendlela ehlanzekile. Ukufinyelela emandleni nakho kudlala indima ebalulekile ekusebenzeni kwezikhungo zokunakekelwa kwezempilo kanye nekhwalithi, ukufinyeleleka kanye nokuthembeka kwezinsiza zezempilo ekuhlinzekeleni bonke abantu. Noma kunjalo, kulinganiselwa ekutheni isigidigidi esisodwa sabantu emhlabeni wonke bahlinzekwa ngezinsiza yizikhungo zezempilo ezingenawo ugesi. Cishe yizikhungo zokunakekela kwezempilo ezingu-25% emazweni ayi-11 e-Afrika eseningizimu yeSahara okulinganiselwa ukuthi zikwazi ukufinyelela kugesi. Ngesikhathi izibhedlela ezinkulu zikwazi ukufinyelela kugesi, amazinga ehla ngokunamandla ngokuphathelene nemitholampilo esendaweni zasemakhaya kanye nesezindaweni ezikude. Impendulo yeWHO Ngaphandle kokuthi kuthathwe isinyathelo esisheshayo, umhlaba ngeke ufinyelele kumgomo wokufinyelela komhlaba wonke ekuphekeni okuhlanzekile, kushiye abantu abangaphezu kwengxenye eyodwa kwezinhlanu (24%) besaswele ukufinyelela kukho ngo-2030, okubenza babe sengozini empilweni kanye neminye imiphumela. Ukukhulisa ukutholwa kwezixazululo zokupheka ngendlela ehlanzekile kudingeka ngokuqwashisa, izinqubomgomo, ukuxhasa ngezimali, amamodeli okuletha okuthile okusha kanye nokuthuthukiswa kwezobuchwepheshe. Ngaphezu kwalokho, ugesi uyadingeka ekusebenzeni kwamadivayisi ezokwelapha adingeka kakhulu njengamafriji emigomo kanye nezimo zokuhlinzwa okuphuthumayo, imishini yaselabhorethri neyokuthola izifo kanye nokusebenza kwezinsiza eziyisisekelo ezifana nokukhanya, ukuhlinzekwa kwamanzi ahlanzekile, ukupholisa, ukuphefumula ngemishini, ukufudumeza indawo kanye nezokuxhumana. Ugesi ubalulekile ekuthuthukiseni impilo nasekuvikelweni kwempilo futhi ezimweni eziningi, ungenza umehluko phakathi kokuphila kanye nokushona. Ngokusebenzisa izindlela ezihlanganisiwe ngokuphathelene nezinselelo zezempilo kanye nezamandla, iWHO isebenzela ukusheshisa ukufinyelela ekuphekeni ngendlela ehlanzekile nkanye ogesi ezikhungweni zokunakekela kwezempilo. Ngokusebenzisana eduze nomkhakha wezamandla, umkhakha wezempilo ungathatha izinyathelo ezibalulekile ngokuphathelene nokufinyelela emigomweni yezempilo yezifo ezingathathelani (amaNCD) kanye nokuvimbela ipneumonia, ukufinyelela kwabaningi komgomo, impilo yedijithali kanye nokwenza ngcono ukulungela kanye nokusabela ngokuphathelene nezimo eziphuthumayo. |
የሚጥል በሽታ ማጠቃሊያ፡- የሚጥል በሽታ በጣም የተለመደ ሥር የሰደደ የአንጎል በሽታ ሲሆን በሁሉም የዕድሜ ክልል ውስጥ ያሉ ሰዎችን ያጠቃል፡፡ በዓለም ዙሪያ ከ 50 ሚሊዮን በላይ ሰዎች የሚጥል በሽታ አለባቸው፤ ከእነዚህ ውስጥ 80% የሚሆኑት ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው አገሮች ውስጥ ይኖራሉ፡፡ የሚጥል በሽታ ካለባቸው ሰዎች መካከል በግምት 70% የሚሆኑት አስቀድመው ከታከሙ ከሚጥለው በሽታ ነፃ ሊሆኑ ይችላሉ። ይሁን እንጂ ዝቅተኛ ገቢ ባላቸው አገሮች ውስጥ ሦስት አራተኛ የሚሆኑት የሚጥል በሽታ ያለባቸው ሰዎች የሚያስፈልጋቸውን ሕክምና አያገኙም፤ ይህም በአንዳንድ አገሮች ወደ 90% ይደርሳል፡፡ በብዙ እንደዚህ ባሉ አገሮች ብዙ የጤና ባለሙያዎች የሚጥል በሽታን ለይቶ ለማወቅ፣ ለመመርመር እና ለማከም የሚያስችል ሥልጠና አልወሰዱም፡፡ በአብዛኛዎቹ የሀብት እጥረት ባለባቸው ድሃ አገሮች የሚጥል በሽታ መድኃኒቶች አይገኙም፡፡ የሚጥል በሽታ ያለባቸው ሰዎች እና ቤተሰቦቻቸው ብዙ ጊዜ መገለልና መድልዎ ይደርስባቸዋል፡፡ በብዙ የዓለም ክፍሎች የሚጥል በሽታ ትክክለኛ አባባል በአፈ ታሪክ፣ በፍርሃት እና በሥነ ህመሙ ላይ በተደረጉ የተሳሳቱ አመለካከቶች ለረጅም ጊዜ የተዛባ መረጃ ሲተላለፍበት ቆይቷል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የሚጥል በሽታ ሕክምናን ተደራሽ ለማድረግ ከጤና ጥበቃ ሚኒስቴር እና ከአጋር አካላት ጋር እየሰራ ይገኛል፡፡ ምልክቶች እና ህክምናው የሚጥል በሽታ ተላላፊ አይደለም፤ በአንጎል ውስጥ ጊዜያዊ ከመጠን በላይ የኤሌክትሪክ እንቅስቃሴ ሲሚከሰት በመጣል ይገለጻል፡፡ በሚጥልበት ጊዜ ሰዎች ንቃተ ህሊናቸውን ወይም ግንዛቤን ሊያጡ፣ የአንጀት ወይም የፊኛ ተግባርን አለመቆጣጠር፣ በትክክል መስማት ወይም ማየት አይችሉም፣ እንቅስቃሴያቸው ሊዛባ ይችላል፡፡ የእንቅስቃሴ ቁጥጥር እና ስሜት ማጣት የመውደቅ ጉዳት ሊያስከትል ይችላል፡፡ ቢያንስ ሁለት የሚጥል በሽታ ምልክት የታየ እንደሆነ የሚጥል በሽታ ምርመራ በጤና ባለሙያ ይከናወናል። ብዙውን ጊዜ ይህ በኤሌክትሮኤንሴፋሎግራፊ (EEG) በተባለ የአንጎልን የኤሌክትሪክ እንቅስቃሴ ለመመዝገብ እና ለማጥናት ህመም የሌለው የቴክኖሎጂ ዘዴ ተረጋግጧል፡፡ የሚጥል በሽታ ሕክምና በጣም ውጤታማ ሊሆን ይችላል፡፡ በፀረ-ወረርሽኝ መድኃኒቶች እስከ 70% የሚደርሱ የሚጥል በሽታ ያለባቸው ሰዎች ከወረርሽኝ ነጻ ሊሆኑ ይችላሉ። አንድ የጤና ባለሙያ ምንም አይነት የሚጥል በሽታ ሳይገጥማቸው ከ2 አመት በኋላ መድሃኒቶቹን እንዲያቆም ምክሩን ሊሰጥ ይችላል። መድሃኒቶች በሽታውን ለማስታገስ የማይረዱ ከሆነ አንዳንድ የቀዶ ጥገና ማድረግም ጠቃሚ ሊሆኑ ይችላሉ፡፡ የሚጥል በሽታ ያለባቸው ሰዎች እንደ ጭንቀት እና ድብርት ያሉ የስነ-ልቦና ሁኔታዎች በከፍተኛ ሁኔታ የመከሰት እድል ስላላቸው የስነ-ልቦና ማህበራዊ እርዳታ መስጡም ጠቃሚ ነው፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ድጋፍ፡- የዓለም ጤና ድርጅት የሚጥል በሽታን በሚመለከቱ ቀድሞ የትብብር መርሃ ግብሮች እንደሚያሳዩት የሚጥል በሽታ እንክብካቤን በመጀመሪያ ደረጃ የጤና እንክብካቤ ውስጥ ማቀናጀት በሚጥል በሽታ ያለውን የሕክምና ክፍተት በእጅጉ ይቀንሳል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የአእምሮ ጤና ክፍተት እርዳታ አሰጣጥ መርሃ ግብር (mhGAP) በማስረጃ ላይ የተመሰረቱ ዘዴዎችን መሰረት በማድረግ የአለም ጤና ድርጅት የሚጥል በሽታ ያለባቸውን ሰዎች ለመመርመር፣ ለማከም እና ለመከታተል የመጀመሪያ ደረጃ እንክብካቤ መስጠት፣ ልዩ ያልሆኑ የጤና ጥበቃ አቅራቢዎችን ስልጠና በመስጠት ላይ ድጋፉን ይሰጣል፡፡ የሚጥል በሽታ ሕክምና ክፍተትን በመቀነስ ላይ ያለው የዓለም ጤና ድርጅት መርሃ ግብር የሚጥል በሽታ ላለባቸው ሰዎች አገልግሎት ተደራሽነትን እና እንክብካቤን ለመስጠት በርካታ አዳዲስ ስልቶችን በማጣመር በሚጥል በሽታ ያለውን የሕክምና ክፍተት ይቀንሳል፡፡ ፕሮግራሙ በአራት ሀገራት ማለትም በጋና፣ ሞዛምቢክ፣ ምያንማር እና ቬትናም ተካሂዷል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የሚጥል በሽታ ያለባቸውን ሰዎች ሕይወት ለማሻሻል የሚጥል በሽታ እንክብካቤን እና ሕክምናን የተቀናጀ ድጋፍ አሰጣጥን ለማቅረብ የሚያስፈልጉትን እርምጃዎችን የሚገልጽ የቴክኒክ አጭር መግለጫ አሳትሟል፡፡ ይህም የሚጥል በሽታ ያለባቸውን ሰዎች ዘርፈ ብዙ ፍላጎቶች በተሻለ ሁኔታ ያሟላል፡፡ | Epilepsy Overview: Epilepsy is the most common chronic brain disease and affects people of all ages. More than 50 million people worldwide have epilepsy; nearly 80% of them live in low- and middle-income countries. An estimated 70% of people with epilepsy could be seizure free if properly diagnosed and treated. However, about three quarters of people with epilepsy in low-income countries do not get the treatment they need, and this rises to 90% in some countries. In many such countries, many health professionals do not have the training to recognize, diagnose and treat epilepsy. In most resource-poor countries, antiseizure medicines are not available. People with epilepsy and their families frequently suffer from stigma and discrimination. In many parts of the world the true nature of epilepsy has also long been distorted by myths, fear and mistaken notions about the disorder. WHO is working with ministries of health and partners to improve access to treatment for epilepsy. Symptoms and treatment Epilepsy is not contagious and is characterized by seizures, which occur because of temporary excessive electric activity in the brain. During seizures, people may lose consciousness or awareness, control of bowel or bladder function, they may not be able to hear or see properly, and their movements may become disturbed. The loss of movement control and sensation can cause injuries from falls. A diagnosis of epilepsy is made by a health professional if there is medical history of at least two seizures. Often this is further confirmed by electroencephalography (EEG), a painless technological method to record and study the electrical activity of the brain. Treatment for epilepsy can be very effective. With antiseizure medicines, up to 70% of people living with epilepsy could become seizure free. After 2 years of taking medicines without any seizures, a health professional may advise stopping the medicines. Where medicines are not helpful in relieving the condition, some types of surgery can be beneficial. Since people with epilepsy have higher occurrence of psychological conditions such as anxiety and depression, psychosocial help is also useful. WHO response: Previous WHO collaborative programmes on epilepsy have shown that integrating epilepsy care in primary health care can significantly reduce the epilepsy treatment gap. Based on the evidence-based methods of the WHO Mental Health Gap Action Programme (mhGAP), WHO supports the training of primary care, non-specialist health care providers to diagnose, treat and follow up people with epilepsy. The WHO Programme on Reducing the Epilepsy Treatment Gap combined several innovative strategies to support access and care to services for people with epilepsy, thereby reducing the epilepsy treatment gap. The Programme was implemented in four countries – Ghana, Mozambique, Myanmar and VietNam. WHO published Improving the lives of people with epilepsy: a technical brief, which sets out the actions required to deliver an integrated approach to epilepsy care and treatment. This better meets the multifaceted needs of people with epilepsy. | Farfaɗiya Gamsashshen bayani: Epelipsi (Farfaɗiya) ita ce cutar ƙwaƙwalwa mai naci sannan gama gari kuma tana shafar mutane na kowanne shekaru. Sama da mutane miliyan 50 a faɗin duniya suna fama da Farfaɗiya; kusan kaso 80% su suna zaune a ƙasashen da basu da ko suke da matsakaicin arziƙi. Wani ƙiyasin kaso 70% na mutanen da ke ɗauke da farfaɗiya zai iya kasancewa basa fama da zuwan cutar ta ƙwaƙwalwa idan aka gano ta, da yin maganin cutar yadda ya dace. Haka zalika, kusan kaso uku na mutanen da ke fama da cutar Farfaɗiya dake zaune a ƙasashe masu ƙarancin arziƙi basa samun irin maganin cutar da suke buƙata, sannan haka yasa ya ƙaru zuwa kaso 90% a wasu ƙasashen. A yawancin waɗannan ƙasashen, da yawan ƙwararrun ma'aikatan lafiya basu da ƙwarewa wajen gane da binciko da yin maganin Farfaɗiya. A yawancin matalautan ƙasashe, magungunan yin maganin shafar cutar ƙwaƙwalwa sun yi ƙaranci. Mutanen da ke ɗauke da Farfaɗiya da iyalansu koyaushe na fama da wulaƙanci da nuna bambamci. A yawancin ɓangarorin duniya an daɗe da jirkita ainihin yadda ɗabi'ar Farfaɗiya take da tatsunuyoyi da tsoro da kuma fahimtar cutar ba daidai ba. WHO na aiki da ma'aikatun lafiya da abokan hulɗa domin inganta hanyar samun maganin Farfaɗiya. Alamu da magani Farfaɗiya ba cuta bace mai yaɗuwa daga wani zuwa wani sannan tana da ɗabi'ar shafar ƙwaƙwalwa, wacce take faruwa saboda yanayin shauƙin da ya wuce gona da iri a ƙwaƙwalwa. Lokacin zuwan cutar ƙwaƙwalwar, mutane na fita daga hayyacinsu ko hankalinsu, da kasa tafiyar da aikin bututun wucewar abinci ko mafitsara, ba zasu iya ji ko gani ba, sannan kuma za su takura wajen yin motsi. Rashin iya sarrafa motsi da jin abu a jiki zasu iya haddasa raunuka ta dalilin faɗuwa. ƙwararren likita ne ke gwajin cutar Farfaɗiya idan da akwai tarihin faruwan zuwan cutar aƙalla sau biyu. Yawanci ana kara tabbatar da cutar ta hanyar 'Elektroensefoloji' (Eeg), wato wata hanya ce mara raɗaɗi ta fasaha da ake nannaɗa da nazarin aikin shauƙin ƙwaƙwalwa. Yin maganin cutar Farfaɗiya zai iya zama mai inganci. Ta amfani da magungunan kare zuwan cutar, sama da kaso 70% na mutanen da suke ɗauke da Farfaɗiya zai iya zama ba su fama da matsalar fita daga hayyaci na cutar. Bayan shekaru 2 ana shan magani ba tare da zuwan cutar ba, ƙwararren likita zai iya bada shawarar dena shan magungunan. Idan aka samu magunguna ba sa taimakawa wajen magaini cutar, wasu hanyoyin tiyata za su iya amfani. Tunda mutanen da ke ɗauke da Farfaɗiya sun fi fama da matsalolin ƙwaƙwalwa irin su damuwa, taimako ta hanyar jin damuwa da tunani da zamantakewar mutum zai iya taimakawa. Amsar WHO: shirye-shiryen haɗin guiwar Hukumar Lafiya ta Duniya WHO a kan Farfaɗiya sun nuna cewa tsara kula da cutar Farfaɗiya a ƙananan cibiyoyin kula da lafiya zai iya rage rashin samun yin maganin cutar sosai. Ta hanyoyi masu tushe da goyon bayan Hukumar WHO na shirin cike gurbin rashin samun kulawar lafiyar ƙwaƙwalwa, Hukumar Lafiya ta Duniya (WHO) tana tallafawa wajen horar da ƙananan cibiyoyin lafiya, da ma'aikatan lafiyar da ba ƙwararru ba wajen gano da yin magani da bibiyar mutanen da ke fama da Farfaɗiya. Shirin na Hukumar Lafiya ta Duniya WHO na rage rashin samun maganin Farfaɗiya ya haɗa shirye-shrye da yawa domin tallafawa da ayyukan samar da bada kulawa ga mutanen da ke fama da Farfaɗiya, saboda haka, hakan na rage giɓin samun maganin farfaɗiya. An aiwatar da shirin a ƙasashe huɗu wato Gana da Muzambik da Manyamar da kuma Biyatnam. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO ta fitar da wani taƙaitaccen bayanin aiki mai suna "Inganta rayuwar mutane masu farfaɗiya": Inda yake bayyana matakan da ake buƙatar wajen cikakkiyar kulawa da maganin cutar farfaɗiya. Hakan ya fi biyan buƙatu masu yawa na mutanen da ke ɗauke da Farfadiya. | Kifafa Muhtasari: Kifafa ni ugonjwa sugu wa ubongo unaojulikana zaidi na huathiri watu wa kila rika. Zaidi ya watu milioni 50 duniani kote wana kifafa; karibu 80% kati yao wanaishi kwenye nchi zenye uchumi wa chini na wa kati. Inakadiriwa 70% ya watu walio na kifafa wanaweza kuwa bila mshtuko ikiwa watatambuliwa na kutibiwa ipasavyo. Hata hivyo, takriban robo tatu ya watu wenye kifaf kwenye nchi zenye uchumi wa chini na wa kati hawapati matibabu wanayohitaji, na hii inaongezeka hadi 90% katika baadhi ya nchi. Kwenye nchi nyingi kama hizo, wataalamu wengi wa afya hawana mafunzo ya kutambua, kugundua na kutibu kifafa. Katika rasilimali nyingi-nchi maskini, dawa z akuzuia mashtuko hazipatikani. Watu wenye kifafa na familia zao mara kwa mara wanakabiliwa na unyanyapaa na ubaguzi. Katika sehemu nyingi za ulimwengu asili ya kweli ya kifafa pia imepotoshwa kwa muda mrefu na hadithi, hofu na maoni potofu juu ya ugonjwa huo. WHO inafanya kazi na wizara za afya na washirika kuboresha upatikanaji wa matibabu ya kifafa. Dalili na matibabu. Kifafa hakiambukizi na kina sifa ya mshtuko wa moyo, ambazo hutokea kwa sababu ya shughuli za muda za umeme mwingi kwenye ubongo. Wakati wa kifafa, watu wanaweza kupoteza ufahamu na uelewa, udhibiti wa utendaji wa matumbo au kibofu, wasiweze kusikia au kuona vizuri, na nyendo zao zinaweza kusumbua. Kupoteza udhibiti wa kutembea na hisia kunaweza kusababisha majeraha kutokana na kuanguka. Utambuzi wa kifafa hufanywa na mtaalamu wa afya ikiwa kunaz historia ya matibabu ya angalau mishtuko miwili. Mara nyingi hii inathibitishwa zaidi na patholojiaumeme, njia ya kiteknolojia isiyo na maumivu ya kurekodi na kusoma shughuli za umeme za ubongo. Matibabu ya kifafa yanaweza kuwa na ufanisi sana. Kwa kutumia dawa za kuzuia mshtuko wa moyo, hadi 70% ya watu wanaoishi na kifafa wanaweza kuacha kushtuka. Baada ya miaka 2 ya kutumia dawa bila mshtuko wowote, mtaalamu wa afya anaweza kushauri kusimamishwa kwa dawa. Ambapo dawa hazisaidii katika kupunguza hali hiyo, aina fulani za upasuaji zinaweza kuwa za manufaa. Kwa kuwa watu walio na kifafa huwa na hali nyingi za kisaikolojia kama vile wasiwasi na un yongovu, msaada wa kisaikolojia ni muhimu. Mwitiko wa WHO: Mipango shirikishi iliyopita ya WHO kuhusu kifafa imeonyesha kuwa kuunganisha huduma ya afya ya msingi kunaweza kupunguza kwa kiasi kikubwa pengo la matibabu ya kifafa. Kulingana na mbinu za msingi za ushahidi za Mpango wa Kupunguza Pengo la Afya ya Akili la WHO, WHO linaunga mkono mafunzo ya watoa huduma za afya ya msingi, watoa huduma za afya wasio na wataalamu kutambua, kutibu na kufuatilia watu wenye kifafa. Mpango wa WHO wa Kupunguza Pengo la Matibabu ya Kifafa ulichanganya mikakati kadhaa ya kibunifu ili kusaidia upatikanaji na huduma kwa watu wenye kifafa, na hivyo kupunguza pengo la matibabu ya kifafa. Mpango huo ulitekelezwa katika nchi nne Ghana, Msumbiji, Myanmar na VietNam. WHO lilichapisha Kuboresha maisha ya watu walio na kifafa: muhtasari wa kiufundi, ambao unaweka wazi hatua zinazohitajika kutoa mbinu jumuishi za huduma za kifafa na matibabau. Hii inakidhi vyema mahitaji mengi ya watu wenye kifafa. | Wárápá Ìsọníṣókí: Wárápá jẹ́ ọ̀kan nínú àrùn tó gbajúmò jùlọ nínú àwọn àrùn tó ní ṣe pẹ̀lú ọpọlọ èyí tí ó lè ṣe ẹnikẹ́ni. Ó ju ènìyàn mílíọ̀nù 50 ènìyàn tí ó ní àrùn wárápá ní àgbáyé; ó súnmọ́ 80% àwọn ènìyàn yìí ni ó ń gbé ní àwọn orílè-èdè tí erọ̀ ajé wọn kò dára tó. Ó tó 70% ènìyàn ni ó ní wárápá ni kò ní gìrì tí wọn bá yẹ̀ wọ́n wò daradara tí wọ́n sì tọ̀jú wọn. Bí ó tilè jẹ́ pé, bi idà mẹ́ta kọ́tà ni ènìyàn tí ó ní wárápá ní àwọn ìlú tí ọrọ̀ ajé wọn kò dára kìí rí ìtọ́jú tó péye, ní àwọn orílè-èdè mìíràn ó tó 90%. Ní ọ̀pọ̀ ìlú wọ̀nyí, púpò nínú àwọn òṣìṣẹ́ elétò ìlera kò ní ẹ̀kọ́ tó kún láti dá mọ̀n àti láti tọ̀jú wárápá. Ní ọ̀pọ̀ ìlú tí àwọn ohun èlò wọn kò dára, òògùn tí ó lè dènà gìrì kò sí. Àwọn ènìyàn tí ó ní wárápá àti àwọn ẹbí wọn máa ń ní àdojúkọ àti ìyàsọ́tọ̀ nítorí àrùn yìí. Ní àwọn apá kan ní àgbáyé wọ́n ní àròsọ pípẹ́ lórí bí wárápá ṣe rí, ẹ̀rù, àti àṣìṣe lórí àrùn. WHO ń ṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn mínísítà ìlera àti láti fọwọ́ sọ wọ́pọ̀ láti mú ìyàtò bá níní àǹfààní sí ìtọ́jú wárápá. Àwọn àmì àrùn àti ìtọ́jú Wárápá kìí ràn àti pé gìrì ni àmì rẹ̀, èyí máa ń ṣẹlẹ̀ nítorí àìse dédé àwọn ìṣesí iná kan nínú ọpọlọ. Nígbà tí gìrì bá gbé wọn, ènìyàn lè má mọn ohun tí ó ń ṣe mọ́n, ní ipá lórí àpò ìtọ̀, ó ṣeé ṣe kí wọ́n má gbọ́ tàbí ríran dáadáa, tí lílọ bíbọ̀ wọn yóò mẹ́he. Wọn ò ní ní ìkápá lórí lílọ bíbọ̀ wọn mọ́n èyí sílè fa kí wọ́n fi ara pa nígbà tí wọ́n bá ṣubú. Ṣíṣe àfihàn wárápá máa ń wáyé láti ọ̀dọ̀ àwọn òṣìṣẹ́ ìlera tí ènìyàn bá ní àkọsílẹ̀ gìrì ó kéré tán lẹ́ẹ̀mejì. Ní ọ̀pọ̀ ìgbà wọn máa ń fi òǹtẹ̀ lu èyí nípasẹ̀ electroencephalography (EEG), ìmọ̀ ẹ̀rọ tí kìí duni ni a lè fi ṣe àkọsílẹ̀ àti láti kọ́ ìṣesí iná inú ọpọlọ. Ìtọ́jú fún wárápá lè múná dóko. Pẹ̀lú òògùn gìrì, ó tó ní 70% ènìyàn tó ní wárápá lè bọ́ lọ́wọ́ gìrì. Lẹ́yìn ọdún 2 tí wọ́n tí lọ òògùn láì ní gìrì, òṣìṣẹ́ ìlera lè sọ pé kí wọ́n ó ma lo òògùn mọ́n. Ibi tí òògùn kò bá ti ṣiṣẹ́ láti dé àrùn yìí, wọ́n lè ṣe àwọn iṣẹ́ abẹ tí ó lè ṣe àǹfààní. Nígbà tí ó jẹ́ pé àwọn tó ní wárápá máa ń ní àwọn àdojúkọ bíi ìjayà, ìrònú, ẹ̀kọ́ bíbá gbé pọ̀ náà wúlò. Èsì WHO: Tẹ́lẹ̀ WHO ṣe ètò nípa wárápá láti fihàn pé tí wọ́n bá ń tọ̀jú àrùn wárápá ní àwọn ilé ìtọ́jú kékèké èyí yóò jẹ́ kí àlàfo tí ó wà nínú títọ́jú wárápá dín kù. Ní ìbámu pẹ̀lú àwọn ọ̀nà-àmúṣe ajẹmọ́-ẹ̀rí ti Ètì Ìfìṣe-dí-Àlàfo Ìlera Ọpọlọ ti Àjọ WHO (mhGAP), WHO fọwọ́ si kíkọ́ àwọn ilé ìtọ́jú kékèké, àwọn tí wọn o ní ìṣe ìtọ́jú kan pàtó lè sọ fún ẹni tó ní, ìtọ́jú àti láti má bẹ àwọn tó ní wárápá wò. Àjọ WHO gbé ètò lórí bí a ṣe lè dín àlàfo tí ó wà nínú títọ́jú wárápá kù pelu oríṣiríṣi ìgbésẹ̀ láti jẹ kí àwọn ènìyàn ní àǹfààní sí ìtọ́jú wárápá, èyí yóò din àlàfo náà kù. Ètò náà di lílò ni orílẹ̀-èdè mẹrin – Ghana, Mozambique, Myanmar àti, Vietnam. WHO tẹ ìwé lórí ìyàtò tí ó bá àwọn tó ní wárápá : ọ̀rọ̀ kékeré, èyí tí ó sọ ipa tí ìtọ́jú tó gbòòrò lórí wárápá. Èyí gbọ́dọ̀ lè tán ìṣòro ẹni tí óní wárápá. | Isithuthwane Uhlolojikelele: Isithuthwane yisifo sobuchopho esinagmahlalakhona esivame kakhulu futhi sithinta abantu bayo yonke iminyaka yobudala. Abantu abangaphezu kwezigidi ezingama-50 emhlabeni wonke banesithuthwane; cishe abangu-80% babo bahlala emazweni anamaholo aphansi nkanye naphakathi nendawo. Abantu abalinganiselwa ku-70% abanesithuthwane bangayeka ukudlikiza uma behlowe futhi kwatholakala isifo ngendlela efanene bese beyalashwa. Nokho, cishe izingxenye ezintathu kwezine zabantu abanesithuthwane emazweni anamaholo aphansi abatholi ukwelashwa abakudingayo, futhi lokhu kukhuphukela ku-90% kwamanye amazwe. Emazweni amaningi anjalo, ongoti abaningi bezempilo abanakho ukuqeqeshwa kokubona, ukuhlola kutholakale isifo kanye nokwelapha isithuthwane. Emazweni amaningi ampofu ngokuphathelene nezinsiza, ayitholakali imithi elwa nokudlikiza. Abantu abanesithuthwane kanye nemindeni yabo bavame ukunembekezelwa kanye nokubandlululwa. Ezingxenyeni eziningi zomhlaba uhlobo lwangempela lwesithuthwane nalo sekuyisikhathi eside luhlanekezelwe yimibono engelona iqiniso, ukwesaba kanye nemibono eyiphutha ngalokhu kuphazamiseka. I-WHO isebenza neminyango yezempilo kanye nabalingani ukuze kwenziwe ngcono ukufinyelela ekwelashweni ngokuphathelene nesithuthwane. Izimpawu kanye nokwelashwa Isithuthwane asithathelani futhi sibonakala ngodlikizaa, okwenzeka ngenxa yokusebenza kukagesi okweqile okwesikhashana ebuchosheni. Ngesikhathi sokudlikiza, abantu bangase bangazi ngalokho okwenzekayo, ukulawula ukusebenza kwamathumbu noma kwesinye, bangase bangakwazi ukuzwa noma ukubona kahle, futhi ukunyakaza kwabo kungaphazamiseka. Ukulngakwazi ukulawula ukunyakaza kanye nokuzwa kungadala ukulimala ngenxa yokuwa. Ukutholwa kwesifo kwesithuthwane kwenziwa ungoti wezempilo uma kunomlando wezokwelapha wokuhlaselwa ukudlikiza okungenani kabili. Ngokuvamile lokhu kuqinisekiswa yi-electroencephalography (EEG), indlela yezobuchwepheshe engenabuhlungu yokurekhoda nokufunda ukusebenza kukagesi wobuchopho. Ukwelapha isithuthwane kungasebenza kahle kakhulu. Ngemithi elwa nokudlikiza, abantu abangaba ngu-70% abaphila nesithuthwane bangaphila bengenakho ukudlikiza. Ngemva kweminyaka emi-2 yokuphuza imithi ngaphandle kokudlikiza, ungoti wezempilo angakweluleka ukuthi uyeke imithi. Lapho imithi ingasizi ekunciphiseni isimo, ezinye izinhlobo zokuhlinza zingaba usizo. Njengoba abantu abanesithuthwane benezimo ezenzeka kakhulu zangokomqondo njengokukhathazeka kanye negccindezi, usizo lwengqondo kanye nezenhlalakahle nalo luyasiza. Impendulo yeWHO: Izinhlelo zaphambilini zokubambisana zeWHO ngokuphathelene nesithuthwane zibonise ukuthi ukuhlanganisa ukunakekelwa kwesithuthwane ekunakekelweni kwezempilo okuyisisekelo kunganciphisa kakhulu igebe lokwelashwa kwesithuthwane. Ngokusekelwe ezindleleni ezisekelwe ebufakazini beWHO Mental Health Gap Action Programme (mhGAP), iWHO isekela ukuqeqeshwa kokunakekelwa okuyisisekelo, abahlinzeki bezokunakekela kwezempilo abangebona ongoti ukuze bathole isifo, belaphe futhi balandele abantu abanesithuthwane. Uhlelo lweWHO Lokunciphisa Igebe Lokwelashwa Kwesithuthwane luhlanganise amasu amaningana amasha okusekela ukufinyelela kanye nokunakekela ezinsizeni kubantu abanesithuthwane, ngaleyo ndlela kuncishiswe igebe lokwelashwa kwesithuthwane. Lolu Hlelo lwaqaliswa emazweni amane – iGhana, iMozambique, iMyanmar kanye neVietNam. I-WHO ishicilele Ukuthuthukisa izimpilo zabantu abanesithuthwane: isifinyezo sobuchwepheshe, esichaza izinyathelo ezidingekayo ukuze kunikezwe indlela ehlanganisiwe yokunakekelwa kanye nokwelashwa ngokuphathelenne nesithuthwane. Lokhu kuhlangabezana kangcono nezidingo eziningi zabantu abanesithuthwane. |
የገንዘብ ድጋፍ ማጠቃሊያ፡- የፋይናንስ ድጋፍ የአለም አቀፍ የጤና ሽፋን (UHC) ዋነኛው አላማ ሲሆን ከመጨረሻዎቹ የሽፋን ግቦች አንዱ ነው፡፡ የጤና ፋይናንስ ፖሊሲው በቀጥታ የፋይናንስ ድጋፍን ይጎዳል፡፡ የፋይናንስ ድጋፍ ሰዎችን ለገንዘብ ችግር የማያጋልጡ እና የኑሮ ደረጃውን የማያሰጉ የጤና አገልግሎቶችን ለማግኘት ቀጥተኛ ክፍያዎች ሲደረጉ ይፈጸማል፡፡ ሰዎችን ጥበቃ እንዲያገኙ ማድረግ የሚቻልበት ዋነኛ መንገድ ለጤና አገልግሎት ከኪሳቸው በሚከፍሉ ሰዎች ላይ ከመታመን ይልቅ ለጤንነታቸው የሚሆን ቅድመ ክፍያ እና ሃብት ማሰባሰብን ማረጋገጥ ነው፡፡ ወደ 930 ሚሊዮን የሚጠጉ ሰዎች (12.7 ከመቶ የሚሆነው የዓለም ህዝብ) ቢያንስ 10 በመቶ የሚሆነውን የቤተሰብ በጀታቸውን ለጤና እንክብካቤ ከኪሳቸው ስለሚከፍሉ ለከፍተኛ ወጪ ተዳርገዋል፡፡ ወደ 90 ሚሊዮን የሚጠጉ ሰዎች (1.2 ከመቶ የሚሆነው የዓለም ሕዝብ) ለጤና አገልግሎት ከኪሳቸው ስለከፈሉ አሁንም ወደ “ከፍተኛ ድህነት” (በቀን 1.90 (1 ዶላር) ወይም ከዚያ ባነሰ ገቢ እየኖሩ ነው፡፡ ቁልፍ የመመሪያ መልእክቶች ማህበረሰቡ በቂ የገንዘብ ድጋፍ ማግኘቱን ለማረጋገጥ የጤና ስርዓቶችን ፋይናንስ ማደራጀት የሚቻልባቸው የተለያዩ መንገዶች አሉ፡፡ ሆኖም የጤና ስርአቶች በዋነኛነት በህዝብ የገቢ ምንጮች ላይ መተማመን ያለባቸው መሆኑ ግልጽ ነው፡- ከበጎ ፈቃደኝነት ቅድመ ክፍያ ዘዴዎች ይልቅ በአስገዳጅ፣ በቅድመ ክፍያ የተከፈለ እና የሚከፈል ገንዘብ መጠቀም ነው፡፡ በጤና ሥርዓቱ መጠነ ሰፊ ለውጥ ስለሚያስፈልግ የገንዘብ ድጋፉ የጤናውን ሽፋን መብት እና አባልነት ዋስትና አይሰጥም፡፡ አንዳንድ መደበኛ የሆኑ ውጤታማ ለውጦች የሚከተሉትን ያካትታሉ፡- የተለያዩ የገቢ ምንጮችን በጋራ መጠቀም ወይም የተቀናጀ የገንዘብ አጠቃቀም፤ የግዴታ የቅድመ ክፍያ ገንዘቦችን መጠን ቀስ በቀስ መጨመር፤ በቅድሚያ የተከፈለ ገንዘብ መልሶ ማከፋፈል፤ እና አዳዲስ ድርጅቶችን እና ተቋማዊ አደረጃጀቶችን በመደገፍ እና ለውጦች እንዲደረጉ ማስቻል፤ የገንዘብ ድጋፍን ሰዎች ከመክፈል አቅም አንፃር ምን ያህል እንደሚያወጡ (ለምሳሌ የቤተሰብ ጠቅላላ ወጪ ወይም ገቢ በዘላቂ የልማት ግብ ክትትል ማዕቀፍ ውስጥ ወይም የቤተሰብ ጠቅላላ ወጪ ወይም የተጣራ ገቢ ለፍላጎት ወጪዎች) መከታተል ይቻላል፡፡ በአለም አቀፍ ደረጃ የፋይናንስ ድጋፍ አሰጣጥ ሂደት መከታተል አስፈላጊ ነው ነገር ግን የአዝማሚያዎቹ አሽከርካሪዎችን ለመረዳት ጥልቅ እና ልዩ ትንተና እና የጤና ፋይናንስ ፖሊሲዎች ግምገማዎች ማድረግ ያስፈልጋል፡፡ | Financial protection Overview: Financial protection is at the core of universal health coverage (UHC) and one of the final coverage goals. Health financing policy directly affects financial protection. Financial protection is achieved when direct payments made to obtain health services do not expose people to financial hardship and do not threaten living standards. Key to protecting people is to ensure prepayment and pooling of resources for health, rather than relying on people paying for health services out-of-pocket at the time of use. About 930 million people (12.7 percent of the world’s population) incurred catastrophic health spending as they dedicated at least 10 percent of their household budgets to pay for health care out of their own pockets. About 90 million people (1.2 percent of the world population) are still being pushed into “extreme poverty” (living on $ 1.90 (1) or less a day) because they paid for health care out-of-pocket. Key policy messages There are different ways of organizing the financing of health systems to ensure a population is financially protected. However, what is clear is that health systems need to predominantly rely on public revenue sources: mandatory, pre-paid and pooled, rather than voluntary pre-payment mechanisms. Financial protection is not guaranteed by entitlement and membership to a health coverage scheme, as broader changes in the health system are required. Some common aspects of successful reforms include: pooled or coordinated use of different revenue sources; progressively increasing the size of compulsory prepaid funds; redistribution of money form prepaid funds; and new organizations and institutional arrangements to support and enable change. Financial protection can be monitored by looking at how much people spend relative to their ability to pay (e.g. household total expenditure or income as within the SDG monitoring framework or household total expenditure or income net of spending on necessities). Monitoring progress towards financial protection at global level is important but in-depth contextual specific analysis and evaluations of health financing policies are needed to understand drivers of trends. | Kariyar kuɗi Ƙarin bayani: kariyar kuɗi tana gaba-gaba wajen samun kulawar lafiya na bai ɗaya (UHC) kuma ɗaya daga cikin ƙudurorin ƙarshe na bai ɗaya. Tsarin sa kuɗi a harkar lafiya ya shafi kariyar kuɗi kai tsaye. Ana samun kariyar kuɗi yayin da aka biya kuɗi kai tsaye domin samun kulawar lafiyar da bai ingiza mutane cikin wahalar rashin kuɗi ba kuma bai kawo cikas ba ga yanayin rayuwa. Abu mai muhimmanci wajen kare mutane shi ne tabbatar da biya tin a farko da kuma ba da gudummawar haɗa kayan aiki/kuɗi don lafiya a kan dogara da mutane su biya domin kulawar lafiyarsu a yayin da ba su da kuɗin a lokacin buƙatar amfani da su. Kusan mutane miliyan 930 (kaso 12.7% na al'ummar duniya) sun fuskanci kashe-kashen kuɗi a kan matsalar lafiya ta yadda suke sadaukar da a ƙalla kaso 10% na kasafin kuɗin gidansu wajen biyan abin da ya shafi kulawar lafiya daga cikin aljihunansu. Kusan mutane miliyan 90 (kaso 1.2 cikin ɗari na al'ummar duniya) har yanzu suna shiga cikin matsanancin talauci (inda suke rayuwa a kan Dala $1.90 (1) ko ƙasa da haka a rana) saboda suna biyan kuɗin kulawar lafiya yayin da babu kuɗin. Muhimman sakonin tsare-tsare Akwai hanyoyi da dama na shirya sa kuɗi a harkokin lafiya domin tabbatar da cewa al'umma ta samu kariya kuɗi. Bugu da ƙari, abin da ya bayyana shi ne harkokin lafiya na buƙatar su fi dogara a kan hanyoyin da ake samun kuɗin daga al'umma: dole, a fara biya tin farko da tattara gudummawa, a kan hanyoyin biyan kuɗin tin farko da ba dole ba. Kariyar kuɗi ba wai ana da tabbacin samu bane saboda haƙƙi ne da kuma kasancewa ɗan ƙungiyar bada tallafin kariya kuɗi da lafiya, kamar yadda ake buƙatar manyan canje-canje a harkar lafiya. Wasu daga cikin sanannun abubuwan gyare-gyaren da akai nasara sun haɗa da;: Haɗawa da shirya hanyoyin samun kuɗin shiga daban-daban.; Inda a hankali aka ƙara yawan kuɗin biya tin farko kafin aiki na dole; Sake rarraba kuɗi ta hanyar tsarin tara kuɗin biya tun farko kafin aiki Sababbin ƙungiyoyin da tsara hukumomi don tallafawa da tabbatar da canji. Za a iya kula da kariyar kuɗi ta hanyar duban nawa mutane ke iya biya daidai da ikonsu wajen biyan (misali, kuɗin da ake kashewa gaba ɗaya a gida ko kuɗin da ke shigowa kamar yadda yake a tsarin sa ido na hukumar mai ƙudirin ɗorewar ci gaban al'umma ko kuma gaba ɗaya kuɗin da ake kashewa a gida ko duka kuɗin shiga da ake kashewa a kan abubuwan buƙatar yau da kullum). Yana da muhimmanci ana sa ido a kan cigaban da ake samu a kan yadda ƙasashe a faɗin duniya ke tallafawa mutane da kuɗi saboda sha'anin lafiya, amma ana fahimtar me yasa abubuwa ke canjawa, sannan muna buƙatar kallo na tsanaki a kan yanayin kowacce ƙasa da gano tsare-tsarensu na tallafawa lafiyar mutane da kuɗi a nitse. | Ulinzi wa kifedha. Muhtasari: Ulinzi wa kifedha ndio msingi wa bima ya afya kwa wote (UHC) na mojawapo ya mazlengo ya mwisho ya chanjo. Sera ya ufadhili wa afya huathiri moja kwa moja ulinzi wa kifedha. Ulinzi wa kifedha hupatikana wakati malipo ya moja kwa moja yanayofanywa ili kupata huduma za afya hayawawekei watu matatizo ya kifedha na hayataishii viwango vya maisha. Muhimu katika kulinda ni kuhakikisha malipo ya awali na kuunganisha rasilimali kwa ajili ya afya, baada ya kutegemea watu wanaolipia huduma za afya nje ya mfuko wakati wa matumizi. Takriban watu milioni 930 9asilimia 12.7 ya idadi ya watu duniani) walitumia matumizi mabaya ya afya kwa kuwa walijitolea angalau asilimia 10 ya bajeti zao za kaya kulipia huduma za afya kwa mifuko yao wenyewe. Takriban watu milioni 90 (asilimia 1.2 ya idadi ya watu duniani) bado wanasukumizwa katika umaskini uliokithiri (wanaishi kwa $ 1.90 (1) au chini ya hapo kwa siku ) kwa sababu walilipia huduma za afya nje ya mfuko. Ujumbe muhimu wa sera. Kuna njia tofauti za kupanga ufadhili wa mifumo ya afya ili kuhakikisha watu inalindwa kifedha. Hata hivyo , kilicho wazi ni kwamba mifumo ya afya inahitaji kutegemea zaidi vyanzo vya mapato ya umma: lazima, malipo ya awali na ya pamoja, badala ya njia za malipo ya awali ya hiari. Ulinzi wa kifedha haujahakikishiwa na haki na uanachama wa mpango wa bima ya afya, kwani mabadiliko mapana zaidi katika mfumo wa afya yanahitajika. Baadhi ya vipengele vya kawaida vya mageuzi yenye mafanikio ni pamoja na: Imeunganisha matumizi yaliyoratibiwa ya vyanzo mbalimbali vya mapato; Hatua kwa hatua kuongeza ukubwa wa fedha za lazima za kulipia kabla; Ugawaji upya wa fedha hutengeneza fedha za kulipia kabla; na Mashirika mapya na mipango ya kitaasisi kusaidia na kuwezesha mabadiliko. Ulinzi wa kifedha unaweza kufuatiliwa kwa kuangalia ni kiasi gani watu wanatumia kulingana na uwezo wao wa kulia (k.m. jumla ya matumizi ya kaya au mapato kama ndani ya mfumo wa ufuatiliaji wa SGD au jumla ya matumizi ya kaya au jumla ya mapato ya matumizikwa mahitaji). Kufujatilia maendeleo kuelekea ulinzi wa kifedha katika ngazi ya kimataifa ni muhimu lakini kwa kina uchambuzi mahususi wa muktadha na tathmini za sera za ufadhili zinahitajika ili kuelewa vichochezi vya mienendo. | Níní owó ní ìpamọ́ Ìsọníṣókí: Níní owó ní ìpamọ́ jẹ́ ohùn tí universal Health coverage (UHC) ń mọ jú tó èyí tí ó jẹ́ ọ̀kan lára àfojúsùn wọn. Ètò ìmúlò owó nínà lórí ìlera ń ṣe àkóbá fún owó tí a fi pamó. Fífi ọwọ́ pamó ṣeé ṣe nígbà tí wọ́n bá ń sanwó tààrà láti pèsè ìlera tótọ́ èyí tí kò fi àwọn ènìyàn sínú ìnira tí kò sì dùn kokò mọ́ ìgbé ayé ẹ̀dá. Ọ̀nà kan láti dáàbò bo ènìyàn ohun ni ki a maa san àsan sílè àti rírà àwọn ohun èlò ìlera sílè èyí tí a ó fi máa gbẹ́kẹ̀lé kí àwọn ènìyàn sanwó ìtọ́jú wọn nígbà tí wọ́n bá ní lò ìtọ́jú. Ó tó 930 mílíọ̀nù ènìyàn (12. 7 ọgọrun àwọn olùgbé ní àgbáyé) ni wọ́n ń san owó ribiribi lórí ìlera wọn tí wọ́n sì fi ó kéré tán 10% nínú owó wọn ní wọ́n fi ń san owó ìtọ́jú ara wọn ní àpò ara wọn. Ó tó 90 mílíọ̀nù ènìyàn (1.2 % ni àgbáyé) ni wọ́n rán lọ sóko àìlówó lọ́wọ́ (wọ́n ń fi $1.90 gbé (1) tàbí í ó má tó ọjọ́ kan nítorí pé wọ́n ń san owó ìtọ́jú láti àpò ara wọn. Àwọn ọ̀rọ̀ tó ṣe pàtàkì Oríṣi ọ̀nà ni a lè gbà fi owó ètò ìlera pamọ́ láti rí pé àwọn olùgbé ìlú ní àǹfààní sí owó tí a tọ̀jú. Bí ó tilè jẹ́ pé ohun tí a mọ ni pé ètò ìlera nílò láti gbọ́n kàn lé owó tí ó ń wọlé fún ìlú :o ṣe kókó, àsan sílè àti rírà dára ju owó à mọ́mọ̀ san lọ. Níní owó ní ìpamọ́ kò sọ pé ènìyàn yóò ní àǹfààní sí gbogbo ìtọ́jú nítorí ìyàtò wá nínú àwọn ètò ìlera wa. Díè nínú àwọn àṣeyọrí rẹ̀ ni: bí a ṣe ń mọ jú tó orísun owó tó ń wọlé; Mímú ìlo sókè bá àwọn owó tí ó ṣe kókó tí a san a san sílè fún; Ṣé ṣe àtúnpín owó fún asán sílè; àti Àwọn àjọ titun àti àwọn ètò ìgbékalẹ̀ láti fọwọ́ sọ wọ́pọ̀ àti láti ṣe àtúnṣe. A lè sọ níní owó ni ìpamọ́ nípa wíwo iye tí àwọn ènìyàn ń ná (àpẹẹrẹ owó tí wọn ń ná nínú ilé, owó tí ó ń wọlé ní àkókò tí SDG fi sọ tàbí gbogbo owó tí wọn ń ná nínú ilé tàbí owó tí wọ́n ń ná lórí àwọn nǹkan tó ṣe pàtàkì). Ṣíṣọ́ ìlọsíwájú fífi ọwọ́ pamó ní àgbáyé je ohun pàtàkì àmọ́ ní ìjìnlè àwọn àyẹ̀wò kan àti èsì lórí àwọn ìlànà nínà owó sí orí ìlera gbọ́dọ̀ jẹ́ ohun tí ó yé ni. | Ukuvikelwa ngokwezezimali Uhlolojikelele: Ukuvikelwa ngokwezezimali kuyisisekelo sokufinyelela kwezempilo kubo bonke (UHC) kanye nokunye kokuphokophelelwe kokugcina ngokuphathelene nokufinyelela kubo bonke. Inqubomgomo yokuxhasa ngezimali ezempilo ithinta ngokuqondile ukuvikelwa ngokwezezimali. Ukuvikelwa ngokwezezimali kutholakala lapho kukhokhelwa ngokuqondile ukuthola izinsiza zezempilo kuingabeki abantu engozini yezezimali futhi kungasongeli amazinga okuphila. Okubalulekile ngokuphathelene nokuvikela abantu ukuqinisekisa ukukhokha ngaphambi kwesikhathi kanye nokuhlanganisa izinsiza zezempilo, kunokuthembela kubantu abakhokhela izinsiza zezempilo ngaphandle ngokuzikhokhela bona ngesikhathi sokusetshenziswa. Cishe abantu abayizigidi ezingama-930 (amaphesenti angu-12.7 ezakhamuzi zomhlaba) bahlangabezane nokukhokhela nezinhlekelele zezempilo njengoba befaka okungenani amaphesenti ayi-10 ezabelomali zabo zasekhaya ukuze bakhokhele ukunakekelwa kwezempilo ngemali ephuma emaphaketheni abo. Cishe abantu abayizigidi ezingama-90 (amaphesenti angu-1.2 enani labantu emhlabeni) basadudulelwa "ebumpofwini obedlulele" (baphila ngo-$ 1.90 (1) noma ngaphansi ngosuku) ngoba bakhokhela ukunakekela kwezempilo ngemali ephuma emaphaketheni abo. Imilayezo eyinhloko yenqubomgomo Kunezindlela ezahlukene zokuhlela ukuxhaswa ngezimali kwezinhlelo zezempilo ukuze kuqinisekiswe ukuthi inani labantu livikelwe ngokwezimali. Kodwa-ke, okusobala ukuthi izinhlelo zezempilo zidinga ukuthembela kakhulu emithonjeni yemali engenayo yomphakathi: okuyimpoqo, okukhokhelwa ngaphambi kwesikhathi futhi okuhlanganisiwe, kunokuba kuthenjelwe ezinkambisweni zokukhokha zokuzithandela ngaphambi kwesikhathi. Ukuvikelwa kwezezimali akuqinisekisiwe ngokufaneleka nokuba yilungu lesikimu sokuvikela kwezempilo, njengoba kudingeka izinguquko ezibanzi ohlelweni lwezempilo. Ezinye izici ezivamile zezinguquko eziphumelelayo zihlanganisa: ukusetshenziswa kokuhlanganisiwe ndawonye noma okuhlanganisiwe kwemithombo ehlukene yemali engenayo; ukwandisa kancane kancane ubukhulu bezimali eziphoqelelwe ezikhokhwa ngaphambi kwesikhathi; ukusatshalaliswa kabusha kohlobo lwemali oluvela ezimalini ezikhokhelwa ngaphambi kwesikhathi; kanye kanye namalungiselelo amasha ezinhlangano knye nezikhungo okusekela nokuvumela inguquko. Ukuvikelwa kwezezimali kungaqashwa ngokubheka ukuthi abantu bachitha malini uma kuqhathaniswa nalokho abangakwazi ukukukhokha (isb. inani eliphelele lezindleko zasekhaya noma imali engenayo njengasezinhlakeni zokuqapha ze-SDG noma innani eliphelele lezindleko zasekhaya noma inani eliphelele lemali engenayo yokusetshenziselwa izidingo). Ukuqapha inqubekela phambili yokuvikelwa ngokwezezimali ezingeni lomhlaba wonke kubalulekile kodwa ukuhlaziywa okujulile okuqondile komongo kanye nokuhlolwa kwezinqubomgomo zokuxhaswa ngezimali zezempilo kuyadingeka ukuze kuqonde abaqhuba amathrendi. |
ጎርፍ ማጠቃሊያ፡- ጎርፍ በጣም በተደጋጋሚ ጊዜ የሚከሰት የተፈጥሮ አደጋ ሲሆን የሚከሰቱት ትርፍ ውሃ አብዛኛውን ጊዜ ደረቅ የሆነን መሬት ሲያጠልቅ ይፈጠራል፡፡ ብዙውን ጊዜ የጎርፍ መጥለቅለቅ የሚከሰተው በከባድ ዝናብ፣ ፈጣን የበረዶ መቅለጥ ወይም በሙቆታማ ቦታው አካባቢ ባሉ ሙቆት አዘል አውሎ ነፋሶች ወይም የሱናሚ ማዕበል ነው፡፡ የሰው ሕይወት መጥፋት እና የግል ንብረት እና ወሳኝ የሚባሉ የህዝብ ጤና መሠረተ ልማትን በማውደም የጎርፍ መጥለቅለቅ ከፍተኛ ውድመት ሊያስከትል ይችላል፡፡ እ/አ/አ ከ1998-2017 ባለው ጊዜ ውስጥ የጎርፍ መጥለቅለቅ በዓለም ዙሪያ ከ2 ቢሊዮን በላይ ሰዎች ላይ ጉዳት አድርሷል፡፡ የአለም ጤና ድርጅት ሰዎች ጎርፍ በሚካሄድባቸው ወይም መቋቋም በማይችሉ ህንፃዎች ውስጥ ይኖራሉ ወይም የማስጠንቀቂያ ስርአት እና የጎርፍ አደጋ ግንዛቤ ስለሌላቸው ለጎርፍ በጣም የተጋለጡ ናቸው፡፡ 3 የተለመዱ የጎርፍ ዓይነቶች አሉ፡- የጎርፍ መጥለቅለቅ የሚከሰተው ፈጣን እና ከመጠን በላይ በሆነ ዝናብ ምክንያት የውሃ ከፍታን በፍጥነት ከፍ ማድረግ እና ወንዞች፣ ጅረቶች፣ ሰርጦች ወይም መንገዶች ሊወድሙ ይችላሉ፡፡ የወንዞች ጎርፍ የሚከሰተው የማያቋርጥ ዝናብ ወይም የበረዶ መቅለጥ የወንዙ ውሃ ከአቅም በላይ እንዲሆን ሲያስገድድ ነው፡፡ የባህር ዳርቻ ጎርፍ የሚከሰተው ከሙቆት አዘል አውሎ ነፋስ እና ሱናሚ ጋር በተያያዙ አውሎ ነፋስ ነው፡፡ ባለፉት 10 ዓመታት በተፈጥሮ አደጋዎች ከተመዘገቡት አደጋዎች መካከል ከ80-90% የሚሆኑት በጎርፍ፣ ድርቅ፣ ሙቆት አዘል አውሎ ነፋሶች፣ በሙቀት ማዕበል እና በከባድ አውሎ ነፋስ የተከሰቱ ናቸው፡፡ የጎርፍ መጥለቅለቅ በተደጋጋሚ ጊዜ እና ክብደቱ እየጨመረ ሲሆን በአየር ንብረት ለውጥ ምክንያት የዝናብ ደጋግሞ መዝነቡ እና ጥንካሬው እንደሚቀጥል ይጠበቃል፡፡ ተፅዕኖ፡- በጎርፍ ከሚከሰቱ የሞት አደጋዎች ውስጥ የውኃ ላይ መስጠም 75 በመቶውን ይይዛል። የጎርፍ አደጋዎች በየጊዜው እየጨመሩ ይሄዳሉ ተብሎ ይጠበቃል። በተለይም ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው ሀገራት ሰዎች በጎርፍ በተጋለጡ አካባቢዎች በሚኖሩባቸው እና ማህበረሰቡን ከጎርፍ የመጠበቅ፣ የማፈናቀል ወይም የመከላከል አቅሙ ደካማ ወይም ገና በማደግ ላይ ባሉ ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው ሀገራት የመስጠም አደጋዎች እንዲጨምሩ ያደርገዋል፡፡ በተጨማሪም በአካል ጉዳት፣ በልብ ድካም፣ በኤሌክትሪክ ንዝረት፣ በካርቦን ሞኖክሳይድ መመረዝ ወይም ከጎርፍ ጋር በተያያዘ እሳት ሞት ይከሰታል፡፡ ብዙ ጊዜ በጎርፍ ሳቢያ የሚሞቱት ወዲያውኑ አሰቃቂ ትውስታ ምክንያት የሚከሰት ሞት ብቻ ተመዝግበዋል፡፡ የጎርፍ መጥለቅለቅ የሚከተሉትን ጨምሮ የመካከለኛ እና የረጅም ጊዜ የጤና ተጽእኖን ሊያስከትል ይችላል፡- እንደ ኮሌራ፣ ታይፎይድ ወይም ወባ ያሉ የውሃ እና የንክሻ ወለድ በሽታዎች፤ እንደ ቁስሎች ወይም መበሳት እና ከአደጋ ማጽዳት ያሉ ጉዳቶች የኬሚካል አደጋዎች ከድንገተኛ ሁኔታዎች ጋር የተዛመዱ የአእምሮ ጤና ውጤቶች የጤና ስርአቶችን፣ መገልገያዎችን እና አገልግሎቶችን በማስተጓጎል ማህበረሰቦችን የጤና አገልግሎት እንዲያገኙ አድርጓል፡፡ እንደ ምግብ እና ውሃ አቅርቦት እና አስተማማኝ መጠለያ ያሉ መሰረታዊ መሠረተ ልማቶች ጉዳት ደርሶባቿል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ በቂ የአደጋ መከላከያ፣ ዝግጅት፣ እርዳታ እና የማገገሚያ ተግባራት በዘላቂነት እና በወቅቱ ከተተገበሩ በጎርፍ የሚደርሰውን የአካልና የሰው ወጪ መቀነስ ይቻላል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት በአደጋ ጊዜ ችግሮችን እና ተግዳሮቶችን አስቀድሞ መገመት የሚችል ጠንካራ እና ንቁ የጤና ስርዓቶችን ለመገንባት ከአባል ሀገራት ጋር በጋራ ይሰራል፡፡ የጤና ክላስተር ለአለም አቀፍ ድንገተኛ አደጋዎች እንደሚመራ ሁሉ የአለም ጤና ድርጅትም ለሚከተሉት ምላሽ ለመስጠት ከአጋሮች ጋር ይሰራል፡፡ ተገቢውን ምግብ መሟላቱን ማረጋገጥ እንደ ክትባት፣ የሕፃናት እና የእናቶች ጤና እና የአእምሮ ጤና ያሉ የመጀመሪያ ደረጃ እንክብካቤ አገልግሎቶችን ወደነበረበት መመለስ፡፡ የሞባይል ጤና ቡድኖችን አሰባስቦ በሁሉም ቦታዎች ላይ ማዳረስ የወረርሽኙን ክትትል፣ ቅድመ ማስጠንቀቂያ እና እርዳታ የሚሰጥበትን ሁኔታ ማካሄድ የጤና እርዳታውን ለመደገፍ የአደጋ ጊዜ የገንዘብ ድጋፍ ጥሪ ማድረግ | Floods Overview: Floods are the most frequent type of natural disaster and occur when an overflow of water submerges land that is usually dry. Floods are often caused by heavy rainfall, rapid snowmelt or a storm surge from a tropical cyclone or tsunami in coastal areas. Floods can cause widespread devastation, resulting in loss of life and damages to personal property and critical public health infrastructure. Between 1998-2017, floods affected more than 2 billion people worldwide. People who live in floodplains or non-resistant buildings, or lack warning systems and awareness of flooding hazard, are most vulnerable to floods. There are 3 common types of floods: Flash floods are caused by rapid and excessive rainfall that raises water heights quickly, and rivers, streams, channels or roads may be overtaken. River floods are caused when consistent rain or snow melt forces a river to exceed capacity. Coastal floods are caused by storm surges associated with tropical cyclones and tsunami. Between 80-90% of all documented disasters from natural hazards during the past 10 years have resulted from floods, droughts, tropical cyclones, heat waves and severe storms. Floods are also increasing in frequency and intensity, and the frequency and intensity of extreme precipitation is expected to continue to increase due to climate change. Impact: Drowning accounts for 75% of deaths in flood disasters. Flood disasters are becoming more frequent and this trend is expected to continue. Drowning risks increase with floods particularly in low- and middle-income countries where people live in flood prone areas and the ability to warn, evacuate, or protect communities from floods is weak or only just developing. Deaths also result from physical trauma, heart attacks, electrocution, carbon monoxide poisoning or fire associated with flooding. Often, only immediate traumatic deaths from flooding are recorded. Floods can also have medium- and long-term health impacts, including: water- and vector-borne diseases, such as cholera, typhoid or malaria injuries, such as lacerations or punctures from evacuations and disaster cleanup chemical hazards mental health effects associated with emergency situations disrupted health systems, facilities and services, leaving communities without access to health care damaged basic infrastructure, such as food and water supplies, and safe shelter. WHO Response The magnitude of the physical and human costs from floods can be reduced if adequate emergency prevention, preparedness, response and recovery measures are implemented in a sustainable and timely manner. WHO works with Member States to build resilient and proactive health systems that can anticipate the needs and challenges during emergencies so that they are more likely to reduce risks and respond effectively when needed. As the health cluster lead for global emergencies, WHO works with partners to respond to: ensure appropriate food supplementation restore primary care services, like immunization, child and maternal health, and mental health assemble mobile health teams and outreach conduct epidemic surveillance, early warning and response call for emergency funding to support health action. | Ambaliyar ruwa Gamsashshen bayani: Ambaliyar ruwa shi ne irin bala'in mafi faruwa daga Allah sannan yana wakana ne yayin da aka samu tumbatsar ruwa da ya nutsar da doron ƙasar da take a bushe. Yawanci ruwan sama mai yawa da ƙarfi ne ke haddasa ambaliyar ruwa da ƙanƙarar da ta narke nan da nan ko kuma yayin da guguwa mai ƙarfi ta hankaɗo da ruwa ko ambaliyar cikin kogi zuwa doron ƙasa. Ambaliyar ruwa tana iya haddasa babban tashin hankali, ta hanyar janyo asarar rai da lalacewar dukiyar mutum da manyan kayan kulawa da lafiyar al'umma. Tsakanin shekarar 1998 zuwa 2017, ambaliyar ruwa ta shafi mutane sama da biliyan 2 a faɗin duniya. Mutanen da ke rayuwa a guraren da ka iya fuskantar ambaliya da gine-gine marasa ƙarko, ko marasa na'urorin gargaɗin tawowar bala'i da rashin wayar da kai a kan hatsarin ambaliyar ruwa, sune waɗanda ambaliyar ruwa tafi saurin shafa. Akwai ire-iren ambaliyar ruwa guda 3;: Ambaliyar ruwa mai sauri wacce ruwan sama mai sauri da yawa ne ke haddasa ta wanda ya ke ɗaga ruwa sama da sauri, sannan kuma koguna da ƙoramu, da hanyoyin ruwa ko tituna za su iya lalacewa ta dalilin ambaliyar. Ambaliyar kogi tana faruwa ne ta dalilin ruwa sama koyaushe ko ƙanƙara da ta narke ta ingiza kogi ya tumbatsa. Ambaliyar gaɓar kogi na faruwa sakamakon tunkuɗowar ruwa da ƙarfi bakin kogi wacce ke alaƙa da guguwa mai nannaɗewa da kuma ambaliyar cikin kogi. Tsakanin ajiyayyun bayanan bala'o'i kaso 80 zuwa 90%na hatsarori daga Allah a shekaru 10 da suke wuce sun faru ne ta dalilin ambaliyar ruwa da ɗaukewar ruwan sama, da guguwa mai ƙarfi da juyi da lokaci matsanancin zafi da mummunar guguwa. Ambaliyar ruwa kuma dai na ƙaruwa a yawan faruwarta da ƙarfin faruwarta, sannan su yawan faruwar da ƙarfin faruwa matsanancin saukar ruwa ko kankara ana tsammanin zasu cigaba da yin gaba-gaba saboda canjin yanayi. Tasiri: nutsewar da mutane ke yi ya kai kaso 75% na mace-macen bala'in ambaliyar ruwa. Bala'in ambaliyar ruwa yana zama abin da ke faruwa yau da kullum kuma wani abin da ke faruwa yanzu ana tsammanin zai cigaba. Haɗarurrukarn nutsewa suna ƙaruwa da ambaliya musamman a ƙasashen masu ƙaranci ko matsakaicin arziƙi, inda mutane ke rayuwa a guraren da ambaliyar ruwa ka iya faruwa sannan ikon ankarar da mutane da tserar da su, ko kare al'umma daga ambaliyar ruwa yayi rauni ko kuma ba ya gaba. Raunikan da ake samu a jiki na janyo mace-macen da ciwon zuciya da hatsarin wutar lantarki da hatsarin gubar sinadarin gas na kabon monokzayid ko hatsarin wutar da ke alaƙa da ambaliyar ruwa. Yawanci, ana adana mace-macen ciwuka da ambaliyar ruwa ya haddasa kawai. Ambaliyar ruwa na iya janyo tasiri a lafiya na matsakaici ko dogon lokaci, wanda ya haɗa; Cututtukan ruwa da waɗanda ƙwaro ke yaɗawa, irinsu Kwalara (amai da gudawa), zazzaɓin Taifod ko cizon sauro. Raunuka, irinsu sokewa ko rauni a ƙoƙarin tsira daga bala'in da ya faru. Hatsarorin sinadarin kyamikal Illolin lafiyar ƙwaƙwalwa da ke alaƙa da yanayin agajin gaggawa. Katsewar tsare-saren aikin lafiya da kayan aiki da ayyuka, inda ake barin al'umma ba tare da samun kulawar lafiya ba. Lalatattun abubuwan more rayuwa, irinsu samar da abinci da ruwa, da kyakykyawan mazauni. Matakan Hukumar WHO Za a iya rage girman asarar rayukan da ambaliyar ruwa ke janyowa idan aka samar da isassun matakan riga-kafi na agaji da cikakken shiri da kai agaji da matakan warkarwa. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana aiki da ƙasashe domin kafa tsare-tsaren tafiya masu inganci da shiryawa faruwar al'amarin waɗanda ake tsammanin abubuwan da ake buƙata da kalubalen da ka iya zuwa lokacin neman agajin gaggawa saboda su iya rage hatsarori sannan su taimaka yadda ya dace lokacin da ake buƙata. Kamar yadda haɗakar ya janyo bada agajin gaggawa a faɗin duniya, WHO tana aiki da abokan haɗin guiwa domin bada taimakon;: Tabbatar da samar da abincin da ya dace. Farfaɗo da ƙananan ayyukan bada kulawar lafiya, kamar irinsu riga-kafi da kula da lafiyar yaro da mahaifiya, da kuma kulawa da lafiyar ƙwaƙwalwa. Haɗa tim na ma'aikatan lafiya na tafi-da-gidanka Aiwatar da sa ido a kan ɓarkewar annoba da ankararwa da wuri da kai agaji. Kiran gaggawa na haɗa kuɗi don a tallafawa aikin lafiya. | Mafuriko Muhtasari: Mafuriko ni aina ya mara kwa mara ya maafa ya asili na hutokea wakati kufurika kwa maji kunapozamisha ardhi ambayo kwa kawaida ni kavu. Mafuriko mara nyingi husababishwa na mvua kubwa, kuyeyuka kwa theluji haraka au dhoruba inayotokana na kimbunga cha kitropiki au sunami katik maeneo ya pwani. Mafuriko yanaweza kusababisha uharibifu mkubwa, na kusababisha hasara ya maisha na uharibifu wa mali binafsi na miundombinu muhimu ya afya ya umma. Kati ya mwaka 1998-2017, mafuriko yaliathiri zaidi ya watu bilioni 12 duniani kote. F. Watu wanaoishi katika maeneo tambarare ya mafuriko au majengo yasiyostahamili maji, au hawana mifumo ya tahadhari na ufahamu wa hatari ya mafuriko, wapo hatarini zaidi kukumbwa na mafuriko. Kuna aina kuu 3 za mafuriko: Mafuriko ya ghafla husababishwa na mvua ya kasi na kupita kiasi ambayo huongeza kina cha majzi kwa haraka, vijito, njio au barabara zinaweza kusombwa. Mafujriko ya mto husababishwa wakati mvua au theluji inapoyeyuka hulazimisha mto kuzidi uwezo wake. Mafuriko ya pwani husababishwa na mawimbi ya dhoruba yanayohusiana na vimbunga vya kitropiki na sunami. Kati ya 80-90% ya majanga yote yaliyorekodiwa kutokana na majanga ya asili katika kipindi cha miaka 10 iliyopita yametokana na mafuriko, ukame, vimbunga vya tropiki, mawimbi ya joto na dhoruba kali. Mafuriko pia yanaongezeka kwa kasi na masafa, na masafa na ukubwa wa mvua kali inatarajiwa kuendelea kuongezeka kutokana na mabadiliko ya tabianchi. Athari: Kuzama husababisha 75% ya vikfo katika majanga ya mafuriko. Maafa ya mafuriko yanazidi kuongezeka na hali hii iatarajiwa kuongezeka. Hatari za kuzama huongezeka kutokana na mafuriko hasa katika nchi za uchumi wa chini na wakati ambapo watu wanaishi katika maeneo ya yanayokumbwa na mafuriko na uwezo wa kuonya, kuhamisha au kulinda jamii dhidi ya mafuriko ni dhaifu au ni maendeleo tu. Vifo pia hutokana na majeraha ya kimwili, mshtuko wa moyo, kupigwa shoti ya umeme, sumu ya monoksaidi ya kaboni au moto unaohusishwa na mafuriko. Mara nyingi, vifo vya kiwewe vya papo hapo tu kutokana na mafuriko vinarekodiwa. Mafuriko pia yanaweza kuwa na athari za muda wa wastani na mrefu, zikiwemo: Magonjwa yanayoenezwa na maji na vekta, kama vile kipindupindu, homa ya matumbo au malaria. Majeraha, kama vile kupasuka au kuchomwa moto kutokana na kuhamishwa na kusafisha majanga. Hatari za kemikali Athari za afya ya akili zinazohusiana na hali za dharura. Mifumo ya afya, vifaa na huduma zilizovurugika, kuacha jamii bila kupata huduma za afya. Kuharibiwa kwa miundombinu ya msingi, kama vile chakula na maji, na makazi salama. Mwitikio wa WHO. Ukubwa wa gharama za kimwili na za kibinadamu kutokana na mazfuriko zinaweza kupunguzwa ikiwa hatua za kutosha za kuzuia dharura, kujiandaa, kukabiliana na kurejesha zitatekelezwa kwa njia endelevu na kwa wakati. WHO linafanya kazi na Nchi Wanachama kujenga mifumo ya afya thabiti na tendaji ambayo inaweza kukidhi mahitaji na changamoto wakati wa dharura ili iwe na uwezekano mkubwa wa kupunguza hatari na kujibu kwa ufanisi inapohitajika. Kwa vile nguzo ya afya inaongoza kwa dharura za kimataifa, WHO linafanya kazi na wahirika kushughulikia: Kuhakikisha ulaji sahihi wa chakula. Kurejesha huduma za msingi, kama vile kinga, afya ya mtoto na uzazi na afya ya akili. kukusanya timu za afya kwa simu na ufikiaji. Kufanya ufuatiliaji wa janga, onyo la mapema na mwitikio. Mwito kwa ajili ya ufadhili wa dharura ili kusaidia hatua za afya. | Omí-yalé Ìsọníṣókí: Omí-yalé jẹ́ àjálù tí ó sábà máa ń wáyé tí ó sì máa ń ṣẹlẹ̀ nígbà tí ẹ̀kún omi bá gba àwọn ilẹ̀ tí kìí sí omi ní bẹ̀. Ọjọ́ ńlá ni ó máa ń fa omi yalé, yìnyín tó yọ́ tàbí ìjì láti awon ibi tí ó ga tàbí àjálù ilẹ̀ rírì tisùnámì. Omi yalé lè fa àjálù burúkú, èyí tí ó lè fa kí ènìyàn pàdánù ẹ̀mí rẹ̀ àti dúkìá tí yóò sì ní ìpalára lórí ìlera. Láàárín 1998 – 2017, omi yalé tí ṣe ìjàmbá fún ènìyàn tó ju 2 biliọnù lọ ní àgbáyé. Àwọn ènìyàn tí ń gbé ní ibi ilẹ̀ omi tàbí níbi tí kò yẹ kí ilé wà tàbí àwọn tí wọn ò ní èrò akini nílọ̀ tí wọn o sì ní ìmọ̀ nípa aburú omi yalé ní o máa ń ní àdojúkọ omi jù. Oríṣi omi-yalé 3 ni ó wà;: Omi yalé èyí tí ilè kò lè fa omi mu máa ń ṣẹlẹ̀ nígbà tí òjò bá rò lárọ̀jù tí ó sì jẹ̀ kí omi pò ju bí ó ṣe yẹ lọ, tí odò sì kún, omi tí ń ṣàn sì pọ̀, ojú pópó yóò kún fún omi. Omi yalé èyí tí omi odò yóò kún èyí máa ń ṣẹlẹ̀ nígbà tí òjò bá ń rò lemọ́lemọ́ tàbí tí ìrì bá ń já bọ́ èyí tí ó lè fa kí odò ya. Ẹ̀kún omi onílé rírì máa ń wáyé nípasẹ̀ ìjí jíjà èyí tó papọ̀ mo ibi tí ilè ti ga àti tisùnámì. Láàárín 80-90% àwọn àkọsílẹ̀ lórí ìṣẹ̀lẹ̀ àjálù yìí láàárín ọdún 10 ni ó bẹ̀rẹ̀ láti ẹ̀kún omi ọ̀gbẹlẹ̀, òkè gíga rírì, atẹ́gùn oru àti ìjì líle. Ẹ̀kún omi tún bọ̀ ń ṣẹlẹ̀ si lemọ́lemọ́, èyí sí lè tẹ̀síwájú nítorí bí ojú ọjọ́ ṣe ń yí. Ipa: Àkójọ àwọn tó rì jẹ́ 75% tí wọ́n sí kú nínú ẹ̀kún omi. Ẹ̀kún omi wá di àjálù tí a ń rí daradara àti pé àjálù yìí sí ń gbèrò láti tẹ̀síwájú. Aburú tí ó wà nínú rírì ní ṣe pẹ̀lú ẹ̀kún omi àti bí orílẹ̀-èdè ṣe rí àwọn ènìyàn ń gbé ibi tí ẹ̀kún omi lè dé, tí kò sì sí agbára láti kìlọ̀, kó wọn, tàbí dáàbò bo ara ìlú lọ́wọ́ ẹ̀kún omi tàbí kí ó ṣẹ̀ṣẹ̀ máa gbèrò. Àwọn ènìyàn ń kú látàrí rírí ohun tí ó bá ní lẹ́rù, àrùn ọkàn, kí iná gbé ènìyàn, kẹ́míkà tí ó dà pò mọ́ ẹ̀kún omi. Ní ọ̀pọ̀ ìgbà ìṣẹ̀lẹ̀ ojú ẹsẹ̀ tí ó la ikú lọ nípasẹ̀ ẹ̀kún omi ni ó wà ní àkọsílẹ̀. Ẹ̀kún omi lè ní ipá lórí ìlera bíi: àrùn àkóràn láti ara omi bíi kọ́lẹ́rà, àrùn ibà ọ̀rẹ̀rẹ̀ tàbí ibà fífi ara pa bíi ojú ọgbẹ́ tí ó jìn àbí ìfarapa nígbà tí wọ́n ń rán àwọn ènìyàn lọ́wọ́ nínú àjálù Kẹ́míkà olóró àìlera tó ní ṣe pẹ̀lú ọpọlọ nítorí ipò pàjáwírì dídá ètò ìlera dúró, ohun èlò ìlera, fífi àwọn àgbègbè tí kò ní àǹfààní sí ètò ìlera yóò ba àwọn ohun amáyédẹrùn jẹ́, bíi pípèsè oúnjẹ àti omi àti ibùgbé. Èsì WHO A lè dẹkùn ìjàmbá ẹ̀kún omi ni pàṣẹ dídènà, ìgbáradì, fi fèsì àti yíyára rán àwọn ènìyàn lọ́wọ́ ní àsìkò. Àjọ WHO ṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn Member State láti dá ètò ìlera tí ó lè jẹ́ lílọ ní àsìkò tí àjálù bá ṣẹlẹ̀ nítorí à ti dín àjálù kù àti láti lè dáhùn ni àsìkò. Bí àwọn àjọ ètò ìlera ṣe ń gbaradì fún àsìkò pàjáwírì, WHO ń ṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn alájọsepọ́ wọn láti: rí pé wón pèsè oúnjẹ tó dára mú àwọn ètò ìtọ́jú àkọ́kọ́-ṣe padà bọ̀ sípò, bí àjẹsára, ìlera ọmọdé àti ìyálọ́mọ, àti ìlera ọpọlọ ṣe àkójọ àwọn ikọ̀ àti ìpolongo ìlera alágbèéká ṣe ààbò àjálù, ìkìlọ̀ àtètèṣe àti èsì ìpè pàjáwírì fún owó dídá fún ètò ìlera. | Izikhukhula Uhlolojikelele: Izikhukhula ziwuhlobo oluvame kakhulu lwenhlekelele yemvelo futhi zenzeka lapho ukuchichima kwamanzi kumboza umhlaba ovame ukoma. Izikhukhula zivame ukubangelwa imvula enamandla, ukuncibilika kweqhwa okusheshayo noma ukwanda kwesiphepho ngenxa yesiphepho sesimo sezulu esishisayo noma i-tsunami ezindaweni ezisogwini. Izikhukhula zingabangela incithakalo ebanzi, eholela ekudluleni kwemiphefumulo kanye nokulimala kwempahla yomuntu uqobo kanye nengqalasizinda yezempilo yomphakathi ebalulekile. Phakathi kuka-1998 ukuya ku-2017, izikhukhula zathinta abantu abangaphezu kwezigidigidi ezingu-2 emhlabeni wonke. Abantu abahlala ezindaweni ezinezikhukhula noma ezakhiweni ezingakwazi ukumelana nezikhukhula, noma abangenazo izinhlelo zokuxwayisa nokuqwashisa ngengozi yezikhukhula, basengozini enkulu ngokuphathelene nezikhukhula. Kunezinhlobo ezi-3 ezivamile zezikhukhula: Izikhukhula ezisheshayo zibangelwa imvula esheshayo neyeqile ephakamisa amanzi ngokushesha, futhi imifula, imifudlana, imizila noma imigwaqo ingase iphuphume. Izikhukhula zemifula zibangelwa lapho imvula engayeki ukunetha noma iqhwa lincibilika bese liphoqa umfula ukuthi weqe umthamo wawo. Izikhukhula zasogwini zibangelwa ukukhuphuka kwesiphepho okuhlobene neziphepho zasezindaweni ezishisayo kanye ne-tsunami. Phakathi kuka-80 ukuya ku-90% wazo zonke izinhlekelele ezibhaliwe ezivela ezingozini zemvelo phakathi neminyaka eyi-10 edlule zibe umphumela wezikhukhula, isomiso, iziphepho zasezindaweni ezishisayo, isivuvu sokushisa (heat wave) kanye neziphepho ezinamandla. Izikhukhula nazo ziya ngokuvama kanye nokuba zinkulu, futhi ukuvama kanye nobukhulu bemvula enamandla kulindeleke ukuthi kuqhubeke nokwanda ngenxa yokushintsha kwesimo sezulu. Umthelela: Ukugwiliza kubangela u-75% wabantu abashona ezinhlekeleleni zezikhukhula. Izinhlekelele zezikhukhula ziya ngokuya zivama futhi lo mkhuba kulindeleke ukuthi uqhubeke. Izingozi zokugwiliza ziyanda ngezikhukhula ikakhulukazi emazweni anamaholo aphansi kanye naphakathi nendawo lapho abantu behlala ezindaweni ezithambekele ezikhukhuleni futhi ukwazi ukuxwayisa, ukukhipha abantu, noma ukuvikela imiphakathi ezikhukhuleni kubuthakathaka noma kusathuthuka kuphela. Ukushona kubangelwa futhi ukulimala ngokomzimba, ukuhlaselwa yisifo senhliziyo, ukubulawa ugesi, ubuthi be-carbon monoxide noma umlilo ohlobene nezikhukhula. Ngokuvamile, kubhalwa kuphela ukushona ngaleso sikhathi ngenxa yezikhukhula. Izikhukhula zingase futhi zibe nemithelela yezempilo yesikhathi esiphakathi nendawo kanye neyesikhathi eside, ehlanganisa: izifo ezithathelanayo ezivela emanzini kanye nezibangelwa yizinambuzane ezincela igazi, njengekholera, i-typhoid noma umalaleveva ukulimala, okunjengokusikeka noma ukuhlatshwa ngesikhathi sokukhishwa kwabantu kanye nasekuhlanzeni ngokuphathelene nezinhlekelele izingozi zamakhemikhali imiphumela yempilo yengqondo ehlobene nezimo eziphuthumayo ukuphazamiseka kwezinhlelo, izikhungo kanye nezinsiza zezempilo, okushiya imiphakathi ingakwazi ukuthola ukunakekela kwezempilo ukucekeleka phansi kwengqalasizinda eyisisekelo, enjengokuhlinzekwa kokudla kanye namanzi, kanye nendawo yokukhosela ephephile. Impendulo yeWHO Ubukhulu bezindleko ezingokoqobo kanye nezingabantu ezivela ezikhukhuleni bungancishiswa uma izinyathelo zokuvimbela izimo eziphuthumayo ezanele, ukulungela, ukusabela nokululama kusetshenziswa ngendlela esimeme futhi ngesikhathi esifanele. I-WHO isebenza namaZwe angamaLungu ukuze kwakhiwe izinhlelo zezempilo eziqinile futhi ezisebenzayo ezingalindela izidingo kanye nezinselele phakathi nezimo eziphuthumayo ukuze abe maningi amathuba okunciphisa izingozi kany nokusabela ngendlela ephumelelayo lapho kudingeka khona. Njengoba iqembu lezempilo lihola ezimweni eziphuthumayo zomhlaba wonke, iWHO isebenza nabalingani ukuze isabele ukuze: kuqinisekisa izinezelo zokudla ezifanelekile ukubuyisela izinsiza zokunakekelwa okuyisisekelo, njengokugonywa, impilo yengane kanye nomama, kanye nempilo yengqondo ukuhlanganisa amaqembu ezempilo ahambela izindawo kanye naya ezindaweni ezithile ukuqapha ubhubhane, ukuxwayisa kusenesikhathi kanye nokusabela ukufuna umxhaso wezezimali wezimo eziphuthumayo ukuze kusekelwe isinyathelo sezempilo. |
የስነ-ወሊድ ዘረመል (Genomics) ማጠቃሊያ፡- የስነ-ወሊድ ዘረመል የአካል ጉዳተኞች ሙሉ የስነ-ወሊድ ዘረመል ፣ የዘረመል ስርዓት የሚሰሩበትን መንገድ፣ እርስ በእርስ እና ከአካባቢው ጋር የሚገናኙበትን መንገድ የሚያጠና ነው፡፡ የስነ-ወሊድ የስነ-ወሊድ ዘረመል የዘረመል አካላትን የሚያጠቃልል ቢሆንም ከግለሰብ የዘረመል ይልቅ የሁሉም የአካል የስነ-ወሊድ ባህሪን ያመለከታል፡፡ መስኩ ሁለገብ ሲሆን የወሊድ ለውጥ አወቃቀርን፣ ተግባርን፣ እንዴት እንደተሻሻሉ እና እንዴት ማስተካከል እንደሚችሉ ለመመርመር የላብራቶሪ እና የስነ-ህይወት ቴክኒክን ጥምር ዘዴን ይጠቀማል፡፡ እ.ኤ.አ. በ 2000 ዎቹ መጀመሪያ ላይ የተመዘገቡት ጉልህ ስኬቶች የመጀመሪያው የሰው ልጅ የስነ-ወሊድ የስነ-ወሊድ ዘረመል ከታተመ በኋላ የበሽታዎችን ሳይንሳዊ ግኝቶች ወደከፍተኛ ደረጃ በማሸጋገር በዘረመል ሕክምናው ላይ በጠንካራ ዘመን ላይ ደርሷል፡፡ የቅርብ ጊዜ ግኝቶቹ፡- የስነ-ወሊድ የስነ-ወሊድ ዘረመል መረጃ እያንዳንዱ ሰው ለአደንዛዥ ዕፅ ስላለው ምላሽ ለማጥናት እና የተቀመጡት የሕክምና ዘዴዎችን ለማዳበር በሚጠቅምበት ዘረመል በሰው ልጅ በመድሀኒቶች ላይ ባለው የመቋቋም አቅም (pharmacogenomics) መስክ ላይ ያለውን ዕድገት ያካትታል፡፡ የዝርያውን የዘረመል ልዩነት የሚያሳይ የመጀመሪያው የሰው ልጅ “አጠቃላይ የዘረመል አቀማመጥ(pangenome)” የያዘውን ህትመት፤ እንዲሁም በ CRISPR (የተሰባጠረ በመደበኛነት የተጠላለፈ አጭር የዘረመል በሽታ የመከላከል አቅም ድግግሞሾች)/Cas9 ቴክኖሎጂን ጨምሮ የስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖትን ዕድገት፤ በአጠቃላይ እነዚህ ፈጠራዎች ዘረመል መሠረት የሆናቸው የተወሳሰቡ በሽታዎችን የጂኖታይፕ ፍኖታይፕ (genotype–phenotype) ግንኙነቶችን፣ የጤና መረጃን የሚገኝበት መንገድ እና የአዳዲስ መድሀኒቶችን እና የሕዝብ ጤና ተግባራት ያለውን ዕውቀት እንዴት እንደሚተረጎም የነበረውን ግንዛቤ ቀይረዋል። ከጤና ጋር የተያያዙ መተግበሪያዎች የስነ-ወሊድ የስነ-ወሊድ ዘረመል በፍጥነት እተለወጠ ሲሆን በሰው ልጅ ጤና ላይ ወደፊት የሚኖረው ተጽእኖ አሁን ሊታወቅ አይችልም፡፡ የሰው ልጅ የስነ-ወሊድ የስነ-ወሊድ ዘረመል እውቀት እና ቴክኖሎጂዎች በርካታ በሽታዎችን ለመከላከል እና ለመቆጣጠር አዳዲስ ዘዴዎችን በማምጣት የአለም አቀፍ የህዝብ ጤና ግቦችን ለማሳካት ዕድል ይሰጣሉ፡፡ ስለ ሌሎች ታሃዋሲያን የስነ-ወሊድ ዘረመል እውቀት የሰውን ጤንነትንና የሽታዎችን፣ በዝርያዎች መካከል ያለውን ትስስር ግንዛቤ እንዲኖ በማድረግ ትልቅ ሚና ያላቸው በመሆኑ የአንድ ጤና ክትትሉ አስፈላጊው አካል ነው፡፡ አንዳንድ የስነ-ወሊድ ዘረመል መተግበሪያ፡- የሕክምና ማመልከቻዎች በአደጋ ግምገማ፣ በምርመራ፣ በሕክምና ምርጫ፣ በበሽታ ቁጥጥር እና በመድሃኒት ምርት ልማት፤ የኢቲኦሎጂካል ኤጄቶችን (etiological agents)፣ የበሽታዎን ክትትል እና በማህበረሰቦች ውስጥ የሚተላለፉትን በምርመራ ለመለየት በሽታ አምጪ የስነ-ወሊድ ዘረመል መተግበር፤ የእንስሳት እና የዕፅዋት የዘረመል ብዝሃነትን መጠን፣ ፍኖታዊ እና ተግባራዊ የስነ-ወሊድ ዘረመል ባህሪዎችን መለየት እና የተወሰኑ ባህሪዎችን መምረጥ እና መሐንዲስ ማድረግ። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ ከፍተኛ ገቢ ካላቸው ሀገራት ጋር ሲነጻጸር ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ያላቸው ሀገራት በስነ-ወሊድ የስነ-ወሊድ ዘረመል ቴክኖሎጂዎች እና አተገባበራቸው እድገት እና ተደራሽነት ላይ ብዙ ጊዜ ያልተመጣጠነ ችግር ይታያል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት በዓለም አቀፍ ደረጃ ላሉ ሰዎች የሚጠቅሙ የስነ-ወሊድ የስነ-ወሊድ ዘረመል ቴክኖሎጂዎችን ፍትሃዊ ተደራሽነትን ለማበረታታት የእንቅስቃሴ መርሃ ግብር በመተግበር ላይ ይገኛል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የሳይንስ ካውንስል “ለአለም አቀፍ ጤና የስነ-ወሊድ ዘረመል ተደራሽነትን ማፋጠን ማስፋፋት፣ ትግበራ፣ ትብብር እና ስነ-ምግባር፣ ህጋዊ እና ማህበራዊ ጉዳዮች በሚል ሪፖርቱ ላይ የአለም ጤና ድርጅት የሳይንስ ካውንስል ሪፖርት' (እ/አ/አ 2022) በሪፖርቱ የተሰጡ የምከረ ሀሳብ እርምጃዎችን በመከተል የሥራው መርሃ ግብር በአራት ጭብጦች ላይ ማብራሪያ ተሰጥቷል፡- ማስተዋወቅ፡- መንግስታትን፣ የንግድ እና ንግድ ነክ ያልሆኑ ድርጅቶችን፣ የትምህርት ተቋማትን እና ሌሎችንም የስነ-ወሊድ ዘረመል ቴክኖሎጂዎችን የህክምና፣ ሳይንሳዊ እና ኢኮኖሚያዊ ጥቅሞችን ለማግኘት እና በአለም አቀፍ ደረጃ የስነ-ወሊድ ዘረመል ቴክኖሎጂዎችን በተመጣጣኝ ዋጋ ተደራሽ ለማድረግ መደገፍ ያስፈልጋል፡፡ ትግበራ፡- እንዳይተገበር እንቅፋት የሚሆኑ ችግሮችን ለመቅረፍ በአካባቢው ላይ እቅድ ማውጣትን፣ የገንዘብ ድጋፍን፣ አስፈላጊ ባለሙያዎችን ማሰልጠን እና የመሳሪያ፣ የቁሳቁስ እና የላቁ መሠረተ ልማትን በተመጣጣኝ ዋጋ ማሟላትን ይጠይቃል፡፡ ትብብር፡- የመንግስት ሚኒስቴር መሥሪያ ቤቶች፣ የገንዘብ ድጋፍ ሰጪ ኤጀንሲዎች፣ የጤና ጥበቃ እና የሳይንስ ድርጅቶች በትምህርት እና በኢንዱስትሪ ውስጥ ያሉ ሳይንሳዊ ድርጅቶች ጂኖሚክስን እንዴት መጠቀም እንደሚቻል፣ ቴክኒካዊ አቅምን መገንባት እና ማስፋፋት በሚቻልበት ሁኔታ ላይ ዕቅዶችን በማውጣት በክልል ፕሮግራሞች መተባበር ያስፈልጋል፡፡ ስነምግባር፣ ህጋዊ እና ማህበራዊ ጉዳዮች፡- ውጤታማ ቁጥጥር ከሀገራዊ እና አለምአቀፍ ህጎች እና መመዘኛዎች ጋር ተዳምሮ በስነ-ወሊድ ዘረመል ዘዴዎች የተገኘውን መረጃ ሥነ-ምግባር፣ ህጋዊ፣ ፍትሃዊ አጠቃቀም እና ኃላፊነት የተሞላበት ልውውጥን ለማስፋፋት ቁልፍ ነው፡፡ | Genomics Overview: Genomics is the study of the complete set of genes (the genome) of organisms, of the way genes work, interact with each other and with the environment. Genomics incorporates elements of genetics, but is concerned with the characterization of all genes of an organism, rather than individual genes. The field is multidisciplinary, and uses a combination of laboratory and bioinformatic techniques to investigate genomes’ structure, function, how they have evolved and how they can be edited. Landmark achievements in the early 2000s, culminating with the publication of the first reference human genome, have transformed scientific discovery of diseases and launched a powerful era in genetic medicine. Recent breakthroughs include: advances in the field of pharmacogenomics, where genomic information is used to study individual responses to drugs and enable the development of targeted therapies; the publication of the first human 'pangenome', representing the genetic diversity of the species; and the development of genome editing approaches, including by CRISPR/Cas9 technology. Collectively, these innovations have reshaped the understanding of the genetic basis of complex diseases, of genotype–phenotype relationships, the way health information is generated and how knowledge is translated in novel medicine and public health practice. Health-related applications Genomics is evolving rapidly, and its potential impact for the future of human health cannot yet be known. Human genomics knowledge and technologies provide new ways to prevent and manage many diseases, and opportunities to achieve global public health goals. Genomic knowledge of other organisms contributes to the understanding of human health and diseases, the interconnectedness across species, and is thus a vital component of the One Health approach. Some applications of genomics: medical applications in risk assessment, diagnosis, treatment selection, disease monitoring and drug development; applications of pathogen genomics in the identification of etiological agents, surveillance of infections and investigation of their transmission within communities; animal and plant genomics applications to catalogue genetic biodiversity, identify phenotypic and functional genetic traits, and select and engineer specific traits. WHO Response Compared to high-income countries, low- and middle-income countries are often disproportionately disadvantaged in the advancement of, and access to, genomics technologies and their applications. WHO is implementing a programme of activities to promote equitable and fair access to genomics technologies for the benefit of people worldwide. Following recommended actions identified by the WHO Science Council in its report ‘Accelerating access to genomics for global health: promotion, implementation, collaboration, and ethical, legal, and social issues: a report of the WHO Science Council’ (2022), the programme of work is articulated across four themes: ● Promotion: Advocacy is needed to persuade governments, commercial and non-commercial organizations, academic institutions, and others, of the medical, scientific, and economic benefits of genomic technologies and to promote affordable access to genomic technologies globally. ● Implementation: Overcoming obstacles to implementation will require local planning, financing, training of essential personnel, and the affordable provision of instruments, materials, and computational infrastructure. ● Collaboration: Government ministries, funding agencies, healthcare and scientific organizations in academia and industry should collaborate to establish plans on how to use genomics, build and expand technical capacity, if appropriate through regional programmes. ● Ethical, legal and social issues: Effective oversight – coupled with national and international rules and standards – is key to promoting ethical, legal, equitable use and responsible sharing of information obtained with genomic methods. | Ilimin Ƙwayoyin Halitta Gamsashshen bayani: Ilimin ƙwayar halitta wani nazarin dukkan rukunin ƙwayoyin halitta ne wato (the genome) dukkan ƙwayoyin halitta na halittu da yadda suke aiki da yadda suke mu'amala da juna da kuma muhalli. Nazarin ƙwayoyin halitta ya ƙunshi sinadaran ƙwayoyin halitta, amma yafi mai da hankali kan siffofin dukkan ƙwayoyin halittar wani abu mai rai, maimakon mai da hankali kan ƙwayoyin halitta na ɗaiɗaikun halittu. Fannin yana amfani da hanyoyi da dama da kuma haɗakar amfani da ɗakin bincike da na'urori masu ƙwaƙwalwa domin binciko yadda siffar ƙwayoyin suke da yadda suke aiki da yadda suke canjawa daga lokaci zuwa lokaci da kuma yadda za a iya gyarasu. Manyan nasarorin da aka samu a farkon shekarun 2000, wanda ya haɗa da wallafawa rubuce-rubuce a kan ƙwayoyin halittun ɗan adam kuma sun canja fahimta da bincikenmu a kan cututtuka sannan suka farar da sabon yanayi a nazarin maganin ƙwayar halitta. Nasarorin kwanannan kuwa sun haɗa da: Cigaba da aka samu a fanin nazarin magani da ƙwayoyin halittar, wato yadda bayanan ƙwayoyin halitta ke taimakawa wajen nazarin yadda ɗaiɗaikun mutane ke karɓar sakon magunguna da samun maganin da aka tura musu. Wallafar takardar farko a kan ƙwayoyin halitta na gado, wanda ke nuna ire-iren ƙwayoyin halitta daban-daban a cikin nau'in halittu. Samar da hanyoyin gyara kwayoyin halitta, sun haɗa da ta hanyar fasahar CRISPR/Cas9 . A haɗe, waɗannan sababbun hanyoyin fasahar sun canja fahimta a kan tushen cututtukan gado masu wuyar ganewa, da na dangantakar ƙwayoyin halitta na (genotype) da na (phenotype) (yadda ƙwayoyin halitta ke tasiri a kan ɗabi'u) da hanyar da ake tattara bayanan lafiya da yadda muke amfani da wannan ilimin domin wasu sababbin hanyoyi bincike magani da lafiya al'umma. Alfanun da ke da alaƙa da lafiya. Nazarin ƙwayoyin halitta yana canjawa da sauri da lokaci zuwa lokaci, sannan kuma har yanzu ba a gano yiwuwar tasirinsa ga lafiya mutane nan gaba. Ilimin ƙwayoyin halittar ɗan'adam da fasahohin zamani suna samar da sababbin hanyoyin kare da maganin cututtuka da yawa, da kuma damarmakin cimma ƙudurorin kula da lafiya na duniya. Ilimin ƙwayoyin na wasu halittun yana bada gudunmawar fahimtar lafiyar mutane da cututtuka da dangantaka tsakanin nau'o'in halittu sanan bugu da ƙari wani sashe ne mai matuƙar muhimmanci na tsarin hanyar kula da lafiya ta hanya ɗaya. Wasu alfanun nazarin ƙwayoyin halitta sun haɗa da: Alfanun shiga lafiya yana taimakawa wajen ƙimanta haɗurra da binciko cuta, da zaɓar irin hanyar yin magani da sa ido a kan cututtuka da kuma samar da magunguna.; Amfanin fannin (Pathogen genomics) shi ne binciko abin da ke janyo cututtuka da bibiyarsu da kuma ganin yadda suke yaɗuwa a cikin al'umma.; Ilimin ƙwayoyin halittar dabbobi da tsirrai yana taimakawa wajen gano siffofin ƙwayoyin halitta daban-daban, kamar irin su ɗabi'u da yadda suke aiki da kuma zaɓar ko canja wasu keɓantattun dabi'u. Matakan Hukumar WHO: Idan aka kwatanta da ƙasashe masu arziƙi sosai, ƙasashe masu ƙaranci da matsakaicin arziƙi yawanci su aka fi bari a baya a cigaban, da samun kayan fasahar zamani na nazarin ƙwayoyin haillta da kuma amfaninsu. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO zata aiwatar da wani shirin aikace-aikace domin inganta hanyar samun kayan fasahar nazarin ƙwayoyin halitta domin amfanin mutane a faɗin duniya. Biyin bayan shawarwari daga rahoton Majalisar Kimiiyat ta Hukumar WHO mai taken "Saurin samun kaiwa ga binciken ƙwayoyin halitta domin lafiyar al'ummar duniya": bunƙasawa da aiwatarwa da haɗin guiwa da kuma al'amuran da suka shafi ƙa'idoji da doka da na zamantakewa, rahoton Majalisar Kimiyya ta Hukumar Lafiya ta Duniya (WHO) (2020), an shirya tsarin aikin zuwa manyan maƙaloli guda huɗu.: a—Ingantawa: Ana buƙatar goyon baya domin jan ra'ayin gomnatoci da ƙungiyoyi na kuɗi da bana kuɗi ba da hukumomin ilimi da wasu ma, domin alfanun lafiya da kimiyya da na tattalin arziƙin kayan fasahar nazarin ƙwayoyin halitta dakuma samar da damar samun kayan fasahar nazarin ƙwayoyin halitta masu sauƙi a duniya. a— Aiwatarwa: Kawar da ƙalubale domin aiwatarwa zai buƙaci tsarin cikin gida da sanya kuɗi da horar da ma'aikata masu matuƙar muhimmaci, da kuma samar da kayan aiki masu sauƙin kuɗi da kayan amfani da kuma kayan na'ura mai ƙwaƙwalwa. a— Haɗin gwiwa: Ma'aikatan gwamnati da hukumomin kuɗi da cibiyoyin lafiya da kuma ƙungiyoyin harkokin kimiyya a cibiyoyin ilimi da masana'anta, ya kamata su haɗa gwiwa wajen samar da tsare-tsare a kan yadda za a tunkari amfani da harkar nazarin ƙwayoyin halitta, da gina da faɗaɗa ƙarfin ɓangaren fasaha, inda ya kamata ta hanyar shirye-shiryen shiyya. a— Al'amuran da suka shafi ƙa'idoji da dokoki da mu'amala: Ingantaccen alhakin kulawa tare da shigo da dokoki da tsare-tsaren ƙasa da na duniya itace babbar hanyar bunƙasa amfani da ƙa'idoji da dokoki da daidaito da kuma da rarraba bayanai ta hanyar da ya dace da aka samo ta hanyoyin nazarin ƙwayoyin halitta. | Genomikia Muhtasari: Genomikia ni kujikita kwenye kusoma seti kamili ya jeni (jenomu) ya viumbe, jinsi jeni hufanya kazi, kuingiliana na kila mmoja na mazingira. Genomikia inajumuisha vipengele vya jenetiki, lakini inahusika na sifa za jeni zote za viumbe, badala ya jeni binafsi. Uga huo ni wa fani nyingi, na hutumia mchanganyiko wa mbinu za maabara na habari za kibiolojia kuchunguza muundo wa jonomu, utendaji kazi, jinsi zilivyobadilika na jinsi zinavyoweza kuhaririwa. Mafanikio ya kihistoria katika miaka ya mapema 2000, ambayo yalikamilika kwa kuchapishwa kwa jonomu ya kwanza ya marejeleo ya mwanadamu, yamebadilisha ugunduzi wa kisayansi na kuzindua enzi yenye nguvu katika dawa za kijeni. Mafanikio ya hivi karibuni ni pamoja na: maendeleo katika uwanja wa pharmacogenomics, ambapo habari za kijinomia hutumiwa kusoma mwitikio wa mtu binafsi kwa dawa na kuwezesha ukuzaji wa matibabu yanayolengwa; Kuchapishwa kwa 'pangenome' ya kwanza ya binadamu, inawakilisha amuwai ya kijeni ya spishi; na Ukuzaji wa mbinu ya uhariri wa jonomu, pamoja na teknolojia ya CRISPR/Cas9. Kwa pamoja, uvumbuzi huu umerekebisha uelewa wa msingi wa maumbile ya magonjwa magumu, uhusiano wa genotype na phenotype, jinsi taarifa za afya zinavyotolewa na jinsi maarifa yanavyotafsiriwa katika dawa mpya na masuala ya afya ya umma. Maombi yanayohusiana na afya. Genomiki inabadilika kwa kasi, na athari zake zinazowezekana kwa siku zijazo za afya ya binadamu bado hazijaju;likana. Maarifa na teknolojia ya jenomiki ya binadamu ya binadamu hutoa njia mpya za kuzuia na kudhibiti magonjwa mengi, na fursa za kufikia malengo ya afya ya umma duniani. Ujuzi wa kinasaba wa viumbe vingine huchangia katika uelewaji wa afya na mazgonjwa ya binadamu, muunganisho wa spishi mbalimbali, na hivyo ni sehemu muhimu ya mbinu ya Afya Moja. Baadhi ya matumizi ya jenomiki: Matumizi ya kimatibabu katika tathmini ya hatari, utambuzi, uteuzi wa matibabu, ufuatiliaji wa magonjwa na ukuzaji wa dawa:; matumizi ya jenomiki ya pathojeni katika utambuzi wa mawakala wa etiolojia, uchunguzi wa maambujizo yao ndani ya jamii; Matumizi ya jenomiki ya ya wanyama na mimea kuorodhesha bioanuwai ya kijeni, kubainisha sifa za kijenitikia na utendaji kazi, na kuchagua na kubuni sifa mahususi. Mwitikio wa WHO. Ikilinganishwa na nchi za uchumi wa juu, nchi za uchumi wa kati na wa chini mara nyingi, hazina nafasi katika maendeleo na ufikiaji wa teknolojia ya jenomoki na matumizi yao. WHO linatekeleza mpango wa shughuli za kukuza ufikiaji sawa na wa haki kwa jenomiki kwa manufaa ya watu duniani kote. Kufuatia hatua zilizopendekezwa zilizoainishwa na Baraza la Sayansi la WHO katika ripoto yake Kuharakisha ufikiaji wa jenomiki kwa afya ya kimataifa:kukuza, utekelezaji, ushirikiano, na masuala ya kimaadili, kisheria na kijamii: ripoti ya Baraza la Sayansi la WHO (2022), mpango wa kazi, imefafanuliwa katika mada nne.: ‚óè Kukuza: Utetezi unahitajika ili kushawishi sedrikali, mashirika ya kibiashara na yasiyo ya kibiashara, taasisi za kitaaluma, na wengine, kuhusu manufaa ya matibabu, kisayansi na kiuchumi ya teknolojia ya jeni na kukuza upatikanaji nafuu wa teknolojia ya jeni duniani kote. ‚óè Utekekelezaji: Kushinda vikwazo vya utekelezaji kutahitaji upangaji wa ndani, ufadhili, mafunzo ya wafanyakazi muhimu, na utoaji wa bei nafuu wa zana, vifaa na miundombinu ya kukotoa. ‚óè Ushirikiano: Wizara za serikali, mashirika ya ufadhili, huduma za afya na mashirika ya kisayansi katika wasomi na viwanda wanapaswa kushirikiana kuanzisha mipango ya jinsi ya kutumia jenomiki, kujenga na kupanua uwezo wa kiufundi, ikiwa inafaa kupitia programu za kikanda. ‚óè Masuala ya kimaadili, kisheria na kijamii: Uangalizi unaofaa pamoja na kanuni na viwango vya kitaifa na kimataifa ni muhimu katika kukuza matumizi ya kimaadili, kisheria, usawa na ushirikishwaji wa uwajibikaji wa taarifa zilizopatikana kwa mbinu za kijeni. | Jénómíìkì Ìsọnísókí: Jénómíìkì ni tí to pinpin jíínì (gẹ́nómì) ti ọ̀gánísímù, bí jíínì ṣe ń ṣiṣẹ́, bára ṣiṣẹ́ pẹ̀lú ara wọn. Jénómíìkì ní ṣe pẹ̀lú ẹ́límẹ̀ntì ti gẹ́nẹ́tíkì, ṣùgbọ́n ohun tí ó jẹ́ lógún ni ìṣesí àwọn jíínì ti ọ̀gánísímù, dípò ti jíínì ẹnìkọ̀ọ̀kan. Ẹ̀ka ẹ̀kọ́ náà jẹ́ alákàá-ìmọ̀-púpọ̀, tí ó sì ń lọ ilé ìmọ̀-ìjìnlẹ̀ àti bioinformatic tec láti fi ṣèwádìí ètò jẹ̀nómísì, ìṣesí, bí wọ́n ṣe ń dàgbà sókè àti bí a ṣẹlẹ̀ ṣàtúnṣe wọn. Àwọn àṣeyọri alámì ní ìbẹ̀rẹ̀ àwọn ọdún 2000s, gbìyànjú lórí iṣẹ́ àkọ́kọ́ èyí tó dá lé jẹ̀nómì ènìyàn, tí yí padà sí ìjìnlè sáyẹ́ǹsì lórí àrùn tí wọ́n sì dá òògùn sílè lórí jẹ̀nẹ́tíkì. Ìdààmú àìpé ni: dídágbàsọ́kè ni famakojẹ́nọ́míkì, níbi tí a ti ń lo ẹ̀kọ́ jíìnì láti rí bí oníkálukú tí n se bí wọ́n bá lo òògùn àti pé yóò jẹ́ kí ìdàgbàsókè wà fún àwọn tí a ń wo ìtọ́jú wọ́n. Àwọn àtẹ̀jáde àkọ́kọ́ lórí ènìyàn ‘pangenome’, dúró fún onírúurú jíìnì ẹ̀yà àti pé Ìdàgbàsókè jẹ̀nómì súnmọ́, èyí tí ó nise pẹ̀lú CRISPR/Cas9 ìmọ̀ ẹ̀rọ. Lápapọ̀, àwọn àtúnṣe yìí ti tún ìmọ̀ àwọn ènìyàn ṣe lórí jíìnì ipile àrùn, tí ìbáṣepọ̀ gẹ́nótáípù – fínótáípù, ọ̀nà tí àwọn ìròyìn nípa ìlera ń gbà wáyé àti bí wọ́n ṣe ń túmọ̀ rẹ̀ nínú ìwé òògùn àti níbi iṣẹ́ ìlera ara. Ohun èlò tí ó ní ìbátan pẹ̀lú ìlera Jẹ̀nómíkì ń gbilẹ̀ díẹ̀díẹ̀, èyí tí yóò nípa lọ́jọ́ iwájú fún ìlera ẹ̀dá èyí tí a ò tí mọ̀. Ìmọ̀ jẹ̀nómíkì ènìyàn àti ti ìmọ̀ ẹ̀rọ gbé ọ̀nà tuntun láti fi dènà àti kápá oríṣiríṣi àrùn, àti àǹfààní láti lè kógo já ní gbogbo àgbáyé. Ìmọ̀ Jẹ̀nómíkì lórí ohun ara mìíràn náà ṣe olùgbọ̀wọ́ fún mímọ nípa ìlera ènìyàn àti àrùn, bí àwọn ẹ̀yà yìí ṣe jẹ yọ pọ̀, èyí jẹ́ ọ̀kan gbòógì nínú ìlànà One Health. Lílo jẹ̀nómíkì: Ohun èlò ìṣoogùn ni ìwọ̀nba ìjàmbá, okùnfà, àṣàyàn ìtọ́jú, àkíyèsí àrùn ṣíṣe àti òògùn ṣíṣe.; Ohun èlò tí àwọn pátógẹ́nì jẹ̀nómíkì ní ìdámọ̀ tí aláìdọ́gba, ṣíṣe ìtọ pinpin àrùn àkóràn àti bí wọ́n ṣe lè ràn ní agbègbè.; Jẹ̀nómíkì ẹranko àti ewéko náà wà lára àkójọpọ̀ jẹ̀nẹ́tíkì, ìpínsíyẹ́lẹyẹ̀lẹ, wíwò ìṣesí ènìyàn nípasẹ̀ jíìnì àti àwọn jẹ̀nẹ́tíkì tí ń ṣiṣẹ́ àti láti yan àwọn jíìnì kan ní pàtó. Èsì WHO Tí abá fi àwọn orílẹ̀ – èdè tí ètò ọrọ̀ ajé wọn dára púpò, èyí tí kò dára àti èyí tí ó dára díè wé ara yóò ní ìpalára lórí à tí ní àǹfààní si èrò ìmọ̀ jẹ̀nómíkì àti lílo wọn. WHO fẹ́ jẹ́ kí ètò iṣẹ́-ṣíṣe yìí wá sí ìmúṣẹ láti ṣe ìgbẹ́lárugẹ àti kí a ní àǹfààní sí ìmọ̀ ẹ̀rọ jẹ̀nómíkì fún àǹfààní àwọn ènìyàn lágbàyé. Lẹ́yìn àfihàn tí àjọ WHO Science Council sọpé ‘gbígba jẹ̀nómíkì fún ìlera lílọ ní àgbáyé, Ìgbẹ́lárugẹ, ìmúṣẹ, Ìfọwọsọ́wọpọ̀ àti òfin àmúsisẹ́, òfin pẹ̀lú ìṣòro àwùjọ :ìròyìn kan láti àjọ WHO Science Council ‘(2022) ẹ̀tò yìí dúró lórí àkórí mẹ́rin.: Ìgbẹ́lárugẹ :Ìgbẹ́lárugẹ ṣe kọ́kọ́ tí a bá fẹ́ yí ọkàn ìjọba padà , àwọn àjọ tó fẹ́ fi ṣe òwò àti àwọn tí ò fi ṣe òwò, àwọn elétò ẹ̀kọ́, tí ìmọ̀ ìṣègùn, ìjìnlè sáyẹ́ǹsì àti ọ̀rọ̀ ajé tí àǹfààní ìmọ̀ ẹ̀rọ jẹ̀nómíkì àti láti ṣe Ìgbẹ́lárugẹ fún lílọ ìmọ̀ ẹ̀rọ jẹ̀nómíkì ní àgbáyé. Ìmúṣẹ :Bíborí ìṣòro láti lè wá sí ìmúṣẹ lílọ gbígbèrò, ìnáwó, kíkọ́ àwọn ènìyàn àti pípèsè àwọn irinṣẹ́ tí kò wán jù, ohun èlò àti pípèsè èrò amáyédẹrùn. Ìfọwọsọ́wọpọ̀ : àwọn mínísítà ìjọba, àjò olùgbéowósílẹ̀, àwọn àjọ ètò ìlera àti àjò ònímọ̀ sìyẹ́ntífíkì ti ọ̀mọ̀wé àti ti ilẹ̀-iṣẹ́ gbọ́dọ̀ fi ìmọ̀ sọ̀kan láti gbé èrò kalẹ lórí bi a ṣe lè lọ jẹ̀nómíkì, kíkọ́ àti gbígbòòrò agbára ìmọ̀ ẹ̀rọ, tí ó bá ṣeé se lílọ ètò àgbègbè. Ìlànà àmúsisẹ́, òfin àti ní pá ìṣòro àwùjọ :àbójútó tó péye pelu àwọn òfin àti ìlànà tó dára. Jẹ ọ̀nà àbáyọ láti lè gbé òfin àmúsisẹ́, òfin, àti lílo èrò àti pínpín èrò náà ní ìlànà jẹ̀nómíkì. | Ucwaningo lofuzo (Genomics) Uhlolojikelele: I-Genomics iwucwaningo lweqoqo eliphelele lezakhi zofuzo (izakhi zofuzo) zezinto eziphilayo, indlela izakhi zofuzo ezisebenza ngayo, ukuxhumana komunye nomunye kanye nemvelo. I-Genomics ihlanganisa izakhi zofuzo, kodwa ikhathalela ukubonakaliswa kwazo zonke izakhi zofuzo zento ephilayo, hhayi izakhi zofuzo ngazinye. Lo mkhakha ubandakanya izinto eziningi, futhi usebenzisa inhlanganisela yezindlela zaselabhorethri kanye neze-bioinformatic ukuphenya ukwakheka, ukusebenza, indlela oluthuthuke ngayo nokuthi lungahlelwa kanjani. Impumelelo eyingqophamlando ekuqaleni kweminyaka yama-2000, yaphetha ngokushicilelwa kwereferensi yokuqala yofuzo lomuntu, iguqule ukutholakala kwezesayensi kwezifo futhi yaqalisa inkathi enamandla kwezokwelapha ngofuzo. Intuthuko yakamuva ihlanganisa: inqubekela phambili emkhakheni we-pharmacogenomics, lapho ulwazi lwezakhi zofuzo lusetshenziselwa ukufunda ukusabela komuntu ngamunye emithini futhi luvumele ukusungulwa kokwelashwa okuhlosiwe; ukushicilelwa 'kwe-pangenome' yokuqala yomuntu, emele ukuhlukahluka kwezakhi zofuzo zezinhlobo; kanye ukusungulwa kwezindlela zokuhlela izakhi zofuzo, okuhlanganisa nobuchwepheshe be-CRISPR/Cas9. Ngokubambisana, lezi zinto ezintsha ziye zakha kabusha ukuqonda kwesisekelo sofuzo sezifo eziyinkimbinkimbi, ubudlelwano be-genotype-phenotype, indlela ulwazi lwezempilo olwenziwa ngayo nendlela ulwazi oluhunyushwa ngayo emithini emisha nasempilweni yomphakathi. Izicelo ezihlobene nezempilo Ufuzo lushintsha ngokushesha, futhi umthelela walo ongaba khona ngekusasa lempilo yabantu awukaziwa okwamanje. Ulwazi nobuchwepheshe be-genomics yabantu buhlinzeka ngezindlela ezintsha zokuvimbela kanye nokwengamela izifo eziningi, kanye namathuba okufinyelela imigomo yempilo yomphakathi yomhlaba wonke. Ulwazi lwezakhi zofuzo lwezinye izinto eziphilayo lunomthelela ekuqondeni impilo nezifo zabantu, ukuxhumana phakathi kwezinhlobo zezinto eziphilayo, futhi ngaleyo ndlela luyingxenye ebaluleke kakhulu yendlela ye-One Health. Ezinye izicelo zofuzo: izicelo zokwelapha ekuhloleni ubungozi, ekuxilongweni, ekukhetheni ukwelashwa, ekuqapheni izifo kanye nasekuthuthukisweni kwemithi; izicelo ze-pathogen genomics ekuhlonzeni ama-ejenti e-etiology, ukuqapha ukutheleleka kanye nophenyo lokuthelelana kwazo emiphakathini; izicelo eziphathelene nofuzo lwezilwane kanye nezitshalo ukuze kubhalwe izinhlobonhlobo zezinto eziphilayo ngokuphathelene nofuzo, kutholakale izici zofuzo ze-phenotypic kanye nezisebenzayo, kanye nokukhetha futhi nokunjiniyela izici ezithile. Impendulo yeWHO Uma kuqhathaniswa namazwe anamaholo aphakeme, amazwe anamaholo aphansi kanye naphakathi nendawo ngokuvamile asweka ngokulinganayo ngokuphathelene nokuthuthukiswa, kanye nasekufinyeleleni, kubuchwepheshe bezakhi zofuzo kanye nokusetshenziswa kwazo. I-WHO isebenzisa uhlelo lwemisebenzi ukuze ikhuthaze ukufinyelela okulinganayo nokungakhethi kubuchwepheshe be-genomics ukuze kuzuze abantu emhlabeni wonke. Ukulandela izinyathelo ezinconywayo ezikhonjwe uMkhandlu wezeSayensi we-WHO embikweni wayo othi ‘Ukusheshisa ukufinyelela ezakhini zofuzo kwezempilo zomhlaba wonke: ukukhuthaza, ukusebenzisa, ukubambisana, ukuziphatha, ezomthetho, nezenhlalo ngokuphathelene nezinkinga: umbiko woMkhandlu wezeSayensi weWHO’ (2022), uhlelo lomsebenzi luchazwe ngezihloko ezine: ● Ukugqugquzela: Ukukhuthaza kuyadingeka ukuze kunxenxwe ohulumeni, izinhlangano zokuhwebelana kanye nezingezona ezokuhwebelana, izikhungo zezemfundo, kanye nezinye, imihlomulo yezokwelapha, zezesayensi, nezomnotho zobuchwepheshe be-genomic kanye nokukhuthaza ukufinyelela okungabizi kwezobuchwepheshe be-genomic emhlabeni wonke. ● Ukuqalisa: Ukunqoba izithiyo ngokuphathelene nokuqalisa kuzodinga ukuhlela kwendawo, ukuxhasa ngezimali, ukuqeqesha izisebenzi ezibalulekile, nokuhlinzekwa okungabizi kwamathuluzi, izinsiza, kanye nengqalasizinda yezamakhompyutha. ● Ukubambisana: Iminyango kahulumeni, ama-ejensi axhasa ngezimali, ukunakekela kwezempilo kanye nezinhlangano zesayensi kwezemfundo ephakeme kanye nasezimbonini kufanele zisebenzisane ukuze zisungule izinhlelo zendlela yokusebenzisa izakhi zofuzo, ukwakha kanye nokwandisa amandla ezobuchwepheshe, uma kufanele ngokuphathelene nezinhlelo zesifunda. ● Izinkinga zokuziphatha, zomthetho kanye nezenhlalo: Ukwengamela okuphumelelayo – kuhlangene nemithetho nezindinganiso zikazwelonke kanye nezamazwe omhlaba – kuyisihluthulelo ekukhuthazeni ukusetshenziswa kokuziphatha, okusemthethweni, okulinganayo kanye nokwabelana ngokufanelekile ngolwazi olutholwe ngezindlela zofuzo (genomic). |
የጤና መለያዎች ማጠቃሊያ፡- የጤና አካውንት ሥርዓት የጤና ወጪን በዘዴ ለመከታተል ዓለም አቀፍ የአካውንት አያያዝ ማዕቀፍ ነው። የአጠቃላይ የጤና ወጪ ጊዜ አዝማሚያዎች እና ክፍሎቹ የጤና ስርዓቶች ለሰዎች ፍላጎት የበለጠ ምላሽ ለመስጠት የወደፊት ፖሊሲዎችን እና ኢንቨስትመንቶችን ይመራሉ. ግልጽነት እና ተጠያቂነትን በማጎልበት የጤና ስርዓቶችን አፈፃፀም ማሻሻል አስፈላጊ ናቸው፡፡ የጤና ወጪ መረጃ የጤና ሀብቶችን በቂነት ለመገምገም፣ የሀብት ክፍፍልን ቅልጥፍና፣ ውጤታማነት እና ፍትሃዊነትን ለመገምገም፣ ከእኩዮቻቸው ጋር የሚያነፃፅር እና ሁለንተናዊ የጤና ሽፋን እና ደህንነት ቁልፍ ግቦች ላይ ያለውን ተነሳሽነት ለመከታተል ግንዛቤዎችን ይሰጣል፡፡ በዚህም መሰረት በጤና ወጪዎች ላይ ወቅታዊ፣ ትክክለኛ እና አጠቃላይ መረጃ ፍላጎት በአገር ውስጥም ሆነ በዓለም አቀፍ ደረጃ እየጨመረ መጥቷል፡፡ “የጤና አካውንት ስርዓት 2011" (ጤ/አ/ስ 2011) የጤና ወጪን ለመከታተል የተቀናጀ እና ሁሉን አቀፍ ዘዴ በመላ ሀገራት ተመሳሳይ በሆነ ወጥ የሆነ የአካውንት መዝገብ ያስቀምጣል፡፡ በመጨረሻው ፍጆታ ላይ የሚያተኩረው ማዕቀፉ በጤና ስርዓቱ ውስጥ የሚፈሰውን የሀብት ፍሰትን ከ፡- ምንጮቹ (የገንዘብ ምንጮች፣ የፋይናንስ ዝግጅቶች)፣ የአቅርቦት ቅጦች (አቅራቢዎች እና አቅርቦቶች) እና አጠቃቀም (የጤና አጠባበቅ ተግባራት፣ በሽታዎች)/ፕሮግራሞች) ይከታተላል፤ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ የአለም ጤና ድርጅት የጤና ወጪ መረጃን ወቅታዊ በሆነ መልኩ ለመሰብሰብ እና ለማተም እንዲሁም የጤና አካውንት መረጃዎችን በፖሊሲ አወጣጥ ላይ ለመጠቀም የተቀናጁ ዘዴዎችን ለመመጠቀም እና ተቋማዊ ለማድረግ ከአጋር አካላት ጋር በቅርበት ይሰራል፡፡ በቴክኒካዊ ደረጃ የዓለም ጤና ድርጅት ዘዴዎችን፣ ተግባራዊ መመሪያዎችን እና የአይቲ መሳሪያዎችን ያዘጋጀ ሲሆን ቀጥተኛ የቴክኒክ ድጋፍ ይሰጣል፡፡ በተቋም ደረጃ ሀገራት መሰል ተግባራትን ለማከናወን አቅማቸውን እንዲገነቡ ለመርዳት የሚደረገውን ጥረት ያደርጋል፡፡ በጤ/አ/ስ 2011 ላይ የተመሰረተ የሀገሮች የጤና ወጪ መረጃ አሰባሰቡ የአለም አቀፍ የጤና ወጪ ዳታቤዝ (GHED) (https://apps.World Health Organization.int/nha/database) መሰረት ሁኗል፡፡ የአለም ጤና ወጪ ዳታቤዝ፡- እ/አ/አ ከ2000 ጀምሮ ከ190 ለሚበልጡ ሀገራት አመታዊ የጤና ወጪን በተመለከተ በአለም አቀፍ ደረጃ ተመጣጣኝ መረጃን የሚያስተናግድ ክፍት ተደራሽ ፕላትፎርም ሲሆን በአገሮች እና በጊዜ ሂደት በቀላሉ ለማነፃፀር የመረጃ ማስተያየ ነው፡፡ የአለም ጤና ወጪ ዳታቤዝ ለጤና ወጪ ለመከታተል ቁልፍ የሆኑትን የዘዴ እና መመሪያ ሰነዶችን ይዟል፡፡ የአለም ጤና ድርጅት የአለም ጤና ወጪ ዳታቤዝን በየአመቱ ለማዘመን ከአገሮቹ ጋር ይሰራል፡፡ በዓመቱ መረጃን ከመለቀቅ ጋር ተያይዞ የአለም ጤና ድርጅት የዓለም የጤና ወጪን አዝማሚያዎች፣ የወጪ ጭብጥን እና ልዩ ርዕሶችን የሚዳስስ ዓመታዊ ዓለም አቀፍ የጤና ወጪ ሪፖርት ያወጣል፡፡ | Health accounts Overview: The system of health accounts is an international accounting framework for systematically tracking health spending. Time trends of overall health spending and its components guide future policies and investments to make health systems more responsive to people’s needs. They are essential for improving the performance of health systems while enhancing transparency and accountability. Health expenditure data also provide insights for assessing the adequacy of health resources, evaluating the efficiency, effectiveness, and equity of resource allocations, benchmarking against peers, and monitoring the progress towards the key goals of universal health coverage and health security. Accordingly, the demand for timely, accurate, and comprehensive data on health expenditures has been increasing at both the country and global levels. “A System of Health Accounts 2011” (SHA 2011) establishes an integrated and comprehensive methodology for tracking health expenditure through a set of uniform accounts comparable across countries. The framework, which focuses on final consumption, tracks resource flows through the health system: from its sources (funding sources, financial arrangements), patterns of provision (providers and factors of provision), and through to its use (health care functions, diseases/programs). WHO Response WHO works closely with partners to establish and institutionalize harmonized, integrated mechanisms for the routine and timely collection and publication of health expenditure data, as well as using health accounts information in policymaking. At a technical level. WHO has developed methodologies, practical guidance, and IT tools, and provides direct technical support. At an institutional level, it involves efforts to help countries build their capacity to undertake such functions. Data collection on countries’ health expenditure, based on SHA 2011, is the foundation of the Global Health Expenditure Database (GHED) (https://apps.who.int/nha/database). GHED is a global public good: being an open-access platform that hosts internationally comparable data on annual health spending for more than 190 countries from 2000 onwards, as well as data visualization for easy comparisons across countries and over time. GHED also contains key methodology and guidance documents for health expenditure tracking. WHO works with the countries to update the GHED annually. To accompany the annual data release, WHO also publishes an annual global health expenditure report that provides an overview of the trends in global health expenditure, the thematic profile of spending, as well as special topics. | Bin diddigin harkar lafiya Gamsashshen bayani: Tsarin bin diddigin harkar lafiya wani tsarin bin diddigin duniya ne domin bibiyar yadda ake kashe kuɗi a harkar lafiya cikin tsari. Duba da yadda kashe kuɗi a harkar lafiya ke canjawa lokaci zuwa lokaci yana taimakawa wajen yin tsare-tsaren nan gaba da zuba jari domin mai harkokin kulawa da lafiya su inganta wajen biyan buƙatun mutane. Suna da matuƙar muhimmanci wajen bunƙasa ayyukan tsare-tsaren kulawa da lafiya a lokaci guda kuma yana ƙarfafa gaskiya da bibiyar abin da ke faruwa. Bayanan kashe-kashen kuɗi a harkar lafiya ya taimakawa wajen fahimta domin ƙimanta wadatuwar kayayyakin harkar lafiya, da binciko inganci da kyawu da daidaito wajen raba kayayyaki da kwatanta da kuma kula da cigaban manyan ƙudurorin tsarin bayar da kulawar lafiya na bai ɗaya da tsaron lafiya. A bisa haka, buƙatar bayanai a kan lokaci sannan na daidai kuma wanda ya haɗa komai a kan kashe-kashen kuɗi a harkar lafiya tana ta ƙaruwa a matakin ƙasa da duniya. Wani tsarin bin diddigin kashe-kashen kuɗi na shekarar 2011 (SHA 2011) ya samar da wata hanya ta bai ɗaya da ta ƙunshi komai domin bibiyar kashe-kashen kuɗin harkar lafiya ta wata hanyar bai ɗaya mai ɗauke da asusu iri ɗaya a tsakanin ƙasashe. Tsarin, wanda ya mai da hankali kan yadda a kai amfani da kaya a ƙarshe da bibiyar yadda kayayyaki ke kaiwa gurare a harkar lafiya: daga inda aka samo kayan (hanyoyin kashe kuɗi, da yadda aka tsara amfani da kuɗi) da hanyoyin bada kaya (kamar masu bada kaya da yadda aka bada kayan) da kuma ta hanyar amfaninsa (kamar aikin tsarin kulawa da lafiya, cutuka/shirye-shirye). Matakan Hukumar WHO Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana aiki ƙud-da-ƙud da abokan haɗin guiwa domin kafa da mai da shi al'ada da shirye-shirye masu tsari domin tattarawa da raba bayanai a kan yadda ake kashe kuɗi a harkar kulawa da lafiya, ta hanyar amfani da wannan bayanan wajen zaɓar abin da ya kamata a yi a tsare-tsaren harkar lafiya. A matakin fasaha. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO ta samar da wasu hanyoyi da nusarwar ainihi, da kuma kayan aikin fasaha, da kuma bayar da tallafin kayan fasaha kai tsaye. A matakin mai kasancewar shi al'ada, ya ƙunshi ƙoƙarin taimakawa ƙasashe gina ikon su na aiwatar da irin waɗannan ayyukan. Tattara bayanai a kan yadda ƙasashe ke kashe kuɗi a sha'anin lafiya, a kan tsarin SHA 2011, shi ne tushen matattarar ajiye bayanai na duniya a kan yadda ake kashe kuɗi a harkar lafiya (GHED) (https://apps.who.int/nha/database). Shirin GHED wani shirin al'umma ne mai kyau na kowa da kowa a faɗin duniya wanda ke bada bayanan yadda ƙasashe 190 daban-daban ke kashe kuɗi a harkar lafiya tun daga shekarar 2000, da kuma taimakawa wajen sauƙin kwatanta yadda ƙasashe ke kashe kuɗi daga lokaci zuwa lokaci domin fahimtar bayanan. Shirin GHED kuma ya ƙunshi babbar hanya da takardun nusarwa domin bibiyar yadda ake kashe kuɗi a harkar lafiya. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana aiki da ƙasashe domin sabunta shirin GHED duk shekara. Tare da kuma fitar da bayanai duk shekara, Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana kuma wallafa rahoton kashe-kashen kuɗi a harkar lafiya na duniya duk shekara wanda yake bada taƙaitaccen bayani na abubuwan da ke faruwa a harkar kashe-kashen kuɗi a harkar lafiya a duniya,. | Akaunti za afya Muhtasari: Mfumo huo wa akaunti za afya ni mfumo wa kimataifa wa uhasibu unaofuatilia matumizi ya afya kwa utaratibu. Mienendo ya muda wa matumizi ya afya kwa ujumla na vipengele vyake huongoza sera na uwekezaji wa siku zijazo ili kufanya mifumo ya afya kuendana zaidi na mahitaji ya watu. . Ni muhimu kwa kuboresha utendajikazi wa mifumo ya afya huku ikiimarisha uwazi na uwajibikaji. Data za matumizi ya afya pia hutoa maarifa ya kutathmini utoshelevu wa rasilimali za afya, kutathmini ufanisi, na usawa wa mgao wa rasilimali, ulinganishaji dhidi ya wenzao, na kufuatilia maendeleo kuelekea malengo muhimu ya huduma ya afya kwa wote na usalama wa afya. Kwa hiyo, mahitaji ya data kwa wakati, sahihi, na za kina kuhusu matumizi ya afya yamekuwa yakiongezeka nchini na viwango vya kimataifa. Mfumo wa Akaunti za Afya kwa 2011, (SHA 2011) huanzisha mbinu jumuishi na za kina za kufuatilia matumizi ya afya kupitia seti ya akaunti zinazofanana zinazoweza kulinganishwa katika nchi zote. Mfumo huo unaozingatia matumizi ya mwisho, hufuatilia mtiririko wa rasilimali kupitia mfumo wa afya: kutoka kwa vyanzo vyake (vyanzo vya ufadhili, mipango ya kifedha), mifumo ya utoaji (watoa huduma na masuala ya utoaji), kupitia matumizi yake 9kazi za afya, magonjwa/programu). Mwitikio wa WHO WHO linafanya kazi kwa karibu na washirika kuanzisha na kurasimisha mifumo iliyounganishwa, iliyounganishwa kwa utaratibu na ukusanyaji kwa wakati na uchapishaji wa data za matumizi ya afya, pamoja na kutumia taarifa za akaunti za afya katika utungaji sera. Katika ngazi ya kiufundi. WHO limeunda mbinu, mwongozo wa vitendo, na zana za IT, na hutoa msaada wa kiufundi wa moja kwa moja. Katika ngazi ya kitaasisi, linahusisha juhudi za kusaidia nchi kujenga uwezo wao wa kufanya kazi hizo. Ukusasanyaji wa data kuhusu matumizi ya afya nchini kulingana na SH 2011, ndio msingi wa Kanzidata ya Matumizi ya Afya Ulimwenguni(GHED) (https://apps.who.int/nha/database). GHED ni manufaa ya umma duniani kote: kuwa jukwaa la ufikiaji wazi ambalo huandaa data kulinganishwa kimataifa juu ya matumizi ya afya ya kila mwaka kwa zaidi ya nchi 190 kuanzia 2000 na kuendelea, pamoja na taswira ya data kwa kulinganisha kwa urahisi katika nchi zote na baada ya muda. GHED pia ina mbinu muhimu na hati za mwongozo kwa ufuatiliaji wa matumizi ya afya. WHO linafanya kazi na nchi hizo kusasisha GHED kila mwaka. Ili kuandamana na utoaji wa data wa kila mwaka, WHO pia huchapisha ripoti ya kila mwaka ya matumizi ya afya duniani ambayo hutoa muhtasari wa mwelekeo wa matumizi ya afya duniani, wasifu wa mada ya matumizi, pamoja na mada maalum. | Àkọsílẹ̀ lórí ìlera Ìsọnísókí: Àwọn ètò lórí àkọsílẹ̀ ìlera jẹ́ èyí tí ó pè régé dé láti lè mọ bí wọ́n ṣe ń náwó sórí ìlera. Bí a ṣe ṣe ètò ìsúná ìlera nísìnyí yóò ràn wá lọ́wọ́ láti ṣe ìlànà ní ọjọ́ iwájú àti lé jẹ́ kí ètò ìlera jẹ́ èyí tí yóò máa tán ìṣòro ènìyàn. Àwọn wànyí ṣe pàtàkì fún mímú àyípadà gidi bá ètò ìlera tí kò ní kọ́lọ́fín kankan. Dátà ètò ìsúná lórí ìlera máa ń pèsè àǹfààní láti lè wọ bí àwọn ohun èlò ìlera ṣe dára sí, bí wọn ṣe ń sisẹ́ sí, bí wọ́n ṣe gbéwọ̀n sí àti pinpin wón dọ́gba, mí má ma fi wón wé ara wọn àti títọ pinpin lórí àti ní ètò ìlera tó yẹ̀ kooro àti ṣíṣe àbójútó ìlera. Gẹ́gẹ́ bí, dèédè àti dátà tí ó kún lórí ìsúná ìlera tí ń wá sókè si nílé àti lóko. “Ètò Àkọsílẹ̀ Ìlera Kan 2011” (SHA 2011) dá ìlànà tí ó kún tí ó sì ṣe àsọyé lórí bí a ṣe lè máa fi ojú sí ètò ìsúná ìlera nípasẹ̀ àkọsílẹ̀ tí a lè fi wéra wọn ní orílè-èdè. Ètò ìṣe tí ó dúró lé rírà, ṣíṣe ìtó pinpin ohun ìlera nínú àjò ètò ìlera :láti orísun (nínáwó àti ṣíṣe owó) ìlànà pípèsè (Olùpèsè àti ọ̀nà ìpèsè) àti bí a ṣe ń lò ó (bí ètò ìlera ṣe ń ṣiṣẹ́, àrùn tàbí ètò rẹ̀). Èsì WHO WHO ṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn alábáṣepọ̀ tí wọ́n sì gbọ́ ara wọn yé, wọ́n sì fi ara balẹ̀ gba dàtà lórí ètò ìsúná ìlera, tí wọ́n sì lọ àkọsílẹ̀ ìlera nínú ṣíṣe àgbékalè ètò wọn. Lori ìmọ̀ ẹ̀rọ. WHO tí dá ìlànà, ìtọ́sọ́nà ṣíṣe, àti àwọn wẹ́ẹ́bù lórí ayẹ́lujára, tí wọ́n sì pèsè ìmọ̀ ẹ̀rọ si. Ní ìpèlè ilé-iṣẹ́, ó ní I ṣe pẹ̀lú ìgbìyànjú láti ran àwọn orílẹ̀-èdè lọ́wọ́ fún ṣíṣe ìgbélárugẹ ipa láti kó ipa wọn. Dàtà gbígbà lórí ètò ìsúná lórí ìlera ìlú, gẹ́gẹ́ bí Sha 2011, jẹ́ àkàbà fún Global Health Expenditure Database (GHED). (http://apps.who.int/nha/database). GHED jẹ́ àjọ àgbáyé :èyí tí ó fi àyè gba kí a fi dàtà lórí ìsúná ìlera wé ara wọn lọ́dọọdún láti orí ókèrè tán ìlú 190 sí 2000 sókè, ó sì tún fi àyè gba dàtà aláwòrán láti lè jẹ́ kí ìfiwéra rọrùn káàkiri àgbáyé. GHED kún fún àwọn kókó ìlànà àti ìtọ́nísọ́nà láti lè rí ètò ìsúná ìlera. Àjọ WHO ń sisẹ́ pẹ̀lú ìlú láti tún bọ̀ ṣe àtúnṣe sí GHED lọ́dọọdún. Láti lè ma gbé dátà jáde lọ́dọọdún, àjọ WHO náà ń tẹ ìwé ìsúná ìlera jáde lọ́dún láti dá sí àṣà tí ń lọ lórí ètò ìsúná ìlera lágbàyé, ọ̀nà ìnáwó àti lórí ọ̀rọ̀ tí ó ṣe kọ́kọ́. | Ama-akhawunti ezempilo Uhlolojikelele: Uhlelo lwama-akhawunti ezempilo luwuhlaka lwamazwe omhlaba lokuphendula ngokwenzekayo (accounting) lokulandelela ngokuhlelekile ukusetshenziswa kwemali yezempilo. Amathrendi esikhathi okusetshenziswa kwemali yezempilo kanye nezingxenye zayo aqondisa izinqubomgomo kanye nezimali zesikhathi esizayo ukwenza ukuthi izinhlelo zezempilo zisabele kakhudlwana ezidingweni zabantu. Abalulekile ekuthuthukiseni ukusebenza kwezinhlelo zezempilo ngesikhathi zithuthukisa ukubeka konke obala kanye nokuziphendulela. Idatha yezindleko zezempilo iphinde inikeze imibono yokuhlola ukwanela kwezinsiza zezempilo, ukuhlola ukusebenza ngendlela efanele, ukusebenza kahle, kanye nokulingana ngokuphathelene nokwabiwa kwezinsiza, ukwenza izindinganiso kontanga, kanye nokuqapha inqubekela phambili emigomweni eyinhloko yokwazi ukufinyelela kwezempilo kuyo yonke indawo kanye nokuvikeleka kwezempilo. Ngakho, isidingo sedatha efika ngesikhathi, enembile, neningiliziwe ngokuphathelene nezindleko zezempilo besilokhu sikhula kuwo womabili amazinga ezwe kanye nawomhlaba. “Uhlelo Lwama-Akhawunti Ezempilo 2011” (SHA 2011) lusungula indlela ehlanganisiwe kanye neningiliziwe yokulandelela izindleko zezempilo ngokusebenzisa iqoqo lama-akhawunti ahambisanayo afanayo kuwo wonke amazwe. Uhlaka, olugxile ekusetshenzisweni kokugcina, lulandelela izinsiza ezihamba ohlelweni lwezempilo: emithonjeni yalo (imithombo yezimali, ukulungiselela ngokuphathelene nezimali), izindlela zokuhlinzeka (abahlinzeki kanye nezici zokuhlinzeka), kanye nasekusetshenzisweni kwalo (imisebenzi yokunakekela kwezempilo, izifo/izinhlelo). Impendulo yeWHO I-WHO isebenzisana eduze nabalingani ekusunguleni kanye nasekuhleleni izindlela ezilungelanisiwe, ezihlanganisiwe zokuqoqwa kanye nokushicilelwa kwedatha yezindleko zezempilo ngesikhathi esifanele, kanye nokusebenzisa ulwazi lwama-akhawunti ezempilo ekwenzeni inqubomgomo. Ezingeni lobuchwepheshe. I-WHO isungule izindlela, isiqondiso esisebenzayo, namathuluzi e-IT, futhi inikeza usizo lwezobuchwepheshe ngqo. Ezingeni lesikhungo, kuhlanganisa imizamo yokusiza amazwe ngokuwahlomisa ukwenza imisebenzi enjalo. Ukuqoqwa kwedatha yezindleko zezempilo zamazwe, ngokusekelwe ku-SHA 2011, kuyisisekelo se-Global Health Expenditure Database (GHED) (https://apps.who.int/nha/database). I-GHED iyinzuzo yomhlaba wonke: ngokuba yisithangami esifinyeleleka kalula esigcina idatha eqhathaniseka neyomhlaba wonke mayelana nezindleko zonyaka zezempilo emazweni angaphezu kwe-190 kusukela ngo-2000 ukuqhubekela phambili, kanye nokubukwa kwedatha ukuze kuqhathaniswe kalula kuwo wonke amazwe futhi ngokuhamba kwesikhathi. I-GHED futhi iqukethe indlela yokwenza esemqoka kanye namadokhumenti eziqondiso zokulandelela izindleko zezempilo. I-WHO isebenzisana namazwe ukuze kufakwe imininingwane yakamuva kuGHED minyaka yonke. Ukuze ihambisane nokudedelwa kwedatha yonyaka, iWHO iphinde ishicilele umbiko waminyaka yonke wezindleko zezempilo zomhlaba wonke ohlinzeka ngombono wamathrendi ezindleko zezempilo omhlaba wonke, iphrofayili yesihloko ngokuphathelene nezindleko, kanye nezihloko ezikhethekile. |
የጤና ፍትሃዊነት ማጠቃሊያ፡- ፍትሃዊነት ማለት እነዚህ የሕብረሰተብ ክፍሎች በማህበራዊ፣ ኢኮኖሚያዊ፣ ስነ-ህዝብ ወይም ጂኦግራፊያዊ ወይም በሌላ የእኩልነት መመዘኛዎች (ለምሳሌ ጾታ፣ስርዓተ-ጾታ፣ ብሄር፣ አካል ጉዳተኝነት ወይም የጾታዊ ግንኙነት ምርጫን) የተገለጹ ስለመሆናቸው በሕብረሰተብ ክፍሎች መካከል ፍትሃዊ ያልሆነ፣ ሊወገድ የሚችል ወይም ሊታረም የሚችል ልዩነት አለመኖር ነው፡፡ ጤና የሰው ልጅ መሠረታዊ መብት ነው፡፡ የጤና ፍትሃዊነት የሚገኘው ሁሉም ሰው ለጤና እና ለደህንነት ያለውን ሙሉ አቅም ማግኘት ሲችል ነው፡፡ የጤና እና የጤና ፍትሃዊነት ሰዎች በተወለዱበት፣ በሚያድጉበት፣ በሚኖሩበት፣ በሚሰሩበት፣ በጨዋታ እና በእድሜ እንዲሁም በባዮሎጂያዊ ሁኔታዎች ላይ ይወሰናል፡፡ መዋቅራዊ ወሳኞች (ፖለቲካዊ፣ ህጋዊ እና ኢኮኖሚያዊ) ማህበራዊ ደንቦች እና ተቋማዊ አሰራሮችን ሰዎች በተወለዱበት፣ በሚያድጉበት፣ በሚኖሩበት፣ በሚሰሩበት፣ በሚጫወቱበት እና በእድሜ ሁኔታ ላይ በመመስረት የስልጣን እና የሃብት ክፍፍልን ይደለድላሉ፡፡ የሰዎች የኑሮ ሁኔታ ብዙውን ጊዜ በፆታ፣ በስርአተ-ፆታ፣ በእድሜ፣ በዘር፣ በብሄር ወይም በአካል ጉዳት ላይ በተመሰረተ አድልዎ፣ ጭፍን ጥላቻ ይባባሳል፡፡ ቡድኖች በየደረጃው በውሳኔ አሰጣጥ አንሰው እንዳይቀርቡ ወይም አገልግሎት እንዳይሰጡ የሚያደርጉ አድሎአዊ ድርጊቶች በተቋም እና በስርአት ሂደቶች ውስጥ ተካተዋል፡፡ የጤንነት መብትን በሂደት መገንዘቡ በጤና እና በአጠቃላይ የኑሮ ሁኔታዎች ምክንያት የሚመጡ ኢፍትሃዊነትን በዘዴ መለየት እና ማስወገድ ማለት ነው፡፡ መረጃ እና ማስረጃ እውቀት፣ ክትትል እና ትንተና ፍትሃዊነትን ለማግኘት የሚያስፈልጉትን ድርጊቶች የጀርባ አጥንት ናቸው፡፡ የጤና ኢፍትሃዊነትን መከታተል የአንድ ሀገር የጤና መረጃ ሥርዓት ማዕከላዊ መሆን አለበት። ይህ በእድሜ፣ በጾታ፣ በትምህርት፣ በገቢ፣ በአካል ጉዳት እና በሌሎች ነገሮች የተከፋፈሉ መረጃዎችን በማሰባሰብ፣ በመተንተን እና ሪፖርት በማድረግ ይጀምራል፡፡ ኢፍትሃዊነትን እንዴት እና ለምን እንደተከሰተ ለመረዳት ጥራት ያለው መቁጥራዊ ረጃም አስፈላጊ ነው፡፡ በመንስኤ እና በውጤት መካከል ያለው ግንኙነቶች ማለትም እነዚህ ሌሎች ቆራጮች ለጤና ኢፍትሃዊነት እንዴት እንደሚያበረክቱ መረጃ ከሌሎች ወሳኞች እንደ ትምህርት ካሉ መረጃዎች ጋር መያያዝ አለበት፡፡ የእኩልነት መጓደል ቁጥጥር አካል በስርዓተ-ፆታ የተፈጠሩ ክፍተቶችን እና ሌሎች መረጃዎችን ከዚህ ቀደም እንዴት እንደተሰበሰበ፣ እንደተተነተነ እና ሪፖርት መደረጉን ያካትታል፡፡ በፍትሃዊነት፣ በፆታ እና በመብት ላይ የተመሰረቱ የግምገማ አቀራረቦች እና መሳሪያዎች (አሳታፊ አሰራሮችን ጨምሮ) በጤና እኩልነት ላይ ያሉ መረጃዎችን በዘዴ ለመሰብሰብ፣ ለመሰብሰብ እና ለመተንተን የሚያገለግሉ መሆን አለባቸው፡፡ ይህ በጤና እና በሌሎች ዘርፎች የሚወስዱትን የጤና ፍትሃዊነት ተፅእኖን ያጠቃልላል ለምሳሌ የጤና ስርዓቱን ልዩ ገጽታዎች (ለምሳሌ የመጀመሪያ ደረጃ የጤና እንክብካቤ (PHC)/ፋይናንስ/የጤና ሰራተኛ ሃይል) ወይም የተወሰኑ ፕሮግራሞችን (ለምሳሌ በጉርምስና ዕድሜ ላይ የሚገኙ ወጣቶች ጤና/ችላ የሚባሉ የትሮፒካል በሽታዎች/ የከተማ ጤና) ግኝቶቹ ለተሻሻለ ፍትሃዊነት እና በአሁን ሰዓት ያለው ፍትሃዊ ያልሆነ የጤና ክትትልም ለመንደፍ መዋል አለባቸው፡፡ እርዳታው፡- የጤና ፍትሃዊነትን ለማሻሻል በማስረጃ የተደገፈ እርምጃ ያስፈልጋል፡- በጤናው ዘርፍ ከፍተኛ ጥራት ያለውና ውጤታማ አገልግሎት ለሁሉም ሰው ተደራሽ እና ተቀባይነት ያለው በሚፈልግበት ጊዜ በሁሉም ቦታ መገኘቱን ማረጋገጥ፤ በጤና እና ወይም በሌሎች ዘርፎች የጤና እና የሀብት ክፍፍልን ፍትሃዊ ያልሆነ ስርጭት ለመቅረፍ እና የዕለት ተዕለት የኑሮ ሁኔታዎችን ለማሻሻል በሰፊው የጤና መዋቅራዊ ተቆጣጣሪዎች ላይ እርምጃ እንዲወስድ እንዲሁም የጤና ዘርፉ የጤና እክሎችን በመከታተል የጤና ውጤቶችን በመከታተል እና በጤና አገልግሎት አሰጣጥ ላይ ግንባር መሆን እና ከሌሎች ዘርፎች ጋር በመሆን የሰዎችን የኑሮ ሁኔታ መከታተል፡፡ ቁልፍ ምሳሌዎች የሚከተሉትን ያካትታሉ፡- ፍትሃዊነት የጤና ስርዓቶችን በድጋሚ በመንደፍ ለምሳሌ የማከፋፈያ አቅምን ለማሳደግ እና እ/አ/አ በ2023 አንድ ቢሊዮን ተጨማሪ ሰዎችን በዚሁ አገልግሎት ለመሸፈን የፋይናንስ ግብቶችን ማሰባሰብ፤ የመጀመሪያ ደረጃ የሕክምና እርዳታን ቅድሚያ መስጠት ለምሳሌ በየመጀመሪያ ደረጃ የሕክምና እርዳታ ላይ የ 1% የሀገር ውስጥ ምርት ኢንቨስት ማድረገ፤ እንደ ጾታዊነት፣ ዘረኝነት፣ የዕድሜ መግፋት፣ የኑሮ ደረጃ እና ብልህነት ያሉ መዋቅራዊ ወሳኞችን መዋጋት፤ በጤና ፖሊሲዎች/አገልግሎቶች/ፕሮግራሞች ላይ የሚመለከቱትን ጎጂ የሆኑ የሥርዓተ ፆታ ልምዶችን እና የሥርዓተ-ፆታ እኩልነትን በመቅረፍ ብዙ ሴቶች በአመራር ሥራ ቦታዎች እና በውሳኔ አሰጣጥ ሂደቶች ላይ እንዲገሳተፉ ማድረግ፤ በጤና እና በሌሎች ማህበራዊ ዘርፎች (በአለም አቀፍ የጤና ሽፋን፣ ትምህርት እና ሰፊ ማህበራዊ ጥበቃ) ኢንቨስትመንቶችን መጠበቅ እና ማሳደግ ለምሳሌ፡- ለሁሉም ተስማሚ የሥራ እና የሥራ ቅጥር ሁኔታ ፖሊሲዎችን መውጣታቸውን ማረጋገጥ፤ በከተማ እና በገጠር ፍትሃዊ አገልግሎቶችን እና መሰረተ ልማቶችን ማረጋገጥ ሁሉም ሰው ጤናማ ህይወት እንዲኖረው ማድረግ፤ እንዲሁም የጤና እኩልነትን እና የእርምጃውን ተፅእኖ እየተከታተሉ መቀጠል፡፡ | Health equity Overview: Equity is the absence of unfair, avoidable or remediable differences among groups of people, whether those groups are defined socially, economically, demographically, or geographically or by other dimensions of inequality (e.g. sex, gender, ethnicity, disability, or sexual orientation). Health is a fundamental human right. Health equity is achieved when everyone can attain their full potential for health and well-being. Health and health equity are determined by the conditions in which people are born, grow, live, work, play and age, as well as biological determinants. Structural determinants (political, legal, and economic) with social norms and institutional processes shape the distribution of power and resources determined by the conditions in which people are born, grow, live, work, play and age. People’s living conditions are often made worse by discrimination, stereotyping, and prejudice based on sex, gender, age, race, ethnicity, or disability, among other factors. Discriminatory practices are often embedded in institutional and systems processes, leading to groups being under-represented in decision-making at all levels or underserved. Progressively realizing the right to health means systematically identifying and eliminating inequities resulting from differences in health and in overall living conditions. Data and evidence Knowledge, monitoring, and analysis make up the backbone of actions needed to achieve equity. Monitoring health inequality must be central to a country’s health information system. This begins with the collection, analysis and reporting of data disaggregated by age, sex, education, income, disability and other factors. Qualitative data is also essential to understand the how and why of inequities. Data must also be linked with information on other determinants such as education to better understand cause-and-effect relationships i.e. how these other determinants contribute to health inequities. Part of inequality monitoring includes addressing gaps created by gender and other biases in how data has been previously collected, analysed and reported. Equity, gender and rights-based assessment approaches and tools (including participatory approaches) should be used to systematically collect, collate, and analyze the evidence on health inequalities. This includes the health equity impacts of action by health and other sectors, for example reviewing specific aspects of the health system (e.g. Primary Health Care (PHC)/financing/health workforce) or of specific programmes (e.g. adolescent health/neglected tropical diseases/urban health). The findings need to be used to design responses for improved equity and ongoing monitoring of health inequalities. Response: To improve health equity, evidence-informed action is needed: (1) by the health sector to ensure high-quality and effective services are available, accessible and acceptable to everyone, everywhere when they need them; (2) by health and or other sectors to act on the wider structural determinants of health to tackle the inequitable distribution of power and resources, and to improve daily living conditions; and (3) the health sector needs to take the lead in monitoring health inequities through monitoring health outcomes and health service delivery – as well as working with other sectors to monitor people’s living conditions. Key examples include: redesigning health systems for equity e.g. pooling financial resources to enhance redistributive capacity and to progressively cover one billion additional people by 2023; prioritising the Primary Health Care approach e.g. investment of 1% of GDP in PHC; tackling structural determinants such as sexism, racism, ageism, classism and ablism; addressing harmful gender norms and gender inequalities in health policies/services/programmes and having more women in leadership positions and decision-making processes; protecting and increasing investment in health and other social sectors (through Universal Health Coverage (UHC), education and broader social protection) e.g. ensuring policies for decent work and employment conditions for all; ensuring equitable services and infrastructure in both urban and rural areas to ensure everyone can lead healthy lives; and continuing to monitor health inequalities and the impact of action. | Daidaito a harkar lafiya Ƙarin bayani: Daidaito shi ne rashin nuna bambanci a tsakanin rukin wasu mutane, ko da wannan rukunin a bambance shi ta fuskar zamantakewa ko tattalin arziƙi ko yawa al'umma ko yanki ko kuma ta wasu hanyoyin na rashin daidaito (misali, jinsin halitta, jinsin zamantakewa, ƙabila, nakasa ko fahimtar zaɓin jinsi. Lafiya yancin dan adam ne na dole. Ana cimma daidaito a harkar lafiya yayin da mutane suka iya samun dukkan haƙƙoƙinsu na lafiya da walwala. Ana ƙimanta lafiya da daidaito a harkar lafiya ta hanyar yanayin da aka haifi mutane da girma da yin rayuwa da aiki da wasa da shekaru da kuma siffofin halitta. Yadda ake raba iko da kayayyaki suna tasirantuwa da dokoki da al'adun zamantakewa da yanayin tattalin arziƙi, wanda ke tasiri ga yanayin yadda aka haifi mutane da girma da rayuwa da aiki da wasa da kuma shekaru. Ana tagayyara yanayin rayuwar mutane ta hanyar nuna musu bambanci da munana musu zato da kuma ƙiyayya mara tushe saboda jinsin halitta da jinsin zamantakewa da shekaru da launin fata da ƙabila , ko kuma nakasa, da wasu abubuwan ma. Ɗabi'un nuna bambanci ana samun su a harkokin hukuma da tsare-tsare, wanda hakan ke janyo wasu rukunin mutane basa samun wakilci a yanke shawarwari a dukkan matakai ko rashin cancantarsu a ciki. Cigaba da gano 'yancin samun lafiya na nufin ganewa da kawar da rashin daidaito cikin tsari, inda hakan na faruwa ta dalilin bambance-bambance a harkar lafiya da kuma a dukkan yanayin rayuwar al'umma. Bayanai da shaidu ilimi da sa ido da kuma yin nazari sune suka haɗa ƙashin bayan matakan da ake buƙata wajen cimma daidaito. Kula da rashin daidaito a harkar lafiya dole ya zama cikin babban al'amari a tsarin bayanan ƙasa. Hakan na farawa ne da tattarawa da yin nazari da bada rahoton bayanan da shekaru ko jinsi ko ilimi ko yanin samun arziƙi ko nakasa ko kuma wasu abubuwan da suka bambanta. Ingantattun bayanai nada matukar muhimmanci wajen gano ta ya kuma me yasa ake rashin daidaito a harkar lafiya. Ya kamata a haɗa bayanai da cikakken bayanan wasu al'amuran kamar ilimi domin fahimta sosai dangantakar abin da ke janyo su da illolin, cewa ta yadda waɗannan al'amuran ke bada gudunmawa wajen samun rashin daidaiton harkar lafiya. Bangaren da za a sa ido a kan rashin daidaiton ya haɗa da magance giɓin da bambancin jinsin da sauran bambance-bambance ke haifarwa bisa yadda aka tattara rahoton bayanai a baya. Ya kamata a yi amfani da hanyoyi da manhajoji na daidaito da wacce ke duba ga jinsi da lura da 'yanci (kamar shiga da duk wanda abin ya shafa) domin tattarawa da shiryawa da nazarin shedu a kan rashin daidaito a harkar lafiya. Wannan ya haɗa da tasirin rashin daidaiton harkar lafiya na ayyukan ɓangaren lafiya da wasu ɓangarorin, misali dubawa da canja wasu keɓantattun abubuwan tsarin lafiya (misali, kulawar lafiya na dole/zuba kuɗi/yawan ma'aikatan lafiya) ko na wasu shirye-shirye na musamman (misali, lafiyar matasa/cututtukan yankuna masu zafi/ lafiya birane). Akwai buƙatar yin amfani da binciken domin samar da amsoshi ga cigaban da aka samu a daidaiton da kuma cigaba da sa ido a kan sha'anin rashin daidaiton. Amsa: Domin inganta daidaito a harkar lafiya, akwai buƙatar ɗaukar mataki ta hanyar shaidu. (1) wanda ɓangaren lafiya zai ɗauka domin tabbatar ingantattun ayyukan kuma masu kyau sun wadata sannan suna da sauƙin samu sannan amintattun ne ga kowa kuma a ko'ina yayin da suke buƙatar ayyukan kulawar lafiyar. (2) wanda ɓangaren lafiya da wasu ɓangarorin za su yi wajen yin hoɓɓasa a kan wasu abubuwa ɓangaren lafiyar domin kawar da rashin daidaiton wajen raba iko da kayayyaki da kuma bunƙasa yanayin rayuwar yau da kullum: da (3) dole ɓangaren lafiya ya jagoranci sa ido a kan sha'anin rashin daidaiton harkar lafiya ta hanyar kula da sakamako da ake samu a bangaren da bada ayyukan lafiya da kuma yin aiki tare da wasu ɓangarorin domin kula da yanayin rayuwar mutane. Manya misalan sun haɗa da: Sake fasalin tsare-tsaren lafiya don tabbatar da daidaito, misali, tattara kuɗi domin bunƙasa tsarin tallafawa wasu ƙarin mutane da kuma ƙara taimakawa mutane har biliyan ɗaya a shekarar 2023.; Bada muhimmanci ga hanyar bada kulawar lafiya na dole, misali, zuba jari na kaso 1% na tattalin arziƙin ƙasa a harkar bada lafiya na dole (PHC), domin kawar da abubuwa irin su wariyar jinsi da wariyar launin fata da wariyar shekaru da wariyar matsayi da kuma wariyar nakasa.; Magance munanan al'adun jinsi da rashin daidaiton jinsi a tsare-tsare da ayyuka da shirye-shiryen lafiya da kuma shigo da mata cikin matakan shugabanci da sha’ani yanke shawarwari. Bada kariya da ƙara zuba jari a harkar lafiya da wasu bangarorin da suka shafi rayuwar mutane (ta hanyar tsarin bada lafiya na bai ɗaya (UHC), ilimi da ƙarin bada kariya ga mutane) misali, tabbatar da tsare-tsaren samun tsabtataccen aiki da kuma yanayin aiki ga kowa da kowa.; Tabbatar da samun ayyuka na daidaito da kuma kayan more rayuwa a birane da ƙauyuka domin tabbatar da kowa na samun lafiyayyiyar rayuwa:; da Cigaba da sa ido a rashin daidaiton harkar lafiya da kuma tasirin matakin da ake ɗauka. | Usawa wa Afya Muhtasari: Usawa ni kutokuwepo kwa tofauti zisizo za haki, zinazoweza kuepukika au zinazoweza kurekebishwa kati ya makundi ya watu, iwe makundi hayo yamefafanuliwa kijamii, kiuchumi, kidemografia au kijografia au kwa muelekeo mwingine wa ukosefu wa usawa (m.f jinsia, jinsia, kabila, ulemavu, au muelekeo wa kijinsia). Afya ni haki ya msingi ya Binadamu. Usawa wa Afya hupatikana wakati kila mtu anaweza kufikia uwezo wake kamili wa Afya na Ustawi. Usawa wa kiafya na afya huamuliwa na hali ambazo watu huzaliwa, kukua, kuishi, kufanya kazi, kucheza na umri, vilevile viashiria vya kibaolojia. Viambuzi vya kimuundo (kisiasa, kisheria, na kiuchumi) yenye kanuni za kijamii na michakato ya kitaasisi hutengeneza mgawanyo wa mamlaka na rasilimali unaoamuliwa na hali ambamo watu huzaliwa, kukua, kuishi, kufanya kazi, kucheza na Umri. Hali ya maisha mara nyingi inafanywa kuwa mbaya zaidi kwa ubaguzi, fikra potofu na chuki kwa misingi ya jinsia, jinsia, umri, rangi, kabila, au ulemavu, miongoni mwa mambo mengine. Desturi za kibaguzi mara nyingi huingizwa katika michakato ya kitaasisi ma mifumo, na hivyo kusababisha makundi kuwa na uwakilishi mdogo katika kufanya maamuzi katika ngazi zote au kutohudumiwa. Kutambua hatua kwa hatua haki ya Afya ina maana ya kutambua kwa utaratibu na kuondoa ukosefu wa usawa unaotokana na tofauti za Afya na hali ya maisha kwa ujumla. Data na Ushahidi Maarifa, ufuatiliaji, na uchanganuzi hufanya uti wa mgongo wa vitendo vinavyohitajika ili kufikia usawa. Ufuatiliaji wa kukosekana kwa usawa wa Afya lazima uwe muhimu katika mfumo wa taarifa za Afya wa nchi. Hii huanza na ukusanyaji, uchanganuzi na utoaji wa taarifa za Data zilizogawanywa kulingana na Umri, jinsia, elimu, kipato, ulemavu na mambo mengine. Pia Data ya ubora ni muhimu kuelewa jinsi na kwa nini ukosefu wa usawa. Pia Data lazima iunganishwe na maelezo kuhusu viambajengo vingine kama vile elimu ili kuelea vyema uhusiano wa sababu-na-athari, yaani, jinsia viambishi hivi vingine vinavyochangia ukosefu wa usawa wa kiafya. sehemu ya ufuatiliaji wa ukosefu wa usawa ni pamoja na kushughulikia mapengo yaliyotokana na jinsia na upendeleo mwingine katika jinsi data ilivyokusanywa hapo awali, kuchambuliwa na kuripotiwa. Usawa, jinsia na mbinu za tathmini zinazozingatia haki na zana (ikiwa ni pamoja na mbinu shirikishi) zinapaswa kutumika kukusanya, kukusanya na kutambua ushahidi kuhusu ukosefu wa usawa wa kiafya. Hii ni pamoja na athari za usawa wa Afya za hatua za Afya na sekta nyingine, kwa mfano- kukagua vipengele mahususi vya mfumo wa Afya (m.f huduma ya afya ya msingi (PHC)/ fedha/ wahudumu wa Afya) au ya programu mahususi (m.f afya ya vijana/ magonjwa ya kitropiki yaliyosahaulika/ afya ya mijini). Matokeo yanahitajika kutumika kutengeneza majibu kwa usawa ulioboreshwa na ufuatiliaji unaoendelea wa kukosekana kwa usawa wa kiafya. Majibu: Ili kuboresha usawa wa Afya, hatua iliyo na ushahidi inahitajika: (1) Na sekta ya Afya ili kuhakikisha huduma za hali ya juu na zinazofaa zinazopatikana , zinafikika na kukubalika kwa kila mtu, kila mahali anapozihitaji; (2) Na Afya na au sekta nyingine kuchukua hatua kwa upana viambajengo vya kimuundo vya afya ili kukabiliana na mgawanyo usio sawa wa nishati na rasilimali, na kuboresha hali ya maisha ya kila siku; na (3) Sekta ya afya inahitaji kuongeza katika kufuatilia ukosefu wa usawa wa afya kupitia kufuatilia matokeo ya afya na utoaji wa huduma za afya vilevile kufanya kazi na sekta nyingine kufuatilia hali ya watu. Mifano muhimu ni pamoja na: Kuunda upya mifumo ya Afya kwa usawa m.f kuunganisha rasilimali za kifedha ili kuongeza uwezo wa ugawaji upya na kuendelea kuhudumia watu Bilioni moja zaidi ifikapo 2023; Kuweka kipaumbele mbinu ya huduma ya afya ya msingi m.f. uwekezaji wa 1% ya pato la Taifa katika PHC; kukabiliana na viambajengo vya kimuundo kama vile uongozi, wa kijinsia, ubaguzi wa rangi, umri, utabaka na ablism; Kushughulikia kanuni zenye madhara ya kijinsia na ukosefu wa usawa wa kijinsia katika sera/ huduma/ programu za afya na kuwa na wanawake wengi katika nafasi za uongozi na michakato ya kufanya maamuzi; Kulinda na kuongeza uwekezaji, katika Afya na sekta nyingine za kijamii (kupitia huduma za afya kwa wote (UHC), elimu na ulinzi mpana wa kijamii) m.f kuhakikisha sera za kazi zenye staha na masharti ya ajira kwa wote; Kuhakikisha huduma na miundombinu yenye usawa katika maeneo ya mijini na vijijini ili kuhakikisha kila mtu anaweza kuishi maisha yenye afya; na Kuendelea kufuatilia usawa wa Afya na athari za hatua. | ìdọ́gba Ètò ìlera Ìsọníṣọ́kí: Ọgbọọgba ni àìṣe ohun tí kò dára, yíyẹra tàbí ìyàtọ̀ tí àtúnṣe lè dé bá láàárín ìṣòrí àwọn ènìyàn, yálà ìṣòrí àwọn ènìyàn náà jẹ́ àwọn tí a lè dámọ̀ nípa àwùjọ, ètò ọrọ̀ ajé, ohun ìdánimọ́ wọn, tàbí agbègbè tàbí àwọn nǹkan mìíràn tí ó ń ṣàfihàn ohun tí kì í ṣe Ọgbọọgba (bí àpẹẹrẹ jẹ́ńdà, ẹ̀yà, àbùkù ara, tàbí òye nípa ìbálòpọ̀). Ìlera jẹ́ ẹ̀tọ́ tí ó ṣe pàtàkì fún ènìyàn. Ọgbọọgba Ìlera jẹ́ èyí tí ó ń di ṣíṣe nígbà tí gbogbo ènìyàn bá lè dé ipele tí ó ga jú fún ìlera àti wíwà ní pípé. Ìlera àti Ọgbọọgba ìlera jẹ́ èyí tí àwọn ohun tí ó máa ń sọ bí yóò ti rí ní ibi tí a ti bí ni dàgbà sí, gbé ṣiṣẹ́, ṣeré àti dàgbà, àti àwọn ohun tí ó sọ mọ́ ìbí ẹni. Àwọn ohun elétò tí ó lè ṣe (ètò ìṣèlú, imọ̀ òfin, àti ọrọ̀ ajé) pẹ̀lú ohun tí ó yẹ láwùjọ àti àwọn ètò àbọ̀ tí ó ń ṣètò pípín iná àti ohun álùmọ́nì nípa ọ̀nà tí a fi bí ènìyàn, dàgbà, wà láyé, ṣiṣẹ́, ṣeré àti ọjọ́ orí. Ipò ìgbé ayé ènìyàn a máa burú jáì nípasẹ̀ ìgbógun tí ni, mímúni tẹ̀lé ìlànà kan, àti ìfìyà jẹni lórí jẹ́ńdà, ọjọ́ orí, ìran, ẹ̀yà, lílábùkù, láàárín àwọn ṣokùnfà. Àwọn ètò ìgbógun tíni a máa wà nínú àjọ̀ àti ètò ìṣe jọba, èyí tí ó máa ń fà kí ìṣòrí di èyí tí kò elénìyàn tó tó láti ṣojú wọn níbi ìpinnu ṣíṣe ní gbogbo ipele tàbí kí wọ́n máà rí ohun tí ó tọ́. Mímọ ẹ̀tọ́ ẹni sí ìlera ní ìtẹ̀síwájú túmọ̀ sí ṣíṣe ìdánimọ́ pẹ̀lú ète àti yíyọ àìdọ́gba kúrò tí ó jẹ yọ látára ìyàtọ̀ nínú ètò ìlera àti ipò ìgbé ayé lápapọ̀. Dátà àti ẹ̀rí Ìmọ̀, ìtọpinpin, àti àtúpalẹ̀ jẹ́ igi lẹ́yìn ọgbà fún ojúṣe tí a nílò láti gba ọgboogba. Ìtọpinpin àìdọ́gba ètò ìlera gbọdọ̀ jẹ́ kókó sí ètò ìfitónilétí ètò ìlera orílẹ̀-èdè. Èyí bẹ̀rẹ̀ pẹ̀lú gbígbà, ìtúpalẹ̀ àti ìfisùn Dátà tí a kò tò lọ́wọ̀ọ̀wọ́ nípa ọjọ́ orí, jẹ́ńda, ipele ẹ̀kọ́, owó tí ó ń wọlé, àìlera àti àwọn ohun ìṣokùnfá mìíràn. Dátà onífọ̀rọ̀wánilẹ́nuwò jẹ́ èyí tí ó ṣe pàtàkì láti ní òye ọ̀nà tí àti ìdí àìdọ́gba. A gbọ́dọ̀ so dátà mọ́ àlàyé pẹ̀lú àwọn ohun aṣòkùnfà mìíràn bí í ìmọ̀ ẹ̀kọ́ láti ní òye tó kún lórí okùnfà àti ipa ìbádọ̀rẹ́ ìyẹn ni bí àwọn aṣòkùnfà ṣe kó ipa lórí àìdọ́gba ètò ìlera. Lára ìtọpinpin àìdọ́gba ni mímójútó àlàfo tí jẹ́ńdà pèsè àti àwọn àìṣòdodo nínú gbígba dátà ìṣáájú, ìtúpalẹ̀ àti ìjábọ̀. Ọ̀gbọọgba, jẹ́ńdà àti ìlànà àti irinṣẹ́ ìgbéléwọ̀n tí ó dá lórí ẹ̀tọ̀ (láìyọ àwọn ìlànà ìkópa) yẹ ní lílò pẹ̀lú ète láti gbà, ṣe àkójọ, and ìtúpalẹ̀ ẹ̀rí lórí àìdọ́gba ètò ìlera. Èyí pẹ̀lú ipa àìdọ́gba ètò ìlera látọ̀dọ ètò ìlera àti àwọn ẹ̀ka yòókù, fún àpẹẹrẹ ṣíṣe àtúnyẹ̀wò àwọn ìhà kọ̀ọ̀kan ti ètò ìlera (bí àpẹẹrẹ Ètò ìlera tí onípele kékeré/ètò ìsúná/òṣìṣẹ́ ètò ìlẹra) tàbí tí iṣẹ́àkànṣe(bí àpẹẹrẹ ètò ìlera ọmọdé/àwọn àìsàn agbègbè tí a ti patì/ètò ìlera tí ìlú tí ó lajú). Àwọn àbájáde náà jẹ́ èyí tí a gbọdọ̀ lò fún ṣíṣe àtọ̀ ìdáhùn fún ṣíṣe àtúnṣe sí Ọ̀gbọọgba àti ìtọpinpin Ọ̀gbọọgba ètò ìlera tí ó ń lọ lọ́wọ́. Ìdáhùn: Láti ṣe ohun tí yóò mú Ọ̀gbọọgba ètò ìlera tẹ̀síwájú, tí àlàyé pẹ̀lú ẹ̀rí nínú jẹ́ èyí tí a nílò. (1)láti ẹ̀ka ètò ìlera láti rí í dájú pé ètò tí ó jíire tó sì ṣiṣẹ́ déédéé wà ní ṣepẹ́, jẹ́ ìtẹ́wọ́gbà ́ fún gbogbo ènìyàn, ibi gbogbo nígbà tí wọ́n nílò wọn. (2) nípa ìlera àti tàbí àwọn ẹ̀ka tó ń ṣiṣẹ́ lórí àwọn ohun elétò tó gbòòrò tó ń ṣokùnfà ti ìlera láti dojú kọ àìpín iná ẹ̀lẹ́tírikì àti àlùmọ́nì ní ọgbọọgba, àti láti mú ìyípadà dé bá ìgbé ayé; àti (3) ẹ̀ka ti ètò ìlera nílò láti gba ipò adarí nínú mímójútó àìdọ́gba ètò ìlera nípasẹ̀ ìtọpinpin àbájáde àti ìṣe ètò ìlera - pẹ̀lú ṣíṣe iṣẹ́ papọ̀ pẹ̀lú àwọn ẹ̀ka yòókù láti mójútó ipò ìgbé ayé ènìyàn. Àpẹẹrẹ tí ó jẹ́ kókó ni: Ṣíṣe àtúnṣe sí ètò ìlera fún ọgbọọgba bí àpẹẹrẹ kíkó owó jọ láti lè ṣe àtúnpín ipá àti láti lè borí ní ìtẹ̀síwájú àwọn ènìyàn bílíọ̀nù kan tó bá máa fi di 2023; Mímú ìlànà ètò ìlera kékeré gẹ́gẹ́ bí í alákọ̀ọ́kọ́ bí àpẹẹrẹ ìdókòwò ìdá kan tí owó tí ó ń wọ̀lú nínú ọjà abélé nínú PHC;ìgbógunti ètò tó ń ṣokùnfà bí ó jẹ́ńdá, ìran, ipò, àti ìyàsọ́tọ̀ àwọn aláìlera; dídokọ́ju àwọn ewu fún jẹ́ńdà àti àìdọ́gba jẹ́ńdà nínú àlàkalẹ̀/ètò ìlera àti níní ọ̀pọ̀ obìnrin nínú ipò ìṣèjọba àti ètò ìpinnu ; dídáàbò àti ṣíṣe àfikún sí ìdókòwò nínú ètò ìlera àti àwọn ẹ̀ka àwùjọ (látara Universal Health Coverage (UHC), ètò ẹ̀kọ́ àti ìdá àbọ̀ àwùjọ tó gbòòrò) bí àpẹẹrẹ àrídàjú àlàkalẹ̀ fún iṣẹ́ tí ó dára àti ipò ìgbaniṣíṣẹ́ fún gbogbo ènìyàn; Rírí dájú pé ètò ọgbọọgba àti ohun èlò amáyẹ́dẹrùn ní ìgboro àti àwọn agbègbè abúlé fún láti rí í dájú wí pé gbogbo ènìyàn lè gbé ìgbé ayé àlááfíà;àti Títẹ̀síwájú láti mójútó àìdọ́gba ètò ìlera àti ipa ìṣe náà. | Ukulingana kwezempilo Uhlolojikelele: Ukulingana ukungabi khona kokungafani okungenabulungisa, okungenakugwenywa noma okulungisekayo phakathi kwamaqembu abantu, kungakhathaliseki ukuthi lawo maqembu achazwa ngokwenhlalo, ngokwezomnotho, ngokwenhlalo yabantu, noma ngokwezendawo noma ngobunye ubukhulu bokungalingani (isb. ubulili ozibona uyibo, ubulili, uhlanga, ukukhubazeka, noma ukukhetha ukuba sebudlelwaneni nobulili obuthile). Impilo Yengqondo iyilungelo labantu elibalulekile. Ukulingana kwezempilo kuzuzwa lapho wonke umuntu engafinyelela ngokuphelele empilweni kanye nenhlalakahle. Ezempilo kanye nokulingana kwezempiloo kunqunywa izimo lapho abantu bezalwa khona, bekhula, bephila, besebenza, bedlala futhi beguga, kanye nezinto zokunquma izinto eziphilayo. Okunquma uhlaka (ezombusazwe, umthetho, kanye nezomnotho) ezinemithetho yezenhlalo kanye nezinqubo zezikhungo zizobumba ukusatshalaliswa kwamandla kanye nezinsiza ezinqunywa yizimo lapho abantu bezalwa, bekhula, bephila, besebenza, bedlala futhi beguga. Izimo zokuphila zabantu zivame ukwenziwa zimbi kakhulu ukubandlululwa, ukucatshangelwa okuthile (stereotyping), nokubandlululwa okusekelwe ebulilini umuntu azibona eyibo, ubulili, iminyaka yobudala, uhlanga, ubuzwe, noma ukukhubazeka, phakathi kwezinye izici. Imikhuba yokubandlulula ivame ukufakwa ezinqubweni zezikhungo kanye nezinhlelo, okuholela ekutheni amaqembu ameleleke kancane ekuthathweni kwezinqumo kuwo wonke amazinga noma atholakale engafanelekile. Ukuqaphela ngokuqhubekayo ilungelo lezempilo kusho ukuhlonza ngokuqhubekayo nokuqeda ukungalingani okubangelwa ukwehluka empilweni kanye nasezimweni zokuphila jikelele. Idatha kanye nobufakazi Ulwazi, ukuqapha, kanye nokuhlaziya kwakha umgogodla wezinyathelo ezidingekayo ukuze kuzuzwe ukulingana. Ukuqapha ukungalingani kwezempilo kufanele kube yinto esemqoka ohlelweni lolwazi lwezempilo lwezwe. Lokhu kuqala ngokuqoqwa, ukuhlaziywa kanye nokubikwa kwedatha okuhlukaniswe ngeminyaka yobudala, ubulili, imfundo, imali eyenziwa umuntu, ukukhubazeka kanye nezinye izici. Idatha yekhwalithi nayo ibalulekile ukuze kuqondwe indlela kanye nesizathu sokungalingani. Idatha kumele futhi ixhunyaniswe nolwazi kanye nokunye okunqumayo okufana nemfundo ukuze kuqondwe kangcono ubudlelwane bembangela kanye nomthelela, okungukuthi, lezi ezinye izinqumo zinomthelela kanjani ekungalinganini kwezempilo. Ingxenye yokuqapha ukungalingani ihlanganisa ukubhekelela izikhala ezakhiwe ubulili kanye nokunye ukucwasa endleleni idatha eye yaqoqwa, yahlaziywa futhi yabikwa ngayo phambilini. Ukulingana, ubulili kanye nezindlela kanye namathuluzi asekelwe emalungelweni (okuhlanganisa izindlela zokubamba iqhaza) kufanele zisetshenziselwe ukuqoqa, ukuhlanganisa, kanye nokuhlaziya ubufakazi bokungalingani kwezempilo. Lokhu kuhlanganisa imiphumela yokulingana kwezempilo yesinyathelo semikhakha yezempilo kanye neminye imikhakha, isibonelo ukubuyekeza izici ezithile zohlelo lwezempilo (isb. ukuNakekelwa kweZempilo okuyiNhloko (PHC)/ukuxhaswa ngezimali/abasebenzi bezempilo) noma izinhlelo ezithile (isb. imipilo yentsha/izifo ezinganakiwe zasezindaweni ezishisayo/impilo yasemadolobheni). Okutholakele kudingeka ukuthi kusetshenziselwe ukuklama izimpendulo zokuthuthukisa ukulingana kanye nokuqapha okuqhubekayo ngokuphathelene nokungalingani kwezempilo. Impendulo: Ukuze kuthuthukiswe ukulingana kwezempilo, kudingeka ukuthathwa kwesinyathelo kunolwazi: (1) ngumkhakha wezempilo ukuqinisekisa ukuthi kutholakala izinsiza asezingeni eliphakeme futhi ezisebenzayo, ezifinyelelekayo futhi ezamukelekayo kuwo wonke umuntu, yonke indawo lapho bezidinga; (2) ngezempilo noma kweminye imikhakha ukuze kuthathwe isinyathelo ngokuphathelene nokunquma uhlaka ngokubanzi kwezempilo ukuze kubhekelelwe ukusatshalaliswa okungalingani kwamandla kanye nezinsiza, kanye nokwenza ngcono izimo zokuphila zansuku zonke; kanye (3) umkhakha wezempilo udinga ukuhola ekuqapheni ukungalingani kanye nokulethwa kwezinsiza zezempilo – kanye nokusebenzisana neminye imikhakha ukuqapha izimo zabantu zokuphila. Izibonelo eziyinhloko zihlanganisa: ukuhlela kabusha izinhlelo zezempilo ukuze kube nokulingana isb. ukuhlanganisa izinsiza zezimali ukuze kuthuthukiswe amandla okusabalalisa kabusha futhi kufinyelelwe kancane kancane kwabanye abantu abayisigidigidi esisodwa ngo-2023; ukubeka eqhulwini indlela yokuNakekela kwezeMpilo okuyiSisekelo isb. ukutshalwa kwezimali kwe-1% yeGDP kuPHC; ukubhekana nokunquma uhlaka okufana nokucwasa ngokobulili, ubandlululo, iminyaka yobudala, isimo sezenhlalo kanye ubandlululo kanye nokuvumela okuthile ukuthi kwenzeke; ukubhekelela imithetho eyingozi ngokuphathelene nobulili kanye nokungalingani ngokobulili ezinqubweni zezempilo/ezinsizeni/ezinhlelweni kanye nokuba nabesifazane abaningi abasezikhundleni zobuholi kanye nasezinqubweni zokuthatha izinqumo; ukuvikela nokwandisa ukutshalwa kwezimali kwezempilo kanye nakweminye imikhakha yezenhlalo (nge-Universal Health Coverage (UHC), imfundo nokuvikelwa kwezenhlalo okubanzi) isb. ukuqinisekisa izinqubomgomo zomsebenzi omuhle kanye nezimo zokuqashwa kubo bonke; ukuqinisekisa izinsiza ezilinganayo kanye nengqalasizinda ezindaweni zasemadolobheni kanye nezasemakhaya ukuze kuqinisekiswe ukuthi wonke umuntu angaphila impilo enempilo; kanye nokuqhubeka nokuqapha ukungalingani kwezempilo kanye nomthelela wezinyathelo. |
የጤና ገንዘብ ድጋፍ ማጠቃሊያ፡- የጤና ፋይናንስ ውጤታማ የአገልግሎት ሽፋን እና የፋይናንስ ድጋፍን በማሻሻል ወደ ሁለንተናዊ የጤና ሽፋን እድገት ማስመዝገብ የሚያስችል የጤና ስርዓት ለማሳደግ ዋና ተግባር ነው፡፡ ዛሬ በሚሊዮን የሚቆጠሩ ሰዎች በውጪው ምክንያት አገልግሎት አያገኙም፡፡ ሌሎች ብዙዎች ከኪሳቸው ውጪ በሚከፍሉበት ጊዜም እንኳ ዝቅተኛ ጥራት ያለው አገልግሎት ያገኛሉ፡፡ በጥንቃቄ የተዘጋጁ እና ተግባራዊ የጤና ፋይናንስ ፖሊሲዎች እነዚህን ችግሮች ለመፍታት ይረዳሉ፡፡ ለምሳሌ፡- ውል መፈራረም እና ክፍያ መፈጸም የሕክምናው ሁኔታ ትብብር እና መሻሻሎችን በሕክምና አሰጣጡ ጥራት ላይ ሊያመጡ ይችላሉ፡፡ በቂ እና ወቅታዊ የገንዘብ ድጋፍ ለአገልግሎት ሰጭዎች በቂ የሰው ኃይል እና ለታካሚዎች ሕክምና ለመስጠት ይረዳል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የጤና ፋይናንስ ድጋፍ አሰጣጥ በዋና ዋናዎቹ ተግባራት ላይ ያተኩራል፡- የገቢ ማሰባሰቢያ (የመንግስት በጀት፣ የግዴታ ወይም በፍቃደኝነት ቅድመ ክፍያ የኢንሹራንስ ሸፋን ዕቅዶች፣ በተጠቃሚዎች በቀጥታ ከኪስ የሚከፈጸሙ ክፍያዎች እና የውጭ እርዳታን ጨምሮ የገንዘብ ምንጮችን ማፈላለግ) ገንዘቦችን ማሰባሰብ (በቅድሚያ የተከፈሉ ክፍያዎችን በአንዳንድ ስም ወይም ህዝቡን በሙሉ ወክሎ መሰብሰብ) አገልግሎቶችን መግዛት( ለጤና አገልግሎት አቅራቢዎች ክፍያ ወይም ሀብት መመደብ)። በተጨማሪም ሁሉም ሀገሮች በመንግስት በግልፅ ባይጠቀስም ህዝቡ የትኛውን አገልግሎት ማግኘት እንዳለበት የሚያሳይ ፖሊሲዎች አሏቸው፤ እነዚያ ያልተሸፈኑ አገልግሎቶችን በማስፋፋት ብዙውን ጊዜ ውጪውን የሚከፈሉት በሽተኞች ነው (አንዳንድ ጊዜ የጋራ ክፍያ ተብለው ይጠራሉ)፡፡ በተግባር ካየን የጤና ገንዘብ ድጋፍ ማሻሻያው በየአገሮቹ ካለው ልዩ ሁኔታ እና ከጤና ፋይናንስ አደረጃጀቶች አንፃር ከአንዱ አገር ወደ ሌላው አገር ሊገባ አይችልም፡፡ በእያንዳንዱ ሀገር የአፈጻጸም ችግር ዋና መንስኤዎች የሚይለያዩ ሲሆን በጤና ፋይናንስ ስትራቴጂ ውስጥ የሚተገበሩት ማሻሻያዎች ትኩረት ሊሰጣቸው የሚገቡት እነዚህ ናቸው፡፡ ነገር ግን ወደ ሁለንተናዊ የጠየና ሽፋን የሚደረገውን ዕድገት የሚደግፉ በርካታ የማሻሻያ መርሆች ለማብራራት የሚያስችሉ ከዓለም አቀፍ ልምድ የተወሰዱ ትምህርቶች አሉ፡፡ እነዚህ “እንዴት ይከናውን” የሚል መመሪያን የሚሰጡ አይደሉም ይልቁንም የማሻሻያ ስልቶች (እና ከሁሉም በላይ የተሃድሶ ትግበራ ናቸው) ተገቢውን የማበረታቻ ሁኔታ መፍጠራቸውንና አለመፍጠራቸውን ለማረጋገጥ የሚያገለግሉ “ምልክቶች” ስብስብ በመሆናቸው ከዓላማዎች እና ግቦች አንጻር ትክክለኛ አቅጣጫ በዚህ ሁኔታ ውስጥ እየጠቆሙ እና እየተንቀሳቀሱ ናቸው፡፡ የመመሪያ መርሆዎች እንደሚከተለው ሊገለጹ ይችላሉ፡- በከፍተኛ ሁኔታ በሕዝብ የገንዘብ ድጋፍ ምንጮች ላይ ጥገኛነት ወደመሆን ማምራት ገንዘቦች ስለሚሰበሰቡበት መንገድ መቆራረጡን መቀነስ ወይም የሚያመጣውን አሉታዊ ውጤት መቀነስ ወደ የበለጠ ስልታዊ የሆነ የጤና አገልግሎቶች ግዥ በማምራት የአቅራቢዎችን ክፍያ ከአፈፃፀማቸው መረጃ ጋር በማገናኘት እና ከሚያገለግሉት የህዝብ ጤና ፍላጎቶች ጋር ማገናኘት፡፡ የሽፋን ፖሊሲዎችን (ጥቅማ ጥቅሞችን እና የጋራ ክፍያዎችን) ከፖሊሲ ዓላማዎች ጋር በግልፅ ማመጣጠን፡፡ ቁልፍ መልዕክቶች በሁሉም የገቢ ደረጃዎች ላይ ባሉ አገሮች ውስጥ እውነተኛ ዕድገት ሊኖር እንደሚችል ተሞኩሮ ያሳያል፡፡ የእያንዳንዱ ሀገር አካሄድ እንደየአካባቢው ሁኔታ የሚለያይ ቢሆንም ከላይ የተገለጸው ትምህርት ለፍትሃዊ እና ውጤታማ ዕድገት አስፈላጊ ነው፡፡ የሀገር ተሞክሮ ከስያሜዎች ይልቅ በጤና ፋይናንስ ተግባራት መነጽር መታየት አለበት እና ጠቃሚ ትምህርቶችን ይሰጣል፡፡ እንደ “ማህበራዊ ጤና መድን”፣ “የማህበረሰብ መድን” ወይም “በግብር የሚደገፉ ስርዓቶች” ያሉ መለያዎች በራሳቸው ትንሽ ትርጉም የላቸውም ሲሆን ያለ መሆኑን እና ጥራት ያለው አገልግሎት መጠቀምን ለማረጋገጥ ገንዘብ ሲያሰባስቡ፣ ሲያቀናጁ እና ሲጠቀሙ ለአገሮች ያሉትን ውስብስብ ምርጫዎች እና አማራጮች ይደብቃሉ፡፡ የጤና ስርዓት ፋይናንስ ሁንተናዊ የጤና ሽፋን አስፈላጊ አካል ቢሆንም ወደ ሁንተናዊ የጤና ሽፋን የሚያመራው እድገት በጤና ስርዓቱ ምሰሶዎች ላይ የተቀናጁ ተግባራትን በተለይም በጤናው የሰው ሀይሉን ለማጠናከር ትኩረት ይሰጣል፡፡ | Health financing Overview: Health financing is a core function of health systems that can enable progress towards universal health coverage by improving effective service coverage and financial protection. Today, millions of people do not access services due to the cost. Many others receive poor quality of services even when they pay out-of-pocket. Carefully designed and implemented health financing policies can help to address these issues. For example, contracting and payment arrangements can incentivize care coordination and improved quality of care; sufficient and timely disbursement of funds to providers can help to ensure adequate staffing and medicines to treat patients. WHO’s approach to health financing focuses on core functions: revenue raising (sources of funds, including government budgets, compulsory or voluntary prepaid insurance schemes, direct out-of-pocket payments by users, and external aid) pooling of funds (the accumulation of prepaid funds on behalf of some or all of the population) purchasing of services (the payment or allocation of resources to health service providers) In addition, all countries have policies on which services the population is entitled to, even if not explicitly stated by government; by extension those services not covered, are usually paid for by patients (sometimes called co-payments). In practice Health financing reforms cannot simply be imported from one country to another given the unique context of each country and its starting point in terms of health financing arrangements; the underlying causes of performance problems differ in each country and it is these causes which the reforms proposed in a health financing strategy must address. However, there are lessons from international experience that allow a number of guiding principles for reforms which support progress towards UHC, to be specified. These do not constitute a “how-to” guide, but rather a set of “signposts” that can be used to check whether reform strategies (and more importantly, reform implementation) create an appropriate incentive environment and hence are pointing and moving in the right direction in terms of objectives and goals. The guiding principles can be summarized as: moving towards predominant reliance on public funding sources reducing fragmentation in how funds are pooled or mitigating the consequences moving towards more strategic purchasing of health services, linking provider payments to data on their performance, and to the health needs of the populations they serve aligning coverage policies (benefits and copayments) explicitly with policy objectives. Key messages Experience demonstrates that real progress is possible in countries at all income levels. Each country’s pathway will differ depending on the local context, however the above lessons are essential for equitable and effective progress. Country experience should be looked at through the lens of the health financing functions, rather than labels, and can provide valuable lessons. Labels such as “social health insurance,” “community insurance,” or “tax-funded systems” have little meaning by themselves and hide the complex choices and options available to countries as they raise, pool, and use funds to ensure the availability and use of quality services. Health system financing is an essential component of UHC but progress toward UHC also requires coordinated actions across the pillars of the health system with particular attention to strengthening human resources for health. | Zuba kuɗi a harkar lafiya Gamsashshen n bayani: Zuba kuɗi a harkar lafiya wani aiki ne mafi muhimmanci a tsare-tsaren lafiya wanda zai iya samar da cigaba a harkar bada lafiya na bai ɗaya ta hanyar inganta kyawawan ayyukan bai ɗaya da tallafin kuɗi don kariyar lafiya. A yau, miliyoyin mutane basa samun ayyukan lafiya saboda yawan kuɗi. Da yawan wasu kuwa na samun ayyuka marasa inganci na kula da lafiya koda kuwa sun biya kuɗin bayan an dubasu. Tsare-tsaren zuba kuɗi a harkar lafiya da aka tsara su sosai kuma ake aiwatarwa ta yadda ya dace zasu iya taimaka wa magance waɗannan matsalolin. Misali, biyan ma'aikatan bada kulawar lafiya bisa yadda suka tsara bada kulawar da ingancin bada kulawar lafiyar, zai ƙarfafa musu guiwa wajen haɗa kai da yin abin da ya dace; sannan tabbatar da cewa ana biyan ma'aikatan sosai kuma a kan lokaci yana taimakawa wajen samun wadatattun ma'aikata da magungunan yi wa marasa lafiya magani sosai. Yunƙurin Hukumar Lafiya ta Duniya WHO ga zuba kuɗi a harkar lafiya ya maida hankali kan abubuwa mafiya muhimmanci.: Tara kuɗin shiga (hanyoyin samun kuɗi sun haɗa da kasafin kuɗi na gwamnati, tsare-tsaren biyan kuɗin inshora tin a farko kafin aikin na dole ko na zaɓi da da kuma biyan kuɗin da marasa lafiya ke yi bayan an duba su, ko kuma tallafin kuɗi daga wasu hanyoyin a waje. Tara kuɗi (Tara ƙudin tun a madadin wasu ko kuma dukkan al'umma) Biyan kuɗin hidimomi ( Biyan kuɗi ko raba kayan aiki ga ma'aikatan bada kulawar lafiya) Bugu da ƙari, dukkan ƙasashe na da tsare-tsaren da al'umma ke da haƙƙin samun ayyuka, ko da kuwa gwamnati bata yi bayanin haka ba a fili; kuma dai waɗannan ayyukan ba a bada su, yawanci marasa lafiya ne ke biyan kuɗin ayyukan (wani lokacin ana kiransa da biyan tare). A aikace Gyare-gyaren zuba kuɗi a harkar lafiya ba zai yiwu a ɗauko tsarin wata ƙasa zuwa wata ba saboda kowacce ƙasa nada yanayin ta na musamman da kuma yadda ta fara tsarin zuba kuɗin ta tin farko; sannan bayyanannen abubuwan da ke janyo matsaloli gudanar da ayyuka sun bambanta a kowacce ƙasa kuma waɗannan abubuwan da ke haddasa matsalolin ya kamata a magance domin samun gyare-gyaren da ake so a tsarin zuba kuɗi a harkar lafiya. Haka kuma, samun gogewa daga bangarorin duniya na koyar da taimakawa wajen samo ƙa'idojin jagorantar kawo gyare-gyaren da suke taimakawa cigaban tsarin bada kulawar lafiya na bai ɗaya (UHC). Waɗannan ƙa’idojin ba wai hanyar jagorantar bane na mataki zuwa mataki, sai dai wasu rukuni n hanyoyin duba ne da za a iya amfani dasu wajen ƙimanta cewa ko hanyoyin gyare-gyaren ( musamman ma wajen aiwatar dasu) suna samar da taimakon da ya dace sannan suna gaba-gaba wajen tabbatar da ƙudurce-ƙudurcen da ake so a cimma. Ƙa'idojin jagorantar an taƙaitasu a matsayin: Za a iya taƙaita dokokin aiwatarwa kamar haka:kai wa ga dogaro a kan hanyoyin samun kuɗin al'umma. Rage abin da ke kawo tsaiko a yadda ake tara kuɗi ko rage munanan sakamakon hakan cigaba wajen tsarin biyan kuɗin ayyukan lafiya cikin tsari, bada bayanan ma'aikacin lafiya domin biyansu dai-dai da ƙokarinsu, da kuma irin buƙatun al'umma game da kulawa lafiyar da suke musu Daidaita tsare-tsaren bada kulawar lafiya na bai ɗaya (alfanu da biya tare) a bayyane tare da manufofin tsare-tsaren. Manya-manyan saƙonni Sanin makamar aiki na nuna cewa samun ainihin cigaba a ƙasashe masu arziƙi a kowanne mataki mai yiyuwa ne. Hanyar da kowacce ƙasa zata bi ta bambanta ya danganta da yanayi cikin ƙasar, saboda haka darussan sama na da matuƙar muhimmanci wajen tabbatar da daidaitaccen cigaba kuma ingantacce. Za a kalli gogewar ƙasa ta hanyar madubin sha'anin sanya kuɗi a harkar lafiya, maimakon sunayen shirye-shirye sannan za su iya koyar da darussan masu amfani. Sunayen tsare-tsare irinsu 'inshoran lafiyar zamantakewar mutane' da 'inshoran al'umma' ko 'shirye-shiryen da ke samun kuɗi ta haraji' amfaninsu kaɗan ne a karan kansu sannan suna ɓoye zaɓi da hanyoyi da yawa da ƙasashe ke da shi yayin tattara da haɗa da kuma kashe kuɗi domin tabbatar da wadata da amfani da ingantattun ayyuka. Zuba kuɗi a harkar lafiya wani ɓangare ne mai matuƙar muhimmanci na shirin bada lafiya na bai ɗaya amma kuma cigaba ga shirin bada lafiya na bai ɗaya na buƙatar tsararrun matakai a faɗin jiga-jigan bangarorin shirin lafiya tare da bada kulawa ta musamman ga inganta bangaren ma'aikata domin bunƙasa harkar lafiya. | Ufadhili wa Afya Muhtasari: Ufadhili wa Afya ni kazi kuu ya mfumo wa afya inayoweza kuwezesha maendeleo kuelekea huduma ya afya kwa wote kwa kuboresha huduma bora na ulinzi wa kifedha. Leo, mamilioni ya watu hawapati huduma kutokana na gharama. Wengine wengi hupokea huduma duni hata wanapolipa nje ya mfuko. Sera zilizoundwa kwa uangalifu na kutekelezwa za ufadhili wa afya zinaweza kusaidia kushughulikia masuala haya. Kwa mfano, mipango ya kandarasi na malipo inaweza kuhamasisha uratibu wa matunzo na uboreshaji wa ubora wa matunzo; utoaji wa fedha wa kutosha na kwa wakati kwa watoa huduma unaweza kusaidia kuhakikisha watumishi wa kutosha na Dawa za kutibu wagonjwa. Mtazamo wa WHO katika ufadhili wa afya unazingatia kazi kuu: Kuongeza mapato (vyanzo vya fedha ikiwa ni pamoja na Bajeti za serikali, mipango ya Bima ya lazima ay ya hiari ya kulipia kabla, malipo ya moja kwa moja kutoka kwa watumiaji, na misaada ya nje) Mkusanyo wa fedha (mkusanyiko wa fedha za kulipia kabla kwa niaba ya baadhi au watu wote) Ununuzi wa huduma (malipo au ugawaji wa rasilimali kwa watoa huduma za Afya) Kwa kuongezea, nchi zote zina sera ambazo wakazi wanastahili kupata huduma, hata kama hazijasemwa wazi na serikali; kwa ugavi huduma hizo ambazo hazija shughulikiwa, kwa kawaida hulipwa na wagonjwa (wakati mwingine huitwa malipo ya pamoja). Kwa vitendo Mageuzi ya ufadhili wa afya hayawezi kuagizwa kutoka nchi moja hadi nyingine kutokana na muktadha wa kipekee wa kila nchi na mahali pa kuanzia katika masuala ya mipngo ya ufadhili wa afya; sababu za msingi za matatizo ya utendaji hutofautiana katika kila nchi na ni sababu hizi ambazo marekebisho yanayopendekezwa katika mkakati wa ufadili wa afya lazima yashughulikiwe. Hata hivyo; kuna mafunzo kutoka kwa uzoefu wa kimataifa ambayo inaruhusu idadi ya kanuni elekezi kwa ajili ya mageuzi ambayo inasaidia maendeleo kuelekea UHC, kubainishwa. Haya hayajumuishi muongozo wa jinsi ya, lakini ni seti ya habari za saini ambazo zinaweza kutumika kuangalia ikiwa mikakati ya mageuzi (na muhimu zaidi, utekelezaji wa mageuzi) huunda mazingira yanayofaa ya motisha na hivyo basi wanaelekeza na kusonga katika muelekeo sahihi katika suala la malengo na madhumuni. Kanuni za muongozo zinaweza kufupishwa kama: Kuelekea kwenye utegemezi mkubwa wa vyanzo vya fedha zaumma. Kupunguza mgawanyiko katika jinsi fedha zinavyokusanywa au kupunguza matokeo Kuelekea katika ununuzi wa kimkakati zaidi wa huduma za afya, kuunganisha malipo ya watoa huduma na data juu ya utendaji wao, na mahitaji ya afya ya watu wanaowahudumia. Kuoanisha sera za huduma (faida na malipo ya nakala) kwa uwazi na malengo ya sera. Ujumbe Muhimu Uzoefu unaonyesha kuwa maendeleo ya kweli yanawezekana katika nchi katika viwango vyote vya mapato. Njia ya kila nchi inatofautiana kulingana na muktadha wa mahali alipo, hata hivyo mafunzo yaliyo hapo juuu ni muhimu kwa maendeleo ya usawana madhubuti. Ukosefu wa nchi unapaswa kuangaliwa kupitia lenzi ya kazi za ufadhili wa Afya, badala ya lebo, na inaweza kutoa mafunzo muhimu. Lebo kama vile Bima ya afya ya jamii, Bima ya jamii, au mifumo inayofadhiliwa na kodi hazina maana zenyewe na huficha machaguo na maoni changamano yanayopatikana kwa nchi zinapochangisha, kukusanya na kutuma fedha ili kuhakikisha upatikanaji na matumizi ya huduma bora. Ufadhili wa mfumo wa afya ni sehemu muhimu ya UHC lakini maendeleo kuelekea UHC pia yanahitaji hatua zilizortibiwa katika misingi yote ya mafunzo ya Afya kwa kuzingatia hasa kuimarisha rasilimali watu kwa ajili ya afya. | Nínáwó sí ètò ìlera Ìsọnísókí: Nínáwó sí ètò ìlera jẹ́ ojúṣe gbòógì ti àjọ ètò ìlera tí ó lè ṣe atọ́nà ìtẹ̀síwájú sí Universal Health Coverage nípa títúnbọ̀ máa mú iṣẹ́ ìmúnádóko dé bá ètò ààbò àti ìdáàbò bo ètò ìsúná. Lónìí, ènìyàn tó tó mílíọ̀nù ni kò rí ànfààní ètò yìí látàrí iye rẹ̀. Ọ̀pọ̀ àwọn mìíràn gba ìtọ́jú òtúbáńtẹ́ nígbà tí Wọ́n san owó lápò wọn pẹ̀lú. Àlàkalẹ̀ Nínáwó sí ètò ìlera tí a ṣe pẹ̀lẹ́pẹ̀lẹ́ tí ó sì di èyí tí a mú ṣẹ lè ṣe ìrànwọ́ láti dojúkọ àwọn ìṣòro yìí. Bí àpẹẹrẹ, gbígbéṣẹ́ fún ní àti ètò owó sísan lè ṣe ìkóríyá ìtọ́jú elétò, kí ó sì mú àyípadà dé bá ìjójúlówó ìtọ́jú ;títóbi àti sísan owó lásìkò tó tọ́ fún àwọn olùpèsè, lè ṣe ìrànwọ́ láti gba òṣìṣẹ́ àti àwọn òògùn láti fi tọ́jú àwọn aláìsàn. Ìlàna tí WHO tẹ̀lé láti lè náwó sí ètò ìlera fojúsun àwọn kókó ojúṣe: Wíwá owó tí ìjọba yóò fi ṣe nǹkan (orísun owó, tí kò yọ owó àá ìjọba sílẹ̀, ètò kàńpá tàbí ìfiaraẹnisílẹ̀ fún àwọn ètò ìṣèdúró, sísan owó láti àpọ̀ ara ẹni fún àwọn onibàárà àti àwọn olùtọ́jú láti ìta) Títu owó jọ(àkójọ owó àsansílẹ̀ fún àwọn kan tàbí gbogbo ènìyàn) Ríra ètò( sísán tàbí yíyan ohun èlò fún àwọn olùpèsè ètò ìlera Ní àfikún, gbogbo orílẹ̀-èdè ní àlàkalẹ̀ lórí ètò tí àwọn ènìyàn ní ẹ̀tọ́ sí, tí ìjọba kò bá tilẹ̀ yànyànná ré, ní àsúnsíwájú àwọn ètò tí kò sí lábẹ́ rẹ̀, jẹ́ èyí tí àwọn aláìsàn máa ń sanwó fún(ìgbà mìíràn ni à ń pè é ní owó àjùmọ̀san). Nínú ìfikọ́ra Àtúnṣe owónàá ètò ìlera kì í ṣe tí a lè gbà wọlé láti orílẹ̀-èdè kan sí òmíràn pẹ̀lú inú ìlò tí ó dá yàtọ̀ ní orílẹ̀-èdè kọ̀ọ̀kan àti ìbẹ̀rẹ̀ rẹ̀ tí a bá wo ètò owónàá ètò ìlera, àwọn ohun abẹ́lẹ̀ tí ó ń fà ìṣòro ojúṣe yàtọ̀ ní orílẹ̀-èdè kọ̀ọ̀kan, àwọn okùnfà wọ̀nyí tí àtúnṣe dábàá nínú nínáwó sí ète ètò ìlera gbọdọ̀ ṣe àmójútó. Ju gbogbo ẹ lọ̀, ẹ̀kọ́ wà látara ìrírí òkè òkun tí ó gba ọ̀pọ̀ àwọn òfin fún àtúnṣe tí ó ní àtìlẹyìn sí UHC, ní sísọ ojú abẹ níkòó. Èyí kò ní "bí a ti ń tọ́nisọ́nà, bí kò ṣe àkójọ pọ̀ pátákó ìjúwe" tí a lè lò láti fi mọ̀ ète àtúnṣe (ní pàápàá jù lọ, àmúṣe àtúnṣe) ṣe ìdásílẹ̀ àyíká tí ó ní ìkóríyá tí ó yẹ, tí ó wá ń tọ́ka àti ń lọ ní ọ̀nà títọ́ ní sísọ ọ̀rọ̀ nípa èrò gbà àti ìlépa. Àwọ̀n Ìlàna ì tọ́nisọ́nà ni a lè ṣe Ìsọnísókí bí i: Lílọ lọ́nà tí ó jẹ́ wí pé àgbẹ́kẹ̀lé wọn ìjìnlẹ̀ nínú wíwá owó lára àwọn ará ìlú gẹ́gẹ́ bí í orísun Ṣíṣe àdínkù ìpín sí yẹ́lẹyẹ̀lẹ lórí bí a ṣe ń tú owó jọ tàbí àdínkù ràbọ̀rábọ̀ Lílọ ní ọ̀nà tí ète rẹ̀ gbọgbọ́n nínú rírà àwọn ètò ìlera, sísọ àwọn owó tí àwọn olùpèsè san fún dátà lórí ìṣe, àti sí ìní ìlera àwọn ènìyàn tí wọ́n ń sìn Jíjẹ́ kí àlàkalẹ̀ ìdáàbò ṣe rẹ́gí(ànfààní àti ìsanwó papọ̀) ní ìpín yẹ́lẹyẹ̀lẹ pẹ̀lú èròngbà àlàkalẹ̀. Kókó ohun tí ó yẹ ní mímọ̀ Ìrírí ṣàfihàn ìtẹ̀síwájú tí ó jẹ́ òdodo ṣe é ṣe ní àwọn orílẹ̀-èdè ní ipele tí owó ń gbà wọlé gbogbo. Ọ̀nà orílẹ̀-èdè kọ̀ọ̀kan yàtọ̀, ó ní ṣe pẹ̀lú bí a, ṣe lò ó ní abélé, ju gbogbo ẹ̀ lọ, àwọn ẹ̀kọ́ òkè yìí ṣe pàtàkì fún ọgbọọgba àti ìtẹ̀síwájú tí ó yè kooro. Ìrírí orílẹ̀-èdè jẹ́ èyí tí ó yẹ kí a wò ní àwòfín nípa lílo dígí ìṣe nínáwó sí ètò ìlera, èyí tí a óò fi ṣe ìwé tí a óò lẹ̀, tí ó lè pèsè ẹ̀kọ́ tí ó jọjú. Àwọn ìwé tí a lẹ̀ bí í "ìṣèdúró ètò ìlera àwùjọ", "ìṣèdúró́ agbègbè", tàbí ètò sísan owó orí " ní ìtumọ̀ tí kò ìjìnlẹ̀ fúnra wọn, ó sì mú oríṣìíríṣìí ohun tí ó kẹnú tí ó wuni àti àwọn ohun tí ó wà nílẹ̀ fún àwọn orílẹ̀-èdè bí Wọ́n ṣe ń ṣe wá, kó mọ́ra, tí wọ́n ń lọ àwọn owó náà láti rí í àrídájú àti ìlò àwọn ètò tí ó yè kooro. Nínáwó sí ètò ìlera jẹ́ àkóónú pàtàkì tí UHC ṣùgbọ́n ìtẹ̀síwájú sí UHC náà fẹ́ ìṣe tí ó létò káàkiri àwọn òpó ètò ìlera pẹ̀lú títẹjúmọ́ ìró àlùmọ́nì ènìyàn fún ètò ìlera lágbára. | Ukuxhaswa ngezimali kwezempilo Uhlolojikelele: Ukuxhaswa ngezimali kwezempilo kuwumsebenzi oyinhloko ezinhlelweni zezempilo ezingavumela inqubekela phambili ekufinyeleleni kwezempilo kuyo yonke indawo ngokuthuthukisa ukutholakala kwezinsiza okusebenza ngendlela efanele kanye nokuvikelwa ngokwezezimali. Namuhla, izigidi zabantu azizitholi izinsiza ngenxa yezindleko. Abanye abaningi bathola ikhwalithi engeyinhle yezinsizai ngisho nalapho bekhokha khona ngemali ephuma emaphaketheni abo. Izinqubomgomo zezimali zezempilo eziklanywe futhi zasetshenziswa ngokucophelela zingasiza ekubhekelelni lezi zinkinga. Isibonelo, amalungiselelo enkontileka kanye nokukhokhelwa angakhuthaza ngomhlomulo ukuxhumanisa ukunakekela kanye nekhwalithi yokunakekela eyenziwe ngcono; ukukhokhelwa kwezimali ngokwanele kanye nangesikhathi kubahlinzeki kungasiza ekuqinisekiseni izisebenzi ezanele kanye nemithi yokwelapha iziguli. Indlela ye-WHO yokuxhasa ngezimali ezempilo igxile emisebenzini engumongo: ukukhuliswa kwemali engenayo (imithombo yezimali, okuhlanganisa izabiwomali zikahulumeni, izinhlelo zomshwalense eziphoqelelwe noma zokuzithandela ezikhokhelwa ngaphambi kokusetshenziswa, izimali ezikhokhwayo eziphuma ephaketheni labasebenzisi, kanye nosizo lwangaphandle) ukuqoqelwa ndawonye kwezimali (ukuqongelelwa kwezimali ezikhokhwa ngaphambi kokusebenzisai egameni labantu abathile noma bonke abantu) ukuthengwa kwezinsiza (ukukhokhelwa noma ukwabiwa kwezinsiza kubahlinzeki bezinsiza zezempilo) Ngaphezu kwalokho, wonke amazwe anezinqubomgomo zokuthi yiziphi izinsiza abantu abanelungelo lokuzithola, ngisho noma zingashiwongo ngokucacile nguhulumeni; ngokwelula lezo zinsiza ezingatholakali, ngokuvamile ezikhokhelwa yiziguli (ngezinye izikhathi ezibizwa ngokuthi ukukhokha ngokuhlanganyela). Ukwenza umsebenzi Izinguquko zezimali zezempilo azikwazi ukungeniswa zisuka kwelinye izwe ziye kwelinye uma kucatshangelwa umongo okhethekile wezwe ngalinye kanye nesiqalo salo ngokuphathelene namalungiselelo ezezimali zezempilo; izimbangela eziyinhloko zezinkinga zokusebenza ziyahlukahluka ezweni ngalinye futhi yilezi zimbangela izinguquko eziphakanyisiwe ecebweni lezezimali zezempilo okumele zizibhekelele. Nokho, kunezifundo ezivela kokwenzeke emhlabeni wonke ezivumela izimiso eziningana eziqondisayo zezinguquko ezisekela inqubekela phambili eya ku-UHC, ezizocaciswa. Lezi akuzona iziqondiso zokuthi “kuzokwenziwa kanjani”, kodwa kunalokho iqoqo “laezinkomba” ezingasetshenziselwa ukuhlola ukuthi amasu okuguqula (futhi okubaluleke nakakhulu, ukuqaliswa kwenguquko) akha indawo efanele yokukhuthaza futhi ngenxa yalokho akhomba futhi ahamba ngendlela efanele mayelana nezinhloso kanye nokuphokophelwe. Izimiso eziqondisayo zingafingqwa ngokuthi: ukuthuthela ekuthembeleni ngokuyinhloko emithonjeni yezimali yomphakathi ukunciphisa ukuhlukaniswa kwendlela izimali ezihlanganiswa ngayo noma ukunciphisa imiphumela ukuthuthela ekuthengeni izinsiza zezempilo ngamasu nakakhudlwana, ukuxhumanisa ukukhokhelwa kwabahlinzeki kanye nedatha yokusebenza kwabo, kanye nezidingo zezempilo zabantu abakhonzayo ukuvumelanisa izinqubomgomo zokufinyelela (imihlomulo kanye nokukhokha ngokuhlanganyela) ngokucacile kanye nezinhloso zenqubomgomo. Imilayezo ebalulekile Okwenzekile kubonisa ukuthi inqubekela phambili yangempela ingenzeka emazweni kuwo wonke amazinga amaholo. Indlela yezwe ngalinye izohluka kuye ngengqikithi yendawo, noma kunjalo izifundo ezingenhla zibalulekile ukuze kube nenqubekela phambili ngokulinganayo kanye nangendlela efanele. Okwenzeke ezweni kufanele kubhekwe ngemisebenzi yezimali zezempilo, kunamalebula, futhi kungahlinzeka ngezifundo ezibalulekile. Amalebula anjengokuthi "umshwalense wezempilo yezenhlalakahle," "umshwalense womphakathi," noma "izinhlelo ezixhaswe ngentela" awasho lutho ngokwawo futhi afihla izinketho eziyinkimbinkimbi kanye nezinketho ezitholakalayo emazweni njengoba eqoqa, eqongelela, futhi esebenzisa izimali ukuze aqinisekise ukutholakala nokusetshenziswa kwezinsiza eziyikhwalithi. Ukuxhaswa ngezimali kohlelo lwezempilo kuyingxenye ebalulekile ye-UHC kodwa inqubekela phambili eya ku-UHC nayo idinga izinyathelo ezihlanganisiwe kuzo zonke izinsika zohlelo lwezempilo ngokucophelela ngokukhethekile ekuqiniseni izinsiza zabasebenzi bezempilo. |
የጤና ስርዓት አስተዳደር አጠቃላይ እይታ፡- የጤና ስርዓት አስተዳደር የአንድን ሀገር የጤና አጠባበቅ ስርዓት ለመቆጣጠር እና ለማስተዳደር በስራ ላይ ያሉ ሂደቶችን፣ መዋቅሮችን እና ተቋማትን ያመለክታል፡፡ በመንግስት ኤጀንሲዎች፣ የጤና ሕክምና አቅራቢዎች፣ ታካሚዎች እና ቤተሰቦቻቸው፣ ሰዎች እና ማህበረሰቦች፣ የሲቪል ማህበረሰብ ድርጅቶች እና የግል ዘርፉ አካላትን ጨምሮ በተለያዩ ተዋናዮች እና ባለድርሻ አካላት መካከል ያለውን ግንኙነት ያስተዳድራል፡፡ የጤና ስርዓት አስተዳደር ማለት የስትራቴጂክ ፖሊሲ ማዕቀፎች መኖራቸውን ማረጋገጥ እና ውጤታማ ቁጥጥር፣ የጥምረት ግንባታ፣ ተገቢ ደንቦችን ማስቀመጥና ማበረታቻዎችን መስጠት፣ ለስርዓት ዲዛይን ትኩረት እና ተጠያቂነት ጋር የተጣመሩ ናቸው፡፡ የጤና አገልገሎት ተደራሽ፣ ፍትሃዊ፣ ቀልጣፋ፣ ተመጣጣኝ ዋጋ ያለው እና ለሁሉም ጥራት ያለው መሆኑን ለማረጋገጥ ውጤታማ የጤና ስርዓት አስተዳደር አስፈላጊ ነው። ይህ ቀልጣፋ እና ፍትሃዊ የጤና አጠባበቅ ግብአቶችን መመደብ፣ የጤና አጠባበቅን የሚመሩ ፖሊሲዎች እና ደንቦች መኖር እና የጤና አጠባበቅ ስርዓቱን አፈፃፀም ለመገምገም እና ለመመርመር ስልቶችን ማስቀመጥ ያስፈልጋል፡፡ በተጨማሪም የጤና ስርዓት አስተዳደር በጤና እንክብካቤ ውስጥ ፍትሃዊነትን እና ማህበራዊ ፍትህን በማስተዋወቅ ረገድ ወሳኝ ሚና ይጫወታል፡፡ የጤና አጠባበቅ ሥርዓቱ ማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ ደረጃቸው፣ ብሄራቸው፣ ባህላቸው፣ ጾታቸው ወይም ሌሎች ነገሮች ሳይገድቡ የሁሉንም የህብረተሰብ አባላት ፍላጎት የሚያሟላ መሆኑን ለማረጋገጥ ጥረት ያደርጋል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ ከዘላቂ ልማት ግቦች አጀንዳ አንፃር የዓለም ጤና ድርጅት አገሮች ውጤታማ የጤና ሥርዓት አስተዳደርን እንዲተገብሩ ለመደገፍ ቁርጠኛ ሲሆን በተለይም የመንግሥታቱን አቅም በማጎልበት እ/አ/አ በ2030 ሁለንተናዊ የጤና ሽፋንን እውን ለማድረግ የሚያስችሉ ስትራቴጂዎችን በመንደፍ የመንግሥታት አቅምን በማጠናከር ላይ ልዩ ትኩረት ተሰጥቶታል፡፡ ከአስራ ሶስተኛው አጠቃላይ የስራ መርሃ ግብር እ/አ/አ 2019–2023 ጋር በመስማማት የአለም ጤና ድርጅት የሚከተሉትን ቁልፍ አላማዎች ለማሳካት ትይዩ አቀራረብን በመከተል በሶስት ድርጅታዊ ደረጃዎች በትብብር ይሰራል፡- አገሮች ሁለንተናዊ የጤና ሽፋንን ለማስፈን የጤና ስርዓቶቻቸውን አስተዳደር እንዲያጠናክሩ ጥሪ አቅርበዋል፡፡ የጤና ስርአቶችን አስተዳደርን ለማሻሻል የሚረዱ መንገዶችን ማቅረብ፤ ክልሎች እና ሀገራት የጤና ስርዓቶቻቸውን እንደ አስፈላጊነቱ እንዲያጠናክሩ ድጋፍ ያደርጋል። የአለም ጤና ድርጅት በጤና ስርአት ላይ የሚሰራው ስራ ሀገራት የሁለንተናዊ የጤና ሽፋን አጀንዳን እንዲያራምዱ ብቻ ሳይሆን ከዘላቂ ልማት ግብ 3 ባለፈ ኢላማዎች ላይ በመድረስ ላይ ተጽእኖ አለው፡፡ በጤና ስርዓት አስተዳደር ላይ የሚደረጉ ማሻሻያዎች በጤና እና ከጤና ጋር ያልተያያዙ ዘላቂ ልማት ግቦች ውጤት ለማምጣት ይረዳል፣ ለምሳሌ ድህነትን ማስቀረት (ዘላቂ ልማት ግብ 1)፣ የፆታ እኩልነት (ዘላቂ ልማት ግብ 5)፣ ኢፍትሃዊነትን በመቀነስ (ዘላቂ ልማት ግብ 10)፣ ውጤታማ፣ ተጠያቂ እና አካታች ተቋማት (ዘላቂ ልማት ግብ 16)፣ ወዘተ ተፅዕኖ፡- የዓለም ጤና ድርጅት የጤና ሥርዓቶች አስተዳደር የፖሊሲ መሳሪያዎችን፣ ቴክኒክን እና ዘዴን ማዘጋጀት ብቻ ሳይሆን ፖሊሲዎቹን ግቦች እና ዓላማዎች ጨምሮ በተግባር ምን እንደሚመስል ማሳየትንም ያካትታል፡፡ በዚህ አካሄድ መሰረት የአለም ጤና ድርጅት በጤና ስርአት አስተዳደር ላይ የሚሰራው ስራ አባል ሀገራትን በሚከተለው መንገድ ይረዳል፡- የሀገሪቱን የፖሊሲ ራዕይ የሚገልጹ ስትራቴጂካዊ የፖሊሲ ማዕቀፎችን ማዘጋጀት (ለምሳሌ በብሔራዊ የጤና ፖሊሲዎች፣ ስትራቴጂዎች እና እቅዶች)፤ እነዚህን የፖሊሲ ማዕቀፎች ሕጋዊ ሰነዶችን (ለምሳሌ ሕጎችን እና ደንቦችን) ጨምሮ በሚመለከታቸው የፖሊሲ ሰነዶች አማካይነት ተግባራዊ ማድረግ፤ በጤና ፖሊሲና መርሃ ግብሮች ልማት፣ ትግበራ እና ግምገማ ላይ መመሪያ ለመስጠት ከሁሉም ባለድርሻ አካላት ማለትም ከሲቪል ማህበረሰብ እና ከግል ዘርፉ ጋር ጥምረት እና አጋርነት መፍጠር፣ የስርአቱን ዲዛይን ማውጣት እና አጠቃላይ የጤና ስርዓቱን አርክቴክቸር ማቋቋም፣ ስልጣንና ተግባር ከአገሪቱ ልዩ ሁኔታ ጋር እንዲጣጣሙ ማድረግ እንዲሁም ውጤታማ የፖሊሲ ትግበራ እና ተፅእኖን ለማረጋገጥ የተጠያቂነት እና የቁጥጥር ዘዴዎችን በመዘርጋት የገበያ አቅም ማነስን መፍታት፤ | Health system governance Overview: Health systems governance refers to the processes, structures and institutions that are in place to oversee and manage a country's healthcare system. It manages the relationships between different actors and stakeholders involved in healthcare, including government agencies, healthcare providers, patients and their families, people and communities, civil society organizations and private sector entities. Health systems governance means ensuring strategic policy frameworks exist and are combined with effective oversight, coalition-building, provision of appropriate regulations and incentives, attention to system design, and accountability. Effective health systems governance is essential for ensuring that healthcare services are accessible, equitable, efficient, affordable and of high quality for all. This requires efficient and equitable allocation of healthcare resources, the presence of policies and regulations guiding healthcare delivery, and mechanisms for monitoring, evaluating and reviewing the healthcare system’s performance. Moreover, health systems governance plays a crucial role in promoting equity and social justice in healthcare. It strives to ensure that the healthcare system is responsive to the needs of all members of society, regardless of their socioeconomic status, ethnicity, culture, gender or other factors. WHO Response In the context of the Sustainable Development Goals (SDG) agenda, WHO is committed to supporting countries to exercise effective health systems governance, with a specific focus on strengthening the capacity of governments to formulate and implement strategies that will lead to the realization of UHC by 2030. In line with the Thirteenth General Programme of Work 2019–2023, WHO works collaboratively across its three organizational levels, adopting a horizontal approach to pursue the following key objectives: call upon countries to strengthen the governance of their health systems for UHC provide guidance on ways to enhance health systems governance support regions and countries in strengthening their health systems governance as needed. WHO’s work on the health systems governance not only supports countries in advancing the UHC agenda but has an impact on reaching the targets beyond SDG 3. Improvements in health systems governance will support achieving results in both health and non-health-related SDGs, such as ending poverty (SDG 1), achieving gender equality (SDG 5), reducing inequalities (SDG 10), building effective, accountable and inclusive institutions (SDG 16), etc. Impact: For WHO, health systems governance involves not only the development of policy tools, techniques and methods but also what policy looks like in practice, including its goals and intentions. Based on this approach, WHO’s work on health systems governance aims to assist Member States in: 1. developing strategic policy frameworks that articulate the country’s policy vision (e.g. through national health policies, strategies and plans); 2. operationalizing these policy frameworks through relevant policy instruments, including legal instruments (e.g. laws and regulations); 3. building coalitions and partnerships with all relevant stakeholders, such as civil society and the private sector, to provide guidance in the development, implementation and review of health policy and programmes; 4. shaping the system design and establishing the overall architecture of the health system, tailoring powers and duties to fit the unique context of the country; and 5. providing accountability and oversight mechanisms to ensure effective policy implementation and impact, as well as addressing market failures. | Jagorantar tsarin lafiya Gamsashshen bayani; Jagorantar tsare-tsaren lafiya na nufin wasu hanyoyi da yanayin tsare-tsaren da hukumomi da aka shirya su domin sa ido da kulawa da tsarin lafiyar ƙasa. Yana kulawa da dangantakar da ke tsakanin waɗanda abin ya shafa da masu faɗa a ji da suke cikin tsarin kulawar lafiya, wanda ya haɗa da hukumomin gwamnati da masu bada kulawar lafiya da marasa lafiya da iyalansu da mutane da al'ummai da ƙungiyoyin al'umma da kuma hukumomi masu zaman kansu. Jagorantar tsare-tsaren lafiya na nufin tabbatar da bayyanannun tsare-tsare masu kyau da suke a shirye da sa ido a kan yadda ake gudanar da abubuwa da samar da hadin guiwa da ƙirƙirar dokoki da lada da maida hankali kan tsara shiri da neman mutane su bayanin abin da ke faruwa. Kyakykyawan jagorantar tsare-tsaren lafiya nada matukar muhimmanci wajen tabbatar da cewa ana iya samun ayyukan kulawa da lafiya sannan akwai daidaito wajen rabonsu kuma yadda ya dace da sauƙin samu sannan kuma suna da inganci ga kowa da kowa. Hakan na buƙatar rabon kayayyakin kiwon lafiya ta hanyar da ya dace kuma da daidaito da samar da tsari da dokoki wanda suke tafiyar da hanyar bada kiwon lafiya, da kuma hanyoyin sa ido da ƙiyasi da kuma duba ƙoƙarin tsarin kiwon lafiyar. Bugu da ƙari, jagorantar tsare-tsaren kiwon lafiya yana taka muhimmiyar rawa wajen tabbatar da daidaito da kuma adalci tsakanin mutane a harkar kiwon lafiya. Ana ƙoƙarin tabbatar da cewa tsarin kiwon lafiya yana biyawa dukkan al'umma buƙatunsu, ba tare da la'akari da matsayin zamantakewa da tattalin arziƙinsu ba da ƙabila da al'ada da jinsi da wasu al'amuran. Matakan Hukumar WHO Idan ana magana ƙudurin Hukumar Kare Muradun Ƙarni, (SDG), Hukumar Lafiya ta Duniya WHO ta duƙufa wajen tallafawa ƙasashe dasu aiwatar da kyakykyawan jagorantar tsarin kiwon lafiya, da maida hankali musamman a kan ƙarfafa ikon gwamnatoci dasu ƙirƙiri tsare-tsare da aiwatar dasu da zasu janyo tabbatar tsarin bada kiwon lafiya na bai ɗaya a shekarar 2030. Dangane da shirin aiki na bai ɗaya na sha uku shekarar 2019 zuwa 2023, Hukumar Lafiya ta Duniya WHO ta haɗa kai tsakanin matakan ƙungiyoyin ta guda uku ta hanyar amfani da iyakarta domin cimma waɗannan manya-manyan ƙuduran.: Kira ga ƙasashe dasu inganta jagorantar tsare-tsaren lafiyarsu saboda tsarin bada kulawar lafiya na bai ɗaya. Nusarwa a kan hanyoyin bunƙasa jagorantar tsare-tsaren lafiya Tallafawa yankuna da ƙasashe wajen inganta kulawa da tsare-tsaren lafiya kamar yadda ake buƙata. Aikin huykumar Lafiya ta Duniya WHO a kan kulawa da tsare-tsaren lafiya ba wai kaɗai yana taimakawa ƙasashe bane wajen kyautata manufar tsarin nan na bada kulawar lafiya na bai ɗaya sai dai yana da tasiri wajen cimma ƙuduran sama da Ƙudurin Cigaban Al'umma mai Ɗorewa na 3, wato SDG. Samun cigaba a kula da tsare-tsaren lafiya zai taimaka wajen cimma sakamakon a duka Ƙudiran Cigaban al'umyma masu Ɗorewa a harkar lafiya da bana harkar lafiya ba, kamar irin su kawar da talauci (ƙudiri na 1) da cimma daidaiton jinsi (ƙudiri na 5) da rage rashin daidaito (ƙudiri na 10) da kafa hukumomi masu inganci da bada bayanin abin da ke faruwa waɗanda zasu shigo cikin al'amarin (ƙudiri na 16) da dai sauransu. Tasiri: Ga Hukumar Lafiya ta Duniya WHO , jagorantar tsare-tsaren harkar lafiya ba wai kawai ta ƙunshi samar da hanyoyin tsare-tsare da dabaru da hanyoyi ba ne hatta yaya tsarin yake a aikace, wanda ya haɗa da manufofinta da ƙudire-ƙudirenta. Ta kallon wannan hanyar, aikin Hukumar Lafiya ta Duniya WHO a kan jagorantar tsare-tsaren harkar lafiya ya duƙufa ne wajen taimakawa ƙasashe a: 1. Samar da dabarun tsare-tsare masu tsari da suke bayanin ƙudirin tsarin ƙasa (misali, ta hanyar tsare-tsaren harkar lafiya na ƙasa da hanyoyi da kuma dabaru); 2. Tabbatar da waɗannan dabarun tsare-tsaren ta hanyar hukumomin da abin ya shafa, wanda ya haɗa da hukumomin doka da oda (misali, dokoki da ƙa'idoji); 3. Samar da haɗin kan ƙungiyoyi da haɗin guiwa tare da dukkan masu ruwa da tsaki, irin su ƙungiyoyin al'umma masu zaman kansu da kuma ɓangarori masu zaman kansu sannan domin bada nusarwa a cigaban da aiwatarwa da gyare-gyaren tsarin harkar lafiya da shirye-shirye; 4. canja yanayin tsarin da kafa gaba ɗaya yanayin tsarin harkar lafiya da tsara shugabanci da aikace-aikace suyi daidai da yanayin ƙasar; da 5. Samar da tsarin bada bayanin abin da ke faruwa da hanyoyin sa ido domin tabbatar da aiwatarwar ingantaccen tsari da ta siri tare da kuma magance matsalolin kasuwa. | Usimamizi wa mfumo wa Afya Muhtasari: Usimamizi wa mfumo wa afya unarejelea taratibu, miundo na taasisi ambazo ziko mahali pa kusimamia na kuangalia mfumo wa huduma za Afya nchini. Inasimamia uhusiano kati ya watendaji mbalimbali ya Afya, ikiwa ni pamoja na mashirika ya kiserikali, watoa huduma za Afya, wagonjwa na familia zao, watu na jamii, mashirika ya kiraia na vyombo vya sekta binafsi. Usimamizi wa mifumo ya Afya unamaanisha kuhakikisha kuwa mifumo ya kimkakati ya sera ipo na imeunganishwa na uangalizi madhubuti,ujenzi wa muungano, utoaji wa kanuni na motisha zinazofaa, uzingatiaji wa muundo wa mfumo wa uwajibikaji. Usimamizi bora wa mifumo ya afya ni muhimu za afya ili kuhakikisha kuwa huduma za Afya zinapatikana, nafuu na za ubora wa juu kwa wote. Hii inahitaji mgao mzuri na sawa wa rasilimali za huduma ya afya, uwepo wa sera na kanuni zinazoongoza utoaji wa huduma ya Afya, na mbinu za ufuatiliaji, kutathmini na kukagua utendaji wa mfumo wa huduma ya afya. Zaidi ya hayo, usimamizi wa mifumo ya Afya ina jukumu muhimu katika kukuza usawa na haki ya kijamii katika huduma ya Afya. Inajitahidi kuhakikisha kuwa mfumo wa huduma za Afya unakidhi mahitaji ya wanajamii wote, bila kujali hali yao ya kijamii na kiuchumi, kabila, utamaduni, jinsia au mambo mengine. Muitikio wa WHO Katika muktadha wa ajenda ya malengo ya maendeleo endelevu (SDG), WHO imejitolea kusaidia nchi kutekeleza utawala bora wa mifumo ya Afya, kwa kuzingatia hasa katika kuimarisha uwezo wa serikali wa kuunda na kutekeleza mikakati ambayo itapekelea utekelezaji wa UHC ifikapo 2030. Kulingana na mpango mkuu wa kumi na tatu wa kazi wa 2019-2023, WHO inafanya kazi kwa ushirikiano katika ngazi zake tatu za shirika, ikichukua mkabala mlalo ili kutekeleza malengo makuu ya yafuatayo: Wito kwa nchi kuimarisha usimamizi wa mifumo yao ya afya kwa UHC Kutoa mwongozo kuhusu njia za kuimarisha utawala wa mifumo ya Afya kusaidia kanda na nchi katika kuimarisha usimamizi wa mifumo yao ya afya inapohitajika. WHO inafanya kazi katika usimamizi wa mifumo ya Afya sio tu kwamba kuunga mkono nchi katika kuendeleza ajenda ya UHC lakini ina athari katika kufikia malengo zaidi ya SDG3. Uboreshaji wa usimamizi wa mifumo ya Afya utasaidia kufikia matokeo katika SDGs za Afya na zisizo husiana na afya, kama vile umaskini (SDG 1), kufikia usawa wa kijinsia (SDG %) kupunguza kukosekana kwa usawa (SDG 10), kujenga taasisi zenye ufanisi, zinazowajibika na shirikishi (SDG 16), n.k. Athari: Kwa WHO, usimamizi wa mifumo ya Afya unahusisha sio tu uundaji wa zana za sera, mbinu za njia lakini pia jinsi sera inayoonekana katika utendaji, ikijumuisha malengo na nia yake. Kulingana na mbinu hii, kazi ya WHO kuhusu usimamizi wa mifumo ya afya inalenga kusaidia nchi wanachama katika: 1. kuunda mifumo ya kimkakati ya sera inayofafanua dira ya sera ya nchi (m.f. kupitia sera za Afya za kitaifa, mkakati na mipango); 2. Kutekeleza mifumo hii ya sera kupitia vyombo vya husika vya sera, ikijumuisha vyombo vya kisheria (mf. Sheria na kanuni); 3. kujenga miungano na ushirikiano na washikadau wote husika, kama vile asasi za kiria, ili kuleta miongozo katika maendeleo, utekelezaji na mapitio ya sera na programu za afya; 4. kuunda muundo wa mfumo na kuanzisha usanifu wa jumla wa mfumo wa afya, urekebishaji wa mamlaka na majukumu ili kuendana na muktadha wa kipekee wa nchi; na 5. Kutoa taratibu za uwajibikaji na usimamizi ili kuhakikisha utekelzaji bora wa sera na athari, vilevile kushughulikia kushindwa kwa soko. | Ìjọba ètò ìlera Ìsọnísókí: Ìṣèjọba ètò ìlera túmọ̀ sí ètò, àwọn ìgbékalẹ̀ tí ó wà láti rí sí àti tọ́jú ètò ìlera orílẹ̀-èdè kan. Ó máa ń tọ́jú ìbáṣepọ̀ láàárín àwọn òṣèré àti àwọn aláṣẹ tí Wọ́n ń kópa nínú ètò ìlera, pẹ̀lú àwọn òṣìṣẹ́ ìjọba, àwọn Olùpèsè ètò ìlera, àwọn aláìsàn, àti ẹbí wọn, àwọn ènìyàn àti agbègbè, àwùjọ àwọn òṣìṣẹ́ àti ilé - iṣẹ́ àwọn ẹ̀ka aládà-ńlá. Ìṣèjọba ètò ìlera túmọ̀ sí rírí àrídájú pé ète ètò ìmúṣẹ fún àwòṣe ti wà àti pé a sópọ̀ pẹ̀lú ohun tí a gbàgbé, ìkọlù-kíkọ, ìpèsè òfin tí ó yẹ àti ́amọ́ríyá, àkíyèsí sí àpẹẹrẹ ètò àti ìṣirò. Ètò ìlera tí ó múná dóko fún ìṣèjọba ṣe pàtàkì fún àrídájú pé ètò ìlera jẹ́ ohun tí ó wà ní àrọ́wọ́tọ́, fún gbogbo ènìyàn, olówó pọ́ọ́kú àti ó sì jẹ́ ojúlówó fún gbogbo ènìyàn. Èyí bèrè fún ìpín mímúná dóko àti wíwà lọ́ọ́ọgba àlùmọ́nì ètò ìlera, ìpèsè ètò ìmúṣẹ àti òfin tí ó ń dáàbò bo ètò ìlera, àti ohun èlò fún ìtọpinpin, ìgbéléwọ̀n àti ṣíṣe àtúnyẹ̀wò iṣẹ́ ṣíṣe. Pẹ̀lú pẹ̀lú, ìjọba ètò ìlera kó ipa pàtàkì nínú ìgbélárugẹ ọgbọọgba àti ìdájọ́ àwùjọ nínú ètò ìlera. Ó gbìyànjú láti rí í dájú pé ètò ìlera lè dáhùn sí ìní gbogbo àwọn tí ó wà ní àwùjọ, láìbìkítà ipò wọn láwùjọ, ẹ̀yà, àṣà, jẹ́ńdà, àti àwọn nǹkan mìíràn. Ìdáhùn WHO Nínú ìlò ètò ìlépa ìdàgbàsókè alágbèéró , WHO farajìn fún ṣíṣe àtìlẹ́yìn fún orílẹ̀-èdè láti ṣe ìṣẹ̀jọba ètò ìlera tí ó múná dóko, pẹ̀lú àfojúsùn kan lórí ìrónilágbára ipá àwọn ìjọba láti ṣòfin àti ìmúṣe ète tí yóò fà ìmúṣẹ tí UHC tí ó bá máa fi di ọdún 2030. Ní ìbámu pẹ̀lú Ètò Iṣẹ́ Gbogbogboò ti ìkẹtàlá 2019-2023,WHO ṣiṣẹ́ pẹ̀lú ìbáṣepọ̀ jákèjádò ipele ètò ilé-iṣẹ́ tirẹ̀ mẹ́ta, lílo ìlànà oníbùú láti lépa àwọn èròngbà wọ̀nyí: Pípe àwọn orílẹ̀-èdè láti ṣe ìrónilágbára ti ìṣèjọba ti ètò ìlera fún UHC Ìpèsè ìtọ́nisọ́nà lórí ọ̀nà láti ran ètò ìlera ìṣẹ̀jọba lọ́wọ́ àtìlẹyìn àwọn ẹkùn àti orílẹ̀-èdè nínú ìrónilágbára ìṣèjọba ètò ìlera wọn gẹ́gẹ́ bí ó ti yẹ. Iṣẹ́ WHO lórí ìṣèjọba ètò ìlera kò ṣe àtìlẹyìn fún orílẹ̀-èdè tí ó ń tẹ̀sìwájú nínú ètò UHC nìkan ṣùgbọ́n ní ipa lórí rírí àfojúsùn kọjá ìlépa ìdàgbàsókè tí ó alágbèéró kẹta. Ìmúdára sí i ìṣèjọba ètò ìlera yóò ṣe àtìlẹyìn fún rírí àbájáde nínú ohun tí ó jẹ mọ́ ìlera àti ohun tí kò jẹ mọ́ ìlera ti ìlépa ìdàgbàsókè alágbèéró, àpẹẹrẹ ni fífi òpin sí ìṣẹ́(ìlépa ìdàgbàsókè alágbèéró kìn-ín-ní), ìyọrísí ìdọgba jẹ́ńdà(ìlépa ìdàgbàsókè alágbèéró karùn-ún), ṣíṣe àdínkù àìdọ́gba(ìlépa ìdàgbàsókè alágbèéró kẹwàá), ṣíṣe ètò tó dámúṣé, lè ṣe ìṣirò àti pẹ̀lú àgbékalẹ̀(ìlépa ìdàgbàsókè alágbèéró ìkẹrìndínlógún), àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ. Ipa:Fún WHO, ìṣèjọba ètò ìlera kì í gba ohun èlò ètò ìmúṣẹ ìdàgbàsókè, àwọn ìlànà àti ọ̀nà nìkan, ṣùgbọ́n a ohun tí ọ̀nà ìmúṣe jọ nínú ìṣe, láì yọ ìlépa àti èrò rẹ́ sílẹ́. Lórí ìlànà yìí, iṣẹ́ WHO lórí ìṣẹ̀jọba ètò ìlera ní ìfọkànsí láti ṣe ìrànwọ́fún àwọn orílẹ̀-èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́: 1. ṣíṣe ète ìmúlò ètò gẹ́gẹ́ bí àwòṣe tí ó máa ń jẹ́ kí ìwòye ètò ìmúṣe orílẹ̀-èdè yéni yéké yéké(bí àpẹẹrẹ nípa ètò ìmúṣe ìlera orílẹ̀-èdè, ète àti ètò) ; 2. Ṣíṣe àwọn ètò ìmúlò àwòṣe nípasẹ̀ àwọn èlò ìmúlò tí ó yẹ́, láì yọ ohun èlò tí ó bófin mu kúrò (bí àpẹẹrẹ òfin àti ìlànà).; 3.Ṣíṣe ìdarapọ̀ àti àjọṣepọ̀ pẹ̀lú gbogbo àwọn aláṣẹ tí ó yẹ, bí i àwùjọ ìlú àti ẹ̀ka aládàá ńlá, láti pèsè ìtọ́sọ́nà nínú ìdàgbàsókè, ìmúṣẹ àti àtúnyẹ̀wò ètò ìmúlò ìlera àti àwọn ètò ; 4.Ṣíṣe àpẹẹrẹ ètò onírúurú àti fífi ìfilọ́lẹ́ gbogbo ìyàwòrán ètò ìlera, dídojúkọ agbára àti ojúṣe tí ó yẹ fún ìlò orílẹ̀-èdè ;àti 5.Ìpèsè ìṣirò àti fífi ojú fo àwọn ohun èlò láti rí i dájú pé ètò ìmúlò, ìmúṣẹ àti ipa tí ó múná dóko, pẹ̀lú dídojúkọ ìjákulẹ̀ ọjà. | Ukwenganyelwa kohlelo lwezempilo Uhlolojikelele: Ukwenganyelwa kwezinhlelo zezempilo kubhekisela ezinqubweni, ezinhlakeni kanye nasezikhungweni ezikhona zokuqapha ukwenziwa komsebenzi kanye nokuphatha uhlelo lwezempilo lwezwe. Luphatha ubudlelwane phakathi kwabadlala indima abahlukahlukene kanye nababambiqhaza abathintekayo kwezokunakekela kwempilo, okuhlanganisa ama-ejensi kahulumeni, abahlinzeki bezokunakekela kwempilo, iziguli kanye nemindeni yazo, abantu kanye nemiphakathi, izinhlangano zomphakathi kanye nezinhlangano zomkhakha ozimele. Ukwenganyelwa kwezinhlelo zezempilo kusho ukuqinisekisa ukuthi kunezinhlaka zenqubomgomo yamasu futhi kuhlangene nokuqapha ukwenziwa komsebenzi ngempumelelo, ukwakhiwa komfelandawonye, ukuhlinzekwa kwemithethonqubo efanele kanye nezikhuthazo, ukunaka ukuklanywa kohlelo, kanye nokuziphendulela. Ukwenganyelwa kwezinhlelo zezempilo ngendlela efanele kubalulekile ekuqinisekiseni ukuthi izinsiza zezempilo ziyatholakala, ziyalingana, zisebenza kahle, azibizi futhi zisezingeni eliphakeme kubo bonke. Lokhu kudinga ukwabiwa okusebenzayo kanye nokulinganayo kwezinsiza zezempilo, ukuba khona kwezinqubomgomo kanye nemithethonqubo eqondisa ukulethwa kwezempilo, kanye nezindlela zokuqapha, ukuhlola kanye nokubuyekeza ukusebenza kohlelo lwezempilo. Ngaphezu kwalokho, ukwenganyelwa kwezinhlelo zezempilo kunendima ebalulekile ekukhuthazeni ukulingana kanye nobulungiswa bezenhlalo ekunakekeleni kwezempilo. Kulwela ukuqinisekisa ukuthi uhlelo lokunakekelwa kwezempilo luyasabela ezidingweni zawo wonke amalungu omphakathi, kungakhathaliseki isimo sawo senhlalo kanye nomnotho, ubuzwe, isiko, ubulili noma ezinye izici. Impendulo yeWHO Ngokwengqikithi ye-ajenda yeMigomo Yentuthuko Esimeme (SDG), iWHO izibophezele ekusekeleni amazwe ukuthi asebenzise ukwengamela izinhlelo zezempilo ngendlela efanele, ngokugxila ngokuqondile ekuqiniseni amandla ohulumeni okwakha kanye nokusebenzisa amasu azoholela ekufezekeni kwe-UHC ngo-2030. Ngokuhambisana neThirteenth General Programme of Work 2019-2023, esebenza ngokubambisana emazingeni ayo amathathu enhlangano, isebenzisa indlela yokubheka umthelela enhlanganweni yonke yokuphokophela imigomo eyinhloko elandelayo: ukuhlaba ikhwelo lokuthi kuqiniswe ukwengamela kwezinhlelo zawo zezempilo ze-UHC nikeza isiqondiso ngezindlela zokuthuthukisa ukuphathwa kwezinhlelo zezempilo ukuseka izifunda kanye namazwe ngokuphathelene nokuqinisekisa ukwenganyelwa kwezinhlelo zabo zezempilo njengoba kudingeka. Umsebenzi weWHO ngokuphathelene nokwenganyelwa kwezinhlelo zezempilo awusekeli nje kuphela amazwe ekuqhubekiseleni phambili i-ajenda ye-UHC kodwa unethonya ekuzuzeni okuphokophelwe okungaphezu kweSDG 3. Ukuthuthuka ekubuseni kwezinhlelo zezempilo kuzosiza ukufeza imiphumela kuko kokubili kumaSDG ahlobene nempilo kanye nangahlobene nempilo, njengokuqeda ubumpofu (SDG 1), ukufeza ukulingana ngokobulili (SDG 5), ukunciphisa ukungalingani (SDG 10), ukwakha izikhungo eziphumelelayo, eziphendulayo kanye nezingabandlululi (SDG 16), njll. Umthelela: KuWHO, ukwenganyelwa kwezinhlelo zezempilo akuhlanganisi nje kuphela ukusungulwa kwamathuluzi enqubomgomo, amasu kanye nezindlela kodwa nokuthi inqubomgomo ibukeka kanjani ekusebenzeni, okuhlanganisa imigomo kanye nezinhloso zayo. Ngokusekelwe kule ndlela, umsebenzi weWHO ekulawuleni izinhlelo zezempilo uhlose ukusiza amaZwe angamaLungu ngokuphathelene nalokhu: 1. ukusungula izinhlaka zenqubomgomo zamasu ezichaza umbono wenqubomgomo yezwe (isb. ngezinqubomgomo zikazwelonke zezempilo, amasu kanye nezinhlelo); 2. ukusebenzisa lezi zinhlaka zenqubomgomo ngokusebenzisa amathuluzi enqubomgomo afanele, okuhlanganisa amathuluzi angokomthetho (isib. imithetho kanye nemithethonqubo); 3. ukwakha imifelandawonye kanye nokubambisana nabo bonke ababambiqhaza abafanele, njengomphakathi kanye nomkhakha ozimele, ukunikeza isiqondiso ekuthuthukiseni, ekusebenziseni kanye nasekubuyekezeni inqubomgomo nezinhlelo zezempilo; 4. ukubumba ukwakheka kweszinhlelo kanye nokusungula ukwakhiwa kohlelo lwezempilo, ukulungisa amandla kanye nemisebenzi ukuze ivumelane nengqikithi ekhethekile yezwe; kanye 5. nokuhlinzeka ngezindlela zokuziphendulela kanye nokwengamela ukuze kuqinisekiswe ukuqaliswa kwezinqubomgomo kanye nomthelela ophumelelayo, kanye nokubhekelela ukwehluleka kwemakethe. |
የጤና ግብር ማጠቃሊያ፡- የጤና ግብር የሚጣሉት በሕዝብ ጤና ላይ አሉታዊ ተጽዕኖ በሚያሳድሩ ምርቶች ላይ ለምሳሌ ትንባሆ፣ አልኮል እና ስኳር ጣፋጭ መጠጦች (SSBs) ናቸው። እነዚህ ግብሮች ሁሉንም ተጠቃሚ የሚያደርግ ፖሊሲ ተደርገው የሚወሰዱት የጤና ፍትሃዊነትን እያሳደጉ እና በአጠቃላይ በጀቱ ላይ ገቢን በማሰባሰብ ኑሮውን ስለሚታደጉ እና በሽታን ስለሚከላከሉ ነው፡፡ እንዲሁም እንደ ሁለንተናዊ የጤና ሽፋን (UHC) የገንዘብ ድጋፍ ወይም በጣም ወጪ ቆጣቢ ሆኖም ብዙም ጥቅም ላይ ላልዋሉ የህዝብ ጤና ድጋፎች ላሉ ልዩ ቅድሚያ መሰጠት ባላባቸው ጉዳዮች ላይ ሊያገለግሉ ይችላሉ፡፡ የጤና ግብር ፖሊሲ ዓላማ ተላላፊ ላልሆኑ በሽታዎች አስጊ ናቸው ተብለው የሚወሰዱ ምርቶችን በከፍተኛ ሁኔታ ዋጋቸውን ዝቅተኛ በማድረግ ፍጆታን መቀነስ ነው፡፡ ከኢኮኖሚ ዕድገት በበለጠ እውነተኛ የዋጋ ጭማሪን የሚያመጣ መደበኛ የግብር ጭማሪ በበቂ ሁኔታ በማድረግ ይከናወናል፡፡ የቀረጥ ግብር ጤናን ለማስፋፋት በጣም ውጤታማው የግብር መለኪያ ነው ምክንያቱም ዋጋውን ከሌሎች እቃዎች አንፃር ስለሚቀይሩ እና በቀላሉ በጊዜ መጨመር የሚቻል ነው፡፡ ፍጆታ በግብር በተሻለ ሁኔታ የሚቀነሰው በምርቱ ዋጋ ላይ ተመስርተው ከሚጣሉ ግብሮች ይልቅ ጤናማ ያልሆነ ምርት (እንደ ሲጋራ ያሉ) ወይም ጤናማ ያልሆነው ንጥረ ነገር (እንደ ንፁህ አልኮል ወይም ስኳር ያሉ) መጠን (ልዩ ግብር በመባል የሚታወቅ) ነው፡፡ ተፅዕኖ፡- የጤና ግብር ማሳደግ አዋጭ ፖሊሲ ነው ምክንያቱም፡- ህይወትን ያድናል። የትምባሆ፣ የአልኮሆል እና የስኳር ጣፋጭ መጠጦች ግብር ፍጆታን ለመቀነስ፣ በሽታዎችን እና ጉዳቶችን ለመከላከል እና ህይወትን ለማዳን ውጤታማ እና ወጪ ቆጣቢ መንገዶች ናቸው፡፡ ገቢውን ያንቀሳቅሳል የጤና ግብር በአጭር እና በመካከለኛ ጊዜ ላይ የገቢ ማበረታቻ ሊሆን ይችላል። በአስገራሚ ሁኔታ የጤና ግብር ከአማራጩ የገቢ ምንጮች ይልቅ ሁሉን አቀፍ እና ደጋፊ ነው፡፡ የጤና አለመመጣጠንን ይፈታል ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው ሀገራት ዝቅተኛ ማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ ደረጃ ከፍ ያለ ተላላፊ ላልሆኑ በሽታዎች ተጋላጭነት እና ከፍተኛ የትምባሆ አጠቃቀም እና ከአልኮል መጠጥ ጋር የተያያዘ ነው፡፡ በዚህ መሠረት የጤና ጥቅማ ጥቅሞም ስርጭት፣ የገቢ ኪሳራዎች እና የአደጋ የጤና አጠባበቅ ወጪዎችን መቀነስ አንድ ሰው ሙሉ በሙሉ ከተመዘገበ የጤና ግብር ብዛት ተፅእኖው እየሰፋ ይሄዳል። በጤና ስርዓቶች ላይ ጫናን ይቀንሳል፡፡ ቅድመ ጥንቃቄ ማድረግ የአንድ ፓውንድ ፈውስ ዋጋ አለው፡- የጤና ግብር በተወሰኑ የጤና አጠባበቅ ወጪዎች ላይ ከፍተኛ የኢንቨስትመንት ትርፍ እና የሰው ኃይል ተሳትፎን መጨመርን ያመጣል፡፡ የዘላቂው ልማት ግቦች ስኬት ተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎች አስጊ ሁኔታዎችን ዒላማ ያደርጋል፡፡ እ/አ/አ በ2030 ተላላፊ ካልሆኑ በሽታዎች አስጊ ሁኔታዎች ከጤና ግብሩ ጋር በማነጣጠር ተላላፊ ካልሆኑ በሽታዎች ያለዕድሜ ሞሞትን አንድ አስረኛው ለመቀነስ ጥሪ የሚያደርገውን የሀገራት ዘላቂ ልማት ግብ 3.4 ማሰካት ይችላሉ፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ ሀገራት የጤና፣ የገቢ እና የፍትሃዊነት አላማቸውን ለማሳካት የጤና ግብሮችን የመጠቀም ፍላጎት እየጨመረ የመጣ ቢሆንም እነዚህን እርምጃዎች በመቅረጽ፣ በማዘጋጀት፣ በመተግበር እና በማስተዳደር ላይ ድጋፍ ያስፈልጋቸዋል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ በትምባሆ ግብር ላይ ከአስር አመታት በላይ በተሰራው ልዩ የዘዴ እውቀቱን፣ የቴክኒክ አቅሙን እና የሀገር ደረጃ ግንኙነቶችን ይጠቀማል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት እርዳታውን በሦስት እርስ በርስ የተያያዙ የሥራ ዘርፎችን ይከፍላል፡፡ የጤና ግብር እርምጃዎችን ለመውሰድ፣ ለማሻሻል ወይም ለመገምገም የሚሹ መንግስታትን ለመርዳት የቴክኒክ ድጋፍ ይሰጣል፡፡ ይህ የተዘጋጀ እርዳታ አባል ሀገራት የሚነሱትን ተግዳሮቶች ለምሳሌ የግብር ስርዓት ምርመራን፣ የጤና ግብር ማሻሻያዎችን ተፅእኖ እና ገለልተኛ የኢንደስትሪ ክርክሮችን በመገምገም የሚነሱ ችግሮችን ለመፍታት ይረዳል፡፡ የአቅም ግንባታ ተቆጣጣሪዎች እና ፖሊሲ አውጪዎች የጤና ግብር ፖሊሲዎችን ለማራመድ፣ ለመተግበር እና ለመገምገም ዕቅዶችን በማዘጋጀት የጤና ግብሮችን በመቅረጽ እና ቅድሚያ በመስጠት ቀጣይነት ባለው መልኩ ያሳትፋል፡፡ ምርጥ ተሞክሮዎችን በማብራራት፣ የፖሊሲ ልማትን በመምራት፣ የቴክኒክ መስፈርቶችን በመዘርዘር እና የፖሊሲ ግስጋሴን ለመደገፍ እና ለመደገፍ መረጃዎችን በማቅረብ በሀገር ደረጃ ስራን ለመደገፍ አለም አቀፍ እቃዎች በቅርብ ጊዜ በተገኘው የማስረጃ መሰረት ይገነባሉ፡፡ | Health taxes Overview: Health taxes are levied on products that have a negative public health impact, for example tobacco, alcohol and sugar-sweetened beverages (SSBs). These taxes are considered win-win-win policies because they save lives and prevent disease while advancing health equity and mobilising revenue for the general budget. They can also be used for specific priorities such as financing universal health coverage (UHC) or highly cost-effective yet underutilised population health measures. The aim of health tax policy is to reduce the consumption of products deemed risk factors for noncommunicable diseases by making them less affordable through higher prices. This is achieved with regular tax increases large enough to result in real price increases greater than economic growth. Excise taxes are the most effective tax measure for promoting health because they change the price a harmful product relative to other goods and can be easily increased over time. Consumption is reduced best with taxes based on the quantity (known as specific taxes) of an unhealthy product (such as packs of cigarettes) or its unhealthy ingredient (such as pure alcohol or sugar) rather than taxes based on the product’s value. Impact: Raising health taxes is a SMART policy because it: Saves lives Tobacco, alcohol and sugar-sweetened beverages taxes are all effective and cost-effective ways of reducing consumption, preventing diseases and injuries and saving lives. Mobilises revenue Health taxes can be a revenue booster over the short and medium term. Importantly, health taxation is also more inclusive and pro-growth than alternative sources of revenue. Addresses health inequities In lower- and middle-income countries, lower socioeconomic status is associated with higher risk of noncommunicable diseases and higher rates of tobacco use and alcohol consumption. Accordingly, the net impact of health taxes is progressive once one fully accounts for the distribution of health benefits, income losses averted and reductions in catastrophic healthcare costs. Reduces burdens on health systems An ounce of prevention is worth a pound of cure: health taxes are also a high-return investment in averted healthcare expenditure and increased workforce participation. Targets noncommunicable disease risk factors for the achievement of Sustainable Development Goals. By targeting noncommunicable disease risk factors with health taxes, countries can progress their achievement of Sustainable Development Goal 3.4, which calls for a one-third reduction of premature mortality from noncommunicable diseases by 2030. WHO response Countries are increasingly interested in using health taxes to achieve their health, revenue and equity objectives but require assistance with framing, designing, implementing and administering these measures. WHO’s response leverages its unique methodological expertise, technical capacity and country-level relationships established over more than a decade of work on tobacco taxation. WHO divides its response into three interconnected areas of work. Technical assistance to help governments seeking to adopt, reform or evaluate health tax measures. This tailored assistance helps Member States address challenges raised by providing, for example, tax system diagnostics, country-specific modelling for the impact of health tax reforms and independent evaluations of industry arguments. Capacity building engages regulators and policymakers on an ongoing basis in their framing and prioritisation of health taxes including the development of plans for progressing, implementing and evaluating health tax policies. Global goods build on the latest evidence base to support country level work by defining best practices, guiding policy development, detailing technical requirements and providing data to support and benchmark policy progress. | Harajin harkar lafiya Gamsashshen bayani: Ana tilasta biyan harajin lafiya ne a kan kayayyakin da suke da illolin lafiya, misali sinadarin tabako da barasa da kayan shaye-shaye masu zaƙi sosai, wato (SSBs). Waɗannan harajin, tsari ne da suke da amfani a kowanne ɓangare saboda suna tserar da rayuka da kuma kare faruwar cututtuka a lokaci guda kuma suna bunƙasa daidaiton harkar lafiya da tara kuɗin shiga domin kasafin kuɗin ƙasa gaba ɗaya. Za a iya kuma amfani dasu ga keɓantattun abubuwa masu muhimmanci irinsu sanya kuɗi a tsarin bada kiwon lafiya na bai ɗaya (UHC) ko kuma hanyoyin kulawa da lafiyar al'umma masu tsada da inganci amma ba a amfani da su sosai. Manufar tsarin karɓar harajin harkar lafiya shi ne rage amfani da kayayyakin da suke da haɗarin cututtukan da basa yaɗuwa daga wani zuwa wani ta hanyar maida kayan basu da sauƙin siya ta hanyar sa su suyi tsada. Ana iya cimma hakan ta yawan ƙarin haraji mai yawan da zai iya janyo ainihin ƙarin farashin da ya wuce cigaban tattalin arziƙi. Harajin kayan cikin gida shi ne hanyar karɓar haraji mafi kyau domin bunƙasa lafiya saboda yana canja farashin kaya mai cutarwa idan aka kwatanta da wasu kayayyaki kuma za a iya ƙara shi a hankali a hankali. An fi rage amfani da kayayyaki ta hanyar haraji bisa la'akari da yawan (wanda aka fi sani da keɓantattun haraji) kayayyakin da suke da haɗari (irinsu kwalin taba sigari) ko kuma mahaɗinsa mai haɗari (irinsu tatacciyar giya ko sukari) maimakon karɓar haraji dai-dai da ƙimar kayan. Tasiri: Ƙara yawan harajin harkar lafiya tsari ne tsari ne mai KYAU, saboda: Tserar da rayuka Harajin sinadarin Tabako da barasa da kayan sha masu zaƙi sosai dukkan su hanyoyi ne masu kyau da inganci idan aka kashe musu kuɗi na rage amfani/ci/shan kayayyakin da kare faruwar cututtuka da ciwuka da kuma tserar da rayuka. Yana tara kuɗin shiga Karɓar harajin harkar lafiya zai iya hana haɓaka kuɗin shiga a ƙanƙanin lokaci da matsakaicin lokaci. Almuhimmu, karɓar harajin harkar lafiya yana cikin hanyar samu da taimaka wa wajen bunƙasa kuɗin shiga maimakon wasu hanyoyin daban. Yana magance rashin daidaiton harkar lafiya. A ƙasashe masu ƙaranci da matsakaicin arziƙi, ƙanƙantar matsayin tattalin arziƙi da zamantakewarsu nada alaƙa da babban haɗarin cututtuka marasa yaɗuwa daga mutum zuwa mutum da yawan amfanin da sinadarin Tabako da kuma shan barasa. Gwargodo, tasirin harajin harkar lafiya bayan an biya harajin yana ƙaruwa yayin da mutum ya duba sosai yadda ake rabon alfanun lafiyar sannan ana kawar da asarar kuɗin shiga da ake samu da kuma rage kuɗaɗen da ake kashewa yayin samun hatsarin kulawa da lafiya. Yana rage matsalolin dake kan tsare-tsaren lafiya Riga-kafi ya fi magani: harajin harkar lafiya kasuwanci ne mai kawo kuɗi sosai saboda zasu iya taimakawa wajen ajiye kuɗi a kan kashe kuɗi a harkar kulawa da lafiya da kuma ƙarawa mutane karsashin yin aiki. Ya maida hankali kan haɗarin abubuwan da ke janyo cututtuka da basa yaɗuwa domin taimakawa wajen cimma muradun ƙarni. Da maida hankali kan haɗarin abubuwan da ke janyo cututtuka da basa yaɗuwa ta hanyar sa harajin harkar lafiya, ƙasashe zasu iya cigaba da cimma manufofin cigaban al'umma masu ɗorewa na 3.4 wanda yake kira ga rage kaso ɗaya cikin uku na mace-macen da lokacinsu bai yi ba ta dalilin cututtukan da basa yaɗuwa zuwa ƙarshen shekarar 2030. Matakan Hukumar WHO Ƙasashe na ƙara samun sha'awar amfani da tsarin harajin harkar lafiya domin cimma manufofin harkar lafiya da kuɗin shiga da kuma daidaiton harkar lafiyarsu sai dai suna buƙatar taimako wajen yin tsara dabara da tsara yanayin tsarin da aiwatarwa da kuma kulawa waɗannan matakan. Matakin Hukumar Lafiya ta Duniya (WHO) na amfani da ilimin da dabarun aiki da dangantakarta tsakanin ƙasashe da ta samar sama da shekara goma na aiki a kan sanya haraji kan sinadarin Tabako. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO ta rarraba matakan ta zuwa sashen aiki guda uku da suke dangantaka da juna. Taimakon na'urorin fasaha domin taimakawa gwamnati neman karɓar da gyara da kuma nazarin matakan sanya harajin harkar lafiya. Wannan tsararren tallafin na taimakawa ƙasashe wajen magance matsaloli, misali, ta hanyar bada dama irinsu bincikar tsare-tsaren sha'anin haraji da hasashen yadda canje-canjen harajin harkar lafiya zai shafi ƙasa da kuma ƙiyasin batuwan muhawar masana'anta. Gina iko ya haɗa da shigo da masu yin doka da masu yin tsare-tsare koyaushe domin taimaka musu wajen fahimtar da bawa harajin harkar lafiya muhimmanci wanda ya haɗa da samar da dabarun yadda ake bunƙasa da aiwatar, da kuma ƙiyasta tsare-tsaren harajin harkar lafiya. Al'amuran duniya na amfani da shaida ta kwanan nan domin tallafawa ƙasashe wajen aiwatar da tsare-tsare masu inganci ta hanyar nuna ayyuka mafiya kyau da lura da samar da tsare-tsaren da bayyana abubuwan aiki da ake buƙata da kuma bayar da bayanai don tallafa wa da ƙiyasta cigaban tsarin. | Kodi za Afya Muhtasari: Uhuru wa afya hutozwa kwa bidhaa ambazo zina athari mbaya kwa afya ya umma, kwa mfano Tumbaku, pombe na vinywaji vilivyoptiwa sukari (SSBs). Kozi hizi huchukuliwa kuwa sera za nusu kwa nusu kwa sababu huokoa maisha na kuzuia magonjwa wakati wa kuendeleza usawa wa afya na kukusanya mapato kwa bajeti ya jumla. Vile vile vinaweza kutumika kwa vipaumbele maalumu kama vile kufadhili huduma ya afya kwa wote (UHC) au kwa gharama nafuu lakini hatua za afya za watu hazijatumika. madgumuni ya sera ya ushuru wa afya ni kupunguza matumizi ya bidhaa zinazochukuliwa kuwa hatari kwa magonjwa yasiyoambukiza kwa kuzifanya kuwa za bei nafuu kupitia bei ya juu. Hii inafikiwa kwa ongezeko la kodi la mara kwa mara kubwa vya kutosha kusababisha ongezeko la bai halisi kuliko ukuaji wa uchumi. Ushuru wa bidhaa ni kipimo bora zaidi cha ushuru kwa kukuza afya kwa sababu hubadilisha beiya bidhaa hatari ikilinganishwa na bidhaa nyingine na inaweza kwa urahisi baada ya muda. Matumizi yanapunguzwa vyema zaidi kwa kodi kulingana na kiasi (kinachojulikana kama kodi maalumu) cha bidhaa isiyofaa ( kama vile pakiti za sigara) au viambato vyake visivyofaa (kama vile pombe kali au sukari badala ya kodi kulingana na thmani ya bidhaa. Athari:Kupandisha ushuru wa Afya ni sera ya SMART kwa sababu: Inaokoa maisha Ushuru wa Tumbaku, pombe na vinywaji sukari ni njia bora na za gharama nafuu za kupunguza matumuzi, kuzuia magonjwa na majeraha na kuokoa maisha. Inakusanya mapato kodi za Afya zinaweza kuongeza mapato kwa muda mfupi na wa kati. Muhimu zaidi, ushuru wa Afya pia unajumuisha zaidi na kukuza ukuaji kuliko vyanzo mbadala vya mapato. Inashughulikia ukosefu wa usawa wa kiafya Katika nchi za kipato cha chini na cha kati, hali ya chini ya kijamii na kiuchumi inahusishwa na hatari kubwa ya magonjwa yasiyoambukiza na viwango vya juu matumizi ya Tumbaku na unywaji pombe. Ipasavyo, matokeo ya jumla ya kodi ya afya yanaongezeka mara tu mtu mtu anapowajibika kikamilifu kwa usambazaji wa faida za afya, upotezaji wa mapato na kupunguzwa kwa gharama mbaya za afya. Hupunguza mzigo kwenye mifumo ya afya Wakia moja ya kuzuia ina thamani ya paundi ya Tiba: Kodi ya afya pia ni faida juu ya uwekezaji katika matumizi ya afya iliyoepukwa na kuongezeka kwa ushiriki wa wafanyakazi. inalenga vihatarishi vya magonjwa yasiyoambukiza kwa ajili ya kufikiwa kwa malengo ya maendeleo endelevu. Kwa kulenga mambo ya hatari ya magionjwa yasiyoambukiza kwa kodi ya afya, nchi inaweza kuendeleza mafanikio yao ya lengo la maendeleo endelevu la 3.4, linalotaka kupunguza kwa theluthi moja vifo vya mapema kutokana na magonjwa yasiyoambukiza ifikapo 2030. Majibu ya WHO nchi zinazidi kutaka kutumia kodi za afya, kufikia malengo ya afya, mapato na usawa lakini zinahitaji usaidizi wa kutunga, kubuni, kutekeleza na kusimamia hatua hizi. ‚Äôs Muitikio wa WHO huongeza wataalamu wake wa kipekee wa mbinu, uwezo wa kiufundi na uhusiano wa ngazi ya nchi ulioanzishwa kwa zaidi ya muongo mmoja wa kazi ya ushuru wa Tumbaku. WHO inagawanya majibu yake katika maeneo matatu yaliyounganishwa ya kazi. Usaidizi wa kiufundi ili kusaidia serikali zinazotaka kupitisha, kurekebisha au kutathmini hatua za kadi ya afya. usaidizi huu uliowekwa maalumu husaidia nchi wanachama kushughulikia changamoto zinazotolewa kwa kutoa, kwa mfano, muundo wa nchi mahususi kwa ajili ya athari za mageuzi ya kodi ya afya na tathmini huru za hoja za sekta. Kujenga uwezo kunashirikisha wadhibiti na watunga sera kwa msingi endelevu katika kutunga na kuweka vipaumbele vya kodi za Afya ikiwa ni pamoja na kuandaa mipango ya kuendeleza, kutekeleza na kutathmini sera za kodi za Afya. Bidhaa za kimataifa hujengwa juu ya msingi wa ushahidi wa hivi punde ili kusaidia kazi katika ngazi ya nchi kwa kufafanua mbinu bora, kuongoza uundaji wa sera, kufafanua mahitaji ya kiufundi na kutoa data ili kusaidia na kulinganaisha maendeleo ya sera. | Owó-orí ìlera Ìsọnísókí: Owó-orí ìlera jẹ́ èyí tí ó wà lórí ọjà tí ó ní ipa búburú lórí ìlera àwùjọ ẹ̀dá, bí àpẹẹrẹ igbó, ọtí àti àwọn ohun olómi aládùn ṣúgà. Àwọn owó-orí wọ̀nyí jẹ́ ohun tí a rí gẹ́gẹ́ bí ètò imúlò tí ó ní agbára láti yege nínú àwọn ìlépa láti ṣe àtúnṣe nǹkan àti òmìnira lẹ́ṣẹ́ẹsẹ nítorí wọ́n máa ń dáàbò bo ẹ̀mí àti dènà àìsàn nígbà tí ìtẹ́síwájú ń débá ìdọ́gba ìlera àti wíwá owó ìná fún gbogbo ètò owónàá. A tún lè lò wọ́n fún àwọn ìdí pàtàkì tí ó jẹni lógún bí i ìnáwó sí Universal Health Coverage (UHC) tàbí ọ̀wọ́n ohun tí ó múná dóko síbẹ̀ ètò ìlò ohun ìlera fún àwọn ènìyàn lọ́nà àìṣedéédé. Ìfọkánsí ètò ìmúlò owó-orí ìlera ni láti ṣe àdínkù jíjẹ àwọn ọjà tí ó wà ní ìṣòrí ewu fún àwọn kòkòrò àrùn tí kò kìí ranni nípa jíjẹ kí iye wọ́n wálè nípa owó tí ó lọ sókè. A máa ń ri ṣe pẹ̀lú sísan owó-orí tí ó ń lọ sókè tí ó tóbi tó fún àbájáde iye tòótọ́ tí ó lọ sókè ju ìdàgbàsókè ètò ọrọ̀ ajé. Owó-orí lórí ọjà tí a ṣẹ̀dá ni irúfẹ́ owó-orí tí ó múná dóko ju fún ìgbéga ètò ìlera nítorí wọ́n máa ń ṣe àyípadà sí iye ọjà tí ó léwu sí àwọn ọjà yòókù àti pé wọ́n lè gbé wọn sókè tásìkò bá yá. Jíjẹun a máa dínkù lọ́pọ̀lọpọ̀ pẹ̀lú owó-orí lórí iye (ti a mọ̀ sí owó-orí iye kan) ti ọjà tí ó léwu(bí i pálálí sìgá) tàbí ti èròjà tí kò dára (bí i ògidì ọtí tàbí ṣúgà) ní èyí tí yóò fi jẹ́ owó-orí lórí ìwúlò ọjà. Ipa: Ṣíṣe àwárí owó-orí ìlera jẹ́ ètò ìmúlò SMART torí pé : Dáàbò bo ẹ̀mí Owó-orí igbó, ọtí, àti ohun olómi tí ó dùn bí i ṣúgà jẹ́ ọ̀nà tí ó múná dóko láti ṣe ṣe àdínkù jíjẹ, dènà kòkòrò àrùn àti ìpalára àti dídàbò bo ẹ̀mí. Ṣíṣe àwárí owó tí yóò wọ̀lú Owó-orí ìlera lè jẹ́ ohun tí yóò mú owó tí ó yẹ kí o wọ̀lú láàrin sáà kékeré àti ránpẹ́. Ní pàtàkì owó-orí ètò ìlera jẹ ohun tí ó wà lára àti ìdàgbà tí ó yára fáfá ju orísun mìíràn fún rírí owó. Dídojúkọ àìdọ́gba ìlera Ní àwọn orílẹ̀-èdè tí wọ́n ti ń rí owó táṣẹ́rẹ́, ipò láwùjọ tí ó relẹ̀ jẹ́ lára ohun tí ó máa ń fa ewu púpọ̀ àwọn kòkòrò àrùn tí a kò lè kó látara ẹni kàn àti ipò gíga fún igbó fífà àti ọtí mímú,. Ní ìbámu, òṣùwọ̀n ipa owó-orí ìlera ń tẹ̀síwájú ní kété tí ènìyàn bá ti ṣe ìṣirò fún pípín àwọn ànfàní ètò ìlera, tí a ṣe ìyídà àìjèrè nínú owó tí ń wọlé àti àdínkù àwọn ìjàǹbá tí ó wà nínú owó ńíná fún ètò ìlera. Àdínkù ẹrù lórí ètò ìlera wọ̀n ìdènà ó tó ìwọ̀n ìwòsàn: owó-orí ìlera jeẹ́ irúfẹ́ ìdókòwò tí ó níye lórí púpọ̀ nínú ìdádúró ìnáwó ètò ìlera àti pípọ̀ níye ìkópa àwọn òṣìṣẹ́. Ibi afẹ̀dé kòkòrò àrùn tí kì í rànmọ́ ènìyàn sí ènìyàn jẹ́ okùnfà ewu fún àṣeyọrí ìlépa ìdàgbàsókè alégbèéró. Ibi àfẹ̀dé kòkòrò àrùn tí máa ń ránmọ̀ ènìyàn sí ènìyàn okùnfà ewu pẹ̀lú owó-orí ìlera, àwọn orílẹ̀-èdè lè ṣe tẹ̀síwájú àṣeyọrí wọn tí ìlépa ìdàgbàsókè alégbèéró 3.4, èyí tí ó pè fún ìdá kẹta àdínkù ikú àìtọ́jọ́ láti ara kòkòrò àrùn tí kì í rànmọ́ ẹni láti ọ̀dọ̀ ènìyàn sí ènìyàn tó bá máa fi di ọdún 2030. Èsì WHO Àwọn orílẹ̀-èdè ń nífẹ̀ẹ́ sí lílo owó-orí ìlera láti ṣàṣeyọrí lórí ètò ìlera, owó tí ń wọlé àti èròngbà áfojúsùn ṣùgbọ́n ó nílò ìrànwọ́ pẹ̀lú ṣíṣe,àti ìṣe àmúlò àwọn ohun wọ̀nyí. Èsì WHO ń ṣàmúlò ètò akọ́ṣẹ́mọṣẹ́ tí ó jẹ́ alárà ọ̀tọ̀, ipa tí ó gbọngbọ́ àti ìfilọ́lẹ́ ipele orílẹ̀-èdè tí ó ní ìbáṣepọ̀ tí ó ju ọdún mẹ́wàá lórí owó-orí igbó mímu. WHO pín èsì rẹ́ sí ọ̀nà mẹ́ta ẹ̀ka iṣẹ́ tí ó wọnú ara wọn. Ìrànlọ́wọ́ tí ó gbọngbọ́ fún ìrànwọ́ àwọn ìjọba tí ó ń wá ohun láti lò, ṣe àtúnṣe tàbí ìgbéléwọ́n òṣùwọ̀n lórí owó-orí ètò ìlera. Èyí wà ní ìbámu pẹ̀lú Ìrànlọ́wọ́ àti ran àwọn orílẹ̀-èdè tí ó jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ lọ́wọ́ láti dojúkọ ìpènijá tí ó yọrí nípa pípèsè, bí àpẹẹrẹ, ìsàyẹ́wò ètò owó-orí, ohun àwòṣe orílẹ̀-èdè fún ipa lórí ètò àtúnṣe ìlera àti ìgbéléwọ́n ti Olómìnira ti àríyànjiyàn ilé - iṣẹ́. Ipa máa ń fi àyè sílẹ̀ fún ìkópa àwọn aṣòfin àti àwọn elétò ìmúlò lórí ohun tí ó ń lọ nínú ṣíṣe àti fífi owó-orí ètò ìlera ṣe àkọ́kọ́ láì yọ ìdàgbàsókè ti ètò ìtẹ̀síwájú, ṣíṣe àmúlò àti ìgbéléwọ́n ètò ìmúlò owó-orí ìlera sílẹ̀. Ọjà àgbáyé dúró lórí ẹ̀rí tí ó ṣẹ̀ṣẹ̀ jáde láti ṣe ìrànwọ́ fún ipele iṣẹ́ orílẹ̀-èdè nípa sísọ ètò tí ó dára jù lọ, ìtọ́ni ètò ìmúlò fún ìdàgbàsókè, ohin tí ó yẹ fún ohun tí ó gbọgbọ́n àti pípèsè dátà láti ṣe àtìlẹyìn fún ìgbélèwọ̀n ìtẹ̀síwájú ètò ìmúlò. | Izintela zezempilo Uhlolojikelele: Izintela zezempilo zikhokhiswa emikhiqizweni enomthelela omubi empilweni yomphakathi, isibonelo ugwayi, utshwala kanye neziphuzo ezinoshukela (amaSSB). Lezi zintela zibhekwa njengezinqubomgomo ezizuzisa wonke umuntu ngoba zisindisa izimpilo futhi zivimbela izifo ngenkathi kuthuthukiswa ukulingana kwezempilo futhi kuqoqwa imali yesabelomali esivamile. Zingasetshenziselwa futhi izinto eziseqhulwini njengokuxhasa ngezimali ukufinyelela kwezempilo kuyo yonke indawo (UHC) noma izinyathelo zezempilo zomphakathi ezingabizi kakhulu kodwa ezingasetshenziswanga kahle. Inhloso yenqubomgomo yentela yezempilo ukunciphisa ukusetshenziswa kwemikhiqizo ebhekwa njengezici eziyingozi zezifo ezingathathelaningokuyenza ingabizi kakhulu ngamanani aphezulu. Lokhu kuzuzwa ngokunyuka kwentela okuvamile okukhulu ngokwanele ukuthi kuholele ekukhuphukeni kwenani langempela kunokukhula komnotho. Izintela ekhokhiswa impahla (excise tax) ziyindlela yentela esebenza ngempumelelo kunazo zonke yokugqugquzela impilo ngoba zishintsha inani lomkhiqizo olimazayo uma liqhathaniswa nezinye izimpahla futhi zingakhushulwa kalula ngokuhamba kwesikhathi. Ukusetshenziswa kuncishiswa kangcono ngezintela ngokusekelwe enanini (elaziwa ngokuthi yizintela ezithile) lo mkhiqizo ongenampilo (njengamaphakethe kagwayi) noma isithako sawo esingenampilo (njengotshwala noma ushukela) kunentela ngokusekelwe enanini lomkhiqizo. Umthelela: Ukunyusa izintela zezempilo kuyinqubomgomo EHLAKANIPHILE ngoba: Zisindisa izimpilo. Izintela zikagwayi, utshwala kanye neziphuzo ezinoshukela zonke ziyizindlela ezisebenza ngendlela efanele kanye nezingabizi zokunciphisa ukusetshenziswa, ukuvimbela izifo kanye nokulimala kanye nokusindisa izimpilo. Ikhuthazela imali engenayo Izintela zezempilo zingafaka umfutho emalini engenayo esikhathini esifushane kanye nesiphakathi nesikhathi. Okubalulekile ukuthi, ukukhokhiswa kwentela yezempilo nakho akubandlululi futhi kuyakhula kakhulu kuneminye imithombo yemali engenayo. Ibhekelela ukungalingani kwezempilo Emazweni anamaholo aphansi kanye naphakathi nendawo, isimo sezenhlalo kanye nezomnotho esiphansi sihlotshaniswa nengozi enkulu yezifo ezingathathelani kanye namanani aphezulu okubhenywa kukagwayi kanye nokuphuza utshwala. Ngokufanelekile, umthelela sewuwonke wezintela zezempilo uqhubekela phambili uma umuntu esebike ngokugcwele ukusatshalaliswa kwemihlomulo yezempilo, ukulahleka kwemali engenayo okugwemekile kanye nokuncishiswa kwezindleko zokunakekela kwezempilo eziyinhlekelele. Kunciphisa imithwalo ezinhlelweni zezempilo Inkeshezana yokuvimbela yenza umehluko omkhulu kokwezokwelapha: izintela zezempilo ziphinde zibe ukutshalwa kwemali olkphakeme ekunqandeni izindleko zokunakekelwa kwempilo kanye nokwandisa ukubamba iqhaza kwabasebenzi. Izinhloso zezici zobungozi bezifo ezingathathelani zokufeza iMigomo Yentuthuko Esimeme. Ngokubhekisela ezicini zobungozi bezifo ezingathathelani ngezintela zezempilo, amazwe angaba nenqubekela phambili ekuzuzeni kwawo Umgomo Wentuthuko Esimeme 3.4, edinga ukunciphisa ingxenye eyodwa kwezintathu yokushona ngaphambi kwesikhathi ezifweni ezingathathelani ngo-2030. Impendulo yeWHO Amazwe anesifiso esikhulayo sokusebenzisa izintela zezempilo ukuze afinyelele ezinhlosweni zawo zempilo, imali engenayo kanye nokulingana kodwa zidinga usizo ngokuqamba, ukuklama, ukusebenzisa kanye nokuphatha lezi zinyathelo. Impendulo yeWHO isebenzisa ubuchwepheshe bayo obuhlukile bokusebenzisa indlela, amandla obuchwepheshe kanye nobudlelwane bezwe obusungulwe eminyakeni engaphezu kweyishumi yomsebenzi wentela kagwayi. I-WHO ihlukanisa ukusabela kwayo ezindaweni ezintathu ezixhumene zomsebenzi. Usizo lwezobuchwepheshe lokusiza ohulumeni abafuna ukwamukela, ukulungisa noma ukuhlola izinyathelo zentela yezempilo. Lolu sizo olwenzelwe wena lusiza amaZwe angamaLungu abhekane nezinselele eziphakanyiswe ngokuhlinzeka, isibonelo, ukuxilongwa kohlelo lwentela, ukwenziwa kwemodeli eqondene nezwe ngomthelela wezinguquko zentela yezempilo kanye nokuhlolwa okuzimele kokushiwo yizimboni. Ukwakhiwa kwamakhono kubandakanya abalawuli nabenzi bezinqubomgomo ngokuqhubekayo ekuhleleni kanye nasekubekeni eqhulwini izintela zezempilo kuhlanganise nokusungulwa kwezinhlelo zentuthuko, ukusebenzisa kanye nokuhlola izinqubomgomo zentela yezempilo. Izimpahla zomhlaba wonke zakhela esisekelweni sobufakazi bakamuva ukusekela umsebenzi wezinga lezwe ngokuchaza izindlela ezingcono kakhulu, ukuqondisa ukusungulwa kwenqubomgomo, imininingwane yezimfuneko zobuchwepheshe kanye nokuhlinzeka idatha ekusekeleni kanye nendinganiso ngokuphathelene nenqubekela phambili yenqubomgomo. |
ጤናማ አመጋገብ ማጠቃሊያ፡- ጤናማ አመጋገብ የጤና፣ የደህንነት፣ የተመቻቸ እድገት እና ልማት መሰረት ነው፡፡ ሁሉንም ዓይነት የተመጣጠነ ምግብ እጥረትን ይከላከላል፡፡ ጤናማ ያልሆነ አመጋገብ በተለይም እንደ የልብና የደም ቧንቧ በሽታዎች፣ የስኳር በሽታ እና ካንሰር ላሉ ተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎች በአለም አቀፍ የበሽታ ጫና ላይ ከግንባር ቀደሞቹ አደጋዎች መካከል አንዱ ነው፡፡ ማስረጃዎች እንደሚያሳዩት ከፍተኛ መጠን ያለው የዓለም ጤና ድርጅት እህል፣ አትክልት፣ ፍራፍሬ፣ ጥራጥሬ እና ለውዝ፣ ዝቅተኛ ጨው፣ ነፃ ስኳር እና ቅባት በተለይም የተቀላቀለበት እና የተለወጠ ስብ ያለው አመጋገብ የጤናውን ጥቅም ያሳያል፡፡ ጤናማ አመጋገብ በህይወት መጀመሪያ ላይ በቂ የጡት ወተትን በማጥባት ይጀምራል፡፡ የጤነኛ አመጋገብ ጥቅሞች በከፍተኛ የትምህርት ውጤቶች፣ ምርታማነት እና የዕድሜ ልክ ጤና ላይ ይንጸባረቃል፡፡ ጤናማ አመጋገብ በተጨማሪም የሙቀት ጋዝ ልቀትን በመቀነስ የንጹህ ውሃ አጠቃቀም እና የመሬት ስፋት ጋር የተቆራኘ በመሆኑ በአካባቢው ዘላቂነት ያለው ነው፡፡ ይሁን እንጂ ጤናማ አመጋገብ በተለይም ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው አገሮች እንዲሁም ከፍተኛ የምግብ ዋስትና እጥረት ባለባቸው ቦታዎች እና ሁኔታዎች ተደራሽ ሊሆኑ አይችሉም፡፡ በዓለም ዙሪያ 3 ቢሊዮን የሚገመቱ ሰዎች ደህንነቱ የተጠበቀ፣ የተመጣጠነ እና በቂ ምግብ ማግኘት አይችሉም፡፡ በተጨማሪም በከፍተኛ ደረጃ የተቀነባበሩ ምግቦች መበራከታቸው፣ ቁጥጥር በሌለው ግብይት የተደገፈ፣ ፈጣን የከተሞች መስፋፋት እና የአኗኗር ዘይቤ መለወጥ ብዙ ሰዎች ጤናማ ያልሆነ ምግብ እንዲመገቡ፣ ጉልበት ያለው፣ ነፃ ስኳር፣ ጨው፣ የተቀላቀለበት ስብ እና መልኩን የቀየረ ስብ ናቸው፡፡ የምክረ ሀሳቦች፡- ጤናማ አመጋገብ ምን እንደሆነ እንደየግለሰብ ፍላጎት፣ በአካባቢው የሚገኙ ምግቦች፣ የአመጋገብ ባህል፣ ባህላዊ ደንቦች እና ሌሎች ጉዳዮች ላይ ተመርኩዞ ሊለያይ ይችላል፡፡ ይሁን እንጂ የሁሉም ሰው ጤናማ አመጋገብ መሠረታዊ መርሆዎች ተመሳሳይ ናቸው፡፡ የምግብ ተደራሽነት ባህሪ ደህንነቱ የተጠበቀ እና ጤናማ የምግብ አማራጮችን ለማስፋፋት በማህበረሰብ ደረጃ ሰፋ ያሉ መፍትሄዎችን ማግኘት ይፈልጋል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የኃይል፣ የፕሮቲን፣ የቪታሚን እና የማዕድን ፍላጎቶችን በተለያየ አመጋገብ ዘይቤ በአብዛኛው በእፅዋት ላይ የተመረኮዘ እና የኃይል ፍጆታን ከወጪ ጋር በማመጣጠን እንዲያሟሉ ይመክራል፡፡ በዋነኛነት በጥራጥሬ ሰብሎች እና በአለም ጤና ድርጅት የጥራጥሬ እህሎች ከካርቦሃይድሬትስ ከፍተኛውን የኃይል መጠን ማግኘት፤ አጠቃላይ የስብ መጠን ከጠቅላላው የኃይል መጠን ከ 30% በታች እንዲቀንስ ማድረግ፣ የስብ መጠን ከተሞላ እና ከትራንስ ስብ ወደ ያልተሞላ ስብ መቀየር እና የኢንዱስትሪ ትራንስ ቅባቶችን ከአመጋገብ ማስወገድ፣ ከጠቅላላው የኃይል ፍጆታ ከ 10% በታች (በጥሩ ሁኔታ 5%) የስኳር ነፃ መቀነስ፤ በቀን ከ 2 ግራም በታች የሶዲየም መጠን እንዲወስዱ መገደብ (ከ 5 ግራም ጨው ጋር እኩል ነው) እንዲሁም፤ በቀን ቢያንስ 400 ግራም አትክልቶችን እና ፍራፍሬዎችን በአዋቂዎች እና ከ 10 በላይ ለሆኑት ህፃናት እና በትናንሽ ልጆች በቀን 250-350 ግራም መመገብ፤ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ የአለም ጤና ድርጅት ማንኛውም አይነት የተመጣጠነ ምግብ እጥረት ለመከላከል እና በተለያዩ የማህበረሰብ ክፍሎች ውስጥ ደህንነትን ለማጠናከርና የተለያዩ ንጥረ ነገሮች እና ምግቦች አስተዋፅዖ ስለሚያበረክቱበት ጤናማ አመጋገብ ምንነት ላይ ያለውን መመሪያ ያለማቋረጥ ያሻሽላል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት እንደ የትምህርት ቤት ምግብ እና ስነ-ምግብ ፖሊሲዎች፣ የህዝብ የምግብ ግዢ ፖሊሲዎች፣ የስነ-ምግብ ምልክት ማድረግያ ፖሊሲዎች፣ ምግቦችን እና መጠጦችን ለልጆች ግብይትን የሚገድቡ ፖሊሲዎች እና የሒሳብ ፖሊሲዎች (ማለትም ግብር እና ድጎማዎችን የመሳሰሉ) የምግብ ሁኔታን ለማሻሻል በማስረጃ የተደገፈ መመሪያን ያዘጋጃል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ከምግብ አምራቾች ጋር የምርቶቻቸውን የአመጋገብ መገለጫ ለማሻሻል ይሳተፋል። የአለም ጤና ድርጅት አባል ሀገራት ፖሊሲዎችን በማፅደቅ እና በመተግበር ላይ ያሉ የምግብ ንጥረ ነገሮችን መገለጫዎችን ለመለየት የሚረዱ መሳሪያዎችን፣ በምግብ ውስጥ የሶዲየም ይዘት መለኪያዎችን፣ የፊስካል ፖሊሲዎችን እና የግብይት ክልከላ ፖሊሲዎችን ስለአተገባበራቸው መመሪያዎችን በማቅረብ ድጋፍ ያደርጋል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የምግብ ሁኔታ ፖሊሲዎችን መቀበል እና መተግበሩን እና የሕዝብ አመጋገብን በመከታተል ጤና ላይ ያላቸውን ተፅእኖ በየጊዜው ይቆጣጠራል፡፡ | Healthy diet Overview: A healthy diet is a foundation for health, well-being, optimal growth and development. It protects against all forms of malnutrition. Unhealthy diet is one of the leading risks for the global burden of disease, mainly for noncommunicable diseases such as cardiovascular diseases, diabetes, and cancer. Evidence shows the health benefits of a diet high in whole grains, vegetables, fruit, legumes and nuts, and low in salt, free sugars and fats, particularly saturated and trans fats. A healthy diet starts early in life with adequate breastfeeding. The benefits of a healthy diet are reflected in higher educational outcomes, productivity and lifelong health. A healthy diet is also more environmentally sustainable, as it is associated to lower greenhouse gas emissions, lower use freshwater and land mass. However, healthy diets can be inaccessible, particularly in low- and middle-income countries, and also in places and situations with high rates of food insecurity. Around the world, an estimated 3 billion people cannot access safe, nutritious and sufficient food. In addition, the proliferation of highly processed food, supported by aggressive marketing, rapid unplanned urbanization and changing lifestyles have contributed to more people eating unhealthy diets high in energy, free sugars, salt, saturated fats and trans fats. Recommendations: What constitutes a healthy diet may differ depending on individual needs, locally available foods, dietary customs, cultural norms and other considerations. However, the basic principles of healthy diets remain the same for everyone. The nature of access to food requires broader solutions at the societal level to promote safe and healthy food options. WHO recommends to meet the needs of energy, protein, vitamins and minerals through a varied diet, largely plant based, and balancing energy intake with expenditure; obtaining the largest amount of energy from carbohydrates, mainly through legumes and wholegrain cereals; reducing total fats to less than 30% of total energy intake, shifting fat intake away from saturated and trans fat to unsaturated fats, and eliminating industrial trans fats from the diet; reducing free sugars to less than 10% (ideally 5%) of total energy intake; limiting sodium intake to less than 2 grams per day (equivalent to 5 grams of salt); and consuming at least 400 grams of vegetables and fruit per day in adults and children above 10, and 250–350 grams per day in younger children. WHO response WHO continuously updates the guidance on what constitutes a healthy diet to prevent all forms of malnutrition and promote well-being in different population groups across the life course and on how different nutrients and foods contribute to it. WHO develops evidence-informed guidance on improving the food environment, such as school food and nutrition policies, public food procurement policies, nutrition labelling policies, policies to restricting marketing foods and beverages to children, and fiscal policies (i.e., taxation and subsidies). WHO engages with food manufacturers on improving the nutrition profile of their products. WHO supports Member States in adopting and implementing policies by providing tools such as systems to characterize the nutrient profiles of foods, benchmarks for sodium content in food, manuals on how to implement fiscal policies and marketing restriction policies. WHO regularly monitors the adoption and implementation of food environment policies and their impact on population dietary intake and health. | Lafiyar abinci Gamsashshen bayani: Lafiyayyen abinci shi ne tushen lafiya da walwala da kyakykyawan girman jiki da cigaba. Yana kariya daga dukkan ire-iren rashin ginin jiki. Abincin da ba lafiyayye ba yana ɗaya daga cikin haɗurra na gaba-gaba na matsalolin cututtukan duniya, waɗannan yawancin su cututtuka ne waɗannan basa yaɗuwa daga mutum zuwa mutum irinsu cututtukan zuciya da hanyoyin jini da ciwon siga da kuma ciwon daji (kansa). Hujjoji sun nuna cewa ana samun alfanun cimaka mai kyau ga lafiya a dukkanin hatsi da ganye da kayan marmari da gyaɗa da wake da abubuwa masu ƙarancingishiri da sukarin da ba a sarrafa ba da kayan maiƙo, musamman dakararren maiƙo. Samun lafiyayyen abinci na farawa ne tin daga farkon rayuwa ta samun isasshen nonon uwa. Alfanun lafiyayyen abinci zai iya bayyana ta sakamakon ilimi na gaba da sakandire da abinda mutum ke amfanarwa da kuma lafiya ta tsawon rayuwar mutum. Cin lafiyayyen abinci zai taimaka wajen samun muhalli mai kyau, kamar yadda yake da alaƙa da ƙarancin fitar iskar mai janyo ɗumamar yanayi da ƙarancin amfani da daddaɗan ruwa da yawan ƙasa. Har ila yau, za a iya rasa samun lafiyayyen abinci, musamman a ƙasashe masu ƙaranci da matsakaitan arziƙi, da kuma gurare da yanayin da suke da rashin tsaron abinci sosai. A faɗin duniya, ƙiyasin mutane biliyan 3 basa iya samun abinci lafiyayye kuma mai gina jiki da kuma isashshe. Bugu da ƙari, yawaitar sarrafaffen abinci sosai, wanda fusatacciyar kasuwa ke taimakawa da yawan ƙaura zuwa birane ba shiri da canja ɗabi'un rayuwa sun bada gudunmawar sa mutane cin abinci mara lafiya mai ɗauke da sinadarin mai ƙara kuzari da da ƙara sukari da gishiri da kuma kayan maiƙo mara lafiya. Shawarwari: abin da ake nufi da lafiyayyen abinci zai iya bambanta ya danganta da buƙatar ɗaiɗaikun mutane da wadatar abincin gida da al'adun cimaka, da al'adu da wasu abubuwan la'akari. Har ila yau, ƙa'idojin cin lafiyayyen abinci na ƙa'ida duk iri ɗaya ne ga kowa da kowa. Ɗabi'ar damar samun abinci na buƙatar manyan mafita a matakin al'ummar gari don bunƙasa zaɓin abinci mai aminci da lafiya. Hukumar Lafiya ta Duniya ta ba da shawarar samun sinadarin kuzari da na protin da bitamin da ministan daga abinci daban-daban wanda yawanci ya zama daga tsirrai da daidaita kuzarin da ake ci da wanda ake amfani da shi. Samun sinadarin kuzari mafi yawa da abinci masu sinadarin kabohaidire, yawanci ta hanyar kayan wake da dukkan kayan hatsi.; Rage cin gaba ɗaya abinci mai sa kitse zuwa ƙasa da kaso 30% na dukkan mai sa kuzari da ake ci da canjawa daga abinci mara lafiya mai sa kitse zuwa abinci mai lafiya mai kitsen da rage cin abinci mai ɗauke da kitsen da ɗan'adam ke sawa. rage sikarin da ake ƙarawa zuwa ƙasa da kaso 10% (kamar kaso 5%) na gaba ɗaya abinci mai ƙara kuzari da ake ci: Rage cin sinadarin sodiyom zuwa ƙasa da nauyin gram 2 a kowacce rana (wanda yayi dai-dai da nauyin gram 5 na gishiri); da Cin a ƙalla nayin gram 400 na kayan ganye da kayan marmari a kowacce rana ga manya da yaran da suke sama da shekaru 10, da kuma nauyin gram 250 zuwa 350 kowacce rana ga ƙananan yara. Matakan Hukumar WHO Hukumar Lafiya ta Duniya tana cigaba da bada bayanan ilimtarwa a kan me ake nufi da lafiyayyen abinci don kare faruwar dukkan ire-iren rashin ginin jiki da inganta walwala a cikin rukunin al'umma daban-daban ga lokacin rayuwa da kuma yadda sinadarai da abinci masu gina jiki ka bada gudunmawa gare shi. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO ta ƙirƙiri shawarwari masu shaida don inganta abincin muhalli, irinsu ƙa'idojin abincin makarantu da ƙa'idojin siyan abinci a guraren jama'a da ƙa'idojin tsara takardar dake bayanin me ke cikin abinci da ƙa'idojin don taƙaita yadda ake tallatawa yara abinci da abin sha da kuma ƙa'idodin kuɗi (wato sanya haraji da ragi a kan abinci). Hukumar Lafiya ta Duniya ta shigo da masu sarrafa abinci don inganta yanayin ingancin abubuwan da suke sarrafawa. Hukumar Lafiya ta Duniya na tallafawa ƙasashe wajen karɓa da aiwatar da ƙa'idoji ta hanyar samar da hanyoyi irinsu tsare-tsaren bayyana ƙimar ingancin abinci da auna yawan sinadarin sodiyom da ke cikin abinci da ƙananan littattafai a kan yadda ake aiwatar da ƙa'idojin kuɗi da kuma ƙa'idojin taƙaita tallata abinci. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO koyaushe na sa ido a kan karɓa da aiwatar da ƙa'idojin abincin muhalli da kuma tasirinsu ga cimakar da al'umma ke ci da lafiyarsu. | Chakula cha afya Muhtasari: Lishe yenye Afya ni ni msingi wa Afya, ustawi, ukuaji bora na maendeleo. Inalinda dhidi ya aina zote za utapiamlo. Mlo usio na Afya ni moja wapo ya hatari zinazoongoza kwa mzigo wa magonjwa Duniani, hasa kwa magonjwa yasiyoambukiza kama vile magonjwa ya moyo na mishipa, kisukari na saratani. Ushahidi unaonyesha manufaa ya kiafya ya mlo ulio na wingi wa nafaka, mboga mboga, matunda, jumuiya ya kunde na karanga, na chumvi kiddogo, sukari na mafuta yasiyolipishwa, hasa mafuta yaliyoshiba na trans. Lishe yenye afya huanza mapema katika maisha na unyonyeshaji wa kutosha. Faida za Lishe bora huonyeshwa katika matokeo ya elimu ya juu, tija, na Afya ya maisha yote. Lishe yenye ni Afya pia ni endelevu zaidi kwa mazingira, kwani imehusishwa na kupunguza uzalishaji wa gesi chafu, matumizi ya chini ya maji safi na ardhi. Hata hivyo, Mlo wenye Afya unaweza kuwa hauwezekani kufikiwa, hasa katika nchi za kipato cha chini na cha kati, na pia katika maeneo na hali zenye viwango vya juu vya uhaba wa chakula. Kote Duniani, inakadiriwa watu Bilioni 3 hawawezi kupata chakula salama, chenye lishe na cha kutosha. Aidha, kuongezeka kwa vyakula vilivyosindikizwa sana, vinavyoungwa mkono na uuzaji mkali, ukuaji wa haraka wa miji usio na mpango na mabadiliko ya mtindo wa maisha kumechangia watu wengi kula vyakula visivyo na Afya vyenye nishati nyingi, sukari nyingi kupitiliza, chumvi, mafuta yaliyojaa na mafuta ya trans. Mapendekezo: Ni nini kinachojumuisha lishe bora inaweza kutofautiana kulingana na mahitaji ya mtu binafsi, vyakula vinavyopatikana ndani ya nchi, mila ya chakula, kanuni za kitamaduni na masuala mengine. Hata hivyo, kanuni za msingi za mlo wenye Afya hubaki hivyo hivyo kwa kila mtu. Asili ya upatikanaji wa chakula inahitaji masuluhisho mapana zaidi katika ngazi ya jamii ili kukuza chaguzi za chakula salama na zenye Afya. WHO inapendekeza kukidhi mahitaji ya Nishati, protini, vitamini na madini kupitia mlo tofauti, hasa wa mimea, na kusawazisha ulaji wa nishati na matumizi; Kupata kiwango kikubwa cha Nishati kutoka katika wanga, hasa kupitia kunde na nafaka nzima; Kupunguza jumla ya mafuta hadi chini ya 30% ya jumla ya ulaji wa Nishati, kuhamisha ulaji wa mafuta yaliyojaa na trans hadi mafuta yasiyojaa, na kuondoa mafuta ya viwanda kutoka kwa chakula; Kupunguza Sukari ya bure hadi chini ya 10% (bora 5%) ya jumla ya ulaji wa nishati; Kupunguza ulaji wa Sodiamu chini ya gramu 2 kwa siku (sawa na gramu 5 za chumvi); na Kula angalau gramu 400 za mboga mboga na matunda kwa siku kwa watu wazima na watoto walio na umri wa zaidi ya mika 10, na gramu 250-350 kwa siku watoto wadogo. Majibu ya WHO WHO husasisha mara kwa mara muongozo wa kile kinachojumuisha Lishe Bora ili kuzuia aina zote za utapiamlo na kukuza ustawi katika makundi tofauti ya watu katika kipindi chote cha maisha na jinsi virutibishi na vyakula tofauti huchangia. WHO hutegemea muongozo ulio na ushahidi kuhusu kuboresha mazingira ya chakula, kama vile sera za chakula na lishe shuleni, sera za ununuzi wa chakula cha umma, sera za kuweka lebo za lishe, sera za kuzuia uuzaji wa vyakula na vinywaji kwa watoto, na sera za kifedha (yaani, ushuru na ruzuku). WHO hushirikiana na watengebnezaji wa chakula katika kuboresha wasifu wa lishe wa bidhaa zao. WHO inasaidia nchi wanachama katika kupitisha na kutekeleza sera kwa kutoza zana kama mifumo ya kubainisha wasifu wa virutishi vya chakula, vigezo vya maudhui ya Sodiamu katika chakula, miongozo ya jinsi ya kutekelza sera za fedha na sera za vikwazo vya uuzaji. WHO hufuatilia mara kwa mara kupitishwa na utekelezaji wa sera za mazingira ya chakula na athari zake kwa ulaji wa lishe na Afya ya idadi ya watu. | Jíjẹun tí ó ṣara lóore Ìsọnísókí: Jíjẹun tí ó ṣara lóore jẹ́ ìpìlẹ̀ fún ìlera, ìwà ní ìgbé ayé àlàáfíà, ìdàgbà àti ìdàgbàsókè tí ó dára jù lọ lábẹ́ ìdènà kan. Ó ń dáàbò bo lòdì sí ohun gbogbo tí ń ṣe àìjẹun tí ó ṣe ara lóore. Àìjẹun tí ó ṣara lóore lè fa ewu ẹrù àìsàn àgbáyé, ní pàápàá jù lọ fún àìsàn tí kìí ràn mọ́ ni bí kòkòrò àrùn tí ó níṣe pẹ̀lú ọkàn àti ibi tí ẹ̀jẹ̀ ń gbà sán-àn, ìtọ̀ ṣúgà àti àrùn jẹjẹrẹ. Ẹ̀rí fihàn pé àǹfààní ètò ìlera jíjẹ oúnjẹ tí ó jẹ́ìkórè kóró oríṣìí ewéko tí à ń jẹ, ẹ̀fọ́, èso, èso tàbí kóró ewéko lẹ̀gúùmù àti kóró tí ó ní ẹ̀yìn tí ó le, tí iyọ̀ rẹ̀ kò pọ̀, kò ní ṣúgà àti ọ̀rá, ní pàtàkì jù lọ òróró láti ara ẹran tàbí ẹ̀fọ́. Jíjẹ́un tí ń ṣara lóore máa ń tètè bẹ̀rẹ̀ láyé ènìyàn pẹ̀lú mímu ọmú tí ó tọ́. Ànfààní ìjẹun tí ó ṣara lóore máa ń farahàn nínú àbájáde ilé - ẹ̀kọ́ gíga,rírẹ̀ si àti níní ẹ̀mí gígùn. Ìjẹun tí ó ṣara lóore ní àgbéró àyìká jù, nítorí ó ní ìbáṣepọ̀ pẹ̀lú ilé kékeré tí èéfín ti máa ń jáde,ìlò omi kékeré tí ó mọ́ àti fífẹ̀ ilẹ̀. Síbẹ̀ síbẹ̀, ìjẹun ìṣara lóore lè ní ìdíwọ́, pàápàá jù lọ fún àwọn orílẹ̀-èdè tí owó táṣ3rẹ́ ń wọlé fún, àti àwọn ibi àti ipò tí kò sí ààbò tí ó péye fún oúnjẹ. Káàkiri àgbáyé, òdiwọ̀n ènìyàn bílíọ̀nu ènìyàn mẹ́ta kò rí àyè sí àbò, oúnjẹ tí ó ṣara lóore àti tí ó tówọ̀n. Ní àfikún, ìbí oúnjẹ tí a fi kẹ́míkà sí, tí ó ní àtìlẹyìn ìpolówó tí ó gbórí, ìsọdìgboro tí ó yára tí a kò létò fún àti ìyípadà ìgbé ayé ti mú kí ọ̀pọ̀ ènìyàn máa jẹ oúnjẹ tí kò ṣe ara lóore tí ó pọ̀ ní ìfúnilókun, àìsí ṣúgà iyọ̀, ọ̀rá láti orísun ẹran tàbí ẹ̀fọ́. Ọ̀rọ̀ ìyànjú :Ohun tí ó ṣe àkóónú oúnjẹ tí ó ṣara lóore lè yàtọ̀, èyí dá lórí ìní oníkálukú, oúnjẹ tí ó wà ní agbègbè, àṣà oúnjẹ jíjẹ́, ohun tí ó jẹ́ tàṣà àti àwọn nǹkan mìíràn. Síbẹ̀ síbẹ̀, ìlànà fún ìjẹun tí ó ṣe ara lóore tí ó jẹ́ ìpìlẹ̀ jẹ́ ìkan náà fún gbogbo ènìyàn. Ẹ̀yà ọ̀nà sí oúnjẹ fẹ́ ìyànjú tí ó gbòòrò ní ìpele ti àwùjọ láti lè ṣe àgbéga àbò àti àwọn ohun mìíràn fún oúnjẹ tí ó dáa. WHO gba ìyànjú pé láti lè ṣe alábàpáàdé ìní fún oúnjẹ afúnilókun, aṣèmíró, amáradán àti ọlọ́ràá nípasẹ̀ oriṣìí oúnjẹ jíjẹ, tí ó wà láti ara ewéko, jíjẹ́ kí oúnjẹ afáralókun ní ìbámu pẹ̀lú owó tí à ń ná; gbígbà okun tí ó pọ̀ láti ara oúnjẹ afúnilókun, nípasẹ̀ oúnjẹ tí a rí lára lẹ̀gúùmù àti oúnjẹ tí a máa ń ri láti ara kóró ewéko.; ṣíṣe àdínkù ọ̀rá sí ìdá ọgbọ́n ti okun tí ń wọlé, mímú ìjẹ oúnjẹ ọlọ́ràá kúrò láti oúnjẹ tí ó ní ọ̀rá láti orísun ẹran tàbí ẹ̀fọ́ sí oúnjẹ ọlọ́ràá tí kò wá láti orísun yìí àti yíyọ ọ̀rá ti àtọwọ́dá lára oúnjẹ ; ṣíṣe àdínkù àìsí ṣúgà sí ìdá mẹ́wàá (èyí tí ó yẹ ni ìdá márùn-ún) ti gbogbo oúnjẹ afúnilókun tí à ń jẹ; ṣíṣe àdínkù iyọ̀ tí à ń jẹ sí ju gíràmù méjì lọ lójúmọ́(ó tó ìwọ̀n gíràmù iyọ̀ márùn-ún); àti jíjẹ oúnjẹ tí ó tó gíràmù 400 ẹ̀fọ́ àti èso lójúmọ́ fún àgbàlagbà àti àwọn ọmọ tí ó ti ju ọdún 10, àti gíràmù 250-350 lójúmọ́ fún àwọn ọmọ tí ọjọ́ orí wọn kéré. Ìdáhùn WHO WHO tẹ̀síwájú láti máa fi ìgbà gbogbo ṣe àtúnṣe sí ìtọ́nisọ́nà ohun tí ó wà nínú ìjẹun tí ó ṣara lóore láti dènà àìjẹun tí ó dáa àti ìgbéga wíwà dáadáa nínú oríṣìí ìsọ̀rí ènìyàn jákèjádò ayé àti lórí oríṣìí oúnjẹ aṣaralóore àti oúnjẹ tí ó ń ṣe àfikún sí i. WHO wá ẹ̀rí fún ìtọ́nisọ́nà lórí ìṣàtúnṣe sí i lórí oúnjẹ àyíká bí i oúnjẹ ilé - ẹ̀kọ́ àti ètò ìmúlò oúnjẹ tí ó ṣara lóore, àwọn ètò ìmúlò oúnjẹ jíjẹ níta, ètò ìmúlò oúnjẹ tí ó ṣara lóore, ètò ìmúlò láti ṣe ìdènà ìpolówó ọjà àti ohun mímu fún àwo ọmọdé, ètò ìmúlò lórí owó tí ìjọba ń ná àti owó-orí (ìyẹn ni owó-orí àti owó tó ń ṣe àtìlẹyìn). WHO ń ní ìbáṣepọ̀ pẹ̀lú àwọn tí ń ṣẹ̀dá oúnjẹ lórí ṣíṣe àtúnṣe sí i si àbùdá oúnjẹ aṣaralóore àwọn ọjà wọn. WHO ṣe àtìlẹyìn àwọn orílẹ̀-èdè tí ó jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ nínú lílo àti ṣíṣe ètò ìmúlò nípa pípèsè ohun èlò bí i ètò tí ó jẹ́ àbùdá ohun oúnjẹ tí ó ṣe ara lóore, ìgbéléwọ̀n fún iyọ̀ nínú oúnjẹ tí à ń jẹ, ọ̀nà láti máa ṣe ètò ìmúlò lórí bí ìjọba ṣe ń náwó àti owó-orí àti ìdènà sí ètò ìmúlò ìpolówó ọjà. WHO nígbà gbogbo ń ṣe ìtọpinpin ìlò àti ṣíṣe ètò ìmúlò àyíká oúnjẹ àti ipa wọn lórí iye oúnjẹ tí ó yẹ kí ènìyàn jẹ àti ìlera ẹni. | Ukudla okunempilo Uhlolojikelele: Ukudla okunempilo kuyisisekelo sempilo, inhlalakahle, ukukhula kanye nokuthuthuka kahle kakhulu. Kuvikela kuzo zonke izinhlobo zokungondleki. Ukudla okungenampilo kungenye yezingozi eziyinhloko zomthwalo wezifo emhlabeni wonke, ikakhulukazi ezifweni ezingathathelani njengezifo zenhliziyo kanye nemithambo yegazi, isifo sikashukela, kanye nomdlavuza. Ubufakazi bubonisa izinzuzo zezempilo zokudla okugcwele okusanhlamvu, imifino, izithelo, imifino kanye namantongomane, kanye nosawoti omncane, ushukela kanye namafutha, ikakhulukazi ama-saturated kanye nama-transfat. Ukudla okunempilo kuqala ekuqaleni kwempilo ngokuncelisa ibele ngokwanele. Imihlomulo yokudla okunempilo ibonakala emiphumeleni ephakeme yemfundo, ukukhiqiza kanye nempilo yempilo yonke. Ukudla okunempilo nakho kulondoloza imvelo kakhudlwana, njengoba kuhlotshaniswa nokunciphisa ukukhishwa kwegesi ebangela ukushisa, ukunciphisa ukusetshenziswa kwamanzi ahlanzekile kanye nobuningi bomhlaba. Kodwa-ke, ukudla okunempilo kungafinyeleleka, ikakhulukazi emazweni anamaholo aphansi kanye naphakathi nendawo, kanye nasezindaweni kanye nasezimweni ezinamanani aphezulu okungaqinisekiswa kokudla. Emhlabeni wonke, abantu abalinganiselwa kwizigidigidi ezingu-3 abakwazi ukuthola ukudla okuphephile, okunomsoco kanye nokwanele. Ngaphezu kwalokho, ukwanda kokudla okulungiselelwe ngokweqile, okusekelwa ukuthengisa ngamandla, ukwanda okusheshayo kwamadolobha okungahlelwanga kanye nokushintsha kwendlela yokuphila kuye kwaba negalelo kubantu abaningi abadla ukudla okungenamsoco okunamandlai, ushukela, usawoti, ama-saturated kanye nama-trans fats kakhulu. Izincomo: Lokho okwakha ukudla okunempilo kungahluka kuye ngezidingo zomuntu ngamunye, ukudla okutholakala endaweni, imikhuba yokudla, imikhuba yamasiko kanye nokunye okucatshangelwayo. Nokho, izimiso eziyisisekelo zokudla okunempilo zihlala zifana kuwo wonke umuntu. Uhlobo lokuthola ukudla ludinga izixazululo ezibanzi ezingeni lomphakathi ukuze kuthuthukiswe izindlela zokudla eziphephile kanye nezinempilo. I-WHO itusa ukuhlangabezana nezidingo zamandla, amaprotheni, amavithamini kanye namaminerali ngokudla okuhlukene, okusekelwe kakhulu ezitshalweni, nokulinganisa ukusetshenziswa kwamandla kanye nemali esetshenzisiwe; ukuthola inani elikhulu kakhulu lamandla avela kuma-carbohydrate, ikakhulukazi ngama-legumes kanye nama-cereal ezinhlamvu eziphelele; ukunciphisa ingqikithi yamafutha ibe ngaphansi kuka-30% wengqikithi yamandla adliwayo, ukuguqula amafutha adliwayo asuke kuma-saturated kanye nama-trans fat adluliselwe kuma-unsaturated fats, kanye nokususa ama-industrial trans fat ekudleni; ukunciphisa ushukela ube ngaphansi kuka-10% (okungcono u-5%) wokudla amandla okuphelele; ukunciphisa ukudla i-sodium ibe ngaphansi kwamagremu ama-2 ngosuku (okulingana namagremu ama-5 kasawoti); kanye nokudla okungenani amagremu angama-400 emifino kanye nezithelo ngosuku kubantu abadala kanye nasezinganeni ezingaphezu kweminyaka eyi-10, namagremu angu-250-350 ngosuku ezinganeni ezincane. Impendulo yeWHO I-WHO ivuselela ngokuqhubekayo isiqondiso salokho okuwukudla okunempilo ukuze ivimbele zonke izinhlobo zokungondleki kahle futhi ithuthukise inhlalakahle emaqenjini ahlukahlukene abantu kuyo yonke inkambo yokuphila nokuthi izakhamzimba kanye nokudla okuhlukene kunomthelela kanjani kukho. I-WHO isungula isiqondiso esinolwazi ngokuthuthukisa indawo yokudla, njengezinqubomgomo zokudla kanye nokudla okunomsoco esikoleni, izinqubomgomo zokuthengwa kokudla komphakathi, izinqubomgomo zokumaka ukudla okunomsoco, izinqubomgomo zokunciphisa ukukhangisa ngokudla kanye neziphuzo ezinganeni, nezinqubomgomo zezimali (okungukuthi, intela kanye nezibonelelo). I-WHO ihlanganyela nabakhiqizi bokudla ekuthuthukiseni iphrofayili yokudla okunomsoco yemikhiqizo yabo. I-WHO isekela amaZwe angamaLungu ekwamukeleni nasekusebenziseni izinqubomgomo ngokunikeza amathuluzi afana nezinhlelo zokubonisa amaphrofayili ezakhamzimba zokudla, izimpawu zokuqukethwe kwe-sodium ekudleni, imanyuwali yendlela yokusebenzisa izinqubomgomo zezimali kanye nezinqubomgomo zokuvimbela ukukhangisa. I-WHO ihlale iqapha ukwamukelwa kanye nokuqaliswa kwezinqubomgomo zemvelo yokudla kanye nomthelela wazo ekudleni kwabantu nempilo. |
የሙቀት ሞገድ ማጠቃሊያ፡- የሙቀት ሞገድ ወይም ሙቀት እና ሞቃታማ የአየር ጠባይ ለብዙ ቀናት ሊቆይ የሚችል፣ ከሙቀት ጋር የተያያዙ የሞት አደጋ መጨመርን ጨምሮ በህብረተሰቡ ላይ ከፍተኛ ተጽእኖ ያሳድራል፡፡ የሙቀት ሞገድ ከተፈጥሮ አደጋዎች መካከል በጣም አደገኘቹ ቢሆንም በቂ ትኩረት አያገኙም ምክንያቱም የሟቾች ቁጥር እና ውድመት ሁልጊዜ ግልጽ አይደለም፡፡ ከ 1998-2017 ከ 166,000 በላይ ሰዎች በሙቀት ሞገድ ምክንያት ሕይወታቸው አልፏል፡፡ ከ 70 000 በላይ የዓለም ጤና ድርጅት እ/አ/አ በ 2003 በአውሮፓ ውስጥ በሙቀት ሞገድ አልፏል፡፡ በአየር ንብረት ለውጥ ምክንያት የህዝብ ለሙቀት መጋለጥ እየጨመረ ነው፡፡ በአለምአቀፍ ደረጃ ከፍተኛ የሙቀት መጠን ክስተቶች ከድግግሞሽ፣ የቆይታ ጊዜ እና በመጠን አንጻር እየጨመረ ሲሄድ ይስተዋላል፡፡ እ/አ/አ ከ 2000 እስከ 2016 ባለው ጊዜ ውስጥ ለሙቀት ማዕበል የተጋለጡ ሰዎች ቁጥር በ 125 ሚሊዮን ገደማ ጨምሯል፡፡ በከተሞች ውስጥ የሙቀቱ ተፅእኖ ሊባባስ ቢችልም በከተሞች ሙቀት ደሴት (UHI) ተጽእኖ ምክንያት ከከተማ ውጭ ያሉ ማህበረሰቦች ኑሮ እና ደህንነት ከወትሮው በተለየ ሞቃታማ የአየር ጠባይ በሚታይበት ወቅትና በኃላ በከፍተኛ ሁኔታ ሊስተጓጎል ይችላል፡፡ የሙቀት ሞገድ ጤናን እና የድንገተኛ ጊዜ አገልግሎቶችን ሊሸከሙ እና በውሃ፣ ጉልበት እና መጓጓዣ ላይ ጫናን ሊያስከት ይችላሉ ይህም የኃይል እጥረት አልፎ ተርፎም የኃይል መቋረጥ ያስከትላል፡፡ በከፍተኛ ሙቀት ሰዎች ሰብላቸውን ወይም ከብቶቻቸውን ቢያጡ የምግብ እና የኑሮ ዋስትና ሊሻክር ይችላል። ተፅዕኖ፡- የሙቀት ሞገድ የጤንነት ተፅእኖ በሙቀት መጠን እና ቆይታ፣ የህዝቡን ምቾት እና መላመድ፣ መሰረተ ልማት እና ዝግጁነት ላይ የተመሰረኮዘ ነው፡፡ ለሙቀት መጋለጥ ሁኔታ ድካም፣ እንዲሁም ደረቅ፣ ሞቃት ቆዳ፣ የሰውነት ሙቀትን መቆጣጠር ባለመቻሉ ምክንያት የሚከሰቱ እንደ ድካም እና የሙቀት መጨናነቅ የመሳሰሉ ከባድ ምልክቶችን ያስከትላል፡፡ ሌሎች ምልክቶች በታችኛው እግሮች ላይ እብጠት፣ አንገት ላይ የሙቀት ሽፍታ፣ ቁርጠት፣ ራስ ምታት፣ ብስጭት፣ ግዴለሽነት እና ድክመት ናቸው፡፡ ሙቀት ከባድ ድርቀት፣ በአንጎል ውስጥ የደም ፍሰት መዛባት እና የደም መርጋት አስተዋጽኦ አደጋዎች ሊያስከትል ይችላል፡፡ እንደ አዛውንቶች እና ህጻናት ያሉ በየእለቱ መድሃኒት የሚወስዱ ሥር የሰደዱ በሽታዎች ያለባቸው ሰዎች በሙቀት ማዕበል ወቅት ለችግር እና ለሞት የመጋለጥ እድላቸው ከፍተኛ ነው፡፡ ለሙቀት የሚሰጡ ምላሾች በእያንዳንዱ ሰው የመላመድ ችሎታ ላይ የተመረኮዙ ሲሆን ከባድ ተፅዕኖዎች በድንገት ሊታዩ ይችላሉ፡፡ ለዚህም ነው ለአካባቢ ባለስልጣናት ማስጠንቀቂያ እና ምክር ትኩረት መስጠት አስፈላጊ የሆነው፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ በቂ የአደጋ ጊዜ መከላከያ መኖር፣ ዝግጁ መሆን፣ ድጋፍና የማገገሚያ እርምጃዎች በዘላቂነት እና በጊዜው ከተተገበሩ የሙቀት ሞገድ በሰው ልጅ የሚያደርሰውን አደጋ መቀነስ ይቻላል፡፡ የአለም ጤና ድርጅት ከጤና ዘርፉ ጋር በመሆን የአደጋ ተጋላጭነትን፣ ተጋላጭ ህዝቦችን፣ ያለውን አቅምን እና ግብአቶችን የሚያሳዩ የድንገተኛ መርሃ ግብሮችን በማዘጋጀት የአስተዳደር፣ ዝግጁነት እና የሙቀት መጠን ድጋፍን ለማጠናከር ይሰራል፡፡ እነዚህ ዕቅዶች የቅድመ ማስጠንቀቂያ ሥርዓቶችን የሚያካትቱ እና እንደ ጤና ተቋማት፣ የአረጋውያን መኖሪያ ቤቶች እና ትምህርት ቤቶች ያሉ ተጋላጭ የሆኑ ህዝቦች በቂ የማቀዝቀዣ መሣሪያዎችን ማግኘታቸውን ያረጋግጣሉ፡፡ የጤና ክላስተሩ የአለምአቀፍ ድንገተኛ አደጋዎች ላይ እንደሚመራ ሁሉ የአለም ጤና ድርጅት በሚከተሉት ድጋፍ ለመስጠት ከአጋሮች ጋር ይሰራል፡- ተገቢውን የምግብ ማሟያ ማረጋገጥ፤ እንደ ክትባት፣ የሕፃናት እና የእናቶች ጤና እና የአእምሮ ጤና ባሉ ይሰጥ የነበረውን የመጀመሪያ ደረጃ ሕክምና ዕርዳታ አገልግሎቶችን ወደነበረበት መመለስ፤ ተንቀሳቃሽ የጤና ባለሙያዎችን ማሰማራት እና ማዳረስ፤ የወረርሽኝ ክትትል፣ ቅድመ ማስጠንቀቂያ እና ድጋፍ መስጠት፤ የጤና ክትትሉን ለመደገፍ የአደጋ ጊዜ የገንዘብ ድጋፍ እንዲደረግ ጥሪ ያስተላልፉ፡፡ | Heatwaves Overview: Heatwaves, or heat and hot weather that can last for several days, can have a significant impact on society, including a rise in heat-related deaths. Heatwaves are among the most dangerous of natural hazards, but rarely receive adequate attention because their death tolls and destruction are not always immediately obvious. From 1998-2017, more than 166 000 people died due to heatwaves, including more than 70 000 who died during the 2003 heatwave in Europe. Population exposure to heat is increasing due to climate change. Globally, extreme temperature events are observed to be increasing in their frequency, duration, and magnitude. Between 2000 and 2016, the number of people exposed to heatwaves increased by around 125 million. While the effects of heat may be exacerbated in cities, due to the urban heat island (UHI) effect, the livelihoods and wellbeing of non-urban communities can also be severely disrupted during and after periods of unusually hot weather. Heatwaves can burden health and emergency services and also increase strain on water, energy and transportation resulting in power shortages or even blackouts. Food and livelihood security may also be strained if people lose their crops or livestock due to extreme heat. Impact: The health impact of a heatwave depends on the intensity and duration of the temperature, the acclimatization and adaptation of the population, and the infrastructure and preparedness. Exposure to heat causes severe symptoms, such as heat exhaustion and heat stroke – a condition which causes faintness, as well as dry, warm skin, due to the inability of the body to control high temperatures. Other symptoms include swelling in the lower limbs, heat rash on the neck, cramps, headache, irritability, lethargy and weakness. Heat can cause severe dehydration, acute cerebrovascular accidents and contribute to thrombogenesis (blood clots). People with chronic diseases that take daily medications have a greater risk of complications and death during a heatwave, as do older people and children. Reactions to heat depends on each person’s ability to adapt and serious effects can appear suddenly. This is why it is important to pay attention to the alerts and recommendations of local authorities. WHO Response The magnitude of human costs from heatwaves can be reduced if adequate emergency prevention, preparedness, response and recovery measures are implemented in a sustainable and timely manner. WHO works with the health sector to strengthen governance, preparedness and response to heatwaves, by developing contingency plans that map the risks, vulnerable populations, available capacities and resources. These plans also include early warning systems and ensure vulnerable populations, such as those in health facilities, nursing homes and schools have adequate provision of cooling equipment. As the health cluster lead for global emergencies, WHO works with partners to respond to: ensure appropriate food supplementation; restore primary care services, like immunization, child and maternal health, and mental health; assemble mobile health teams and outreach; conduct epidemic surveillance, early warning and response; call for emergency funding to support health action. | Yanayin zafi mai tsanani Gamsashshen bayani: Yanayin zafi mai tsanani, ko zafi da yanayin zafi wanda zai iya ɗaukar kwanaki da dama, zai iya haifar da babban tasiri a kan al'umma wanda ya haɗa da ƙaruwar mace-macen da ke alaƙa da zafi. Yanayin zafi mai tsanani yana ɗaya daga cikin masifu mafiya haɗari daga Allah, amma ba koyaushe suke samun isasshen kulawa ba saboda yawan mace-mace da asara ta dalilin zafin ba koyaushe suke bayyana ba. Daga shekarar 1998 zuwa 2017, sama da mutane 166 000 ne suka mace ta dalilin tsananin zafi, wanda ya haɗa da sama 70,000 waɗan da suka mutu a lokacin tsananin zafin shekarar 2003 na yankin Turai. Shigar al'umma cikin zafi na ƙaruwa saboda canjin yanayi. A faɗin duniya, an gano faruwar yanayin zafi mai tsanani na ƙaruwa ta yanayin yawan faruwarsa da tsawon lokacin faruwarsa da kuma tsananin faruwarsa. Tsakanin shekarar 2000 da 2016, yawan mutanen da ke fuskantar yanayin zafi ya ƙaru da kusan mutane miliyan 125. Yayin da illolin zafi zai fi tsananta a birane, saboda da illolin zafin birni da yanayin nema da walwalar mutanen da ba 'yan cikin birni ba za su iya samun tsaiko sosai a lokacin ko bayan yanayin tsananin zafi. Yanayin zafi zai iya haddasa matsala da ayyukan bada agajin gaggawa da kuma ƙara samar da matsala a ruwa da makamashi da kuma harkar sufuri wanda zai iya haddasa ƙaramcin wutar lantarki ko ma ɗaukewar wutar gaba ɗaya. Abinci da tsaron neman abinci zai iya shima samun matsala idan mutane su kayi asarar kayan gona da dabbobinsu ta dalilin tsananin zafi. Tasiri: tasirin yanayin tsananin zafi ya dogara ne a kan tsanani da tsawon lokaci yanayin ma'aunin zafin jiki da yanayin yadda mutane suka saba da karɓar yanayin da kuma abubuwan taimakon rayuwa da shirinsu. Fama da zafi na janyo alamun cuta masu tsanani, kamar irinsu yanayin zafin jiki da gumi da toshewar jini ta dalilin zafi _ cuta ce wacce take janyo suma da kuma bushewar jiki da ɗumin fata, saboda rashin juriyar jiki ya saisaita tsananin zafin jiki. Wasu alamomin cutar sun haɗa da kumburin leɓɓan ƙasa, da ƙuragen zafi a wuya da tsagewar fata da ciwon kai da rashin nutsuwa da gajiya liƙis da kuma kasala. Zafi zai iya janyo rashin ruwa a jiki, da toshewar hanyoyin jini mai tsanani sannan suna bada gudunmawa ga faruwar taruwar gudan jini (gudan jini). Mutanen dake da cututtuka masu naci da suke shan magani kullum suna da babban haɗarin rikicewar cuta da mutuwa lokacin yanayin tsananin zafi, kamar yadda tsofaffi da yara suke da shi. Jurewar zafi ya dogara ne a kan iyawar kowanne mutum wajen sabawa da yanayin sannan kuma illoli masu tsanani zasu iya bayyana nan da nan. Wannan shi ne dalilin da yasa yake da muhimmanci da a maida hankali ga gargaɗi da shawarwari na hukumomin cikin gida. Matakan Hukumar WHO Za a iya rage tsananin kashe-kashen kuɗin ɗan'adam ta dalilin tsananin zafi idan aka aiwatar matakan bada isashshen riga-kafi na gaggawa da shiri sosai da kai agaji da farfaɗowa ta hanya mai ɗorewa kuma a kan lokaci. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO na aiki da bangaren lafiya don inganta kula da shiryawa sosai da bada agaji ga yanayin tsananin zafi, ta hanyar samar da dabara ta biyu da zata binciko haɗarorin da al'ummar da abin zai iya shafa da kuma wadatar abin da za a iya da kayan aiki. Waɗannan dabarun sun haɗa da hanyoyin gargaɗi na wurwuri da tabbatar da al'ummar da abin zai iya shafa, irinsu waɗanda ke a cibiyoyin lafiya, da gidajen raino da makarantu suna da isashshen na'urar sanyaya guri. A matsayin ta na shugaban al'amuran lafiya lokacin bada agajin gaggawa na duniya, Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana haɗa kai da abokan haɗin guiwa don magance: Tabbatar da ƙarin abincin da ya dace. Farfaɗo da ayyukan bada kulawar lafiya mai muhimmanci, irinsu riga-kafi da kula da lafiyar yaro da ta uwa da kuma kulawa da lafiyar ƙwaƙwalwa; Haɗa tim na ma'aikatan lafiya na tafi-da-gidanka da shirin tallafa wa mutane; Aiwatar da da ido akan annoba da gargaɗi na wuri da kai agaji; Kira ga sanya kuɗi a harkar bada agajin gaggawa don tallafawa harkar lafiya. | Mawambi ya Joto Muhtasari: Mawimbi ya Joto, au Joto na hali ya hewa ya Joto ambayo inaweza kudumu kwa siku kadhaa, inaweza kuwa na athari kubwa kwa jamii, ikiwa ni pamoja na kuongezeka kwa vifo vinavyotokan na Joto. Mawimbi ya Joto ni kati ya hatari zaidi ya hatari za asili, lakini mara chachehupata uangalizi wa kutosha kwa sababu idadi ya vifo na uharibifu wake sio dhahiri kila wakati. Kutoka 1998-2017, zaidi ya watu 166,000 waikufa kutokana na Joto, ikiwa ni pamoja na zaidi ya 70,000 walikufa wakati wa Joto la 2003 Barani Ulaya. Idadi ya watu wanaokabiliwa na joto inaongezeka kutokana na mabadiliko ya hali ya hewa. Kimataifa, matukio ya Joto kali yanazingatiwa kuwa yanaongezeka katika mzunguko, muda na ukubwa. Kati ya 2000 na 2016, idadi ya watu walioathiriwa na Joto iliongezeka kwa karibu milioni 125. Wakati athari za Joto zinaweza kuwa mbaya zaidi katika miji, kutokana na athari ya kisiwa cha Joto cha mjini (UHI), maisha na ustawi wa jumuia zisizo za mijini pia zinaweza kutatizwa sana wakati na baada ya vipindi vya hali ya hewa ya Joto isivyo kawaida. Mawimbi ya Joto yanaweza kuelemea huduma za Afya na dharura na pia kuongeza natatizo ya maji, nishati na usafiri na kusababisha uhaba wa umeme au hata kukatika. Usalama wa chakula na maisha unaweza pia kuwa mgumu ikiwa watu watapoteza mazao yao au mifugo kutokana na Joto kali. Athari: Athari za kiafya za wimbi la Joto hutegemea ukubwa na muda wa hali Joto, kuzoea na kuzoea na idadi ya watu, na miundombinu na utayari. Kukabiliwa na Jotohusababisha dalili kali, kama vile uchovu wa joto na kiharusi cha Joto hali ambayo husababisha kuzirai, vilevile ngozi kavu, yenye Joto, kutokana na kutokuwa na uwezo wa mwili kudhibiti halijoto ya juu. Dalili nyingine ni pamoja na uvimbe kwenye viwango vya chini, upele wa Joto kwenye shingo, tumbo, maumivu ya kichwa, kuwashwa, uchovu na udhaifu. Joto linaweza kusababisha upungufu mkubwa wa maji mwilini, ajali za papo hapo za mishipa ya ubongo, na kuchangia Thrombojenesis (damu kuganda). Watu wenye magonjwa sugu wanaotumia Dawa za kila siku wana hatari kubwa ya matatizo na kifo wakati wa wimbi la Joto, kama vile wazee na watoto. Athari kwa Joto hutegemea uwezo wa kila mtu wa kuzoea na madhara makubwa yanaweza kutokea ghafla. Hii ndio sababu ni muhimu kuzingatia tahadhari na mapendekezo ya mamlaka za ndani. Muitikio wa WHO Ukubwa wa gharama za binadamu kutokana na mawimbi ya Joto inaweza kupunguzwa kama hatua za kutosha za kuzuia dharura, kujiandaa, kukabiliana na kurejesha zinazotekelezwa kwa njia endelevu na kwa wakati. WHO inafanya kazi na sekta ya afya ili kuimarisha usimamizi, kujiandaa na kukabiliana na mawimbi ya Joto, kwa kuandaa mipango ya dharura inayopanga hatari, idadi ya watu walio hatarini, uwezo na rasilimali zilizopo. Pia mipango hii hujumuisha mifumo ya hadhari ya mapema na kuhakikisha kuwa watu walio katika mazingira hatarishi, kama vile walio katika viyuo vya Afya, nyumba za wazee na shule wanaopata vifaa vya kutosha vya kupozea. Kama nguzo ya Afya inayoongoza kwa dharura za kimataifa, WHO inafanya kazi na washirika kujibu: Hakikisha uongezaji wa chakula unaofaa; Kurejesha huduma za msingi, kama vile chanjo, Afya ya mtoto na uzazi, na Afya ya akili; Kukusanya timu za Afya za rununu na ufikiaji; Kufanya ufuatiliaji wa janga, onyo la mapema na majibu; Wito wa ufadhili wa dharura kusaidia hatua za afya. | Àkókò oru Ìsọnísókí: Àkókò oru, tàbí oru àti àkókò ti oru máa ń wà fún ìgbà pípẹ́, lè ní ipa tí ó làmì laka lórí àwùjọ, láìyọ ìgbésókè ikú tí ó jẹmọ́ oru. Àkókò oru wà láàárín àkókò tí ó burú jáì fún ìjàǹbá tí kì í ṣe àfọwọ́fà, ṣùgbọ́n kì í sáábà gba ìdásí tí ó tọ́, torí ikú tí ó ń fà àti ìparun tí kò kìí tètè fojú hànde. Láti ọdún 1998-2017,àwọn ènìyàn tí ó ju 166,000 kú látàrí oru, láìyọ àwọn tí ó ju 70,000 tí ó ku lásìkò oru 2003 ní Europe. Ṣíṣí sílẹ́ tí àwọn ènìyàn ṣí sí oru ń fa ìgbésókè láti ìyípadà ojú ọjọ́. Ní àgbáyé, ìnáwó ìgbóná tí ó pàpọ̀jù jẹ́ ìwòye tí a rí látàrí ìgbésókè iye, àkókò àti ipò. Láàárin ọdún 2000 àti 2016, iye ènìyàn tí ó ṣí sílẹ̀ fún àkókò oru máa ń gbéra sókè ní nǹkan bí mílíọ̀nù 125. Nígbà tí ipa búburú oru lè tàn káàkiri ìlú, látàrí ipa Urban Heat Island (UHI), ọ̀nà àtijẹ àti ìgbé aye àwọn tí kò gbé ní agbègbè ìgboro lè tún dàrú ní àkókò tàbí lẹ́yìn àkókò oru tí kò kì í sáábà wáyé. Oru lè mú ẹrù ìlera àti ètò pàjáwàrì àti ṣe ìgbésókè ipò omi, okun àti lílọ sókè sódò tí ó yọrí sí àìsí iná déédé tàbí àìsí iná rárá. Jíjẹun àti ààbò lórí iṣẹ́ ajé lè di èyí tí yóò nira tí àwọn ènìyàn bá pàdánù ire oko àti àwọn ẹran ọ̀sìn látàrí oru tí ó pọ̀jù. Ipa: ipa ìlera oru dá lórí ipa agbára àti àkókò gbígbọ́ná, ìgbà àwọn ènìyàn àti àwọn nǹkan amáyé rọrùn àti ìgbáradì. Ìṣísílẹ̀ sí àwọn okùnfà àwọn ohun tí ń yojú, bí i lílò tán oru àti ìrọlápá òru-ipò tí ó máa ń fa ìdákú, àti gbígbẹ, ara tí ó lọ́wọ́rọ́, látàrí ara tí kò lè darí ìgbóná tí ó pàpọ̀jù. àwọn ohun tí ó ń farahàn mìíràn ni ọwọ́ wíwú, orun lọ́rùn, inú rírun, orí fífọ́, ìrira, àti rírẹ̀. oru lè fa àìsí omi tí ó tó lára, ìjàǹbá ìrọlápá rọlẹ́sẹ̀ ó sì máa ń ṣe àfikún sí dídì (dídì ẹ̀jẹ̀). Àwọn ènìyàn tí ó ní kòkòrò àrùn tí ó gbórí tí wọ́n ń lo oògùn lóojúmọ́ ní ewu tí ó ga jù àti ikú lásìkò oru náà, bákan náà ni àwọn àgbàlagbà àti ọmọdé. Ìṣesí sí oru daálé ipa oníkálukú láti lè yimọ́ tàbí ipa tí ó le lè dédé yọjú. Ìdí nìyí tí ó fi ṣe pàtàkì láti máa tẹ́tí sílẹ̀ àti gba ìyànjú àwọn aláṣẹ ibi tí ó súnmọ́ ni. Ìdáhùn WHO Ioa ohun tí oru ná ènìyàn lè di àdínkù tí a bá lò ètò pàjáwàrì láti dènà, gbáradì, dáhùn àti rí àwọn ohun tí a fi ń ṣe ètò àgbéró àti àkókò tí ó yẹ. WHO ń ṣiṣẹ́ pẹ̀lú ẹ̀ka elétò ìlera láti fi kún okun ìṣèjọba, ìgbáradì àti èsì sí oru, nípa ṣíṣe àwárí ètò ohun tí ó dédé ṣẹlẹ̀ tí ó máàpù ewu, àwọn ènìyàn tí kò lágbára, ipá tí ó wà àti ohun fún ìmúṣẹ èròngbà. Àwọn ètò wọ̀nyí kò ṣe àyọsílẹ̀ ètò títètè kìlọ̀ fúnni àti àrídájú àwọn ènìyàn aláìlágbára,bí i àwọn tí ó wà ní ẹ̀ka amáyédẹrùn ètò ìlera, ilé tí a ti ń tọ́mọ àti ilé - ẹ̀kọ́ ní ìpèsè tí ó tọ́ fún jíjẹ́ kí ohun èlò tutù. Bí ìṣùpọ̀ ìlera tí fa ìpàjáwàrì àgbáyé, WHO ṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn olùdókòwò wọn láti fèsì sí : àrídájú oúnjẹ tí ó tọ̀nà ṣe ìdápadà ètò ìkẹ́, bí abẹ́rẹ́ àjẹsára,ọmọ àti ìlera ìyá àti ìlera ọpọlọ ; àkójọ ìlera àwọn ikọ̀ àti ọmọnìyàn; ìṣe iṣẹ́ ìṣọ́ àjàkálẹ̀ àrùn, ìkìlọ̀ ojú ọjọ́ àti èsì; ìpè pàjáwàrì fún ìnáwó láti lè ṣe àtìlẹyìn fún iṣẹ́ ìlera. | Ucwazi (Heatwaves) Uhlolojikelele: Ucwazi, noma ukushisa kanye nesimo sezulu esishisayo esingabakhona izinsuku eziningana, singaba nethonya elikhulu emphakathini, kuhlanganise nokwanda kokushona okuhlobene nokushisa. Ucwazi luphakathi kwezingozi ezingokwemvelo eziyingozi kakhulu, kodwa okungavamile ukuthi zithole ukunakwa okwanele ngoba izibalo zokushona kanye nomonakalo wazo awukho sobala ngaleso sikhathi ngaso sonke isikhathi. Kusukela ngo-1998-2017, kwashona abantu abangaphezu kwezi-166 000 ngenxa yocwazi, okuhlanganisa abangaphezu kwezi-70 000 abashona ngesikhathi socwazi luka-2003 eYurophu. Ukuchayeka kwabantu ekushiseni kuyanda ngenxa yokushintsha kwesimo sezulu. Emhlabeni wonke, izigameko zokushisa okwedlulele zibonwa njengezanda ngokuphindaphindiwe, ngokuphathelene nobude besikhathi, kanye nobukhulu bazo. Phakathi kuka-2000 no-2016, inani labantu abachayeke kucwazi lenyuke cishe ngezigidi ezingama-125. Nakuba imiphumela yokushisa ingase ibe mibi kakhulu emadolobheni, ngenxa yomphumela wokushisa kakhulu emadolobheni kunasezindaweni zasemakhaya okubizwa phecelezi ngokuthi yi-urban heat island (UHI), indlela yokuziphilisa kanye nenhlalakahle yemiphakathi engeyona eyasemadolobheni nayo ingaphazamiseka kakhulu phakathi nezikhathi zesimo sezulu esishisa ngendlela engavamile kanye nangemva kwaso. Ucwazi lungathwesa umthwalo ezinsizeni zezempilo kanye nezimo eziphuthumayo futhi lwandise ingcindezi emanzini, ugesi kanye nezokuthutha okuholela ekusweleni ugesi noma ngisho nasekucimeni kukagesi imbala. Ukudla kanye nokuqinisekiswa kokuziphilisa nakho kungase kube nzima uma abantu belahlekelwa yizilimo zabo noma imfuyo ngenxa yokushisa ngokwedlulele. Umthelela: Umthelela wezempilo wocwazi uncike ekubeni mandla kanye nasebudeni bezinga lokushisa, ukujwayela kanye nokulungelana nezimo kwabantu, kanye nengqalasizinda kanye nokulungela lokhu. Ukuchayeka ekushiseni kubangela izimpawu ezimbi kakhulu, njengokukhathala ngenxa yokushisa kanye nokuquleka ngenxa yocwazi (heat stroke) – isimo esibangela ukuquleka, kanye nesikhumba esomile, esifudumele, ngenxa yokungakwazi komzimba ukulawula amazinga okushisa aphezulu. Ezinye izimpawu zihlanganisa ukuvuvukala emalungeni angezansi omzimba, ukuqubuka komzimba ngenxa yokushisayo entanyeni, ukuquleka, ukuphathwa ikhanda, ukucasuka, ukukhathala kanye nokuba buthakathaka. Ukushisa kungabangela ukuphelelwa amanzi emzimbeni okubucayi kakhulu, izingozi ezibucayi ze-cerebrovascular futhi kube nomthelela ku-thrombogenesis (amahlule egazi). Abantu abanezifo ezingamahlalakhona abaphuza imithi yansuku zonke basengozini enkulu yezinkinga kanye nokushona ngesikhathi socwazi, njengoba kwenzeka nabantu asebekhulile kanye nezingane. Ukusabela ekushiseni kuncikee ekhonweni lomuntu ngamunye lokuzilungelanisaa nezimo kanye nemiphumela emibi engavela kungalindelekile. Yingakho kubalulekile ukunaka izaziso kanye nezincomo zeziphathimandla zendawo. Impendulo yeWHO Ubukhulu bezindleko ngokuphathelene nabantu ezivela kucwazi bungancishiswa uma izinyathelo zokuvimbela izimo eziphuthumayo ezanele, ukulungela, ukusabela nokululama kusetshenziswa ngendlela esimeme futhi ngesikhathi esifanele. I-WHO isebenza nomkhakha wezempilo ukuqinisa ukwengamela, ukulungela kanye nokusabela kucwazi, ngokusungula izinhlelo zezimo eziphuthumayo ezibala izingozi, abantu abasengozini, amakhono atholakalayo kanye nezinsiza. Lezi zinhlelo zihlanganisa nezinhlelo zokuxwayisa ngaphambi kwesikhathi futhi ziqinisekise ukuthi abantu abasengozini, njengalabo abasezikhungweni zezempilo, emakhaya asebekhulile kanye nasezikoleni bahlinzekelwe ngokwanele ngemishini yokupholisa. Njengoba iqembu lezempilo lihola ezimweni eziphuthumayo zomhlaba wonke, iWHO isebenza nabalingani ukuze isabele ukuze: ukuqinisekisa izinezelo zokudla ezifanelekile ukubuyisela izinsiza zokunakekelwa okuyisisekelo, njengokugonywa, impilo yengane kanye nomama, kanye nempilo yengqondo; ukuhlanganisa amaqembu ezempilo ahambela izindawo kanye naya ezindaweni ezithile; ukuqapha ubhubhane, ukuxwayisa kusenesikhathi kanye nokusabela; ukufuna umxhaso wezezimali wezimo eziphuthumayo ukuze kusekelwe isinyathelo sezempilo. |
የሰው የስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖት ማጠቃሊያ፡- የስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖት በህዋሳት ወይም በኦርጋኒክ ዲኤንኤ ላይ ልዩ ለውጦችን የማድረግ ዘዴ ነው። በስነ-ወሊድ ዘረመል ውስጥ ዲኤንኤን ለመጨመር፣ ለመሰረዝ ወይም ለመለወጥ ያገለግላሉ፡፡ የሰው የስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖት ቴክኖሎጂዎች በሶማቲክ (somatic) ህዋሶች (በዘር የማይተላለፉ)፣ ጀርሚሊን ህዋሶች (ለመራባት ሳይሆን) እና በስነ-ወሊድ ዘረመል ህዋሶች ላይ (ለመራባት) መጠቀም ይችላሉ፡፡ የወሊድ ዘረመልን ማስተካከል እና የአይረን ዕጥረት በሽታን ለመቅረፍ ለምሳሌ በዘር የማይተላለፍ የሰው ስነወሊደ ዘረመርል አርትዖት አስቀድሞ ተካሂዷል፡፡ ምንም እንኳን የሶማቲክ የሰው ልጅ ጂኖም አርትዖት በደንብ የተረጋገጠ እና በአንዳንድ በሳይንስ የላቁ ሀገሮች ውስጥ ደንቦችን ጠብቀው ለህክምናዎች ተቀባይነት ያለው ቢሆንም አሁንም ተግዳሮቶች አሉ፡፡ እነዚህም የሰው ልጅን ልዩነት እና የሰው ልጅ ልምድን የሚመለከቱ አካታች የስነወሊድ ዘረመል አርትዖት ፈጠራዎችን ማዳበር አስፈላጊነትን ያሳያል፡፡ ሌሎች ተግዳሮቶች ከአጭበርባሪ ክሊኒኮች፣ ከሕክምና ጉዞ፣ እንዲሁም ሕገወጥ፣ ያልተመዘገቡ፣ ሥነ-ምግባር የጎደላቸው ወይም ደህንነቱ ያልተጠበቀ ምርምር እና ሌሎች ተግባራትን ሪፖርት በማድረግ ያልተረጋገጡ የሕክምና ድጋፎች የሚባሉትን ጨምሮ ተያይዘዋል፡፡ የመራቢያ ዘር የስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖት የኑክሌስ ዲኤንኤ ማረምን የሚያመለክተው በትውልድ ሁሉ ሊተላለፍ በሚችል መልኩ ነው፡፡ የመራቢያ ዘር የስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖት በዘር እና በአጠቃላይ በህብረተሰቡ ላይ ሊያመጣ የሚችለውን ጉዳት በተመለከተ ከፍተኛ ክርክር የሚነሳበት ጉዳይ ነው፡፡ ከሶማቲክ (somatic) የሰው የስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖት የበለጠ የደህንነት እና የስነ-ምግባር ጉዳዮችን ሊፈጥሩ ይችላሉ፡፡ ተፅዕኖ፡- እንደ CRISPR-Cas9 ያሉ መሳሪያዎች በሽታን ለመፈወሰ ወይም ለመከላከል በማሰብ የሰውን ልጅ የስነ-ወሊድ ዘረመል ለማረም በቅርቡ መተግበር የተጀመሩ እና በሳይንሳዊ ግንዛቤ ላይ ያሉ ክፍተቶችን በዚህ አካባቢ ጠንካራ ቁጥጥር እንደሚያስፈልግ ያሳዩ የስነ-ምግባር ጉዳዮችን ያነሳሉ፡፡ አሁን ያለው፣ ሊኖር የሚችል እና ግምታዊ የሰው ልጅ የስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖት ምርምር ከአንድሀገር ድንበሮች አልፎ በማህበረሰቡ ላይ ተጽእኖ ያሳድራል፡፡ ይህ በሶማቲክ(somatic)፣ የሰው ልጅ የመራቢያ ዘር እና ምንም እንኳን የኋለኛው በጥቅሉ ለበለጠ የስነምግባር አሳሳቢ ተደርጎ የሚወስድ ቢሆንም የመራቢያ ዘር የስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖት ላይ እኩል ይሰራል፡፡ ስለዚህ የዚህ ቴክኖሎጂ አስተዳደር በአገር አቀፍ ደረጃ እና በአንድ አገር እስከ ሌላኛው ሀገር ደረጃ ያስፈልጋል፡፡ አንዳንድ አስፈላጊ የአስተዳደር መዋቅሮች እና ሂደቶች ቀድሞው ተዘጋጅተዋል፡፡ እነዚህ ማጠናከሪያ ወይም ማሻሻያ ሊያስፈልጋቸው ይችላል፤ እንደነዚህ ያሉ አወቃቀሮች እና ሂደቶች በሌሉበት ክፍተቶችን መሙላት ያስፈልጋል፡፡ የመራቢያ ዘር የስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖት መተግበር በሚቀጥሉት ዓመታት በጣም የተገደበ እንቅስቃሴ ሊሆን ይችላል። የመራቢያ ዘር የስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖት ያለጊዜው ወደ ክሊኒክ ሙከራዎች እንደማይሄድ ለማረጋገጥ የዓለም ጤና ድርጅት የባለሙያዎች አማካሪ ኮሚቴ ምክር የሰጠ ሲሆን የዓለም ጤና ድርጅት ዋና ዳይሬክተር በመቀጠል እ/አ/አ በሐምሌ 2019 ባደረገው የፖሊሲ መግለጫ “በአሁን ሰዓት ማንም ሰው በሰው የመራቢያ ዘር አርትዖት መተግበር ኃላፊነት የጎደለው ነው” ሲል ገልጿል። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ እ/ኤ/አ በታህሳስ 2018 የዓለም ጤና ድርጅት ከሰው ልጅ የስነ ወሊድ ዘረመል አርትዖት ጋር የተዛመዱ ሳይንሳዊ፣ ሥነ ምግባራዊ፣ ማህበራዊ እና ህጋዊ ተግዳሮቶችን ለመፈተሽ ዓለም አቀፍ፣ መጠነ ሰፊ ስነምግባር ያቀፈውን የባለሙያ አማካሪ ኮሚቴ ያቋቋመው (ሶማቲክ ማለትም መራቢያ ዘር ያልሆነ የሰውን ዘር ከጽንስ በፊት በብልቃጥ የሚደረጉ ጥናቶች፣ የሴትና የወንድ ዘር ወይም የጥንት ተመሳሳዩ ዘመድ እና የሰው ልጅ ዘር በዘረመል አርትዖት የሚደረጉ ወሊዶች እርግዝና ተከስቶ እና ሰውን ለመፍጠር የሚያገለግሉ የአለም ጤና ድርጅት አርትኦቱን ለልጆቻቸው ማስተላለፍ ይችላል፡፡ ኮሚቴው ለሰው ልጅ የስነ ወሊድ ዘረመል አርትዖት አግባብ ባለው ተቋማዊ፣ አገራዊ፣ ክልላዊ እና ዓለም አቀፋዊ የአስተዳደር ስልቶች ላይ የመምከር እና የውሳኔ ሃሳቦችን የማቅረብ ኃላፊነት ተሰጥቶት ነበር። ኮሚቴው በስራው ወቅት ስለ ሰው ዘረመል አርትዖት ምርምር እና አተገባበሩ ወቅታዊ ስነ-ፅሁፎችን በመገምገም ነባር የአስተዳደር ሀሳቦችን እና አግባብነት ያላቸው ቀጣይ እርምጃዎችን የተመለከተ ሲሆን የዚህ ቴክኖሎጂ የተለያዩ አጠቃቀሞችን በሚመለከቱ ርዕሰ ጉዳዮች ላይ መረጃን ሰብስቧል፡፡ ኮሚቴው በሰዎች ዘረመል አርትዖት አስተዳደር እና ቁጥጥር ላይ የአስተዳደር ማዕቀፍ እና የውሳኔ ሃሳቦችን ለማውጣት በሰፊው በመመካከር ነባር ውጥኖችን አጠናክሯል፡፡ እ/ኤ/አ በሐምሌ 2021 ኮሚቴው የሰው ልጅ የስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖት እና በሰው ልጅ ስነ ወሊድ ዘረመል አርትዖት ላይ የምክረ ሀሳቦችን አስተላልፏል፡፡ የኮሚቴው ተጨማሪ ውጤቶች በሰው ስነ-ወሊድ ዘረመል አርትዖት ላይ ዓለም አቀፋዊ መዝገብ፣ በዋና ዳይሬክተር ጄኔራል በሴትና ወንድ ዘር ላይ የሰው ስነወሊድ ዘረመል አርትዖት ላይ የተሰጠውን የፖሊሲ መግለጫ እና የኮሚቴው ሥራ ሪፖርቶችን ያካትታሉ፡፡ | Human genome editing Overview: Genome editing is a method for making specific changes to the DNA of a cell or organism. It can be used to add, remove or alter DNA in the genome. Human genome editing technologies can be used on somatic cells (non-heritable), germline cells (not for reproduction) and germline cells (for reproduction). Application of somatic human genome editing has already been undertaken, including in vivo editing, to address HIV and sickle-cell disease, for example. Although somatic human genome editing is well established and acceptable for treatments in some scientifically advanced countries with regulations in place, challenges remain. These include the need to develop inclusive genome editing innovations that take note of the diversity of the human population and human experience. Other challenges are associated with rogue clinics, medical travel, as well as the reporting of illegal, unregistered, unethical or unsafe research and other activities including the offer of unproven so-called therapeutic interventions. Heritable human genome editing refers to editing of nuclear DNA in a way that may be heritable across generations. Heritable human genome editing is the subject of intense debate over its possible consequences for offspring and for society in general. They may pose greater safety and ethical issues than somatic human genome editing. Impact: The recent application of tools, such as CRISPR-Cas9, to edit the human genome with the intention to treating or preventing disease and the gaps in our scientific understanding raise ethical issues that have highlighted the need for robust oversight in this area. Current, potential and speculative human genome editing research will go beyond national borders, as will possible societal effects. This applies equally to somatic, germline and heritable human genome editing, although the latter is generally considered to be of greater ethical concern. Therefore, governance for this technology is needed at national and transnational levels. Some of the necessary governance structures and processes already exist. These may need to be reinforced or amended; where such structures and processes are lacking, gaps need to be filled. Application of heritable human genome editing is likely to be a much more limited activity in the coming years. To help ensure heritable human genome editing does not proceed prematurely to clinical trials, the WHO Expert Advisory Committee recommended, and the WHO Director-General subsequently made, a policy statement in July 2019 clarifying that “it would be irresponsible at this time for anyone to proceed with clinical applications of human germline genome editing.” WHO Response In December 2018, WHO established a global, multi-disciplinary Expert Advisory Committee to examine the scientific, ethical, social and legal challenges associated with human genome editing (somatic, that is, non-heritable; germline, involving in vitro studies on early embryos, gametes or their precursors; and heritable, where embryos subject to genome editing are used to establish pregnancies and create individuals who could pass on the edit to their offspring). The Committee was tasked to advise and make recommendations on appropriate institutional, national, regional and global governance mechanisms for human genome editing. During its work, the Committee reviewed the current literature on human genome editing research and its applications, considered existing proposals for governance and relevant ongoing initiatives, and gathered information on a range of topics relating to the different uses of this technology. The Committee consulted widely and built on existing initiatives to develop a governance framework and recommendations on the governance and oversight of human genome editing. In July 2021, the Committee published a governance framework for human genome editing and recommendations on human genome editing. Additional outputs of the Committee include a global registry on human genome editing, a policy statement by the Director-General on germline human genome editing and the reports of the Committee’s work. | Canja ƙwayar halittar mutum Gamsashshen bayani: Canja ƙwayar halittar wata hanya ce ta yin wasu 'yan canje-canje ga tsarin ƙwayar halittar ko halitta. Za a iya amfani da ita wajen ƙara, rage ko canja tsarin halittar jinin ƙwayar halitta. Za a iya amfani da fasahar canja ƙwayar halittar mutum a kan ƙwayoyin halittar da ba a gadarsu da ƙwayoyin halittar wanda ba na haihuwa ba da kuma ƙwayoyin halitta na haihuwa. Tuni aka riga fara amfani da fasahar canja ƙwayar halittar mutum wadda ba a gadon ta, wanda ya haɗa da canja ƙwayar halittar mutum da ke janyo cuta, don magance cuta mai karya garkuwar jiki da cutar sikila, misali. Duk da an tabbatar da amincewa da hanyar canja ƙwayar halittar mutum wadda ba a gada wajen yin magunguna a wasu ƙasashen da suke da babban cigaba a harkar kimiyya tare da tsara ƙa'idojin, amma akwai ƙalubale. Wannan ya haɗa da buƙatar samar da shigowa da fasahohin canja ƙwayar halitta wanda yake kallon ire-iren yawan al'umma daban-daban da gogewar ɗan'adam. Wasu ƙalubalen suna da alaƙa da maha'intan asibitoci da tafiye-tafiyen neman lafiya da kuma rahoton wasu haramtattun ayyuka da waɗanda hukuma ba ta yarje ba da waɗanda suke ba bisa ƙa'ida ba da waɗanda ba amintattun ba, wanda ya haɗa da samar da wannan hanyoyin da ba a amince ba da ake iƙirari ta samar da magani da bunƙasa lafiya . Canja ƙwayar halittar mutum wadda ake gada na nufin canja babban ɓangaren sinadarin ƙwayar halittar mutum ta hanyar da za a iya gada zuwa wasu al'ummomi nan gaba. Hanyar canji ƙwayar halittar mutum ta gado ta zama batun muhawara mai zafi a kan abin da zata iya haifarwa ga 'y'a'ya da al'umma gaba ɗaya. Hanyoyin na samar da aminci da al'amuran da suka dace fiye da hanyoyin canja halittar mutum wadda ba a gado ba. Tasiri: Amfani kayan aikin a kwanan nan, irinsu (CRISPR-Cas9), don gyara ƙwayar halittar mutum da niyyar magance ko kariya daga cuta da kuma cike giɓi a ilimin kimiyyarmu da ya taso da al'amuran ƙa'ida wanda ya nuna buƙatar sa ido sosai a wannan fannin. Binciken canja ƙwayar halittar mutum da ake yanzu da nan gaba da kuma na hakaito zai tsallaka ƙasashe kamar yadda za haifar da illoli ga al'umma . Hakan zai faru dai-dai ga canje ƙwayar halittar mutum wadda ba a gado da ta haihuwa da wadda ake gado, duk da ana kallon hanyar ƙarshe a matsayin wata babbar hanyar canja ƙwayar halittar da take bisa ƙa'ida. Saboda haka, ana buƙatar lura da wannan fasahar matakin ƙasa da matakin tsakanin ƙasashe. Tuni akwai wasu daga cikin muhimman tsari shugabanci. Waɗannan suna buƙatar a ƙara ingantasu da gyarasu; inda babu waɗannan tsare-tsaren da matakan, akwai buƙatar a cike giɓin. A shekaru masu zuwa a kwai yiwuwar ƙayyade ayyukan amfani da canja ƙwayar halittar mutum wadda ake gado. Domin taimakawa wajen tabbatar da cewa ba a fara ƙaddamar da canjin ƙwayar halittar mutum ba kafin binciken likita, kwamitin neman shawarar ƙwararru na Hukumar Lafiya ta Duniya ya ba da shawara, kuma Babban Daraktan Hukumar Lafiya ta Duniya daga bayan ya yi jawabin wata doka a watan Yulin shekarar 2019 cewa bai dace ba a wannan lokacin wani ya ci faba da aikin canja ƙwayar halittar mutum na haihuwa. Matakan Hukumar WHO A watan Disamba shekarar 2018, Hukumar Lafiya ta Duniya ta samar da wani kwamitin ƙwararru daga fannoni da dama domin yin bincike a kan al'amuran kimiyya da na ƙa'ida da na al'umma da kuma na doka da ke da alaƙa da canjin ƙwayar halittar mutum, wanda ya haɗa da canjin ƙwayar halittar da ba a gada ba (daga mutum zuwa mutum) (somatic) da na haihuwa ko wanda ake yi a kan ɗan tayi a cikin ɗakin bincike (germline), da kuma canjin ƙwayar halittar da ake iya gado (daga mutum zuwa wani mutum na nan gaba (heritable). An shawarci kwamitin da ya bada shawarwari a kan hanyoyin shugabanta da lura na hukumomi da ƙasa da yankuna da duniya game da canja ƙwayar halittar mutum. Yayin wannan aikin, kwamitin yayi duba a kan binciken ilimin da a kai na kwanannan a kan canja ƙwayar halittar mutum da yadda ake amfani da shi, ya kuma duba dabarun da ake dasu a yanzu na kula da shi da wasu ayyukan da suke ake yi, da kuma tattara bayanai a kan al'amura da dama inda ake amfani da wannan fasahar. Kwamitin ya nemi shawarwari sosai sannan yayi amfani da ayyukan da ake dasu a yanzu wajen samar da dabarun kulawa da bada shawarwari a kan kulawa da sa ido a kan canja ƙwayar halittar mutum. A watan Yuli shekarar 2021, kwamitin ya wallafa wata dabarar kulawa da canjin ƙwayar halittar mutum da shawarwari a kan abin da ya shafi canja ƙwayar halittar mutum. Ƙarin abubuwan da kwamitin ya samar sun haɗa da tsarin ajiye bayanan canjin ƙwayar halittar mutum, da fitar da tsari/ƙa'idar da babban darakta yayi a kan canja ƙwayar halittar mutum ta hanyar haihuwa da kuma rahotanni a kan ayyukan kwamitin. | Uhariri wa Jenomu ya Binadamu Muhtasari: Uhariri wa Jenomu ni mbinu ya kufanya mabadiliko maalumu kwa DNA ya seli au kiumbe. Inaweza kutumika kuongeza, kuondoa au kubadilisha DNA katika Jenomu. Teknolojia za uhariri wa Jenomu za binadamu zinaweza kutumika kwenye seli za sematiki (zisizoweza kuathiriwa ), seli za viini (sio za kuzaliana) na seli za viini (kwa aili ya uzazi). Utmumiaji wa uhariri wa Jenomu ya Somatiki wa Binadamu tayari umefanywa, ikiwa ni pamoja na uhariri wa Vivo, kushughulikia VVU na ugonjwa wa Seli mundu, kwa mfano. Ingawa uhariri wa Jenomu ya Somatiki wa Binadamuumethibitishwa vyema na unabadilika kwa matibabu katika baadhi ya nchi zilizoendelea kisayansi na kanuni zimewekwa, changamoto bado. Hizi ni pamoja na hitaji la kukuza ubunifu wa kuhariri Jenomu ambao unazingatia utofauti wa idadi ya watu na uzoefu wa mwanadamu. Changamoto nyingine zinahusishwa na kliniki mbovu, usafi wa Kimatibabu, vilevile kuripotiwa kwa utfiti haramu, ambao haujasajiliwa usio wa kimaadili au usio salama shughuli nyingine ikiwa ni pamoja na utoaji wa kinachojulikana kama Afua za kimatibabu ambazo hazijathibitishwa. Uhariri unaoweza kurithiwa wa Jenomu ya Binadamu unarejelea uhariri wa DNA ya nyuklia kwa njia ambayo inaweza kurthiwa kwa vizazi vyote. Uhariri wa Jenomu yza Binadamu unaorithiriwa ni mada ya mjadala mkali juu ya matokeo yake yanayoweza kutokea kwa watoto na kwa jamii kwa ujumla. Huenda zikaleta masuala makubwa zaidi ya usalama na kimaadili kuliko uhariri wa Jenomu la binadamu. Athari: Matumizi ya hivi karibuni ya zana, kama vile CRISPR-Cas9, kuhariri Jenomu ya Binadamu kwa nia ya kutibu au kuzuia magonjwa na mapengo katika uelewa wetu wa kisayansi yanaibua masuala ya kimaadili ambayo yamezingatia hitaji la uangalizi thabiti katika eneo hili. Utafiti wa sasa, unaowezekana na wa kubahatisha wa uhariri wa Jenomu za Binadamu utavuka mipaka ya kitaifa, kama itakavyowezekana athari za kijamii. Hii inatumuka sawa kwa uhariri wa Somatiki,jemline na urithi ya Binadamu, ingawa uhariri huo kwa ujumla unachukuliwa kuwa wa kujali zaidi kimaadili. Hivyo, usimamizi wa teknolojia hii inahitajika katika ngazi za kitaifa na kimataifa. Baadhi ya miundo na taratibu muhimu za usimamizi tyari zipo. Hizi zinaweza kuhitaji kuimarishwa au kurekebishwa; pale ambapo miundo na taratibu hizo hazipo, mapengo yanahitaji kujazwa. Utumiaji wa uhariri wa Jenomu za Binadamu unaoweza kuthiriwa unaweza kuwa shughuli ndogo zaidi katika miaka ijayo. Ili kusaidia kuhakikisha uhariri wa chembe za urithi za Binadamu hauendelei mapema kwa majaribio ya kimatibabu, kamati ya ushauri ya wataalamu wa WHO ilipendekeza, na mkurugenzi mkuu wa WHO baadae akatoa taarifa ya sera Julai 2019 ikifafanua kwamba haitawajibika kwa wakati huu kwa mtu yeyote kuendelea na matumizi ya kimatibabu ya uhariri wa Jenomu ya Binadamu. Muitikio wa WHO Mnamo Desemba 2018, WHO ilianzisha kamati ya ushauri ya wataalamu wa kimataifa, yenye taaluma nyingi kuchunguza changamoto za kisayansi, kimaadili, kijamii na kisheria zinazohusiana na uhariri wa Jenomu ya Binadamu (Somatiki, yaani isiyo ya kurithiwa; Jemline, inayohusisha uchunguzi wa Vitro juu ya Viini tete vya mapema, gameti au watangulizi wao; na zinazoweza kuruthiwa, ambapo viini tete vilivyo chini ya uhariri wa Jenomu hutumiwa kuanzisha mimba na kuunda watu ambao wanaweza kupitisha uhariri wa watoto wao). Kamati ilipewa jukumu la kushauri na kutoa mapendekezo kuhsu taratibu zinazofaa za kitaasisi, kitaifa, kikanda na kimataifa kwa ajili ya ushauri waJenomu za Binadamu. Wakati wa kazi yake, kamati ilipita machapisho ya sasa kuhusu utafiti wa uhariri wa Jenomu za Binadamu na matumizi yake, ilingatia mapendekezo yaliyopo ya usimamizi na mipango muhimu inayoendelea, na kukusanya taarifa kuhusu mada mbalimbali zinazohusiana na matumizi ya tofauti ya teknolojia hii. Kamati ilishauriana kwa upana na kujengwa juu ya mipango iliyopo ya kuunda mfumo wa usimamizi na mapendekezo juu ya utawala na usimaizi wa uhariri wa Jenomu za Binadamu. Julai 2021, kamati ilichapisha mfumo wa utawala wa uhariri wa Jenomu za Binadamu na mapendekezo kuhusu uhariri wa Jenomu za Binadamu. Matokeo ya ziada ya kamati ni pamoja na usajili ya kimataifa kuhusu uhariri wa Jenomu za Binadamu, taarifa ya sera ya mkrugenzi mkuu kuhusu uhariri wa Jenomu za Binadamu na ripoti za kizazi za kamati. | Ṣíṣe àtúnṣe sí ohun tí ó jẹ́ kí a mọ̀ orírun ènìyàn Ìsọnísókí: Ṣíṣe àtúnṣe sí ohun tí ó jẹ́ kí a mọ̀ orírun ènìyàn jẹ́ ọ̀nà tí à ń gbà láti ṣe àyípadà àwọn ohun kan pàtó sí hóró DNA tàbí nǹkan abẹ̀mí. A lè lò ó láti ṣe àfikún, ṣe àyọkúrò tàbí ṣe àyídà DNA nínú ohun tí a fi ń mọ orírun ènìyàn. Ẹ̀rọ ayélujára tí a fi ń ṣe àtúnṣe sí ohun tí ó jẹ́ kí a mọ̀ orírun ènìyàn jẹ́ ohun tí a lè lò lórí hóró ti ohun ẹlẹ́mìí tí a kì í lò fún ìṣẹ̀dá(kò ṣe é jogún), hóró jẹ́mílàìnà(kìí ṣe fún ìṣẹ̀dá) àti hóró jẹ́mílàìnà( fún ìṣẹ̀dá). Ìlò ohun ẹlẹ́mìí tí a kì í lò fún ìṣẹ̀dá àti ṣíṣe àtúnṣe sí ohun tí ó jẹ́ kí a mọ orírun ènìyàn ti di èyí tí à ń lò, láì ṣe àyọsílẹ̀ wádìí inú abẹ̀ẹ̀mí, láti dojúkọ Kòkòrò A Pa Sójà Ara àti ààrùn aromọléegun, bí àpẹẹrẹ. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ohun ẹlẹ́mìí tí a kì í lò fún ìṣẹ̀dá àti ṣíṣe àtúnṣe sí ohun tí ó jẹ́ kí a mọ orírun ènìyàn ti ní ìfilọ́lẹ̀ tí ó dáa àti ìtẹ́wọ́gbà fún ìtọ́jú ní àwọn orílẹ̀-èdè tí wọ́n ti gòkè àgbà nínú ìmọ̀ sáyẹ́nsì pẹ̀lú òfin, ìpènijà sì wà. Èyí kò ṣe àyọsílẹ̀ èrèdí láti ṣe àgbéga pẹ̀lú ṣíṣe àtúnṣe sí ohun tí a fi ń mọ orírun ẹni tí a ṣẹ̀ṣẹ̀ ṣe tí ó máa ń ṣe àkíyèsí onírúurú ènìyàn àti ìrírí àwọn ènìyàn. Àwọn ìpènijà mìíràn ni sópọ̀ mọ́ ilé - ìwòsàn rogue, ìrìn àjò ìtọ́jú, àti fífi ẹ̀sùn sùn ti ohun tí kò bófin mu, àìforúkọ sílẹ̀, ohun tí kò tọ́ àti iṣẹ́ ìwádìí tí kò ní ààbò àti àwọn iṣẹ́ ṣíṣe láì ṣe àyọsílẹ̀ àwọn ìdásí tí ó jọmọ́ tító ara tí a kò tí ì fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀. Àwọn ohun tí a fi lè dá orírun ènìyàn mọ̀ tí a lè ṣe àtúnṣe sí tí ó ṣe é jogún ti DNA ní ọ̀nà tí a lè jogún rẹ̀ ní ìrandíran. Ohun tó ṣe é jogún tí a fi lè dá orírun ènìyàn mọ̀ tí a lè ṣe àtúnṣe sí jẹ́ ohun tí àríyànjiyàn pọ̀ lórí rẹ̀ lórí àwọn ràbọ̀ràbọ̀ tí ó ṣe é ṣe fún àwọn irọ̀ àti fún àwùjọ ní gbogbogboò. Wọ́n lè ṣàfihàn ààbò tí ó ga àti àwọn awuyewuye tí ó dáa ju ohun ẹlẹ́mìí tí a kì í lò fún ìṣẹ̀dá àti ṣíṣe àtúnṣe sí ohun tí ó jẹ́ kí a mọ orírun ènìyàn. Ipa: Ìlò irinṣẹ́ lẹ́nu lọ́ọ́lọ́ yìí, bí i CRISPR-Cas9, láti ṣe àtúnṣe sí ohun tí a fi ń dá orírun ènìyàn mọ̀ pẹ̀lú èrò láti tọ́jú tàbí dènà ààrùn àti àyè ìṣófo nínú òye sáyènsì láti ṣe àgbéga awuyewuye ohun tí ó dáa tí ó ti ṣe àkàsílẹ̀ èrèdí fún ohun tí ó tóbi ní agbègbè náà. Ohun tí ó wà lọ́wọ́ lọ́wọ́, ipá èyí tí a kò mọ̀ àti dídárò ṣíṣe àtúnṣe sí bí a ṣe ń mọ orírun ènìyàn, iṣẹ́ ìwádìí ti kọjá ààlà orílẹ̀-èdè, bí ipa ti àwùjọ yóò ṣe ṣe é ṣe. Èyí ṣe ń lò bákan náà fún ohun ẹlẹ́mìí tí a kì í lò fún ìṣẹ̀dá, jẹmalíìnì àti àwọn ohun tí a lè fi mọ orírun ènìyàn tí a lè ṣe àtúnṣe sí tí ó ṣe é jogún, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé èyí tí ó kẹ́yìn jẹ́ ohun tí a rò pé ó jẹ́ ohun tí ó ń kanni lóminú. Nítorí náà, ìṣèjọba fún ìmọ̀ ẹ̀rọ yìí jẹ́ ohun tí a nílò ní ipele orílẹ̀-èdè àti àwọn ipele tí ó wọnú ti orílẹ̀-èdè. Ọ́pọ̀ nínú àwọn àgbékalẹ̀ ìṣèjọba tí ó pọn dandan àti ètò tí ó ti wáyé. Èyí lè nílò ìrólágbára tàbí àtúnṣe ;ní ibi tí àgbékalẹ̀ àti ètò tí ó ṣe aláìsí, àlàfo ní láti wà ní dídí. Ìlò ohun tí ó ṣe é jogún láti ṣe àtúnṣe sí ohun tí a lè fi mọ orírun ẹni jẹ́ ohun tí ó lè ní ètò tí ó ní òdiwọ̀n ní àwọn ọdún tó ń bọ̀. Láti lè ṣe ìrànwọ́ láti rí i dájú pé ohun tí ó ṣe é jogún tí a fi lè mọ orírun ènìyàn tí a lè ṣe àtúnṣe sí kìí tẹ̀ síwájú láìtọ́jọ́sí ìdánwò ti ilé-ìwòsàn, àjọ WHO tí ó jẹ́ ikọ̀ Akọ́ṣẹ́mọṣẹ́ Ìgbani nímọ̀ràn ṣe àlàkalẹ̀ ìyànjú, Adarí àjọ̀ WHO sọ ọ̀rọ̀ ètò ìmúlò ní oṣù keje ọdún 2019 tí ó sọ pé 'yóò jẹ́ àìṣojúṣe ní àkókò yìí fún ẹnìkan láti tẹ̀síwájú pẹ̀lú ìlò ní ilé-ìwòsàn ti jẹmalíìnì ṣíṣe àtúnṣe sí ohun tí a fi máa ń mọ orírun ènìyàn ". Ìdáhùn Àjọ WHO Ní oṣù Kejìlá ọdún 2018, WHO ṣe ìfilọ́lẹ̀ àgbáyé, àwọn ikọ̀ Ìgbani nímọ̀ràn Akọ́ṣẹ́mọṣẹ́ tí wọ́n ń ṣe ìbániwí láti ṣe àyẹ̀wò ìmọ̀ sáyẹ́ǹsì, ohun tí ó bójúmu, àwùjọ àti ìpènijà tí ó jẹmọ́ òfin tí ó ní ìbátan pẹ̀lú ṣíṣe àtúnṣe sí ohun tí a lè fi mọ orírun ẹni (ohun ẹlẹ́mìí tí a kì í lò fún ìṣẹ̀dá, ìyẹn tí kò ṣe é jogún, jẹmalíìnì, tí ó ṣe àmúlò ẹ̀kọ́ inú ẹ̀jẹ̀ lórí ibi tí ọlẹ̀ ti wà lábẹ́ ìṣe àtúnṣe sí ọ̀nà tí à ń gbà mọ orírun láti fi ṣe ìfilọ́lẹ̀ oyún àti ìṣẹ̀dá àwọn ènìyàn tí ó lè ṣe àtúnṣe náà fún àwọn irọ̀). A kàn án nípá fún ìgbìmọ̀ láti gba wọ̀n ní ìmọ̀ràn, ó sì gba ìyànjú lórí àwọn àgbékalẹ̀ tí ó yẹ, orílẹ̀-èdè, ẹkùn àti ìṣèjọba àgbáyé fún ṣíṣe àtúnṣe sí ohun tí ó máa ń múni mọ orírun ènìyàn. Ní àkókò iṣẹ́ yìí, ìgbìmọ̀ ṣàgbéyẹ̀wò àwọn ìwé lórí iṣẹ́ ìwádìí lórí ṣíṣe àtúnṣe sí ọ̀nà tí à ń gbà mọ orírun ènìyàn àti ìlò wọn, àwọn ohun tí ó wà fún ìṣèjọba àti àwọn ohun tí ó bá àgbékalẹ̀ tó ń lọ lọ́wọ́, àti àkójọ ìfitónilétí lórí oríṣìí orí ọ̀rọ̀ fún ìlò oríṣìí ìmọ̀ ẹ̀rọ. Ìgbìmọ̀ náà ṣe ìwádìí káàkiri, wọ́n sì ṣe kíkọ́ lórí àgbékalẹ̀ tí ó ti wà tẹ́lẹ̀ fún ìṣèjọba àwòṣe àti ìyànjú lórí ìṣèjọba èyí tí a kò rí lórí ohun tí a lè ṣe àtúnṣe sí nípa mímọ orírun ènìyàn. Ní oṣù keje ọdún 2021,ìgbìmọ̀ ṣe àgbéjáde àwòṣe ìṣèjọba fún ìṣe àtúnṣe lórí bí a ṣe ń mọ orírun ènìyàn àti ìyànjú lórí ìṣe àtúnṣe lórí ohun tí a fi ń mọ orírun ènìyàn. Ohun tí àwọn ikọ̀ ìgbìmọ̀ fi ṣe àfikún ni ìforúkọsílẹ̀ lágbàáyé lórí àtúnṣe ṣíṣe sí ohun tí ó máa ń jẹ́ kí a mọ orírun ènìyàn, ọ̀rọ̀ ètò ìmúlò látọ̀dọ̀ olórí lórí jẹmalíìnì ṣíṣe àtúnṣe sí ohum tí a fi ń mọ orírun ènìyàn àti àbọ̀ iṣẹ́ àwọn ìgbìmọ̀. | Ukuhlelwa kwezakhi zofuzo zabantu Uhlolojikelele: Ukuhlela izakhi zofuzo kuyindlela yokwenza ushintsho oluthile kuLibofuzo lweseli noma lwezinto eziphilayo. Kungasetshenziselwa ukufaka, ukususa noma ukushintsha uLibofuzo ezakhini zofuzo (genome). Ubuchwepheshe bokuhlela izakhi zofuzo zomuntu bungasetshenziswa kumaseli e-somatic (angenalo ufuzo), amaseli amagciwane (hhayi ngokuphathelene nokuzalanisa) namaseli amagciwane (ngokuphathelene nokuzalanisa). Ukusetshenziswa kokuhlela izakhi zofuzo zomuntu sekuvele kuyenziwa, kuhlanganise nokuhlela i-vivo, ukuze kubhekelelwe iHIV kanye ne-sickle-cell disease, isibonelo. Nakuba ukuhlela izakhi zofuzo zomuntu sekusimeme kahle futhi kwemukeleka ekwelashweni kwamanye amazwe athuthukile ngokwezesayensi anemithethonqubo, kusekhona izinselele. Lokhu kuhlanganisa isidingo sokusungula izinto ezintsha zokuhlela izakhi zofuzo ezingabandlululi eziqaphela ukuhlukahluka kwabantu kanye nokwenzeke ezimpilweni zabantu. Ezinye izinselele zihlotshaniswa nemitholampilo ebizwa ngama-rogue clinic, uhambo lwezokwelapha, kanye nokubikwa kocwaningo olungekho emthethweni, olungabhalisiwe, olungafanele noma olungaphephile kanye neminye imisebenzi kuhlanganise nokunikezwa okungenakufakazelwa okuthiwa ukungenelela kokwelapha. Ukuhlela izakhi zofuzo zomuntu okuba wufuzo kubhekisela ekuhleleni uLibofuzo olubizwa nge-nuclear DNA ngendlela engase iqhubekele ezizukulwaneni eziningi. Ukuhlelwa kwezakhi zofuzo zabantu kuyisihloko sempikiswano emandla ngemiphumela engaba khona ezinganeni kanye nasemphakathini jikelele. Kungase kubangele izinkinga ezinkulu mayelana nokuphepha kanye nezokuziphatha kunokuhlela izakhi zofuzo zomuntu. Umthelela: Ukusetshenziswa kwamathuluzi muva nje, njenge-CRISPR-Cas9, ukuhlela ufuzo lomuntu ngenhloso yokwelapha noma yokuvimbela izifo kanye nezikhala ekuqondeni kwethu kwezesayensi ziphakamisa izinkinga ngokuphathelene nokuziphatha futhi zigqamisa isidingo sokwengamela ngamandla kule ndawo. Ucwaningo lwamanje, olungaba khona kanye nolucatshangwayo lokuhlela izakhi zofuzo zabantu luzodlulela ngale kwemingcele kazwelonke, njengoba kuyoba nemiphumela engenzeka emphakathini. Lokhu kusebenza ngokufanayo ekuhleleni isomatic cell, igermline kanye neheritable human genome, nakuba okokugcina ngokuvamile kubhekwa njengokukhathaza kakhulu ngokuphathelene nokuziphatha. Ngakho-ke, ukwenganyelwa kwalobu buchwepheshe kudingeka emazingeni kazwelonke kanye naphesheya kwamazwe. Zivele zikhona ezinye zezinhlaka kanye nezinqubo zokwengamela ezidingekayo. Lokhu kungase kudingeke ukuthi kuqiniswe noma kushintshwe; lapho izakhiwo nezinqubo ezinjalo zishoda khona, izikhala zidinga ukuvalwa. Ukusetshenziswa kokuhlelwa kwezakhi zofuzo zomuntu eziwufuzo kungenzeka kube umsebenzi onomkhawulo kakhulu eminyakeni ezayo. Ukuze kusizwe ekuqinisekiseni ukuthi ukuhlela izakhi zofuzo zomuntu eziba wufuzo akuqhubeki ngaphambi kwesikhathi ezingcwaningweni zezokwelapha, iKomiti Labeluleki Longoti be-WHO, kanye noMqondisi-Jikelele weWHO kamuva benza, isitatimende senqubomgomo ngoNtulikazi 2019 esicacisa ukuthi “kuzoba isenzo sokungacabangi okwamanje kunoma ubani ukuthi aqhubeke nezicelo zezempilo zokuhlela izakhi zofuzo zomuntu.” Impendulo yeWHO NgoZibandlela 2018, iWHO yasungula iGlobal, multi-disciplinary Expert Advisory Committee ukuze ihlole izinselele zesayensi, zokuziphatha, ezenhlalo kanye nezomthetho ezihlobene nokuhlela izakhi zofuzo zomuntu (isomatic, okungukuthi, engabi ufuzo; igermline, ehlanganisa ucwaningo lwe-in vitro mayelana nemibungu yokuqala, ama-gametes noma izandulela zayo; kanye nokudliseka ngofuzo, lapho imibungu engaphansi kokuhlela izakhi zofuzo isetshenziselwa ukusungula ukukhulelwa nokwakha abantu abangadlulisela ukuhlela enzalweni yabo). IKomiti yanikezwa umsebenzi wokweluleka kanye nokwenza izincomo ngezindlela ezifanele zokubusa zezikhungo, kuzwelonke, ezifundeni kanye nasemhlabeni wonke zokuhlela izakhi zofuzo zabantu. Ngesikhathi somsebenzi walo, iKomiti ibuyekeze okubhaliwe kwamanje kocwaningo lokuhlela izakhi zofuzo zabantu kanye nezicelo zalo, lacubungula iziphakamiso ezikhona zokwengamela kanye nezinyathelo ezifanele eziqhubekayo, futhi laqoqa imininingwane ngezihloko ezihlukene ezihlobene nokusetshenziswa okuhlukene kwalobu buchwepheshe. IKomiti yabonisana kabanzi futhi yakhela emikhankasweni ekhona zokwenza uhlaka lokwengamela kanye nezincomo ngokuphathelene nokwengamela kanye nemisebenzi yokuqapha ukuhlela izakhi zofuzo zabantu. NgoNtulikazi 2021, iKomiti yashicilela uhlaka lokwengamelaa lokuhlela izakhi zofuzo zabantu kanye nezincomoa zokuhlela izakhi zofuzo zabantu. Okunye okwenziwe yiKomiti kuhlanganisa irejista yomhlaba wonke ngokuphathelene nokuhlela izakhi zofuzo zabantu, isitatimende senqubomgomo soMqondisi-Jikelele ekuhleleni igermline yezakhi zofuzo zabantu kanye nemibiko yomsebenzi weKomiti. |
ሰብአዊ መብቶች ማጠቃሊያ፡- ጤና የማንኛውም ሰው መሰረታዊ መብት ነው። ጤና እንደ ሰብአዊ መብት መሆኑ መጠን በአለም ጤና ድርጅት ህገ-መንግስት (እ/አ/አ 1948)፣ በአለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ድንጋጌ (እ/አ/አ 1948) እና በብዙ ሀገራት አቀፍ እና አህጉራዊ የሰብአዊ መብቶች ስምምነቶች ላይ እውቅና አግኝቷል፡፡ ሁሉም የአለም ጤና ድርጅት አባል ሀገራት ከፍተኛውን አካላዊ እና አእምሯዊ ጤና የማግኘት መብትን እውቅና የሚሰጥ ቢያንስ አንድ ስምምነት አጽድቀዋል፡፡ ይህ ማለት ጊዜ እና ግብአትን ሙሉ በሙሉ ለማሳካት እንደሚያስፈልጉ በመገንዘብ አገሮች ህጋዊ ግዴታዎች አለባቸው፡፡ የአገሮች አንዳንድ ቀጥተኛ ግዴታዎች የመድልዎ አለመኖር ዋስትና እና በጤና ላይ እኩል ሕክምና አገልግሎት መስጠትን ያካትታሉ፡፡ የጤና መብት እንደ ጤና የመቆጣጠር መብት፣ በመረጃ የተደገፈ ፈቃድ፣ የሰውነት ታማኝነት እና ከጤና ጋር በተያያዙ ውሳኔዎች ውስጥ መሳተፍን የመሳሰሉ መብቶችን ያጠቃልላል። እንደ ከጉዳት፣ እንግልት እና ጎጂ ልማዶች ያሉ ነፃ የመሆንንም ያካትታል፡፡ ጤናን የማግኘት መብት በህይወት የመኖር፣ የምግብ፣ የመኖሪያ ቤት፣ የስራ፣ የትምህርት፣ የግላዊነትን መጠበቅ፣ መረጃ የማግኘት፣ ከጥቃት ነጻ የመሆን እና በስብሰባ የመሰብሰብ፣ በጉባኤ የመገኘት እና የመንቀሳቀስ መብቶችን ጨምሮ ሌሎች ሰብአዊ መብቶችን ከማረጋገጥ ጋር በቅርበት የተያያዘ እና የተመረኮዘ ነው፡፡ ሁለቱንም ጥራት፣ ወቅታዊ እና ተገቢ የጤና አገልግሎቶችን እና ስርዓቶችን እና ጤናን የሚጎዱትን ወሳኙን ያለአድልዎ ማግኘትን ያካትታል። በሰብአዊ መብት ላይ የተመሰረተ አቀራረብ በሰብአዊ መብት ላይ የተመሰረተ አካሄድ (HRBA) እኩል ያልሆኑ ውጤቶችን፣ አድሎአዊ ድርጊቶችን እና ኢ-ፍትሃዊ የሀይል ግንኙነቶችን በመፍታት ዘላቂ ልማትን ለመደገፍ ያለመ ነው፡፡ በሰብአዊ መብት ላይ የተመሰረተ አካሄድ የዓለም ጤና ድርጅት በጣም የተገለሉ እና አድልዎ በሚደረግባቸው የማህበሰረብ ክፍሎች ላይ ያተኩራል፡፡ የተባበሩት መንግስታቱ ስለሰብአዊ መብት ላይ የተመሰረተ አካሄድ ያለው የጋራ ግንዛቤ እንደ መመሪያ ማዕቀፍ ሆኖ ያገለግላል፡፡ የሚከተሉት ክፍሎች አሉት፡- ግብ፡- ሁሉም ፕሮግራሞች፣ ፖሊሲዎች እና የቴክኒክ እርዳታዎች የጤና እና ሌሎች ከጤና ጋር የተገናኙ ሰብአዊ መብቶችን የበለጠ ተግባራዊ ማድረግ አለባቸው፡፡ ሂደቱ፡- የሰብአዊ መብቶች መመዘኛዎች እና መርሆዎች እንደ ተሳትፎ፣ ተጠያቂነት፣ እኩልነት እና አድሎአዊ አለመሆን የመሳሰሉት በሁሉም የጤና ፕሮግራም ዑደት ደረጃዎች ውስጥ የተካተቱ ሲሆን ይህም ግምገማ፣ የቅድሚያ ዝግጅት፣ እቅድ እና ዲዛይን፣ ትግበራ እና ክትትል እና ግምገማን ያካትታል፡፡ ውጤት፡- ተቋማት፣ ሂደቶች እና ስርዓቶች ሰዎች ከጤና ጋር የተያያዙ መብቶቻቸውን የመረዳት እና የመጠየቅ ስልጣናቸውን ማረጋገጥ ይኖርባቸዋል፡፡ መንግስታት ቀዳሚ ግዴታ ተሸካሚ በመሆናቸው የሰብአዊ መብት ግዴታቸውን እንዲወጡ ሊደገፉ ይገባል፡፡ እንደ ግሉ ዘርፉ እና መንግሥታዊ ያልሆኑ ድርጅቶች እና አካላትም የሰብአዊ መብት ግዴታ አለባቸው፡፡ ፖሊሲ አውጪዎች እና የፓርላማ አባላት ከጤና ጋር የተገናኙ መብቶችን፣ የጤና እና የደህንነት ደረጃዎችን እና የሠራተኛ መብቶችን እና ሌሎችን መከበራቸውን፣ መጠበቅን እና መሟላታቸውን ለማረጋገጥ የቁጥጥር ሥልጣናቸውን መጠቀም አለባቸው፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ የዓለም ጤና ድርጅት ሰብአዊ መብቶችን ከጤና ሥርዓቶች፣ ፕሮግራሞች እና ፖሊሲዎች ጋር ለማዋሃድ የሚደረገውን ጥረት ይደግፋል፡፡ ይህንንም ለማሳካት የዓለም ጤና ድርጅት እንደ ኤችአይቪ፣ የእናቶችና ሕጻናት ጤና፣ የአእምሮ ጤና እና ሌሎች የጤና ጉዳዮችን በተመለከተ በሰብአዊ መብቶች ላይ መመሪያ ይሰጣል፡፡ የአለም ጤና ድርጅት አገልግሎቶች በአለም አቀፍ ደረጃ የሚገኙ፣ ተደራሽ፣ ተቀባይነት እና ከፍተኛ ጥራት ያላቸው መሆናቸውን ለማረጋገጥ ብሄራዊ የጤና ስርዓቶችን ለማጠናከር አገራትን ይደግፋል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት በጤና መብት ላይ ያለው የፖለቲካ አመራር አገሮች የጤና መብትን እንዲደግፉ፣ ፖሊሲዎችን እና አሠራሮችን እንዲገመግሙ በመደገፍ ላይ ያተኩራል፡፡ የአለም ጤና ድርጅት የሰብአዊ መብት ስራ ከዘላቂ ልማት ግቦች ጋር የተጣጣመ እንዲሆን ያደርጋል፡፡ ዘላቂ ልማት ግቦችን ለማሳካት የዓለም ጤና ድርጅት የዓለም ጤና ድርጅቱን ለመለየት መሳሪያዎችን እና መመሪያዎችን በማምረት እና በማሰራጨት ላይ የሚገኝ ሲሆን ለምን እንደሚደረግ እንዲሁም ተጠያቂነትን ለማረጋገጥ በማህበራዊ ተሳትፎ ላይ መመሪያዎችን ይሰጣል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት አገሮች ከጤና ጋር የተያያዙ መብቶችን ለማስከበር ዓለም አቀፍ እና አህጉራዊ የሰብአዊ መብት ተጠያቂነት ዘዴዎችን እንዲጠቀሙ ይደግፋል፡፡ | Human rights Overview: Health is a fundamental right of every human being. Health as a human right is recognized in the WHO Constitution (1948), the Universal Declaration of Human Rights (1948) and many international and regional human rights treaties. All WHO Member States have ratified at least one treaty that recognizes the right to the highest attainable standard of physical and mental health. This means that countries have legal obligations, while acknowledging that time and resources are required to fully achieve them. Some immediate obligations for countries include the guarantees of non-discrimination and equal treatment in health. The right to health includes entitlements, such as the right to control one’s health, informed consent, bodily integrity, and participation in health-related decision-making. It also includes freedoms, like freedom from torture, ill-treatment and harmful practices. The right to health is closely related to and dependent on the realization of other human rights, including the rights to life, food, housing, work, education, privacy, access to information, freedom from torture and the freedoms of association, assembly and movement. It includes both nondiscriminatory access to quality, timely and appropriate health services and systems and to the underlying determinants of health. Human rights-based approach A human rights-based approach (HRBA) aims to support sustainable development by addressing inequalities, discriminatory practices and unjust power relations that are often at the core of unequal outcomes. HRBA focuses on the groups of people who are most marginalized and discriminated against. The United Nations common understanding of a HRBA serves as a guiding framework. It has the following elements. Goal: All programmes, policies and technical assistance should further the realization of the right to health and other health-related human rights. Process: Human rights standards and principles – such as participation, accountability, equality and non-discrimination – are integrated into all stages of the health programming cycle, including assessment, priority setting, planning and design, implementation and monitoring and evaluation. Outcome: Institutions, processes and systems need to ensure that people are empowered to understand and claim their health-related rights. States are the primary duty bearers and must be supported to deliver on their human rights obligations. Non-State actors, like the private sector and non-governmental organizations, also have human rights obligations. Policy makers and parliamentarians must use their regulatory powers to ensure the respect, protection and fulfilment of health-related rights, health and safety standards and labour rights, among others. WHO response WHO supports country efforts to integrate human rights into health systems, programmes and policies. To achieve this, WHO provides guidance on human rights in the context of health issues, such as HIV, maternal and child health, mental health and others. WHO also provides support to countries to strengthen national health systems to ensure that services are universally available, accessible, acceptable and of high quality. WHO's political leadership on the right to health focuses on supporting countries to review laws, policies and practices to ensure they support the right to health. WHO's human rights work aligns with the Sustainable Development Goals (SDGs). To meet the SDGs, WHO produces and disseminates tools and guidance to identify who is being left behind and why, as well as guidance on social participation to ensure accountability. WHO also supports countries to use international and regional human rights accountability mechanisms to advance health related rights. | Haƙƙin ɗan'adam Gamsashshen bayani: Lafiya haƙƙi ne mai matuƙar muhimmanci na kowanne ɗan'adam. An amince da lafiya a matsayin haƙƙin ɗan'adam a cikin tsarin dokokin hukumar Lafiya ta Duniya shekarar (1948), Bayyana haƙƙin ɗan'adam na bai ɗaya shekarar (1948) da yawanci yarjejeniyar haƙƙin ɗan'adam na duniya da yankuna-yankuna. Duk ƙasashen da suke cikin hukumar Lafiya ta Duniya WHO sun yadda da a ƙalla yarjejeniya guda ɗaya da ta amince da cewa mutane na da haƙƙin samun lafiyar jiki da ta ƙwaƙwalwa. Hakan na nufin ƙasashe na da haƙƙin doka, yayin amincewa da wannan lokacin sannan kuma ana buƙatar kayan aiki don cimmasu gaba ɗaya. Wasu haƙƙoƙin ƙasashen na farko-farko sun haɗa da tabbatar da rashin nuna bambanci da kuma samun haƙƙoƙin kulawar lafiya daidai da daidai. Haƙƙin samun lafiya ya haɗa da haƙƙoƙi irinsu 'yancin mutum ya tafiyar da lafiyasu da sanannen izini da cikakkiyar amana da kuma shiga cikin sha'anin zartar da dokar harkar lafiya. Ta kuma ƙunshi 'yanci daban-daban, irinsu kamar 'yantuwa daga azabtarwa da mugunta da munanan ɗabi'u. Haƙƙin samun lafiya yana da alaƙa da da kuma dogara a kan fahimtar wasu haƙƙoƙin ɗan'adam ɗin, wanda ya ƙunshi haƙƙin samun rayuwa da abinci da mazauni da aiki da ilimi da sirri da damar samun bayanai da 'yantuwa daga azabtarwa da 'yancin yin ƙungiya da taro da kuma yawo. Ya ƙunshi duka biyu, wato rashin bambancin damar samun ayyuka da tsare-tsaren kiwon lafiya masu inganci, a kan lokaci kuma waɗanda suka dace. Tsari/hanyar kula da haƙƙin ɗan'adam. Tsari/hanyar kula da haƙƙin ɗan'adam, wato (HRBA) ta duƙufa wajen tallafawa muradun ƙarni ta hanyar magance rashin adalci da ɗabi'un nuna bambanci da dangantakar iko na rashin adalci da yawanci su suke janyo sakamako na rashin adalci. Tsarin kula da haƙƙin ɗan'adam (HRBA) yana maida hankali ne kan rukunin mutanen da yawanci ake ƙyamatarsu da nuna musu bambanci. Binciken ilimin majalisar ɗinkin duniya na tsarin kula da haƙƙin ɗan'adam yana aiki a matsayin wata dabara ta nusarwa. Tana da waɗannan ayyukan. Manufa: Dukkan shirye-shirye da ƙa'idoji da taimakon fasaha ya kamata su ƙarfafa fahimtar 'yancin samun lafiya da wasu haƙƙoƙin lafiya na ɗan'adam. Hanyar aiwatarwa: Yadda aka tsara da aiwatar da ƙa'idojin kula da haƙƙoƙin ɗan'adam sun haɗa da irin su adalci da raba dai-dai da tabbatar da cewa kowa na da 'yancin fadar albarkacin bakinsa, waɗannan ƙa'idojin duk suna cikin duk wani mataki, wanda ya haɗa da ƙiyasi da bada muhimmanci da tsare-tsare da aiwatawa da sa ido a kan abin da ya kamata a yi dan gano ko akwai matsala. Sakamako: hukumomi da hanyoyi da shirye-shirye na buƙatar tabbatar da cewa an tallafawa mutane don fahimta da neman haƙƙoƙin su na lafiya. Jahohi sune ke ɗauke da nauyi mafi muhimmanci sannan dole a tallafa musu wajen ƙaddamar da nauye-nauyen haƙƙoƙinsu na ɗan'adam. Ɓangarorin da ba jahohi ba, irin su gurare masu zaman kansu da ƙungiyoyi masu zaman kansu, suma na da nauyin neman haƙƙoƙin ɗan'adam. Masu yin doka da masu zartar da doka dole su yi amfani da ikon su na sa dokoki don tabbatar da girmamawa da kariya da biyan haƙƙoƙin lafiya da lafiya da ƙa'idojin samun aminci da 'yancin aiki da sauran su. Matakan Hukumar WHO Hukumar Lafiya ta Duniya WHO na tallafawa ƙoƙarin ƙasa wajen tattara 'yancin ɗan'adam zuwa wasu tsare-tsaren lafiya da shirye-shirye da ƙa'idoji. Domin cimma hakan, hukumar Lafiya ta Duniya na ilimtarwa a kan haƙƙoƙin ɗan'adam a al'amuran lafiya, irin su cuta mai karya garkuwar jiki da lafiyar uwa da ɗanta da lafiyar ƙwaƙwalwa da sauran su. Haka kuma Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana tallafawa ƙasashe don inganta tsare-tsaren lafiya na ƙasa domin tabbatar da cewa ayyukan lafiya sun wadatu gaba ɗaya duniya kuma suna da sauƙin samu kama an aminta dasu kuma suna da inganci. Shugabancin Hukumar Lafiya ta Duniya WHO a kan haƙƙin lafiya ya maida hankali ne kan taimakawa ƙasashe don gyara dokoki da ƙa'idoji da kuma ɗabi'u don tabbatar da cewa sun tallafa wajen samun 'yancin lafiya. Aikin Hukumar Lafiya ta Duniya a kan haƙƙoƙin ɗan'adam yayi daidai da muradun ƙarni (SDGs). Domin cika muradun ƙarni, Hukumar Lafiya ta Duniya (WHO) ta samar da rarraba kayan aiki da dokokin gano wanda aka bari a baya sannan me ya sa, da kuma dokoki a kan shigowar al'umma don tabbatar da gaskiya da adalci. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana kuma tallafawa ƙasashe da suyi amfani da hanyoyi na gaskiya da amana kula da haƙƙoƙin ɗan'adam na duniya da yankuna don bunƙasa haƙƙoƙin lafiya. | Haki za Binadamu Muhtasari: Afya ni haki ya msingi ya kila Binadamu. Afya kama haki ya Binadamu inatambuliwa katika katiba ya WHO (1948), Azimio la kimataifa la haki za Binadamu (1948) na mikataba mingi ya kimataifa ya haki za Binadamu. Mataifa yote wanachama wa WHO yameidhinisha angalau mkataba mmoja unaotambua haki za kufukia kiwango cha juu zaidi cha Afya ya kimwili na kiakili. Hii inamaanisha kwamba nchi zina wajibu wa kisheria, huku zikikubali wamba muda na rasilimali zinahitajika ili kuyafanikisha kikamilifu. Baadhi ya majukumu ya haraka kwa nchi ni pamoja na hakikisho la kutobaguliwa na kutendewa sawa katika Afya. Haki za Afya ianjumuisha stahili, kama vile haki ya kudhibiti afya ya watu, ridhaa ya ufahamu,, uadilifu wa mwili, na kushiriki katika kufanya maamuzi yanayohusiana na Afya. Pia inajumuisha uhuru, kama vile uhuru kutoka kwa mateso, unyanyasaji na mazoea mabaya. Haki ya Afya inahusiana kwa akribu na inategenmea kupatikana kwa haki nyingine za Binadamu, ikiwa ni pamoja na haki za kuishi, chakula; nyumba, kazi, elimu, faragha, kupata habari, uhuru wa kuteswa na uhuru wa kujumuika, kkukusanyika na kutembea. Inajumuisha ufikiaji usio na ubaguzi wa uduma bora za Afya, kwa wakati na zinazofaa na mfumo na kwa viashiria vya kimsingi vya Afya. Mbinu inayozingatia haki za Binadamu Mkabala unaozingatia haki za binadamu (HRBA) unalenga kusaidia maendeleo endelevu kwa kushughulikia kwa usawa, mazoea ya kibaguzi na mahususi yasiyo ya haki ya mamlaka ambayo mara nyingi ndio msingi wa matokeo yasiyo sawa. HRBA inaangazia mkundi ya watu ambao wametengwa zaidi na kubaguliwa. Uelewa wa pamoja wa umoja wa mataifa wa HRBA hutumika kama mfumo elekezi. Ina vipengele vifuatavyo. Lengo: Programu zote, sera na usaidizi wa kiufundi unapaswa kuendeleza utambuzi wa haki ya Afya na haki nyingine zinazohusiana na Afya za Binadamu. Mchakato: Viwango na kanuni za haki za Binadamu kama vile ushiriki, uwajibikaji, usawa na kutobagua zimeunganishwa katika hatua zote za mzunguko wa programu za Afya, ikiwa ni pamoja tathmini, kuweka kipaumbele, kupanga na kubuni, utekelezaji na ufuatiliaji na tathmini. Mataokeo: Taasisi, taratibu na mifumo inahitaji kuhakikisha kwamba watu wanawezesha kuelewa na kudai haki zao zinazohusiana na Afya. Nchi ndizo zinabeba wajibu wa kimsingi na lazima ziungwe mkono ili kutimiza wajibu wao wa haki za binadamu. Watendaji wasio wa kiserikali kama sekta binafsi na mashirika yasiyo ya kiserikali, pia wana wajibu wa haki za Binadamu. Watunga sera na wabunge lazima watumie mamlaka yao ya udhibiti ili kuhakikisha heshima, ulinzi na afya, viwango vya Afya na usalama na haki za kazi, miongoni mwa mengine. Majibu ya WHO WHO inasaidia juhudi za nchi katika mifumo ya Afya, programu na sera. Ili kufikia hili, WHO inatoa muongozo kuhusu haki za Binadamu katika muktadha wa masuala ya Afya, kama vile VVU, afya ya uzazi na mtoto, afya ya akili na mengineyo. Pia WHO hutoa usaidizi kwa nchi ili kuimarisha mifumo ya Afya ya kitaifa ili kuhakikisha kuwa huduma zinapatikana kwa wote, zinafikika, zinakubalika na za ubora wa juu. Uongozi wa kisiasa wa WHO kuhusu haki ya afya unazingatia kusaidia nchi kupitia upya sheria, sera na mazoea ili kuhakikisha kwamba zinaunga mkono haki ya Afya. Kazi ya haki za Binadamu ya WHO inawiana na malengo ya maendeleo endelevu (SDGs). Ili kufikia SDGs, WHO inazalisha na kusambaz zana na muongozo wa kutambua nani anaachwa nyuma na kwa nini, vilevile muongozo wa ushiriki wa kijamii ili kuhakikisha uwajibikaji. Pia WHO inaunga mkono nchi kutumia mbinu za kimataifa n kikanda za uwajibikaji wa haki za abinadamu ili kuendeleza haki zinazohusiana na Afya. | Ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn Ìsọnísókí: Ìlera jẹ́ ẹ̀tọ́ tí ó ṣe pàtàkì fún gbogbo ẹ̀dá ènìyàn. Ìlera gẹ́gẹ́ bí ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn jẹ́ ohun tí Àjọ WHO dámọ̀ nínú ìwé òfin (1948), Àjọ UDHR(1948) àti ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn àjọ ẹlẹ́tọ̀ọ́ ọmọnìyàn aládèéhùn ní òkèèrè àti ní ẹlẹ́kunjẹ̀kun. Gbogbo àwọn ìlú tí ó jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ àjọ WHO ti gbà láti ṣe àdéhùn kan yóò ṣe ìdámọ̀ ohun tí yóò jẹ ipele tí ó ga ju fún ìlera ara àti ọpọlọ. Èyí túnmọ̀ sí wí pé àwọn orílẹ̀-èdè ní àwọn ojúṣe òfin, tí wọ́n sì gbà wí pé àkókò àti àwọn ohun èlò ṣe pàtàkì láti ṣe wọ́n ní àṣeyọrí. Àwọn ojúṣe kan tí yóò yẹ kí orílẹ̀-èdè tètè ṣe kò ṣe àyọsílẹ̀ ìfàyèsílẹ̀ fún ìyàsọ́tọ̀ ẹnìkankan àti ìtọ́jú ọgbọọgba fún ìlera. Ẹ̀tọ́ fún ìlera kò ṣe àyọsílẹ̀ níní ẹ̀tọ́, bí i ẹ̀tọ́ láti lè ṣe ìdarí ìlera ẹni, Ìfinúfíndọ, ìdúró ṣinṣin ti ara, àti ìkópa nínú àwọn ìpinnu tí ó jẹmọ́ ètò ìlera. Kò tún ṣe àyọsílẹ̀ òmìnira, òmìnira bí i èyí láti ara ìjìyà, títọ́jú ẹni ní ọ̀nà tí kò bójúmu àti ṣíṣe àwọn ohun ìpalára. Ẹ̀tọ́ sí ikú jẹ́ ohun tí ó súnmọ́ àti tí ó gbẹ́kẹ̀lé mímọ àwọn ẹ̀tọ́ ènìyàn yòókù, láì ṣe àyọsílẹ̀ ẹ̀tọ́ sí ẹ̀mí, oúnjẹ, ilé gbígbé, iṣẹ́, ètò ẹ̀kọ́, níní àyè fúnra ẹni, àyè sí ìfitónilétí òmìnira láti abẹ́ ìfìyàjẹni àti òmìnira láti inú ẹgbẹ́, ìkójopọ̀ àti lílọ sókè sódò. Èyí kò ṣe àyọsílẹ̀ àìṣe ìyàsọ́tọ̀ ààyè sí ohun tí ó dáa, dídé sí àkókò àti ohun tí ó yẹ fún ètò ìlera àti ètò àti àwọn ohun tí ó ń wà lábẹ́ ohun tí ó máa ń ṣe òdiwọ̀n ìlera. Àwọn ìlànà ẹtọ́ ọmọnìyàn Àwọn ìlànà ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn jẹ́ èyí tí ó ní ìlépa láti ṣe àtìlẹyìn ìdàgbàsókè alágbèéró nípa dídojúkọ àìdọ́gba, àwọn ìṣe ìyàsọ́tọ̀ àti ìbáṣepọ̀ agbára tó ń hùwà àìtọ́ tí ó máa ń ṣẹlẹ̀ ní ọ̀gangan àbájáde tí kò dọ́gba. HRBA ní àfojúsùn lórí ìkórajọpọ̀ àwọn ènìyàn tí ọ̀pọ̀ wọn jẹ́ èyí tí a kópọ̀ tí a yàwọ́n sọ́tọ̀ lòdì síra wọn. Òye ti Àjọ United Nations tí ó jẹ́ HRBA jẹ́ atọ́nà àwòṣe. Ó ní àwọn ohun wọ̀nyí. Ìlépa: Gbogbo ètò, ètò ìmúlò àti àwọn ìrànwọ́n tí ó gba ọgbọ́n yẹ kí ó mú ìtẹ̀síwájú bá ẹ̀tọ́ sí ìlera àti àwọn ẹ̀tọ́ mìíràn tí ó jẹmọ́ ìlera. Ètò:Ìgbéwọ̀n àti ìlànà ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn - bí i ìkópa, ìṣirò, ìdọ́gba àti àìyàsọ́tọ̀- jẹ́ ohun tí ó wọnú gbogbo ipele ètò ìlera, tí kò yọ ìgbéléwọ̀n, ètò mímọ ohun àkọ́kọ́, eto, ìṣe lọ́ṣọ̀ọ́, àmúṣe àti ìtọpinpin àti ìgbéléwọ̀n sílẹ̀. Àbájáde: Àgbékalẹ̀, ètò jẹ́ ohun tí a nílò láti rí i dájú pé a ró àwọn ènìyàn lágbára láti lè ní òye àti gba ẹ̀tọ́ àwọn ohun tí ó jẹmọ́ ìlera wọn. Ìpínlẹ̀ ni àwọn tí wọ́n gbọdọ̀ kọ́kọ́ gbé ojúṣẹ yìí jáde àti pẹ́ wọ́n gbọdọ̀ ní àtìlẹyìn láti jíyìn ojúṣe ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn wọn. Àwọn akópa tí kì í ṣe ti Ìpínlẹ̀ bí i ẹ̀ka aládàáni àti àwọn ilé - iṣẹ́ tí kì í ṣe ti ìjọba, àwọn náà ní ojúṣe ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn. Àwọn elétò ìmúlò àti àwọn ènìyàn ilé ìgbìmọ̀ aṣòfin gbọdọ̀ lọ agbára ṣíṣe ètò láti rí i dájú pé ìtẹríba, ààbò àti ìmúṣẹ ti ohun tí ó jẹmọ́ ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn, ìlera àti ìgbéwọ̀n ààbò àti ẹtọ́ sí iṣẹ́, àti àwọn ohun mìíràn. Ìdáhùn àjọ WHO Àjọ WHO ṣe àtìlẹyìn akitiyan orílẹ̀-èdè láti mú ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn wọ inú ètò ìlera, ètò àti ètò ìmúlò. Láti rí èyí sey, àjọ WHO pèsè ìtọ́ni lórí ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn nínú ìlò ọ̀rọ̀ tó níṣẹ́ pẹ̀lú ètò ìlera, bí i Kòkòrò A Pa Sójà Ara, ìyá àti ìlera ọmọ, ìlera ọpọlọ àti àwọn mìíràn. WHO tún pèsè àtìlẹyìn fún orílẹ̀-èdè láti ró wọn lágbára lórí ètò ìlera orílẹ̀-èdè láti rí àrídájú ètò tí ó wà lágbàáyé, ṣe é lò, ìtẹ́wọ́gbà lágbàáyé,, tí ó sì ní àbùdá tí ó dáa. Ètò ìṣejọba ìṣẹ̀lú WHO lórí ẹ̀tọ́ sí ìlera ní àfojúsùn lórí ṣíṣe àtìlẹyìn orílẹ̀-èdè láti ṣàtúnyẹ̀wò òfin, ètò àti ìṣe láti rí àrídájú wọ́n ṣe àtìlẹyìn ẹ̀tọ́ sí ìlera. Iṣẹ́ Àjọ WHO ṣiṣẹ́ papọ̀ pẹ̀lú ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn ti lílépa Àfojúsùn ìdàgbàsókè Alálòpẹ́. Láti lè mú àwọn SDGs ṣe, WHO ṣe ìpèsè àti pé wọ́n pín irinṣẹ́àti ìtọ́ni láti ṣe ìdámọ̀ àwọn tí ó wà lẹ́yìn àti ìdí, bákan náà lórí ìtọ́ni lórí ìkópa ti àwùjọ láti rí àrídájú ìṣirò. WHO tún ṣe àtìlẹyìn fún àwọn orílẹ̀-èdè tí ó ń lo ète ìṣirò ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn ti òkèèrè àti ẹkùn láti ṣe ìdàgbàsókè àwọn ohun tí ó jẹmọ́ ètò ìlera. | Amalungelo abantu Uhlolojikelele: Ezempilo ziyilungelo eliyisisekelo lawo wonke umuntu. Impilo njengelungelo labantu iyaqashelwa kuMthethosisekelo we-WHO (1948), i-Universal Declaration of Human Rights (1948) kanye nezivumelwano eziningi zamazwe omhlaba nezesifunda zamalungelo abantu. WONKE amazwe angamalungu e-WHO asigunyaze okungenani isivumelwano esisodwa esiqaphela ilungelo lokuthola izinga eliphakeme kakhulu lempilo yangokomzimba kanye neyengqondo. Lokhu kusho ukuthi amazwe anezibopho ezingokomthetho, ngesikhathi eqaphela ukuthi isikhathi kanye nezinsiza ezidingekayo ukuze kuzuzwe ngokugcwele. Ezinye izibopho zamanje zamazwe zihlanganisa iziqinisekiso zokungabandlululi kanye nokuphathwa ngendlela elinganayo kwezempilo. Ilungelo lokuba nempilo lihlanganisa amalungelo, njengelungelo lokulawula impilo yomuntu, imvume enolwazi, ubuqotho ngokuphathelene nomzimba, nokuhlanganyela ekuthatheni izinqumo ezihlobene nempilo. Kuhlanganisa nenkululeko, njengokukhululeka ekuhlukunyezweni, ukuphathwa kabi kanye nemikhuba elimazayo. Ilungelo lempilo lihlobene kakhulu futhi lincike ekufezekeni kwamanye amalungelo abantu, okuhlanganisa amalungelo okuphila, ukudla, indawo yokuhlala, umsebenzi, imfundo, ubumfihlo, ukufinyelela olwazini, ukukhululeka ekuhlukunyezweni kanye nenkululeko yokuzihlanganisa nabathile, ukuhlangana kwabantu kanye nokunyakaza. Kuhlanganisa kokubili ukufinyelela okungakhethi ezinsizeni zezempilo eziseqophelweni eliphezulu, futhi ezitholakala ngesikhathi futhi ezifanele kanye nezinqumo zempilo eziyisisekelo. Indlela esekelwe emalungelweni abantu Indlela esekelwe emalungelweni abantu (HRBA) ihlose ukusekela intuthuko esimeme ngokubhekelela ukungalingani, imikhuba yokubandlulula kanye nobudlelwano bamandla obungafanele okuvame ukuba umnyombo wemiphumela engalingani. I-HRBA igxile emaqenjini abantu ababukelwa phansi kakhulu futhi ababandlululwa kakhulu. Ukuqonda okuvamile kwe-United Nations ngokuphathelene neHRBA kusebenza njengohlaka lwesiqondiso. Kunezici ezilandelayo. Okuphokophelwe: Zonke izinhlelo, izinqubomgomo kanye nosizo lwezobuchwepheshe kufanele kuqhutshekiselwe phambili ukuze kufezekiswe ilungelo lezempilo kanye namanye amalungelo abantu ahlobene nezempilo. Inqubo: Izindinganiso nezimiso zamalungelo abantu – njengokubamba iqhaza, ukuziphendulela, ukulingana kanye nokungabandlululwa – kuhlanganiswe kuzo zonke izigaba zomjikelezo wohlelo lwezempilo, okuhlanganisa ukuhlolwa, ukubekwa kwezinto eziseqhulwini, ukuhlela kanye nokuklama, ukuqaliswa kanye nokuqapha kanye nokuhlolwa. Umphumela: Izikhungo, izinqubo nezinhlelo kudingeka ziqinisekise ukuthi abantu banikwe amandla okuqonda kanye nokufuna amalungelo abo ahlobene nempilo. Imibuso iyinhloko ngokuphathelene nokuba nezibopho futhi kumele isekelwe ukuze ifeze izibopho zayo zamalungelo abantu. Abadlala indima abangekho kuhulumeni, njengezinkampani ezizimele kanye nezinhlangano ezingekho ngaphansi kukahulumeni, nabo banezibophezelo ngokuphathelene namalungelo esintu. Abenza izinqubomgomo kanye namalungu ephalamende kumele basebenzise amandla abo okushaya umthetho ukuze baqinisekise ukuhlonishwa, ukuvikelwa kanye nokufezwa kwamalungelo ahlobene nempilo, izindinganiso zezempilo kanye nokuphepha kanye namalungelo abasebenzi, phakathi kokunye. Impendulo yeWHO I-WHO isekela imizamo yezwe yokuhlanganisa amalungelo abantu ezinhlelweni zezempilo, ezinhlelweni kanye nakuzinqubomgomo. Ukuze kufezeke lokhu, iWHO ihlinzeka ngesiqondiso esiphathelene namalungelo abantu esimweni sezimpilo, njenge-HIV, impilo kamama nengane, impilo yengqondo kanye nokunye. I-WHO iphinde ihlinzeke ngosizo kumazwe aqinise izinhlelo zezempilo kuzwelonke ukuze aqinisekise ukuthi izinsiza zitholakala endaweni yonke, ziyafinyeleleka, ziyemukeleka futhi zisezingeni eliphakeme. Ubuholi bezepolitiki be-WHO elungelweni lezempilo bugxile ekusekeleni amazwe ukuba abuyekeze imithetho, izinqubomgomo kanye nokwenziwa komsebenzi ukuze kuqinisekiswe ukuthi asekela ilungelo lezempilo. Umsebenzi wamalungelo abantu weWHO uhambisana neMigomo Yentuthuko Esimeme (amaSDG). Ukuze kuhlangatshezwane namaSDG, iWHO ikhiqiza futhi isakaze amathuluzi kanye nesiqondiso ukuze kutholakale ukuthi ubani oshiywe ngemuva nokuthi kungani, kanye nesiqondiso sokubamba iqhaza emphakathini ukuze kuqinisekiswe ukuziphendulela. I-WHO iphinde isekele amazwe ukuba asebenzise izindlela zomhlaba wonke nezesifunda zokulandisa ngamalungelo abantu ukuze athuthukise amalungelo ahlobene nempilo. |
የናሙና ምርመራ ማጠቃሊያ፡- የናሙና ምርመራ (IVDs) በሽታን፣ ሁኔታዎችን እና ህመሙን የሚለዩ ምርመራዎች ናቸው፡፡ የናሙና ምርመራ በቀላሉ 'በመስታወት' ማለት ሲሆን እነዚህ ምርመራዎች በሰውነት ውስጥ በሚካሄዱ የናሙና ምርመራዎች በተቃራኒው በተለምዶ በመመርመሪያ ቱቦዎች እና በተመሳሳይ መሳሪያዎች ይከናወናሉ፡፡ የናሙና ምርመራዎች በቤተ ሙከራ፣ በጤና እንክብካቤ ተቋማት ወይም በቤት ውስጥም ሊደረጉ ይችላሉ፡፡ ምርመራዎቹ እራሳቸው ከትናንሽ፣ በእጅ ከሚያዙ ምርመራዎች እስከ ውስብስብ የላብራቶሪ መሳሪያዎች ድረስ በተለያዩ መሳሪያዎች ሊከናወኑ ይችላሉ፡፡ ሀኪሞች ታካሚዎችን ውጤታማ በሆነ መንገድ እንዲመረምሩ እና ተገቢውን ህክምና ለመስጠት እንዲችሉ ያስችላቸዋል፡፡ ምርመራው የታካሚ፣ የገንዘብ እና የጤና ስርዓት የሚፈታተን እና የአለም አቀፍ የጤና ሽፋን ወሳኝ ማነቃቂያ ቢሆንም የእንክብካቤ ሳጥንድ ውስጥ በጣም ደካማው መገናኛ ነው፡፡ ይህ በተለይ ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው አገሮች ውስጥ ባሉ የመጀመሪያ ደረጃ የጤና አጠባበቅ ቦታዎች የሚጠቀሙበት ነው፡፡ እነዚህ አገሮች ብዙውን ጊዜ እንዲህ ላለው ምርመራ የሚያገለግሉ የላቦራቶሪዎች የተቀናጀ አውታረ መረብ ይጎድላቸዋል፤ ሆኖም ሰፋ ያለ የናሙና ምርመራ መሳሪያዎች ለታካሚዎች የምርመራ ላቦራቶሪዎች በሌሉበት የመጀመሪያ ደረጃ ሕክምና ላይ ይገኛል። ተፅዕኖ፡- ዛሬ የተለያዩ ሁኔታዎችን የሚሸፍኑ ከ 40,000 በላይ ምርቶች በብልቃጥ ለመመርመር ተዘጋጅተው ይገኛሉ፡፡ እነዚህም ናሙናዎች ወደ ማእከላዊ ላብራቶሪ ለትንተኛ የሚላኩበት ባህላዊ የላቦራቶሪ ላይ የተመረኮዙ ምርመራዎች እና በታካሚ የሕክምና ቦታ አጠገብ ወይም ላይ ሊደረጉ የሚችሉ የልዩ በሽታው ሕክምና ምርመራዎችን ያካትታሉ፡፡ የሕክምና ምርመራ የሕክምና ውሳኔዎችን ለማስተላለፍ፣ ወደሌላ ሕክምና ማዕክል ሄደው መታከምን ለማስቀረት በተለይም የላቦራቶሪ መሠረተ ልማት ደካማ በሆነበት በንብረት የተገደቡ አካባቢዎች የሕክምናው ቅልጥፍናን ለማሻሻል እና ወጪን ለመቀነስ ይረዳል፡፡ በዓለም ዙሪያ በጣም አስፈላጊ ከብዙ በሽታዎች መስፋፋት እንደ መጀመሪያው መከላከያ ሆነው የሚያገለግሉ ምርመራዎች ናቸው፡፡ የሳንባ ነቀርሳን ለመዋጋት ለምሳሌ በዘመናዊ ምርመራዎች ላይ የበሽታውን የመጀመሪያ፣ ቀልጣፋና አግባብነት ያለው ምርመራ እና በሕክምናው ላይ ጥቅም ላይ የዋሉ የመድኃኒት የመቋቋም ለውጦችን እንደ ቅድመ ሁኔታ ተደርጎ መልስ ይሰጠዋል፡፡ በብልቃጥ የሚደረግ ምርመራ የተወገዱ በሽታዎች እንደገና እንዳይከሰቱ ለመከላከል የመጀመሪያው የመከላከያ እርምጃዎች ናቸው፡፡ ለምሳሌ ፍንጣጣ እንደገና የመታየት ዕድል የለውም፤ ነገር ግን የዓለም ጤና ድርጅት ማንኛውንም ሊሆኑ የሚደርሱ በሽታዎችን በፍጥነት ለመመርመር እና ለመከላከል የታሰበ የትብብር መረብን በዓለም ዙሪያ አቋቁሟለል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ ሁለንተናዊ የጤና ሽፋንን ለማራመድ፣ የጤና ድንገተኛ አደጋዎችን ለመከላከል እና ጤናማ ማህበረሰብ እንዲኖር ለማድረግ ጥራት ያለው፣ ተመጣጣኝ እና ተገቢ የጤና ምርቶችን ማግኘት አስፈላጊ ነው እነዚህም የአለም ጤና ድርጅት ሦስቱ ስትራቴጂያዊ ቅድሚያዎች አስራ ሶስተኛው አጠቃላይ የስራ ፕሮግራም እ/አ/አ 2019–2023 ላይ ተገልጸዋል፡፡ ቅድሚያ ለሚሰሰጣቸው በሽታዎች የምርመራውን ጥራት ለማረጋገጥ የዓለም ጤና ድርጅት የቅድመ ብቃት ቡድኑ በዓለም አቀፍ ስታንዳርድ መሠረት የበርካታ የሕክምና ምርመራ ደህንነት እና አፈፃፀም ይገመግማል። የሚፈለገውን መስፈርት የሚያሟሉ ምርመራዎች በህዝብ ድረ-ገጽ ላይ ተዘርዝረው የሚገኙ ሲሆን በተባበሩት መንግስታት እና በአለም አቀፍ የግዥ ኤጀንሲዎች ግዥ ብቁ ናቸው፡፡ አገሮች ምርመራን ለመግዛት የቅድመ ብቃት ዝርዝሩን ሊጠቀሙ ይችላሉ፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የብልቃጥ ምርመራ የግዥ አገልግሎት አባል ሀገራት ከፍተኛ ጥራት ያላቸውን የኤችአይቪ መመርመሪያ ዕቃዎች በተመጣጣኝ ዋጋ እንዲያገኙ ለማድረግ እ/አ/አ በ1990 ተቋቁሟል፡፡ ባለፉት ዓመታት አገልግሎቱ የኤችአይቪ/ኤድስ፣ የወባ፣ የጉበት በሽታ ቢ እና የጉበት በሽታ ሲ ምርመራዎችን እንዲሁም መሰረታዊ የላብራቶሪ እቃዎችንና መሳሪያዎችን ጨምሮ እየተሰፋፋ ሄዷል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት በብልቃጥ ምርመራው (IVDs) ለህብረተሰቡ ተፈላጊው የበሽታ አይነት ሕክምና እና ለላቦራቶሪ የሚመከሩ ዝርዝር በየአገሩ ላይ መገኘት ያለበት የዓለም ጤና ድርጅት በብልቃጥ ምርመራ (EDL) ሞዴል ዝርዝርን ያዘጋጃል እና ያሻሽላል፡፡ የብልቃጥ ምርመራ ብሄራዊ የናሙና ምርመራዎች ብሄራዊ ዝርዝሮቻቸውን ለመፍጠር ወይም ለማዘመን በቅርብ ማስረጃዎች ላይ በመመስረት መመሪያ ይሰጣል፡፡ | In vitro diagnostics Overview: In vitro diagnostics (IVDs) are tests that can detect disease, conditions and infections. In vitro simply means ‘in glass’, meaning these tests are typically conducted in test tubes and similar equipment, as opposed to in vivo tests, which are conducted in the body itself. In vitro tests may be done in laboratories, health care facilities or even in the home. The tests themselves can be performed on a variety of instruments ranging from small, handheld tests to complex laboratory instruments. They allow doctors to diagnose patients effectively and work to provide appropriate treatments. Diagnosis is a driver of patient, financial and health systems impact, and a critical enabler of universal health coverage, but it is also the weakest link in the care cascade. This is especially true in primary healthcare settings in low- and middle-income countries. These countries often lack an integrated network of laboratories used for such diagnosis; however, broad set of IVDs is available for testing patients in the primary care setting where laboratories are not available. Impact: Over 40 000 products are available today for in vitro diagnostic testing, covering a wide range of conditions. These include traditional laboratory-based tests, with samples being sent to a central laboratory for analysis, and point-of-care tests, which can be performed near, or at, the point of patient care. Point-of-care testing can help optimize treatment decision-making, avoid referrals, improve the efficiency of care and decrease costs, especially in resource-constrained settings where laboratory infrastructure is weak. Diagnostic tests are increasingly important around the world as a first defence against the spread of many diseases. The fight against tuberculosis, for example, replies on modern diagnostics as a prerequisite for the early, rapid and accurate detection of the disease and changes in drug resistance used in its treatment. In vitro diagnostics are also the first line of defence against the possibility of the re-emergence of eradicated diseases. Smallpox, for example, is unlikely to reappear; however, WHO maintains a network of partnerships around the world dedicated to the rapid diagnosis and containment of any potential cases. WHO response Access to good quality, affordable, and appropriate health products is indispensable to advance universal health coverage, address health emergencies, and promote healthier populations – the three strategic priorities of the World Health Organization (WHO) Thirteenth General Programme of Work 2019–2023. To ensure the quality of diagnosis for priority diseases, the WHO prequalification team evaluates the safety and performance of a number of diagnostic tests according to international standards. Tests found to meet the required criteria are listed on a public web site and eligible for procurement by UN and international procurement agencies. Countries may also use the prequalification list to purchase diagnostics. The WHO procurement service for in vitro diagnostics was established in 1990 to facilitate Member States' access to high quality HIV test kits at a reasonable cost. Over the years, the service has expanded to include diagnostics for HIV/AIDS, malaria, hepatitis B and hepatitis C, as well as basic laboratory consumables and equipment. The WHO also develops and updates the WHO Model List of Essential in vitro Diagnostics (EDL), a list of recommended in vitro diagnostic tests (IVDs) for point of care in the community and for laboratory, that should be available in every country. The EDL provides guidance based on the latest evidence, to countries for creating or updating their national lists of essential IVDs. | Gwaje-gwajen gano cuta a wajen jikin mutum Gamsashshen bayani: Gwaje-gwajen gano cuta a wajen jikin mutum, wato (IVDs) wasu gwaje-gwaje inda ake iya gano cuta da rashin lafiya da ciwuka masu yaɗuwa daga halitta zuwa halitta. In vitro' na nufin 'a cikin gilashi', ma'ana ana aiwatar da waɗannan gwaje-gwajen a mazurarin yin gwaji da irin waɗannan kayan aikin, kamar yadda kishiyarsa 'In vivo test' (gwaje-gwaje lafiya a cikin jikin halitta), waɗanda ake aiwatarwa a cikin jiki. Ana iya yin gwaje-gwajen waje a ɗakunan gwaje-gwaje da cibiyoyin kiwon lafiya ko ma a gida. Su gwaje-gwajen da kansu za a iya yinsu a kan kayayyakin aiki daban-daban wanda ya fara daga ƙananan gwaje-gwaje da wanda ake yinsu a hannu zuwa kayayyakin ɗakin gwaje-gwaje masu wuyar sha'ani. Suna bawa likitoci damar binciken marasa lafiya yadda ya kamata da yin aiki don samar da hanyoyin yin magani yadda ya dace. Binciken gano cuta yana da wani babban tasiri a kan marasa lafiya da kuɗi, da kuma tsare-tsaren kiwon lafiya, sannan tabbas yana da matuƙar muhimmanci wajen tabbatar da kowa da kowa ya samu kiwon lafiya da yake buƙata, sai dai wani lokacin shine ɓangaren mafi rauni, da yafi buƙatar gyara. Wannan haka yake musamman a guraren kulawa da lafiya na dole a ƙasashe masu ƙaranci da matsakaicin arziƙi. Waɗannan ƙasashen yawanci suna rasa wani tsarin matattarar ɗakunan gwaje-gwaje da ake amfani da su wajen irin waɗannan binciken gano cutar; bugu da ƙari, ana samun babban tsarin gwaje-gwajen lafiya a wajen jikin mara lafiya isasshe don gwada marasa lafiya a ƙananan cibiyoyin lafiya inda babu wadatuwar ɗakunan gwaje-gwaje. Tasiri: A yau akwai sama da kayayyaki 40 000 isassu don yin gwaje-gwajen lafiyar da ba a jikin halitta ba, wanda hakan ya ɗauke da yawan ire-iren cututtuka. Wannan ya ƙunshi gwaje-gwaje ɗakin gwaje-gwaje na gargajiya, tare da tura samfurin cutar zuwa babban ɗakin gwaje-gwaje don yin nazari, da kuma tsarin yin gwaji nan take, wanda za a iya yi kusa da ko a gurin kula da mara lafiya. Tsarin yin gwaji nan take kusa da mara lafiya zai iya taimakawa wajen zartar da hukuncin irin maganin da yafi dacewa, da gujewa tura mara lafiya wani gurin da ƙara inganta kiwon lafiya da rage yawan kashe-kashen kuɗi, musamman a guraren da suke da ƙarancin kayan aiki inda kayayyakin ɗakin gwaje-gwaje yayi ƙaranci. Gwaje-gwajen binciken cuta suna da muhimmanci sosai a faɗin duniya a matsayin wani matakin farko na kare yaɗuwar cututtuka da yawa. Yaƙin kawar da tarin fuka, misali, ya dogara ne a kan hanyar binciken gano cuta ta zamani, a matsayin wata hanyar ta dole don gano cutar da wuri da sauri kuma batare da kurakurai ba da canja ƙin jin maganin cutar da ake amfani da shi wajen yin maganin tarin. Gwaje-gwajen gano cuta a wajen jikin mutum kuma wasu matakan farko ne na kariya daga yiwuwar ƙara bayyanar cututtukan da aka riga aka kawar. Cutar Agana, misali, ba lallai bane ta ƙara bayyana; bugu da ƙari, hukumar lafiya ta duniya na tabbatar da haɗin gwiwa a faɗin duniya da aka sadaukar don daurin yin binciken gano cutar da kare yiyuwar faruwar kowacce cuta. Matakan Hukmar WHO Damar samun kayayyakin kula da lafiya masu inganci da sauƙin kuɗi kuma waɗanda suka dace dole ne wajen tabbatar da tsarin kowa da kowa na samun kulawar lafiyar da suke buƙata, da magance matsalolin agajin gaggawa na lafiya, da samar da lafiyayyiyar al'umma da kuma tsare-tsaren nan masu matuƙar muhimmanci na Hukumar Lafiya ta Duniya WHO na babban aikin shirin nan na goma sha uku na shekarar 2019 zuwa 2023. Domin tabbatar da ingancin binciken gano manyan cututtuka, rukunin ma'aikatan hukumar Lafiya ta Duniya WHO masu tabbatar da ingancin gwaje-gwaje yayi ƙiyasin aminci da ƙoƙarin da yawan gwaje-gwajen gwargwadon ƙa'idojin ƙasashen duniya. An lissafo gwaje-gwajen da aka tabbatar sun cika ƙa'idojin da ake buƙata a wani shafin yanar gizo-gizo na jama'a da cancantar karɓuwar su ga majalisar ɗinkin duniya da hukumomin duniya da ke son mallakar su. Ƙasashe za su iya kuma amfani da cancantar jerin gwaje-gwaje kafin amfani don mallakar gwaje-gwajen gano cuta. An kafa tsarin mallakar gwaje-gwajen hukumar Lafiya ta Duniya WHO na gwaje-gwajen gano cuta a wajen jikin mutum a shekarar 1990 don tallafawa ƙasashe damar samun ingantattun kayan gwajin cuta mai karya garkuwar jiki a farashi mai sauƙi. A tsawon shekaru, tsarin ya faɗaɗa wajen shigo da binciken gano cuta mai karya garkuwar jiki da zazzaɓin cizon sauro da ciwon hanta na B da na C, da kuma ƙananan kayan ɗakin gwaje-gwaje. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO ta samar da sabunta jerin abubuwa masu amfani na binciken gano cuta a wajen jikin mutum, wato (EDL), wani jerin ne da aka bada shawara yin amfani a gwaje-gwajen gano cuta a wajen jikin mutum da ake yi a gurin mara lafiya a cikin al'umma da kuma na ɗakin gwaje-gwaje, da ya kamata su wadata a kowacce ƙasa. Jerin na samar da ilimi gwargwadon sababbin shaidu, ga ƙasashe don ƙirƙirowa ko sabunta jarinsu na ƙasa na abubuwan da ake buƙata a gwaje-gwajen gano cuta a wajen jikin mutum. | Uchunguzi wa Vitro Muhtasari: Uchunguzi wa Vitro (IVDs) ni vipimo vinavyoweza kugundua magonjwa, hali na maambukizi. Vitro ina maana kwa urahisi glasi, kumaanisha vipimo kawaida hufanywa katika mirija ya majaribio na vifaa sawa, tofauti na vipimo va Vivo, ambavyo hufanywa katika mwili wenyewe. Vipimo vya Vitro vinaweza kufanywa katika maabaa, vituo vya Afya au hata nyumbani. Vipimo vyenyewe vinaweza kufanywa kwa vyombo mbalimbali kuanzia vipimo vidogo, vinavyoshikiliwa kwa mkono hadi vyombo changamano vya maabara. Vinaruhusu madaktari kutambua wagonjwa kwa ufanisi na kufanya kazi ili kutoa matibabu yanayofaa. Utambuzi ni kichocheo cha athari za mgonjwa, kifedha na mifumo ya afya, na kuwezesha muhimu kwa huduma ya Afya kwa wote lakini pia ni kiungo dhaifu zaidi katika msururu wa huduma. Hii ni kweli hasa katika mazingira ya huduma za Afya ya msingi katika nchi zenye kipato cha chini na cha kati. Nchi hizi mara nyingi hazina mtandao jumuishi wa maabara zinazotumika kwa uchunguzi huo: Hata hivyo, Seti pana za IVD zinapatikana kwa ajili ya kupima wagonjwa katika mazingira ya huduma ya msingi ambapo maabara hazipatikani. Athari: Zaidi ya bidhaa 40,000 zinapatikana leo kwa uchanguzi wa utambuzi wa Vitro, unaojumuisha hali nyingi. Haya yanajumuisha vipimo vya kitamaduni vya maabara, huku sampuli zikipekelekwa kwenye maabara kuu kwa ajili ya uchunguzi, na vipimo vya uhakika, ambavyo vinaweza kufanywa karibu na, au, mahali pa kuhudumia wagonjwa. Upimaji wa mahali pa utunzaji unaweza kusaidia kuboresha ufanyaji maamuzi wa matibabu, hasa katikamazingira yenye vikwazo vya rasilimali ambapo miundombinu ya maabara ni dhaifu. Vipimo vya uchunguzi vinazidi kuwa muhimu kote ulimwenguni kama kinga ya kwanza dhidi ya kuenea kwa magonjwa mengi. Mapambano dhidi ya kifua kikuu, kwa mfano, hujibu juu ya uchunguzi wa kisasa kama sharti la utambuzi wa mapem, wa haraka na sahihi wa ugonjwa huo na mabadiliko ya ukinzani wa Dawa zinazotumwa katika matibabu yake. Uchunguzi wa Vitro pia ni mstari wa kwanza wa ulinzi dhidi ya uwezekano wa kuibuka tena kwa wagonjwa yaliyotokomezwa. Ndui, kwa mfano, haiweekani kutokea tena, hata hivyo, WHO inadumisha mtandao wa ushirikiano Duniani kote unajitolea kwa uchunguzi wa haraka na kuzuia kazi zozote zinazowezekana. Mwitikio wa WHO Upatikanaji wa bidhaa za Afya bora, nafuu, na zinazofaa ni muhimu ili kuendelea huduma za Afya kwa wote, kushughulikia dharura za Afya, na kukuza idadi ya watu wenye afya bora vipaumbele vitatu vya mkakati wa mpango mkuu wa kumi na tatu wa shirika la afya Duniani (WHO) 2019-2023. Ili kuhakikisha ubora wa utambuzi wa magonjwa ya kipaumbele, timu ya kabla ya kufuzu ya WHO inatathmini usalama na utendaji wa idadi ya vipimo vya uchunguzi kulingana na viwango vya kimataifa. Vipimo vinavyopatikana kukidhi vigezo vinavyohitajika vimeorodheshwa kwenye tovuti ya umma na vinastahiki manunuzi na umoja wa mataifa na mashirika ya kimataifaya ununuzi. Pia nchi zinaweza kutumia orodha ya sifa za awali kununua uchunguzi. Huduma ya ununuzi ya WHO kwa ajili ya uchunguzi wa ndani ilianzishwa mwaka 1990 ili kuwezesha nchi wanachama kupata vifaa vya ubora wa juu vya kupima VVU kwa gharama nafuu. Kwa miaka mingi, huduma imepanuka na kujumuisha uchunguzi wa VVU/UKIMWI, malaria, Homa ya Ini B na hepatitis C, vilevile vifaa vya msingi vya matumizi na vifaa vya maabara. Pia WHO hutengeneza na kusasisha orodha ya muundo ya WHO ya uchunguzi muhimu katika Vitro (EDL), orodha ya vipimo vya uchunguzi vya in Vitro (IVDs) vinavyopendekezwa kwa ajili ya huduma za Afya katika jamii na kwa maabara, ambayo vinapaswa kupatikana katika kila nchi. EDL kutoa muongozo kulingana na ushahidi wa hivi punde, kwa nchi za kuunda au kussisha orodha zao za kitaifa za IVD muhimu. | Ìṣàyẹ̀wò Ìwádìí nínú agbèègbè àtọwọ́dá Ìsọnísókí: Ṣíṣàyẹ̀wò Ìwádìí nínú agbèègbè àtọwọdá jẹ́ irúfẹ́ àyẹ̀wò tí ó lè ṣe ìdámọ̀ àìsàn, ipò tàbí àkórán. Ìwádìí nínú agbèègbè àtọwọdá túmọ̀ sí 'nínú gíláàsì' èyí túmọ̀ sí pé àwọn àyẹ̀wò yìí tí a gbé jáde nínú túùbù àyẹ̀wò àti àwọn ohun èlò mìíràn, tí ó lòdì sí àyẹ̀wò ìwádìí inú abẹẹ̀mí, tí a máa ń gbé jáde nínú ara fúnra rẹ̀. Ṣíṣàyẹ̀wò Ìwádìí nínú agbèègbè àtọwọdá lè jẹ́ èyí tí a máa ṣe nínú láàbù, lílo ohun ètò ìlera tàbí kódà nínú ilé. Àwọn àyẹ̀wò náà fúnra wọn jẹ́ èyí tí a lè ṣe lórí oríṣìí ohun èlò láti kékeré, àyẹ̀wò tí a fi ọwọ́ ṣe sí lílo àwọn ohun èlò ti láàbù. Wọ́n máa ń gba dókítà láàyè láti ṣe àyẹ̀wò fún aláìsàn dáadáa àti ṣiṣẹ́ láti pèsè àwọn ohun tí ó yẹ fún ìtọ́jú. Ṣíṣàyẹ̀wò jẹ́ awakọ̀ aláìsàn, ipa owó àti ètò ìlera, ó sì jẹ́ ohun kan gbòógì tí ó máa ń mú ìṣíṣẹ́ bá owó ètò ìlera àgbáyé, ṣùgbọ́n ó tún jẹ́ ohun àsomọ́ tí kò lágbára fún ìtọ́jú kásíkèdì. Èyí ní pàápàá jù lọ ní àwọn ibi ètò ìlera ọ̀jẹ̀ wẹ́wẹ́ ní àwọn orílẹ̀-èdè tí owó táṣẹ́rẹ́ ti ń wọlé. Àwọn orílẹ̀-èdè yìí kò ní àwọn nẹ́tíwọ̀ọ̀kì tí a máa ń ṣàmúlò mọ́ láàbù fún ṣíṣe àyẹ̀wò, síbẹ̀ síbẹ̀ ọ̀pọ̀ IVDs wà fún ṣíṣe àyẹ̀wò àwọn aláìsàn ní ibi ilé ìtọ́jú tió jẹ́ ọ̀jẹ̀ wẹ́wẹ́ níbi tí láàbù kò ti sí. Ipa: Àwọn ohun èlò tí ó ju 400,000 lọ ló wà lónìí láti lò fún Ṣíṣàyẹ̀wò Ìwádìí nínú agbèègbè àtọwọdá, tí ó bo ọ̀pọ̀lọpọ̀ ipò àìsàn oríṣìíríṣìí. Èyí kò ṣe àyọsílẹ̀ àwọn láàbù ìbílẹ̀ tí ó dálé àyẹ̀wò, pẹ̀lú àpẹẹrẹ fífi ránṣẹ́ sí láàbù ńlá fún ìtúpalẹ̀, àti ọ̀gangan ìtọ́jú fún àyẹ̀wò, èyí tí a lè ṣe ní tọ̀sí, tàbí ní, ọ̀gangan ìtọ́jú àwọn aláìsàn. Àyẹ̀wò ọ̀gangan ti ìtọ́jú lè ṣe ìrànwọ́ fún lílò fún ìpinnu ìtọ́jú ṣíṣe, yíyẹ́ra fún pípé ènìyàn wá, ṣíṣe àtúnṣe sí ìmúná dóko ìtọ́jú àti àdínkù owó, pàápàá jù lọ níbi ti ohun èlò ní ibi àwọn ohun fún láàbù ní ìdènà àìlágbára. Àwọn àyẹ̀wò ń ṣe pàtàkì sí i káàkiri àgbáyé gẹ́gẹ́ bí i ohun ìdáàbò ẹni àkọ́kọ́ lòdì sí ìtànkálẹ̀ ọ̀pọ̀lọpọ̀ àìsàn. Ìdojú-ìjà-kọ àìsàn ikọ́ ẹ́jẹ̀, bí àpẹẹrẹ, ìdáhùn lórí àwọn ihun ìṣàyẹ́wo òde - òní tí ó j3 ohun tí wọ́n máa ń béèrè fún ní kíákíá, yíyára àti rírí àìsàn bí ó ṣe rí ní pàtó àti ìyípadà nínú lílé ara sí òògùn tí a lò fún ìtọ́jú. Ṣíṣàyẹ̀wò Ìwádìí nínú agbèègbè àtọwọdá jẹ́ ohun àkọ́kọ́ láti ṣe láti dáàbò bo ara ẹni lọ́wọ́ ṣíṣe é ṣe àtúnwá pàjáwìrì àwọn àìsàn tí ó ti lọ. Ìgbóná bí àpẹẹrẹ, kò jọ pé yóò padà wá, síbẹ̀ síbẹ̀ àjọ WHO ṣe àbójútó nẹ́tíwọ̀ọ̀kì fún ìdókòwò káàkiri àgbáyé fún ìfinjìn sí yíyára àyẹ̀wò àti àdàlù àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ tí a ò tíì rí. Ìdáhùn àjọ WHO Ànfààní sí ohun tí ó dáa, wà ní ìkápá àti yẹ fún ìlera, àwọn ohun èlò kìí ṣe kòṣéémàní fún dídàgbà universal health coverage, àbójútó ìlera pàjáwìrì, àgbéga àwọn ènìyàn tí ó wà ní ìlera - ohun tí ó jẹ́ ète mẹ́ta tí ó jẹ Àjọ WHO lógún, Ètò Iṣẹ́ Gbogbogboò Kẹtàlá 2019-2023. Láti rí i dájú pé àyẹ̀wò tí ó kúnjú òṣùwọ̀n wà fún àìsàn tó jẹ́ ìjẹlógún, Ohun tí Àjọ WHO rí fún kíkún ojú òṣùwọ̀n fún ikọ̀ láti ṣe ìgbéléwọ̀n fún ààbò àti iṣẹ́ ọ̀pọ̀ àyẹ̀wò fún òṣùwọ̀n àgbáyé. Àwọn àyẹ̀wò tí a rí béèrè fún àwọn ohun kan tí a kà sílẹ̀ lórí ìtàkùn àgbáyé àti fún ìpèsè ohun tí yóò mú ni yanrantí láti ọwọ́ UN àti àwọn ikọ̀ ìpèsè ti òkèèrè. Àwọn orílẹ̀-èdè náà máa ń lo àwọn nǹkan tí yóò mú ni yege yìí láti lè ra àyẹ́wọ̀. . Ètò tí WHO pèsè fún ṣíṣàyẹ̀wò Ìwádìí nínú agbèègbè àtọwọdá ohun tí a ṣe ìfilọ́lẹ̀rẹ̀ ní ọdún 1990 láti wá àyè fún àwọn orílẹ̀-èdè tí ó jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ láti ni ohun èlò fún àyẹ̀wò Kòkòrò A Pa Sójà Ara ní owó tí kò ganilára. Bí ọdún ti ń yi lọ, ètò náà ń fẹjú láti ní àyẹ̀wò fún Kòkòrò A Pa Sójà Ara, ibà, Ààrùn jẹdọjẹdọ B àti Ààrùn Jẹdọjẹdọ C, àti àwọn ohun èlò fún láàbù tí ó lè gbiná. WHO tún ṣe àti ṣe àtúnṣe sí Ìwé Tí o Ṣe Kókó Fún Àwòṣe Ṣíṣàyẹ̀wò Ìwádìí Nínú Agbèègbè Àtọwọdá, ìwé tí ó ń gba ìyànjú nínú ṣíṣàyẹ̀wò Ìwádìí nínú agbèègbè àtọwọdá dé ipò ìtọ́jú ní agbègbè àti fún láàbù, tí ó yẹ kí ó wà ní gbogbo orílẹ̀-èdè. Ìwé Tí o Ṣe Kókó Fún Àwòṣe Ṣíṣàyẹ̀wò Ìwádìí Nínú Agbèègbè Àtọwọdá, ń pèsè ìtọ́ni lórí ẹ̀rí tí ó ṣẹ̀ṣẹ̀ jáde, fún orílẹ̀-èdè láti ṣẹ̀dá àti ṣe àtúnṣe sí ìwé ti orílẹ̀-èdè ṣíṣàyẹ̀wò Ìwádìí Nínú Agbèègbè Àtọwọdá tí ó ṣe kókó. | Ukuxilonga kwe-in vitro Uhlolojikelele: Ukuxilonga kwe-in vitro (ama-IVD) ukuhlolwa okungathola izifo, izimo kanye nokutheleleka ngezifo. I-in vitro ichaza nje ukuthi ‘engilazini’, okusho ukuthi lokhu kuhlolwa kuvame ukwenziwa kumashubhu okuhlola nemishini efanayo, ngokuphambene nokuhlolwa kwe-vivo, okwenziwa emzimbeni uqobo. Ukuhlolwa kwe-in vitro kungenziwa emalabhorethri, ezikhungweni zokunakekelwa kwezempilo noma ngisho nasekhaya imbala. Ukuhlola ngokwako kungenziwa emathuluzini ahlukahlukene asukela ekuhlolweni okuncane, okuphathwa ngesandla kuya emathuluzini aselebhu ayinkimbinkimbi. Bavumela odokotela ukuthi bathole iziguli ezigulini ngempumelelo futhi basebenzele ukunikeza ukwelashwa okufanele. Ukuxilongwa kuqhuba ithonya lesiguli, lezezimali kanye nezinhlelo zezempilo, futhi kuyilungu elibucayi lokuhlanganiswa kwempilo yendawo yonke, kodwa futhi kuyilinki ebuthakathaka kunazo zonke ekugelezeni kokunakekela. Lokhu kuyiqiniso ikakhulukazi ezindaweni zokunakekelwa kwezempilo eziyinhloko emazweni anamaholo aphansi kanye naphakathi nendawo. La mazwe ngokuvamile awanayo inethiwekhi ehlanganisiwe yamalabhorethri asetshenziselwa ukuxilongwa okunjalo; nokho, iqoqo elibanzi lama-IVD liyatholakala ezigulini ezihlolwe endaweni yokunakekelwa okuyinhloko lapho amalabhorethri engatholakali khona. Umthelela: Imikhiqizo engaphezu kuka-40 000 iyatholakala namuhla ekuhlolweni kwe-in vitro diagnostic, ehlanganisa izimo ezihlukahlukene. Lokhu kuhlanganisa ukuhlolwa kwendabuko kwaselabhorethri, namasampula athunyelwa elabhorethri enkulu ukuze ahlaziywe, kanye nokuhlolwa kwendawo yokunakekela, okungenziwa eduze, noma endaweni yokunakekelwa kwesiguli. Ukuhlolwa kwezindawo zokunakekelwa kungasiza ekwenzeni ngcono izinqumo zokwelashwa, kugwenywe ukudluliselwa, kuthuthukise ukusebenza kahle kokunakekelwa futhi kunciphise izindleko, ikakhulukazi ezindaweni ezivinjelwe izinsiza lapho ingqalasizinda yaselabhorethri ingasimeme khona. Ukuhlolwa kokuxilonga kubaluleke kakhulu emhlabeni wonke njengesivikelo sokuqala ekumelaneni nokubhebhetheka kwezifo eziningi. Ukulwa nesifo sofuba, isibonelo, kuphendula ukuxilongwa kwanamuhla njengesidingo sokuthola isifo kusenesikhathi, ngokushesha nangokunembile kanye nezinguquko ekumelaneni nemithi esetshenziswa ekwelashweni kwaso. Ukuxilongwa kwe-in vitro nakho kuyindlela yokuqala yokuzivikela ngokumelene nethuba lokuvela kabusha kwezifo eziqediwe. Isibonelo, ingxibongo, cishe ngeke iphinde ivele; nokho, i-WHO igcina inethiwekhi yobambiswano emhlabeni wonke enikezelwe ekuxilongweni okusheshayo nasekuvinjelweni kwanoma yiziphi izimo ezingaba khona. Impendulo yeWHO Ukuthola imikhiqizo yezempilo esezingeni eliphakeme, engabizi, futhi efanelekile kubalulekile ukuze kuthuthukiswe ukufinyelela kwezempilo endaweni yonke, ukubhekana nezimo eziphuthumayo zezempilo, nokuthuthukisa abantu abanempilo – izinto ezintathu eziza kuqala ze-World Health Organization (WHO) Thirteenth General Programme of Work 2019–2023. Ukuze kuqinisekiswe ikhwalithi yokuxilongwa kwezifo eziza kuqala, iqembu le-WHO lokufaneleka kuqala lihlola ukuphepha nokusebenza kokuhlolwa kokuxilonga okuningana ngokuvumelana nezindinganiso zamazwe omhlaba. Ukuhlolwa okutholakele ukuze kuhlangatshezwane nezimfuneko ezidingekayo kufakwe kuwebhusayithi yomphakathi futhi kufanelekela ukukhishwa yi-UN kanye nama-ejensi okukhipha emazweni omhlaba. Amazwe angase futhi asebenzise uhlu lokufaneleka ukuze athenge okokuxilonga. Izinsiza zokukhishwa zeWHO zokuxilongwa kwe-in vitro yasungulwa ngo-1990 ukuze kwenziwe lula ukufinyelela kwaMazwe angamaLungu ekhwalithi ephezulu yamakhithi okuhlola i-HIV ngezindleko ezifanele. Eminyakeni edlule, izinsiza ziye zanda zahlanganisa ukuxilongwa kweHIV/AIDS, umalaleveva, ihepatitis B ne-hepatitis C, kanye nezinto ezisetshenziswa elabhorethri kanye nemishini eyisisekelo. I-WHO iphinde isungule futhi ibuyekeze iWHO Model List of Essential in vitro Diagnostics (EDL), uhlu lokuhlolwa kokuxilongwa kwe-in vitro (ama-IVD) okunconywayo kokunakekelwa emphakathini naselabhorethri, okufanele kutholakale kuwo wonke amazwe. I-EDL inikeza isiqondiso esisekelwe ebufakazini bamuva, emazweni okusungula noma ukuvuselela uhlu lwawo lukazwelonke lwama-IVD abalulekile. |
የሕፃናት አመጋገብ ማጠቃሊያ፡- ገቢ የሆነ የህፃናት አመጋገብ ከልደት ጀምሮ እስከ አዋቂነት ድረስ ለልጁ ዘላቂ ጤና መሰረታዊ ነው፡፡ በመጀመሪያዎቹ ሶስት አመታት ውስጥ ትክክለኛ አመጋገብ በተለይ የበሽታዎችን እና ሞትን በመቀነስ በህይወት ዘመናቸው ሁሉ ሥር የሰደደ በሽታን የመጋለጥ እድልን በመቀነሱ እና መደበኛ የአእምሮ እና የአካል እድገትን በማሳደጉ ረገድ ባለው ሚና በጣም አስፈላጊ ነው፡፡ ምንም እንኳን በህፃናት መብቶች ስምነቱ መሰረት እያንዳንዱ ጨቅላ እና ህጻን ጥሩ አመጋገብ የማግኘት መብት ቢኖረውም በብዙ ሀገራት ከአራተኛው ዕድሜ በታች ከሚሆኑት ህጻናት የሚፈለገውን የአመጋገብ ልዩነት እና የመመገብ ብዛትን ማግኘት ይችላሉ። ተገቢ ያልሆኑ የአመጋገብ ዘዴዎች ከህጻናት የተመጣጠነ ምግብ እጦት ጉዳዮች መካከል አንድ ሶስተኛውን ይይዛሉ፡፡ ይህ እንደ ጨቅላ ህጻን ቀመር እና ጨው የበዛባቸው ምርቶች፣ ነፃ ስኳር እና የተቀነባበረ ምግቦች ያሉ የተሻሻሉ ምግቦች ከመበራከት ጋር የመጣ ነው፡፡ ይህም ደካማ የአመጋገብ ስርዓት መጨመር ከመጠን ያለፈ ውፍረት እና እናቶች ልጆቻቸውን የሚያጠቡ እናቶች ቁጥር እንዲቀንስ ያደርጋል፡፡ ጡት ማጥባት የማስተዋል አቅም መጨመር፣ የትምህርት ቤት አፈፃፀም እና በአዋቂዎች ህይወት ውስጥ ከፍተኛ ገቢን ጨምሮ ለልጁ እድገት ወሳኝ ጠቀሜታ እንዳለው ታይቷል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት የጡት ማጥባት መረጃ ዘመቻዎችን እና በአካባቢ፣ በአገር አቀፍ እና በአለም አቀፍ ደረጃ የተመጣጠነ ምግብ እጥረትን ለመከላከል የሚደረገውን ጥረት ጨምሮ ተገቢውን የጨቅላ እና የህጻናት አመጋገብን ለማሳደግ ከአባል ሀገራት ጋር ተባብሮ መስራቱን ቀጥሏል፡፡ ስለ አመጋገብ እና የምግብ ደህንነት እና ኮቪድ-19 በበለጠ ይወቁ ተፅዕኖ፡- የተመጣጠነ ምግብ እጥረት በአለም ዙሪያ ከ2 ቢሊየን በላይ ሰዎችን የሚጎዳ ሲሆን ጫናው ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው ሀገራት ውስጥ ባሉ ሰዎች ዘንድ ተመጣጣኝ ያልሆነ ሚዛን አለው፡፡ በተለይ ጨቅላ እና ልጆች ለአደጋ የተጋለጡ ሲሆኑ በአብዛኛዎቹ የሚሞቱት በተመጣጠነ ምግብ እጥረት ምክንያት እድሜያቸው ከ5 ዓመት በታች የሆኑ ህጻናት ናቸው፡፡ ከ144 ሚሊዮን በላይ የሚሆኑ ከ5 አመት በታች የሆኑ ህጻናት የሰውነታቸው ክብደት መቀነስ ችግር (ላሉበት ዕድሜ ያነሰ ማለት ነው) እና 47 ሚልዮን የከሱ (ለቁመታቸው በጣም ቀጭን ነው) እንዳለባቸው ይገመታል፡፡ ተጨማሪ 38.3 ሚሊዮን የሚሆኑት ከመጠን ያለፈ ውፍረት ያላቸው ናቸው፡፡ የተመጣጠነ ምግብ እጥረቱ በተመጣጠነ ምግብ እጥረት ውስጥ ድርብ ሸክም ተብሎ በሚጠራው ከመጠን ያለፈ ውፍረት ጋር ብቻውን ሊከሰት ይችላል፣ በየዓመቱ 2.7 ሚሊዮን ህጻናት ሞት ወይም 45 በመቶው በልጆች ላይ ከሚደርሰው ሞት ጋር የተያያዘ ነው፡፡ በመጀመሪያዎቹ ዓመታት ውስጥ የተመጣጠነ ምግብ እጥረት በአካላዊ እና አእምሮአዊ እድገት ላይ ዘላቂ ተጽእኖ ይኖረዋል ይህ ደግሞ የአንድን ሰው የትምህርት ብቃት እና በኋላ ላይ በሚያገኘው የስራ እድል ላይ ተጽዕኖ ያሳድራል፡፡ የዚህ ጉዳይ መጠን በአንዳንድ ሀገሮች በኢኮኖሚያዊ ጠቋሚዎች ላይ ከፍተኛ ተጽእኖ ስለሚያሳድር እንደ ዋነኛ የአለም የጤና ችግር ይቆጠራል፡፡ የአለም አቀፉ ጫናን መቀነስ አለም አቀፋዊ የተመጣጠነ ምግብ እጥረትን መቀነስ በእርግዝና ወቅት ተገቢውን ምግም በመመገብ እና የህጻናት ጡት በማጥባት ይጀምራል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ሕፃናትን ለ6 ወራት ብቻ እንዲያጠቡ ይመክራል፣ ደህንነቱ የተጠበቀ እና ተጨማሪ ምግብ እስከ ሁለት ወይም ከዚያ በላይ እስኪሞላቸው ድረስ ቀስ በቀስ እንዲጨመሩ ይመክራል፡፡ ይህ ማለት ህጻናት ከወላጅ እናቶቻቸው ወይም ከአጥቢዋ ሴት ሌላ ፈሳሽ ወይም ጠጣር፣ ውሃን ጨምሮ አስፈላጊ ካልሆነ በስተቀር (እንደ የአፍ ውስጥ የውሃ ፈሳሽ መፍትሄዎች ወይም የቫይታሚን እና ማዕድን ተጨማሪዎች)የጡት ወተት ብቻ መቀበል አለባቸው፡፡ ተገቢውን የጡት በማጥባት በልጁ የህይወት ዘመን ሁሉ በሌሎች የእድገት ጠቋሚዎች ላይ ጉልህ መሻሻሎች ያለው በየአመቱ ከ820,000 በላይ የህጻናትን ህይወት ማዳን እንደሚቻል ይገመታል፡፡ በአሁኑ ሰዓት ጡት በማጥባት ላይ ያሉት ሕፃናት 40% ገደማ ብቻ ናቸው፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት እ/አ/አ በ2016-2025 በተባበሩት መንግስታት የስነ-ምግብ እርምጃ በአስርት አመታቱ ውስጥ የተዘረዘሩትን ድጋፎች ከአባል ሀገራት እና አጋሮች ጋር በመተባበር ተግባራዊ ለማድረግ ይሰራል፡፡ የዘመቻው ዓላማዎች በነፍሰ ጡር እናቶች እና ጨቅላ ህጻናት ላይ የሚደርሰውን የተመጣጠነ ምግብ እጥረት በመከላከል እና በመፈወስ በሁሉም አካባቢዎች በተለይም በዕድሚያቸው መጀመሪያ ላይ የህብረተሰቡን የአመጋገብ ሁኔታ ማሻሻልን ያጠቃልላል፡፡ | Infant nutrition Overview: Proper infant nutrition is fundamental to a child’s continued health, from birth through adulthood. Correct feeding in the first three years of life is particularly important due to its role in lowering morbidity and mortality, reducing the risk of chronic disease throughout their life span, and promoting regular mental and physical development. Although every infant and child has the right to good nutrition under the Convention on the Rights of the Child, in many countries less than a fourth of infants have access to the required dietary diversity and feeding frequency. Inappropriate feeding practices contribute up to a third of all cases of child malnutrition. This is compounded by the proliferation of processed foods like infant formula and products rich in salt, free sugars and trans fats. This causes an increase in poor diets, obesity and a marked reduction in the number of mothers breastfeeding their babies. Breastfeeding has been shown to be of critical importance to a child’s development, including increased IQ, school performance and higher income in adult life. WHO continues to work with Member States and partners to promote proper infant and child nutrition, including breastfeeding information campaigns and efforts to prevent malnutrition at the local, national, and international levels. Learn about Nutrition and Food Safety and COVID-19 Impact: Malnutrition affects over 2 billion people worldwide, and the burden is felt disproportionately by people in low- and middle-income countries. Infants and children are particularly vulnerable, with most deaths due to malnutrition occurring in children under 5 years of age. It is estimated that more than 144 million children under 5 are stunted (meaning too short for their age) and 47 million are wasted (too thin for their height). A further 38.3 million are overweight or obese. Undernutrition, which can occur alone or concurrently with obesity in what is called the double burden of malnutrition, is associated with 2.7 million child deaths each year, or 45% of all deaths in children. Malnutrition in the early years of life can have long-lasting impacts on physical and mental development, which in turn affect a person’s educational performance and later employment opportunities. The extent of this issue is such that it has a sizable effect on economic markers in some countries and is considered a major global health problem. Reducing the global burden Reducing global malnutrition begins with a proper diet during pregnancy and correct breastfeeding of infants. WHO recommends breastfeeding babies exclusively for 6 months, with safe and complementary foods being added slowly until age two or beyond. This means babies should receive only breastmilk from the mother or wet nurse with no other liquids or solids, including water unless required (such as oral rehydration solutions or vitamin and mineral supplements). With proper breastfeeding, it is estimated that over 820 000 children’s lives could be saved each year, with marked improvements in other development markers throughout the child’s life. Currently, only about 40% of infants are exclusively breastfed. WHO works to implement the initiatives outlined in the United Nations Decade of Action on Nutrition 2016–2025 in collaboration with Member States and partners. The goals of the campaign include improving the nutritional status of the population in all areas, particularly in early life, by preventing and treating malnutrition among pregnant women and young children. | Ciyar da yaro abinci mai lafiya Gamsashshen bayani: Ciyar da yaro abinci mai lafiya dole ne wajen ƙara inganta lafiyar yaro, yin daga haihuwa har zuwa girmasu. Shayar da yaro daidai a shekaru ukun farko na rayuwa yana da muhimmanci musamman saboda rawar da hakan ke takawa wajen rage yawan kamuwa da cututtuka da mace-mace, da rage haɗarin kamuwa da cututtuka masu naci a gaba ɗaya lokacin rayuwarsu, da ƙara inganta lafiyar ƙwaƙwalwa da jiki na yau da kullum. Duk da kowanne jariri da yaro yana da 'yancin samun lafiyayyen abinci a ƙarƙashin taron nan a kan haƙƙoƙin yaro, a ƙasashe da yawa ƙasa da kaso huɗu na yara ne ke samun irin abinci daban-daban da ake buƙata da kuma yawan lokutan cin abinci. Ɗabi'un ciyar da yaro ta hanyar da bai dace ba suna bada gudunmawa sama da kaso uku na dukkanin cututtukan rashin samun ingantaccen abinci ga yaro. Hakan na ƙara tsananta ta dalilin yawaitar sarrafaffen abinci kamar irin tsarin kayan abincin yaro da yake da gishiri da sassuƙan sikari da kuma kitse. Wannan na janyo ƙaruwar rashin ingancin abinci da ƙibar da ta wuce ƙa'ida da bayyananniyar raguwar iyaye matan da suke shayar da jariransu nonon uwa. An bayyana shayar da nonon uwa a matsayin abu mai muhimmanci ga girman yaro, wanda ya haɗa da ƙaruwar basirarsu da ƙoƙari a makaranta da kuma samun arziƙi mai yawa a lokacin girma. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO ta cigaba da aiki da ƙasashe da abokan haɗin guiwa don bunƙasa ciyar da yaro da jariri abincin mai kyau ta yadda ya dace, wanda ya haɗa da rangadin ilimtarwa da ƙoƙarin kare rashin cin abinci mai gina jiki a matakan ƙaramar hukuma da ƙasa da duniya ma. Koyi abubuwa a kan cin abinci mai gina jiki da ingancin abinci da kuma COVID-19 Tasiri: Rashin cin abinci mai gina jiki na shafar sama da mutane biliyan biyu a faɗin duniya, sannan mutanen da suka fi jin matsalar shi ne a ƙasashe masu ƙaranci da matsakaicin arziƙi. Jarirai da ƙananan yara musamman su suka fi raunin fuskantar mace-mace saboda rashin samun abinci mai gina jiki da ke faruwa a yaran da suke ƙasa da shekara 5 da haihuwa. An ƙiyasta cewa sama da yara miliyan 144 da ke ƙasa da shekara 5 biyar suna tsakurewa (ma'ana suyi ƙanƙanta fiye da shekarunsu) da kuma miliyan 47 da suke sirancewa ( sirancewa sosai fiye da tsayinsu). Adadin sama da miliyan 38.3 kuwa suna yin nauyi da yawa ko ƙibar da ta wuce ƙa'ida. Rashin isasshen abinci mai gina jiki, wanda zai iya faruwa shi kaɗai ko kuma tare da ƙibar da ta wuce ƙa'ida a abin da ake kira da matsaloli biyu na rashin ingantaccen abinci, yana da alaƙa da mace-macen yara miliyan 2.7 duk shekara, ko kuma kaso 45% na dukkan mace-macen yara. Rashin abinci mai gina jiki a farko-farkon rayuwa zai iya haddasa illoli na tsawon lokaci lafiyar jiki da ƙwaƙwalwa, wanda gaba kuma yake shafar jajircewar neman ilimin mutum daga baya kuma ya shafi damarmakin samun aikin mutum. Iyakar girman wannan al'amarin shi yadda yake da haifar da babban tasiri a kan al'amuran tattalin arziƙi a wasu ƙasashen sannan ana kallonsa a matsayin wata babbar matsalar lafiya ta duniya. Rage matsalar lafiya ta duniya Rage rashin abinci mai gina jiki a duniya na fara wa ne da cin ingantaccen abincin da ya dace lokacin ɗaukar ciki da kuma shayar da jariri nonon uwa yadda ya dace. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana bada bada shawarar shayar da jarirai nonon uwa na wata 6 nan kaɗai, tare da amintaccen abinci da cikamakon ciyar da abinci da ake ƙara wa a hankali a hankali har zuwa shekaru 2 biyu ko sama da haka. Hakan na nufin za a ba wa jarirai nonon uwa kaɗai ko mai shayarwar da za ta iya shayarwa ba tare da wani abinci mai ruwa-ruwa ko mai tauri ba, wanda ya haɗa da ruwa har sai an buƙata (kamar irin su ruwan gishiri da suga ko sinadarin bitamin da magungunan ƙara wani abu). Ta hanyar shayar da nono yadda ya dace, an ƙiyasta cewa za a iya tserar da sama da yara 820 000 duk shekara, tare da bayyanannun gyare-gyare a wasu ɓangarorin cigaba ta gaba ɗaya rayuwar yaron. A halin yanzu, kusan kaso 40% na jarirai kawai ake shayarwa. Hukumar Lafiya ta Duniya WHO tana aiki don tabbatar shirye-shiryen da aka bayyana a shirin majalisar ɗinkin duniya a kan abinci mai gina jiki a shekarar 2016 zuwa 2025 da haɗin guiwa da ƙasashe da abokan haɗin guiwa. Manufofin yin rangadin ya haɗa da inganta matsayin samun abinci mai gina jiki na al'umma a dukkanin gurare, musamman a farkon shekaru, ta hanyar kariya da magance rashin abinci mai gina jiki a cikin mata masu juna biyu da ƙananan yara. | Lishe ya watoto wachanga Muhtasari: Lishe sahihi ya watoto wachanga ni msingi wa kuendelea kwa afya ya mtoto, tangu kuzaliwa hadi utu uzima. Ulishaji sahihi katika miaka mitatu ya kwanza ya maisha ni muhimu hasa kutokana na jukumu lake katika kupunguza kuumwa na vifo, kupunguza hatari ya magonjwa sugu katika maisha yao yote, na kukuza ukuaji wa kawaida wa kiakili na kimwili. Ingawa kila mtoto mchanga na mtoto ana haki ya kupata lishe bora chini ya Mkataba wa Haki ya Mtoto, katikanchi nyingi chini ya theluthi moja ya watoto wachanga wanapata utofauti wa lishe unaohitajika na mzunguko wa kulisha. Mbinu zisizofaa za uishaji huchangia hadi theluthi moja ya visa vyote vya utapiamlo wa watoto. Hii inachangiwa na ongezeko la vyakula vilivyosinmdikwa kama vile maziwa ya watoto wachanga na bidhaa zenye chumvi nyingi, sukari na mafuta ya nje. Hii husababisha kuongezeka kwa lishe duni, unene kupita kiasi na kupungua kwa idadi ya akina mama wanaonyonyesha watoto wao. Unyonyeshaji wa maziwa ya mama umeonyeshwa kuwa muhimu sana kwa ukuaji wa mtoto, ikiwa ni pamoja na kuongezeka kwa IQ, utendaji wa shuleni na mapato ya juu katika maisha ya watu wazima. WHO linaendelea kufanya kazi na Nchi Wanachama na washirika ili kukuza lishe bora ya watoto wachanga na watoto wa makamo, ikiwa ni pamoja na kampeni za habari za unyonyenyashaji na jitihada za kuzuia utapiamlo katika ngazi za ndani, kitaifa na kimataifa. Jifunze kuhusu Lishe na Usalama wa Chakula na UVIKO-19. Athari: Utapiamlo huathiri zaidi ya watu bilioni 2 duniani kote, na mzigo huo unashughulikiwa isivyo sawa na watu katika nchi za uchumi wa kati na wa chini. Watoto wachanga na wa makaomo wapo katika hatari zaidi, huku vifo vingi vinavyotokana na utapiamzlo vikitokea kwa watoto chini ya umri wa miak 5. Inakadiriwa kuwa zaidi ya watoto milioni 144 walio chini ya umri wa miaka 5 wamedumaa (ikimaanisha ni wafupi kwa umri wao) na milioni 47 wamekonda sana (wembamba sana kwa kimo chao). Wengine milioni 38.3 wana uzito kupita kiasi au wengine unene kupita kiasi. Utapiamlo, ambao unaweza kutokea peke yake au wakati huo huo na unene uliokithiri ambao unaitwa mzigo maradufu wa utapiamlo, unahusishwa na vifo vya watoto milioni 2.7 kila mwaka, au 45% ya vifo vyote vya watoto. Utapiamlo katika miak ya mwanzoni ya maisha unaweza kuwa na madhara ya kudumu kwa ukuaji wa kimwili na kiakili, jambo ambalo huathiri ufaulu wa elimu wa mtu na fursa za ajira baadaye. Ukubwa wa suala hili ni kwamba lina athari kubwa kwa watengenezaji uchumi katika baadhi ya nchi na linachukuliwa kuwa shida kubwa ya kiafya duniani kote. Kupunguza mzigo wa kidunia. Kupunguza utapiamzlo duniani huanza na mlo kamili wakati wa ujauzito na unyonyeshaji sahihi wa watoto wachanga. WHO linapendekeza watoto kunyonyeshwa kwa miezi 6 pekee, huku vyakula salama na vya ziada vikiongezwa polepole hadi umri wa miaka miwili au zaidi. Hii ina maana kwamba watoto wanapaswa kupokea maziwa ya mama pekee kutoka kwa mama au mlezi asiiye na vimiminika vingine au vitu vikali, ikiwa ni pamoja na maji isipomkuwa kama inavyotakiwa (kama vile vimumunyisho vya kuongeza maji au kirutubisho cha vitamini na madini). Kwa kunyonyesha vizuri, inakadiriwa kuwa zaidi ya maisha ya watoto 820000 yanaweza kuokolewa kila mmwaka, huku kukiwa na maboresho makubwa katika alama nyingine za ukuaji katika maisha ya mtoto. Hivi sasa, ni 40% tu ya watoto wachanga wanaonyonyeshwa maziwa ya mama. WHO linafanya kazi kutekeleza mipango iliyoainishwa katika Muongo wa Utekelezaji wa Umoja wa Mataifa kuhusu Lishe 2016 hadi 2025 kwa ushirikiano na Nchi Wanachama na washirika. Malengo ya kampeni hiyo ni pamoja na kuboresha hali ya lishe ya watu katika maeneo yote, hasa katika umri mdogo, kwa kuzuia na kutibu utapiamlo miongoni mwa wajawazito na watoto wadogo. | Oúnjẹ aṣaralóoré fún ọmọ ọwọ́ Ìsọnísókí: Oúnjẹ tí ó ṣara lóore fún ọmọ ọwọ́ jẹ́ ohun tí ó ṣe pàtàkì fún ìtẹ̀síwájú ìlera ọmọ, láti ìbí dìgbà tí yóò fi dàgbà. Jíjẹ́un ní ọ̀nà tí ó tọ́ ní ipele mẹ́ta àkọ́kọ́ ìgbésí ayé ní pàtó ṣe pàtàkì fún ipa nínú àdínkù àìsàn àti kíkú, tí ó ṣe àdínkù ewu àìsàn ọlọ́jọ́ gbọọrọ ní gbogbo ìgbésí ayé rẹ̀ àti àgbéga ìdàgbàsókè ti ọpọlọ àti ara lọ́nà tó ṣe déédé. Nípasẹ̀ gbogbo ọmọ ọwọ́ àti ọmọdé ní ẹ̀tọ́ sí oúnjẹ tí ó ṣe lóore lábẹ́àpéjọ lórí Ẹ̀tọ́ ti Ọmọdé, nínú ọ̀pọ̀lọpọ̀ orílẹ̀-èdè, ohun tí kò tó ìdá mẹ́rin àwọn ọmọ ọwọ́ ní àǹfààní sí irúfẹ́ oúnjẹ tí ó tọ́ ni gbogbogboò àti oǹkà ìjẹun. Ọ̀nà ìjẹun tí kò da ń ṣe àfikún sí ìdá mẹ́ta ìṣẹ̀lẹ̀ àìrí oúnje tí ó ṣara lóore jẹ fún ọmọdé. Èyí ní àfikún nípa jíjẹ àwọn oúnjẹ tí wọ́n fi kẹ́míkà pèlò ẹ̀ bíi fọ́múlà ọmọ ọwọ́ àti oúnjẹ tí ó ní àpọ̀jù iyọ̀, tí kò ní ṣúgà àti irúfẹ́ ọ̀rá tíráǹsì. Èyí máa ń fa pípọ̀si jíjẹun tí kò ṣara lóore, ìsanra tó pàpọ̀jù, àti àdínkù nínú àwọn ìyá tí ó ń fún ọmọ wọn ní ọmú mu. Fífún ọmọ lọ́yàn jẹ́ ohun tí ati fi hàn pé ó ṣe pàtàkì púpọ̀ fún ìdàgbàsókè ọmọdé, láì ṣe àyọsílẹ̀ ọ̀nà tí wọ́n gbà ronú, bí wọn ti ń ṣe nílé ẹ̀kọ́ àti owó tí yóò máa wọlé fún wọn yóò ṣe pọ tó tí wọ́n bá dàgbà. WHO tẹ̀síwájú láti máa ṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn orílẹ̀-èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ àti àwọn olùdókòwò wọn láti ṣe àgbéga ìjẹun tí ó ṣara lóore ọmọ ọwọ́ àti ọmọdé tí ó tọ́ láìyọ ìpolongo ìfitónilétí lórí fífún ọmọ lọ́yàn kúrò àti akitiyan láti dènà àìjẹun tí ó ṣara lóore ní ti ìbílẹ̀, orílẹ̀-èdè àti ní òkèèrè m. Kẹ́kọ̀ọ́ nípa Oúnjẹ tí ń Ṣara Lóore àti Ààbò Óúnjẹ àti COVID-19 Ipa: Àìjẹun tí ó ṣara lóore ń ṣe àkóbá fún ènìyàn tí ó ju bílíọ̀nù méjì lọ lágbàáyé, àti ẹrù náà dàbí pé kò sí ìpín kárí nípa ènìyàn ní àwọn orílẹ̀-èdè tí owó táṣẹ́rẹ́ ń wọlé fún. Ọmọ ọwọ́ àti ọmọdé ní pàápàá jù lọ jẹ́ aláìgbára, pẹ̀lú ọ̀pọ̀ ikú látàrí àìjẹun tí ó ṣara lóore tí ó wáyé nínú àwọn ọmọdé ní ọdún tí kò tí ì tó márùn-ún. Ó tó mílíọ́nù 144 ọmọdé tí ọjọ́-orí wọn ò tíì tó ọdún 5 tí wọn kò ga tó (èyí túmọ̀ sí pé wọ́n kúrú jù fún ọjọ́-orí wọn), àwọn mílíọ́nù 47 sì ṣòfò (wọ́n tínrín jù fún ọjọ́-orí wọn). Síwájú sí, àwọn mílíọ́nù 38.3 wúwo jù tàbí sanra jù. Àìjẹunaṣaralóore, èyí tí ó lè dá ṣẹlẹ̀ tàbí kí ó ṣẹlẹ̀ pẹ̀lú ìsanra nínú ohun tí à ń pè ní ìlọ́po àjàgà àìjẹunaṣaralóore, ní í ṣe pẹ̀lú ikú mílíọ́nù 2.7 ọmọdé lọ́dún, tàbí 45% gbogbo ikú láàrin àwọn ọmọdé. Àìjẹunaṣaralóore ní àwọn ọdún àkọ́kọ́-gbáyé lè ní àwọn ipa atọ́jọ́ lórí ìdàgbàsókè ìṣe-ara àti ọpọlọ, èyí tí ó máa ń kópa ìmọ̀ọ́ṣe ènìyàn nínú ètò ẹ̀kọ́ àti àwọn àǹfààní níní iṣẹ́ lọ́jọ́-iwájú. Gbèdéke ìṣẹ̀lẹ̀ yìí níí ṣe pẹ̀lú níńí ipa oníwọ̀n lórí àwọn olùṣe ọrọ̀-ajé ní àwọn orílẹ̀-èdè kan àti pé wọ́n rí i gẹ́gẹ́ bí ìṣòro ìlera àgbáyé pàtó. Ṣíṣé àdínkù ẹrù àgbáyé Dídín àìjẹunaṣaralóore kù lágbàáyé bẹ̀rẹ̀ pẹ̀lú oúnjẹ gidi lásìkò ìlóyún àti ìfọ́mọlọ́yàn tó tọ́. WHO dábàá fífún ọmọ lọ́yàn nìkan fún oṣù 6, pẹ̀lú àfikún àwọn oúnjẹ aláìléwu díẹ̀díẹ̀ títí di ọjọ́-orí ọdún kejì tàbí jù bẹ́ẹ̀ lọ. Èyí túmọ̀ sí pé kí àwọn ìkókó mu ọyàn nìkan láti ọ̀dọ̀ ìyá wọn tàbí àwọn nọ́ọ̀sì olómilọ́yàn láìsí oúnjẹ olómi tàbí líle kankan, pẹ̀lú omi àfi bí ó bá nílò (bí àwọn ojútùú fún ìlómilára tàbí àwọn àfikún fítámì àti mínírà). Pẹ̀lú ìfọ́mọlọ́yàn tó tọ́, iye àwọn ọmọdé tí a lè dóòlà lọ́dún ju 820 000 lọ, pẹ̀lú ìgb[[erú alọ́mì ní ti àwọn àmì ìdàgbàsókè mìíràn ní ìgbésíayé ọmọ náà. Ní báyìí, ìdá bí ogójì nínú àwọn ọmọ ọwọ́ni ó jẹ́ wí pé wọ́n ń fún wọn lọ́yàn. Àjọ WHO ṣiṣẹ́ láti lè ṣe àwọn ohun tí àgbékalẹ̀ là kalẹ̀ ní orí United Nations Decade of Action on Nutrition 2016-2025 ní àjùmọ̀ṣepọ̀ pẹ̀lú àwọn orílẹ̀-èdè tí ó jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ àti olùdókòwò. Ìlépa ìpolongo náà kò yọ sílẹ̀ ipò jíjẹun tí ó ṣara lóore ti àwọn ènìyàn ní gbogbo agbègbè, ní pàápàá jù lọ ní ìṣẹ̀ṣẹ̀ bẹ̀rẹ̀ ayé, nípa ìdẹ́kun àti títọ́jú àìjẹun tí ó ṣara lóore láàárín àwọn obìnrin aláboyún àti àwọn ọmọ kékeré. | Ukudla kwezinsana Uhlolojikelele: Ukudla kwezinsana okufanele kubalulekile empilweni eqhubekayo yengane, kusukela ekuzalweni kuze kube sekubeni mdala. Ukupha ukudla ngendlela efanele eminyakeni emithathu yokuqala yokuphila kubaluleke kakhulu ngenxa yendima yako ekwehliseni ukugula kanye nokushona, ukunciphisa ingozi yesifo esingamahlalakhona kukho konke ukuphila kwazo, nokukhuthaza ukukhula kwengqondo kanye nomzimba okuvamile. Nakuba zonke izinsana kanye nezingane zinelungelo lokudla okunomsoco ngaphansi kweSivumelwano Samalungelo Engane, emazweni amaningi izinsana ezingaphansi kwengxenye yesine ziyakwazi ukuthola ukudla okuhlukene okudingekayo kanye nokuphiwa ukudla njalo. Izindlela zokupha ukudla ngendlela engafanele zibangela kuze kufike engxenyeni yesithathu yazo zonke izimo zokungondleki kahle kwezingane. Lokhu kuhlanganiswa ukwanda kokudla okuthengwa sekulungiselelwe ngengobisi lwezinsana kanye nemikhiqizo enosawoti omningi, ushukela wamahhala kanye nama-trans fat. Lokhu kubangela ukwanda kokudla okungenamsoco, ukukhuluphala ngokweqile kanye nokuncipha okuphawulekayo kwenani lomama abancelisa izingane zabo ibele. Ukuncelisa ibele kuye kwaboniswa ukuthi kubaluleke kakhulu ekukhuleni kwengane, okuhlanganisa ukukhuphuka kwe-IQ, ukwenza kahle esikoleni kanye nemali engenayo ephakeme empilweni yokuba mdala. I-WHO iyaqhubeka nokusebenza namaZwe angamaLungu kanye nabalingani ukukhuthaza ukondleka okufanele kwezinsana kanye nezingane, okuhlanganisa imikhankaso yolwazi lokuncelisa ibele kanye nemizamo yokuvimbela ukungondleki emazingeni endawo, kazwelonke, kanye nakwamanye amazwe. Funda mayelana Nokudla Okunomsoco kanye Nokuphepha Kokudla kanye neCOVID-19 Umthelela: Ukungondleki kuthinta abantu abangaphezu kwezigidigidi ezingu-2 emhlabeni wonke, futhi umthwalo uzwakala ngokungenakulinganiswa ngabantu basemazweni anamaholo aphansi kanye naphakathi nendawo. Izinsana kanye nezingane zisengozini kakhulu, futhi iningi labantu abashonayo ngenxa yokungondleki okwenzeka ezinganeni ezingaphansi kweminyaka yobudala emi-5. Kulinganiselwa ekutheni izingane ezingaphezu kwezigidi eziyi-144 ezingaphansi kweminyaka yobudala emi-5 azikhuli ngendlela efanele (okusho ukuthi zimfushane kakhulu kuneminyaka yazo) futhi izigidi ezingama-47 ziondile (zizace kakhulu kunobude bazo). Ezinye eziyizigidi ezingama-38,3 zikhuluphele noma zikhuluphele ngokweqile. Ukungondleki, okungenzeka kukodwa noma ngesikhathi esifanayo nokukhuluphala kulokho okubizwa ngokuthi umthwalo ophindwe kabili wokungondleki, kuhlotshaniswa nokushona kwezingane eziyizigidi ezingu-2.7 unyaka ngamunye, noma u-45% wakho konke ukushona kwezingane. Ukungondleki eminyakeni yokuqala yokuphila kungaba nemithelela ehlala isikhathi eside ekukhuleni ngokomzimba kanye nangokwengqondo, nakho okuthinta ukusebenza komuntu ngokuphathelene nezemfundo kanye namathuba emisebenzi kamuva. Izinga lale nkinga lingangokuthi linomthelela omkhulu ezinkombeni zezomnotho kwamanye amazwe futhi libhekwa njengenkinga enkulu yezempilo yomhlaba wonke. Ukunciphisa umthwalo womhlaba wonke Ukunciphisa ukungondleki emhlabeni wonke kuqala ngokudla ukudla okufanele ngesikhathi sokukhulelwa kanye nokuncelisa kahle ibele izinsana. I-WHO incoma ukuthi izingane zinceliswe ibele kuphela izinyanga eziyi-6, ngesikhathi kwengezwa ukudla okuphephile futhi okunezezelayo kancane kancane kuze kube seminyakeni yobudala emibili noma ngaphezulu. Lokhu kusho ukuthi izingane kufanele zithole ubisi lwebele kuphela oluvela kumama noma koncelisa ibele ingane angayizali (wet nurse) ngaphandle kolunye uketshezi noma ukudla okujwayelekile, okuhlanganisa amanzi ngaphandle uma kudingeka (njengezingxube zokubuyisela amanzi emzimbeni noma izithasiselo zamavithamini kanye namaminerali). Ngokuncelisa ibele ngendlela efanele, kulinganiselwa ukuthi impilo yezingane ezingaphezu kwezi-820 000 kungasindiswa unyaka ngamunye, kube nokuthuthuka okuphawulekayo kwezinye izimpawu zokukhula kuyo yonke impilo yengane. Njengamanje, cishe u-40% kuphela wezinsana ezinceliswa ibele kuphela. I-WHO isebenela ukuqalisai izinyathelo ezichazwe ku-United Nations Decade of Action on Nutrition 2016–2025 ngokubambisana namaZwe angamaLungu kanye nabalingani. Imigomo yomkhankaso ihlanganisa ukuthuthukisa isimo sokudla okunomsoco kwabantu kuzo zonke izindawo, ikakhulukazi ebunganeni, ngokuvimbela kanye nokwelapha ukungondleki kwabesifazane abakhulelwe kanye nezingane ezincane. |
የበሽታ መከላከል እና ቁጥጥር ማጠቃሊያ፡- የበሽታ መከላከል እና ቁጥጥር ታካሚዎችን እና የጤና ሰራተኞችን ማስቀረት በሚቻሉ በሽታዎች እንዳይያዙ የሚከላከል የተግባር በማስረጃ ላይ የተመረኮዘ አካሄድ ነው፡፡ ውጤታማ የበሽታ መከላከል እና ቁጥጥር በሁሉም የጤና ስርዓቱ ደረጃዎች ላይ ፖሊሲ አውጪዎች፣ የፋሲሊቲ አስተዳዳሪዎች፣ የጤና ሰራተኞች እና የአለም ጤና ድርጅት የጤና አገልግሎት ተደራሽነትን ጨምሮ የማያቋርጥ እርምጃ መውሰድን ይፈልጋል፡፡ የበሽታ መከላከል እና ቁጥጥሩ በሁሉም የጤና አጠባበቅ መስተጋብር ላይ ለእያንዳንዱ የጤና ሰራተኛ እና ታካሚ ሁሉን አቀፍ ጠቀሜታ ያለው በመሆኑ በታካሚ ደህንነት እና እንክብካቤ ጥራት መስኩ ላይ ልዩ ነው፡፡ ተገቢ ያልሆነ የበሽታ መከላከል እና ቁጥጥር ጉዳት የሚያስከትል በመሆኑ ለሞት ሊያደርስ ይችላል፡፡ ያለ ውጤታማ የበሽታ መከላከል እና ቁጥጥር ጥራት ያለው የጤና እንክብካቤ አቅርቦትን ማግኘት አይቻልም፡፡ የበሽታን መከላከል እና ቁጥጥር በሁሉም የጤና አጠባበቅ ዘርፎች ማለትም የእጅ ንፅህናን፣ የቀዶ ጥገና ማዕከልን በሽታዎችን፣ መርፌን ደህንነትን፣ ፀረ-ተህዋስያንን መቋቋም እና ሆስፒታሎች በድንገተኛ እና ድንገተኛ ካልሆነው ውጭ በሚሰሩበት መንገድ ላይ ተጽዕኖ ያሳድራል፡፡ የበሽታ መከላከል እና ቁጥጥርን ለመደገፍ ፕሮግራሞች በተለይ ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው አገሮች ውስጥ የጤና እንክብካቤ አሰጣጥ እና የሕክምና ንፅህና ደረጃዎች በሁለተኛ ደረጃ በሽታዎቹ አሉታዊ ተጽዕኖ ሊያሳድሩ ይችላሉ፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ በበሽታ መከላከል እና ቁጥጥር ላይ የተከናወኑት አብዛኛዎቹ ስራዎች በባህሪው በሽታዎቹን ከታወቁ በኋላ ከመፈወስ ይልቅ በመከላከል ላይ ያተኮረ በመሆኑ ተደብቀዋል፡፡ ሆኖም ከጤና አጠባበቅ ጋር የተገናኙ በሽታዎች ማንኛውም የጤና ባለስልጣን ችላ ሊለው የማይችልበት ችግር ነው፡፡ ይህንን ትግል ለመደግ የዓለም ጤና ድርጅት በማስረጃ ላይ የተመሰረቱ የምክረ ሀሳቦችን እና የአሰራር ሂደቶችን ደረጃዎችን የሚያወጡ እና ሊወገዱ የሚችሉ በሽታዎችን የሚገድቡ ባህሪያትን የሚያበረታቱ ፕሮግራሞችን እና ዘመቻዎችን አዘጋጅቷል፡፡ የመጀመርያው የዓለም ጤና ድርጅት የአለም አቀፍ የታካሚ ጫናው በበሽታ ለመከላከልና ለመቆጣጠር እንዲቻል ዘንድ የአንድን የአገር የመከላከል አቅም ግንባታ አለም አቀፍ መለኪያውን መሠረት ጥሏል፡፡ በዚህ ፕሮግራም የአለም ጤና ድርጅት የሀገር ውስጥ የበሽታ መከላከል እና ቁጥጥር ፖሊሲዎችን እና መመሪያዎችን ለማዘጋጀት የቴክኒክ እገዛ ያደርጋል፣ በሀገር ውስጥ የሚካሄዱ ግምገማዎችን ያካሂዳል፣ በመመሪያ ልማት ላይ ያተኮሩ ስብሰባዎችን ይጠራል፤ ለጤና እንክብካቤ አቅራቢዎች ቀጣይነት ያለው ድጋፍ ያደርጋል፡፡ የዓለም ጤና ድርጅት በየአመቱ የሚካሄደው የቀጥታ ስርጭት፡- የእጆችዎን ንጽና ይጠብቁ የሚል ዘመቻ በግንቦት ወር ላይ በየዓመታቱ ጥሪ ያቀርባል። ይህ ዘመቻ ከኮቪድ-19 ወረርሽኝ ጋር ተያይዞ የሚያስፈልገው ይበልጥ አሳሳቢ እየሆነ የመጣውን የጤና ባለሙያዎችን እና ህሙማንን በአግባቡ እጃቸውን የመታጠብ አስፈላጊነት ማስተማር ይፈልጋል፡፡ | Infection prevention and control Overview: Infection prevention and control (IPC) is a practical, evidence-based approach preventing patients and health workers from being harmed by avoidable infections. Effective IPC requires constant action at all levels of the health system, including policymakers, facility managers, health workers and those who access health services. IPC is unique in the field of patient safety and quality of care, as it is universally relevant to every health worker and patient, at every health care interaction. Defective IPC causes harm and can kill. Without effective IPC it is impossible to achieve quality health care delivery. Infection prevention and control effects all aspects of health care, including hand hygiene, surgical site infections, injection safety, antimicrobial resistance and how hospitals operate during and outside of emergencies. Programmes to support IPC are particularly important in low- and middle-income countries, where health care delivery and medical hygiene standards may be negatively affected by secondary infections. WHO Response Much of the work done on infection prevention and control (IPC) is hidden, as by its nature it prevents issues rather than treating them after the fact. However, health care-associated infections (HAIs) are an ongoing problem that no health authority can afford to ignore. To help in this fight, WHO has created a number of programmes and campaigns that set standards for evidence-based recommendations and operating procedures and promote behaviours to limit avoidable infections. The first WHO Global Patient Challenge laid the foundations for the IPC Global Unit, which works to support country capacity-building for IPC action. Through this programme, WHO provides technical assistance for developing local IPC policies and guidelines, performs in-country assessments, convenes meetings focused on guideline development and provides ongoing support for health care providers. WHO also makes a global annual call to action for health workers though the SAVE LIVES: Clean Your Hands campaign held each May. This campaign seeks to educate health workers and patients on the importance of effective hand washing, the need for which has become more acute with the COVID-19 pandemic. | Riga-kafi da magance kamuwa da cuta Gamsashshen bayani: Kariya da magance kamuwa da cuta, wato (IPC) hanya ce da ainishi da kuma take a kan shaidun kimiyya. Ingantacciyar hanyar kariya da magance kamuwa da cuta IPC na buƙatar hoɓɓasa a koyaushe a dukkanin matakan harkar lafiya, wanda ya haɗa da masu yin doka da masu kula da cibiyoyin lafiya da ma'aikatan lafiya da kuma waɗanda ke samun ayyukan kiwon lafiya. Hanyar kariya da magance kamuwa da cuta IPC abin ƙayatarwa ne a fannin kula da lafiyar mara lafiya da ingancin kiwon lafiya, kamar yadda gaba ɗaya take da alaƙa da kowanne ma'aikacin lafiya da mara lafiya, a kowacce mu'amalar kiwon lafiya. Hanyar kariya da magance kamuwa cuta mai matsala tana janyo mummunan abu sannan zata iya kisa. Ba tare da samun ingantacciyar kariya da magance kamuwa da cuta, ba zai yiwu ba a cimma bada ingantacciyar kiwon lafiya ba. Riga-kafi da magance kamuwa da cuta na shafar dukkanin al'amuran kiwon lafiya, wanda ya haɗa da tsaftace hannu da ɗaukar cuta yayin tiyata da kulawa da yin allura da ƙinjin maganin ƙaramar ƙwayar halitta da yadda asibitoci ke gudanar da aiki a lokacin da bayan agajin gaggawa. Shirye-shiryen tallafawa yin riga-kafi da magance kamuwa da cuta suna da muhimmanci musamman a ƙasashe da suke da ƙaranci da matsakaicin arziƙi, inda tsarin bada kiwon lafiya da ƙa'idojin tsaftace harkar lafiya suke iya fuskantar mummunan yanayi ta dalilin kamuwa da wata cutar bayan yin maganin wata. Matakan Hukumar WHO Da yawan aikin da ake yi a kan yin riga-kafi da magance kamuwa da cuta (IPC) a ɓoye yake, a yadda yake a ɗabi'ar aikin yana yin riga-kafin matsaloli ne maimakon magancesu bayan faruwar matsalar. Sai dai, cututtukan da ake ɗauka yayin kulawa da kamuwa da cututtuka (HAIs) matsaloli ne da suka ƙi ci suka ƙi cinyewa da ba wata humar Lafiya da za ta yi watsi da su. Don taimakawa a wannan yaƙin, hukumar Lafiya ta Duniya WHO ta ƙirƙiri shirye-shirye da ran-gadi da yawa da suka tsara ƙa'idoji don bada shawarwari masu shIdar kimiyya da hanyoyin gudanar da aiki da ƙarfafa ɗabi'un da zasu rage kamuwa da cututtuka da za a iya magani. Shirin duniya na farko na jin matsalolin mara lafiya da magancesu shi ne ya kafa harsashin zuwan ɓangaren riga-kafi da magance kamuwa da cuta na duniya, wanda yake taimakawa ƙasashe ƙara inganta ƙarfinsu don kariya da magance kamuwa da cututtuka. Ta hanyar wannan shirin, hukumar Lafiya ta Duniya tana taimakawa ƙasashe ƙirƙirar tsare-tsare da ƙa'idojin gida na kariya da magance kamuwa da cuta (IPC) kuma suna aiwatar yin ƙiyasi da haɗa taruka don samar da ƙa'idoji da cigaba da taimakawa ma'aikatan kiwon lafiya. Hukumar Lafiya ta Duniya tana yin kira ga duniya don yin ƙoƙarin tallafawa ma'aikatan lafiya ta hanyar shirin nan na 'SAVE LIVES' (tserar da rayuka): da rangadin tsaftace hannun ka da ake gabatar wa a kowanne watan Mayu. Wannan rangadin na ƙoƙarin ilimtar da ma'aikatan lafiya da marasa lafiya a kan muhimmancin ingantaccen wanke hannu, wanda buƙatar hakan ya zama dole sakamakon annobar COVID-19. | Kuzuia na kudhibiti maambukizi Muhtasari: Kinga na udhibiti wa maambukizi (IPC) ni mbinu ya vitendo, yenye msingi wa ushahidi kuzuia wagonjwa na wahudumu wa Afya wasidhuriwe na maambukizi yanayoweza kuepukika. IPC yenye ufanisi inahitaji hatua za mara kwa mara katika ngazi zote za mfumo wa Afya, ikiwa ni pamoja na watunga sera, wasimamizi wa vituo, wahudumu wa Afya na wale wanaopata huduma za Afya. IPC ni ya kipekee katika nyanja ya usalama wa mgonjwa na ubora wa huduma, kwani inafaa kote ulimwenguni kwa kila mhudumu wa Afya na mgonjwa, katika muingiliano wa huduma ya Afya. IPC yenye kasoro husababisha madhara na inaweza kuua. Bila IPC madhubuti haiwezekani kufikia utoaji wa huduma bora za Afya. Uzuiaji na udhibiti wa maambukizo huathiri vipengele vyote vya huduma ya Afya, ikijumuisha usafi wa mikono, maambukizi ya tovuti ya upasuaji, usalama wa sindano, ukinzani wa antimikrobia na jinsi hospitali zinavyofanya kazi wakati na nje ya Dharura. Mipango ya kusaidia IPC ni muhimu hasa katika nchi za kipato cha chini na cha kati, ambapo utoaji wa huduma za afya na viwango vya usafi wa kimatibabu vinaweza kuathiriwa vibaya na maambukizi ya pili. Muitikio wa WHO Kazi kubwa inayofanywa katika kuzuia na kudhibiti maambukizi (IPC) imefichwa, kwani kwa asili yake inazuia masuala badala ya kuyatibu baada ya ukweli. Hata hivyo, magonjwa yanayohusiana na huduma za Afya (HAIs) ni tatizo linaloendelea ambalo hakuna mamlaka ya afya inayoweza kumudu kulipuuza. Ili kusaidia katika mapambano haya, WHO imeunda idadi ya programu na kampeni zinazoweka viwango vya mapendekezo ya msingi ya ushahidi na taratibu za uendeshaji na kukuza tabia ili kupunguza maambukizi yanayoweza kuepukika. Changamoto ya kwanza ya Wagonjwa wa WHO iliweka misingi ya kitengo cha kimataifa cha IPC, ambacho kinafanya kazi kusaidia ujenzi wa uwezo wa nchi kwa hatua za IPC. Kupitia mpango huu, WHO hutoa usaidizi wa kiufundi kwa ajili ya kuendeleza sera na miongozo ya IPC ya ndani, hufanya tathmini za ndani ya nchi, kuitisha mikutano inayozingatia uundaji wa muongozo na kutoa usaidizi unaoendelea kwa watoa huduma za Afya. Pia WHO inatoa wito wa kimataifa wa kuchukua hatua kwa wahudumu wa Afya ingawa kampeni ya OKOA MAISHA: Safisha mikono yako inayofanyika kila Mei. Kampeni hii inalenga kuelimisha wahudumu wa Afya na wagonjwa juu ya umuhimu wa kunawa mikono kwa ufanisi ambayo hitaji lake limekuwa kali zaidi kutokana na janga la UVIKO-19. | Ìdẹ́kun àti dídarí ìkóràn Ìsọnísókí: Àjọ Ìdẹ́kun àti Ìdarí Ìkóràn jẹ́ ohun tí a lè fi sí ojú ìṣe, ìlànà tí ó ní ẹ̀rí ní dídẹ́kun àwọn aláìsàn àti àwọn òṣìṣẹ́ elétò ìlera láti ní ìpalára lára ìkóràn tí ó ṣe ń yẹra fún. Ètò Àjọ Ìdẹ́kun àti Ìdarí Ìkóràn tí ó múná dóko tí ó fẹ́ ìṣe ojú ẹsẹ̀ ní gbogbo ipele ti ètò ìlera, láì ṣe àyọsílẹ̀ àwọn aṣètò ìmúlò, àwọn tí ń bójútó ohun èlò, àwọn elétò ìlera àti àwọn tí ó ní ànfààní sí ètò ìlera. IPC jẹ́ alára ọ̀tọ̀ ní ẹ̀ka ààbò àwọn aláìsàn àti ìtọ́jú tí ó péye, nítorí ó wà ní ìbámu kárí ayé sí gbogbo àwọn òṣìṣẹ́ ìlera àti aláìsàn, ní gbogbo ibi tí ìtọ́jú ìlera tí ń wáyé. IPC alábùkù máa ń fa ìpalára ó sì lè pani. Láìsí Àjọ Ìdẹ́kun àti Ìdarí Ìkóràn tí ó múná dóko kò ṣe é ṣe láti lè ṣe àṣeyọrí fífúnni ní ètò ìlera tó gbámúṣé. Ìdẹ́kun àti Ìdarí Ìkóràn ní ipa lórí gbogbo ẹ̀ka ìtọ́jú ìlera láìsí àyokúrò ìmótótó ọwọ́, ìkóràn àwọn ibi tí a ti ń ṣiṣẹ́ abẹ, gígún abẹ́rẹ́ pẹ̀lú ààbò, ìrẹ̀sílẹ̀ àwọn ohun tí ń fa kòkòrò àìsàn àti bí àwọn ilé-ìwòsàn ṣe ń ṣiṣẹ́ ní àkókò àti nígbà tí kò sí ohun pàjáwìrì. Ètò láti ṣe àtìlẹyìn Àjọ Ìdẹ́kun àti Ìdarí Ìkóràn (IPC) ní pàápàá jù lọ ní àwọn orílẹ̀-èdè tí owó táṣẹ́rẹ́ ń wọlé fún, níbi tí ìtọ́jú ìlera àti ìgbéwọ̀n ohun èlò fún iṣẹ́ ìṣẹ́gun lè rí àwọn ohun tí yóò kó àdàlù bá a nípa àwọn àkóràn onípele gíga. Ìdáhùn Àjọ WHO Ọ̀pọ̀ iṣẹ́ tí a ti ṣe lórí Àjọ Ìdẹ́kun àti Ìdarí Ìkóràn jẹ́ èyí tí ó farasin, nítorí nípa bí ó ti rí ó máa ń dẹ́kun awuyewuye èyí tí yóò fi máa tọ́jú wọn lẹ́yìn rírí òdodo. Síbẹ̀ síbẹ̀, Àwọn Àkóràn tí ó ní Ìbáṣepọ̀ pẹ̀lú Ìtọ́jú Ìlera jẹ́ ohun ìṣòro lọ́wọ́ lọ́wọ́ báyìí tí àwọn aláṣẹ ìlera kò lè ṣe aláìgbọ́. Èyí máa ń ṣe ìrànlọ́wọ́ nínú ìjà, WHO ti dá ọ̀pọ̀lọpọ̀ ètò àti ìpolongo tí ó ti ṣàfihàn àwọn ìyànjú ẹlẹ́rìí àti ọ̀nà ìgbà ṣiṣẹ́ àti àwọn ìwà tí ó yẹ kí a gbé ga láti dẹ́kun àwọn ìkóràn tí ó ṣe ń yẹra fún. Ìpènijà àkọ́kọ́ fún àwọn Aláìsàn Àgbáyé ti Àjọ WHO ṣe iìfilọ́lẹ̀ fún ẹ̀ka Àjọ Ìdẹ́kun àti Ìdarí Ìkóràn ti àgbáyé tí ó ń ṣiṣẹ́ láti ṣe àtìlẹyìn fún ipa fún ìtẹ̀síwájú ìṣe Àjọ Ìdẹ́kun àti Ìdarí Ìkóràn. Nípasẹ̀ ètò yìí, Àjọ WHO pèsè ìrànlọ́wọ́ tó gbọngbọ́n fún ìdàgbàsókè ètò ìmúlò àti ìtọ́ni ìbílẹ̀ ti Àjọ Ìdẹ́kun àti Ìdarí Ìkóràn ṣíṣe iṣẹ́ nínú ìgbéléwọ̀n orílẹ̀-èdè, ìpàdé àpérò tí ó ní àfojúsùn lórí ìtọ́ni ìdàgbàsókè àti ìpèsè lórí àti lẹ́yìn fún àwọn Olùpèsè ìtọ́jú ìlera. WHO tún ṣe ìpè ẹ̀kan lọ́dún àgbàyé fún òṣìṣẹ́ ìlera bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó ń DÁÀBÒ BO Ẹ̀MÍ: Ìpolongo Ẹ Fọwọ́ Yín Mọ tí ó máa ń wáyé nínú oṣù karùn-ún. ́. Ìpolongo yìí ń fẹ́ àwọn òṣìṣẹ́ elétò ìlera tí yóò kọ́ lẹ́kọ̀ọ́ àti àwọn aláìsàn lórí pàtàkì fífọ ọwọ́, èyí tí ó ti fa àjàkálẹ̀ Kòrónà ọlọ́jọ́ péréte. | Ukuvimbela kanye nokulawula ukutheleleka ngesifo Uhlolojikelele: Ukuvimbela kanye nokulawula ukutheleleka (IPC) kuyindlela esebenzayo, esekelwe ebufakazini evimbela iziguli kanye nezisebenzi zezempilo ukuthi zingalinyazwa yizifo ezingagwenywa. I-IPC esebenza ngempumelelo idinga isinyathelo esiqhubekayo kuwo wonke amazinga ohlelo lwezempilo, okuhlanganisa abenzi bezinqubomgomo, abaphathi bezikhungo, izisebenzi zezempilo kanye nalabo abathola izinsiza zezempilo. I-IPC ihlukile emkhakheni wokuphepha kweziguli kanye nekhwalithi yokunakekelwa, njengoba ifanele kuwo wonke umsebenzi wezempilo kanye nesiguli, kukho konke ukuxhumana kokunakekela kwezempilo. I-IPC engasebenzi kahle ibangela ukulimala futhi ingabulala. Ngaphandle kwe-IPC esebenza ngempumelelo angeke kukwazi ukufeza ukulethwa kokunakekela kwezempilo okuyikhwalithi. Ukuvimbela kanye nokulawula ukutheleleka ngesifo kuthinta zonke izici zokunakekelwa kwezempilo, okuhlanganisa inhlanzeko ngokuphathelene nezandla, ukutheleleka ngesifo kwendawo ehlinziwe, ukuphepha ngokuphathelene nomjovo, ukumelana nemithi ebulala amagciwane kanye nendlela izibhedlela ezisebenza ngayo ngesikhathi kanye nangaphandle kwesikhathi sezimo eziphuthumayo. Izinhlelo zokusekela i-IPC zibaluleke kakhulu emazweni anamaholo aphansi kanye naphakathi nendawo, lapho ukulethwa kokunakekela kwezempilo kanye nezindinganiso zenhlanzeko yezokwelapha kungathinteka ngendlela engafanele ngenxa yokutheleleka ngezifo kwesibili. Impendulo yeWHO Umsebenzi omningi owenziwe ekuvimbeleni nasekulawuleni ukutheleleka ngesifo (IPC) ufihliwe, njengoba ngokwemvelo yayo ivimbela izinkinga kunokuba izelaphe ngemva kokwenzeka kokuthile. Kodwa-ke, izifo ezihlobene nokunakekelwa kwezempilo (amaHAI) ziyinkinga eqhubekayo okungekho siphathimandla sezempilo esingakwazi ukuzishaya indiva. Ukusiza kule mpi, i-WHO isungule izinhlelo kanye nemikhankaso eminingana ebeka izindinganiso zezincomo ezisekelwe ebufakazini kanye nezinqubo zokusebenza futhi ikhuthaze ukuziphatha ngendlela enciphisa izifo ezingagwenywa. I-Global Patient Challenge yokuqala yeWHO yabeka izisekelo ze-IPC Global Unit, esebenzela ukusekela ukuhlomisa izwe ngokuphathelene nesinyathelo se-IPC. Ngalolu hlelo, i-WHO inikeza usizo lwezobuchwepheshe ekuthuthukiseni izinqubomgomo neziqondiso ze-IPC zendawo, yenza ukuhlola ezweni, ibamba imihlangano egxile ekwakhiweni kweziqondiso futhi inikeze usizo oluqhubekayo kubahlinzeki bokunakekela kwezempilo. I-WHO iphinde ihlabe ikhwelo lwaminyaka yonke lwezisebenzi zezempilo ngeSAVE LIVES: Umkhankaso obizwa ngokuthi iClean Your Hands ebungazwa njalo ngoNhlaba. Lo mkhankaso ufuna ukufundisa izisebenzi zezempilo lkanye neziguli ngokubaluleka kokugeza izandla ngendlela efanele, isidingo salokhu siye saba sikhulu kakhulu ngobhubhane lweCOVID-19. |
የአእምሮ ንብረት እና ንግድ አጠቃላይ እይታ: የአዕምሯዊ ንብረት ማለት በኢንዱስትሪ፣ በሳይንስ፣ በሥነ-ጽሁፍ እና በኪነ-ጥበብ መስኮች የአዕምሯዊ እንቅስቃሴን ያመለክታል። በጤና እንክብካቤ ዐውድ ውስጥ ይህ ጽንሰ-ሀሳብ እንደ አጠቃላይ መድኃኒቶች አጠቃቀም ያሉ ርዕሰ ጒዳዮችን ይመለከታል፣ በተለይም ኩባንያዎች እነዚህን ምርቶች በተወሰኑ ጂኦግራፊያዊ ክልሎች ውስጥ እንዴት ለገበያ ማቅረብ እና መሸጥ እንደሚችሉ። የአዕምሯዊ ንብረት መብቶች እና የሚቆጣጠሯቸው ህጎች ለመድኃኒቶች ደረጃዎች እና ተደራሽነት ቊጥጥር አስፈላጊ ናቸው፣ ግን ለአዳዲስ መድኃኒቶች እና ለጤና እንክብካቤ ምርቶች ልማት ማበረታቻም ናቸው። ከቅርብ ዓመታት ወዲህ ከጄኔሪክ መድኃኒቶች ጋር በተያያዘ የአዕምሯዊ ንብረት ጥበቃ ጒዳይ ላይ ሰፊ ክርክር ተደርጓል። ይህ በተለይ በክልሉ ውስጥ የተለመደ በሽታን ለማከም የመድኃኒት ልማት በሚያስፈልግባቸው አካባቢዎች ውስጥ ነው፣ ግን የምርምር ወጪዎችን ለመደገፍ ገበያው ትልቅ አይደለም። በተደራሽነት እና ትርፍ መካከል ያለው አስፈላጊ ሚዛን የእነዚህ ክርክሮች እምብርት ሲሆን በነፃ ንግድ እና ደንብ ላይ በሚደረጉ ውይይቶች ይቀጥላል። የ ዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ የዓለም ጤና ድርጅት በአዕምሯዊ ንብረት እና ንግድ ላይ የሚያከናውነው አብዛኛው ሥራ የዶሃ መግለጫ እና ከንግድ ጋር የተዛመዱ የአዕምሯዊ ንብረት መብቶች( ቲአርአይፒኤስ) ስምምነት በመባል የሚታወቀው ከ 2001 የዓለም ንግድ ድርጅት ማዕቀፍ ጋር ይዛመዳል። በ2006 የዓለም ጤና ድርጅት የአዕምሯዊ ንብረት መብቶች፣ ፈጠራ እና የሕዝብ ጤና ኰሚሽን(ሲአይፒአይኤች) ፈጠራን ለማበረታታት እና የመድሃኒቶችን ተደራሽነት ለማሻሻል ያለሙ 60 ምክሮችን የያዘ ሪፖርቱን አስረክቧል። የ ቲአርአይፒኤስ ስምምነት ከፀደቀበት ጊዜ አንሥቶ የዓለም የጤና ስብሰባዎች ብዙ ውሳኔዎች የዓለም ጤና ድርጅት የንግድ ስምምነቶች እና የአዕምሯዊ ንብረት ጥበቃ በሕዝብ ጤና እና በመድኃኒቶች ተደራሽነት ላይ የሚያሳድረውን ተጽዕኖ እንዲመለከት ጠይቀዋል። የዓለም ጤና ድርጅት እንደ ዓለም ንግድ ድርጅትና የዓለም የአዕምሮ ንብረት ድርጅት ካሉ ሌሎች ተያያዥ ዓለም አቀፋዊና ክልላዊ ድርጅቶች ጋር በቅርበት በመተባበር የምሁራዊ ንብረትና የንግድ ፖሊሲዎችን በተመለከተ አባል ሀገራትን ለመደገፍ፣ የንግድ ስምምነቶችን በጤና ላይ የሚያሳድረውን ተፅዕኖ፣ የምርምር ፈጠራና የአዕምሮ ንብረት ንፅፅር በተመለከተ ሥልጠና ለመስጠት እንዲሁም የባለቤትነት መረጃ ንዋይ ለማግኘት ያስችላል። ተጽዕኖ: የመድሃኒቶች እና ሌሎች የህክምና ምርቶች የአዕምሯዊ ንብረት መብቶች ለግል ዘርፍ ፈጠራን ለመከታተል ማበረታቻ ሊሆኑ ይችላሉ። ይሁን እንጂ ይህ ሥርዓት አቅም ያለው የሚከፈልበት ገበያ አነስተኛ ወይም እርግጠኛ ያልሆነ ለሕዝብ የታሰቡ ምርቶችን በተመለከተ የበለጠ የተወሳሰበ ነው። ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ያላቸው ሃገራት ከዓለም ሕዝብ ቍጥር ከ80 በመቶ በላይ የሚሆኑት ለብዙ መድኃኒቶች ዓለምአቀፍ ሽያጭ 10 ከመቶው ብቻ ተጠያቂ ናቸው ምክንያቱም አስፈላጊ ምርቶችን ለመግዛት ወይም ለመድረስ አስቸጋሪ ናቸው። ድህነት በግዢ ኃይል ላይ ተጽዕኖ ያሳድራል፣ እናም የድሀ ሰዎች የመክፈል አለመቻል ውጤታማ ፍላጐትን ይቀንሳል፣ ይህም በበኩሉ የትርፍ ኩባንያዎች የፍላጐት ደረጃ ላይ ተጽዕኖ ያሳድራል። አባል አገራት፣ የመድኃኒት ኢንዱስትሪ፣ የበጐ አድራጎት ድርጅቶች እና መንግስታዊ ያልሆኑ ድርጅቶች ባለፉት ዓመታት ድሀ እና መካከለኛ ገቢ ያላቸውን አገራት የሚጐዱ በሽታዎችን ለመከላከል አዳዲስ ምርቶችን ለማዘጋጀት እና አሁን ያሉ የጤና ምርቶችን እና የህክምና መሣሪያዎችን ተደራሽነት ለማሳደግ ተነሳሽነት ወስደዋል። ዓለም አቀፍ የአዕምሯዊ ንብረት ስምምነቶች እንዲሁ አስፈላጊ ለሆኑ የመድኃኒት ምርቶች ተደራሽነት እንዲጨምር የሚያግዙ ተለዋዋጭነትን ይይዛሉ። ይሁን እንጂ እነዚህ ተነሳሽነቶች አስፈላጊ ለሆኑ የጤና ምርቶች እና የህክምና መሣሪያዎች ተደራሽነት እና ፈጠራን የማረጋገጥ ተግዳሮቶችን ለማሸነፍ በቂ አይደሉም። የዓለም የመዳኒት ገበያዎች ወደ ሀብታሞቹ ሃገራት የሚያደርገውን ማዘንበል ለመቀልበስ ብዙ ሥራ ያስፈልጋል። | Intellectual property and trade Overview: Intellectual property refers to intellectual activity in the industrial, scientific, literary and artistic fields. In the context of health care, the concept relates to topics such as the use of generic medicines, specifically how companies can market and sell these products within specific geographic regions. Intellectual property rights and the laws that govern them are important both to the control of standards and access to medicines, but also as an incentive for the development of new pharmaceuticals and health care products. There has been great debate in recent years about the issue of intellectual property protection relating to access to generic medicines. This is particularly the case in areas where drug development is needed to treat a disease endemic to the region, but where the market is not large enough to support the costs of research. The balance needed between access and profit are at the heart of these debates and continue through discussions of free trade and regulation. WHO response Much of WHO’s work with intellectual property and trade relates to the World Trade Organization framework from 2001, known as the Doha Declaration and the Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPS). In 2006, the WHO Commission on Intellectual Property Rights, Innovation and Public Health (CIPIH) submitted its report containing 60 recommendations aimed at fostering innovation and improving access to medicines. Since the entry into force of the TRIPS Agreement, many resolutions of the World Health Assemblies have requested WHO to address the impact of trade agreements and intellectual property protection on public health and access to medicines. WHO closely collaborates with other relevant international and regional organizations, such as the World Trade Organization and the World Intellectual Property Organization, to support Member States on matters of intellectual property and trade policies, conduct training on the health impact of trade agreements, research innovation and intellectual property, and facilitate access to patent information. Impact: Intellectual property rights to medicines and other medical products can be an incentive for the private sector to pursue innovation. However, this system is made more complicated for products intended for populations where the potential paying market is small or uncertain. Low- and middle-income countries, which account for more than 80% of the world’s population, are responsible for just 10% of global sales of many drugs due to the difficulty in affording or accessing necessary products. Poverty affects purchasing power, and the inability of poor people to pay reduces effective demand, which in turn affects the degree of interest of for-profit companies. Member States, the pharmaceutical industry, charitable foundations and nongovernmental organizations have taken initiatives in recent years to develop new products against diseases affecting poor and middle-income countries and to increase access to existing health products and medical devices. International intellectual property agreements also contain flexibilities that could facilitate increased access to necessary pharmaceutical products. However, these initiatives are not sufficient to surmount the challenges of ensuring access and innovation for needed health products and medical devices. Much work is required to reverse the skewing of world drug markets towards the wealthiest nations. | Haƙƙin mallakar fasaha da kasuwanci Taƙaitawa: Haƙƙin mallaka na nufin aikin da mutum ya ƙirkira da ƙwaƙwalwarsa a masana'anta ne ko kimiyya ko a adabi ko fannin wasan kwaikwayo. Game da abin da ya shafi kula da lafiya yana nufin darussan da ke da alaƙa kamar da amfani da magunguna na gaba daya, mussamaman ma yanda kamfanoni za su iya tallata ta su da sayar da su a wasu keɓaɓɓun shiyyoyi. Haƙƙin mallakar fasaha da dokoki da ke tafi da su na da amfani don samar da ingantacen tsari da kuma samun magunguna, har ma da ba da tallafi don samar da sababbin kamfanonin haɗa magunguna da kayayyakin kula da lafiya. Akwai muhawara mai zafi a 'yan shekarun nan a kan batun kare haƙƙin mallakar fasaha wadda ke da alaƙa da yadda za a samar da magunguna da ke aiki ga jama'a baki ɗaya. Wannan ma musamman a wajen da ake buƙatar magunguna don yin maganin cututtukan da suke annoba ce a wannan yankin, amma kasuwar ba babba ba ce da za ta iya tallafa wa bincike. Daidaiton da ake buƙata tsakanin samar da magunguna da kuma samun riba suna cikin abin da ake muhawara a kai da ci gaba da tattauna a kan 'yancin kasuwanci da dokoki. Hukumar Lafiya ta Duniya Tun daga 2001 da yawa Hukumar Lafiya ta Duniya shi ne aiki da haƙƙin mallakar fasaha wanda ke da alaka da tsarin da ƙungiyar kasuwanci ta duniya wanda ake kira da ƙudirin DOHA da kuma Yarjejeniyar kan Alaƙar Kasuwanci da Haƙƙin Mallakar Fasaha (TRIPS). A shekarar 2006, offishin Hukumar Lafiya ta Duniya a kan mallakar fasaha da haƙƙin ƙirƙira da kuma kula da kiwon lafiya na bai-ɗaya ta gabatar da rahoto` wanda ya ƙunshi shawarwari guda 60 da suka nufin ƙarfafa ƙirƙira da haɓaka samar da magunguna. Tun bayan yin Yarjejeniyar a kan Alaƙar Kasuwanci da Haƙƙin Mallaka, da dama daga cikin shawarwarin da Gangamin Kula da Lafiya ya yanke ya buƙaci Hukumar Lafiya ta Duniya ta shawo kan matasalar tasirin yarjejeniyar haƙƙin mallaka a kan lafiyar al'umma da kaiwa ga samun magunguna. Hukumar Lafiya ta Duniya na aiki kafaɗa da kafaɗa da sauran makamantar ƙungiyoyi na ƙasa da ƙasa da na yanki kamar su ƙungiyar kasuwanci ta Duniya da ƙungiyar kula da haƙƙin mallaka domin tallafa wa ƙashe a kan harkokin haƙƙin mallakar fasaha da kasuwanci da dokoki da samar da horarwa kan tasirin kula da lafiya na yarjejeniyar kasuwanci da bincike da ƙirƙira da haƙƙin mallakar fasaha da taimaka wa wajen samar da bayanai a kan haƙƙin mallaka. Tasiri: Haƙƙin mallakar fasaha ga abin da ya shafi harkar magunguna da wasu kayayakin kula da lafiya zai iya zama wani ƙaimi ga kamfanoni masu zaman kansu wajen samar da ƙirƙira. Duk da haka, an mai da tsarin mai tsauri ga kayayyakin waɗanda aka tanada domin al'umma, musamman a inda kasuwar sayar da su ba ta da girma ko kuma tabbas. ƙasashe ƙarancin arziki da matsakaita waɗnda suka fi kaso 80 na mutanen duniya suke da alkalin sayar da kashi goma kacal na kasuwar magunguna ta duniya saboda wahalhalun samun kayayyakin. Talauci na shafar damar sayan kayayaki sannan kuma rashin dammar da talakawa ke da ita na rashin iya sayan kayayyaki na rage rashin buƙatar kayayyaki wanda daga ƙarshe yake kaiwa zuwa ga raguwar samuwar riba da kamfanoni ke samu. Mambobin ƙasashe da ƙungiyar masu samar da magunguna da ƙungiyoyin tallafa wa al'umma da ƙungiyoyin da ba na gwamnati ba a 'yan shekarun nan sun ɗauki ragamar samar da sabbin kayayyaki waɗanda za su yaƙi cututuka da ke shafar ƙasashe matalauta da masu matsakaita don ƙara samun damar amfani da kayayyakin kula da lafiya da na'urori aikin likita. Yarjejeniyar ƙungiyan kula da haƙƙin mallaka ta ƙasa da ƙasa ya ƙunshi salon da zai iya samar da damar ƙaruwar samun magunguna da ake buƙata a kowane lokaci. Duk da haka, wannan gudummawar ba ta isa ba wajen warware ƙalubalan da ke iya tabbatar da kaiwa ga damarmakin ƙirƙirar da ake buƙata don samar kayayakin kula da lafiya. Ana buƙatar a yi aiki tuƙuru don sauya salon saye da sayarwar magunguna a duniya wanda ta takaita ga ƙasashe masu ƙarfin tattalin arziki. | Haki miliki na biashara Muhtasari: Haki miliki inarejelea shughuli za kiakili katika nyanja za viwanda, kisayansi, fasihi na kisanii. Katika muktadha wa huduma ya afya, dhana inahusiana na mada kama vile matumizi ya dawa za asili, haswa jinsi kampuni zinaweza kuuza na kuuza bidhaa hizi ndani ya maeneo maalum ya kijiografia. Haki miliki na sheria zinazoziongoza ni muhimu kwa udhibiti wa viwango na upatikanaji wa dawa, lakini pia kama kichocheo cha uundaji wa dawa mpya na bidhaa za utunzaji wa afya. Kumekuwa na mjadala mkubwa katika miaka ya hivi majuzi kuhusu suala la ulinzi wa haki miliki unaohusiana na upatikanaji wa dawa za jenasi. Hii ni kweli hasa katika maeneo ambayo maendeleo ya dawa inahitajika kutibu ugonjwa unaoenea katika eneo hilo, lakini ambapo soko si kubwa vya kutosha kusaidia gharama za utafiti. Usawa unaohitajika kati ya ufikiaji na faida ndio kiini cha mijadala hii na unaendelea kupitia mijadala ya biashara huria na udhibiti. Jibu la WHO Mengi ya kazi ya WHO kuhusu haki miliki na biashara inahusiana na mfumo wa Shirika la Biashara Ulimwenguni kuanzia 2001, unaojulikana kama Azimio la Doha na Mkataba wa Masuala Yanayohusiana na Biashara ya Haki Miliki (TRIPS). Mnamo mwaka wa 2006, Tume ya WHO ya Haki Miliki, Ubunifu na Afya ya Umma (CIPIH) iliwasilisha ripoti yake yenye mapendekezo 60 yenye lengo la kukuza uvumbuzi na kuboresha upatikanaji wa dawa. Tangu kuanza kutumika kwa Mkataba wa TRIPS, maazimio mengi ya Mabaraza ya Afya Ulimwenguni yameomba WHO kushughulikia athari za mikataba ya biashara na ulinzi wa haki miliki kwa afya ya umma na upatikanaji wa dawa. WHO inashirikiana kwa karibu na mashirika mengine husika ya kimataifa na kikanda, kama vile Shirika la Biashara Ulimwenguni na Shirika la Haki Miliki Duniani, kusaidia Nchi Wanachama kuhusu masuala ya haki miliki na sera za biashara, kuendesha mafunzo kuhusu athari za kiafya za mikataba ya biashara, uvumbuzi wa utafiti na sera za biashara. Athari: Haki za uvumbuzi kwa dawa na bidhaa nyingine za matibabu zinaweza kuwa kichocheo kwa sekta ya kibinafsi kuendeleza uvumbuzi. Hata hivyo, mfumo huu unafanywa kuwa mgumu zaidi kwa bidhaa zinazokusudiwa kwa idadi ya watu ambapo soko linalowezekana la kulipa ni dogo au halina uhakika. Nchi za kipato cha chini na kati, ambazo zinachukua zaidi ya 80% ya idadi ya watu duniani, zinawajibika kwa 10% tu ya mauzo ya kimataifa ya dawa nyingi kutokana na ugumu wa kumudu au kupata bidhaa muhimu. Umaskini unaathiri uwezo wa kununua, na kutoweza kwa watu maskini kulipa kunapunguza mahitaji ya ufanisi, ambayo huathiri kiwango cha riba cha makampuni ya faida. Nchi Wanachama, tasnia ya dawa, mashirika ya hisani na mashirika yasiyo ya kiserikali yamechukua hatua katika miaka ya hivi karibuni kutengeneza bidhaa mpya dhidi ya magonjwa yanayoathiri nchi maskini na za kipato cha kati na kuongeza ufikiaji wa bidhaa za afya na vifaa vya matibabu vilivyopo. Mikataba ya kimataifa ya haki miliki pia ina mabadiliko ambayo yanaweza kuwezesha kuongezeka kwa upatikanaji wa bidhaa muhimu za dawa. Hata hivyo, mipango hii haitoshi kukabiliana na changamoto za kuhakikisha upatikanaji na uvumbuzi wa bidhaa zinazohitajika za afya na vifaa vya matibabu. Kazi kubwa inahitajika ili kubadilisha mwelekeo wa soko la dawa za kulevya kuelekea mataifa tajiri zaidi. | Dúkìá ìmọ̀ àti òwò Ìsọnísókí: Dúkìá ìmọ̀ ni àwọn iṣẹ́ ìmọ̀ ní ẹ̀ka ilé-iṣẹ́, sáyẹ́ńsì, lítírésọ̀ àti iṣẹ́ ọ̀nà. Ní ọ̀gangan ìṣẹ̀lẹ̀ ètò ìlera, ọ̀rọ̀ náà ní í ṣe pẹ̀lú àwọn àkòrí bí lílo àwọn òògùn aṣiṣẹ́-bí-orúkọ wọn, pàápàá jùlọ bí àwọn ilé-iṣẹ́ ṣe lè polongo àti ta àwọn ọjà wọ̀nyí láàrin àwọn àgbègbè kan pàtó. Àwọn ẹ̀tọ́ dúkìá ìmọ̀ àti àwọn òfin tí ó dè wọ́n ṣe pàtàkì sí ìṣàkóso àwọn gbèdéke àti àǹfààní sí àwọn òògùn, ṣùgbọ́n pẹ̀lú gẹ́gẹ́ bí amóríyá fun ìdàgbàsókè àwọn ọjà òògùn àti ìtọ́jú ìlera tuntun. Àríyànjiyàn ńlá ti wà ní àwọn ọdún lọ́ọ́lọ́ọ́ nípa ọ̀rọ̀ ààbò dúkìá ìmọ̀ tí ó jẹmọ́ níní àǹfààní sí àwọn òògùn aṣiṣẹ́ bí orúkọ wọn. Èyí gan-an ni bí ọ̀rọ̀ ṣe rí ní àwọn àgbègbè tí ìdàgbàsókè òògùn ti ṣe pàtàkì láti ṣe ìtọ́jú àrùn àjàkálẹ̀ àgbègbè kan, ṣùgbọ́n níbi tí ọjà náà kò ti tóbi tó láti ṣe àtìlẹ́yìn fún ìnáwó ìwádìí. Ìṣedéédé tí ó nílò láti wà láàrin àǹfààní àti èrè wà ní ọkàn àwọn àríyànjiyàn wọ̀nyí ó sì tẹ̀síwájú nípasẹ̀ àwọn ìjíròrò òwò ọ̀fẹ́ àti òfin. Èsì WHO Púpọ̀ iṣẹ́ WHO pẹ̀lú dúkìá ìmọ̀ àti òwò ní í ṣe pẹ̀lú ìhun World Trade Organization láti 2001, tí a mọ sí ìpinnu Doha àti Àdéhùn lórí àwọn Ọ̀rọ̀ Ajẹmówò Ẹ̀tọ́ Dúkìá Ìmọ̀ (TRIPS). Ní 2006, Àjọ WHO lórí Àwọn Ẹ̀tọ́ Dúkìá Ìmọ̀, Àrà ọ̀tun àti Ìlera Àwùjọ (CIPIH) ṣe àgbékalẹ̀ ìròyìn rẹ̀ tí ó ní àwọn àbá 60 tí wọ́n fojúsun mímú ìdàgbàsókè bá àrà ọ̀tun àti àgbéga níní àǹfààní sí àwọn òògùn. Láti ìgbà ìwọlé rẹ̀ sínú ipa Àdéhùn TRIPS, ọ̀pọ̀lọpọ̀ ojútùú World Health Assemblies ti sọ fún WHO láti wá ojútùú sí ipa àwọn àdéhùn òwò àti ààbò dúkìá ìmọ̀ lórí ìlera àwùjọ àti níní àǹfààní sí òògùn. WHO ṣe àjọṣepọ̀ tímọ́tímọ́ pẹ̀lú àwọn àjọ àgbáyé àti ẹkùn tí wọ́n ní í ṣe, gẹ́gẹ́ bí World Trade Organization àti World Intellectual Property Organization, láti ṣe àtìlẹ́yìn fún àwọn Orílẹ̀ èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ lórí àwọn ọ̀rọ̀ Dúkìá ìmọ̀ àti àwọn ìlànà òwò, ṣíṣe ìdanilẹ́kọ̀ọ́ lórí ipa ìlera àwọn àdéhùn òwò, àtinúdá ìwádìí àti dúkìá ìmọ̀, àti ṣíṣe àgbékalẹ̀ àǹfààní sí àlàyé àṣẹ. Ipa: Àwọn ẹ̀tọ́ dúkìá ìmọ̀ sí òògùn àti àwọn ọjà ìlera mìíràn lè wà lórí ìmóríyá fún àwọn ẹ̀ka aládàáni láti lépa àrà ọ̀tun. Àmọ́ sá, ètò yìí ni ó wọ́n mú le fún àwọn ọjà tí wọn wà fún àwùjọ níbi tí ọjà àfojúsùn gbé kéré tàbí kò ní ìdánilójú. Àwọn orílẹ̀ èdè tí èrè wọn kéré tàbí jẹ́ abọ́ọ́dé, èyí tí wọ́n jẹ́ ìdá 80% iye àgbáyé, ni wọ́n wà fún títa ìdá 10% àwọn ọjà àgbáyé ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn òògùn nítorí ìṣòro líle rà tàbí níní àǹfààní sí àwọn ọjà kòṣeémànìí. Òsì ń nípa lórí agbára ìràjà, àti àìlágbára àwọn òtòṣì ènìyàn láti sanwó ṣe àdínkù ìbéèrèfọ́jà pípé, èyí tí ó nípa lórí gbèdéke ìfẹ́ àwọn ilé-iṣẹ́ àgbékalẹ̀ láti jèrè. Àwọn orílẹ̀-èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́, ilé-iṣẹ́ ìpòògùn, àwọn àjọ olójú àánú àti àwọn àjọ tí kì í ṣe ti ìjọba ti ṣe àgbékalẹ̀ àwọn ìpinnu ní àwọn ọdún lọ́ọ́lọ́ọ́ láti ṣe àgbékalẹ̀ àwọn ọjà tuntun tako àwọn àìsàn tí ó ń kojú àwọn orílẹ̀ èdè òtòṣì àti alábọ́dé èrè àti láti mú ìgbéga bá níní àǹfààní sí àwọn ọjà ìlera àti irinṣẹ́ ìlera tí wọ́n ti wà nílẹ̀. Àwọn àdéhùn dúkìá ìmọ̀ lágbàáyé tún ní àwọn ìṣeéyípàdà tí ó lè ṣe agbátẹrù ìgbèrú àǹfààní sí àwọn ọjà òògùn kòṣeémànìí. Àmọ́ sá, àwọn ìpinnu wọ̀nyí kò tó láti borí àwọn ìdojúkọ pípèsè àǹfààní sí àti àrà ọ̀tun fún àwọn ọjà ìlera àti irinṣẹ́ ìlera tí kòṣeémànìí. Ó nílò ọ̀pọ̀lọpọ̀ iṣẹ́ láti mú àyípadà òjìji bá àwọn ọjà òògùn àgbáyé sí ọ̀dọ̀ àwọn orílẹ̀ èdè ọlọ́rọ̀. | Ubuhlakani obenziwe ngengqondo nohwebo Uhlolojikelele: Impahla enobuhlakani bengqondo isho umsebenzi wobuhlakani emkhakheni wezimboni, ezesayensi, zemibhalo nezobuciko. Esimweni sokunakekelwa kwezempilo, umqondo uhlobene nezihloko ezinjengokusetshenziswa kwemithi ejwayelekile, ikakhulukazi ukuthi izinkampani zingamaketha futhi ziyidayise kanjani le mikhiqizo phakathi kwezifunda ezithile. Amalungelo empahla yobuhlakani kanye nemithetho ewabusayo ibalulekile kokubili ekulawuleni amazinga kanye nokufinyelela emithini, kodwa futhi njengesikhuthazo sokuthuthukiswa kwemithi emisha nemikhiqizo yokunakekelwa kwezempilo. Kube nenkulumompikiswano enkulu eminyakeni yakamuva mayelana nodaba lokuvikelwa kwempahla yengqondo ehlobene nokufinyelela emithini ejwayelekile. Lokhu kunjalo ikakhulukazi ezindaweni lapho ukuthuthukiswa kwezidakamizwa kuyadingeka ukuze kwelaphe isifo esitholakala esifundeni, kodwa lapho imakethe ingenkulu ngokwanele ukusekela izindleko zocwaningo. Ibhalansi edingekayo phakathi kokufinyelela nenzuzo yikona okuwumgogodla walezi zinkulumompikiswano futhi kuyaqhubeka ngezingxoxo zohwebo lwamahhala nokulawulwa. Impendulo yeWHO Umsebenzi omningi weWHO ngempahla yengqondo nohwebo uhlobene nohlaka lweNhlangano Yezohwebo Yomhlaba kusukela ngo-2001, olwaziwa ngele-Doha Declaration kanye neSivumelwano seTrade-Related Aspects of Intellectual Property Rights (TRIPS). Ngo2006, iWHO Commission on Intellectual Property Rights, Innovation and Public Health (CIPIH) yathumela umbiko wayo oqukethe izincomo ezingama60 okuhloswe ngazo ukugqugquzela ukuqamba okusha kanye nokwenza ngcono ukutholakala kwemithi. Selokhu kwaqala ukusebenza iSivumelwano seTRIPS, izinqumo eziningi zeWorld Health Assemblies zicele iWHO ukuthi ibhekane nomthelela wezivumelwano zohwebo kanye nokuvikelwa kwempahla yengqondo kumpilo yomphakathi kanye nokufinyelela emithini. IWHO isebenzisana eduze nezinye izinhlangano ezifanele zamazwe ngamazwe nezesifunda, njengeWord Trade Organization kanye neWorld Intellectual Property Organization, ukusekela Amazwe Angamalungu ezindabeni zempahla yengqondo nezinqubomgomo zohwebo, ukuqhuba ukuqeqeshwa ngomthelela wezempilo wezivumelwano zohwebo, ukusungula izinto ezintsha zocwaningo kanye impahla yengqondo, kanye nokwenza lula ukufinyelela olwazini lwelungelo lobunikazi. Umthelela: Amalungelo empahla yobuhlakani emithini neminye imikhiqizo yezokwelapha angaba isisusa sezinkampani ezizimele ukuthi zigqugquzeleke ukuqamba okusha. Kodwa-ke, le sistimu yenziwa yaba nzima kakhulu emikhiqizweni ehloselwe abantu abaningi lapho imakethe ekhokhayo enamandla incane noma ingaqinisekile. Amazwe anemali engenayo ephansi naphakathi, ahlanganisa ngaphezu kuka-80% wabantu bomhlaba, anesibopho sokuthengiswa kwezidakamizwa eziningi emhlabeni wonke ngo-10% ngenxa yobunzima bokuthenga noma ukuthola imikhiqizo edingekayo. Ubumpofu buthinta amandla okuthenga, futhi ukungakwazi kwabantu abampofu ukukhokha kunciphisa isidingo esisebenzayo, okubuye kuthinte izinga lenzalo yezinkampani ezenza inzuzo. Amazwe Angamalungu, imboni yemithi, izinhlangano ezisiza umphakathi kanye nezinhlangano ezingekho ngaphansi kukahulumeni zithathe izinyathelo eminyakeni yamuva nje ukuthuthukisa imikhiqizo emisha ngokumelene nezifo ezithinta amazwe ampofu kanye neholo eliphakathi kanye nokwandisa ukufinyelela emikhiqizweni yezempilo ekhona kanye nemishini yezokwelapha. Izivumelwano zomhlaba jikelele zempahla yengqondo nazo ziqukethe ukuguquguquka okungase kube lula ukufinyelela okwengeziwe emikhiqizweni yezemithi edingekayo. Ngakho, lezi zinhlelo azanele ukudlula izinselele zokuqinisekisa ukufinyeleleka kanye nokuqanjwa okusha kwemikhiqizo yezempilo edingekayo kanye nemishini yezokwelapha. Kudingeka umsebenzi omningi ukubuyisela emuva ukutshengiswa kwezimakethe zezidakamizwa zomhlaba maqondana namazwe acebe kakhulu. |
የመሬት መንሸራተት አጠቃላይ እይታ: የመሬት መንሸራተት ከማንኛውም ሌላ የስነ-ምድር ክስተት የበለጠ የተስፋፋ ሲሆን በዓለም ላይ በየትኛውም ቦታ ሊከሰት ይችላል። በተፈጥሮ ክስተት ወይም በሰው እንቅስቃሴ ምክንያት ብዙ የአፈር፣ የድንጋይ ወይም የፍርስራሽ ክምችት ከተራራ ላይ ወደታች ሲንቀሳቀስ ይከሰታል። የጭቃ መንሸራተቶች ወይም የፍርስራሽ ፍሰቶችም በጣም የተለመዱ በፍጥነት የሚንቀሳቀሱ የመሬት መንሸራተት ዓይነቶች ናቸው። የመሬት መንሸራተቶች ከባድ ዝናብ ወይም ድርቅን፣ የመሬት መንቀጥቀጥን ወይም የእሳተ ገሞራ ፍንዳታዎችን ማስከተል ይችላሉ። ለመሬት መንሸራተት በጣም የተጋለጡ አካባቢዎች የሚከተሉት ናቸው:- በሸለቆዎች ታችኛው ክፍል ላይ ያሉ አካባቢዎችን ጨምሮ ቀጥ ባለ የመሬት ገጽታ; ቀደም ሲል በዱር እሳት የተቃጠለ መሬት፤ በደን መጨፍጨፍ ወይም ግንባታ በመሳሰሉት የሰው ልጆች እንቅስቃሴ ምክንያት የተሻሻለ መሬት፤ በወንዝ ወይም በወንዝ ዳርቻ የሚገኙ ጣቢያዎች፤ ማንኛውም አካባቢ የመሬት ወለል ፍሳሽ የሚመራበት ወይም መሬቱ በከፍተኛ ሁኔታ የረጠበ ነው። ከ1998-2017 ባለው ጊዜ ውስጥ የመሬት መንሸራተት 4 ነጥብ 8 ሚሊዮን ሰዎች ጐድቷል እንዲሁም ከ18 ሺህ በላይ ሰዎች መሞት ምክንያት ሆኗል። የአየር ንብረት ለውጥ እና የሙቀት መጠን መጨመር በተለይም በበረዶ እና በበረዶ በተሞሉ ተራራማ አካባቢዎች ተጨማሪ የመሬት መንሸራተት ያስከትላል ተብሎ ይጠበቃል። የበረዶ ግግር በሚቀልጥበት ጊዜ የድንጋይ ተዳፋት የበለጠ ያልተረጋጋ ሊሆን ይችላል ይህም የመሬት መንሸራተት ያስከትላል. ተጽዕኖ: የመሬት መንሸራተት በከፍተኛ ፍጥነት በሚፈስ ውኃ እና ፍርስራሾች ምክንያት ከፍተኛ የሞት እና የአካል ጕዳት ያስከትላል። በመሬት መንሸራተት የሚከሰተው የሞት መንስኤ በአብዛኛው የሚከሰተው በአሰቃቂ ሁኔታ ወይም በመታፈን በመያዛቸው ምክንያት ነው። የተሰበሩ የኤሌክትሪክ፣ የውኃ፣ የጋዝ ወይም የፍሳሽ ማስወገጃ ቧንቧዎች በተጎዳው ሕዝብ ላይ ጕዳት ወይም ሕመም ሊያስከትሉ ይችላሉ፣ ለምሳሌ በውኃ የሚተላለፉ በሽታዎች፣ የኤሌክትሪክ ኃይል መቍረጥ ወይም ከወደቁ ፍርስራሾች የሚመጡ ቁስሎች። በመሬት መንሸራተት የተጐዱ ሰዎች በቤተሰብ፣ በንብረት፣ በእንስሳት ወይም በሰብሎች መጥፋት ምክንያት የአጭር እና የረጅም ጊዜ የአዕምሮ ጤንነት ጉዳቶች ሊኖራቸው ይችላል። የመሬት መንሸራተት በጤና ሥርዓት እና እንደ ውኃ፣ ኤሌክትሪክ ወይም የግንኙነት መስመሮች ባሉ መሰረታዊ አገልግሎቶች ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ ሊያሳድርም ይችላል። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ: በቂ የአስቸኳይ ጊዜ መከላከያ፣ ዝግጁነት፣ ምላሽ መስጠት እና መልሶ የማቋቋም እርምጃዎች ዘላቂ እና ወቅታዊ በሆነ መንገድ ከተተገበሩ የመሬት መንሸራተት የሚያስከትለውን አካላዊ እና ሰብአዊ ወጪ መጠን ሊቀነስ ይችላል። የዓለም ጤና ድርጅት በአስቸኳይ ጊዜያት ፍላጐቶችን እና ተግዳሮቶችን ሊጠብቁ የሚችሉ ቶሎ የማዳን እና ንቁ የጤና ሥርዓቶችን ለመገንባት ከአባል አገራት ጋር እየስራ ነው፥ ስለዚህ የአደጋ ጊዜ አደጋዎችን ለመቀነስ እና አስፈላጊ በሚሆንበት ጊዜ ውጤታማ ምላሽ ለመስጠት የበለጠ እድል ይኖራቸዋል። ለአለምአቀፍ ድንገተኛ ሁኔታዎች የጤና ክላስተር መሪ እንደመሆኑ፣ የዓለም ጤና ድርጅት ለሚከተሉት ምላሽ ለመስጠት ከአጋሮች ጋር ይሠራል- ተገቢውን የምግብ መሟላት ማረጋገጥ; እንደ ክትባት፣ የህጻናትና የእናቶች ጤና እንዲሁም የአዕምሮ ጤንነት የመሳሰሉ የመጀመሪያ ደረጃ እንክብካቤ አገልግሎቶችን መልሶ ማቋቋም፣ ተንቀሳቃሽ የጤና ቡድኖችን ማሰባሰብ እና ማዳረስ፤ የወረርሽኝ ክትትል፣ ቅድመ ማስጠንቀቂያ እና ምላሽ መስጠት፤ የጤና እርምጃን ለመደገፍ የአስቸኳይ ጊዜ የገንዘብ ድጋፍ ጥሪ ማድረግ። | Landslides Overview: Landslides are more widespread than any other geological event, and can occur anywhere in the world. They occur when large masses of soil, rocks or debris move down a slope due to a natural phenomenon or human activity. Mudslides or debris flows are also a common type of fast-moving landslide.Landslides can accompany heavy rains or follow droughts, earthquakes or volcanic eruptions. Areas most vulnerable to landslides include: steep terrain, including areas at the bottom of canyons; land previously burned by wildfires; land that has been modified due to human activity, such as deforestation or construction; channels along a stream or river; any area were surface runoff is directed or land is heavily saturated. Between 1998-2017, landslides affected an estimated 4.8 million people and cause more than 18 000 deaths. Climate change and rising temperatures are expected to trigger more landslides, especially in mountainous areas with snow and ice. As permafrost melts, rocky slopes can become more unstable resulting in a landslide. Impact: Landslides can cause high mortality and injuries from rapidly flowing water and debris. The most common cause of death in a landslide is trauma or suffocation by entrapment. Broken power, water, gas or sewage pipes can also result in injury or illness in the population affected, such as water-borne diseases, electrocution or lacerations from falling debris. People affected by landslides can also have short- and long-term mental health effects due to loss of family, property, livestock or crops. Landslides can also greatly impact the health system and essential services, such as water, electricity or communication lines. WHO Response: The magnitude of the physical and human costs from landslides can be reduced if adequate emergency prevention, preparedness, response and recovery measures are implemented in a sustainable and timely manner. WHO works with Member States to build resilient and proactive health systems that can anticipate the needs and challenges during emergencies so that they are more likely to reduce risks and respond effectively when needed. As the health cluster lead for global emergencies, WHO works with partners to respond to: ensure appropriate food supplementation; restore primary care services, like immunization, child and maternal health, and mental health; assemble mobile health teams and outreach; conduct epidemic surveillance, early warning and response; call for emergency funding to support health action. | ruftawar kasa Tsakure: ruftawar kasa na yaɗuwa feyi da wasu kuma yana iya faruwa a koina a duniya. ana samun ruftawar kasa ne yayin da tarin kasa,kurar duwtsu suka yi kasa akan kansu or kuma a sakamakon aiyukan da dan adan keyi. ruftawar tabo ko na tarin kura wani sanan nan salo na ruftawar kasa, ana iya samun mamakon ruwa ko kuma a samu fari,girgizar kasa ko kuma wutar duste. Ban garorin da za a iya samun yiwuwar samun ruftawar kasa sun kunshi : Wuri mai hawa, wanda ya hada da wuraren da suke a kasan surquqi; wuraren da a da sun taba samun gobarar daji; kasa she da aka gurbata a sakamakon aikace aikacen biladama kamar sare itatuwa ko gine-gine; hanyoyin ruwa akan rafuka da koramu; da duk wai bigire inda. tsakani shekarar 1998 zuwa 2017 ,ruftawar kasa ya shafi kusan kimanin mutum miliyan 4.8 wanda yayi sana diyar rsa ran mutum 18,000. ana tsamma nin cewa chanjin yanayi da duma mar yanayi kan iya habbaka karuwar ruftawar kasa , musamman ma a wajejen da ke da tsaunuka da kankara. As permafrost ya narke, duwatsu kan iya za ma a yamutse wanda kan iya haifar da ruftawar kasa. impact: ruftawar kasa kan iya haifar the mace mace da raunuka. Firgici da shakewa a sakamakon maka lewa yayin riftawar kasa shi ne babban abun da ke sana diyyar mutuwa. ballewar wutar lantarki, ruwa, iskar gas,ku kuma magu da nun ruwa kan iya haifar da rauni ko rashin lafia ga alummar da masifa ta awka masu, kamar su cututtukan da ke da alska da ruwa, samun hadarin shokin, ko kuma gurba cewar yanayi sabo da taruwar bola. Mutanan da ruftawar ka sa ta sha fe su na fama da cutar rashin hankali ta yanzu ko kuma a nan gaba a sakamakon rashin iyalansu , dukiya da dabbobi ko tsirrai. Ruftawar kasa kan iya matukar shar tsarin kula da lafiya da bayar da aiyuka masu mahimmanci kamar su bayar da ruwa , wutar lantarki ko kuma layin wayar sa darwa. rahotan ƙungiyar lafiya ta duniya: girman barnan da ruftawar kasa ke haifarwa ga kasa da kuma alumma kan iya raguwa idan aka dauki mataken gaggawa da suka dace wajen kariya, shirin tunkarar da kuma aiwatar da hanyoyin gyara mai dorewa. Hukumar lafiya ta duniya na aiki da kasashe don gina kariya da tsaron tsarin lafiya wanda zai iya tsinkayar bukatu da kalubale a lokacin ballewar annoba don su iya rage hadurra da amsa kiran lokacin bukata. Hukumar lafiya ta duniya a matsayinta mai jan ragamar kula da: tabbatar da cewa an samar da ababan da ke inganta abinci; dawo da kananan asibitocin kula da lafiya a matakin farko, kamar rigakafi, kula da lafiya yara da masu jego da kuma kula da lafiyar kwakwalwa; tattara ma'aitakan lafiya wadanda kan je su dawo don samar masu da kananan ofisoshi; samar da hanyar kula da barkewar annoba da tunkararta; ana kira da ba da tallafi na gaggawa don karfa harkar kula da lafiya. | Maporomoko ya ardhi Muhtasari: Maporomoko ya ardhi yameenea zaidi kuliko tukio lingine lolote la kijiolojia, na yanaweza kutokea popote duniani. Hutokea wakati udongo mkubwa, miamba au kifusi unaposhuka kwenye mteremko kutokana na jambo la asili au shughuli za binadamu. Maporomoko ya udongo au mtiririko wa vifusi pia ni aina ya kawaida ya maporomoko ya ardhi yanayosonga kwa kasi. Maporomoko ya ardhi yanaweza kuambatana na mvua kubwa au kufuatia ukame, matetemeko ya ardhi au milipuko ya volkeno. Maeneo hatarishi zaidi kwa maporomoko ya ardhi ni pamoja na: ardhi yenye mwinuko, pamoja na maeneo chini ya korongo; ardhi iliyochomwa hapo awali na moto wa nyika; ardhi ambayo imebadilishwa kutokana na shughuli za binadamu, kama vile ukataji miti au ujenzi; njia kando ya mkondo au mto; eneo lolote lililopoteza muonekano linaelekezwa au ardhi imejaa sana. Kati ya 1998-2017, maporomoko ya ardhi yaliathiri takriban watu milioni 4.8 na kusababisha vifo zaidi ya 18,000. Mabadiliko ya hali ya hewa na kupanda kwa joto kunatarajiwa kusababisha maporomoko zaidi ya ardhi, haswa katika maeneo ya milimani yenye theluji na barafu. Kadiri barafu inavyoyeyuka, miteremko ya miamba inaweza kuyumba zaidi na kusababisha maporomoko ya ardhi. Athari: Maporomoko ya ardhi yanaweza kusababisha vifo vingi na majeraha kutokana na maji yanayotiririka kwa kasi na vifusi. Sababu ya kawaida ya kifo katika maporomoko ya ardhi ni kiwewe au kukosa hewa kwa kunaswa. Nishati iliyovunjika, maji, gesi au mabomba ya maji taka yanaweza pia kusababisha jeraha au magonjwa kwa watu walioathiriwa, kama vile magonjwa yanayotokana na maji, umeme au michubuko kutokana na uchafu unaoanguka. Watu walioathiriwa na maporomoko ya ardhi wanaweza pia kuwa na madhara ya afya ya akili ya muda mfupi na mrefu kutokana na kupoteza familia, mali, mifugo au mazao. Maporomoko ya ardhi yanaweza pia kuathiri pakubwa mfumo wa afya na huduma muhimu, kama vile maji, umeme au njia za mawasiliano. Majibu ya WHO: Ukubwa wa gharama za kimwili na za kibinadamu kutokana na maporomoko ya ardhi zinaweza kupunguzwa ikiwa hatua za kutosha za kuzuia dharura, kujiandaa, kukabiliana na uokoaji zitatekelezwa kwa njia endelevu na kwa wakati. WHO inafanya kazi na Nchi Wanachama kujenga mifumo ya afya thabiti na tendaji ambayo inaweza kutarajia mahitaji na changamoto wakati wa dharura ili iwe na uwezekano mkubwa wa kupunguza hatari na kujibu kwa ufanisi inapohitajika. Kama nguzo ya afya inayoongoza kwa dharura za kimataifa, WHO hufanya kazi kwa kujibu washirika: hakikisha uongezaji wa chakula unaofaa; kurejesha huduma za msingi, kama vile chanjo, afya ya mtoto na uzazi, na afya ya akili; kukusanya timu za afya za rununu na kuwafikia; kufanya ufuatiliaji wa janga, onyo la mapema na majibu; wito wa ufadhili wa dharura kusaidia vitendo vya afya. | Ilẹ̀ yíya Ìsọnísókí: Ilẹ̀ yíya tàn káàkiri ju èyíkéyìí ìṣẹ̀lẹ̀ agbègbè lọ, wọ́n sì lè wáyé níbikíbi lágbàáyé. Wọ́n máa ń ṣẹlẹ̀ nígbà tí àwọn òkìtì ilẹ̀ ńlá, àwọn àpáta tàbí ìdọ̀tí bá kọjá sí ìsàlẹ̀ ilẹ̀ nítorí iṣẹ́ ìṣẹ̀dá kan tàbí iṣẹ́ ọwọ́ ènìyàn. Ilẹ̀ amọ̀ yíya tàbí ìsànká ìdọ̀tí náà jẹ́ oríṣìí ilẹ̀ yíya ayárawọ́ká kan tí ó gbajúmọ̀. Ilẹ̀ yíya lè wáyé lẹ́yìn àwọn òjò ńlá tàbí lẹ́yìn ọ̀gbẹlẹ̀, ilẹ̀ ríri tàbí. Àwọn agbègbè tí ó ṣe é ṣe kí Ilẹ̀ yíya tí wáyé ni: Ilẹ̀ gíga, tí ó fi mọ́ àwọn agbègbè tí ó wà nísàlẹ̀ àwọn ọ̀gbùn ńlá; ilẹ̀ tí iná ti jó rí; ilẹ̀ tí wọ́n tí wọ́n ti tún ṣe nítorí iṣẹ́ ọmọnìyàn, bí gígé igi tàbí ìkọ́lé; àwọn òpónà tí ó so mọ́ odò; èyíkéyìí agbègbè ibi tí ojú àgbàrá wà tàbí tí omi ti dágún sínú ilẹ̀. Láàrin 1998- 2017, ilẹ̀ yíya ti kọlù ó tó ènìyàn mílíọ̀nù 4.8 tí ó sì fa ikú ènìyàn tí ó ju 18, 000 lọ. Àyípadà ojú ọjọ́ àti ìlọsókè ooru ni ìrètí wà pé yóò fa àwọn ilẹ̀ yíya, pàápàá jùlọ àwọn agbègbè tí òkè wà pẹ̀lú yìnyín lẹ́fú àti òjò dídì. Bí àwọn ilẹ̀ dídì ṣe ń yọ́, àwọn ìdàgẹ̀ẹ̀rẹ̀ àpáta lè ní àìfẹsẹ̀múlẹ̀ tí yóò yọrí sí ilẹ̀ yíya. Ipa: Ilẹ̀ yíya lè fa ikú púpọ̀ àti ìfarapa láti ara omi àti ìdọ̀tí tí ó ń sàn. Okùnfà ikú tí ó wọ́pọ̀ nínú ilẹ̀ yíya ni ìfarapa àti àìlèmí. Iná mọ̀nàmọ́ná, omi, gáàsì tàbí àwọn ọ̀pá ìgbẹ́ tí wọ́n fọ́ náà lè fa ìfarapa tàbí àìsàn lára àwọn ènìyàn tí ó kàn, bí àwọn àìsàn ara omi, gíganmọ́ná tàbí ìfarapa láti ara àwọn ìdọ̀tí tí ó ń jábọ́. Àwọn ènìyàn tí ilẹ̀ yíya nípa lórí wọn lè ní àìlera ìròrí ọlọ́jọ́ díẹ̀ àti ọlọ́jọ́ pípẹ́ nítorí pípàdánù àwọn ẹbí, dúkìá, ohun ọ̀sì tàbí èrè oko. Ilẹ̀ yíya náà lè nípa ńlá lórí ètò ìlera àti àwọn iṣẹ́ pàtàkì, bí omi, iná mọ̀nàmọ́ná tàbí àwọn ìlà ìbáraẹnisọ̀rọ̀. Èsì Àjọ Ìlera Àgbáyé: Títóbi àwọn iye ara àti ènìyàn láti ara ilẹ̀ yíya lè di díndínkù bí ààbò, ìgbáradì, ìfèsì àti òté ìpadàbọ̀sípò tí ó tó bá di àmúlò ní ọ̀nà kánrinkése àti ọ̀nà tí ó yára. WHO ṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn orílẹ̀ èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ láti ṣe àgbékalẹ̀ àwọn ètò ìlera alágbára àti ìdarí tí ó lè fojúsọ àwọn ìlò àti ìdojúkọ lásìkò àwọn pàjáwìrì kí ó lè ṣe é ṣe fún wọn láti dín àwọn ewu kù àti kí wọ́n fèsì dáadáa nígbà tí ó bá nílò. Bí ìrànwọ́ ìlera ṣe ń síwájú fún àwọn pàjáwìrì àgbáyé, WHO ṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn alábàáṣiṣẹ́pọ̀ láti fèsì sí: àrídájú àfikún oúnjẹ tí ó tọ́; ìdápadà àwọn iṣẹ́ ìtọ́jú ìlera abẹ́lé, bí abẹ́rẹ́ àjẹsára, ìlera ọmọ àti ìyá, àti ìlera ọpọlọ; àtòpọ̀ àwọn ikọ̀ ìlera alágbèéká àti ìpèsè ìrànwọ́; ṣe àyẹ̀wò àjàkálẹ̀ àrùn, ìkìlọ̀ ìbẹ̀rẹ̀ àti èsì; ìpè fún ìrànwọ́ owó pàjáwìrì láti ṣe àtìlẹ́yìn fún iṣẹ́ ìlera. | Ukudilika komhlaba Uhlolojikelele: Ukudilika komhlaba kusabalele kakhulu kunanoma yimuphi omunye umcimbi wokwakheka komhlaba, futhi kungenzeka noma kuphi emhlabeni. Zenzeka lapho kukhona iqoqa elikhulu lwenhlabathi, amadwala noma imfucumfucu yehla emthambekeni ngenxa yesenzakalo semvelo noma okwenziwe umuntu. Ukudilika kodaka noma ukugeleza kwemfucumfucu nakho kuwuhlobo oluvamile lokudilika komhlaba okuhamba ngokushesha. Ukudilika komhlaba kungahambisana nezimvula ezinkulu noma kulandele isomiso, ukuzamazama komhlaba noma ukuqhuma kwentabamlilo ivolcano. Izindawo ezisengozini kakhulu yokudilika komhlaba zihlanganisa lezi: indawo ewumqansa, kuhlanganise nezindawo ezingaphansi kwemihosha; umhlaba owashiswa imililo eziqubukelayo phambilini; umhlaba oshintshiwe ngenxa yezenzo zabantu, njengokugawulwa kwamahlathi noma ukwakhiwa; imigudu egudla umfudlana noma umfula; noma iyiphi indawo lapho ukugeleza kwamanzi kuqondiswa noma umhlaba ugcwele kakhulu. Phakathi kuka 1998-2017, ukudilika komhlaba kuthinte abantu abalinganiselwa ezigidini ezingu4.8 futhi kwabangela ukufa kwabantu abangaphezu kuka18 000. Ukushintsha kwesimo sezulu nokukhuphuka kwamazinga okushisa kulindeleke ukuthi kubangele ukudilika kwenhlabathi okwengeziwe, ikakhulukazi ezindaweni ezinezintaba ezineqhwa. Njengoba ipermafrost incibilika, imithambeka enamadwala ingaba nokuntengantenga okuholela ekubhidlikeni komhlaba. Umthelela: Ukudilika komhlaba kungabangela ukufa okuphezulu kanye nokulimala okuvela emanzini agelezayo kanye nemfucumfucu. Isizathu esivame kakhulu sokufa ekubhidlikeni kwenhlabathi ukuhlukumezeka noma ukucindezelwa wukubambeka. Amandla aphukile, amanzi, igesi noma amapayipi okuthuthwa kwendle nakho kungaholela ekulimaleni noma ekuguleni kubantu abathintekile, njengezifo ezitholakala emanzini, ukucwiliswa kukagesi noma imihuzuko evela emfucumfucwini ewayo. Abantu abathintwe ukudilika kwenhlabathi bangaba nemiphumela yempilo yengqondo yesikhashana neyesikhathi eside ngenxa yokulahlekelwa umndeni, impahla, imfuyo noma izitshalo. Ukudilika komhlaba kungaba nomthelela omkhulu ohlelweni lwezempilo kanye nezinsiza ezibalulekile, ezifana namanzi, ugesi noma izintambo zokuxhumana. Impendulo yeWHO: Ubukhulu bezindleko ezingokwenyama nezomuntu ezivela ekubhidlikeni komhlaba zingancishiswa uma ukuvimbela okwanele kwezimo eziphuthumayo, ukulungela, ukusabela kanye nezinyathelo zokuthola kabusha zenziwa ngendlela eqhubekayo nangesikhathi esifanele. IWHO isebenza namazwe angamalungu ukuze kwakhiwe izinhlelo zezempilo eziqinile nezisebenzayo ezingalindela izidingo nezinselele ngesikhathi sezimo eziphuthumayo ukuze zikwazi ukunciphisa izingozi futhi ziphendule ngempumelelo lapho kudingekile. Njengomholi weqembu lezempilo ezimeni eziphuthumayo zomhlaba wonke, iWHO isebenza nozakwethu ukuphendula kulokhu: qinisekisa ukwesekwa kokudla okufanele; ukubuyisela izinsiza zokunakekelwa okuyisisekelo, njengokugoma, impilo yezingane kanye nomama, kanye nsimo sempilo yengqondo; ukuhlanganisa amaqembu ezempilo angomahambanendlwana kanye nokuxhumana; ukwenza ukubhekwa kobhubhane, ukuxwayisa kusenesikhathi kanye nokusabela; cela uxhaso lwezimali oluphuthumayo ukuze kusekelwe isenzo sezempilo. |
የተመጣጠነ ምግብ እጥረት አጠቃላይ እይታ፦ የተመጣጠነ ምግብ እጥረት ሲባል የተመጣጠነ ምግብ እጥረት ወይም ከመጠን በላይ መብላት፣ የተመጣጠነ ምግብ እጥረት ወይም የተበላሸ የተመጣጠነ ምግብ አጠቃቀም ማለት ነው። የተመጣጠነ ምግብ እጥረት ድርብ ሸክም የተመጣጠነ ምግብ እጥረት እና ከመጠን በላይ ክብደት እና ውፍረት እንዲሁም ከአመጋገብ ጋር የተዛመዱ ተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎችን ያካትታል። የተመጣጠነ ምግብ እጥረት በአራት ዋና ዋና ዓይነቶች ይገለጻል፡- ደካማ መሆን፣ መቀንጨር፣ ዝቅተኛ ክብደት እና ጥቃቅን ንጥረ ነገሮች እጥረት። ደካማ መሆን በ ዝቅተኛ ክብደት-ለ-ቁመት ይገለጻል። ብዙውን ጊዜ የቅርብ ጊዜ እና ከባድ የክብደት መቀነስን ያሳያል፣ ምንም እንኳን ለረጅም ጊዜ ሊቆይ ቢችልም። ብዙውን ጊዜ የሚከሰተው አንድ ሰው በቂ ጥራት እና ብዛት ያለው ምግብ ካልተመገበ እና/ ወይም ተደጋጋሚ ወይም ረዘም ያለ ሕመም ሲያጋጥመው ነው። በልጆች ላይ የሚከሰት ማባከን ተገቢ ህክምና ካልተደረገለት ከከፍተኛ የሞት አደጋ ጋር የተቆራኘ ነው። መቀንጨር እንደ ዝቅተኛ ቁመት-ለ-ዕድሜ ተብሎ ይገለጻል። ይህ በሽታ በአብዛኛው ከድህነት፣ ደካማ የእናቶች ጤንነት እና አመጋገብ፣ ተደጋጋሚ በሽታ እና/ወይም ተገቢ ያልሆነ አመጋገብ እና እንክብካቤ በመጀመርያው የሕይወት ዘመን ጋር ተያይዞ የሚመጣ ሥር የሰደደ ወይም ተደጋጋሚ የተመጣጠነ ምግብ እጥረት ውጤት ነው። መቀንጨር ልጆች አካላዊና አዕምሯዊ አቅማቸውን እንዳያሳድጉ ይከለክላቸዋል። ዝቅተኛ ክብደት ያለው ሰው ከዕድሜው ያነስ ክብደት ያለው ሰው ነው። ክብደቱ ዝቅተኛ የሆነ ሕፃን መቀንጨር፣ደካማ መሆን ወይም ሁለቱንም ሊኖረው ይችላል።. ጥቃቅን ንጥረ ነገሮች እጥረት ለእድገትና ልማት አስፈላጊ የሆኑ ኢንዛይሞችን፣ ሆርሞኖችን እና ሌሎች ንጥረ ነገሮችን ለማምረት ለሰውነት ተግባራት አስፈላጊ የሆኑ ቫይታሚኖች እና ማዕድናት እጥረት ነው። ስለ አመጋገብ እና የምግብ ደኅንነት እና ስለ COVID-19 ይማሩ። ተጽዕኖ: በ2018 መቀንጨር ከ5 ዓመት በታች የሆኑ 21.9% ወይም 149 ሚሊዮን ሕፃናትን ያጠቃ ሲሆን ደካማ መሆን ደግሞ 7.3% ወይም 49 ሚሊዮን ሕፃናትን ያጠቃል። ከአምስት ዓመት በታች ለሆኑ ሕፃናት ከሚሞቱት መካከል 45 በመቶ የሚሆኑት ከተመጣጠነ ምግብ እጥረት ጋር የተያያዙ ናቸው። እነዚህ በአብዛኛው የሚከሰቱት ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው ሀገሮች ውስጥ ነው። በተመሳሳይም በእነዚህ አገሮች ውስጥ ከልክ ያለፈ ክብደት እና ከመጠን በላይ ውፍረት ያላቸው ሕፃናት ቍጥር እየጨመረ ነው። በዓለም ላይ ያለ እያንዳንዱ አገር በአንድ ወይም በብዙ የአመጋገብ ችግር ይሠቃያል። በሁሉም መልኩ የየአመጋገብ ስርአት ችግር መዋጋት ከዓለም አቀፍ የጤና ተግዳሮቶች አንዱ ነው። ሴቶች፣ ጨቅላ ሕፃናት፣ ልጆችና ታዳጊዎች ለጉዳት ተጋላጭ ናቸው። በሕይወቱ መጀመሪያ ላይ የተመጣጠነ ምግብን ማመቻቸት - ከተፀነሰበት ጊዜ አንሥቶ እስከ ሕፃኑ ሁለተኛ የልደት ቀን ድረስ ያሉትን 1000 ቀናት ጨምሮ - ለረጅም ጊዜ ጥቅሞች በተቻለ መጠን የተሻለውን የሕይወት ጅምር ያረጋግጣል። ድህነት በተመጣጠነ ምግብ እጥረት የመጠቃትና ለአደጋ የመጋለጥ እድልን ከፍ ያደርገዋል። ድሀ የሆኑ ሰዎች በተለያዩ የአመጋገብ ችግሮች የመጠቃት ዕድላቸው ከፍተኛ ነው። የተመጣጠነ ምግብ እጥረት የጤና እንክብካቤ ወጪን ይጨምራል፣ ምርታማነትን ይቀንሳል እንዲሁም የኢኮኖሚ እድገትን ያዘገየዋል፣ ይህም የድህነት እና የጤና እክል ዑደት እንዲቀጥል ሊያደርግ ይችላል። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ: የዓለም ጤና ድርጅት ከአባል አገራት እና አጋሮች ጋር በመሆን እንደ ዘላቂ የልማት ግቦች አካል በ 2030 ሁሉንም ዓይነት የተመጣጠነ ምግብ እጥረት ለማስወገድ ይሠራል። ይህን ግብ ማሳካት ውጤታማ የሆኑ የአመጋገብ ጣልቃ ገብነትዎችን በማግኘትና ዘላቂና ጠንካራ የሆኑ የምግብ ሥርዓቶች ጤናማ አመጋገብን ሁሉን አቀፍ ተደራሽነት ማረጋገጥ ላይ የተመሰረተ ነው። ለዚህም የዓለም ጤና ድርጅት በዓለም አቀፍ ደረጃ የተመጣጠነ ምግብን የሚያበረታቱ ፖሊሲዎችን ይደግፋል እንዲሁም ማስረጃዎችን መሠረት ያደረጉ መመሪያዎችን ያዘጋጃል። ይህ ሥራ በ2012 የዓለም የጤና ጉባኤ ውሳኔ 65.6: የእናቶች፣ የሕፃናት እና የልጆች አመጋገብን በተመለከተ አጠቃላይ የአፈጻጸም እቅድ ነው። በተጨማሪም የተባበሩት መንግሥታት የአሥር ዓመት የአመጋገብ ስርዓት ተግባር ላይ ከ2016–2025 ዓ.ም. አስተዋጽኦ ያደርጋል። የተመጣጠነ ምግብ እጥረትን ለማስወገድ የሚወሰዱ እርምጃዎችም ተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎችን ለመከላከልና ለመቆጣጠር የሚያስችል ዓለም አቀፍ የድርጊት እቅድ ግብዓት ላይ ለመድረስ ወሳኝ ናቸው 2013–2020፣ ለሴቶች፣ ለህፃናት እና ለጎረምሶች ጤና ዓለም አቀፍ ስትራቴጂ፥ እንዲሁም 2016–2030 ለዘላቂ ልማት የ2030 አጀንዳ። | Malnutrition Overview: Malnutrition refers to deficiencies or excesses in nutrient intake, imbalance of essential nutrients or impaired nutrient utilization. The double burden of malnutrition consists of both undernutrition and overweight and obesity, as well as diet-related noncommunicable diseases. Undernutrition manifests in four broad forms: wasting, stunting, underweight, and micronutrient deficiencies. Wasting is defined as low weight-for-height. It often indicates recent and severe weight loss, although it can also persist for a long time. It usually occurs when a person has not had food of adequate quality and quantity and/or they have had frequent or prolonged illnesses. Wasting in children is associated with a higher risk of death if not treated properly. Stunting is defined as low height-for-age. It is the result of chronic or recurrent undernutrition, usually associated with poverty, poor maternal health and nutrition, frequent illness and/or inappropriate feeding and care in early life. Stunting prevents children from reaching their physical and cognitive potential. Underweight is defined as low weight-for-age. A child who is underweight may be stunted, wasted or both. Micronutrient deficiencies are a lack of vitamins and minerals that are essential for body functions such as producing enzymes, hormones and other substances needed for growth and development. Learn about Nutrition and Food Safety and COVID-19 Impact: In 2018, stunting affected an estimated 21.9% or 149 million children under the age of 5 years, while wasting affected 7.3% or 49 million children under the age of 5 years. Around 45% of deaths among children under the age of 5 years are linked to undernutrition. These mostly occur in low- and middle-income countries. At the same time, in these same countries, rates of childhood overweight and obesity are rising. Every country in the world is affected by one or more forms of malnutrition. Combating malnutrition in all its forms is one of the greatest global health challenges. Women, infants, children and adolescents are at the highest risk of malnutrition. Optimizing nutrition early in life – including the 1000 days from conception to a child’s second birthday – ensures the best possible start in life, with long-term benefits. Poverty amplifies the risk of, and risks from, malnutrition. People who are poor are more likely to be affected by different forms of malnutrition. Malnutrition increases health care costs, reduces productivity and slows economic growth, which can perpetuate a cycle of poverty and ill-health. WHO response: WHO works with Member States and partners towards the goal of ending all forms of malnutrition by 2030 as part of the Sustainable Development Goals. Meeting this goal is contingent on securing universal access to effective nutrition interventions and to healthy diets from sustainable and resilient food systems. To this end, WHO advocates for policies that promote nutrition on a global scale and develop evidence-informed guidance for their implementation. This work is framed by the 2012 World Health Assembly resolution 65.6: Comprehensive implementation plan on maternal, infant and young child nutrition. It also contributes to the United Nations Decade of Action on Nutrition 2016–2025. Actions to end malnutrition are also vital for achieving the diet-related targets of the Global action plan for the prevention and control of noncommunicable diseases 2013–2020, the Global strategy for women’s, children’s, and adolescent’s health 2016–2030, and the 2030 Agenda for sustainable development. | Tamuwa Bayani: Tamuwa na nufin rashi ko wuce gona da iri a cikin cin abubuwan gina jiki, rashin daidaituwar sinadirai masu mahimmanci ko rashin amfani da sinadaran cikin abinci masu ƙarfi. Nauyin rashin abinci mai gina jiki biyu ya ƙunshi duka rashin abinci mai gina jiki da nauyi fiye da kima da mummunar ƙiba, da kuma nau'in abincin da ba ya sa yaɗuwar cututtuka. Rashin abinci mai gina jiki yana bayyana ta manyan hanyoyi guda huɗu: rama, da tsimbirewa, da rage nauyi, da kuma rashin ƙananan sinadaran jiki. Rama na nufin ƙarancin nauyin da tsayi. Sau da yawa yana nuni da asarar nauyi mai tsanani, ko da yake yana iya nace wa na dogon lokaci. Yawanci yana faruwa ne lokacin da mutum bai sami isasshen abinci mai inganci da yawa ba da/ko kuma yana fama da rashin lafiya akai-akai ko na tsawon lokaci. Rama a yara yana da alaƙa da haɗarin mutuwa idan ba a kula da su yadda ya kamata ba. Tsimbirewa na nufin ƙarancin tsaho don shekara. Sakamakon rashin abinci mai gina jiki na yau da kullum yana da alaƙa da talauci, rashin lafiyar uwa, da kuma rashin abinci mai sinadaran gian jiki, yawan rashin lafiya, da/ko cin abincin da bai dace ba da kuma kulawa a farƙon rayuwa. Tsimbirewa yana hana yara isa ga ƙarfinsu na zahiri da kuma ɓunƙasa ƙwaƙwalwarsu. Rage nauyi na nufin ƙarancin nauyi don shekara. Yaron da yake darashin nauyi zai iya tsimbirewa, rama ko duka. Rashin ƙananan sinadaran jiki sune rashin sinadarin da ake samu a cikin abinci dake ƙara lafiya da kuma wasu ma'adanai masu taimakawa jiki wajen samar da wani sinadari dake taimakawa wajen canza sinadarai, sinadarin da ke ƙarfafa jikin mutum wajen girma da sauran abubuwan da ake buƙata don girma da ɓunƙasa. Koyi game da Abinci da Kariyar Abinci da cutar COVID-19. Tasiri: A shekarar 2018, tsimbirewa ya shafi kimanin kashi 21.9% na yara miliyan 149 'yan ƙasa da shekaru 5, yayin da rama ya shafi kashi 7.3% na yara miliyan 49 'yan ƙasa da shekaru 5. Kimanin kashi 45% na mutuwar yara 'yan kasa da shekaru 5 na da alaƙa da rashin abinci mai gina jiki. Waɗannan galibi suna faruwa ne a ƙasashe masu ƙarancin ƙarfi da matsakaicin kudin shiga. A lokaci guda kuma, a waɗannan ƙasashe, yawan yara masu nauyi fiye da kima da masu mummunar ƙiba suna ƙaruwa. Kowace ƙasa a duniya tana fama da nau'i ɗaya ko fiye na cutar tamuwa. Yaki da cutar tamuwa a kowane fanni na ɗaya daga cikin manya-manyan ƙalubalen kiwon lafiya na duniya. Mata, jarirai, yara da matasa sun fi fuskantar barazanar kamuwa da cutar tamuwa. Inganta abinci mai gina jiki a farkon rayuwavgami da kwanaki 1000 daga ɗaukar ciki zuwa shekara biyu na yaro yana tabbatar da mafi kyawun farawa a rayuwa, tare da fa'idodi na dogon lokaci. Talauci yana ƙara haɗarin, da haɗari daga tamuwa. Mutanen da ke fama da talauci sun fi kamuwa da nau'ikan tamuwa daban-daban. Tamuwa yana sa ƙarin farashin kula da lafiya, yana rage yawan aiki da kuma rage saurin ci gaban tattalin arziki, wanda zai iya ci gaba da ɗaure talauci da rashin lafiya. Martanin 'hukumar lafiya ta duniya(WHO): WHO na aiki tare da 'yan ƙungiyoyin kasashe da abokan tarayya don cimma burin kawo karshen kowane nau'in tamuwa nan da shekarar 2030 a zaman wani ɓangare na Manufofin Ci gaba mai ɗorewa. Haɗuwar wannan muraɗin ya danganta ne kan samar da hanyoyi da zasu bada sakamakon da ake so da abinci mai gina jiki da kuma samun ingantaccen tsarin abinci mai ɗorewa. Don haka,"hukumar lafiya ta duniya"(WHO) tana ba da goyan bayan tsarin tafiyar da abubuwa don ƙara matsayin mahimmancin abinci mai gina jiki a ɗaukacin duniya da ɓunƙasa bayanan shaida don aiwatar da su. An tsara wannan aikin ta hanyar ƙudiri 65.6 na Majalisar Lafiya ta Duniya na 2012: Cikakken tsarin aiwatarwa akan abinci mai gina jiki na mata, jarirai da ƙananan yara. Hakan yana ba da gudummawar Shekaru Goma na Ayyukan Majalisar Dinkin Duniya kan abinci mai gina jiki 2016 zuwa 2025. Ayyukan kawo ƙarshen tamuwa suna da mahimmanci don cimma burin da suka shafi abinci na Tsarin Ayyukan Duniya don rigakafi da kula da cututtukan da ba a iya kamuwa da su ba 2013-2020, Tsarin Duniya don lafiyar mata, yara, da matasa 2016-2030, da kuma 2030 za'a aiwatar don ci gaba mai ɗorewa. | Utapiamlo Muhtasari: Utapiamlo unarejelea upungufu au ziada ya ulaji wa virutubishi, usawa wa virutubishi muhimu au kuharibika kwa matumizi ya virutubishi. Mzigo maradufu wa utapiamlo unajumuisha utapiamlo na uzito kupita kiasi na unene uliokithiri, pamoja na magonjwa yasiyoambukiza yanayohusiana na lishe. Utapiamlo hujidhihirisha katika aina nne kuu: kupoteza, kudumaa, uzito mdogo, na upungufu wa virutubishi. Kupoteza hufafanuliwa kuwa uzito mdogo kulingana na urefu. Mara nyingi inaonyesha kupoteza uzito hivi karibuni na kali, ingawa inaweza pia kudumu kwa muda mrefu. Kawaida hutokea wakati mtu hajapata chakula cha ubora na kiasi cha kutosha na/au amekuwa na magonjwa ya mara kwa mara au ya muda mrefu. Kupoteza kwa watoto kunahusishwa na hatari kubwa ya kifo ikiwa haitatibiwa ipasavyo. Kudumaa kunafafanuliwa kuwa ni urefu mdogo kulingana umri. Ni matokeo ya lishe duni au ya mara kwa mara, ambayo kwa kawaida huhusishwa na umaskini, afya duni ya uzazi na lishe, magonjwa ya mara kwa mara na/au ulishaji na matunzo yasiyofaa katika maisha ya awali. Kudumaa huwazuia watoto kufikia uwezo wao wa kimwili na kiakili. Uzito wa chini hufafanuliwa kama uzito mdogo kwa umri. Mtoto ambaye ana uzito pungufu anaweza kudumaa, kupotezwa au vyote kwa pamoja. Upungufu wa virutubishi ni ukosefu wa vitamini na madini ambayo ni muhimu kwa utendaji wa mwili kama vile kutengeneza vimeng'enya, homoni na vitu vingine vinavyohitajika kwa ukuaji na maendeleo. Jifunze kuhusu Lishe na Usalama wa Chakula na UVIKO-19 Athari: Mnamo mwaka wa 2018, udumavu uliathiri wastani wa 21.9% au watoto milioni 149 walio chini ya umri wa miaka 5, wakati upotevu uliathiri 7.3% au watoto milioni 49 chini ya umri wa miaka 5. Takriban 45% ya vifo kati ya watoto chini ya umri wa miaka 5 vinahusishwa na utapiamlo. Haya mara nyingi hutokea katika nchi zenye kipato cha chini na cha kati. Wakati huo huo, katika nchi hizo, viwango vya uzito wa watoto na fetma vinaongezeka. Kila nchi duniani imeathiriwa na aina moja au zaidi ya utapiamlo. Kupambana na utapiamlo katika aina zake zote ni mojawapo ya changamoto kubwa zaidi za afya duniani. Wanawake, watoto wachanga, watoto na vijana wako kwenye hatari kubwa zaidi ya utapiamlo. Kuboresha lishe mapema maishani - ikiwa ni pamoja na siku 1000 kutoka mimba hadi siku ya kuzaliwa ya pili ya mtoto - huhakikisha mwanzo bora zaidi maishani, na manufaa ya muda mrefu. Umaskini huongeza hatari, na hatari kutokana na, utapiamlo. Watu ambao ni maskini wana uwezekano mkubwa wa kuathiriwa na aina tofauti za utapiamlo. Utapiamlo huongeza gharama za huduma za afya, hupunguza tija na kupunguza kasi ya ukuaji wa uchumi, jambo ambalo linaweza kuendeleza mzunguko wa umaskini na afya mbaya. Jibu la WHO: WHO inafanya kazi na Nchi Wanachama na washirika kufikia lengo la kukomesha aina zote za utapiamlo ifikapo 2030 kama sehemu ya Malengo ya Maendeleo Endelevu. Kufikia lengo hili kunategemea kupata ufikiaji wa wote kwa afya bora za lishe na lishe bora kutoka kwa mifumo endelevu na inayostahimili chakula. Kwa mwisho huu, WHO inatetea sera zinazokuza lishe kwa kiwango cha kimataifa na kuendeleza mwongozo ulio na ushahidi wa utekelezaji wake. Kazi hii imeandaliwa na azimio la 65.6 la Baraza la Afya Ulimwenguni la 2012: Mpango wa kina wa utekelezaji wa lishe ya mama, mtoto mchanga na mtoto mdogo. Pia inachangia Muongo wa Utekelezaji wa Umoja wa Mataifa kuhusu Lishe 2016–2025. Hatua za kukomesha utapiamlo pia ni muhimu katika kufikia malengo yanayohusiana na lishe ya Mpango wa Hatua wa Kimataifa wa kuzuia na kudhibiti magonjwa yasiyoambukiza 2013–2020, mkakati wa Kimataifa wa afya ya wanawake, watoto na vijana 2016–2030, na Ajenda ya 2030 ya maendeleo endelevu. | Àìjẹunrekánú Ìsọnísókí: Àìjẹunrekánú ni àwọn àìtó tàbí àpọ̀jù nínú jíjẹ èròjà aṣaralóore sínú, àìtó àwọn èròjà aṣaralóore pàtàkì tàbí àìṣedéédé ìlò èròjà aṣaralóore. Àjàgà oníbejì àìjẹunrekánú ní, àìjẹunkánú àti ìwúwojù àti ìsanrajù, àti àwọn àìsàn ajẹmọ́-oúnjẹ tí kì í ràn. Àìjẹunkánú máa ń farahàn ní ọ̀nà mẹ́rin: rírù-tí-kò-bá-gígadọ́gba, àìdàgbàbóṣeyẹ̀, àìlárabóṣetọ́, àti àìtó àwọn èròjà aṣaralóore kéékèèké. Rírù-tí-kò-bá-gígadọ́gba ni ìwúwo tí ó kéré fún gíga. Ó máa ń sáábà ṣàfihàn àdánù ìwúwo líle tí kò pẹ́, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó lè wà fún ọjọ́ pípẹ́. Ó sáábà máa ń ṣẹlẹ̀ nígbà tí ẹnìkan kò bá tíì jẹun tí ó tó tí ó sì pọ̀ àti bí wọ́n bá ti ní àwọn àìsàn òòrèkóòrè tàbí ọjọ́ pípẹ́. Rírù-tí-kò-bá-gígadọ́gba láàrin àwọn ọmọ ní ìbáṣepọ̀ pẹ̀lú ewu ikú bí kò bá sí ìtọ́jú tí ó yẹ. Àìdàgbàbóṣeyẹ̀ ni gíga tí kò tó fún ọjọ́ orí. Ó jẹ́ àbájáde àìjẹunkánú líle tàbí òòrèkóòrè, pàápàá jùlọ pẹ̀lú òsì, ìlera àti èròjà aṣaralóore tí kò dára láti ara ìyá , àìsàn òòrèkóòrè àti/tàbí oúnjẹ jíjẹ àti ìtọ́jú tí kò tọ́ níbẹ̀rẹ̀ ayé. Àìdàgbàbóṣeyẹ̀ máa ń dènà àwọn ọmọ láti ní àbùdá àrà àti ìlóye wọn. Àìlárabóṣetọ́ ni ìwúwo tí ó kéré fún ọjọ́ orí. Ọmọ tí ó ní àìlárabóṣetọ́ lè rán, rírù-tí-kò-bá-gígadọ́gba tàbí méjèèjì. Àìtó àwọn èròjà aṣaralóore ńlá ni àìsí àwọn èròjà ajira àti amáradàgbà fún ìwúlò ara bí ìpèsè àwọn ẹ́ńsáímù àti hòmóònù àti àwọn èròjà mìíràn tí ó nílò fún ìgbèrú àti ìdàgbàsókè. Ẹ kẹ́kọ̀ọ́ nípa Ìṣaralóore àti Ààbò Oúnjẹ àti COVID-19. Ipa: Ní 2018, àìdàgbàbóṣeyẹ̀ nípa lórí àpapọ̀ àwọn ọmọ 21.9% tàbí mílíọ̀nù 149 lábẹ́ ọjọ́ orí ọdún 5, nígbà tí rírù-tí-kò-bá-gígadọ́gba nípa lórí àwọn ọmọ 7.3% tàbí mílíọ̀nù 49 lábẹ́ ọjọ́ orí ọdún 5. Bí ìdá 45% láàrin àwọn ọmọdé lábẹ́ ọjọ́ orí ọdún 5 ní wọ́n ní ìbáṣepọ̀ pẹ̀lú àìjẹunkánú. Àwọn wọ̀nyí sáábà máa ń ṣẹlẹ̀ láàrin àwọn orílẹ̀ èdè èdè kéékèèké àti alábọ́dé èrè. Ní àsìkò kan náà, ní awomt orílẹ̀ èdè wọ̀nyí kan náà, ìwọ̀n ìwúwojù àti ìsanrajù láàrin àwọn ọmọdé ń pọ̀ sí i. Orílẹ̀ èdè kọ̀ọ̀kan ní àgbáyé ni ọkàn tàbí ọ̀pọ̀ àwọn àìjẹunrekánú ń yọ lẹ́nu. Ìdènà gbogbo àwọn ẹ̀yà àìjẹunrekánú ni ọ̀kan lára àwọn ìṣòro ìlera àgbáyé tí ó tóbi jùlọ. Àwọn obìnrin, ìkókó, ọmọdé àti ọ̀dọ́ ni wọ́n wà nínú ewu àìjẹunrekánú jùlọ. Ṣíṣe àmúlò ìṣaralóore ní ìbẹ̀rẹ̀pẹ̀pẹ̀ ayé - tí ó fi mọ́ àwọn 1000 ọjọ́ láti àsìkò ìbí títí di àsìkò ọjọ́ ìbí ọmọ kejì - ẹ rí dájú pé ìbẹ̀rẹ̀ ìgbé ayé tí ó dára jùlọ, pẹ̀lú àwọn àǹfààní ọjọ́ pípẹ́. Òsì máa ń ṣe àgbéga ewu, ewu láti ọ̀dọ́, àìjẹunrekánú. Àwọn ènìyàn tí wọ́n tòsì ni ó ṣe é ṣe kí onírúurú àwọn ẹ̀yà àìjẹunrekánú nípa lára wọn. Àìjẹunkánú máa ń mú ọ̀wọ́ngógó bá iyeó itojut ìlera, àdínkù iṣẹ́ àti ìdàgbàsókè ọrọ̀ ajé tí ó lọ́ra, èyí tí ó lè mú ìtẹ̀síwájú bá àsìkò òsì àti àìlera. Èsì WHO: WHO ṣiṣẹ́ pẹ̀lú àwọn orílẹ̀ èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ àti alábàáṣiṣẹ́pọ̀ lórí mímú òpin bá àwọn ẹ̀yà àìjẹunrekánú ní ọdún 2030 geget bí ara àwọn Àfojúsùn Ìdàgbàsókè Kánrinkése. Mímú àfojúsùn yìí wá sí ìmúṣẹ ṣe pàtàkì lórí níní àǹfààní káríayé sí àwọn ìdásí ìṣaralóore pípé àti sí àwọn oúnjẹ aṣaralóore láti ara àwọn ètò oúnjẹ kánrinkése àti agbára. Nítorí náà, WHO polongo àwọn ìlànà tí wọ́n ń ṣe ìgbéga ìṣaralóore ní ìwọ̀n àgbáyé wọ́n sì set àgbékalẹ̀ ìlànà aṣàmúlò-ẹ̀rí fún àmúlò wọn. Wọ́n ṣe àgbékalẹ̀ iṣẹ́ yìí ní Àpéjọ Ìlera Àgbáyé 2012 ìpinnu 65:6: Àmúlò gbòòrò ètò lórí ìṣaralóore oúnjẹ ìyá, ìkókó àti àwọn ọmọdé. Ó tún sojúúse fún Iṣẹ́ Ọdún mẹ́wàá United Nation lórí Oúnjẹ Aṣaralóore 2016-2025. Àwọn ìṣe láti fòpin sí àìjẹunrekánú tún ṣe pàtàkì láti ṣe àṣeyọrí àwọn àfojúsùn ajẹmọ́-oúnjẹ ti ètò ìṣe Àgbáyé fún ìdènà àti àkóso àwọn àìsàn 2013-2020, ọgbọ́n Àgbáyé fún ìlera àwọn obìnrin, ọmọ, àti ọ̀dọ́ 2016-2030, bẹ́ẹ̀ sì ni Ètò 2030 fún ìdàgbàsókè kánrinkése. | Ukungondleki kahle Uhlolojikelele: Ukungondleki kusho ukuntula noma ukweqisa ekudlaleni izakhi, ukungalingani kwezakhi ezibalulekile noma ukusetshenziswa kabi kwezakhi. Umthwalo ophindwe kabili wokungondleki uhlanganisa kokubili ukungondleki kahle nokukhuluphala ngokweqile nokukhuluphala, kanye nezifo ezingathathelwana ezihlobene nokudla. Ukungondleki kahle kubonakala ngezindlela ezine ezibanzi: ukumosha, ukuminza, isisindo esingaphansi, kanye nokushoda kwemicronutrient. Ukumosha kuchazwa njengesisindo esiphansi sobude. Ngokuvamile kubonisa ukulahlekelwa kwesisindo kwakamuva futhi okunzima, nakuba kungase kuqhubeke isikhathi eside. Ngokuvamile kwenzeka lapho umuntu engazange abe nokudla kwekhwalithi eyanele nenani futhi/noma eke wagula njalo noma isikhathi eside. Ukumosha ezinganeni kuhlotshaniswa nengozi enkulu yokufa uma kungelashwanga ngendlela efanele. Ukuqina kuchazwa njengobude obuphansi beminyaka. Kuwumphumela wokungondleki okungapheli noma okuphindelelayo, okuvame ukuhlotshaniswa nobumpofu, impilo engeyinhle kanye nokudla komama okungenamsoco, ukugula njalo kanye/noma ukungondliwa ngendlela engafanele nokunakekelwa esemncane. Ukuntula kuvimbela izingane ekufinyeleleni amandla azo ngokomzimba nangokwengqondo. Isisindo esiphansi sichazwa njengesisindo esiphansi sobudala. Ingane enesisindo esingaphansi kungenzeka imile, imoshwe noma kokubili. Ukushoda kwezakhamzimba ukuntuleka kwamavithamini namaminerali abalulekile ekusebenzeni komzimba njengokukhiqiza ama-enzyme, amahomoni nezinye izinto ezidingekayo ekukhuleni nasekuthuthukisweni. Funda mayelana Nokudla Okunempilo Nokuphepha Kokudla kanye ne-COVID-19 Umthelela: Ngo-2018, ukukhubazeka kuthinte izingane ezilinganiselwa ku-21.9% noma izigidi ezingu-149 ezineminyaka engaphansi kweminyaka engu-5 ubudala, kanti ukumosha kuthinte u-7.3% noma izingane eziyizigidi ezingu-49 ezineminyaka engaphansi kweminyaka engu-5. Cishe u-45% wokufa kwezingane ezineminyaka engaphansi kwemi-5 kuhlobene nokungondleki kahle. Lokhu kwenzeka kakhulu emazweni anemali engenayo ephansi naphakathi. Ngesikhathi esifanayo, kula mazwe afanayo, amazinga ezingane ezikhuluphele ngokweqile ayanda. Wonke amazwe emhlabeni ahlaselwa uhlobo olulodwa noma ngaphezulu lokungondleki. Ukulwa nokungondleki kuzo zonke izinhlobo zakho kungenye yezinselelo ezinkulu zezempilo emhlabeni wonke. Abesifazane, izinsana, izingane kanye nentsha basengozini enkulu yokungondleki. Ukuthuthukisa ukudla okunomsoco kusenesikhathi empilweni - okuhlanganisa izinsuku eziyi-1000 kusukela ekukhulelweni kuya osukwini lwesibili lokuzalwa lwengane - kuqinisekisa isiqalo esihle kakhulu empilweni, esinezinzuzo zesikhathi eside. Ubumpofu bukhulisa ubungozi, kanye nobungozi bokungondleki. Abantu abampofu maningi amathuba okuba bahlaselwe yizinhlobo ezahlukene zokungondleki. Ukungondleki kwandisa izindleko zokunakekelwa kwezempilo, kunciphisa ukukhiqiza futhi kunciphisa ukukhula komnotho, okungase kuqhubekisele phambili umjikelezo wobumpofu nokugula. Impendulo yeWHO: IWHO isebenza Namazwe Angamalungu kanye nabalingani ekufezeni umgomo wokuqeda zonke izinhlobo zokungondleki ngo-2030 njengengxenye Yezinjongo Zokuthuthukiswa Okuqhubekayo. Ukufeza lo mgomo kuncike ekuqinisekiseni ukufinyeleleka komhlaba wonke ekungeneleleni okunomsoco okusebenzayo kanye nokudla okunempilo okuvela ezinhlelweni zokudla ezizinzile neziqinile. Kuze kube manje, iWHO imela izinqubomgomo ezikhuthaza umsoco emhlabeni wonke futhi zithuthukise isiqondiso esinolwazi ngobufakazi ukuze zisetshenziswe. Lo msebenzi wakhiwe yisinqumo soMhlangano Wezempilo Womhlaba ka-2012 esithi 65.6: Uhlelo oluphelele lokusebenzisa ukondleka komama, usana kanye nengane encane. Iphinde ibe negalelo ku-United Nations Decade of Action on Nutrition 2016–2025. Izenzo zokuqeda ukungondleki zibalulekile futhi ukuze kuzuzwe okuhlosiwe okuhlobene nokudla kwe-Global action plan yokuvimbela nokulawulwa kwezifo ezingathathelwana 2013–2020, isu Lomhlaba wonke lezempilo yabesifazane, izingane, kanye nentsha 2016–2030, kanye ne-Ajenda ka-2030. ukuze kube nentuthuko esimeme. |
ማጅራት ገትር አጠቃላይ እይታ: ማጅራት ገትር የአንጎል እና የጀርባ አጥንትን የሚሸፍኑ ሽፋኖች ከባድ ኢንፌክሽን ነው. ይህ አሰቃቂ በሽታ ከፍተኛ የሕዝብ ጤና ችግር ሆኖ ቀጥሏል። በሽታው ባክቴሪያዎችን፣ ፈንገሶችን ወይም ቫይረሶችን ጨምሮ በብዙ የተለያዩ በሽታ አምጪ ተህዋሲያን ሊከሰት ይችላል፣ ነገር ግን ከፍተኛው ዓለም አቀፍ ሸክም የባክቴሪያ ማጅራት ገትር ይታያል። የተለያዩ ባክቴሪያዎች ማጅራት ገትርን ሊያስከትሉ ይችላሉ። ስትሬፕቶኮከስ የሳንባ ምች ፣ ሄሞፊለስ ኢንፍሉዌንዛ ፣ ኒሴሪያ ሜኒንጂቲዲስ በተደጋጋሚ የሚያጋጥም በሽታ ነው ። የሜኒንጎኮክ ማጅራት ገትር የሚያመጣው ኤን.ሜኒንጂቲዲስ ትልቅ ወረርሽኝ የመፍጠር አቅም ያለው ነው። የኤን. ሜኒንጂቲዲስ 12 የሴሮ ግሩፖች ተለይተዋል፣ ከእነዚህ ውስጥ 6 ቱ( ኤ፣ ቢ፣ ሲ፣ ዋ፣ ኤክስ እና አይ) ወረርሽኝ ሊያስከትሉ ይችላሉ። የሜኒንጎኮክ ሜኒንጂቲስ በማንኛውም ዕድሜ ላይ ያለ ማንኛውንም ሰው ሊጐዳ ይችላል፣ ግን በዋነኝነት ሕፃናትን፣ የቅድመ ትምህርት ቤት ሕፃናትን እና ወጣቶችን ይጎዳል። በሽታው በተለያዩ ሁኔታዎች ሊከሰት ይችላል ፣ከዘፈቀደ ጒዳዮች፣ ትናንሽ ክላስተሮች እስከ ትላልቅ ወረርሽኞች በመላው ዓለም ከወቅታዊ ልዩነቶች ጋር። በሴሮግራም መሠረት ይለያያል የጂኦግራፊያዊ ስርጭት እና የወረርሽኝ አቅም ። ከፍተኛው የሜኒንጎኮክ ሜኒንጂቲስ ሸክም የሚከሰተው በምዕራብ በኩል ከሴኔጋል እስከ ምሥራቅ በኩል እስከ ኢትዮጵያ ድረስ በሚዘረጋው ከሰሃራ በታች በሚገኘው የአፍሪካ ሜኒንጂቲስ ወገብ ውስጥ ነው። ኤን. ሜኒንጂቲዲስ የተለያዩ በሽታዎችን ሊያስከትል ይችላል። ወራሪ የሜኒንጎኮክ በሽታ( አይኤምዲ) በኤን. ሜኒንጊቲዲስ የሚከሰቱ ወራሪ በሽታዎችን ያመለክታል፣ ሴፕቲሲሚያ፣ አርትራይተስ እና ሜኒንጊቲስ ጨምሮ። በተመሳሳይም፣ ኤስ.የሳንባ ምች የኦቲቲስ እና የሳንባ ምች ጨምሮ ሌሎች ወራሪ በሽታዎችን ያስከትላል። የመተላለፊያ መንገድ፡- ሜኒንጂቲስን የሚያስከትሉ ባክቴሪያዎች ከሰው ወደ ሰው የሚተላለፉት በአተነፋፈስ ወይም በጉሮሮ በሚለቀቁ ጠብታዎች አማካኝነት ነው። በቅርብ እና ረዘም ላለ ጊዜ ንክኪ – ለምሳሌ መሳም፣ ማስነጠስ ወይም የሆነ ሰው ላይ መሳል፣ ወይም በበሽታው ከተያዘ ሰው ጋር በቅርበት መኖር የበሽታውን ስርጭት ያመቻቻል። የመራቢያ ጊዜው በአማካይ 4 ቀናት ነው ግን ከ 2 እስከ 10 ቀናት ሊሆን ይችላል። ኔይሰሪያ ሜኒንጂቲዲስ ሰዎችን ብቻ ነው የሚያጠቃው። ባክቴሪያው በጕሮሮ ውስጥ ሊጓጓዝ ይችላል እናም አንዳንድ ጊዜ አይሎ የሰውነት መከላከያዎችን ሊያሸንፍ ይችላል ይህም ኢንፌክሽኑ በደም ፍሰት በኩል ወደ አንጎል እንዲሰራጭ ያስችለዋል። ከፍተኛ ቁጥር ያለው ሕዝብ( ከ 5 እስከ 10%) በማንኛውም ጊዜ ኔይሰሪያ ሜኒንጂቲዲስን በጉሮሮው ውስጥ ይይዛል። ምልክቶች:- የማጅራት ገትር በጣም የተለመዱ ምልክቶች አንገት መቆንጠጥ፣ ከፍተኛ ትኩሳት፣ ለብርሃን ስሜታዊነት፣ ግራ መጋባት፣ ራስ ምታት እና ማስታወክ ናቸው። ከ 5% እስከ 10% የሚሆኑት ታካሚዎች ይሞታሉ፣ በተለምዶ ምልክቶቹ ከታዩ ከ 24 እስከ 48 ሰዓታት ውስጥ በቅድመ ምርመራ እና በቂ ህክምና ቢደረግም እንኳ ። ባክቴሪያዊ ማጅራት ገትር ከ 10% እስከ 20% በሚሆኑ በሕይወት የተረፉ ሰዎች ላይ የአንጎል ጕዳት፣ የመስማት ችሎታ መቀነስ ወይም የመማር ችግር ሊያስከትል ይችላል። እምብዛም ያልተለመደ፣ ግን የበለጠ ከባድ( እና ብዙውን ጊዜ ለሞት የሚዳርግ) የሜኒንጎኮክ በሽታ ዓይነት ሜኒንጎኮክ ሴፕቲሲያሚያ ነው፣ ይህም በደም መፍሰስ እና ፈጣን የደም ዝውውር ግጭት ተለይቶ ይታወቃል። ሜኒንጆኮካል ማጅራት ገትር የተባለ በሽታ መጀመሪያ ላይ ምርመራ ከተደረገ በኋላ የአከርካሪ ፈሳሽ መኖሩን የሚያሳይ የአከርካሪ አጥንት ፈሳሽ በክሊኒካል ምርመራ ሊደረግ ይችላል። ባክቴሪያው አንዳንድ ጊዜ በአከርካሪ ፈሳሽ ማይክሮስኮፒ ምርመራዎች ውስጥ ሊታይ ይችላል። ምርመራው የሚረጋገጠው ባክቴሪያውን ከአከርካሪ ፈሳሽ ወይም ከደም ናሙናዎች በማሳደግ ወይም በፖሊሜራዝ ሰንሰለት ምላሽ(ፒሲአር) ነው። በአሁኑ ጊዜ የሚገኙት ምርመራዎች በርካታ ውስንነቶች ቢኖራቸውም ምርመራው እንደ አግሉቲኔሽን ምርመራዎች ባሉ ፈጣን የምርመራ ሙከራዎች ሊደገፍ ይችላል። የሜኒንጎኮክ ሴሮ ግሩፖችን መለየት እና ለፀረ-ተህዋሲያን ተጋላጭነት ምርመራ የቁጥጥር እርምጃዎችን ለመወሰን አስፈላጊ ናቸው። ለማጅራት ገትር የምርመራ ዘዴዎች ተጨማሪ መመሪያ ለማግኘት ከዚህ በታች ይመልከቱ: በኒሴሪያ ማኔንጅተስ፣ በስትሬፕቶኮከስ የሳንባ ምችና በሄሞፊለስ ኢንፍሉዌንዛ ምክንያት የሚመጣ የማጅራት ገትር በሽታን ለይቶ ለማወቅ የሚረዱ የቤተ ሙከራ ዘዴዎች የባክቴሪያ ማጅራት ገትር በሽታን በፖሊሜራዝ ሰንሰለት ምላሽ(ፒሲአር) ለመመርመር የሚያስችሉ የላብራቶሪ ቁሳቁሶች። ስለ ማጅራት ገትር ምርመራ ተጨማሪ መረጃ ለማግኘት ሥራችንን ይመልከቱ- የማጅራት ገትር ምርመራን ማሻሻል ይመልከቱ። ህክምና፡- የሜኒንጎኮክ በሽታ ለሞት ሊዳርግ የሚችል እና የህክምና ድንገተኛ ሁኔታ ነው። ወደ ሆስፒታል ወይም የጤና ማዕከል መግባት አስፈላጊ ሲሆን ተገቢው አንቲባዮቲክ ህክምና በተቻለ ፍጥነት መጀመር አለበት። ተገቢው አንቲባዮቲክ ህክምና በተቻለ ፍጥነት መጀመር አለበት፣ በተለይም የአከርካሪ ቀዶ ጥገና ከተከናወነ በኋላ እንዲህ ዓይነቱ ቀዶ ህክምና ወዲያውኑ ሊከናወን ይችላል። ህክምናው ከጡንቻ ቀዳዳ በፊት የሚጀመር ከሆነ ባክቴሪያዎችን ከጀርባ አጥንት ፈሳሽ ለማዳበር እና ምርመራውን ለማረጋገጥ አስቸጋሪ ሊሆን ይችላል። ይሁን እንጂ የምርመራው ማረጋገጫ ህክምናውን ማዘግየት የለበትም። የተለያዩ አንቲባዮቲኮች ፔኒሲሊን፣ አምፒሲሊን እና ሴፍትሪያክሶንን ጨምሮ ኢንፌክሽኑን ማከም ይችላሉ። በአፍሪካ ውስጥ በወረርሽኝ ሁኔታዎች ውስጥ በጤና መሠረተ ልማት እና ሀብቶች ውስን በሆኑ አካባቢዎች ሴፍትሪያክሶን ተመራጭ መድኃኒት ነው። ክትባት እና መከላከያ በሜኒንጎኮክ በሽታ ላይ ፈቃድ የተሰጣቸው ክትባቶች ኸጠጘነዑ ከ40 ዓመታት በላይ ሆኗቸዋል። ከጊዜ በኋላ የዘር ሽፋን እና የክትባት ተገኝነት ላይ ከፍተኛ መሻሻል ታይቷል፣ ግን እስከዛሬ ድረስ በሜኒንጎኮክ በሽታ ላይ ሁለንተናዊ ክትባት የለም። ክትባቶች ለሴሮግሩፕ የተወሰኑ ከመሆናቸውም በላይ የሚሰራበት ጥበቃ የተለያየ ርዝመት ያለው ሲሆን ይህም የትኛው ዓይነት ጥቅም ላይ መዋሉ ላይ የተመሰረተ ነው። ከ 2010 ጀምሮ የሜኒንጎኮክ ኤ ተጓዳኝ ክትባት ከሣሃራ በታች ባሉ የአፍሪካ ሜኒንጂቲስ ቀበቶ ውስጥ በጅምላ የመከላከያ ክትባት ዘመቻዎች አማካይነት ተዘርግቷል፣ ይህም የ ኤ ሴሮ ግሩፕ ጒዳዮችን በእጅጉ ቀንሷል። ሦስት ዓይነት የሜኒንጎኮክ ክትባቶች ይገኛሉ: በዋናነት በአፍሪካ ለወረርሽኙ ምላሽ ለመስጠት ጥቅም ላይ የዋሉ የፖሊሳካራይድ ክትባቶች ወረርሽኙን ለመከላከል እና ምላሽ ለመስጠት ጥቅም ላይ የዋሉ የተጣመሩ ክትባቶች። በፕሮቲን ላይ የተመሰረተ ክትባት፣ በኤን. ሜኒንግቲዲስ ቢ. ይህ ክትባት በተለመደው የክትባት መርሃ ግብር ውስጥ ተካትቷል( ከ 2020 ጀምሮ አራት ሀገሮች) እና ለወረርሽኙ ምላሽ ለመስጠት ጥቅም ላይ ውሏል። ስለ ሜኒንጎኮክ ክትባቶች እና ክትባት ተጨማሪ መረጃ ስለ ማጅራት ገትር አይሲጂ ክትባት ክምችት ተጨማሪ መረጃ ለማግኘት። ኬሞፕሮፊላክሲስ: የሜኒንጎኮክ ማጅራት ገትር ካለበት ሰው ጋር የቅርብ ንክኪ ላለው ሰው በፍጥነት አንቲባዮቲክ መስጠት የመተላለፍ አደጋን ይቀንሳል። ከአፍሪካ ማጅራት ገትር ቀበቶ ውጭ ለቅርብ ግንኙነቶች ኬሞፕሮፊላክሲስ ይመከራል። በአፍሪካ ሜኒንጂቲስ ቀበቶ ውስጥ ለቅርብ ግንኙነቶች ወረርሽኝ ባልሆኑ ሁኔታዎች ውስጥ ኬሞፕሮፊላክሲስ ይመከራል። ሲፕሮፍሎክሳሲን አንቲባዮቲክ ተመራጭ አንቲባዮቲክ ሲሆን ሴፍትሪያክሰን ደግሞ አማራጭ ነው። | Meningitis Overview: Meningitis is a serious infection of the meninges, the membranes covering the brain and spinal cord. It is a devastating disease and remains a major public health challenge. The disease can be caused by many different pathogens including bacteria, fungi or viruses, but the highest global burden is seen with bacterial meningitis. Several different bacteria can cause meningitis. Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Neisseria meningitidis are the most frequent ones. N. meningitidis, causing meningococcal meningitis, is the one with the potential to produce large epidemics. There are 12 serogroups of N. meningitidis that have been identified, 6 of which (A, B, C, W, X and Y) can cause epidemics. Meningococcal meningitis can affect anyone of any age, but mainly affects babies, preschool children and young people. The disease can occur in a range of situations from sporadic cases, small clusters to large epidemics throughout the world, with seasonal variations. Geographic distribution and epidemic potential differ according to serogroup. The largest burden of meningococcal meningitis occurs in the meningitis belt, an area of sub-Saharan Africa, which stretches from Senegal in the west to Ethiopia in the east. N. meningitidis can cause a variety of diseases. Invasive meningococcal disease (IMD) refers to the range of invasive diseases caused by N. meningitidis, including septicemia, arthritis and meningitis. Similarly, S. pneumoniae causes other invasive diseases including otitis and pneumonia. Transmission: The bacteria that cause meningitis are transmitted from person-to-person through droplets of respiratory or throat secretions from carriers. Close and prolonged contact – such as kissing, sneezing or coughing on someone, or living in close quarters with an infected person, facilitates the spread of the disease. The average incubation period is 4 days but can range between 2 and 10 days. Neisseria meningitidis only infects humans. The bacteria can be carried in the throat and can sometimes overwhelm the body's defences allowing infection to spread through the bloodstream to the brain. A significant proportion of the population (between 5 and 10%) carries Neisseria meningitidis in their throat at any given time. Symptoms: The most common symptoms of meningitis are a stiff neck, high fever, sensitivity to light, confusion, headaches and vomiting. Even with early diagnosis and adequate treatment, 5% to 10% of patients die, typically within 24 to 48 hours after the onset of symptoms. Bacterial meningitis may result in brain damage, hearing loss or a learning disability in 10% to 20% of survivors. A less common, but even more severe (and often fatal), form of meningococcal disease is meningococcal septicaemia, which is characterized by a haemorrhagic rash and rapid circulatory collapse. DiagnosisInitial diagnosis of meningococcal meningitis can be made by clinical examination followed by a lumbar puncture showing a purulent spinal fluid. The bacteria can sometimes be seen in microscopic examinations of the spinal fluid. The diagnosis is confirmed by growing the bacteria from specimens of spinal fluid or blood, or by polymerase chain reaction (PCR). Diagnosis can also be supported by rapid diagnostic tests such as agglutination tests, although currently available tests have several limitations. The identification of the meningococcal serogroups and testing for susceptibility to antibiotics are important to define control measures. For more guidance on diagnostic methods for meningitis see below: Laboratory methods for the diagnosis of meningitis caused by Neisseria meningitidis, Streptococcus pneumoniae, and Haemophilus influenzae Laboratory materials for the diagnosis of bacterial meningitis by polymerase chain reaction (PCR). For more information on meningitis diagnosis see Our Work - Improving Meningitis Diagnosis Treatment: Meningococcal disease is potentially fatal and is a medical emergency. Admission to a hospital or health centre is necessary and appropriate antibiotic treatment must be started as soon as possible. Appropriate antibiotic treatment must be started as soon as possible, ideally after the lumbar puncture has been carried out if such a puncture can be performed immediately. If treatment is started prior to the lumbar puncture it may be difficult to grow the bacteria from the spinal fluid and confirm the diagnosis. However, confirmation of the diagnosis should not delay treatment. A range of antibiotics can treat the infection, including penicillin, ampicillin and ceftriaxone. Under epidemic conditions in Africa in areas with limited health infrastructure and resources, ceftriaxone is the drug of choice. Vaccines and immunization Licensed vaccines against meningococcal disease have been available for more than 40 years. Over time, there have been major improvements in strain coverage and vaccine availability, but to-date, no universal vaccine against meningococcal disease exists. Vaccines are serogroup specific and the protection they confer is of varying duration, dependent on which type is used. Since 2010, a meningococcal A conjugate vaccine has been rolled out through mass preventive immunization campaigns in the meningitis belt of sub-Saharan Africa, dramatically bringing down cases of the A serogroup. There are three types of meningococcal vaccines available: Polysaccharide vaccines used in outbreak response, mainly in Africa Conjugate vaccines used in prevention and outbreak response. Protein based vaccine, against N. meningitidis B. It has been introduced into the routine immunization schedule (four countries as of 2020) and used in outbreak responseFor more information on meningococcal vaccines and immunization. For more information on the meningitis ICG vaccine stockpile. Chemoprophylaxis: Giving antibiotics promptly to close contacts of a person with meningococcal meningitis decreases the risk of transmission. Outside the African meningitis belt, chemoprophylaxis is recommended for close contacts In the African meningitis belt, chemoprophylaxis for close contacts is recommended in non-epidemic situations. Ciprofloxacin antibiotic is the antibiotic of choice, and ceftriaxone an alternative. | Cutar sanqarau Qarin bayani: cutar sanqarau babbar cuta ce wadda take mamaye qwaqwalwa da kuma laka. Cuta ce mai muni, kuma ta zamto babban kalubale ga lafiyar jama'a. Bugu da qari, cutar na iya haifar da cutuka daban-daban, sai dai amma ana ayyana ta cikin mafi girma a duniya. Qwayoyin cutuka mabanbanta ka iya haifar da wannan cuta ta sanqarau. Qwayoyin Streptococcus pneumoniae, da Haemophilus influenzae, da kuma Neisseria meningitidis, su ne mafi yawa da ake mu’amala da su. Qwayoyin N. meningitidis, su na haifar da meningococcal meningitis, wanda ke iya haifar da manyan cututtuka. Akwai kimanin rukuni 12 na N. meningitidis da aka gano, 6 daga cikinsu (A, B, C, W, X da Y) na iya haifar da varkewar annoba. Meningococcal meningitis na iya shafar kowa da kowa, sai dai galibi yana shafar jarirai da yara masu zuwa makaranta da matasa. Cutar na iya kasancewa cikin yanayi daban-daban, daga ƙaramin mataki zuwa babbar annoba a duniya, tare da sauyin yanayi. Raba yankuna ka iya sawa qwayoyin su bambanta bisa ga rukunin su. Mafi girman nauyin cutar sanqarau yana faruwa ne a yankin Saharar Afirka, wanda ya taso daga Senegal ta yamma zuwa qasar Habasha ta gabas. N. meningitidis yana iya haifar da cutuka daban-daban. Cutar sankarau mai bazazna ta (IMD) tana nufin cutukan da ke haifar da cutar ta N. meningitidis, da septicemia, da arthritis da kuma meningitis. Haka kuma, ita ma S. pneumoniae tana haifar da wasu cutuka masu va ta ciki da suka haxa da xaukewar kunne da ciwon huhu. Yaxawa: qwayoyin da ke haifar da cutar sanqarau suna yaxuwa tsakanin mutum da mutum, ta hanyar ɗigon ruwa na numfashi ko xaukewar makogwaro daga ma su ɗauka. kusanci da kasancewa na lokaci mai tsayi, kamar sumbata, atishawa ko tari ga wani, ko zama a kusa da mai cutar, yana sawa cutar ta yaxu a sauƙaƙe. Matsakaicin lokacin xaukar shi ne kwanaki huxu 4, ai dai yana iya kasancewa tsakanin kwanaki biyu 2 zuwa goma 10. Neisseria meningitidis yana cutar da bil Adama ne kawai. Ana iya ɗaukar kwayoyin cutar a cikin makogwaro, kuma wani lokaci suna iya mamaye garkuwar jiki, wanda ke barin kamuwa da cuta ya yaxu ta cikin jini zuwa qwaqwalwa. Kaso mai girma na yawan jama'a (tsakanin 5 zuwa 10%) na ɗauke da Neisseria meningitidis a cikin makogwaronsu a kowane lokaci. Alamomi: Alamun cutar sanqarau su ne sandarewar wuya, zazzaɓi mai qarfi, rikicewar jiki, da ciwon kai da kuma amai. Ko da an gano asalin cutar a matakin farko, kaso niyar 5% zuwa goma 10% na marasa lafiya suna mutuwa, a cikin sa'o'i 24 zuwa 48 bayan bayyanar cutukan. Qwayoyin cutar sanqarau na iya la’anta qwaqwalwa, da barazanar ji, ko naqasa kashi goma 10 zuwa 20% na waɗanda suka tsira. Nau’in cutar sanqarau na meningococcal shi ne mafi ƙanƙanta, kuma mai saurin yin kisa, wanda ke saurin fitar da jini nan da nan. Gane asalin cutar ta meningococcal meningitis za a iya yin sa ne ta hanyar binciken asibiti, tare da huda gavar da ke nuna ruwan qashin baya. Wani lokacin ana iya ganin qwayoyin cutar ta hanyar gwaje-gwajen da ake yi, na qashin baya. Ana tabbatar da gane asalin qwayoyin ne ta hanyar girman su, daga samfuran ruwan qashin baya ko jini, ko ta hanyar abinda bincike ya nu na. Haka kuma ana iya samun ingancin binciken ta hanyar gwaje-gwaje masu saurin ganowa, kamar gwajin jini na (agglutination), wanda ke dakatar da jini, sai dai gwaje-gwajen da ake yi a yanzu yana da wasu sharaxai da yawa. Gano rukunin qwayoyin meningococcal da gwajin su, yana da mahimmanci don sanin matakan da za a xauka. Don ƙarin sani kan hanyoyin gano cutar ta sanqarau, ga wasu matakai da za a duba a ƙasa: Hanyoyin gwaje-gwaje don gano abinda ke haddsa ciwon sanqarau na Neisseria meningitidis, da Streptococcus pneumoniae, da Haemophilus influenzae. Kayan xakin gwaje-gwaje don gano cutar sanqarau ta qwayar cuta ta hanyar PCR, wato polymerase chain reaction. Don ƙarin bayani kan cutar ta sanqarau, zaka iya duba cigaban da aikin mu ya samar, kan cutar sanqarau. Jiyya: Cutar sanqarau tana haifar da rasa rai, kuma tana buqatar kulawar gaggawa ta likita. Zuwa asibiti ko wata cibiyar lafiya ya zama wajibi, kuma dole ne a fara maganin riga-kafi da ya da ce a kan lokaci. Dole ne a fara riga-kafi da ya dace da wuri, bayan an samu wata alama ta bayyana, ko da zarar an samu qashin baya ya tavu. Idan an fara qarvar magani kafin tavuwar lakar mutum, da wahala qwayoyin su girma daga ruwan qashin baya, kuma a tabbatar da gane asalin su. Saboda da haka, tabbatar da gano qwayoyin na asali,, ba zai kawo tsaiko wajen jiyya ba. Yawancin magungunan riga-kafi da suka haxa da penicillin, ampicillin da kuma ceftriaxone na iya magance kamuwa da cutukan. A yanayin tsarin annoba a qasashen Afirka, cikin yankunan da suke da ƙarancin kayan aikin kiwon lafiya, qwayar magani ta ‘ceftriaxone’ ita ce wadda suka fi amfani da ita. Allurar rig-akafi da kuma riga-kafi. Ana samun damar sahalewar yin riga-kafin cutar sanqarau fiye da shekaru arba’in 40. Tsawon lokaci, an yi nasarar samun ci gaba a fannin ɗaukar nauyi da kuma samun alluran riga-kafi, amma har kawo yanzu, babu wani maganin riga-kafi da duniya ta tsaya a kan sa game da cutar sanqarau. Alluran riga-kafi kariyar da suke bayarwa tana bambanta wani lokacin, hakan yana da alaqa da irin nau'in da aka yi amfani da shi. Tun daga shekarar 2010, aka fara fitar da riga-kafin cutar sanqarau ta hanyar yaƙi da cutar sanqarau, a yankin kudu da Saharar Afirka, wanda ke kawo raguwar samun vullar ta ga rukunin A. Akwai nau'ikan allurar riga-kafin meningococcal guda uku da ake da su: An yi amfani da allurar riga-kafin polysaccharide don xaukar matakan kariya na varkewar cutar, musamman a qasashen Afirka. An yi amfani da gamayyar magungunan don riga-kafi na barkewar amsawar cutar. Alurar riga-kafi ta Protein, na bada kariya daga qwayoyin N. meningitidis B. An qaddamar da ita cikin jadawalin riga-kafi na yau da kullun a ƙasashe huɗu kamar a shekarar 2020, kuma an yi amfani da ita wajen riga-kafin cutar sanqarau. Don neman ƙarin bayani kan riga-kafin cutar sanqarau na ICG. Qwayoyin ‘Chemoprophylaxis’: Ba da maganin riga-kafi cikin gaggawa, don taimakawa mutumin da ke xauke da cutar meningococcal meningitis, hakan yana rage yaxuwar cutar. A qasashen ketare ana bada shawara kan ‘chemoprophylaxis’ don abokan hulɗa. A yankin Afirka kuwa, ana ba da shawarwari ne kan ‘chemoprophylaxis’ don abokan hulɗa a cikin yanayin da ba na annoba ba. Maganin riga kafi na Ciprofloxacin shi ne magani da aka zava, kuma ceftriaxone ka a madadin sa. | Ugonjwa wa Uti wa mgongo Muhtasari: Homa ya uti wa mgongo ni maambukizi makubwa ya utando wa ubongo, utando unaofunika ubongo na uti wa mgongo. Ni ugonjwa mbaya na bado ni changamoto kubwa ya afya ya umma. Ugonjwa huu unaweza kusababishwa na vimelea mbalimbali vya magonjwa ikiwa ni pamoja na bakteria, fangasi au virusi, lakini mzigo mkubwa zaidi duniani unaonekana na meninjitisi ya bakteria. Bakteria kadhaa tofauti wanaweza kusababisha ugonjwa wa meningitis. Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Neisseria meningitidis ndizo zinazotokea mara nyingi zaidi. N. meningitis, inayosababisha meninjitisi ya meningococcal, ndiyo yenye uwezo wa kuzalisha magonjwa makubwa ya milipuko. Kuna serogroups 12 za N. meningitidis ambazo zimetambuliwa, 6 ambazo (A, B, C, W, X na Y) zinaweza kusababisha magonjwa. Meningococcal meningitis inaweza kuathiri mtu yeyote wa umri wowote, lakini huathiri zaidi watoto wachanga, watoto wa shule ya awali na vijana. Ugonjwa huu unaweza kutokea katika hali mbalimbali kutoka kwa matukio ya hapa na pale, makundi madogo hadi magonjwa makubwa ya milipuko duniani kote, na tofauti za msimu. Usambazaji wa kijiografia na uwezekano wa janga hutofautiana kulingana na serogroup. Mzigo mkubwa zaidi wa meninjitisi ya meningococcal hutokea katika ukanda wa meninjitisi, eneo la Afrika Kusini mwa Jangwa la Sahara, ambalo linaanzia Senegal upande wa magharibi hadi Ethiopia upande wa mashariki. N. meningtidis inaweza kusababisha magonjwa mbalimbali. Ugonjwa wa meningococcal vamizi (IMD) unarejelea aina mbalimbali za magonjwa vamizi yanayosababishwa na N. meningitis, ikiwa ni pamoja na septicemia, arthritis na meningitis. Vile vile, S. pneumoniae husababisha magonjwa mengine ya uvamizi ikiwa ni pamoja na otitis na pneumonia. Uambukizaji: Bakteria wanaosababisha homa ya uti wa mgongo huambukizwa kutoka kwa mtu hadi kwa mtu kupitia matone ya ute wa upumuaji au koo kutoka kwa wabebaji. Kugusana kwa karibu na kwa muda mrefu - kama vile kumbusu, kupiga chafya au kukohoa kwa mtu, au kuishi karibu na mtu aliyeambukizwa, hurahisisha kuenea kwa ugonjwa huo. Kipindi cha wastani cha incubation ni siku 4 lakini kinaweza kuanzia siku 2 hadi 10. Neisseria meningitidis huambukiza wanadamu tu. Bakteria hao wanaweza kubebwa kwenye koo na wakati mwingine wanaweza kulemaza ulinzi wa mwili na hivyo kuruhusu maambukizi kuenea kupitia mfumo wa damu hadi kwenye ubongo. Sehemu kubwa ya idadi ya watu (kati ya 5 na 10%) hubeba Neisseria meningitidis kwenye koo zao wakati wowote. Dalili: Dalili za kawaida za homa ya uti wa mgongo ni shingo ngumu, homa kali, kuhisi mwanga, kuchanganyikiwa, kuumwa na kichwa na kutapika. Hata kwa utambuzi wa mapema na matibabu ya kutosha, 5% hadi 10% ya wagonjwa hufa, kawaida ndani ya masaa 24 hadi 48 baada ya kuanza kwa dalili. Bakteria wa uti wa mgongo unaweza kusababisha uharibifu wa ubongo, upotevu wa kusikia au ulemavu wa kujifunza katika 10% hadi 20% ya waathirika. Aina ya ugonjwa wa meningococcal isiyo ya kawaida, lakini mbaya zaidi (na mara nyingi mbaya) ni septicaemia ya meningococcal, ambayo ina sifa ya upele wa hemorrhagic na kuanguka kwa kasi kwa mzunguko wa damu. Ugunduzi wa awali wa meninjitisi ya meningococcal unaweza kufanywa kwa uchunguzi wa kimatibabu na kufuatiwa na kuchomwa kwa uti wa mgongo na kuonyesha kiowevu cha uti wa mgongo. Bakteria wakati mwingine inaweza kuonekana katika uchunguzi wa microscopic wa maji ya uti wa mgongo. Utambuzi huo unathibitishwa kwa kukuza bakteria kutoka kwa vielelezo vya maji ya uti wa mgongo au damu, au kwa ukinzani wa polymerase chain (PCR). Utambuzi pia unaweza kuungwa mkono na vipimo vya haraka vya uchunguzi kama vile vipimo vya agglutination, ingawa vipimo vinavyopatikana sasa vina vikwazo kadhaa. Utambulisho wa serogroups za meningococcal na kupima kwa urahisi wa antibiotics ni muhimu ili kufafanua hatua za udhibiti. Kwa mwongozo zaidi juu ya njia za utambuzi wa ugonjwa wa meningitis tazama hapa chini: Njia za maabara za utambuzi wa ugonjwa wa meningitis unaosababishwa na Neisseria meningitidis, Streptococcus pneumoniae, na Haemophilus influenzae Nyenzo za maabara za utambuzi wa meninjitisi ya bakteria kwa mmenyuko wa mnyororo wa polymerase (PCR). Kwa habari zaidi kuhusu utambuzi wa homa ya uti tazama Kazi Yetu - Kuboresha Utambuzi wa Homa ya Uti Matibabu: Ugonjwa wa meningococcal unaweza kusababisha kifo na ni dharura ya matibabu. Kulazwa hospitalini au kituo cha afya ni muhimu na matibabu mwafaka ya antibiotiki lazima yaanzishwe haraka iwezekanavyo. Tiba inayofaa ya antibiotiki lazima ianzishwe haraka iwezekanavyo, haswa baada ya kuchomwa kwa lumbar ikiwa kuchomwa kama hicho kunaweza kufanywa mara moja. Iwapo matibabu yataanza kabla ya kuchomwa kwa lumbar inaweza kuwa ngumu kukuza bakteria kutoka kwa maji ya uti wa mgongo na kudhibitisha utambuzi. Hata hivyo, uthibitisho wa uchunguzi haupaswi kuchelewesha matibabu. Aina mbalimbali za antibiotics zinaweza kutibu maambukizi, ikiwa ni pamoja na penicillin, ampicillin na ceftriaxone. Chini ya hali ya janga barani Afrika katika maeneo yenye miundombinu na rasilimali chache za afya, ceftriaxone ndiyo dawa ya kuchagua. Chanjo na kinga Chanjo zilizo na leseni dhidi ya ugonjwa wa meningococcal zimepatikana kwa zaidi ya miaka 40. Baada ya muda, kumekuwa na maboresho makubwa katika chanjo ya matatizo na upatikanaji wa chanjo, lakini hadi sasa, hakuna chanjo ya kimataifa dhidi ya ugonjwa wa meningococcal. Chanjo maalum ya serogroup na ulinzi wanayotoa ni wa majira tofauti, kulingana na aina ipi inayotumika. Tangu 2010, chanjo ya meningococcal A conjugate imetolewa kupitia kampeni kubwa za kinga katika ukanda wa uti wa mgongo wa Afrika Kusini mwa Jangwa la Sahara, na hivyo kupunguza kwa kiasi kikubwa kesi za serogroup A. Kuna aina tatu za chanjo za meningococcal zinazopatikana: Chanjo za polysaccharide zinazotumika katika kukabiliana na milipuko, haswa barani Afrika Chanjo zilizochanganywa zinazotumika katika kuzuia na kukabiliana na mlipuko. Chanjo ya msingi ya protini, dhidi ya N. meningtidis B. Ilianzishwa katika ratiba ya kawaida ya chanjo (nchi nne kufikia 2020) na kutumika katika kukabiliana na mlipukoKwa maelezo zaidi kuhusu chanjo ya meningococcal na chanjo. Imeletwa katika ratiba ya kawaida ya chanjo (nchi nne kufikia 2020) na kutumika katika kukabiliana na mlipukoKwa maelezo zaidi kuhusu chanjo ya meningococcal na chanjo. Chemoprophylaxis: Kutoa antibiotiki mara moja ili kufunga mawasiliano ya mtu aliye na meninjitisi ya meningococcal hupunguza hatari ya maambukizi. Nje ya ukanda wa meningitis ya Kiafrika, chemoprophylaxis inapendekezwa kuwepo kwa mawasiliano ya karibu Katika ukanda wa meningitis ya Kiafrika, chemoprophylaxis kwa mawasiliano ya karibu inapendekezwa katika hali zisizo za janga. Antibiotiki ya Ciprofloxacin ni antibiotiki ya chaguo, na ceftriaxone mbadala. | Ibà yínrùnyínrùn Ìsọnísókí: Ibà yínrùnyínrùn jẹ́ àìsàn àwọn awọ ọpọlọmọ́pàáyìn, àwọn awọfẹ́lẹ́ tí wọ́n bo ọpọlọ àti ọ̀pá ẹ̀yìn. Ó jẹ́ àìsàn apanirun tí ó sì jẹ́ ọ̀kan lára àwọn ìṣòro ìlera gbòógì láwùjọ. Oríṣiríṣi àwọn kòkòrò àrùn tí ó fi mọ́ bakitéríà, fọ́ńgáì tàbí fáírọ́ọ̀sì lè fa àìsàn yìí, ṣùgbọ́n àjàgà àgbáyé tí ó ga jùlọ wà nínú ibà yínrùnyínrùn kòkòrò bakitéríà. Onírúurú àwọn bakitéríà lè fa ibà yínrùnyínrùn. Sírẹfurokókọ́ọ̀sì nùmóníè, Amofílọ́ọ̀sì infùluẹ́ńíè, Nèìséríà mẹnigẹtáídììsì ni awont tí ó wọ́pọ̀ jùlọ. Nèìséríà mẹnigẹtáídììsì, tí ó ń fa ibà yínrùnyínrùn mẹnigokóká, ni èyí tí ó ṣe é ṣe láti pèsè àjàkálẹ̀ àrùn ńlá. Àwọn ọ̀wọ́ aláńtíjínìnìn 12 Nèìséríà mẹnigẹtáídììsì ni wọ́n ti ṣe ìdámọ̀, mẹ́fà nínú èyí tí (A, B, C, W, X, àti X) lè fa àwọn àjàkálẹ̀ àrùn. Ibà yínrùnyínrùn Mẹnigokóká lè mú ẹnikẹ́ni ní ọjọ́ orí èyíkéyìí, ṣùgbọ́n àwọn ìkókó ni ó máa ń mú, àwọn ọmọ ilé ẹ̀kọ́ jéléósinmi àti ọ̀dọ́mọdé. Àrùn náà lè ṣẹlẹ̀ ní ìwọ̀n àwọn ipò láti orí àwọn ọ̀ràn òòrèkóòrè, àwọn ìjẹyọ kékeré dórí àjàkálẹ̀ àrùn ńlá káàkiri àgbáyé, pẹ̀lú onírúurú àsìkò. Ìtànká agbègbè àti ọjọ́ iwájú àjàkálẹ̀ àrùn yàtọ̀ gẹ́gẹ́ bí ọ̀wọ́ áńtíjínìnnì. Ìṣòro ibà yínrùnyínrùn mẹnigokóká máa ń ṣẹlẹ̀ ní ẹkùn ibà yínrùnyínrùn, agbègbè àyíká Sahara Afíríkà kan, èyí tí ó fẹ̀ láti Senegal ní ìwọ̀-oòrùn dé Ethiopia ní ìlà oòrùn. Nèìséríà mẹnigẹtáídììsì lè fa onírúurú àìsàn. Àrùn mẹnigokóká atànkálẹ̀ (IMD) ń tọ́ka sí onírúurú ìtànkálẹ̀ àwọn àrùn tí Nèìséríà Mẹnigẹtáídììsì ń fà, tí ó fi mọ́ májèlé inú ẹ̀jẹ̀, àwọ́ká àti ibà yínrùnyínrùn. Bákan náà, S. nùmóníè ń fa àwọn àrùn atànkálẹ̀ mìíràn tí ó fi mọ́ ọyún-etí àti òtútù àyà. Ìtànká: Bakitéríà tí ó ń ṣe ìtànká ibà yínrùnyínrùn máa ń tàn ká láti ara ènìyàn-sí-ènìyàn nípasẹ̀ ẹ̀kán omi òpónà ìmí tàbí ọ̀fun tí ó ń jáde láti ara àwọn aláàárẹ̀. Àjọṣepọ̀ pẹ́kípẹ́kí àti àjọṣepọ̀ pípẹ́ – bí ìfẹnukonu, sínsín tàbí ikọ́ lórí ènìyàn, tàbí gbígbé ní àwọn ààyè kékeré pẹ̀lú ẹni tí ó ní àrùn, ń ṣe ìtànkálẹ̀ àrùn náà. Àpapọ̀ àsìkò ìsàba ni àwọn ọjọ́ 4 ṣùgbọ́n ó lè tó àwọn ọjọ́ 2 sí 10. Nèìséríà mẹnigẹtáídììsì máa ń mú ènìyàn nìkan. Bakitéríà náà lè wà ní ọ̀nà ọ̀fun ó sì lè bo gbogbo àwọn sọ́jà ara nígbà mìíràn tí yóò fi ààyè gba àrùn náà láti tàn nípasẹ̀ ẹ̀jẹ̀ sí ọpọlọ. Ẹ̀ka pàtàkì àwọn ènìyàn (láàrin 5 àti 10%) gbé Nèìséríà mẹnigẹtáídììsì nínú ọ̀nà ọ̀fun wọn ní àsìkò èyíkéyìí. Àmì àrùn: Àwọn àmì àrùn yínrùnyínrùn tí wọ́n wọ́pọ̀ ju ni ọrùn wíwo, ibà líle, ìnímọ̀lára sí iná, ìrújú, ẹ̀fọ́rí àti èébì. Kódà pẹ̀lú àyẹ̀wò àtètèse àti ìtọ́jú pípé, 5% sí 10% àwọn aláàárẹ̀ ń kú, láàrin wákàtí 24 sí 48 lẹ́yìn ìbẹ̀rẹ̀ àwọn àmì àrùn. Kòkòrò àrùn yínrùnyínrùn lè fa ìbàjẹ́ ọpọlọ, àìgbọràn tàbí ìṣòro ìkẹ́kọ̀ọ́ nínú 10% sí 20% àwọn tí wọ́n yè é. Èyí tí kò wọ́pọ̀ jùlọ, ṣùgbọ́n tí ó lè jùlọ (ó lè panirun), ẹ̀yà àrùn mẹnigokóká ni mẹnigokóká sẹpisémíà, èyí tí ó ní àbùdá kúrúnà pupa àti ìdáwọ́ ìsàn ẹ̀jẹ̀. Àyẹ̀wò Àyẹ̀wò ìsáájú àrùn yínrùnyínrùn mẹnigokóká lè ṣe é ṣe nípasẹ̀ àyẹ̀wò àfọwọ́kàn tí ìfabẹ́rẹ́beegun-ẹ̀yìn tí ń ṣàfihàn omi inú ọ̀pá ẹ̀yìn yóò tẹ̀lé. Ó ṣe é ṣe kí bakitéríà wà nínú àwọn àyẹ̀wò máíkírósíkóòpù inú omi ọ̀pá ẹ̀yìn. Àyẹ̀wò náà yóò di òtítọ́ nípa mímú ìdàgbàsókè bá àwọn àpẹẹrẹfáyẹ̀wò bakitéríà láti inú omi ọ̀pá ẹ̀yìn tàbí ẹ̀jẹ̀, tàbí nípasẹ̀ èsì ẹ̀wọ́n polímíréèsì (PCR). Àyẹ̀wò tún tún lè jẹ́ ṣíṣe àtìlẹ́yìn fún láti ọwọ́ àwọn àyẹ̀wò ìwádìí ayákánkán bí àwọn àyẹ̀wò ìsẹ́po áńtíjínìnnì inú ẹ̀jẹ̀, àmọ́ sá àwọn àyẹ̀wò tí wọ́n wà báyìí ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ gbèdéke. Ìdámọ̀ àwọn ọ̀wọ́ mẹnigokóká àti àyẹ̀wò fún agbára òògùn agbógunti-kòkòrò ṣe pàtàkì láti sọ àwọn òté ìṣàkóso. Fún ìtọ́nisọ́nà sí i lórí àwọn ìlànà àyẹ̀wò fún àrùn yínrùnyínrùn wo ìsàlẹ̀: Àwọn ìlànà láàbù fún àyẹ̀wò ibà yínrùnyínrùn tí Nèìséríà Mẹnigẹtáídììsì, Sírẹfurokókọ́ọ̀sì nùmóníè, àti Amofílọ́ọ̀sì infùluẹ́síè ń fà. Àwọn èròjà láàbù dun àyẹ̀wò bakitéríà yínrùnyínrùn láti ọwọ́ èsì ẹ̀wọ́n polímíréèsì (PCR). Fún àlàyé sí i lórí ibà yínrùnyínrùn et wo Iṣẹ́ Wa - Mímú Ìtẹ̀síwájú bá Àyẹ̀wò Ibà Yínrùnyínrùn. Ìtọ́jú: Àrùn mẹnigokóká jẹ́ apanirun bẹ́ẹ̀ sì ni ó jẹ́ pàjáwìrì ìṣègùn. Gbígba sí ilé ìwòsàn tàbí ibùdó ìlera jẹ́ pàtàkì bẹ́ẹ̀ sì ni ìtọ́jú agbógunti-kòkòrò tí ó tọ́ gbọ́dọ̀ bẹ̀rẹ̀ kíákíá. Ìtọ́jú agbógunti-kòkòrò tí ó yẹ gbọ́dọ̀ bẹ̀rẹ̀ kíákíá, lẹ́yìn tí ìfabẹ́rẹ́gbami-ọ̀pá ẹ̀yìn bá ti di ṣíṣe bí irúfẹ́ ìfabẹ́rẹ́gbami bẹ́ẹ̀ bá lè ṣe é ṣe kíákíá. Bí ìtọ́jú bá bẹ̀rẹ̀ sáájú ìfabẹ́rẹ́gbami ó lè sòro láti re bakitéríà láti inú omi ọ̀pá ẹ̀yìn àti láti jẹ́rìí àyẹ̀wò náà. Àmọ́ sá, ìjẹ́rìí àyẹ̀wò náà kò gbọ́dọ̀ dènà ìtọ́jú. Àwọn onírúurú òògùn agbógunti-kòkòrò lè ṣèwòsàn àrùn náà, tí ó fi mọ́ pẹnisilíìnì, ampisilíìnì àti sẹfutiarasóònù. Lábẹ́ àwọn ipò àjàkálẹ̀ àrùn ní Áfríkà ní àwọn agbègbè tí wọ́n ní àwọn ohun amáyédẹrùn àti ohun èlò tí kò tó, sẹfutiarasóònù ni òògùn àṣàyàn. Abẹ́rẹ́ àjẹsára àti Àjẹsára Àwọn abẹ́rẹ́ àjẹsára agbógunti ibà yínrùnyínrùn tí wọ́n fi àṣẹ sí ti wà fún ó lé ní ọdún 40. Fún ọjọ́ pípẹ́, àwọn ìlọsíwájú ńlá ti ń wà nínú ìpèsè àti wíwà abẹ́rẹ́ àjẹsára, ṣùgbọ́n títí di òní, kò sí abẹ́rẹ́ àjẹsára káríayé tako àrùn yínrùnyínrùn. Àwọn abẹ́rẹ́ àjẹsára jẹ́ ajẹmọ́wọ̀ọ́ bẹ́ẹ̀ sì ni ààbò tí wọ́n ń pèsè jẹ́ onírúurú ìgbà, ó dá lórí irú èyí tí wọ́n bá lò. Láti 2010, onírúurú abẹ́rẹ́ àjẹsára mẹnigokóká A ni wọ́n ti ń gbé jáde nípasẹ̀ àwọn ìpolongo ààbò àjẹsára ńlá ní ẹkùn Sahara Áfríkà àrùn yínrùnyínrùn, èyí tí ó mú àdínkù bá àwọn ọ̀ràn ọ̀wọ́ A. Àwọn oríṣìí mẹ́ta abẹ́rẹ́ àjẹsára mẹnigokóká ló wà: Àwọn abẹ́rẹ́ àjẹsára polisákáráìdì tí wọ́n ń lò tako ìbújáde, ní Áfríkà. Àwọn onírúurú abẹ́rẹ́ àjẹsára tí à ń lò fún èsì ààbò àti ìbújáde. Abẹ́rẹ́ àjẹsára adálórí-èròjà amáradàgbà, tako N. mẹnigẹtáídììsì B. Wọ́n ti ṣe àgbékalẹ̀ rẹ̀ sínú iṣẹ́ ètò àlàkalẹ̀ àjẹsára ( àwọn orílẹ̀ ede mẹ́rin ní 2020) bẹ́ẹ̀ sì ni wọ́n lò ó fún agbógunti ìbújáde. Fún àlàyé sí i lórí àwọn abẹ́rẹ́ àjẹsára mẹnigokóká àti àjẹsára. Fún àlàyé sí i lórí àkójọpọ̀ abẹ́rẹ́ àjẹsára yínrùnyínrùn ICG. Ìfòògùndènà-àrùn: Ìtètè lo òògùn agbógunti-kòkòrò láti ṣe àdínkù ìtànká ènìyàn pẹ̀lú mẹnigokóká mẹnigẹtáídììsì yóò ṣe àdínkù ìkóràn. Níta ẹkùn àrùn yínrùnyínrùn Áfríkà, Ìfòògùndènà-àrùn ṣe pàtàkì fún àdínkù ìtànká. Ní ẹkùn àrùn yínrùnyínrùn Áfríkà, Ìfòògùndènà-àrùn fún àdínkù ìtànká ṣe pàtàkì ní àwọn ipò tí kò sí àjàkálẹ̀ àrùn. Òògùn agbógunti-kòkòrò Sipurofulosasíìnì ni òògùn agbógunti-kòkòrò àṣàyàn, sẹfutiarasóònù si ni ìsọgbè. | IMeningitis Uhlolojikelele: I-Meningitis isifo esiyingozi kakhulu se-meninges, ulwelwesi olumboze ubuchopho nomgogodla. Kuyisifo esibi kakhulu futhi kuseyinselelo enkulu yezempilo yomphakathi. Lesi sifo singabangelwa amagciwane amaningi ahlukene okuhlanganisa amagciwane, isikhunta noma amagciwane, kodwa umthwalo omkhulu emhlabeni wonke ubonakala ngebacterial meningitis. Amagciwane amaningana ahlukene angabangela i-meningitis. IStreptococcus pneumoniae, iHaemophilus influenzae, iNeisseria meningitidis yizona ezivame kakhulu. I-N. meningitis, ebangela i-meningococcal meningitis, iyona enamandla okukhiqiza izifo eziwumshayabhuqe ezinkulu. Kunama-serogroups angu-12 e-N. meningitidis ahlonziwe, angu-6 kuwo (A, B, C, W, X kanye no-Y) angabangela izifo eziwumshayabhuqe. Imeningococcal meningitis ingathinta noma ubani wanoma yimuphi ubudala, kodwa ikakhulukazi izingane, izingane zasenkulisa kanye nabantu abasha. Lesi sifo singenzeka ezimweni eziningi kusukela ezimweni ezingavamile, amaqoqo amancane kuya eziwumshayabhuqe ezinkulu emhlabeni wonke, ngokuhlukahluka kwezinkathi zonyaka. Ukusatshalaliswa kwendawo kanye namandla obhubhane kuyahluka ngokuya ngeserogroup. Umthwalo omkhulu we-meningococcal meningitis utholakala ebhandeni lemeningitis, indawo eseSub-Saharan Africa, esukela eSenegal entshonalanga iye e-Ethiopia empumalanga. I-N. meningtidis ingabangela izifo ezihlukahlukene. I-Invasive meningococcal disease (IMD) ibhekisela ezinhlobonhlobo zezifo ezihlaselayo ezibangelwa i-N. meningitidis, okuhlanganisa i-septicemia, isifo samathambo kanye ne-meningitis. Ngokufanayo, i-S. pneumoniae ibangela ezinye izifo ezihlaselayo ezihlanganisa i-otitis nepneumonia. Ukudluliselwa: Amagciwane abangela imeningitis asakazwa esuka kumuntu aye komunye ngamaconsi okuphefumula noma umphimbo ophuma kubathwali. Ukuthintana eduze noma isikhathi eside - njengokuqabula, ukuthimula noma ukukhwehlela komunye umuntu, noma ukuhlala eduze nomuntu onaleli gciwane, kusiza ukubhebhetheka kwalesi sifo. Isikhathi esijwayelekile sokufukamela izinsuku ezi-4 kodwa singasukela phakathi kwezinsuku ezi-2 neziyi-10. INeisseria meningitidis ihlasela abantu kuphela. Amagciwane angathwalwa emphinjeni futhi ngezinye izikhathi angahlula izivikelo zomzimba avumele ukutheleleka kusakazeke ngomjikelezo wegazi kuye ebuchosheni. Ingxenye ebalulekile yabantu (phakathi kuka-5 no-10%) ithwala i-Neisseria meningitidis emphinjeni nganoma yisiphi isikhathi. Izimpawu: Izimpawu ezivame kakhulu ze-meningitis ukuqina kwentamo, ukushisa okukhulu, ukuzwela ukukhanya, ukudideka, ikhanda elibuhlungu kanye nokuhlanza. Ngisho nokuxilongwa kusenesikhathi nokwelashwa okwanele, u-5% kuya ku-10% weziguli ziyafa, ngokuvamile phakathi kwamahora angu-24 kuya kwangu-48 ngemva kokuqala kwezimpawu. Ibacterial meningitis ingase ibangele ukulimala kobuchopho, ukungezwa noma ukukhubazeka kokufunda ku-10% kuya ku-20% wabasindile. Isifo se-meningococcal esingajwayelekile, kodwa esinzima nakakhulu (futhi esivame ukufa) imeningococcal septicaemia, ebonakala ngokuqubuka okophayo kanye nokuwohloka ngokushesha kokujikeleza kwegazi. UkuxilongaUkuxilongwa kokuqala kwemeningococcal meningitis kungenziwa ngokuhlolwa komtholampilo okulandelwa ukubhoboza ethangeni okubonisa uketshezi oluphumayo lomgogodla. Amagciwane ngezinye izikhathi angabonakala ekuhlolweni okungabonakali koketshezi lomgogodla. Ukuxilongwa kuqinisekiswa ngokukhulisa amagciwane ezibonelweni zoketshezi lomgogodla noma igazi, noma nge-polymerase chain reaction (PCR). Ukuxilongwa kungase futhi kusekelwe ukuhlolwa kokuxilonga okusheshayo okufana nokuhlolwa kwe-agglutination, nakuba ukuhlolwa okutholakalayo okwamanje kunemikhawulo embalwa. Ukuhlonzwa kwama-serogroups emeningococcal kanye nokuhlolwa kokungenwa kalula kwemithi elwa namagciwane kubalulekile ukuze kuchazwe izindlela zokulawula. Ukuze uthole iziqondiso ezengeziwe mayelana nezindlela zokuxilonga zemeningitis bheka ngezansi: Izindlela zaselabhorethri zokuxilongwa kwemeningitis ebangelwa iNeisseria meningitidis, iStreptococcus pneumoniae, neHaemophilus influenzae Izinto zaselabhorethri zokuxilongwa kwebacterial meningitis ngepolymerase chain reaction (PCR). Ukuze uthole ulwazi olwengeziwe mayelana nokuxilongwa kwe-meningitis bheka Umsebenzi Wethu - Ukuthuthukisa Ukuxilongwa KweMeningitis Ukwelashwa: Isifo semeningococcal singase sibulale futhi siyisimo esiphuthumayo sezokwelapha. Ukungena esibhedlela noma esikhungweni sezempilo kuyadingeka futhi ukwelashwa okufanele ngama-antibiotic kufanele kuqalwe ngokushesha ngangokunokwenzeka. Ukwelashwa okufanele ngama-antibiotic kufanele kuqalwe ngokushesha ngangokunokwenzeka, ngokufanelekile ngemuva kokubhobozwa kwe-umbar uma ukubhoboza okunjalo kungenziwa ngokushesha. Uma ukwelashwa kuqalwa ngaphambi kokubhoboza i-lumbar kungase kube nzima ukukhulisa amagciwane oketshezini lomgogodla futhi uqinisekise ukuxilongwa. Nokho, ukuqinisekiswa kokuxilongwa akufanele kubambezele ukwelashwa. Uhlu lwemithi elwa namagciwane lungalapha ukutheleleka, okuhlanganisa ipenicillin, i-ampicillin neceftriaxone. Ngaphansi kwezimo eziwubhubhane e-Afrika ezindaweni ezinengqalasizinda yezempilo elinganiselwe kanye nezinsiza, iceftriaxone iwumuthi okhethwayo. Imithi yokugoma nokugoma Imithi yokugomela imeningococcal enelayisense isineminyaka engaphezu kwengu-40 ikhona. Ngokuhamba kwesikhathi, kube nentuthuko enkulu ekukhavweni kobunzima kanye nokutholakala komgomo, kodwa kuze kube manje, awukho umuthi wokugomela umhlaba wonke wokulwa nesifo se-meningococcal okhona. Imithi yokugoma iqondene ne-serogroup futhi isivikelo esinikezayo singokwesikhathi esihlukahlukayo, kuya ngokuthi yiluphi uhlobo olusetshenziswayo. Kusukela ngo-2010, umgomo we-meningococcal A conjugate uye wenziwa ngemikhankaso eminingi yokugoma ebhandeni le-meningitis eSub-Saharan Africa, wehlisa ngokumangazayo amacala e-A serogroup. Kunezinhlobo ezintathu zemithi yokugomela i-meningococcal etholakalayo: Imithi yokugomela iPolysaccharide esetshenziswa ekuphenduleni ukuqubuka, ikakhulukazi e-Afrika Imithi yokugomela iconjugate esetshenziswa ekuvimbeleni nasekuphenduleni ukuqubuka. Umuthi wokugoma osuselwe kumaprotheni, ngokumelene ne-N. meningitidis B. Yethulwe ohlelweni olujwayelekile lokugoma (amazwe amane kusukela ngo-2020) futhi yasetshenziswa ekuphenduleni kobhubhaneUkuze uthole ulwazi olwengeziwe mayelana nemigomo yemeningococcal nokugonywa. Ukuze uthole ulwazi olwengeziwe mayelana nesitokwe somuthi wokugomela i-ICG wemeningitis. IChemoprophylaxis: Ukunikeza ama-antibiotics ngokushesha ukuze kuvalwe ukuthintana nomuntu one-meningococcal meningitis kunciphisa ingozi yokudluliselwa. Ngaphandle kwebhande le-meningitis yase-Afrika, ichemoprophylaxis iyanconywa kwabasondelene nabo Ebhandeni lemeningitis yase-Afrika, ichemoprophylaxis yokuxhumana nabantu abaseduze iyatuswa ezimeni ezingezona ubhubhane. ICiprofloxacin antibiotic iyi-antibiotic ekhethwayo, kanye neceftriaxone enye. |
የአዕምሮ ጤንነት አጠቃላይ እይታ: የአዕምሮ ጤንነት ሰዎች የሕይወት ውጥረትን እንዲቋቋሙ፣ ችሎታቸውን እንዲገነዘቡ፣ በደንብ እንዲማሩ እና በደንብ እንዲሠሩ እና ለማህበረሰቡ አስተዋጽኦ እንዲያደርጉ የሚያስችላቸው የአዕምሮ ደኅንነት ሁኔታ ነው። በውስጣዊ እና የሚታይ ጠቃሚ ዋጋ ያለው ሲሆን ለደሕንነታችን ወሳኝ ሚና አለው። በማንኛውም ጊዜ የተለያዩ የግለሰብ፣ የቤተሰብ፣ የማህበረሰብ እና መዋቅራዊ ምክንያቶች በጋራ በመሆን የአዕምሮ ጤናን ሊጠብቁ ወይም ሊያዳክሙ ይችላሉ። ምንም እንኳን አብዛኛዎቹ ሰዎች የመቋቋም አቅም ቢኖራቸውም እንደ ድህነት፣ ዓመፅ፣ የአካል ጕዳት እና እኩል አለመሆንን ጨምሮ ለአንዳንድ አሉታዊ ሁኔታዎች የተጋለጡ ሰዎች የአዕምሮ ጤንነት ችግር ተጋላጭ የመሆናቸው እድል ከፍተኛ ነው። ብዙ የአዕምሮ ጤና ሁኔታዎች በአንጻራዊነት በዝቅተኛ ወጪ ውጤታማ በሆነ መንገድ ሊታከሙ ይችላሉ፣ ሆኖም የጤና ሥርዓቶች አሁንም በከፍተኛ ሁኔታ የገንዘብ እጥረት ያለባቸው ሲሆን በዓለም ዙሪያ የህክምና ክፍተቶች ሰፊ ናቸው። የአዕምሮ ጤና እንክብካቤ ብዙውን ጊዜ በሚሰጥበት ጊዜ በጥራት ዝቅተኛ ነው። የአዕምሮ ጤንነት ችግር ያለባቸው ሰዎች ብዙውን ጊዜ የስም መጥፋት፣ መድልዎ እና የሰብዓዊ መብት ጥሰቶች ይደርስባቸዋል። ተጽዕኖ: የአዕምሮ ጤንነት ሁኔታዎች የአዕምሮ ሕመሞችን እና የሥነ-ልቦና ጉዳቶችን እንዲሁም ከሌሎች የአዕምሮ ሁኔታዎች ጋር ተያይዞ ከፍተኛ ጭንቀት፣ በአግባቡ አለመስራት ወይም ራስን የመጉዳት አደጋን ያካትታሉ። በ 2019 በዓለም ዙሪያ 970 ሚሊዮን ሰዎች ከአዕምሮ ሕመም ጋር ይኖሩ ነበር፣ ጭንቀት እና ድብርት በጣም የተለመዱ ናቸው። የአዕምሮ ጤና ሁኔታዎች ከቤተሰብ፣ ከጓደኞች እና ከማህበረሰብ ጋር ያሉ ግንኙነቶችን ጨምሮ በሁሉም የሕይወት ዘርፎች ላይ ችግሮች ሊያስከትሉ ይችላሉ። በትምህርት ቤትና በሥራ ቦታ ችግር ሊያስከትሉ ወይም ወደችግር ሊመሩ ይችላሉ። በአለም አቀፍ ደረጃ የአእምሮ ህመም ከ6 ዓመት ውስጥ አንዴ ከጉዳት ጋር ይኖራሉ። ከባድ የአዕምሮ ጤና ችግር ያለባቸው ሰዎች ከጠቅላላው ሕዝብ ከ10 እስከ 20 ዓመት ቀደም ብለው ይሞታሉ። የአዕምሮ ጤንነት ችግር መኖሩ ደግሞ ራስን የማጥፋት እና የሰብዓዊ መብት ጥሰቶችን የመጋፈጥ ዕድልን ይጨምራል። የአዕምሮ ጤንነት ችግሮች የሚያስከትሏቸው ኢኮኖሚያዊ መዘዞችም እጅግ በጣም ብዙ ናቸው፣ የምርታማነት ኪሳራዎችም ከቀጥታ የእንክብካቤ ወጪዎችን በእጅጉ ይበልጣሉ። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ ሁሉም የዓለም የጤና ድርጅት አባል ሀገራት አስተዳደርን በማጠናከር፣ በማህበረሰብ ላይ የተመሰረተ እንክብካቤ በመስጠት፣ የማስተዋወቅና የመከላከል ስልቶችን በመተግበር እንዲሁም የመረጃ ስርዓቶችን፣ ማስረጃዎችንና ምርምርን በማጠናከር የአዕምሮ ጤንነትን ለማሻሻል የታቀደውን አጠቃላይ የአዕምሮ ጤና እርምጃ ዕቅድ ተግባራዊ ለማድረግ ወስነዋል። የዓለም ጤና ድርጅት የዓለም የአእምሮ ጤና ሪፖርት ለሁሉም አገሮች የአዕምሮ ጤና መቀየር ለአዕምሮ ጤና የተሰጠውን ዋጋ በማስፋት፣ ለአእምሮ ጤና እድገትና መከላከያ ቅድሚያ በመስጠት፣ እንዲሁም በማህበረሰብ ላይ የተመሰረቱ አገልግሎቶችን መረብ በማዳበር የድርጊቱን እቅድ ለመተግበር የሚደረገውን እድገት እንዲያፋጥን ሁሉም ሀገራት ጥሪ አቅርበዋል። በ 2019 የዓለም ጤና ድርጅት የአዕምሮ ጤንነት ልዩ ተነሳሽነት( 2019 - 2023) ጀምሯል፡ በ 12 ቅድሚያ የሚሰጣቸው ሀገሮች ውስጥ ለ 100 ሚሊዮን ተጨማሪ ሰዎች ጥራት ያለው እና ተመጣጣኝ የአዕምሮ ጤንነት እንክብካቤን ለማረጋገጥ ለአእምሮ ጤንነት ሁለንተናዊ የጤና ሽፋን። የዓለም ጤና ድርጅት የአዕምሮ ጤንነት ክፍተት የድርጊት መርሃ ግብር( ኤምኤችጂኤፒ) በተመሳሳይ ዓላማ ለአዕምሮ፣ ለነርቭና ለንጥረ ነገሮች አጠቃቀም መዛባት በተለይም ዝቅተኛ ና መካከለኛ ገቢ ላላቸው ሀገራት አገልግሎት መስጠት ነው። እንደ ጥራት መብቶች ተነሳሽነት አካል፥ የዓለም ጤና ድርጅት የአዕምሮ ጤና እንክብካቤን በተመለከተ የሰብዓዊ መብቶች እና የመልሶ ማግኛ አቀራረብን በመተግበር ረገድ አቅም ለመገንባት አጠቃላይ የስልጠና እና የመመሪያ ቁሳቁሶችን አዘጋጅቷል። | Mental health Overview: Mental health is a state of mental well-being that enables people to cope with the stresses of life, realize their abilities, learn well and work well, and contribute to their community. It has intrinsic and instrumental value and is integral to our well-being. At any one time, a diverse set of individual, family, community and structural factors may combine to protect or undermine mental health. Although most people are resilient, people who are exposed to adverse circumstances – including poverty, violence, disability and inequality – are at higher risk of developing a mental health condition. Many mental health conditions can be effectively treated at relatively low cost, yet health systems remain significantly under-resourced and treatment gaps are wide all over the world. Mental health care is often poor in quality when delivered. People with mental health conditions often also experience stigma, discrimination and human rights violations. Impact: Mental health conditions include mental disorders and psychosocial disabilities as well as other mental states associated with significant distress, impairment in functioning or risk of self-harm. In 2019, 970 million people globally were living with a mental disorder, with anxiety and depression the most common. Mental health conditions can cause difficulties in all aspects of life, including relationships with family, friends and community. They can result from or lead to problems at school and at work. Globally, mental disorders account for 1 in 6 years lived with disability. People with severe mental health conditions die 10 to 20 years earlier than the general population. And having a mental health condition increases the risk of suicide and experiencing human rights violations. The economic consequences of mental health conditions are also enormous, with productivity losses significantly outstripping the direct costs of care. WHO Response All WHO Member States are committed to implementing the Comprehensive mental health action plan 2013–2030, which aims to improve mental health by strengthening governance, providing community-based care, implementing promotion and prevention strategies, and strengthening information systems, evidence and research. WHO’s World mental health report: transforming mental health for all called on all countries to accelerate progress towards implementing the action plan by deepening the value given to mental health, prioritizing mental health promotion and prevention, and developing networks of community-based services. In 2019, WHO launched the WHO Special Initiative for Mental Health (2019–2023): Universal Health Coverage for Mental Health to ensure access to quality and affordable mental health care for 100 million more people in 12 priority countries. WHO’s Mental Health Gap Action Programme (mhGAP) similarly aims to scale up services for mental, neurological and substance use disorders, especially in low- and middle-income countries. As part of the QualityRights Initiative, WHO has developed a comprehensive package of training and guidance materials to build capacity in implementing a human rights and recovery approach to mental health care. | Lafiyar tunani Qarin bayani: Lafiyar tunani wani yanayi ne na jin daɗin tunani wanda ke ba mutane damar magance matsalolin rayuwa, da gane fahimtar abinda za su iya yi, tare da yin aiki tuquru, da kuma ba da gudummawa ga al'ummarsu. Yana da amfani tun daga tushe, ga walwalar mu. A kowane lokaci, bambancin xaixaikun mutane, da dangi, da rukunin al'umma, zai iya kare lafiyar kwakwalwa. Duk da cewa yawancin mutane suna da dauriya, ta fuskar yadda talaucin su ke bayyana, da kuma gazawar da suke da ita tare da rashin samun daidaito, suna cikin haxarin kamuwa da rashin lafiyar qwaqwalwa. Yawancin tsarin yanayin lafiyar qwaqwalwa za a iya kula da su yadda ya kamata, cikin yanayi mai nagarta, da sauqi, duk da haka tsarin kiwon lafiya ya kasance da ƙarancin wadatattu abinda ake buqata, da kuma gibin da ake das hi mai yawa a duk faɗin duniya. Kulawa da lafiyar qwaqwalwa mafi yawa bata samun inganci yayin data gaza samun isar da saqo. Mutanen da ke da larurar tavin hankali su kan fuskanci tsangwama da wariya, wanda kuma hakan take haƙƙin ɗan Adam ne. Tasiri: Yanayin lafiyar qwaqwalwa sun haɗa da rikicewar tunani, da gazawa ta fannin zamantakewa, da kuma sauran rukunan tunani waxanda su ke da alaƙa da tsananin damuwa, da kuma haɗarin cutar da kai. A cikin shekarar 2019, mutane miliyan 970 ne a duniya ke rayuwa tare da cutar tavin hankali, da kuma damuwa. Yanayin lafiyar qwaqwalwa ka iya haifar da damuwa a kowane fanni na rayuwa, haxi da dangantakar dangi da abokai, da kuma al'umma. Sakamakon hakan yana iya haifar da matsaloli a makaranta da wurin aiki. A faxin duniya, rashin lafiyar tunani ana qidaya shi ne daga shekara xaya 1, a cikin shekaru shida 6 da aka rayu tare da nakasa. Mutanen da ke da matsanancin yanayin lafiyar qwaqwalwa suna mutuwa shekaru goma 10 zuwa ashirin 20 kafin sauran jama'a. Samun qaruwar matsalar tavin hankali yana ƙara haɗarin kashe kasha kai, da kuma take haƙƙin ɗan Adam. Kasancewar tattalin arziki na lafiyar qwaqwalwa yana da nauyi, tare da asarar abubuwa da dama, fiye da kulawa ta kai tsaye ga sauran vangarori. Martanin hukumar lafiya ta duniya WHO Dukkanin qasashe mambobin hukumar lafiyar ta duniya WHO, sun himmatu wajen aiwatar da cikakken tsarin aikin kula da lafiyar qwaqwalwa na shekarar 2013 zuwa “2030, wanda ke da nufin inganta lafiyar qwaqwalwa ta hanyar qarfafa jagoranci, da samar da kulawar al'umma, da samar da dabarun ingantawa da riga-kafi, da qarfafa tsarin samar da bayanai, da sahihancin bincike. Rahoton lafiyar qwaqwalwa na duniya na WHO: ya yi qoqarin sauya lafiyar qwaqwalwa ga kowa, tare da yin kira ga dukkan qasashe da su hanzarta aiwatar da shirin, ta hanyar zurfafa tunani kan lafiyar qwaqwalwa, da ba da fifikon inganta lafiyar qwaqwalwa da riga-kafi, da unganta hanyoyin sadarwa na ayyukan jama'a. . A shekarar 2019, hukumar lafiya ta duniya WHO ta ƙaddamar da shiri na musamman don lafiyar hankali daga 2019 zuwa 2023: mai taken alkinta masu laeurar tavin hankali a faxin duniya, tare da tabbatar da samun cukakkiyar hanyar kulawa da lafiyar qwaqwalwa mai sauki, ga mutane miliyan xari, cikin qasashe goma sha biyu. Shirin Tazarar Kiwon Lafiyar Hankali na hukumar lafiya ta duniya WHO (mhGAP), ma yana nufin haɓaka ayyukan magance cutar, don rikicewar tunani, musamman a cikin ƙasashe masu ƙanana da matsakaicin qarfi. A wani ɓangare na samar da kayan bada horo, hukumar lafiya ta duniya WHO, ta ɓullo da wani cikakken horo da kuma kayan bada horon don aiwatar da haqqin dan Adam da dawo da tsarin kula da lafiyar hankali. | Afya ya kiakili Muhtasari: Afya ya akili ni hali ya ustawi wa kiakili ambayo huwawezesha watu kukabiliana na mikazo ya maisha, kutambua uwezo wao, kujifunza vyema na kufanya kazi vizuri, na kuchangia katika jamii yao. Ina thamani ya ndani na zana muhimu na ni muhimu kwa ustawi wetu. Wakati wowote, seti mbalimbali za vipengele vya mtu binafsi, familia, jumuiya na kimuundo vinaweza kuunganishwa ili kulinda au kudhoofisha afya ya akili. Ingawa watu wengi ni wastahimilivu, watu wanaokabiliwa na hali mbaya - ikiwa ni pamoja na umaskini, vurugu, ulemavu na ukosefu wa usawa - wako katika hatari kubwa ya kupata hali ya afya ya akili. Matatizo mengi ya afya ya akili zinaweza kutibiwa kwa gharama ya chini, lakini mifumo ya afya inasalia kuwa duni na mapengo ya matibabu ni makubwa duniani kote. Huduma ya afya ya akili mara nyingi huwa duni katika ubora inapotolewa. Watu walio na matatizo ya afya ya akili mara nyingi pia hupata unyanyapaa, ubaguzi na ukiukwaji wa haki za binadamu. Athari: Tatizo la afya ya akili ni pamoja na matatizo ya akili na ulemavu wa kisaikolojia na kijamii pamoja na hali nyingine za kiakili zinazohusiana na dhiki kubwa, kuharibika kwa utendaji au hatari ya kujidhuru. Mnamo mwaka wa 2019, watu milioni 970 ulimwenguni walikuwa wakiishi na shida ya akili, na wasiwasi na unyogovu ndio wa kawaida zaidi. Tatizo la afya ya akili inaweza kusababisha matatizo katika nyanja zote za maisha, ikiwa ni pamoja na mahusiano na familia, marafiki na jamii. Wanaweza kusababisha au kusababisha matatizo shuleni na kazini. Ulimwenguni, matatizo ya akili yanachangia mtu 1 kati ya miaka 6 aliyeishi na ulemavu. Watu walio na hali mbaya ya afya ya akili hufa miaka 10 hadi 20 mapema kuliko idadi ya watu kwa ujumla. Na kuwa na tatizo la afya ya akili huongeza hatari ya kujiua na kupata ukiukwaji wa haki za binadamu. Matokeo ya kiuchumi ya hali ya afya ya akili pia ni makubwa, na hasara ya tija kwa kiasi kikubwa kuliko gharama za moja kwa moja za huduma. Jibu la WHO Nchi zote Wanachama wa WHO zimejitolea kutekeleza Mpango Kamili wa utekelezaji wa afya ya akili 2013–2030, unaolenga kuboresha afya ya akili kwa kuimarisha utawala, kutoa huduma za kijamii, kutekeleza mikakati ya kukuza na kuzuia, na kuimarisha mifumo ya habari, ushahidi na utafiti. Ripoti ya Afya ya Akili ya Ulimwenguni ya WHO: kubadilisha afya ya akili kwa wote ilitoa wito kwa nchi zote kuharakisha maendeleo kuelekea kutekeleza mpango wa utekelezaji kwa kuongeza thamani inayotolewa kwa afya ya akili, kuweka kipaumbele kukuza na kuzuia afya ya akili, na kukuza mitandao ya huduma za kijamii. Mnamo mwaka wa 2019, WHO ilizindua Mpango Maalum wa WHO kwa Afya ya Akili (2019-2023): Utoaji wa Afya kwa Wote kwa Afya ya Akili ili kuhakikisha upatikanaji wa huduma bora na za bei nafuu za afya ya akili kwa watu milioni 100 zaidi katika nchi 12 zilizopewa kipaumbele. Mpango wa WHO wa Kuchukua Hatua kwa Pengo la Afya ya Akili (mhGAP) vile vile unalenga kuongeza huduma kwa matatizo ya akili, mishipa ya fahamu na matumizi ya dawa, hasa katika nchi za kipato cha chini na cha kati. Kama sehemu ya Mpango wa haki bora, WHO imeunda kifurushi cha kina cha nyenzo za mafunzo na mwongozo ili kujenga uwezo katika kutekeleza haki za binadamu na mbinu ya kurejesha afya ya akili. | Ìlera ọpọlọ Ìsọnísókí: Ìlera ọpọlọ ni ipò àlàáfíà ọpọlọ tí ó máa ń fún àwọn ènìyàn láyè láti lè kojú wàhálà ayé, mọ agbára wọn, kẹ́kọ̀ọ́ daadaat, kí wọ́n sì dá sí swujot wọn. Ó ní ojúlówó àti pàtàkì iyì bẹ́ẹ̀ sì ni ó jẹ́ kòṣeémànìí fún àlàáfíà wa. Ní èyíkéyìí àsìkò, onírúurú àwọn ènìyàn, ẹbí, àwùjọ àti àwọn okùnfà ìhun lè parapọ̀ láti dáàbò bo tàbí fojú kéré ìlera ọpọlọ. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ènìyàn lágbára, àwọn ènìyàn tí wọ́n ti síjú sí àwọn ipò líle - tí ó fi mọ́ òsì, ìwà ipá, ààbọ̀ ara àti àìdọ́gba - wa nínú ewu ńlá níní àìlera ọpọlọ. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ọ̀ràn àìlera ọpọlọ lè rí ìtọ́jú pípé ní owó kékeré, síbẹ̀ ètò ìlera kò ní àwọn ohun èlò tí ó tó bẹ́ẹ̀ sì ni àwọn àlàfo gbígbòòrò wà nínú ìtọ́jú káàkiri àgbáyé. Ìtọ́jú ìlera ọpọlọ máa ń sáábà wà ní ipò tí kò dára nígbà tí wọ́n ba ṣe é. Àwọn ènìyàn tí wọ́n ń gbé pẹ̀lú àìlera ọpọlọ máa ń sáábà ní ìrírí ìdẹ́yẹsí, ìyàsọ́tọ̀ àti ìrúfin ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn. Ipa: Àwọn àìlera ọpọlọ ni àwọn ọpọlọ dídàrú àti àìdápé ìròrí àti àwọn ipò ọpọlọ mìíràn tí wọ́n ní í ṣe pẹ̀lú wàhálà, ìdènà iṣẹ́ tàbí ewu ìpalára. Ní 2019, mílíọ̀nù 970 ènìyàn káàkiri àgbáyé ni wọ́n ń gbé pẹ̀lú ọpọlọ dídàrú kan, ẹ̀rù àti ìbànújẹ́ ọkàn ni ó wọ́pọ̀ jùlọ. Àwọn àìlera ọpọlọ lè fa àwọn ìṣòro ni gbogbo agbọn ayé, tí ó fi mọ́ ìbáṣepọ̀ pẹ̀lú ẹbí, ọ̀rẹ́ àti àwùjọ. Wọ́n lè ní àbájáde tàbí yọrí sí àwọn ìdojúkọ ní ilé ẹ̀kọ́ àti ibi iṣẹ́. Káàkiri àgbáyé, àwọn àìsàn ọpọlọ dídàrú ni wọ́n fa ọdún 1 sí mẹ́fà gbígbé pẹ̀lú àìdápé. Àwọn ènìyàn tí wọ́n ń gbé pẹ̀lú àìlera ọpọlọ líle máa ń kú ní ọdún 10 sí 20 sáájú gbogbo ènìyàn. Bẹ́ẹ̀ sì ni níní àìsàn ọpọlọ dídàrú máa ń mú ìgbéga bá ewu ìgbẹ̀mí-ara-ẹni àti níní ìrírí ìrúfin ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn. Àwọn àbájáde àwọn àìlera ọpọlọ lórí ọrọ̀ ajé náà pọ̀ pẹ̀lú, àdánù nínú ìpèsè tí ó ju owó ìtọ́jú tààrà lọ. Èsì WHO Gbogbo àwọn orílẹ̀ èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ farajìn sí ṣíṣe àmúlò ètò iṣẹ́ ìlera ọpọlọ Gbígbòòrò 2013-2020, èyí tí ó fojúsun mímú ìlọsíwájú bá ìlera ọpọlọ nípa ṣíṣe ìrólágbára fún ìjọba, pípèsè ìtọ́jú adálórí-àwùjọ, ṣíṣe àmúlò àwọn ọgbọ́n ìgbéga àti ìdènà, àti ṣíṣe ìrólágbára fún àwọn ètò ìròyìn, ẹ̀rí àti ìwádìí. Àbọ̀ ìlera ọpọlọ Àgbáyé WHO: ṣíṣe àyípadà ìlera ọpọlọ fún gbogbo ènìyàn pè gbogbo orílẹ̀ èdè láti mú ìyákánkán bá ìlọsíwájú lórí ṣíṣe àmúlò ètò iṣẹ́ náà nípa gbígbòòrò iyì tí wọ́n fún ìlera ọpọlọ, pípàtàkì àgbéga àti ìdènà ìlera ọpọlọ, àti ṣíṣe ìdàgbàsókè àwọn ìsàsopọ̀ àwọn iṣẹ́ adálórí-àwùjọ. Ní 2019, WHO ṣe ìfilọ́lẹ̀ Àgbékalẹ̀ Pàtàkì fún Ìlera Ọpọlọ ti WHO (2019-2023): Ìpèsè Ìlera Àgbáyé fún Ìlera Ọpọlọ láti rí i dájú pé àǹfààní wà sí ìtọ́jú ìlera ọpọlọ tí ó péye tí kò sì gunpá fún àwọn ènìyàn mílíọ̀nù 100 sí i ní àwọn orílẹ̀ èdè 12 pàtàkì. Ètò Iṣẹ́ Àlàfo Ìlera Ọpọlọ ti WHO (mhGAP) bákan náà fojúsun mímú àgbéga bá àwọn ìrànlọ́wọ́ tí wọ́n wà fún àwọn ìdàrú ọpọlọ, isan ara àti ìlòkulò òògùn, pàápàá jùlọ ní àwọn orílẹ̀ èdè elérè pínnísín àti alábọ́dé èrè. Gẹ́gẹ́ bí ara Àgbékalẹ̀ Ẹ̀tọ́ Dídára, WHO ti ṣe àgbékalẹ̀ ètò ńlá fún èròjà ìdanilẹ́kọ̀ọ́ àti ìtọ́nisọ́nà láti ṣẹ̀dá agbára láti ṣàmúlò ìlànà aṣàmúlò àwọn ẹ̀tọ́ ọmọnìyàn àti ìwòsàn fún ìtọ́jú ìlera ọpọlọ. | Impilo yengqondo Uhlolojikelele: Impilo yengqondo yisimo sokuphila kahle ngokwengqondo esenza abantu bakwazi ukubhekana nezingcindezi zokuphila, babone amakhono abo, bafunde kahle futhi basebenze kahle, futhi babe neqhaza emphakathini wabo. Inenzuzo yangaphakathi kanye nezinsimbi futhi ibalulekile enhlalakahleni yethu. Nganoma isiphi isikhathi, isethi ehlukahlukene yomuntu ngamunye, umndeni, umphakathi kanye nezici zesakhiwo zingahlangana ukuze zivikele noma zicekele phansi impilo yengqondo. Nakuba abantu abaningi beqinile, abantu ababhekene nezimo ezimbi - kuhlanganise nobumpofu, ubudlova, ukukhubazeka nokungalingani - basengozini enkulu yokuthuthukisa isimo sengqondo. Izimo eziningi zempilo yengqondo zingelashwa ngempumelelo ngezindleko eziphansi, kodwa izinhlelo zezempilo zihlala zingenazo izinsizakusebenza futhi izikhala zokwelapha zibanzi emhlabeni wonke. Ukunakekelwa kwezempilo yengqondo kuvame ukuba sezingeni eliphansi uma kulethwa. Abantu abanezimo zempilo yengqondo bavame ukubhekana nokucwaswa, ukucwaswa kanye nokwephulwa kwamalungelo abantu. Umthelela: Izimo zempilo yengqondo zihlanganisa ukuphazamiseka kwengqondo nokukhubazeka kwengqondo nenhlalakahle kanye nezinye izimo zengqondo ezihlobene nokucindezeleka okukhulu, ukonakala ekusebenzeni noma ingozi yokuzilimaza. Ngo-2019, abantu abayizigidi ezingu-970 emhlabeni jikelele babephila nokuphazamiseka kwengqondo, nokukhathazeka nokucindezeleka okuvame kakhulu. Izimo zempilo yengqondo zingabangela ubunzima kuzo zonke izici zokuphila, okuhlanganisa ubudlelwano nomndeni, abangani kanye nomphakathi. Zingabangelwa noma ziholele ezinkingeni esikoleni nasemsebenzini. Emhlabeni jikelele, ukuphazamiseka kwengqondo kubala oyedwa eminyakeni engu-6 ephila nokukhubazeka. Abantu abanezimo ezinzima zempilo yengqondo bafa eminyakeni eyi-10 kuye kwengama-20 ngaphambili kunomphakathi uwonke. Futhi ukuba nesimo sempilo yengqondo kwandisa ingozi yokuzibulala kanye nokuphulwa kwamalungelo abantu. Imiphumela yezomnotho yezimo zempilo yengqondo nayo mikhulu, nokulahlekelwa kokukhiqiza okudlula kakhulu izindleko eziqondile zokunakekelwa. Impendulo yeWHO Wonke Amazwe Angamalungu eWHO azibophezele ekusebenziseni Uhlelo Lwezenzo Lwezempilo Yengqondo Oluphelele luka-2013–2030, oluhlose ukuthuthukisa impilo yengqondo ngokuqinisa ukubusa, ukuhlinzeka ngokunakekelwa okusekelwe emphakathini, ukusebenzisa amasu okukhuthaza nokuvimbela, nokuqinisa izinhlelo zolwazi, ubufakazi kanye nocwaningo. Umbiko Wezempilo Yengqondo Womhlaba weWHO: ukuguqula impilo yengqondo yawo wonke ucele wonke amazwe ukuthi asheshise inqubekelaphambili ekufezeni uhlelo lokusebenza ngokujulisa inani elinikezwa impilo yengqondo, ukubeka phambili ukukhuthazwa nokuvimbela impilo yengqondo, nokuthuthukisa amanethiwekhi ezinsizakalo ezisekelwe emphakathini. Ngo-2019, iWHO yethula iWHO Special Initiative for Mental Health (2019-2023): I-Universal Health Coverage for Mental Health ukuze kuqinisekiswe ukufinyelela ekunakekelweni kwengqondo okuseqophelweni eliphezulu nokuthengekayo kubantu abengeziwe abayizigidi eziyi-100 emazweni ayi-12 abalulekile. Uhlelo lweWHO lweMental Health Gap Action Programme (mhGAP) ngokufanayo luhlose ukukhuphula izinsizakalo zokuphazamiseka kwengqondo, izinzwa nezidakamizwa, ikakhulukazi emazweni anemali engenayo ephansi naphakathi. Njengengxenye yeQualityRights Initiative, iWHO ithuthukise iphakethe eliphelele lezinto zokuqeqesha neziqondiso ukuze kwakhiwe amandla ekusebenziseni amalungelo abantu kanye nendlela yokululama ekunakekelweni kwengqondo. |
ችላ የተባሉ የሞቃታማ ስፍራ በሽታዎች አጠቃላይ እይታ፡ ችላ የተባሉ የሞቃታማ ስፍራ በሽታዎች( ኤንቲዲ) በተለያዩ በሽታ አምጪ ተህዋሲያን( ቫይረሶችን፣ ባክቴሪያዎችን፣ ተህዋሲያንን፣ ፈንገሶችን እና መርዛማ ንጥረ ነገሮችን ጨምሮ) የሚከሰቱ እና ከአሰቃቂ የጤና፣ ማህበራዊ እና ኢኮኖሚያዊ መዘዞች ጋር የተዛመዱ የሁኔታ 1 የተመሳጠረ ስብስብ ናቸው። ኤንቲዲ በአብዛኛው የሚከሰቱት በሞቃታማ አካባቢዎች ባሉ ድሀ ማህበረሰቦች ውስጥ ነው፣ ምንም እንኳን አንዳንዶቹ በጣም ትልቅ የመሬት አቀማመጣዊስርጭት ቢኖራቸውም። በኤንቲዲ ከ 1 ቢሊዮን በላይ ሰዎችን እንደሚጐዱ ይገመታል፣ኤንቲዲ ሊደረስላቸው( መከላከያም ሆነ ፈውስ) የሚያስፈልጋቸው ሰዎች ቍጥር 1.6 ቢሊዮን ነው። የ ኤንቲዲ በሽታ ተፈጥሯዊ ባህሪ ውስብስብ እና ብዙውን ጊዜ ከአካባቢ ሁኔታዎች ጋር የተቆራኘ ነው። ብዙዎቹ በበሽታ አዛማች ነብሳት የሚተላለፉ ናቸው፣ የእንስሳት ማጠራቀሚያዎች አሏቸው እና ከተወሳሰቡ የሕይወት ዑደቶች ጋር የተቆራኙ ናቸው። እነዚህ ሁሉ ምክንያቶች የሕዝብ ጤና ቁጥጥርን ፈታኝ ያደርጉታል። ኤንቲዲ የሚከተሉትን ያካትታሉ:- የቡሩሊ ቍስል፤ የሻጋስ በሽታ፤ ደንጊ እና ቺኩንጉንያ፤ ድራኩንኩላይሲስ፤ ኢቺኖኮኮሲስ፤ በምግብ የሚተላለፉ ትሬማቶዲያሲስ፤ የሰው አፍሪካ ትሪፓኖሶማሲስ፤ሊሽማኒያሲስ፤ለምጽ፤ የሊምፋቲክ ፊላሪያሲስ፤ ማይሴቶማ፤ ክሮሞባላስቶሚኮሲስ እና ሌሎች ጥልቅ ማይኮስ፤ ኖማ፤ ኦንኮሰርቺያሲስ፤ ራቢስ፤ ስካቢስ እና ሌሎች ኤክቶፓራሲቶሲስ፤ ስኪስቶሶማሲስ፤ በአፈር የሚተላለፉ ሄልሚንቲያሲስ፤ የእባብ ንክሻ መርዛማነት፤ ታኒያሲስ/ሲስቲሰርኮሲስ፤ ትራኮማ፤ እና ያቭስ... ተጽዕኖ፦ የዓለም ጤና ድርጅት እንደሚገምተው ከ1.7 ቢሊዮን በላይ የሚሆነው የዓለም ሕዝብ በየዓመቱ ቢያንስ ለአንዱ በሽታ መከላከልና ህክምና ሊደረግለት ይገባል። ኤን ቲ ዲ ከተስተካከለ የሕይወት ዓመታት( ዲኤኤልዋይ) በየዓመቱ ወደ 200,000 የሚጠጉ ሰዎች ከመሞታቸውና 19 ሚልዮን የሚያክሉ በየዓመቱ ከሚያጡት የአካል ጉዳት በተጨማሪ፥ በማደግ ላይ ያሉ ማህበረሰቦች በየዓመቱ በቢሊዮኖች የሚቈጠር የአሜሪካን ዶላር ለቀጥተኛ የጤና ወጪ፣ ምርታማነት በመቀነስ እና ማህበራዊና ኢኮኖሚያዊ እንዲሁም የትምህርት ደረጃ በመቀነስ ያጣሉ። በተጨማሪም እንደ የአካል ጉዳተኝነት፣ መገለል፣ ማህበራዊ መገለል እና መድልዎ ላሉት ሌሎች መዘዞች ተጠያቂ ናቸው እንዲሁም በታካሚዎች እና በቤተሰቦቻቸው ላይ ከፍተኛ የገንዘብ ጫና ይፈጥራሉ። ምንም እንኳን ይህ ቢሆንም፣ ኤንቲዲ በታሪካዊ ደረጃ በጣም ዝቅተኛ እና ከዓለም አቀፍ የጤና ፖሊሲ አጀንዳ ውስጥ የማይገኙ ናቸው- በ 2015 በዘላቂ የልማት ግቦች( ኤስዲጊ ግብ 3.3) እውቅና ለማግኘት ብቻ። ስለዚህ ኤስዲጂ3 ሊሳካ የሚችለው የኤንቲዲ ግቦች ከተሟሉ ብቻ ነው፣ ነገር ግን ኤንቲዲ ን ለመቋቋም ጣልቃ-ገብነቶች በሰፊው ዘርፍ ተሻጋሪ ስለሆኑ፣ ዓለም አቀፍ ቅድሚያ መስጠታቸውን መጨመር በእውነቱ ሁሉንም የ ኤስዲጂ ለማሳካት እድገትን ሊያነቃቃ ይችላል። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ የዓለም ጤና ድርጅት ኤን ቲ ዲዎችን ለመቈጣጠር፣ ለመከላከል፣ ለማስወገድ እና ለማጥፋት የሚወስደው እርምጃ ከ2021-2030 አዲሱ የኤን ቲ ዲ የመንገድ ካርታ የሚመራ ሲሆን ይህም ከቋሚ የበሽታ ፕሮግራሞች ወደ የተቀናጁ አቋራጭ አቀራረቦች ይሸጋገራል። ዓላማው እንደ መከላከያ ኬሞቴራፒ፣ የግለሰብ ጒዳይ አያያዝ፣ የበሽታ-አዛማች ቊጥጥር፣ የእንስሳት ህክምና የሕዝብ ጤና እና ውኃ ጽዳት እና ንጽሕና( እጥበት) ባሉ የሕዝብ ጤና አቀራረቦች አማካይነት ቍልፍ ጣልቃ-ገብነትን በተቀናጀ ሁኔታ ማስፋት ነው። አጠቃላይ የ 2030 ዓለም አቀፍ ግቦች የ ኤንቲዲ ህክምና የሚጠይቍ ሰዎችን ቍጥር በ 90% መቀነስ፣ ከ ኤንቲዲ ጋር የተዛመዱ ዲኤኤልዋይ በ 75% መቀነስ፣ ቢያንስ 100 ሀገሮች አንድ ኤንቲዲን ማስወገድ እና ሁለት በሽታዎችን( ድራኩኩሊዮሲስ እና ያው) ማስወገድን ያካትታሉ። ተጨማሪ አቋራጭ ግቦች የተቀናጁ አቀራረቦች፣ ባለብዙ ዘርፍ ቅንጅት፣ ሁለንተናዊ የጤና ሽፋን እና የአገር ባለቤትነት ላይ ያተኮሩ ሲሆኑ እያንዳንዱ በሽታ ላይ የተገኘውን እድገት ለመለካት ተጨማሪ ግቦች ተዘጋጅተዋል። | Neglected tropical diseases Overview: Neglected tropical diseases (NTDs) are a diverse group of conditions1 caused by a variety of pathogens (including viruses, bacteria, parasites, fungi and toxins) and associated with devastating health, social and economic consequences. NTDs are mainly prevalent among impoverished communities in tropical areas, although some have a much larger geographical distribution. It is estimated that NTDs affect more than 1 billion people, while the number of people requiring NTD interventions (both preventive and curative) is 1.6 billion. The epidemiology of NTDs is complex and often related to environmental conditions. Many of them are vector-borne, have animal reservoirs and are associated with complex life cycles. All these factors make their public-health control challenging. 1. NTDs include: Buruli ulcer; Chagas disease; dengue and chikungunya; dracunculiasis; echinococcosis; foodborne trematodiases; human African trypanosomiasis; leishmaniasis; leprosy; lymphatic filariasis; mycetoma, chromoblastomycosis and other deep mycoses; noma; onchocerciasis; rabies; scabies and other ectoparasitoses; schistosomiasis; soil-transmitted helminthiases; snakebite envenoming; taeniasis/cysticercosis; trachoma; and yaws.. Impact: WHO estimates that over 1.7 billion of the world’s population should be targeted by prevention and treatment activities for at least one of these diseases, every year. In addition to significant mortality and morbidity - approximately 200,000 deaths and 19 million disability adjusted life years (DALYs) lost annually, NTDs cost developing communities the equivalent of billions of United States dollars each year in direct health costs, loss of productivity and reduced socioeconomic and educational attainment. They are also responsible for other consequences such as disability, stigmatization, social exclusion and discrimination and place considerable financial strain on patients and their families. In spite of this, NTDs have historically ranked very low and almost absent from the global health policy agenda – only to gain recognition in 2015 with the Sustainable Development Goals (SDG target 3.3). SDG3 can therefore be achieved only if the NTD goals are met but, because interventions to tackle NTDs are widely cross-sectoral, increasing their global prioritization can in fact catalyze progress to achieve all SDGs. WHO response WHO’s action to control, prevent, eliminate and eradicate NTDs is guided by the new NTD road map for 2021-2030, that moves away from vertical disease programmes to integrated cross-cutting approaches. The aim is to facilitate the coordinated scale-up of key interventions through public health approaches such as preventive chemotherapy, individual case management, vector control, veterinary public health and water, sanitation and hygiene (WASH). The overarching 2030 global targets include a 90% reduction in the number of people requiring treatment for NTDs; a 75% reduction in DALYs related to NTDs; at least 100 countries eliminating at least one NTD; and the eradication of two diseases (dracunculiasis and yaws). Additional cross-cutting targets focus on integrated approaches, multisectoral coordination, universal health coverage and country ownership, while a further set of targets has been devised to measure progress against each disease. | Cutattuka da aka yi watsi na yanki Mai Zafi. Bayani: cututtuka yanki mai zafi da aka watsar (NTDs) suna da banmbacin rukuni na yanayi 1 suna faruwa ta hanyar ƙwayoyin cututtuka iri-iri (sun ƙunshi bairos, baktiriya farasait, fungai da kuma guba) da kuma waɗanada suka yi tarayya wajen lahani ga lafiya, zamantakewa da kuma tattalin arziƙi. NTDs gilibi sun fi yawaita tsakanin al'ummomi masu fama da talauci in yankuna masu zafi, duk da cewa wasu suna da baban yanki rarrabe da yawa. An ƙiyasta cewa cututtuka yankuna masu zafi da aka watsar (NTDs) za ta mutane sama da biliyan 1, yayin da adadin mutane da ke buƙatar ɗauki daga cutar yankuna mai zafi (NTD) (na ba da kariya da iya magancewa) shi ne biliyan 1.6. Ilimin kimiyyar nazarin cututtuka yankuna masu zafi da aka watsar (NTDs) yana da saƙaƙiya kuma sau da yawa ya danganci yanayin muhalli. Da yawa daga cikinsu cututtuka ne da ƙwari suke yaɗa su, da suke da tafkin dabba kuma suna da alaƙa da sarƙaƙƙin juyin rayuwa. Duk waɗannan dalilai da suke sa kula kiwon lafiyarsu ke da ƙalubale wajen shawo kai. 1. cututtuka yanki mai zafi da aka watsar (NTDs): Cututtukan sun haɗa da Buruli olsa, cututtukan cagas; denku da cinkungunya; dirakwukwuliyasis; icinokokkozis; fudbon tirematodiyases; cutar bacci ta human Afirka tiraispanosomiasis; leshmaniyasis; lifrozi; limfatic filariyasis; maisetoma; cutar kuromobilastomaikosuia da sauran cututtukan cikin fata cutar noma; cutar onkosashiyasis; cutar rebis; kirci, da sauran cuttukan fata; cutar tsutsar ciki ta shistosomiyasis; cutar tsutsar hanji dake kama mutum ta hayar gurɓatar ƙasa; ciwon miciji mai guba; cutar da kawo macijin ciki/ cutar sistisacosis; cutar ciwon ido ta tracoma (trachoma) cutar ƙurajen fata jajaye. Tasiri: Ƙungiyar Lafiya ta Duniya (WHO) ta ƙiyasta cewa sama adadin mutanen duniya biliyan 1.7 za su zamanto an kare ta hanyar riga-kafi da ayyukan ba da magani na aƙalla ɗaya daga cikin waɗannan cututtuka. Baya ga hakan, kan yawan mace-mace da masu fama da rashin lafiya ƙiyasin ya kai mace-mace 200,0000 da kuma miliyan 19 da suke rayuwa da cuttuka da suke (DALYs) suke rasa rai duk shekara, cututtukan da aka yi watsi na yanki mai zafi (NTDs)na jawo wa al'ummomi da ke cigaba asara daidai biliyoyin dalar Amurka a duk shekara, kai tsaye rashin lafiya, ƙaranci kayan da aka sarrafa da ragewar tattalin arziƙin zamantakewa da kuma cimma muradan ilimi. Sannan kuma su ne suke janyo sauran sakamakon matsalolin irinsu naƙasa, wulaƙanta, tsama a zamantakewa da wariyar fata da kuma duban wurin mai matsin samun ga marasa lafiya da iyalansu. Duk da wannan, Cututtukan Yankuna masu Zafi da Aka Watsar (NTDs) matsayinsu a tarihi kaɗan nekuma babu su cikin tsarin ajandar manufar lafiya ta duniya kawai tana amanna a2015 tare da Muradan Raya Ƙasa (Abin da SDG ke so 3.3). Za a iya cimma Muradan Raya Ƙasa Mai Ɗorewa (SDG3) ne kawai idan muradan yaƙar cututtukan yanki mai zafi (NTD) suka haɗu, sai dai kawo ɗauki wajen tunkarar cututtukan yakuna masu zafi da aka watsar (NTDs) suna da manyan sassa daban-daban, ƙarin muhimman ayyukansa na duniya haƙiƙi zai iya haifar da saurin cigaba wajen cimma duk muradan raya ƙasa mai ɗorewa (SDGS). Martanin Ƙungiyar Lafiya ta Duniya WHO WHO na ɗaukar matakin shawo kan, hana, kawar da kuma kau da cututtukan yanki mai zafi (NTDs) ta bi ta sabon tsarin yaƙi da cututtukan yanki mai zafi (NTD) na 2021-2030, wanda zai tafi da cutar daga cuttukan da kai fda kai wajen kore su. Manufar ita ce a ƙara haɗe ayyukan agajin ta hanyar tsarin kula da kiwon lafiya al'umma kamar su riga-kafin kariya ta kemotarafi, hanyar kula da bunƙasa lafiyar ɗaiɗaikun mutane, hana yaɗa cututtukan da ƙwari ke ƴaɗuwa, kula da duba lafiyar dabbobi da ruwa, tsaftar muhalli da tsatar jiki (WANKEWA). Gaba ɗaya abin da duniya ke so a 2030 raguwar kaso 90% na mutanen da suke buƙatar maganin cututtuan NTDs; ragewar 75% a ma'aunin yawan mace-mace dake da alaƙa da cutattukan (NTDs); aƙalla ƙassashe 100 da suke kawar da aƙalla cutar(NTD) guda; da kuma kau da cututtuka biyu daga doron ƙasa (cututtukan dirakwunkwuliyaziz da yawus). Ƙarin a kan abubuwa da son mai da kai a kan abubuwan haɗaɗu, daidai sassa da yawa, duk mutane su samu ingataccen tsarin kiwon lafiya da kuma abubuwa mallakin ƙasa, yayin da aka ƙara ƙirƙiro wasu matakai da za ci gaba yaƙar kowace cuta. | Magonjwa ya kitropiki yaliyopuuzwa Muhtasari: Magonjwa ya kitropiki yaliyosahaulika (NTDs) ni kundi tofauti la hali1 linalosababishwa na aina mbalimbali za vimelea vya magonjwa (pamoja na virusi, bakteria, vimelea, kuvu na sumu) na kuhusishwa na matokeo mabaya ya kiafya, kijamii na kiuchumi. NTD zimeenea zaidi miongoni mwa jamii maskini katika maeneo ya tropiki, ingawa baadhi yao wana mgawanyiko mkubwa zaidi wa kijiografia. Inakadiriwa kuwa NTD huathiri zaidi ya watu bilioni 1, wakati idadi ya watu wanaohitaji afua za NTD (zote mbili za kuzuia na kutibu) ni bilioni 1.6. Epidemiolojia ya NTDs ni ngumu na mara nyingi inahusiana na hali ya mazingira. Wengi wao wanaotokana na vekta, wana hifadhi za wanyama na wanahusishwa na mzunguko wa maisha tata. Sababu hizi zote hufanya udhibiti wao wa afya ya umma kuwa changamoto. 1. NTDs ni pamoja na: Buruli ulcer; ugonjwa wa Chagas; dengue na chikungunya; dracunculiasisi; echinococcosis; trematodiases ya chakula; trypanosomiasis ya binadamu ya Afrika; leishmaniasis, ukoma; filariasis ya lymphatic; mycetoma; chromoblastomycosis na mycoses nyingine za kina; noma; rabichocer na wengine; ectoparasitoses; kichocho; helminthiases zinazopitishwa kwa udongo, kuumwa na nyoka; taeniasis/cysticercosis; trakoma; na miayo. Athari: WHO inakadiria kuwa zaidi ya bilioni 1.7 ya watu duniani wanapaswa kulengwa na shughuli za kuzuia na matibabu kwa angalau moja ya magonjwa haya, kila mwaka. Mbali na vifo na magonjwa makubwa - takriban vifo 200,000 na milioni 19 ya maishaya miaka iliyorekebishwa ya ulemavu (DALYs) hupotea kila mwaka, NTDs hugharimu jumuiya zinazoendelea sawa na mabilioni ya dola za Marekani kila mwaka kwa gharama za moja kwa moja za afya, kupoteza tija na kupungua kwa kijamii na kiuchumi na kupata elimu. Pia wanawajibika kwa matokeo mengine kama vile ulemavu, unyanyapaa, kutengwa na jamii na ubaguzi na kuweka mzigo mkubwa wa kifedha kwa wagonjwa na familia zao. Licha ya hayo, NTDs kihistoria zimeorodheshwa chini sana na zinweza zisiwepo kwenye ajenda ya sera ya afya ya kimataifa - na kupata kutambuliwa mwaka wa 2015 na Malengo ya Maendeleo Endelevu (Lengo la 3.3 la SDG). SDG3 inaweza kufanikiwa tu ikiwa malengo ya NTD yatafikiwa lakini, kwa sababu afua za kukabiliana na NTDs ni za sekta mtambuka, kuongeza vipaumbele vyao vya kimataifa kwa kweli kunaweza kuchochea maendeleo kufikia SDGs zote. Jibu la WHO Hatua ya WHO ya kudhibiti, kuzuia, kuondoa na kutokomeza NTD inaongozwa na ramani mpya ya barabara ya NTD ya 2021-2030, ambayo inaondokana na programu za magonjwa ya wima hadi mbinu jumuishi mtambuka. Lengo ni kuwezesha uratibu wa upanuzi wa afua muhimu kupitia mbinu za afya ya umma kama vile chemotherapy ya kuzuia, udhibiti wa kesi za mtu binafsi, udhibiti wa vekta, afya ya umma kwa mifugo na maji, usafi wa mazingira na usafi (WASH). Kuzidi kufikia malengo makuu ya kimataifa ya 2030 ni pamoja na kupungua kwa 90% kwa idadi ya watu wanaohitaji matibabu ya NTDs; kupungua kwa 75% kwa DALYs zinazohusiana na NTDs; angalau nchi 100 kuondoa angalau NTD; moja, na kutokomeza magonjwa mawili (dracunculiasisi na miayo). Malengo ya ziada mtambuka yanazingatia mbinu jumuishi, uratibu wa sekta mbalimbali, huduma ya afya kwa wote na umiliki wa nchi, huku malengo mengine yakibuniwa kupima maendeleo dhidi ya kila ugonjwa. | Àwọn àrùn àfojúfò agbègbè ipa òòrùn. Ìsọnísókí: Àwọn àrùn àfojúfò agbègbè ipa òòrùn (NTDs) jẹ́ àwọn onírúurú ọ̀wọ́ àwọn àìsàn1 tí àwọn oríṣiríṣi kòkòrò ajọ̀fẹ́ (tí ó fi mọ́ fáírọ́ọ̀sì, bakitéríà, àwọn ajọ̀fẹ́, fọ́ńgáì àti oró) tí ó sì ní í ṣe pẹ̀lú àìlera líle, àwọn àbájáde lórí àwùjọ àti ọrọ̀ ajé. NTDs wọ́pọ̀ gbòógì láàárín àwọn àwùjọ aláìlétò ní àwọn àwùjọ ní agbègbè ipa òòrùn, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé àwọn kan fọ́n ká agbègbè púpọ̀. Wọ́n fojú dá a pé NTDs ń ṣe o tó àwọn ènìyàn bílíọ́nù 1, nígbà tí iye àwọn ènìyàn tí wọ́n nílò ìrànlọ́wọ́ NTDs (àti ìdènà àti ìwòsàn) jẹ́ bílíọ́nù 1.6. Ìmọ̀ àrùn NTDs gbòòrò tí ó sì ní í ṣe pẹ̀lú àwọn ipò agbègbè. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ wọn jẹ́ aṣerankoṣènìyàn, wọ́n sì ní àjọṣepọ̀ pẹ̀lú ìpele ayé tí ó gbòòrò. Gbogbo àwọn ìdí wọ̀nyí mú kí ìṣàkóso ìlera àwùjọ jẹ́ ìdojúkọ. 1. Lára àwọn NTDs ni: Ògòdò Buruli; àìsàn Chagas, ibà dengue àti chikungunya; sòbìà, ekinokókọ̀, àwọn aràn atara-oúnjẹ-sẹ̀; àìsàn máasùn máasùn Áfríkà; leishmaniasis; ẹ̀tẹ̀, lìǹfàtíìkì filaríásíìsì; maisutómà, kuromobulaisitómaikósíìsì àti àwọn maikósíìsì mìíràn; nómà; onkokasíásí; àìsàn dìgbòlugi; kúrúnà àti àwọn kòkòrò ajọ̀fẹ́ awọra mìíràn; sikosomíásì; àwọn aran àtara-ilẹ̀-sẹ̀; oró ejò; taeníásí/sisitikakósì; tirakómà àti àwọn ògòdò ara. Ipa: WHO sọ pé bílíọ́nù 1.7 iye ènìyàn lágbàáyé gbọ́dọ̀ jẹ́ àfojúsùn nípa ìdáàbòbò àti ìwòsàn àwọn iṣẹ́ fún ó kéré jù ọ̀kan nínú àwọn àìsàn wọ̀nyí, lọ́dọọdún. Ní àfikún sí ikú àti ìparun - ó tó àwọn ikú 200, 000 àti ààbọ̀ ara mílíọ̀nù 19 ṣe àdánù àyípadà ọdún ayé (DALYs) lọ́dọọdún, NTDs ń ná àwọn àwùjọ tí wọ́n ṣẹ̀ṣẹ̀ ń dàgbà ni ó tó ọ̀pọ̀lọpọ̀ bílíọ́nù dọ́là United States lọ́dọọdún ní owónàá ìlera tààrà, àdánù ìpèsè àti àdínkù ọrọ̀ ajé àwùjọ àti àṣeyọrí ẹ̀kọ́. Àwọn ni wọ́n tún fa àwọn ìṣòro mìíràn bí ààbọ̀ ara, ìdẹ́yẹsí, ìyàsọ́tọ̀ láwùjọ àti ẹ̀yàmẹ̀yà bẹ́ẹ̀ ó fi gbèdéke ìnáwó sórí àwọn aláàárẹ̀ àti àwọn ẹbí wọn. Àmọ́ sá, NTDs ní ìwọ̀n kékeré bẹ́ẹ̀ ó tilẹ̀ má fẹ́rẹ̀ẹ́ sí nínú ìlànà àlàkalẹ̀ ètò ìlera àgbáyé - ó di mímọ̀ ní 2015 nínú àwọn Àfojúsùn Ìdàgbàsókè Kánrinkése (Àfojúsùn SDG 3.3). Nítorí náà SDG3 lè jẹ́ àṣeyọrí nìkan bí àwọn wọn ba se àṣeyọrí lórí àwọn àfojúsùn NTD ṣùgbọ́n, nítorí ìdásí láti kojú NTDs lọ káàkiri àwọn ẹ̀ka, mímú ìdàgbàsókè bá pàtàkì wọn lágbàáyé lè ṣe àgbéga láti mú ìdàgbàsókè láti mú àṣeyọrí bá gbogbo àwọn àfojúsùn Ìdàgbàsókè Kánrinkése. Èsì WHO Ìgbésẹ̀ WHO láti ṣe àkóso, ìdènà, ìmúkúrò àti ìparun NTDs ni ó ni ìtọ́nisọ́nà láti ọwọ́ ìtọ́ni NTD tuntun fún 2021-2030, èyí tí ó kọjá kúrò ní ara àwọn ètò àìsàn olóòró láti ṣe àmúlò àwọn ìlànà ọlọ́pọ̀ ọ̀nà. Àfojúsùn ni láti ṣe àgbékalẹ̀ àwọn ìdásí alákòóso àlàkalẹ̀ nípasẹ̀ àwọn ìlànà ètò ìlera àwùjọ bí ìtọ́jú adènà àrùn kemotẹ́ráfì, àkóso ọ̀ràn ẹni kọ̀ọ̀kan, àkóso ajọ̀fẹ́, ìlera àwùjọ ẹranko àti omi, ìmọ́tótó àwùjọ àti ìmọ́tótó ara. Àwọn àfojúsùn gbòòrò àgbáyé 2030 ni àdínkù 90% nínú iye àwọn ènìyàn tí wọ́n nílò ìtọ́jú fún NTDs; àdínkù 75% nínú DALYs tí ot ní í ṣe pẹ̀lú NTDs; ó kéré jù àwọn orílẹ̀ èdè 100 ṣe àmúkúrò ó kéré jù NTD kan; àti àmúkúrò àwọn àìsàn méjì (dirakunkulíásì àti yáù). Àfikún àwọn àfojúsùn ọlọ́pọ̀ ọ̀nà fojú sun àwọn ìlànà ọlọ́pọ̀ ọ̀nà, àwọn àkóso onírúurú ẹ̀ka, ìpèsè ìlera àgbáyé àti níni orílẹ̀ èdè, nígbà tí àwọn ètò àfojúsùn síwájú ti di gbígbé kalẹ̀ láti ṣe òṣùwọ̀n ìlọsíwájú tako àwọn àìsàn kọ̀ọ̀kan. | Izifo zasezindaweni ezishisayo ezinganakiwe Uhlolojikelele: Izifo zasezindaweni ezishisayo ezinganakiwe (NTDs) ziyiqembu lezimo ezihlukene1 ezibangelwa amagciwane ahlukahlukene (okuhlanganisa amagciwane, amagciwane, amagciwane, isikhunta nobuthi) futhi ahlotshaniswa nemiphumela ebhubhisayo yezempilo, yezenhlalo nezomnotho. AmaNTD avame kakhulu phakathi kwemiphakathi empofu ezindaweni ezishisayo, nakuba eminye inokusabalalisa okukhulu kakhulu ngokwendawo. Kulinganiselwa ukuthi amaNTD athinta abantu abangaphezu kuka-1 bhiliyoni, kuyilapho inani labantu abadinga ukungenelela kweNTD (kokubili ukuvimbela nokwelapha) yi-1.6 billion. I-epidemiology yeNTD iyinkimbinkimbi futhi ngokuvamile ihlobene nezimo zemvelo. Eziningi zazo zithwala ama-vector, zinamanzi ezilwane futhi zihlotshaniswa nemijikelezo yokuphila eyinkimbinkimbi. Zonke lezi zici zenza ukulawula kwabo kwezempilo yomphakathi kube inselele. 1. AmaNTD ahlanganisa: Izilonda zeBuruli; isifo seChagas; udenga kanye nechikungunya; idracunculia; iechinococcosis; itrematodiases yokudla; itrypanosomiasis yabantu base-Afrika; ileishmaniasis; uchoko; ilymphatic filariasis; imycetoma, ichromoblastomycosis namanye amamycoses ajulile; noma; i-onchocerciasis; amarabi; utwayi kanye nezinye ectoparasitoses; ischistosomiasis; i-helminthiases edluliselwa emhlabathini; ukulunywa yinyoka; itaeniasis/cysticercosis; itrachoma;. Umthelela: IWHO ilinganisela ukuthi abantu abangaphezu kwezigidi eziyizinkulungwane ezingu-1,7 emhlabeni kufanele baqondiswe emisebenzini yokuvimbela nokwelapha okungenani esisodwa salezi zifo, minyaka yonke. Ngaphezu kokufa okuphawulekayo nokugula - cishe ukufa kwabantu abangu-200,000 kanye neminyaka yokuphila yokukhubazeka eyizigidi ezingu-19 (amaDALY) alahlekelwa minyaka yonke, amaNTD abiza imiphakathi ethuthukayo okulingana nezigidigidi zamaRandi aseMelika unyaka ngamunye ngezindleko zezempilo eziqondile, ukulahlekelwa umkhiqizo kanye nokuncipha kwenhlalonhle yezomnotho kanye ukuzuza kwezemfundo. Baphinde babophezeleke ngeminye imiphumela enjengokukhubazeka, ukucwaswa, ukubandlululwa emphakathini futhi babeke ubunzima obukhulu bezezimali ezigulini nasemindenini yazo. Naphezu kwalokhu, amaNTD ngokomlando abekwe endaweni ephansi kakhulu futhi acishe abengekho ku-ajenda yenqubomgomo yezempilo yomhlaba wonke - ukuze athole ukuqashelwa ngo-2015 ngeSustainable Development Goals (i-SDG target 3.3). Ngakho ke iSDG3 ingafinyelelwa kuphela uma izinjongo zeNTD zifinyelelwa kodwa, ngenxa yokuthi ukungenelela kokubhekana namaNTD kuhlanganisa izigaba eziningi, ukukhulisa ukubeka phambili kwawo umhlaba wonke kungase kubangele inqubekelaphambili ukuze kuzuzwe wonke amaSDG. Impendulo yeWHO Isenzo seWHO sokulawula, ukuvimbela, ukuqeda kanye nokuqeda amaNTD siqondiswa imephu yomgwaqo entsha yeNTD ka-2021-2030, eqhela ezinhlelweni zezifo eziqondile iye ezindleleni ezihlanganisiwe zokuhlukanisa. Inhloso ukwenza lula ukukhuliswa okudidiyelwe kokungenelela okubalulekile kusetshenziswa izindlela zezempilo zomphakathi ezifana nokwelashwa ngamakhemikhali, ukuphathwa kwecala lomuntu ngamunye, ukulawulwa kwezilwane, impilo yomphakathi kanye namanzi odokotela bezilwane, ukuthuthwa kwendle kanye nenhlanzeko (WASH). Izinhloso ezihlosiwe zomhlaba wonke zika-2030 zihlanganisa ukwehla ngama-90% enanini labantu abadinga ukwelashwa kwamaNTD; ukwehla ngama-75% kuma-DALY ahlobene nama-NTD; okungenani amazwe ayi-100 asusa okungenani iNTD eyodwa; kanye nokuqedwa kwezifo ezimbili (idracunculiciasis neyaws). Okuhlosiwe okungeziwe okuhlukanisayo kugxile ezindleleni ezididiyelwe, ukudidiyelwa kwemikhakha ehlukene, ukuhlinzekwa kwezempilo emhlabeni wonke kanye nobunikazi bezwe, kuyilapho elinye isethi yemigomo seyenziwe ukukala inqubekelaphambili ngokumelene nesifo ngasinye. |
ተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎች አጠቃላይ እይታ: የልብ ሕመም፣ ስትሮክ፣ ካንሰር፣ የስኳር በሽታ እና ሥር የሰደደ የሳንባ ሕመም ጨምሮ ተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎች( ኤንሲዲ) በዓለም ዙሪያ ለሚሞቱት ሰዎች ሁሉ 74% ተጠያቂ ናቸው። ከሁሉም ኤንሲዲ ሞት ከሦስት አራተኛ በላይ እና ያለጊዜው ወይም ዕድሜያቸው 70 ዓመት ከመድረሳቸው በፊት ከሞቱት 17 ሚሊዮን ሰዎች መካከል 86% የሚሆኑት ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው ሀገሮች ውስጥ ይከሰታሉ። የማይተላለፉ በሽታዎች(ኤንሲዲ) አምስት ዋና ዋና መንስኤዎችን አሉአቸው፡ የትንባሆ አጠቃቀም፣ አካላዊ እንቅስቃሴ አለመኖር፣ የአልኮል ጐጂ አጠቃቀም፣ ጤናማ ያልሆነ አመጋገብ እና የአየር ብክለት። የማይተላለፉ በሽታዎች (ኤንሲዲ) ወረርሽኝ በግለሰቦች፣ በቤተሰቦች እና በማኅበረሰቦች ላይ አስከፊ የጤና መዘዞችን ያስከትላሉ እንዲሁም የጤና ሥርዓቶችን ለማሸነፍ ያስፈራራሉ። ከ ኤንሲዲ ጋር የተያያዙ ማህበራዊ-ኢኮኖሚያዊ ወጪዎች የእነዚህን በሽታዎች መከላከል እና ቊጥጥር ለ 21 ኛው ክፍለዘመን ዋና የልማት ግዴታ ያደርጉታል። የዓለም ጤና ድርጅት ተልዕኮ ኤንሲዲ ላይ ክትትል, መከላከል እና ቊጥጥር ላይ ለዓለም አቀፍ እርምጃ አመራር እና ማስረጃ መሠረት ማቅረብ ነው። የኤንሲዲ ጫናን ለመቀነስ ዓለም አቀፍ ግቦችን ለማሳካት አስቸኳይ የመንግሥት እርምጃ ያስፈልጋል። መከላከል እና መቈጣጠር ተላላፊ ባልሆኑ በሽታዎች( ኤንሲዲ) የሚከሰቱትን ሞት ለመቀነስ በጣም አስፈላጊ ከሆኑት መንገዶች አንዱ ወደ ዕድገታቸው የሚያመሩትን አደጋዎች መቈጣጠር ነው። እነዚህም የትንባሆ አጠቃቀምን እና የአልኮል አጠቃቀምን መቀነስ፣ ንቁ የአኗኗር ዘይቤን መጠበቅ እና ጤናማ አመጋገብን መመገብ እንዲሁም የአየር ጥራት ማሻሻል ናቸው። እነዚህን ግቦች ለማሳካት የሚወሰዱ እርምጃዎች ሃገራት የ ኤንሲዲ ሞት ቁጥርን ለመቀነስ ወጪ ቆጣቢ መንገዶች ናቸው። እነዚህን የአደጋ ምክንያቶች መቋቋም ሕይወትን ከማዳን ባሻገር ለአገሮች ከፍተኛ የኢኮኖሚ እድገት ማምጣት ይችላል። ከመከላከል ባሻገር የኤንሲዲዎች አያያዝ ወሳኝ ነው። ይህ ደግሞ በሽታዎችን መመርመር፣ ለመለየት እና ማከም እንዲሁም ለታካሚዎች ማስታገሻ እንክብካቤ ማድረግን ይጨምራል። አብዛኛዎቹ በ ኤንሲዲ ምክንያት የሚሞቱ ሰዎች የሚኖሩት በዝቅተኛና መካከለኛ ገቢ ባላቸው አገሮች ውስጥ ሲሆን፣ እነዚህ አገሮች የጤና አገልግሎት አጠቃላይ ሽፋን ወይም የጤና እንክብካቤ አገልግሎቶች ተደራሽነት ውስን ነው። በመሆኑም አጠቃላይ የጤና አገልግሎት መስጠትን ማጐልበት እና ማስተዋወቅ ኤንሲዲዎችን ለመቋቋም እና ሊከላከሉ የሚችሉ የሟቾችን ቍጥር ለመቀነስ አስፈላጊ ነው። ኤንሲዲዎችን መከታተል ኤንሲዲዎችን ለመከላከል እና ለመቈጣጠር ፖሊሲ እና ፕሮግራም ለማዘጋጀት የሚያስፈልገውን መረጃ ለማቅረብ ሌላ አስፈላጊ እርምጃ ነው። ከኤንሲዲ ጋር በተያያዙ ዓለም አቀፍ ግቦች እና አመልካቾች ላይ መከታተል እና ሪፖርት ማድረግ በኤንሲዲ መከላከል እና ቊጥጥር ውስጥ ያለውን እድገት ለመረዳት ቍልፍ ተግባራት ናቸው። ከኤንሲዲዎች የሚመጣውን ዓለም አቀፍ የሞት እና የአካል ጕዳት መጨመር ለመቀልበስ፣ በማስረጃ ላይ የተመሰረተ ውሳኔን ለመደገፍ እና እየተደረገ ያለውን እድገት ክትትልን እና ግምገማን ለመርዳት ከአገሮች ትክክለኛ መረጃ በጣም አስፈላጊ ነው። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ የዓለም ጤና ድርጅት ተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎች መምሪያ በዓለም አቀፍ ደረጃ አመራር፣ ቅንጅት፣ መመሪያ እና ቴክኒካዊ ድጋፍን በማያስተላልፉ በሽታዎች ያለጊዜው ሞት እና በሽታን ለመቀነስ ኃላፊነት አለበት። በ 2019 የዓለም የጤና ጉባኤ ኤንሲዲ ን ለመከላከል እና ለመቈጣጠር የዓለም ጤና ድርጅት የ 2013- 2020 ዓለም አቀፍ የድርጊት መርሃ ግብርን እስከ 2030 አራዘመ። ኤንሲዲዎችን በመከላከል እና በመቆጣጠር ረገድ የተገኘውን እድገት ለማፋጠን የአፈጻጸም ፍኖተ ካርታ 2023-2030 እንዲዘጋጅ ጥሪ አድረጓል። የአፈጻጸም ፍኖተ ካርታው በኤንሲዲዎች መከላከል እና አያያዝ ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ ያላቸውን 9 ዓለም አቀፍ ግቦችን ለማሳካት የሚረዱ እርምጃዎችን ይደግፋል። በተባበሩት መንግሥታት የ2030 ዘላቂ ልማት አጀንዳ ተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎች እንደ ትልቅ ዓለም አቀፍ ፈተና እውቅና ተሰጥቷቸዋል። አጀንዳው በ ኤንሲዲዎች ምክንያት የሚከሰተውን ያለጊዜው ሞት በ 2030 አንድ ሦስተኛ ለመቀነስ ግብ አውጥቷል። የዓለም ጤና ድርጅት በኤንሲዲዎች ላይ የሚደረገውን ዓለም አቀፋዊ ትግል በማስተባበር እና በማስተዋወቅ እንዲሁም ዘላቂ የልማት ግቦችን ግብ 3.4 ለማሳካት ቍልፍ የመሪነት ሚና ይጫወታል። | Noncommunicable diseases Overview: Noncommunicable diseases (NCDs), including heart disease, stroke, cancer, diabetes and chronic lung disease, are collectively responsible for 74% of all deaths worldwide. More than three-quarters of all NCD deaths, and 86% of the 17 million people who died prematurely, or before reaching 70 years of age, occur in low- and middle-income countries. NCDs share five major risk factors: tobacco use, physical inactivity, the harmful use of alcohol, unhealthy diets and air pollution. The epidemic of NCDs poses devastating health consequences for individuals, families and communities, and threatens to overwhelm health systems. The socioeconomic costs associated with NCDs make the prevention and control of these diseases a major development imperative for the 21st century. WHO’s mission is to provide leadership and the evidence base for international action on surveillance, prevention and control of NCDs. Urgent government action is needed to meet global targets to reduce the burden of NCDs. Prevention and control One of the most important ways of reducing deaths from noncommunicable diseases (NCDs) is to control the risk factors that lead to their development. These include reducing the use of tobacco and the harmful use of alcohol, maintaining an active lifestyle and consuming a healthy diet, and improving air quality. Actions towards these goals are cost-effective ways for countries to reduce the number of NCD deaths. Tackling these risk factors can not only save lives, but also provide a huge economic boost for countries. Beyond prevention, management of NCDs is critical. This includes detection, screening and treatment of the diseases, as well as palliative care for those in need. The vast majority of premature deaths from NCDs occur in low- and middle-income countries, where universal health coverage or access to health care services is often limited. The development and promotion of universal health coverage is therefore essential in tackling NCDs and working to reduce the number of preventable global deaths. Surveillance of NCDs is another vital action for providing the information needed for policy and programme development for NCD prevention and control. Tracking and reporting on NCD related global targets and indicators to understand progress in NCD prevention and control are key activities. Accurate data from countries are vital to reverse the global rise in death and disability from NCDs, to support evidence-based decision making, and to help monitor and evaluate the progress being made. WHO response The WHO Department of Noncommunicable Diseases is responsible for global leadership, coordination, guidance and technical support to reduce premature mortality and morbidity from NCDs. In 2019, the World Health Assembly extended the WHO Global action plan for the prevention and control of NCDs 2013–2020 to 2030. It called for the development of an Implementation Roadmap 2023–2030 to accelerate progress on preventing and controlling NCDs. The Implementation Roadmap supports actions to achieve a set of 9 global targets with the greatest impact towards prevention and management of NCDs. Noncommunicable diseases are recognized as a major global challenge in the United Nations 2030 Agenda for Sustainable Development. The Agenda sets the target of reducing premature deaths from NCDs by one third by 2030. WHO plays a key leadership role in the coordination and promotion of the global fight against NCDs and the achievement of the Sustainable Development Goals target 3.4. | Cututtuka marasa yaɗuwa Bayani: Cututtuka masara yaɗuwa (NCDs), sun ƙunshi ciwon zuciuya, shanyewar jiki, kansa, ciwon sikari da kuma mummunan ciwon hunhu, gaba ɗaya suke jawo kaso 74% na dukkanin mace-mace na faɗin duniya. fiye da uku cikin huɗu na dukkanin mace-macen cutuka marasa yaɗuwa (NCD0, da kuma kaso 86% cikin mutane miliyan 17 waɗanda suke kafin lokacin balaga, ko kafin su kai shekaru 70, ana faruwa a ƙasashe masu ƙaranci da maitsakaicin samun kuɗi. NCDs sun bayyana manyan abubuwan haɗari guda biyar: shan taba, rashin motsa jiki, amfani da barasa mai cutarwa, abinci mara kyau da gurɓataccen iska. Annobar NCDs tana haifar da mummunan sakamako na kiwon lafiya ga mutane, iyalai da al'umma, kuma suna barazanar mamaye tsarin kiwon lafiya. Kuɗaɗen tattalin arziƙin da ke da haɗin gwiwa da NCDs sun maida rigakafi da sarrafa waɗannan cututtuka ya zama babban muhimmancin sa shine ci gaban wannan ƙarni na 21st. Burin WHO ita ce samar da jagoranci da kuma shaida don aiwatar da ayyuka a duniya kan sa ido, rigakafi da sarrafa NCDs. Ana buƙatar matakin gaggawa na gwamnati don cimma ƙudirin duniya don rage nauyin da yake kan NCDs. Rigakafi da sarrafawa Ɗaya daga cikin hanyoyin da ya kamata a bi wajen rage mace-mace daga cututtuka marassa yaɗuwa (NCDs) ita ce sarrafa abubuwan da ke kawo ci gaban su. Waɗannan sun haɗa da rage amfani da taba da barasa mai cutarwa, kiyaye rayuwa mai inganci da cin abinci mai kyau, da ƙoƙarin samar da iska mai kyau. Hanyoyi dan cimma waɗannan manufofin masu tsada ne ga ƙasashe don rage yawan mutuwa ta sanadiyan NCD. Magance waɗannan abubuwa masu haɗarin ba kawai rayuka zai ceto ba, har ma da samar da babban ci gaba ga tattalin arziƙin ƙasashe. Bayan rigakafin, sarrafa yaɗuwan NCDs yana da muhimmanci. Wannan ya haɗa da bincike, tantancewa da kuma magance cututtuka, da kuma kula da tallafawa wa masu bukatan hakan. Yawancin mace-macen da ake samu sanadiyyan NCDs na faruwa ne a cikin ƙasashe masu ƙanƙanta da matsakaicin karfi, inda galibi basu samun kansu domin ɗaukar nauyin kula da lafiya na duniya ko hanyan da suke samu da kiwon lafiya takaitattu ne. Domin ci gaba da haɓaka tsarin kiwon lafiya na duniya yana da mahimmanci wajen magance NCDs da kuma ci gaba da aiki don rage yawan mace-mace da za a iya kokarin hanawa a duniya. Sa ido kan NCDs wani muhimmin mataki ne don samar da bayanai da ake buƙata don manufofi da haɓaka ci gaban rigakafin NCD da sarrafawa. Bin-sawu da bayar da rahoto game da abubuwan da suka shafi NCD a duniya don gwada ci gaban da ake samu cikin rigakafin NCD da sarrafawa sune muhimman ayyuka. Ingantattun bayanai daga ƙasashe suna da mahimmanci don rage hauhawar mutuwa da nakasassu a duniya daga NCDs, don tallafawa wajen yanke shawara mai tushe, da kuma taimakawa wajen saka idanu da kimanta ci gaban da ake samu. Martanin Hukumar WHO Sashen WHO na Cututtukan da ba sa yaɗuwa sune ke da alhakin jagorancin duniya, daidaitawa, jagoranci da tallafin fasaha don rage yawan mace-mace da cututtuka daga NCDs. A cikin 2019, Majalisar Lafiya ta Duniya ta tsawaita shirin ayyukan WHO na duniya don rigakafi da sarrafa NCDs 2013-2020 zuwa 2030. Sun yi kira da a samar da taswira domin aiwatarwa na 2023-2030 don kara habaka ci gaba dan hanawa da sarrafa NCDs. Taswirar aiwatarwa tana tallafawa don cimma babban shiri na duniya guda 9 tare da babban tasiri ga rigakafi da kuma sarrafa NCDs. Cututtuka marassa yaɗuwa anfi kallon su a matsayin babban ƙalubale na duniya a cikin Ajandar Majalisar Dinkin Duniya na 2030 domin ci gaba mai dorewa. Ajandar tana da manufar rage mace-mace ta sanadiyan NCDs da kashi ɗaya bisa uku nan da 2030. WHO ta taka muhimmiyar rawa wajen daidaitawa da ingantawa domin yakan NCDs a duniya da Kuma cimma burin samar da ci gaba mai dorewa 3.4. | Magonjwa yasiyo ya kuambukiza Muhtasari: Magonjwa yasiyoambukiza (NCDs), ikiwa ni pamoja na ugonjwa wa moyo, kiharusi, saratani, kisukari na magonjwa sugu ya mapafu, kwa pamoja yanahusika na 74% ya vifo vyote ulimwenguni. Zaidi ya robo tatu ya vifo vyote vya NCD, na 86% ya watu milioni 17 waliokufa kabla ya wakati, au kabla ya kufikisha umri wa miaka 70, hutokea katika nchi za kipato cha chini na cha kati. Magonjwa yasiyo ya kuambukiza NCDs yanashiriki mambo matano makuu ya hatari: utumiaji wa tumbaku, kutofanya mazoezi ya mwili, matumizi mabaya ya pombe, milo isiyofaa na uchafuzi wa hewa. Janga la magonjwa yasiyoambukiza NCDs huleta matokeo mabaya ya kiafya kwa watu binafsi, familia na jamii, na kutishia kulemea mifumo ya afya. Gharama za kijamii na kiuchumi zinazohusiana na NCDs hufanya uzuiaji na udhibiti wa magonjwa haya kuwa muhimu kwa maendeleo kwa karne ya 21. Dhamira ya WHO ni kutoa uongozi na msingi wa ushahidi wa hatua za kimataifa kuhusu ufuatiliaji, kuzuia na udhibiti wa NCDs. Hatua za haraka za serikali zinahitajika ili kufikia malengo ya kimataifa ili kupunguza mzigo wa NCDs. Kuzuia na kudhibiti Mojawapo ya njia muhimu za kupunguza vifo vitokanavyo na magonjwa yasiyoambukiza (NCDs) ni kudhibiti vihatarishi vinavyosababisha maendeleo yao. Haya ni pamoja na kupunguza matumizi ya tumbaku na matumizi mabaya ya pombe, kudumisha mtindo wa maisha na ulaji wa lishe bora, na kuboresha ubora wa hewa. Hatua kuelekea malengo haya ni njia za gharama nafuu kwa nchi kupunguza idadi ya vifo vya NCD. Kukabiliana na mambo haya ya hatari hakuwezi tu kuokoa maisha, lakini pia kutoa msukumo mkubwa wa kiuchumi kwa nchi. Zaidi ya kuzuia, usimamizi wa NCDs ni muhimu. Hii ni pamoja na kugundua, uchunguzi na matibabu ya magonjwa, pamoja na huduma ya matibabu kwa wale wanaohitaji. Idadi kubwa ya vifo vya mapema kutoka kwa NCDs hutokea katika nchi za kipato cha chini na cha kati, ambapo huduma za afya kwa wote au upatikanaji wa huduma za afya mara nyingi ni mdogo. Uendelezaji na ukuzaji wa huduma ya afya kwa wote ni muhimu katika kukabiliana na NCDs na kufanya kazi ili kupunguza idadi ya vifo vinavyoweza kuzuilika duniani. Ufuatiliaji wa NCDs ni hatua nyingine muhimu ya kutoa taarifa zinazohitajika kwa ajili ya maendeleo ya sera na programu kwa ajili ya kuzuia na kudhibiti NCD. Kufuatilia na kuripoti kuhusu malengo na viashirio vya kimataifa vinavyohusiana na NCD ili kuelewa maendeleo katika kuzuia na kudhibiti NCD ni shughuli muhimu. Data sahihi kutoka kwa nchi ni muhimu ili kubadili ongezeko la vifo na ulemavu duniani kutokana na magonjwa yasiyoambukiza, ili kuunga mkono uamuzi unaotegemea ushahidi, na kusaidia kufuatilia na kutathmini maendeleo yanayofanywa. Data sahihi kutoka kwa nchi ni muhimu ili kubadili ongezeko la vifo duniani. Jibu la WHO Idara ya WHO ya Magonjwa Yasiyo ya Kuambukiza inawajibika kwa uongozi wa kimataifa, uratibu, mwongozo na usaidizi wa kiufundi ili kupunguza vifo vya mapema na magonjwa kutoka kwa NCDs. Mnamo mwaka wa 2019, Bunge la Afya Ulimwenguni liliongeza mpango wa utekelezaji wa WHO wa kuzuia na kudhibiti magonjwa yasiyo ya kuambukiza 2013-2020 hadi 2030. Ilitoa wito wa kubuniwa kwa Mwongozo wa Utekelezaji 2023–2030 ili kuharakisha maendeleo katika kuzuia na kudhibiti NCDs. Mwongozo wa Utekelezaji unaauni hatua za kufikia malengo 9 ya kimataifa yenye athari kubwa zaidi katika kuzuia na kudhibiti magonjwa yasiyo ya kuambukiza. Magonjwa yasiyoambukiza yanatambuliwa kama changamoto kubwa ya kimataifa katika Ajenda ya Umoja wa Mataifa ya 2030 ya Maendeleo Endelevu. Ajenda inaweka lengo la kupunguza vifo vya mapema kutoka kwa NCDs kwa theluthi moja ifikapo 2030. WHO ina jukumu muhimu la uongozi katika uratibu na uendelezaji wa mapambano ya kimataifa dhidi ya NCDs na kufikiwa kwa Malengo ya Maendeleo Endelevu 3.4. | Àwọn àìsàn tí kì í ràn Ìsọnísókí: Àwọn àìsàn tí kì í ràn (NCDs), ni àìsàn ọkàn, àìsàn ẹ̀gbà, àìsàn jẹjẹrẹ, àìsàn àtọ̀gbẹ àti àìsàn ẹ̀dọ̀ fóóró líle, ni wọ́n fa ìdá 74% ikú káàkiri àgbáyé. Ó lé ní ìdá mẹ́ta mknut mẹ́rin gbogbo àwọn ikú NCD, àti 86% àwọn ènìyàn mílíọ̀nù 17 tí wọ́n kú láìtọ́jọ́, tàbí kí wọ́n tó pé ọjọ́ orí 70, ń ṣẹlẹ̀ ní àwọn orílẹ̀ èdè elérè pínnísín àti alábọ́dé èrè. NCD pín àwọn ìdí márùn-ún gbòógì fún ewu: ìlò tábà, àìṣe-eré ìdárayá, àsìlò ọtí líle, àwọn oúnjẹ tí kò bá ìlera mu àti ìbafẹ́fẹ́jẹ́. Àjàkálẹ̀ àwọn àrùn NCD ní àwọn ipa ìlera fún àwọn ènìyàn, ẹbí àti àwùjọ, bẹ́ẹ̀ sì ni ó lè mú ìrọ́kẹ̀kẹ̀ àpọ̀jù bá àwọn ètò ìlera. Àwọn ìnáwó àwùjọ-mọ́-ọrọ̀-ajé tí wọ́n ní í ṣe pẹ̀lú NCDs mú kí ìdáàbòbò àti ìṣàkóso àwọn àìsàn wọ̀nyí jẹ́ ìdàgbàsókè gbòógì tí ó ṣe pàtàkì fún ọ̀rùndún 21. Àfojúsùn WHO ni láti pèsè ìdarí àti ibùdó ẹ̀rí fún ìpèsè káàkiri àgbáyé lórí àmójútó, ìdènà àti ìṣàkóso NCDs. Iṣẹ́ Ìjọba pàjáwìrì nílò láti ṣe alábàápàdé àwọn àfojúsùn káríayé láti ṣe àdínkù àjàgà NCDs. Ìdènà àti Ìṣàkóso Ọ̀kan lára àwọn ọ̀nà pàtàkì láti ṣe àdínkù ikú láti ọwọ́ àwọn àìsàn tí kì í ràn (NCDs) ní láti ṣàkóso àwọn okùnfà ewu tí wọ́n fa ìdàgbàsókè wọn. Lára èyí ni mímú àdínkù bá ìlò tábà àti ìlòkulò ọtí líle, ṣíṣe àkóso ìgbé ayé tí ìdárayá àti jíjẹ oúnjẹ aṣaralóore, àti mímú ìlọsíwájú dídára afẹ́fẹ́. Àwọn ìgbésẹ̀ fún àwọn àfojúsùn wọ̀nyí kò wọ́n fún àwọn orílẹ̀ èdè láti ṣe àdínkù iye àwọn tí wọ́n ń kú nítorí NCD. Gbígbé àwọn ìgbésẹ̀ tí wọ́n léwu wọ̀nyí kò gba gba ẹ̀mí là lásán, ṣùgbọ́n ó tún ń pèsè ọrọ̀ ajé tó gbèrú fún àwọn orílẹ̀ èdè. Tayọ ìdènà, àkóso NCDs ṣe pàtàkì. Lára èyí ni a ti rí ìdámọ̀, àyẹ̀wò àti ìtọ́jú àwọn àìsàn, àti ìrànwọ́ ìtọ́jú fún àwọn orílẹ̀ èdè. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ikú àìtọ́jọ́ nítorí NCDs ṣẹlẹ̀ ní àwọn orílẹ̀ èdè elérè pínnísín àti alábọ́dé èrè, níbi tí ìpèsè ìlera àgbáyé tàbí àǹfààní sí ìlera ìtọ́jú kò ti pọ̀. Ìgbéga àti ìpolongo ìpèsè ìlera àgbáyé ṣe pàtàkì nítorí náà láti kojú NCDs àti láti ṣiṣẹ́ láti ṣe àdínkù iye àwọn ikú tí ó ṣe é dènà lágbàáyé. Àmójútó NCDs tún ni iṣẹ́ pàtàkì mìíràn láti pèsè ìwífun-àlàyé tí ó nílò fún ìlànà à á tẹ̀lé àti àgbékalẹ̀ ètò fún ìdènà àti ìṣàkóso NCD. Àmójútó àti ìròyìn lórí àwọn àfojúsùn àti ìtọ́ka káríayé tí ó jẹ mọ́ NCDs láti lóye ìlọsíwájú nínú ìdènà àti àkóso NCD jẹ́ àwọn iṣẹ́ pàtàkì. Ìwífún-àlàyé àlàyé pípé láti àwọn orílẹ̀ èdè ṣe pàtàkì láti mú àdínkù bá ikú tí ó ń pọ̀ sí i àti ààbọ̀ ara káríayé láti ara NCDs, láti ṣe àtìlẹ́yìn fún àwọn ìpinnu ṣíṣe adálórí-ẹ̀rí, àti láti ṣe ìrànlọ́wọ́ àmójútó àti ìgbéléwọ̀n ìlọsíwájú tí ó ń wáyé. Èsì WHO Ẹ̀ka Àìsàn tí kì í ràn ti WHO ni wọ́n ń ṣe ojúṣe ìdarí, àkóso, ìtọ́nisọ́nà àti àtìlẹ́yìn ìmọ̀ káríayé láti ṣe àdínkù ikú àti ìparun láti ọwọ́ NCDs. Ní 2019, Àjọ Ètò Ìlera Àgbáyé ṣe ìmúgbòòrò ètò iṣẹ́ káríayé ti WHO fún ìdènà àti àkóso NCDs 2013-2020 sí 2030. Ó pè fún ìdàgbàsókè àmúṣiṣẹ́ Ìlànà 2023-2030 láti mú ìyákánkán bá ìlọsíwájú lórí ìdènà àti àkóso NCDs. Àmúlò àwọn iṣẹ́ àtìlẹ́yìn Ìlànà láti ṣe àṣeyọrí àwọn àkójọpọ̀ àfojúsùn káríayé 9 pẹ̀lú ipa tí ó lágbára jùlọ nípasẹ̀ ìdènà àti àkóso NCDs. Àwọn àìsàn tí kì í ràn ni wọ́n ti dá mọ̀ gẹ́gẹ́ bí ìṣòro àgbáyé nínú Ètò àlàkalẹ̀ United Nation 2030 fún Ìdàgbàsókè Kánrinkése. Àlàkalẹ̀ náà fojúsun mímú àdínkù bá ikú àìtọ́jọ́ láti ara NCDs pẹ̀lú ìdá kan nínú mẹ́ta ní 2030. WHO kó ipa adarí pàtàkì nínú àkóso àti ìpolongo ìjà káríayé tako NCDs àti àṣeyọrí Àfojúsùn Ìdàgbàsókè 3.4. | Izifo ezingathathelwana Uhlolojikelele: Izifo ezingathathelaniyo (amaNCD), okuhlanganisa nesifo senhliziyo, unhlangothi, umdlavuza, isifo sikashukela kanye nesifo samaphaphu esingamahlalakhona, ziyimbangela yokufa okungama-74% ngokuhlangene emhlabeni wonke. Ngaphezu kwezingxenye ezintathu kwezine zabo bonke ababulawa yiNCD, kanye nama-86% abantu abayizigidi ezingu-17 abashona ngaphambi kwesikhathi, noma ngaphambi kokuba bafinyelele eminyakeni engu-70 ubudala, kwenzeka emazweni anemali engenayo ephansi naphakathi. AmaNCD ahlanganyela izici ezinhlanu eziyingozi ezinkulu: ukusetshenziswa kukagwayi, ukungawuvivinyi umzimba, ukusetshenziswa kotshwala okuyingozi, ukudla okungenampilo kanye nokungcoliswa komoya. Ubhadane lwamaNCD ludala imiphumela elimazayo yezempilo kubantu ngabanye, emindenini nasemiphakathini, futhi lusongela ukukhungathekisa izinhlelo zezempilo. Izindleko zezenhlalo nezomnotho ezihambisana namaNCD zenza ukuvinjelwa nokulawulwa kwalezi zifo kube umgomo omkhulu wentuthuko ekhulwini lama-21. Umgomo weWHO ukuhlinzeka ngobuholi kanye nesisekelo sobufakazi bezinyathelo zamazwe ngamazwe zokubhekwa, ukuvimbela nokulawula amaNCD. Kudingeka isinyathelo esiphuthumayo sikahulumeni ukuze kuhlangatshezwane nemigomo yomhlaba wonke yokunciphisa umthwalo wamaNCD. Ukuvimbela nokulawula Enye yezindlela ezibaluleke kakhulu zokunciphisa ukufa kwabantu ngenxa yezifo ezingathathelwana (NCDs) ukulawula izinto eziyingozi eziholela ekukhuleni kwazo. Lokhu kuhlanganisa ukunciphisa ukusetshenziswa kukagwayi nokusetshenziswa okuyingozi kotshwala, ukugcina indlela yokuphila ematasa nokudla ukudla okunempilo, nokuthuthukisa izinga lomoya. Izenzo ezibhekiswe kulezi zinhloso ziyindlela eyongayo yokuthi amazwe ehlise inani lokufa kweNCD. Ukubhekana nalezi zici eziyingozi akukwazi nje ukusindisa izimpilo, kodwa futhi kunikeze ukuthuthuka okukhulu komnotho emazweni. Ngale kokuvimbela, ukuphathwa kwamaNCD kubalulekile. Lokhu kuhlanganisa ukutholwa, ukuhlolelwa kanye nokwelashwa kwezifo, kanye nokunakekelwa kwe-palliative kulabo abadinga usizo. Iningi lokufa ngaphambi kwesikhathi ngenxa yamaNCD kwenzeka emazweni anemali engenayo ephansi naphakathi, lapho ukuhlinzekwa kwezempilo kwendawo yonke noma ukufinyelela ezinsizeni zokunakekelwa kwezempilo kuvame ukulinganiselwa. Ngakho ke, ukuthuthukiswa nokukhuthazwa kokuhlinzekwa kwezempilo emhlabeni wonke kubalulekile ekubhekaneni namaNCD kanye nokusebenzela ukwehlisa inani lokufa okungavinjelwa emhlabeni wonke. Ukubhekwa kwamaNCD ngesinye isenzo esibalulekile sokuhlinzeka ngolwazi oludingekayo ekuthuthukisweni kwenqubomgomo kanye nohlelo lokuvikela nokulawula amaNCD. Ukulandelela kanye nokubika mayelana nezinhloso zomhlaba jikelele ezihlobene neNCD kanye nezinkomba zokuqonda inqubekelaphambili ekuvimbeleni nasekulawuleni iNCD kuyimisebenzi ebalulekile. Idatha enembile evela emazweni ibalulekile ukubuyisela emuva ukwanda kokufa nokukhubazeka emhlabeni wonke okuvela kumaNCD, ukusekela ukuthathwa kwezinqumo okusekelwe ebufakazini, kanye nokusiza ukuqapha nokuhlola inqubekelaphambili eyenziwayo. Impendulo yeWHO UMnyango Wezifo Ezingathathelwana weWHO unomthwalo wemfanelo wobuholi bomhlaba wonke, ukuhlanganisa, ukuqondisa kanye nokwesekwa kwezobuchwepheshe ukuze kwehliswe ukufa ngaphambi kwesikhathi kanye nokugula okubangelwa amaNCD. Ngo-2019, i-World Health Assembly yelula uhlelo lweWHO Global action lokuvikela nokulawulwa kwamaNCDs 2013-2020 kuya ku-2030. Icele ukuthi kuthuthukiswe i-Implementation Roadmap 2023–2030 ukuze kusheshiswe inqubekelaphambili ekuvimbeleni nasekulawuleni amaNCD. IRoadmap Yokuqalisa isekela izenzo zokuzuza isethi yezinjongo zomhlaba eziyi-9 ezinomthelela omkhulu ekuvimbeleni nasekulawuleni amaNCD. Izifo ezingathathelaniyo zibonwa njengenselele enkulu yomhlaba wonke ku-Ajenda Yezizwe Ezihlangene ka-2030 Yentuthuko Eqhubekayo. I-Ajenda ibeka umgomo wokunciphisa ukufa ngaphambi kwesikhathi ngenxa yamaNCD ngengxenye eyodwa kwezintathu ngowezi-2030. IWHO idlala indima ebalulekile yobuholi ekuxhumaniseni nasekukhuthazeni impi yomhlaba wonke emelene namaNCD kanye nokuzuzwa kweziNhloso Zokuthuthukiswa Okusimeme okuhloswe ngazo 3.4. |
ነርሲንግ እና አዋላጅነት አጠቃላይ እይታ: ነርሲንግ በሁሉም የዕድሜ ክልል ውስጥ ያሉ ግለሰቦችን፣ ቤተሰቦችን፣ ቡድኖችን እና ማህበረሰቦችን፣ የታመሙ ወይም ጤናማ እና በሁሉም ቅንጅቶች ውስጥ የራስ ገዝ እና የትብብር እንክብካቤን ያጠቃልላል። ይህም ጤናን ማጐልበት፣ በሽታን መከላከል እንዲሁም የታመሙ፣ የአካል ጉዳተኞችና በመሞት ላይ ላሉ ሰዎች እንክብካቤ ማድረግን ያካትታል። ነርሶች በጤና እንክብካቤ ውስጥ ወሳኝ ሚና ይጫወታሉ እናም ብዙውን ጊዜ በጤና እንክብካቤ ተቋማት እና በአስቸኳይ ምላሽ ውስጥ ያልታወቁ ጀግኖች ናቸው። ብዙውን ጊዜ የጤና ድንገተኛ ሁኔታዎችን ለመለየት እና የበሽታ መከላከያ እና የመጀመሪያ ደረጃ የጤና እንክብካቤን በማቅረብ፣ ማስተዋወቅ፣ መከላከል፣ ህክምና እና መልሶ ማቋቋምን ጨምሮ በፊት መስመሮች ላይ ይሠራሉ። በበርካታ አገሮች ውስጥ ነርሶች ከሁሉም የጤና እንክብካቤ ባለሙያዎች ግማሹን ይይዛሉ እናም በግንባር መስመር እና በአስተዳደር ደረጃዎችላይ የጤና እርምጃዎች እንዴት እንደሚደራጁ እና እንደሚተገበሩ በማድረግ ወሳኝ ሚና አላቸው፣። ብዙውን ጊዜ አንድ ህመምተኛ የሚመለከተው የመጀመሪያው እና አንዳንዴም ብቸኛው የጤና ባለሙያ ናቸው እናም የመጀመሪያ ግምገማቸው ጥራት እና ቀጣይ እንክብካቤ ለጠንካራ የጤና ውጤቶች ወሳኝ ነው። ተጽዕኖ: በጤና እንክብካቤ ውስጥ ወሳኝ ሚና ቢጫወቱም በዓለም ዙሪያ የነርሶች እጥረት አለ፣ ይህም የሕዝብ ቍጥር እየጨመረ ሲሄድ ይጨምራል ተብሎ ይጠበቃል። በተለይም ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው አገሮች ውስጥ የጤና እንክብካቤ አገልግሎቶችን ለማስፋት የተጀመሩ ተነሳሽነቶች እንዲሁም ቀደም ሲል በቂ ያልሆኑ ማህበረሰቦች ተደራሽ እንዲሆኑ በማድረጋቸው የሰለጠኑ ነርሶች አስፈላጊነት እየጨመረ ነው። ሁሉም ሃገራት አጠቃላይ የጤና ሽፋን ለማምጣት በሚደረገው ዓለም አቀፋዊ ተነሳሽነት ብቃት ያለው፣ ተነሳሽነት ያለው፣ በደንብ የተከፋፈለ እና የተደገፈ የጤና ሠራተኛ ያስፈልጋቸዋል፣ እናም ነርሶች ለእነዚህ ጥረቶች ማዕከላዊ ናቸው። ነርሶች እና አዋላጆች ከዓለም አቀፍ የጤና ሠራተኞች 50% ያህሉን ይይዛሉ። ይሁን እንጂ በዓለምአቀፍ ደረጃ 4 ሚሊዮን የሚገመት 50 በመቶ የሚሆነውን የጤና ባለሙያዎች እጥረት ይይዛሉ። በአብዛኛዎቹ አገሮች ነርሶች እና አዋላጆች የክሊኒካዊ የጤና ሠራተኞችን ብዛት የሚይዙ በመሆናቸው ለጤና የሰው ኃይል ማጐልበት እና ማጠናከር ማለት የነርሶች እና የአዋላጅ አገልግሎቶች የጤና አገልግሎት አቅርቦትን ለማሻሻል ወሳኝ ሚና እንደሚጫወቱ መገንዘብ ማለት ነው። ነርሲንግ ደግሞ የሴቶች የሥራ ኃይል ጉልህ ድርሻን ይወክላል፤ በዓለም አቀፍ ደረጃ 70% የጤና እና ማህበራዊ ሠራተኞች ሴቶች ናቸው። የሁሉም ሰው የጤና እንክብካቤ ግብ ላይ መድረስ በዓለም ዙሪያ የጤና ባለሙያዎችን እጥረት ለመቀነስ ከፍተኛ ጥረት ይጠይቃል። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ የዓለም ጤና ድርጅት ነርሶች በዓለም ዙሪያ የመጀመሪያ ደረጃ የጤና እንክብካቤን በማቅረብ ላይ የሚጫወቱትን ወሳኝ ሚና ይገነዘባል - ምርምርን፣ በሽታን መከላከልን፣ የተጐዱትን ማከም፣ ማስታገሻ እንክብካቤ እና ሌሎችንም ጨምሮ - ይህም በበርካታ የዓለም ጤና ጉባኤ መፍትሄዎችን ይወከላል። እነዚህ ሰነዶች የዓለም ጤና ድርጅት አባል አገራት የነርሲንግ እና የአዋላጅነት አገልግሎቶች ለሁሉም ማህበረሰቦች የተሻለ ጤንነት ለማምጣት የሚያስችለውን አስፈላጊነት ያሳያሉ። በዓለም ጤና ድርጅት የነርሶችና አዋላጆች ክፍል ከቶንጋ መንግሥት በዋና ነርስ ኦፊሰር( ሲኤንኦ) ዶ/ር አሚሊያ ላቱ አፉሃማንጎ ቱይፑሎቱ የሚመራ ነው። በድርጅቱ ከ2017-2022 በአለም ጤና ድርጅት የመጀመሪያዋ ዋና ነርሲንግ ኦፊሰር ከሆኑት ኤሊዛቤት ዐይሮ ተተክታ በዲሴምበር 2022 ተሹማለች። የቢሮው ቍልፍ ሚና በዓለም ዙሪያ ለሚገኙ ነርሶችና አዋላጆች አመራር መስጠት ነው። የዓለም ጤና ድርጅት በጤና ሰብአዊ ሀብት መምሪያ( ኤችአርኤች) አማካኝነት በጤና እንክብካቤ አቅርቦት ውስጥ የነርሶችን ሚና ለማስተዋወቅ እና ዓለም አቀፍ የጤና ሠራተኞችን ለማስፋት በብዙ ግንባሮች ላይ ይሠራል። መምሪያው የነርሲንግ እና አዋላጅነት አገልግሎቶችን ከሌሎች የዓለም ጤና ድርጅት ፕሮግራሞች ጋር ማዋሃድን ለማመቻቸት እና አገሮችን እና አጋሮችን በትብብር ጥረቶች ለመርዳት በዓለም አቀፍ የጤና ሠራተኞች ላይ በማስረጃ ላይ የተመሰረተ መረጃ ለማቅረብ ያለመ ነው። የዓለም ጤና ድርጅት በፖሊሲ ደረጃም ሆነ በአገር ውስጥ ፕሮግራሞች አማካይነት የአቅም ግንባታ ቴክኒካዊ ጥረቶችን ይደግፋል እንዲሁም የጤና እንክብካቤ ሠራተኞችን ዓለም አቀፍ ፍላጐት ለማሟላት የሚረዱ አውታረ መረቦችን እና ውጤታማ ሽርክናዎችን ለመፍጠር ይሠራል። | Nursing and Midwifery Overview: Nursing encompasses autonomous and collaborative care of individuals of all ages, families, groups and communities, sick or well and in all settings. It includes the promotion of health, the prevention of illness, and the care of ill, disabled and dying people. Nurses play a critical role in health care and are often the unsung heroes in health care facilities and emergency response. They are often the first to detect health emergencies and work on the front lines of disease prevention and the delivery of primary health care, including promotion, prevention, treatment and rehabilitation. In many countries, nurses make up half of all health care professionals and have a vital role in how health actions are organized and applied, both at the front-line and managerial levels. They are often the first and sometimes only health professional a patient will see and the quality of their initial assessment and subsequent care is vital to strong health outcomes. Impact: Despite the critical role they play in health care, there is a shortage of nurses worldwide that is expected to rise as the population grows. Initiatives to expand health care services, particularly in low- and middle-income countries, are succeeding in providing access to previously underserved communities, which furthers the need for trained nurses. Every country needs a competent, motivated, well-distributed and supported health workforce as part of the global drive for universal health coverage, and nurses are central to these efforts. Nurses and midwives account for nearly 50% of the global health workforce. However, they also represent 50% of the global shortage of health workers, which is estimated at 4 million. Since in most countries nurses and midwives form the bulk of the clinical health workforce, developing and strengthening human resources for health means recognizing that nursing and midwifery services play a vital role in improving health service delivery. Nursing also represents a significant share of the female workforce; globally, 70% of health and social workers are women. Achieving the goal of health care for all will require huge efforts to reduce the shortage of health workers around the world. WHO response WHO recognizes the vital role that nurses play in primary health care delivery worldwide – including research, disease prevention, treating the injured, palliative care and more – which is represented through several World Health Assembly resolutions. These documents demonstrate the importance WHO Member States attach to nursing and midwifery services as a means of achieving better health for all communities. Nursing and Midwifery at WHO is led by the Chief Nursing Officer (CNO), Dr Amelia Latu Afuhaamango Tuipulotu, from the Kingdom of Tonga. She was appointed to the role in December 2022, taking over from Elizabeth Iro, the first Chief Nursing Officer at WHO, who held the position from 2017-2022. A key role of the Office is to provide leadership to nurses and midwives worldwide. Through the Department of Human Resources for Health (HRH), WHO works on many fronts to promote the role of nurses in health care delivery and expand the global health work force. The Department aims to facilitate the integration of nursing and midwifery services into other WHO programmes and provide evidence-based information on the global health workforce to assist countries and partners in collaborate efforts. WHO also supports technical efforts for capacity building at both the policy level and through in-country programmes, and works to forge networks and effective partnerships to help meet the global need for health care workers. | Kiwon lafiya da Ungozoma Bayyani: Ma'aikatan jinya ya ƙunshi kulawa mai zaman kansa da haɗin gwiwa na da kulawa da mutane na kowani rukunnin shekaru, iyalai, ƙungiyoyi da al'ummomi, marasa lafiya ko masu lafiya acikin kowanne mataki. Ya haɗa da ci gaban kiwon lafiya, rigakafin cututtuka, da kula da marasa lafiya, nakasassu da masu mutuwa. Ma'aikatan jinya suna taka muhimmiyar rawa a cikin kula da lafiya kuma galibi su ne jaruman da ba'a yaba hazakan su a wuraren kula da lafiya da kulawan gaggawa. Sau da yawa su ne na farko da suke gano matsalolin masu illa cikin gaggawa na kiwon lafiya da kuma aiki a kan sahun gaba na rigakafin cututtuka da ba da kulawar kiwon lafiya na farko, ciki har da ingantawa, rigakafi, magani da farfadowa. A ƙasashe da yawa, ma'aikatan jinya sune suka ƙunshi rabin duk wani sashen ƙwararrun kiwon lafiya kuma suna taka muhimmiyar rawa ta yadda ake amfani da kuma tsara ayyukan kiwon lafiya da, duka a matakin gaba da na gudanarwa. Sau da yawa su ne na farko kuma wani lokacin ƙwararren malamain kiwon lafiya ne kawai mai haƙuri zai ga ingancin kima na farko da kulawa yana da mahimmanci ga da samun sakamakon lafiya mai inganci. Tasiri: Duk da muhimmiyar rawar da suke takawa a fannin kiwon lafiya, akwai karancin ma'aikatan jinya a gaba daya duniya wanda kamata yayi ake su yi yawa yayin da yawan jama'a ke karuwa. Shirye-shiryen fadada ayyukan kiwon lafiya, musamman a kasashe masu karamin karfi da matsakaicin tattalin arziki, suna samun nasarar samar da dama ga al'ummomin da ba a yi musu hidima a baya ba, wanda ke kara bukatar horarrun ma'aikatan jinya. Kowace ƙasa tana buƙatar ƙwararrun ma'aikatan kiwon lafiya, masu himma, rarraba su inda ya dace suyi aiki a matsayin wani ɓangare na tsarin samar da lafiya na duniya, kuma ma'aikatan jinya sune jigon waɗannan ƙoƙarin. Ma'aikatan jinya da ungozoma suna wakiltan kusan kashi 50% na ma'aikatan lafiya na duniya. Duk da haka, suna kuma wakiltar kashi 50% na ƙarancin ma'aikatan kiwon lafiya a duniya, wanda aka kiyasta sun kai miliyan 4. Tunda yawancin kasashe ma'aikatan jinya da ungozomanci sune mafi yawan ma'aikatan kiwon lafiya a asibiti, haɓakawa da karfafa tunanin ɗan adam don kiwon lafiya yana nufin cewa an fahimci aikin jinya da ungozomanci suna taka rawa wajen inganta isar da aiki na kiwon lafiya. . Har ila yau, aikin jinya yana wakiltar babban kaso na ma'aikatan a fannin mata; a duniya, 70% na ma'aikatan kiwon lafiya da zamantakewa mata ne. Domin cimma burin kula da lafiyan kowa zai buƙaci gagarumin ƙoƙari don rage ƙarancin ma'aikatan kiwon lafiya a duniya. Amsar WHO WHO ta shaida muhimmiyar rawar da ma'aikatan jinya ke takawa wajen ba da kiwon lafiya a matakin farko a duniya a ciki har da bincike, rigakafin cututtuka, magani ma wadanda suka ji rauni, kula da lafiyar jiki da sauransu "wanda Majalisar Dinkin Duniya take kula da su ta hanyoyi da yawa domin samun mafita. Waɗannan takaddun sun bayyana mahimmancin ƙasashe wanda membobi ne na WHO suna ba da gudumawa na jinya da ungozomanci a matsayin hanyar samun ingantacciyar lafiya ga dukkan al'ummomi. Ma’aikatan jinya da ungozomanci a WHO na karkashin jagorancin babban jami’in jinya (CNO), Dr Amelia Latu Afuhaamango Tuipulotu, daga Masarautar Tonga. An nada ta a matsayin ne a watan Disamba 2022, inda ta karbi mukamin daga wurin Elizabeth Iro, babbar jami'ar jinya ta farko a WHO, wacce ta rike mukamin daga 2017-2022. Muhimmin aikin Ofishin shine samar da jagoranci ga ma'aikatan jinya da ungozomanci a duniya. Ta hanyar Ma'aikatar sashen kula da kiwon lafiya Jama'a (HRH), WHO tana aiki a fannoni da yawa don haɓaka rawar da ma'aikatan jinya ke bayarwa wajen samar i da lafiya da faɗaɗa aikin aikin kiwon lafiya na duniya. Sashen na nufin sauƙaƙewa wajen haɗa ayyukan jinya da ungozomanci cikin sauran shirye-shirye na WHO da kuma samar da bayanai masu tushe kan ma'aikatan kiwon lafiya na duniya don taimakawa ƙasashe da abokan haɗin gwiwa. WHO ta kuma goyi bayan yunƙurin haɓaka fasaha don iya aiki a dukka matakin tsari da kuma ta hanyar shirye-shiryen cikin gida, kuma tana aiki don ƙirƙira hanyoyin sadarwa da ingantaccen haɗin gwiwa don taimakawa wajen biyan bukatun ma'aikatan kiwon lafiya na duniya. | Uuguzi na Ukunga Muhtasari: Uuguzi unajumuisha utunzaji unaojitegemea na shirikishi wa watu binafsi wa rika zote, familia, vikundi na jamii, wagonjwa au wenye afya njema na katika mazingira yote. Inajumuisha kukuza afya, kuzuia magonjwa, na utunzaji wa wagonjwa, walemavu na wanaokufa. Wauguzi wana jukumu muhimu katika huduma za afya na mara nyingi ndio mashujaa wasioimbwa katika vituo vya huduma za afya na majibu ya dharura. Mara nyingi huwa wa kwanza kugundua dharura za kiafya na kufanya kazi katika mstari wa mbele wa kuzuia magonjwa na utoaji wa huduma za afya ya msingi, ikijumuisha kukuza, kuzuia, matibabu na ukarabati. Katika nchi nyingi, wauguzi ni nusu ya wataalamu wote wa afya na wana jukumu muhimu katika jinsi hatua za afya zinavyopangwa na kutumiwa, katika mstari wa mbele na ngazi za usimamizi. Mara nyingi huwa wa kwanza na wakati mwingine ni mtaalamu wa afya pekee ambaye mgonjwa ataona na ubora wa tathmini yao ya awali na utunzaji unaofuata ni muhimu kwa matokeo ya afya yenye nguvu. Athari: Licha ya jukumu muhimu wanalocheza katika huduma za afya, kuna uhaba wa wauguzi ulimwenguni kote ambao unatarajiwa kuongezeka kadiri idadi ya watu inavyoongezeka. Juhudi za kupanua huduma za afya, hasa katika nchi zenye kipato cha chini na cha kati, zinafaulu katika kutoa ufikiaji kwa jamii ambazo hapo awali zilikuwa hazihudumiwi, jambo ambalo linaongeza hitaji la wauguzi waliofunzwa. Kila nchi inahitaji nguvu kazi ya afya iliyo na uwezo, iliyohamasishwa, iliyosambazwa vyema na inayoungwa mkono kama sehemu ya juhudi za kimataifa kwa ajili ya huduma ya afya kwa wote, na wauguzi ni muhimu katika juhudi hizi. Wauguzi na wakunga wanachangia karibu 50% ya nguvu kazi ya afya duniani. Walakini, pia wanawakilisha 50% ya uhaba wa wafanyikazi wa afya ulimwenguni, ambao unakadiriwa kuwa milioni 4. Kwa kuwa katika nchi nyingi wauguzi na wakunga ndio sehemu kubwa ya wafanyikazi wa afya ya kliniki, kukuza na kuimarisha rasilimali watu kwa afya kunamaanisha kutambua kwamba huduma za uuguzi na ukunga zina jukumu muhimu katika kuboresha utoaji wa huduma za afya. Uuguzi pia unawakilisha sehemu kubwa ya wafanyakazi wa kike; kimataifa, 70% ya wafanyakazi wa afya na kijamii ni wanawake. Kufikia lengo la huduma za afya kwa wote kutahitaji juhudi kubwa ili kupunguza uhaba wa wahudumu wa afya duniani kote. Jibu la WHO WHO inatambua jukumu muhimu ambalo wauguzi wanatekeleza katika utoaji wa huduma za afya ya msingi duniani kote - ikiwa ni pamoja na utafiti, kuzuia magonjwa, kutibu waliojeruhiwa, huduma nyororo na zaidi - ambayo inawakilishwa kupitia maazimio kadhaa ya Baraza la Afya Ulimwenguni. Nyaraka hizi zinaonyesha umuhimu Nchi Wanachama wa WHO kuambatanisha na huduma za uuguzi na ukunga kama njia ya kufikia afya bora kwa jamii zote. Uuguzi na Ukunga katika WHO inaongozwa na Afisa Muuguzi Mkuu (CNO), Dk Amelia Latu Afuhaamango Tuipulotu, kutoka Ufalme wa Tonga. Aliteuliwa kushika wadhifa huo mnamo Desemba 2022, akichukua nafasi kutoka kwa Elizabeth Iro, Afisa Mkuu wa kwanza wa Muuguzi katika WHO, ambaye alishikilia wadhifa huo kutoka 2017-2022. Jukumu muhimu la Ofisi ni kutoa uongozi kwa wauguzi na wakunga duniani kote. Kupitia Idara ya Rasilimali Watu kwa Afya (HRH), WHO inafanya kazi katika nyanja nyingi ili kukuza jukumu la wauguzi katika utoaji wa huduma za afya na kupanua nguvu kazi ya afya duniani. Idara inalenga kuwezesha ujumuishaji wa huduma za uuguzi na ukunga katika programu nyingine za WHO na kutoa taarifa zinazoegemea ushahidi kuhusu wafanyakazi wa afya duniani ili kusaidia nchi na washirika katika juhudi za kushirikiana. WHO pia inaunga mkono juhudi za kiufundi za kujenga uwezo katika ngazi ya sera na kupitia programu za ndani ya nchi, na inafanya kazi kuunda mitandao na ushirikiano madhubuti ili kusaidia kukidhi hitaji la kimataifa la wafanyikazi wa afya. | Iṣẹ́ Nọ́ọ̀sì àti Agbẹ̀bí Ìsọnísókí: Iṣẹ́ Nọ́ọ̀sì ṣe àkóónú ìdádúró àti àjọṣepọ̀ ìtọ́jú àwọn ènìyàn ni gbogbo ọjọ́ orí, ẹbí, ẹgbẹ́ àti àwùjọ, tí wọ́n ń ṣàìsàn tàbí gbádùn ní gbogbo ibùdó. Ara rẹ̀ ní ìpolongo ìlera, ìdènà àìsàn, ìtọ́jú àìsàn, ààbọ̀ ara àti ẹni tí ń kú lọ. Àwọn nọ́ọ̀sì máa ń kópa pàtàkì nínú ìtọ́jú ìlera bẹ́ẹ̀ sì ni wọ́n kì í sáábà gba oríyìn wọn ní àwọn ibùdó ìtọ́jú ìlera àti ìtọ́jú pàjáwìrì. Àwọn ni wọ́n ń sáábà jẹ́ ẹni kìíní láti mọ àwọn pàjáwìrì ìlera bẹ́ẹ̀ sì ni wọ́n ń ṣiṣẹ́ gẹ́gẹ́ bí asíwájú fún ìdènà àti àgbékalẹ̀ ìtọ́jú ìlera, tí ó fi ọ́ ìgbéga, ìdènà, ìtọ́jú àti ìwòsàn. Ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn orílẹ̀ èdè, àwọn nọ́ọ̀sì ni wọ́n jẹ́ ìlàjì àwọn alámọ̀já ìtọ́jú ìlera bẹ́ẹ̀ sì ni wọ́n ní ipa pàtàkì láti kó nínú bí àwọn iṣẹ́ ìlera ṣe ń jẹ́ gbígbé kalẹ̀, àti níwájú ìtọ́jú àti àwọn ìpele ìṣàkóso. Àwọn ni wọ́n sáábà máa ń jẹ́ ẹni kìíní àti alámọ̀já ìlera kan ṣoṣo tí aláàárẹ̀ yóò máa rí bẹ́ẹ̀ sì ni bí àyẹ̀wò wọn ìsáájú àti àtẹ̀lé bá ṣe dára sí ṣe pàtàkì fún àwọn àbájáde ìlera tí ó lágbára. Ipa: Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ipa pàtàkì ni wọ́n ń kó nínú ìtọ́jú ìlera, àìtó àwọn nọ́ọ̀sì wà káàkiri àgbáyé èyí tí ìrètí wà pé ọ̀wọ́ngógó náà yóò pọ̀ sí i bí iye àwọn ènìyàn ṣe ń pọ̀. Àwọn ọgbọ́n láti ṣe ìmúgbòòrò àwọn iṣẹ́ ìtọ́jú, pàápàá jùlọ ní àwọn orílẹ̀ èdè elérè pínnísín àti alábọ́dé èrè, ń ṣe àṣeyọrí láti pèsè ààyè fún àwọn àwùjọ tí wọ́n kò ní àǹfààní púpọ̀ tẹ́lẹ̀, èyí tí ó túbọ̀ mú ìtẹ̀síwájú bá ààyè àwọn akọ́ṣẹ́mọṣẹ́ nọ́ọ̀sì. Orílẹ̀ èdè kọ̀ọ̀kan nílò àwọn òṣìṣẹ́ ìlera tí wọ́n dáńgájíá, ní ìwúrí, tí wọ́n pọ̀ tí wọ́n sì ní àtìlẹ́yìn gẹ́gẹ́ bí ara ìpòǹgbẹ àgbáyé fún ìpèsè ìlera káríayé, bẹ́ẹ̀ sì ni àwọn nọ́ọ̀sì jẹ́ pàtàkì nínú àwọn akitiyan wọ̀nyí. Àwọn nọ́ọ̀sì àti agbẹ̀bí jẹ́ bí 50% àwọn òṣìṣẹ́ ìlera lágbàáyé. Àmọ́ sá, wọ́n tún lè dúró fún ìdá 50% àwọn òṣìṣẹ́ ìlera tí kò tó lágbàáyé, èyí tí ó fẹ́rẹ̀ẹ́ jẹ́ mílíọ̀nù 4. Ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn orílẹ̀ èdè àwọn nọ́ọ̀sì àti agbẹ̀bí jẹ́ gbòógì nínú àwọn òṣìṣẹ́ ìlera, tí wọ́n ń ṣe àgbékalẹ̀ àwọn ọgbọ́n ẹ̀dá fún ojútùú ìlera èyí tí iṣẹ́ nọ́ọ̀sì àti ìgbẹ̀bí ń ṣe ojúṣe pàtàkì nínú mímú ìlọsíwájú bá àgbékalẹ̀ àwọn iṣẹ́ ìlera. Ìṣẹ́ nọ́ọ̀sì tún dúró fún ìpín pàtàkì àwọn òṣìṣẹ́ obìnrin; káríayé, 70% àwọn òṣìṣẹ́ ìlera àti àwùjọ jẹ́ obìnrin. Ṣíṣe àṣeyọrí àfojúsùn ìtọ́jú ìlera fún gbogbo ènìyàn yóò gba ọ̀pọ̀lọpọ̀ akitiyan láti mú àdínkù bá àìtó àwọn òṣìṣẹ́ ìlera káàkiri àgbáyé. Èsì WHO WHO ṣe ìdámọ̀ ipa pataki tí àwọn noosi ń sà nínú ìtọ́jú ìlera abẹ́lé káàkiri àgbáyé - tí ó fi mọ́ ìwádìí, ìdènà àìsàn, ìtọ́jú àwọn afarapa, ìtọ́jú ìrànwọ́ àti bẹ́ẹ̀ lọ - èyí tí àfihàn wọn wà nípasẹ̀ onírúurú àwọn ọ̀nà àbáyọ Àpéjọ Ìlera Àgbáyé (WHA). Àwọn ìwé wọ̀nyí ṣàfihàn ojú pàtàkì tí àwọn orílẹ̀ èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ WHO fi wo iṣẹ́ nọ́ọ̀sì ari ìgbẹ̀bí gẹ́gẹ́ bí ọ̀nà láti ṣe àṣeyọrí ìlera dídára fún gbogbo àwùjọ. Àwọn iṣẹ́ nọ́ọ̀sì àti Ìgbẹ̀bí ní WHO ni Òṣìṣẹ́ Nọ́ọ̀sì Àgbà (CNO), Dr Amelia Latu Afuhaamamgo Tuipulotu, láti Ilẹ̀ Tonga ń darí. Wọ́n yàn án sí ipò yìí ní Oṣù Kejìlá 2022, ó dípò Elizabeth Iro, Òṣìṣẹ́ Nọ́ọ̀sì Àgbà Kìíní ní WHO, ẹni tí ó wà nípò láti 2017-2022. Ọ̀kan pàtàkì nínú ojúṣe ọọ́fíìsì náà ni láti pèsè ìdarí fún àwọn nọ́ọ̀sì àti agbẹ̀bí káríayé. Nípasẹ̀ Ẹ̀ka Abániwáṣẹ́ lẹ́ka Ìlera (HRH), WHO ṣiṣẹ́ ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ ọ̀nà láti ṣe àgbéga ipa àwọn nọ́ọ̀sì fún ìpèsè ìtọ́jú ìlera àti láti ṣe ìmúgbòòrò àwọn òṣìṣẹ́ ìlera káríayé. Àfojúsùn Ẹ̀ka náà ni láti ṣe àgbékalẹ̀ àmúlò iṣẹ́ àwọn nọ́ọ̀sì àti agbẹ̀bí sínú àwọn ètò WHO àti láti pèsè àwọn àlàyé adálórí-ẹ̀rí lórí àwọn òṣìṣẹ́ ìlera lágbàáyé láti ṣe ìrànlọ́wọ́ fún àwọn orílẹ̀ èdè àti àwọn alábàáṣiṣẹ́pọ̀ fún àwọn àṣepọ̀ akitiyan. WHO tún ṣe àtìlẹ́yìn fún àwọn akitiyan ìmọ̀ fún ṣíṣẹ̀dá ipá ní ìpele ìlànà à á tẹ̀lé àti nínú àwọn ètò inú orílẹ̀ èdè, bẹ́ẹ̀ sì ni wọ́n ṣiṣẹ́ láti ṣe àgbékalẹ̀ ìṣàṣepọ̀ àti ìbánidòwòpọ̀ pípé láti ṣe ìrànlọ́wọ́ láti ṣe àṣeyọrí pẹ̀lú àfojúsùn káríayé fún àwọn òṣìṣẹ́ ìtọ́jú ìlera. | Ubuhlengikazi kanye Nokubelethisa Uhlolojikelele: Ubuhlengikazi buhlanganisa ukunakekelwa okuzimele nokuhlanganyela kwabantu ngabanye babo bonke ubudala, imindeni, amaqembu nemiphakathi, abagulayo noma abaphila kahle nakuzo zonke izilungiselelo. Kuhlanganisa ukugqugquzelwa kwezempilo, ukuvinjelwa kokugula, nokunakekelwa kwabantu abagulayo, abakhubazekile nabafayo. Abahlengikazi badlala indima ebalulekile ekunakekelweni kwezempilo futhi bavame ukuba ngamaqhawe angaziwa ezikhungweni zokunakekelwa kwezempilo kanye nezimo eziphuthumayo. Imvamisa kuba ngabokuqala ukubona izimo eziphuthumayo zezempilo futhi basebenze emgqeni wokuqala wokuvikela izifo kanye nokulethwa kokunakekelwa kwezempilo okuyisisekelo, okuhlanganisa ukukhushulwa, ukuvimbela, ukwelashwa kanye nokubuyisela. Emazweni amaningi, abahlengikazi benza ingxenye yabo bonke ochwepheshe bezempilo futhi banendima ebalulekile endleleni izenzo zezempilo ezihlelwa futhi zisetshenziswe ngayo, kokubili emazingeni aphambili kanye nabaphathi. Imvamisa kuba ngabokuqala futhi ngezinye izikhathi yibo kuphela ochwepheshe bezempilo abazobonwa isiguli futhi ikhwalithi yokuhlolwa kwaso kokuqala nokunakekelwa okulandelayo kubalulekile emiphumeleni yezempilo eqinile. Umthelela: Naphezu kweqhaza elibalulekile abalibambayo ekunakekelweni kwezempilo, kukhona ukushoda kwabahlengikazi emhlabeni wonke okulindeleke ukuthi kunyuke njengoba inani labantu likhula. Imizamo yokwandisa izinsiza zokunakekelwa kwezempilo, ikakhulukazi emazweni anemali engenayo ephansi naphakathi, iyaphumelela ekuhlinzekeni ukufinyelela emiphakathini ebikade inganakekelwa kahle, okuthuthukisa isidingo sabahlengikazi abaqeqeshiwe. Izwe ngalinye lidinga abasebenzi bezempilo abanekhono, abagqugquzelwayo, abasatshalaliswa kahle futhi abasekelwayo njengengxenye yomkhankaso womhlaba wonke wokuthola usizo lwezempilo emhlabeni wonke, futhi abahlengikazi babalulekile kule mizamo. Abahlengikazi nababelethisi babalelwa cishe ku-50% wabasebenzi bezempilo emhlabeni jikelele. Kodwa ke, baphinde bamele u-50% wokuntuleka kwabasebenzi bezempilo emhlabeni jikelele, okulinganiselwa ezigidini ezine. Njengoba emazweni amaningi abahlengikazi nababelethisi bakha inqwaba yabasebenzi bezempilo basemtholampilo, ukuthuthukisa nokuqinisa izinsiza zabantu kwezempilo kusho ukuqaphela ukuthi izinsizakalo zobuhlengikazi nezombelethisi zidlala indima ebalulekile ekuthuthukiseni ukuhlinzekwa kwezidingo zezempilo. Ubuhlengikazi buphinde bumele ingxenye enkulu yabasebenzi besifazane; emhlabeni jikelele, i-70% yabasebenzi bezempilo nezenhlalakahle ngabesifazane. Ukufeza umgomo wokunakekelwa kwezempilo kubo bonke kuzodinga imizamo emikhulu yokunciphisa ukushoda kwabasebenzi bezempilo emhlabeni wonke. Impendulo yeWHO IWHO iyayibona indima ebalulekile abahlengikazi abayidlalayo ekulethweni kokunakekelwa kwezempilo okuyisisekelo emhlabeni wonke - okuhlanganisa ucwaningo, ukuvimbela izifo, ukwelapha abalimele, ukunakekelwa kwe-palliative nokunye - okumelelwa ngezinqumo ezimbalwa ze-World Health Assembly. Le mibhalo ikhombisa ukubaluleka Amazwe Angamalungu eWHO akunamathisela ezinsizeni zobuhlengikazi nezokubelethisa njengendlela yokuzuza impilo engcono kuyo yonke imiphakathi. Ubuhlengikazi kanye Nokubelethisa eWHO kuholwa yiSikhulu Esiyinhloko Sobuhlengikazi (CNO), uDkt Amelia Latu Afuhaamango Tuipulotu, ovela eMbusweni waseTonga. Uqokwe kulesi sikhundla ngoZibandlela 2022, ethatha izintambo ku-Elizabeth Iro, isikhulu sokuqala sabahlengikazi kuWHO, owabamba lesi sikhundla kusukela ngo-2017-2022. Iqhaza elibalulekile leHhovisi ukuhlinzeka ngobuholi kubahlengikazi nababelethisi emhlabeni wonke. NgoMnyango Wezabasebenzi Wezempilo (HRH), iWHO isebenza ngezindlela eziningi ukukhuthaza indima yabahlengikazi ekulethweni kokunakekelwa kwezempilo kanye nokwandisa amandla ezempilo emhlabeni jikelele. UMnyango uhlose ukwenza lula ukuhlanganiswa kwezinsizakalo zabahlengikazi kanye nokubelethisa kwezinye izinhlelo zeWHO futhi unikeze ulwazi olusekelwe ebufakazini kubasebenzi bezempilo emhlabeni wonke ukuze usize amazwe kanye nozakwethu emizamweni yokusebenzisana. IWHO iphinde isekele imizamo yezobuchwepheshe yokwakhiwa kwamakhono kuzo zombili izinga lenqubomgomo kanye nezinhlelo zangaphakathi kwezwe, futhi isebenza ukwakha amanethiwekhi nobudlelwano obuphumelelayo ukusiza ukuhlangabezana nesidingo somhlaba wonke sabasebenzi bezempilo. |
የተመጣጠነ አመጋገብ ስርአት አጠቃላይ እይታ: አመጋገብ የጤና እና የልማት ወሳኝ አካል ነው። የተሻለው አመጋገብ ከተሻለ የሕፃናት፣ የልጆችና የእናቶች ጤንነት፣ ከጠንካራ የበሽታ መከላከያ ሥርዓቶች፣ ደህንነቱ ከተጠበቀ እርግዝና እና ልጅ መውለድ፣ ተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎች( እንደ የስኳር በሽታ እና የልብና የደም ቧንቧ በሽታ) የመያዝ እድል ከመቀነስ እና ከረጅም ዕድሜ ጋር የተያያዘ ነው። ጤነኛ ልጆች በተሻለ ይማራሉ። በቂ አመጋገብ ያላቸው ሰዎች የበለጠ ምርታማ ናቸው እናም የድህነት እና የረሃብ ዑደቶችን ቀስ በቀስ ለማቋረጥ እድሎችን መፍጠር ይችላሉ። ይትኛውም ዓይነት ትክክለኛ ያልሆነ የአመጋገብ ስርአት ለሰው ልጅ ጤና ከፍተኛ ስጋት ይፈጥራል። በዛሬው ጊዜ ዓለም በተለይም ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ያላቸው አገሮች የተመጣጠነ ምግብ እጥረት እና ከመጠን በላይ ውፍረት ያካተተ ድርብ ትክክለኛ ያልሆነ የአመጋገብ ስርአት ጫና ይጋፈጣል። የተመጣጠነ ምግብ እጥረት( ምግብ ማባከን ወይም ዕድገቱ መቀነስ)፣ በቂ ያልሆኑ ቫይታሚኖች ወይም ማዕድናት፣ ከመጠን በላይ ክብደት፣ ከመጠን በላይ ውፍረት እና ከአመጋገብ ጋር ተያያዥነት ያላቸውን ተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎች ጨምሮ በርካታ ትክክለኛ ያልሆነ የአመጋገብ ስርአት ችግሮች አሉ። የዓለም አቀፍ ትክክለኛ ያልሆነ የአመጋገብ ስርአት ጫና በልማት፣ በኢኮኖሚ፣ በማህበራዊ እና በህክምና ላይ የሚያሳድረው ተጽዕኖ በግለሰቦች እና በቤተሰቦቻቸው፣ በማኅበረሰቦች እና በአገሮች ላይ ከባድ እና ዘላቂ ነው። ስለ አመጋገብ እና የምግብ ደኅንነት እና ስለ COVID-19 ይማሩ። ሸክም:- በጣም የቅርብ ጊዜ ግምቶች እንደሚያሳዩት በዓለም ዙሪያ ከ5 ዓመት በታች የሆኑ 149.2 ሚሊዮን ሕፃናት ዕድገታቸው ቀነወጭረዋል( ለዕድሜያቸው በጣም አጭር ናቸው) እና 45.4 ሚሊዮን ደግሞ ደካማ ናቸው( ለቁመታቸው ዝቅተኛ ክብደት አላቸው)። ከአፍሪካ በስተቀር በሁሉም ክልሎች የጉርምስና ዕድገታቸው የተገታ ሕፃናት ቍጥር እየቀነሰ ነው። በከባድ የሆድ ደካማነት ከሚሰቃዩ ሕፃናት መካከል ከሦስት አራተኛ በላይ የሚሆኑት የሚኖሩት በእስያ ነው። ከአምስት ዓመት በታች ሆነው ከሚሞቱ ሕፃናት መካከል 45 በመቶ የሚሆኑት ከአመጋገብ ጋር የተያያዙ ናቸው። እነዚህ በአብዛኛው የሚከሰቱት ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው ሀገሮች ውስጥ ነው። የደም ማነስ በተለይም ትናንሽ ልጆችን እና ነፍሰ ጡር ሴቶችን የሚጐዳ ከባድ ዓለም አቀፍ የሕዝብ ጤና ችግር ነው። የዓለም ጤና ድርጅት እንደሚገመተው ከአምስት ዓመት በታች ከሆኑ ሕፃናት መካከል 40% የሚሆኑት እና 37% የሚሆኑት ነፍሰ ጡር ሴቶች በዓለም ዙሪያ የደም ማነስ አለባቸው። ለአቅመ-ሄዋን ከደረሱ ሴቶች መካከል 30 በመቶ የሚሆኑት የደም ማነስ በሽታ አለባቸው። በዓለም ዙሪያ 1 ነጥብ 9 ቢሊዮን አዋቂዎች ከመጠን በላይ ክብደት ወይም ከመጠን በላይ ውፍረት ያላቸው ሲሆኑ ከ5 ዓመት በታች የሆኑ 38 ነጥብ 9 ሚሊዮን ሕፃናት ደግሞ ከመጠን በላይ ክብደት ያላቸው ናቸው። የልጅነት ከልክ ያለፈ ክብደት እና ውፍረት መጠን በተለይም በከፍተኛ ገቢ እና በከፍተኛ መካከለኛ ገቢ ባላቸው ሀገሮች እየጨመረ ነው። ምንም እንኳን ጡት ማጥባት ከተመጣጠነ ምግብ እጥረት እና ከመጠን በላይ ክብደት የሚከላከል ቢሆንም ከ 6 ወር በታች ከሆኑ ሕፃናት መካከል ጡት ብቻ የሚጠቡት 44% ብቻ ናቸው። ከፍተኛ የሶዲየም ፍጆታ( >5 ግራም ጨው/ቀን) ለከፍተኛ የደም ግፊት አስተዋጽኦ የሚያደርግ ከመሆኑም በላይ የልብና የደም ቧንቧ በሽታ የመያዝ ዕድልን ይጨምራል። አብዛኞቹ ሰዎች በቀን በአማካይ 9 እስከ 12 ግራም ወይም ከሚመከረው ከፍተኛ መጠን በእጥፍ የሚበልጥ ጨው ይበላሉ. የ ዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ ከ2016 እስከ 2025 ባለው የአመጋገብ ስትራቴጂ መሠረት የዓለም ጤና ድርጅት የአመጋገብ ልማትን በዓለም አቀፍ ደረጃ ለማራመድ ቅድሚያ የሚሰጣቸውን ጒዳዮች እና ፖሊሲዎችን ለማዘጋጀት፣ ለማቀናጀት እና ለመደገፍ የመሰብሰብ ኃይሉን ይጠቀማል፤ ጠንካራ በሆኑ ሳይንሳዊ እና ሥነ ምግባራዊ ማዕቀፎች ላይ በመመርኮዝ በማስረጃ የተደገፈ መመሪያዎችን ያዘጋጃል፤ውጤታማ የምግብ አዘገጃጀት መመሪያዎች እንዲጸድቁ እና ተግባራዊ እንዲሆኑ ይደግፋል፤ እንዲሁም የፖሊሲ እና የፕሮግራም አፈጻጸም እና የምግብ አዘገጃጀት ውጤቶችን ይከታተላል እንዲሁም ይገመግማል። ይህ ሥራ በ2012 በዓለም የጤና ጉባኤ የውሳኔ ሃሳብ አማካኝነት በአባል ሃገራት ተቀባይነት ያገኘውን የእናቶችን፣ ህጻናትንና ታዳጊ ሕፃናትን አመጋገብ አስመልክቶ የተዘጋጀውን አጠቃላይ የአፈጻጸም እቅድ መሠረት ያደረገ ነው። በተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎችን ለመከላከል እና ለመቈጣጠር ዓለም አቀፍ የድርጊት መርሃ ግብር 2013 - 2020፣ ለሴቶች፣ ለሕፃናት እና ለታዳጊዎች ጤና ዓለም አቀፍ ስትራቴጂ 2016 - 2030፣ የልጅነት ውፍረትን ማስወገድ( 2016) እና ለዘላቂ ልማት የ2030 አጀንዳ የኮሚሽኑ ሪፖርት ከተመጣጠነ ምግብ ጋር የተዛመዱ ግቦችን ለማሳካት የተመጣጠነ ምግብ ችግርን የማስወገድ እርምጃዎች አስፈላጊ ናቸው። በግንቦት 2018 የጤና ጉባኤው የ 13 ኛውን አጠቃላይ የሥራ መርሃ ግብር( ጂፒደብሊው13) አጸደቀ፣ ይህም በ 2019 - 2023 ውስጥ የአለም ጤና ድርጅትን(ድበሊውኤችኦ) ሥራን ይመራል። የጨው/ሶዲየም ፍጆታን መቀነስ እና በኢንዱስትሪ የሚመረቱ ትራንስ-ቅባቶችን ከምግብ አቅርቦት ማስወገድ ጤናማ ኑሮን ለማረጋገጥ እና በሁሉም የዕድሜ ክልል ውስጥ ላሉት ሁሉ ደኅንነትን ለማጐልበት የዓለም ጤና ድርጅት ቅድሚያ የሚሰጣቸው እርምጃዎች አካል በመሆን በ ጂፒደብሊው13 ተለይተዋል. | Nutrition Overview: Nutrition is a critical part of health and development. Better nutrition is related to improved infant, child and maternal health, stronger immune systems, safer pregnancy and childbirth, lower risk of non-communicable diseases (such as diabetes and cardiovascular disease), and longevity. Healthy children learn better. People with adequate nutrition are more productive and can create opportunities to gradually break the cycles of poverty and hunger. Malnutrition, in every form, presents significant threats to human health. Today the world faces a double burden of malnutrition that includes both undernutrition and overweight, especially in low- and middle-income countries. There are multiple forms of malnutrition, including undernutrition (wasting or stunting), inadequate vitamins or minerals, overweight, obesity, and resulting diet-related noncommunicable diseases. The developmental, economic, social, and medical impacts of the global burden of malnutrition are serious and lasting for individuals and their families, for communities and for countries. Learn about Nutrition and Food Safety and COVID-19 Burden: Most recent estimates show that globally, 149.2 million children under the age of 5 years of age are stunted (too short for their age) and 45.4 million are wasted (underweight for their height). The number of children with stunting is declining in all regions except Africa. Over three-quarters of all children suffering from severe wasting live in Asia. Around 45% of deaths among children under 5 years of age are linked to undernutrition. These mostly occur in low- and middle-income countries. Anaemia is a serious global public health problem that particularly affects young children and pregnant women. WHO estimates that 40% of children less than 5 years of age and 37% of pregnant women worldwide are anaemic. Thirty percent of women of reproductive age have anaemia. Globally, 1.9 billion adults are overweight or obese and 38.9 million children under 5 years of age are overweight. Rates of childhood overweight and obesity are rising, particularly in high-income and upper-middle-income countries. Although breastfeeding protects against undernutrition and overweight, only 44% of infants under 6 months of age are exclusively breastfed. High sodium consumption (>5 g salt/day) contributes to high blood pressure and increases the risk of heart disease and stroke. Most people consume too much salt – on average 9–12 grams per day, or around twice the recommended maximum level of intake. WHO response According to the 2016–2025 nutrition strategy, WHO uses its convening power to help set, align and advocate for priorities and policies that move nutrition forward globally; develops evidence-informed guidance based on robust scientific and ethical frameworks; supports the adoption of guidance and implementation of effective nutrition actions; and monitors and evaluates policy and programme implementation and nutrition outcomes. This work is framed by the Comprehensive implementation plan on maternal, infant, and young child nutrition, adopted by Member States through a World Health Assembly resolution in 2012. Actions to end malnutrition are also vital for achieving the diet-related targets of the Global action plan for the prevention and control of noncommunicable diseases 2013–2020, the Global strategy for women’s, children’s, and adolescent’s health 2016–2030, the report of the Commission on Ending Childhood Obesity (2016), and the 2030 Agenda for sustainable development. In May 2018, the Health Assembly approved the 13th General Programme of Work (GPW13), which guides the work of WHO in 2019–2023. Reduction of salt/sodium intake and elimination of industrially produced trans-fats from the food supply are identified in GPW13 as part of WHO’s priority actions to achieve the aims of ensuring healthy lives and promote well-being for all at all ages. | Abinci mai gina jiki Bayani: Abinci mai gina jiki wani bangare ne mai muhimmnci na lafiya da kuma ci gaba. Kyakkyawan abinci mai gina jiki yana da alaƙa da ingantaccen lafiyar jarirai, yara da mata masu juna biyu, tsarin rigakafi mai ƙarfi, tsaro ga ciki da haihuwa, ƙarancin haɗarin kamuwa da cututtuka marasa yaduwa (kamar ciwon sukari da cututtukan zuciya), da tsawon rai. Yara masu lafiya sunfi koyo da kyau. Mutanen da ke da isasshen abinci mai gina jiki sun fi anfanuwa kuma suna iya samar da damammaki a hankali don karya tsarin talauci da yunwa. Rashin abinci mai gina jiki, a kowane nau'i, yana ba da babbar barazana ga lafiyar ɗan adam. A yau duniya na fuskantar wani nau'i biyu na rashin abinci mai gina jiki wanda ya hada da rashin abinci mai gina jiki da kuma kiba, musamman a kasashe masu karamin karfi da matsakaicin arziki. Akwai nau'o'in rashin abinci mai gina jiki da yawa, ya hada da rashin abinci mai gina jiki (lalatacce ko bacacce), rashin isassun sinadarin bitamin ko ma'adanai, jiki, kiba, da haifar da cututtukan marassa yaduwa da ba su da alaƙa da abinci. Tasiri na ci gaba, tattalin arziki, zamantakewa, da nauyin dake kan likitocin rashin abinci mai gina jiki na duniya yana da tsanani kuma yana dawwama ga daidaikun mutane da iyalansu, ga al'ummomi da kasashe. Koyi game da Abinci da neman tsaftan Abinci da COVID-19 Nauyi: Kwanannan alkaluma sun nuna cewa a duniya, yara miliyan 149.2 ‘yan kasa da shekaru 5 ne ke fama da matsalar kudi ( masu karancin shekaru) yayin da miliyan 45.4 ke almubazzaranci (jiki su baiyi kama da shekaransu ba). Adadin yaran da ke fama da tsangwama yana raguwa a duk yankuna amma banda Afirka. Fiye da kashi uku cikin huɗu na duk yaran da ke fama da cuta saboda matsanancin zubar da datti wanda suke rayuwa a Asiya. Kusan kashi 45 cikin ɗari na mutuwan yara ‘yan ƙasa da shekaru 5 suna da alaƙa da rashin abinci mai gina jiki. Wadannan galibi suna faruwa ne a kasashe masu karamin karfi da matsakaicin kudin shiga. Anemia babbar matsalar lafiyar al'umma ce ta duniya wacce take shafar iya yara kanana ne da mata masu juna biyu. WHO ta kiyasta cewa kashi 40 cikin 100 na yara ‘yan kasa da shekaru 5 da kashi 37% na mata masu juna biyu a duniya suna fama da karancin jini. Kashi talatin cikin dari na matan da suka kai shekarun haihuwa suna fama da anemia. A duniya baki daya, manya mutane biliyan 1.9 suke da jiki sosai ko kiba sannan kuma yara miliyan 38.9 ‘yan kasa da shekaru 5 ne suke da jiki. Adadin yara masu jiki da masu kiba sosai yana ƙaruwa, musamman a ƙasashe masu karfin arziki da masu matsakaicin ƙarfi. Duk da cewa shayarwa na bada kariya daga rashin abinci mai gina jiki da saka kiba, kashi 44% na jarirai ‘yan kasa da watanni 6 ne kawai ake shayar da su. Yawan amfani da sodium (> 5 g gishiri / a rana) yana kawo hawan jini kuma yana kara haɗarin kamuwa da ciwon zuciya da shanyewan barin jiki. Yawancin mutane suna yawan cin - a takaice - giram 12 kowace rana, ko kusan ninki biyu da karshen adadin da ya kamata aci. Amsar da WHO da bayar Dangane da rohoto na dabarun abinci mai gina jiki na 2016-2025, WHO tayi amfani da ikon ta don taimakawa wajen saita, daidaitawa da bayar da shawarwari ga fifiko da manufofin da ke kawo ci gaban abinci mai gina jiki gaba a duniya; yana haɓaka shaida bisa ƙaƙƙarfan tsarin kimiyya da ɗabi'a; yana goyan bayan ɗaukar jagora da aiwatar da ingantaccen ayyukan samar da abinci mai gina jiki; da kuma sa ido da kuma kimanta manufofi da kuma aiwatar da shirye-shirye da sakamakon abinci mai gina jiki zai kawo. Wannan aikin an samar da shi ne ta cikakken tsarin aiwatarwa akan abinci mai gina jiki na mata, jarirai, da yara ƙanana, wanda ƙasashe masu alhaki suka ɗauka ta hanyar ƙudurin Majalisar Lafiya ta Duniya a 2012. Matakan kawo karshen rashin abinci mai gina jiki suma suna da mahimmanci don cimma manufofin na masu alhakin daukan mataki na duniya don rigakafi da sarrafa cututtukan da ba su yaɗuwa a shekarar 2013 zuwa 2020,shirin daukan mataki na duniya, dan kula da kiwon lafiyan mata, yara, da matasa na 2016 zuwa 2030, da kuma rahoto na Hukumar kawo karshen kiban yara (2016), da kuma ajandar 2030 domi ci gaba me dorewa. A cikin Mayu 2018, Majalisar Lafiya ta amince da Babban Shirin Ayyuka na 13 (GPW13), wanda ke jagorantar aikin WHO a 2019 zuwa 2023. Rage cin gishiri/dandano da kuma kawar da kitsen da ake samarwa a masana'antun samar da abinci an gano hakan ne a cikin shirin GPW13 a matsayin wani ɓangare na ayyukan fifiko na WHO don cimma ingantacciyar rayuwa me tabbas da haɓaka jin daɗi rayuwa ga kowa a kowani rukunin shekaru. | Lishe Muhtasari: Lishe ni sehemu muhimu ya afya na maendeleo. Lishe bora inahusiana na kuboreshwa kwa afya ya watoto wachanga, mtoto na mama, kinga imara zaidi, mimba salama na kuzaa mtoto, hatari ndogo ya magonjwa yasiyoambukiza (kama vile kisukari na ugonjwa wa moyo na mishipa), na maisha marefu. Watoto wenye afya bora hujifunza vizuri. Watu walio na lishe ya kutosha wanazalisha zaidi na wanaweza kutengeneza fursa za kuvunja mzunguko wa umaskini na njaa pole pole. Utapiamlo, kwa kila namna, ni tishio kubwa kwa afya ya binadamu. Leo dunia inakabiliwa na mzigo maradufu wa utapiamlo unaojumuisha utapiamlo na uzito uliopitiliza, hasa katika nchi zenye kipato cha chini na cha kati. Kuna aina nyingi za utapiamlo, ikiwa ni pamoja na utapiamlo (kupoteza au kudumaa), vitamini au madini duni, uzito kupita kiasi, kunenepa kupita kiasi, na magonjwa yasiyoambukiza yanayohusiana na lishe. Athari za kimaendeleo, kiuchumi, kijamii na kimatibabu za mzigo wa utapiamlo duniani ni mbaya na hudumu kwa watu binafsi na familia zao, kwa jamii na kwa nchi. Jifunze kuhusu Lishe na Usalama wa Chakula na UVIKO-19 Mzigo: Makadirio ya hivi majuzi zaidi yanaonyesha kuwa duniani kote, watoto milioni 149.2 walio chini ya umri wa miaka 5 wamedumaa (wafupi mno kwa umri wao) na milioni 45.4 wamepotezwa (uzito pungufu kwa urefu wao). Idadi ya watoto wenye udumavu inapungua katika kanda zote isipokuwa Afrika. Zaidi ya robo tatu ya watoto wote wanaosumbuliwa na uharibifu mkubwa wanaishi Asia. Takriban 45% ya vifo kati ya watoto chini ya umri wa miaka 5 vinahusishwa na utapiamlo. Haya mara nyingi hutokea katika nchi zenye kipato cha chini na cha kati. Upungufu wa damu ni tatizo kubwa la afya ya umma duniani ambalo huathiri watoto wadogo na wanawake wajawazito. WHO inakadiria kuwa 40% ya watoto chini ya miaka 5 na 37% ya wanawake wajawazito duniani kote wana upungufu wa damu. Asilimia thelathini ya wanawake walio katika umri wa kuzaa wana upungufu wa damu. Ulimwenguni, watu wazima bilioni 1.9 ni wazito au wanene kupita kiasi na watoto milioni 38.9 walio chini ya umri wa miaka 5 ni wazito kupita kiasi. Viwango vya watoto wanaonenepa kupita kiasi na unene vinaongezeka, haswa katika nchi zenye mapato ya juu na za kati. Ingawa kunyonyesha hulinda dhidi ya utapiamlo na uzito kupita kiasi, ni asilimia 44 tu ya watoto wachanga walio chini ya umri wa miezi 6 ndio wanaonyonyeshwa maziwa ya mama pekee. Ulaji mwingi wa sodiamu (zaidi ya g 5 za chumvi kwa siku) huchangia shinikizo la damu na huongeza hatari ya ugonjwa wa moyo na kiharusi. Watu wengi hutumia chumvi nyingi - wastani wa gramu 9-12 kwa siku, au karibu mara mbili ya kiwango cha juu kilichopendekezwa cha ulaji. Jibu la WHO Kulingana na mkakati wa lishe wa 2016–2025, WHO inatumia uwezo wake wa kuitisha ili kusaidia kuweka, kuoanisha na kutetea vipaumbele na sera zinazosonga mbele lishe duniani; kuendeleza mwongozo wenye taarifa za ushahidi kulingana na mifumo thabiti ya kisayansi na maadili; kuunga mkono kupitishwa kwa mwongozo na utekelezaji wa hatua bora za lishe; na kufuatilia na kutathmini utekelezaji wa sera na programu na matokeo ya lishe. Kazi hii imeandaliwa na Mpango Kamili wa utekelezaji kuhusu lishe ya mama, watoto wachanga na watoto wadogo, uliopitishwa na Nchi Wanachama kupitia azimio la Baraza la Afya Ulimwenguni la mwaka 2012. Hatua za kukomesha utapiamlo pia ni muhimu katika kufikia malengo yanayohusiana na lishe ya Mpango wa Hatua wa Kimataifa wa kuzuia na kudhibiti magonjwa yasiyoambukiza 2013–2020, mkakati wa Kimataifa wa afya ya wanawake, watoto na vijana 2016–2030, ripoti ya maendeleo endelevu. Mnamo Mei 2018, Baraza la Afya liliidhinisha Mpango Mkuu wa 13 wa Kazi (GPW13), ambao unaongoza kazi ya WHO mwaka wa 2019-2023. Kupunguza ulaji wa chumvi/sodiamu na kuondoa mafuta yanayozalishwa viwandani kutoka kwa usambazaji wa chakula kunatambuliwa katika GPW13 kama sehemu ya hatua za kipaumbele za WHO ili kufikia malengo ya kuhakikisha maisha ya afya na kukuza ustawi kwa wote katika umri wote. | Oúnjẹ aṣaralóore Ìsọnísókí: Oúnjẹ aṣaralóore jẹ́ ara pàtàkì nínú ìlera àti ìdàgbàsókè. Ìṣaralóore: Oúnjẹ aṣaralóore dídára ní í ṣe pẹ̀lú ìlọsíwájú ìlera ìkókó, ọmọdé àti ìyálọ́mọ, àwọn ètò àjẹsára tí ó lágbára, ìlóyún àti ìbímọ tí wọ́n láàbò , ewu kékeré láti ara àwọn àìsàn tí kì í ràn (bí àtọ̀gbẹ àti àìsàn ọkàn), àti ẹ̀mí gígùn. Àwọn ọmọ tí wọ́n ní ìlera máa ń kẹ́kọ̀ọ́ dáadáa. Àwọn ènìyàn tí wọ́n jẹ oúnjẹ aṣaralóore tí ó tó máa ń ṣiṣẹ́ dáadáa wọ́n sì lè ṣẹ̀dá àwọn àǹfààní láti borí ẹ̀wọ́n òsì àti ebi wẹ́rẹ́wẹ́rẹ́. Àìjẹunrekánú, ní onírúurú ọ̀nà, ní àwọn ewu fún ìlera ènìyàn. Lónìí ayé ń kojú àjàgà oníbejì àìjẹunrekánú tí ó ní àìjẹunkánú àti ìjẹunjù, pàápàá jùlọ ní àwọn orílẹ̀ èdè elérè pínnísín àti alábọ́dé èrè. Oríṣiríṣi ẹ̀yà àìjẹunkánú ló wà, tí ó fi mọ́ àìjẹunkánú (àrùìbágígadọ́gba tàbí rírán), àìtó àwọn ajira tàbí èròjà aṣaralóore, ìwúwojù, ìsanrajù, àti àwọn àìsàn tí kì í ràn tí wọ́n ní í ṣe pẹ̀lú oúnjẹ. Àwọn ipa ìdàgbàsókè, ọrọ̀ ajé, àwùjọ, àti ìṣègùn àjàgà káríayé àìjẹunkánú le gan-an ni ó sì máa ń pẹ́ lára àwọn ènìyàn àti ẹbí, fún àwọn àwùjọ àti orílẹ̀ èdè. Kẹ́kọ̀ọ́ nípa oúnjẹ aṣaralóore àti Ààbò Oúnjẹ àti COVID-19. Ìṣòro: Ìṣirò àìpẹ́ fi hàn pé àwọn ọmọdé mílíọ̀nù 149.2 káàkiri àgbáyé lábẹ́ ọjọ́ orí ọdún 5 rán (kúrú jù fún ọjọ́ orí wọn) bẹ́ẹ̀ sì ni àwọn mílíọ̀nù 45.4 ní àrùìbágígadọ́gba (fẹ́lẹ́ fún gíga wọn). Iye àwọn ọmọdé pẹ̀lú rírán ń dín kù káàkiri àwọn ẹkùn ayafi Afíríkà. Ó lé ní ìdá mẹ́ta nínú mẹ́rin gbogbo àwọn ọmọdé tí wọ́n ń jìyà láti ara àrùìbágígadọ́gba líle ń gbé ní Ésíà. Bí 45% àwọn ikú lára àwọn ọmọdé lábẹ́ ọjọ́ orí ọdún 5 ní í ṣe pẹ̀lú àìjẹunkánú. Púpọ̀ ìwọ̀nyí ṣẹlẹ̀ ní àwọn orílẹ̀ èdè elérè pínnísín àti alábọ́dé èrè. Àìlẹ́jẹ̀tó jẹ́ ìṣòro ńlá nínú ìṣòro ìlera àwùjọ lágbàáyé tí ó máa ń ṣe àwọn ọmọdé àti aláboyún. WHO díwọ̀n pé 40% àwọn ọmọdé tí wọ́n kò tó ọdún 5 lọ́jọ́ orí àti 37% àwọn aláboyún káàkiri àgbáyé ní àìsàn àìlẹ́jẹ̀tó. Ìdá ọgbọ̀n nínú ọgọ́rùn-ún àwọn obìnrin tí wọ́n wà lọ́jọ́ orí ìbímọ ní àìlẹ́jẹ̀tó. Káríayé, bílíọ́nù 1.9 àwọn àgbàlagbà ni wọ́n ní ìwúwojù tàbí ìsanrajù àti àwọn ọmọdé mílíọ̀nù 38. 9 lábẹ́ ọjọ́ orí ọdún 5 ní wọ́n wúwo jù. Àwọn ìwọ̀n ìwúwojù àti ìsanrajù àwọn ọmọdé ń pọ̀ sí i, pàápàá jùlọ láàárín àwọn orílẹ̀ èdè elérè gọbọi àti èrè abọ́dé-mọ́-gíga. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ìfọ́mọlọ́yàn ń dènà àìjẹunkánú àti ìwúwojù, àwọn ìkókó 44% péré lábẹ́ oṣù 6 ọjọ́ orí ní wọ́n ń fún lọ́yàn dáadáa. Jíjẹ àpọ̀jù iyọ̀ (>5g iyọ̀/lójúlọ́) ń dá kún ẹ̀jẹ̀ rírú ó sì ń mú ìgbéga bá ewu níní àìsàn ọkàn àti àìsàn ẹ̀gbà. Ọ̀pọ̀ àwọn ènìyàn tí wọ́n ń jẹ́ àpọ̀jù iyọ̀ - bí gíráàmù 9-12 lójúmọ́, tàbí bí ìlọ́po méjì gbèdéke tí wọ́n dábàá fún jíjẹ. Èsì WHO Gẹ́gẹ́ bí ìlànà 2016 - 2025, WHO ṣàmúlò agbára ìdarí wọn láti ṣe ìrànlọ́wọ́ láti ṣètò, ṣe àṣepọ̀ àti ṣe alágbàwí fún àwọn pàtàkì àti ìlànà à á tẹ̀lé tí ń oúnjẹ aṣaralóore tẹ̀síwájú káàkiri àgbáyé; ìdàgbàsókè ìtọ́nisọ́nà adálórí-ẹ̀rí lórí ẹ̀hun sáyẹ́ńsì àti ìwà ńlá; ṣíṣe àtìlẹ́yìn àmúlò ìtọ́nisọ́nà àti àmúṣiṣẹ́ àwọn iṣẹ́ oúnjẹ aṣaralóore tí wọ́n múnádóko; àti àmójútó àti ìgbéléwọ̀n àmúṣiṣẹ́ ìlànà àti ètò àti àwọn àbájáde oúnjẹ aṣaralóore. Iṣẹ́ yìí ní wọ́n gbé kalẹ̀ nípasẹ̀ ètò àmúṣiṣẹ́ gbígbòòrò lórí oúnjẹ aṣaralóore ìyálọ́mọ, ìkókó, àti ọmọdé, tí àwọn orílẹ̀ èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ nípasẹ̀ ọ̀nà àbáyọ Àpéjọ Ìlera Àgbáyé ní 2012. Àwọn iṣẹ́ láti fòpin sí àìjẹunkánú tún ṣe pàtàkì fún àṣeyọrí àwọn àfojúsùn adálórí-oúnjẹ lórí ètò iṣẹ́ Àgbáyé fún ìdènà àti ìṣàkóso àwọn àìsàn tí kì í ràn 2013-2020, ìlànà àgbáyé fún ìlera àwọn obìnrin, ọmọdé, àti ọ̀dọ́ 2016-2030, ìròyìn Àjọ lórí Ìfòpinsí Ìsanrajù Ọmọdé (2106), àti Ètò 2030 fún ìdàgbàsókè kánrinkése. Ní Oṣù Karùn-ún 2018, Àpérò Ìlera fọwọ́sí Ètò Iṣẹ́ Gbogbogbò ti 13 (GPW13), èyí tí ń ṣe ìtọ́nisọ́nà fún iṣẹ́ WHO ní 2019-2023. Àdínkù jíjẹ iyọ̀/sódíọ́mù àti ìfòpinsí àwọn ọ̀rá tíáńsì tí ilé iṣẹ́ pèsè láti ara àwọn ìpèsè oúnjẹ ní wọ́n dá mọ̀ nínú GPW13 gẹ́gẹ́ bí ara àwọn iṣẹ́ pàtàkì WHO láti ṣe àṣeyọrí lórí àwọn àfojúsùn láti ní ìgbé ayé ìlera àti ìgbéga àlàáfíà fún gbogbo ènìyàn ní gbogbo ọjọ́ orí. | Ukudla okunomsoco Uhlolojikelele: Ukudla okunomsoco kuyingxenye ebalulekile yezempilo nentuthuko. Umsoco ongcono uhlobene nempilo engcono yosana, yengane kanye nomama, amasosha omzimba aqinile, ukukhulelwa okuphephile nokubeletha, ingozi ephansi yezifo ezingathathelani (njengesifo sikashukela nesifo senhliziyo), nokuphila isikhathi eside. Izingane ezinempilo zifunda kangcono. Abantu abanomsoco owanele bakhiqiza kakhulu futhi bangakha amathuba okunqamula kancane kancane umjikelezo wobumpofu nendlala. Ukungondleki, ngayo yonke indlela, kuveza usongo olukhulu empilweni yomuntu. Namuhla umhlaba ubhekene nomthwalo ophindwe kabili wokungondleki ohlanganisa kokubili ukungondleki kahle nokukhuluphala ngokweqile, ikakhulukazi emazweni anemali engenayo ephansi naphakathi. Kunezinhlobo eziningi zokungondleki, okuhlanganisa ukungondleki kahle (ukumosha noma ukugogeka), ukungondleki kahle kwamavithamini noma amaminerali, ukukhuluphala ngokweqile, ukukhuluphala, kanye nomphumela wezifo ezingathathelwana ezihlobene nokudla. Imithelela yentuthuko, yezomnotho, yenhlalo, kanye neyezokwelapha yomthwalo wembulunga yonke wokungondleki ibucayi futhi ihlala njalo kubantu ngabanye nemindeni yabo, emiphakathini nasemazweni. Funda mayelana Nokudla Okunempilo Nokuphepha Kokudla kanye neCOVID-19 Umthwalo: Izilinganiso zamuva nje zibonisa ukuthi emhlabeni wonke, izingane eziyizigidi ezingu-149.2 ezingaphansi kweminyaka engu-5 ubudala zikhubazekile (zimfushane kakhulu uma ziqhathaniswa neminyaka yazo) futhi eziyizigidi ezingu-45.4 ziyamoshwa (zinesisindo esingaphansi ngenxa yobude bazo). Isibalo sezingane ezikhubazekile siyehla kuzo zonke izifunda ngaphandle kwase-Afrika. Ngaphezu kwezingxenye ezintathu kwezine zazo zonke izingane ezihlushwa ukumoshwa okukhulu zihlala e-Asia. Cishe u-45% wokufa kwezingane ezineminyaka engaphansi kwemi-5 ubudala kuhlobene nokungondleki kahle. Lokhu kwenzeka kakhulu emazweni anemali engenayo ephansi naphakathi. I-anemia inkinga enkulu yezempilo yomphakathi emhlabeni wonke ethinta ikakhulukazi izingane ezincane nabesifazane abakhulelwe. IWHO ilinganisela ukuthi u-40% wezingane ezingaphansi kweminyaka emihlanu ubudala kanye no-37% wabesifazane abakhulelwe emhlabeni wonke une-anemia. Amaphesenti angu-30 abesifazane abaneminyaka yobudala yokuzala bane-anemia. Emhlabeni jikelele, abantu abadala abayizigidi eziyizinkulungwane ezingu-1.9 bakhuluphele ngokweqile futhi bayizigidi ezingu-38.9 izingane ezingaphansi kweminyaka engu-5 ubudala. Amazinga okukhuluphala ngokweqile kanye nokukhuluphala kwezingane ayenyuka, ikakhulukazi emazweni anemali engenayo ephezulu kanye nanemali engenayo ephezulu. Nakuba ukuncelisa ibele kuvikela ukungondleki kahle kanye nokukhuluphala ngokweqile, zingama-44% kuphela izinsana ezingaphansi kwezinyanga eziyisi-6 ubudala ezinceliswa ibele lodwa. Ukusetshenziswa okuphezulu kwe-sodium (>5 g kasawoti / ngosuku) kunomthelela ekukhuphukeni kwegazi futhi kwandisa ingozi yesifo senhliziyo nesifo sohlangothi. Abantu abaningi badla usawoti omningi kakhulu - ngokwesilinganiso amagremu angu-9-12 ngosuku, noma cishe kabili izinga eliphezulu elinconywayo lokudla. Impendulo yeWHO Ngokwesu lokudla okunomsoco lango-2016–2025, iWHO isebenzisa amandla ayo okuhlanganisa ukusiza ukusetha, ukuvumelanisa kanye nokumela izinto eziza kuqala kanye nezinqubomgomo eziyisa ukondleka phambili emhlabeni jikelele; ithuthukisa isiqondiso esinobufakazi obusekelwe kuzinhlaka eziqinile zesayensi nezimiso zokuziphatha; isekela ukwamukelwa kwesiqondiso kanye nokuqaliswa kwezenzo zokudla okunomsoco; futhi iqaphe futhi ihlole ukuqaliswa kwenqubomgomo nohlelo kanye nemiphumela yokudla. Lo msebenzi wakhiwe wuHlelo Oluphelele lokuqaliswa kokusebenza kokudla komama, izinsana, kanye nengane encane, olwamukelwa Amazwe Angamalungu ngesinqumo soMhlangano Wezempilo Womhlaba wonke ngo-2012. Izenzo zokuqeda ukungondleki zibalulekile futhi ukuze kuzuzwe okuhlosiwe okuhlobene nokudla kweGlobal action plan yokuvimbela nokulawulwa kwezifo ezingathathelwana 2013–2020, iGlobal strategy yezempilo yabesifazane, yezingane, kanye nentsha ka-2016–2030, umbiko we Ikhomishini Yokuqeda Ukukhuluphala Kwezingane (2016), kanye ne-Ajenda ka-2030 yentuthuko esimeme. NgoNhlaba ka-2018, Umhlangano Wezempilo wagunyaza Uhlelo Olujwayelekile Lwe-13 Lomsebenzi (GPW13), oluqondisa umsebenzi weWHO ngo-2019-2023. Ukwehliswa kokusetshenziswa kukasawoti/i-sodium kanye nokuqedwa kwamafutha akhiqizwa yizimboni akhiqizwa embonini yokudla kukhonjiswe ku-GPW13 njengengxenye yezenzo ezibalulekile ze-WHO zokufeza izinhloso zokuqinisekisa izimpilo ezinempilo kanye nokukhuthaza inhlalakahle yabo bonke ubudala kubo bonke ubudala. |
አንድ ጤና አጠቃላይ እይታ: አንድ ጤና የሰዎችን፣ የእንስሳትን እና የሥነ ምህዳሮችን ጤንነት በዘላቂነት ሚዛናዊ ለማድረግ እና ለማመቻቸት ያለመ የተቀናጀ፣ አንድ የሚያደርግ አቀራረብ ነው። የሰዎች፣ የቤት እንስሳት እና የዱር እንስሳት፣ እፅዋትና ሰፋ ያለ አካባቢ( ሥነ ምህዳሮችን ጨምሮ) ጤና በቅርበት የተሳሰሩ እና እርስ በእርስ የሚደጋገፉ መሆናቸውን ይገነዘባል። ጤና፣ ምግብ፣ ውኃ፣ ኢነርጂ እና አካባቢ ሁሉም ዘርፍ-ተኮር ጒዳዮችን የሚመለከቱ ሰፋ ያሉ ርዕሰ ጒዳዮች ቢሆኑም በዘርፎች እና ዲሢፕሊኖች መካከል ያለው ትብብር ጤናን ለመጠበቅ፣ እንደ ተላላፊ በሽታዎች መከሰት፣ ፀረ-ተህዋሲያን መቋቋም፣ የምግብ ደኅንነት እና የሥነ-ምህዳራችን ጤና እና ታማኝነትን ማጐልበት ያሉን የጤና ተግዳሮቶችን ለመቅረፍ አስተዋጽኦ ያደርጋል። ሰዎች፣ እንስሳት እና አከባቢን በማገናኘት አንድ ጤና ከበሽታ መከላከል እስከ መመርመር፣ ዝግጁነት፣ ምላሽ እና አያያዝ ድረስ ሙሉውን የበሽታ ቊጥጥር ለመቋቋም ይረዳል እንዲሁም ለዓለም አቀፍ የጤና ደኅንነት አስተዋጽኦ ያደርጋል። ይህ አቀራረብ በማህበረሰብ፣ በክልል፣ በብሔራዊ፣ በክልላዊ እና በዓለም አቀፍ ደረጃ ሊተገበር የሚችል ሲሆን በጋራ እና ውጤታማ አስተዳደር፣ በግንኙነት፣ በትብብር እና በቅንጅት ላይ የተመሰረተ ነው። የአንድ ጤና አቀራረብ መኖሩ ሰዎች የጋራ ጥቅሞችን፣ አደጋዎችን፣ የንግድ ልውውጦችን እና ፍትሃዊ እና አጠቃላይ መፍትሄዎችን ለማራመድ እድሎችን በተሻለ ለመረዳት ቀላል ያደርገዋል። ተጽዕኖ፡- ኮቪድ-19 በሚሊዮኖች የሚቈጠሩ ሰዎችን ሕይወት እና ትሪሊዮን ዶላሮችን ለዓለም ኢኮኖሚ ማጣት ምክንያት ሆኗል፣ ይህ ተጽዕኖ ለወደፊቱ መወገድ አለበት። የ ኤስኤአርኤስ-ኮቭ-2 ቫይረስ ብቅ ማለት አንድ የጤና አቀራረብን ማጠናከር አስፈላጊ መሆኑን አጽንኦት ሰጥቷል፣ ከአካባቢ ጋር ባሉ ግንኙነቶች ላይ የበለጠ ትኩረት በመስጠት እንዲሁም በ አለም ጤና ድርጅት(ድበሊውኤችኦ) ማኒፌስቶ ውስጥ እንደተገለጸው ከ ኮቪድ-19 ጤናማ ማገገም ይህም ከ ኮቪድ-19 ጤናማ እና ሙሉ ለሙሉ ማገገምን ማስተዋወቅ ነው። የሰብዓዊ ጤንነት የዓለም አቀፍ የጤና ዋስትና ምሰሶ ሲሆን በቀጥታም ሆነ በተዘዋዋሪ በንጹሕ አየር እና ንጹሕ ውኃ፣ ደህንነቱ በተጠበቀ ምግብ እና ጤናማ ዘላቂ አመጋገብ እንዲሁም በመድኃኒቶች መገኘትና እና ተደራሽነት አማካኝነት ይቀጥላል። ከዚህ አለም አቀፍ ወረርሽኝ በኋላ እንደ ማህበረሰብ ስንሰበሰብ፣ ተሻጋሪ ወገናዊ ትብብርን ለማጠናከር ታይቶ የማይታወቅ እድል አለን፤ ጠንካራ ሳይንሳዊ ማስረጃዎችን ይበልጥ በተቀናጀ መንገድ በመጠቀም የሚደገፍ የፖሊሲ ቅንጅትና ቅንጅት መጨመር፤ እንዲሁም የበሽታ አምጪዎችን ለመከላከል የሚረዱ አንድ ላይ የተዋቀሩ ምልክቶችና ጥበቃዎች እንዲስፋፉ ያበረታታሉ። እነዚህ ጥረቶች ለወደፊቱ ወረርሽኝን ለመከላከል ብቻ ሳይሆን የበለጠ የመቋቋም እና ፍትሃዊ ሥርዓቶችን፣ አካባቢዎችን፣ ኢኮኖሚዎችን እና ማህበረሰቦችን ለመገንባት ይረዳሉ። የ ዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ የአባል አገራት አንድ ጤንነት ላይ የሚሠሩ ስራዎችን ለማጠናከር እና አዳዲስ ዞኖሶችን ለመከላከል እና የዓለም ጤና ድርጅት የአስተዳደር አካላት በአንድ ጤንነት ላይ የሚሠሩ ስራዎችን ለማጠናከር ከታደሰው ፍላጐት አንጻር የዓለም ጤና ድርጅት የአንድ ጤና ተነሳሽነት ቡድን የአንድ ጤና ከፍተኛ ደረጃ ባለሙያ ፓነል( ኦኤችኤችኤልኢፒ) ጽሕፈት ቤት ሆኖ ለማገልገል የተቋቋመ ሲሆን የዓለም ጤና ድርጅት ለአንድ ጤና እንቅስቃሴዎች እና ለአራት ወገኖች ትብብር የቅንጅት አሠራር ነው። አንድ ጤና ላይ ኢንቨስት ማድረግ የጤና አጠባበቅን ለማጐልበት፣ ዓለምን ደኅንነት ለመጠበቅ እና ለአደጋ ተጋላጭ የሆኑትን ለማገልገል የዓለም ጤና ድርጅት ራእይ አስተዋጽኦ ያደርጋል። የዓለም ጤና ድርጅት የአንድ ጤና አቀራረብን በዓለም አቀፍ የጤና ትረካ ውስጥ ለማቀናጀት ይሠራል፣ ይህም በጠንካራ የፖለቲካ አመራር፣ በቴክኒካዊ እውቀት እና በአገሮች በሚመራው እና በባለቤትነት በሚመራው ሁሉን አቀፍ ትግበራ ላይ የተመሰረተ ነው። የዓለም ጤና ድርጅት እና አጋር ድርጅቶች በሀገር፣ በክልልና በዓለም አቀፍ የጤና ፖሊሲዎች ውስጥ ያለውን የአንድ የጤና አቀራረብ በመካከል የፖለቲካና ስትራቴጂክ አመራር ለማሳደግ እየሰሩ ነው፤ የምርምርና የፖሊሲ ግምገማን ጨምሮ ምላሾችን በሥራ ላይ ማዋልና የሀገሪቱን ድጋፍ ማብዛት፤ የሀገርን አቅም ማጠናከር፤ እንዲሁም በሽታ አምጪ የሆኑ በሽታ አምጪ ሕዋሳትን ቀደም ብሎ ለማወቅና ምላሽ ለመስጠት ዝግጁ መሆንን በመከታተል እየሰሩ ነው። አራቱ ድርጅቶች( FAO፣ OIE፣ UNEP እና WHO) ባደረጉት ጥምረት አጠቃላይ የአንድ ጤና የጋራ የድርጊት መርሃ ግብር እየተዘጋጀ ሲሆን በከፍተኛ ደረጃ ባለሞያዎች ቡድን ድጋፍና ምክር እየተሰጠ ይገኛል። እቅዱ አንድ ጤናን በዓለም አቀፍ፣ በክልላዊ እና በብሔራዊ ደረጃ ለማካተት እና ተግባራዊ ለማድረግ ያለመ ሲሆን፤ አገራት ለድርጊቶች ብሔራዊ ግቦችን እና ቅድሚያ የሚሰጣቸውን ግቦች እንዲያወጡ እና እንዲያሳኩ ለመርዳት እንዲሁም በክልሎች፣ በአገሮች እና በዘርፎች መካከል ትብብርን፣ መማርን እና መለዋወጥን ለማስቻል ነው። | One health Overview: One Health is an integrated, unifying approach that aims to sustainably balance and optimize the health of people, animals and ecosystems. It recognizes that the health of humans, domestic and wild animals, plants, and the wider environment (including ecosystems) are closely linked and interdependent. While health, food, water, energy and environment are all wider topics with sector-specific concerns, the collaboration across sectors and disciplines contributes to protect health, address health challenges such as the emergence of infectious diseases, antimicrobial resistance, and food safety and promote the health and integrity of our ecosystems. By linking humans, animals and the environment, One Health can help to address the full spectrum of disease control – from prevention to detection, preparedness, response and management – and contribute to global health security. The approach can be applied at the community, subnational, national, regional and global levels, and relies on shared and effective governance, communication, collaboration and coordination. Having the One Health approach in place makes it easier for people to better understand the co-benefits, risks, trade-offs and opportunities to advance equitable and holistic solutions. Impact: COVID-19 has led to the loss of millions of lives and trillions of dollars from the global economy, an impact that needs to be avoided in the future. The emergence of the SARS-CoV-2 virus has underlined the need to strengthen the One Health approach, with a greater emphasis on connections to the environment, as well as promoting a healthy and green recovery from COVID-19, as described in the WHO manifesto for a healthy recovery from COVID-19. Human health is a pillar of global health security that is sustained directly and indirectly through access to clean air and fresh water, safe food and healthy sustainable diets, and the availability of and access to medicines. As we come together as a community in the aftermath of this global pandemic, we have an unprecedented opportunity to strengthen cross-sectoral collaboration; increase policy coordination and coherence supported by a more systematic use of robust scientific evidence; and promote the development of integrated indicators and safeguards to address upstream drivers of disease, with a focus on prevention. These efforts will not only contribute to the prevention of future pandemics but will help to build more resilient and equitable systems, environments, economies and societies. WHO Response In the context of the renewed interest from Member States to strengthen work on One Health and prevention of emerging zoonoses and the work of WHO Governing bodies on One Health, the WHO One Health Initiative team was set up to serve as the Secretariat of One Health High-Level Expert Panel (OHHLEP), WHO coordination mechanism for its One Health activities and the quadripartite collaboration. Investing in One Health contributes to WHO’s vision to promote health, keep the world safe and serve the vulnerable. WHO works to integrate the One Health approach into the global health narrative, grounded in strong political leadership, technical expertise and inclusive implementation led and owned by countries. WHO and partner organizations are working to increase the adoption of the One Health approach in national, regional and international health policies through intersectoral political and strategic leadership; operationalizing responses and scaling up of country support, including research and policy assessment; strengthening country capacities; and monitoring of risks and preparedness for early detection and response to emerging pathogens. Through combined energies of the Quadripartite organizations (FAO, OIE, UNEP and WHO), a comprehensive One Health Joint Plan of Action is in development, supported and advised by the One Health High-Level Expert Panel. The Plan aims to mainstream and operationalize One Health at the global, regional and national levels; support countries in establishing and achieving national targets and priorities for interventions; mobilize investment; promote a whole of society approach; and enable collaboration, learning and exchange across regions, countries and sectors. | Lafiya ɗaya ce Bayyani: Mahangan lafiya ɗaya ce haɗe-haɗe ne da tsarin haɗin kai wanda ke da nufin daidaita daidaito da haɓaka lafiyar mutane, dabbobi da yanayin muhalli. A bayyane yake cewa lafiyar ɗan adam, dabbobi na gida da na daji, shuke-shuke, da faffadan yanayi (ciki har da yanayin muhalli) suna da alaƙa da juna kuma suna dogaro da juna. Duk da yake kiwon lafiya, abinci, ruwa, makamashi da muhalli duk batutuwa ne da suka fi dacewa tare da batutuwa na musamman na sassan, haɗin gwiwa a sassa da fannoni na ba da gudummawa don kare lafiya, magance matsalolin kiwon lafiya kamar bayyanar cututtuka, juriya na rigakafi, da lafiyar abinci da inganta lafiya da mutuncin halittun mu. Ta hanyar haɗa mutane, dabbobi da muhalli, Kiwon lafiya ɗaya zai iya taimakawa wajen magance cikakken tsarin kula da cututtuka - daga rigakafi zuwa magancewa, shirye-shirye, amsawa da gudanarwa da kuma ba da gudummawa ga tsaron lafiya na duniya. Za a iya amfani da tsarin a matakin al'umma, na ƙasa, ƙasa, yanki na duniya, kuma ya dogara ne akan gudanarwa mai kyau da inganci, sadarwa, haɗin gwiwa da haɗin kai. Samun tsarin Kiwon lafiya ɗaya a wuri yana sauƙaƙewa wa mutane don ƙarin fahimtar fa'idodin haɗin gwiwa, kasada, ciniki da dama don ci gaba da samun daidaito da kuma cikakken mafita. Tasiri: COVID-19 ya sabbabar da asarar miliyoyin rayuka da biliyoyin daloli daga tattalin arzikin duniya, lallai ya kamata a kauce wa tasirin irin wannan a nan gaba. Ɓullar ƙwayar cutar ta SARS-CoV-2 ta jadada buƙatar ƙarfafa tsarin kiwon lafiya na farat ɗaya, tare da mai da hankali kan alaƙa da muhalli, da kuma inganta lafiya da kuma murmurewa me ɗorewa daga COVID-19, kamar yadda aka bayyana a cikin manufofin WHO, don samun waraka daga cutar COVID-19. Kiwon lafiyar ɗan Adam wani ginshiƙi ne na tsaron lafiyar duniya wanda ke dawwama kai-tsaye da kuma a kaikaice ta hanyar samun tsaftataccen iska da ruwa mai tsafta, da lafiyayyen kuma ingantaccen abinci mai ɗorewa, da kuma samun magunguna. Yayin da muka taru a matsayinmu na al'umma bayan wannan annoba ta duniya, muna da damar da ba a taɓa ganin irinta ba don karfafa haɗin guiwar ɓangarori daban-daban; ƙara haɗin kai na manufofi da haɗin kai wanda ke goyan bayan tsarin amfani da ingantaccen shaidar kimiyya; da kuma inganta haɓakar haɗe-haɗen alamomi da kariya don magance miyagun cututtuka na sama, tare da mai da hankali kan riga-kafi. Waɗannan yunƙurorin ba wai kawai za su ba da gudummawa ba ne don riga-kafin annobar a nan gaba, amma za su taimaka wajen gina ƙarin juriya da daidaita tsare-tsare, da muhalli, da tattalin arziki da al'ummomi. Martanin WHO A fagen sabunta sha'awar wannan yunƙuri ga ƙasashe (membobin) don ƙarfafa aiki akan Lafiya ta bai-ɗaya da riga-kafin cututtuka masu yaɗuwa da ke tasowa daga ayyukan hukumomin Hukumar WHO akan kiwon lafiyar bai-ɗaya, an kafa ƙungiyar Ƙirƙira ɗaya, Lafiya ɗaya "One Initiative Health Initiative" don yin aiki a matsayin sakatariyar Kiwon Lafiya na Ƙoli . -Panel Expert Panel (OHHLEP), an samar da tsarin daidaitawa na WHO don ayyukanta na Lafiya da haɗin guiwar ƙungiyoyi huɗu. Zuba hannun jari a Kiwon Lafiya na bai-ɗaya zai ba da gudunmawa ga hangen nesa na hukumar WHO don haɓaka lafiya, da kiyaye lafiyar duniya, da kuma hidima ga raunana. WHO tana aiki don haɗa tsarin Kiwon Lafiya na bai-ɗaya cikin wani labari dangane da batun lafiya na duniya, wanda aka kafa bisa ƙaƙƙarfan jagoranci irin na siyasa, da ƙwarewar fasaha da aiwatar da haɗaɗɗiyar jagoranci da ƙasashen ke da alhakin kafawa. WHO da ƙungiyoyin haɗin guiwa suna aiki don ƙara ɗaukar tsarin Kiwon Lafiya na bai-ɗaya a cikin manufofin kiwon lafiya na ƙasa, da na yanki, da na duniya ta hanyar jagoranci na siyasa da dabaru; da kuma aiwatar da martani da haɓaka tallafin ƙasa, gami da bincike da kimanta manufofi; da ƙarfafa ƙarfin kasa; da kuma lura da haɗari da kuma shirye-shiryen ganowa da wuri da amsa ga cututtuka masu tasowa. Ta hanyar haɗa ƙarfi da ƙarfe na ƙungiyoyi 'yan huɗu (FAO, OIE, UNEP da WHO), ana ci gaba da aiwatar da cikakken tsarin haɗin guiwa na aikin Lafiyar bai-ɗaya, wanda Kwamitin Kwararru na Babban Mataki na Kiwon Lafiya ya ba da shawara. Shirin yana nufin ci gaba da aiki da tsarin Lafiyar bai-ɗaya a matakan duniya, da na yanki da na ƙasa; da kuma tallafa wa ƙasashe wajen kafawa da cimma burin ƙasa da abubuwan da suka sa gaba don shiga tsakani; tare da zuba jari; da inganta tsarin al'umma bai-ɗaya; da ba da damar haɗin guiwa, da koyo da musanyawa a cikin yankuna, da ma ƙasashe da sauran sassa. | Afya moja Muhtasari: Afya Moja ni mbinu jumuishi, inayounganisha ambayo inalenga kusawazisha na kuboresha afya ya watu, wanyama na mifumo ikolojia endelevu. Inatambua kwamba afya ya binadamu, wanyama wa nyumbani na wa porini, mimea, na mazingira mapana (ikiwa ni pamoja na mifumo ikolojia) yana uhusiano wa karibu na kutegemeana. Ingawa afya, chakula, maji, nishati na mazingira zote ni mada pana zenye masuala mahususi ya sekta, ushirikiano katika sekta na taaluma huchangia kulinda afya, kushughulikia changamoto za kiafya kama vile kuibuka kwa magonjwa ya kuambukiza, upinzani dhidi ya viini, na usalama wa chakula na kukuza afya na uadilifu wa mifumo ikolojia yetu. Kwa kuunganisha wanadamu, wanyama na mazingira, Afya Moja inaweza kusaidia kushughulikia wigo kamili wa udhibiti wa magonjwa - kutoka kwa kuzuia hadi kugundua, kujiandaa, kukabiliana na usimamizi - na kuchangia usalama wa afya duniani. Mtazamo huo unaweza kutumika katika ngazi za jumuiya, kitaifa, kitaifa, kikanda na kimataifa, na inategemea utawala bora, mawasiliano, ushirikiano na uratibu. Kuwa na mkabala wa Afya Moja hurahisisha zaidi watu kuelewa vyema manufaa ya pamoja, hatari, mabadilishano ya kibiashara na fursa za kuendeleza masuluhisho ya usawa na ya jumla. Athari: UVIKO-19 imesababisha hasara ya mamilioni ya maisha na matrilioni ya dola kutoka kwa uchumi wa dunia, athari ambayo inapaswa kuepukwa katika siku zijazo. Kuibuka kwa virusi vya SARS-CoV-2 kumesisitiza hitaji la kuimarisha mbinu ya Afya Moja, kwa msisitizo mkubwa juu ya uhusiano na mazingira, na pia kukuza uokoaji wa afya na kijani kutoka kwa UVIKO-19, kama ilivyoelezewa katika WHO ilani ya kupona kiafya kutoka kwa UVIKO-19. Afya ya binadamu ni nguzo ya usalama wa afya duniani unaodumishwa moja kwa moja na kwa njia isiyo ya moja kwa moja kupitia upatikanaji wa hewa safi na maji safi, chakula salama na lishe endelevu yenye afya, na upatikanaji na upatikanaji wa dawa. Afya ya binadamu ni nguzo ya usalama wa afya duniani unaodumishwa moja kwa moja na kwa njia isiyo ya moja kwa moja kupitia upatikanaji wa hewa safi na maji safi, chakula salama na lishe endelevu yenye afya, na upatikanaji na upatikanaji wa dawa na ulinzi wa kushughulikia vichochezi vya magonjwa, kwa kuzingatia uzuiaji. Juhudi hizi sio tu zitachangia katika kuzuia magonjwa ya milipuko ya siku zijazo lakini zitasaidia kujenga mifumo, mazingira, uchumi na jamii zenye uthabiti na usawa. Jibu la WHO Katika muktadha wa nia mpya kutoka kwa Nchi Wanachama ya kuimarisha kazi ya Afya Moja na uzuiaji wa zoonoses zinazoibuka na kazi ya miili inayoongoza ya WHO juu ya Afya Moja, timu ya Mpango wa Afya Moja ya WHO iliundwa kuhudumu kama Sekretarieti ya Afya Moja ya Juu, (OHHLEP), utaratibu wa kuratibu wa WHO kwa shughuli zake za Afya Moja na ushirikiano wa quadripartite. Uwekezaji katika Afya Moja huchangia maono ya WHO ya kukuza afya, kuweka ulimwengu salama na kuwahudumia walio hatarini. WHO inafanya kazi kujumuisha mkabala wa Afya Moja katika simulizi la afya duniani, linalokitwa katika uongozi dhabiti wa kisiasa, utaalamu wa kiufundi na utekelezaji jumuishi unaoongozwa na kumilikiwa na nchi. WHO na mashirika washirika wanafanya kazi ili kuongeza upitishwaji wa mbinu ya Afya Moja katika sera za afya za kitaifa; kikanda na kimataifa kupitia uongozi wa kisiasa na wa kimkakati wa kisekta, kutekeleza majibu na kuongeza msaada wa nchi; ikiwa ni pamoja na utafiti na tathmini ya sera, kuimarisha uwezo wa nchi; na ufuatiliaji wa hatari na utayari wa kutambua mapema na kukabiliana na vimelea vinavyojitokeza. Kupitia nguvu za pamoja za mashirika ya Quadripartite (FAO, OIE, UNEP na WHO), Mpango wa Utekelezaji wa Pamoja wa Afya Mmoja unatengenezwa, ukiungwa mkono na kushauriwa na Jopo la Wataalamu wa Ngazi ya Juu ya Afya. Mpango huu unalenga kujumuisha na kutekeleza Afya Moja katika ngazi ya kimataifa, kikanda na kitaifa, kusaidia nchi katika kuanzisha na kufikia malengo ya kitaifa na vipaumbele vya afua, kuhamasisha uwekezaji; kukuza mtazamo mzima wa jamii, na kuwezesha ushirikiano, kujifunza na kubadilishana katika kanda, nchi na sekta. | Ìlera kan Ìsọnísókí: Ìlera kan jẹ́ ìlànà àmúṣiṣẹ́pọ̀, ìsọ̀kan èyí tí ó fojúsun déédéé kánrinkése àti ìlọsíwájú ìlera ènìyàn, ẹranko àti ìhun àwùjọ. Wọ́n ṣe ìdámọ̀ pé ìlera àwọn ènìyàn, ẹran ọ̀sìn àti ẹranko, ewéko, àti àwọn àyíká gbígbòòrò (tí ó fi mọ́ ìhun àwùjọ) farakọ́ra bẹ́ẹ̀ sì ni wọ́n gbáraléra. Nígbà tí ìlera, oúnjẹ, omi, agbára àti àyíká jẹ́ àwọn àkòrí gbígbòòrò pẹ̀lú àwọn ẹ̀ka tí ó kàn, àjọṣepọ̀ káàkiri àwọn ẹ̀ka àti iṣẹ́ nípa lórí ààbò ìlera, wá ojútùú sí àwọn àdojúkọ bí pàjáwìrì àwọn àrùn tí ń ràn ká, àtakò ìgbógunti kòkòrò, àti ààbọ̀ oúnjẹ àti ìgbéga ìlera àti òtítọ́ inú ìhun àwùjọ wa. Nípa síso ènìyàn, ẹranko àti àyíká papọ̀, Ìlera Kan lè ṣe ìrànlọ́wọ́ láti wá ojútùú pípé sí àwọn onírúurú ìṣàkóso àìsàn - láti orí ìdènà dórí àyẹ̀wò, ìgbáradì, èsì àti àkóso - ó sì kópa lórí àkóso ìlera káríayé. Ìlànà náà lè ṣe é lò ní àwọn ìpele àwùjọ, ẹ̀ka orílẹ̀ èdè, orílẹ̀ èdè, agbègbè àti ìpele àgbáyé, bẹ́ẹ̀ wọ́n gbára lé ìjọba, ìbáraẹnisọ̀rọ̀, àjọṣepọ̀ àti àkóso ìpín tí ó sì múnádóko. Níní ètò ìlànà Ìlera Kan jẹ́ kí ó rọrùn fún àwọn ènìyàn láti lóye sí i àwọn àǹfààní, ewu, ìpààrọ̀ àti àǹfààní láti ṣe àgbéga àwọn ojútùú adọ́gba àti ojútùú pípé. Ipa: COVID-19 tí fa àdánù ìgbé ayé ọ̀pọ̀lọpọ̀ mílíọ̀nù àti tírílíọ́nù dọ́là láti ara ọrọ̀ ajé àgbáyé, ipa tí wọ́n nílò láti yàgò fún lọ́jọ́ iwájú. Ìfarahàn fáírọ́ọ̀sì SARS-CoV ti ó di dandan láti ṣe ìrónilágbára fún ìlànà Ìlera Kan, pẹ̀lú ìtẹnumọ́ lórí ìsàsopọ̀ mọ́ àyíká, àti ṣíṣe àgbéga ìlera àti ìgbàpadà ọrọ̀ ajé òun àyíká láti ọwọ́ COVID-19, gẹ́gẹ́ bí àfojúsùn WHO fún ìdápadà ìlera láti ọwọ́ COVID-19. Ìlera ènìyàn je òpómúléró ààbò ìlera káríayé èyí tí ó wà tààrà tàbí lọ́nà àlùmọ̀kọ́rọ́yí nípa àǹfààní sí afẹ́fẹ́ mímọ́ àti omi dídára, oúnjẹ aláàbò àti àwọn oúnjẹ kánrinkése, àti wíwà àti níní àǹfààní sí àwọn òògùn. Bí a ṣe ń parapọ̀ gẹ́gẹ́ bí àwùjọ lẹ́yìn àjàkálẹ̀ àrùn àgbáyé yìí, àǹfààní tí kò ṣẹlẹ̀ rí láti ṣe àtìlẹ́yìn àjọṣepọ̀ àwùjọ sí àwùjọ; ìdàgbàsókè àkóso ìlànà àti ìsọ̀kan tí ètò àmúlò ẹ̀rí sáyẹ́ńsì ńlá ṣe àtìlẹ́yìn fún; àti ìgbéga ìdàgbàsókè àwọn atọ́ka àṣepọ̀ àti ààbò láti kojú wọ́lùkọlù àwọn awakọ̀ àìsàn, pẹ̀lú àfojúsùn lórí ìdènà. Àwọn akitiyan wọ̀nyí kò ní nípa lórí ìdènà àwọn àjàkálẹ̀ àrùn ọjọ́ iwájú ṣùgbọ́n yóò ṣe ìrànlọ́wọ́ láti ní ìfaradà sí i àti àwọn ètò, àyíká, ọrọ̀ ajé àti àwùjọ adọ́gba. Èsì WHO Nínú ọ̀gangan àǹfààní ọ̀tun láti ara àwọn orílẹ̀ èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ láti ṣe àtìlẹ́yìn iṣẹ́ lórí Ìlera Kan àti ìdènà àwọn kòkòrò àrùn aṣerankoṣènìyàn àti iṣẹ́ àwọn àjọ Ìjọba WHO lórí Ìlera Kan, ikọ̀ Ètò Ìlera Kan WHO ṣiṣẹ́ gẹ́gẹ́ bí Ilé iṣẹ́ One Health High-Level Expert Panel (OHHLEP), ètò àkóso WHO fún àwọn iṣẹ́ Ìlera Kan àti àjọṣepọ̀ oníbẹrin. Ìdókòwò sórí Ìlera Kan nípa lórí àfojúsùn WHO láti ṣe àgbéga ìlera, dáàbò bo ayé kí wọ́n sì pèsè fún àìní. WHO ṣiṣẹ́ láti ṣe àmúlò ìlànà Ìlera Kan wọ inú àgbékalẹ̀ ìlera àgbáyé, fìdí kalẹ̀ nínú ìdarí òṣèlú tí ó lágbára, àmọ́já ìmọ̀ ẹ̀rọ àti ìdarí ìṣàmúlò àjọṣe àti èyí tí àwọn orílẹ̀ èdè dá sílẹ̀. WHO àti àwọn àjọ alábàáṣiṣẹ́pọ̀ wọn ń ṣiṣẹ́ láti mú ìgbòòrò bá àmúlò ìlànà Ìlera Kan àwọn ìlànà ìlera orílẹ̀ èdè, agbègbè àti àgbáyé nípasẹ̀ òṣèlú àjọṣe àti ìdarí aṣàmúlò ọgbọ́n; ṣíṣe àmúlò àwọn èsì àti gbígbòòrò àtìlẹ́yìn orílẹ̀ èdè, tí ó fi mọ́ ìwádìí àti ìgbéléwọ̀n ìlànà; ìrólágbára ipa orílẹ̀ èdè; àti àmójútó àwọn ewu àti ìgbáradì fún àyẹ̀wò àti ìfèsì kánkán fún àwọn kòkòrò ajọ̀fẹ́ tuntun. Nípasẹ̀ àpapọ̀ agbára àwọn àjọ oníbẹrin (FAO, OIE, UNEP, àti WHO), Ètò iṣẹ́ Ìlera Kan tí ó gbòòrò wa ni ṣíṣe, ó ní àtìlẹ́yìn bẹ́ẹ̀ sì ni Àjọ Alámọ̀já onípele gíga Ìlera Kan dábàá rẹ̀. Ètò náà ní àfojúsùn láti bẹ̀rẹ̀ àti láti ṣàmúlò Ìlera Kan ní àwọn ìpele àgbáyé, agbègbè àti orílẹ̀ èdè; ṣe àtìlẹ́yìn fún àwọn orílẹ̀ èdè láti ṣe àgbékalẹ̀ àti àṣeyọrí àwọn àfojúsùn orílẹ̀ èdè àti àwọn ìfẹ́ ìpèsè; ṣe àkójọ ìdókòwò; ṣe àgbéga odidi ìlànà àwùjọ; àti fífi ààyè gba àjọṣepọ̀, ìkẹ́kọ̀ọ́ àti ìpààrọ̀ káàkiri àwọn àgbègbè, orílẹ̀ èdè àti ẹ̀ka. | Impilo eyodwa Uhlolojikelele: I-One Health iyindlela ehlanganisiwe, ehlanganisayo ehlose ukulinganisa ngokuqhubekayo nokwenza impilo yabantu, izilwane kanye nemvelo. Iyaqaphela ukuthi impilo yabantu, izilwane ezifuywayo nezasendle, izitshalo, nendawo ezungezile ebanzi (kuhlanganise ne-ecosystem) kuxhumene kakhulu futhi kuncike kwezinye. Nakuba ezempilo, ukudla, amanzi, amandla kanye nemvelo kuyizihloko ezibanzi ezithinta umkhakha othile, ukubambisana kuyo yonke imikhakha nemikhakha kunomthelela ekuvikeleni impilo, ukubhekana nezinselelo zempilo ezifana nokuvela kwezifo ezithathelwanayo, ukumelana namagciwane, nokuphepha kokudla futhi kukhuthaze. impilo kanye nobuqotho bemvelo yethu. Ngokuxhumanisa abantu, izilwane kanye nemvelo, Impilo Eyodwa ingasiza ekubhekaneni nenani eligcwele lokulawulwa kwezifo - kusukela ekuvimbeleni kuya ekubonweni, ekulungiseleleni, ekuphenduleni nasekulawuleni - futhi kube neqhaza ekuvikelekeni kwezempilo emhlabeni jikelele. Le ndlela ingasetshenziswa emazingeni omphakathi, amazwe angaphansi, ezweni, esifundeni kanye nasemhlabeni jikelele, futhi incike ekubuseni okwabiwe futhi okuphumelelayo, ukuxhumana, ukusebenzisana nokuxhumana. Ukuba nendlela Yezempilo Eyodwa ekhona kwenza kube lula ngabantu ukuqonda kangcono izinzuzo ezihlangene, ubungozi, ukuhwebelana kanye namathuba okuqhubekisela phambili izixazululo ezilinganayo neziphelele. Umthelela: ICOVID-19 iholele ekulahlekelweni kwezigidi zabantu kanye nezigidigidi zamaRandi emnothweni womhlaba, umthelela okufanele ugwenywe esikhathini esizayo. Ukuvela kwegciwane leSARS-CoV-2 kugcizelele isidingo sokuqinisa indlela ye-One Health, ngokugcizelela kakhulu ukuxhumana nemvelo, kanye nokukhuthaza ukululama okunempilo nokuluhlaza ku-COVID-19, njengoba kuchazwe kuWHO imanifesto yokululama okunempilo kuCOVID-19. Impilo yomuntu iyinsika yokuvikeleka kwezempilo emhlabeni wonke okusimamiswa ngokuqondile nangokungaqondile ngokufinyelela emoyeni ohlanzekile namanzi ahlanzekile, ukudla okuphephile nokudla okunempilo okusimeme, kanye nokutholakala kanye nokufinyelela emithini. Njengoba sihlangana njengomphakathi ngemva kwalolu bhubhane lomhlaba wonke, sinethuba elingakaze libonwe lokuqinisa ukusebenzisana kwezinhlaka ezahlukene; ukwandisa ukuxhumana kwenqubomgomo kanye nokuhambisana okusekelwa ukusetshenziswa okuhlelekile kobufakazi besayensi obuqinile; futhi kugqugquzelwe ukuthuthukiswa kwezinkomba ezididiyelwe kanye nezivikelo ukuze kubhekwane nabashayeli bezifo enhla nomfula, kugxilwe ekunqandeni. Le mizamo ngeke nje ibe nomthelela ekuvimbeleni izifo eziwubhadane zesikhathi esizayo kodwa izosiza ekwakheni izinhlelo eziqinile nezilinganayo, izindawo, umnotho kanye nemiphakathi. Impendulo yeWHO Ngokwengqikithi yentshisekelo evuselelwe evela emazweni Angamalungu ukuqinisa umsebenzi Wezempilo Eyodwa kanye nokuvimbela amazoonoses asafufusa kanye nomsebenzi wezigungu ezilawulayo zeWHO ku-One Health, ithimba leWHO One Health Initiative lasungulwa ukuze lisebenze njengeSecretariat of One Health High Level Expert Panel (OHHLEP), iWHO coordination mechanism yemisebenzi yayo ye-One Health kanye nokusebenzisana kwequadripartite. Ukutshala imali ku-One Health kunomthelela embonweni weWHO wokuthuthukisa impilo, ukugcina umhlaba uphephile futhi usize abasengozini. IWHO isebenza ukuhlanganisa indlela ye-One Health endabeni yezempilo yomhlaba wonke, esekelwe ebuholini obuqinile bezombangazwe, ubuchwepheshe bezobuchwepheshe kanye nokuqaliswa okubandakanyayo okuholwa futhi okungokwamazwe. IWHO kanye nezinhlangano zozakwethu basebenzela ukukhulisa ukwamukelwa kwendlela ye-One Health kuzinqubomgomo zezempilo zikazwelonke, zesifunda nezamazwe ngamazwe ngokusebenzisa ubuholi bezombangazwe namasu obuhlukene; ukusebenza kwezimpendulo kanye nokwenyusa ukwesekwa kwezwe, okuhlanganisa ucwaningo nokuhlola inqubomgomo; ukuqinisa amakhono ezwe; kanye nokuqapha ubungozi kanye nokulungela ukuhlonzwa kusenesikhathi kanye nokusabela kumagciwane asafufusa. Ngamandla ahlangene ezinhlangano zeQuadripartite (iFAO, i-OIE, i-UNEP kanye neWHO), uHlelo Lokusebenza Oluhlangene Lwezempilo Oluphelele luyathuthukiswa, lusekelwa futhi lwelulekwa Yiphaneli Yochwepheshe Bezinga Eliphezulu Lezempilo. Lolu hlelo luhlose ukuqondisa kanye nokusebenzisa Impilo Eyodwa ezingeni lomhlaba, lesifunda kanye nakuzwelonke; ukusekela amazwe ekusunguleni nasekufezeni izinhloso zikazwelonke kanye nezinto ezibalulekile zokungenelela; hlanganisa ukutshalwa kwezimali; khuthaza wonke umphakathi indlela yokwenza; futhi unike amandla ukubambisana, ukufunda nokushintshisana kuzo zonke izifunda, amazwe nemikhakha. |
የታካሚ ደህንነት አጠቃላይ እይታ፡- የጤና አጠባበቅ አለም አቀፋዊ ገጽታ እየተቀየረ ነው የጤና ስርዓቶች ከጊዜ ወደ ጊዜ ውስብስብ በሆኑ አካባቢዎች ውስጥ እየሰሩ ነው። አዳዲስ ሕክምናዎች፣ ቴክኖሎጂዎች እና የእንክብካቤ ሞዴሎች የሕክምና እምቅ አቅም ቢኖራቸውም፣ ለአስተማማኝ እንክብካቤ አዲስ ሥጋቶችንም ሊያስከትሉ ይችላሉ። የታካሚ ደህንነት መሰረታዊ የጤና አጠባበቅ መርህ ነው እና አሁን እንደ ትልቅ እና እያደገ ያለ የአለም የህዝብ ጤና ተግዳሮት እንደሆነ በመታወቅ ላይ ነው። በአንዳንድ የጤና እንክብካቤ ተቋማት ውስጥ ፈር ቀዳጅ ሥራ ቢኖርም የታካሚዎችን ጕዳት ለመቀነስ የተደረጉ ዓለም አቀፍ ጥረቶች ባለፉት 15 ዓመታት ውስጥ ከፍተኛ ለውጥ አላመጡም። የታካሚ ደህንነት በጤና እንክብካቤ ውስጥ ባህሎችን ፣ሂደቶችን ፣አሰራሮችን ፣ባህሪያትን ፣ቴክኖሎጅዎችን እና አካባቢዎችን የሚፈጥር የተደራጁ ተግባራት ማዕቀፍ ሲሆን ይህም አደጋዎችን ያለማቋረጥ እና በዘላቂነት ይቀንሳል ፣የሚከሰቱ ጉዳቶችን ያቀንሳል ፣ስህተቶችን የመፍጠር እድልን ይቀንሳል እና ሲከሰት ተጽእኖውን የሚቀንስ ነው። በእንክብካቤ አሰጣጥ ሂደት ውስጥ ያለው እያንዳንዱ ነጥብ የተወሰነ ተፈጥሮአዊ ደህንነት ማጣት ይገኝበታል ግልጽ ፖሊሲዎች፣ ድርጅታዊ የአመራር አቅም፣ የደህንነት ማሻሻያዎችን ለመንዳት መረጃ፣ የሰለጠነ የጤና አጠባበቅ ባለሙያዎች እና የታካሚዎችና ቤተሰቦች በእንክብካቤ ሂደት ውስጥ ውጤታማ ተሳትፎ በአጠቃላይ በጤና እንክብካቤ ደህንነት ላይ ዘላቂ እና ጉልህ መሻሻሎችን ለማረጋገጥ ያስፈልጋሉ። ሸክም፡ በጤና እንክብካቤ ውስጥ የታካሚ ደኅንነት አስቸኳይ እና አሳሳቢ ዓለም አቀፍ የሕዝብ ጤና ስጋት ነው። የታካሚ ጉዳት በአለም ዙሪያ በሁሉም የጤና አጠባበቅ ስርዓቶች ላይ በጣም ከፍተኛ ሸክም ነው. በየዓመቱ ብዙ ቍጥር ያላቸው ሕመምተኞች በአደገኛ እና ጥራት በሌለው የጤና እንክብካቤ ምክንያት ጕዳት ይደርስባቸዋል ወይም ይሞታሉ። ከእነዚህ አብዛኛዎቹ ጉዳቶች ሊወገዱ የሚችሉ ናቸው። አስተማማኝ ያልሆነ እንክብካቤ ሸክም በአጠቃላይ የችግሩን መጠን እና ልኬት ያጎላል። በአሉታዊ ክስተቶች ታካሚዎች ላይ የሚደርሰው ጕዳት በዓለም ዙሪያ ለሞት እና ለአካል ጕዳት ምክንያት ከሆኑት 10 ዋና ዋና መንስኤዎች መካከል አንዱ ሊሆን ይችላል። ከእነዚህ ውስጥ አብዛኞቹ ሞት እና የአካል ጉዳት ሊወገዱ የሚችሉ ናቸው። በተለምዶ በሆስፒታል ከሚታከሙ ከ10 ታማሚዎች መካከል አንዱ ጉዳት እንደሚደርስባቸው ሪፖርት ተደርጓል፣ ቢያንስ 50% መከላከል ይቻላል። አስተማማኝ ባልሆነ እንክብካቤ ምክንያት ከሚከሰቱት የጐንዮሽ ጉዳቶች መካከል ሁለት ሦስተኛ የሚሆኑት በአካል ጕዳት እና በሞት ምክንያት ያጡት አመታት የሚከሰቱት በLMICs ውስጥ ይከሰታሉ። የሕይወት መጥፋት ወይም ዘላቂ የአካል ጕዳት ጋር ተያይዞ የሚመጣው የጉዳት ወጪ የተጐዱትን ሕመምተኞች እና ቤተሰቦች አቅም እና ምርታማነት በማሳጣት በየዓመቱ ትሪሊዮን የአሜሪካ ዶላር ይገመታል። በተጨማሪም ለታካሚው እና ለቤተሰቦቻቸው የሚከፈለው የስነልቦና ወጪ( ከሚወዱት ሰው መጥፋት ወይም የአካል ጕዳት ጋር የተቆራኘ)፣ ለመለካት አስቸጋሪ ቢሆንም በእርግጥም ከፍተኛ ነው። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ በታካሚ ጤና አጠባበቅ ላይ የሚደርሰውን ከፍተኛ ጫና በመገንዘብ፣ 72ኛው የዓለም ጤና ጉባኤ፣ በግንቦት 2019፣ የዓለም የታካሚ ደህንነት ቀን መቋቋሙን የሚደግፍ የውሳኔ ሃሳብ (ድብሊውኤችኤ72.6) “በታካሚ ደህንነት ላይ የሚወሰደው እርምጃ” ላይ ውሳኔ አሳለፈ። በየአመቱ መስከረም 17 ቀን ይከበራል; እና "የታካሚ ደህንነት እንደ ዓለም አቀፍ የጤና ቅድሚያ" እውቅና ሰጥቷል። የውሳኔ ሃሳቡ አባል ሀገራት የታካሚን ደህንነት በጤና ዘርፍ ፖሊሲዎች እና መርሃ ግብሮች ውስጥ እንደ ቁልፍ ቅድሚያ እንዲገነዘቡ ያሳስባል እና የዓለም የጤና ድርጅት ዋና ዳይሬክተር የጤና ድርጅቱ በሥራው ውስጥ በተለይም በአለም አቀፍ የጤና ሽፋን አጀንዳ ውስጥ ለታካሚዎች ደኅንነት ቍልፍ ስልታዊ ቅድሚያ እንዲሰጥ ይጠይቃል። የውሳኔ ሃሳቡ የዓለም ጤና ድርጅት ዋና ዳይሬክተር "ከአባል ሀገራት፣ ከክልላዊ የኢኮኖሚ ውህደት ድርጅቶች እና ከሚመለከታቸው ባለድርሻ አካላት ጋር በመመካከር ከግል ዘርፍ ጨምሮ" ዓለም አቀፍ የታካሚ ደህንነት የድርጊት መርሃ ግብር እንዲያዘጋጅ ጠይቋል። ይህ እቅድ በፍትሃዊነት፣ በዘላቂነት እና በተጠያቂነት መርሆዎች ላይ የተመሰረተ ይሆናል። የታቀደው የድርጊት መርሃ ግብር በአለም ጤና ድርጅት እና በሌሎች ዓለም አቀፍ የጤና እና የልማት ወኪል ድርጅት ከተዘጋጁት ዓለም አቀፍ የድርጊት መርሃ ግብሮች ጋር ተነሳሽነት እና ትስስር ይፈልጋል። ከዚህ በፊት ታይቶ የማይታወቅ ዓለም አቀፋዊ የሕመምተኛ ደኅንነት እንቅስቃሴን፣ በዚህ አካባቢ በጣም አስቸኳይ እና የተቀናጀ እርምጃ አስፈላጊነት እና ከዘላቂ የልማት ግቦች ጋር በማጣጣም የዓለም ጤና ድርጅት ዋና ዳይሬክተር የዓለም ጤና ድርጅት ዋና ተነሳሽነት "የሕመምተኛ ደኅንነት አስርት ዓመት 2020-2030"ን በየካቲት 2020 ጀምሯል። | Patient safety Overview: The global landscape of health care is changing with health systems operating in increasingly complex environments. While new treatments, technologies and care models can have therapeutic potential, they can also pose new threats to safe care. Patient safety is a fundamental principle of health care and is now being recognized as a large and growing global public health challenge. Global efforts to reduce the burden of patient harm have not achieved substantial change over the past 15 years, despite pioneering work in some health care settings. Patient safety is a framework of organized activities that creates cultures, processes, procedures, behaviours, technologies and environments in health care that consistently and sustainably lower risks, reduce the occurrence of avoidable harm, make error less likely and reduce its impact when it does occur. Every point in the process of care-giving contains a certain degree of inherent unsafety. Clear policies, organizational leadership capacity, data to drive safety improvements, skilled health care professionals and effective involvement of patients and families in the care process, are all needed to ensure sustainable and significant improvements in the safety of health care. Burden: Patient safety in health care is an urgent and serious global public health concern. Patient harm exerts a very high burden on all health care systems across the world. Every year, an inadmissible number of patients suffer injuries or die because of unsafe and poor quality health care. Most of these injuries are avoidable. The burden of unsafe care broadly highlights the magnitude and scale of the problem. Patient harm due to adverse events is likely to be among the 10 leading causes of death and disability worldwide. Most of these deaths and injuries are avoidable. It is commonly reported that around 1 in 10 hospitalized patients experience harm, with at least 50% being preventable. Around two-thirds of all adverse events resulting from unsafe care, and the years lost to disability and death, occur in LMICs. It is estimated that the cost of harm associated with the loss of life or permanent disability, which results in lost capacity and productivity of the affected patients and families, amounts to trillions of US dollars every year. Furthermore, the psychological cost to the patient and their family (associated with the loss or disabling of a loved one), is certainly significant, though more difficult to measure. WHO response Recognizing the huge burden of patient harm in health care, the 72nd World Health Assembly, in May 2019, adopted a resolution (WHA72.6) on “Global action on patient safety”, which endorsed the establishment of World Patient Safety Day, to be observed every year on 17 September; and recognized “patient safety as a global health priority”. The resolution urges Member States to recognize patient safety as a key priority in health sector policies and programmes, and requests the Director-General of WHO to emphasize patient safety as a key strategic priority in WHO’s work, especially within the universal health coverage (UHC) agenda. The resolution also requests WHO’s Director-General “to formulate a global patient safety action plan in consultation with Member States, regional economic integration organizations and all relevant stakeholders, including in the private sector”. This plan will be based on the guiding principles of equity, sustainability and accountability. The proposed action plan will seek inspiration and coherence with existing global action plans developed by WHO and other global health and development agencies. Responding to the unprecedented global patient safety movement, the need for very urgent and concerted action in this area, and aligning with the Sustainable Developmental Goals, WHO’s Director-General launched the WHO Flagship Initiative “A Decade of Patient Safety 2020-2030” in February 2020. | Amincin kan haƙuri Bayyani: Yanayin duniya na kula da lafiya yana canzawa tare da tsarin kiwon lafiya da ke aiki a cikin muhallai masu rikitarwa. Yayin da sabbin jinyoyyi, da fasaha, da ƙirƙirar kulawa ke iya samun damar warkarwa, kuma suna iya haifar da sabbin barazana ga samun amintaccen kulawa. Amincewar marasa lafiya shi ne ainihin ƙa'idar kula da lafiya kuma yanzu ana ganin shi a matsayin babban ƙalubalen lafiyar jama'a na duniya. Ƙoƙarin da duniya ke yi na rage nauyin cutar da majiyyaci ke ji bai samar da wani gagarumin sauyi ba a cikin shekaru 15 da suka gabata, duk da aikin waɗanda suka fara gwadawa a wasu wuraren kiwon lafiya. Haƙuri da samun aminci wani tsari ne na ayyukan da aka tsara wanda ke haifar da al'adu, da matakai, da halaye, da fasaha da muhalli a cikin kiwon lafiya wanda ke ci gaba da rage haɗari mai ɗorewa, da rage abin da ya faru na cutar da za a iya kauce masa, da kuskure, da kuma rage tasirinsa lokacin da ya faru. Kowane batu a cikin tsarin ba da kulawa yana ƙunshe da ƙayyadaddun rashin tsaro na asali. Domin fitar da ingantaccen tsari, ƙwararru a kiwon lafiya sun bayar da bayyanannun manufofi, da ƙarfin jagoranci na ƙungiya, da kiwon lafiya na marasa lafiya da iyalai a cikin tsarin kulawa, duk ana buƙatar su don tabbatar da ci gaba mai ɗorewa da gagarumin ci gaba a cikin amincin lafiyarsu. Nauyi: Amincewar marasa lafiya a cikin kiwon lafiya abu ne na gaggawa kuma mai tsananin tsananin buƙatar nuna damuwar lafiyar jama'a ta duniya. Cutuwa da mara lafiya ke yi, na zama nauyi sosai a kan duk tsarin kula da lafiya a duk faɗin duniya. A kowace shekara, adadin marasa lafiya da ba za su ƙirgu ba, na fama da rauni ko ma su mutu saboda rashin lafiya da rashin ingancin kulawar lafiya. Yawancin waɗannan raunuka ne da za a iya kauce masu. Nauyin rashin tsaro da na kulawar na nuna faɗi da girman matsalar. Lalacewar majiyyaci saboda munanan al'amura na iya kasancewa cikin manyan musabbabin mutuwa da nakasassu guda 10 a duniya. Mafi yawan wadannan mace-mace da raunuka ana iya kauce musu. An fi bayar da rahoton cewa kusan maras 1 cikin 10 da ke asibiti suna fuskantar cutarwa, waɗanda aƙalla kashi 50% ana iya yin rigakafin kamuwa da cutar da ke damun su. Kusan kashi biyu bisa uku na dukkan munanan abubuwan da suka faru sakamakon rashin tsaro ne, da kuma shekarun da suka wuce da ya jawo naƙasa da mutuwa, sun faruwa a cikin ƙasashe masu ƙaranci da matsakaicin hanyoyin shigar kuɗi na LMICs. An yi ƙiyasin cewa tsadar ɓarnar da ke tattare da asarar rai ko nakasa ta dindindin, wanda ke haifar da asarar ƙwazo a aiki, da yawaitar marasa lafiya da iyalai, ya kai dalar Amurka tiriliyon duk shekara. Bugu da ƙari, ƙimar tunani ga majinyaci da a danginsu (wanda ke da alaƙa da wanda aka rasa ko ya samu nakasa kuma ake ƙauna), haƙiƙa yana da mahimmanci, koda yake ya fi wahalar aunawa. Amsar da WHO ta bayar Da yake fahimtar babban nauyin cutar da marasa lafiya a fannin kiwon lafiya, Majalisar Kiwon Lafiya ta Duniya ta 72, a watan Mayun 2019, ta amince da wani ƙuduri (WHA72.6) kan aiki na duniya kan lafiyar marasa lafiya, wanda ya amince da kafa ranar kare lafiyar marasa lafiya ta duniya. a kiyaye kowace shekara a ranar 17 ga Satumba; kuma an fahimci cewa, amintaccen haƙuri ne aka fi ba wa muhimmanci a hukumance. Ƙudirin ya buƙaci ƙasashe (mambobin kungiyar) da su amince da amincin marasa lafiya a matsayin babban fifiko a cikin manufofi da shirye-shirye na sassan kiwon lafiya, kuma ya buƙaci Darakta-Janar na WHO da ya jaddada amincin marasa lafiya a matsayin babban muhimmin fifiko a cikin ayyukan WHO, musamman a cikin tsarin kiwon lafiya na duniya (UHC) tsarin. Ƙudirin ya kuma buƙaci Darakta-Janar na WHO da ya tsara shirin kare lafiyar majinyata a duniya tare da tuntuɓar ƙasashe (membobi) ƙungiyoyin hada-hadar tattalin arziƙin yanki da duk masu ruwa da tsaki, game da kamfanoni masu zaman kansu. Wannan shirin zai ɗoru ne a kan ƙa'idojin jagoranci na daidaito, da ɗorewa da kuma riƙon amana. Shirin aikin da aka gabatar zai nemi ƙarfafar guiwa da daidaito tare da tsare-tsaren ayyuka na duniya da hukumar WHO da sauran hukumomin lafiya da na ci gaban duniya suka ƙirƙira. Da yake mayar da martani ga ƙungiyoyin kare lafiyar majinyatan duniya da ba a taɓa ganin irinsa ba, ya jaddada buƙatar ɗaukar matakan gaggawa da haɗin kai a wannan yanki, tare da daidaitawa da kuma manufofin ci gaba mai ɗorewa, Darakta-Janar na WHO ya ƙaddamar da ɗaga tuta da zai yi aiki cikin Shekara Goma don tabbatar da amincin majinyata, 2020- 2030 tun a Fabrairun 2020. | Usalama wa mgonjwa Muhtasari: Mazingira ya kimataifa ya huduma za afya yanabadilika huku mifumo ya afya inavyofanya kazi katika mazingira magumu yanayozidi kuwa magumu. Ingawa matibabu mapya, teknolojia na miundo ya utunzaji inaweza kuwa na uwezo wa kimatibabu, inaweza pia kuleta vitisho vipya kwa utunzaji salama. Usalama wa mgonjwa ni kanuni ya msingi ya huduma ya afya na sasa inatambuliwa kama changamoto kubwa na inayokua ya afya ya umma duniani. Juhudi za kimataifa za kupunguza mzigo wa madhara ya mgonjwa hazijapata mabadiliko makubwa katika kipindi cha miaka 15 iliyopita, licha ya kazi ya upainia katika baadhi ya mipangilio ya afya. Usalama wa mgonjwa ni mfumo wa shughuli zilizopangwa ambazo huunda tamaduni, michakato, taratibu, tabia, teknolojia na mazingira katika utunzaji wa afya ambayo mara kwa mara na kwa uendelevu hupunguza hatari, kupunguza kutokea kwa madhara yanayoweza kuepukika, kufanya makosa kuwa madogo ya uwezekano na kupunguza athari zake inapotokea. Kila hatua katika mchakato wa kutoa huduma ina kiwango fulani cha ukosefu wa usalama wa asili. Sera zilizo wazi, uwezo wa uongozi wa shirika, data ya kuendeleza uboreshaji wa usalama, wataalamu wa afya wenye ujuzi na ushirikishwaji mzuri wa wagonjwa na familia katika mchakato wa huduma, zote zinahitajika ili kuhakikisha uboreshaji endelevu na muhimu katika usalama wa huduma za afya. Mzigo: Usalama wa mgonjwa katika huduma ya afya ni suala la dharura na kubwa la afya ya umma duniani kote. Madhara ya mgonjwa yana mzigo mkubwa sana kwa mifumo yote ya afya duniani kote. Kila mwaka, idadi isiyokubalika ya wagonjwa hupata majeraha au kufa kwa sababu ya huduma za afya zisizo salama na duni. Mengi ya majeraha haya yanaweza kuepukika. Changamoto ya utunzaji usio salama unaonyesha kwa upana na ukubwa wa tatizo. Madhara ya mgonjwa kutokana na matukio mabaya huenda yakawa miongoni mwa visababishi 10 vinavyoongoza vya vifo na ulemavu duniani kote. Wengi wa vifo na majeraha haya yanaweza kuepukika. Inaripotiwa kwa kawaida kuwa karibu mgonjwa 1 kati ya 10 aliyelazwa hospitalini hupata madhara, na angalau 50% yanazuilika. Takriban theluthi mbili ya matukio yote mabaya yanayotokana na utunzaji usio salama, na miaka iliyopotea kwa ulemavu na kifo, hutokea katika LMICs. Inakadiriwa kuwa gharama ya madhara yanayohusiana na kupoteza maisha au ulemavu wa kudumu, ambayo husababisha kupoteza uwezo na tija ya wagonjwa na familia zilizoathirika, ni sawa na trilioni za dola za Marekani kila mwaka. Zaidi ya hayo, gharama ya kisaikolojia kwa mgonjwa na familia yake (inayohusishwa na kupoteza au kulemazwa kwa mpendwa), hakika ni muhimu, ingawa ni vigumu zaidi kupima. Jibu la WHO Kwa kutambua mzigo mkubwa wa madhara ya mgonjwa katika huduma za afya, Bunge la 72 la Afya Duniani, Mei 2019, lilipitisha azimio (WHA72.6) kuhusu "Hatua ya Kimataifa juu ya usalama wa mgonjwa", ambayo iliidhinisha kuanzishwa kwa Siku ya Usalama wa Wagonjwa Duniani, kuwa kuzingatiwa kila mwaka tarehe 17 Septemba; na kutambuliwa "usalama wa mgonjwa kama kipaumbele cha afya duniani". Azimio hilo linahimiza Nchi Wanachama kutambua usalama wa mgonjwa kama kipaumbele muhimu katika sera na programu za sekta ya afya, na linamwomba Mkurugenzi Mkuu wa WHO kusisitiza usalama wa mgonjwa kama kipaumbele cha kimkakati cha kipaumbele katika kazi ya WHO, hasa ndani ya bima ya afya kwa wote (UHC). Azimio hilo pia linamtaka Mkurugenzi Mkuu wa WHO "kuunda mpango wa utekelezaji wa usalama wa mgonjwa duniani kwa kushauriana na Nchi Wanachama, mashirika ya ujumuishaji wa uchumi wa kikanda na washikadau wote husika, ikiwa ni pamoja na katika sekta ya kibinafsi". Mpango huu utazingatia kanuni elekezi za usawa, uendelevu na uwajibikaji. Mpango wa utekelezaji unaopendekezwa utatafuta msukumo na uwiano na mipango ya utekelezaji iliyopo ya kimataifa iliyoandaliwa na WHO na mashirika mengine ya kimataifa ya afya na maendeleo. Akijibu harakati za kimataifa za usalama wa wagonjwa, hitaji la hatua za haraka na za pamoja katika eneo hili, na kupatana na Malengo Endelevu ya Maendeleo, Mkurugenzi Mkuu wa WHO alizindua Mpango Mkuu wa WHO "Muongo wa Usalama wa Wagonjwa 2020-2030" mnamo Februari 2020. | Ààbò Aláìsàn Ìsọnísókí: Àwùjọ àgbáyé ìtọ́jú ìlera ń yípo pẹ̀lú àwọn ètò ìlera tí wọ́n ń ṣiṣẹ́ àwọn àgbègbè tí wọ́n fẹjú gbòòrò. Nígbà tí àwọn ìtọ́jú, ìmọ̀ ẹ̀rọ àti àwòṣe ìtọ́jú tuntun ní àfojúsùn ìwòsàn, wọ́n lè mú ewu tuntun wá fún ìtọ́jú aláàbò. Ààbò aláìsàn jẹ́ ìlànà pàtàkì fún ìtọ́jú ìlera bẹ́ẹ̀ sì ni wọ́n ti rí i gẹ́gẹ́ bí ìṣòro ńlá ìlera àwùjọ káríayé tí ó ń dàgbà. Àwọn akitiyan káríayé láti mú àdínkù bá àjàgà ewu ìnira aláìsàn kò tíì ṣe àṣeyọrí àyípadà ńlá láàrin ọdún 15 sẹ́yìn, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé àwọn iṣẹ́ ìsáájú ti wà ní àwọn ibùdó ìtọ́jú ìlera kan. Ààbò aláìsàn jẹ́ ìhun àwọn iṣẹ́ ètò tí wọ́n ṣẹ̀dá àṣà, ìgbésẹ̀, ètò, ìwà, ìmọ̀ ẹ̀rọ àti àyíká nínú ìtọ́jú ìlera tí ó ń mú àdínkù bá ewu nígbà gbogbo àti kánrinkése, àdínkù níní àwọn ìjàm̀bá tí ó ṣe é yàgò fún, mú kí àṣìṣe dín kù kí ó sì sé àdínkù ipa rẹ̀ nígbà tí ó bá wáyé. Ìpele kọ̀ọ̀kan nínú ìgbésẹ̀ ìtọ́jú aláìsàn ní àbùdá ewu díẹ̀ díẹ̀. Àwọn ìlànà à á tẹ̀lé, ipa ìdarí àjọ, ìwífún-àlàyé láti darí àwọn ìlọsíwájú ààbò, àwọn alámọ̀já ìtọ́jú ìlera onímọ̀-ọ́nṣe àti fífi tó àwọn aláìsàn àti ẹbí létí lásìkò ìgbésẹ̀ ìtọ́jú tí wọ́n yé, ni wọ́n ṣe pàtàkì láti mú ìlọsíwájú kánrinkése pàtàkì wà nínú ààbò ìtọ́jú ìlera. Àjàgà: Ààbò aláìsàn nínú ìtọ́jú ìlera jẹ́ ìṣòro ìlera àwùjọ pàjáwìrì tí ó ṣe pàtàkì. Ìjàm̀bá aláìsàn ń fa àjàgà ńlá gidi sórí gbogbo àwọn ètò ìtọ́jú ìlera káàkiri àgbáyé. Lọ́dọọdún, àìmọye àwọn aláìsàn ní àwọn ìfarapa tàbí kú nítorí ìtọ́jú ìlera tí kò láàbò tí kò sì dára. Púpọ̀ aowm ìfarapa wọ̀nyí ṣe é dènà. Àjàgà ìtọ́jú aláìláàbò ṣe àpẹẹrẹ títóbi àti ìpèsè ìṣòro náà. Ìfarapa aláìsàn nítorí àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ líle ṣe é ṣe kí ó jẹ́ ọ̀kan lára àwọn asíwájú okùnfà ikú àti ààbọ̀ ara 10 káàkiri àgbáyé. Púpọ̀ àwọn ikú wọ̀nyí àti ìfarapa ṣe é dènà. Wọ́n sáábà máa ń ròyìn pé bí àwọn aláìsàn 1 nínú 10 ní ìrírí ìfarapa, pẹ̀lú ó kéré jù 50% tí ó ṣe é dènà. Bí ìdá méjì nínú mẹ́ta gbogbo àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ líle náà wá láti ara ìtọ́jú aláìláàbò, àti àwọn ọdún tí wọ́n pàdánù fún ààbọ̀ ara àti ikú, ń ṣẹlẹ̀ ní àwọn orílẹ̀ èdè elérè pínnísín àti alábọ́dé èrè (LMICs). Wọ́n pajú rẹ̀ dé pé iyeó ìfarapa tí ó ní í ṣe pẹ̀lú àdánù ẹ̀mí tàbí ààbọ̀ ara, èyí tí ó yọrí sí àdánù agbára àti ìpèsè àwọn aláìsàn àti ẹbí, àwọn iyeó ọ̀pọ̀lọpọ̀ tírílíọ́nù dọ́là dọ́là lọ́dọọdún. Síwájú sí i, iye àdánù ìròrí fún aláìsàn àti ẹbí wọn (tí wọ́n ní í ṣe pẹ̀lú àdánù àti ààbọ̀ ara ẹni wọn), ṣe pàtàkì púpọ̀, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé ó ṣòro láti díwọ̀n. Èsì WHO Ṣíṣe ìdámọ̀ àjàgà ńlá ìfarapa aláìsàn nínú ìtọ́jú ìlera, Àpéjọ Ìlera Àgbáyé 72, ní Oṣù karùn-ún 2019, ṣàmúlò ọ̀nà àbáyọ! WHA72. 6) lórí "Iṣẹ́ Àgbáyé lórí ààbò aláìsàn", èyí tí ó fọwọ́ sí ìdásílẹ̀ Ọjọ́ Ààbò Aláìsàn Lágbàáyé, tí wọ́n yóò máa ṣe lọ́dọọdún ní 17 Oṣù Kẹ̀sán-án; àti ìdámọ̀ "ààbò aláìsàn bí pàtàkì ìlera káríayé". Ọ̀nà àbáyọ náà rọ àwọn orílẹ̀ èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ láti ṣe ìdámọ̀ ààbò aláìsàn bí kókó pàtàkì nínú àwọn ìlànà àti ètò ẹ̀ka ìlera, bẹ́ẹ̀ ni wọ́n rọ Adarí Àgbà WHO láti tẹnumọ́ ààbò aláìsàn bí ọgbọ́n pàtàkì nínú iṣẹ́ WHO, pàápàá jùlọ láàrin ètò ìpèsè ìlera àgbáyé (UHC). Ọ̀nà àbáyọ náà tún rọ Adarí Àgbà WHO "láti ṣe àgbékalẹ̀ ètò iṣẹ́ ààbò aláìsàn káríayé pẹ̀lú àjọṣepọ̀ pẹ̀lú àwọn orílẹ̀ èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́, àwọn àjọ aṣàmúlò ọrọ̀ ajé ẹkùn àti gbogbo àwọn èèkàn tí wọ́n ní í ṣe, tí ó fi mọ́ ẹ̀ka aládàáni". Ètò yìí yóò dá lórí àwọn ìlànà ìtọ́nisọ́nà déédéé, kánrinkése àti àkóyawọ́. Ètò iṣẹ́ tí wọ́n dábàá náà yóò wá ìmísí àti ìsọ̀kan pẹ̀lú àwọn ètò iṣẹ́ káríayé tí WHO ṣe àgbékalẹ̀ àti àwọn ìlera àgbáyé àti àjọ ìdàgbàsókè mìíràn. Nígbà tí ó fèsì sí ọ̀rọ̀ ààbò aláìsàn káàkiri àgbáyé tí kò ṣẹlẹ̀ rí, ìpè fún àwọn ìṣe kíákíá àti àjọṣe ní agbègbè yìí, àti àsopọ̀ pẹ̀lú Àwọn Àfojúsùn Ìdàgbàsókè Kánrinkése, Adarí Àgbà WHO ṣe ìfilọ́lẹ̀ WHO Flagship Initiative "Ẹ̀wádún kan Ààbò Aláìsàn 20200-2030" ní Oṣù Kejì 2020. | Ukuphepha kwesiguli Uhlolojikelele: Isimo somhlaba wonke sokunakekelwa kwezempilo siyashintsha ngezinhlelo zezempilo ezisebenza ezindaweni eziyinkimbinkimbi. Nakuba izindlela zokwelapha ezintsha, ubuchwepheshe kanye namamodeli okunakekela zingaba namandla okwelapha, zingase futhi zibe izinsongo ezintsha ekunakekelweni okuphephile. Ukuphepha kwesiguli kuyisimiso esiyisisekelo sokunakekelwa kwezempilo futhi manje sekubhekwa njengenselele enkulu nekhulayo yezempilo yomphakathi emhlabeni jikelele. Imizamo yomhlaba wonke yokunciphisa umthwalo wokulimala kwesiguli ayizange izuze ushintsho olukhulu phakathi neminyaka eyi-15 edlule, naphezu komsebenzi wokuphayona kwezinye izilungiselelo zokunakekelwa kwezempilo. Ukuphepha kwesiguli kuwuhlaka lwemisebenzi ehleliwe edala amasiko, izinqubo, izinqubo, ukuziphatha, ubuchwepheshe kanye nezindawo ekunakekelweni kwezempilo ezinciphisa ngokuqhubekayo nangokuqhubekayo izingozi, ezinciphisa ukwenzeka kokulimala okungagwemeka, okwenza iphutha libe mancane amathuba futhi linciphise umthelela walo uma lenzeka. Iphuzu ngalinye ohlelweni lokunakekela liqukethe izinga elithile lokungavikeleki okungokwemvelo. Izinqubomgomo ezicacile, amandla obuholi benhlangano, idatha yokushayela ukuthuthukiswa kokuphepha, ochwepheshe bezempilo abanamakhono kanye nokubandakanyeka okuphumelelayo kweziguli kanye nemindeni ohlelweni lokunakekelwa, konke kuyadingeka ukuze kuqinisekiswe ukuthuthukiswa okusimeme nokubalulekile ekuphepheni kokunakekelwa kwezempilo. Umthwalo: Ukuphepha kwesiguli ekunakekelweni kwezempilo kuwukukhathazeka okuphuthumayo futhi okubucayi kwezempilo yomphakathi emhlabeni jikelele. Ukulimala kwesiguli kunomthwalo omkhulu kakhulu kuzo zonke izinhlelo zokunakekelwa kwezempilo emhlabeni wonke. Minyaka yonke, inani elingamukeleki leziguli liyalimala noma ziyafa ngenxa yokunakekelwa kwezempilo okungaphephile nokusezingeni eliphansi. Iningi lalokhu kulimala liyagwemeka. Umthwalo wokunakekelwa okungaphephile ugqamisa kabanzi ubukhulu kanye nezinga lenkinga. Ukulimala kwesiguli ngenxa yezehlakalo ezimbi kungenzeka kube phakathi kwezimbangela eziyi-10 ezihamba phambili zokufa nokukhubazeka emhlabeni wonke. Iningi lalokhu kufa nokulimala kuyagwemeka. Kuvame ukubikwa ukuthi cishe isiguli esisodwa kweziyi-10 esilaliswe esibhedlela sithola ukulimala, okungenani okungama-50% angagwemeka. Cishe izingxenye ezimbili kwezintathu zazo zonke izehlakalo ezimbi ezibangelwa ukunakekelwa okungaphephile, kanye neminyaka eyalahleka ngenxa yokukhubazeka nokufa, zenzeka kumaLMIC. Kulinganiselwa ukuthi izindleko zokulimala okuhlobene nokulahlekelwa ukuphila noma ukukhubazeka unomphela, okuholela ekulahlekelweni kwamandla kanye nokukhiqiza kweziguli ezithintekile kanye nemindeni, zifinyelela ezigidini zezigidi zamaRandi aseMelika minyaka yonke. Ngaphezu kwalokho, izindleko ezingokwengqondo esigulini nomndeni waso (ezihambisana nokulahlekelwa noma ukukhubaza othandekayo), zibaluleke kakhulu, nakuba kunzima kakhulu ukuzikala. Impendulo yeWHO Ngokubona umthwalo omkhulu wokulimala kwesiguli ekunakekelweni kwezempilo, iWorld Health Assembly yama-72, ngoMeyi 2019, yamukela isinqumo (WHA72.6) mayelana "Isenzo somhlaba wonke mayelana nokuphepha kwesiguli", esagunyaza ukusungulwa koSuku Lomhlaba Lokuphepha Kweziguli, ukuthi kubhekwe minyaka yonke mhla ziyi-17 kuMandulo; futhi kuqashelwe "ukuphepha kwesiguli njengento ebaluleke kakhulu emhlabeni jikelele". Lesi sinqumo sikhuthaza Amazwe Angamalungu ukuthi abone ukuphepha kwesiguli njengento ebaluleke kakhulu kuzinqubomgomo nezinhlelo zomkhakha wezempilo, futhi sicela uMqondisi-Jikelele weWHO ukuthi agcizelele ukuphepha kwesiguli njengento esemqoka ebaluleke kakhulu emsebenzini weWHO, ikakhulukazi ngaphakathi komkhakha wezempilo jikelele (UHC) uhlelo. Lesi sinqumo siphinde sicele uMqondisi-Jikelele weWHO “ukuba enze uhlelo lokusebenza lokuphepha kwesiguli emhlabeni wonke ngokubonisana namazwe angamaLungu, izinhlangano zesifunda ezihlanganisa umnotho kanye nabo bonke ababambiqhaza abathintekayo, okuhlanganisa nezimboni ezizimele”. Lolu hlelo luzosekelwa phezu kwemigomo eyisiqondiso sokulingana, ukusimama kanye nokuziphendulela. Uhlelo lokusebenza oluhlongozwayo luzofuna ugqozi nokuhambisana nezinhlelo zokusebenza ezikhona emhlabeni jikelele ezithuthukiswe yiWHO kanye nezinye izikhungo zomhlaba wonke zezempilo nentuthuko. Ephendula umnyakazo wokuphepha kwesiguli ongakaze ubonwe emhlabeni wonke, isidingo sesinyathelo esiphuthumayo nesihlangene kule ndawo, kanye nokuhambisana nezinjongo zentuthuko eziqhubekayo, uMqondisi-Jikelele weWHO wethule iWHO Flagship Initiative “Iminyaka Eyishumi Yokuphepha Kweziguli 2020-2030” ngoNhlolanja 2020. |
የአካል እንቅስቃሴ አጠቃላይ እይታ: መደበኛ የአካል ብቃት እንቅስቃሴ እንደ ልብ ሕመም፣ ስትሮክ፣ የስኳር በሽታ እና በርካታ የካንሰር ዓይነቶችን የመሳሰሉ ተላላፊ ያልሆኑ በሽታዎችን ለመከላከል እና ለመቆጣጠር እንደሚረዳ ተረጋግጧል። በተጨማሪም የደም ግፊትን ለመከላከል፣ ጤናማ የሰውነት ክብደትን ለመጠበቅ እና የአዕምሮ ጤናን፣ የሕይወት ጥራት እና ደኅንነትን ለማሻሻል ይረዳል። የአካል ብቃት እንቅስቃሴ ሁሉንም እንቅስቃሴዎች ያመለክታል። ንቁ ለመሆን የታወቁ መንገዶች በእግር መጓዝ፣ ብስክሌት መንዳት፣ መንኰራኵር፣ ስፖርት፣ ንቁ መዝናኛ እና ጨዋታን ይካትታሉ፣ እናም በማንኛውም የችሎታ ደረጃ እና ለሁሉም ሰው ደስታ ሊከናወን ይችላል። ይሁን እንጂ በአሁኑ ጊዜ በዓለም ዙሪያ ከሚገኙ አዋቂዎች መካከል ከአራቱ አንዱ እና 81% የሚሆኑት ወጣቶች በቂ የአካል ብቃት እንቅስቃሴ እንደማያደርጉ ይገመታል። በተጨማሪም አገሮች በኢኮኖሚ እየጎለበቱ ሲሄዱ የእንቅስቃሴ-አልባነት ደረጃ እየጨመረ እና ወደ 70% ሊደርስ ይችላል, ምክንያቱም የመጓጓዣ ዘይቤዎች በመለወጥ, ለስራ እና ለመዝናኛ የቴክኖሎጂ አጠቃቀም መጨመር, ባህላዊ እሴቶች እና የማያንቀሳቀስ ባህሪያትን መጨመር። የአካል ብቃት እንቅስቃሴ-አልባነት መጨመር በጤና ስርዓት፣ በአካባቢ፣ በኢኮኖሚ ልማት፣ በማህበረሰብ ደህንነት እና በህይወት ጥራት ላይ አሉታዊ ተጽእኖ አለው። የአለም ጤና ድርጅት የአካል ብቃት እንቅስቃሴ እቅድ እ.ኤ.አ.ከ2018–2030፡ የበለጠ ንቁ ሰዎች ለጤናማ አለም፣ በሁሉም ሁኔታዎች ውስጥ የመንግስት አቋራጭ እና ባለብዙ ዘርፍ አጋርነት የአካል ብቃት እንቅስቃሴን ለመደገፍ፣ ለማቆየት እና ለመጨመር የሚረዱ ውጤታማ እና ተግባራዊ የፖሊሲ እርምጃዎችን ያቀርባል። እንደ የተቀናጀ እና ሁሉን አቀፍ ምላሽ. ተፅዕኖ፡ የአካል ብቃት እንቅስቃሴ አለማድረግ በአለም አቀፍ ደረጃ ተላላፊ ላልሆኑ በሽታዎች እና ሞት ከሚያጋልጡ ምክንያቶች አንዱ ነው። ለካንሰር፣ ለልብ ሕመም፣ ለስትሮክ እና ለስኳር በሽታ የመጋለጥ ዕድልን በ20-30% ይጨምራል። የአለም ህዝብ የበለጠ ንቁ ቢሆን በአመት ከአራት እስከ አምስት ሚሊዮን ሞትን መከላከል እንደሚቻል ይገመታል። ከአራት ጎልማሶች አንዱ እና ከአምስት ታዳጊዎች አራቱ በቂ የሆነ የአካል ብቃት እንቅስቃሴ አያደርጉም። ሴቶች እና ልጃገረዶች በአጠቃላይ ከወንዶች እና ከወንድ ልጆች ያነሱ ንቁ ናቸው, ይህም የጤና አለመመጣጠን እያሰፋ ነው። በእድሜ የገፉ ጎልማሶች እና የአካል ጉዳተኞች ንቁ የመሆን እድላቸው አነስተኛ ሲሆን የአካል፣ የአዕምሮ እና የማህበራዊ ጤና ጥቅሞቹንም ያጣሉ። የአካል ብቃት እንቅስቃሴ አለማድረግ ህብረተሰቡን በድብቅ እና በማደግ ላይ ባለው የህክምና አገልግሎት ወጪ እና ምርታማነትን በማጣት ጫና ያሳድራል። እ.ኤ.አ. በ 2016 የተደረጉ ግምቶች እንደሚያሳዩት የአካል ብቃት እንቅስቃሴ አለማድረግ የጤና ስርዓቱን 54 ቢሊዮን ዶላር ያስወጣ ሲሆን 14 ቢሊዮን ዶላር ኢኮኖሚያዊ ኪሳራ አስከትሏል ። ከሁለቱም ከፍተኛ ገቢ ያላቸው፣ እንዲሁም ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ካላቸው አገሮች (LMICs) የሚገመተው ግምት እንደሚያመለክተው ከ1-3 በመቶ የሚሆነው የብሔራዊ የጤና እንክብካቤ ወጪዎች በአካል ብቃት እንቅስቃሴ አለመኖር ምክንያት ናቸው። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ በአለም አቀፍ ደረጃ የአካል ብቃት እንቅስቃሴ አለማድረግ ደረጃዎችን ለመቅረፍ ለሚያስፈልገው አስቸኳይ ፍላጎት ምላሽ የአለም ጤና ድርጅት የአካል ብቃት እንቅስቃሴን እ.ኤ.አ 2018–2030፡የበለጠ ንቁ የሆኑ ሰዎች ለጤናማ ዓለም እንዲሆኑ እና አገራት እና ባለድርሻ አካላት እነዚህን እርምጃዎች በአራቱ ቍልፍ መስኮች እንዲተገብሩ ይደግፋል። በሁሉም ህዝቦች መካከል የአካል ብቃት እንቅስቃሴን ለመጨመር ሀገራት ተገቢ ፖሊሲዎችን፣ የኢንቨስትመንት ጉዳዮችን እና የፋይናንስ ዘዴዎችን እንዲያዘጋጁ ለመርዳት በቅርብ ማስረጃዎች እና መግባባት የተደገፉ የአለም አቀፍ ፖሊሲ እና ደረጃዎች ተዘምነዋል። ዓለም አቀፋዊ መሳሪያዎች እና ግብዓቶች እንደ መራመድ እና ብስክሌት የመሳሰሉ ቁልፍ እንቅስቃሴዎችን ለማስተዋወቅ የሚረዱ መሳሪያዎችን ያካትታሉ; የአካል ብቃት እንቅስቃሴን ወደ የመጀመሪያ ደረጃ የጤና እንክብካቤ ማቀናጀት; ባህሪያትን ለመለወጥ የሚረዱ ዲጂታል መድረኮችን በመጠቀም መፍጠር። ከስፖርት፣ ከመጓጓዣ እና ከአካባቢ ጥበቃ ዘርፎች ጋር ቅንጅት እና ትብብር፣ "ስፖርት ለሁሉም" ተነሳሽነት ማጠናከር የከተማ ንድፍ እና የመጓጓዣ ስርዓቶች ለሁሉም ሰው የአካል ብቃት እንቅስቃሴ ደህንነቱ የተጠበቀ ቦታዎችን እና እድሎችን መስጠቱን ያረጋግጣል። እንደ ዓለም አቀፍ የአካል ብቃት መጠይቅ(ጂፒኤኪው) እና ዓለም አቀፍ የትምህርት ቤት-ተኮር የተማሪ ጤና ጥናት( ጂኤስኤችኤስ) ባሉ መሣሪያዎች አማካይነት ዓለም አቀፍ እድገትን መከታተል አገራት ከአካል ብቃት እንቅስቃሴ ጋር የተዛመዱ የባህሪ አደጋ ምክንያቶችን እንዲገመግሙ ይረዳቸዋል። የዓለም ጤና ድርጅት ለዓለም የጤና ጉባኤ በ2030 የአካል ብቃት እንቅስቃሴን በ15 በመቶ ለማሳደግ በዓለም አቀፍ ደረጃ የተገኘውን እድገት እና የ2021፣ 2026 እና 2030 የጂኤፒፒኤ ግቦች ሪፖርት አቅርቧል። በአካል ብቃት እንቅስቃሴ ላይ ስላለው ስራ የበለጠ መረጃ ለማግኘት ወደ የዓለም ጤና ድርጅት ቡድኖች ይሂዱ። | Physical activity Overview: Regular physical activity is proven to help prevent and manage noncommunicable diseases (NCDs) such as heart disease, stroke, diabetes and several cancers. It also helps prevent hypertension, maintain healthy body weight and can improve mental health, quality of life and well-being. Physical activity refers to all movement. Popular ways to be active include walking, cycling, wheeling, sports, active recreation and play, and can be done at any level of skill and for enjoyment by everybody. Yet, current global estimates show one in four adults and 81% of adolescents do not do enough physical activity. Furthermore, as countries develop economically, levels of inactivity increase and can be as high as 70%, due to changing transport patterns, increased use of technology for work and recreation, cultural values and increasing sedentary behaviours. Increased levels of physical inactivity have negative impacts on health systems, the environment, economic development, community well-being and quality of life. The WHO Global action plan on physical activity 2018–2030: more active people for a healthier world, provides a framework of effective and feasible policy actions which can help support, retain and increase physical activity through cross-government and multisectoral partnerships across all settings, as a coordinated and comprehensive response. Impact: Physical inactivity is one of the leading risk factors for noncommunicable diseases (NCDs) and death worldwide. It increases the risk of cancer, heart disease, stroke and diabetes by 20–30%. It is estimated that four to five million deaths per year could be averted if the global population was more active. One in four adults – and four out of five adolescents don’t do enough physical activity. Women and girls generally are less active than men and boys, widening health inequalities. Older adults and people living with disabilities are also less likely to be active and miss out on the physical, mental and social health benefits. Physical inactivity burdens society through the hidden and growing cost of medical care and loss of productivity. Estimates from 2016 show that physical inactivity cost the health system US$ 54 billion, and resulted in US$ 14 billion in economic losses. Estimates from both high-income, as well as low- and middle-income countries (LMICs) indicate that between 1–3% of national health care expenditures are attributable to physical inactivity. WHO response In response to the urgent need to address physical inactivity levels worldwide, WHO developed the Global action plan on physical activity 2018–2030 (GAPPA): more active people for a healthier world, and supports countries and stakeholders to implement these actions across the four key areas; Global policy and standards, underpinned by latest evidence and consensus, are updated to help countries develop appropriate policies, investment cases and financing mechanisms to increase levels of physical activity among all populations. Global tools and resources include toolkits to promote key activities, such as walking and cycling; integrating physical activity into primary health care; and innovations using digital platforms to help change behaviours. Coordination and collaboration with the sports, transport and environment sectors, strengthen “sport for all” initiatives and ensure urban design and transport systems provide safe places and opportunities for physical activity for everyone. Monitoring global progress through instruments such as Global physical activity questionnaire (GPAQ) and the Global school-based student health survey (GSHS) help countries assess behavioural risk factors relating to physical activity. WHO reports to the World Health Assembly on the global progress to increase physical activity by 15% by 2030, and GAPPA milestones of 2021, 2026, and 2030. For more information on the work on physical activity go to WHO teams. | Ayyukan motsa jiki Bayani: An tabbatar da cewa, aikin motsa jiki na yau da kullum na taimaka wa rigakafi da hana kamuwa da cututtukan da ba na yaɗuwa ba (NCDs) kamar cututtukan zuciya, da na bugun jini, da na ciwon suga da ma na cututtukan daji da yawa. Haka nan, yana taimaka wa hana kamuwa da hawan jini, da kula da lafiyar jiki kuma yana iya inganta lafiyar ƙwaƙwalwa, da ingancin rayuwa da walwala. Ayyukan motsa jiki na nufin dukkan motsin mutum. Shahararrun hanyoyin samun kuzari sun haɗa da; tafiyar ƙafa, da na keke, ko keken atisayi, ko keken wasanni, da motsa jiki, da nishaɗi, da wasanni, kuma ana iya yin su a kowane mataki da yanayi da jin daɗi gwargwadon mutum. Duk da haka, ƙididdigar duniya na yanzu na nuni da cewa, ɗaya cikin manyan mutane huɗu da kuma kashi 81% na matasa ba sa samun isasshen motsa jiki. Bugu da ƙari kuma, yayin da ƙasashe ke tasowa ta fuskar tattalin arziki, matakan rashin aiki yana ƙaruwa kuma zai iya kaiwa kashi 70 cikin ɗari, saboda canzuwar yanayin sufuri, da ƙaruwar amfani da fasaha don gudanar da ayyuka da nishaɗi, da tasirin al'adu da kuma ƙaruwar halayyar zama guri guda. Ƙaruwar yawaitan matakan rashin motsa jiki na ba da mummunar sakamako a kan tsarin kiwon lafiya, da na muhalli, da ci gaban tattalin arziƙi, da jin daɗin al'umma, da ma ingancin rayuwa. Shirin WHO na Duniya game da motsa jiki na shekarar 2018 "2030: akwai buƙatar ayyukan da ke motsa jiki, sannan ya ba da tsari na ayyukan da za su yi tasiri wajen haɓaka lafiya, da tasiri waɗanda za su iya taimakawa, da riƙewa da haɓaka aikin jiki ta hanyar haɗin guiwar gwamnati da ƙungiyoyi daban-daban a duk yankuna, a matsayin haɗin kai kuma cikakkiyar amsa. Tasiri: Rashin ayyukan motsa jiki na ɗaya daga cikin manyan abubuwan haɗari da ke wanzar da cututtuka marasa yaɗuwa (NCDs) da mutuwa a duk duniya. Yana ƙara haɗarin kamuwa da ciwon daji, ko cututtukan zuciya, da bugun jini, da kuma ciwon suga nan da shekarar 2030. An ƙiyasta cewa za a iya daƙile mace-mace miliyan huɗu zuwa biyar a kowace shekara idan mafi yawan al'ummar duniya na da kuzarin aiki. Ɗaya ne kawai acikin manyan mutane huɗu, da kuma huɗu cikin biyar na samari ba sa samun isasshen motsa jiki. Mata da 'yan mata kwata-kawata da ma ba su da kuzarin aiki da ya kusa da na maza, ana ƙoƙarin cike gurbin rashin daidaiton lafiya. Tsofaffi da nakasassu ma na da ƙarancin yin aiki da ke motsa jiki, hakan ke sa su rasa fa'idojin lafiyar jiki, da na tunani da kuma zamantakewa. Rashin motsa jiki yana dankwafar da al'umma ta hanyar ƙara wa lafiya tsada da hasarar yawan aikace -aikace. Ƙididdiga daga dubu biyu da sha shida 2016 sun nuna cewa ƙimanin dalar Amurka biliyan hamsin da huɗu ne ya tafi a tsarin kiwon lafiya ta dalilin rashin motsa jiki, kuma ya haifar da asarar dala biliyan sha huɗu 14 na tattalin arziki. Ƙididdiga daga duka manyan masu samun kudin shiga, da kuma ƙananan ƙasashe masu matsakaicin kuɗi (LMICs) sun nuna cewa tsakanin kashi 1-3% na kashe kuɗin kula da lafiya na ƙasa ana danganta su da rashin motsa jiki. WHO sun amsa Dangane da buƙatar gaggawa don magance matakan rashin motsa jiki a duk duniya, "WHO" sun samar da tsarin motsa jiki na musamman a matakin duniya dubu biyu da goma sha taƙwas 2018 zuwa dubu biyu da talatin (GAPPA) : ƙarin samun mutane masu kuzari don samar da duniya mafi koshin lafiya, kuma yana tallafawa ƙasashe da masu madafa iƙo domin aiwatar da waɗannan muhimman fannoni huɗu:; Manufofin duniya da ƙa'idodi, waɗanda sabbin shaidu da yarjejeniya suka ƙarfafa, an sabunta su don taimakawa ƙasashe haɓaka manufofin da suka dace, shari'o'in saka hannun jari da hanyoyin ba da kuɗi don haɓaka matakan motsa jiki a tsakanin dukkan jama'a. Kayan aiki na duniya da albarkatu sun haɗa da kayan aiki don haɓaka mahimman ayyuka, kamar tafiya da hawan keke; haɗa ayyukan jiki cikin kulawar lafiya na farko; da sabbin abubuwa ta amfani da dandamali na dijital don taimakawa canza halaye. Haɗin kai da haɗin gwiwa tare da sassan Wasanni, Sufuri da Muhalli, ƙarfafa Wasanni don duk wani shiri da tabbatar da ƙira da tsarin sufuri na birane suna ba da wurare masu aminci da damar motsa jiki ga kowa da kowa. Kula da ci gaban duniya ta hanyar kayan aiki kamar tambayoyin motsa jiki na duniya (GPAQ) da Binciken Kiwon Lafiyar Dalibai na Duniya (GSHs) na taimaka wa ƙasashe tantance abubuwan haɗarin ɗabi'a da suka shafi motsa jiki. WHO ta ba da rahoto ga Majalisar Kiwon Lafiya ta Duniya game da Ci gaban Duniya don haɓaka motsa jiki da kashi 15% nan da 2030, da GAPPA matakan 2021, 2026, da 2030. Domin ƙarin bayani kan aikin motsa jiki je zuwa ƙungiyoyin WHO. | Shughuli ya kimwili Muhtasari: Mazoezi ya kawaida ya mwili yamethibitishwa kusaidia kuzuia na kudhibiti magonjwa yasiyoambukiza (NCDs) kama vile ugonjwa wa moyo, kiharusi, kisukari na saratani kadhaa. Pia husaidia kuzuia shinikizo la damu, kudumisha uzito wa mwili wenye afya na inaweza kuboresha afya ya akili, ubora wa maisha na ustawi. Shughuli ya kimwili zinahusu mihangaiko yote. Njia maarufu za kuwa hai ni pamoja na kutembea, kuendesha baiskeli, kuendesha gari kwa magurudumu, michezo, burudani na uchezaji, na zinaweza kufanywa katika kiwango chochote cha ustadi na kufurahishwa na kila mtu. Hata hivyo, makadirio ya sasa ya kimataifa yanaonyesha mtu mzima mmoja kati ya wanne na 81% ya vijana hawafanyi shughuli za kutosha za kimwili. Zaidi ya hayo, kadiri nchi zinavyoendelea kiuchumi, viwango vya kutofanya kazi huongezeka na vinaweza kuwa vya juu hadi 70%, kutokana na mabadiliko ya mifumo ya usafiri, kuongezeka kwa matumizi ya teknolojia kwa kazi na burudani, maadili ya kitamaduni na kuongezeka kwa tabia za kukaa. Kuongezeka kwa viwango vya kutofanya mazoezi ya mwili kuna athari mbaya kwa mifumo ya afya, mazingira, maendeleo ya kiuchumi, ustawi wa jamii na ubora wa maisha. Mpango wa utekelezaji wa WHO kuhusu shughuli za kimwili 2018-2030: watu wanaofanya kazi zaidi kwa ajili ya ulimwengu wenye afya bora, unatoa mfumo wa hatua madhubuti na zinazowezekana za sera ambazo zinaweza kusaidia, kuhifadhi na kuongeza shughuli za kimwili kupitia ushirikiano wa serikali na sekta mbalimbali katika mazingira yote, kama jibu lililoratibiwa na la kina. Athari: Kutofanya mazoezi ya kimwili ni mojawapo ya sababu kuu za hatari kwa magonjwa yasiyoambukiza (NCDs) na vifo duniani kote. Inaongeza hatari ya saratani, ugonjwa wa moyo, kiharusi na kisukari kwa 20-30%. Inakadiriwa kuwa vifo milioni nne hadi tano kwa mwaka vinaweza kuepukwa ikiwa idadi ya watu ulimwenguni ingekuwa hai zaidi. Mmoja kati ya watu wazima wanne - na vijana wanne kati ya watano hawafanyi shughuli za kutosha za kimwili. Wanawake na wasichana kwa ujumla hawana shughuli nyingi kuliko wanaume na wavulana, na hivyo kuongeza tofauti za kiafya. Wazee na watu wanaoishi na ulemavu pia wana uwezekano mdogo wa kuwa hai na kukosa faida za kiafya, kiakili na kijamii. Kutokuwa na shughuli za kimwili hulemea jamii kupitia gharama iliyofichwa na inayoongezeka ya huduma ya matibabu na kupoteza tija. Makadirio ya mwaka 2016 yanaonyesha kuwa kutofanya mazoezi ya mwili kuligharimu mfumo wa afya dola bilioni 54, na kusababisha hasara ya kiuchumi ya dola bilioni 14. Makadirio kutoka kwa nchi zenye mapato ya juu, pamoja na nchi za kipato cha chini na cha kati (LMICs) yanaonyesha kuwa kati ya 1-3% ya matumizi ya afya ya kitaifa yanatokana na kutokuwa na shughuli za kimwili. Jibu la WHO Ili kukabiliana na hitaji la dharura la kushughulikia viwango vya kutofanya mazoezi ya mwili kote ulimwenguni, WHO ilitengeneza mpango wa utekelezaji wa Global juu ya mazoezi ya mwili 2018-2030 (GAPPA): watu walio hai zaidi kwa ulimwengu wenye afya bora, na kuunga mkono nchi na washikadau kutekeleza vitendo hivi katika mambo makuu manne.; Sera na viwango vya kimataifa, vikiungwa mkono na ushahidi na makubaliano ya hivi punde, vinasasishwa ili kusaidia nchi kutayarisha sera zinazofaa, kesi za uwekezaji na mbinu za ufadhili ili kuongeza viwango vya shughuli za kimwili miongoni mwa makundi yote. Zana na nyenzo za kimataifa ni pamoja na vifaa vya kukuza shughuli muhimu, kama vile kutembea na kuendesha baiskeli; kuunganisha shughuli za kimwili katika huduma ya afya ya msingi; na ubunifu kwa kutumia mifumo ya kidijitali kusaidia kubadilisha mienendo. Uratibu na ushirikiano na sekta za michezo, usafiri na mazingira, huimarisha mipango ya "michezo kwa wote" na kuhakikisha muundo wa mijini na mifumo ya usafiri hutoa maeneo salama na fursa za shughuli za kimwili kwa kila mtu. Kufuatilia maendeleo ya kimataifa kupitia zana kama vile hojaji ya shughuli za kimwili Duniani (GPAQ) na Utafiti wa Afya ya Wanafunzi wa Kimataifa (GSHS) husaidia nchi kutathmini vipengele vya hatari vya kitabia vinavyohusiana na shughuli za kimwili. WHO inaripoti kwa Baraza la Afya Ulimwenguni kuhusu maendeleo ya kimataifa ya kuongeza shughuli za mwili kwa 15% ifikapo 2030, na hatua muhimu za GAPPA za 2021, 2026, na 2030. Kwa habari zaidi juu ya kazi ya mazoezi ya mwili nenda kwa timu za WHO. | Ìfaraṣiṣẹ́ Ìsọnísókí: Ìfaraṣiṣẹ́ òòrèkóòrè ni wọ́n ti jẹ́rìí pé ó ń ṣe ìrànlọ́wọ́ àti àkóso àwọn àìsàn tí kì í ràn (NCDs) bí àìsàn ọkàn, ẹ̀gbà, àtọ̀gbẹ àti onírúurú jẹjẹrẹ. Ó tún ń dènà ẹ̀jẹ̀ ríru, àkóso ìwúwo ara tí ó bá ìlera mu bẹ́ẹ̀ sì ni ó lè ìlọsíwájú bá ìlera orí, iyì ìgbésí ayé àti àlàáfíà. Ìfaraṣiṣẹ́ ni gbogbo ìyanká. Àwọn ọ̀nà tí ó dára láti wà ní ẹnu iṣẹ́ ni rínrìn, wíwa kẹ̀kẹ́, àgbá yígí, àwọn eré ìdárayá, ìnajú aláápọn àti eré, bẹ́ẹ̀ sì ni ó lè jẹ́ ṣíṣe ní èyíkéyìí ìpele ìmọ̀-ọ́nṣe àti fún ìgbádùn láti ọwọ́ gbogbo ènìyàn. Síbẹ̀, iye àìpẹ́ káríayé fi hàn pé ọ̀kan nínú àgbàlagbà mẹ́rin àti 81% àwọn ọ̀dọ́ kì í ṣe ìfaraṣiṣẹ́ tí ó tó. Síwájú sí i, bí àwọn orílẹ̀ èdè tí ń gòkè àgbà nínú ọrọ̀ ajé, àwọn ìpele àìṣáápọn lè pọ̀ tó 70%, nítorí àwọn bátánì ìgbòkègbodò ọkọ̀ tí wọ́n ń yípadà, ìgbòòrò nínú ìlò ìmọ̀ ẹ̀rọ fún iṣẹ́ àti ìnajú, àwọn ohun àṣà àti ìgbòòrò àwọn ìwà ìnajú aláìsáápọn. Ìdàgbàsókè àwọn ìpele àìṣáápọn eré ìdárayá ní àwọn ipa òdì lórí àwọn ètò ìlera, àyíká, ìdàgbàsókè ọrọ̀ ajé, alaadiat àwùjọ àti àbùdá ìgbé ayé. Ètò iṣẹ́ káríayé WHO lórí ìdárayá 2018-2030: àwọn ènìyàn aláápọn fún ayé onílera, ìpèsè ìhun-iṣẹ́ fún àwọn iṣẹ́ ìlànà tí ó múnádóko tí ó sì sé e ṣe èyí tí ó lè ṣe àtìlẹ́yìn, ìlò àti ìlọsíwájú ìfaraṣiṣẹ́ nípasẹ̀ àwọn ìbánidòwòpọ̀ ìjọba sí ìjọba àti ẹgbẹ́ sí ẹgbẹ́ káàkiri gbogbo àwọn ibùdó, gẹ́gẹ́ bí èsì gbòòrò tí ó sì ní ètò. Ipa: Ìfaraṣiṣẹ́ jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn asíwájú ewu fún àwọn àìsàn tí kì í ràn (NCDs) àti ikú káàkiri àgbáyé. Ó máa ń gbòòrò ewu jẹjẹrẹ, àrùn ọkàn, ẹ̀gbà àti àtọ̀gbẹ pẹ̀lú 20-30%. Wọ́n díwọ̀n rẹ̀ pé àwọn ikú bí mílíọ̀nù mẹ́rin sí márùn-ún lọ́dún lè di yíyẹ̀ bí àwọn ènìyàn àgbáyé bá ṣe eré ìdárayá sí i. Ọ̀kan nínú àwọn àgbàlagbà mẹ́rin - àti mẹ́rin nínú àwọn ọ̀dọ́ márùn-ún kì í ṣe ìfaraṣiṣẹ́ ó tó. Àwọn obìnrin àti ọmọbìnrin gbogbo kì í ṣe eré ìdárayá tí àwọn ọkùnrin àti ọmọkùnrin, èyí tí ó ń fi àlàfo sí àìṣedéédé ìlera. Àwọn àgbàlagbà àti àwọn ènìyàn tí wọ́n ní ààbọ̀ ara ní ó ṣe é ṣe kí wọ́n má fara ṣiṣẹ́ tí wọ́n yóò sì pàdánù àwọn àǹfààní ìlera ara, ìròrí àti àwùjọ. Àìṣe eré ìdárayá ń kó ìṣòro bá àwùjọ nípasẹ̀ ìfarasin àti ìgbòòrò iye ìtọ́jú ìlera ìṣègùn àti àdánù ìpèsè. Ìṣirò láti ọdún 2016 fi hàn pé àìṣe eré ìdárayá ti nà ètò ìlera ní bílíọ́nù 54 US$, tí ó sì yọrí sí bílíọ́nù 14 US$ àwọn àdánù ọrọ̀ ajé. Ìṣirò láti àwọn orílẹ̀ èdè elérè gọbọi àti àwọn orílẹ̀ èdè elérè pínnísín àti alábọ́dé èrè (LMICs) tọ́ka pé láàrin 1-3% àwọn owónàá ìtọ́jú ìlera orílẹ̀ èdè ni wọ́n fi sọrí ìfaraṣiṣẹ́. Èsì WHO Ní èsì sí ìlò kíákíá láti kojú àìsí ìdárayá ní àwọn ìpele káàkiri àgbáyé, WHO ṣè àgbékalẹ̀ ètò iṣẹ́ káríayé lórí àìsí ìdárayá 2018-2030 (GAPPA): àwọn ènìyàn tí ń ṣe eré ìdárayá sí fún ìlera àgbáyé, àti àtìlẹ́yìn àwọn orílẹ̀ èdè àti èèkàn láti ṣàmúlò àwọn iṣẹ́ wọ̀nyí káàkiri àwọn àgbègbè pàtàkì mẹ́rin.; Àwọn ìlànà àti òṣùwọ̀n àgbáyé, tí ẹ̀rí àti àdéhùn tuntun gbé ró, ti di ìmúdójú-ìwọ̀n láti ṣe ìrànlọ́wọ́ fún àwọn orílẹ̀ èdè láti ṣe àgbékalẹ̀ àwọn ìlànà, ọ̀ràn ìdókòwò àti àwọn ọgbọ́n ìṣúná láti mú ìtẹ̀síwájú bá àwọn ìpele ìfaraṣiṣẹ́ láàrin gbogbo àwọn ènìyàn. Àwọn irinṣẹ́ àti èròjà káríayé ni irinṣẹ́ láti ṣe ìgbéga àwọn iṣẹ́ pàtàkì, bí rírìn àti wíwà kẹ̀kẹ́; ṣíṣe àmúlò àwọn eré ìdárayá sínú ìtọ́jú ìlera abẹ́lé; àti àwọn àtinúdá ọ̀tun lílo àwọn gbàgede ẹ̀rọ ayélujára láti ṣe ìrànlọ́wọ́ ìyípadà àwọn ìwà. Ìṣàkóso àti àjọṣepọ̀ pẹ̀lú àwọn ẹ̀ka eré ìdárayá, ìgbòkègbodò ọkọ̀ àti àyíká, ṣe ìrónilágbára ètò "eré ìdárayá fún gbogbogbò" kí wọ́n sì ṣe àgbékalẹ̀ ìgbàlódé àti àwọn ètò ìgbòkègbodò ọkọ̀ pèsè àwọn ibi aláàbò àti àwọn àǹfààní fún eré ìdárayá fún gbogbo ènìyàn. Ṣíṣe àmójútó ìlọsíwájú káríayé nípasẹ̀ àwọn irinṣẹ́ bí iṣẹ́ ìfọ̀rọ̀wánilẹ́nuwò eré ìdárayá Káríayé (GPAQ) àti ìwádìí ìlera àwọn akẹ́kọ̀ọ́ ajẹmọ́ ilé ẹ̀kọ́ Káríayé (GSHS) ṣe ìrànlọ́wọ́ fún àwọn orílẹ̀ èdè láti ṣe àyẹ̀wò ewu ìwà tí wọ́n ní í ṣe pẹ̀lú iṣẹ́. WHO jábọ̀ fún Àpéjọ Ìlera Àgbáyé lórí ìlọsíwájú káríayé láti mú ìdàgbàsókè bá ìfaraṣiṣẹ́ pẹ̀lú 15% ní 2030, àti àwọn àṣeyọrí GAPPA "ti 2021, 2026, àti 2030. Fún àlàyé sí i lórí iṣẹ́ lórí ìfaraṣiṣẹ́ lọ sí àwọn ẹgbẹ́ WHO. | Umsebenzi womzimba Uhlolojikelele: Ukuvivinya umzimba njalo kufakazelwa ukusiza ukuvikela nokulawula izifo ezingatheleleki (amaNCD) njengesifo senhliziyo, unhlangothi, isifo sikashukela kanye nomdlavuza eminingana. Kuyasiza futhi ukuvimbela umfutho wegazi ophakeme, ukugcina isisindo somzimba esinempilo futhi kungathuthukisa impilo yengqondo, ikhwalithi yokuphila nokuphila kahle. Umsebenzi womzimba ubhekisela kukho konke ukunyakaza. Izindlela ezidumile zokusebenza zifaka ukuhamba, ukugibela ibhayisikili, ukuhamba ngamasondo, ezemidlalo, ukuzilibazisa okumatasa nokudlala, futhi kungenziwa kunoma yiliphi izinga lekhono nokuthokozelwa yiwo wonke umuntu. Nokho, izilinganiso zamanje zomhlaba jikelele zibonisa umuntu omdala oyedwa kwabane kanti u-81% wentsha akawenzi umsebenzi womzimba owanele. Ngaphezu kwalokho, njengoba amazwe ethuthuka ngokomnotho, amazinga okungasebenzi ayanda futhi angaba phezulu aze afike ku-70%, ngenxa yokushintsha kwendlela yokuthutha, ukwanda kokusetshenziswa kobuchwepheshe emsebenzini nokungcebeleka, izindinganiso zamasiko kanye nokwanda kokuziphatha kokunganyakazi. Ukwenyuka kwamazinga okungasebenzi komzimba kunomthelela omubi ezinhlelweni zezempilo, imvelo, ukuthuthukiswa komnotho, inhlalakahle yomphakathi kanye nezinga lempilo. Uhlelo lokusebenza lweWHO Global mayelana nokuvivinya umzimba 2018–2030: abantu abakhuthele kakhulu emhlabeni onempilo, luhlinzeka ngohlaka lwezenzo zenqubomgomo ezisebenzayo nezinokwenzeka ezingasiza ukusekela, ukugcina nokukhulisa umsebenzi womzimba ngokusebenzisa ukubambisana kukahulumeni kanye nemikhakha eminingi kuzo zonke izilungiselelo, njengempendulo edidiyelwe nephelele. Umthelela: Ukungasebenzi komzimba kungenye yezinto ezihamba phambili engozini yezifo ezingathathelwana (amaNCD) nokufa emhlabeni wonke. Yandisa ingozi yomdlavuza, isifo senhliziyo, unhlangothi kanye nesifo sikashukela ngama-20-30%. Kulinganiselwa ukuthi ukufa kwabantu abayizigidi ezine kuya kwezinhlanu ngonyaka kungagwenywa ukube inani labantu emhlabeni wonke belisebenza kakhulu. Umuntu omdala oyedwa kwabane – kanye nentsha emine kweyisihlanu ayiwenzi umsebenzi womzimba owanele. Abesifazane namantombazane ngokuvamile abakhuthele kakhulu kunabesilisa nabafana, okwandisa ukungalingani kwezempilo. Abantu abadala asebekhulile kanye nabantu abaphila nokukhubazeka nabo mancane amathuba okuba bakhuthale futhi baphuthelwe izinzuzo zempilo yomzimba, yengqondo neyomphakathi. Ukungasebenzi komzimba kuthwalisa umphakathi ngezindleko ezifihliwe nezikhulayo zokunakekelwa kwezempilo kanye nokulahlekelwa umkhiqizo. Izilinganiso zango-2016 zibonisa ukuthi ukungasebenzi komzimba kubiza uhlelo lwezempilo ama-US$54 bhiliyoni, futhi kubangele ukulahlekelwa kwezomnotho kwama-US$ 14 bhiliyoni. Izilinganiso ezivela kuwo womabili amazwe anemali engenayo ephezulu, kanye nalawo anemali engenayo ephansi naphakathi (amaLMIC) abonisa ukuthi phakathi kuka-1–3% wezindleko zokunakekelwa kwezempilo kuzwelonke kudalwe ukungenzi lutho ngokomzimba. Impendulo yeWHO Ukusabela esidingweni esiphuthumayo sokubhekana namazinga okungasebenzi ngokomzimba emhlabeni wonke, iWHO ithuthukise uhlelo lwe-Global action mayelana nomsebenzi womzimba 2018-2030 (GAPPA): abantu abakhuthele kakhulu emhlabeni onempilo, futhi isekela amazwe nababambiqhaza ukuthi basebenzise lezi zenzo kuzo zonke izinkinobho ezine. izindawo; Inqubomgomo namazinga omhlaba, asekelwe ubufakazi bakamuva nokuvumelana, ayabuyekezwa ukuze asize amazwe akhe izinqubomgomo ezifanele, izimo zokutshala izimali kanye nezindlela zezimali zokwandisa amazinga okusebenza ngokomzimba phakathi kwazo zonke izakhamuzi. Amathuluzi nezinsiza zomhlaba wonke ahlanganisa amathuluzi okuthuthukisa imisebenzi ebalulekile, njengokuhamba ngezinyawo nokuhamba ngebhayisikili; ukuhlanganisa umsebenzi womzimba ekunakekelweni kwezempilo okuyisisekelo; kanye nokuqanjwa kabusha kusetshenziswa izinkundla zedijithali ukusiza ukushintsha ukuziphatha. Ukudidiyela nokusebenzisana nemikhakha yezemidlalo, ezokuthutha kanye nemvelo, kuqinisa imizamo “yezemidlalo yawo wonke umuntu” nokuqinisekisa ukuthi ukwakheka kwedolobha kanye nezinhlelo zokuthutha kunikeza izindawo eziphephile namathuba okuzivocavoca kuwo wonke umuntu. Ukwengamela inqubekelaphambili yomhlaba kusetshenziswa amathuluzi afana neGlobal physical exercise questionnaire (GPAQ) kanye neGlobal school-based health yabafundi inhlolovo (GSHS) kusiza amazwe ukuthi ahlole izici zokuziphatha eziyingozi ezihlobene nomsebenzi womzimba. IWHO ibika kuMhlangano Wezempilo Womhlaba mayelana nenqubekelaphambili yomhlaba wonke yokwandisa umsebenzi womzimba ngo-15% ngo-2030, kanye nengqophamlando yeGAPPA ka-2021, 2026, kanye no-2030. Ukuze uthole ulwazi olwengeziwe ngomsebenzi wokuzivocavoca umzimba vakashela amaqembu eWHO. |
የእንክብካቤ ጥራት አጠቃላይ እይታ፡ የእንክብካቤ ጥራት ለግለሰቦች እና ህዝቦች የጤና አገልግሎቶች የሚፈለጉትን የጤና ውጤቶች የመጨመር እድልን የሚጨምርበት ደረጃ ነው። በመረጃ መሠረት ሙያዊ እውቀት ላይ የተመሰረተ ሲሆን ሁለንተናዊ የጤና ሽፋን ለማምጣት ወሳኝ ነው። ሃገራት የሁሉንም ሰው ጤንነት ለማስተበቅ ቁርጠኛ እንደመሆናቸው መጠን የጤና እንክብካቤ እና የጤና አገልግሎቶችን ጥራት በጥንቃቄ ማጤን የግድ አስፈላጊ ነው። ጥራት ያለው የጤና እንክብካቤ በብዙ መንገዶች ሊገለጽ ይችላል ነገር ግን ጥራት ያላቸው የጤና አገልግሎቶች መሆን አለባቸው የሚል እውቅና እየጨመረ ነው። ውጤታማ - በማስረጃ ላይ የተመሰረተ የጤና አጠባበቅ አገልግሎት ለሚያስፈልጋቸው ሰዎች መስጠት ደህንነቱ የተጠበቀ - እንክብካቤው የታሰበላቸው ሰዎች ላይ ጉዳት እንዳይደርስ መከላከል; እና ህዝብን ያማከለ - ለግል ምርጫዎች፣ ፍላጎቶች እና እሴቶች ምላሽ የሚሰጥ እንክብካቤ መስጠት። ጥራት ያለው የጤና አጠባበቅ ጥቅማጥቅሞችን ለመገንዘብ፣ የጤና አገልግሎቶች የሚከተሉት መሆን አለባቸው። ወቅታዊ - የጥበቃ ጊዜን እና አንዳንድ ጊዜ ጎጂ መዘግየቶች መቀነስ; ፍትሃዊ - በጾታ፣ በጎሳ፣ በመልክአምድር አቀማመጥ እና በማህበራዊ-ኢኮኖሚያዊ ሁኔታ ምክንያት በጥራት የማይለዋወጥ እንክብካቤ መስጠት; የተቀናጀ - በሕይወት ዘመኑ ሁሉ የተሟላ የጤና አገልግሎት እንዲኖር የሚያደርግ እንክብካቤ መስጠት። ቀልጣፋ - ያሉትን ሀብቶች ጥቅም ከፍ ማድረግ እና ብክነትን ማስወገድ። በተግባር፡ የዘላቂ ልማት ግቦች የገንዘብ ስጋት ጥበቃን እና ጥራት ያለው አስፈላጊ የጤና እንክብካቤ አገልግሎቶችን ማግኘትን ጨምሮ ሀገራት ሁለንተናዊ የጤና ሽፋን (ዩኤችሲ) እንዲያሳኩ ያሳስባል። ይሁን እንጂ በብዙ ቦታዎች ላይ ያለው እውነታ ጥራት ያለው እንክብካቤን መስጠት ትልቅ ፈተና ሆኖ የሚቆይ ሲሆን በቂ ያልሆነ ጥራት ደግሞ ሊወገድ የሚችል ሞትን፣ የሰው ልጅ ስቃይ እና ከፍተኛ ኢኮኖሚያዊ ኪሳራ ያስከትላል። የእንክብካቤ ጥራትን ለማሻሻል ተግዳሮቶች ብዙ ቢሆኑም፣ የተግባር ፍላጎት ግልጽ ነው፣ እና ብዙ አገሮች በጤና ስርዓታቸው ውስጥ ጥራትን ለመገንባት እድገት እያሳዩ ነው። የዓለም ጤና ድርጅት-የዓለም ባንክ-የኦኤስዲኤፍ ዘገባ - ጥራት ያለው የጤና አገልግሎት መስጠት በሁሉም የጤና ስርዓት ደረጃዎች ውስጥ ባሉ በርካታ ባለድርሻ አካላት ላይ የተግባር አስፈላጊነትን አጉልቶ ያሳያል። ጥራት ያለው አገልግሎት መስጠት መልካም አስተዳደርን; የሚደገፍ እና የሚበረታታ የሰለጠነ እና ብቃት ያለው የጤና ሰራተኛ; ጥራት ያለው እንክብካቤን የሚያነቃቁ እና የሚያበረታቱ የፋይናንስ ዘዴዎች; ያለማቋረጥ የሚቆጣጠሩ እና የተሻለ እንክብካቤን ማስኬድ የሚማሩ የመረጃ ሥርዓቶች; የሚገኙ መድኃኒቶች፣ መሣሪያዎች እና ቴክኖሎጂዎች ደህንነቱ የተጠበቀ እና በአግባቡ ቁጥጥር የሚደረግባቸው፤ እና ተደራሽ እና በሚገባ የታጠቁ የጤና እንክብካቤ ተቋማትን ይጠይቃል። የዓለም ጤና ድርጅት፣ የዓለም ባንክ እና ኦኢሲዲ ከዋና ዋና የምርጫ ክልሎች - መንግስታት፣ የጤና ስርዓቶች፣ ዜጎች እና ታካሚዎች እና የጤና ባለሙያዎች - ግንባር ቀደም የጤና አገልግሎት አሰጣጥን ግብ ለማሳካት በጋራ ሊሰሩ የሚገባቸው ተከታታይ ተግባራትን አቅርበዋል። ቁልፍ መልዕክቶች የጠቅላላ የጤና እንክብካቤ ( ዩ.ኤች.ሲ)ጥንካሬን፣ ግጭትን እና ተጋላጭነትን ጨምሮ በሁሉም አካባቢዎች የእንክብካቤ ጥራት ትኩረት ሳይሰጥ ሊሳካ አይችልም። ጥራት ያላቸው የጤና አገልግሎቶች ውጤታማ፣ ደህንነታቸው የተጠበቀ፣ በሰዎች ላይ ያተኮሩ፣ ወቅታዊ፣ ፍትሃዊ፣ የተዋሃዱ እና ቀልጣፋ መሆን አለባቸው። የጤና አገልግሎትን ጥራት ለማሻሻል ጠንካራ ሀገራዊ አቅጣጫዎችን ከመንግስታት፣ ከክፍለ-ሀገር አቀፍ ደረጃ ያተኮረ ድጋፍ እና በጤና ተቋም ደረጃ ዕርምጃ መውሰድን ይጠይቃል። በሁሉም ደረጃዎች በጤና ስርዓቱ የሚገለገሉ ማህበረሰቦችን ማሳተፍ እና ማብቃት ያስፈልጋል። የጤና እንክብካቤን ጥራት ለማሻሻል የታለሙ ብሔራዊ ፖሊሲዎች እና ስልቶች በመላው የጤና ሥርዓት ጥራት ለማሻሻል ጠንካራ መሠረት ይሰጣሉ እናም ከአጠቃላይ ብሔራዊ የጤና ፖሊሲ እና እቅድ ጋር በቅርበት መጣጣም አለባቸው። ጥራትን ለማሻሻል ያለማቋረጥ መለካት እና መከታተል ያስፈልጋል፣ ይህም ትክክለኛ፣ ወቅታዊ እና ተግባራዊ በሆኑ መረጃዎች ላይ የተመሰረተ ነው። የጤና አገልግሎቶችን ጥራት ለማሻሻል ለእውቀት ማመንጨትና መማር ትኩረት መስጠት ያስፈልጋል። ጥራት ያለው ክብካቤ አሰጣጥን የሚመለከቱ ትምህርቶች በስልት ተይዘው በሰነድ የተመዘገቡ እና በአገር ውስጥ እና በመካከላቸው መካፈል አለባቸው። እንደ ከፍተኛ ተላላፊ በሽታዎች ወረርሽኝ ያሉ ዋና ዋና የሕዝብ ጤና ቀውሶች ለሀገሮች ቅድሚያ የሚሰጣቸው ናቸው። የጤና ስርዓቶች መቋቋም እንዲችሉ፣ የህዝብ ጤና ድንገተኛ አደጋን ተከትሎ ከመምጣቱ በፊት የሚቀርቡ፣ የሚጠበቁ እና የተሻሻሉ የጤና አገልግሎቶችን ይፈልጋሉ። | Quality of care Overview: Quality of care is the degree to which health services for individuals and populations increase the likelihood of desired health outcomes. It is based on evidence-based professional knowledge and is critical for achieving universal health coverage. As countries commit to achieving Health for All, it is imperative to carefully consider the quality of care and health services. Quality health care can be defined in many ways but there is growing acknowledgement that quality health services should be: Effective – providing evidence-based healthcare services to those who need them; Safe – avoiding harm to people for whom the care is intended; and People-centred – providing care that responds to individual preferences, needs and values. To realize the benefits of quality health care, health services must be: Timely – reducing waiting times and sometimes harmful delays; Equitable – providing care that does not vary in quality on account of gender, ethnicity, geographic location, and socio-economic status; Integrated – providing care that makes available the full range of health services throughout the life course; Efficient – maximizing the benefit of available resources and avoiding waste. In practice: The Sustainable Development Goals urge countries to achieve Universal Health Coverage (UHC), including financial risk protection and access to quality essential health care services. However, the reality in many settings is that providing quality care remains a significant challenge, and inadequate quality results in avoidable mortality, human suffering and significant economic losses. While challenges to improving the quality of care are substantial, the need for action is clear, and many countries are making progress to build quality into their health systems. The WHO-World Bank-OECD report – Delivering quality health services – highlights the need for action across multiple stakeholders at all health system levels. The provision of quality services requires good governance; a skilled and competent health workforce that is supported and motivated; financing mechanisms that enable and encourage quality care; information systems that continuously monitor and learn to drive better care; medicines, devices and technologies that are available, safe and appropriately regulated; and accessible and well-equipped healthcare facilities. WHO, World Bank and the OECD have proposed a series of actions from key constituencies – governments, health systems, citizens and patients, and health workers – that need to work together to achieve the goal of quality health service delivery at the front line. Key messages UHC cannot be achieved without attention to quality of care in all settings including those experiencing fragility, conflict and vulnerability. Quality health services should be: effective; safe; people-centred; timely; equitable; integrated; and efficient. Improving the quality of health services requires strong national direction from governments, focused sub-national support, and action at the health facility level. Across all levels there is a need for engagement and empowerment of the communities served by the health system. National policies and strategies aimed at improving quality of care provide a strong foundation for improving quality across the health system and need to be closely aligned with broader national health policy and planning. Quality needs to be continually measured and monitored to drive improvement, which relies on accurate, timely and actionable data. Improving the quality of health services requires attention to knowledge generation and learning. Lessons on delivery of quality care should be systematically captured, documented and shared within and between countries. Major public health crises – such as outbreaks of highly infectious diseases – are a priority for countries. For health systems to be resilient, they require quality health services that are delivered prior to, maintained during, and improved upon following a public health emergency. | ingancin kulawa Bayani: Ingancin kulawa shine matakin da hidimar nan na kiwon lafiya ga daidaikun mutane da yawan jama'a ke ƙara yuwuwar sakamakon lafiyar da ake so. Ya dogara ne akan ilimin ƙwararru na tushen shaida kuma yana da mahimmanci don cimma ɗaukar kewaye duniya baki ɗaya. Kamar yadda ƙasashe suka himmatu wajen samar da lafiya ga kowa, ya zama wajibi a yi la'akari da ingancin kulawa da ayyukan kiwon lafiya a hankali. Ana iya bayyana ingantaccen kiwon lafiya ta hanyoyi da yawa amma ana samun ƙarin yarda cewa ingantaccen kiwon lafiya ya kamata su kasance: Mai tasiri - Samar da hidindimu na kiwon lafiya na tushen shaida ga waɗanda ke buƙatar su; Wanda ya dogara da mutane da kulawa ,ke amsa abubuwan da aka zaɓa, buƙatu da ƙima. Wanda ya dogara da mutane - ba da kulawa wanda ke amsa abubuwan da aka zaɓa, buƙatu da ƙima. Don gane fa'idodin ingantaccen kiwon lafiya, sabis na kiwon lafiya dole ne: Lokacin da ya dace - rage lokutan jira kuma wani lokacin jinkiri mai cutarwa; Daidaitacce - ba da kulawar da ba ta bambanta da inganci ba saboda jinsi, ƙabila, wurin yanki, da matsayin zamantakewa da tattalin arziki; Haɗe-haɗe - ba da kulawa wanda ke ba da cikakken sabis na kiwon lafiya a duk tsawon rayuwar rayuwa; Inganci - haɓaka fa'idar albarkatun da ake da su da kuma guje wa ɓarna. A aikace: Manufofin ci gaba mai dorewa sun bukaci ƙasashe su Cimma Tsarin kiwon Lafiya na Duniya (UHC), gami da kariyar haɗarin kuɗi da samun ingantacciyar aiyuka na kula da lafiya. Koyaya, gaskiyar a yawancin saitunan shine samar da ingantaccen kulawa ya kasance babban ƙalubale, kuma rashin isasshen ingancin yana haifar da mace-mace da ba za a iya gujewa ba, wahalar ɗan adam da asarar tattalin arziƙi. Duk da yake ƙalubalen inganta kulawa suna da yawa, buƙatar aiki a bayyane yake, kuma ƙasashe da yawa suna samun ci gaba don haɓaka ingantaccen tsarin kiwon lafiyar su. Rahoton WHO-Bankin Duniya - OECD sun fita da cewa :Ingantattun ayyukan kiwon lafiya - ya nuna bukatar daukar mataki a tsakanin masu ruwa da tsaki da dama a dukkan matakan tsarin kiwon lafiya. Samar da ayyuka masu inganci na bukatar shugabanci nagari; ƙwararrun ma'aikatan kiwon lafiya waɗanda ke samun tallafi da kuzari; hanyoyin ba da kuɗi waɗanda ke taimakawa da ƙarfafa kulawa mai inganci; tsarin bayanai waɗanda ke ci gaba da saka idanu da kuma samar da mafi kyawun kulawa; magunguna, na'urori da fasahohin da ake da su, amintattu kuma an tsara su yadda ya kamata; da isassun kayan aikin kiwon lafiya. WHO, Bankin Duniya da OECD sun ba da shawarar aiwatar da jerin ayyuka daga manyan mazabu - gwamnatoci, tsarin kiwon lafiya, 'yan ƙasa da marasa lafiya, da ma'aikatan kiwon lafiya - waɗanda ke buƙatar yin aiki tare don cimma burin samar da ingantaccen hidindimu na kiwon lafiya a gaba-gaba. Muhimman saƙonni Ba za a iya samun UHC ba tare da kula da ingancin kulawa a duk sassa ciki har da waɗanda ke fuskantar rauni, rikici da rauni. Ingantattun ayyukan kiwon lafiya yakamata su kasance: masu tasiri; aminci; nanu kulaw; akan lokaci; masu adalci; haɗaɗɗe; da inganci. Inganta ayuka na kiwon lafiya yana buƙatar ƙaƙƙarfan jagoranci na ƙasa daga gwamnatoci, mayar da hankali kan tallafi na ƙasa da ƙasa, da aiki a matakin cibiyoyin kiwon lafiya. A duk matakan akwai buƙatar haɗin kai da ƙarfafawa ga al'ummomin da tsarin kiwon lafiya ke aiki. Dokokin ƙasa da dabarun da suka nufi inganta kulawa na zama ƙashin bayan ingantatawa ta kowane tsarin kula da lafiya, sannan kuma a haɗe da dokokin da shirin lafiya na bai-ɗaya. Ana buƙatar ci gaba da auna inganci da saka idanu don haɓaka, wanda ya dogara da ingantattun bayanai, masu dacewa da aiki. Inganta ingancin ayuka na kiwon lafiya yana buƙatar kulawa ga haɓaka ilimi da koyo. Darussa kan isar da ingantaccen kulawa ya kamata a tattara su a cikin tsari, rubuta su kuma a raba su cikin da tsakanin ƙasashe. Manyan rikice-rikicen kiwon lafiya lafiyar jama'a - kamar ɓarkewar cututtuka masu saurin yaɗuwa - su ne fifiko ga ƙasashe. Don tsarin kiwon lafiya ya kasance mai juriya, ana buƙatar ingantattun ayyuka na kiwon lafiya waɗanda ake bayarwa kafin, kiyaye wa yayin, da haɓakawa akan bin gaggawar lafiyar jama'a. | Ubora wa huduma Muhtasari: Ubora wa utunzaji ni kiwango ambacho huduma za afya kwa watu binafsi na idadi ya watu huongeza uwezekano wa matokeo ya afya yanayotarajiwa. Inategemea maarifa ya kitaalamu yenye msingi wa ushahidi na ni muhimu kwa kufikia huduma ya afya kwa wote. Nchi zinapojitolea kufikia Afya kwa Wote, ni muhimu kuzingatia kwa makini ubora wa huduma na huduma za afya. Utunzaji bora wa afya unaweza kufafanuliwa kwa njia nyingi lakini kuna ongezeko la kukiri kwamba huduma bora za afya zinapaswa kuwa: Ufanisi - kutoa huduma za afya kulingana na ushahidi kwa wale wanaohitaji; Usalama - epuka kuwaumiza watu ambao huduma imekusudiwa; na Kuzingatia watu - kutoa huduma inayojibu matakwa ya mtu binafsi, mahitaji na maadili. Ili kufikia faida za huduma bora za afya, huduma za afya lazima ziwe: Kwa wakati - kupunguza kusubiri muda na wakati mwingine uchelewaji wa kupindukia; Usawa - kutoa huduma ambayo haitofautiani katika ubora kwa kuzingatia jinsia, kabila, eneo la kijiografia, na hali ya kijamii na kiuchumi; Imeunganishwa - kutoa huduma ambayo inafanya kupatikana kwa huduma kamili za afya katika kipindi chote cha maisha; Ufanisi - kuongeza manufaa ya rasilimali zilizopo na kuepuka upotevu. Kiutendaji: Malengo ya Maendeleo Endelevu yanahimiza nchi kufikia Huduma ya Afya kwa Wote (UHC), ikijumuisha ulinzi wa hatari za kifedha na upatikanaji wa huduma bora za afya. Hata hivyo, ukweli katika mazingira mengi ni kwamba kutoa huduma bora bado ni changamoto kubwa, na ubora duni husababisha vifo vinavyoepukika, mateso ya binadamu na hasara kubwa za kiuchumi. Ingawa changamoto za kuboresha ubora wa huduma ni kubwa, hitaji la kuchukua hatua liko wazi, na nchi nyingi zinapiga hatua kujenga ubora katika mifumo yao ya afya. Ripoti ya WHO-Benki ya Dunia-OECD - Kutoa huduma bora za afya - inaangazia hitaji la kuchukua hatua kwa washikadau wengi katika viwango vyote vya mfumo wa afya. Utoaji wa huduma bora unahitaji utawala bora; wafanyakazi wenye ujuzi na uwezo wa afya ambao wanasaidiwa na kuhamasishwa; mifumo ya kifedha inayowezesha na kuhimiza huduma bora; mifumo ya habari inayoendelea kufuatilia na kujifunza kuendesha huduma bora; dawa, vifaa na teknolojia zinazopatikana; vituo vya afya vilivyo salama na vilivyodhibitiwa ipasavyo, na vinavyofikika na vyenye vifaa vya kutosha. WHO, Benki ya Dunia na OECD wamependekeza msururu wa hatua kutoka kwa maeneo bunge muhimu - serikali, mifumo ya afya, wananchi na wagonjwa, na wafanyakazi wa afya - ambazo zinahitaji kufanya kazi pamoja ili kufikia lengo la utoaji wa huduma bora za afya katika mstari wa mbele. Ujumbe muhimu UHC haiwezi kufikiwa bila kuzingatia ubora wa huduma katika mazingira yote ikijumuisha yale yanayokabiliwa na udhaifu, migogoro na mazingira magumu. Huduma bora za afya zinapaswa kuwa: bora; salama; zinazozingatia watu; kwa wakati; usawa; kuunganishwa; na ufanisi. Kuboresha ubora wa huduma za afya kunahitaji mwelekeo dhabiti wa kitaifa kutoka kwa serikali, usaidizi wa kitaifa unaolenga, na hatua katika ngazi ya vituo vya afya. Katika ngazi zote kuna haja ya ushirikishwaji na uwezeshaji wa jamii zinazohudumiwa na mfumo wa afya. Sera na mikakati ya kitaifa inayolenga kuboresha ubora wa huduma hutoa msingi thabiti wa kuboresha ubora katika mfumo mzima wa afya na inahitaji kuwiana kwa karibu na sera na mipango ya afya ya kitaifa. Ubora unahitaji kupimwa na kufuatiliwa kila mara ili kuboresha uboreshaji, ambao unategemea data sahihi, kwa wakati unaofaa na inayoweza kutekelezeka. Kuboresha ubora wa huduma za afya kunahitaji umakini katika kuzalisha maarifa na kujifunza. Masomo juu ya utoaji wa huduma bora yanapaswa kurekodiwa kwa utaratibu, kumbukumbu na kushirikiwa ndani na kati ya nchi. Migogoro mikuu ya afya ya umma - kama vile milipuko ya magonjwa ya kuambukiza - ni kipaumbele kwa nchi. Ili mifumo ya afya iwe thabiti, inahitaji huduma bora za afya ambazo hutolewa kabla, kudumishwa wakati, na kuboreshwa baada ya dharura ya afya ya umma. | Ìtọ́jú pípéye Ìsọnísókí: Ìtọ́jú pípéye ni ìpele tí àwọn iṣẹ́ ìlera fún àwọn ẹni kọ̀ọ̀kan àti gbogbo ènìyàn ṣe mú ìlọsíwájú bá ìṣeéṣe àwọn àbájáde ìfẹ́ ìlera. Ó dá lórí ìmọ̀ àmọ́já adálórí-ẹ̀rí bẹ́ẹ̀ sì ni ó ṣe pàtàkì fún àṣeyọrí ìpèsè ìlera káríayé. Bí àwọn orílẹ̀ èdè ṣe ń farajìn fún àṣeyọrí Ìlera fún gbogbo ènìyàn, ó ṣe pàtàkì láti farabalẹ̀ ṣe àgbéyẹ̀wò ìtọ́jú àti àwọn iṣẹ́ ìlera pípéye. A lè ki ìtọ́jú ìlera pípéye ní onírúurú ọ̀nà ṣùgbọ́n ìgbèrú ìfọwọ́sí pé àwọn iṣẹ́ ìlera tí ó dára gbọ́dọ̀ ní: Ìmúnádóko - ìpèsè àwọn iṣẹ́ ìlera adálórí-ẹ̀rí fún àwọn tí wọ́n nílò wọn.; Ààbò - yiyago fún ìpalára sí àwọn ènìyàn tí ìtọ́jú wà fún; àti Adálórí-ènìyàn - ìpèsè ìtọ́jú tí yóò fèsì sí àwọn àlàkalẹ̀, àìní àti ẹ̀tọ́ àwọn ènìyàn. Láti rí àwọn àǹfààní ìtọ́jú ìlera,l dídára, àwọn iṣẹ́ ìlera gbọ́dọ̀: Àsìkò - ṣíṣe àdínkù àsìkò ìdúró àti nígbà mìíràn àwọn ìdádúró tí wọ́n léwu.; Ìṣedéédé - ìpèsè ìtọ́jú tí kì í yàtọ̀ ní dídára lórí àsùnwọ̀n ìjákọ̀jábo, ẹ̀yà, ipò agbègbè, àti ipò ọrọ̀ ajé-àwùjọ.; Àṣepọ̀ - ìpèsè ìtọ́jú tí ó ń pèsè àwọn iṣẹ́ ìlera onírúurú káàkiri gbogbo agbọn ayé.; Ìmúnádóko - àmúlò àǹfààní àwọn irinṣẹ́ tí wọ́n wà àti yíyàgò fún ifiṣòfò. Ní ìṣe: Àwọn Àfojúsùn Ìdàgbàsókè Kánrinkése rọ àwọn orílẹ̀ èdè láti ṣe àṣeyọrí Ìpèsè Ìlera Àgbáyé (UHC), dórí ààbò ewu ìṣúná àti àǹfààní sí àwọn iṣẹ́ ìtọ́jú ìlera dídára pàtàkì. Àmọ́ sá, òtítọ́ ní ọ̀pọ̀ àwọn ibùdó ni pé pípèsè ìtọ́jú pípéye sì jẹ́ ìṣòro pàtàkì, àti àwọn àbájáde tí kò tó lórí àwọn ikú tí wọ́n ṣe é dènà, ìnira ọmọnìyàn àti àwọn àdánù ọrọ̀ ajé pàtàkì. Nígbà tí àwọn ìdojúkọ láti mú ìtẹ̀síwájú bá ìtọ́jú pípéye ṣe pàtàkì, ó hàn pé ìṣe ṣe pàtàkì, bẹ́ẹ̀ sì ni ọ̀pọ̀ àwọn orílẹ̀ èdè ń tẹ̀síwájú láti ṣe àgbékalẹ̀ àbùdá pípéye sínú àwọn ètò ìlera wọn. Àbọ̀ WHO-Word Bank-OECD - Ìpèsè àwọn iṣẹ́ ìlera pípéye –sọ nípa pàtàkì ìṣe fún àwọn onírúurú èèkàn káàkiri gbogbo ìpele ètò ìlera. Ìpèsè àwọn iṣẹ́ pípéye pè fún ìjọba rere; àjọ òṣìṣẹ́ onímọ̀-ọ́nṣe tí wọ́n dáńgájíá tí wọ́n ní àtìlẹ́yìn àti ìwúrí; àwọn ọgbọ́n ìṣúná tí ó fààyè gba àti ṣe àtìlẹ́yìn fún ìtọ́jú pípéye; àwọn ètò ìròyìn tí wọ́n ń tẹ̀síwájú láti mójútó àti kọ́ nípa ìtẹ̀síwájú àgbékalẹ̀ ìtọ́jú pípéye; àwọn òògùn, irinṣẹ́ àti ìmọ̀ ẹ̀rọ tí wọ́n wà ní àrọ́wọ́tó, ní ààbò tí wọn sì ní ètò; àti àwọn èròjà ìtọ́jú ìlera tí wọ́n wà ní àrọ́wọ́tó pẹ̀lú irinṣẹ́ tí ó tó. WHO, World Bank àti OECD ti ṣe àgbékalẹ̀ àwọn onírúurú abala iṣẹ́ láti àwọn agbègbè pàtàkì – àwọn ìjọba, ètò ìlera, ará ìlú àti aláìsàn, àti àwọn òṣìṣẹ́ ìlera – tí wọ́n nílò láti ṣiṣẹ́ láti ṣe àṣeyọrí ṣíṣe àgbékalẹ̀ àfojúsùn ìlera pípéye ní ibi tí ewu pọ̀ sí. Àwọn ọ̀rọ̀ pàtàkì UHC kò lè jẹ́ àṣeyọrí láìsí àkíyèsí sí ìtọ́jú pípéye ní gbogbo àwọn ibùdó àti àwọn tí wọ́n ń ní ìrírí àìlágbára, ìjà àti ewu. Àwọn iṣẹ́ ìlera pípéye gbọ́dọ̀: múnádóko; ní ààbò; adálórí-ènìyàn; jẹ́ ṣíṣe ní àsìkò; dọ́gba; àṣepọ̀; àti kájúẹ́. Mímú ìlọsíwájú bá àwọn iṣẹ́ ìlera pípéye pè fún ìdarí orílẹ̀ èdè tí ó lágbára láti ọwọ́ ìjọba, àfojúsùn. Káàkiri gbogbo ìpele a nílò Ìfọwọ́sowọ́pọ̀ àti àtìlẹ́yìn àwọn àwùjọ tí ètò ìlera ń pèsè fún. Àwọn ìlànà àti ọgbọ́n àgbékalẹ̀ fún ìlọsíwájú ìlera pípéye pèsè ìpìlẹ̀ alágbára fún ìpéye yíká ètò ìlera àti ìdí láti ṣe àjọṣepọ̀ pẹ̀lú ìlànà à á tẹ̀lé ìlera orílẹ̀ èdè àti ètò gbòòrò. Àwọn àìní pípéye gbọ́dọ̀ di wíwọ̀n àti ṣíṣe àmójútó lóorekóòrè láti mú ìlọsíwájú wà, èyí tí ó gbáralé àwọn ìwífun-àlàyé pípé, lójú ọjọ́ àti aṣeéṣe. Mímú ìlọsíwájú bá àwọn iṣẹ́ ìlera pípéye pè fún àkíyèsí sí ìṣẹ̀dá ìmọ̀ àti ẹ̀kọ́ kíkọ̀. Àwọn ẹ̀kọ́ lórí ìpèsè ìtọ́jú pípéye ní láti jẹ́ àfọgbọ́n gbé kalẹ̀, kọ sílẹ̀ àti pín ká láàrin àti nínú àwọn orílẹ̀ èdè. Àwọn ìṣòro ńlá ìlera àwùjọ - bí ìbújáde awon àrùn tí wọ́n máa ń ràn gan-an - jẹ́ pàtàkì fún àwọn orílẹ̀ èdè. Fún àwọn ètò láti ní agbára, wọ́n nílò àwọn iṣẹ́ ìlera pípéye tí wọ́n gbé kalẹ̀ síwájú, ṣe àkóso lásìkò, àti ìlọsíwájú lórí wọn lẹ́yìn pàjáwìrì ìlera àwùjọ kan. | Ikhwalithi yokunakekelwa Uhlolojikelele: Izinga lokunakekelwa izinga izinsizakalo zezempilo zabantu ngabanye kanye nenani labantu ezikhulisa ngalo amathuba okuba nemiphumela yezempilo efiselekayo. Isekelwe olwazini lochwepheshe olusekelwe ebufakazini futhi ibalulekile ekuzuzeni ukuhlinzekwa kwezempilo kwendawo yonke. Njengoba amazwe ezibophezela ekuzuzeni i-Health for All, kubalulekile ukucabangela ngokucophelela ikhwalithi yokunakekelwa kanye nezinsizakalo zezempilo. Ukunakekelwa kwezempilo okuseqophelweni eliphezulu kungachazwa ngezindlela eziningi kodwa kuyakhula ukuvuma ukuthi izinsizakalo zezempilo ezisezingeni kufanele zibe: Okusebenzayo - ukuhlinzeka ngezinsizakalo zokunakekelwa kwezempilo ezisekelwe ebufakazini kulabo abazidingayo; Kuphephile - ukugwema ukulimala kubantu okuhloswe bona ukunakekelwa; futhi Okugxiliswe kubantu - ukuhlinzeka ngokunakekelwa okusabela kulokho okuthandwayo komuntu ngamunye, izidingo kanye namagugu. Ukuze uthole izinzuzo zokunakekelwa kwezempilo okuseqophelweni eliphezulu, izinsiza zezempilo kumele zibe: Ngesikhathi - ukunciphisa izikhathi zokulinda futhi ngezinye izikhathi ukubambezeleka okulimazayo; Kuyalingana - ukuhlinzeka ngokunakekelwa okungahlukani ngekhwalithi ngenxa yobulili, ubuzwe, indawo, kanye nesimo senhlalo-mnotho; Okudidiyelwe - ukuhlinzeka ngokunakekelwa okwenza kutholakale uhla olugcwele lwezinsizakalo zezempilo phakathi nenkambo yokuphila; Isebenza kahle - ukwandisa inzuzo yezinsiza ezikhona kanye nokugwema ukumosha. Empeleni: Imigomo Yentuthuko Esimeme ikhuthaza amazwe ukuthi afinyelele I-Universal Health Coverage (UHC), okuhlanganisa ukuvikelwa kwengozi yezezimali kanye nokufinyelela ezinsizeni zokunakekelwa kwezempilo ezibalulekile. Kodwa ke, iqiniso ezimweni eziningi liwukuthi ukunikeza ukunakekelwa kwekhwalithi kuseyinselele enkulu, futhi ikhwalithi enganele iphumela ekufeni okungagwemeka, ukuhlupheka kwabantu kanye nokulahlekelwa okukhulu kwezomnotho. Nakuba izinselele zokuthuthukisa izinga lokunakekelwa zinkulu, isidingo sokuthatha isinyathelo sicacile, futhi amazwe amaningi enza inqubekelaphambili yokwakha ikhwalithi ezinhlelweni zawo zezempilo. Umbiko weWHO-World Bank-OECD - Ukuletha izinsizakalo zezempilo ezisezingeni eliphezulu - ugqamisa isidingo sokuthatha isinyathelo kubo bonke ababambiqhaza abaningi kuwo wonke amazinga esistimu yezempilo. Ukuhlinzekwa kwezinsizakalo ezisezingeni eliphezulu kudinga ukubusa okuhle; abasebenzi bezempilo abanamakhono nabanekhono abasekelwayo nabagqugquzelwayo; izindlela zokuxhasa ngezimali ezenza futhi zikhuthaze ukunakekelwa kwekhwalithi; amasistimu olwazi ahlala eqapha futhi efunda ukushayela ukunakekelwa okungcono; imithi, izinto ezisetshenziswayo kanye nobuchwepheshe obukhona, obuphephile futhi obulawulwa ngendlela efanele; kanye nezindawo zokunakekelwa kwezempilo ezifinyelelekayo nezinazo zonke izidingo. IWHO, iBhange Lomhlaba kanye ne-OECD bahlongoze uchungechunge lwezinyathelo ezivela ezifundeni ezibalulekile - ohulumeni, izinhlelo zezempilo, izakhamizi neziguli, kanye nabasebenzi bezempilo - okudingeka basebenzisane ukuze kuzuzwe umgomo wokulethwa kwezinsizakalo zezempilo eziseqhulwini. Imilayezo engukhiye I-UHC ayikwazi ukufezwa ngaphandle kokunaka ikhwalithi yokunakekelwa kuzo zonke izilungiselelo ezihlanganisa lezo ezibuthakathaka, ukungqubuzana nokuba sengozini. Izinsizakalo zezempilo ezisezingeni eliphezulu kufanele zibe: zisebenze kahle; iphephile; kugxile kubantu; ngesikhathi; kuyalingana; okuhlanganisiwe; futhi ngempumelelo. Ukuthuthukisa ikhwalithi yezinsizakalo zezempilo kudinga isiqondiso esiqinile sikazwelonke esivela kohulumeni, ukusekelwa okugxilile kuzwelonke, kanye nokwenza okuthile ezingeni lezikhungo zezempilo. Kuwo wonke amazinga kunesidingo sokuxoxisana nokufukulwa kwemiphakathi ehlinzekwa wuhlelo lwezempilo. Izinqubomgomo zikazwelonke namasu okuhloswe ngawo ukwenza ngcono izinga lokunakekelwa ahlinzeka ngesisekelo esiqinile sokwenza ngcono ikhwalithi kulo lonke uhlelo lwezempilo futhi kudingeka ahambisane eduze nenqubomgomo ebanzi yezempilo kazwelonke nokuhlela. Ikhwalithi idinga ukukalwa ngokuqhubekayo futhi iqashwe ukuze kuthuthukiswe ukuthuthukiswa, okuncike kudatha enembile, efika ngesikhathi kanye nengasetshenzwa. Ukuthuthukisa ikhwalithi yezinsizakalo zezempilo kudinga ukunakwa kokukhiqizwa kolwazi nokufunda. Izifundo zokulethwa kokunakekelwa kwekhwalithi kufanele zithwetshulwe ngendlela ehlelekile, zibhalwe phansi futhi kwabelwane ngazo ngaphakathi naphakathi kwamazwe. Izinkinga ezinkulu zezempilo zomphakathi - njengokuqubuka kwezifo ezithathelanayo kakhulu - zibaluleke kakhulu emazweni. Ukuze amasistimu ezempilo akwazi ukuqina, adinga izinsizakalo zezempilo ezisezingeni eliphezulu ezilethwa ngaphambi, zigcinwe ngesikhathi, futhi zithuthukiswe ngemva kokulandela isimo esiphuthumayo sezempilo yomphakathi. |
የጨረር ድንገተኛ አደጋዎች አጠቃላይ እይታ፡ የጨረር ድንገተኛ አደጋዎች የሬዲዮ-ኑክሌር አደጋን ወይም በሰው ህይወት፣ ጤና፣ ንብረት ወይም አካባቢ ላይ የሚያስከትሉትን አሉታዊ መዘዞች ለመከላከል አፋጣኝ እርምጃ የሚያስፈልጋቸው መደበኛ ያልሆኑ ሁኔታዎች ወይም ክስተቶች ናቸው። የኑክሌር ድንገተኛ አደጋዎች በኒውክሌር ሰንሰለት ምላሽ ወይም በሰንሰለት ምላሽ ምርቶች መበስበስ (ለምሳሌ የኑክሌር ኃይል ማመንጫ አደጋዎች እንደ ቼርኖቤል እና ፉኩሺማ ያሉ አደጋዎች) የሚመጣውን ኃይል መለቀቅን ያካትታሉ። የሬዲዮሎጂ ድንገተኛ አደጋዎች ከሬዲዮአክቲቭ ምንጭ የሚመጣ የጨረር ተጋላጭነትን የሚያካትቱ ሁኔታዎች ናቸው። የአደጋ ጊዜ ሁኔታው ምንም ይሁን ምን, "የጨረር ድንገተኛ አደጋ" የሚለው ቃል ብዙውን ጊዜ ጥቅም ላይ ይውላል። የጨረር ድንገተኛ አደጋዎች በኢንዱስትሪ ፣ በሕክምና ወይም በምርምር መተግበሪያ ወቅት የራዲዮአክቲቭ ምንጮችን አላግባብ በመጠቀማቸው ፣ ከቁጥጥር ውጭ ለሆኑ (የተተዉ ፣ የጠፉ ወይም የተሰረቁ) የጨረር ምንጮች በአጋጣሚ መጋለጥ ፣ ራዲዮአክቲቭ ቁሶች በሚጓጓዙበት ጊዜ አደጋዎች ፣ ግን ከተለመደው ድንገተኛ አደጋዎች( እሳት ወይም የኬሚካል ንጥረ ነገሮች መለቀቅ)፣ የተፈጥሮ አደጋዎች፣ ወታደራዊ ግጭቶች ወይም የጨረር ምንጮችን የሚያካትቱ ተንኰል አዘል ድርጊቶች ጋር ሊጣመሩ ይችላሉ። ተፅዕኖ፡ የጨረር ድንገተኛ አደጋዎች በሰው ጤና እና አካባቢ ላይ ከፍተኛ ተጽዕኖ ሊያሳድሩ ይችላሉ። እንደ ሁኔታው ፣ የአደጋው መጠን ፣ የጨረር አይነት እና የተጋላጭነት ጊዜ ፣ የተጋላጭነት መንገድ (ውጫዊ ፣ ውስጣዊ ወይም ጥምር) ፣ የመከላከያ እርምጃዎች መገኘት እና ወቅታዊነት ፣ እንዲሁም የግለሰባዊ ባህሪዎች ላይ በመመርኮዝ ተፅእኖው በእጅጉ ይለያያል። እንዲሁም የተጋለጠው ሰው ( ዕድሜ፣ ጾታ፣መሰረታዊ የጤና ሁኔታ)። በዚህ ምክንያት ሰዎች ምንም ዓይነት ክሊኒካዊ መገለጫዎችን የማያስከትሉ በጣም ዝቅተኛ መጠን ያላቸው የጨረር መጠን ጀምሮ እስከ ከፍተኛ መጠን የጨረር ጉዳት (ለምሳሌ “የአካል ክፍል ምላሽ”) ወይም ለሞት ሊዳርጉ ይችላሉ። ከጨረር መጠን ጋር የጤንነት ተፅእኖ ይጨምራል። በኒውክሌር ተከላ ላይ የሚሰሩ ሰራተኞች፣ የመጀመሪያ ምላሽ ሰጪዎች እና የእሳት አደጋ ተከላካዮች ለጨረር ከመጠን በላይ የመጋለጥ እና የጨረር ጉዳቶችን የመቀበል ዕድላቸው ከፍተኛ ነው።ነገር ግን በአብዛኛዎቹ የኑክሌር ድንገተኛ አደጋዎች ለተጎዱ ሰዎች ፣ የጨረር ቀጥተኛ ተጽእኖ ነው። በተጨማሪም፣ ለጨረር ድንገተኛ አደጋ ምላሽ በመስጠት የሚተገበሩ አስቸኳይ የመከላከያ እርምጃዎች፣ ለምሳሌ ከተበከሉ አካባቢዎች መጠለያ፣ መልቀቅ፣ ወይም መልሶ ማቋቋም፣ በአገር ውስጥ የሚመረቱ የምግብ ሸቀጦች ላይ በአጠቃላይ ገደቦች ማድረግ ወዘተ።በአጠቃላይ በተጨማሪም በሰዎች ሕይወት እና በአጠቃላይ በህብረተሰቡ ላይ አሉታዊ ማህበራዊ-ኢኮኖሚያዊ ተጽዕኖ ሊያስከትል ይችላል። መኖሪያ ቤትና ሥራ ማጣት፣ መደበኛ የጤና እንክብካቤ ማግኘት አለመቻል፣ የተፈናቃዮችን ስም ማጥፋት እና ሌሎች መሰናክሎች በሰዎች ጤንነት ላይ በከባድ ውጥረት፣ ጭንቀት፣ ድካም፣ ድብርት እና ሌሎች የአዕምሮ ጤንነት እና ሥነ-ልቦናዊ መዘዞች ላይ ተጨማሪ ተጽዕኖ ሊያሳድሩ ይችላሉ። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ በኑክሌር አደጋ ወይም በራዲዮሎጂካል ድንገተኛ አደጋ ጉዳይ ላይ የእርዳታ ስምምነት ሙሉ አካል እንደመሆኖ፣ የዓለም ጤና ድርጅት በሕዝብ ጤና እርምጃዎች እና በሕክምና ርምጃዎች ላይ የቴክኒክ ድጋፍ እና ምክር የመስጠት ሥልጣን አለው። የ አይኤኢኤ ለኮንቬንሽኑ እና ከ 20 በላይ ዓለም አቀፍ ድርጅቶችን የሚያሰባስበው የሬዲዮሎጂ እና የኑክሌር ድንገተኛ አደጋዎች ወኪል ድርጅት-አቀፍ ኰሚቴ(አይክሬን) ለጨረር ድንገተኛ አደጋዎች ዝግጁነት እና ምላሽ ለመስጠት ሥራቸውን ለማስተባበር ያቀርባል። የአይኤሲርኤንኢ አባል ድርጅቶች ሚናዎች በዓለም አቀፍ ድርጅቶች የጋራ የጨረር ድንገተኛ አደጋ አያያዝ እቅድ ውስጥ ተገልጸዋል። በነዚህ ስምምነቶች ስር የተሰጠውን ተልዕኮ ለመወጣት፣ የዓለም ጤና ድርጅት እ.ኤ.አ. በ1987 የጨረር ድንገተኛ ህክምና ዝግጁነት እና እርዳታ መረብ (ራምፓን) ለጨረር ድንገተኛ አደጋዎች ዝግጁነትን ለማሳደግ እና የጤና ባለስልጣኖችን በህክምና እና በህብረተሰብ ጤና ምላሽ ላይ የጨረር ድንገተኛ አደጋ ሲያጋጥም ለመምከር እ.ኤ.አ. በ1987 አቋቋመ። አውታረ መረቡ የአለም ጤና ድርጅት የአቅም ግንባታ ስራዎችን በአባል ሀገራት ተግባራዊ ለማድረግ እና የጨረር ድንገተኛ አደጋዎች ሲያጋጥም ቴክኒካል ድጋፍ ለመስጠት የሚረዳ መሳሪያ ነው። በተጨማሪም የዓለም ጤና ድርጅት ባዮዶዝ ኔት የተባለ ዓለም አቀፋዊ የሳይቶጄኔቲክ ቤተ ሙከራ መረብ እ.ኤ.አ. በ2008 የተቋቋመ ሲሆን የአባል ሃገራት የተፈጥሮ ሳይንስ ዶዚሜትሪ አቅም በጅምላ ለሚከሰት የጨረር አደጋ ዝግጁነትን ለመደገፍ ነው። | Radiation emergencies Overview: Radiation emergencies are non-routine situations or events that require a prompt action to mitigate a radio-nuclear hazard or its adverse consequences for human life, health, property or the environment. Nuclear emergencies involve release of the energy resulting from a nuclear chain reaction or from the decay of the products of chain reaction (e.g. nuclear power plant accidents such as Chernobyl and Fukushima accidents). Radiological emergencies are situations involving a radiation exposure from a radioactive source. When referring to an emergency situation regardless of its type, “radiation emergency” term is often used. Radiation emergencies may result from misuse of radioactive sources during industrial, medical or research applications, accidental exposure to uncontrolled (abandoned, lost or stolen) radiation sources, accidents during transport of radioactive materials, but also can be combined with conventional emergencies (a fire or a release of chemical substances), natural disasters, military conflicts, or malicious acts involving radiation sources. Impact: Radiation emergencies can greatly impact human health and the environment. The impact will vary considerably, depending on the scenario, scale of the emergency, type of radiation and exposure duration, the pathway of the exposure (external, internal, or combined), availability and timeliness of countermeasures, as well as individual characteristics of the exposed person (age, gender, underlying state of health). As a result, people may be exposed to radiation levels ranging from very low doses not resulting in any clinical manifestations of such exposure, to higher doses which may cause radiation injuries (a.k.a. “tissue reactions”) or even be fatal. The risk of health effects increases with the radiation dose. Workers at nuclear installations, first responders and fire-fighters are at higher risk of being over-exposed to radiation and receiving radiation injures, whereas, for the majority of people affected by the consequences of a nuclear emergency, it will be unlikely to suffer the direct impact of radiation. In addition, urgent protective actions implemented in response to a radiation emergency, such as sheltering, evacuation, or resettling from contaminated areas, restrictions on locally produced foodstuffs etc. may also lead to negative socio-economic impact on the human lives and the society as a whole. Losing homes and jobs, lack of access to a regular health care, stigmatization of evacuees and other hardship may further impact people’s health through severe stress, anxiety, fatigue, depression, and other mental health and psychosocial consequences. WHO Response As a full party to the Convention on Assistance in the Case of a Nuclear Accident or Radiological Emergency, WHO has a mandate to provide technical assistance and advice on public health measures and medical countermeasures. The IAEA provides Secretariat for the Convention and for the Inter-Agency Committee for Radiological and Nuclear Emergencies (IACRNE) that brings together more than 20 international organizations for coordination of their work on preparedness and response to radiation emergencies. The roles of IACRNE member organizations are described in the Joint Radiation Emergency Management Plan of the International Organizations. To fulfill its mandate under these Conventions, WHO established in 1987 the Radiation Emergency Medical Preparedness and Assistance Network (REMPAN) to enhance preparedness for radiation emergencies and to advise health authorities on medical and public health response in the event of a radiation emergency. The Network is WHO’s technical arm for implementing capacity building activities in member states and for providing technical assistance in case of radiation emergencies. In addition, a global network of cytogenetic laboratories WHO BioDoseNet was set up in 2008 to support biological dosimetry capacity of member states readiness for a mass-casualty type of a radiation emergency. | Yanaye-yanayen da tartsatsin haske kan cutar Taƙaitawa: Yanaye-yanayen da tartsatsin haske kan iya cutarwa lokuta ne da ba kasafai ake samun su ba da suke buƙatar matakin gaggawa domin rage illar haske na nukiliya a kan rayuwar ɗan'adam da lafiya da dukiya ko kuma muhalli. Yanaye-yanayen da tartsatsin haske kan iya cutarwa ya ƙunshi fitar makamashin nukiliya ko kuma daga reɓewar gubar makamashin nukiliya(Misali Tashar wuta mai aki da makamashin nukiliya kamar haɗarin Chernobyl da Fukushima). Yanaye-yanayen da tartsatsin haske kan cutar lokuta ne da ake samun bayyanar tartsatsin haske daga ruɓewar abubuwa. A yayain da ake magana a kan yanayin da ka iya samun haɗura ba tare da la'akari da nau'inta ba, yawanci ana amfani da yanaye-yanayen da tartsatsin haske kan cutar . Yanaye-yanayen da tartsatsin haske kan cutar kan iya samuwa a sakamakon rashin amfani da hanyoyin samar da makamashi da ba su dace ba a masana'anta ko wajen samar da magani ko yayin bincike, yuwuwar aukuwar haɗura daga hanyoyin samar da makamashin da ba za a iya juya su ba da haɗari a yayin tafiyar tartsatsin hasken, amma kuma zai iya haɗuwa da yanayin cutarwa na yau da kullum (kamawar wuta da fitar wani sinadari) da annoba ta halicci da faɗan soji. Tasiri:Yanaye-yanayen da tartsatsin haske kan cutar ka iya yin tasiri a kan lafiyar ɗan'adam sosai. Tasirin ka iya bambanta sosai, ya danganta da yanayin da girman haɗarin da nau'in tartsatsin da kuma tsawon lokacin ya fita da hanyar fitar (ta ciki ko ta waje ko kuma gaba ɗaya) da lokacin da aka ɗauki mataki da kuma yanayin mutum (shekara, jinsi da kuma yanayin lafiya). A sakamakon haka. mutane kan fuskanci matakai daban-daban na tartsatsin haske, wanda ya haɗa da kaɗan da ba ya haifar da wata cuta da kuma mai yawa wanda ka iya haifar da raunukan tartsatsin haske ko ma mummunan rauni. Barazana ga lafiya kan ƙaru bisa ga yawan yadda aka fuskanci tartsatsin hasken. Ma'aikata a wurin da ake ta'ammali da nukilya, masu ta'ammali da shi na farko da masu kashe gobara su ne kan gaba wajen fuskantar tartsatsi fiye da ƙima da kuma samun rauni daga tartsatsin, inda mafi akasarin mutane abin ke biyo baya na barazanar nukiliya kan shafe su, zai yi wuya tartsatsin ya yi tasiri a kansu kai-tsaye. Haka kuma, matakan kariya na gaggawa da aka ɗauka a yayin da aka fuskanci barazanar cutarwa daga tartsatsin harske, kamar samar da wurin zama da kwashe mutane ko sake wurin zama daga wurin da ya gurɓata da rage samar da kayan abincin da ake yi a gida da sauaransu ka iya shawon kan al'amarin. Rasa muhalli da aikin yi da kasa kaiwa ga kulawa da lafiya a-kai-a-kai da aibun da ke tattare da waɗanda aka ceto da sauran wahalhalu ka iya ƙara yin tasiri a kan lafiyar al'umma ta hanyar wahala da tsoro da gajiya da damuwa da sauran matsalolin na tunani da zamantakewa. Matakan Hukumar Lafiya ta Duniya A matsayinta na cikakkiyar mamba a Gangamin Taimako Idan an Samu Hatsarin Nukiliya ko yanaye-yanayen da tartsatsin haske kan cutar, Hukumar Lafiya ta Duniya na da alhakin samar taimako na fasaha da shawara a kan matakan kula da lafiyar al'umma. IAEA ta samar wa Gangami da Gamayyarkwamitin hukumomin kula da yanaye-yanaye da tartsatsin haske kan cutar hedikwata (IACRNE), wadda game kan ƙungiyoyin duniya 20 domin duba ayyukansu a kan shiri da kuma ɗaukar mataki a kan irin cutarwar da tartsatsin wuta ke haifarwa. Rawar da mabobin ƙungiyoyin za su taka an bayyana su a Shirin Kula da Cutarwar na Haɗin gwiwar ƙungiyoyin duniya. Domin sauke nauyinta a wannan gangami, Hukumar Lafiya ta Duniya ta kafa Hukumar Samar da Tallafi da shiri a kan cutarwar tartsatsin haske a 1987, da nufin ƙara shiri a kan kula da irin cutarwar tartsatsin wuta da kuma ba wa hukumomin lafiya shawara a kan magani da kuma matakan kula da lafiya a yayin da aka samu barazanar cutarwa daga tartsatsin wuta. Hukumar ita ce manufar Hukumar Lafiya ta Duniya wajen aiwatar da aikace-aikace a mambobin jihohi domin samar da tallafi na fasaha a yayin da aka samu barazanar cutarwa daga tartsatsin haske. Daɗin daɗawa, an assasa wata haɗakar ɗakunan gwaje-gwajen ƙwayoyin halitta na Hukumar WHO, BioDoseNet, a shekarar 2008 don tallafawa ƙarfin shirin ƙasashe membobinta wajen shawo kan lamarin gaggawa na illar radiation da ya rutsa da mutane da yawa. | Dharura za mionzi Muhtasari: Dharura za mionzi ni hali au matukio yasiyo ya kawaida ambayo yanahitaji hatua ya haraka ili kupunguza hatari ya nyuklia ya redio au matokeo yake mabaya kwa maisha ya binadamu, afya, mali au mazingira. Dharura za nyuklia zinahusisha kutolewa kwa nishati inayotokana na athari ya msururu wa nyuklia au kuoza kwa bidhaa za mmenyuko wa mnyororo (k.m. ajali za mitambo ya nyuklia kama vile ajali za Chernobyl na Fukushima). Dharura za radiolojia ni hali zinazohusisha mfiduo wa mionzi kutoka kwa chanzo cha mionzi. Wakati wa kutaja hali ya dharura bila kujali aina yake, neno "dharura ya mionzi" hutumiwa mara nyingi. Dharura za mionzi zinaweza kutokana na matumizi mabaya ya vyanzo vya mionzi wakati wa maombi ya viwandani, matibabu au utafiti, mfiduo kwa bahati mbaya kwa vyanzo vya mionzi visivyodhibitiwa (vilivyoachwa, vilivyopotea au vilivyoibiwa), ajali wakati wa usafirishaji wa vifaa vya mionzi, lakini pia inaweza kuunganishwa na dharura za kawaida (moto au kutolewa kwa dutu za kemikali), majanga ya asili, migogoro ya kijeshi, au vitendo vibaya vinavyohusisha vyanzo vya mionzi. Athari: Dharura za mionzi zinaweza kuathiri sana afya ya binadamu na mazingira. Athari itatofautiana kwa kiasi kikubwa, kulingana na mazingira, ukubwa wa dharura, aina ya mionzi na muda wa mfiduo, njia ya mfiduo (nje, ndani, au pamoja), upatikanaji na wakati wa hatua za kupinga, pamoja na sifa za mtu binafsi aliye wazi (umri, jinsia, hali ya msingi ya afya). Kwa sababu hiyo, watu wanaweza kukabiliwa na viwango vya mionzi kuanzia kiwango cha chini sana kisichosababisha udhihirisho wowote wa kliniki wa kukaribiana kama hivyo, hadi viwango vya juu zaidi ambavyo vinaweza kusababisha majeraha ya mionzi (a.k.a. "athari za tishu") au hata kusababisha kifo. Hatari ya athari za kiafya huongezeka kwa kipimo cha mionzi. Wafanyikazi katika mitambo ya nyuklia, waokoaji wa kwanza na wazima moto wako katika hatari kubwa ya kuathiriwa na mionzi na kupata majeraha ya mionzi, ambapo, kwa watu wengi walioathiriwa na matokeo ya dharura ya nyuklia, haitawezekana kuteseka athari ya moja kwa moja ya mionzi. Kwa kuongezea, hatua za dharura za ulinzi zinazotekelezwa katika kukabiliana na dharura ya mionzi, kama vile makazi, uhamishaji, au makazi kutoka kwa maeneo yaliyochafuliwa, vizuizi vya vyakula vinavyozalishwa nchini n.k. vinaweza pia kusababisha athari mbaya za kijamii na kiuchumi kwa maisha ya binadamu na jamii kwa ujumla. Kupoteza nyumba na kazi, ukosefu wa huduma za afya za kawaida, unyanyapaa wa waliohamishwa na matatizo mengine yanaweza kuathiri zaidi afya ya watu kupitia dhiki kali, wasiwasi, uchovu, mfadhaiko, na matokeo mengine ya afya ya akili na kisaikolojia. Jibu la WHO Kama mshirika kamili wa Mkataba wa Usaidizi Katika Kesi ya Ajali ya Nyuklia au Dharura ya Radiolojia, WHO ina jukumu la kutoa usaidizi wa kiufundi na ushauri kuhusu hatua za afya ya umma na hatua za kukabiliana na matibabu. IAEA inatoa Sekretarieti ya Mkataba na kwa Kamati ya Mashirika ya Kimataifa ya Dharura za Mionzi na Nyuklia (IACRNE) ambayo huleta pamoja zaidi ya mashirika 20 ya kimataifa kwa ajili ya kuratibu kazi yao ya kujiandaa na kukabiliana na dharura za mionzi. Majukumu ya mashirika wanachama wa IACRNE yamefafanuliwa katika Mpango wa Pamoja wa Kudhibiti Dharura ya Mionzi ya Mashirika ya Kimataifa. Ili kutimiza wajibu wake chini ya Mikataba hii, WHO ilianzisha mwaka wa 1987 Mtandao wa Maandalizi ya Matibabu ya Dharura ya Mionzi na Usaidizi (REMPAN) ili kuimarisha utayari wa dharura za mionzi na kushauri mamlaka za afya kuhusu mwitikio wa matibabu na afya ya umma katika tukio la dharura ya mionzi. Mtandao ni tawi la kiufundi la WHO kwa kutekeleza shughuli za kujenga uwezo katika nchi wanachama na kwa kutoa usaidizi wa kiufundi katika kesi ya dharura ya mionzi. Kwa kuongeza, mtandao wa kimataifa wa maabara za cytogenetic WHO BioDoseNet ilianzishwa mnamo mwaka 2008 ili kusaidia uwezo wa dosimetry ya kibiolojia ya mataifa wanachama utayari wa aina ya majeruhi wa wingi wa dharura ya mionzi. | Àwọn pàjáwìrì ìfẹ́wẹ́lẹ́ Ìsọnísókí: Àwọn pàjáwìrì ìfẹ́wẹ́lẹ́ kì í ṣe kì í ṣe àwọn ipò tàbí ìṣẹ̀lẹ̀ déédéé tí wọ́n nílò ìṣe ayákánkán láti ṣe àdínkù ewu ìfẹ́wẹ́lẹ́ gígùn tàbí àwọn àyọrísí ńlá rẹ̀ fún ìgbésí ayé ènìyàn, ìlera, dúkìá tàbí àyíká. Àwọn pàjáwìrì ìfẹ́wẹ́lẹ́ ní í ṣe pẹ̀lú ìtúsílẹ̀ agbára èyí tí ó wáyé láti ara èsì ẹ̀wọ́n ìfẹ́wẹ́lẹ́ tàbí láti ara jíjẹrà àwọn èròjà èsì ẹ̀wọ́n (f.a. ìjàm̀bá ilé iṣẹ́ agbára aṣẹ́wẹ́lẹ́ bí ìjàm̀bá Kẹ́nóbíìlì àti Fùkùṣímà). Àwọn pàjáwìrì ìfẹ̀rọṣàyẹ̀wò-àìsàn ni àwọn ipò tí wọ́n ní í ṣe pẹ̀lú ìfaragbá ìfẹ́wẹ́lẹ́ láti ara èròjà ìfẹ́wẹ́lẹ́. Nígbà tí a bá ń sọ nípa ìṣẹ̀lẹ̀ pàjáwìrì irúfẹ́ èyíkéyìí tí ìbáà jẹ́, "pàjáwìrì ìfẹ́wẹ́lẹ́" ni ọ̀rọ̀ tí a sáábà máa ń lò. Àwọn pàjáwìrì ìfẹ́wẹ́lẹ́ lè wáyé láti ara àsìlò àwọn orísun ìfẹ́wẹ́lẹ́ lásìkò ìpèsè ilé iṣẹ́, ìlò ìṣègùn tàbí ìwádìí, ìfaragbá èèsì sí àwọn orísun ìfẹ́wẹ́lẹ́ tí kò ní àkóso (àyẹ̀tì, tí wọ́n sọnù tàbí jí), ìjàm̀bá lásìkò ìgbòkègbodò àwọn èròjà ìfẹ́wẹ́lẹ́, ṣùgbọ́n ó tún lè papọ̀ pẹ̀lú àwọn ìjàm̀bá tí wọ́n wọ́pọ̀ mìíràn (iná tàbí ìtúsílẹ̀ àwọn èròjà kẹ́míkà), àwọn àjálù àìtọọ́dá, ìjà ológun, tàbí iṣẹ́ ibi tí ó ní í ṣe pẹ̀lú orísun ìfẹ́wẹ́lẹ́. Ipa: Àwọn pàjáwìrì ìfẹ́wẹ́lẹ́ lè nípa ńlá lórí ìlera ènìyàn àti àyíká. Ipa náà yóò yàtọ̀ síra, èyí lè dá lórí ìṣẹ̀lẹ̀, ìwọ̀n pàjáwìrì, irú ìfẹ́wẹ́lẹ́ àti àsìkò ìfaragbá, ọ̀nà ìfaragbá (àtità, àtinú, tàbí àpapọ̀), ìwà àti ìṣedéédé òté ìgbógunti, àti àwọn àbùdá ènìyàn tí ó faragbá (ọjọ́ orí, ìjákọ̀jábo, ipò ìlera). Nítorí ìdí èyí, àwọn èèyàn lè faragbá àwọn ìpele ìfẹ́wẹ́lẹ́ láti orí àwọn ìwọ̀n pínnísín tí kò ní yọrí sí àìsàn èyíkéyìí nítorí ìfaragbá bẹ́ẹ̀, dórí àwọn ìwọ̀n ńlá tí wọ́n lè fa ìfarapa ìfẹ́wẹ́lẹ́ (tí a tún mọ̀ sí "ìpalára isan") tàbí kí ó tilẹ̀ léwu. Ewu àwọn ipa ìlera máa ń pọ̀ sí i pẹ̀lú ìwọ̀n ìfẹ́wẹ́lẹ́. Àwọn òṣìṣẹ́ ní ibùdó àgbékalẹ̀ agbára ìfẹ́wẹ́lẹ́ àti àwọn panápaná wà nínú ewu ńlá kí wọ́n ní ìfaragbá púpọ̀ pẹ̀lú ìfẹ́wẹ́lẹ́ àti níní àwọn ìfarapa ìfẹ́wẹ́lẹ́, bí ó tilẹ̀ jẹ́ pé, fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ènìyàn tí wọ́n faragbá nípasẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀ pàjáwìrì agbára ìfẹ́wẹ́lẹ́, ó lè má ṣe é ṣe kí wọ́n ní ìmọ̀lára ìfẹ́wẹ́lẹ́ tààrà. Ní àfikún, àgbékalẹ̀ iṣẹ́ ìdáàbòbò ayákánkán fún ìtọ́jú pàjáwìrì ìfẹ́wẹ́lẹ́, bí ìpèsè ilé, ìkókúrò, tàbí ìtẹ̀dó sí àgbègbè tuntun kúrò ní àwọn àgbègbè àìmọ́, ìfòfindè àwọn oúnjẹ abẹ́lé abbl. lè yọrí sí ipa òdì lórí ọrọ̀ ajé àwùjọ fún ayé àwọn ènìyàn àti àwùjọ lápapọ̀. Pípàdánù ilé àti iṣẹ́, àìní àǹfààní òòrèkóòrè sí ìtọ́jú ìlera, ìdẹ́yẹsí àwọn ènìyàn tí wọ́n sí nípò àti àwọn ìnira mìíràn lè túbọ̀ ṣe àkóbá fún ìlera àwọn ènìyàn nípasẹ̀ ìnira ńlá, ìpayà, ọ̀rẹ̀rẹ̀, ìbànújẹ́ ọkàn, àti àìlera ọkàn àti ìṣẹ̀lẹ̀ ìwà àwùjọ mìíràn. Èsì WHO Gẹ́gẹ́ bí alábàáṣiṣẹ́pọ̀ Àpérò lórí ìrànlọ́wọ́ lásìkò Ìjàm̀bá Aṣẹ́wẹ́lẹ́ tàbí Pàjáwìrì Ìfẹ́wẹ́lẹ́, WHO ti kàn án nípa láti pèsè àwọn ìrànlọ́wọ́ ìmọ̀ àti ìmọ̀ràn lórí àwọn òté àti ọ̀nà ìgbógunti ìṣègùn ìlera àwùjọ. IAEA ń pèsè Ilé iṣẹ́ fún Àpérò náà àti fún Ikọ̀ Àjọ sí àjọ fún Pàjáwìrì Ìfẹ́wẹ́lẹ́ àti agbára ìfẹ́wẹ́lẹ́ (IACRNE) èyí tí ó ń ṣe àkójọpọ̀ ó lé ní àwọn àjọ àgbáyé 20 fún àkóso àwọn iṣẹ́ wọn lórí ìgbáradì àti ìgbógunti àwọn pàjáwìrì ìfẹ́wẹ́lẹ́. Àwọn ojúṣe àwọn ẹgbẹ́ àjọ IACRNE ní wọ́n ṣàpèjúwe nínú Ètò Ìṣàkóso Pàjáwìrì Ìfẹ́wẹ́lẹ́ Àjọṣe ti àwọn Àjọ Àgbáyé. Láti mú àṣẹ rẹ̀ wá sí ìmúṣẹ lábẹ́ àwọn Àpérò wọ̀nyí, Àjọ Ètò Ìlera Àgbáyé ṣe ìdásílẹ̀ Ẹgbẹ́ Ìrànlọ́wọ́ àti Ìgbáradì Ìṣègùn Pàjáwìrì Ìfẹ́wẹ́lẹ́ (REMPAN) ní 1987 láti mú ìgbáradì bá pàjáwìrì ìfẹ́wẹ́lẹ́ àti láti fún àwọn aláṣẹ ìlera ní ìmọ̀ràn lórí ìṣègùn àti èsì ìlera àwùjọ bí pàjáwìrì ìfẹ́wẹ́lẹ́ bá wáyé. Ẹgbẹ́ náà jẹ́ ẹ̀ka ìmọ̀ WHO fún àgbékalẹ̀ àwọn iṣẹ́ àgbékalẹ̀ iṣẹ́ ní àwọn orílẹ̀ èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ àti láti pèsè ìrànlọ́wọ́ ìmọ̀ lásìkò àwọn pàjáwìrì ìfẹ́wẹ́lẹ́. Ní àfikún, ẹgbẹ́ káríayé fún àwọn láàbù ẹ̀kọ́ jíìnì wọn ṣe àgbékalẹ̀ WHO BioDoseNet ní 2008 láti ṣe àtìlẹ́yìn ipa ọ̀nà ìdiwọ̀n ìfẹ́wẹ́lẹ́ káríayé fún ìgbáradì àwọn orílẹ̀ èdè tí wọ́n jẹ́ ọmọ ẹgbẹ́ fún oríṣìí ìjàm̀bá ńlá ìfẹ́wẹ́lẹ́ pàjáwìrì. | Izimo eziphuthumayo zokukhishwa kwemisebe Uhlolojikelele: Izimo eziphuthumayo zokukhishwa kwemisebe yizimo ezingezona ezejwayelekile noma izehlakalo ezidinga isinyathelo esisheshayo ukunciphisa ingozi yomsakazo inuclear noma imiphumela yayo emibi empilweni yomuntu, empilweni, empahleni noma endaweni ezungezile. Izimo eziphuthumayo zenuzi zibandakanya ukukhululwa kwamandla okuba ngenxa yokusabela kweketango lenuzi noma ukubola kwemikhiqizo yokusabela kweketango (isb. izingozi zesikhungo samandla enuzi njengezingozi zaseChernobyl naseFukushima). Izimo eziphuthumayo zemisebe yizimo ezibandakanya ukuchayeka emisebeni evela emthonjeni wemisebe. Uma kubhekiselwa esimweni esiphuthumayo kungakhathaliseki ukuthi siluhlobo luni, igama elithi “isimo esiphuthumayo semisebe” livame ukusetshenziswa. Izimo eziphuthumayo zokushisa zingase zibe umphumela wokusetshenziswa kabi kwemithombo ekhipha imisebe phakathi nezinhlelo zemboni, zezokwelapha noma zocwaningo, ukuchayeka ngengozi emithonjeni yemisebe engalawuleki (eshiywe, elahlekile, elahlekile noma eyebiwe), izingozi ngesikhathi sokuthutha izinto ezikhipha imisebe, kodwa futhi zingahlanganiswa nezimo eziphuthumayo ezivamile (umlilo noma ukukhishwa kwezinto zamakhemikhali), izinhlekelele zemvelo, izingxabano zempi, noma izenzo ezinonya ezihlanganisa imithombo yemisebe. Umthelela: Izimo eziphuthumayo zokukhishwa kwemisebe zingaba nomthelela omkhulu empilweni yabantu kanye nemvelo. Umthelela uzohluka kakhulu, kuye ngesimo, isikali sezimo eziphuthumayo, uhlobo lwemisebe kanye nesikhathi sokuchayeka, indlela yokuchayeka (okungaphandle, kwangaphakathi, noma okuhlanganisiwe), ukutholakala kanye nokufaneleka kwezinyathelo zokuphikisa, kanye nezici zomuntu ngamunye umuntu oveziwe (iminyaka yobudala, ubulili, isimo sezempilo esingaphansi). Ngenxa yalokho, abantu bangase bachayeke emazingeni emisebe asukela kumithamo ephansi kakhulu engabangeli noma yikuphi ukubonakaliswa komtholampilo kokuchayeka okunjalo, ukuya kumithamo ephezulu engase ibangele ukulimala kwemisebe (okubizwa ngokuthi “ukusabela kwezicubu”) noma ize ibulale. Ingozi yemiphumela yezempilo iyanda ngomthamo wemisebe. Abasebenzi ezindaweni zokufakwa kwenuclear, abaphenduli bokuqala kanye nabacimi bomlilo basengozini enkulu yokuchayeka ngokweqile emisebeni futhi bathole ukulimala kwemisebe, kanti, kubantu abaningi abathintwe yimiphumela yesimo esiphuthumayo senuzi, ngeke kwenzeke ukuthi bahlupheke umthelela oqondile wemisebe. Ukwengeza, izinyathelo zokuvikela eziphuthumayo ezisetshenziswayo ukubhekana nesimo esiphuthumayo semisebe, njengokukhosela, ukuphuma, noma ukuhlaliswa kabusha ezindaweni ezingcolisiwe, imikhawulo yokudla okukhiqizwa endaweni njll. kungase futhi kuholele kumthelela omubi wezenhlalomnotho ezimpilweni zabantu nasemphakathini ngokuphelele. Ukulahlekelwa amakhaya nemisebenzi, ukungakwazi ukuthola usizo lwezempilo oluvamile, ukucwaswa kwabasuswayo kanye nobunye ubunzima kungase kube nomthelela omkhulu empilweni yabantu ngenxa yokucindezeleka okukhulu, ukukhathazeka, ukukhathala, ukudangala kanye neminye imiphumela yezempilo yengqondo nengokwengqondo. Impendulo yeWHO Njengengxenye egcwele yeNgqungquthela Yosizo Endabeni Yengozi Yenuzi noma Isimo Esiphuthumayo Semisebe, iWHO inegunya lokuhlinzeka ngosizo lwezobuchwepheshe nezeluleko mayelana nezinyathelo zempilo yomphakathi kanye nezinyathelo zokulwa nokwelashwa. I-IAEA ihlinzeka ngoNobhala Womhlangano kanye neKomidi le-Inter-Agency for Radiological and Nuclear Emergency (IACRNE) elihlanganisa ndawonye izinhlangano zamazwe ngamazwe ezingaphezu kuka-20 ukuze zihlanganise umsebenzi wazo wokulungiselela kanye nokubhekana nezimo eziphuthumayo zemisebe. Izindima zezinhlangano ezingamalungu e-IACRNE zichazwe kuHlelo Lokuphathwa Kwezimo Eziphuthumayo Ezihlangene Zezinhlangano Zamazwe Ngamazwe. Ukuze igcwalise igunya layo ngaphansi kwalezi Zivumelwano, iWHO yasungula ngo-1987 iRadiation Emergency Medical Preparedness and Assistance Network (REMPAN) ukuze ithuthukise ukulungela izimo eziphuthumayo zemisebe kanye nokweluleka iziphathimandla zezempilo mayelana nokusabela kwezempilo kanye nezempilo yomphakathi uma kwenzeka isimo esiphuthumayo semisebe. Inethiwekhi iwuphiko lwezobuchwepheshe lweWHO lokuqalisa imisebenzi yokwakha amandla emazweni angamalungu kanye nokuhlinzeka ngosizo lwezobuchwepheshe ezimeni eziphuthumayo zemisebe. Ukwengeza, inethiwekhi yomhlaba wonke yamalabhorethri ecytogenetic iWHO BioDoseNet yasungulwa ngo-2008 ukuze isekele umthamo webiological dosimetry yamazwe angamalungu ukulungela uhlobo lokulimala okukhulu kwesimo esiphuthumayo semisebe. |
ማህበራዊ ጤናን የሚወስኑ አጠቃላይ እይታ፡የጤና ማህበራዊ መወሰኛዎች (ኤስዲኤች) በጤና ውጤቶች ላይ ተጽእኖ የሚያሳድሩ ከህክምና ውጪ የሆኑ ነገሮች ናቸው። ሰዎች የተወለዱበት፣ የሚያድጉበት፣ የሚሰሩበት፣ የሚኖሩበት እና የሚያረጁበት ሁኔታ እና የእለት ተእለት ኑሮ ሁኔታዎችን የሚቀርፁት ሰፊው ሃይሎች እና ስርዓቶች ናቸው። እነዚህ ኃይሎች እና ስርዓቶች የኢኮኖሚ ፖሊሲዎች እና ስርዓቶች፣ የልማት አጀንዳዎች፣ ማህበራዊ ደንቦች፣ ማህበራዊ ፖሊሲዎች እና የፖለቲካ ስርዓቶች ያካትታሉ። ኤስዲኤች በጤና እኩልነት ላይ ትልቅ ተጽዕኖ አለው- በሀገሮች ውስጥ እና በሀገሮች መካከል የሚታዩ ፍትሃዊ ያልሆኑ እና ሊወገዱ የሚችሉ የጤና ሁኔታ ልዩነቶች። በሁሉም የገቢ ደረጃዎች ላይ ባሉ ሀገሮች ውስጥ ጤና እና በሽታ ማህበራዊ ደረጃን ይከተላል-ማህበራዊ-ኢኮኖሚያዊ አቋም ዝቅተኛ ከሆነ የጤና ሁኔታው የከፋ ነው። የሚከተለው ዝርዝር በጤና ፍትሃዊነት ላይ በአዎንታዊ እና በአሉታዊ መንገዶች ላይ ተጽእኖ ሊያሳድር የሚችል የጤና ማህበራዊ ተቆጣጣሪዎች ምሳሌዎችን ይሰጣል። ገቢ እና ማህበራዊ ጥበቃ ትምህርት ሥራ አጥነት እና የሥራ ዋስትና ማጣት የሥራ ሕይወት ሁኔታዎች የምግብ ዋስትና ማጣት መኖሪያ ቤት, መሰረታዊ መገልገያዎች እና አካባቢ የቅድመ ልጅነት እድገት ማህበራዊ ማካተት እና አለማዳላት የመዋቅር ግጭት ተመጣጣኝ ጥራት ያለው የጤና አገልግሎት ማግኘት። ጥናቶች እንደሚያሳዩት የጤና እንክብካቤን ወይም የአኗኗር ዘይቤን ከመምረጥ ይልቅ ማህበራዊ መወሰኛዎች በጤና ላይ ተጽዕኖ ሊያሳድሩ ይችላሉ። ለምሳሌ፣ በርካታ ጥናቶች እንደሚያሳዩት ኤስዲኤች ከ30-55% የጤና ውጤቶች እንደሚሸፍን ይጠቁማሉ። በተጨማሪም ከጤና ውጭ ያሉ ዘርፍ ለሕዝብ ጤና ውጤቶች የሚያበረክቱት አስተዋፅዖ ከጤና ዘርፍ ከሚሰጠው አስተዋፅኦ የላቀ መሆኑን ግምቶች ያሳያሉ። የጤና ጥበቃን ለማሻሻል እና የረጅም ጊዜ የጤና እክሎችን ለመቀነስ ኤስዲኤች ን በአግባቡ መቋቋም መሰረታዊ ነው፣ ይህም በሁሉም ዘርፎች እና በሲቪል ማህበረሰብ እርምጃ ይጠይቃል። በተግባር: የጤና እክሎችን ለማስተካከል እርምጃዎችን በመውሰድ የጤና ማህበራዊ ተጽዕኖዎችን ለመቅረፍ ተግዳሮቶች አሉ። የጤና ፍትሃዊነት ማህበራዊ ወሳኙ ውስብስብ እና ዘርፈ ብዙ መስክ ነው። በጤናው ዘርፍ እና በሁሉም የመንግስት እርከኖች ውስጥ ያሉ በርካታ ባለድርሻ አካላትን ያካትታል። በተጨማሪም፣ የጤና መረጃን የሚወስኑ ማህበራዊ ጉዳዮች ለመሰብሰብ እና ለመጋራት አስቸጋሪ ሊሆኑ ይችላሉ። በማህበራዊ ጤና ላይ የተመሰረቱት ማስረጃዎች ባለፉት አስርት አመታት ውስጥ ተጠናክረው ቢቀጥሉም፣ የሚሰራው ነገር ላይ የተመሰረቱት ማስረጃዎች መጠናከር እና መልካም ልምዶችን በብቃት ማሰራጨት አለባቸው። በአለም አቀፉ የማህበረሰብ ጤና ጉዳዮች ኮሚሽን ሪፖርት ላይ የተገለጹት ሶስት ወሳኝ እርምጃዎች በጤና ላይ የሚስተዋሉ ኢፍትሃዊነትን በመዋጋት ረገድ ያላቸውን ጠቀሜታ ያንፀባርቃሉ። እነዚህም የሚከተሉትን ያካትታሉ: የዕለት ተዕለት ኑሮ ሁኔታዎችን ማሻሻል ማለትም ሰዎች የሚወለዱበት፣ የሚያድጉበት፣ የሚኖሩበት፣ የሚሠሩበት እና የሚያረጁበት ሁኔታ፤ የስልጣን፣ የገንዘብ እና የሀብት ፍትሃዊ ያልሆነ ክፍፍልን መቋቋም-የእነዚህ የዕለት ተዕለት ኑሮ ሁኔታዎች መዋቅራዊ አንቀሳቃሾች( ለምሳሌ፣ የማክሮ ኢኮኖሚ እና የከተማ ልማት ፖሊሲዎች እና አስተዳደር)፤ ችግሩን መለካት እና መረዳት እና የድርጊቱን ተጽዕኖ መገምገም-የእውቀት መሠረትን ማስፋት፣ በጤና ማህበራዊ መወሰኛዎች የሰለጠነ የሰው ኃይል ማዳበር እና ስለ ጤና ማህበራዊ መወሰኛዎች የሕዝብን ግንዛቤ ማሳደግ። ሁለንተናዊ የሆነ ነገር ግን በማህበራዊ ደረጃ ላይ ካለው ጉዳቱ ጋር ተመጣጣኝ የሆነ የተጠናከረ እና ስልታዊ እርምጃ ያስፈልጋል። የጤና እክሎችን ለመቅረፍ እና ጤናማ የሆኑ ህዝቦችን ለማስተዋወቅ ይህ አስፈላጊ ነው። የጤና እኩልነት የሕይወት ዕድሜ እና ጤናማ የሕይወት ዕድሜ አድጓል። ግን በእኩልነት አይደለም። በጣም ጥሩ እና በጣም መጥፎ ጤንነት እና ደኅንነት ባላቸው መካከል የማያቋርጥ እና እየሰፋ የሚሄድ ክፍተት አለ። ድሀ የሆኑ ህዝቦች ከሃብታም ህዝቦች በተቃራኒው በተከታታይ የከፋ የጤና ችግር ያጋጥማቸዋል። ለምሳሌ: በከፍተኛ እና ዝቅተኛ ገቢ ባላቸው ሀገሮች መካከል የ 18 ዓመታት የዕድሜ ጣራ ልዩነት አለ። እ.ኤ.አ. በ 2016 ከ 15 ሚሊዮን በላይ የሚሆኑት ተላላፊ ባልሆኑ በሽታዎች (ኤንሲዲስ) ምክንያት ያለጊዜው የሚሞቱት ዝቅተኛ እና መካከለኛ ገቢ ባላቸው አገሮች ውስጥ ነው ። በድሃ እና በበለጸጉ ንዑስ ቡድኖች መካከል እንደ ካንሰር ባሉ በሽታዎች መካከል ያሉ አንጻራዊ ክፍተቶች በዓለም ዙሪያ በሁሉም ክልሎች ጨምረዋል። ከአምስት ዓመት በታች የሟችነት መጠን በአፍሪካ ከአውሮፓ ይልቅ ስምንት እጥፍ ይበልጣል። በአገሮች ውስጥ በጣም ድሀ እና በጣም ሀብታም በሆኑ ንዑስ ቡድኖች መካከል የልጆች ጤና መሻሻል ለድሀ ንዑስ ቡድኖች በዝቅተኛ መሻሻል ተዳክሟል። እንዲህ ዓይነቱ አዝማሚያ በአገር ውስጥም ሆነ በአገሮች መካከል ኢ-ፍትሃዊ፣ ፍትሃዊ ያልሆነና ሊወገድ የሚችል ነው። አብዛኛዎቹ እነዚህ የጤና ልዩነቶች የሚከሰቱት በማህበረሰብ ውስጥ በሁሉም ደረጃዎች በሚገኙ የውሳኔ አሰጣጥ ሂደቶች፣ ፖሊሲዎች፣ ማህበራዊ ደንቦች እና አወቃቀሮች ነው። የጤና እክሎች በማህበራዊ ደረጃ የሚወሰኑ በመሆናቸው ድሀ የሆኑ ህዝቦች በማህበረሰቡ ውስጥ እድገት እንዳያደርጉና እምቅ አቅማቸውን እንዳያሳድጉ ዕንቅፋት ይሆናሉ። የጤና እኩልነትን ማሳካት ማለት ለሁሉም ሰዎች በተቻለ መጠን ከፍተኛውን የጤና ደረጃ ለማግኘት መጣር እና በማህበራዊ ሁኔታዎች ላይ በመመርኮዝ ለጤና ችግር ተጋላጭ ለሆኑ ሰዎች ፍላጐቶች ልዩ ትኩረት መስጠት ማለት ነው። እርምጃ የጤና እንክብካቤን ፍትሃዊ መዳረሻ ብቻ ሳይሆን ሰፋ ያለ ማህበራዊ ደኅንነት እና ልማት ለማስተናገድ ከጤና እንክብካቤ ሥርዓት ውጭ መሥራትንም ይጠይቃል። የጤና እኩልነት ማለት በማህበራዊ፣ በኢኮኖሚያዊ፣ በዲሞግራፊያዊ ወይም በጂኦግራፊያዊ ሁኔታ በተገለፁ የሕዝብ ቡድኖች መካከል ፍትሃዊ ያልሆኑ እና ሊወገዱ ወይም ሊስተካከሉ የሚችሉ የጤና ልዩነቶች አለመኖር ነው። | Social determinants of health Overview: The social determinants of health (SDH) are the non-medical factors that influence health outcomes. They are the conditions in which people are born, grow, work, live, and age, and the wider set of forces and systems shaping the conditions of daily life. These forces and systems include economic policies and systems, development agendas, social norms, social policies and political systems. The SDH have an important influence on health inequities - the unfair and avoidable differences in health status seen within and between countries. In countries at all levels of income, health and illness follow a social gradient: the lower the socioeconomic position, the worse the health. The following list provides examples of the social determinants of health, which can influence health equity in positive and negative ways: Income and social protection Education Unemployment and job insecurity Working life conditions Food insecurity Housing, basic amenities and the environment Early childhood development Social inclusion and non-discrimination Structural conflict Access to affordable health services of decent quality. Research shows that the social determinants can be more important than health care or lifestyle choices in influencing health. For example, numerous studies suggest that SDH account for between 30-55% of health outcomes. In addition, estimates show that the contribution of sectors outside health to population health outcomes exceeds the contribution from the health sector. Addressing SDH appropriately is fundamental for improving health and reducing longstanding inequities in health, which requires action by all sectors and civil society. In practice: There are challenges to overcome in implementing action to address health inequities through the social determinants of health. The social determinants of health equity is a complex and multifaceted field. It involves a wide range of stakeholders within and beyond the health sector and all levels of government. In addition, social determinants of health data can be difficult to collect and share. While the evidence base on the social determinants of health has strengthened during the past decade, the evidence base on what works needs to be strengthened and good practices disseminated effectively. Three areas for critical action identified in the report of the Global Commission on Social Determinants of Health reflect their importance in tackling inequities in health. These include: Improve daily living conditions: The circumstances in which people are born, grow, live, work and age; Tackle the inequitable distribution of power, money and resources: The structural drivers of those conditions of daily life (for example, macroeconomic and urbanization policies and governance); Measure and understand the problem and assess the impact of action: Expand the knowledge base, develop a workforce that is trained in the social determinants of health, and raise public awareness about the social determinants of health. Scaled up and systematic action is required that is universal but proportionate to the disadvantage across the social gradient. This is necessary for effective delivery to addressing inequities in health and promoting healthier populations. Health equity Life expectancy and healthy life expectancy have increased, but unequally. There remain persistent and widening gaps between those with the best and worst health and well-being.Poorer populations systematically experience worse health than richer populations. For example: There is a difference of 18 years of life expectancy between high- and low- income countries; In 2016, the majority of the 15 million premature deaths due to non-communicable diseases (NCDs) occurred in low- and middle-income countries; Relative gaps within countries between poorer and richer subgroups for diseases like cancer have increased in all regions across the world; The under-5 mortality rate is more than eight times higher in Africa than the European region. Within countries, improvements in child health between poorest and richest subgroups have been impaired by slower improvements for poorer subgroups. Such trends within and between countries are unfair, unjust and avoidable. Many of these health differences are caused by the decision-making processes, policies, social norms and structures which exist at all levels in society. Inequities in health are socially determined, preventing poorer populations from moving up in society and making the most of their potential. Pursuing health equity means striving for the highest possible standard of health for all people and giving special attention to the needs of those at greatest risk of poor health, based on social conditions. Action requires not only equitable access to healthcare but also means working outside the healthcare system to address broader social well-being and development. “Health equity is defined as the absence of unfair and avoidable or remediable differences in health among population groups defined socially, economically, demographically or geographically”. | Al'amuran rayuwa da ke tasiri ga lafiya Bayani: Al'amuran rayuwa da ke tasiri ga lafiya (SDH) sune abubuwan da ba su shafi asibiti ba, waɗanda kuma ke da tasiri ga kiwon lafiya. Su ne yanayin da aka haifi mutum, ya girma, yake aiki, yake rayuwa, da imda ya tsufa, da kuma mafi duk wani yanayi tsarin da ke tsara yanayin rayuwarsa ta yau da kullum. Waɗannan sun haɗa da manufofi da tsarin tattalin arziki, manufofin ci gaba, ka'idojin zamantakewa, manufofin zamantakewa da tsarin siyasa. SDH suna da tasiri mai mahimmanci a kan rashin daidaiton lafiya - rashin daidaito da bambance-bambancen da ake iya gujewa a na matakin lafiyar mutane da ake gani a ciki da tsakanin ƙasashe. A ƙasashe, a duk matakan samun kudin shiga na ƙasar, lafiya da rashin lafiya suna bin tsarin zamantakewa: iya ƙanƙantar matsayi tattalin arziki da zamantakewa, iya munin yanayin kiwon lafiya. Waɗannan abubuwan za su ba da misalan al'amuran rayuwa da ke tasiri ga lafiya ta hanyoyi masu kyau da marasa kyau: Hanyoyin samun kuɗi da samun tallafi Ilimi Rashin aiki da rashin garanti a kan aikin da mutum ke yi Yanayin rayuwar aiki Ƙarancin abinci Matsuguni, kayan more rayuwa da kuma muhalli Ƙuruciya Rashin nuna bambanci tsakanin mutane Rashin jituwa tsakani jagororin wasu mutane Samun inda mutum zai samu kulawar lafiya daidai gwargwado. Bincike ya nuna cewa abubuwan da ke tabbatar da zamantakewa na iya zama mafi mahimmanci fiye da kula da lafiya ko zaɓin salon rayuwa wajen tasirin lafiyae mutum. Misali, bincike da yawa sun nuna cewa SDH suna taimakawa wajen aamun lafiya mutum da kaso 30-55%. Bugu da ƙari, alƙaluma sun nuna cewa gudummawar fannonin da ba na kiwon lafiya ba wajen tabbatar da lafiyar jama'a ya zarce gudunmawar ɓangaren kiwon lafiya. Mayar da hankali kan SDH yadda ya kamata yana da mahimmanci don inganta lafiya da rage rashin daidaiton samar da kiwon lafiya tsakanin mutane, wanda ke buƙatar saka hannu daga kowane ɓangare da ƙungiyoyin jama'a. A zahiri: akwai ƙalubalen da ya kamata a shawo kansu wajen aiwatar da ayyuka don magance rashin daidaiton samun kulawar lafiya ta hanyar abubuwan da suke taimakawa wajen samun lafiya. Abubuwan da ke da tasiri wajen samun lafiya wansu abubuwa ne masu sarƙaƙiya kuma masu fa'ida da yawa. Ya ƙunshi ɗimbin masu ruwa da tsaki a ciki da bayan fannin kiwon lafiya da duk matakan gwamnati. Bugu da ƙari, ƙididdiga game da abubuwan da ke tasiri ga lafiyar jama'a na iya zama da wahala a tattara ko a samu. Duk da cewa hujjoji a kan samuwar abubuwan yau da kullum da ke tasiri ga kiwon lafiya sun ƙarfafa a cikin shekaru goma da suka gabata, shaidun sun dogara ne a kan abin da ke buƙatar ƙarfafuwa da kuma aiwatar da kyawawan ayyuka yadda ya kamata. Yankuna uku da ke buƙatar aiwatar da wani muhimmin sa hannu da aka gano a cikin rahoton Hukumar Duniya kan Abubuwan da ke da Tasiri Kan Lafiyar Jama'a na nuna mahimmancinsu wajen magance rashin daidaito a harkar kiwon lafiya. Waɗannan sun haɗa da: Inganta yanayin rayuwa na yau da kullum: ma'ana, yanayin da aka haifi mutum, ya girma, yake rayuwa, yake aiki kuma yake tsufa; Magance rashin adalci wajen ba da madafun iko, kuɗi da albarkatu: tsarin waɗannan yanayi na rayuwar yau da kullun (misali, manufofin tattalin arziki da birane da mulki); Aunawa da fahimtar matsalar tare da gano sakamakon da za a samu in an ɗauki mataki: faɗaɗa tushen ilimi, samar da ma'aikata waɗanda aka horar da su a fannin abubuwan da ke tasiri ga lafiyar jama'a, da wayar da kan jama'a game da abubuwan da ke tasiri ga lafiya. Ana buƙatar wani ƙoƙari da tsari ne na musamman wanda yake gama-gari amma ya yi daidai da waɗanda suka fi buƙatar agajin. Wannan ya zama dole don tabbatar da agajin ya samu kowa don magance rashin daidaito a cikin harkar kiwon lafiya da ƙara adadin jama'a masu koshin lafiya. Samun ƙololuwar kulawar lafiya Tsawon rai da tsawon rayuwa cikin koshin lafiya sun ƙaru, amma ba daidai suke ba. Har yanzu akwai giɓi tsakanin waɗanda ke da mafi kyawun ƙoshin lafiya da mafi muninta da kuma walwala. Talakawa suna samun mafi munin kiwo da ƙoshin lafiya fiye da mafi yawan masu hali. Misali: Akwai bambanci na shekaru 18 na tsawon rai cikin mutane tsakanin ƙasashe manya da ƙanana; A shekarar 2016, yawancin mace-macen wasu mutane miliyan 15 saboda cututtukan da ba masu yaɗuwa ba (NCDs) sun faru a cikin ƙasashe masu ƙarancin tattalin arziki da masu matsakaicin tattalin arziki; Giɓin da ke tsakanin mutane masu talauci da masu arziki idan aka kalli cututtuka kamar ciwon daji, za a ga cewa ya karu a duk yankuna a duk faɗin duniya; Yawan mace-macen kasa da shekaru 5 ya fi yawa a yankin Afirka fiye da yankin Turai sau takwas. An samu koma-baya a fannin kiwon lafiyar yara saboda mutanen da suka fi talauci ba su samu cigaba kamar masu arziki ba. Irin waɗannan abubuwan da ke faruwa a ciki da tsakanin ƙasashe babu adalci a cikinsu, kuma za a iya guje musu. Yawancin waɗannan bambance-bambancen kiwon lafiya suna faruwa ne ta saboda hanyoyin da ake bi wajen yanke shawara, manufofi, ƙa'idodin zamantakewa da tsarin da ke wanzuwa a kowane mataki a cikin al'umma. Rashin daidaito a harkar samun kiwon lafiya abu ne da al'umma ta haddasa, watau yana hana matalauta samun ci gaba a cikin al'umma da yin amfani da mafi kyawun damar su. Neman daidaiton kiwon lafiya tsakanin kowa da kowa yana nufin ƙoƙari don samun mafi girman mataki na kiwon lafiya ga duk mutane tare da ba da kulawa ta musamman ga waɗanda suka fi bukata. Saboda haka ɗaukar mataki yana buƙatar ba kawai daidaitacciyar damar samun kulawar lafiya ba amma yana nufin yin aiki a waje da fannin kiwon lafiya don kawo fa'idar jin daɗin zamantakewa da ci gaba. "An bayyana daidaiton kiwon lafiya a matsayin rashin nuna bambanci irin na rashin adalci tsakanin jama'a ta fuskar zamantakewa, ta fuskar tattalin arziki, ko yanki". | Viashiria vya kijamii vya afya Muhtasari: Viainisho vya kijamii vya afya (SDH) ni vipengele visivyo vya kimatibabu vinavyoathiri matokeo ya afya. Ni hali ambazo watu huzaliwa, kukua, kufanya kazi, kuishi, na umri, na seti pana ya nguvu na mifumo inayounda hali ya maisha ya kila siku. Nguvu na mifumo hii ni pamoja na sera na mifumo ya uchumi, ajenda za maendeleo, kanuni za kijamii, sera za kijamii na mifumo ya kisiasa. SDH ina ushawishi muhimu kwa ukosefu wa usawa wa kiafya - tofauti zisizo za haki na zinazoweza kuepukika katika hali ya afya zinazoonekana ndani na kati ya nchi. Katika nchi katika viwango vyote vya mapato, afya na ugonjwa hufuata mwelekeo wa kijamii: jinsi hali ya kijamii na kiuchumi inavyopungua, ndivyo afya inavyozidi kuwa mbaya. Orodha ifuatayo inatoa mifano ya viambishi vya kijamii vya afya, ambavyo vinaweza kuathiri usawa wa afya kwa njia chanya na hasi: Kipato na ulinzi wa kijamii Elimu Ukosefu wa ajira na usalama wa kazi Hali ya maisha ya kazi Uhaba wa chakula Nyumba, huduma za msingi na mazingira Maendeleo ya utoto mapema Ushirikishwaji wa kijamii na kutobaguliwa Mgogoro wa muundo Upatikanaji wa huduma za afya kwa bei nafuu za ubora unaostahili. Utafiti unaonyesha kuwa viambishi vya kijamii vinaweza kuwa muhimu zaidi kuliko utunzaji wa afya au mtindo wa maisha katika kuathiri afya. Kwa mfano, tafiti nyingi zinaonyesha kuwa SDH inachangia kati ya 30-55% ya matokeo ya afya. Aidha, makadirio yanaonyesha kuwa mchango wa sekta nje ya afya kwa matokeo ya afya ya watu unazidi mchango wa sekta ya afya. Kushughulikia SDH ipasavyo ni muhimu kwa kuboresha afya na kupunguza ukosefu wa usawa wa muda mrefu katika afya, ambao unahitaji hatua za sekta zote na mashirika ya kiraia. Kivitendo: Kuna changamoto za kushinda katika kutekeleza hatua za kushughulikia ukosefu wa usawa wa kiafya kupitia viambishi vya kijamii vya afya. Viamuzi vya kijamii vya usawa wa afya ni uwanja tata na wenye pande nyingi. Inahusisha wadau mbalimbali ndani na nje ya sekta ya afya na ngazi zote za serikali. Kwa kuongeza, viashiria vya kijamii vya data ya afya vinaweza kuwa vigumu kukusanya na kushiriki. Ingawa ushahidi wa msingi wa viambishi vya kijamii vya afya umeimarika katika muongo mmoja uliopita, ushahidi unaotokana na kile kinachofanya kazi kinahitaji kuimarishwa na mazoea mazuri kusambazwa kwa ufanisi. Maeneo matatu ya hatua muhimu yaliyoainishwa katika ripoti ya Tume ya Kimataifa ya Maamuzi ya Kijamii ya Afya yanaonyesha umuhimu wao katika kukabiliana na ukosefu wa usawa katika afya. Hizi ni pamoja na: Kuboresha hali ya maisha ya kila siku: Mazingira ambayo watu huzaliwa, kukua, kuishi, kazi na umri; Kukabiliana na mgawanyo usio sawa wa mamlaka, fedha na rasilimali: Vichochezi vya kimuundo vya hali hizo za maisha ya kila siku (kwa mfano, sera za uchumi mkuu na ukuaji wa miji na utawala); Pima na uelewe tatizo na utathmini athari ya hatua: Panua msingi wa maarifa, tengeneza nguvu kazi ambayo imefunzwa katika viambatisho vya kijamii vya afya, na ongeza ufahamu wa umma kuhusu viambishi vya kijamii vya afya. Hatua iliyoongezwa na ya kimfumo inahitajika ambayo ni ya ulimwengu wote lakini inayolingana na hasara katika mwelekeo wa kijamii. Hii ni muhimu kwa utoaji bora wa kushughulikia ukosefu wa usawa katika afya na kukuza idadi ya watu wenye afya bora. Usawa wa kiafya Matarajio ya maisha na matarajio ya maisha ya afya yameongezeka, lakini bila usawa. Bado kuna mapungufu yanayoendelea na yanayoongezeka kati ya wale walio na afya bora na mbaya zaidi na ustawi.Watu maskini hupata afya mbaya zaidi kuliko idadi ya watu matajiri. Kwa mfano: Kuna tofauti ya miaka 18 ya umri wa kuishi kati ya nchi za kipato cha juu na cha chini; Katika mwaka wa 2016, vifo vingi vya milioni 15 vya mapema vilivyotokana na magonjwa yasiyoambukiza (NCDs) vilitokea katika nchi za kipato cha chini na cha kati; Uhusiano wa mapengo kati ya nchi maskini na makundi tajiri zaidi ya magonjwa kama saratani yameongezeka katika maeneo yote duniani; Kiwango cha vifo vya watoto chini ya miaka mitano ni zaidi ya mara nane barani Afrika kuliko ukanda wa Ulaya. Ndani ya nchi, uboreshaji wa afya ya watoto kati ya vikundi vidogo maskini na tajiri zaidi umeathiriwa na uboreshaji wa polepole kwa vikundi vidogo maskini. Mitindo kama hiyo ndani na kati ya nchi si ya haki, si ya haki na inaweza kuepukika. Nyingi za tofauti hizi za kiafya husababishwa na michakato ya kufanya maamuzi, sera, kanuni za kijamii na miundo ambayo ipo katika ngazi zote katika jamii. Ukosefu wa usawa katika afya huamuliwa kijamii, kuzuia watu maskini zaidi kusonga mbele katika jamii na kutumia uwezo wao kikamilifu. Kufuatia usawa wa afya kunamaanisha kujitahidi kufikia kiwango cha juu zaidi cha afya kwa watu wote na kutilia maanani maalum mahitaji ya wale walio katika hatari kubwa ya afya mbaya, kwa kuzingatia hali za kijamii. Hatua hazihitaji tu ufikiaji sawa wa huduma za afya lakini pia inamaanisha kufanya kazi nje ya mfumo wa huduma ya afya ili kushughulikia ustawi na maendeleo ya kijamii mapana. "Usawa wa kiafya unafafanuliwa kama kutokuwepo kwa tofauti zisizo za haki na zinazoweza kuepukika au zinazoweza kurekebishwa kati ya vikundi vya watu vilivyofafanuliwa kijamii, kiuchumi, idadi ya watu au kijiografia". | Àwọn Aṣokùnfà ìlera láwùjọ Ìsọnísókí: Àwọn aṣokùnfà ìlera láwùjọ ni àwọn okùnfà aláìjẹmọ́ṣègùn tí wọ́n ń nípa lórí àwọn àbájáde ìlera. Wọ́n wà ní àwọn ipò nínú èyí tí wọ́n ti ń bí àwọn ènìyàn, tí wọ́n ti ń dàgbà, ṣíṣe, gbé, àti ọjọ́ orí àti àwọn onírúurú àwọn ipá àti ètò tí wọ́n ń nípa lórí àwọn ipò ìgbésí ayé ojoojúmọ́. Àwọn ipá àti ètò wọ̀nyí ni àwọn ìlànà àti ètò ọrọ̀ ajé, ètò ìdàgbàsókè, àṣà àwùjọ, ìlànà àwùjọ àti ètò òṣèlú. Àwọn aṣokùnfà ìlera àwùjọ nípa pàtàkì lórí àwọn àìṣedéédé ìlera - àwọn ìyàtọ̀ tí kò pé tí ó sì sé e yàgò fún nínú ipò ìlera tí a rí nínú àti láàrin àwọn orílẹ̀ èdè. Ní àwọn orílẹ̀ èdè káàkiri gbogbo ìpele èrè, ìlera àti àìsàn tẹ̀lé ìlọsíwásẹ́yìn àwùjọ kan: bí ipò àwùjọ ọrọ̀ ajé bá ṣe kéré tó, bẹ́ẹ̀ ni ìlera yóò ṣe burú tó. Àwọn àlàkalẹ̀ wọ̀nyí pèsè àwọn àpẹẹrẹ aṣokùnfà ìlera láwùjọ, èyí tí ó lè nípa lórí ìdọ́gba ìlera ní àwọn ọ̀nà dídára àti àìdára.: Ààbò èrè àti àwùjọ Ẹ̀kọ́ Àìníṣẹ́lọ́wọ́ àti àìláàbò iṣẹ́ Àwọn ipò isẹ́ ayé Ìpèsè oúnjẹ Ilé, àwọn ohun amáyédẹrùn àti àyíká Ìdàgbàsókè ọmọdé Ìfisí àwùjọ àti àìṣẹ̀yàmẹyà Ìfigagbága ajẹmẹ́hun Níní àǹfààní sí àwọn iṣẹ́ ìlera tí kò gunpá tí ó dára. Ìwádìí fi hàn pé àwọn aṣokùnfà láwùjọ lè ṣe pàtàkì ju ìtọ́jú ìlera tàbí àwọn àṣàyàn ìgbésí ayé lọ lórí ipa ìlera. Fún àpẹẹrẹ, àwọn ìwádìí onírúurú dábàá pé àwọn aṣokùnfà ìlera láwùjọ ń fa àwọn àbájáde ìlera láàrin 30-55%. Ní àfikún, ìṣirò fi hàn pé ipa àwọn ẹ̀ka níta ìlera dórí àwọn àbájáde ìlera àwọn ènìyàn ju ipa láti ẹ̀ka ìlera lọ. Kíkojú àwọn Aṣokùnfà ìlera láwùjọ dáadáa set pàtàkì fún mímú ìlọsíwájú bá àti mímú àdínkù bá àìṣedéédé ọlọ́jọ́ pípẹ́ nínú ìlera, èyí tí ó pè fún iṣẹ́ láti ọwọ́ gbogbo àwọn ẹ̀ka àti ènìyàn àwùjọ. Ní ìṣe: Àwọn ìṣòro láti borí nínú àmúṣiṣẹ́ iṣẹ́ láti kojú àwọn àìdọ́gba ìlera nípasẹ̀ àwọn aṣokùnfà ìlera láwùjọ. Àwọn aṣokùnfà ìdọ́gba ìlera láwùjọ jẹ́ ẹ̀ka tí ó gbòòrò ó sì ní ọ̀pọ̀lọpọ̀ ojú. Ó ní í ṣe pẹ̀lú onírúurú àwọn èèkàn láàrin àti tayọ ẹ̀ka ìlera àti gbogbo àwọn ìpele ìjọba. Ní àfikún, àwọn ìwífún àlàyé lórí aṣokùnfà ìlera àwùjọ lè sòro láti gbà tàbí pín. Nígbà tí àwọn ẹ̀rí adálórí àwọn aṣokùnfà ìlera láwùjọ ti lágbára sí i ní ọdún mẹ́wàá sẹ́yìn, ẹ̀rí náà dá lórí àwọn iṣẹ́ wo ni wọ́n gbọ́dọ̀ ṣe ìrólágbára fún àti àwọn ìṣe tí wọ́n gbọ́dọ̀ pín ká dáadáa. Àwọn agbègbè mẹ́ta fún ìgbésẹ̀ pàtàkì tí ìròyìn Àjọ Àgbáyé lórí Àwọn Aṣokùnfà Ìlera láwùjọ ṣe ìdámọ̀ ṣe àfihàn pàtàkì wọn nínú ìgbógunti àwọn àìdọ́gba nínú ìlera. Lára wọn ni: Mímú ìtẹ̀síwájú bá ìgbáyégbádùn: Àwọn ìṣẹ̀lẹ̀ tí ó yí bíbí, ìdàgbà, gbígbé, iṣẹ́ àti ọjọ́ orí wọn ká; Gbígbógun ti àìdọ́gba ìpín agbára, owó àti àwọn ọrọ̀: Àwọn adarí ajẹmẹ́hun àwọn ipò ìgbésí ayé ojoojúmọ́ wọ̀nyẹn (fún àpẹẹrẹ, àwọn ìlànà àti ìdarí ọrọ̀ ajé ńlá àti ìsọdìgboro); Ìdíwọ̀n àti ìlóye ìṣòro àti ìgbéléwọ̀n ipa ìṣe: Ìmúgbòòrò ibùdó ìmọ̀, àgbékalẹ̀ àkójọpọ̀ iṣẹ́ tí wọ́n ṣe ìdanilẹ́kọ̀ọ́ fún lórí àwọn aṣokùnfà ìlera láwùjọ, àti ṣíṣe ìpolongo àwùjọ nípa àwọn aṣokùnfà ìlera láwùjọ. Ìṣe ńlá tí ó sì létò ṣe pàtàkì tí ó káríayé ṣùgbọ́n tí ó ṣe déédéé pẹ̀lú àwọn ènìyàn tí wọ́n kò ní àǹfààní káàkiri ìpele àwùjọ. Èyí ṣe pàtàkì fún àgbékalẹ̀ tí ó múnádóko láti kojú àwọn àìdọ́gba nínú ìlera àti ìpolongo ìlera láàrin àwọn ènìyàn. Ìdọ́gba ìlera Àpapọ̀ ẹ̀mí gígùn àti ìlera ìgbésí ayé ti tẹ̀síwájú, ṣùgbọ́n kò dọ́gba. Ó sì ku àwọn àlàfo tí ó ń pọ̀ sí i gbòòrò láàrin àwọn tí wọ́n ní ìlera tí ó dára jùlọ àti ìlera òun àlàáfíà tí kò dára jùlọ. Àwọn olósì ènìyàn ń ní ìrírí ìlera tí kò dára ju àwọn tí wọ́n jẹ́ olówó. Fún àpẹẹrẹ: Ìyàtọ̀ ọdún 18 wà láàrin àpapọ̀ ìwọ̀n ẹ̀mí gígùn láàrin àwọn orílẹ̀ elérè gọbọi àti elérè pínnísín; Ní 2016, ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ikú àìtọ́jọ́ mílíọ̀nù 15 nítorí àwọn àìsàn tí wọ́n kì í ràn tí wọ́n wà ní àwọn orílẹ̀ èdè elérè pínnísín àti alábọ́dé èrè.; Àwọn ìbátan àlàfo láàrin àwọn orílẹ̀ èdè láàrin ẹ̀ka ọ̀wọ́ olósì àti olówó fún àwọn àìsàn bí jẹjẹrẹ ti pọ̀ sí i ní gbogbo àgbègbè káàkiri àgbáyé.; Ìwọ̀n ikú láàrin àwọn ọmọ ọdún +5 ju ìlọ́po mẹ́jọ lọ ní ẹkùn Áfríkà àti Yúróòpù. Láàárín àwọn orílẹ̀ èdè, àwọn ìlọsíwájú nínú ìlera ọmọdé láàárín àwọn ẹ̀ka ọ̀wọ́ olósì àti olówó ti ní ìdènà láti ọwọ́ ìlọsíwájú tí ó lọ́ra fún àwọn ẹ̀ka ọ̀wọ́ olósì. Àwọn àṣà bẹ́ẹ̀ nínú àti láàrin àwọn orílẹ̀ èdè kò dára, kò tọ́ tàbí ṣe é dènà. Ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ìyàtọ̀ ìlera wọ̀nyí ni àwọn ìgbésẹ̀ ìpinnu, ìlànà, àṣà àwùjọ àti ẹ̀hun tí wọ́n wà ní àwọn ìpele onírúurú láwùjọ ń fà. Àwọn àìdọ́gba nínú ìlera ni àwùjọ ń fà, ìdènà àwọn olósì ènìyàn láti gòkè ní àwùjọ àti ṣíṣe àmúlò ọ̀pọ̀ àwọn àwòmọ́ ọjọ́ iwájú wọn. Ìlépa ìdọ́gba ìlera túmọ̀ sí ìsapá fún ìwọ̀n tí ó ga jùlọ tí ó ṣe é ṣe jùlọ fún gbogbo àwọn ènìyàn àti fífún àwọn tí wọ́n wà nínú ewu ńlá ìlera jùlọ ní àkíyèsí, dá lórí àwọn ipò àwùjọ. Ìṣe kò pè fún àǹfààní adọ́gba sí ìtọ́jú ìlera nìkan ṣùgbọ́n ó tún túmọ̀ sí ṣíṣe iṣẹ́ níta ètò ìtọ́jú ìlera láti kojú àlàáfíà àwùjọ gbòòrò àti ìdàgbàsókè. "Ìdọ́gba ìlera ni àìsí ìyàtọ̀ àìtọ́ àti aṣeéyàgòfún tàbí aṣeétọ́jú nínú ìlera láàárín àwọn ọ̀wọ́ ènìyàn tí wọ́n kì pẹ̀lú àwùjọ, ọrọ̀ ajé, agbègbè tàbí àyíká ayé". | Izinqumo zomphakathi zempilo Uhlolojikelele: isocial determinants of health (SDH) yizici okungezona ezezokwelapha ezithonya imiphumela yezempilo. Izimo abantu abazalelwa kuzo, bakhule, basebenze, baphile, neminyaka yobudala kuzo, kanye nesethi ebanzi yamandla nezinhlelo ezakha izimo zempilo yansuku zonke. Lawa mandla kanye nezinhlelo zihlanganisa izinqubomgomo nezinhlelo zezomnotho, ama-ajenda entuthuko, izinkambiso zomphakathi, izinqubomgomo zezenhlalakahle kanye nezinhlelo zezombusazwe. iSDH inomthelela obalulekile ekungalinganini kwezempilo - umehluko ongalungile nongagwemeka esimweni sezempilo obonakala ngaphakathi naphakathi kwamazwe. Emazweni kuwo wonke amazinga emali engenayo, ezempilo kanye nokugula kulandela izinga lenhlalo: ukwehla kwesimo senhlalo-mnotho, kuba kubi kakhulu kwezempilo. Uhlu olulandelayo lunikeza izibonelo zezinqumo zezenhlalo zempilo, ezingathonya ukulingana kwezempilo ngezindlela ezinhle nezingezinhle: Imali engenayo kanye nokuvikelwa komphakathi Imfundo Ukungasebenzi nokungavikeleki emsebenzini Izimo zokuphila zokusebenza Ukungavikeleki kokudla Ezezindlu, izinsiza eziyisisekelo kanye nemvelo Ukukhula kobuntwana Ukufakwa komphakathi nokungacwasi Ukungqubuzana kwesakhiwo Ukufinyelela ezinsizeni zezempilo ezithengekayo zekhwalithi ehloniphekile. Ucwaningo lubonisa ukuthi izici zomphakathi zingabaluleka kakhulu kunokunakekelwa kwezempilo noma ukukhetha kwendlela yokuphila ekuthonyeni impilo. Isibonelo, ucwaningo oluningi luphakamisa ukuthi iSDH ilandisa phakathi kuka-30-55% wemiphumela yezempilo. Ukwengeza, izilinganiso zibonisa ukuthi umnikelo wemikhakha engaphandle kwezempilo emiphumeleni yezempilo yabantu udlula umnikelo ovela emkhakheni wezempilo. Ukubhekana neSDH ngendlela efanele kubalulekile ekuthuthukiseni impilo kanye nokunciphisa ukungalingani osekunesikhathi eside kwezempilo, okudinga isinyathelo sayo yonke imikhakha kanye nomphakathi. Empeleni: Kunezinselele okufanele zinqotshwe ekuqaliseni isenzo sokubhekana nokungalingani kwezempilo ngezinqumo zezenhlalo zempilo. Izinqumo zezenhlalo zokulingana kwezempilo yinkambu eyinkimbinkimbi futhi enezici eziningi. Ibandakanya inqwaba yababambe iqhaza ngaphakathi nangaphandle komkhakha wezempilo kanye nawo wonke amazinga kahulumeni. Ngaphezu kwalokho, izici zomphakathi zedatha yezempilo zingaba nzima ukuziqoqa nokwabelana ngazo. Nakuba ubufakazi obusekelwe ezinqumweni zezenhlalakahle zezempilo buye baqina phakathi neminyaka eyishumi edlule, ubufakazi busekelwe kulokho okusebenzayo okudingeka kuqiniswe futhi imikhuba emihle isatshalaliswe ngokuphumelelayo. Izindawo ezintathu zesenzo esibucayi esivezwe embikweni weGlobal Commission on Social Determinants of Health zibonisa ukubaluleka kwazo ekubhekaneni nokungalingani kwezempilo. Lokhu kubandakanya: Ukwenza ngcono izimo zokuphila zansuku zonke: Izimo abantu abazalelwa kuzo, abakhula kuzo, abaphila kuzo, abasebenza ngaphansi kwazo kanye neminyaka yobudala; Ukubhekana nokusatshalaliswa okungalingani kwamandla, imali kanye nezinsiza: Izimiso zesakhiwo zalezo zimo zempilo yansuku zonke (isibonelo, izinqubomgomo kanye nokubusa komnotho omkhulu kanye nokufudukela emadolobheni); Linganisa futhi uqonde inkinga futhi uhlole umthelela wesenzo: Nweba isisekelo solwazi, uthuthukise abasebenzi abaqeqeshwe ngezinqumo zezenhlalo zempilo, futhi uqwashise umphakathi mayelana nezinqumo zomphakathi zezempilo. Kudingeka isinyathelo esilinganisiwe nesihlelekile esisebenza emhlabeni wonke kodwa esilingana nokubi kuyo yonke igradient yomphakathi. Lokhu kuyadingeka ukuze kwethulwe ngempumelelo ukubhekana nokungalingani kwezempilo kanye nokuthuthukisa abantu abanempilo. Ukulingana kwezempilo Ubude besikhathi sokuphila kanye neminyaka yokuphila enempilo kwenyukile, kodwa ngokungalingani. Kusekhona igebe eliqhubekayo futhi elikhulayo phakathi kwalabo abanempilo engcono kakhulu nembi kakhulu. Abantu abampofu ngokuhlelekile bahlangabezana nempilo embi kunabantu abacebile. Ngokwesibonelo: Kunomehluko weminyaka eyi-18 yeminyaka yokuphila phakathi kwamazwe anemali engenayo ephezulu nephansi; Ngonyaka wezi-2016, iningi lezigidi eziyi-15 zokufa ngaphambi kwesikhathi ngenxa yezifo ezingathathelaniyo (amaNCD) zenzeka emazweni anemali engenayo ephansi naphakathi; Amagebe ahlobene phakathi kwamazwe phakathi kwamaqembu ampofu nacebile ezifo ezinjengomdlavuza akhulile kuzo zonke izifunda emhlabeni jikelele; Izinga lokufa kwabantu abaneminyaka engaphansi kwemi-5 lingaphezulu ngokuphindwe kasishiyagalombili e-Afrika kunesifunda sase-Europe. Emazweni, ukuthuthukiswa kwezempilo yezingane phakathi kwamaqembu ampofu kakhulu nacebe kakhulu kuye kwakhinyabezwa ukuthuthukiswa okuhamba kancane kwamaqembu amancane ampofu. Imikhuba enjalo ngaphakathi naphakathi kwamazwe ayilungile, ayinabo ubulungiswa futhi iyagwemeka. Okuningi kwalokhu kwehluka kwezempilo kubangelwa izinqubo zokuthatha izinqumo, izinqubomgomo, izinkambiso zomphakathi nezinhlaka ezikhona kuwo wonke amazinga emphakathini. Ukungalingani kwezempilo kunqunywa emphakathini, kuvimbela abantu abampofu ukuthi baqhubekele phambili emphakathini futhi basebenzise ngokugcwele amandla abo. Ukuphishekela ukulingana kwezempilo kusho ukulwela izinga eliphezulu kakhulu lezempilo kubo bonke abantu kanye nokunaka okukhethekile izidingo zalabo abasengozini enkulu yempilo ebuthaka, ngokusekelwe ezimeni zomphakathi. Isenzo asidingi ukufinyelela ngokulinganayo ekunakekelweni kwezempilo kuphela kodwa siphinde sisho ukusebenza ngaphandle kohlelo lokunakekelwa kwezempilo ukuze kubhekwane nenhlalakahle yomphakathi kanye nentuthuko. “Ukulingana kwezempilo kuchazwa njengokungabibikho komehluko ongalungile nongagwemeka noma ongalungiseka kwezempilo phakathi kwamaqembu abantu okuchazwe ngokwenhlalo, ngokwezomnotho, ngokwezibalo zabantu noma ngokwendawo”. |
የሞቃታማ ዐውሎ ነፋሶች የሞቃታማ ዐውሎ ነፋሶች አጠቃላይ እይታ፡- የሞቃታማ አውሎ ነፋሶች፣ እንዲሁም ሀይለኛ አውሎ ነፋስ ወይም አውሎ ነፋሶች በመባል የሚታወቁት በጣም አጥፊ የአየር ሁኔታ ክስተቶች ናቸው። በሞቃታማ ውቅያኖሶች ላይ የሚነሱ ኃይለኛ ክብ አውሎ ነፋሶች ናቸው፣ እና በሰዓት ከ119 ኪሎ ሜትር በላይ የሚዘልቅ የንፋስ ፍጥነት እና ከባድ ዝናብ አላቸው። ነገር ግን በህይወት እና በንብረት ላይ ከፍተኛ ጉዳት የሚደርሰው በነፋስ ሳይሆን በሁለተኛ ደረጃ እንደ አውሎ ንፋስ፣ ጎርፍ፣ የመሬት መንሸራተት እና አውሎ ንፋስ ባሉ ክስተቶች ነው። በሞቃታማ ዐውሎ ነፋሶች መነሻቸው ከየት እንደሆነ በመወሰን በተለያዩ ስሞች ይጠራሉ። አውሎ ነፋሶች በአትላንቲክ ውቅያኖስ እና በምስራቅ ሰሜን ፓሲፊክ ውቅያኖስ ውስጥ ይከሰታሉ. በፓስፊክ ውቅያኖስ ምዕራባዊ አውሎ ንፋስ ይከሰታል። የትሮፒካል አውሎ ነፋሶች በደቡብ ፓስፊክ ውቅያኖስ እና በህንድ ውቅያኖስ ውስጥ ይከሰታሉ። ከ 1998-2017, ሞቃታማ አውሎ ነፋሶችን እና አውሎ ነፋሶችን ጨምሮ አውሎ ነፋሶች, ከመሬት መንቀጥቀጥ ቀጥሎ ሁለተኛ ነበሩ፣ 233 000 ሰዎችን ገድለዋል። በዚህ ወቅት ዐውሎ ነፋሶች በዓለም ዙሪያ በግምት 726 ሚሊዮን ሰዎችን ተጎድተዋል፣ ይህም ማለት በአደጋው የአስቸኳይ ጊዜ ወቅት ተጎድተዋል፣ ቤት አልባ ሆነዋል፣ ተፈናቅለዋል ወይም ተሰደዋል። ተጽዕኖ፡- የትሮፒካል ዐውሎ ነፋሶች በጤና ላይ የሚያሳድሩት ተጽዕኖ የሚወሰነው በዐውሎ ነፋሱ ቀጥተኛ መንገድ ላይ ባሉ ዝቅተኛ የባሕር ዳርቻ አካባቢዎች በሚኖሩ ሰዎች ብዛት፣ የሕንጻ ዲዛይን ጨምሮ በተገነባው አካባቢ እና ለማስጠንቀቂያ እና ለማውጣት በቂ ጊዜ መኖር አለመኖሩ ላይ ነው። የትሮፒካል አውሎ ነፋሶች፣ በቀጥታ እና በተዘዋዋሪ ጤናን በብዙ መንገዶች ሊጎዱ ይችላሉ፣ ለምሳሌ በ፡ የመስጠም እና ሌሎች የአካል ጉዳቶች መጨመር; የውሃ እና የበሽታ ተሸካሚ ወለድ በሽታዎች አደጋዎች መጨመር; ከድንገተኛ ሁኔታዎች ጋር የተዛመዱ የአእምሮ ጤና ተፅእኖዎችን መጨመር; የጤና ስርአቶችን፣ መገልገያዎች እና አገልግሎቶችን ማወክ፣ ማህበረሰቦች በጣም በሚፈልጉበት ጊዜ የጤና እንክብካቤ እንዳያገኙ ማድረግ፣ እንደ ምግብ እና ውሃ አቅርቦት እና አስተማማኝ መጠለያ ያሉ መሰረታዊ መሠረተ ልማቶችን ማበላሸት። ሞቃታማ አውሎ ነፋሶች ጎርፍ እና የባህር ሞገድ ሲፈጥሩ የመስጠም እና የውሃ ወይም የበሽታ ተሸካሚ ወለድ በሽታዎች ይጨምራሉ. በተጨማሪም የጎርፍ ውሃ ቆሻሻን እና ኬሚካሎችን ሊይዝ ይችላል፣ ከብረት ወይም መስታወት እና ኤሌክትሪክ መስመሮች የተሰሩ ሹል ነገሮችን ይደብቃል፣ ወይም አደገኛ እባቦችን ወይም ተሳቢ እንስሳትን ያስተናግዳል፣ ይህም በሽታዎችን፣ ጉዳቶችን፣ በኤሌክትሪክ ኃይል መሞትን እና ንክሻዎችን ያስከትላል። የዓለም ጤና ድርጅት ምላሽ: የዓለም ጤና ድርጅት በአስቸኳይ ሁኔታዎች ወቅት የሚያስፈልጉትን ፍላጐቶች እና ተግዳሮቶች አስቀድሞ ለመገመት የሚያስችሉ ተለዋዋጭ እና ንቁ የጤና ሥርዓቶችን ለመገንባት ከአባል አገራት ጋር ይሠራል፣ ስለሆነም አደጋዎችን የመቀነስ እና አስፈላጊ በሚሆንበት ጊዜ ውጤታማ ምላሽ የመስጠት ዕድላቸው ሰፊ ነው። እንደ ሞቃታማ አውሎ ነፋሶች ባሉ አደጋዎች ወቅት የዓለም ጤና ድርጅት መሰረታዊ የጤና እንክብካቤ አገልግሎቶችን ወደነበረበት ለመመለስ ይረዳል፣ ይህም ተቋማት ክትባትን፣ ለተለመዱ በሽታዎች መሰረታዊ ህክምናን፣ አጣዳፊ የተመጣጠነ ምግብ እጥረት እና የእናቶች እንክብካቤን ጨምሮ አስፈላጊ አገልግሎቶችን መስጠት እንዲችሉ እንዲሁም በኤች አይ ቪ፣ በሳንባ ነቀርሳ ወይም በስኳር ሕመም ለሚሰቃዩ ሰዎች ቀጣይነት ያለው የመድኃኒት አቅርቦት እንዲረጋገጥ ይረዳል። የጤና ክላስተር ለአለምአቀፍ ድንገተኛ ሁኔታዎች መሪ እንደመሆኑ፣ የዓለም ጤና ድርጅት ለሚከተሉት ጒዳዮች ምላሽ ለመስጠት ከአጋሮች ጋር ይሠራል። ተገቢውን የምግብ ማሟያ ማረጋገጥ; ተንቀሳቃሽ የጤና ቡድኖችን ማሰባሰብና ማዳረስ፤ የወረርሽኝ ክትትል, ቅድመ ማስጠንቀቂያ እና ምላሽ ማካሄድ; የጤና ዕርምጃን ለመደገፍ የአደጋ ጊዜ የገንዘብ ድጋፍ ጥሪ ማድርጉ። | Tropical Cyclones Overview: Tropical cyclones, also known as typhoons or hurricanes, are among the most destructive weather phenomena. They are intense circular storms that originate over warm tropical oceans, and have maximum sustained wind speeds exceeding 119 kilometres per hour and heavy rains. However, the greatest damage to life and property is not from the wind, but from secondary events such as storm surges, flooding, landslides and tornadoes. Tropical cyclones are referred to by different names depending on where they originate in the world. Hurricanes occur in the Atlantic Ocean and the eastern north Pacific Ocean. Typhoons occur in the western Pacific Ocean. Tropical cyclones occur in the south Pacific Ocean and Indian Ocean. From 1998-2017, storms, including tropical cyclones and hurricanes, were second only to earthquakes in terms of fatalities, killing 233 000 people. During this time, storms also affected an estimated 726 million people worldwide, meaning they were injured, made homeless, displaced or evacuated during the emergency phase of the disaster. Impact: The health impacts of tropical cyclones depend on the number of people living in low-lying coastal areas in the storm’s direct path, the built environment including building design, and whether there is sufficient time for warning and evacuation. Tropical cyclones, may directly and indirectly affect health in many ways, for example by: increasing cases of drowning and other physical trauma; increasing risks of water- and vector-borne infectious diseases; increasing mental health effects associated with emergency situations; disrupting health systems, facilities and services, leaving communities without access to health care when they are needed most; damaging basic infrastructure, such as food and water supplies and safe shelter. When tropical cyclones cause floods and sea surges, the risk of drowning and water- or vector-borne diseases increase. Additionally, flood waters may contain sewage and chemicals, hide sharp objects made of metal or glass and electrical lines, or host dangerous snakes or reptiles, which can cause diseases, injuries, electrocution and bites. WHO Response: WHO works with Member States to build resilient and proactive health systems that can anticipate the needs and challenges during emergencies so that they are more likely to reduce risks and respond effectively when needed. During disasters, such as tropical cyclones, WHO helps to restore primary care services so that facilities can deliver essential services, including immunization, basic treatment for common illnesses, acute malnutrition and maternal care while ensuring the ongoing supply of medications for people living with HIV, tuberculosis or diabetes. As the health cluster lead for global emergencies, WHO also works with partners to respond to: ensure appropriate food supplementation; assemble mobile health teams and outreach; conduct epidemic surveillance, early warning and response; call for emergency funding to support health action. | Guguwa Taƙaitaccen bayani: Guguwa na wurare masu zafi, wanda aka sani da Talphoons ko guguwa, suna daga cikin mafi munin yanayi mai rusau na yanayi. Suna da tsananin haɗari da suka samo asali ne daga bakin teku mai zafi, kuma suna da saurin iska mai yawa da ke wuce kilomita 119 a kowace sa'a. Duk da haka, mafi girman haɗari ga rayuwa ba daga iska ba ne, amma daga abubuwan da suka faru na na baya kamar yadda guguwa ya tasar da ambaliyar ruwa tsagewar ƙasa da mummunar guguwa. Ana ƙiran guguwa da sunaye daban-daban dangane da inda suka samo asali daga cikin duniya. Guguwar Hurricanes na faruwa a cikin Tekun Atlantika da arewa maso gabashin Tekun Pacific. Guguwar Typhoons suna tasowa ne daga yammacin tekun Pacific. Guguwar Tropical cyclones tana tasowa ne a Kudancin Tekun Pacific da Tekun Indiya. Daga 1998-2017, guguwa, wanda suka haɗa guguwar tropical cyclones da na hurricanes sune na biyu ga girgizar ƙasa a wajen kisa, wanda ya kashe 233 000 mutane. A wannan lokacin, guguwa ma ta illata kimanin mutane miliyan 726 a faɗin duniya, ma'ana an raunata su, an kuma mayar dasu marasa gida, wanda aka tilasta musu gudun hijira ko aka ɗebe su a lokacin tsanani. Tasiri: Tasirin guguwa kan lafiya ya danganta ne da yawan mutanen da ke zaune a cikin ƙasashen kai tsaye, ginannen wurin wanda ya haɗa tsara gidaje, da kuma ko isasshen lokacin da ya isa ga faɗakarwa. Guguwar Tropical cyclones, na iya kai tsaye ko ta wata hanya ya shafi lafiya ta hanyoyi da yawa, alal misali ta: ƙaruwar lamarin nutsewa cikin ruwa da sauran raunukan jiki; ƙaruwar lamarin haɗurran kamuwa da cutar da ake samu a ruwa ko ɓeraye; ƙaruwar illolin lafiyar ƙwaƙwalwa waɗanda ke da alaƙa da munanan yanayi; ruguza tsarin kiwon lafiya da asibitoci da ayyukan kiwon lafiya ta yadda ya hana mutane damar isa ga ayyukan kiwon lafiya da suke buƙata; yana mai lalata ababen more rayuwa kamar su abinci da samar da ruwa da ingantaccen muhalli. Yayin da guguwa tropical cyclones ya farar da ambaliyar ruwa da ɓarkewar kogi, haɗarin nutsewa cikin ruwa da kamuwa da cutukan da ake samu daga ruwa ko ɓeraye na ƙaruwa. Bugu da ƙari, ruwan ambaliyar ruwa na ɗauke da kwata da sunadarai, na ɓoye abubuwa masu kaifi da aka ƙera da baƙin ƙarfe ko gilashi da wayar wutar lantarki, ko kuma yana ɗauke da macijai ko kadodi masu haɗari waɗanda zasu iya sanya cutuka ko su raunata mutum ko suyi wa mutum shokin ko su cije shi. Martanin Hukumar WHO: Hukamar WHO tana aiki da ƙasashe mambobinta don gina ra'ayoyi da kuma mahimman tsarin da za su iya taimakawa buƙatun da kuma ƙalubalanci yayin lokutan tsanani ta yadda zasu rage haɗarurruka da ɗaukan matakin da ya dace a lokacin da ake buƙata. A lokutan ibtila'i, kamar guguwa tropical cyclones, Hukumar WHO ta taimakawa wajen dawo da aikin lafin na matakin farko ta yadda asibitoci zasu bayar da muhimmiyar kulawa wanda ya ƙunshi rigakafi, kulawa ta matakin farko ga cutukan yau da gobe, da ƙarancin abinci da kula da mai juna biyu, a lokaci guda kuma tana tabbatar da an kula da magungunan masu jinyar Ƙanjamau, tarin fuka ko ciwon suga. A matsayin mai jarogarnatar harkokin lafiya a duniya, Hukumar WHO na aiki tare da ƙawaye don martani don: tabbatar da kayan abinci da ya dace; tara kungiyoyin kiwon lafiyar masu yawo; gudanar da sa ido bisa annoba da gargaɗi na gaggawa da mataki; ƙira don tallafin gaggawa don tallafawa aikin kiwon lafiya. | Vimbunga vya Tropiki Muhtasari: Vimbunga vya kitropiki, pia hujulikana kama vimbunga au vimbunga, ni miongoni mwa matukio ya hali ya hewa yenye uharibifu zaidi. Ni dhoruba kali za duara ambazo huanzia juu ya bahari ya joto ya kitropiki, na zina kasi ya juu ya upepo endelevu inayozidi kilomita 119 kwa saa na mvua kubwa. Walakini, uharibifu mkubwa zaidi wa maisha na mali hautokani na upepo, lakini kutoka kwa matukio ya pili kama vile mawimbi ya dhoruba, mafuriko, maporomoko ya ardhi na vimbunga. Vimbunga vya kitropiki vinarejelewa kwa majina tofauti kulingana na mahali vilipotoka ulimwenguni. Vimbunga hutokea katika Bahari ya Atlantiki na Bahari ya Pasifiki ya mashariki ya kaskazini. Vimbunga hutokea magharibi mwa Bahari ya Pasifiki. Vimbunga vya kitropiki hutokea kusini mwa Bahari ya Pasifiki na Bahari ya Hindi. Kuanzia 1998-2017, dhoruba, pamoja na vimbunga vya kitropiki na vimbunga, vilikuwa vya pili baada ya matetemeko ya ardhi katika suala la vifo, na kuua watu 233,000. Wakati huu, dhoruba pia ziliathiri takriban watu milioni 726 kote ulimwenguni, ikimaanisha kuwa walijeruhiwa, kukosa makazi, kuhamishwa au kuhamishwa wakati wa awamu ya dharura ya maafa. Athari: Athari za kiafya za vimbunga vya kitropiki hutegemea idadi ya watu wanaoishi katika maeneo ya ukanda wa chini wa pwani kwenye njia ya moja kwa moja ya dhoruba, mazingira yaliyojengwa ikiwa ni pamoja na muundo wa majengo, na kama kuna muda wa kutosha wa onyo na uokoaji. Vimbunga vya kitropiki, vinaweza kuathiri afya moja kwa moja na isivyo moja kwa moja kwa njia nyingi, kwa |