Datasets:

armvectores

/

hyw_wikipedia_2023

like 0

1908 թուական

1908 թուական, նահանջ տարի, 20րդ դարու ութերորդ տարին է == Դէպքեր == === Անստոյգ թուականով՝ === Կը յայտնաբերուի 659 Նեսթոր աստղակերպը == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1908 ծնունդներ Ապրիլ 15՝ Ֆրետերիք Ֆէյտի (ֆրանսերէն՝ Frédéric-Armand Feydit, մ.1991), ֆրանսահայ հայագէտ Օգոստոս 31՝ Ուիլիըմ Սարոյեան (անգլերէն՝ William Saroyan, մ.1981), ամերիկահայ գրող, թատերագիր եւ բանաստեղծ Սեպտեմբեր 17՝ Ռաֆայէլ Իսրայէլեան (մ.1973), հայ ճարտարապետ Սեպտեմբեր 18՝ Վիքթոր Համբարձումեան (մ.1996), աստղագէտ եւ աստղաբնագէտ Հոկտեմբեր 3՝ Վազգէն Ա. (մ.1994), ամենայն Հայոց 130րդ կաթողիկոս Դեկտեմբեր 22՝ Վահէ Վահեան (Սարգիս Աբդալեան, մ.1998), գրող, բանաստեղծ եւ հասարակական գործիչ Դեկտեմբեր 23՝ Եուսուֆ Քարշ (անգլերէն՝ Yousuf Karsh, մ.2002, Գանատա), հայազգի լուսանկարիչ Դեկտեմբեր 25՝ Պերճ Աղասեան , քիմիագէտ Անստոյգ ամսաթիւով՝ Վազգէն Եսայեան (մ.1978), բանաստեղծ, արձակագիր եւ հրապարակագիր == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1908 մահեր Յունուար 21՝ Հէնրիկ Հիւպշման (գերմաներէն՝ Johan Heinrich Hübschmann, ծն.1848), գերման հայագէտ, իրանագէտ Փետրուար 12՝ Արփիար Արփիարեան (ծն.1851), գրող եւ գրական քննադատ Յուլիս 5՝ Միսաք Մեծարենց (ծն.1886), արեւմտահայ բանաստեղծ Յուլիս 19՝ Եղիա Տէմիրճիպաշեան (ծն.1851), արեւմտահայ արձակագիր, բանաստեղծ եւ փիլիսոփայ Օգոստոս 30՝ Մուրացան (Գրիգոր Տէր Յովհաննէսեան, ծն.1854), հայ գրող == Ծանօթագրութիւններ ==

Շահէն Մեղրեան

Շահէն Մեղրեան («Շահումեանի արծիւ», 2 Յունուար 1952, Գիւլիստան (Արցախ) - 17 Ապրիլ 1993): Ան հայոց բանակի հրամանատարն էր եւ քաղաքական դէմք: Մեղրեան ծնած էր հայկական եւ յայտնի ընտանիքի մը մէջ, Գիւլիստան։ Ան աւարտած է Գիւլիստանի միջնակարգ դպրոցը, ապա Երեւանի պետական համալսարանի տնտեսագիտութեան բաժանմունքը: Աւարտելէ ետք Գիւլիստանի մէջ իբրեւ տնտեսագէտ գործի կ՛անցնի շրջանի գիւղատնտեսական մեծ ձեռնարկութեան մէջ, ապա կը ստանձնէ պահածոներու գործարանի տնօրէնութիւնը: Անկէ ետք Շահէն Մեղրեան կը նշանակուի շրջանի գիւղատնտեսական արդիւնաբերական բաժանմունքի ղեկավար: 1988 կը կազմէ առաջին (Defense brigade) Շահումեանի մէջ։ 1990 Մեղրեանին կը յաջողի յաղթել պատերազմը՝ Մանաշիտի: 1991-ի գարնան, Շրջանային խորհուրդի գործադիր կոմիտէի նախագահութեան առընթեր, շրջանի ինքնապաշտպանութեան ուժերու գլխաւոր հրամանատար կ՛ըլլայ:։ 28 Դեկտեմբեր 1991 թուականէն սկսեալ Ղարաբաղի (National Assembly) Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդի տարագրութենէն ետք, Շահումեանի մէջ Մեղրեան ճառ մը կը խօսի եւ ճառը կ՛աւարտէ՝ Շահումեանը գրաւուած է, բայց պարտուած չէ: == Ծանօթագրութիւններ == Կաղապար:Արցախի ազգային հերոսներ

Ճաքարթա

Ճաքարթա Ինտ․՝ Jakarta. մինչեւ 1527 թուական Սունտա Քելափա, մինչեւ 1619 թուական Ճայքարթա, մինչեւ 1942 թուական՝ Պաթաւիա), Ինտոնեզիոյ մայրաքաղաքն է, նաեւ երկրի ամենամեծ քաղաքը։ կը գտնուի Ճաւա կղզիին հիւսիս արեւմտեան մասը, բաժնուած է 5 շրջաններու։ Հիմնադրուած է 1527 թուականին, իսկ 1580 թուականին ստացած է քաղաքի կարգավիճակ։ Ընդհանուր մակերեսը կը կազմէ 664 քմ², բնակչութիւնը ըստ 2010 թուականին կատարուած մարդահամարի տուեալներուն 9 607 787 մարդ։ Ծովու մակարդակէն միջին բարձրութիւնը կը կազմէ ընդամէնը 8 մ։ == Արտաքին յղումներ == Պաշտօնական կայք։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Այբուբեն

Այբուբեն, տվեալ լեզուն սպասարկող տառերու (գիրերու) կայուն յաջորդական կարգ։ Աբուբենի տառերը կ'արտասանուէն իրենց անուններով: Հայերէնի այբուբենի անուանումը կազմուած է մեր այբուբենի առաջին երկու տառերուն՝ ա-ի՝ այբ եւ բ-ի՝ բեն անուններէն։ Լեզուի ուսուցումը կը սկսուէ այբուբենէ, որուն ուսուցումը կը կատարուի այբբենարանի միջոցով: == Հայերէնի Այբուբեն == Հայերէնի այբուբենն ունի 38 տառ, որոնցմէ 36-ը ստեղծած է Մեսրոպ Մաշտոցը 405 թուականին, իսկ Օ եւ Ֆ տառերը այբուբենին մէջ մտցուած են 12-13-րդ դարերուն: == Այլ Լեզուներու Այբուբեններ == Եւրոպական լեզուներու մեծ մասի այբուբենները հիմնուած են լատինական գիրերուն վրայ: Լատինական գիրերով ստեղծուած տարբեր լեզուներու այբուբեններու մէջ յաճախ նոյն լատինական տառերը կը կրէն տարբեր անուններ: Այսպէս, այբուբենի առաջին A, B, C, D... տառերը անգլերէնի այբուբենի մէջ կը հնչէն՝ էյ, պի, սի, տի..., իսկ ֆրանսերէնի այբուբենի մէջ՝ ա, պէ, սէ, տէ...: Լայնօրէն տարածուած են նաեւ կիւրեղեան գիրերը: յունարէնի այբուբեն, յուն․՝ եբրայերէնի այբուբեն, եբր.՝ ‎ վրացերէնի այբուբեն արաբական գիրերով ստեղծուած՝ արաբերէնի այբուբեն պարսկերէնի այբուբեն ույղուրերէնի այբուբեն քորէերէնի այբուբեն` հանկըլ, քորէայերէն՝ կիւրեղեան գիրերու հիմքով ստեղծուած՝ սլավոնական լեզուներ՝ ուքրաիներէնի պելառուսերէնի այբուբեն պուլքարերէնի այբուբեն ռուսերէնի այբուբեն սերպերէնի այբուբեն իրանական լեզուներ՝ ովսերենի այբուբեն թաճիքերէնի այբուբէն թիւրքական լեզուներ՝ ղազախերէնի այբուբեն ղրղզերէնի այբուբեն պաշքիրերէնի այբուբեն այլ լեզուներ՝ չեչեներէնի այբուբեն մոնկոլերէնի այբուբեն լատինական գիրերու հիմքով՝ հնդեւրոպական լեզուներ՝ ռոմանական լեզուներու այբուբեններ գերմանական լեզուներու այբուբեններ սլավոնական լեզուներու այբուբեններ՝ չեխերէնի այբուբեն լեհերէնի այբուբեն սլովաքերէնի այբուբեն սլովեներէնի այբուբեն թուրքական լեզուներ ազրպէյճաներէնի այբուբեն թուրքերէնի այբուբեն ուզպեքերէնի այբուբեն ուկորա-ֆիննական լեզուներ՝ հունկարերէնի այբուբեն ֆիններէնի այբուբեն էսթոներէնի այբուբեն այլ լեզուներ՝ վիեթնամերէնի այբուբեն պասքերէնի այբուբեն == Դուրսի Յղումներ == Մայքլ Էւերսընի Եւրոպայի այբուբենները (անգլերէն) Այբուբենի թանգարան [1] (անգլերէն)

Մանչեսթըր Իւնայթըտի Ֆութպոլիստներու Ցանկ (100 եւ աւելի խաղեր)

«Մանչեսթըր Իւնայթըտ» անգլիական բրոֆեսիոնալ ֆութպոլային ակումբ է Մանչեսթըր քաղաքէն։ Ակումբի մարզադաշտը «Օլդ Տրաֆֆորտն» է։ Ակումբը կազմավորուած է Նիւթոն Հիտի մէջ, 1878 թուականին, որպէս «Նիւթոն Հիտ Ֆութպոլային Ակումբ» եւ իր առաջին մրցաշարի խաղը եղած է 1886 թուականին, Անգլիոյ բաժակի խաղարկութեան (1886-87) ժամանակ։ Ակումբը վերանուանեց «Մանչեսթըր Իւնայթըտ» 1902 թուականին եւ տեղափոխուեցաւ «Օլդ Տրաֆֆորտ»` 1910-ին։ 1886 թուականէն ի վեր ակումբին մէջ խաղացած են աւելի քան 800 ֆութպոլիստներ, որոնցմէ 200-ը մասնակցած են նուազագոյնը 100 խաղ (այդ թիւին դուրս եկած են փոխարինման), այդ ֆութպոլիստները թուարկուած են այստեղ։ «Մանչեսթըր Իւնայթըտի» կազմին մէջ ամենաշատ հանդիպումներու մասնակցած ֆութպոլիստը եղաղ է Ռայան Կիկկսը, որ 1991-էն սկսեալ աւելի քան 850 մտած է խաղադաշտ։ 2008 Յաղթականներու Լիկայի եզրաչակչին ան գերազանցեց նախկին մրցանիշը, որ կը պատկանէր Պոպպի Չարլտոնին։ Սակայն Չարլտոնին կը պատկանի մեկնարկային կազմին մէջ մասնակցած հանդիպումներու մրցանիշը։ Չարլտոնը իր մասնակցած 758 խաղերէն 756-ին խաղադաշտ մտած է հիմնական կազմին մէջ։ Պոպպի Չարլտոն կը համարուի նաեւ «Մանչեսթըր Իւնայթըտի» բոլոր ժամանակներու լաւագոյն ռմբարկուն (249 կոլ 17 տարույ ընթացքին)։ «Իւնայթըտի» եւս չորս ֆութպոլիսներ խաղադաշտ մտած են աւելի քան 500 անգամ։ Անոնցմէ երեքը 1968 թուականին Եւոպայի յաղթականներու բաժակը յաղթած խումբէն են, իսկ երկուքը՝ ներկայիս կազմէն։ Բացի Չարլտոնէն եւս երկու ֆութպոլիստներ կրցած են դառնալ աւելի քան 200 կոլի հեղինակ ակումբի կազմին մէջ։ == Ակումբի աւագները == 1882 թուականէն ի վեր «Նիւթոն Հիթի» եւ «Մանչեսթըր Իւնայթըտի» աւագ եղած են 45 ֆութպոլիստներ։ Ակումբի առաջին աւագը եղած է Է. Թոմասը։ Ռոյ Կինը կը համարուի ակումբի ամենատիտղոսակիր աւագը։ Ակումբի ներկայիս աւագը Նեմանեա Վիտիչն է։ == Ֆութպոլիստներու ցանկ == Աղոյսակի բացատրութիւն Քաղաքացիութիւն - Եթէ ֆութպոլիստը խաղացած է որեւէ ազգային հաւաքականի մէջ ապա կը նշուի այդ երկիրը։ Հակառակ դեպքին, կը նշուի ֆութպոլիստի ծննդեան երկիրը։ Գործի ասպարէզը «Իւնայթըտի մէջ» – «Մանչեսթըր Իւնայթըտի» կազմին մէջ ֆութպոլիստի առաջին եւ վերջին ելոյթի տարիները։ Հիմնական կազմ – Հանդիպումներու քանակը, անոնցմէ ֆութպոլիստը խաղադաշտ մտած է մեկնարկային կազմին մէջ։ Փոխարինում - Հանդիպումներու քանակը, անոնցմէ ֆութպոլիստը ենթարկուած է փոխարինման։ Ընդհանուր – Ընդհանուր հանդիպումներու թիւը։ == Աղբիւրներ == == Արտաքին յղումներ == "Players and Staff" բաժինը ակումբի պաշտոնական կայքին մէջ (անգլերէն) Ակումբի խաղացողների վիճակագրությունը Red11.org կայքին մէջ (անգլերէն) Players բաժինը StretfordEnd.co.uk կայքին մէջ (անգլերէն) Ակումբի ավագները MUFCInfo.com կայքին մէջ (անգլերէն)

Ալիշան Վարժարան (Դամասկոս)

Ալիշան վարժարան, հայ կաթողիկէ վարժարան մը, հիմնուած 1965-ին, Դամասկոսի մէջ։ 1967-ին կառավարութեան հրամանով փակուած են Սուրիոյ բոլոր կաթողիկէ վարժարանները, անոնց կարգին՝ Ալիշան վարժարանը։ Վերաբացուած է 1972-ին՝ «Փարոս» անունով։ Ունի մանկապարտէզի («Ծաղկանց»), նախակրթարանի («Փարոս») եւ երկրորդականի («Լոյս Ճեմարան») բաժիններ։ 1989-ին ունեցած է 1470 աշակերտ, որոնց միայն 20%-ը հայ էր։

Քեպէգ

Քեպէգ' (անգլերէն՝ Quebec, ֆրանսերէն՝ Québec ՄՀԼ(ֆր.)։ [ke.bɛk]), Գանատայի 10 նահանգներէն մէկը։ Այն իր տարածքով ամենամեծն է Գանատայի մէջ եւ երկրորդը՝ բնակչութեամբ։ Նահանգի վարչական կեդրոնը Քեպէգ քաղաքն է, որուն բնակչութիւնը 735000 է, իսկ նահանգի ամենամեծ քաղաքը Մոնրէալն է։ Ֆրանսայէն դուրս Քեպէգu ամենամեծ ֆրանսախօս տարածաշրջանն է աշխարհի վրայ։ == Աղբիւրներ == Յակոբ Ղ. Կրկիարեան, Նորա Մ. Յարութիւնեան (1987—1989)։ Աշխարհագրական անուններու բառարան։ Երեւան: Լոյս։ էջ II, 436 publication Quebec Statcan Statistique Canada Le Québec statistique Government of Canada Institut de le Québec 2013. Institut de la statistique du Québec (2007). "Le Québec, chiffres en main: Transport == Ծանօթագրութիւններ ==

Google Play

Google Play (նախկին յայտնի որպէս՝ Android Market), Անտրոիտ օբերասիոն համարակարգով սմարթֆոններու յատուկ յաւելուած, որ միջոցով օգտատերը կրնայ ներբեռնել ծրագրեր եւ խաղեր, լսել երաժշտութիւն եւ նոյնիսկ դիտել ֆիլմեր Google-ի եւ այլ ընկերութիւններու համակարգերով։ Այս ինդերնեդ-խանութի ծրագրերուն մեծամասնութիւնը անվճար են, իսկ մասամբ վճարովի (2014 թուականի մայիսին սկսած հնարավորութիւն կը ստեղծէ վճարել PayPal համակարգով)։ == Յաւելուածներ == == Googlue Play յաւելուածին դուք կրնաք գտնել օգտակար յաւելուածներ։ 2012 թուականի հոկտեմբերի 31-ին Googl == e-ը յայտարարեցաւ, որ ծրագրերի եւ դիմումներու քանակը հասած է 700 000 դիմումներու եւ 25 միլիառ բեռնումներու, թէեւ բեռնողներու մի մասը ծրագրերը կը համարեն անորակ։ Յաւելուածներ Պիզնես Վիդջեթներ Շարժանկարներ Առողջութիւն եւ մարզանք Յատուկ գործիքներ Գիրքեր եւ տեղեկագրութիւններ Քոմիքներ Բժշկութիւն Երաժշտութիւն Մուլտիմեդիա եւ վիտէօ Նորութիւններ եւ ամսագիրեր Կրթութիւն Եղանակ Գնումներ Շրջագայութիւն Աշխատանք Զուարճանք Կապ Ընկերային Տրանսպորտ Ֆինանս

Ռայթ 1747

Կաղապար:Տեղեկաքարտ աստերոիդ (1747) Ռայթ (Wright), էսդըրոիտ Մարսի ուղեծիրը հատող էսդըրոիտներու խումբին մէջ։ Յայտնաբերուած է 1947 թուականի յուլիս 14-ին Քառլ Վիրտանէնի կողմէն Մաունթ Հէմիլտընի մէջ։ Միջին հեռաւորութիւնը Արեգակին կը կազմէ 1,709049 ա. մ., առաւելագոյնը կը մօտենայ 1,5203 ա. մ. հեռաւորութեան վրայ և կը հեռանայ 1,8978 ա. մ.։ Արեգակի շուրջ մէկ ամբողջական պտոյտ կը կատարէ 816,07 երկրային օրուաբ ընթացքին, իր ուղեծրով շարժվելով միջինին մէջ 0,441136 աստիճան/օր արագութեամբ։ Էսդըրոիտի ուղեծրի յարթութիւնը և խաւարածրի յարթութիւնը իրար հետ կը կազմեն 21,42° անկիւն։ Ըստ Տոլենի սփեքդրալ դասակարգման կը պատկանի A դասին։ == Տե՛ս նաեւ == Էսդըրոիտներու ցանկ Էսդըրոիտներու սպեկտրալ դասեր Էսդըրոիտներու ընտանիքներ Էսդըրոիտներու խմբեր == Ծանոթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Շմադել Լուց (2003)։ Փոքր մոլորակներու անուններու բառարան (5-րդ հրատարակություն հրտրկթն․)։ Գերմանիա: Սփրինգեր։ ISBN 978-3--00238-3 (անգլերէն) (1747) Ռայթ էսդըրոիտը Փոքր մոլորակներու կեդրոնի կայքին մէջ (ուղեծրի տուեալները և դիտարկումները)։ (անգլերէն)Կաղապար:Փոքր մոլորակներու նաւարկում Կաղապար:Արեգակնային համակարգ

Յոյս (ամսագիր, Իսթամպուլ)

«Յոյս», հայակական ազգային, կրօնական, բարոյագիտական, իմաստասիրական եւ բանասիրական ամսագիր։ Արմաշի Ս.Աստուածածին վանքի միաբանութեան հրատարակութիւն։ Լոյս կը տեսնէ 1864-1877-ին, Արմաշի մէջ, խմբագիր՝ Խ. Աշըքեան։ Տպագրած է կրօնաբարոյախօսական նիւթեր, հայ եկեղեցւոյ պատմութեան, ծէսերուն ու տօներուն, աւանդութիւններուն, կրօններու պատմութեան, հայերու հեթանոսական հաւատալիքներուն, օտար ազգերու կենցաղին ու սովորութիւններուն նուիրուած յօդուածներ, հաղորդումներ։ Զետեղած է նաեւ բնախօսական-բնագիտական, մանկավարժական, առողջապահական բնոյթի նիւթեր, բանաստեղծութիւններ, կենցաղային խորհուրդներ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Յակոբ Մանուկեան (բժիշկ)

Մանուկեան Յակոբ (ծնած է Կոստանդնուպոլսոյ Բերա թաղամասին մէջ), հայ բժիշկ։ == Կենսագրութիւն == Աւարտած է Կոստանդնուպոլ­սոյ Օսմանեան կայսերական բժշկական վարժարանը։ 1904 թուականին Բերա թաղամասի, ապա՝ Թաշքըշլայի մէջ զբազած է բժշկութեամբ։ Մահացած է 1916 թուականի Մայիս 12-ին, ժանտախտէ։ == Գրականութիւն == Ընդարձակ օրացոյց Ս. Փրկչեան հիւանդանոցի, Պոլիս, 1905։ Հայ բժշկութեան տուժած զոհերը, ցուցակագրուած վաւերական փաստերով, Կոստանդնուպոլսում, 1919։ == Աղբիւր == Յարութիւն Մինասեան, Օսմանեան կայսրութիւնում Թուրքիայի Հանրապետութիւնում բռնաճնշումների եւ ցեղասպանութեան ենթարկուած հայ բժիշկներ, Երեւան, «Լուսաբաց», 2014 — 520 էջ։

Հռիփ Կանանեան

Հռիփ Կանանեան Կրթական մշակ, Խաչուհի, Քարտուղար, ՍՕԽ-ի Շրջ. Վարչութեան եւ Համազգայինի Շրջանային Վարչութեան ատենապետուհի: Հասարակական գործիչ: == Կենսագրութիւն == Հռիփ Կանանեան ծնած է Հալէպ: Ան սկզբնապէս յաճախած է տեղւոյն Ուսումնասիրաց վարժարանը, զոր աւարտելէ ետք, իր ուսումը շարունակածէ Քարէն Եփփէ Ազգային Ճեմարանին մէջ: 1962-ին մտած է ուսուցչական ասպարէզ եւ 10 տարի դասաւանդած յատկապէս հայերէն Ազգային Սահակեան վարժարանէն ներս: 1972-ին վարժարանի հոգաբարձութեան կողմէ կը հրաւիրուի ստանձնելու նոյն վարժարանի մանկապարտիզպանուհի պաշտօնը, զօր մինչեւ 1987 կը վարէ բծախնդրութեամբ եւ մեծ պատասխանատուոթեամբ: Երիտասարդութեան սեմին 15 տարիներ շարունակ ստանձնած է Քարէն Եփփէ Ազգային Ճեմարանի Շրջանաւարտից Միութեան քարտուղարութիւնը: 1965-ին անդամակցած է Հայ Օգնութեան Միութեան ՀՕՄ եւ Սուրիահայ Օգնութեան Խաչին եւ ապա Համազգայինի Հայ Կրթական Եւ Մշակութային Միութիւն Հաւատալով կամաւոր ծառայութեան իր բաժինը բերած է գաղութիս կրթական, ազգայի եւ դաստիարակչական մարզին: 1974-ին Համազգայինէն ներս ստանձնած է վարչական պաշտօն եւ նոյն տարին ամուսնացած Գէորգ Կանանեանին հետ եւ բախտաւորուած երկու զաւակներով՝ Նարեկ եւ Շանթ: == Շրջանային Վարչութեան Ատենապետ, Անդամ == 1983-ին ընկհ. Հռիփ Կանանեան ընտրուած է Ս.Օ. Խաչի Շրջ. Վարչութեան անդամ եւ ստանձնած ատենադպրուհիի պաշտօնը, իսկ 1987-ին՝ Համազգայինի Սուրիոյ Շրջ. Վարչութեան անդամ եւ ապա երկար տարիներ Շրջանային վարչութեան ատենադպրուհի. միջանկեալ, կանոնագրային կերպով դադրած է եւ աշխատած գոյգ միութիւններու յանձնախումբերէն ներս: 1987-ին ընտրուած է Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային վարչութեան անդամ եւ յաջորդական երկար տարիներ վարած ատենապետի պաշտօնը մինչեւ 2010 թուական: Համազգայինի Սուրիոյ 18րդ Շրջանային Ներկայացուցչական Ժողովը տեղի ունեցաւ 23 Օգոստոս 2009-ին:Հռիփ Կանանեան ընտրուեցաւ Շրջանային Վարչութեան նորընտիր անձնակազմին մէջ: 2010-ին եղած է Համազգայինի Շրջանային Վարչութեան եւ Օգնութեան Խաչի Շրջանային Վարչութեան մէջ: 2011-2015 տարիներուն եղած է Հալէպի Ազգային Պատսպարանի ատենապետ: 2015-2019 Սուրիոյ Օգնութեան Խաչի Շրջանային Վարչութեան ատենապետ: ընկհ. Հռիփ Կանանեան Մասնակցած է Հայ Օգնութեան Միութեան եւ Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան տարբեր շրջաններէ ներս կազմակերպուած Համահայկական Պատգամաւորական ժողովներուն: Բարձր աստիճանի նուիրումով ծառայած է հայ մշակութային արժէքներու զարգացման ու տարածման, իր կեանքի առաւելագոյն բաժինը նուիրելով հասարակական գործունէութեան: Իր ընտանիքին չափ սիրած է հասարակական գործունէութիւնը, ձգտելով լաւագոյնին եւ ազգային նուիրումի օրինակ հանդիսացած իր գործակիցներուն: == Պարգեւատրում - Շքանշան == 2000 թուականին ընկհ. Հռիփ Կանանեան պարգեւատրուած է Ս.Օ. Խաչի «Կանթեղ» շքանշանով, առ ի գնահատանք իր տարած մարդասիրական եւ բարեսիրական աշխատանքներուն: Իր յարատեւ ճիգերով եւ մեծ խանդավառութեամբ զինուած, յաջողած է արդարացնել իրեն վստահուած պարտականութիւնները հաւաքական մեր կեանքէն ներս: Եղած է իր շարքերը խանդավառող եւ գործի անկրկնելի օրինակ հանդիսացող կամաւոր խաչուհի մը եւ համազգայնական մը, որուն համար աշխատանքը կը բնորոշուի կատարելագործութեան ձգտումով, մերժելով մակերեսային մօտեցումները որեւէ աշխատանքի նկատմամբ: Հակառակ իր ստանձնած բազմաթիւ ու բազմակողմանի պաշտօններուն Հռիփ Կանանեան եղած է համեստ ու կառչած մնացած անոնց պարտադրած պատասխանատուութեանց: Ընկհ. Հռիփ Կանանեան իր դրօշմը, հետքը դրած է իր կեանքի օրերուն եւ էջերուն վրայ, ինքնավստահ գործելով, նախանձախնդրութեամբ եւ գերագոյն նուիրուածութեամբ: == Համահայկական Պատգամաւորական ժողով == Հռիփ Կանանեան Համազգայինի Սուրիոյ Շրջ. Վարչութեան ատենապետուհի ընկհ. Հռիփ Կանանեան 2015 Հոկտեմբերի 4-9-ը Երեւանի մէջ տեղի ունենալիք Հայ օգնութեան միութեան (ՀՕՄ) 71-րդ համահայկական պատգամաւորական ժողովին կը մասնակցի նաեւ Սուրիոյ պատուիրակութիւնը, որ յատուկ Հալէպէն մեկնեցաւ դէպի Հայաստան: Սուրիոյ պատուիրակութիւնը կը ներկայացնէ՝ ընկհ. Հռիփ Կանանեան: Այս մասին կը յայտնէ Perio news-ը: == Արտաքին յղումներ == == Աղբիւրներ == «Նայիրեան Մշակոյթի Օր» Սուրիոյ Մէջ ՍՈՒՐԻՈՅ ՕԳՆՈՒԹԵԱՆ ԽԱՉԻ 100-ԱՄԵԱԿԻՆ ՆՈՒԻՐՈՒԱԾ ԽՈՐՀՐԴԱԺՈՂՈՎ == Տես Նաեւ == Հայ Օգնութեան Միութիւն Համազգայինի Հայ Կրթական Եւ Մշակութային Միութիւն

343 (թիւ)

343 (երեք հարիւր քառասուներեք) կենտ եռանիշ բնական թիւ է 342-ի եւ 344-ի միջեւ == Յատկութիւններ Եւ Կիրառութիւններ == A000578 խորան թիւ է՝ 343=73 A080035 Ֆրիտմէնի սիրուն թիւ է՝ 343=(3+4)3 Alt 343 գործադրելիս կը ստացուի W գլխատառը տարուայ 343րդ օրն է Դեկտեմբեր 10-ը (նահանջ տարիներուն՝ Դեկտեմբեր 9-ը) 343 Օսթարէ աստեղնեակի կարգային թիւն է == Ծանօթագրութիւններ ==

Մեծն Աղեքսանտր

Մեծն Աղեքսանտր կամ՝ Աղեքսանտր Գ. Մակետոնացին, յուն․՝ Μέγας Αλέξανδρος կամ՝ Αλέξανδρος Γ΄ ο Μακεδών, լատ.՝ Alexander III Magnus, 20 Յուլիս Ք.ա. 356, Փելլա, Կեդրոնական Մակետոնիա, Յունաստան - 10 Յունիս Ք.ա. 323, Բաբելոն, Իրաք), արեւմտեան պատմագրութեան մէջ յայտնի է իբրեւ Մեծն Աղեքսանտր (դասական հայերէնի մէջ - անուան ստուգաբանական նշանակութիւն՝ հին յուն․՝ ἀλέξω (alexo) բառը կը նշանակէ «պաշտպանել, օգնել», հին յուն․՝ ἀνήρ άνδρας (andr) ՝ «այր մարդ»), Մակետոնիոյ արքայ (Ք.ա. 336-էն), զօրավար։ Արղէատներու հարստութեան Δυναστεία των Αργεαδών ընտանիքէն (հին յունական թագաւորական ընտանիք մը)։ Ծնած է Մակետոնիոյ մայրաքաղաք Փելլայի մէջ, գահը ժառանգած է 20 տարեկանին։ Ստեղծած է հին աշխարհի մեծագոյն կայսրութիւններէն մէկը, որ կը տարածուէր Յոնիական ծովէն մինչեւ արեւմտեան Հնդկաստան։ Գլխաւոր դերակատարն է Հելլենիստական մշակոյթի ստեղծման եւ տարածման։ Աղեքսանտր ճանչցուած է իբրեւ մարդկութեան պատմութեան մեծագոյն զօրավարներէն մէկը։ Ան յաղթած է իր մասնակցած բոլոր ճակատամարտերուն՝ հակառակ անոր, որ միշտ առճակատած է աւելի մեծ թիւով թշնամիներու դէմ։ == Համառօտ տեղեկութիւններ == Աղեքսանտր կը թագադրուի իր հօր՝ Մակետոնիոյ թագաւոր Փիլիպոս Բ. Մակետոնացիի սպանութենէն ետք։ Կը ժառանգէ հսկայ պետութիւն մը եւ հզօր բանակ մը։ Կը յաջողի իրականացնել ռազմական եւ քաղաքական պատուաբեր ծրագիրներ։ Ք.ա. 334-ին, Աղեքսանտր կը ներխուժէ Փոքր Ասիա, որ Պարսկական Կայսրութեան մաս կը կազմէր. ասիկա իր տասնամեայ Արեւելեան արշաւանքներու յաղթանակներուն սկիզբը կը համարուի։ Աղեքսանտրի տարած յաղթանակներուն պատճառով Պարսկաստանի Կայսրութիւնը կը ջախջախուի։ Ան գահընկեց կ'ընէ Պարսկաստանի արքայ Դարեհ Գ.-ը եւ կը հռչակուի Ասիոյ տիրակալ։ Ամբողջ աշխարհին տիրանալու գաղափարով տոգորուած եւ «Համաշխարհային ովկիանոսին» հասնելու երազանքով՝ Ք.ա. 326-ին Աղեքսանտր կը հասնի մինչեւ Հնդկաստան եւ կը գրաւէ Փունճապը։ Սակայն իր հիւծած զօրքին խնդրանքին համաձայն կը դադրեցնէ յառաջխաղացքը ու կը վերադառնայ Պարսկաստան։ Աղեքսանտր իր մահկանացուն կը կնքէ Բաբելոնի մէջ Ք.ա. 323-ին՝ անաւարտ ձգելով ծրագրած արեւմտեան ու հարաւային ռազմարշաւները։ Անոր մահուան կը յաջորդեն զօրավարներուն, զինակիցներուն եւ ընտանիքի անդամներուն միջեւ պատերազմներ, որոնց պատճառով կայսրութիւնը կը բաժնուի չորս մասերու։ Անոր զօրավարները կը գլխաւորեն նորաստեղծ պետութիւնները։ Աղեքսանտր Մակետոնացին կը ձգէ հարուստ ժառանգութիւն մը։ Իր իշխանութիւնը ամրապնդելու համար կը հիմնէ 60-է աւելի քաղաքներ եւ գաղթօճախներ, որոնց մեծ մասը կը կրէ «Աղեքսանտրիա» անունը։ Անոր ռազմական ու տնտեսական նուաճումներուն շնորհիւ կը ստեղծուի նոր տիպի համաշխարհային կայսրութիւն մը, ուր արեւմտեան ու արեւելեան քաղաքակրթութիւնները միաձուլուելով կը յառաջացնեն հելլենիստական մշակոյթը։ Հակառակ կայսրութեան կարճատեւ գոյատեւման՝ Ալեքսանտր Մակետոնացիի ջանքերուն շնորհիւ, հելլենիստական մշակոյթը կը տարածուի եւ անիկա հետագային Եւրոպայի եւ Փոքր Ասիոյ քաղաքակրթութիւններուն հիմքը կը հանդիսանայ։ Աղեքսանտր Մակետոնացիի ներդրումը համաշխարհային ռազմագիտութեան մէջ կը նկատուի անգերազանցելի եւ մինչեւ այսօր կիրառական նշանակութիւն ունի։ == Պատմագրութիւն == Աղեքսանտրի արշաւանքը նախ եւ առաջ արձանագրուած է «Թագաւորական թերթերուն» «Βασιλικές εφημερίδες» մէջ՝ պաշտօնական օրացոյց մը, ուր Աղեքսանտրի գլխաւոր քարտուղարը՝ Էվմենիս իրեն հետ կ'ունենար արշաւանքներու ընթացքին։ Սակայն, իր լրումին չհասած անիկա կը կորսուի։ Հետագային անոր մէջ նշուած տուեալներուն եւ իր անձնական յիշողութիւններուն վրայ կը յենի Աղեքսանտրի զօրավարը՝ Պտողեմէոս։ Իսկ ճարտարագէտ եւ պատմաբան Արիստովուլոս, որ Աղեքսանտրի արշաւանքներուն կը մասնակցէր, մեզի ծանօթ իր առաջին պատմութիւնները 84 տարեկանին կը գրէ։ Սակայն անոնք ալ անյայտ են։ Կան նաեւ Քալիսթենիսի արձանագրութիւնները, գրուած մինչեւ իր մահը՝ Ք․ա․ 327, ինչպէս նաեւ՝ Քլիդարխոսի, Օնիսիքրիդոսի եւ Նէարխոսի արձանագրութիւնները։ Աղեքսանտրի մասին գոյութիւն ունեցող հարուստ պատմագրութիւնը հիմնուած է հետեւեալ աղբիւրներուն վրայ․ *Հին աշխարհի պատմիչներուն աշխատութիւնները՝ յոյն Արիանոսի «Աղեքսանտրի Անաւասիս» «Αλεξάνδρου Ανάβασις» 2-րդ դար (անիկա կը հիմնուի առաւելաբար Պտողեմէոսի եւ Արիստովուլոսի գործերուն վրայ), * Յոյն Պղութարխոսի (կամ՝ Փլուտարխոս) «Զուգահեռ կեանքեր» «Βίοι Παράλληλοι» Ա. դար, * Հռոմէացի Քւինտուս Կուրցիուս Ռուֆիւսի «Historia Alexandri Magni Macedonis» Ա. դար (կ'ըսուի թէ՝ աշխատութեան շատ մասերուն մէջ չափազանց մեծ երեւակայութիւն գործածած է ան)։ Վերոնշեալ պատմաբանները, օգտագործած են Աղեքսանտրի ժամանակակից պատմագիրներուն, արշաւանքներուն հետեւող պատմաբաններուն, գիտնականներուն, բժիշկներուն, տեղագրողներուն (այդ ժամանակի յունարէն անուանումով «βηματιστές»), գծագրիչներուն, բանաստեղծներուն եւ զինակիցներուն մեզի մասամբ հասած կամ չհասած բնագիրներն ու վկայութիւնները։ Նաեւ, ցիրուցան տեղեկութիւններ կը գտնենք Թէոտորոս Սիկիլիացիի (Ք.ա. Ա. դար), Ստրապոնի, հրեայ Յովսէփի եւ ուրիշներու գործերուն մէջ։ == Աղեքսանտրի Սերումը, Փիլիպոս Բ.ի Ժառանգութիւնը == Հին Մակետոնիան Հիւսիսային Յունաստանի կողմը կը գտնուէր, ուր Ք.ա. 4-րդ դարու սկիզբէն կ'ապրէր քաղաքական ու տնտեսական ճգնաժամ մը։ Մակետոնիան կը գտնուէր երկու հակասող աշխարհներու միջեւ։ Հարաւէն սահմանակից էր հարուստ մշակոյթ ունեցող մնացեալ յունական քաղաք-պետութիւններուն, իսկ հիւսիսէն՝ Պալքանեան թերակղզիի բարբարոս երկիրներուն։ Մակետոնացիները յունական ցեղերէն էին, կը խօսէին ու կը գրէին յունարէն եւ կը պաշտէին յունական Տոտեքաթէոն Δωδεκάθεο՝ Ողիմպոսի 12 աստուածները։ === Հայրը՝ Փիլիպոս Բ․ === Ք․ա. 4-րդ դարու կէսերուն Աղեքսանտր Մակետոնացիի հօր՝ Փիլիպոս Բ․ (Ք.ա. 382-336) թագաւորի ջանքերուն շնորհիւ Մակետոնական պետութիւնը կը թեւակոխէ ռազմական, քաղաքական ու տնտեսական աննախադէպ վերելք մը։ Ռազմարուեստի մարզին մէջ Փիլիպոս կը կատարէ բանակին արմատական ձեւափոխումը։ Կ'ընդօրինակէ այդ ժամանակի ամէնէն զարգացած պետութիւններուն՝ Յունաստանի գլխաւոր քաղաք-պետութիւններուն եւ Պարսկաստանի ռազմագիտութիւնները ու զանոնք կը յարմարեցնէ Մակետոնիոյ պայմաններուն։ Այդ պատճառով կը ստեղծուի ժամանակի ամէնէն ահարկու ռազմամեքենան, որ պատրաստ էր կռուելու որեւէ պայմանի մէջ եւ ոեւէ թշնամիի դէմ։ === Մակետոնական Փաղանգը === Մակետոնական բանակին մէկ մասը՝ արքայական զօրքը, կազմուած էր ծանր հեծելազօրքէ եւ վահանակիր հետեւակներէ, որոնք զիրար կը լրացնէին ու կը պաշտպանէին։ Բանակին միւս, աշխարհազօրային մասը, վերափոխուած էր կանոնաւոր բանակի եւ կ'ընդգրկէր յայտնի Մակետոնական փաղանգը* եւ ուրիշ հետեւակ ուժեր։ Այսպիսի բաժանում մը կը հաւասարակշռէր բանակին կազմին մէջ մտած երկու հիմնական ընկերային խաւերը՝ ազնուականութիւնն ու ռամիկները։ Բազմաթիւ ռազմարշաւներու ընթացքին փորձառութիւն ձեռք բերած էին Փիլիպոսի մարտընկերները, որոնցմէ աչքի կ'իյնային շնորհալի զօրավարներ Անտիփադրոսն ու Փարմենիոնը։ Մակետոնական փաղանգ մը, ընդհանրապէս կը բաղկանար 128 զինուորներէ, շարուած հետեւեալ ձեւով․- առաջին շարքը 16 զինուորներ եւ ամէն մէկուն ետեւը 7 իրերայաջորդ զինուորներ։ Ամէն մէկ զինուոր ունէր փոքր վահան մը եւ հինգ մեթր երկարութեամբ նիզակ մը, որ կը կոչուէր «սարիսա»: Երբ Փաղանգը կը յառաջանար, շարժուն բերդի մը կը նմանէր:Փիլիպոսի կատարած ռազմական բարելաւումները կը պսակուին փայլուն յաղթանակներով, յատկապէս՝ յոյն քաղաք-պետութիւններ Մակետոնական պատերազմներու ժամանակ։ Բացի զինուորական յաջողութիւններէն, Փիլիպոս կը ցուցադրէ նաեւ քաղաքական գործիչի ակնառու տաղանդ մը։ Ան կը յաջողի համախմբել տեղական ու նուաճած շրջաններուն ազնուական տոհմերը։ Կը միացնէ յոյն քաղաք-պետութիւնները մէկ իշխանութեան տակ ու այնուհետեւ ամբողջ երկիրը Յունաստան կը կոչուի։ Աղեքսանտրի մայրը թագուհի Ողիմպիատան՝ Olympias Փիլիպոս Բ.-ի չորրորդ կինը, (ծագումով Իփիրոսէն․ Իփիրոս՝ Յունաստանի շրջան որուն 1/3ը կը յանձնուի Ալպանիոյ Լոզանի դաշնագիրով) Իփիրոսի արքայադուստրն էր։ == Աղեքսանտրի Մանկութիւնն ու Կրթութիւնը == Վաղ մանկութեան Աղեքսանտր կը յանձուի մօր խնամքին։ Ողիմպիատան կեանքի նպատակ կը դնէ Աղեքսանտրին համար Մակետոնիոյ գահը ապահովել։ Կը պաշտէ զաւակը եւ ինչ որ ինք կը կարծէ, թէ ճիշդ է անոր ապագային համար, ամէն գնով կը փորձէ իրականացնել։ Այս սէրը փոխադարձ էր։ Երբ Անտիփադրոս* Ալեքսանտրին երկար նամակ մը կը գրէ գանգատելով մօրը մասին, ան, կարդալէ ետք նամակը կ'ըսէ․- «Անտիփադրոս չի գիտեր, թէ մօրս մէկ արցունքը միայն բաւարար է, որպէսզի անտեսեմ հազար նման նամակներ»։ Աղեքսանտր երբ արեւելեան արշաւանքը կը սկսի, Անտիփադրոսին կը վստահի Մակետոնիոյ խնամապետութիւնը։ === Կրթութիւն === Աղեքսանտր իբրեւ արքայազն, կը ստանայ լաւագոյն ազնուական կրթութիւն։ Տասներեք տարեկանին անոր ուսուցման համար կը հրաւիրուի երիտասարդ ուսուցիչ՝ ծագումով յոյն Արիստոթելը, որ հետագային կը դառնայ աշխարhահռչակ գիտնական, փիլիսոփայ ու մանկավարժ։ Ստացած կրթութիւնը Աղեքսանտրը կը դարձնէ նրբաճաշակ ու կը զարգացնէ անոր հետաքրքրութիւնը զանազան բնագիտական հարցերու շուրջ։ Նաեւ իր մօտիկ շրջանակին մաս կը կազմեն արուեստագէտներ եւ գիտնականներ։ Աղեքսանտր, Հին Յունաստանի բանաստեղծ Հոմերոսի ջերմեռանդ հետեւորդն էր. իր ամբողջ կեանքին ընթացքին զինք կը նմանեցնէր «Իլիական» դիւցազնավէպին առասպելական դիւցազներուն։ Պատմաբանները կ'ենթադրեն, որ այդ շրջանին՝ Արիստոթելի ազդեցութեան տակ, Աղեքսանտր կը ծանօթանայ ու կը ներշնչուի փանհելլենիզմի գաղափարով։ Այդ դարաշրջանին Յունաստան (Հելլատա), մայրը հելլենիզմի փայլուն մշակոյթին, բաժնուած էր առանձին ու անկախ ժողովրդավարական եւ կամ մենատիրական վարչակարգով քաղաք-պետութիւններու (փոլիս/ներ․ հին Յունաստանի քաղաք-պետութիւն/ներ), որոնք կը գտնուէին իրարու դէմ երկարատեւ խռովութիւններու մէջ ու հետեւաբար, կ'ապրէին ծանր քաղաքական ու տնտեսական ճգնաժամեր։ Վերելք ապրող դրացի Մակետոնիոյ համար այդ վիճակը անոնց վրայ հսկողութիւն հաստատելու բացառիկ կարելիութիւն կ'ընձեռնէր։ Աղեքսանտրը, փանհելլենիզմի գաղափարը կը նկատէր յունական մշակութային ներուժի ու մակետոնական ռազմական հզօրութեան միաւորում մը, որ պիտի նպաստէր հելլենիզմի տարածման ու արմատաւորման հեռաւոր «բարբարոս երկիրներու մէջ»։ === Ռազմական դաստիարակութիւն === Աղեքսանտրի ռազմական դաստիարակութիւնը տեղի կ'ունենայ մանկութեան ու պատանեկութեան տարիներուն՝ Փիլիպոսի փորձառու զինակիցներուն հսկողութեան տակ։ Աղեքսանտրի դասընկերները՝ Մակետոնական բարձրաստիճան տոհմերու զաւակները, հետագային կը կազմեն անոր մօտիկ շրջապատը։ Աղեքսանտրի ռազմական ատակութիւնը առաջին անգամ կը դրսեւորուի 18 տարեկանին, երբ արքայազնին ղեկավարած ծանր հեծելազօրքին յաջող գրոհը կը վճռէր յունա-Մակետոնական պատերազմի ամէնէն նշանաւոր կռիւը՝ Հերոնիոյ ճակատամարտի Μάχη της Χαιρώνειας Battle of Chaeronea աւարտին։ == Հօր եւ Որդիի Հակադրութիւնը == === Ընդհարումը === Փիլիպոսի ու Աղեքսանտրի ճակատագրական ընդհարումը տեղի կ'ունենայ Ք.ա. 338-ին, երբ թագաւորը անտեսելով Ողիմպիատայի ու Աղեքսանտրի դժկամութիւնը, կ'ամուսնանայ Մակետոնացի ազնուատոհմիկ կնոջ մը՝ Քլէոփադրա-Էվրիտիքի Cleopatra Eurydice of Macedon հետ։ Ընտանեկան ու քաղաքական լուրջ հետեւանքներով յղի այդ իրավիճակը կը վերջանայ Փիլիպոսի սպաննութեամբ։ === Փիլիպոս Բ․ի սպանութիւնը === Ք․ա․ 337-ին Աղեքսանտր եւ մայրը, Մակետոնիայէն Իփիրոս (Աղեքսանտրի մօր ծննդավայրը) կը մեկնին եւ վեց ամիս ետք Աղեքսանտր կը վերադառնայ հօր մօտ։ Ք․ա․ 336-ին Փիլիպոս արքայադուստրերէն մէկը կ'ամուսնացնէ Իփիրոսի թագաւոր (եւ՝ եղբայր առաջին կնոջ Ողիմպիատայի) Աղեքսանտր Ա․ին հետ Alexander I of Epirus։ Հարսանիքի առթիւ մայրաքաղաք Էղէայի մէջ (Վերճինա Vergina), խնճոյքներ եւ զանազան խաղեր տեղի կ'ունենան։ Երբ Փիլիպոս մարզադաշտ կը մտնէ խաղերուն բացումը յայտարարելու համար, իր պահակագունդէն Փաւսանիաս զայն կը սպաննէ։ Մարդասպանը փախուստի կը դիմէ, բայց վրայ հասած Փիլիպոսի թիկնապահները կը դաշունահարեն զայն։ Ըստ պաշտօնական աղբիւրի, մարդասպանը, յանցանքը կատարած է անձնական վիրաւորանքի ու խելագարութեան վիճակի մէջ։ Սակայն, մինչեւ հիմա պատմաբանները տարակարծիք են իրական դաւադիրներուն ինքնութեան վերաբերեալ։ Գոյութիւն ունին այլ երկու տարբերակներ։ Առաջինը՝ Ողիմպիատայի (ու ենթադրաբար Աղեքսանտրի) մասնակցութիւնը. Փիլիպոսի նորածին զաւակը լիիրաւ ժառանգ ու լուրջ մրցակից կրնար հանդիսանալ Աղեքսանտրի գահաժառանգութեան հարցին մէջ։ Երկրորդը՝ հելլենիստական աշխարհի վաղեմի թշնամիին՝ Պարսկաստանի գաղտնի մասնակցութիւնն էր։ == Աղեքսանտր Գ․, Մակետոնիոյ թագաւոր == Հօր սպանութենէն ետք տասնիննամեայ Աղեքսանտր զինուորական խորհուրդին կողմէ Մակետոնիոյ թագաւոր կը հռչակուի։ Ան քանի մը ամսուան ընթացքին վերջ կու տայ ներքին ընդդիմութեան, կ'իրագործէ հօր՝ Փիլիպոսի երազանքը եւ կ'աւարտէ Յունաստանի լիակատար միացումը եւ իբրեւ փանհելլենիստական առաջնորդ, կը սկսի պատրաստուիլ Արեւելեան արշաւանքին՝ Պարսկաստանը նուաճելու նպատակով։ == Պարսկական Կայսրութիւն, համառօտ տեղեկութիւններ == Պարսկական Կայսրութիւնը իր չափերով ու բնակչութեամբ տասնեակ անգամ կը գերազանցէր Յունաստանի (Մակեդոնիոյ եւ քաղաք-պետութիւններուն) ուժին։ Ք.ա. 6-րդ դարուն բազմաթիւ հինաւուրց ու փառաւոր պատմութիւն ունեցող պետութիւններ (Եգիպտոս, Բաբելոն, Հայաստան), ինչպէս նաեւ զանազան ժողովուրդներ ու ցեղեր, կը հպատակէին Պարսկաստանին։ Նուաճած տարածքներուն վրայ կը ստեղծուի Պարսկական Աքեմենեան կայսրութիւնը (Ք.ա. 550 - 330)։ === Կառոյցը === Հսկայ պետական կառոյցին կայունութիւնն ու կենսունակութիւնը կ'ապահովէ կիրարկուող հանդուրժողականութեան քաղաքականութիւնը։ Երկիրին պետական կրօնը զրադաշտականութիւնն էր, որ կը պաշտէր կրակի աստուած Ահուրամազտան։ Սակայն, կայսրութեան կազմին մէջ գտնուող իւրաքանչիւր ժողովուրդի թոյլ կը տրուէր դաւանիլ իր կրօնը։ Պարսկական կայսրութեան մաս կազմող իւրաքանչիւր ազգ համեմատաբար ինքնիշխան էր։ Երկիրը կը կառավարուէր սատրապութիւններու միջոցով, որոնց ղեկավարները՝ սատրապները (կառավարիչները) անմիջականօրէն կ'ենթարկուէին երկիրի արքային։ Անոնք տուրք կը վճարէին արքայական գանձապետարանին, որուն հարստութիւններուն մասին յունական աշխարհի մէջ առասպելներ կը հիւսուէին։ Պատերազմի ժամանակ հպատակ երկիրները անոր բանակ կը հայթայթէին*։ Պարսկական բանակին մէջ յատուկ դեր կը կատարէին հեծելազօրքն ու ռազմակառքերը։ Պարսիկ հետեւազօրքի կորիզը կը կազմէր պահակազօրք խումբը՝ «տասը հազար անմահներ»։ Հայաստան Աքամենեան ընտանիքին տարեկան 60․000 ձի կու տար։Երկիրին մեծագոյն քաղաքներուն միջեւ կ'երկարէր «արքայական մայրուղին», որուն շուրջ կը գործէին 111 իջեւանատուներ։ Աքամենեան արքունիքին մէջ կը բնակէին մեծ թիւով կիներ, հարճեր, ծառաներ, խոհարարներ, ներքինիներ, գուշակներ եւայլն։ === Կայսրութեան վիճակը, տկարացում === Հակառակ արտաքին փայլքին ու պերճանքին, Ք.ա. Դ. դարու 30-ական թուականներուն Աքամենեան կայսրութիւնը ներքին լուրջ հարցեր կը դիմագրաւէր։ Պարսկաստանն ու Յունաստանը վաղեմի թշնամիներ էին, անոնց միջեւ Ք.Ա. 499-449 թուականներուն տեղի կ'ունենան երկարատեւ պատերազմներ, ծանօթ իբրեւ Յունա-պարսկական Պատերազմներ (Տե՛ս Յունաստան#Յունապարսկական պատերազմներ )։ Այդ պատճառով պարսից աշխարհին մէջ տեղի ունեցող խմորումները արդէն շատոնց յոյներու ուշադրութեան կ'արժանանային։ Պարսից արքունիքը՝ զբաղած իր ներքին երկպառակութիւններով, անհեռատես էր եւ անտարբերութիւն կը ցուցաբերէր Աղեքսանտրի բացայայտ ռազմական պատրաստութիւններուն հանդէպ։ Այդ ժամանակ Պարսկաստանի գահին վրայ, «արքայից արքան» էր Դարեհ Գ. Կոդոմանոս (Ք.ա. 380 – 330)։ Աքամենեաններու ուղղակի թագաժառանգ չըլլալով հանդերձ, բռնի ուժով ու դաւադրութիւններու միջոցով կը բազմի պարսկական գահին վրայ։ Ան հիւսիսային սահմանային տարածքի՝ Պատմական Հայաստանի կառավարիչը եղած էր։ == Աղեքսանտրի արշաւանքները․ Պարսկական Կայսրութեան նուաճում == === Արշաւանքին կազմակերպումը === Բանակին առաջնորդները միայն մակետոնացիներ էին։ Մեծն Աղեքսանտր բանակին ընհանուր հրամանատարն էր․ ան կը վարէր զօրքին կազմակերպման աշխատանքները։ Իրմէ ետք, բանակին երկրորդ հրամանատարը հօրը զինակիցն էր՝ Փարմէնիոն։ Անմիջապէս ետք՝ Փարմէնիոնին զաւակները՝ Ֆիլօդաս եւ Նիքանօր, Ամիտաս, Փերտիքաս, Քրադերոս, Փդոլեմէոս (Պտղոմէոս) եւ Մելեաղրոս։ Դաշնակից յոյներուն հրամանատարն էր՝ Անդիղոնոս եւ վարձկաններու զօրագունդինը՝ Մենանտրոս։ Մեծն Աղեքսանտր կը վարէր բանակին կազմակերպումը։ Ան էր հնարողը հեծելազօրքին հարուածային զէնքին՝ բաբան։ Ք.ա. 334-ին, Աղեքսանտրի արշաւանքը կը սկսի։ Ան կը գլխաւորէ բանակը կազմուած՝ 30․000 հետեւակէ, 5․000-է աւելի հեծելազօրքէ եւ 160 նաւէ։ Նաւերուն օգնութեամբ կը կտրէ Հելլիսպոնտոս նեղուցը (ներկայիս Տարտանելը) եւ կը մտնէ Փոքր Ասիա։ Պարսիկները կը ստեղծեն միաւորուած ռազմախորհուրդ մը, որուն կ'անդամակցին տեղական կուսակալները։ Խորհուրդը կը գլխաւորէ Մեմնոն Memnon of Rhodes (Ռոտացի Մեմնոնը)՝ Փոքր Ասիոյ մէջ բնակող յոյն ազնուական մը, որ պարսկական բանակին մէջ ծառայած ժամանակ կը յիշուի իբրեւ փայլուն զօրավար։ Ան իր տրամադրութեան տակ ունէր շուրջ 60․000-նոց բանակ, գլխաւորաբար կազմուած յոյն վարձկաններէ։ Մեմնոն կ'առաջարկէ Աղեքսանտրի դէմ կիրարկել «այրած հողի» մարտավարութիւնը․ ժամանակաւոր նահանջ մը դէպի երկիրին խորերը միաժամանակ սեփական ենթակառոյցներու եւ պահեստավայրերու ոչնչացումով։ Ապագան ցոյց կու տայ, որ այդպիսի մարտավարութիւն կրնար հանդիսանալ ամէնէն գործօն միջոցը Աղեքսանտրի յառաջընթացը կասեցնելու համար։ Սակայն, պարսիկ հրամանատարները, թերագնահատելով Աղեքսանտրի կարողութիւնները, կը մերժեն Մեմնոնի առաջարկը։ === Փոքր Ասիոյ գրաւումը (Ք․ա․ 334-333) === ==== Կրանիքոսի ճակատամարտը ==== Աղեքսանտրի՝ պարսիկներուն դէմ առաջին յաղթական ճակատամարտը տեղի կ'ունենայ Կրանիքոս կամ՝ Ղրանիքոս Γρανικός գետի ափին, առասպելական Տրոյայի աւերակներուն մօտ, Ք․ա 324-ին։ Պարսկական բանակներու հրամանատարներն էին՝ շրջանի սատրապներն ու Ռոտացի Մեմնոն։ Պարսիկները կը պարտուին մեծ թիւով զոհեր տալով, որոնց մէջ կային նաեւ ազնուականներ։ Մեծն Աղեքսանտր միայն 110 զինուոր կը կորսնցնէ։ ==== Կորտեան Հանգոյցը ==== Կրանիքոսի յաղթանակէն ետք Աղեքսանտր կը խորանայ Փոքր Ասիա։ Այդ պահուն անոր համար հրամայական կը դառնայ պարսկական նաւատորմի մեկուսացումը անոր Միջերկրածովեայ նաւահանգիստներէն։ Ք.ա. 334-ին Աղեքսանտր Մակետոնացիին բանակը Փոքր Ասիոյ ափամերձ քաղաքները կը գրաւէ։ Կը հասնի Կորտիոն կամ՝ Ղորտիոն Γόρδιον -Gordium, Փռիւքիոյ Φρυγία -Phrygia մայրաքաղաքը, ուր կը լուծէ Կորտեան կամ Ղորտեան Հանգոյցը Γόρδιος δεσμός -Nœud gordien։ Ձմեռը հոն կ'անցընէ։ Մեծն Աղեքսանտր բանակը կը պատրաստէ պարսիկները դիմագրաւելու համար։ Պարսկական լուծէն կ'ազատագրէ յունական գաղթօճախները, անոնց ինքնավարութիւն կը պարգեւէ եւ տուրքահաւաքը կը ջնջէ։ Դարեհի տաղանդաշատ զօրավարը՝ Կրանիքոսի մէջ պարտուած Մեմնոն, կը փորձէ դիմադրութիւն մը կազմակերպել, սակայն կռիւի ամենաբորբ պահուն յանկարծամահ կ'ըլլայ։ Դարեհ ստիպուած կ'ըլլայ անձամբ գլխաւորելու պարսկական բանակը ու պետական զօրահաւաք կը յայտարարէ։ Ք․ա․ 333-ին Աղեքսանտր Կապադովկիան կը գրաւէ եւ կը հասնի Կիլիկիա, Կիլիկիոյ դարպասները։ Մինչեւ Հոկտեմբեր Տարսոն կը մնայ հիւանդութեան պատճառով։ Մեծ զօրավարին առաջնահերթութիւնն էր գրաւել ծովեզերեայ շրջաններ, ապահովելու համար ծովերու գերիշխանութիւնը։ Մինչ Աղեքսանտր կը կտրէր Կիլիկիոյ տարածքը եւ կը շարժէր դէպի Սուրիա եւ Փիւնիկէ, Դարեհ Միջագետքէն դուրս կու գար գլխաւորելով իր զօրքը (յունարէն՝ Μεσοποταμία Մեսոփոդամիա) եւ կ'ուղղուէր յունա-Մակետոնական զօրքին ընդառաջ։ ==== Իսոսի ճակատամարտը ==== Իսոս (այժմ Սուրիա) տարածքին մէջ տեղի կ'ունենայ Աղեքսանտրի ու Դարեհի երկրորդ ճակատամարտը, որ պատմութեան մէջ յայտնի է իբրեւ Իսոսի ճակատամարտ։ Անիկա կ'աւարտի մակետոնացիներու փայլուն յաղթանակով եւ կը կանխորոշէ պարսկական կայսրութեան անկումը։ Այս ճակատամարտը կը յատկանշուի Մակեդոնական բանակին պատրաստ մարտունակութեամբ։ Պարսկական բանակը կը ջախջախուի, կռիւի դաշտին վրայ ձգելով շուրջ 110․000 զոհ։ Դարեհ ռազմադաշտէն փախուստի կը դիմէ, զօրքը ձգելով թշնամիին ձեռքը, ինչպէս նաեւ իր ընտանիքը՝ մայրը, կինը, երկու աղջիկները եւ երեւակայական գանձեր։ Ան, ընտանիքը ետ առնելու համար Աղեքսանտրին կ'առաջարկէ խաղաղութեան դաշինք մը կնքել եւ 10․000 դալանտօ τάλαντον, talanton (ամէն մէկ դալանտօ կը համապատասխանէ 25.80 քիլօ ոսկիի)։ Մեծն Աղեքսանտր կը մերժէ պատասխանելով, թէ քանի հիմա ինքն է Ասիոյ թագաւորը, միմիայն ան կ'որոշէ հողատարածքներուն բաժանումը եւ սահմանները։ Իսոսի ճակատամարտը Աքամենեան Պարսկաստանի փլուզման սկիզբն էր։ ==== Փիւնիկէի եւ Սուրիոյ Նուաճումը ==== Իսոսի ճակատամարտէն ետք, Աղեքսանտրի զօրքը յառաջխաղացքը կը շարունակէ․ կը հպատակեցնէ Փիւնիկէի Արուատ Aradus (արաբ․՝ أرواد‎), Պիպլոս Βύβλος (արաբ․՝ جبيل‎ Jubayl) եւ Սայտա քաղաքները։ Փիւնիկէի (այժմ Լիբանան), Ռոտոսի եւ Կիպրոսի նաւերը կ'իյնան Աղեքսանտրի բանակին գերիշխանութեան տակ։ Այսպէս ան թիկունքը կ'ապահովէ եւ արեւելեան Միջերկրականը կ'իշխէ։ Ք.ա. 332-ին, Աղեքսանտր կը մտնէ Սուրիա։ Դամասկոսի մէջ ան կը տիրանայ Դարեհի գանձարանին։ ===== Սուրի պաշարումը ===== Աղեքսանտրի յաջորդ թիրախը կը դառնայ Փիւնիկէին (ներկայիս Լիբանան) հիմնական քաղաքը՝ Սուր նաւահանգիստը, որ Միջերկրական ծովուն մէջ պարսկական նաւատորմին հիմնական յենակէտն էր։ Սուրը մայրացամաքէն 1.5 քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ գտնուող անառիկ ամրոց-կղզի մըն է, որ շրջապատուած է հսկայ պատերով։ Սակայն այդ հանգամանքը բնաւ խոչընդոտ չէր Աղեքսանտրի համար։ Ան կը սկսի ծովուն մէջ կղզին ցամաքին կապող արհեստական պատնէշի մը կառուցումը։ Սուրի բնակիչները եօթ ամսուան ընթացքին հերոսաբար թշնամիին կը դիմադրեն։ Վերջ ի վերջոյ, մակետոնացիները կը յաջողին ամրոցին պատերուն մէջ ճեղք բանալ լաստանաւերուն վրայ տեղադրուած պաշարողական մեքենաներուն օգնութեամբ։ Սուրի բնակիչներուն հանդէպ վայրագութիւններ տեղի կ'ունենան*։ Փրկուածները, շուրջ 30․000 հոգի իբրեւ ստրուկ կը ծախուին։ Ըստ Առիանոսին, այս վայրագ վարմունքին պատճառն այն էր, թէ Սուրի պաշարման ընթացքին ամրոցին պատասխանատուները, գերի բռնած յոյն զինուորներուն պատերէն կը կախեն, կը սպանեն, ապա ծովը կը նետեն։Սակայն Աղեքսանտր Սուրի թագաւորը, ազնուականներն ու Կարթագենի Carthage դեսպանները ազատ կ'արձակէ։ Նաեւ չի դպչիր Մելկարդ Melqart աստուծոյ սրբարանին․ յոյները զայն կը նմանեցնէին Հերակլէսին Ηρακλή։ === Աղեքսանտր Մակետոնացին Եգիպտոսի Մէջ (Ք․ա․ 331) === Աղեքսանտր Պաղեստինը իրեն կը հպատակեցնէ բացի Կազա ամրաբերձ քաղաքէն։ Անոր բնակիչները չեն յանձնուիր ու կը դիմադրեն, սակայն հողաթումբեր կառուցելով, կը յաջողի հասնիլ պարիսպներուն եւ ի վերջոյ քաղաքը գրաւել։ Վերապրողները իբրեւ ստրուկ կը ծախէ։ Կը յաջորդէ ռազմարշաւ մը դէպի Եգիպտոս՝ Պարսկական կայսրութեան ամէնէն հարուստ շրջանը։ Աղեքսանտր, եգիպտացիներուն կողմէ իբրեւ ազատագրող կը դիմաւորուի։ Զայն, Մեմֆիսի մէջ Memphis (արաբ․՝ منف) Եգիպտոսի Փարաւոն կը հռչակեն (Ք․ա․ 331)։ Ապա, ան կ'ուղղուի դէպի հիւսիս, Միջերկրականի ափերը՝ Նեղոսի գետաբերանը, ուր վայրը յարմար գտնելով կը հիմնէ Աղեքսանտրիա Αλεξάνδρεια - Alexandrie քաղաքը․ Եգիպտոսի ապագայ փառքի ու պարծանքի քաղաքը։ Աղեքսանտրիան Միջերկրականի մեծագոյն նաւահանգիստներէն մէկը եւ գլխաւոր մշակոյթի կեդրոն կը դառնայ։ Քաղաքին կառուցումը կը վերջանայ Աղեքսանտրի մահէն ետք եւ Պտղոմէոսեան Թագաւորութեան մայրաքաղաքը կը յայտարարուի։ Աղեքսանտրի հեռանկարային պատկերացումը՝ հելլենական աշխարհի առեւտրական եւ տնտեսական համագործակցութիւնը Եգիպտոսի հետ, իրականութիւն կը դառնայ։ Բացի ատկէ, ուշիմ Աղեքսանտր Եգիպտոսի առեղծուածային կրօնի, մշակոյթի, ծէսերու եւ ճարտարապետութեան վերաբերեալ յատուկ պատկառանք կը տածէ։ Ք․ա․ 331-ին, Աղեքսանտր Սիվա Ովասիս Siwa Oasis գտնուող Ամոնի Գուշակարանը (պատգամախօսավայրը) Ammon, (յուն․ Ἄμμων), Amon-Ra կ'այցելէ։ Քուրմերը զինք սիրալիր կ'ընդունին, կը ծանօթացնեն երկրին, ճամբորդութիւն մը կը կազմակերպեն դէպի բուրգերն ու սրբավայրերը։ Զայն Ամոնի զաւակը կը կոչեն․ տիտղոս մը՝ զոր Աղեքսանտր կ'ընդունի։ Բայց յատկանշական է քուրմերու յայտնութիւնը, թէ Աղեքսանտր աստուածային ծագում ունի։ Ինքնաստուածացման արարողութենէն ետք անոր առօրեային մէջ կը մտնեն սրբազան տարազներու հագնիլն ու ճակատը զարդարելը Ամոն-Ռա աստուածի եղջիւրներով. այդ պատճառով ալ, արեւելեան աւանդութեանց մէջ զայն կը կոչեն «Իսկանտար Երկեղջիւր»։ Եգիպտոսի մէջ Աղեքսանտր կը ձեւաւորէ իր նոր ստեղծուող պետութեան գաղափարը՝ հելլենիզմի սկզբունքներով ամրապնդուած բարեկամ ժողովուրդներու համագործակցութեամբ։ Աղեքսանտրիա քաղաքին հիման կապուած առասպելը Երբ Աղեքսանտր Եգիպտոս կը գտնուի, երազ մը կը տեսնէ. ըստ որուն Հոմերոսը անոր կ'ասմունքէ Օտիսիայէն բաժիններ։ Անոնց մէջ կը տեղեկագրուի Փարոս կղզին։ Հետեւելով Պլուտարխոսարխոսի պատմութեան՝ «տղամարդ մը ներկայանալի տեսքով եւ ճեփ-ճերմակ մազերով թագաւորին մօտ կ'երեւի եւ անոր կ'ասմունքէ հետեւեալ տողերը․ «Կղզի մը կայ ալեկոծ ծովուն, Եգիպտոսին առջեւ։ Մարդիկ զայն Փարոս կ'անուանեն»։ Աղեքսանտր անմիջապէս կ'արթննայ եւ կ'երթայ Փարոս, որ դեռ կղզի էր։ Ան երբ կ'անդրադառնայ վայրին բնական առաւելութիւններուն, կ'ըսէ թէ Հոմերոսը ոչ միայն նշանաւոր է, այլ ճարտարապետներէն ամէնէն իմաստունն է եւ քաղաքին յատակագիծը կը յարմարցնէ նշեալ վայրին»։ === Պարսկական Կայսրութեան Նուաճում (Ք․ա․ 331 - 330) === ==== Ղաւղամիլայի ճակատամարտը ==== Եգիպտոսէն Աղեքսանտր կը շարժի դէպի արեւելք, ակնկալելով, որ հիմնական բախումը Դարեհի հետ տեղի պիտի ունենայ երկրին խորքը։ Կը սկսի Աղեքսանտրի քառամսեայ տաժանակիր արշաւը (ամրան, ընդդէմ Միջագետքի կիզիչ տափաստանին)։ Երբ զօրքը կը հասնի Տիգրիս գետի ափերուն, Աղեքսանտր կը տեղեկանայ, որ Դարեհի հսկայ զօրքը (թիւով՝ Աղեքսանտրի զօրքին հարիւրապատիկը) կը գտնուի առջեւը։ Երրորդ, վճռորոշ ճակատամարտը Աղեքսանտրի ու Դարեհի միջեւ տեղի կ'ունենայ 1 Հոկտեմբեր, 331-ին, Ղաւղամիլայի կամ՝ Կաւկամելի հարթավայրին մէջ: Դարեհ այս ճակատամարտին ընթացքին վերստին փախուստի կը դիմէ իր զօրքը ձգելով առանց առաջնորդի։ Ղաւղամիլայի* ճակատամարտը Μάχη των Γαβγαμήλων Battle of Gaugamela կ'աւարտի պարսկական բանակին կատարեալ ջախջախումով եւ Աքամենեաններու տոհմին կործանումով։ Այս ճակատամարտին ալ աւելի կը փայլի Աղեքսանտրի ռազմագիտական տաղանդը։Ղաւղամիլայի ճակատամարտ․ Հայոց պատմութեան գիրքերուն մէջ, յաճախ կը յիշուի իբրեւ Արբելլայի Ճակատամարտը, Արբելլան կը գտնուի Ղաւղամիլայէն մօտաւորապէս 100 քմ․ հեռու (այժմ՝ քաղաք Էրպիլ, Իրաք)։ ==== Բաբելոն, Շոշ, Պերսեպոլիս ==== Ղաւղամիլայի յաղթանակէն ետք Աղեքսանտր կը մտնէ Աքամենեան կայսրութեան Բաբելոն հռչակաւոր քաղաքը։ Անոր բնակիչները խանդավառութեամբ, զայն իբրեւ ազատագրող կ'ընդունին։ Ան Բաբելոնը իր նստավայրը կը դարձնէ Ասիոյ մէջ։ Այնուհետեւ Աղեքսանտր անխափան կը շարունակէ յառաջխաղացքը․ կը գրաւէ Պարսկական կայսրութեան մայրաքաղաքներէն մէկը՝ Շոշ Susa պարսկ․՝ Šuš; յուն․՝ Σοῦσα, ուր ինքզինք «Ասիոյ տիրակալ» կը հռչակէ։ Մայրաքաղաքին գանձապետարանէն բռնագրաւուած ռազմական աւարը կը հասնի 750․000 դալանտօ (ամէն մէկ դալանտօ կը համապատասխանէ 25.80 քիլօ ոսկիի)․ բեռնափոխադրման համար կը պահանջուի հսկայ կարաւան մը։ Այնուհետեւ կարգը կը հասնի Իրան՝ պարսիկ ցեղերու բուն հայրենիքը։ Սաստիկ ձմրան պայմաններու մէջ անոնք կը փորձեն դիմադրել՝ փակելով նեղ լեռնանցքները։ Բայց, վերջապէս, Իրանի դարպասները կը բացուին մակետոնացիներուն առջեւ եւ Աղեքսանտր մուտք կը գործէ Պերսեպոլիս Persepolis (յունարէն՝ «պարսիկներու քաղաք», այժմ Իւնեսքոյի ժառանգութեան ցանկին մէջ), ուր յաղթանակէն հարբած, քաղաքը զինուորներուն քմահաճոյքին կը ձգէ՝ կողոպուտ, հրկիզում եւ ջարդ․ զինուորական ժողովին ընթացքին կ'որոշուի քաղաքին կողոպուտը*, սակայն ոչ արքունիքինը։ Յաղթանակի խնճոյքին իրիկունը սակայն, հարբած զինուորները քաղաքը կը հրկիզեն։ Այս որոշումին բուռն առարկութիւն կը յայտնէ Աղեքսանտրի ամենաթանկագին եւ վստահելի զօրավարը՝ Փարմենիոն, ըսելով թէ նման արարք մը կ'անարգէ պարտուողներուն զգացումները։ === Աքամենեաններու հարստութեան անկումը === ==== Պարսկական երբեմնի կայսրութեան գլխաւոր քաղաքներուն գրաւումը ==== Աղեքսանտր կը հետապնտէ Դարեհը․ նպատակն էր կենդանի գերել երբեմնի հզօր արքան։ Յառաջխաղացքի ճամբուն, առանց դիմադրութիւն գտնելու, կը գրաւէ Փասարկատա հին մայրաքաղաքը, (այժմ Իւնեսքոյի ժառանգութեան ցանկին մէջ) Pasargadae Pâthragâda։ Հոն կը գտնէ ուրիշ 6․000 դալանտօ։ Նաեւ կ'այցելէ Կիւրոսին դամբանը․ իբրեւ յարգանքի տուրք (պատանի, անոր մասին կարդացած էր Քսենոֆոն զօրավարին «Քիրու Փետիա» գործը Κύρου παιδεία- թարգմ․՝ Կիւրոսի Դաստիարակութիւնը. կը հրամայէ դամբանին ներքին մասը պատշաճ ձեւով զարդարել։ Բանակը երկու ամիս հանգստանալէ ետք, Աղեքսանտր կը քալէ դէպի Մարաստան Media, ուր կը գտնուի Էքդավանա քաղաքը (այսօրուան Համատան)։ Զայն գրաւելով՝ անոր ձեռքը կ'անցնին Պարսկական կայսրութեան բոլոր իշխանութիւնները։ Աղեքսանտր հասած էր իր նպատակին․ արշաւանքը վերջացած կը նկատուի։ Սակայն Դարեհ անյայտ էր։ Աղեքսանտր կը ծրագրէ արշաւանքը շարունակել մինչեւ Դարեհը գերի բռնէ։ Յոյն դաշնակիցներուն պարտականութիւնը վերջացած ըլլալով, փափաքողները Յունաստան կը վերադառնան, ուրիշներ ալ կ'ուզեն հետեւիլ անոր յաջորդ արշաւանքին։ Աղեքսանտր, պարսկական ամբողջ գանձին փոխադրութիւնը դէպի Էքդավանայի աքրոփոլին, Փարմենիոնին կը վստահի։ Իսկ գանձին պահպանումը իր մանկութեան ընկերոջ Արփալոյին կը յանձնէ, 6․000 պահակներով։ Փարմենիոն Մարաստան կը մնայ, որովհետեւ իր պատասխանատուութիւնն էր պահպանել Աղեքսանտրի թիկունքը։ ==== Դարեհի հետապնդումը ==== Աղեքսանտր Դարեհին հետապնդումը կը շարունակէ․ Մարաստանէն կ'անցնի Պարթեւաստան։ Երբ Կասպիցի Դարպասները կը հասնի (Կասպից Ծովուն հարաւ արեւելքը), կ'իմանայ թէ Պակդրիոյ Bactria (արաբ․՝. باختر) սատրապը՝ Պեսոս Bessus, Դարեհը ձեռբակալած է եւ մնացեալ սատրապներուն կողմէ Պարսկաստանի թագաւոր հռչակուած է։ Աղեքսանտր կ'որոշէ փոքրաթիւ պահակագունդով հետապնդել Պեսոսը եւ Դարեհը ողջ գերի բռնել։ Դարեհի բարոյալքուած զինակիցները երբ կը տեղեկանան, թէ Աղեքսանտր սրընթաց կը մօտենայ, Պեսոս կուսակալի սադրանքով կը դաշունահարեն Դարեհը ու կը յանձնուին յուսալով յաղթողին բարեգթութեան։ Աղեքսանտր Դարեհը պատշաճ յուղարկաւորութեամբ հողին կը յանձնէ, իսկ անոր դաւաճան զինակիցները անողորմ մահապատիժի կ'ենթարկէ։ === Դարեհի մահուան հետեւանքները Ք․ա․ 330 -327 === ==== Զինուորական կարգաւորումներ․ Աղեքսանտրի վարած քաղաքականութիւնը Կեդրոնական Ասիոյ տարածքին ==== Դարեհի մահը կը յառաջացնէ հսկայ կայսրութեան վերակազմակերպումը։ Աղեքսանտր, հաստատելու համար իր իշխանութիւնը եւ պահպանելու նորաստեղծ կայսրութեան հսկողութիւնը, Պեսոսին եւ անոր կողմնակից ու Դարեհի սպանութեան հետ կապ ունեցող սատրապներուն դէմ կը շարժի։ Կը տեղեկանայ թէ Պեսոս, իր երկիրը պաշտպանելու եւ Ասիոյ տիրանալու համար կը կազմակերպէ զօրաւոր ազգային բանակ մը։ Այս պատճառներու բերումով, Աղեքսանտրի արշաւանքին պարագաները կը փոխուին։ Ան, որպէսզի յաջողի արշաւանքին դէպի արեւելք շարունակութիւնը, հարկ կը տեսնէ վստահիլ Դարեհի հաւատարիմ գործակիցներուն եւ զինակիցներուն։ Թշնամիին լեռնային ռազմական դիրքը Աղեքսանտրը կը պարտադրէ զօրքը վերակազմելու․ աւելի դիւրաշարժ բանակ մը, որպէսզի կարողանայ միաժամանակ կատարել իրարմէ անջատ մարտական գործողութիւններ։ Մակեդոնական փաղանգը կը բաժնուի աւելի փոքր մասերու, իսկ հեծելազօրքը երկու մասի եւ կը միախմբուի հեծեալ նետարձակողներու եւ նիզակարձակողներու թեթեւ խումբերուն հետ, ըստ պարսկական օրինակին։ Յունաստանէն եւ Փոքր Ասիայէն մարտական թարմ ուժեր կը հասնին եւ կը փոխարինեն բանակին կորուստները (գլխաւորաբար Յունաստան վերադարձողներ)։ Կ'օգտագործուի տեղացիներուն հեծելազօրքը։ Այս փոփոխութիւնները յաջորդաբար կը կատարուին։ Աղեքսանտրի բանակը, դէպի Հնդկաստան արշաւանքի սեմին, բոլորովին նոր դիմագիծ մը կը ստանայ։ Բանակին կազմակերպման փոփոխութիւններէն զատ, Աղեքսանտր երկարաձիգ Ժամկէտով կարեւոր քաղաքականութիւն մը կը կիրարկէ․ նոր քաղաքներու հիմնումը՝ առաջինները Ասիոյ հողին վրայ։ Այս քաղաքներուն դիրքին ընտրութիւնը, պատմաբաններէն եւ ռազմագէտներէն «հանճարեղ» կը նկատուի։ === Արշաւանք դէպի Հնդկական Կովկաս === Պեսոսի դէմ արշաւանքը, Աղեքսանտրի առիթը կու տայ Կեդրոնական Ասիան շրջելու․ Մարաստան, Պարթեւաստան, Արիա Areia Ἀρ(ε)ία արեւմտեան Աֆղանիստան, Տրանկիանա Drangiana՝ (արեւելեան Պարսկաստան), Արաքոսիա Arachosia (հարաւային եւ կեդրոնական Աֆղանիստան), Պակդրիա (այժմ՝ հիւսիսային եւ կեդրոնական Աֆղանիստան) եւ Սքիթիա Scythia (Պարսկաստանի արեւելքը եւ հիւսիսը՝ Կասպից Ծովու արեւելքը եւ հիւսիսը)։ Աղեքսանտրիա անունով նոր քաղաքներ կը հիմնէ․ օրինակ, Աֆղանիստանի Աղեքսանտրիան այժմ՝ Քանտահար Qandahar, Տաճիկիստանի Աղեքսանտրիա Էսխադի (թարգմ․՝ Ամենահեռու) Ἀλεξάνδρεια Ἐσχάτη-Alexandria Eschate։ Նաեւ, մէկ կողմ կը դրուին Մակետոնական/յունական բարքերն ու սովորութիւնները եւ արեւելեան՝ յատկապէս պարսկականը կ'իւրացուին։ Սակայն, ամենակարեւոր պաշտօնները կը վստահի իր ամենամօտիկ ընկերներուն եւ մարտընկերներուն՝ Իֆեստիոն Héphestion՝ հազարապետի տիտղոսը (2-րդ պետութեան կարգի) եւ Արփալօ Harpale՝ կայսրութեան գանձապահը։ ==== Արեւելեան սատրապութիւններուն հպատակումը ==== Ք․ա․ 329-ի գարնան, Աղեքսանտր Հնդկական Կովկաս կը հասնի, ուր կը հիմնէ Աղեքսանտրիա մը եւս։ Պեսոս կը յաջողի հեռանալ, կ'անցնի Ամու-Տարիա Amu Darya գետը, կը հրկիզէ նաւերը եւ կը հաստատուի Սոկտիանայի Sogdia Նաֆթաքա քաղաքը։ Աղեքսանտր զայն կը հետապնդէ եւ Պտղոմէոս զօրավարը անոր դէմ կը ղրկէ։ Ան, գերի կը բռնէ Պեսոսը եւ Աղեքսանտրին կը յանձնէ։ Աղեքսանտր զայն սպաննել կու տայ եւ յառաջխաղացքը շարունակելով կը հասնի Սամարղանտ մայրաքաղաքը, ապա Դաշքենտ (երկու քաղաքներն ալ այժմ Ուզպեքիստանի գլխաւոր քաղաքներէն են)։ Կը յաջորդէ մեծ ապաստամբութիւն մը Պակդրիոյ եւ Սոկտիանայի մէջ․ այս ապստամբութեան առաջնորդն էր Սոկտիանայի բանակի զօրավարներէն՝ Սփիդամենիս Spitamenes։ Աղեքսանտր այս ըմբոստութիւնը* ոչ միայն շատ դժուարութեամբ կ'ընկճէ, այլ նաեւ կը կորսնցնէ Մակետոնական ամբողջ զօրագունդ մը Փոլիդիմիդօ գետի ափերուն (այժմ՝ Սարաուհսան գետ)։ Հնդեւրոպական ծագում ունեցող ռազմատենչ պակդրիացի ու սոկտիանացի ժողովուրդներու ընդվզումը Աղեքսանտրի դէմ հայրենական պատերազմի կը վերածուի․ երկու տարիով Աղեքսանտրի հետագայ յառաջխաղացման թափը կը կասեցնեն եւ աննախադէպ կորուստներու կը յանգեցնեն։ Այդ ժողովուրդները իրենց լեռնային բերդերէն կ'իջնէին ու հարուածելով Մակետոնական բնակավայրերը, կայծակնահար՝ կ'անհետանային։Այս ռազմական գործողութիւններուն ընթացքին Աղեքսանտր Սիր-Տարիա (պատմ․ անունը՝ Յաքսարդես, Jaxartes հին յուն․՝ Ἰαξάρτης) գետը կը հասնի, ուր կը հիմնէ իր անունով կոչուած քաղաքներէն ամենահեռաւորը՝ Աղեքսանտրիա Էսխադի (թարգմ․՝ Ամենահեռու)․ այժմ՝ Տաճիկիստանի Խոճէթ շրջան։ Ապա, Հիմալայեան լեռնաշղթային սառած գագաթներէն զուգահեռ անցնելով, Հնդկաստան կը հասնի Խայպեր Անցքին Khyber Pass միջոցաւ։ ===== Առանձին պատմութիւն ===== Առանձին պատմութիւն է Սոկտիանական ուղղաձիգ ժայռի Sogdian Rock պաշարումը։ Անոր գագաթին ամրացուած են Օքսիարթ Oxyartes պարսկ․՝ وخش‌ارد (Vaxš-ard) տեղացի զօրապետին ընտանիքը եւ ապստամբներ։ Աղեքսանտրի զինուորները կը յաջողին «անձեռնմխելի» ժայռը մագլցիլ։ Զօրապետը Մակետոնացիներուն ռազմարուեստը տեսնելով, կը հիանայ, դիմադրութիւնը կը դադրեցնէ եւ զանոնք խնճոյքի կը հրաւիրէ։ Կերուխումի ժամանակ, Աղեքսանտր կը սիրահարուի զօրապետին աղջկան՝ Ռոքսանային։ Ամուսնութիւնը Ռոքսանայի հետ, պատմաբաններուն համար, մեծ քաղաքական մտադրումով եղած է, քանի որ Աղեքսանտր վերջնականապէս կը լուծէ անհնազանդ Պակդրիայի ու Սողտիանայի խնդիրները։ === Ներքին հարցեր, բանավէճեր === Ք.ա. 330-ի աշնան Աղեքսանտր առաջին բախումը կ'ունենայ Մակետոնացի զինակիցներուն հետ։ Անոնց դժգոհութեան պատճառները բաւական էին։ Հիմնական երեք պատճառները հետեւեալներն են։ Առաջինը, պատերազմի շարունակութիւնն էր․ հոգնատանջ զօրքը իր առաքելութիւնը աւարտած կը նկատէ եւ Աղեքսանտրի արշաւանքը շարունակելու տենդը իրեն համար այլեւս անհասկանալի կը թուի։ Երկրորդ պատճառը՝ Աղեքսանտրի ու անոր շրջապատին ցուցադրական ու լրբաբարոյ ապրելակերպը։ Երրորդ՝ Աղեքսանտր հետզհետէ կը հեռանայ հայրենակից Մակետոնացիներէն ու կը նախընտրէ երբեմնի «բարբարոս» (յոյները նախքան արշաւանքը այդպէս կ'որակէին պարսիկները եւ ընդհանրապէս արեւելքի կամ իրենց անծանօթ ազգերը) պարսիկներու շրջապատը։ Աղեքսանտր քաջ կը գիտակցի, որ այս հսկայ երկիրը անհնար էր հնազանդութեան մէջ պահել միայն սակաւաթիւ յունամակեդոնական ուժերով։ Անոր անհրաժեշտ էր երկրի բնակչութեան, յատկապէս տեղական ազնուականութեան աջակցութիւնը, որ հակառակ Դարեհի տարած պարտութեան, երկրին մէջ տակաւին ամուր դիրքեր ունէր։ Անկէ դուրս, Աղեքսանտր կ'որդեգրէ մէկ քաղաքականութիւն՝ զինք ներկայացնել իբրեւ Աքամենեաններու թագաժառանգ։ Եւ այդպիսին ըլլալով, ան կ'ընդօրինակէ պարսկական արքունիքին բնորոշ ապրելակերպը։ Ազատամիտ յոյներուն եւ Մակետոնացիներուն համար, Աղեքսանտրի շրջապատին մէջ արմատաւորուած արեւելեան շողոքորթութիւնն ու ստրկամտութիւնը անհանդուրժելի կը նկատուին։ Աղեքսանտր իրազեկ էր այդ տրամադրութիւններուն, ու երբ իր մտերիմներուն շրջապատին մէջ դաւադրութիւն կը բացայայտուի, ան առանց վարանումի մահապատիժի կ'ենթարկէ անջատ դէպքերու ընթացքին, իր անմիջական շրջակայքէն զինակիցներ, որոնց մէջն էր նաեւ իր հռչակաւոր տարեց հրամանատար՝ Ղաւղամիլայի հերոս՝ Փարմենիոն Parmenion (Ք․ա․ 330), ինչպէս նաեւ արշաւանքին պաշտօնական պատմաբան եւ Արիստոթելին քեռորդին ու աշակերտ Քալիսթենին Callisthenes (Ք․ա․ 327), նոյնպէս՝ Ֆիլօդաս Philotas (Ք․ա․ 330), Քլիդոս Cleitus the Black (Ք․ա․ 328)։ === Գաղութներու Հիմնադրութիւն === Իր ապագայ կայսրութեան ենթակառուցուածքները զարգացնելու նպատակով, Աղեքսանտր արշաւանքին սկիզբէն, առաջին յաջողութիւններէն իսկ, կը հիմնէ շարք մը քաղաքներ, որոնց իր անունը կու տայ։ Այդպէս հին աշխարհի քարտէսին վրայ, Փոքր Ասիայէն մինչեւ Եգիպտոս եւ Պարսկական վաղեմի կայսրութեան ամբողջ տարածքին կը յառաջանան բազմաթիւ «Աղեքսանտրիաներ»։ === Կացութիւնը Յունաստանի մէջ === Աղեքսանտր երբ արեւելեան արշաւանքը կը սկսի, Անտիփադրոս զօրավարին կը վստահի Յունաստանի խնամապետութիւնը։ Աղեքսանտրի բացակայութեան Յունաստանի մէջ խաղաղութիւն կը տիրէ, ի բացառեալ Ք․ա․ 331 Սփարդացիներու թագաւորին՝ Աղիս Գ․ Agis III Ἄγις ապստամբութենէն։ Անտիփադրոս Մեկալոփոլիի ճակատամարտին Battle of Megalopolis կը յաղթէ ու կը սպաննէ զայն։ Նաեւ կը շարունակուին վէճերը Անտիփադրոսի եւ Աղեքսանտրի մօր՝ Ողիմպիատայի միջեւ․ իւրաքանչիւրը միւսին դէմ Աղեքսանտրին նամակներով կը գանգատի։ Յունաստան Մեծն Աղեքսանտրի արշաւանքներուն ընթացքին բարգաւաճ շրջան մը կ'անցընէ։ Աղեքսանտր պարբերաբար մեծ գումարներ կը ղրկէ, ինչ որ կ'ոգեւորէ տնտեսութիւնը եւ Կայսրութեան տարածքին առեւտուրը կը զարգանայ։ Սակայն, Աղեքսանտրի անդադար պահանջը՝ ջոկատներ ուղղարկելու՝ վերանորոգելու համար արեւելեան արշաւանքին բանակը եւ Մակեդոնացիներուն արտագաղթը դէպի նուաճած տարածքները, կը սպառեն Մակեդոնիան։ Այս տկարութիւնը, յետ Ալեքսանտրի տարիներուն աւելի կը զգացուի եւ ի վերջոյ, Մակետոնական Գ․ Պատերազմէն ետք, Հռոմի կը հպատակի, Ք․ա․ 171 - 168։ == Հետագայ Արշաւանքներ == Արեւելեան սատրապութիւններուն հպատակումէն ետք, Ալեքսանտր յաջորդ արշաւանքներուն նախապատրաստական աշխատանքներ կը տեսնէ։ Առաջնահերթութիւն ունէր Հնդկաստանի արշաւանքը։ === Հնդկաստանի արշաւանքին նախապատրաստութիւնը === Հետագայ արշաւանքներու ծիրէն ներս, Աղեքսանտրին համար անյետաձգելի էր Հնդկաստան ներխուժումը․ կը մերժէ դաշնակից Խորասանի (պարս․՝ خراسان - Xorâsân) Ֆարասման թագաւորին առաջարկը արշաւելու Պոնտոս (հին յունական գաղթօճախ-թագաւորութիւն, Փոքր Ասիոյ հիւսիս արեւելք, Սեւ Ծովուն հարաւ արեւելեան ափերուն)։ Պատճառները հետեւեալներն են. Այդ օրերուն, Հնդկաստան կը համարուէր Ասիոյ ծայրամասը (աւելի փոքր տարածութեամբ քան այսօր)։ Անոր նուաճումով, Աղեքսանտր կը հաւատար (ըստ Առիանոսին, թէ պիտի ապահովէր արեւելեան սատրապութիւնները հաւանական ներխուժումէ կամ՝ դասալքութենէ։ Ան ծանօթ էր Հնդկաստանի հարստութեան, ինչպէս նաեւ անկէ ապագային քաղուելիք տնտեսական օգուտներուն։ Նաեւ, Աղեքսանտրի փափաքը՝ իբրեւ Մեծ Թագաւոր, գրաւել էր Դարեհի հպատակած երկիրները եւ իր իրագործումներով դառնալ Պատմութեան ախոյեանը։ Վերջապէս իբրեւ Արիստոթելին աշակերտը, կիրքը ունէր նոր երկիրներ գտնելու, ընդլայնելու այդ ժամանակի աշխարհագրական գիտելիքները, կ'ուզէր ստուգել, եթէ Հինտու գետը կը նոյնանար Վերին Նեղոսին հետ եւ եթէ Հնդկաստան կը միանար Եթովպիոյ. կ'ուզէր հետեւիլ նաեւ Հերակլէսի ու Տիոնիսոսի հետքերուն՝ քալել հրաշքներու երկիրը։ Ըստ Պլուտարխոսի (Փլուտարխոս), Աղեքսանտր կը սկսի հաւատալ, թէ իր առաքելութիւնն է քաղաքակրթել եւ միատեղել ազգերը, հիմնելով տիեզերական արդար պետութիւն մը․ այս նպատակին համար, Հնդկաստանի գրաւումը վճռական քայլ մըն էր իրեն համար։ Աղեքսանտր կ'իմանայ, թէ Հնդկաստան հասանելի է Քոֆինա գետի հովիտէն (այժմ Քապուլ, Աֆղանիստան), թէ Հինտու գետէն անդին կան շատ ուրիշ մեծ գետեր, սակայն չի գիտեր եթէ անոնք առաջինին մէջ կը թափին։ Կը տեղեկանայ Հնդկաստանի քաղաքական կացութեան․ հնդիկները բաժնուած էին բազմաթիւ մեծ պետութիւններու, յաճախ իրարու դէմ կը կռուէին եւ կռիւներու ընթացքին բազմաթիւ փիղեր կը գործածէին։ Մասնաւորաբար, կ'իմանայ, թէ Հինտու Indus, Sindhu եւ Իտասփի (կամ՝ Հիւտասփի) Hydaspes գետերուն միջեւ տարածուած երկրին ԹաքսիլիսTaxiles Tαξίλης թագաւորը, Փորօ* (սանսգր․՝ पुरूवास Փուրուվաասա, հին յուն․՝ Πῶρος) թագաւորին թշնամին էր եւ Մակեդոնացիներուն հետ դաշնակցիլ կ'ուզէր։ Փորօ՝ Իտասփի եւ Աքեսինի գետերուն միջեւ տարածուած երկրին թագաւորը, այսօրուան Փանճապին Punjab։ ==== Բանակին վերակազմութիւնը ==== Աղեքսանտր կը գիտակցի, թէ գալիք արշաւանքի ընթացքին պիտի դիմագրաւէ երկարատեւ ու դժուար յառաջխաղացքներ, գետեր եւ բերդեր, ուր պահակագունդեր պիտի ձգէ։ Արդէն թեսալական (Թեսալիա, շրջան կեդրոնական Յունաստանի) հեծելազօրքը եւ մնացեալ յոյներուն մեծ մասը Յունաստան վերադարձած էին, իսկ վեթերան Մակետոնացիներէն եւ վարձկաններէն շատեր գրաւուած երկիրներուն պահակագունդերուն մաս կը կազմէին։ Այս պատճառով, բանակին թիւը կ'աւելցնէ եւ զայն աւելի դիւրաշարժ կը դարձնէ։ Բանակին վերանորոգման կը սատարեն Մակետոնիայէն հասած հետեւակ ուժեր եւ հեծելազօրք, յոյն վարձկաններ, ինչպէս նաեւ Ասիացի զինուորներ՝ հեծեալներ, հեծեալ նետարձակողներ ու նիզակաձիգեր։ Գետերը կտրելու, անցնելու համար, Գարիայէն Caria (յունական գաղթօճախ-երկիր Փոքր Ասիոյ հարաւ արեւմտեան շրջանը), Կիպրոսէն, Փիւնիկէէն եւ Եգիպտոսէն կը ներառնուին նաւագործներ եւ թիավարողներ։ Արշաւախումբին այս նոր մարմինը հեռու էր նախկին բանակին ազգային եւ լեզուական համասեռութենէն, սակայն շնորհիւ Մակետոնացի հրամանատարներուն ճարտարութեան եւ Աղեքսանտրի գերազանց առաջնորդութեան՝ գործունեայ կը դառնայ։ === Աղեքսանտրի անցքը Քոֆինա գետէն եւ Հինտու գետ հասնիլը === Ք․ա․ 327-ին, կը սկսի Մակետոնական բանակին արշաւանքը Հնդկաստանի թերակղզիին գրաւման համար։ Աղեքսանտր Պակդրիա կը ձգէ Ամինտաս Αμύντας, Amyntas (son of Arrhabaeus) զօրավարը եւ ճեղքելով Աղեքսանտրիա քաղաքը կը հասնի Քոֆինա գետը, ուր բանակը երկու մասի կը բաժնէ․ Իֆեսդիոնան Փերտիքային հետ կարճ ճամբուն կը հետեւին՝ Քոֆինա գետին հովիտէն անցնելու եւ պատրաստելու Աղեքսանտրին յառաջխաղացքը Հինտու գետէն։ Իսկ ան, բոլորովին տարբեր՝ լեռնային յառաջխաղացքով կը յառաջանայ, որպէսզի արշաւախումբին բուն մարմինը պահպանէ հաւանական որոգայթներէ։ Այս յառաջխաղացքին ընթացքին, երեք իրերայաջորդ կռիւներէ ետք, կը հպատակեցնէ Ասփասիաներուն երկիրը․ օրինակ դառնալու համար մնացեալ շրջանին՝ գետնին հաւասար կը դարձնէ առաջին քաղաքը, որ դէմը կը կենայ, կը բնաջնջէ՝ անոնք, որոնք չեն յաջողիր փախչիլ։ Ապա, կը հասնի Ասաքիներուն Aśvaka երկիրը․ շրջանին ամենահզօր հնդիկներուն։ Կը պաշարէ Մասակա մայրաքաղաքը, (այժմ՝ Չակտարա, Փաքիստան)։ Քաղաքէն դուրս տեղի ունեցած կռիւին, ասաքիները կը պարտուին, իսկ մէկ շաբթուան պաշարումէն ետք, մայրաքաղաքին պաշարեալները բանակցութիւններ կը խնդրեն։ Աղեքսանտր հնդիկ վարձկաններուն հետ կը բանակցի եւ զանոնք կը համոզէ քաղաքէն մեկնիլ․ սակայն, իրիկունը զանոնք կը շրջապատէ եւ կ'ոչնչացնէ (այս պատահարը, Մեծն Աղեքսանտրի արշաւանքներուն պատմութեան էջերուն սեւ արատը կը համարուի)։ Ք․ա․ 327-ի ձմեռէն մինչեւ 326-ի գարնանամուտ կը յաջողի գրաւել Աօռնոս Ժայռը Άορνος Πέτρα, Aornos․ այս շրջանի նուաճումը անոր կու տայ Անպարտ Նուաճողի համբաւը։ Ք․ա․ 326-ի գարնան, Հինտու գետը կը հասնի, ուր կը հանդիպի զօրքին մնացեալ բաժինին․ Աղեքսանտրին զօրքը Հինտու գետը (գետին կեդրոնական աւազանին շրջանը) կ'անցնի շնորհիւ Իֆեստիոնայի կառուցած կամուրջին (այդ ժամանակաշրջանին համար, արհեստագիտութեան գլուխ գործոց մը) եւ փոքր նաւակներուն միջոցաւ։ === Յառաջխաղացքը Հինտու գետէն մինչեւ Իֆասի գետ === Աղեքսանտր նախքան յառաջխաղացքը, գետափի երկայնքին փառաւոր զոհաբերութիւններ եւ հեծելարշաւներ կը կազմակերպէ։ Հինտու գետին դիմացի ափը անցած, այդ շրջանին դաշնակից երկրին թագաւորը՝ Թաքսիլի զայն պատիւներով կը դիմաւորէ ԹաքսիլաTaxila մայրաքաղաքին մէջ (ներառնուած է ԻՒՆԵՍՔՕ-ի Համաշխարհային Ժառանգութեան ցանկին մէջ)․ հարուստ քաղաք եւ Հինտուիզմի կեդրոն։ Աղեքսանտր մեծ գումարով կը պարգեւատրէ Թաքսիլին իր կատարած ծառայութիւններուն համար, զայն հարկատու կը դարձնէ եւ մայրաքաղաքին մէջ պահակագունդ մը կը ձգէ, ինչպէս նաեւ՝ գիտնականներ։ Վերջինները, կը սկսին ուսումնասիրել Հնդկաստանի բուսականութիւնը եւ կը տպաւորուին կիսամերկ միաբաններէն, որոնց «մերկիմաստակ - γυμνοσοφιστάς» անունը կու տան։ Ալեքսանտր անոնց քով, Օնիսիքրիտոս Onesicritus - Ὀνησίκριτος պատմաբանը կը ղրկէ զանոնք ճանչնալու եւ իրենց հետ զրուցելու համար։ Միաժամանակ, շրջանի երկիրներէն դեսպաններ կը ժամանեն Թաքսալա, բացի՝ յանդուգն Փորոյէն, որ լուր կը ղրկէ, թէ՝ բանակով մը Ալեքսանտրին Իտասփի (կամ՝ Հիւտասփի) գետի ափին կը սպասէ։ Աղեքսանտր Իտասփի գետը անցնելու համար, զինուորներ կը ղրկէ՝ բերելու Հինտու գետը անցնելու ատեն գործածուած նաւերուն անջատ մասերը։ Ան կը շարունակէ յառաջխաղացքը դէպի Իտասփի։ Ք․ա․ 326 Յուլիս ամսուան մէջ Աղեքսանտրի բանակը կը յաջողի գետը անցնիլ։ Փորոյին բանակը կը հաշուէր 4․000 հեծեալ, 300 մարտակառք, 200 փիղ եւ 30․000 հետեւակ։ Մակետոնացիներուն բանակը թիւով քիչ՝ 15․000 հետեւակ եւ 5․000 հեծեալ, դիւրութեամբ կը յաղթէ։ Աղեքսանտր սակայն, պատուով կը վարուի պարտուած Փորօ թագաւորին հետ, անոր կ'արտօնէ շարունակել թագաւորել, Թաքսիլիին հետ կը հաշտեցնէ եւ իր դաշնակիցը կը դարձնէ (այդ օրերու պատմաբանները կը վկայեն, թէ Աղեքսանտր վեհանձութեամբ կը վարուի անոր հետ, որովհետեւ կը հիանայ Փորոյին հպարտ կեցուածքին վրայ)։ Աղեքսանտր Իտասփի գետի ափերուն (հիւսիս արեւմտեան Հնդկաստան) երկու քաղաք կը հիմնէ․ Նիքէա Աղեքսանտրիա Nicaea Alexandria - Αλεξάνδρεια Νίκαια, ի պատիւ տարած յաղթանակին եւ Աղեքսանտրիա Վուքեֆալա Alexandria Bucephalous կամ՝ Bucephalia, հոն մահացած իր սիրելի ձիուն յիշատակին։ Քիչ ետք, սիրելի շունն ալ՝ Փերիդաս Peritas - Περίτας կը մահանայ եւ անոր յիշատակին համար քաղաք մը եւս կառուցել կու տայ։ Քաղաքներուն կառուցման հսկումը կը վստահի Քրաթերոսին եւ ան կը շարունակէ յառաջանալ դէպի Աքեսինի եւ Իտրաօդի (այժմ՝ Րավի) գետերը։ Յառաջխաղացքը շարունակելու ընթացքին կը խեղդէ Ասփասիաներուն ապստամբութիւնը եւ իրեն կը հպատակեցնէ այդ շրջանին մէջ բնակող Քաթէի ժողովուրդը։ Աղեքսանտր կը փափաքի անցնիլ Իֆասի գետը եւ հետազօտել գետէն անդին տարածուող անապատը, սակայն կը հանդիպի զինուորներուն բուռն հակազդեցութեան։ Զինուորները, մարմնապէս եւ հոգեպէս յոգնած, կը հաւաքուին ու կը բողոքեն իրենց թագաւորին եւ զօրավարին, թէ այլեւս չեն ուզեր շարունակել։ == Արեւելեան արշաւանքներուն վախճանը == Աղեքսանտր տեսնելով բանակին չկամութիւնը շարունակելու, Ք․ա․ 326-ի աշնան, կ'որոշէ վերադառնալ։ Զօրքը գետը կ'անցնի եւ հոն Աղեքսանտր կը հիմնէ բոլոր Աղեքսանտրիա քաղաքներուն ամենարեւելքը գտնուող՝ Իֆասիին Աղեքսանտրիան Αλεξάνδρεια επί του Ύφαση. Վերադարձի ծիսական արարողութիւնները կատարելէ ու կառուցելէ ետք 12 փառաւոր սիւներ՝ ձօնուած Ողիմպոսի ամէն մէկ աստուծոյ, զօրքը մասերու կը բաժնէ եւ Նիքէա ու Վուքեֆալա կը վերադառնայ։ === Հինտու գետի աւազանին նուաճումը === Աղեքսանտր դէպի Բաբելոն վերադարձը ապահովելու համար, կ'որոշէ Հինտու գետի աւազանին նուաճումը՝ հարաւ իջնելով։ Կառուցել կու տայ 1․000 նաւերէ բաղկացած նաւատորմ մը եւ Ք․ա․ 326-ի Նոյեմբերին, զօրքին մէկ մասը նաւերով կը հետեւի Իտասփի, ապա Աքեսինիս Ακεσίνης (կամ՝ Չենապ Chenab) եւ վերջապէս Հինտու գետերուն հոսանքը դէպի հարաւ՝ ծով։ Իսկ բանակին մնացեալ բաժինը հետիոտն դէպի հարաւ կ'ուղղուի գետին երկու ափերէն։ Նաւատորմը կ'առաջնորդէ Նէարխոս, իսկ նաւազները գլխաւորաբար փիւնիկեցիներէ եւ յոյներէ կը բաղկանային։ Աղեքսանտրի բանակը մէկ կողմէ գետերէն նաւարկելով եւ միւս կողմէ անոնց ափերէն յառաջանալով կը հասնի Մալհիներուն երկիրը Malhi Μαλχί (այժմ՝ Միւլդան Multan)։ Ք․ա․ Նոյեմբեր 326-էն մինչեւ 325-ի գարունը կը տեւեն շրջանը գրաւելու արշաւանքները։ Տեղի կ'ունենան երեք հանգրուաններով բախտորոշ ճակատամարտեր․ վերջինին՝ Մալհիներուն քաղաքին պաշարման ընթացքին Mallian campaign, Siege of the citadel Մեծն Աղեքսանտր ծանրօրէն կը վիրաւորուի․ զինուորները քաջալերելու համար, անոնցմէ առաջ պարիսպին գագաթը կը հասնի մինակ, երկու զինակիցներով եւ թշնամիին թիրախ կը դառնայ։ Բուժումը բաւական երկար կը տեւէ։ Աղեքսանտր Մալհիներու երկրին գրաւումէն ետք, իր անունով քաղաքներ կառուցել կու տայ եւ ինք, փոքր բանակով Հինտու գետին արեւելեան աւազանը կը հետազօտէ։ Ք․ա․ 325-ին Մեծն Աղեքսանտր Աքեսինի եւ Հինտու գետերուն կցակէտին, կը հիմնէ Հինտուին Աղեքսանտրիան, ուր առաւելաբար բանակի անդամներէն Թրակիացիներ կը հաստատուին։ === Վերադարձի ճամբան === Աղեքսանտր զօրքին վերադարձը հետեւեալ կերպով կը կազմակերպէ․- Զօրքը երեք մասի կը բաժնէ։ Առաջինը, Քրադերոս զօրավարին հրամանատարութեամբ, կ'ուղղուի դէպի Աղեքսանտրիա Արաքոսիա Alexandria Arachosia - Αλεξάνδρεια Αραχωσίας այժմ՝ Քանտահար Kandahar, կը ճեղքէ Էդիմանտրոյի աւազանը եւ Քարմանիա Kerman Province կը հասնի, ուր Աղեքսանտրին կը սպասէ։ Երկրորդը, նաւատորմը, ծովակալ Նէարխոսի առաջնորդութեամբ, Պարսից Ծոցին ափերը հետազօտելով Աղեքսանտրիա Շոշ քաղաքը կը հասնի։ Բանակին երրորդ մասը, Աղեքսանտրի ղեկավարութեամբ, Ք․ա․ Օգոստոս 325-ին Փադդալայէն ճամբայ կ'ելլէ Կետրոսեան Անապատը Gedrosia անցնելու նպատակով։ Առաջին 60 օրերու ընթացքին, մինչեւ Կետրոսիոյ մայրաքաղաքը՝ Փուրա հասնի, մեծ դժուարութիւններու դէմ յանդիման կու գայ․ սաստիկ տաք էր եւ ջուրի պակաս կար։ Մեծ թիւով զինուորներ կը կորսնցնէ։ Վերջապէս Քարմանիա կը հասնի, ուր Քրադերոսին կը հանդիպի։ Հոն նաեւ, Նէարխոսը կը ժամանէ եւ տեղեկութիւններ կու տայ իր ընթացքին շուրջ, ապա կը շարունակէ ու նաւատորմով կը հասնի Տիգրիսի գետաբերանը։Աղեքսանտր, իր բանակին փոքր մասով մը կը հասնի Պերսեպոլիս։ Հոն սատրապ կը նշանակէ Փեւքեսդան*։ Փեւքեսդան Մալհիներուն քաղաքի պաշարման ընթացքին, Մեծն Աղեքսանրտը մահէ կ'ազատէ։Ք․ա․ 324-ի գարնան, Մեծն Աղեքսանտր, Շոշ քաղաքին մէջ, Պարսկաստանի նուաճումին առիթով տօնակատարութիւններու ընթացքին, Մակետոնացիներուն եւ Պարսիկ կիներուն միջեւ ամուսնութիւններ կը կազմակերպէ։ Ինք, կնութեան կ'առնէ (իբրեւ իր երկրորդ կողակիցը) Դարեհին դուստրը՝ Սդադիրան։ Կը փակէ յոյն զինուորներուն պարտքերը՝ 20․000 դալանտօ եւ նուէրներ կը բաժնէ։ Շրջանի սատրապները Աղեքսանտրին 30․000 պարսիկ պատանի կը ներկայացնեն․ անոնք Մակետոնական վարկ ու բարքով մարզուած ու զինուած էին։ Աղեքսանտր զանոնք «Ժառանգներ» «Επιγόνους» կ'անուանէ։ Տօնակատարութիւններէն ետք, նոր արշաւանքներ կը կազմակերպէ։ Իֆեսդիոնային Պարսից Ծոցի ափերը հետազօտելու կը ղրկէ, մինչ ինք ընտրեալ ուժերով դէպի ծով կ'ուղղուի։ Օփիս (կամ՝ Ովփիս) քաղաքէն Opis Ὦπις (այսօրուան Պաղտատի մօտ, Տիգրիսի ափերուն) կը յայտարարէ, թէ հայրենիք կը վերադառնան տարեցներն ու վիրաւորները եւ թէ՝ արշաւանքները պիտի շարունակուին։ Զինուորները կը հակազդեն այս որոշումին, նաեւ այդ բանին, թէ բանակին ասիացի զօրագունդերուն յաւելեալ իրաւասութիւններ տրուած են․ ինք կը հակադարձէ՝ երկար ճարախօսութեամբ մը, որմով յոյն զինուորներուն սրտին մէջ հաւատարմութեան կայծերը «կ'արթնցնէ» եւ պարսիկ ազնուականներուն պաշտօններ բաժնելով եւ մի քանիներուն ազգական կոչելով։ Յոյն եւ Մակետոնացի զինուորները կը ստիպուին ներողութիւն խնդրել եւ անոր հետեւիլ։ == Աղեքսանտր Պարսկաստանի մէջ == Պարսկաստան վերադարձած, Աղեքսանտրի առաջնահերթութիւնն էր Յունաստանի քաղաքներուն հետ մերձեցում եւ կապերու սերտացում հաստատել։ Միեւնոյն ժամանակ, զբաղելով քաղաքական ու տնտեսական հարցերով, ան կը յայտնաբերէ, որ իր բացակայութեան ատեն երկրի կառավարումը թերի եղած է, կաշառակերութիւնը ծաւալած է եւ տեղի ունեցած են ազգամիջեան ընդհարումներ։ Կարգի կը դնէ հարցերը եւ կը զբաղի ապագայի ծրագիրներով։ === Իֆեստիոնին մահը === Աղեքսանտր Էքդավանա կը ճամբորդէ վերստանալու համար պարսկական գանձին մեծագոյն մասը։ Հոն, ամենամօտիկ ընկերը եւ հազարապետը՝ Իֆեստիոն, կը մահանայ Ք․ա․ Հոկտեմբեր 324-ին։ Պատճառները յստակ չէին՝ հիւանդութիւն կամ թունաւորում։ Մեծ պատիւներով ու շուքերով կը կատարէ անոր յուղարկաւորութիւնը։ Սակայն, Իֆեստիոնին մահը կ'ընկճէ Աղեքսանտրի առողջութիւնը։ === Ընդունելիութիւններ === Աղեքսանտր Ք․ա․ 323-ի գարնան, Բաբելոն կ'անցնի։ Ճամբան Յունաստանէն եկած դեսպանները կ'ընդունի։ Աթենացիները հակառակ անոր որ համակարծիք չէին Աղեքսանտրին եւ մնացեալ յունական քաղաքներուն վարած քաղաքականութեան, այսուհանդերձ խոհեմութեամբ կը վարուին։ Աղեքսանտր, նաեւ կ'ընդունի իր կայսրութեան սահմանակից երկիրներուն դեսպանները։ === Ապագայի ծրագիրներ, մտադրումներ === Նէարխոսի ուղեւորութիւնը կ'ապացուցէ, թէ Աղեքսանտրի կայսրութեան արեւելեան մասի հաղորդակցութիւնը աւելի դիւրին կ'ապահովուի ծովային ճամբաներուն շնորհիւ։ Այսպէս, Աղեքսանտր կը հրահանգէ ուսումնասիրել սահմանակից երկիրներուն ծովերը․ հետազօտական արշաւախումբեր կը ղրկէ Կասպից Ծով (կ'ուզէ գիտնալ եթէ Կասպիցը հսկայ լիճ մըն է, ըստ իր ուսուցիչին՝ Արիստոթելին) եւ Արապիոյ ափամերձ շրջանները։ Յաջորդական հետազօտական արշաւախումբերը կը հասնին մինչեւ Կարմիր Ծով՝ Սուէզ։ Հեռատես Աղեքսանտր՝ Միջերկրական, Եգէական, Կարմիր Ծովերուն եւ Ասիոյ միջեւ առեւտուրի զարգացման առանցքային կարելիութիւնները կը նախատեսէ։ Պատմաբանները համակարծիք չեն ըլլար Աղեքսանտրի ապագայի նպատակներուն եւ ծրագիրներուն։ Շատերուն համար, ան կը մտադրէր նուաճել ու հետազօտել Միջերկրականի արեւմտեան աւազանը, յատկապէս Կարթագէնը Carthage արաբ․՝ قرطاج‎․ Փերտիքաս զօրավարը Աղեքսանտրի այս մտադրումը բանակին կը հաստատէ անոր մահէն ետք։ Ժամանակակից պատմաբանները, նկատի կ'առնեն թէ արկածախնդիր Աղեքսանտր կը տենչայ Արապիոյ շրջանները հետազօտել, որպէսզի վստահեցնէ կապը Բաբելոնի, Եգիպտոսի եւ Հնդկաստանի միջեւ։ Արդեօք Աղեքսանտր երկու ծրագիրնե՞րն ալ կ'ուզէր իրականացնել։ Իրողութիւնը այն էր, թէ Աղեքսանտր ծրագրած էր մեծածախս ձեռնարկներ իրագործել, ինչպէս հսկայ նաւատորմ մը կառուցել, հսկայ հիմնարկութիւններ եւ տաճարներ շինել։ Սակայն, այս բոլորը մահէն ետք կը ջնջուին, անոնց հսկայ տնտեսական պահանջքին տակ։ == Աղեքսանտրի Վախճանը == Ք․ա 323-ի գարնան, Աղեքսանտր Եփրատ գետի ջրանցքները կը շրջի, գետին ջուրին ողողումները կասեցնող աշխատանքներուն հետեւելու համար։ Արապիա արշաւանքին նախօրեակին, Ք․ա․ Յունիս 323-ին 2-3 խնճոյքի կը մասնակցի, որու ընթացքին իր ջերմութիւնը կը բարձրանայ։ Արշաւանքը քանի մը օրուան համար կը յետաձգուի։ Հազիւ ինքզինքը գտած, առողջութիւնը կը վատթարանայ․ այս անգամ անկարող կը դառնայ խօսելու եւ քալելու։ Լուրը կայծակի արագութեամբ բանակին մէջ կը շրջի․ զինուորները նոյնիսկ կը կարծեն, թէ ան մեռած էր։ Այս վիճակը մօտաւորապէս 10 օր կը տեւէ։ Ստիպուած, զօրավարները զինուորներուն կը թոյլատրեն անոր հրաժեշտ տալ։ Մեծն Աղեքսանտր աչքերը կը փակէ, Ք․ա․ 10-11 Յունիսի գիշերը, Բաբելոն, 32 տարեկան հասակին*։ Առիանոս Աղեքսանտրին մահուան մասին իր Անաւասիս աշխատանքին մէջ՝ գիրք 7 (7.28.1-7.29.4) այսպէս կը գրէ․- «Աղեքսանտր մեռաւ 114-րդ Ողիմպիական խաղերուն ընթացքին, երբ Աթէնքին տէրն էր Իղիսիասը։ Ինչպէս Արիստովուլոս* կը նշէ, ան ապրեցաւ 32 տարի եւ ութ ամիս ու թագաւորեց 12 տարի եւ ութ ամիս։», հին յուն․՝ բնագիրը․- «Ἐτελεύτα μὲν δὴ Ἀλέξανδρος τῇ τετάρτῃ καὶ δεκάτῃ καὶ ἑκατοστῇ Ὀλυμπιάδι ἐπὶ Ἡγησίου ἄρχοντος Ἀθήνησιν· ἐβίω δὲ δύο καὶ τριάκοντα ἔτη καὶ τοῦ τρίτου μῆνας ἐπέλαβεν ὀκτώ, ὡς λέγει Ἀριστόβουλος ἐβασίλευσε δὲ δώδεκα ἔτη καὶ τοὺς ὀκτὼ τούτους μῆνας․․․ »։ Արիստովուլոս Aristobulus of Cassandreia․ յոյն պատմաբան, Աղեքսանտրի արշաւանքներուն ընկերակցող պատմաբաններէն էր։ === Աղեքսանտրի դամբանը === Մեծն Աղեքսանտրի մարմինը կը մաքրեն, կը զմռսեն (Եգիպտոսի Փարաւոններուն ձեւով) եւ կ'ամփոփեն մեղրով լեցուած ապակիա դագաղի մը մէջ։ Մարմինը Բաբելոն կը մնայ երկու տարուան համար, մինչեւ Ք․ա․ 321, որպէսզի դէպի Յունաստան ուղղուի եւ Մակետոնիա թաղուի։ Սակայն, դէպի Մակետոնիա ճամբուն, Պտողեմէոս զօրավարը կը յաջողի Աղեքսանտրի մարմինը յափշտակել եւ Եգիպտոս տանիլ։ Ըստ կարգ մը վկայութիւններու, Աղեքսանտրի մարմինը Մեմֆիս կ'ամփոփուի, ապա Աղեքսանտրիա (երբ այլեւս քաղաքի կը վերածուի անիկա)։ Այլ աղբիւրներու համաձայն, Եգիպտոս հասած կ'ամփոփուի Աղեքսանտրիա։ Մեզի հասած պատմական տուեալները, Աղեքսանտրի մարմինին իբրեւ վերջին վայրը Աղեքսանտրիան կը նշեն։ Վերջին ծանօթ անձը, որ այցելած է անոր շիրիմը, Հռոմէացի կայսր Քառաքալան կը համարուի, Ք․ա․ 215-ին։ Անկէ ետք, որեւէ տեղեկութիւն չկայ, բացի քանի մը գեղանկարչութիւններէ եւ որմնանկարներէ, որոնք Աղեքսանտրի շիրիմին առջեւ Սուրբ Սիզօիսին Sisoes the Great երկրպագութիւնը կը պատկերացնեն, 4-րդ դար, Եգիպտոս։ Մինչեւ օրս, անյայտ է անոր շիրիմին ճշգրիտ վայրը։ === Աղեքսանտրի մահուան պատճառները === Աղեքսանտրի մահուան պատճառները յստակ չեն։ Միակ բանը, որ բոլորէն ընդունուած է, այն է՝ թէ վերջին խնճոյքին իրիկունը ստամոքսի ցաւեր կ'ունենայ եւ ջերմութիւնը կը բարձրանայ։ Ըստ Առիանոս, Պլուտարխոսրխոս եւ Յիւստիս Justin (historian) պատմաբաններուն շատ հաւանական է Աղեքսանտրի թունաւորումը, որովհետեւ խնճոյքի ընթացքին գինի խմելէ ետք, ստամոքսի սուր ցաւ մը կը զգայ, եւ այդ պատճառով կերուխումի վայրէն կը հեռանայ եւ մինչ այդ ջերմութիւնը կը բարձրանայ։ Կ'ենթադրուի, թէ Մակետոնիոյ կառավարիչ Անտիփադերոսին կողմէ կազմակերպուած էր թունաւորումը, ուր շատեր դերակատարութիւն ունեցած էին․ հոս վերոնշեալ պատմաբաններուն ենթադրումները թունաւորման ձեւին եւ դերակատարներուն շուրջ կը տարուբերին։ Ժամանակակից պատմաբաններ, հիմնուելով Աղեքսանտրի թագաւորական աղբիւրներուն՝ Էֆիմերիտես Éphémérides արձանագրութիւններուն վրայ, կը կռահեն թէ malaria tropica-է կը վարակուի ու քնաթմբիր վիճակի կը մատնուի կամ՝ ստամոքսի լուրջ բորբոքումներ կ'ունենայ։ == Աղեքսանտրի յաջորդութիւնը == Աւանդութիւնը կ'ըսէ, թէ նախ քան Աղեքսանտրի աչքերը փակելը, իրեն հարց կը տրուի, թէ թագաւորութիւնը որո՞ւ կ'ուզէ ձգել։ Կ'ենթադրուի թէ ան պատասխանած է. «τῷ κρατίστῳ» կամ՝ τῷ Κρατερώ ․ երկու բոլորովին տարբեր պատասխաններ, այսինքն՝ ամենահզօրին կամ՝ Քրադերոսին Craterus (զօրավար մը, որ դէպի տուն կ'առաջնորդէր Մակետոնական բանակը եւ որուն նոր վստահած էր Մակետոնիոյ թագաւորութիւնը)։ Պատմաբաններէն Առիանոս եւ Պլուտարխոս, նկատի առած Աղեքսանտրի խօսելու անկարողութիւնը, վերոնշեալները անվաւեր կը համարեն։ Իսկ Տիոտորոս, Քւինտուս Կուրդիուս Ռուֆիւս Curtius Rufus եւ Յիւստիս աւելի հաւանական կը նկատեն Աղեքսանտր վկաներու ներկայութեամբ գահը յանձնած ըլլայ Փերտիքասի։ === Ժամանակաւոր համաձայնութիւն === Փերտիքաս, չի պահանջեր գահը, այլ կ'առաջարկէ, որ եթէ Ռոքսանան արու զաւակ մը ծնի, ան թող դառնայ թագաւոր՝ իր, Քրադերոսի, Լէոնադուսի եւ Անտիփադերոսի հսկողութեան տակ։ Սակայն Մելեակրոսի հրամանատարութեան տակ, հետեւակազօրքը, կը մերժէ այս առաջարկը, որովհետեւ դուրս ձգուած էր այս բանակցութիւններէն։ Աղեքսանտր Դ․ի ծնունդէն ետք, երկու կողմերը կը հաշտուին․ Աղեքսանտր Դ․ եւ Փիլիպոս Գ․ զօդ թագաւորներ կ'անուանուին․ թէեւ միայն անունով։ Զօրավարները կը համաձայնին եւ քանի մը շաբաթ ետք ստորագրուած Բաբելոնի դաշինքով՝ կայսրութեան կառավարումը իբրեւ փոխ-արքայ Փերտիքաս կը ստանցնէ, իսկ Փիլիպոս Գ․ Philip III of Macedon (Աղեքսանտրի մեծ խորթ եղբայրը, ) ձեւական թագաւոր կը դառնայ։ === Յաջորդներուն կռիւները === Սակայն, այս դաշինքը չի յաջողիր կայսրութեան միութիւնը պահպանել։ Ք․ա․ 322-էն մինչեւ 275 թուականները, երկարատեւ կռիւներ տեղի կ'ունենան Մեծն Աղեքսանտրի զօրավարներուն կամ յաջորդներուն Diadoque միջեւ անոր կայսրութեան գահին տիրանալու համար: Այս կռիւները մօտաւորապէս 40 տարի կը տեւեն, որոնց ընթացքին զոհ կ'երթան, կը սպաննուին Աղեքսանտրին անմիջական ժառանգորդները․ անոր երկու որդիները՝ Աղեքսանտր Դ․ Alexander IV եւ Փիլիպոս Գ․ Philip III, ինչպէս նաեւ մայրն ու կիները։ Այս պատերազմներու ընթացքին տեւաբար կը փոխուի կայսրութեան տիրութեան քարտէսը։ Վերջապէս, ընդհանրացած պատերազմները կը դադրին երբ Սելեւկիոս զօրավար Լիսիմախոյի կը յաղթէ եւ Անտիղոնոս՝ Մակետոնիոյ գահին կը բազմի։ Մեծն Աղեքսանտրի կայսրութիւնը կը բաժնուի։ Կը յառաջանան չորս պետութիւն-թագաւորութիւններ եւ մինչեւ անոնց ենթարկումը Հռոմէական կայսրութեան, կը կառավարուին յաջորդներուն ժառանգորդներէն՝ բացի Փերղամոյինէն․ Մակետոնիոյ Անտիղոնիտես թագաւորութիւնը, մինչեւ Ք․ա․ 168, Ատալիտներու թագաւորութիւն, Փերքամօ․ հիմնադիր Ֆիլեդերոն՝ Լիսիմահոսին գանձապահը, մինչեւ Ք․ա․ 133։ Սելեւկեան թագաւորութիւնը, որ կը տարածուի կեդրոնական Փոքր Ասիայէն մինչեւ Միջագետք եւ կեդր․ Ասիա, մինչեւ Ք․ա․ 64, Պտողեմէոսեան թագաւորութիւնը Եգիպտոս, մինչեւ Ք․ա․ 30,Նաեւ, Սելեւկեան թագաւորութենէն յոյն սատրապ մը կ'անջատուի եւ կը հիմնէ Յունա-Պակդրիան թագաւորութիւնը Greco-Bactrian Kingdom Ք․ա․ 256-125 եւ անոր յաջորդները՝ Յունա-հնդկական թագաւորութիւնը Indo-Greek Kingdom Ք․ա․ 165-95։ == Աղեքսանտրի անձնաւորութիւնը == === Աղեքսանտրի արտաքինը === Հնագոյն աղբիւրները՝ Պլուտարխոսրխոս եւ Առիանոս, Աղեքսանտրը կը ներկայացնեն՝ բարձրահասակ, ճերմակամորթ, տարբեր գոյնի աչքերով՝ կապուտակ եւ շագանակագոյն։ Աղեքսանտր միայն Լիսիպոսի կը վստահէր զինք նկարելը։ Անոր գլուխը (կիսանդրիներուն եւ արձաններուն վրայ) դէպի աջ կը հակի, իսկ վիզը՝ առջեւ․ ինչ որ Պլուտարխոսրխոսն ալ կը նշէ։Աղեքսանտր չէ ունեցած դիւզացնային կազմուածք եւ մարզական մրցումներու հանդէպ անտարբեր եղած է՝ նախընտրելով գինարբուքներն ու մարտերը: === Աղեքսանտրին բնաւորութիւնը === Ըստ Առիանոսին, Աղեքսանտրի բնաւորութեան գլխաւոր հիմքը՝ «փոթոս»ն է πόθος ․ գաղափար մը, զոր Աղեքսանտրի պարագային կը թարգմանուի իբրեւ փնտռտուք մը դէպի անծանօթը։ Առիանոս, իր «Անաւասիս»ի գլուխ գործոցին մէջ, զայն կը նկարագրէ իբրեւ՝ աշխատունակ, հանճարեղ, շատ փառասէր, ծայր աստիճան խիզախ, յանդուգն, սխալներուն գիտակից, շռայլ եւ առաքինութեան տէր․- « ․․․Աղեքսանտր ունէր կարողութիւնը նախատեսելու պահանջուած աշխատանքը, երբ տակաւին ատիկա անտեսանելի էր եւ մեծ յաջողութեամբ կը յանգէր հաւանական արդիւնքին․․․»։ Ինչ որ չափազանցութիւն չեն, նկատի առնելով ձեռքբերած յաջողութիւնները։ Առիանոս, Աղեքսանտրի երիտասարդ տարիքին կը վերագրէ անոր յանդնգնութիւնը, զայրոյթը, «բարբարոսներու» սովորութիւններուն ընդօրինակութիւնը եւ կ'եզրակացնէ, թէ ներողամիտ պէտք է ըլլալ։Աղեքսանտրի անձն ու բնաւորութիւնը, ինչպէս իւրաքանչիւր մեծ անձնաւորութիւն, կարելի չէ բնութագրել առանձին գիծերով կամ առանձնակի պատմութիւններով: == Աղեքսանտրի Գործը == ==== Մարտական գործը ==== Աղեքսանտր յաճախ հնադարեան ամենամեծ զինուորական հանճարը կը համարուի, որ միաժամանակ՝ ռազմագէտ եւ յանդուգն մարտիկ էր։ Ըստ Պլուտարխոսրխոսի ան յաճախ խիզախօրէն կը նետուէր մարտի ամենաթեժ վայրը եւ բազմաթիւ վէրքեր կը ստանար: Անշուշտ իր յաջողութիւններուն մէջ մեծ դեր կը խաղան նաեւ անոր արշաւներուն ընկերակցող զինուորները, սպաները, գիտնականները եւ հօրը ձգած ժառանգութիւնը։ Արշաւանքներուն ընթացքին նորարար ռազմավարութիւններ կը հաստատէ․ կը խնայէ զինուորներուն կեանքը։ Կռիւի տաք պահուն կարողութիւնը ունէր մարտավարական որոշումներ առնելու։ Դժուար պահերուն, զինուորները կը համոզէր, որովհետեւ ինք միշտ առաջին կարգի վրայ կը գտնուէր․ օրինակ՝ Իտասփի գետի ճակատամարտին, կամ՝ Օփիսի յայտարարութիւններուն արդիւնքը․․․։ Աղեքսանտրի ռազմագիտութենէն շատեր օրինակ կը ստանան եւ մինչեւ այսօր պետութիւնները իրենց ռազմական վարժարաններուն մէջ կը դասաւանդեն։,,,, ==== Քաղաքական գործը ==== Դժուար է լիուլի ուսումնասիրել Աղեքսանտրի քաղաքական գործը, որովհետեւ անաւարտ մնացած է անիկա։ Աղեքսանտր բազմազգային եւ բազմամշակութային կայսրութեան մը հիմնադիրն է։ Իր վարած քաղաքականութեամբ, կը յաջողի իր շուրջը ունենալ այլ ազգերու ազնուական խաւը։ Կը յարգէր նուաճած ամէն մէկ ազգի մշակոյթը։ Կայսրութեան պաշտօնական լեզուն յունարէնն էր, սակայն գրաւուած երկիրներուն ժողովուրդները կը պահէին իրենց լեզուն եւ սովորութիւնները․ անկարելի էր արդէն տարբեր ըլլար, որովհետեւ կայծակի արագութեամբ կը գրաւէր բոլոր շրջանները եւ ժամանակ չէր ունենար կայսրութեան տարածքին մէկ վարչաձեւ ստեղծել, կը պահէր Աքամենեաններուն վարչակարգը նաեւ վրայ կը հասնի իր յանկարծակի մահը։ Սակայն, իր պատկանած Աղրէատեան հարստութեան իշխանութեան ձեւը կը փոխէ, հօրմէն ա՛լ աւելի անհատական վերածելով։ Մակետոնական վարչաձեւը՝ «Առաջինը հաւասարներուն» Աղեքսանտրին թագաւորութեան ընթացքին՝ Ասիոյ մէջ, տարուէ տարի կը տկարանայ․ հազուադէպ առիթներով կը խորհրդակցի «Մակետոնացի Ժողովուրդ»ին հետ, այսինքն՝ «Զինեալ Մակետոնացիներուն Ատեանը»։ Ասիոյ ժողովուրդներուն աչքին՝ ան աստուածացուած թագաւոր էր։ Աղեքսանտրի վարած քաղաքականութեան կարեւոր կէտերէն էր նաեւ քաղաքաշինութիւնը, անկախ կառոյցի տեսակէն՝ զինուորական գաղթօճախներ katoikiai եւ կամ քաղաքներ poleis։ Քաղաքաշինութիւնը միջոց մըն էր՝ գրաւուած շրջաններուն մէջ ապահովել իր իշխանութիւնը եւ ծանօթացնել ու տարածել յունական մշակոյթը։ Պլուտարխոսրխոս եւ Առիանոս պատմաբաններուն համար, Աղեքսանտր հիներուն աչքերուն «նուաճող-քաղաքակրթող»ն է, որ 60-է աւելի քաղաքներ կը հիմնէ։ ==== Տնտեսական գործը ==== Ժամանակակից պատմաբաններ, կը համարեն, թէ Աղեքսանտր ազդու տնտեսական քաղաքականութիւն մը վարած էր, արժեւորելով գրաւուած շրջաններուն կարելիութիւնները, դրամի ներածութեամբ եւ առեւտուրի ճամբաներ բանալով։ Աղեքսանտր կը հալեցնէ պարսից թագաւորին հսկայ հարստութիւնը եւ դրամ կը կտրէ․ առատօրէն զայն յոյներուն եւ ասիացիներուն ալ կը բաժնէ իբրեւ վճարում, նուէր, օժիտ եւ թոշակ։ Այս ձեւով կայսրութեան շրջանները արագօրէն կը զարգանան։ Միաժամանակ Դարեհին ոսկին եւ Ատտիկէին (Ատտիկէ․ Յունաստանի նահանգ, Աթէնք մայրաքաղաքով) ոսկի «սդադիրա»ն կը հաւասարեցնէ, որպէսզի երկու դրամանիշերուն միջեւ մրցակցութիւն չյառաջանայ։ ==== Մշակութային գործը ==== Աղեքսանտր, իր քաղաքաշինութիւններով, գրադարաններու հիմնումով, արշաւներուն մասնակցող գիտնականներուն եւ երկրաբաններուն տարած աշխատանքներով կը փոխէ աշխարհի պատմութիւնը։ Յունական մշակոյթը Ասիոյ եւ Եւրասիոյ շրջանները կը տարածէ եւ զայն կը ձուլէ այլ մշակոյթներուն տեղական սովորութիւններուն եւ բարքերուն հետ։ Այսպէս, յետ մահու կը յառաջանայ հելլենիստական մշակոյթը, որ կը տարածուի Եւրոպայէն մինչեւ կեդրոնական Ասիա։ «Հելլենիզմ» սահմանումը յառաջացած է գերմանացի պատմաբան Եոհան Տրոյզէնին Johann Gustav Droysen (1808-1884) կողմէ։ «Հելլենիզմ» բառով կը հասկնանք՝ «Յունական պետականութեան եւ կրթութեան տարածումը» արեւելեան ժողովուրդներու մէջ։ == Մեծն Աղեքսանտրի առասպելը == Աղեքսանտր իր մահէն անմիջապէս ետք, առասպելական հերոս կը դառնայ ժողովրդային աւանդութեան եւ գեղարուեստական արտադրութեան ոլորտներուն մէջ․ տարբեր՝ իւրաքանչիւր ժողովուրդի համար, մինչեւ մեր տարիները։ Յատկապէս Փսեւտոքալիսթենիսին աշխատութիւնը՝ «Աղեքսանտրին վէպը» «Μυθιστόρημα του Αλεξάνδρου», որու մէջ Աղեքսանտրի նկարագրութիւնը նախկին աւանդութիւններէն մեծապէս ազդուած է, պարսկականէն մինչեւ միջնադարեան եւրոպական եւ յունական նորագոյն աւանդութիւնները։ === Բիւզանդիոնի մէջ === Բիւզանդական կայսրութեան ընթացքին, «Աղեքսանտրին վէպը» գիրքէն բազմաթիւ պատմութիւններ կը յառաջանան։ Անոնք կը յարմարեցուին ըստ պարագաներու։ Օրինակ՝ իբրեւ քրիստոնեայ կայսր կամ առաքեալ։ Ընդհանրապէս անոր անունը կ'օգտագործուի, որպէսզի օրինակ դառնայ բիւզանդական կայսրերուն։ «Աղեքսանտրին վէպը» գիրքը ամենաշատ կարդացուածն է Բիւզանդիոնի տարածքին ազնուական շրջանակներուն մէջ։ Նոյնիսկ «Աղեքսանտրին Կեանքը» (Βίος Αλεξάνδρου) վերնագիրով բանաստեղծութեան կը վերածուի 6.133 միջանուագներով։ === Եգիպտոս եւ Սուրիոյ մէջ === Եգիպտոսի մէջ, ան իբրեւ Փարաւոն կը պաշտուի։ Ըստ հրեայ Յովսէփ պատմաբանին, երբ Աղեքսանտր Երուսաղէմ կը մտնէ, անոր ցոյց կու տան Հին Կտակարանէն Դանիէլ Մարգարէին Գիրքը, ուր կը յիշատակուի թէ հզօր յոյն թագաւոր մը Պարսկական Կայսրութիւնը պիտի նուաճէ․ Աղեքսանտր քաղաքին չի դպիր։ Սուրիական թարգմանութիւնը «Աղեքսանտրին վէպը»ին, Աղեքսանտրին կը ներկայացնէ իբրեւ տեսլական աշխարհակալ քրիստոնեան, որ կ'աղօթէր «մէկ ու միայն Աստուծոյ»։ === Պարսկաստանի մէջ === Սասանեան ժամանակաշրջանի նախ-իսլամական զրադաշտեան Պարսկական մշակոյթին մէջ, Աղեքսանտր կը յիշատակուի «gujastak» (թարգմ․՝ «անէծք») մականունով․ կ'ամբաստանուի տաճարներուն եւ զրադաշտեան սուրբ գրութիւններուն հրկիզումով։ Ընդհակառակը, սիւնի-իսլամական Պարսկաստանի մէջ, կ'արտածագի անոր աստուածային պատկերը՝ ազդուած «Աղեքսանտրին վէպը» գիրքէն։ Պարսիկ բանաստեղծ Ֆերտուսի, իր Շահնամէ (թարգմ․՝ Թագաւորներուն Գիրքը) վիպագրութեան մէջ, Աղեքսանտրը կը ներկայացնէ իբրեւ Պարսկաստանի օրինաւոր թագաւորը, որ հասաւ Աշխարհի ծայրը գտնելու համար «Երիտասարդութեան Աղբիւրը»։ Աւելի ուշ, պարսիկ հեղինակներ Աղեքսանտրը կը կապեն փիլիսոփայութեան, զայն ներկայացնելով իբրեւ Սոգրատեսի, Պղատոնի եւ Արիստոթելի հետ խնճոյքի ընթացքին անմահութիւն փնտռող: Արաբապարսկական աւանդութեան մէջ, Աղեքսանտր՝ պարսկերէնով «Իսկենտեր», իսկ արաբերէնով «Իսկանտար» կ'անուանուի։ Քանի մը ակաթեմականներ, մեկնած «Աղեքսանտրի վէպը»էն այդ կարծիքին կու գան, թէ Գուրանին մէջ Տիքերոսը (Dhul-Qarnayn) Աղեքսանտրն է։ Ըստ այդ աւանդութեան, Աղեքսանտր հերոս մըն էր, որ պարիսպներ կը կառուցէր, աշխարհը Ղող եւ Մաղող ժողովուրդներէն պաշտպանելու համար։ Ապա, փնտռելով «Կեանքի եւ Անմահութեան ջուրը» աշխարհի չորս կողմը կը ճամբորդէր եւ վերջապէս մարգարէ կը դառնայ։ === Կեդրոնական Ասիոյ եւ Հնդկաստանի մէջ === Հելլենիստական մշակոյթը մեծապէս կ'ազդէ Աֆղանիստանի եւ Հնդկաստանի եւ Յունա-Պակդրիան թագաւորութեան (ներկայ Աֆղանիստան, Փաքիստան եւ Տաճիկիստան) եւ Հնդկայունական թագաւորութեան (ներկայ Աֆղանիստան եւ Հնդկաստան) վրայ։ Մետաքսի ճամբուն միջոցաւ, յունական (կամ՝ հելլենական) մշակոյթը կը ձուլուի Պարսկական եւ Պուտտայական մշակոյթներուն հետ։ Այսպիսով, կը յառաջանայ Քանտահարայի առասպելը (Քանտահար՝ շրջան Հինտու, Սուադ եւ Քապուլ գետերուն միջեւ)։ === Յունական ժողովրդային աւանդութեան մէջ === Յունական նորագոյն եւ ժամանակակից ժողովրդային աւանդութեան մէջ, Աղեքսանտր հին աշխարհէն տիպար մըն էր։ Հանրածանօթ էր իբրեւ Մեծն Աղեքսանտր։ Շատ տարածուած էր նաեւ աւանդութիւնը, ուր Ծովանուշը կը ներկայանար իբրեւ Աղեքսանտրին քոյրը եւ նաւաստիներուն եւ կամ ձկնորսներուն հարց կու տար, եթէ «կ'ապրի Աղեքսանտր թագաւորը»։ Միակ պատասխանը որ կ'ընդունի՝ «կ'ապրի եւ կը թագաւորէ» պէտք է ըլլար, հակառակ պարագային՝ նաւը կ'ընկղմէր։ == Մեծն Աղեքսանտրի խօսքերէն == Մեծն Աղեքսանտրի ամենակարեւոր խօսքերէն մէկ քանին․- «Անոր համար որ պիտի ջանայ, չկայ անկարելին» («Δεν υπάρχει τίποτα αδύνατο γι'αυτόν που θα προσπαθήσει»Μέγας Αλέξανδρος) «Ինչ որ չի քակուիր, կը կտրուի» («'Οτι δε λύεται κόπτεται») «Ծնողներուն՝ ծինը (կեանքը) կը պարտինք, իսկ ուսուցիչներուն՝ լաւ ապրիլը» («Στους γονείς οφείλομεν το ζην , στους δε διδασκάλους το ευ ζην») «Երկինքին՝ չկայ երկու արեւ, ոչ ալ Երկրին երկու տէր» («Στον ουρανό δεν υπάρχουν δυο ήλιοι, ούτε στη γη δυο κυρίαρχοι.») «Զիս չի հետաքրքրեր քաղաքացիներուն ծագումը, ոչ ալ ցեղը, ուր ծնան։ Բոլորին հետ կը վարուիմ մէկ չափանիշով՝ առաքինութեամբ։ Ինծի համար ամէն բարի օտար` Յոյն է եւ ամէն գէշ Յոյն` բարբարոսէն յոռեգոյն է» («Δεν μ'ενδιαφέρει η καταγωγή των πολιτών ούτε η φυλή στην οποία γεννήθηκαν. Τους αντιμετωπίζω όλους με ένα κριτήριο: την αρετή. Για μένα, κάθε καλός ξένος είναι Έλληνας και κάθε κακός 'Ελληνας είναι χειρότερος από βάρβαρος.») == Ժամանակացոյց == == Ծանօթագրութիւններ == == Տե՛ս նաեւ == Յունաստան Սելանիկ Աթէնք Աղեքսանտրիա Բաբելոն Միջագետք Եգիպտոս Հնդկաստան Աֆղանիստան == Աղբիւրներ == Հայոց Պատմութիւն․ Դասագիրքերու շարք-Կարմիր գիրք, Կարօ Մոմճեան Հայոց Պատմութիւն․ Դասագիրքերու շարք- Դ․գիրք էջ՝ 33-38, վերամշակուած տպագրութիւն 2010թ․ Համազգ․ «Վահէ Սէթեան» տպ․, հեղ․ Արմէն Մարաշլեան Հայոց Պատմութիւն․ Հնագոյն ժամանակներից մինչեւ մեր օրերը, Է․ Լ․ անիէլյան, Ա․Ա․Մելքոնյան (արեւել/հ․) Պլուտարխոս «Զուգահեռ կենսագրութիւններ», Երեւան, 2001: Արիանոս «Ալեքսանդրի արշաւանքը», Երեւան, 1987: Քվինտուս Կուրցիուս Ռուֆուս «Ալեքսանդր Մակեդոնացու պատմութիւնը», Երեւան, 1987: Հին Հունաստանի պատմութիւն, խմբ. Վ. Ի. Ավդիեւի, Երեւան, 1982 Յոյն ազգին պատմութիւնը․ Հելլենիստական ժամանակաշրջան, Մեծն Աղեքսանտր․ Քալողերոփուլու Աթինա, 1973, Աթէնք (յուն․) == Արտաքին յղումներ == Մակեդոնական փաղանքը(անգլերէն) Արիստոթել(անգլերէն) Ալեքսանտր Մակեդոնացին․ Ցանկ չարձանագրուած տեղեկութիւններու(անգլերէն) Մեծն Ալեքսանտրի Խուսափողական Դամփանը(անգլերէն) Դպրոցական Մեծ Հանրագիտարան Ալեքսանտր Մակեդոնացիին արշաւանքները, Աքեմենեան Պարսկաստանի անկումը, Մեծ Հայքի եւ Փոքր Հայքի թագավորութիւնների ձեւաւորումը Մակեդոնական Փաղանգը(սպան․) Ղրնիքոսի ճակատամարտը(անգլերէն) Սուրի Ճակատամարտը(անգլերէն) Ղաւղամիլայի ճակատամարտը(անգլերէն) Ծովանուշ(յունարէն) == Գրականութիւն == === Սկզբնաղբիւրներ === Ռազնիկով Ի., Ալեքսանդր Մակեդոնացի, Երեւան, 1941, 142 էջ։

1588 թուական

1588 թուական, նահանջ տարի, 16րդ դարու 88րդ տարին է == Դէպքեր == == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1588 ծնունդներ Ապրիլ 5՝ Թոմաս Հոպս (անգլերէն՝ Thomas Hobbes, մ.1679), անգլիացի իմաստասէր եւ գրող == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1588 մահեր

Իրապաշտութեան զանցումը 1900-ի շուրջ

20–րդ դարու առաջին երկու տասնամեակները, գիտենք, հայութեան կեանքին կը բերեն վերիվայրումներ՝ անդառնալի հետեւանքներով։ Արեւմտահայութեան համար կեղեքում եւ պայքար, ապա՝ 1908–էն՝ «սահմանադրական» կարճ դադար. եւ Համաշխարհային պատերազմին՝ ցեղասպանական արմատախլում։ Մշակութային կեանքը կը հետեւի պատմա-քաղաքական այս վերիվայրումներուն։ Փոխնիփոխ աւելի կամ նուազ ճնշումի, երբեմն բարգաւաճ, մինչեւ ճակատագրական հարուածը։ Սկիզբը, Պոլսոյ եւ գաւառի մէջ, գրաքննական ահաւոր ճնշումի տակ, մշակոյթն ու գրականութիւնը կը դրսեւորեն այլասերման հակումներ, չհաշուած քանի մը առանձնացած գլուխ-գործոցներու։ Ապա, Օսմանեան Սահմանադրութեան ստեղծած ազատ պայմաններու խաբկանքին մէջ, տուն կը դառնան արտասահման ապաստանած նախընթաց սերունդի շատ գրագէտներ եւ հոն կազմաւորուող նոր ուժեր ( Դ․ Վարուժան, Սիամանթօ, Ռ. Զարդարեան, Զ. Եսայեան), որոնք կը պահէին որակը։ == Մշակութային կեանքը == Մշակութային խմորումը կը տարածուի մինչեւ երկրի խորերը։ Մամուլ եւ հրատարակութիւններ կը ծաղկին. դպրոցական ցանցը կը խտանայ։ Սերունդի արժէքաւոր գրագէտները կ'արտադրեն ոգեշունչ գործեր գրական լեզուն աւելի բիւրեղացնելով։ Միւս արուեստներէն՝ երաժշտութիւնը ՝ Կոմիտասով, նոյնպէս ջերմաչափ կը դառնայ այս ծաղկումին, մինչ թատրոնը առաջին փորձերը կ'ընէ վերակենդանանալու։ Կապերը արեւելահայութեան հետ կը սերտանան. փոխադարձ ճանաչումը կը զարգանայ։ == Համաշխարհային պատերազմի ճգնաժամ == Համաշխարհային պատերազմի ճգնաժամը, իբր ծածկոյթ օգտագործուած՝ Թուրքիոյ «նոր» ղեկավարութեան կողմէ, կայծակնային արագութեամբ պիտի խեղդէ ինքնանորոգման այս շարժումը։ Արեւելահայութիւնը, քաղաքական ճնշումներու եւ բարգաւաճումի միջեւ բռնուած, ռուսական յեղափոխութենէն ետք ինքզինք կը գտնէ մինակ, եւ արեւմտահայ մնացորդացին հետ ձեռք ձեռքի՝ 1918–ին կը յայտարարէ անկախութիւն մը, որ իրմէ պիտի խլուի երկու տարի ետք՝ համայնավար Ռուսիոյ վերադարձով։ Իբր անկորնչելի արժէք պիտի պահուին հողային խարիսխը եւ փոքր հանրապետութիւն մը անկախութեան ապագայ վերատիրացման գրաւական։ Կովկասի մշակութային կեանքին մէջ, դարասկիզբին, կը ծաղկին մշակութային ընկերութիւններ, մամուլ (օրաթերթեր, պարբերաթերթեր), վարժարաններ, թատրոն, արեւելահայերէնի յարաճուն մշակում։ Գրականութեան մէջ կը շեշտուի արուեստի ձգտումը, բերելով նաեւ գրական գործերու խորքի մշակում (Ա. Գիրք, Մաս դ, Մուտք)։ Այս զարգացումը յաջորդական արգելականներ կ'ունենայ 1903–ին, ապա՝ 1909–ին, որոշ ճնշումներու տակ։ Պատերազմը՝ 1914–ին՝ իր կարգին պիտի կասեցնէ զայն՝ յատկապէս 1917–18–ի ճգնաժամներով։ Ասոնց հետեւանքը պիտի ըլլայ Թիֆլիսի եւ Պաքուի հայահոծ կեդրոններէն՝ հայ մշակոյթի տունդարձը Երեւան: ===== ԱՂԲԻՒՐՆԵՐ ===== Մուշեղ Իշխան «Արդի Հայ Գրականութիւն

Կարօ Պետրոսեան

Կարօ Պետրոսեան (ծնած է Ալեքսանտրէթ 1929-ին - մահացած է 22 Յուլիս 2019-ին,Լոս Անճելըս): Սփիւռքահայ մտաւորական, ուսուցիչ, տնօրէն, հասարակական գործիչ, գիրքերու հեղինակ: Ան մեծ հայրենասէր էր, որ գիտէր Հայն ու Հայաստանը բարձր դասել կուսակցական եւ հատուածական շահերէ։ == Կենսագրութիւն == Ան ծնած է Ալեքսանտրէթ, 1929 թուականին։ Ընտանիքին հետ հաստատուած է Գամիշլի, Սուրիա։ Կարօ Պետրոսեանի ուսումնական ճանապարհը զինք հասցուցած է Հալէպ, Անթիլիասի Դպրեվանք, հաստատուած է Պէյրութ եւ ապա՝ շրջան մը Գանատա բնակելէ ետք, վերջնականօրէն հաստատուած է Լոս Անճելըս, Միացեալ Նահանգներ։ == Կարօ Պետրոսեանի ազգային յուղարկաւորութիւնը == Կարօ Պետրոսեանի ազգային յուղարկաւորութիւնը տեղի ունեցած է Սրբոց Նահատակաց եկեղեցւոյ մէջ, 27 Յուլիս 2019-ին, ներկայութեամբ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի եւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արեւմտեան Ամերիկայի զոյգ թեմերու առաջնորդներուն՝ Տէր Յովնան եւ Տէր Մուշեղ արքեպիսկոպոսներուն։ == Աղբիւրներ == Ազգային յուղարկաւորութիւն եւ թաղում Կարօ Պետրոսեանի

Սուրիա

Սուրիա (արաբերէն՝ ‎ سوريا կամ سورية‎‎), պաշտօնապէս՝ Սուրիոյ Արաբական Հանրապետութիւն, (արաբերէն՝ ‎ الجمهورية العربية السورية‎‎ (Ալ-Ժումհուրիա Ալ-Արապիա Ալ-Սուրիա) պետութիւն՝ Ասիոյ մէջ։ Մայրաքաղաքը՝ Դամասկոս։ Արեւմուտքէն սահմանակից է Լիբանանին ու Միջերկրական ծովուն, հարաւէն՝ Իսրայէլին ու Յորդանանին, արեւելքէն՝ Իրաքին եւ հիւսիսէն՝ Թուրքիոյ։ Կիպրոս կղզին կը գտնուի Սուրիոյ ծովեզերքէն 125 Քմ. հեռաւորութեան վրայ։ Սուրիոյ տարածութիւնը շուրջ 185.000 քառ. Քմ. է եւ Հայաստանի Հանրապետութեան կը գերազանցէ՝ աւելի քան 6 անգամ։ == Պատմութիւն == Տարածաշրջանին ամէնէն վաղ արձանագրուած քաղաքակրթութիւնը Ք.Ա. շուրջ 3500-ին կը վերագրուի: Հիմնուած է Էպլա թագաւորութիւնը, որ կը գտնուէր ներկայի Սուրիոյ հիւսիսը՝ Իտլիպի մօտ։ Էպլան կը զարգանար Միջագետքի (Շումեր, Ասորեստան եւ Աքքադի թագաւորութիւն), ինչպէս նաեւ՝ հիւսիսի մէջ բնակող հուրրիներուն եւ հաթեթներուն առեւտրական կապերուն շնորհիւ։ Փարաւոններու դամբարաններուն մէջ գտնուած նուէրները կը հաստատեն, որ Էպլան հին Եգիպտոսի հետ նոյնպէս շփումներ ունեցած է։Էպլան կը կործանի Մարիին հետ վարած երկարատեւ պատերազմներուն իբրեւ հետեւանք։ Սարգոն արքայի թոռ՝ Նարամ Սուէնի գրաւումէն ետք, Ք.Ա. 23րդ դարուն Էպլան կը դառնայ Աքքատական տիրութեան մէկ մասը։ Ք.Ա. 23րդ դարու սկիզբը հուրրիներ կը հաստատուին Սուրիոյ հիւսիս-արեւելեան մասին մէջ, իսկ մնացեալ մասին կը տիրեն ամորիտները, որոնց անունով հարեւան աշուրա-բաբելացիներ Սուրիան կը կոչեն Ամուրրու։Եամհատը (ներկայիս Հալէպը) հիւսիսային Սուրիոյ վրայ կ'իշխէ երկու հարիւրամեակներու ընթացքին, թէեւ արեւելեան Սուրիան Ք.Ա. 19րդ եւ 20րդ դարերուն գրաւուած էր Ասորական տէրութեան կողմէ, որ կը կառավարէր Շամշի Ատատ Ա.-ի հարստութիւնը։ Եամհատ նկարագրուած է Մարիի գրատախտակներու վրայ իբրեւ Միջին Արեւելքի հզօր պետութիւն մը, որ Բաբելոնի Համմուրապիէն աւելի կալուածատէրեր ունէր։ Եամհատ իր գերիշխանութիւնը կը տարածէ Ալալախին, Քատնային, հուրրիներու պետութեան եւ Եփրատին հովիտին վրայ մինչեւ Բաբելոնի սահմանը։ Եամհատ կը գրաւուի եւ կ'աւերուի Եպլային հետ միասին Փոքր Ասիայէն ներխուժած հնդեւրոպական հիթիթներուն կողմէ շուրջ Ք.Ա.1600 թուականներուն։Այնուհետեւ Սուրիա կը դառնայ տարբեր օտար տէրութիւններու մարտադաշտ, ինչպէս՝ Հիթիթներու, Միթանիներու, Հին Եգիպտոսի, Ասորեստանի եւ նուազ չափով՝ Բաբելոնի։ Սկիզբը հիքսոս եգիպտացիները կը գրաւեն հարաւի մեծ մասը, իսկ հիթիթները եւ միթանիները՝ հիւսիսը։ Սակայն, Ասորեստան ի վերջոյ կը հասնի առաւելութեան, աւերելով Միթանիներու տէրութիւնը եւ կը գրաւէ մինչեւ հիթիթներու եւ Բաբելոնի տիրապետութեան տակ գտնուող տարածքները։ ==== Արամէացիներ Եւ Փիւնիկեցիներ ==== Ք.Ա. 14րդ դարուն տարածաշրջանին մէջ կը յայտնուին զանազան սեմական ժողովուրդներ, որոնցմէ էին՝ արամէացիները: Հիքսոսները կը պայքարէին հիթիթներուն դէմ՝ Սուրիոյ ամբողջ արեւմուտքը վերահսկելու համար, պայքարը կը հասնի իր գագաթնակէտին Ք.Ա. 1274-ին Քատեշին ճակատամարտի ընթացքին: Հիթիթներու կործանումէն եւ Ասորեստանի անկումէն ետք Ք.Ա. 11րդ դարու վերջը, արամէացի ցեղերը վերահսկողութիւն կը ստանան ներքին տարածքներու՝ Պիթ Պահիանիի, Արամէական Դամասկոսի եւ Համաթի (ներկայիս՝ Համա) վրայ։ Անկէ ետք տարածաշրջանը կը ճանչցուի Արամէա կամ Արամ անունով։ Իսկ սեմական արամէացիներու եւ հնդեւրոպական հիթիթներու միախառնումները կը հիմնեն Սուրիոյ հիւսիսը եւ Փոքր Ասիոյ հարաւը (ներկայիս Թուրքիա) կեդրոնացած կարգ մը մարզեր։ Ք.Ա. 13րդ դարէն սկսեալ Սուրիոյ ծովափնեայ շրջանները (ինչպէս նաեւ՝ Լիբանան եւ Պաղեստին) կը գրաւեն փիւնիկեցիները եւ կը հաստատեն քանի մը քաղաք-պետութիւններ։ Այս ծովափնեայ տարածքներէն անոնք կը տարածեն իրենց ազդեցութիւնը Միջերկրական ծովու շուրջը, ներառեալ Մալթայի, Սիկիլիոյ, Իպերիական թերակղզիին գաղութները, ինչպէս նաեւ Ափրիկէի հիւսիսը՝ Ք.Ա. 9րդ դարուն մեծագոյն Կարթագեն քաղաքը։ === Դասական Շրջան === Ք.Ա. 539-ին պարթեւներու Աքեմենեան տէրութիւնը Բաբելոնէն կը գրաւէ Սուրիան, դէպի հարաւ-արեւմուտք Ասիա նուաճելու արշաւին ընթացքին։ Չորս դար ասորիներու տիրապետութեան տակ գտնուած պարթեւները արամերէնը կը վերածեն Աքեմենեան տէրութեան (Ք.Ա. 539 - 330) դիւանագիտական լեզուին, իսկ Սուրիան կ'անուանեն՝ Էպեր-Նարի։Աղեքսանտր Մեծի գլխաւորութեամբ Մակեդոնական տէրութիւնը շուրջ Ք.Ա. 330-ին կը գրաւէ Սուրիան եւ անոր իբրեւ հետեւանք Ք.Ա. 323 - 64 կը հանդիսանայ Սելեւկեան յոյներու Գոելե-Սիրիա նահանգը։Յոյները տարածաշրջանին կու տան «Սուրիա» անունը։Սուրիան հայերուն տիրապետութեան տակ եղած է Ք.Ա. 83-ին, Մեծն Տիգրանի նուաճումէն ետք, որ այդ երկրին բնակիչներուն համար փրկութիւն կը համարուի Սելեւկիդներէն եւ հռոմէացիներէն։ Հայերուն վերահսկողութիւնը կը տեւէ երկու տասնամեակ, մինչեւ որ հռոմէացիները կրկին կը նուաճեն Սուրիան։ Հռոմի կայսրը՝ Կնէոս Պոմպէոս, որ գրաւած էր Անտիոքը Ք.Ա. 64-ին, Սուրիան կը դարձնէ Հռոմի գաւառներէն մէկը։ Արամէախօս Փալմիրա հարուստ թագաւորութիւնը 2րդ դարուն կը խոյանայ դէպի Սուրիոյ հիւսիսը։ Փալմիրցիներ կը հիմնեն առեւտրական կապերու ցանց մը, ինչ որ շրջանը կը դարձնեն Հռոմէական կայսրութեան ամէնէն հարուստ քաղաքներէն մէկը։ Մինչեւ Հռոմի կողմէ գրաւուիլը, հիւսիսային Միջագետքի Ատիապենէ թագաւորութիւնը Ք.Ե.10-էն մինչեւ117 կը վերահսկէր Սուրիոյ հիւսիս-արեւելքը։Սուրիոյ վրայ վերահսկողութիւնը ի վերջոյ հռոմէացիներէն կ'անցնի Բիւզանդիոնի, Հռոմի կայսրութեան բաժանումէն ետք։Սուրիա նշանաւոր տեղ կը գրաւէր քրիստոնէութեան պատմութեան մէջ։ Թարսուսցի Սաւուղը, որ ծանօթ էր Պաւղոս առաքեալ (Պօղոս) անունով, կը յայտնուի իբրեւ քրիստոնէական եկեղեցւոյ նշանաւոր անձ մը Սուրիոյ Անտիոք քաղաքին մէջ, որմէ ետք ան կը սկսի իր առաքելական ճամբորդութիւնները։ === Միջին Դարեր === Մուհամմէտի առաջին կապը Սուրիոյ ժողովուրդին հետ եղած է Յունիս 626-ին: Մուհամմէտ մեծ (800ք.մ.) տարածութիւն կտրելով Մետինայէն Սուրիոյ Տումա քաղաքը հասած է իր 1000 հետեւորդներուն հետ, քանի որ ան տեղեկութիւն ստացած էր, որ տեղացի քանի մը ցեղեր նպատակ ունէին յարձակելու Մետինայի վրայ։ Գիտնականներու կարծիքով, ասիկա Մուհամմէտին ամէնէն կարեւոր ճամբորդութիւնը եղած էր, թէեւ վաղ աղբիւրները այս մասին քիչ խօսած են։ 640-ին Սուրիան կը գրաւուի Խալէտ իպն Ալ-Ուալիտի գլխաւորած արաբներու Ռաշիտուն բանակին կողմէ։ Է. դարու կիսուն Ումայեաններու հարստութեան առաջնորդները իրենց մայրաքաղաքը կը փոխադրեն Դամասկոս։ Յաջորդող տարիներուն երկրին ուժը կը նուազի: 750-ին Ումայեանները գահընկեց կ'ըլլան Աբբասեաններու կողմէ, որոնք տէրութեան մայրաքաղաքը կը փոխադրեն Պաղտատ։ Ումայեաններու տիրապետութեան շրջանին պաշտօնական դարձած արաբերէնը կը դառնայ գերակշռող լեզու մը, դուրս մղելով բիւզանդական ժամանակաշրջանին յունարէնը եւ արամերէնը։ === Օսմանեան Տիրապետութիւնը === 1516-ին Օսմանեան կայսրութիւնը կը ներխուժէ Եգիպտոսի Մեմլուքներու սուլթանաթ, կը գրաւէ Սուրիան եւ զայն կը ներառէ կայսրութեան մէջ։ Օսմանեան համակարգը տաժանելի չ'ըլլար սուրիացիներուն համար, որովհետեւ թուրքերը կը յարգեն արաբները, իբրեւ Քուրանի լեզուն կրողներ։ Դամասկոսը կը դարձնեն հաւատացեալներու դէպի Մեքքա հաճի երթալու մեծ կայան մը, որ սրբավայրի կը նմանէր։Օսմանեան վարչակազմը ստեղծած էր խաղաղ համակեցութեան համակարգ մը։ Իւրաքանչիւր էթնօ-կրօնական փոքրամասնութիւն՝ արաբներ (շիա եւ սիւննի իսլամներ), արամէացիներ, ուղղափառ եւ յոյն ասորիներ, մարոնիթներ, հայեր, քիւրտեր եւ հրեաներ կոչուած էին «միլլեթ»: Իւրաքանչիւր համայնքի կրօնական առաջնորդ կը կարգաւորէր անձերու ապրելակերպի օրէնքները, ինչպէս նաեւ կ'իրականացնէր որոշ քաղաքացիական գործեր։ 1864-ին օսմանեան Սուրիոյ վրայ կը կիրարկուի Թանզիմաթը, ըստ որուն երկիրը կը բաժնուի վիլայէթներու՝ Հալէպ, Զօրի սանճաք, Պէյրութ եւ Դամասկոս։ Աւելի ուշ՝ Լեռնային Լիբանանին եւ Երուսաղէմին կը տրուին առանձին կարգավիճակներ։ Ա. համաշխարհային պատերազմին Օսմանեան կայսրութիւնը հակամարտութեան մէջ կը մտնէ Գերմանիոյ եւ Աւստրիա-Հունգարիոյ կայսրութեան կողմէ։ Ան, ի վերջոյ, պարտութիւն կը կրէ եւ կը կորսնցնէ վերահսկողութիւնը ամբողջ Մերձաւոր Արեւելքին վրայ, իր տեղը զիջելով Անգլիական կայսրութեան եւ Ֆրանսային։ Հակամարտութեան ընթացքին, քրիստոնեայ տեղացիները՝ հայերն ու ասորիները ցեղասպանութեան կ'ենթարկուին եւ Տէր -Զօր կը դառնայ անոնց մահուան արշաւի վերջին հանգրուանը։ === Ֆրանսայի Մանտաթ === 1920-ին Հաշեմիթներու ստեղծած Սուրիոյ թագաւորութեան քանի մը ամիս տեւած գոյութենէն ետք տեղի կ'ունենայ Մայսալունի ճակատամարտը։ Ֆրանսական զօրքերը կը գրաւեն Սուրիան, որմէ տարի մը ետք, ըստ Սան Րեմոյի համաժողովին, Ազգերու Լիկան կը վճռէ Սուրիան Ֆրանսայի մանտաթին տակ դնել։Սուրիա եւ Ֆրանսա անկախութեան պայմանագիր մը կը կնքեն Սեպտեմբեր 1936-ին եւ Հաշիմ ալ-Ատասսի կը դառնայ առաջին նախագահը։ Սակայն, պայմանագիրը երբեք ուժ չ'ունենար, որովհետեւ Ֆրանսայի օրէնսդիր մարմինը կը հրաժարի զայն վաւերացնելէ։ Ֆրանսա իր զօրքերը Սուրիայէն կը հանէ Բ. համաշխարհային պատերազմէն ետք, Ապրիլ 1946-ին, երկիրը յանձնելով մանտաթի ընթացքը ձեւաւորուած հանրապետական կառավարութեան ձեռքը։ === Անկախութեան Տարիներ === Սուէզի ճգնաժամին հետեւանքով Նոյեմբերի 1956-ին Սուրիա համաձայնագիր մը կը կնքէ Խորհրդային Միութեան հետ, ինչ որ համայնավարներուն հնարաւորութիւն կու տայ ռազմամթերքի տրամադրումին դիմաց կառավարութեան վրայ տարածել իր ազդեցութիւնը։ Թուրքիա կը սկսի անհանգստանալ Սուրիոյ ռազմական ուժին հզօրացումէն, քանի որ կը կարծէր, որ Սուրիա փորձեր պիտի ընէր ետ գրաւելու Իսքենտերոնը: Միայն ՄԱԿ-ին մէջ կայացած թէժ քննարկումները թոյլ կու տան նուազեցնելու պատերազմին վտանգը։1 Փետրուար 1958-ին Սուրիոյ եւ Եգիպտոսի նախագահներ Շուքրի ալ-Քուաթլի եւ Ապտէլ Նասսըր կը ստեղծեն Միացեալ Արաբական Հանրապետութիւնը եւ սուրիական բոլոր կուսակցութիւնները, ինչպէս նաեւ համայնավարները, կը դադրեցնեն իրենց գործունէութիւնը։ Այդուհանդերձ, Սուրիոյ Պաասի սպաներ իրենց կուսակցութեան համար կ'որոշեն ստեղծել Ռազմական կոմիտէ մը, որուն առաջին դէմքերը կը հանդիսանան բարձրաստիճան զինուորականներ՝ Մուհամմէտ Ումրան, Սալահ Ժատիտ եւ Հաֆիզ ալ-Ասսատ: Սուրիա կ'անջատուի միութենէն 28 Սեպտեմբեր 1961-ին, Սուրիոյ մէջ տեղի ունեցած յեղաշրջումէն ետք։ ==== Սուրիոյ Արաբական Հանրապետութեան Ստեղծումը ==== Համադաշնութենէն դուրս գալէն ետք երկիրը կը սկսի ղեկավարել ազատական նախագահ Նազիմ ալ-Գուտսի. ան ազգային ծրագիրներուն մեծ մասը նախկին տէրերուն կը վերադարձնէ։8 Մարտ 1963-ին տեղի կ'ունենայ յեղաշրջում մը, որուն իբրեւ հետեւանք իշխանութիւնը կը ստանձնէ «Պաաս» (արաբերէն՝ վերածնունդ) կուսակցութիւնը, որուն ղեկավարի դերը կ'ամրապնդուի յաջորդ տարի ընդունուած սահմանադրութեամբ։ Երկիրը կը գլխաւորէ Ամին ալ-Հաֆիզ, որ կը սկսի իրականացնել արմատական ընկերվարական փոփոխութիւններ։ Կ'իրականանայ տնտեսութեան հիմնական ճիւղերու ազգայնացումը։ 23 Փետրուար 1966-ին կը կատարուի հերթական յեղաշրջումը, իշխանութիւնը կ'անցնի Հաֆէզ Ասատի։ 1967-ին Վեցօրեայ պատերազմին ընթացքին Իսրայէլ կը գրաւէ Գոլանի բարձունքները։ 1973-ին Սուրիա այլ արաբական երկիրներու հետ միասին կը յարձակի Իսրայէլի վրայ։ Արաբները չեն յաջողիր ջախջախել Իսրայէլը ու 18 օր ետք պատերազմը կը դադրի: Գոլանի բարձունքները կը մնան Իսրայէլի վերահսկողութեան տակ եւ այդպէս կը շարունակուի մինչեւ օրս։1976-ին Լիբանանի կառավարութեան խնդրանքով սուրիական զօրքերը կը մտնեն այդ երկիրը՝ քաղաքացիական պատերազմը կանխելու համար։ Պատերազմը կ'աւարտի 1990-ին, սակայն, զօրքերը դուրս կը բերուին միայն 2005-ին, վարչապետ Ռաֆիգ Հարիրիի սպանութենէն ետք։1980-1988 թուականներուն Իրան-Իրաք պատերազմին Սուրիան կ'աջակցի Իրանին։1976-1982 «Մուսլիմ եղբայրներու» գլխաւորած «իսլամական ապստամբութեան» տարիները կ'ըլլան։ Գլխաւոր իրադարձութիւնը կը դառնայ Փետրուար 1982-ին իրականացած Համայի կոտորածը, որուն զոհ կ'երթայ 40 հազար հոգի: 10 Յունիս 2000-ին, Հաֆէզ Ալ-Ասատի մահէն ետք, որ երկիրը ղեկավարած էր 30 տարի, նախագահ կ'ընտրուի անոր որդին՝ Պաշշար Ալ- Ասատ: == Տարածքային բաժանում == Սուրիա բաժանուած է 14 նահանգներու։ == Կլիմայ եւ բնակլիմայական պայմաններ == Կլիման մերձարեւադարձային միջերկրածովային է, արեւելքը՝ չոր ցամաքային։ Ամրան Արաբական եւ Սուրիական անապատներէն յաճախ կը փչէ «Խամսին» կոչուող տօթակէզ քամին։ Սուրիոյ տարածութեան մեծ մասին մէջ բուսականութիւնը անապատային եւ կիսանապատային է (հացահատիկ, փշոտ խոտեր եւ թուփեր)։ Ծովամերձ գօտիին մէջ կը գերակշռեն մշտադալար կաղնին, դափնին, մրտենին, դափնեվարդը եւ մայրին: Կան ձիթենիի, թթենիի, թզենիի եւ խաղողի այգիներ։ Լեռներուն մէջ կ'աճին մշտադալար կաղնիներ, նոճիներ, ովասիսներուն մէջ՝ փիւնիկեան արմաւենի։ Բազմազան է նաեւ կենդանական աշխարհը. տարածուած են շերտաւոր բորենին, գայլը, շնագայլը եւ աղուէսը։ Լեռներուն մէջ կը հանդիպինք սուրիական արջի, անտառային կատուի եւ այծի։ Մեծ է կրծողներուն ու սողուններուն թիւը։ Սուրիոյ օդը չոր ցամաքային է։ Արեւելեան ծովափը խոնաւ է: Լեռնային շրջանները ցուրտ են, ուր ձմրան կը ձիւնէ։ Նաեւ կլիմայական փոփոխութեան պատճառով, 2010-էն սկսեալ, Հալէպ կը ձիւնէ Յունուար ամսուան ընթացքին։ == Բնական հարստութիւն == Երկիրին ընդերքէն կ'արտահանուի քարիւղ, երկաթ, մակնիզիում, պղինձ, քրոմ, ծծումբ, ֆոսֆորիթներ, կերակուրի աղ եւ գորշ ածուխ։ == Ժողովրդագրութիւն == Ժողովուրդին մեծ մասը կ'ապրի Եւփրատ գետի հովիտին եւ առափնեայ բերրի դաշտավայրերուն մէջ։ 2008-ի տուեալներով երկիրին մէջ գտնուող փախստականներու եւ կացարան փնտռողներուն թիւը կը կազմէ շուրջ 1.852.300 հոգի։ Անոնց մեծամասնութիւնը Իրաքէն եկողներն էին (1.300.000), միւսները՝ Պաղեստինէն (543.400) եւ Սոմալէն (5.200):ՄԱԿ-ի կողմէ իբրեւ «մեր ժամանակներու մեծագոյն մարդկայնական աղէտ» կ'որակուի շուրջ 9.5 միլիոն սուրիացիներու, բնակչութեան կէսին տեղահանութիւնը Մարտ 2011-ին սկսած Քաղաքացիական Պատերազմէն ետք։ Չորս միլիոն սուրիացիներ երկիրէն դուրս կ'ապրին իբրեւ գաղթականներ։ === Համաշխարհային ժառանգութիւն === ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի համաշխարհային ժառանգութեան վայրերը Սուրիոյ մէջ ==== Ազգեր ==== Երկիրին բնակչութեան 74%-ը կը կազմեն սուրիացի եւ 600.000 պաղեստինցի արաբները։ Երկիրին բնիկ արամէախօս ցեղերը եւ հիւսիսային ու հիւսիս-արեւելեան շրջաններուն մէջ բնակող (Հոմս, Հալէպ, Քամիշլի, Հասաքէ) ասորի քրիստոնեաներու թիւը կը կազմէ շուրջ 400.000: Սուրիոյ բնակչութեան շուրջ 9%-ը կը կազմեն քիւրտերը (1.6 միլիոն հոգի)։ Քիւրտերու մեծ մասը սփռուած է Սուրիոյ հիւսիս-արեւելեան անկիւնը եւ կը խօսի քրտերէնի քուրմանճի բարբառով։ Սուրիա կը համարուի նաեւ քանի մը այլ ազգային խումբերու հայրենիքը՝ թուրքմեններու (թիւով շուրջ 100. 000), չերքէզներու (100.000), յոյներու, եւ հայերու (շուրջ 100.000), որոնք հոն հաստատուած են Հայոց Ցեղասպանութենէն ետք։ Հայերը գլխաւորաբար կ'ապրին Հալէպի, Դամասկոսի եւ Քեսապի մէջ։ Ժամանակին Սուրիոյ մէջ կը բնակէին մեծ թիւով հրեաներ, յատկապէս՝ Դամասկոսի, Հալէպի եւ Քամիշլիի մէջ։ Հալածանքներու պատճառով, 19րդ դարու երկրորդ կէսին անոնք կը գաղթեն Անգլիա, Միացեալ Նահանգներ եւ Իսրայէլ։ Անիկա կը տեւէ մինչեւ 1948, այսինքն՝ պետութեան ստեղծումը։ Ներկայիս միայն փոքրաթիւ հրեաներ մնացած են Սուրիոյ մէջ։Արաբական աշխարհէն դուրս, մէկ միլիոն արաբներու եւ այլ Մերձաւոր Արեւելեան ծագումով սուրիացիներու գաղութ մը կը գտնուի Պրազիլի մէջ։ Արժանթինի արաբներու մեծ մասը Սուրիայէն եւ Լիբանանէն եկած են։ ===== Ազգայնամոլ ծայրահեղականներու ցուցաբերած անհանդուրժողութիւնը ===== Սուրիոյ քաղաքացիական պատերազմէն սկսեալ, սիւննի դաւանանքին հետեւող մահմետականներ, կը սկսին անհանդուրժողութիւն ցուցաբերել հայերուն, ինչպէս նաեւ այլ քրիստոնեայ փոքրամասնութիւններուն հանդէպ։ Սիւննիներու մեծամասնութիւնը Պաշշար Ասատի կառավարութեան դէմ էր, որովհետեւ Ասատ ալաւի դաւանանքին կը պատկանէր։ Ալաւիները աղանդաւորներ կը նկատուին սիւննիներուն կողմէ։ Այս պատճառով, անոնք չէին ուզեր աղանդաւորի մը կողմէ կառավարուիլ։ Քրիստոնեաները, մեծ մասամբ Ասատի կառավարութեան կողքին կը կանգնին, որովհետեւ այդ կառավարութիւնը քրիստոնեայ փոքրամասնութիւնները իր հովանիին ներքեւ կը պահէր։ Այս պատճառով, սիւննիները կը սկսին քրիստոնեաները ատել։ Կը սկսին իրենց մզկիթներուն մէջ, քրիստոնէութեան դէմ խօսիլ։ Օրինակ՝ թէ քրիստոնէութիւնը բազմաստուածային եւ հեթանոսական կրօն մըն է, որովհետեւ երեք աստուածներու կը հաւատայ։ Թուրքիան յենարան ունեցող «Սուրիական Ազատ Բանակ» կոչուած ահաբեկչական զօրքը, կը սկսի հայ գործատէրերու գործարանները գողնալ Շայխ Նաժժար, Ռամուսէ եւ Արգուպ ճարտարուեստաքաղաքներուն մէջ։ Ահաբեկիչները հարց կու տային այդ թաղամասի բնակիչներուն, թէ ո՛ր գործատեղը հայու կը պատկանի, ապա կը գողնային զայն։ Ոչ֊իսլամականին գողնալը արտօնուած է ըստ Քուրանին եւ իսլամական աստուածաբանութեան․«Աստուած աւարը թոյլ տուաւ իբր օրինական եւ բարի: Ան այս մէկը օգտագործեց իսլամներու միասնութեան համար: Ուրեմն վայլեցէ՛ք ձեր գողցածը»: Իպն Իսհաք (327)«Եւ Ան (Աստուած) ձեզ ստիպեց ժառանգել անոնց երկիրը, անոնց տուները, անոնց ունեցուածքը եւ այն երկիրը, որ դուք չէք տրորած: Եւ Աստուած ամէն ինչի վրայ իրաւասու է:» Քուրան 33․27 ==== Լեզուներ ==== Երկրին պաշտօնական լեզուն արաբերէնն է։ Սուրիոյ արաբերէնը իր յատուկ բարբառը ունի, որ կը կոչուի՝ սուրիական բարբառ։ Քիւրտերը կը գործածեն քրտերէնի Քումանճի բարբառը։ Հայերը կը խօսին արեւմտահայերէն, իսկ թուրքմենները՝ արեւելեան ազերիներու լեզուն։Օտար լեզուներէն կը տիրապետէր ֆրանսերէնը, որ տարածուած էր երկու համաշխարհային պատերազմներու ընթացքին, Ռուսերէնը, որ անկախութեան տարիներուն դուրս կը ձգուի իբրեւ երկրորդ լեզու։ Կը գործածուի նաեւ՝ անգլերէնը։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Ռաֆայէլ Իշխանեան

Ռաֆայէլ Աւետիսի Իշխանեան (9 Մարտ, 1922 Երեւան - 6 Փետրուար, 1995, Երեւան), լեզուաբան, գրականագէտ, մատենագէտ, բանասիրական գիտութիւններու դոկտոր (1973), փրոֆէսօր (1978), Հայաստանի Գերագոյն Խորհուրդի պատգամաւոր։ == Կենսագրութիւն == Ծնած է յեղափոխականներ Աւետիս Մելքոնի Կիրակոսեանի (գնդակահարուած է 1937-ին) եւ Հայկանուշ Արսէնի Իշխանեանի (1900-1933) ընտանիքին մէջ։ 1939-ին աւարտած է Կրուպսկայայի անուան (այժմ՝ Նիկոլ Աղբալեան) դպրոցը եւ ընդունուած Երեւանի պետական համալսարանի բանասիրական ֆակուլտետը։ 1940-ին կը զօրակոչուի բանակ ու կը մասնակցի Բ. Աշխարհամարտին։ Կը վիրաւորուի եւ գերի կ՚իյնայ, իսկ գերութենէն ազատելէ ետք կրկին կը մասնակցի ռազմական գործողութիւններու։ Համալսարանը կ՚աւարտէ 1949-ին, իսկ Մոսկուայի գրադարանային հիմնարկը՝ 1954-ին։ 1962-ին թեկնածուական ատենախօսութիւն կը պաշտպանէ՝ «Ակսել Բակունց» նիւթով, իսկ 1973-ին դոկտորական ատենախօսութիւն՝ «Հայ նոր գրականութեան լեզուի պատմութիւն»։ 1955-1963-ին աշխատած է Հանրային (այժմ՝ Ազգային) գրադարանին մէջ իբրեւ աւագ գրադարանավար, ենթաբաժնի վարիչ, ապա՝ բաժնի վարիչ, Մաշտոցի անուան մատենադարանին մէջ գիտական գրադարանի տնօրէն։ Դասաւանդած է Հայաստանի հեռակայ մանկավարժական հիմնարկին մէջ։ 1963-1992-ին աշխատած է Երեւանի պետական համալսարանի բանասիրական բաժնի հայոց լեզուի եւ հայոց լեզուի պատմութեան ամպիոններուն, դասաւանդելով ժամանակակից հայոց լեզու, բարբառագիտութիւն, հայ գրականութեան լեզուի պատմութիւն։ Լայնօրէն ծանօթ եղած է իբրեւ հայոց լեզուի ու դասական ուղղագրութեան պաշտպան։ 1991-էն մինչեւ մահը (1995) Հայաստանի ազգային գրադարանի տնօրէն եւ Հայաստանի Գերագոյն Խորհուրդի պատգամաւոր եղած է։ == Հրատարակուած գիրքերը == === հայերէն === Ակսել Բակունց. կենսագրութիւն եւ մատենագիտութիւն, Երեւան, ՀՍՍՌ Ալ. Միասնիկեանի անուան պետական ռեսպուբլիկական գրադարան, 1960 Բակուցի լեզուական արուեստը, Երեւան, «Միտք», 1965 Հայ հնատիպ գիրքը, Երեւան, «Գիտելիք», 1968 Արդի հայերէնի հոլովումը եւ խոնարհումը, Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1971 500 բառ, որոնք ուղղագրութեան տեսակերից դժուարութիւններ ունեն, Երեւան, «Լոյս», 1971 Տերեանի լեզուական արուեստը, դասախօսություն, Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1972 Բակուցի կեանքն ու արուեստը, Երեւան, «Հայաստան» հրատարակչութիւն, 1974 Հայ գրքի պատմութիւն, հատոր 1. Հայ տպագիր գիրքը 16-17-րդ դարերում, Երեւան, «Հայաստան», 1977 Արեւելահայ բանաստեղծական լեզուի պատմութիւն (17-րդ դարից մինչեւ 1920 թ.), Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1978 Նոր գրական հայերէնը 17-18-րդ դդ., Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1979 Ակնարկ հայերէնի տերմինաշինութեան, Երեւան, «Լոյս» հրատարակչութիւն, 1981 Հայ գիրքը. 1512-1920, Երեւան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչութիւն, 1981 Յակոբ Մեղապարտ, Երեւան, «Հայաստան» հրատարակչութիւն, 1982 Մեր ուղղագրութեան հիմնահարցը, Նոր Ջուղա, 1983 Հայերի ծագումն ու հնագոյն պատմութիւնը, Պէյրութ, «Ալթափրես», 1984 Արդի հայերէնի շարահիւսութիւն. պարզ նախադասութիւն, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1986 Մայրենին, Երեւան, «Լոյս» հրատարակչութիւն, 1986 Հայ ժողովրդի ծագման ու հնագոյն պատմութեան հարցեր, Երեւան, «Հայաստան» հրատարակչութիւն, 1988 Պատկերազարդ պատմութիւն հայոց. գիրք առաջին, Երեւան, «Արեւիկ», 1990 ISBN 5-8077-0478-9 Բնիկ հայերէն բառեր եւ հնագոյն փոխառութիւններ, Երեւան, Երեւանի պետական համալսարանի հրատարակչութիւն, 1989 Տերեանը ինչպէս որ կայ, Երեւան, «Գիտելիք», 1990 Երրորդ ուժի բացառման օրէնքը (յօդուածներ), Երեւան, «Ազատ խոսք», 1991 ISBN 5807902505 Դասական ուղղագրութեան կանոններ, Երեւան, «Արեւիկ», 1991 Մեր ինքնութեան գլխաւոր նշանը (գրականագիտական հետազօտութիւններ), Երեւան, «Նայիրի», 1991 ISBN 5-550-00429-1 Պատկերազարդ պատմութիւն հայոց. գիրք երկրորդ, Երեւան, «Արեւիկ», 1997, ISBN 5-8077-0246-8 Պատկերազարդ պատմություն հայոց. գիրք երրորդ, Երեւան, «Հայաստան», 2004 ISBN 5-540-01728-5 Իրական պատմութիւններ (պատմուածքներ), Երեւան, «Վան Արեան», 2004 ISBN 99941-38-09X. === Ռուսերէն === Создание библиографии армянской печати. Советская библография, Москва, 1959 Аксел Бакунц։ Жизнь и вопросы творчества (Автореферат дисс. соиск. уч. ст. канд. филол. наук). Ереван, 1962, 19ст Книгопечатание в Армении - В кн. 400 лет русского книгопечатания. Москва, исд. АН СССР, 1964, с. 125-129, 240-246, 328-331, 454-457, 585-587 Очерки по истории языка новой армянской литературы (Автореф. дисс. на соиск. уч. ст. докт. филол. наук). Ереван, 1972, 58с. Армянская книга. Ереван, Советакан грох, 1978, 44с (соавтор Сен Аревшатян) Вопросы происхождения и древнейшей истории армянского народа, издательство «Грааль», Москва, 2002 ISBN 5946880152 === Անգլերէն === On the Origin and Earliest History of the Armenian People, trans. N. Ouzounian, Montreal, 1989 === Լեհերէն === Ksiazka Ormianska W Latach 1512 - 1920, Ossolineum, ISBN 8304041782 == Ծանօթագրութիւններ ==

Թոքիօ

Թոքիօ (ճափ.՝ 東京都, պաշտօնապէս Թոքիոյի մեթրոփոլիս), Ճափոնի մայրաքաղաքը եւ 47 բնակավայրերէն մէկը։ Մեծ Թոքիոյի տարածքն աշխարհի մէջ ամենախիտ բնակեցուած մեթրոփոլիթէնն է։ Քաղաքը Ճափոնիոյ կայսեր եւ Ճափոնիայի կառավարութիւն նստավայրն է։ Թոքիոն կը գտնուի Հոնսիու կղզիի Քանթօ տարածաշրջանի հարաւ-արեւելեան մասին մէջ եւ կը ներառէ Իձու եւ Օկասավարա կղզիները։ Թոքիոն նախապէս յայտնի էր Էտո անուանումով (էտո՝ բառացի կը նշանակէ ծովափ)։ 1603 թուականին սիոկուն Իէյասու Թոքուկաուան քաղաքը դարձուց իր շտապ-բնակարանը եւ այն փաստօրէն դարձաւ կառավարութեան նստավայր։ Այն պաշտօնապէս դարձաւ մայրաքաղաք, երբ Մեյձի կայսրը 1868 թուականին իր նստավայրը Քիոթոյէն տեղափոխեց Թոքիօ: Նոյն այս ժամանակ Էտոն անուանափոխուեցաւ՝ դառնալով Թոքիօ։ Թոքիոյի մեթրոփոլիսը ձեւաւորուեր է 1943 թուականին` նախկին Կաղապար:Նիհոնկո եւ Կաղապար:Նիհոնգո միաձուլումէն։ === Մինչեւ 1869 թուականը (Էտոյի ժամանակաշրջան) === Թոքիօն ի սկզբանէ Էտո անունով փոքր ձկնորսական գիւղ էր, որը հին Մուսաշի նահանգի մաս կը կազմէր ։ Սկիզբը՝ 12-րդ դարու վերջերուն, ան Էտօ տոհմի ամրութիւնն է։ 1457 թուականին Օթա Տոքան կառուցեց Էտօ ամրոցը։ 1590 թուականին, Իէյասու Թոքուկաուան Էտօն իր կայանը դարձուց։ Երբ 1603 թուականին ան սիւունկուն դարձաւ, քաղաքը դարձաւ իր համազգային ռազմական կառավարութեան կեդրոնը։ Էտոյի ժամանակաշրջանի յաջորդ տարիներուն Էտոն զարգացաւ, դառնալով 18-րդ դարուն մէկ միլիոնէն աւելի բնակչութիւն ունեցող աշխարհի խոշորագոյն քաղաքներէն մէկը։ Էդոն փաստօրէն դարձաւ Ճափոնի մայրաքաղաքը, թէեւ կայսրը կ'ապրէր կայսրութեան մայրաքաղաք Քիոթոյի մէջ։ Այս ժամանակ քաղաքը տեւական կը վայելէր խաղաղութիւն, որը յայտնի «Փաքս Թոքուկաուա» (Pax Tokugawa) անունով, եւ նման խաղաղութեան առկայութեան պարագային Էտոն կը վարէր խիստ մեկուսացուած քաղաքականութիւնը, որը օգնեց քաղաքին խուսափիլ լուրջ ռազմական սպառնալիքէն։ Պատերազմներու կողմէ քանդուածներու բացակայութիւնը Էտոյին թոյլ տուաւ իր աղբիւրներու մեծ մասը նուիրաբերել քաղաքին վնաս հասցուցած հրդեհներու, երկրաշարժերու եւ այլ բնական աղէտներու կողմէ առաջացած վիճակի վերականգնմանը։ Այնուամենայնիւ, մեկուսացման այս երկարատեւ ժամանակաշրջանը եկաւ իր աւարտին 1853 թուականին՝ ամերիկացի Քոմոտոր Մեթիւ Փերիի Ճափոն ժամանմամբ։ Քոմոտոր Փերրին պայմաններ ստեղծեր էր Շիմոտա եւ Հաքոտաթէ նաւահանգիստներու բացման համար, ինչ որ պատճառ կը դառնայ նոր արտասահմանեան ապրանքներու պահանջարկի աւելացմանը եւ հետագային գնաճի խիստ աճին։ Այս գնաճի բարձրացման հետեւանքով առաջացած հասարակական դժգոհութիւնը հանգեցուց լայնածաւալ ապստամբութիւններու եւ ցոյցերու՝ մասնաւորապէս բրինձի հաստատութիւններու «սնանկացման» ձեւով։ Մինչդեռ Մեյձիի կայսեր կողմնակիցները օգտուեցան հանգամանքէն, ու այդ տարածուած ապստամբութիւններն ու ցոյցերը պատճառ դարձան իշխանութեան հետագայ ամրապնդմանը՝ 1867 թուականին տապալելով վերջին սիուկուն Իէյասու Թոքուկաուային։ 265 տարի անց Pax Tokugawa-ն եկաւ իր աւարտին։ ==== Նիսիթամա շրջան ==== Թեյմա շրջանի արեւմտեան մասը կը զբաղեցնէ Նիսիթամա շրջանը (gun): Այս տարածքին մեծ մասը լեռնային է եւ ոչ պիտանի քաղաքաշինութեան համար: Թոքիոյի ամենաբարձր լեռը Քումոթորին է՝ 2017 մ (6617 ոտնաչափ) բարձրութեամբ: Թոքիոյի այլ լեռներէն են Թաքասուն (1737 մ), Օտաքեն (1266 մ) եւ Միթաքեն (929 մ): Եամանասի prefecture քաղաքապետերանի մօտ՝ Թեյմա գետի վրայ կը գտնուի Թոքիոյի ամենամեծ լիճը՝ Օքութաման: Շրջանը կազմուած է երեք քաղաքէ (Հինոտէ, Միձուհո եւ Օքութամա) եւ մէկ գիւղէ (Հինոհարա): == Քաղաքային տեսարան == Թոքիոյի ճարտարապետութիւնը գլխաւորապէս ձեւաւորուեր է Թոքիոյի պատմութեան կողմէ: Պատմութեան վերջին շրջանին երկու անգամ մայրաքաղաքը մնացեր է աւերակներու տակ՝ 1923 թուականի Մեծ Քանթոյի երկրաշարժի, իսկ աւելի ուշ՝ 2-րդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ Թոքիոյի ռմբակոծութեան հետեւանքով: Այդ իսկ պատճառով Թոքիոյի քաղաքային տեսարանը գլխաւորապէս ունի ժամանակակից ճարտարապետութիւն, իսկ հին շինութիւնները քիչ են: Թոքիոյի մէջ կարելի է հանդիպիլ միաջազգային ասպարէզին մէջ յայտնի ճարտարապետութեան ժամանակակից շատ ձեւերու՝ ներառեալ Թոքիոյի միջազգային ֆորումը, Asahi Beer Hall-ը, Mode Gakuen Cocoon Tower-ը, NTT Docomo Yoyogi Building-ը եւ Ծիածանի կամուրջը: Թոքիոյի մէջ կայ նաեւ երկու առանձնայատուկ աշտարակ՝ Թոքիոյի հեռատեսիլի աշտարակը եւ այլն, ու Երկնային ծառը, որն ամենաբարձր աշտարակն է թէ՛ Ճափոնի, եւ թէ՛ աշխարհի մէջ, եւ երկրորդ ամենաբարձր կառոյցը աշխարհի մէջ՝ Տուպայի մէջ գտնուող Պուրճ Խալիֆայէն յետոյ: Թոքիոն նաեւ ունի բազմաթիւ զբօսավայրեր եւ այգիներ: Թոքիոյի բնակավայրի կամ տեսադաշտի մէջ կայ 4 ազգային զբօսավայր՝ ներառեալ Ֆուձի-Հաքոնէ-Իձուն, որ կը ներառէ բոլոր Իձու կղզիները: == Ծանօթագրութիւններ ==

Զբօսաշրջիկութիւնը Յունաստանի մէջ

Յունաստան (յուն․՝ Ελλάδα), պետութիւնը Հարաւային Եւրոպայի մէջ կը գտնուի: Հիւսիսէն սահմանակից է Ալպանիային, Մաքետոնիային եւ Պուլկարիային, իսկ արեւելքէն՝ Թուրքիային։ Յունաստանի արեւելքը կը գտնուի Էժէյան ծովը, արեւմուտքէն՝ Յոնիական ծովը, իսկ հարավէն՝ Միջերկրական ծովը։ Յունաստանը ըստ ջրափնեայ գիծի երկարութեան (13.676 քմ) 11-րդն է աշխարհի մէջ։ Ունի հսկայական թիւով կղզիներ (մոտ 1․400, որոնցմէ 227-ը բնակեցուած են), որոնցմէ են՝ Քրեթէն, Տոտեքանէսը եւ Հոնիական կղզիները։ Յունաստանի տարածքին 80%-ը լեռնոտ է։ Լեռներէն ամենաբարձրը Օլիմփոսն է (2917 մ)։ == Զբոսաշրջութիւն == Յունաստանը Եւրոպայի եւ աշխարհի զբոսաշրջային կեդրոններէն մէկն է: Ամէն տարի Յունաստան կ'այցելէ մոտ 18 միլիոն զբոսաշրջիկ, որ կը կազմէ ամբողջ աշխարհի զբոսաշրջիկներուն 15 %-ը։ Յունաստանի մէջ զբոսաշրջիկներուն կը գրաւուեն բազմաթիւ հնագոյն յուշարձաններ եւ հրաշալի արեւադարձային կլիմայի համադրութիւնը։ Յունաստանին կը պատկանի աւելի քան 2 հազար կղզիներ։ Յունաստանի եկամուտին մեծ մասը կը կազմէ զբոսաշրջութիւնը։ 2006-ի տուեալներով ան կը կազմէ երկրի ամբողջ Համախառն ներքին արդիւնքին 15%-ը։ Բացի այդ, այս ոլորտին մէջ կ'աշխատի մոտ 900000 մարդ, նաեւ HoReCa ոլորտին մէջ, որ կը կազմէ ընդհանուր բնակչութեան 6,9%-ը։ Այս Եւրամիութեան երրորդ ցուցանիշն է՝ Մալթայէն եւ Սբանիայէն ետք։ 2008 թուականին Յունաստանը ընդունած է 17.5 միլիոն զբոսաշրջիկի։ == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ ==

Փաստաբան

Փաստաբանը, այն անձն է որ ունի իրաւաբան օրինագէտի կամ մասնագէտի մը արժէքը եւ ստացած է անոր համապատասխան արտօնագիրը՝ փաստաբանական գործունէութիւն իրականացնելու համար: Փաստաբանին նպատակն է ծառայել արդարադատութեան շահերը, ինչպէս նաեւ այն իրաւունքներն ու արտօնութիւնները, որոնք վստահուած են փաստաբաններուն անոնք պաշտպանելու համար։ Փաստաբանը այն անձն է որ ուսանած է փաստաբանութիւն համալսարանին մէջ, եւ անոր աշխատանք գործադրելն է երկրի օրէնքները, դատել, պաշտպանել եւ ծառայել յատուկ նպատակներու: Փաստաբանը իրաւունք ունի ունենալ օգնականներ: == Փաստաբանութիւնը Հայաստանի մէջ == Փաստաբանները կը հանդիսանան ՀՀ փաստաբաններու պալատի անդամներու անուանումը։ Այլ պետութեան փաստաբանը Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ կը գործէ անոր պետութեան համապատասխան յատուկ փաստաբանական կառոյցի տրուած արտօնագրին հիման վրայ եւ պէտք է փաստաբաններու պալատին կանոնադրութեամբ գործէ նախատեսուած հաւատարմագրին վաւերագիրը: Փաստաբանը իր գործունէութիւնը իրականացնելէ անկախ, կը ղեկավարէ Հայաստանի Սահմանադրութեամբ, փաստաբանական պալատի կանոնադրութեամբ եւ փաստաբանական գործելակերպի կանոնագիրքով՝ Հայաստանի միջազգային պայմանագիրները եւ օրէնքնեը։ Խոչընդոտները որ կատարուած կ'ըլլան պաշտօնատար անձի, փաստաբանի կամ լիազօրութիւններու կողմէ կը պատժուին տուգանքներով եւ նուազագոյն աշխատավարձի ձերբակալութիւնով ու գրաւումով մէկէն երեք ամիս ժամկէտով։ == Ծանօթագրութիւններ == == Տե՛ս նաեւ == Իրաւաբանութիւն Հայաստանի փաստաբաններու պալատ Փաստաբանութիւն

Սարգիս Նաճարեան

Սարգիս Նաճարեան Պէյրութ Լիբանան, Հայ կաթողիկէ պատրիարքութեան «Սուրբ Գրիգոր Նարեկացի կեդրոն»-ի եւ լրատուական գրասենեակի վարիչ-քարտուղար, «Մասիս» ամսաթերթի խմբագիր եւ պատասխանատու տնօրէն: Սարգիս Նաճարեան օրինակելի եւ տիպար մամլոյ գործիչ՝ 50 տարի ծառայեց լրագրութեան առաքելութեան։ Օրաթերթի երկարամեայ խմբագիր եւ լրագրող «Արարատ»-ի 45 տարիներու նախկին տնօրէն: == Ստեղծագործութիւններ եւ Գիրքի Շնորհահանդէս == Սարգիս Նաճարեանի առաջին հատորը լոյս տեսած է 2010 թուականին` «Դէմ առ դէմ» խորագիրով: Հովանաւորութեամբ Հայ կաթողիկէ համայնքի Պէյրութի պատրիարքական թեմի օգնական եպիսկոպոս Գէորգ եպս. Ասատուրեանի եւ կազմակերպութեամբ Հայ կաթողիկէ համալսարանականներու միութեան (ՀԿՀՄ), ուրբաթ, 5 մայիս 2017-ի, երեկոյեան ժամը 8:30-ին, Հայ կաթողիկէ Մեսրոպեան բարձրագոյն վարժարանի «Ֆարաճեան» սրահին մէջ տեղի ունեցաւ լիբանանահայ անուանի լրագրող, Հայ կաթողիկէ պատրիարքութեան «Մասիս» պարբերաթերթի գլխաւոր խմբագիր եւ պատասխանատու տնօրէն Սարգիս Նաճարեանի «Ֆրանչիսկոս. Աղօթեցէ՛ք ինծի համար» գիրքին շնորհահանդէսը: == Շքանշան, մեծարանքի հանդիսութիւն լրագրական գործունէութեան, շնորհահանդէս» == Սարգիս Նաճարեան պարգեւատրուած է Տէր Ներսէս Պետրոս ԺԹ. կաթողիկոս պատրիարքի ձեռամբ Սբ. Մեսրոպ Մաշտոց շքանշանով, Բենեդիկտոս ԺԶ. Պապին կողմէ Մեծն Սուրբ Գրիգորի Ասպետի շքանշանով, ՀՀ Մովսէս Խորենացի նախագահական շքանշանով, ինչպէս նաեւ Լիբանանի Կաթողիկէ հաղորդամիջոցներու կեդրոնին կողմէ մարոնիներու պատրիարք Պշարա Ռաաիի ձեռամբ: Հովանաւորութեամբ հայ կաթողիկէ համայնքի Ներսէս-Պետրոս ԺԹ. պատրիարքին եւ կազմակերպութեամբ Ս. Գրիգոր Նարեկացի կեդրոնին, Կիրակի, 21 նոյեմբեր 2010-ին, երեկոյեան ժամը 7:00-ին, ՀԿՄ-ի «Արարատեան» սրահին մէջ տեղի ունեցաւ մեծարանքի հանդիսութիւն Սարգիս Նաճարեանի լրագրական գործունէութեան 50-ամեայ յոբելեանին առիթով, ինչպէս նաեւ շնորհահանդէս, յոբելեարի «Դէմ առ դէմ» հատորին։ Ձեռնարկին ներկայ էին հոգեւորականներ, քաղաքական գործիչներ, պատկան մարմիններու ներկայացուցիչներ, յոբելեարին ընտանեկան պարագաները եւ մեծաթիւ բազմութիւն։ == «Տարուան Մարդ»ը == Ֆրանչիսկոս Պապի ընտրութեան առաջին տարուընէ արդէն միջազգային լրատուամիջոցները ուշադրութեան կեդրոն դարձուցին Սարգիս Նաճարեանի գործունէութիւնը, իսկ աշխարհահռչակ «Թայմ» պարբերականը իր դեկտեմբեր 2013-ի թիւին մէջ զայն նկատեց «Տարուան Մարդ»ը: == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Սարգիս Նաճարեանի «Ֆրանչիսկոս. Աղօթեցէ՛ք Ինծի Համար» Գիրքի Շնորհահանդէս «ԱՐԱՐԱՏ» ՕՐԱԹԵՐԹԻ 80-ԱՄԵԱԿԻ ՀԱՆԴԻՍԱՒՈՐ ՆՇՈՒՄ ԼԻԲԱՆԱՆԻ ՄԷՋ == Տե՛ս նաեւ == Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցի == Արտաքին յղումներ == «Սարգիս Նաճարեան» (Հայրենասիրությունն ինծի համար մնայուն ապրում եղած է») «Լիբանան- Սարգիս Նաճարեանի մեծարանքի հանդիսութիւն»

Կիվի Շահնազար

Կիվի Շահնազար (Կիկուշ Շահնազարեան, 23 Դեկտեմբեր 1933(1933-12-23), Թիֆլիս, Խորհրդային Միութիւն), հայ բանաստեղծ, թարգմանիչ։ Անդամ՝ Վրաստանի գրողներու միութեան: == Կենսագրութիւն == Կիվի Շահնազար, ծնած է Թիֆլիսի մէջ, 1933 թուականին։ Սորուած է Թիֆլիսի պետական համալսարանի արեւելագիտութեան հիմնարկի հայագիտութեան բաժնին մէջ։ Ուսումը աւարտելէ ետք աշխատատած է «Սովետական Վրաստան» թարգմանչական գրականութեան եւ հրատարակչութեան խմբագրութեան մէջ՝ որպէս խմբագիր։ Հայերէնէն վրացերէն թարգմանած է Գրիգոր Նարեկացիի, Սայեաթ-Նովայի, Եղիշէ Չարենցի, Աւետիք Իսահակեանի, Վահան Տերեանի, Սիլվա Կապուտիկեանի, Վահագն Դաւիթեանի, Համօ Սահեանի,Պարոյր Սեւակի եւ այլ գրողներու ստեղծագործութիւններ: == Պարգեւներ == Վրաստանի «Պատուոյ նշան» շքանշան, Մաչաբելիի անուան մրցանակ, 1989, Հայաստանի Հանրապետութեան «Մովսէս Խորենացիի» մետալ, 2011։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == ԿԱՅԱՑԱՎ ԳԻՎԻ ՇԱՀՆԱԶԱՐԻ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾԱԿԱՆ ԵՐԵԿՈՆ Նախագահ Սերժ Սարգսեանը շնորհաւորական հեռագիր հղած է Կիվի Շահնազարին՝ ծննդեան 80-ամեակի առթիւ ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՄԷՋ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԱԾ ԵՆ Սայեաթ-ՆովաՅԻ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ: Սայաթնովեան «Վարդատօն»-ի Նշում:

Ժան-Փոլ Պելմոնտօ

Ժան-Փոլ Պելմոնտօ (9 Ապրիլ 1933(1933-04-09)[…], Նէյի-սիւր-Սեն, Սենա, Ֆրանսա - 6 Սեպտեմբեր 2021(2021-09-06), Փարիզի 7-րդ շրջան, Ֆրանսա), ֆրանսացի դերասան։ == Կենսագրական գիծեր եւ գործունէութիւն == Պելմոնտօ ծնած է Նէյի-սիւր-Սենի մէջ: 20 տարեկանին որոշած է դերասանի մասնագիտութիւն ընտրել: Ընդունուուած է Տրամաթիք արուեստի ազգային բարձրագոյն հիմնարկ․ իսկ աւարտելէ ետք աշխատած է թատրոնի մէջ: Ժան-Փոլ Պելմոնտոյի դերասանական գործունէութիւնը ընդհատուած է 2001-ին, երբ ան ֆութպոլ խաղալու ատեն ուղեղի կաթուած ունեցած է եւ մարմնին աջ կողմը բոլորովին անդամալուծուած: 2003-ին Պելմոնտօ 70 տարեկանին ունեցած է չորրորդ զաւակը` Սթելլան: Սթելլային մայրը՝ Նաթթի Թարտիվելլին, որ Պելմոնտոյի երկրորդ կինն էր, ոտքի կանգնեցուցած է դերասանը՝ կաթուածէն ետք: 2008-ին բաժնուած է Նաթթի Թարտիվելլիէն, որմէ ետք ամուսնացած է իրմէ 43 տարի փոքր Պարպարա Հանտոլֆի հետ։ Ան խոստովանած է, որ ունեցած է բազմաթիւ սիրավէպեր, սակայն լուրջ` 6 կիներ եղած են: Առաջինը եղած է պարուհի մը` Էլոթի Քոնսթան, որմէ ունեցած է երկու աղջիկ եւ մանչ մը: Ամուսնութիւնը տեւած է 1953-1966: Բաժանումին ատճառը դերասանուհի Ուրսուլա Անտրեսը եղած է, որուն հետ ան ապրած է 1965-էն մինչեւ 1972: == Շարժապատկերը == Պելմոնտօ նկարահանուած է 95 ժապաւէններու մէջ, 40 թատերախաղերու մէջ դերեր ստանձնած է: Շարժապատկերի մէջ առաջին դերը նկարահանուած է «Ոտքով, ձիով եւ ինքնաշարժով (À pied, à cheval et en voiture) ժապաւէնին մէջ, սակայն առաջին ցուցադրութենէն առաջ անոր խաղացած հատուածը ջնջած են: 26-ամեայ դերասանը հռչակաւոր դարձած է «Վերջին շունչով» (À bout de souffle) ժապաւէնով: Պելմոնտոյի ամէնէն սիրած ժապաւէնը 1973-ին պատրաստուած «Հիանալին» (Le Magnifique) է, ուր ան մարմնաւորած է ծիծաղաշարժ անձ մը. Ժապաւէնները, որոնց մէջ ան նկարահանուած է, ստեղծուած են յայտնի բեմադրիչներու կողմէ, որոնցմէ մէկը Հանրի Վերնէօյն էր, Աշոտ Մալաքեանը (1920-2002): === Աշոտ Մալաքեանի հետ գործակցութիւնը === Պելմոնտոյի եւ Աշոտ Մալաքեանի միջեւ գործակցութիւնը սկսած է 1964-ին Մալաքեանի բեմադրած «Հարիւր հազար տոլար արեւուն տակ» (Cent mille dollars au soleil) ժապաւէնով: ==== Le Casse) ժապաւէնը ==== 1971-ին հրապարակուած է Աշոտ Մալաքեանի բեմադրութեամբ «The Burglars» (Le Casse) ժապաւէնը, որուն բեմագիրներն են Հանրի Վերնոյ եւ Վահէ Քաչա, գլխաւոր հերոսը` Ժան-Փոլ Պելմոնտօ, որ Ազատ անունով հայ մաքսանենգ մըն է: Շարժապատկերին մէջ կը խօսուի այդ անուան իմաստին եւ հայկական ուտեստեղէնի մասին, իսկ շարժապատկերին մէջ առանցքային նշանակութիւն ունեցող նաւը կը կոչուի «Արաքս»: Յոյն ոստիկանին դերը ստանձնած է Օմար Շերիֆ: Շարժապատկերը նկարահանուած է 1971 թուականին, Յունաստանի մէջ, ուր այս առիթով հայկական միութիւններու կազմակերպած ճաշկերոյթին ներկայ եղած են` Օմար Շերիֆ, Հանրի Վերնոյ, Ժան-Փոլ Պելմոնտօ եւ ուրիշներ: 2015-ին իր որդին` Փոլ Պելմոնտօն, նկարահանած է իր հայրը «Պելմոնտոն Պելմոնտոյի աչքերով» (Belmondo Par Belmondo) վաւերագրական շարժապատկերին մէջ: === Պելմոնտոյի մասնակցութիւնը Ազնաւուի յուղակրաւորութեան === Ժան-Փոլ Պելմոնտօ 5 Հոկտեմբեր 2018-ին մասնակցած է Շարլ Ազնաւուրի յուղարկաւորութեան: == Ծանօթագրութիւն ==

Միհրան Գասապեան

Տոքթ. Միհրան Գասապեան (1868 - 1910 թթ.), հայ բժիշկ։ Կեսարիոյ ուշիմ զաւակներէն։ Իր նախնական կրթութիւնը կը ստանայ էրճաս միսիոնարական դպրոցին մէջ։ 1894 թուականին ուղղուելով դէպի Միացեալ Նահանքներ՝ բժշկութեան կը հետեւի։ կը մտէ Մէտիքօ-Քիրըր Ճիքըլ Գոլէճ, որմէ ընթացաւարտ կ՛ըլլայ 1898 թուականին, վկայական ստանալէ առաջ կը պաշտօնավարէ Սպան եւ Ամերիկեան պատերազմի միջոցին «Քոր» հիւանդանոցին մէջ։ Վկայականը ստանալէն ետք կը մտնէ ուսուցչական ազպարէզ ու կը պաշտօնավարէ ելեկտրաբուժութիւն եւ Ք. ճառագայթներով դարմանում՝ Մէտիքօ-Քիրըր ճիքըլ Գօլէճին մէջ։ 1902 թուականին կը հրաժարի եւ մէկ տարի ետք տնօրէն կը կարգուի Ֆիլատելֆիոյ ընդհանուր հիւանդանոցին՝ «X-ray» ճառագայթներու աշխատանոցին։ Այս պաշտօնը կը վարէ ցմահ։ Տոքթ. Գասապեան քանի մը գիրքերու հեղինակ է՝ ստուերանկարի (skiagraphy) մասին, որոնցմէ մէկը հրատարկուած է 1907 թուականին. կը խօսի ելեկտրաբուժութեան եւ Ռէօթկէնեան ճառագայթներու մասին, կը գործածուի իբրեւ դասագիրք։ Տոքթ. Գասապեան պատուիրակ եղած է բազմաթիւ երկիրներու մէջ Ք. ճառագայթներու միջազգային համաժողովներու ընթացքին։ Հակառակ Ք. ճառագայթներէն իր ստացած այրուցքներուն եւ վտանգներուն Տոքթ. Գասապեան մեծ սիրով կը փարի գործին ու հետզհետէ իր համբաւը կը տարածուի։ Ան մասնաւոր ուսումնասիրութեան առարկայ դարձուցած է ուռուցքներու եւ քաղցկեղներու դարմանումը՝ ստուերանկարի միջոցաւ եւ ամէնէն յաջող դարմանիչներէն մին եղած է գիտութեան այս ճիւղին մէջ։ Ք. Ճառագայթներով, այսինքն՝ ստուերանկարի միջոցաւ, դարմանման գիտութիւնը շատ զոհեր տուած է բժշկական աշխարհին մէջ։ Աւելի քան քսան նշանաւոր դարմանիչներու մահերը տեղի ունեցած են ուղղակի յիշեալ ճառագայթներէն, որոնք կը թափանցեն ծանօթ գրեթէ ամէն մէկ նիւթի եւ որոնց դէմ ոչինչ գտնուած է իբրեւ պաշտպանողական միջոց։ 1909 թուականին, հէք Գասապեան, Պոլիս կու գայ։ Պոլիոյ մէջ ամուսնանալէ ետք կը վերադառնայ Ֆիլատելֆիա, ուր (Ք. ճառագայթներուն զոհն ըլլալով) 1910 Յուլիս 1–ին կը մեռնի։

Ալեքսանդր Սարգիսեան

Ալեքսանդր Ազատի Սարգիսեան, ( 10 Յունուար 1956, Ստեփանակերտ, Արցախ, առաւել յայտնի որպէս Սաշիկ), հայ գործարար, սակաւապէտ, ՀՀ Ազգային ժողովի նախկին պատգամաւոր, ՀՀ Նախագահ Սերժ Սարգիսեանի փոքր եղբայրը։ == Կենսագրութիւն == Ալեքսանդր Սարգիսեանը ծնած է 10 Յունուար 1956 թուականին ԼՂԻՄ Ստեփանակերտ քաղաքին մէջ։ 1974 - 1976 թուականներուն ծառայած է խորհրդային բանակին մէջ։ 1976 - 1990 թուականներուն եղած է «Պազ» (Паз) մակնիշի մեծ ինքնաշարժներու վարորդ։ 1982 - 1987 թուականներուն սորված է Երեւանի Ա. Թամանեանի անուան շինարարական տեխնիկումը։ 1987 թուականին ստացած է գազային տնտեսատեխնիկի որակաւորում։ 1996 - 1998 թուականներուն եղած է Երեւանի «Սիրիուս» գործարանի փոխտնօրէնը։ 1999 - 2003 թուականներուն եղած է Երևանի «Ավտոգազ» ընկերութեան Ջրվէժի ԱԳԼՃԿ-ի ղեկավար։ 2003 - 2007 թուականներուն ՀՀԿ համամասնական ընտրակարգով եղած է Ազգային ժողովի պատգամաւոր, Ազգային ժողովի գիտութեան, կրթութեան, մշակոյթի եւ երիտասարդութեան հարցերու մշտական յանձնաժողովի անդամ։ 2007 - 2011 թուականներուն մեծամասնական ընտրակարգով եղած է Ազգային ժողովի պատգամաւոր՝ թիւ 37 ընտրատարածքէն։ == Ընտանիք == Ալեքսանդր Սարգիսեանը ՀՀ 3-րդ նախագահ Սերժ Սարգիսեանի փոքր եղբայրն է։ Ամուսնացած է։ == Առեւտրական գործունէութիւն == Ինչպէս խոստովանած է Ալեքսանդր Սարգիսեանը, իրեն կը պատկանի «ՄուլտիԼիոն» ընկերութեան բաժնետոմսերու 50 %-ը։ Անշարժ գոյք ԱՄՆ-ի մէջ Համաձայն մամուլի մէջ շրջանառուող լուրերուն, Սաշիկ Սարգիսեանը 2005 թուականին 2,8 միլիոն տոլարով ԱՄՆ-ի Տարզանա քաղաքի 4935 Avenida Oriente, Tarzana, գնած է առանձնատուն, որուն վերանորոգման վրայ ծախսած է 300 հզր. տոլար։ Գազալցակայաններ Ալեքսանդր Սարգիսանի անունը գազալցակայաններու համակարգի հետ կապուած է 1998 թուականէն։ Համաձայն քաղաքական վերլուծաբան Արտաշէս Գեղամեանի, Սաշիկը գազալցակայանները, ինչպէս նաև ԱՄՆ-ի եւ Եւրոպայի մէջ գտնուող անշարժ գոյքը եւ շինարարական ընկերութիւնը ստացած է այն ժամանակուայ նախագահ Ռոբերտ Քոչարեանէն։ Գլենդել Հիլզ Ալեքսանդր Սարգիսեանին կը պատկանի շինարարական «Գլենդել Հիլզ» ընկերութիւնը, որուն գործունէութիւնը 2011 թուականին դարձած էր ԱՄՆ իրաւապահ մարմիններու ուշադրութեան առարկան։ «Parking City Service» 2013 թուականի Օգոստոս 1-էն Երեւանի մէջ կը գործէ ինքնաշարժի կայան վճարովի համակարգ, որ կը սպասարկուի 74 Սաշիկ Սարգիսեանին պատկանող «Parking City Service» ընկերութիւնը։ Ինքնաշարժի կայանի վճարներու 70 %-ը կը մնայ «Parking City Service» ընկերութեանը և միայն 30 %-ը կը փոխանցուի քաղաքային ելեւմտացոյց։ Ամասիայի կարի գործարան Որոշ աղբիւրներու համաձայն, Սաշիկ Սարգիսեանը փայատեր է հայ-գերմանական «ՎԿՍ Արմենիա» ընկերութեան կառուցած Ամասիայի կարի գործարանին։ == Սաշիկի կերպարը ժողովուրդի շրջանին մէջ == Ալեքսանդր Սարգիսեան իր առեւտրական գործունէութեան շնորհիւ ժողովուրդի շրջանակներուն մէջ ապահոված է «փայ մտնողի» համբաւ։ Որոշ լուրերու համաձայն, ան սեփականատէր դառցած է առանց սեփականատէրերու որոշման եւ ցանկութեան։ Ան դարձած է ամէնէն քննարկուող պետական գործիչներէն, որուն անուան հետը կը կապեն երկրի գործարար դաշտի անարդարութիւնները։ Ժողովուրդը ոչ միայն կը քննարկէ, այլ նեւ կ'երգիծէ է անոր անձը՝ վեր հանելով մարդկային բնաւորութեան վատ գծերը։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Ալեքսանդր Սարգիսանը ԱԺ պաշտօնական կայքին մէջ (հայ.) Պատգամաւոր Ալեքսանդր Սարգիսեանը կը հայհոյէ (հայ.) Կարո՞ղ ա գիտեք՝ գալիվուդյան աստղ եմ (հայ.) Սաշիկ Սարգիսեանը ծեծի ենթարկուած է ու տեղափոխուած է հիւանդանոց (հայ.) Գիտելիքո՞վ են հարստացել Լֆիկ Սամոն ու Սաշիկը (հայ.)

Հասսան Տիապ

Հասսան Տիապ (արաբերէն՝ حسّان دياب‎) (6 Յունուար 1959, Պէյրութ, Լիբանան) լիբանանցի քաղաքագէտ, ճարտարապետ ու ակադեմիկոս է, որ Յունուար 2020-էն մինչեւ Օգոստոս 2020 ստանձնած է Լիբանանի վարչապետի պաշտօնը՝ Պէյրութի նաւահանգիստի պայթումէն քանի մը օր ետք հրաժարելով անկէ: Օգոստոս 10-էն մինչեւ Մուսթաֆա Ատիպի նշանակումը նոյն ամուան 31-ին կը ստանձնէ վարչապետի պաշտօնակատարի պաշտօնը: Ան վարչապետի պաշտօնին կը նշանակուի Լիբանանի Հանրապետութեան նախագահ Միշել Աունի կողմէ, երբ ամիսներու ցոյցերու հետեւանքով նախկին վարչապետ Սաատ Հարիրի կը հրաժարի իր պաշտօնէն: Յունիս 2011-էն Փետրուար 2014՝ նախագահ Միշել Սլէյմանի նստաշրջանին, ստաձնած է կրթութեան նախարարի պաշտօնը: == Վաղ կեանք եւ ուսում == Ծնած է Պէյրութ, 6 Յունուար 1959-ին: 1981-ին Լիտս Մեթրոփոլիթան համալսարանէն կը ստանայ հաղորդակցութեանց ճարտարապետութեան պսակաւոր գիտութեանց վկայականը, որմէ տարի մը ետք՝ 1982-ին Սուրրի համալսարանէն կը ստանայ սիստեմական ճարտարապետութեան մագիստրոսի վկայականը: Ապա, 1985-ին Պաթ համալսարանէն կը ստանայ համակարգչային ճարտարապետութեան տոքթորական վկայականը: == Ակադեմական ասպարէզ == 1985-ին, կը միանայ Պէյրութի Ամերիկեան Համալսարանի անձնակազմին՝ իբր ելեկտրական ճարտարապետութեան դասախօս: Ունի աւելի քան 150 յօդուածներ եւ աշխատութիւններ, որոնք հրատարակուած են գիտական պարբերաթերթերու եւ համագումարներու մէջ: Ան ինքզինք կը նկատէ Լիբանանի մէջ ուսման բարեփոխման պաշտպան եւ այդ առումով գրած է զանազան գիրքեր: Հոկտեմբեր 2006-էն Յունիս 2011 ստանձնած Պէյրութի Ամերիկեան Համալսարանի շրջանային արտաքին ծրագիրներու փոխ-նախագահի պաշտօնը:13 Յունիս 2011-ին, Նաժիպ Միքաթիի կառավարութեան մէջ կը նշանակուի կրթութեան նախարար՝ փոխարինելով Հասան Մնէյմնէն: 15 Փետրուար 2014-ին զինք կը փոխարինէ Էլիաս Պու Սաապը: == Քաղաքական ասպարէզ == Ներկայ իշխանութեան դէմ ցոյցերու հետեւանքով վարչապետ Սաատ Հարիրիի հրաժարելէն ետք, Հասսան Տիապ կը նշանակուի Լիբանանի վարչապետի պաշտօնին: Կը ստանայ խորհրդարանի 128 նախարարներէն 69-ին վստահութեան քուէն, որոնք կը ներկայացնէին 8 Մարտ քաղաքական ուժը (որուն մաս կը կազմէ Հըզպալլան): Սակայն Սիւննիի համայնքը ներկայացնող կուսակցութիւնները իրենց վստահութիւնը չյայտնեցին Տիապի:Ան ոչ մէկ քաղաքական կուսակցութեան մաս կը կազմէ կամ կը համակրի:Վարչապետ Տիապի եւ խորհրդարանի նախագահ Նապիհ Պըրիի նախագահ Աունի հետ հանդիպումներէ ետք, 21 Յունուար 2020-ին կը կազմուի մասնագէտներէ բաղկացած 20 հոգինոց կառավարութիւն մը, որ պիտի կեդրոնանար ընտրական օրէնքներու փոփոխութեան, անկախ դատական իշխանութեան կազմութեան եւ կողոպտուած դրամները վերադարձնելուն վրայ: Կառավարութեան առաջին նիստին, Տիապ կը յայտարարէ, թէ իր առաջին այցելութիւնները պիտի կատարէ դէպի արաբական երկիրներ՝ յատկապէս Ծոցի երկիրները: Ան վարչապետ Հարիրիի կողմէ խոստացուած բարենորոգումներուն մասին ոչ մէկ բան կ'ըսէ եւ կը պահէ տեղեկատուութեան նախարարութեան, որ ըստ Հարիրիի բարենորոգումներու թուղթին պէտք էր լուծուէր: 3 Փետրուարին կը ստորագրէ 2020-ին պետական պիւտճէն, 700 միլիոն ամերիկեան տոլարով զայն նուազեցնելով եւ 6 Փետրուարին կ'որդեգրէ տնտեսութեան փրկութեան ծրագիրը՝ զայն խորհրդարան ներկայացնելու համար:10 Օգոստոս 2020-ին, Պէյրութի նաւահանգիստի պայթումէն քանի մը օր ետք ժողովրդային զայրոյթին պատճառով կը հրաժարի վարչապետի պաշտօնէն: Ան նախագահ Աունի կոչ կ'ուղղէ խորհրդարանական կանուխ ընտրութիւններ կատարելու: == Անձնական կեանք == Ամուսնացած է Նուուար Մաուլաուիի հետ եւ ունի երեք զաւակ: Ան Սիւննի իսլամ է: == Աշխատութիւններ == Diab H. B., Demashkieh I. (1991)։ «A computer-aided teaching package for microprocessor systems education»։ IEEE Transactions on Education 34 (2): 179–183։ Bibcode:1991ITEdu..34..179D։ doi:10.1109/13.81598 Saade J. J., Diab H. B. (2000)։ «Defuzzification techniques for fuzzy controllers»։ IEEE Transactions on Systems, Man, and Cybernetics, Part B (Cybernetics) (IEEE) 30 (1): 223–229։ PMID 18244747։ doi:10.1109/3477.826965 Damaj Issam, Diab Hassan (2003)։ «Performance analysis of linear algebraic functions using reconfigurable computing»։ The Journal of Supercomputing 24 (1): 91–107։ arXiv:1904.08233։ doi:10.1023/A:1020993510939 Diab Hassan B., Zomaya Albert Y. (2005)։ Dependable Computing Systems: Paradigms, Performance Issues, and Applications։ Wiley Ghaith Ghazi, Diab Hassan (2008)։ «Determinants of EFL achievement among Arab college-bound learners»։ Education, Business and Society: Contemporary Middle Eastern Issues 1 (4): 278–286։ doi:10.1108/17537980810929993 Awada Ghada, Diab Hassan (2016)։ «Lebanon's 2011 ICT education reform strategy and action plan: Curriculum success or abeyance»։ Cogent Education 3 (1)։ doi:10.1080/2331186x.2016.1245086 Awada Ghada, Diab Hassan B. (2018)։ «The Effect of Google Earth and Wiki Models on Oral Presentation Skills of University EFL Learners.»։ International Journal of Teaching and Learning in Higher Education 30 (1): 36–46 == Ծանօթագրութիւններ ==

Քումարոս,Արքի

Քումարոս կամ Քոմարոս (յուն․՝ Κούμαρος, Κόμαρος), Էգէականի անբնակ ժայռակղզիակ, Արքի, Տոտեքանիսա, Յունաստան։ == Հակիրճ տեղեկութիւններ == Արքի կղզեխումբին պատկանող ժայռակղզիակ։ Կը գտնուի Արքի կղզիին շատ մօտիկ՝ անոր հիւսիս-արեւելքը։ Տարածութիւնն է 0,0542 քլ․²։ Վարչականօրէն մաս կը կազմէ Փաթմոս քաղաքապետութեան։ == Բնապահպանում == Արքի կղզեխումբը յայտարարուած է NATURA 2000 Բնապահպանման շրջան։ Կը հիւրասիրէ բազէ (Falco eleonorae տեսակ), Էգէականի ճայ (αιγαιόγλαρος), Միջերկրականեան միհոս ջրահատ եւ կատար ունեցող ջրագռաւ (Phalacrocorax aristotelis) թռչունները։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Շիրակի Երկրաբանական Թանգարան

Շիրակի երկրաբանական թանգարան, երկրագիտական թանգարան Գիւմրիի մէջ: == Պատմութիւն == Ստեղծուած է Խորհրդային Հայաստանի ժողկոմսովետի 5 Յուլիս 1930-ի որոշումով։ Ունեցած է հնաբանութեան-ազգագրութեան, քաղաքի եւ Շիրակի պատմութեան, մշակոյթի, սոցեալիստական շինարարութեան, Հայրենական մեծ պատերազմի պատմութեան բաժիններ։ Հնաբանութեան եւ ազգագրութեան բաժիններու ցուցանմուշները հիմնականօրէն ձեռք բերուած են Կումայրի հնագոյն բնակավայրի պեղումներէն։ Հնաբանութեան բաժինը ունի քարի, պրոնզի, երկաթի դարերու աշխատանքային գործիքներու ցուցանմուշներ, բազմատեսակ հնագոյն զէնքեր եւ այլն։ Ազգագրութեան բաժինը նուիրուած է Գիւմրի - Ալեքսանդրապոլ - Լենինականի եւ Շիրակի հարթավայրի բնակիչներու կենցաղին եւ արհեստներուն։ == Ցուցանմուշներ == Շիրակի հարթավայրի Քեթի, Ոսկեհասկ, Մարմաշէն, Տիրաշէն, Վահրամաբերդ գիւղերու մօտակայքը կատարուած պեղումները (1970 թուականէն) զգալիօրէն հարստացուցած են Լենինականի երկրաբանական թանգարանի նիւթերը։ 1977-ի վերջերը թանգարանին մէջ կար 2000-էն աւելի հնաբանական ցուցանմուշ։ Թանգարանի գեղանկարչական բաժինին մէջ պահպանուած եւ ցուցադրուած են շուրջ 150 կտաւ, որոնց շարքին ներկայացուած են Յովհաննէս Այվազովսկիի, Գէորգ Բաշինջաղեանի, Վարդգէս Սուրէնեանցի, Մարտիրոս Սարեանի, Ստեփան Աղաջանեանի, Գաբրիէլ Կիւրճեանի, Տիմիդրի Նալպանտեանի, Հրաչեայ Ռուխկեանի, Յ. Անանիկեանի եւ այլ նկարիչներու գործեր։ Թանգարանը ունի նաեւ հնագոյն դրամներու հարուստ հաւաքածոյ (5000-էն աւելի)՝ հայկական, իրանական, ռուսական, թուրքական, յունական դրամներու հազուագիւտ նմուշներով։ 2013-ի դրութեամբ թանգարանը կը գտնուի Գիւմրիի գեղարուեստի ուսումնարանին հարակից, մասնակի վերանորոգուած վթարային փոքրիկ շէնքին մէջ։ Նպաստաւոր պայմաններ չկան բոլոր նմուշները ցուցադրելու համար։ Գիւմրիի աւագանին Հայաստանի վարչապետին դիմած է առաջարկելով, որ թանգարանին տրամադրուի «Կիւլպէնկեան» վիրաբուժական հիւանդանոցի ազատ շէնքը: == Ծանօթագրութիւններ ==

Հարաւ

Հարաւ, հորիզոնի չորս գլխաւոր ուղղութիւններէն մին։ «Հասարակած»ի ստորեւը կը գտնուի։ == Նշանակութիւնը տարբեր մշակոյթներու մօտ == Բազմաթիւ երկրներու մէջ «հարաւ»ը կը խորհրդանշէ կրակ, արիութիւն, արեգակնային եւ լուսնային ոյժ։ Սակայն Եգիպտոսի եւ Հնդկաստանի մէջ՝ գիշեր, դժոխք, կը խորհրդանշէ՝ կնոջ։

Միշէլ Աբգարիոս

Միշէլ Աբգարիոս Ծնած է Պէյրութ 1884-ին եւ իր նախնական ուսումը ստացած՝ քաղաքիս բողոքական Գերմմանացիներու դպրոցը եւ Անթուրայի Գոլէճը։ Շրջանավարտ է ամերիկեան համալսարանի առեւտրական ճիւղէն 1903-ին։ == Կենսագրութիւն == Ժամանակ մը կ՛աշխատի Սուտանի կառավարութեան մէջ եւ յետոյ Եգիպտական Պանքայի մէջ։ Այս վերջինի Սուագիմի ճիւղին նախ փոխ-տնօրէն եւ ապա տնօրէն կը կարգուի։ Այս հաստատութեան լուծարքի ենդարկուդլէն յետոյ Միշէլ Աբգարիոս կը ջանայ իրաւաբանութեան հետեւիլ, սակայն փախտը չի ժպտիր իրեն, որովհետեւ 1913-ին Եգիպտոսի տնտեսական նախարարութենէն կարեւոր պաշտօնը կ՛առաջարկուի իրեն, զոր կ՛ընդունի։ Սակայն իր նոր պաշտօնը արգելք չելլար իր ծրագրին իրգործման եւ ի վերջոյ որպէս փաստաբան կը վկայուի Փարիզէն: 1919-ին երբ արձակուրդով Պաղեստին կը գտնուէր, զինուորական կառաւարիչէն հրաւէր կը ստանայ պղեստինի հաշուապահական գրութիւնը կազմակերպելու-գործ մը զոր մեծ յաջողութեամբ գլուխ կը հանէ, եւ Պաղեստինն ալ իր առողջութեամբ աւելի ձեռնատու գտնելով Եգիպտոսի իր պաշտօնէն հրաժարելով կը հաստատուի Երուսաղեմ որպէս զինուորական կառավարութեան հաշուական քննիչ։ 1922-ին երբ զինուորական դրութիւնը վերջ գտնելով մնայուն կառավարութիւն մը կը կազմուի, իրեն կը տրուի օգնական Ելեւմտական քարտուղարի պաշտօնը, զոր մինչեւ 1940 զանազան անուններու տակ կը վարէ ձեռնահասօրէն։ 1940-ին ոգնական քարտուղար կ՛ըլլայ Պաղեստինի կառավարութեան մէջ՝ մինչեւ 1942: իր մատուցած թանկագին ծառայութեանց համար կը ստանայ Մոսթ Էքսլէնթ Աֆ Պրիթիշ Էմբայր տիտղոսը։ Գրական բաւական բեղուն գործունէութիւն մը ունեցաւ Միշէլ Աբգարիոս: Գրած է բազմաթիւ յոթուածներ Պաղեստինի մասին։ Ր. Համիտտի Պաղեստինի վերաբերող գիրքին մէկ կարեւոր գլուխը ինք գրած է։ Իր կարեւորագոյն գործն է Պղեստինի մասին գրած մէկ անգլերէն գիրքը, «Palestine through the fog of propaganda» «Պաղեստին Պրոբականտի Մշուշին Ընդմջէջէն», տպուած Անգլիա 1946-ին։ Դասախօս եղած է երուսաղեմի օրէնսդրական վարժարանին մէջ աւանդելով քաղաքական գիտութիւն եւ Միջզային Օրէնսդրութիւն։ Միշէլ Ապգարիոս զարգացած, համակրելի եւ հանրածանօթ անձնաւորութիւն մըն է։ Անգլիացիներու Պաղեստինէն մեկնելէն յետոյ՝ երբ կազմուեցաւ Կազայի կառավարութիիւն, Միշէլ Աբգարիոս սոյն կառավարութեան տնտեսական նախարար նշանկուեցաւ։ Միշէլ Աբգարիոս իր գերդաստանին պատմութեամբ յոյժ կը հետաքրքրուի։ Ան հպարտութեամ կ՛ընդունի որ հայ է։ 1949-ին Նոյեմբերին եկած է Պէյրութ եւ այժմ Ամերիկեան համալսարանի մէջ հարցերու հետազօտութեամբ կը զբաղի, ինչպէս նաեւ կը պաշտօնավարէ միեւնոյն հաստատութեան մէջ որպէս դասախօս Մերձաւոր Արեւելքի արաբական բաղդատական օրէնսդրութեան։ Այս ուղղութեամբ գրած է նաեւ գիրք մը կը գործածուի համալսարանին մէջ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Տհոլ

Տհոլ, հայկական հարուածային ազգային երաժշտական գործիք։ Այն կը պատկանի երկկողմանի թմբուկներու դասին։ Այս գործիքը տարածուած է նաեւ տարբեր ազգերու մօտ եւ կ'օգտագործուի երաժշտական համույթներուն մէջ։ Տհոլը բաղկացած է գլանաձեւ սնամէջ մարմինէն կամ շրջանակէն, որու վրայ ձգուած է կաշուի կամ պլաստիկէ մեմբրան։ Մեմբրանի ձգուածութեան աստիճանով կը կարգաւորուի ձայնի բարձրութիւնը։ Տհոլի մարմինը կը պատրաստուի փայտէ, մետաղէ (պողպատ, լատուն եւ այլն), ակրիլային պլաստիկէ, իսկ գլանաձեւ մարմինի երկու կողմերէն կը ձգուի այծի կամ հորթի մշակուած կաշին։ Տհոլ նուագելու համար կը պահանջուին երկու փայտէ ձողիկներ (հաստ՝ կոպալ եւ բարակ՝ ճիպոտ, որոնք պատրաստուած են բամբուկէ կամ եղեգէ։ Ձայնը կը հնչէ երկու փայտէ ձողիկներով կամ մատներու ծայրով եւ ձեռքերու ափերով հարուածելով ձգուած կաշուին։ Տհոլը կը նուագակցուի գրեթէ բոլոր երաժշտական գործիքներու հետ։ Մասնաւորաբար տհոլի հետ կը նուագուին զուռնա, տուտուկ եւ այլ փողային գործիքներ։ տհոլի մեծ վարպետներէն են հայ երաժիշտներ Զիգֆրիդ Զիվա Գաբոյեանը, Ռոպերդ Դարունցը, Ճո Զաքարեանը։ Տհոլը տարբեր ժողովուրդներու մօտ կ'օգտագործեն երաժշտական համույթներուն մէջ, տարբեր ծիսակատարութիւններու եւ հարսանեաց հանդեսներու ժամանակ։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Տհոլիտեսագրությունը YouTube-ում Զիւա Գաբոյեան "Հայկական ռիթմեր" Զիւա Գաբոյեան "Գնացքը" Տհոլիտեսագրութիւնը YouTube Տհոլի պատկերներ

Եկեղեցական զգեստ

Եկեղեցական զգեստ, եկեղեցական հանդերձ, խորհրդաբանական իմաստ ունեցող, դեռեւս Հին կտակարանով աւանդուած քահանայական հանդերձէն։ Ինչպէս ընդհանրական եկեղեցիի մէջ, այնպէս ալ անոր անբաժանելի մաս կազմող Հայաստանի առաքելական եկեղեցիին մէջ հին ժամանակէ ի վեր կը գործածեն եկեղեցական զանազան զգեստներ, որոնք իրենց ձեւով ու նշանակութեամբ կը տարբերին աշխարհի հագուստներէն։ Աւանդութեան համաձայն, Հայ եկեղեցիին ու սպասաւորներու զգեստներու ձեւը գլխաւորապէս վերցուած է Կեսարիայի եւ Երուսաղեմի եկեղեցիներէն, սակայն, ինչպէս բնորոշ է Հայ եկեղեցիէն, այդ զգեստները պատշաճուած է հայ ոգիէն՝ ստանալով ազգային իւրահատուկ ձեւ ու տեսք։ Եկեղեցական զգեստները դարերու ընթացքին ենթարկուած են մասնակի փոփոխութիւններու՝ ձեւի կամ նիւթի առումով, այնուհետեւ մնացած են անփոփոխ յարմար մինչեւ մեր օրերը։ Հայ եկեղեցիին գործածող եկեղեցական զգեստները ըստ օգտագործման կերպի կարելի է բաժանել երկու տեսակի՝ ընդհանուր զգեստներ եւ Աստուածապաշտական զգեստներ։ == Ընդհանուր զգեստներ == Առօրեայ ամէնօրեայի մէջ գործածւող եկեղեցական զգեստներ։ === Սքեմ === Բոլոր ձեռնադրուած եւ օծուած, խորհրդակատար հոգեւորականները՝ կաթողիկոսէն մինչեւ սարկաւագ,կը կրեն ամէնօրեայ միեւնոյն եկեղեցական զգեստը, որ վերարկու կամ սքեմ կը կոչվուի։ Կարուած է սեւ կտորէն։ ==== Վեղար ==== Կուսակրօն հոգեւորականներուն յատուկ գլխադիրն է, գլխի քողը, որովհետեւ անոնք կը տարբերին ամուսնացեալ քահանաներէն։ Վեղարը սրածայր է՝ գմբեթանման, ներսէն նոյն ձեւով գլխանոց ունի, իսկ վրան՝ սեւ գոյնէ կտորով ծածկուած է, որ գլուխը ծածկելով կ'իջնէ մինչեւ հոնքերը, իսկ մեջքի կողմէն՝ մինչեւ գոտկատեղը։ Վեղարը գործածութեան սկսած է հաւանաբար 11-րդ դարէն ետք, քանի որ այդ ատեն հայ մատենագիրները չէին ակնարկեր վեղարի գործածութեան մասին։ Ամենայն հայոց հայրապետի վեղարի ճակատին վրայ աւելցուած է ադամանդակուռ խաչ։ Սկսած է Հովսեփ արքեպիսկոպոս Արղութեանէն ուր վեղարի խաչը եղած է ռուսահայոց թեմի առաջնորդներու մենաշնորհը, իսկ Եփրեմ Ա Ձորագեղցի կաթողիկոսէն սկսած, որպէս Ռուսիոյ կայսրի շնորհած պատւոյ նշան, դարձած է Ամենայն հայոց կաթողիկոսներու խորհրդանշանը եւ փոխանցուած է ամէն նորընտիր կաթողիկոսի։ Վեղարի տուչութեան ժամանակ եպիսկոպոս կ'ընթերցէ հետեւեալ աղոթքը. «Աստուած զգեցուցանէ քեզ զնոր մարդն՝ որ ըստ Աստուծոյ հաստատեալ է արդարութեամբ եւ սրբութեամբ եւ ճշմարտութեամբ, եւ եղիցիս դու հպատակ եւ հնազանդ Եկեղեցւոյ, կանխեալ ի սէրն Աստուծոյ հոգւով ի տուէ եւ ի գիշերի. ամէն» (Մաշտոց Ձեռնադրութեան)։ ===== Փիլոն ===== Մարմինը փաթթող եւ կրծքի վրայ ամրացւող սեւ կտաւէ կարուած զգեստ է։ Գործածուած է ժամերգութիւններու եւ Աստուածապաշտական այլ արարողություններու ժամանակ։ Ծայրագոյն վարդապետները եւ եպիսկոպոսները ինչպէս նաեւ կաթողիկոսները որպէս պատւոյ նշան կը կրեն մանիշակագոյն ծաղկեայ, իսկ վարդապետները՝ սեւ ծաղկեայ փիլոններ։ Սեւ ծաղկեայ փիլոնները, որպէս պատւոյ նշան, հայրապետական կոնդակով կը շնորհաւորեն նաեւ աւագ քահանաներուն։ == Աստուածապաշտական զգեստներ == Ծիսակատարութիւններու ժամանակ գործածւող եկեղեցական զգեստներ === Դպիրի, կիսասարկաւագի եւ սարկաւագի զգեստներ === ==== Շապիկը ==== Այն սրբութեան եւ անարատութեան խորհրդանշանն է, կը կրեն դպիրները, եւ կիսասարկաւագները, եւ սարկավագները։ Այն մինչեւ կոշիկները հասնող yv խաչանիշ ուսանոցով զգեստ է։ ==== Ուրար ==== Այն նեղ ու երկայն, մոտ 3 մ երկարութեամբ եւ 10-12 սմ լայնութեամբ գունաւոր եւ ծաղկաւոր եզրէ, որն ուրարակիրն ու սարկավագը կը կրեն իրենց ձախ ուսի վրայ։ Ուրարը սուորաբար կ'ունենայ է 3 խաչ. մէկը ուսի վրայ մեջտեղը, միւս երկուքը՝ ետեւէն են առջեւէն։ Ձախ ուսին ուրար կրելու նշանն է, ուր այդ կրօնաւորը Աստուծոյ լուծը միայն կէսը իր վրայ կը կրէորովհետեւ տակաւին կարողութիւն չունի ամբողջութեամբ ստանձնելու։ ==== Բազկուրար ==== Ուրարի փոքր տեսակ է, որ կիսասարկաւագը կը կրէ իր ձախ դաստակի վրան։ Այս կը նշանակէ, որ ան դեռ ամբողջուին չի կրնար իր վրայ վերցնել Հիսուս Քրիստոսի լուծը։ == Քահանայի, եպիսկոպոսի եւ կաթողիկոսի զգեստներ == ==== Հողաթափ ==== Ս.Պատարագի ժամանակ թէ պատարագիչը եւ թէ խորհրդակատարութեան ժամանակ անոր սպասարկող խոնարհ դասի աստիճանաւորները Ս. խորան կը բարձրանան հողաթափներով։ Պատարագի ընթացքին, վերաբերումէն առաջ, քահանան կը հանէ իր հողաթափերը։ Պատարագչի հողաթափերու ներսի կողմը իժի ու քարպի կերպարանքներ ասեղնագործուած են՝ ի խորհուրդ սաղմոսի հետեւյալ խոսքերու. «Դուն կը քայլես իժերու եւ քարպերու վրայէն, ոտքով կը կոխոտես առիւծին եւ վիշապին վրայ» (Սաղմոս 90.13)։ Տարբերութիւնը եկեղեցական այլ արարողություններէ, Պատարագի ժամանակ քահանան, եպիսկոպոսն ու կաթողիկոսն կը զգեստավորուին բոլորովին շքեղ ու գեղեցկահիւս զգեստներով, որպէսզի Տիրոջ սպասաւորութիւնն աւելի շքեղ եւ փառաւոր կատարուի։ ==== Սաղավարտ ==== Գնդաձեւ, կերպասէ ասեղնագործուած կամ մարգարտազարդ գլխանոց է, որու գագաթին ամրացուած է քառաթեւ փոքր խաչ։ Չորս Սաղաւարտները պատկերուած են Քրիստոսի փրկագործական տնօրինութեան չորս գլխաւոր դեպքերը Ծնունդ, Մկրտութիւն, Յարութիւն, եւ Համբարձում։ Սաղաւարտի գործածութիւնը վերցուած է Հին ուխտի եկեղեցիէն։ Այն կը խորհրդանշէ նաեւ Հիսուս Փրկչի կրած փշէ պսակն ու վարշամակը։ Պատարագի ժամանակ սաղաւարտը կը գործածուի որպէս զրահ՝ սատանայական զորութեան դէմ պատերազմելու։ Հայ եկեղեցիի մէջ Պատարագի ժամանակ սաղաւարտը կը գործածեն քահանաներն ու վարդապետները։ ==== Շապիկ ==== Տարբերութիւնը խոնարհ աստիճանաւորներու գործածած շապիկներու, Պատարագի ժամանակ բարձրաստիճան եկեղեցականները կ'օգտագործեն առանց ուսանոցի, ճերմակ կտաւէն, մինչեւ հողաթափերը հասնող շապիկներ։ Ճերմակ գոյնը կը խորհրդանշէ Հիսուս Քրիստոսի անարատ Ծնունդը եւ անմեղ ու մաքրամաքուր կեանքը, նաեւ՝ Տիրոջ Հարութիւնն աւետող ԶԳԵՍՏԸ հրեշտակի սպիտակաթոյր հանդերձը։ ==== Փորուրար ==== Ուրարի կրկնակի լայնքով ասեղնագործուած զգեստի մասն է, որ կը ծածկէ հոգեւորականի կուրծքը սպիտակ շապիկի վրայէն։ Երկարութիւնը մարդահասակ է, վերնամասով՝ կլոր, գլխէն հագնելու համար։ Փորուրարը կը խորհրդանշէ այն ծանր լուծը, որ քահանան ամբողջապէս կ'առնէ իր ուսերու վրայ: ==== Գոտի ==== 5-7 սմ լայնութիւն ունեցող ամուր եւ գեղեցկահիւս կտորէն ժապաուէն է, որու առջեւէն կ'ամռանայ ակնազարդ կամ մարգարտապատ զոյգ ճարմանդով։ Գոտիի գործածութիւնը եւս վերցուած է Հին ուխտէն։ Գոտի կրելու իրաւունքը քահանայական աստիճան ունեցողներու մենաշնորհն է։ Պատարագիչը գոտին կը կապէ փորուրարի վրայէն։ Գոտին միեւնոյն ժամանակ Հիսուս Քրիստոսի ողջախոհութեան խորհուրդն ունի։ ==== Թաշկինակ ==== Գոտիին հետ պատարագիչ քահանան կը կրէ նաեւ թաշկինակը, որ հիմնականի մէջ կը ծառայէ պատարագչի ձեռքերը եւ սկիհը լուալէ ետք չորացնելու համար։ ==== Բազպաններ ==== Զոյգ կարճ թեւնոցներ են, որոնք կը կոճկուին պատարագիչ եկեղեցականի դաստակներու վրայ։ Բազպանները զգեստի առանձին մասեր ըլլալով հանդերձ՝ կը կարուին զգեստի կերպասէն (այսինքն՝ այն կտորէն, որմէ կը կարուին փորուրարը, շուրջառը, գոտին)։ Բազպաններու հիմնական նպատակը պատարագչի շապիկի թեւերու ծայրերը հաւաքելն է։ ==== Վակաս ==== Պատարագչի ուսանոցն է, որ կիսահաւասար ձեւով կը պատէ քահանայի պարանոցը՝ թիկունքի կողմէն։ Վակասի վրայ ընդհանրապէս ձուլուած կամ ասեղնագործուածեն 12 առաքյալներու պատկերները, իսկ անոնց մեջտեղը՝ Հիսուսի՝ Աստուծոյ Գառնուկին պատկերը։ Վակասը եւս վերցուած է Հին ուխտէն։ Կը Խորհրդանշէ մոլորեալ ոչխարին, այսինքն՝ մոլորեալ մարդկութեանը, որուն Քրիստոսն իր ուսերու վրայ առնելով՝ դէպի փրկութիւն եւ հաւիտենական կեանքի առաջնորդեց։ Վակասը միեւնոյն ժամանակ հաւատացյալներուն կը հիշեցնէ Հիսուս Փրկչի քաղցր լուծը եւ թեթեւ բեռը։ ==== Շուրջառ ==== Փիլոնաձեւ, անթեւ եւ գեղեցկահիւս վերարկու է, որ, ամբողջ հասակը ծածկելով, առջեւէն կրծքի վրայ կը ամրանայ մետաղէ զոյգ ճարմանդով։ Կը Գործածուի Պատարագի, սրբազան խորհուրդներու կատարման, նախատոնակներու, թափորի եւ Աւետարան ընթերցելու ժամանակ։ Կը Խորհրդանշէ Աստուածային շնորհներու այն զրահը, որու պատարագիչը կը պատսպարուի չարի նետերէն եւ հարձակումներէն։ === Եպիսկոպոսական զգեստներ === Եպիսկոպոսը բացի քահանայական զգեստներէն կը կրեն նաեւ սաղաւարտի փոխարէն խոյր կամ թագ, արտախուրակներ, եմիփորոն եւ գաւազան։ ==== Խոյր կամ թագ ==== Խոյրը գեղեցկահիւս, նկարազարդ ու գոհարազարդ, երկու տափակ երեսներէն բաղկացած թագ է։ Գլխին դնելէ վերեւի սրածայր մասերը բացուելով՝ կը կազմեն երկու ճիւղաւորում խոյրը։ Իւրաքանչիւր ծայրին ամրացուած է մեկական փոքր խաչ։ Խոյրը յատուկ է եպիսկոպոսին ու կաթողիկոսին։ Հայ եկեղեցիին մէջ սկսած է գործածուիլ 12-րդ դարէն։ ==== Արտախուրակներ ==== Խոյրի ետեւէն կախուած երկու երկար կապեր են, որոնք խոյրը գլխին ամուր պահելու համար, սակայն հետզհետէ վերածուած են զարդարանքի։ Այժմ արտախուրակները 50 սմ երկարութեամբ եւ 6 կամ 7 սմ լայնութեամբ, յատակի կողմը աւելի լայն, խոյրի նմանութեամբ պատրաստուած երկու կտորէ զարդեր են, որոնք կը կախուին վակասէն՝ թիկունքի կողմէն։ ==== Եմիփորոն ==== Լայն ուսանոց-ուրար է, որ ետեւէն եւ առջեւէն կը ծածկէ եպիսկոպոսի կամ կաթողիկոսի կուրծքն ու թիկունքը, իսկ եմիփորոնի ծոպաւոր ծայրերը կը հասնին մինչեւ շուրջառի ծայրերը։ Եմիփորոնը կը խորհըրդանշէ եպիսկոպոսի կամ կաթողիկոսի ամբողջապէս խաչուած ըլլալով իրենց հինգ զգայարաքններով, մեղքերու եւ աշխարհի ցանկություններու համար մեռնիլը եւ միայն Քրիստոսի խաչն իրենց անձերու մէջ կրելը։ ==== Կոնքեռ ==== Ոսկեթել զարդ է՝ տարանկիւն զուգահեռագծի ձեւով՝ ասեղնագործուած կամ ընտիր կերպասէն պատրաստուած է։ Կոնքեռու վրայ աւանդաբար ասեղնագործուած է խաչակիր մէկ գառնուկ, որ Աստուծոյ Գառնուկին՝ Հիսուս Քրիստոսի խորհուրդն ունի։ Կոնքեռու երեք անկիւններու մէջ կան փոքր ծոպեր, իսկ չորրորդ անկիւնէն նեղ եզրով կախուած է հայրապետի գոտին՝ ձախ մասին՝ «որպէս հոուուական մախաղ, կամ ի նշան Յիսուսի ղենջակին: == Նուիրական առարկաներ == Որպէս պատվո նշան քահանայական կարգ ունեցողներին շնորհված իրեր։ === Մատանի === Հայ եկեղեցիի մէջ մատանիի գործածութիւնը կու գայ շատ հնէն։ Մատանին ձեռնադրութեան ժամանակ տրուած է նորընծայ եպիսկոպոսին՝ իբրեւ Ս. եկեղեցիի հետ փեսա դառնալու խորհրդանիշ է։ Նաեւ իշխանութեան նշան է։ Եպիսկոպոսական մատանին եղած է ոսկէօղակ՝ զարդարուած թանկարժէք եւ կիսաթանկարժէք քարերով։ Եպիսկոպոսները մատանի կը կրեն աջ ճկույթին, իսկ կաթողիկոսը՝ աջ ձեռքի մատնեմատին։ === Լանջախաչ === Եկեղեցականներուն կաթողիկոսի կողմէն շնորհուած պատուոյ նշան է։ եղած է քահանայական եւ վարդապետական։ Քահանայականը պարզ, ոսկէզօծ, արծաթէ խաչ է, 10 սմ երկարութեամբ, զարդարուն, որ ոսկէզօծ շղթայով կը կախուի պարանոցին։ Վարդապետականը նոյն մեծութեամբ մէկ խաչ է, որու մեջ խաչելութեան պատկերը կայ։ Լանջախաչն իրենց պարանոցին քահանաներն ու վարդապետները կը կրեն տոնական եւ հանդիսաւոր օրերուն։ === Ձեռքի խաչ === Սովորական խաչ է, որ, սակայն, ներքեւի կողմէն քիչ մը երկար բռնակ ունի։ Քահանայական աստիճան ունեցողներն կ'օգտագործեն Աստվածապաշտական արարողութիւններու, ծիսակատարութիւններու եւ եկեղեցական հանդիսութիւններու ժամանակ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Նիքոլա Լանկէ

Նիքոլա Լանկէ (ռուս.՝ Николай Николаевич Ланге, 24 (հին տոմարով՝ 12 ) Մարտ, 1858, Ս. Փեթերսպուրկ - 15 Փետրուար, 1921, Օտեսա), ռուս հոգեբան == Կենսագրութիւն == Աւարտած է Ս. Փեթերսպուրկի համալսարանը (1882)։ Աշխատած է Լայպցիկի Վիլհէմ Վունտթի (գերմաներէն՝ Wilhelm Maximilian Wundt) հոգեբանութեան տարրալուծարանը (1883)։ Օտեսայի համալսարանի փիլիսոփայութեան Փրոֆ. (1888-1921), ուրտեղ նաեւ կազմակերպած է Ռուսիոյ առաջին փորձարարական հոգեբանութեան տարրալուծարաններէն մէկը։ == Գործեր == Ձեւակերպած է ընկալման օրէնքը, մշակած է ուշադրութեան մոտորային դաշտը, որ ըստ Լանկէի, ընկալման պայմանները բարելաւող ''օրկանիզմ''ի շարժողական ռեակցիան է։ Արտաքին շարժողական գործողութիւնները առաջնային համարելով՝ Լանկէի հոգեբանական գաղափարները կապուած են Ի. Մ. Մեչենիովի ռեֆլեկտոր տեսութեան հետ։ Ան առաջինն է որ ռուսերէնի թարգմանած է Արիստոտելի «Առաջին անալիտիկա» (1894) աշխատութիւնը։

Հայկ Նագգաշեան

Հայկ Նագգաշեան, (1926, Պէյրութ - 3 Մայիս 2016, Մոնթրէալ, Գանատա), նախակրթութիւնը ստացած է նոյն քաղաքին՝ իսկ երկրորդական ուսումը Կիպրոսի Մելքոնեան Կրթական Հաստատութեան մէջ։ 1946-1948 պաշտօնավարած է Ամմանի ազգային վարժարանին մէջ, միաժամանակ Պէյրութի հանդիսանալով 1948-1951 կը ստանձնէ Հ.Բ.Ը. Միութեան առաջին Կրէթական յանձնախումբին քարտուղարութիւնը, միեւնոյն ատեն պաշտօնավարելով իբրեւ օգնական խմրագիր՝ «Զարթօնք» օրաթերթին, եւ իբրեւ վարչական գործակատար՝ «Անի» ամսագրին։ 1951-1958 կը պաշտօնավարէ Ատիս Ապապայի հայոց վարժարանին մէջ։ Ապա կը ստանցնէ գերմանական դեղորայքի եւ քիմիական նիւթերու աշխարհահռչակ «Պայեր» ընկերութեան շրջուն ներկայացուցիչի պաշտօնը, իր այդ հանգամանով շրջելով ամբողջ Եթովպիան եւ արեւելեան ափրիկէի զանազան շրջանները։ Ան կը հանդիսանայ Եթովպահայ գաղութի մտաւորական առաջնորդներէն մէկը, ստանձնելով Արարատ Միութեան ատենապետութիւնը եւ Ուսումնական Խորհուրդին ատենադպրութիւնը։ Քանի մը գրասէր գործակիցներու օգնութեամբ հիմնած ու խմբագրած է «Փիւնիկ» խմորատիպ ամսագիրը, որ հրատարակուած է շուրջ երեք տարի։ 1964-ին Հայկ Նագգաշեան կը վերադառնայ Պէյրութ, կը դառնայ առեւտրական գործակատար, միաժամանակ նուիրուելով գրական, ընկերային եւ քաղաքական գործունէութեան, վարելով պատասխանատու պաշտօններ։ Ան կ'աշխատակցի «Զարթօնք», «Արեւ», «Պայքար», «Նոր Օր» օրաթերթներուն եւ «Շիրակ» ամսագրին, իբր խմբագրական կազմին անդամ. կը վարէ նաեւ անոր վարչական տնօրէնութիւնը։ 3 Մայիս 2016-ին, Մոնթրէալի մէջ իր մահկանացուն կը կնքէր 90-ամեայ գրող եւ հասարակական գործիչ Հայկ Նագգաշեան: == Հրատարակութիւններ == Հրատարակուած են իր հետեւեալ հատորները Պէյրութի մէջ. Որսորդի Ուղիներով, պատմուածքներ (1979), Մարկերիթայի Առիւծները (1981), Անաւարտ Պատմութիւն (1984), Սրբազան Ծառին տակ (1985), Դէպի ինքնութիւն, ազգային-ընկերային խորքով վիպակ մը (1986) եւ Բնութեան Կանչը (1994): Երեւանի մէջ հրատարակուած է Ափրիկեան Անտառներուն մէջ (1982): 1989-ի վերջաւորութեան, մտաւորական- նորավիպագիրը ակամայ կը հեռանայ Լիբանանէն եւ ընտանեօք կը փոխադրուին Մոնթրէալ, Գանատա։ Հ. նագգաշեան իր պատմուածքներուն մէջ կու տայ ափրիկեան կեանքէ իրական պատկերներ. յաճախ քստմնելի, բայց խինտ շահեկան։ իր ոճը տպաւորիչ է եւ զգացական։ Գիտէ հաճելի դարձնել իր պատմուածքները, գործածելով պարզ եւ քնքուշ լեզու մը: == «Հայկ Նագգաշեան Գրական Գնահատանք» հիմնադրամ == Սփիւռքահայ արձակագիր եւ հասարակական գործիչ Հայկ Նագգաշեանի ընտանիքը հիմնած է «Հայկ Նագգաշեան Գրական Գնահատանք» հիմնադրամը, արժեւորելու հայրենի թէ սփիւռքահայ գրողներու հայերէն նորատիպ գրական-գեղարուեստական երկերը: == Ծանօթագրութիւններ ==

Գէորգ Հիւրմիւզ

Գէորգ Հիւրմիւզ (1868, Օրթագէօյ (Պոլիս)), թղթակից: == Կենսագրութիւն == Ուսումը ստացած Վենետիկի Մուրատ Ռափայէլեան վարժարանը. թղթակից եւրոպական թերթերու, մասնաւորապէս «Թայմզ»ի, որ պատճառ եղած է իր տարագրումին: == Աղբիւրներ == Յուշարձան Ապրիլ Տասնըմէկի 1919, էջ 41:

Կիպրոսի Հայերը

Հայերը Կիպրոսին մէջ կ՛ապրին հնագոյն ժամանակներէն ի վեր։ Ըստ «Հայ Սփիւռք» հանրագիտարանին՝ թերեւս միջնադարէն Կիպրոսի մէջ կը բնակին ամուրի հայ պաշտօնեաներ, զինուորականներ եւ առեւտրականներ։ Հայկական համայնքը կը ձեւաաւորուի 12-րդ դարուն։ Կիլլիկիոյ հայկական թագաւորութեան անկումէն եւ հայոց ցեղասպանութենէն ետք Կիպրոսին մէջ հայերուն թիւը կը ստուերանայ։ Ներկայիս Կիպրահայերուն թիւը 4.000 է, որոնք ընդհանրապէս կ'ապրին Նիկոսիա, Լարնաքա, Լիմասոլ, Ֆամագուստա, Փաֆոս քաղաքներուն մէջ։ Կիպրոսի հայ համայնքի թուաքանակին մասին նմանատիպ ցուցանիշը, հրապարակուած է նաեւ կիպրոսաբնակ հայութեան համացանցի կայքին մէջ։ Հայկական սփիւռքի աւանդական կառոյցները միշտ աշխուժօրէն կը գործեն՝ ըլլալով հայ համայնքի ինքնակազմակերպական եւ հայապահպանութեան արդիւնաւէտ շարժումը։ Հայերը՝ իբրեւ Կիպրոսի Հանրապետութեան քաղաքացիներ, ամբողջովին այդ երկրի հասարակութեան մէջ աշխուժ մասնակցութիւն կը ցուցաբեն, յատկապէս հասարակական-քաղաքական կեանքին։ Անոր լաւագոյն վկայութիւնը, թերեւս, այն է, որ սոյն թուականին 6 Մարտ-ին հայազգի Մարիոս Գարոյանն ընտրուեցաւ Կիպրոսի խորհրդարանի նախագահ։ Ան, 22 Հոկտեմբեր 2006-ին Կիպրոսի առաջատար քաղաքական կուսակցութիւններէն մէկուն՝ Ժողովրդավարական Կուսակցութեան նախագահութիւնը վարեց։ Կիպրոսաբնակ հայութիւնը ունի կրօնական համայնքի կարգավիճակ։ Կիպրոսի խորհրդարանին հայ համայնքի ներկայացուցիչն է նշանաւոր գործարար եւ հասարակական- քաղաքական գործիչ՝ Վարդգէս Մահտէսեանը։ Կիպրական հասարակութեան մէջ հայերու գործակցութեան մասին կը վկայէ Կիպրոսի նախագահ Դիմիստրիս Քրիստոֆիասը, որ գլխաւորած է Լիմասոլի հայկական դպրոցի բացման արարողութիւնը 5 Նոյեմբեր 2006-ին։ == Ծանօթագրութիւն == == Արտաքին յղումներ == cyprusarmenians.com. կիպրահայերու կայք հայկական «Արձագանք» ամսաթերթի կայք Կիպրոսի հայկական ազգային կոմիտէի կայք Gibrahayer.org. կիպրահայերու կայք Hayem.org. կիպրահայերու կայք

Ռուհոլլա Խոմէյնի

Ռուհոլլա Մուսաւի Խոմէյնի (պարս․՝ روح الله موسوی خمینی ː 17 Մայիս 1902 կամ 1898 — 3 Յունիս 1989), 1979 թուականի իսլամական յեղափոխութեան առաջնորդ (ռահպար): == Կեանքը == 50-ականներուն ստացած է այեաթոլլա տիտղոսը։ 1963 թուականին ընդդիմադիր գործունէութիւն ծաւալած շահի ռեժիմին դէմ։ 1963 թուականին անոր ձերբակալութիւնը խոշոր յուզումներ յառաջացուցած է, որոնց 1000-էն աւելի զոհ եղած է։ 1964 թուականին արտաքսուած է Թուրքիա, այնուհետեւ տեղափոխուած է Իրաք, 1978 թուականին` Փարիզ: 1979 Յունուարին ղեկավարած է Իրանին մէջ իսլամական յեղափոխութիւնը։ 1979 թուականի Փետրուար 1-ին` Մոհամմատ Ռէզա Փահլաւիի փախուստէն 2 ամիս անց, վերադարձած է Իրան։ 1979-ին իր միջազգային ազդեցութեան շնորհիւ ան տարուան մարդ ճանչուած է ամերիկեան «Թայմ» հանդէսին կողմէն եւ նկարագրուած է որպէս «շիա իսլամի պատկերը Արեւմուտքին մէջ»: 1982-ին վերապրած է զինուած յեղաշրջումի մը փորձը: Խոմէյնին յայտնի է պատանդառուներուն աջակցութեամբ, բրիտանացի հնդիկ գրող Սալման Ռուշտիին սպաննելու կոչ ընող իր ֆաթուայով, եւ բնութագրումով Միացեալ նահանգները որպէս «Մեծ Սատանա» եւ Խորհրդային միութիւնը որպէս՝ «Կրտսեր Սատանա» Նոր սահմանադրութեան համաձայն 1979 թուականի Դեկտեմբերին զբաղեցրած է Իրանի իսլամական հանրապետութեան գերագոյն ղեկավարի պաշտօնը։ Բնակած է Ղում քաղաքը, սակայն գործուն մասնակցութիւն ունեցած է երկրի քաղաքական կեանքին։ Իր կառավարման ընթացքին աջակցած է իսլամական յեղափոխութեան արտահանմանը տարածաշրջանի երկիրներ՝ որպէս ատոր հնարաւորութիւն դիտելով Իրան-իրաքեան պատերազմը։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Ալ-Ուլա (Սէուտական Արաբիա)

Ալ-Ուլա (արաբերէն՝ العلا‎‎‎), ուրուական քաղաք մը, կը գտնուի Մեքքայէն 725 քմ դէպի հիւսիս։ Կառուցուած է 13-րդ դարուն, տարածութիւնը՝ 30 հազար ք. քիլոմեթր։ Ալ-Ուլա դատարկուած է 1980 թուականի ընթացքին, երբ բնակիչներուն մեծամասնութիւնը հաստատուած է մօտակայ աւելի նոր քաղաքի մը մէջ: Շրջան մը եղած է լիհիանիտներուն մայրաքաղաքը: Այժմ լքուած քաղաքը Սէուտական Արաբիոյ հնագիտական ամէնէն մեծ քաղաքն է: == Ծանօթագրութիւններ ==

Շահան Նաթալի

Շահան Նաթալի (Յակոբ Տէր Յակոբեան (կեղծանունը՝ Նեմեսիս), 14 Յուլիս 1884(1884-07-14), Հիւսէյնիկ, Խարբերդի Վիլայէթ, Օսմանեան Կայսրութիւն - 18 Ապրիլ 1983(1983-04-18), Ուոթերթաուն, Մասսաչուսէթս, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ), հայ հասարակական-քաղաքական գործիչ, գրող եւ փիլիսոփայ։ == Կենսագրութիւն == Շահան Նաթալի ծնած է 1884 թուականի Արեւմտեան Հայաստանի Խարբերդ նահանգի Հիւսէյնիկ գիւղին մէջ։ Որբացած է սուլթանական Թուրքիոյ մէջ իրականացուած հայկական կոտորածներու ժամանակ: Փոքր տարիքէն ուխտած է ուղղել իր ընտանիքին եւ իր ժողովուրդին հանդէպ կատարուած մեծ անիրաւութիւնը: Ուսանած է Կ. Պոլսի Պէրպէրեան Վարժարանէն ներս, բախտ ունենալով աշակերտելու ժամանակի լաւագոյն մանկավարժներէն Ռեթէոս Պէրպէրէանին: 1904 թուականին մեկնած է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ, ուսանած «Boston University College of Liberal Arts»էն ներս ուսումնասիրած է՝ օրէնք եւ իրաւունք եւ այսպէս գրած. Շահան Նաթալին մահացած է 1983 թուականի Ապրիլ 18-ին, Պոսթըն: == Գրական Կեանք == Գրող, պատմաբան ու վերլուծաբան, Նաթալի 1904-1914 թուականներուն հրատարակած է շարք մը գործեր «Շանթեր», «Ամպեր», «Սիրոյ Եւ Ատելութեան Երգեր», «Քաւութեան երգեր», «Վրէժի Աւետարան», եղած է խմբագիր ու աշխատակցած բազմաթիւ հանդէսներու, ինչպէս «Պայքար», «Փիւնիկ», «Շանթ», «Արծիւ», «Հայրենիք» եւ այլն: == Ազգային-քաղաքական Գործունէութիւն եւ Գործեր == Մաս կազմած Հայ բարեգործական ընդհանուր միութեան, անդամակցած է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան, մասնակցած է «Նեմեսիս» (յունական դիցաբանութեան մէջ Հատուցման եւ Արդարութեան աստուածուհի, Ցեղասպանութեան հեղինակները ահաբեկելու ծրագիր) գործողութեան: Հայ ժողովուրդի մեծ ողբերգութենէն ծնած, հայութեան վերապրումի ուղիներու անհանգիստ որոնող, Շահան Նաթալի հաստատած է, թէ հայ ազգը ո՛չ միայն խօսքով, այլ մանաւանդ գործով պէտք է տիրանայ ապրելու իր իրաւունքին: Իր աշխատութիւններով, «Թուրքիզմը Անկարայէն Պաքու Եւ Թուրքական Օրիանթասիոն», «Թուրքերը Եւ Մենք», հարստացրած է հայ քաղաքական միտքի պատմութիւնը: === Գործերը === «Թուրքիզմը Անգորայէն Բագու եւ Թրքական Օրիէնթասիոն» Աթէնք Նոր Օր, 1928 172 էջ: «Թուրքերը եւ Մենք» Աթէնք Նոր Օր, 1928. 70 էջ։ Երկրորդ հրատարակութիւն՝ Պոսթըն, 1931, 93 էջ։ Երրորդ հրատարակութիւն՝ Երեւան, 1992: «Ալեքսանդրապօլի Դաշնագրէն 1930-ի Կովկասեան Ապստամբութիւնները» 2 հատոր, Մարսէլ, Արաբեան Հրատարակչութիւն, 1934-1935: «Երեւանի Համաձայնագիրը» Պոսթըն, 1941, 112 էջ: «Գիրք Մատուցման եւ Հատուցման» Պէյրութ Օնիպար Հրատարակչութիւն, 1949, 134 էջ:«Այսպէս Սպաննեցինք» Յաւելուած, Պատկերազարդումներ«Վերստին Յաւելուած -- Ալեքսանդրապօլի Դաշնագրի «Ինչպէ՞սն ու ինչո՞ւն» Պոսթըն, Պայքար, 1955, 144 էջ: Natalie Shahan (2002) [1928]։ The Turks and Us (English)։ Արցախ: Փյունիկ հրատարակչություն === Ստեղծագործութիւններ === «Օրէնքի Եւ Ընկերութեան Զոհերէն» (կարճ պատմուածքներ), Պոսթըն, 1909. 63 էջ: «Ամպեր» Պոսթըն, 1909: «Սիրոյ Եւ Ատելութեան Երգեր» Պոսթըն, 1915, 165 էջ: «Քաւութեան Երգեր» Պոսթըն, Հայրենիք 1915, 31 էջ (չափածոյ): «Վրէժի Աւետարան», Նյու Յորք, 1918, 39 էջ: «Ասլան Բէկ» Պոսթըն, Հայրենիք, 1918, 62 էջ (ողբերգութիւն երեք արարով): «Քեզի» Պոսթըն, 1920, 116 էջ. սկսած է գրել 1904 թուականին (չափածոյ): == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Շահան Նաթալիի Ընտանիքի Հիմնադրամ

Ֆրանց Քաֆքա

Ֆրանց Քաֆքա (3 Յուլիս 1883(1883-07-03)[…], Փրակա, Աւստրո-Հունգարիա[…] - 3 Յունիս 1924(1924-06-03)[…], Kafka Sterbehaus, Կլոստերնեոբուրգ, Աւստրիա), Փրակ ծնած հրէական ծագումով Գերմանախօս հեղինակ։ Անոր գործերը, իրապաշտութեան եւ երեւակայական ոճեր կը պարունակեն , եւ կը մարմնաւորեն ու կը վերլուծեն օտարացումի, գոյացական վիշտի, մեղքի եւ անհեթեթութեան նիւթեր։ Ֆրանց Քաֆքայի հիմնական ստեղծագործութիւններն են վէպերը՝ Դատավարութիւն, Դղեակ, Կերպարանափոխութիւն եւ այլն եւ բազմաթիւ պատմուածքները։ Քաֆքայի ստեղծագործութիւններուն մեծամասնութիւնը տպագրուած են իր մահէն ետք։ Քաֆքայի գործերէն, որոնք հրատարակուած են իր կեանքի ընթացքին՝ Contemplation, A Country Doctor եւ Die Verwandlung-ն են։ Անոնք լոյս կը տեսնէին գրական թերթիկներու մէջ, սակայն շատ քիչ ուշադրութեան կ'արժանանային։ Քաֆքայի անաւարտ գործերը, ինչպէս վէպերը՝ Der Process, Das Schloss եւ Amerika իր հրամանով վերացուած էին։ Սակայն անոր բարեկամը՝ Մաքս Պրոտ զանոնք կը հրատարակէ իր մահէն ետք։ Անոր ձեռագիրները համաշխարհային ճանաչում կ'ապահովեն իրեն: Ֆրանց Քաֆքայի գործերը ներշնչած են Ի. դարու գրողները, հեղինակները, գրագէտները, քննադատերը եւ փիլիսոփաները: Ֆրանց Քաֆքա ծնած է միջին դասակարգի գերմանախօս եւ Հրեայ ընտանիքի մը մէջ, Փրակա, որ մայրաքաղաքն էր Պոհեմիայի թագաւորութեան (ներկայիս՝ Չեխական հանրապետութիւն)։ Ան մարզուած է որպէս փաստաբան, սակայն ուսումը աւարտելէ ետք, կը սկսի աշխատիլ որպէս ապահովագրական ընկերութեան մը պաշտօնավարը եւ իր ազատ ժամերուն առիթ կը գտնէ ստեղծագործելու։ Իր կեանքի ընթացքին, Քաֆքա գրած է հարիւրաւոր նամակներ իր ընտանիքին եւ ընտանիքի անդամներուն, մանաւանդ հօրը, որու հետ ունէր պաշտօնական յարաբերութիւն մը։ Ֆրանց ապրած է քանի մը սիրավէպեր, սակայն բնաւ չէ պսակուած։ Մահացած է 1925-ին, 40 տարեկանին, հիւծախտէ։ == Կենսավրութիւն == === Ընտանիք === Քաֆքա ծնած է Փրակայի մէջ։ Հայրը՝ Հերմանն Քաֆքա (1854-1931) 4-րդ զաւակն էր Ճաքոպ Քաֆքայի։ Հերման Քաֆքա վաճառական էր եւ ունէր 15 գործառուներ։ Մայրը՝ Ճիւլի Քաֆքա (1856–1934) զաւակն էր Ճաքոպ Լուիին. ան աւելի զարգացած կին մըն էր քան իր ամուսինը։ Քաֆքա ընտանիքի անդամները գերմանախօս էին եւ իրենց զաւակները կը քաջալերէին Գերմաներէն խօսելու։ Հերման եւ Ճիւլի ունէին 6 զաւակներ, որոնց անդրանիկը Ֆրանցն էր ։ Ֆրանցի երկու եղբայրները՝ Ճորճ եւ Հէյնռիչ մահացած են, երբ Ֆրանց 7 տարեկան էր, իսկ անոր 3 քոյրերը՝ Կապրիէլլա (1889–1944), Վալերի (1890–1942) եւ Օթիլլի (1892–1943) երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքին: Օթիլլի Ֆրանցի նախասիրած քոյրն էր։ Հերման Քաֆքա կենսագիրներու կողմէ նկարագրուած է որպէս անձնասէր վաճառական մը, իսկ Ֆրանց Քաֆքայի գրութիւններուն մէջ նկարագրուած է որպէս «իսկական Քաֆքա իր ուժով, առողջութեամբ, պերճախօսութեամբ, անձնական գոհունակութեամբ, տիրապետութեամբ եւ գիտակցութեամբ մարդոց հանդէպ:»։ Աշխատանքային օրերու ընթացքին, Ֆրանցի երկու ծնողները կը բացակայէին տունէն եւ այդ պատճառով ալ Ֆրանց իր մանկութեան օրերուն գրեթէ միշտ առանձին մնացած է։ Քաֆքա հաշտ չէր հօրը հետ եւ այդ մէկը կը փաստուի իր 100-է աւելի նամակներուն մէջ, որոնք ուղարկուած էին հօրը։ Նամակներուն մէջ ան կը գանգատի իր հօր մենատիրական նկարագիրէն։ Մայրը, հակառակ իր հօրը, լուռ եւ վերապահ կին մըն էր։ Ֆրանցի հօր կերպարանքը մեծ ազդեցութիւն ունեցած է իր գրութիւններուն վրայ։ Նոյեմբեր 1913-ին ընտանիքը կը փոխադրուի աւելի մեծ տուն մը, մինչ այդ Կապրիէլլան եւ Վալերին կ'ամուսնանան։ Բայց Օգոստոս 1914-ին, առաջին համաշխարհային պատերազմէն քիչ մը ետք, քոյրերը անտեղեակ իրենց ամուսիններուն գտնուած բանակավայրերէն կը վերադառնան իրենց հօրենական տունը։ Երկու քոյրերն ալ զաւակներ ունէին։ 31 տարեկանին, Ֆրանց առաջին անգամ ըլլալով կը հեռանայ ընտանեկան տունէն եւ կը սկսի առանձին ապրիլ։ === Կրթութիւն === 1889-էն մինչեւ 1893, Քաֆքա յաճախած է Deutsche Knabenschule գերմանական նախակրթարան դպրոցը: Նախակրթարանը աւարտելէ ետք, 1893-ին, կը սկսի յաճախել Altstädter Deutsches Gymnasium ակադեմական երկրորդական վարժարանը: Քաֆքա նաեւ կը սորվէր ու կը գրէր Չեխերէն : Թէեւ Չեխերէնի տիրապետելուն համար կը գնահատուէր, սակայն ան ինքզինք երբեք անթերի չէր նկատեր: Փրակայի Deutsche Karl-Ferdinands համալսարանը կ'ընդունուի 1901-ին, ուր կը սկսի քիմիագիտութիւն ուսանիլ, սակայն երկու շաբաթ ետք, կը սկսի փաստաբանութիւն ուսանիլ։ Ֆրանց չէր հետաքրքրուած իր ընտրած մասնագիտութեամբ, բայց փաստաբանութիւնը իրեն գործի առիթներ կ'ապահովէր, որոնք կը գոհացնէին իր հայրը։ Փաստաբանութեան ուսումնառութեան տարիներուն, կը հետեւի նաեւ արուեստի պատմութեան դասընթացքներու ։ Ֆրանց Քաֆքա մաս կը կազմէր աշակերտական ակումբներու, որոնք գրականութեան ձեռնարկներկը կազմակերպէին։ Քաֆքայի ընկերներուն մէջ կը գտնուէին թղթակից եւ փիլիսոփայ՝ Ֆելիքս Ուելչը, դերասան՝ Եիթչաք Լուին եւ հեղինակներ՝ Օսքար Պաում եւ Ֆրանց Ուերֆել։ Իր համալսարանական առաջին տարուան ընթացքին, Ֆրանց կը ծանօթանայ Մաքս Պրոտին, որ կը դառնայ իր մտերիմ բարեկամը մինչեւ իր մահը։ Մաքս կը նկատէ, որ հակառակ Քաֆքայի լուռ նկարագիրին, ան ունէր խորունկ եւ ընդարձակ միտք մը։ Ֆրանց իր ամբողջ կեանքի ընթացքին եղած է մեծ ընթերցող մը. ինքն ու Մարքսը միշտ միասին Լատիներէն եւ Ֆրանսերէն կը կարդային ։ Քաֆքա փաստաբանութեան բարձրագոյն տիտղոսը կը ստանայ 1906 -ին եւ մէկ տարի պարտադրուած կ'աշխատի ոճրային դատարաններու մէջ։ === Գործունէութիւնը === 1 Նոյեմբեր, 1907-ին, Քաֆքա մէկ տարի կը սկսի աշխատիլ Իտալական ապահովագրական ընկերութեան մը մէջ։ Անոր աշխատանքի ժամերը շատ էին եւ Ֆրանց երբեք ժամանակ չէր ունենար գրելու։ Կարգ մը փաստեր ցոյց կու տան, թէ Քաֆքա այդ օրերուն ուրախ չէր եւ այդ պատճառով ալ, 15 Յուլիս, 1908-ին կը հրաժարի գործէն: Երկու շաբաթ ետք, ուրիշ աշխատանք մը կը գտնէ աւելի նուազ աշխատանքային ժամերով, ինչ որ իրեն առիթը կու տայ կեդրոնանալու իր ստեղծագործութիւններուն վրայ։ Քաֆքայի հայրը կը ստիպէր զինք, որ վարէր ընտանեկան արհեստը: Յաջորդ տարիներուն, Քաֆքայի վատառողջ վիճակը արգելք կը հանդիսանայ, որ ան շարունակէ իր աշխատանքը, թէ՛ գործավայրը եւ թէ՛ իր ստեղծագործութիւններուն վրայ։ 1915-ին Ֆրանց նամակ մը կը ստանայ, որու մէջ իրմէ կը պահանջուի բանակին միանալ՝ առաջին համաշխարհային պատերազմին պատճառով: Սակայն, անոր գործատէրերը նամակ մը կ'ուղարկեն եւ կը պահանջեն, որ իր զինուորական ծառայութիւնը յետաձգուի, որովհետեւ Քաֆքայի աշխատանքը կարեւոր էր կառավարութեան համար: Աւելի ուշ՝ Ֆրանց կը փորձէ միանալ բանակին, սակայն չի յաջողիր առողջապահական պատճառներով: 1918-ին այդ ընկերութիւնը ուր ինք կ'աշխատէր իրեն հանգստաթոշակ կու տայ, որովհետեւ այդ օրերուն հիւծախտը լուծում կամ բժշկութիւն չունէր եւ Ֆրանց իր ժամանակը կ'անցընէր բուժարաններու մէջ: === Անձնաւորութիւն === Քաֆքա մեծ վախ ունէր, որ մարդիկ զինք մտային եւ ֆիզիքական հիւանդ նկատէին: Սակայն զինք ճանչցողները կ'ըսեն, թէ ինք ունէր լաւ եւ առողջ միտք մը: Քաֆքայի բարեկամը կ'ըսէ, թէ Ֆրանց իր գրութիւններով կրնար պարագայ մը բացատրել իւրայատուկ մանրամասնութիւններով: Պրոտ կ'ըսէր նաեւ, թէ Քաֆքա ամէնէն լաւ անձերէն մէկն էր, որու հետ ինք բարեկամացած էր, որովհետեւ ան հաճելի մթնոլորտ մը կը ստեղծէր, միաժամանակ միշտ օգտակար դառնալով իր բարեկամներուն երբ հարկ ըլլար: Քաֆքա անկեղծ էր իր գրութիւններուն մէջ, մանաւանդ երբ կը խօսէր մարդ արարածին, անոր խոր եւ անգիտակից գաղտնիքներուն ու երազներուն մասին: Մանկութեան, Քաֆքա հետաքրքրուած էր մարզական զբաղումներով եւ շաբաթավերջերուն ինք եւ իր ընկերները պտոյտներ կը կազմակերպէին : Գրելը շատ կարեւոր էր Քաֆքայի համար եւ ան այդ մէկը «աղօթելու ձեւ» մը կը նկատէր: Մասնագէտ մը ըսած է Ֆրանցի մասին, թէ ան հաւանաբար կը տառապէր Շիզոիթ անձնային խանգարումէ: === Մահը === Ֆրանց Քաֆքային առողջութիւնը կը սկսի վատանալ Մայիս, 1924 -ին, երբ Պերլինէն Փրակա կը վերադառնայ: Բուժումը կը սկսի 10 Ապրիլին Վիեննայի մէջ, սակայն հոն կը մահանայ 3 Յունիս, 1924 -ին: Ան սովամահ կ'ըլլայ, որովհետեւ Քաֆքայի կոկորդը զինք կ'արգիլէր ուտելէ եւ որովհետեւ բժշկութիւնը դեռ չէր զարգացած, բժիշկները չեն կրնար իրեն օգնել: Իր այս վիճակին մէջ Ֆրանց կը սկսի գրել ու խմբագրել «A Hunger Artist» պատմութիւնը մինչեւ որ կոկորդը ամբողջութեամբ կը փակուի եւ ան երբեք չի կրնար ուտել: Անոր մարմինը կը վերադարձուի Փրակա, ուր կը թաղուի 11 Յունիս, 1924-ին: Իր կեանքի ընթացքին, Ֆրանց անծանօթ էր սակայն իրեն համար հռչակաւոր ըլլալը կարեւոր չէր: Բայց Քաֆքա շուտով նշանաւոր կը դառնայ իր մահէն ետք: Ֆրանց Քաֆքայի գերեզմանաքարը ուրուագծուած է ճարտարապետ Լէօփոլտ Էհրմաննին կողմէ: == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Ֆրանց Քաֆքան գրապահարանին մէջ Քաֆքայի «Դղեակը» գիրքը (առցանց)

Վազգէն Շուշանեան

Վազգէն Շուշանեան (9 Փետրուար 1903(1903-02-09), Թեքիրտաղ, Ատրիանուպոլսոյ նահանգ (վիլայէթ), Օսմանեան Կայսրութիւն - 2 Յունիս 1941(1941-06-02), Փարիզ), ֆրանսահայ գրող, բանաստեղծ, հասարակական գործիչ։ == Կենսագրութիւն == Ծնած է Արեւելեան Թրակիոյ՝ եւրոպական Թուրքիոյ երբեմնի հայահոծ Ռոտոսթօ քաղաքին մէջ։ 1915-ի Եղեռնին կը կորսնցնէ ընտանիքին բոլոր անդամները ու կը մնայ որբ։ Կ'ապաստանի Հալէպ, իսկ 1919-ին, զինադադարէն ետք, կ'անցնի Պոլիս եւ կը յաճախէ Արմաշի երկրագործական վարժարանը։ 1920-ին, երբ վարժարանը կը փոխադրուի Հայաստան, ինք եւս կը մեկնի հայրենիք։ Երեւան ու շրջանները որոշ ժամանակ ապրելէ ետք, դէպքերու վերիվայրումին հետ կ'անցնի Թիֆլիս, Պաթում ու աւելի հեռու։ Հանրապետութեան անկումէն ետք կը վերադառնայ Պոլիս, ուրկէ 1922-ին կ'անցնի Ֆրանսա, իբրեւ հասարակ բանուոր աշխատելու համար Ռընոյի եւ ապա Մոնրուժի գործարաններուն մէջ։ Կ'աւարտէ Մարսէյլի երկրագործական վարժարանը (1926), ապա գործի բերումով կայք կը հաստատէ Ֆրանսայի զանազան շրջաններուն, յատկապէս Փարիզի եւ Մարսէյլի մէջ։ Կը վկայուի Մարսէյլի համալսարանէն, բայց կանգ չ'առներ ուսումնառութեան ճամբու կէսին: Բարձրագոյն ուսման կը հետեւի Փարիզի համալսարանին մէջ, ուրկէ 1930-ին կը վկայուի հասարակական գիտութեանց մէջ: == Գրական վաստակ == Հայ ազգային-ազատագրական շարժման գաղափարական աւանդին օտար ափերու վրայ վերաշխուժացման այդ դժուարին շրջանին, Շուշանեան հրապարակագիրը ի յայտ կու գայ իր ամբողջ խորութեամբ եւ քննադատական տարերքով։ Հայ ժողովուրդի անմահ մեծերու համաստեղութեան մէջ իր արժանի տեղը կը նուաճէ իբրեւ տաղանդաւոր այն արձակագիրն ու հրապարակագիրը, որ կը մարմնաւորէ մեր ժամանակներու Առաջին սփիւռքահայու կերպարը `ամբողջական հայու հաւատարմութեամբ, թէ՛ իր հասարակական կեանքով եւ թէ՛ մանաւանդ իր գրական վաստակով: Շուշանեան եւ Շահան Շահնուր կը մնան Փարիզի տղոց ամէնէն աչքառու ու ամէնէն իրաւ մտաւորականները միանգամայն: Անոնց գծած ճանապարհը սփիւռքեան գրականութեան նոր արահետ մը կը բանայ: Գրած ու հրատարակած է պատանի տարիքէն, նախ՝ բանաստեղծութիւններ, ապա՝ գրեթէ միայն արձակ։ 1925-ին լոյս տեսած է իր առաջին վէպը, որուն յաջորդած են, մեծ մասամբ մամուլի մէջ ու երբեմն միայն առանձին հատորով, ուրիշ արձակ գործեր՝ վէպ ու վիպակ, քնարական-ինքնակենսագրական կամ խորհրդածական-տպաւորապաշտ էջեր, որոնք յաճախ գեղարուեստական-գաղափարական անվիճելի գեղեցկութիւն ու թափ ունին։ 1931-ին Փարիզի մէջ կը ստեղծուի «Մենք» գրական պարբերաթերթը, որ արեւմտահայ գրականութեան շարունակութիւն մը կ'ուզէր ապահովել, բայց նաեւ կոչ կ'ուղղէր անցեալէն խզուելու։ Ասիկա շարժում մը պիտի հանդիսանար՝ արեւմտահայ գրականութեան վերջին լայնածիր փորձը ժամանակակից գրողները համախմբելու միեւնոյն գաղափարախօսութեան տակ։ Պարբերաթերթին առաջին թիւը լոյս կը տեսնէ 20 Ապրիլին, առաջին էջին վրայ մատուցելով յայտարարութիւն մը՝ տասնհինգ գրողներու ստորագրութեամբ (Նշան Պէշիկթաշլեան, Ղեւոնդ Մելոյեան, Հրաչ Սարգիսեան, Ռաֆայէլ Զարդարեան, Յարութիւն Ֆրէնկեան, Ոստանիկ, Գ. Գեղարքունի, Նիկողոս Սարաֆեան, Բիւզանդ Թոփալեան, Փայլակ Միքայէլեան, Արշամ Տատրեան, Զարեհ Որբունի, Շահան Շահնուր, Վազգէն Շուշանեան, Շաւարշ Նարդունի): «Մենք»ի հինգ թիւերուն մէջ հանդէս կու գան երիտասարդ գրողները իրենց քննադատական յօդուածներով, կարծիքներով ու գրական ստեղծագործութիւններով: == Շուշանեան յեղափոխականը == Շուշանեան ՀՅԴ Ֆրանսայի կազմակերպութեան աշխուժ գործիչներէն դարձած է, ուսանող տարիքին իսկ Կեդրոնական Կոմիտէի անդամ ընտրուելով։ 1925-ին, միացած է ՀՅԴ պաշտօնաթերթ «Դրօշակ»ի խմբագրութեան, որ հրատարակութեան իր երկրորդ շրջանը կը սկսէր Փարիզի մէջ` Սիմոն Վրացեանի խմբագրապետութեամբ, իբրեւ օգնական խմբագիրներ ունենալով Շաւարշ Միսաքեանն ու Վազգէն Շուշանեանը: Յատկապէս ընկերվարական շարժման վերաշխուժացման զուգադիպած այդ ժամանակաշրջանին, Շուշանեան կը ներկայացնէ «Դրօշակ»ն ու Հ. Յ. Դաշնակցութիւնը Ընկերվար Միջազգայնականին մօտ: Յառաջանալով ինքնահաստատման երեք ուղղութիւններու` գրական ստեղծագործութեան, ընկերային-գաղափարական հրապարակագրութեան եւ ՀՅԴ կազմակերպչական աշխուժ գործունէութեան ճակատներուն վրայ, Շուշանեան նոյնքան խստապահանջ դարձած է ե՛ւ իր անձէն, ե՛ւ իր մտաւորական ու կուսակցական շրջապատէն: Շուշանեան դարձած է առաջին սփիռքահայերէն, որ զոհ գացած է խորհրդային իշխանութեանց շղթայազերծած հակադաշնակցական պայքարին, «Մարտկոցական» շարժումի օրերուն (1932-1933)։ Կեանքին վերջին տարիներուն, լրիւ քաշուած է ազգային-հասարակական գործունէութենէ: Ուսուցչական պաշտօն ստանձնած է Ֆրանսայի կորսուած մէկ շրջանին մէջ, ապրելով ծայր աստիճան թշուառ պայմաններու տակ, բայց շարունակած է ստեղծագործել: Թոքատապի անակնկալ սաստկացումը, 2 Յունիս 1941-ին, մահացու կ'ըլլայ Վազգէն Շուշանեանի համար: Մահուան յաջորդող հինգ տարիներուն Շուշանեան թաղուած է Փարիզի արուարձաններէն՝ Պանէոյի գերեզմանատան մէջ։ Սակայն, հինգ տարուան ժամկէտը լրանալէ ետք, պայմանագիրը չէ նորոգուած եւ Շուշանեանի աճիւնը թաղուած է անյայտ հաւաքական գերեզմանի մը մէջ։ Պանէոյի գերեզմանատան մատեաններու ցանկին մէջ տակաւին նշուած է Շուշանեանի թաղման առաջին վայրը: Վաղահաս մահուան պատճառով, անոր գործերուն մէկ մասը մամուլի մէջ մնացած է, որոշ գործեր ալ՝ մասամբ կամ լրիւ անտիպ։ ====== Շուշանեանի տածած սէրը՝ Հայոց լեզուին հանդէպ ====== == Գործերէն == «Սիրոյ եւ Արկածի Տղաքը» «Գարնանային» «Մթին Պատանութիւն» «Տենդեր» «Ալեկոծ Տարիներ» «Խառնիխուռն» «Բանաստեղծն ու Կինը» «Առաջին Սէրը» «Մահուան Առագաստը» «Ճերմակ Վարսենիկ» «Դառն Հացը» «Օրերը Գեղեցիկ Չեն» «Օրագիր» «Ներքին դաշտանկար» «Քրոնիկոն քնարական» «Մարդ մը, որ Արարատ չունի իր հոգւոյն խորը» (ուղղուած Շահան Շահնուրին) «Հին երգի կտոր մըն էր...» (Մատենաշար «Մարտկոց» Թիւ 1) == Երկերու մատենագիտութիւն == Մահուան առագաստը (վիպակներ), Պէյրութ, 1952, 303 էջ: Գարնանային սիրոյ հեզ նամակներ, Պէյրութ, 1956, 150 էջ: Մթին պատանութիւն, Պէյրութ, 1956, 215 էջ: Սիրոյ եւ արկածի տղաքը, Պէյրութ, 1957, 193 էջ: Մահուան առագաստը, Պէյրութ, 1959, 128 էջ: Ճերմակ Վարսենիկ, Պէյրութ, 1960, 200 էջ: Երկիր հիշատակաց, Երեւան, 1966: Բանաստեղծը եւ կինը, Պէյրութ, 1982, 207 էջ: Երկու վիպակ. «Ճերմակ Վարսենիկ»: Մթին պատանութիւն, Երեւան, 1983, 336 էջ: Ներքին դաշտանկար, Երեւան, 1995, 312 էջ: Սիրոյ եւ արկածի տղաքը, Պէյրութ, 1996, 200 էջ: Մարդ մը, որ Արարատ չունի իր հոգւոյ խորը, Պէյրութ, 1998, 176 էջ: Յեղափոխութեան լոյսէ գօտին, Պէյրութ, 1998, 303 էջ: Օրագիր, Երեւան, 1999: Քրոնիկոն քնարական, Երեւան, 2000, 262 էջ: Խառնիխուռն, Երեւան, 2001, 272 էջ: Բանաստեղծը եւ կինը, Երեւան, 2005, 230 էջ: Ընտրանի, Երեւան, 2010, 394 էջ: Սիրոյ եւ արկածի տղաքը, Պէյրութ, 2012, 200 էջ: Ալեկոծ տարիներ (1920–1932), Մոնրէալ, 2014, 445 էջ: == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւր == Հայ Կեանք եւ Գրականութիւն, Յարութիւն Քիւրքճեան, երկրորդական բաժին Ա. տարի, էջ 263: Դար մը Գրականութիւն, Մինաս Թէօլէօլեան, Բ. հատոր, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ 1977, էջ 227-229: == Արտաքին յղումներ == Վազգէն Շուշանեան. մեր խղճի վէրքը: Վազգէն Շուշանեան Եւ Եղեռնը Գրելու Անկարելիութիւնը: Համազգայինի «Օշական» Մատենաշարը Կը Հրատարակէ Վազգէն Շուշանեանի Ցարդ Անտիպ «Ալեկոծ Տարիներ» Գիրքը: Յուշատետր. Վազգէն Շուշանեան (1902-1941). Արարատի Վեհափառ Հպարտութիւնն Ու Վահագնի Բոցաշունչ Ցասումը Շնչաւորող Սփիւռքահայը: «Մենք» Խմբաւորումը Եւ Սփիւռքահայ Գրականութեան Սկզբնաւորութիւնը:

Զաւէն Մսըրլեան

Զաւէն Մսըրլեան Մկրտչի (1938, Պէյրութ, Լիբանան), հայ պատմաբան։ == Կենսագրութիւն == Հայ աւետարանական գոլէճէն շրջանաւարտ ըլլալէ ետք, Պէյրութի ամերիկեան համալսարանին մէջ հետեւած է պատմութեան եւ ստացած՝ պսակաւոր արուեստից տիտղոսը, ապա 1963-ին ստացած է մագիստրոսի տիտղոսը։ Հայաստանի Գիտութիւններու Ազգային ակադեմիան 2003-ին իրեն շնորհած է պատուոյ տոքթորի տիտղոս՝ հայագիտութեան մէջ։ Եղած է մանկավարժ։ 1967-էն՝ Պէյրութի հայ աւետարանական գոլէճին մէջ, տնօրէնութեան պաշտօն կը վարէ։ 1986-ին Մերձաւոր Արեւելքի Հայ աւետարանական եկեղեցիներու միութեան կողմէ ստացած է վաստակաւոր ծառայութեան ոսկեայ շքանշան։ 2014 թուականի Մայիս 23-ին, ՀՀ Նախագահի հրամանագրով պարգեւատրուած է Մովսէս Խորենացիի մետալով։ 23 Փետրուար 2014-ի առաւօտեան, սուրբ եւ անմահ պատարագէն անմիջապէս ետք, կաթողիկոսարանի վեհարանի դահլիճին մէջ, Արամ Ա. վեհափառ հայրապետը «Մեսրոպ Մաշտոց»-ի շքանշանով պարգեւատրեց դոկտ. Զաւէն Մսըրլեանը: == Աշխատութիւններ == Հայկական հարցի վերաբերեալ շարք մը աշխատութիւններու հեղինակ է։ «Հայկական հարցի մասին» (1978), «Երեք դաշնագիրեր» (1979) աշխատութիւններու մէջ արծարծած է Կարս-Արտահանի հարցը խորհրդա-թուրքական յարաբերութիւններու ոլորտին մէջ, նաեւ Արցախի, Նախիջեւանի եւ Ախալքալաքի շրջաններու խնդիրը, հայ-քրտական յարաբերութիւնները, Հայկական հարցը 1920-ի Ալեքսանդրապոլի պայմանագրին մէջ, 1921-ի Մոսկուայի, Լոնտոնի, Կարսի խորհրդաժողովներուն մէջ։ Միջին Արեւելքի հայկական գաղթավայրերու պատմութեան կարեւոր աղբիւր է Մսըրլեանի՝ հօր մասին «Մկրտիչ Մսըրլեանի ազգային-քաղաքական գործունէութիւնը» ուսումնասիրութիւնը։ Բազմաթիւ պատմագիտական եւ այլ բնոյթի յօդուածներ տպագրած է Լիբանանի հայ մամուլին մէջ։ == Հրատարակչութիւն == «Հայոց Նորագոյն Պատմութեան Էջերէն (1915-2020)» գիրքին հեղինակը` պատմաբան, վաստակաւոր տնօրէն եւ կրթական մշակ Զաւէն Մսըրլեան, երախտարժան աշխատանքի մը ընդմէջէն կը վաւերագրէ Հայկական հարցին առնչուող բոլոր ոլորտները` եզակի ներդրում ունենալով ամբողջական թղթածրարի պատրաստութեան մէջ: == Արտաքին յղումներ == Ա. Կաթողիկոս Պարգեւատրեց Դոկտ. Զաւէն Մսըրլեանը Գիրքերու Մտերմութեան Հետ. «Հայոց Նորագոյն Պատմութեան Էջերէն (1915-2020)» դոկտոր Զաւէն Մսըրլեան

Քէյ Արմէն

Քէյ Արմէն (բուն անունով՝ Արմէնուհի Մանուկեան, 2 Նոյեմբեր 1915(1915-11-02), Շիքակօ, Իլինոյս, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ - 3 Հոկտեմբեր 2011(2011-10-03), ), հայազգի երգչուհի, երգահան եւ դերասանուհի։ Ըմպշամարտիկ Պոպ Մանակոֆի (Ռոպերթ Մանուկեան) դուստրն է եւ Պոպի Մանակոֆ կրտսերին մեծ քոյրը։ Ամերիկահայ երգչուհի Քէյ Արմէն ծանօթ անուն մը հանդիսացած է ամերիկեան ժողովրդական արուեստին մէջ 1940-1950ական թուականներուն։ Ան երեւցած է ձայնասփիւռի, հեռատեսիլի, բեմերու եւ շարժապատկերի մէջ գրեթէ վեց տասնամեակ։ Քէյ Արմէն առաջին անգամ երեւան եկած է ձայնասփիւռի միջոցով՝ Նաշվիլի մէջ, իսկ 1947-ին արդէն իր սեփական շաբաթական յայտագիրը ունէր։ Հանրածանօթ եղած է “Stop the Music” հարցումներու յայտագիրով, որ նախապէս ձայնասփռուած է, ապա անցած է հեռատեսիլին։ Ուիլիըմ Սարոյեան եւ իր զարմիկը՝ Ռոս Պաղտասարեան, Քէյ Արմէնի համար գրած են նշանաւոր “Come on-a My House” երգը, որ հետագային ձայնագրուած է Ռոզմէրի Քլունիի կողմէ։ Հեռատեսիլի մէջ, նշանաւոր դարձած է “Love and Marriage” կատակերգութեամբ, եւ բազմիցս երեւցած է միջոցառումներու մէջ։ 1955-ին, առաջին անգամ երեւցած է “Hit the Deck” երաժշտական կատակերգութեան մէջ, որ մեծ յաջողութիւն ունեցած է։ Այլ ժապաւէններու մէջ դերեր ունեցած է 1961-ին, 1980-ին եւ 1981-ին։ === Գնահատագիրեր === Ի շարս այլ պատիւներու, 1995-ին, նախագահ Պիլ Քլինթընէն ստացած է արուեստներու ազգային պատուոյ շքանշանը, իսկ 2008-ին՝ «Ս. Սահակ եւ Ս. Մեսրոպ» շքանշանը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ.-ի կողմէ։ === Մահ === Քէյ Արմէն մահացած է 3 Հոկտեմբեր, 2011-ին, Նիւ Եորքի մէջ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

191 (թիւ)

191 (հարիւր իննսունմեկ)՝ կենտ եռանիշ բնական թիւ է 190-ի եւ 192-ի միջեւ == Յատկութիւններ == A000040 քառասուներեքերորդ պարզ թիւն է կիրառութիւններ 191 Քոլկա աստեղնեակի կարգային թիւն է Alt + 191 -ի գործադրումով կը ստացուի ┐ նշանը Տարուայ 191րդ օրն է Յուլիս 10-ը (նահանջ տարիներուն՝ Յուլիս 9-ը) == Ծանօթագրութիւններ ==

Պրունէթ

Էլեն Երեմեան (կամ՝ Էլեն Երեմյան, 4 Մայիս 2001(2001-05-04), Երեւան, Հայաստան), յայտնի իբր Պրունէթ, հայ երգիչ եւ երգահան մըն է։ Ան կը ներկայացնէ Հայաստանը 2023 Եւրատեսիլ Երգի Մրցոյթին «Future Lover» երգով։ == Ասպարէզ == Պրունէթը չորս տարեկանէն ի վեր կ՚երգէ, իսկ կը գրէ երգեր տասնհինգ տարեկանէն ի վեր։ Պրունէթը իր առաջի երգը, «Love the Way You Feel» կը հրապատարկէ տասնութ տարեկանին, Նուաք Հիմնադրամին համագործակցութեամբ, 2019 թուականի Սեպտեմբերին։ Ան նաեւ մաս կը կազմէ Project 12 խումբին, որոնք Երեւանի մէջ նուագախումբ մըն են եւ հանդէս կու գան տարբեր քլապերու մէջ։ Պրունէթը նաեւ մաս կը կազմէ «Էն Աղջիկները» (կամ անգլերէնով՝ ThoseGirlz) նուագախումբին, որ ճանչցուած է իրենց «Մենք» երգով (2022): Նոյն տարուան մէջ ան նաեւ հրապարակեց երեք երգեր՝ «Գիշեր», «Smoke Break», եւ «Բաց Կապոյց Աչքերդ», որոնցմէ վերջին երկուքը մեծապէս տարածուեցան ընկացներու վրայ։ 2023 թուականի Փետրուաին մէկին, կը յայտարարուի թէ Պրունէթ պիտի ներկայացնէ Հայաստանը 2023 Եւրատեսիլ Երգի Մրցոյթին։ Երգը, «Future Lover», կը հրապարակուի 15 Մարտին։ == Երգեր == === Սինկըլներ === == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Brunette at eurovision.tv

Յակոբ Մանուկեան (բանաստեղծ)

== Կենսագրութիւն == Յակոբ Մանուկեան (1937) Ծնած է Պէյրութ: Տեղւոյն Սրբոց Քառասնից Մանկանց Ազգ. Երկսեռ նախակրթարանը աւարտելէ ետք երկրորդական ուսումը կը ստանայ Էշրէֆիէի Հայ Աւետարանական Կեդրոնական բարձրագոյն վարժարանը, ուրկէ շրջանաւարտ կ՛ըլլայ 1954-ին։ Ապա կը հետեւի Պէյրութի Ամերիկեան Համալսարանի Ընկերային Գիտութեանց դասընթացքներուն, մասնաւորաբար՝ Պատմագրութեան, Արդի Պատմութեան ու Փիլիսոփայութեան, եւ 1959-ին կը ստանայ Պսակաւոր Արուեստից վկայական։ Նոյն տարին կ՛ընդգրկէ կրթական ասպարէզը. որոշ շրջան մը կը պաշտօնավարէ հայկական վարժարաններու մէջ, դասաւանդելով հայերէն, հայ գրականութիւն, անգլերէն եւ միջազգային պատմութիւն։ Միեւնոյն ատեն կը շարունակէ ուսումը Ամերիկեան Համալսարանին մեջ, ստանալու համար Մագիստրոս Արուեստից վկայական։ Դժբախտաբար կամքէ անկախ պատճառներով կը ստիպուի ընդհատել ուսումը եւ 1965-ին կը մտնէ Middle East Airlines ընկերութեան մէջ, ուր կը պաշտօնավարէ մինչեւ այսօր։ === Գործեր === Պատանի տարիքին գրականութեան հակում ցոյց տալով, բանաստեղծութիւններ ստորագրած է տեղւոյն պարբերական մամուլին մէջ. «Պատանեկան Արձագանք»-ին, Հայ Աւետ. Կեդր. Բարձրագոյն վրժ.ի «Արփի» աշակերտական պարբերաթերթին, «Վերելք» եւ «Լաստ» պատանեկան պարբերաթերթերուն։ 1955-ին «Նայիրի» գրական շաբաթաթերթին մէջ լոյս կը տեսնէ իր «Սպասումի Վայրկեաններ» խորագրով բանաստեղծութիւնը։ Այնուհետեւ պարբերաբար կ՛աշխատակցի «Նայիրի»ին, մինջեւ 1961: Ներկայիս կը ստորագրէ բանաստեղծութիւններ եւ գրադատական յօդուածներ «Բագին» գրական ամսագրին մէջ, որուն մնայուն աշխատակիցն է, անոր հիմնադրութենէն (1962) ի վեր։ Հեղինակն է բանաստեղծութեանց երկու ժոզովածոներու։ Լուսնային Ճանապարհով (Պէյրութ, 1971), եւ Անրջական Վաղորդայն (արժանացած Գէորգ Մելիտինեցի Գրական Մրցանակի, 1979-ին): Գրական աշխատանքներուն առընթեր կը զբաղի նաեւ կրթական գործերով. ի միջի այլոցդ 1986-1992 ծառայած է Համազգայինի Հայագիտական Բարձրագոյն Հիմնարկին մէջ իրրեւ դասախօս, աւանդելով Հայ գրականութեան վերաբերեալ նիւթեր։ Յակոբ Մանուկեանի լեզուն ճոխ է եւ բազմերանգ։ Ունի գունագեղ ոճ մը։ Կը մշակէ խորիմաստ եւ միստիքական գրականութիւն մը։ Իմաստասիրական հայեցողութեամբ կը վերլուծէ կեանքի իրադարձութիւնները։ == Աղբիւրներ == Սփիւռքահայ արդի գրականութիւն (խմբ. խմբագրող և համադրող՝ Սեդա Ծաղիկեան-Տէմիրճեան), Միշիկըն էջ 102։

Յակոբ Թօփուզխանեան

Յակոբ Թօփուզխանեան (1882-1937, Փարիզ) == Կենսագրութիւն == Ծնած 1882-ին: Իրաւաբան, ծառայած ֆրանսական բանակին եւ 1918-ին առաջին անգամ Լիբանան ժամանող ֆրանսական ուժերուն հետ Պէյրութ կուգայ որպէս քարտուղար-թարգման Պազ Նաւալի հրամանատարին։ Մեռած Փարիզ 1937-ին: == Ծանօթագրութիւններ ==

Տիգրան Մեծի Պողոտայ (Երեւան)

Տիգրան Մեծի պողոտայ, պողոտայ Երեւանի Կենդրոն եւ Էրեբունի վարչական շրջաններին մէջ։ Քաղաքային նշանակութեան փողոց է։ == Տուեալներ == Սկսած է Հանրապետութեան հրապարակէն եւ աւարտած Սասունցի Դաւիթի հրապարակին մէջ (Սասունցի Դաւիթի փողոցի եւ Արցախի պողոտայի հետ հատման հանգոյց)։ == Հատուող փողոցներ == Մելիք-Ադամեան փողոց Մհեր Մկրտչեան փողոց Հանրապետութեան փողոց Ագաթանգեղոսի փողոց Ֆիրդուսի փողոց Խանջեան փողոց Կորի փողոց Մովսէս Խորենացի փողոց Երուանդ Քոչարի փողոց Զաւարեան փողոց Նար-Դոսի փողոց Քրիսդափորի փողոց Գլինկայի փողոց Գլինկայի 2-րդ փակուղի Աճեմեան փողոց == Նշանակալի օբյէկտներ == «Առէկսիմբանկ», Տիգրան Մեծի պողոտայ 9 ՀՀ Կառավարութեանն առընթեր պետական գոյքի կառավարման վարչութիւն ՀՀ Կառավարութեանն առընթեր միջուկային անվտանգութեան կարգաւորման պետական կոմիտէ Երեւանի Կենդրոն եւ Նորք-Մարաշ վարչական շրջաններու ընդհանուր իրաւասութեան առաջին ատեանի դատարան Անդրանիկ Օզանեանի հուշարձան Զորավար Անդրանիկ կայարան Հայաստանի բնութեան պետական թանգարան Հարավկովկասեան երկաթուղի Աղասի Խանջեանի անուան թիւ 53 դպրոց Վահան Տերեանի անուան թիւ 60 դպրոց Վահան Տերեանի կիսանդրի Օքրո Օքրոյանի անուան թիւ 3 գրադարան == Պատկերասրահ == == Տե՛ս նաեւ == Երեւանի փողոցներու ցանկ Երեւանի վարչական բաժանում == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Երեւան քաղաքի հասցեներու տեղեկատու, Երեւան, 1983, էջեր 369-506, Երեւան քաղաքի փողոցներու անուանումները Երեւան քաղաքի քաղաքային նշանակութեան փողոցներու ցանկ Կաղապար:Գիրք:Ավագյան:Երեւանի փողոցները

Հայագիտական Հանդէս

Հայագիտական հանդէս, գրական, լեզուաբանական, պատմագիտական եւ մշակութային հանդէս։ == Աղբիւր == Գիտական տեղեկատուական վերլուծութեան եւ մոնիթորինգի կեդրոն, Հայաստանի մէջ հրատարակուող գիտական պարբերականներու ցանկ

Հրանդ (անձնանուն)

Հրանդ, հայկական արական անուն։ Անուան արմատը «հուր» բառն է: Արեւելահայոց մէջ Հրանտ ձեւով է: Լատինագիր ձեւը՝ HRANT == Անունը Կրողներ == Հրանդ (Մելքոն Կիւրճեան, 1895-1915) գրող Հրանդ Ալեանաք ֆրանսերէն՝ Hrant Alyanak, 1880 Կ.Պոլիս-1938 Փարիզ) նկարիչ Հրանդ Ք. Արմէն (1895-1973) պատմաբան Հրանդ Ասատուր (1862 Կ.Պոլիս-1928) հայ բանասէր, հրապարակախօս Հրանդ Արսլանեան (1886 Մեզիրէ, ՕԿ-1915) բժիշկ Հրանդ Գանգրունի (ծն.1925 Դամասկոս) գրող, պատմաբան Հրանդ Գըլըճեան (ծն.1896 Սեբաստիա) փրօֆ, ջութակահար Հրանդ Մալոյեան (ֆրանսերէն՝ Hrant Maloyan 1896 Մուշ-1978 Դամասկոս) ֆրանսական բանակի զինուորական Հրանդ Մարգարեան (ծն.1938 Պասրա, Իրաք) գիտնական եւ դերասան Հրանդ Շահինեան (1923-96 Երեւան) հայ խորհրդային մարմնամարզիկ Հրանդ Սրմաքէշեան (1888 Կ.Պոլիս-1915) բժիշկ Հրանդ Տինք (թրք.՝ Hrant Dink 1954 Մալաթիա-սպ.2007 Իսթանպուլ) պոլսահայ լրագրող, «Ակօսի» խմբագիր == Ծանօթագրութիւններ ==

Արիս Շաքլեան

Արիս Մկրտչ Շաքլեան (1900, Կիլիկիա - 13 Նոյեմբեր 1959(1959-11-13), Երեւան, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն), հայ բանաստեղծ, արձակագիր, ԽՍՀՄ գրողներու միութեան անդամ 1947-էն։ Կրած է Վարուժնակ Արիս գրական անունը, առաջին գիրքը լոյս տեսած է այդ անունով, ստորագրէր է նաեւ Ա. Շ.։ Ծնած է Հայկական Կիլիկիայի Չորք Մարզպան (Դյորդ-յոլ) քաղաքի մէջ։ Աւարտած է տեղի միջնակարգ դպրոցը, ապա որպէս ուսուցիչ աշխատած է Ալեքսանդրետի եւ Դամասկոսի հայկական դպրոցներուն մէջ։ Ա. Շաքլեանը «Եփրատ» թերթի խմբագիր եղած է 1929-ի ամառը, 1931-1932-ին, 1936-1937-ին (թերթը դարձած է երկօրեայ) եւ 1943-1945-ին։ 1945-ին ներգաղթած է Հայաստան։ Մահացած է Երեւանի մէջ: == Ա. Շաքլեանի գործեր == Դեղին երգեր, Հալէպ, տպարան Արարատ, 1927, 40 էջ։ Միջինք, Հալէպ, տպարան Տէր-Սահակեան, 1943, 80 էջ։ Կար ու չկար... (պատմուածքներ), Հալէպ, տպարան Ա. Տէր-Սահակեան, 1946, 147 էջ։ Մեր Հայաստանն է, Երեւան, Հայպետհրատ, 1949, 82 էջ։ Հեքիաթներ (գրքում տեղ ունեցած է Ա. Շաքլեանի «Բախտի անիւը» հեքիաթը), Հալէպ, տպարան Տէր-Սահակեանի, 1950, 11 էջ։ Հեքիաթներ, Հալէպ, տպարան «Նայիրի», 1950, 28 էջ։ Բախտն ու աշխատանքը (հեքիաթներ եւ զրոյցներ), Երեւան, Հայպետհրատ, 1956, 123 էջ։ Ինձնից քեզ խրատ (հեքիաթներ եւ զրոյցներ), Երեւան, Հայպետհրատ, 1957, 112 էջ։ Ֆալլահներ (վէպ), Երեւան, Հայպետհրատ, 1958, 416 էջ։ Հեքիաթներ, Երեւան, Հայպետհրատ, 1960, 103 էջ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Վասպուրականի տարազ

Վասպուրականի տարազ, հայկական ազգային տարազի բաղկացուցիչ մասերէն է, որ աշխարհագրական առումով կ'ընդգրկէ Շատախը, Վանայ լճի շրջակայքը, Մանազկերտը, Սասունը։ Այս տարազախումբի մէջ իշխող գոյնը կարմիրն էր։ Վասպուրականի տարազը հայկական բոլոր նահանգներու տարազային համալիրներուն մէջ թերեւս ձեռարուեստով ամէնէն հարուստ տեսակներէն մէկն է։ Այստեղ ասեղնագործուած են ոչ միայն կանացի այլեւ տղամարդկանց հագուստները։ Վասպուրականի հանդերձի ոչ միայն գոգնոց-մեզարներն են առատօրէն պատուած կարպետանախշ ասեղնագործութեամբ, այլեւ զգեստի փէշերը ու յատկապես թեւերու եզրերը։ == Պատմութիւն == Մեծ Եղեռնի եւ հետագայ տարիներուն հայ ժողովուրդին վիճակուած փորձութիւններու հետեւանքով ոչնչացան հայ մշակոյթի համար բացառիկ արժէք ունեցող անթիւ մասունքներ, այդ թիւին մէջ՝ հայկական տարազի բազմատեսակ նմոյշներ։ Օսմանեան Թուրքիայի բարբարոսութան հետեւանքով Արևմտեան Հայաստանի բոլոր նահանգներէն տեղահանուած ու գաղթած հայութեան կեդրոնը դարձաւ Սուրբ Էջմիածինը։ Եւ այստեղ ալ հայ մեծանուն նկարիչներ Վարդգէս Սուրենեանցը, Արշակ Ֆեթուաճեանը եւ Սարգիս Խաչատրեանը, որոնք կը շրջէին եւ կ'օգնէին թշուառ գաղթականութեանը, ձեռնամուխ եղան նաեւ անոնց պատկերմանը։ Այս կերպ պահպանուեցան արեւմտահայ տարբեր գաւառները ներկայացնող տարազային համալիրները, որոնք հետագային խթան հանդիսացան տարազի պատմութեան ուսումնասիրման համար։ Վասպուրականի եւ յարակից շրջաններու տարազներու մէջ սերունդէ սերունդ պահպանուեր են ազգային գոյներն ու ձեւերը։ Վան-վասպուրականը որպէս ասեղնագործութեան կեդրոն կ'առանձնանար զարդաձեւերու, գոյներու համադրութեան եւ ամբողջ յօրինուածքի ռիթմիկ ու ոճական նկարագրով։ Վանայ լճի աւազանի գաւառներուն մէջ կը նկատուէր կանացի զգեստներու երկու համալիր։ Առաջինը աւանդականն էր, որուն տարատեսակները տարածուած էին Տուրուբերանի, Աղձնիքի եւ Փոքր Հայքի որոշ գաւառներու մէջ։ Սակայն 1915 թուականի կոտորածներու հետեւանքով վերացան։ Վասպուրականի կանացի տարազի երկրորդ համալիրը, որ առաջինին կատարելագործումն էր, մշակուեր էր 19-րդ դարու վերջերին Վան քաղաքի մէջ։ Այս համալիրը նոյնպէս վերացաւ 1920-ական թուականներու վերջերը։ == Կանացի զգեստներ == Կանանց տարազի մեջ իշխող ձեւը երկար շրջազգեստներն էին` գոգնոցի զուգակցութեամբ։ Բնորոշը բոլոր շրջազգեստներու քղանցքներու շրջագիծերը ցուցադրելու սովորութիւնն էր։ Իւրաքանչիւր զգեստ ներքեւէն վերեւ մէկը միւսէն 5-6 սմ բարձր էր. կ'երեւէին կարմիր ոտաշորի ծայրերը, ասոր վրայ հագնուող շապիկի զարդարուն փէշերը, վերջինիս վրայ հագնուող պճնաւոր զբուն եւ կոլոտիկ – բաճկոնը։ Տօն օրերուն կանայք կը հագնէին 2-5 զբուն, որոնց տարբեր գոյները պէտք է երեւէին։ Կար նաեւ հագնելու մէկ այլ ձեւ, որ վերջին շրջազգեստը կը ծածկէր տակի զգեստները` բացառութեամբ շապիկի քղանցքին։ Բոլոր շրջազգեստները կրծքաբաց էին. լանջը կը ծածկուէր ասեղնագործուած կրծքակալով։ Կոլոտիկ – բաճկոնի վրայ կը փաթաթուէր 2 – 4 մ երկարութեամբ կարմիր կտաւէն մէջկապը։ Մանուսա գծաւոր կտորէն կարուած երկարաթեւ բաճկոնակի վրայէն կը հագնէին նուրբ շալ կարմիր կտորէն կարուած զպուն - վերնազգեստը։ Նոյն կտորէն էր նաեւ փէշը, որ երկար էր եւ կ'երեւէր վերնազգեստի տակէն։ Գօտին գծաւոր բուրդ կտորէն էր եւ կ'ունենար շուրջ 4 մեթր երկարութիւն։ Այն կը փաթաթէին մէջքին։ Անոր ծայրերէն կը կախուէին փնջիկներ։ Գոգնոցը բացառիկ էր իր տեսակի մէջ, կը պատրաստուէր բրդեայ թելերէն եւ կը զարդարուէր կոճակներով՝ օրոճկներով (խխունջներ) կարմիր մարջաններով, կապոյտ աչքի հուլունքներով եւ փունջերով։ Գուլպան եւ ոտնամանը հայոց տարազի անբաժան մասը կը կազմէր։ Կին թէ տղամարդ կը հագնէին կաշիէ սրածայր ոտնաման՝ տրեխ։ Տարազի կարեւոր բաղադրիչ էր նաեւ զարդը։ Կանանց եւ աղջիկներու գլխու յարդարանքը կը տարբերուէր։ Աղջիկներու ֆեսի նման գլխարկները զարդարուած էին բազմաթիւ զարդերով։ Պարանոցը, կուրծքը եւ բազուկները զարդարուած էին քանի մը շարք արծաթէ վզնոցներով եւ ապարանջաններով։ Կանանց գլխուն յարդարանքը հետեւեալն է. երկու՝ իրարմէ անջատ գլաններ եւ 3-5 գլխաշոր։ == Տղամարդկանց զգեստներ == Արևմտահայ տղամարդու տարազը կը տարբերուի արեւելահայ տղամարդու տարազէն։ վերջինիս վրայ առաւել ազդեցութիւն ձգած է կովկասեան տարազային ոճը։ Վասպուրականի տղամարդու տարազը կազմուած էր ասեղնագործ տարրերով տաբատէն, կարճ անթեւ զգեստէն, վերնաշապիկէն, կարճ վերնազգեստէն։ Շապիկի թեւքերը յարդարուած էին ասեղնագործութիւններով։ Մէջքին կը կապուէր բուրդէ գօտի ու կը կրէր սպիտակ, կոնի ձեւով գլխարկներ։ Պատանիները գլխուն կը կրէին ասեղնագործ արախչի (գլխարկ) նեղ ու լայնակի գծանախշերով։ Ուսերն ի վար կ'երկարէին ձեռագործ թեզանիք-ջալահիկները, որոնցմէ կախուած էին երկար փնջազարդ ծոպեր։ Տաբատը երիզուած էր երկրաչափական զարդատարրերով։ Նախշազարդ գործուածքի (շալի) արտադրութիւնը տարածուած էր յատկապէս Շատախի մէջ, ուրկից եւ վաճառքի կը հանուէր հարեւան գաւառներ։ Աղձնիքի մէջ կը տարածուած էր նաեւ, այսպէս կոչուած, մատանի շալվարը, որը զարդարուած էր ասեղնագործութեամբ։ Այս օրինակ ասեղնագործ տաբատի եւ թեզանիքներու կիրառութիւնը լայն տարածում ունէր թէ Աղձնիքի, թէ Տուրուբերանի մէջ։ == Տե՛ս նաեւ == Հայկական ազգային հագուստ (տարազ) Արևմտահայ կնոջ տարազ == Գրականութիւն == Նազիկ Ավագյան Հայկական ժողովրդական տարազը. — Երևան: Հայկական ՍՍՀ ԳԱ Հրատարակչութիւն, 1983. Առաքել Պատրիկ Հայկական տարազ. — Երևան: Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատարակչութիւն, 1967. == Ծանօթագրութիւններ ==

Քարփաթոս

Քարփաթոս (յուն․՝ Κάρπαθος)․ Տոտեքանիսա, Քարփաթիօ ծով, Յունաստան։ Հարուստ բուսականութեամբ կղզի, պահպանուած է Natura 2000, GR2210001 արձանագրութեամբ։ Մայրաքաղաքն է Փիղատիա կամ Քարփաթօ բնակավայրը։ == Անուանում == Կղզիին անուանումին մասին կան բազմաթիւ տարբերականեր․- Օմիրոս Հոմերոս զայն Քրափաթօ անուանած է ըստ Ստրապոնի Աշխարհագրականի մէջ եղած ակնարկութեան, Թեթրափոլիս եւ Անեմոեսա․ նախապատմական շրջանի անուանումները, Scarpanto․ Մինջնադարին տրուած անունը։ == Պատմական ակնարկ == Քարփաթոս դիցաբանութեան մէջ տիտան Իափեթոսին հայրենիքն է։ Ըստ Օմիրոսին Քրափաթոս (Քարփաթոս) հպատակած է Մինոասեան քաղաքակրթութեան եւ աւելի ուշ մաս կազմած է Աթենեան Դաշնութեան՝ մինչեւ Ք․Ա․ 400, եւ ապա Ռոտոսցիները զայն գրաւած են։ Հնադարին Քարփաթոս ունեցած է 4 բերդաքաղաքներ․ Արքասիա, Վրիքուս, Քարփաթոս եւ Սարոս (Սարիա կղզիակին վրայ)։ 100 մեթր լայնքով նեղուց մը Սարիա կղզիակը եւ Քարփաթոսը իրարմէ կը բաժնէ եւ Քարփաթոսին կողմի ծովափին յայտնաբերուած են Փոսիտոնաս Փորթիու տաճարին աւերակները, իսկ Թրիսթոմու ծովախորշը հին Վրիքունտոսին բնական նաւահանգիստը եղած է։ Ք․Ա․ 4-րդ դարէն ետք, կը գտնուի յաջորդաբար Հռոմէական, Բիւզանդական, Ճենովացիներուն եւ Օսմանցիներուն իշխանութեան տակ։ 1912-ին Իտալիոյ գիրիշխանութեան տակ կը գտնուի։ 5 Հոկտեմբեր 1944-ին Քարփաթոյին բնակիչները կ՛ ապստամբին եւ կը յաջողին կղզիէն վտառել իտալական բանակին զինուորները։ == Աշխարհագրութիւն == Քարփաթոսին տարածութիւնն է 324,7քլ․², ծովեզրը՝ 160 քլ․ եւ բնակչութեան թիւը՝ 6 226։ Ժայռոտ կղզի է, բարձր լեռներով եւ դարվար ծովափներով։ Ժամանակին ամբողջովին կանանչապատ եղած է։ Բարձրադիր գագաթները զայն կը յատկանշեն․ անոնք կը հասնին մինչեւ 1215 մեթր։ Հարաւի հրուանդանն է Քասթելոս։ Հիւսիսին կը գտնուի Սարիա կղզիակը։ === Բուսական եւ կենդանական աշխարհ === Հիւսիսային եւ կեդրոն-արեւմտեան մասին կը պահպանուին շոճիի ծառախիտ անտառները որոնք տեղ տեղ ցանցառ են։ Քարփաթոյին ժայռերուն վրայ եւ ժայռոտ ծովափներուն կը հանդիպինք անհետացումի վտանգի ենթակայ թռչուններ, ինչպէս օրինակ՝ Մավրոփեթրիթիս եւ Էղէողլարոս։ Կղզին գաղթող թռչուններու կայան է։ Քարփաթոս շրջապատուած է գեղեցիկ, զուլալ ծովափներով, որոնցմէ ոմանք դժուար հասանելի են՝ անտառներու արահետներէն եւ առուակներէն։ Կղզին ունի բազմաթիւ շթաքարերով եւ պտկաքարերով քարայրներ՝ մանաւանդ կեդրոնական մասին։ === Բնապահպանում === Հարուստ բուսականութեամբ կղզին, ինչպէս նաեւ Սարիա կղզիակը եւ ծովեզերեայ գօտին (112,92 քլ․² տարածութիւն) պահպանուած են Natura 2000, GR2210003 արձանագրութեամբ։ === Բնակավայրեր === Մնայուն բնակչութեամբ բնակավայրերն են (2011-ի մարդահամար)՝ ==== Կղզիին հարաւային մաս ==== Փիղատիա կամ Քարփաթոս (2 707), Փլաթիոլօ (81), Ափերի (353), Միրթոնաս (2), Արքասա (531), Ֆինիքի (33), Վոլատա (251), Լասթոս (13), Մենեթես (416), Այիոս Իանիս Աֆիարթի (1), Քիփոս Աֆիարթի (123), Լաքի (122), Մեսոհորի (225), Քաթօ Լեֆքոս (89), Ափանօ Լեֆքոս (57), Օթոս (265), Սթես (10), Քալենես (6), Փիլես (216), Սփոա (162), Այիոս Նիքոլաոս (7)։ ==== Կղզիին հիւսիսային մաս ==== Օլիմպոս (270), Ավլոնա (7), Տիաֆանի (228), Թրիսթոմոս (6) եւ Սարիա կղզիակ (45)։ == Տեսարժան վայրեր == == Տե՛ս նաեւ == Ռոտոս Քոս Փաթմոս Քասթելորիզօ Արքի Թիլոս Քալիմնոս Նիսիրոս Սիմի == Ծանօթագրութիւններ ==

Ալիսիա Սիլուերսթոն

Ալիսիա Սիլուերսթոն (անգլերէն՝ Alicia Silverstone; ծնած է՝ 4 Հոկտեմբեր 1976 (40 տարեկան), Սան Ֆրանցիսքոյ, Գալիֆորնիա, ԱՄՆ), ամերիկացի դերասանուհի։Դերասանական ծաղրանկար սկիզբը նկարահանած է Aerosmith ռոք-խումբի երաժշտական տեսահոլովակներուն մէջ։ Դերասանուհին յաջողութիւն բերած է «Տարուածութիւն» (1993) ֆիլմը։ Հանդիսատեսին յայտնի է նաեւ «Պայթիւն անցեալից» եւ «Պաթմանը եւ Ռոպինը» ֆիլմերէն։ == Ֆիլմագրութիւն == === Դերակատարումներ === === Արտադրողներ === == Ծանօթագրութիւններ ==

Սահակ Ա. Քհնյ. Պալեան

Սահակ Ա. ՔՀՆՅ.Պալեան Աւագանի անունով Սարգիս Պալեան, որդի՝ Յովաննէսի եւ էլմիրի, ծնած է 1899-ին Քիլիսի մէջ։ Եղած է քահաննա։ == Կենսագրութիւն == Սահակ Ա. ՔՀՆՅ. Պալեան, ծնած է Քիլիս 1899-ին։ Նախնական ուսումը ստացած է Քիլիսի Ազգ. Վարժարանը, որմէ աւարտած է փայլուն արդիւնքներով մտած է Այնթապի Կիլիկեան Ճեմարանը 1915-ին։ Ուսման զուգահեռ, ան յաճախած է եկեղեցի ու մաս կազմած՝ դպրոց դասին։ Տարի մը ետք աքսորուած է Տէր Զոր, գտնուած է մեծ դժուարութիւններու դիմաց սակայն յաղդահարած է զանոնք եւ մնացած է տոկուն։1919-ին վերադացած է Քիլիս, ուր դասաւանդած է եւ միեւնոյն ժամանակ ծառայած է եկեղեցիին մէջ։Կիլիկիոյ վերջին պարպումի ժամանակ գաղթած է եւ հասած է Հալէպ։1923-ին Հալէպի Կիլիկեան Վարժարանի խնամակալութիւնը զինք կը ղրկեն Ազէզ, որպէսզի հիմը դնէ Սահակեան Վարժարանին, եւ յաջողոծ է կրթական նախարարութենէն ստանալ դպրոցի արտօնագիրը։ 1925-ին փոխադրուած է Հոմս եւ ստանձնած է ուսուցիչի պաշտօնը այնտեղի Ազգ. Սահակեան Վարժարանին մէջ։ Երկու տարուայ պաշտօնավարութենէ ետք փոխադրուած է Ազէզ օգտակար դառնալու հայ մանուկներու։ Կարճ ժամանակի մը համար հաստատուած է Թրիփոլի, ապա կրկին՝ Ազէզ։ Ան պսակուէցաւ Օրդ. Սրբուհի Գլճեանի հետ եւ ունեցած է 6 զաւակ՝ Լուսին, ալիս, աղաւնի, արիս, յովհաննէս եւ Արմէն։ Առաջին տարին հազիւ բոլորած ան ընտրուած է քահանայութեան թեկնածու։ Սակայն մերժած է այս առաջարկը, պատճառաբանելով իր ուսման մակարդակի անբաւարութիւնը։ Բերիոյ Թեմի Առաջնորդ առարկութիւնը գտնէլով իրաւացի եւ տրամաբանական զինք ուազծէ ուղղարկէլ դպրեվանք, որպէսզի շարունակէ իր ուսումը։ Ան ղրկուած է Երուսաղէմ՝ ծանօթանալու Հայ եկեղեցւոյ կարգն ու կանօնին ու 10 Յուլիս 1930-ին վերադարձաւ Հալէպ ։ Տէր Հայրը աւելի քան 12 տարիներ քահանայագործած է Ազէզի մէջ, օգտակար ծառայութիններ մատուցանելով եկեղեցւոյ ու իր Հայրենակիցներուն։ 1943-ին փոխադրուած է Հալէպ, եւ քահանագործած է եւ նաեւ օգտակար դարձած է Հալէպահայերուն։ Այսպիսով Սահակ ծանօթ անուն մը դարձաւ հալէպահայերուն համար։ 19961-ին ան վերջապէս որոշած է Պէյրութ հաստատուիլ, ուր նշանակուած է նոր Մարաշի Ս.Քառասնից Մանկաց Եկեղեցուոյ հոգեւոր հովիւ։ 1969-ին ան փոխադրուած է Գանատա, Մոնթրէալ միանալու համար իր զաւակներուն։ 1980-ին փոխադրուած է Սան Ֆրանսիսքօ ըստ զաւակներուն վկայութեան։ Ան կը մահուան 1990-ին Սան Ֆանրասիսքօ։ Վէրջին օծումը ու թաղման կարգը կը կատարուի Ս.Գրիգոր Լուսաւորիչ Եկեղեցուոյ մէջ։ == Մրցանակներ == Իր տարիներու ծառայութեան համար ան պարգեւատրուած է Լանջախաչով՝ Գարեգին Ա. Կաթողիկոս Յովսէփեանցէն, իսկ 1965-ին Աւագութեան պատիւով ու տիտղոսով՝ Խորէն Ա. Կաթողիկոսէն։ 1946-ին Հ.Բ.Ը.Միութենէն ստացած է «վէթէրան» անդամի վկայագիր։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Կիլիկեան Հայաստան

բարեւ

Բանջարեղէն

Բանջարեղէնը, որեւէ մէկ տեսակ բոյս մըն է, որ կ'ուտուի ճաշի հետ եւ կամ ճաշին մէջ կը գործածուի։ Ծագումով, բանջարեջէնը կը հաւաքուէր անտառներէն որսորդներու կողմէ եւ սկսած է մշակումը տարբեր շրջաններուն մէջ աշխարհին վրայ, հաւանաբար 10,000-էն 7,000 (Ք.Ա) թուականներուն, երբ նոր երկրագործական կեանքը բաւական զարգացաւ։ Սկիզբը, բոյսերը որոնք կ'աճէին տեղականապէս՝ կը մշակուէին, բայց երբ օրերը անցան, առեւտրականութիւնը կ'օգնէր տարաշխարհիկ բոյսերու ներածութեան, տեղական հողերու վրայ մշակելու համար։ Այսօր, գրեթէ բոլոր բանջարեղէնները կ'աճին աշխարհի ամէն կողմերուն մէջ։ Բանջարեղէնը կրնայ ուտուիլ հում կամ եփած եւ ունի մեծ դեր մարդ արարածին սննդառարութեան, կազմուելով մասնաւորապէս ցած իւղայնութեամբ եւ բնածխաջրատով, բայց կը պարունակէ բարձր կենսանիւթեր եւ հանքանիւթեր։ Շատ մը կառավարութիւններ կը քաջալերեն ժողովուրդը, որ ուտեն բանջարեղէններ եւ պտուղներ ամէն օր։ == Պատմութիւն == Մշակումը աշխարհի վրայ սկսելէ առաջ, մարդ արարածը որսորդ եւ հաւաքող էր։ Կը փնտռէին պտուղներ, նուշի տեսակներ, կոթեր, տերեւներ, նաեւ կը փնտռէին մահացած անասուններ եւ կ'որսային ողջերը։ Անտառի մէջ մշակումը կը համարուի իբրեւ առաջին մշակման օրինակը՝ օգտագործուող բոյսի տեսակներ կը պահուէին եւ կը շատցուէին եւ չուզուած բոյսերը կը նետուէին։ Բոյսերու արտադրութիւնը տարուէ տարի զօրացաւ՝ ցանուելով մեծ պտուղներ եւ զարգացաւ մշակումը։Պատմութեան ընթացքին, միշտ հարուստները կրնային ուտել թէ՛ միս եւ թէ պտուղ ու բանջարեղէն, սակայն աղքատ ժողովուրդը ընդհանրապէս ունէին բրինձի, ցորենի եւ կորեկի սնունդը։ Ազթէքները միջին Ամերիկայի մէջ կ'ուտէին կորեկ, լոլիկ, աւկատանձ, լուբիա, պղպեղ, դդում, պիստակ՝ բոլորը իրենց յատուկ ճաշերուն համար։ Բերուի մէջ, Ինքաները կը ցանէին կորեկ տաբարակ արտերուն վրայ եւ գետնախնցոր բարձր հողերուն վրայ։ Կը գործածէին Քինօայի հատիկներ, աւելցնելով պղպեղը, լոլիկը եւ աւկատանձը։ Հին Չինաստանի մէջ, բրինձը գլխաւոր բոյսն էր հարաւի եւ ցորենը հիւսիսի մէջ։ Բանջարեղէններու կ'ընկերակցէին Սօիա հատիկներ, սոխով, սխտորով, եւ այլն։ Հին Եգիպտոսի մէջ գլխաւոր ուտելիքը հացն էր։ Իրենց համար միսը յարգի ուտելիք մըն է, բայց ձուկ բաւական ունէին։ Ասոնց կողքին կային ոսպ, սոխ, սխտոր, բողկ եւ հազար։ Հին Յունաստանի մէջ գլխաւոր ուտելիքը հաց էր, այծի պանիրով, ձիթապտուղով, թուզ, ձուկ եւ երբեմն միս։ Հոն մշակուող բանջարեղէններն են սոխ, սխտոր, կաղամբ, սեխ եւ ոսպ։ Հին Հռոմի մէջ կը պատրաստուէր հաստ ապուր մը հաճարով կամ բակլաներով, հետը ըլլալով կանաչեղէն եւ քիչ միս, ձուկը կը նկատուէր անկարեւոր։ Հռոմէացիները կը մշակէին ոլոռն, սոխ, շողգամ եւ կ'ուտէին ճակնդեղի տերեւներ եւ ոչ ինքնին ճակնդեղը։ == Սնունդ == Բանջարեղէնները ունին մեծ դեր մարդու սնունդին մէջ։ Մեծամասնութիւնը շատ քիչ իւղ ունի, բայց կը պահէ կուշտ։ Կը պարունակեն շատ մը կենսանիւթեր, ինչպէս Կենսանիւթ A, C եւ E: Երբ մարդ ամէն օր որոշ քանակով բանջարեղէններով սնանի քաղցկեղը, սրտի երակներու փակուիլը եւ ուրիշ հիւանդութիններ աւելի քիչ կը պատահին։ Փնտռտուքներ ցոյց կու տան, թէ շատ բանջարեղէն ուտողը 20% աւելի քիչ սրտի կաթուած կ'ունենայ։ Բանջարեղէնները կ'ուտուին տարբեր ձեւերով, երբեմն առանձին եւ երբեմն ալ ճաշերու մէջ։ Սննդային պարունակութիւնը կը տարբերի, բայց ընդանհրապէս կը պարունակեն շատ քիչ քանակով իւղ եւ սպիտ եւ տարբեր չափերով Կենսանիւթեր, ինչպէս A, K, B2՝ որոնք գիտցուած են, որ ունին նիւթեր իրենց մէջ եւ տարբեր տեսակի հիւանդութիւններու դէմ կը պայքարին։ == Հետաքրքրական է == Սոխ մաքրելու ժամանակ մարդու աչքերը կ'արցունքոտին, որովհետեւ կտրուած սոխէն կ'արտադրուի արցունքաբեր նիւթեր (որոնք նաեւ կ'ոչնչացնեն վնասակար մանրէներ՝ պաշտպանելով թէ՛ բոյսը, եւ թէ մարդը: Ամերիկայէն բերուած լոլիկի դեղին պտուղները իտալացիները կ'անուանեն «փոմոտորօ»՝ ոսկէ խնձոր, որմէ ալ ծագած է լոլիկի առօրեայ անուանումը՝ պոմիտոր: == Ծանօթագրութիւններ ==

Խաչքար

Խաչքար, միջնադարեան հայ կերպարուեստի տեսակ, ճարտարապետական մանր կոթողային ձեւ, որու հիմնական բովանդակութիւնը կը կազմէ պատուանդանի (խարիսխի) վրայ կանգնած սալաձեւ խաչարձանը՝ ճակատը դէպի արեւմուտք ուղղուած: Հակառակ անոր, որ հեռուէն անոնց պատկերը գրեթէ միշտ համաչափ կ'երեւի, սակայն մօտէն կարելի է նկատել, որ կողմերը իրարմէ կը տարբերուն։ Խաչքարը յաջորդած է խաչով աւարտող քառակող վաղ միջնադարեան կոթողներուն եւ թեւաւոր խաչերուն, որոնց մեծ մասը ոչնչացած է արաբական արշաւանքներուն ատեն։ Խաչքարը կը բովանդակէ քրիստոնէութեան հիմնական գաղափարը՝ Յիսուս Քրիստոսի փրկագործութիւնը։ Գլխաւոր տարրը խաչն է՝ իբրեւ Խաչեցեալին՝ Քրիստոսին, Կենաց ծառին, խոստացուած երկնային հոգեւոր դրախտին ու փրկութեան խորհուրդը. անիկա հայերուն համար փոխարինած է սրբապատկերները։ Դ.-Ե. դարերէն խաչքար կանգնեցուցած են ռազմական յաղթանակներն ու պատմական կարեւոր դէպքերը յաւերժացնելու համար կամ, իբրեւ ճարտարապետական զարդ, ագուցուած է եկեղեցիներու որմերուն։ Խաչքարը ծառայած է նաեւ իբրեւ տապանաքար՝ հանգուցեալին հոգիին փրկութեան համար, օրինակ՝ Նորատուսի, Սաղմոսավանքի, Հին Ջուղայի (1998-2006 թուականներուն հիմնովին աւերած են ազերուները) գերեզմանատուներու խաչքարերը։ Վերջիններս նաեւ պատմական վաւերագիրեր էին, որոնց արձանագրութիւնները կը բովանդակէին երկրին ներքին ու արտաքին կեանքին վերաբերող կարեւոր տեղեկութիւններ։ Խաչքարերու զգալի մասին վրայ պատուիրատուին անուան կողքին կամ առանձին կը յիշատակուի նաեւ պատրաստող վարպետին անունը. յիշարժան են Մխիթար Կազմողը (ԺԲ. դար), Մոմիկը, Պօղոսը (ԺԳ. դար), Քիրամ Կազմողը (ԺԶ.-ԺԷ. դարեր) եւ ուրիշներ։ Ժ.- ԺԳ. դարերուն ձեւաւորուած եւ ոճական առումով կատարելութեան հասած են խաչքարի արուեստի հիմնական տեսակները. կերտուած են ամբողջական քարերէն եւ դրուած պատուանդանին վրայ, ագուցուած կամ փորուած են եկեղեցիներու պատերուն, ժայռազանգուածներուն կանգնած են նաեւ խմբակային խաչքարեր։ Մեզի հասած ամենավաղ խաչքարերէն են Կատրանիտէ թագուհիին (879, Գառնի), Գրիգոր Ատրներսեհ իշխանին (881, Մեծ Մազրա) եւ ուրիշներու կանգնեցուցած խաչքարերը։ Միջնադարուն խաչքարերը երբեմն ներկած են կարմիր, աւելի հազուադէպ՝ սպիտակ եւ կապտաւուն։ Խաչքարերուն տեսակներէն են «Ս. Սարգիսը» (սիրահար զոյգերը «չար աչքէ» անխոցելի դարձնող), «Ցասման խաչերը» (բնութեան տարրերը սանձող) եւ այլն։ Որոշ նիւթեր եւ սրբապատկերային տարրեր կը պարունակեն «Ամենափրկիչ», «Դեիսուս» կամ «Բարեխօսութիւն», «Համբարձում», «Ծնունդ» եւ այլ տեսակներ։ Խաչքարի արուեստը խորհրդանշային է՝ ամբողջութեամբ տոգորուած փրկութեան խորհուրդով, անիկա ունի զուտ աստուածաբանական պաշտամունքային դեր ու նշանակութիւն։ Խաչքարի արուեստը վերածնած է վերջին տասնամեակներուն. բազմաթիւ քարգործ վարպետներ ու քանդակագործներ կը շարունակեն խաչքարեր կերտելու աւանդոյթները։ == Վաղ շրջանի կոթողները == Խաչքարերը հայ միջնադարեան մշակոյթի ինքնատիպութեան խորհրդանիշն են։ Ուղղաձիգ դիրքով առանձին կանգնած քարէ յուշակոթողներէն հնագոյնները մենհիրներն են, որոնք բաւական մեծ քանակութեամբ կը գտնուին Հայաստանի մէջ։ Անոնք ունեցած են պաշտամունքային նշանակութիւն։ Նոյն կարգի յուշարձաններ են նաեւ «վիշապ» կոչուող կերտուածքները։ Անոնք իրենց վրայ կը կրեն մշակման հետքեր՝ գաղափարագիրերու եւ քանդակներու ձեւով, ունին հսկայ ձկան տեսք եւ կը կապուին հայերու նախահայրերուն մօտ տարածուած ջուրի աստուածուհիին՝ Աստղիկի պաշտամունքին հետ։ Եթէ վերոյիշեալները տակաւին ուղղակիօրէն չեն առնչուիր խաչքարերու հետ, ապա ուրարտական կոթողները (Ք.ա. 8-7 դարերուն), որոնք բաղկացած են պատուանդանէն ու անոր վրայ կանգնած ուղղաձիգ քառակող սիւնէն կամ սալէն՝ սեպագիր արձանագրութեամբ, կրնան դիտուիլ իբրեւ խաչքարերու ծաւալա-տարածական յօրինուածքի նախօրինակներ։ Այսպիսի կոթողները շարունակած են կիրարկուիլ նախաքրիստոնէական ժամանակաշրջանին։ Անոնք տեղադրուած են ճամբաներուն, քաղաքներուն՝ ամենատարբեր առիթներով։ Անոնց մէկ մասը հասած է Դ.-Ե. դարեր։ Արագած լերան փէշերուն գտնուած են քառակող սիւնաձեւ կոթողներ, որոնք իրենց վրայ կը կրեն խաչի նշան։ Անոնք բաղկացած էին երկու մասէն՝ պատուանդանէն եւ ուղղաձիգ մարմինէն։ Վաղ քրիստոնէական շրջանին աւելի զարգացած օրինակները բաղկացած են երեք մասէ։ Այս պարագային արդէն աստիճանաձեւ հիմք, պատուանդան եւ ուղղաձիգ մարմին։ Քարէ խաչքարին համար նախօրինակ ծառայած են փայտեայ խաչերը, որոնք կը կանգնեցնէին յատկապէս քանդուած հեթանոսական մեհեաններուն տեղը։ Ըստ աւանդութեան, Հայաստանի մէջ փայտեայ խաչեր կանգնեցուցած են Սեւանայ կղզիին, Սանահինի, ինչպէս նաեւ հարեւան վրայստանի մէջ՝ Մցխեթի մօտ, Մծիրէ լերան վրայ, ուր եօթներորդ դարուն կառուցուած է Ջվարի (որ վրայցերէն կը նշանակէ խաչ) եկեղեցին։ Փայտակերտ խաչը քարէ խաչով փոխարինելու վաղագոյն փորձերը կը վերաբերուն Դ.-Է. դարերուն։ Անոնք ներկայացուած են Դուինի պեղումներու ատեն գտնուածներով։ Սերելով փայտակերտ խաչերէն՝ «թեւաւոր խաչերը» միաժամանակ հիմք ծառայած են հայկական նոր եւ ինքնատիպ արուեստի կազմաւորման համար։ Այսպիսի թեւավոր խաչեր գտնուած են Դուինի պեղումներու ատեն։ == Խաչքարերու հիմնական տեսակներ == ԺԱ.-ԺԳ. դարերուն կ'աւարտի խաչքարային յօրինուածքի եւ ոճական առանձնայատկութիւններու զարգացումը։ Եւ արդէն իսկ տիպականօրէն ձեւաւորուած խաչքարերը «Հայաստանի միջնադարեան կոթողային յուշարձանները։ Թ.-ԺԳ. դարերու խաչքարերը» գիրքի հեղինակները կը բաժնեն հետեւեալ խումբերուն․ Միակտուր քարերէն կերտուած խաչքարեր, որոնք իրենց ստորին մասով կ'ամրացուին գետնին, գլխաւորաբար կ'ունենան ուղղանկիւն գագաթ, երբեմն նաեւ կը հանդիպինք կամարաձեւ գագաթի, վերը՝ քիչ մը աւելի լայն, հիմքը համեմատաբար աւելի նեղ։ ԺԱ. դարէն սկսեալ խաչքարերը կը սկսին կանգնիլ ոչ միայն միակտուր, այլեւ աստիճանաձեւ պատուանդանի մը վրայ։ ԺԱ. դարու երկրորդ կէսէն սկսեալ երեւան կու գան ճարտարապետական աւելի բարդ ու համեմատաբար մեծ չափերու օրինակներ, այսպէս կոչուած որմնափակ խաչքարերը, որոնք սովորաբար կ'ունենան սովորական խաչքարի ձեւերը, սակայն ամբողջովին կ'ըլլան սրբատաշ քարով եւ կրաշաղախով շարուած մեծ ճարտարապետական յօրինուածքի մէջ։ Վերջինս իր մէջ կ'ընդգրկէ մէկ կամ աւելի խաչքար եւ կ'ունենայ երկթեք կամ միաթեք ծածկ։ Որմնափակ խաչքարերը երբեմն զետեղուած են նաեւ յուշարձաններու պատերու մէջ։ Յատկապէս լայն տարածում կը գտնեն ԺԱ.-ԺԴ. դարերուն, իսկ արդէն ԺԴ. դարէն սկսեալ անոնց շինարարութիւնը գրեթէ կը դադրի։ ԺԱ.-ԺԲ. դարերուն կը յառաջանան դարաւանդով խաչքարերը, իսկ երբեմն ալ դարաւանդը կը պատրաստուէր առանձին քարէն եւ կ'ամրանար խաչքարին վրայ երկաթէ գամերու օգնութեամբ։ Շատ յաճախ դարաւանդները կ'ամրանային խաչքարին անոր գագաթին եղած յատուկ ցցուած մասերու օգնութեամբ։ Քարերու միացման այս երկու ձեւերն ալ Հայաստանի մէջ յայտնի էին հին ժամանակաշրջանէն։ Դարաւանդին վրայ յաճախ տարբեր բնոյթի փորագրութիւններ կ'ըլլային՝ բուսազարդեր, պատկերաքանդակներ, կենցաղային գեղեցիկ դրուագներ եւ այլն։ ԺԲ. դարէն սկսեալ հանդէս եկած են խմբական խաչքարերը։ Անոնք երբեմն կը կանգնեցնէին մէկ ընդհանուր կամ կողք-կողքի դրուած պատուանդաններու վրայ։ Երբեմն խաչքարերը կանգնեցուցած են հանգուցեալներու յիշատակին խումբ մը մարդոց կողմէ (Հաւուց Թառ, Կեչառիս, Հադրութ, Մարց եւ այլուր)։ Բնական ժայռաբեկորներէն կերտուած եւ երբեմն ալ աւելի մեծ ժայռերու վրայ քանդակուած խաչքարերու օրինակներու կը հանդիպինք Փառիտոսի, Արուճի, Ն. Թալինի, Վայոց ձորի, Վարդենիսի շրջանին, Գեղարդի, Գառնիի եւ այլ վայրերու մէջ սկսած ԺԱ. դարէն մինչեւ ուշ միջնադար։ Խաչքարային յուշարձաններէն յատուկ են «Ամենափրկիչ» խաչքարերը, որոնց վրայ սովորաբար նկարագրուած են Քրիստոսի խաչելութիւնը, որու համար ալ այս խաչքարերուն տրուած է ամենափրկիչ պայմանական անունը։ Կան արձանագրութեամբ «Ամենափրկիչ» կոչուած խաչքարեր, որոնց վրայ խաչելութեան տեսարան չկայ։ Այդպիսիք են օրինակ Սանահինի 1161, 1125 եւ Վանեվանի 1285-ի թուակիր խաչքարերը։ Ինչպէս կը նշէ «Հայաստանի միջնադարեան կոթողային յուշարձանները Թ.-ԺԳ. դարերու խաչքարերը» գիրքին հեղինակը, «Ամենափրկիչը» խաչքարերուն կառուցողներու տուած լոկ սովորական անուն է, այդ իսկ պատճառով ճիշդ կ'ըլլար պարզապէս «խաչելութեան խաչքարեր» անուանել։ Շատ յաճախ այս տիպի խաչքարերուն կ'ուղեկցին լուսնի եւ արեգակի պատկերներ: Միջնադարուն սովորութիւն եղած է խաչքարերը ներկել կարմիր գոյնով։ Երբ քարերը շատ ծակոտիներ կ'ունենային, անոնց մակերեսը նախապէս կրաշաղախի բարակ շերտով մը կը ծեփէին, ապա կը ներկէին։ Խաչքարերը ներկելու սովորութիւնը հինէն կու գայ։ Կարմիր գոյնով ներկուած են Թալինի Ը.-Ժ. դարերու քանի մը խաչքարեր, Կողբի երկու որմնափակ խաչքարերը (ԺԲ.-ԺԳ.), Յովհաննավանքի գաւիթին ներսը դրուած շարք մը խաչքարեր, Հռիփսիմէ տաճարին բակը դրուած ԺԶ.-Ժէ. դարերու խաչքարերը եւ այլն։ Կը կարծուի, որ երբեմն խաչքարերը ներկուած են բազմագոյն ներկով. անոր ապացոյցը Հաղբատի վանքի Ամենափրկիչ խաչքարն է (1273), առայժմ միակը իր տեսակին մէջ։ === Միջնադարեան խաչքարեր === == Ծանօթագրութիւններ ==

Այիոս Նիքոլաոս, կղզիակ

Այիոս Նիքոլաոս (յուն․՝ Άγιος Νικόλαος)․ հիւսիսային Էվոյիքոս ծոցի հրաբխային անբնակ կղզիակ, Յունաստան։ Կանանչապատ կղզին անունը առած է իր վրայ գտնուող համանուն մատուռէն։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Պուրունտի

Աֆրիկայ Հանրապետութեան փոքրատարածք կեդրոնն է ։ Ան ունի ընդհանուր սահմաններ Ռուանտայի, Կոնգոյի Տեմոկրատական Հանրապետութեան եւ Թանզանիայի հետ։ Տարածքի մեծ մասը բլուրներով պատված սարահարթ է, որ արեւմուտքին կը ձգէ 2000–2600 մեթր բարձրութեամբ լեռնաշղթան։ == Կլիմա == Կլիման մերձհասարակածային է։ Խոշոր գետերն են Ռուվուվուն, Ականյարուն, Մալագարասին։ == Պատմութիւն == Պուրունդիի բնիկները պիգմէյներն են։ Աւելի ուշ հաստատուած են բանտու ժողովուրդները։ Երկիրը դարերով շարունակեր է բնիկ ժողովուրդներու ընդհարումներու թատերաբեմ ըլլալով։ Այդ արհիւնահեղութունները հուտու եւ տուտսի էթնիկ խումբերոը միջեւ վերսկսած է 1990-ական թուականներուն։ == Բնակչութիւն == Բնակչութեան հիմնական մասը կը կազմէ Պուրունդի ժողովուրդը (հուտու՝ 85%, տուտսի՝ 14%), կան նաեւ բատվա պիգմէյներ, սուախիլներ, հնդիկներ եւ այլն։ == Տնտեսութիւն == Պուրունդին տնտեսապէս թոյլ զարգացած երկիր է։ Տնտեսութեան հիմքը գիւղատնտեսութիւնն է։ Գլխաւոր մշակաբոյսը սուրճն է (արաբիկա տեսակը)։ Մշակոյթ են նաեւ բամպակենի, թէյ, եգիպտացորեն, սորգո, յոդատու արմավենի, գետնանուշ, ծխախոտ եւլն.։ Զարգացած է արդիւնաբերութեան վերամշակման (գլխաւորապէս գիւղատնտեսական հումքի) ճիւղը։ Տանգանիկա լիճին կը զբաղին ձկնորսութեամբ։

Ժայռապատկեր

Ժայռապատկեր, «վրախողրաֆիա» (յունարէն՝ βράχος - ժայռ եւ γραφή - գիր)։ Ժայռերու, քարանձաւներուն պատերուն, քարերու մակերեսներուն վրայ զանազան նիւթերով պատկերացուած տեսարաներ․ մարդոց կեանքէն, բնաշխարհէն, բնութեան երեւոյթներէն, տուեալ ժամանակաշրջանի եղելութիւններէն։ Աշխարհի երկիրներուն մեծամասնութեան մէջ գտնուած են եւ կամ կը յայտնուին ժայռապատկերներ։ Եւրոպայի հնագոյն ժայռապատկերները գտնուեցան Հարաւային Ֆրանսայի՝ Abri Castanet քարայրին մէջ․ կը պատկանին Աւագ Հնադարեան շրջանին եւ գործ են Homo Sapiens-ի տեսակ՝ մարդ Cro-Magnon եւ մարդ Grimaldi, որոնք ապրած են այդ ժամանակաշրջանին, մեզմէ մօտաւորապէս 37․000 տարի առաջ։ == Ընդհանուր տեղեկութիւններ == Ժայռապատկերներուն տեսակները բազմազան են։ Անոնք զարգացան դարաշրջաններուն ընթացքին։ Անոնց պատկերացումներուն համար հնագոյն ժամանակներէն մարդիկ օգտագործած են զանազան գործիքներ, իրեր, ձեւեր։ Դարաշրջաններուն ընթացքին, անոնց որակը զարգացաւ՝ ուրուագծային, հարթաքանդակներ, խորաքանդակներ․․․։ Ժայռապատկերներով հարուստ հնագիտական վայրերու կը հանդիպինք աշխարհին չորս կողմերը։ Որոշակի են Ֆրանսայի, Սպանիայի, Իտալիոյ, Սկանտինաւեան թերակղզիին, Հայաստանի, Վրաստանի, Ասիոյ, Աւստրալիոյ եւ Ափրիկեան ցամաքամասներուն ժայռապատկերները։ Անոնք բնիկ կենդանիներուն եւ մարդոց անհատական կամ հաւաքական կեանքին հետ առնջուած պատկերներ (որսի, մարտի, ձկնորսութեան, ծեսեր եւ ուրիշ տեսարաններ) են։ == Ժայռապատկերներուն նշանակութիւնը == Նախնադարի եւ Նոր Քարէն մինչեւ Երկաթէ Քար երկարող ժամանակաշրջանի մարդուն համար, պատմութիւնը պատմելու եւ կամ կենցաղէն պատկերներ փոխանցելու միջոցը եղած է Ժայռերու, քարանձաւներուն պատերուն, քարերու մակերեսներուն վրայ պատկերներ փորագրելով։ Ժայռապատկերները արտայայտութեան եւ պատմութիւն պատմելու միջոց եղած են։ Կ՛արտայատեն գաղափառներ, հաւատքներ, համոզումներ։ == Հայաստանի Ժայռապատկերները == Հայաստանի մէջ առաջին ժայռապատկերները յայտնաբերուած են 1902 թուականին։ Իսկ 1913 թուականին Գրիգոր Ղափանցեանը ատոնց մասին մանրամասն յօդուած գրած է «Արարատ» ամսագրին մէջ (թիւ 1)։ Հայկական լեռնաշխարհին (Արագած, , Ոսկեհատ, Գեղամա լեռներ, Սիւնիքի Ուղտասարի եւ Իշխանասարի լանջեր) մէջ յայտնաբերուած են Նոր Քարի դարաշրջանէն ժայռապատկերներ։ Քարերուն եւ ժայռերուն վրայ պատկերացուած հարուստ եւ բազմազան տեսարանները ծանրակշիռ նշանակութիւն ունին, որովհետեւ մեզի կը փոխանցեն կարեւոր տեղեկութիւններ բնիկներուն կենցաղին մասին․ հաւաքական, հոգեւոր (պաշտամունք), արուեստ․․․։ Պատմական սկզբնաղբիւր մըն են․ գիտնականները ասոնք ապացուցած են։ Նաեւ կ՛ենթադրեն թէ նախնադարեան մարդը երկնային մարմիններուն մասին իւրօրինակ հասկացողութիւն ունէր։ Ժայռապատկերները, թիւով կ՛ անցնին 20․000ը։ Անոնցմէ 6․000-էն աւելին կը գտնուին Սիւնիքի շրջանը։ == Ցանկը ժայռապատկերներով ծանօթ հարուստ հնագիտական վայրերու == === Եւրոպա === Անգլիա - Գրէսուէլ Գրակս (Creswell Crags), Իրլանտա - Տօութ (Dowth), Քնօութ( Knowth), Մէթ (Liste des sites mégalithiques dans le comté de Meath), Նիւ Կրանճ (Newgrange), Թարա (Tara), Իտալիա - Վալքամօնիքա (Art rupestre du Valcamonica), Լոմպարտիա (Lombardie), Ռուսիա - Քաանոզէրոյի ժայռապատկերները (Kanozero Petroglyphs), Սպանիա - Քանարեան կղզիները (Îles Canaries) , Կալիցէ (Galice), Ֆրանսա - Հրաշալիքներու Հովիտը (Vallée des Merveilles) , Մորքանդուրի Ազգային Պուրակը (Parc national du Mercantour), Էղօլ-հարաւային Ֆրանսա- (Hérault - département), Սէնդ Օպան տը Պոպինիէ (Saint-Aubin-de-Baubigné) , Փուադու (Poitou ), Ուքրանիա - Քամիանա Մոհիլա (Kamyana Mohyla), Փորթուկալ - Գօայի հովիտը (Sites d'art rupestre préhistorique de la vallée de Côa) , Օպլաստ տը Զափորճիա (Oblast de Zaporijjia) Շուէտիա - Հիւսիսային Շուէտիա-Անկերմանլանտ (Ångermanland),Պոհուսլէն (Bohuslän), Յամդլանտ (Jämtland), Նորքոբինկ (Norrköping), թագաւորին դամբարանը (The King's Grave-Kivik), Նորվէկիա - Ժայռապատկերներու վայրերուն ցանկը (Liste des gravures rupestres de Norvège) Ֆինլանտա - Անքօ (Hanko)։ === Ամերիկա === Հիւսիսային Ամերիկա - Ա․Մ․Ն․ - Հարաւային Ամերիկա - === Ափրիկէ === Ալճէրիա - Հարաւային Օրանի ժայռապատկերներուն արուեստը (Rock art of south Oran) ,Պու Սաատայի ժայռապատկերներ (Gravures rupestres de la région de Bou Saâda), Տճելֆայի ժայռապատկերներ (Gravures rupestres de la région de Djelfa), Հարաւային Օրանի ժայռապատկերներ (Gravures rupestres du Sud-oranais) , Թասիլի ն՛աժեր (Tassili n'Ajjer) Եգիպտոս - Անասունններուն քարայրը (Grotte des Bêtes), Լողորդներուն քարայրը (Cave of Swimmers) , Բաղնիքներուն հովիտը (Wadi Hammamat) Եդովպիա - Թիյայի հնագիտական վայրը (Tiya-archaeological site)- Լիպիա - Թատրատ Ագագիւս (Tadrart Acacus), Ուատի Մաթենտուս (Wadi Mathendous) Հարաւային Ափրիկէ - Հիւսիսային Գլուխ շրջանը (Northern Cape), Մարոքօ - Տրաա գետին հովիտը (Draa River) Նամիպիա - Տուաֆելֆօնթէյն (Twyfelfontein), Պրանդպերկի լեռնակոյտը (Massif du Brandberg) Սահարայի ժայռապատկերներուն արուեստը (Saharan rock art) === Ասիա === Ղազագստան - Թամկալի հնագիտակն վայրի ժայռապատկերները (Pétroglyphes du paysage archéologique de Tamgaly), Ճափոն - , Մոնկոլիա - Ալթայի լեռնաշղթային ժայռապատկերները E(nsembles de pétroglyphes de l'Altaï mongol), Հնդկաստան - Լատախի ժայռապատկերները, Պհիմպեդքա, Չինաստան - Չինաստանի ժայռապատկերները Քորէա - : === Ովկէանիա === Աւստրալիա - Միւրիւնճակա (Murujuga), Գու րինկ կայի Չէյս - Ազգային պուրակը (Ku-ring-gai Chase National Park) == Ծանօթագրութիւններ == == Տես նաեւ == Ուղտասար == Արտաքին յղումներ == Արարատ ամսագրին մասին Ժայռապատկերներուն արուեստը

Նորրա պեկրավնինկսփլաթսէն

Norra begravningsplatsen (թարգմանաբար՝ «Հիւսիսային հանգստարան»)՝ Սթոքհոլմի ամէնախոշոր գերեզմանատունը, բացուած է 1827 թուականի Յունիս 9-ին: == Նշանաւոր Թաղուածներ == բեւեռախոյզ Սալոմոն Անտրէ (Salomon August Andrée 1854-1897) Նոպէլեան Մրցանակ ստացած Քլաս Արնոլտսոն (Klas Pontus Arnoldson 1844-1916) դերասանուհի Ինկրիտ Պերկման (Ingrid Bergman 1915-1982) դիւանագէտ Ֆոլքէ Պերնատոթ (Folke Bernadotte 1895-1948) դասական երգահան Ֆրանց Պերուալտ (Franz Berwald 1796-1868) ճարտարապետ Իսաք Կուսթաֆ Քլասոն (Isak Gustaf Clason 1856-1930) դերասան Եյոսթա Էքման (աւագ, Gösta Ekman 1890-1938) դերասան, գրագէտ Հասէ Էքման (Hasse Ekman 1915-2004) բնագէտ, Նոպէլեան Մրցանակ ստացած Ալվար Կուլսթրանտ (Allvar Gullstrand 1862-1930) վարչապետ Փէր Ալպին Հանսոն (Per Albin Hansson 1885-1946) թուաբանագէտ Սոֆիա Քովալեւսքայեա (Sofia Kovalevskaya София Ковалевская 1850-1891) ճարտարագէտ եւ գիւտարար Կուսթաֆ տէ Լաւալ (Gustaf de Laval 1845-1932) վարչապետ Արվիտ Լինտման (Arvid Lindman 1862-1936) հեղինակ Վիլհելմ Մոպերկ (Vilhelm Moberg 1898-1973) գիւտարար եւ Նոպէլեան Մրցանակի հիմնադիր Ալֆրէտ Նոպէլ (Alfred Nobel 1833-1896) հեղինակ, գրականութեան Նոպէլեան Մրցանակ ստացած Նելլի Զաքս (Nelly Sachs 1891-1970) բեմադրիչ Վիքթոր Շեոստրեոմ (Victor Sjöström 1879-1960) գիտնական Անտերս Ռէթսիւս (Anders Retzius) վարչապետ Քարլ Սթաֆ (Karl Staaff 1860-1915) դերասան, բեմադրիչ Մաուրից Սթիլեր (Mauritz Stiller 1883-1928) գիտնական, Բնագիտութեան եւ բժշկութեան Նոպէլեան Մրցանակ ստացած Հուկոյ Թէորել (Hugo Theorell 1903-1982) == Տե՛ս նաեւ՝ == Սքուկսչիւրքոկոտէն == Արտաքին Յղումներ == Official website == Ծանօթագրութիւններ ==

Սրբուհի Վարդանեան

Սրբուհի Վարդանեան (1900, Պոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն - 1974, Պոլիս, Թուրքիա)։ Յաճախած է Սուրբ խաչ եւ Պայծաո Տայեան վարժարաննեբ եւ աշակերտած Ինտրայի եւ Շահան Պէրպէրեանի։ Աշխատակցած է Իսթանպուլահայ եւ սփիւրքահայ մամուլին՝ բանաստեղծութիւններով, քրոնիկներով, գրական-գեղարուեստական եւ երաժշտական յօդուածներով։ Իր ամունոյն՝ Հայկազ Վարդանեանի հետ միասին մեկենասած են Կոմիտաս Վարդապետի քարաձայն պատարագի տպագրումը, Արմենուհի Թէրզեանի հեղինակութիւններուն հրատարակումը, եւ նաեւ փրկած Տիգրան Չուխաճեանի Ինտիանա օբերային ձեոագիրներըԿարօ Աբրահամեան, Վարք Քահանայից Բերիոյ թեմի, հ. Ա (խմբ. Պէպօ Սիմոնեան), Անթիլիս, «Տպարան Կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Անթիլիաս - Լիբանան», 2004։։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Ֆինլանտա

Ֆինլանտա (ֆին.` Suomi, շուէտ.` Finland, պաշտօնապէս Ֆինլանտայի Հանրապետութիւն, ֆինլ.` Suomen tasavalta, շուէտ.` Republiken Finland) պետութիւն Հիւսիսային Եւրոպայի մէջ։ Սկսած 1956 թուականէն Հիւսիսային Խորհուրդի, 1995 թուականէն` Եւրոպական Միութեան եւ 1996 թուականէն Շէնկենեան համաձայնութեան անդամ է: Արեւելքէն սահմանակից է Ռուսաստանի Դաշնութեան, հիւսիս-արեւմուքէն` Շուէտիոյ Թագաւորութեան, հիւսիսէն` Նորվեկիոյ Թագաւորութեան: Ֆինլանտայի կազմի մէջ կը մտնեն նաեւ Ալանտեան Կղզիները: Տարածութիւնը 338,000 քմ² է (առանց ներքին ջուրերու` 305,500 քմ²), բնակչութիւնը` 5,5 մլն. (2015), մայրաքաղաքը` Հելսինքի: Վարչականօրէն բաժանուած է 12 լեանի (նահանգի): Անկախ հանրապետութիւն է 1917 թուականէն ի վեր: 2010 թուականին Ֆինլանտան Newsweek ամսագրի կողմէն գրաւած է առաջին տեղը «Աշխարհի Լաւագոյն Պետութիւններ» ցանկին մէջ (անգլ.` The World's Best Countries), իսկ 2012 թուականին դարձաւ «Ամենակայուն Երկիրը Աշխարհի Մէջ» ամերիկեան «Fund for Peace» ֆոնտի գնահատմամբ: == Անուանում == Երկիրը Ֆինլանտա անուանած են շուէտները, որոնք երկար դարեր կը տիրէին վրան: Ֆինները իրենց երկիրը կ'անուանեն Սուոմի, որ կը նշանակէ ճահիճներու ու լիճերու երկիր: Իսկապէս, անոր տարածքի 1/3-ը ճահճապատ է, իսկ լիճերու թիւը շուրջ 6 հազար է (տարածքին 10 %-ը): == Ծանօթագրութիւններ ==

Ֆերա Ֆաոսեթ

Ֆերա Լենի Ֆաոսեթ (անգլերէն՝ Farrah Fawcett, 2 Փետրուար 1947(1947-02-02)[…], Քորփուս Քրիսթի, Թեքսաս, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ - 25 Յունիս 2009(2009-06-25)[…], Սանթա Մոնիքա, Քալիֆորնիա, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներ) Ամերիկացի դերասանուհի։ Ֆերա Ֆաոսեթ ծնած է Քորփըս Քրիսթի, Թեքսասի մէջ: Ունէր երկու քոյր։ Մայրը՝ Փոլին Ալիս Էվընզ զինք «Ֆերա» կոչած էր, որովհետեւ իր ազգանունին հետ կը յարմարէր։ Հայրը՝ Ճէյմզ Ուիլիըմ Ֆաոսեթ քարիւղի դաշտերու պայմանագրող էր։ Ֆերա Իրլանտացի, Ֆրանսացի, Անգլիացի եւ Բնիկ Ամերիկեան «Չոքթաու» ծագում ունի։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Համբարձում Ապաճեան

Համբարձում Ապաճեան, (1851, Կեսարիա, Թուրքիա - 1906, Պոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն), փաստաբան, Կեսարիա 1851 ծննդաւայրին մէջ նախակրթութիւնը ստանալէ ետք Պոլսոյ իրաւագիտական վարժարանը կը մտնէ եւ փաստաբանի վկայականը առնելէ ետք Կեսարիա կը դառնայ, փաստաբանութիւն կ՛ընէ ու յետոյ Պոլիս կը փոխադրուի եւ հոն կը մահուան 1906-ին: == Աղբյուրներ == Հայ Հանրագիտակ, Հ. Մկրտիչ Վրդ. Պոտուրեան,Պուքրէշ,1944

Խաշուրի

Խաշուրի (վրաց.՝ ხაშური), քաղաք (1921 թուականէն) Վրաստանի Շիտա Քարթլի երկրամասի մէջ։ Երկաթուղային եւ ինքնաշարժային ճանապարհներու հանգոյց է։ Ունի 26 135 բնակիչ (ըստ 2014 թուականին մարդահամարի տուեալներու)։ Կան երկաթուղային փոխադրամիջոցի ձեռնարկութիւններ, թեքսթիլ-կալանթերեայի գործարան, ապակէ տարայի, պահածոներու գործարաններ, հայրենագիտական թանգարան։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Սիմէոն Երեւանցի

Սիմէոն Ա. Երեւանցի, Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս, ԺԸ.դարու հայ ականաւոր աստուածաբան, մատենագիր, մշակութային եւ քաղաքական գործիչ։ == Կենսագրութիւն == Ուսումնառութիւնն ու հոգեւոր ողջ գործունէութիւնը կը կապուին Ս. Էջմիածինի եւ Հայ առաքելական եկեղեցւոյ հետ։ Սիմէոն Ա. Երեւանցի աւանդութեան մը համաձայն Պռոշեան իշխաններու սերունդէն էր: Կրթութիւնը Մայր աթոռի հոգեւոր դպրոցին մէջ ստացած էր իբրեւ ուսուցիչ ունենալով աստուածաբան Յովսէփ վարդապետը եւ ապագայ կաթողիկոս Յակոբ Շամախեցին: Տակաւին դպիր, Յարութիւն Ջուղայեցի եպիսկոպոսին մօտ Պայազիտի նուիրակութեան օգնական, իսկ սարկաւագ եղած ատեն՝ Հնդկաստանի նուիրակութեան օգնական եղած է: 1747-ին Էջմիածին վերադառնալով ձեռնադրուած է վարդապետ: Այնուհետեւ անցած է Պոլիս, Երուսաղէմ ուխտի գացած է եւ 1752-ին վերադարձած՝ Էջմիածին: Աղեքսանդր Բ. Բիւզանդացի կաթողիկոսին ձեռքով 1754-ին եպիսկոպոս ձեռնադրուած է: Իբրեւ Էջմիածինի նուիրակ, 1755-ի վերջաւորութեան մեկնած է Պոլիս եւ 1763-ին վերադարձած Էջմիածին: == Սիմէոն Երեւանցի անձը == Սիմէոն Ա. Երեւանցի ճանչցուած է իբրեւ հեզ, բարեհամբոյր եւ աղօթասէր հոգեւորական մը: Անոր ընտրութիւնը համահունչ էր երկրին մէջ տիրող ներքաղաքական իրավիճակին: Մեծ համբաւ ունեցող գործիչ մըն էր եւ սիրուած բոլորին կողմէ: Անձնական լաւ յարաբերութիւններ մշակած էր թէ՛ օսմանեան եւ թէ՛ Երեւանի պարսկական իշխանութիւններուն եւ թէ վրաց Հերակլ Բ. թագաւորին հետ: Սիմէոն Ա. Երեւանցիին ընտրութեամբ փոխուած է կաթողիկոսներու ընտրութեան հարցին մէջ Պոլսոյ որոշիչ դերը: Անցեալին, օսմանեան իշխանութիւնները աշխուժօրէն կը միջամտէին կաթողիկոսներու ընտրութեան, եւ այդ ընտրութիւնները առաջին հերթին Պոլսոյ մէջ կը կատարուէին: Այս անգամ, պայմանաւորուած նաեւ քաղաքական փոփոխութեամբ, ընտրութեան հարցին մէջ վճռորոշ դեր կ'ունենան պարսկական իշխանութիւնները եւ վրաց Հերակլ Բ. թագաւորը: Կաթողիկոսական օծումէն անմիջապէս ետք Սիմէոն Երեւանցի պաշտօնական այցելութիւն տուած է Երեւանի Հիւսէյն Ալի խանին, իսկ հայ հոգեւորականները ուղերձ յղած են Հերակլ Բ. թագաւորին: Սիմէոն Ա. Երեւանցի համոզուած էր, որ օտար լուծերու տակ տուայտող հայ ազգի փրկութեան միակ տապանը ազգային եկեղեցին է: Այդ համոզումով ան կ'որոշէ բարձր պահել ամենայն հայոց ընդհանրական հայրապետութեան հեղինակութիւնը, ունենալ մէկ գերագահ կաթողիկոս եւ զօրացնել Էջմիածինի տնտեսական եւ քաղաքական նշանակութիւնը: Ան ամէն ջանք ի գործ կը դնէ նուազեցնելու Պոլսոյ պատրիարքութեան դերը, մասնակցութիւնը եւ ազդեցութիւնը հայ հոգեւոր կեանքին մէջ: == Գրականութիւն == Հ. Աբրահամեան, Թղթի գործարան Հայաստանում,- «Գիտական նիւթերի ժողովածու», Երեւան, 1941, թիւ 1, էջ 61-72։ Երուանդ Շահազիզ, Մեծագործ Սիմէոն Երեւանցին,- «Հասկ», Բ. տարի, 1949-1950, էջ 209-234։ Վարազդատ Յարութիւնեան, Ս. Էջմիածինի շինարար գահակալները, Երեւան, 1996։ Լէօ, Հայոց պատմութիւն, հտ. 3, գիրք 2, Երեւան, 1973։ Մսեր Մսերեանց, Պատմութիւն կաթողիկոսաց Էջմիածնի ի Սիմէօնէ մինչեւ ցՅովհաննէս Ը, Ամք Տեառն 1763-1831, Մոսկուա, 1876, էջ 1-4։ Մաղաքիա Օրմանեան, Ազգապատում, մասն Բ, Կ. Պոլիս, 1914, 2070-2139։ Թադէոս Ավդալբեգեան, Սիմէոն կաթողիկոսի «Յիշատակարան»-ի ծածկագիրը, - Ավդալբեգեան Թ., Հայագիտական հետազօտութիւններ, Երեւան, 1969, էջ 361-338։ Հրաչեայ Աճառեան, Հայոց անձնանունների բառարան, հտ. Դ., Երեւան, 1948, էջ 518-519։ Բաբայեան Լ. Հ., Դրուագներ Հայաստանի ԺԴ.-ԺԸ. դարերի պատմագրութեան, Երեւան, 1984, էջ 201-209։ Sebouh Aslanian, Dispersion History and the Policentric Nation։ The Role of Simeon Yerevantsi's Girk or koci Partavcar in the 18th Century Nation Revival, Venise-S. Lazarus, 2004 (Bibliotheque d'Arménologie "Bazmavep" N 39): == Ծանօթագրութիւններ ==

Հայկական Հզօր Խմբակ

Հայկական հզօր խմբակ, 1920-1921 թ. ծնած, 1934 թուականին Երեւանի մէջ կազմաւորուած շնորհալի երեխաներու խմբակին մէջ նախնական կրթութիւն ստացած, ապա Երեւանի երաժշտանոցը աւարտելուն պէս, 1945-1946 թուականներուն Մոսկուայի երաժշտանոցը ընդունուած հինգ հայ երգահաններու շրջանակը։ Անոնց հիմնական ղեկավարներն էին Արամ Խաչատուրեանն ու Տիմիդրի Շոստակովիչը։ Այս խմբակին անունը տուաւ ռուս ճանչցուած երաժշտագէտ Իւրի Կորեւը , համեմատելով զայն յայտնի ռուս երգահաններու Հզօր խմբակի հետ։ Խմբակի անդամներէն չորսը արժանացած են ԽՍՀՄ Ժողովրդական արուեստի կոչմանը, Ալեքսանտր Յարութիւնեանն ու Առնօ Բաբաջնեանը արժանացած են նաեւ ԽՍՀՄ Պետական մրցանակի երիտասարդ տարիքին։ == Ստեղծագործական գործունէութիւն == Ճամբորդելով Սովետական Հայաստանի մէջ 1940-ական թուականներուն Մարիեթա Շահինեան նկատած է երիտասարդ երգահաններուն. Յարութիւնեանն ու Բաբաջանեանը՝ երեւանցիներ են, Միրզոյեան՝ ծնունդով Գորիէն։ Անոնցմէ ամէն մէկը արդէն ուրուանշած է իր երաժշտական «դէմք»ը։ Ինչպէս կը նշուի «Անկախ թերթ»ի (Независимая газета) քննադատը, հայ երգահաններու այս խումբը «կը ներկայացնէ երկարատեւ համագործակցութեան փայլուն հնգեակ`մարդկային եւ ստեղծագործական առումներով, որ արտացոլուած է ամէն մէկու ներաշխարհին վրան, ամէն մէկուն երգահանական կերպարի ձեւաւորման վրայ»։ Ա. Յարութիւնեանը ու Առնօ Բաբաջանեանը համահեղինակ են «Հայկական ռապսոդիա»յի, որ միասին կը կատարէին երկու դաշնամուրի վրայ։ Համագործակցութեան մէկ այլ օրիակ է՝ այս անգամ Ա. Բաբաջանեանի եւ Ղ. Սարեանի «Առաջին սիրոյ երգը» կինոֆիլմի երաժշտութեան համատեղ ստեղծումը։ Յայտնի է Է. Միրզոեանի «Արագ պարի» համատեղ կատարումը հեղինակի եւ Ա. Բաբաջանեանի կողմէն։ Դաշնակահար եւ երաժշտագէտ Շահան Արծրունիի խօսքերով «երաժշութեան բնագաւառին մէջ հայկական հզօր խմբակի ներկայացուցիչները հիմնադրեցին հայկական երաժշտական դպրոց»։ == Անդամներ == Առնօ Պապաճանեան, Էդուարդ Միրզոյեան, Ալեքսանդր Յարութիւնեան, Ղազարոս Սարեան, Ադամ Խուդոյեան == Աղբիւրներ == Մ. Շահինեան, «Ճանապարհորդութիւն Սովետական Հայաստանով» (Мариэтта Сергеевна Шагинян. Путешествие по Советской Армении), 1950, էջ 216 Երգ հաւերժութեան (Песня для вечности / Независимая газета, Марк Петросян 2001-01-20) Շահան Արծրունի, Ադամ Խուդոեանի 85-ամեակին նուիրուած համերգ (Sahan Arzruni, Concert marks composer Adam Khudoyan’s 85th anniversary, Armenian Reporter — 3/31/2007) == Գրականութիւն == Հայրապետեան Ս. Ս., «Հայոց Մեծերը», ՀՀ ԳԱԱ «Գիտութիւն» հրատ., Երեւան, 2013, էջ 83 Սարեան Ա. Ա., «Ռուսական կրթութեան նշանակութիւնը «Հայկական հնգեակի» ստեղծագործական հասունացման ընթացքին մէջ», Մշակոյթներու երկխօսութիւն։ Միջազգային գիտաժողովի նիւթեր, Գիւմրի, 2008:

Ալվարօ Արպելոա

Ալվարօ Արպելոա Քոքա (17 Յունուար 1983(1983-01-17)[…], Սալամանքա, Քասթիլիա եւ Լիոն, Սպանիա), սպանացի ֆութպոլիստ, պաշտպան։ Սպանիոյ ֆութպոլի ազգային հաւաքականի եւ Ռէալ Մատրիտի ֆութպոլիստ։ == Ակումբային Ասպարէզ == Ալվարոն Ռէալի հետ ունի պայմանագիր դեռ վաղ տարիքէն եւ սկսաւ խաղալը Ռէալի երիտասարդական ակումբին մէջ, որ կը գլխաւորէր Ռաֆայէլ Պենիթեսը։ Ժամանակի ընթացքին Արպելոան իր տեղը չգտաւ հիմնական կազմին մէջ եւ չկարողանալով հաստատուիլ ակումբին մէջ տեղափոխուեցաւ «Տեփորթիվօ»։ === «Տեփորթիվօ» === 2006 թուականի Յուլիս 24-ին Արպելոան տեղափոխուեցաւ «Տեփորթիվօ» այն ձգտումով, որ իր տեղը ունենայ կազմին մէջ եւ ունենայ շատ խաղային ժամանակ։ === Լիվըրփուլ === Շուտով Լիվըրփուլ ցանկութիւն ունեցաւ ձեռք բերելու սպանացի ֆութպոլիստին։ 2007 թուականի Յունուար 31-ին տեղափոխուեցաւ Լիվըրփուլ։ Գործարքի արժէքը կազմեց 2,5 միլիոն փաունտ, որմէ 50%-ը ստացաւ Ռէալը։ Անոր առաջին խաղը տեղի ունեցաւ Փետրուար 10-ին Նիւքասըլի դէմ խաղին, ուր Լիվըրփուլը պարտուեցաւ։ Բայց անոր ամբողջական նորամուտը կը համարուէր Պարսելոնայի դէմ հանդիպումը Քամփ Նոուի մէջ Փետրուար 21-ին ախոյեաններու Լիկայի 1/8 եզրափակիչին։ Այդ խաղին Արպելոան հիմնական կազմին մէջ էր ձախ պաշտպանի դիրքին։ Անոր հիմնական պարտականութիւնը Լիոնէլ Մեսսիին փակելն էր։ հակառակ, որ Պարսելոնան աչքի ինկաւ առաջին (կոլը տեղի ունեցաւ Արպելոայի սխալէն յետոյ), բայց արդիւնքին Լիւերբուլը կրցաւ յաղթել այդ խաղը։ Արպելոան իր առաջին կոլը Լիվըրփուլի կազմին մէջ հարուածեց 2007 թուականի Ապրիլ 7-ին Ռետինկի դեմ խաղին մէջ։ === Ասպարէզը հաւաքականին մէջ === 2008 թուականի Մարտ 27-ին առաջին անգամ խաղցաւ հաւաքականին մէջ։ Իտալիոյ դէմ ընկերական խաղին մէջ Արպելոան 73-րդ վայրկեանին փոխարինեց Սերճիօ Ռամոսին։ Հաւաքականի կազմին մէջ Արպելոան խաղցաւ 56 խաղ եւ յաղթեց Եւրոպայի 2008, Աշխարհի 2010 եւ Եւրոպայի 2012 թուականներուն ախոյեանութիւնը։ == Անձնական կեանք == Ամուսնացած է Քարլոթէ Ռուիսի հետ, ունի 2 զաւակ՝ Ալպան (ծնած՝ 26 Ապլիլ 2010) եւ Ռաուլը (ծնած՝ 16 Մայիս 2013): == Նուաճումներ == 2012 թուականի Եւրոպայի ախոյեան 2008 թուականի Եւրոպայի ախոյեան Սպանիոյ բաժակի բաժակակիր (2): Սպանիոյ բաժակի եզրափակիչ 2010/2011, Սպանիոյ բաժակի եզրափակիչ 2013/2014 Սպանիոյ ախոյեան։ 2011/2012 Սպանիոյ ֆութպոլի առաջնութիւն Սպանիոյ «Սուփըր» բաժակի բաժակակիր։ Սպանիոյ «Սուփըր» բաժակի առաջնութիւն 2012 ՈՒԵՖԱ ախոյեաններու լիկայի յաղթող, ՈՒԵՖԱ ախոյեաններու լիկա 2013/2014 ՈՒԵՖԱ «Սուփըր» բաժակի բաժակակիր։ ՈՒԵՖԱ «Սուփըր» բաժակ 2014 Աշխարհի ակումբային առաջնութեան յաղթող (1): == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Անյնական էջ LiverpoolFC.tv կայքին մէջ (անգլերէն) ֆութպոլիստի անձնական էջը LFCHistory.net կայքին մէջ (անգլերէն) ֆութպոլիստի անձնական էջը LiverpoolFC.ru կայքին մէջ (ռուս.) ֆութպոլիստի անձնական էջը Liverbird.ru կայքին մէջ (ռուս.) Ալւարօ Արբելոա։ Բոլոր նորութիւնները եւ յոդուածները Real-Madrid.ru կայքին մէջ (ռուս.)

Պատկերասրահ

Պատկերասրահ, գեղարուեստական թանգարան, որ կը հաւաքէ, կ՚ուսումնասիրէ, կը վերականգնէ, կը ցուցադրէ գեղանկարչական, քանդակագործական, գծագրական եւ զարդական-կիրառական արուեստի ստեղծագործութիւններ։ Պատկերասրահները հիմնուած են մասնաւոր, պալատական եւ այլ հաւաքածոներէ, հիմնականին՝ նշանաւոր ճարտարապետական յուշարձաններու մէջ (օրինակ, Պիտտի պատկերասրահը պալացոյ Պիտտիի մէջ, Ֆլորանս, Էրմիթաժը՝ Լենինկրատի մՋ)։ Ներկայիս պատկերասրահի մասնաշէնքը կը նախագծուի ժամանակակից պաշտօնական պահանջներուն համապատասխան եւ ունի կատարելագործուած արուեստագիտական սարքաւորումներով ցուցասրահներ, դասախօսութիւններու դահլիճ, վերականգնող արուեստանոցներ, X-ray խորհրդասենեակ, գրադարան, լուսանկարադարան եւ այլն (օրինակ, Տուկենհայմի թանգարանը Նիւ Եորքի մէջ)։ Պատկերասրահը կը ծաւալէ նաեւ ցուցահանդէսային եւ գիտալուսաւորական աշխատանքներ։

1612 թուական

1616 թուական, նահանջ տարի, 17րդ դարու 16րդ տարին է == Դէպքեր == == Ծնունդներ == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1616 ծնունդներ Եղիազար Այնթապցի (մ.1691), Հայոց կաթողիկոս 1681-էն == Մահեր == Տե՛ս նաեւ՝ Ստորոգութիւն:1616 մահեր

Քանոն

Քանոն, լարային կսմիթային նուագարան: Անիկա կը նուագեն բութ մատի եւ ցուցամատի նուրբ ու ճկուն շարժումներով: == Նկարագրութիւն == Իրանը՝ 30-90 սմ, լայնքը՝ 30-40 սմ սեղանաձեւ, իրարու ամրացած առանձին փայտերէ (ծիրանենիի, ընկուզենիի, հաճարենիի եւ չինարի), որուն վրայի արձագանգը ուժեղացնող տախտակին երկու երրորդը լորենիի կամ եղեւինի փայտէ կ'ըլլայ, մէկ երրորդը՝ թաղանթապատ, որ փուչիկէ կը կազմուի (եզան լաւ մշակուած, այծի, ոչխարի կամ գառնուկի կաշիէ)։ Ունի 24-26 եռակի լարեր, գլխաւորաբար՝ աղիքէ։ Քանոնի լարերուն թիւը յաճախ փոփոխական է, կարելի է հանդիպիլ եօթանասուներկու, եօթանասունհինգ, նոյնիսկ՝ եօթանասունութ լարերով քանոններու։ Կը նուագեն մատներուն անցուած մատնոցի մը մէջ դրուած կնտնտոցով (հարիչով)։ Ժամանակին քանոնը կը նուագէին միայն տղամարդիկ, հետագային անիկա կը դառնայ կանանց սիրելի գործիքը: Լարուածքը մաժոր յարաձայնային շարքով է, «Ռէ» ձայնային աստիճանով եւ գլխաւորաբար երեք ութնակ հնչիւնածաւալով: Շարժական յատուկ բռնակներու միջոցով ամէն լարախումբի համար երկու առանձին բռնակ կայ: Բանալիի մը օգնութեամբ կէս աստիճան կը բարձրացնեն կամ կը նուազեցնեն նուագելու ընթացքին, ձախ ձեռքով: Քանոնը կը նուագեն ծունկերու վրայ, ձախ ոտքը աջին վրայ դրած, միաձայն, երկձայն եւ բազմաձայն հնչողութեամբ, անիկա մենակատարային եւ «անսամպլային» նուագարան մըն է: == Քանոնի պատմութիւնը == Միջագետքի մէջ, շումերական պետութեան ժամանակաշրջանին, կը ծագի լարային-հարուածային սանթուր նուագարանը, որ շուտով կը տարածուի Իրանի, Հայաստանի եւ Ասորիքի մէջ, հասնելով մինչեւ Միջին Արեւելք։ Սանթուրը տարբեր ժողովուրդներու մէջ տարածուելով կ'անցնի զարգացման եւ կատարելագործման տարբեր ուղիներ՝ հիմք դնելով նուագարանի տարատեսակներուն։ Սակայն սանթուրի զարգացումը հիմք կը հանդիսանայ նաեւ շարք մը այլ նուագարաններու ստեղծման, որոնք կառուցուածքի, արտաքին տեսքով թէեւ որոշ ընդհանրութիւններ ունին սանթուրին հետ, սակայն արդէն ձեւաւորուած նոր նուագարաններ էին, որոնք հետագայ դարերուն կ'անցնին կատարելագործման ուրոյն ուղիներ։ Այդպիսի նուագարաններէն մէկը քանոնն է։ Ըստ առասպելական տուեալներու, քանոնի նախատիպերու հանդիպած են Ք.Ա. 2-րդ հազարամեակին՝ հեռաւոր եւ մերձաւոր արեւելքի մէջ: == Պատկերասրահ == == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Խաչատուր Աւետիսեան Էլեկիա Khachatur Avetisyan Elegy Sayat Nova Eshxemed Սայաթ-Նովա Էշխեմեդ ANGELA ATABEKYAN Kanon ԱՆԺԵԼԱ ԱԹԱԲԵԿԵԱՆ Քանոն Sayat Nova Սայաթ-Նովա Hasmik Leyloyan - Exspromt Qanun,Kanon - Paganini (Carnaval of Venetik) Armenian QANON---Anush Kirakosyan - Dance (Par) Marine Asatryan canon, Sarasate Armenian qanon. Professor Tsovinar Hovhannisyan,Lilian Martirosyan-"RAPSODIA",qanon,kanon Ծովինար Յովհաննիսեան - «Սիրելիս» Անընդհատ շարժում շալախոյի թեմաներով Shalaxo Marianna Gevorgyan

Սոնա Սէֆէրեան

Սոնա Սարգիս Սէֆէրեան (1 Յուլիս, 1940, Հալէպ - 8 Յունիս, 2017, Երեւան), հայ լեզուաբան, թարգմանիչ: Բանասիրական գիտութիւններու մասնագէտ (2003), Ուսուցիչ (2006): ՀՀ վաստակաւոր մանկավարժ: == Կենսագրութիւն == Սոնա Սէֆէրեան, ծնած է 1940-ին Հալէպի մէջ։ 1960-ին աւարտած է Երեւանի պետական համալսարանի բանասիրական հիմնարկի ռոմանեան լեզուներու բաժինը: 1963-1965-ններուն բարձրագոյն մանկավարժական դասընթացքներու հետեւած է Լենինգրատի պետական համալսարանին մէջ։ 1965-ին կը դասաւանդէ Երեւանի պետական համալսարանին մէջ, 1990-էն միաժամանակ` «Սահակ Պարթեւ» հրատարակչութեան հիմնադիր-տնօրէն: Սէֆէրեանի նախաձեռնութեամբ հիմնադրուած է ԵՊՀ թարգմանչաց դպրոցը (1970), կը հրատարակէ «Աստղիկ» (1988) տարեգիրքը: Շեքսպիրագիտութեան կեդրոնի ղեկավարն է, Երիտասարդ թարգմանիչներու միութեան պատուաւոր անդամ կը հանդիսանայ: Կազմած է «Իմաստախօս Շեքսպիրը» (անգլերէն-հայերէն շեքսպիրեան իմաստախօսութիւններու բառարան, 1986), «Շեքսպիրը հայ իրականութեան մէջ (1850-1950)» (2002), «Իմաստախօս ժողովուրդը» (անգլերէն-հայերէն, հայերէն-անգլերէն ասացուածքներու բառարան, 2005): Թարգմանել է անգլիացի, ամերիկացի գրողների (Լուիս Քերոլ, Ռադյարդ Կիպլինգ, Ք. Մենսֆիլդ, Սքոթ Ֆիցջերալդ) վեպեր, պատմուածքներ: Միջազգային գիտաժողովներու մասնակցած էՀայաստանի Հանրապետութեանմէջ, Անգլիոյ, Արգենտիոյ, Պրազիլիոյ, Իտալիոյ, Յունաստանի մէջ: == Պարգեւներ == ՀՀ վաստակաւոր մանկավարժ == Երկեր == Սոնա Սէֆէրեան, Իմաստախօս Շեքսպիրը «Անգլերէն-հայերէն իմաստախօսութիւններու բառարան» | Բառարան, Երկրորդ մշակուած հրատարակութիւն, ԵՊՀ հրատ., Երեւան, 2010: Յովհաննիսեան Լ., Սէֆէրեան Ս., Հայերէն-Անգլերէն, հայերէն-Անգլերէն բառարան | Բառարան, Երեւան, Արեգ, 2009 թ.,752 էջ: Յովհաննիսեան Լ., Սէֆէրեան Ս., Խաչատրեան Ա., Քալաեջեան Տ., Գրիգորեան Գ., Հայերէն-Անգլերէն գրպանի բառարան | Բառարան, Արեգ հրատ., Երեւան, 2009թ., 336 էջ: Սէֆէրեան Ս., Յովհաննիսեան Լ., Խաչատրեան Ա., Գ. Գրիգորեան, Քալաեջեան Տ., Անգլերէն-հայերէն, հայերէն-անգլերէն բառարան (շուրջ 40 000 բառ եւ արտայայտութիւն) - | Բառարան, Արեգ հրատ., Երեւան, 2009: Սոնա Սէֆէրեան, Լիւդմիլա Յովհաննիսեան, Աննա Խաչատրեան, Տաթեւիկ Քալաեջեան, Գայանէ Գրիգորեան, Հայերէն-անգլերէն (22000 բառ) | Բառարան, «Արեգ» , Երեւան, 2009: == Ծանօթագրութիւններ ==

Հայերը Ռիօ տը Ժաներոյի մէջ

Հայերը Ռիօ տը Ժաներոյի (փորթ.՝ Armênios no Rio de Janeiro), հայկական համայնք Պրազիլիոյ Ռիօ տը Ժաներօ քաղաքին մէջ։ Պրազիլիոյ երկրորդ հայաշատ քաղաքը կը համարուի՝ Սան Փաուլոյէն ետք: Ներկայիս Ռիօ տը Ժաներոյի մէջ կ'ապրի 2.000 հայ: == Պատմութիւն == Հայերը Պրազիլիոյ մէջ հաստատուած են Ժթ. դարու երկրորդ կէսէն, սակայն 1920-ական թուականներուն Ռիօ տը Ժաներօն աւելի մեծ թիւով հայերով բնակուած է : Ռիոյի համայնքը ներկայիս կը գտնուի հասարակամշակութային կազմաւորման շրջանի մը մէջ եւ աշխուժօրէն կը մասնակցի Ռիօ տը Ժաներոյի քաղաքական կեանքին: Ստեղծուած են հասարակական-քաղաքական եւ մշակութային կազմակերպութիւններ, եկեղեցական եւ կրթական հաստատութիւններ, հայրենակցական, երիտասարդական եւ տիկնանց միութիւններ։ Ռիօ տը Ժաներոյի մէջ կը գործէ Հայաստանեայց Առաքելական Ս. Եկեղեցին եւ Պրազիլիոյ թեմը, որ կազմաւորուած է 1983-ին: Ռիօ տը Ժաներօ քաղաքի փոխնախագահ Ստեփան Ներսիսեանի նախաձեռնութեամբ, Ռիօ տը Ժաներոյի մէջ 24 Ապրիլը հռչակուած է «Եղեռնի յիշատակին հայ ժողովուրդին յարգանքի տուրքի եւ զօրակցութեան օր»։ Ռիօ տը Ժաներոյի եւ ամբողջ Պրազիլիոյ Դաշնային Հանրապետութեան հայ համայնքի շահերը կը ներկայացնէ Պրազիլիոյ Հայաստանի դեսպանութիւնը, որ հիմնուած է 2011-ին: Ռիոյի հայերը կը խօսին հայերէն եւ փորթուկալերէն: == Ծանօթագրութիւններ ==

Հայկական Նուագարաններ

Հայկական նուագարաններ իւրայատուկ և գեղեցիկ հնչողութիւն ունեցող երաժշտական գործիքներ, որոնք ունին դարերու պատմութիւն։ Փարիզի համերգասրահներէն մեկում մէջ միջազգային համաժողով է։ Ելույթ կունենան տարբեր երկրներէն եկած երաժիշտներ և կներկայացնում իրենց ազգային երգն ու նուագը։ Ահա բեմ է ելնում Կոմիտասը, գրպանից հանում արտաքուստ ոչնչով աչքի չընկնող մի փոքրիկ նվագարան և, մոտեցնելով շուրթերին, սկսում նվագել։ Ահա բեմ կելլէ Կոմիտասը, գրպանէն կը հանէ արտաքուստ ոչնչով աչքի չընկնող փոքրիկ նուագարան մը եւ, մոտեցնելով շուրթերուն, կը սկսի նուագել։ Եւ դահլիճե աստիճանաբար լցվում է հեռավոր Հայաստանի՝ ներկաներին մինչեւ այդ պահը անհայտ հրաշալի գույներով ու ձայներով... Պարզ ու համեստ այդ նուագարանը հայկական սրինգն էր։

Ազնիւ Թաթայեան

Ազնիւ Թաթայեան (1864, Պոլիս, Օսմանեան Կայսրութիւն - 1929), թատերական-մշակութային գործիչ, հայ վաստակաւոր դերասանուհի: == Կենսագրութիւն == Ծնած է Կոստանդնուպոլիս 1864-ին: Ան դուստրն էր Նշան Մնակեանի: Առաջին անգամ բեմ բարձրացած է 1885-ին, Շէհզատէպաշըի թատրոնին մէջ, իր քրոջ՝ Զարուհի Թաթարեանի հետ: Ծառայած է Մնակեան թատերախումբին մէջ։ Ամուսնացած է Մնակեանի զաւակին՝ Արամի հետ: Մնակեան խումբին քայքայումէն ետք, ան մաս կազմած է Տարիւլպէտայի թատերախումբին եւ զանազան ներկայացումներով բեմ բարձրացած: Ազնիւ Մնակեան ընդհանրապէս ստանձնած է չար, կոպիտ եւ գոռոզ կնոջ դերեր: Ան անզուգական էր կեսուրի դերերու մէջ, վարպետօրէն կը ներկայացնէր թէ՛ հայ եւ թէ՛ թուրք կեսուրի կերպարները: Իր դերերէն կարելի է յիշել՝ Էլէոնորա «Տալիլա», Օլիմփ «Վրէժխնդիր մայրը», Ժանն «Հացագործ Կինը», Մարկրիթ «Մուրացկան Կինը», Սիւզանէ «Ճշմարիտ Ապաշաւ», Մարի «Նախանձոտը», Ատէլ «Կնոջ մը Տասնամեայ Կեանքը», Ռոզալի «Կարմիր կամրջի Ոճիրը»: == Աղբիւրներ == «Թատերական Դէմքեր», Նշան Պէշիկթաշլեան, հրատարակութիւն՝ Գ. Մելիտինեցի Գրական Մրցանակի թիւ 4, էջ 1102-1103։ Ժամանակ օրաթերթ, Հիմգշաբթի 16 Սեպտեմբեր, 2010։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Աղցան

Աղցան (իտալ.՝ Salato-Salata, կը նշանակէ «աղային» պաղ ուտեստ), ժամանակակից խոհանոցը ունի նաեւ կարգ մը տաք աղցաններ։ Աղցանը կը պատրաստուի տարբեր տեսակի բանջարեղէններէ, պտուղներէ, իսկ որպէս համեմներ կարելի է օգտագործել՝ աղ, պղպեղ, ձէթ, կիտրոնի հիւթ, կամ համեմունքային քացախ, ինչպէս նաեւ մայոնէզ, թթուասեր եւ կամ իւրայատուկ աղցանային համեմունքներ։ Մեծ մասամբ տապկուած մսով կը հրամցուի, իսկ յաճախ ալ նախաուտեստի ձեւով։ Աղցանները հիմնականօրէն կը պատրաստուին նախքան հիւրասիրելը։ == Պատկերասրահ ==

Բանահիւսութիւն

Բանահիւսութիւն, ժողովրդական ֆոլքլոր (անգլ.folk-lore-ժողովրդական իմաստութիւն, գիտելիք), այս կամ այն ժողովուրդի կերտած բանաւոր ստեղծագործութիւններու ամբողջութիւն։ Բանահիւսութեան մէջ ժողովուրդը արտացոլած է իր պատմութեան առաւել կարեւոր դէպքերը, իր դարաւոր փորձն ու իմաստութիւնը, ձգտումներն ու իտեալները։ Ըստ էութեան, բանահիւսութիւնը (ֆոլքլորը) ժողովուրդի կեանքի եւ աշխարհազգացողութեան հայելին է։ Ժողովրդական բանահիւսութեան երկերն ստեղծուած եւ դարերով պահպանուած են բանաւոր, հաղորդուած սերունդէ սերունդ։ Շատ յաճախ բանասացի կողմէ կատարուած, նոյնիսկ ստեղծուած են ուղղակի լսարանի առջեւ, երբեմն երգի եւ նուագի ուղեկցութեամբ։ Բանահիւսական ստեղծագործութիւնները ժամանակի ընթացքին փոխած, զարգացուցած եւ հարստացուցած են բազմաթիւ անանուն հեղինակներու կողմէ։ Այդ է պատճառը, որ բանահիւսական երկերը սովորաբար շարք մը տարբերակներ կ՜ունենան։ Ժողովրդական բանահիւսութեան տեսակները բազմազան են՝ առակ, հեքիաթ, հանելուկ, ասացուածք, առասպել, աւանդավէպ, ասք, աւանդութիւն, վիպերգութիւն (էպոս), աշխատանքային, սիրոյ երգեր եւ այլն։ Այս ժանրերէն իւրաքանչիւրն ունեցած է բովանդակութեան, կառուցուածքի, պատկերաւորութեան կայուն իւրայատկութիւն։ Բացի այդ՝ իւրաքանչիւր ազգի բանահիւսութեան մէջ եղած են ուրոյն ժանրային ձեւեր, օրինակ՝ ռուսական Պիլինան, չասթուշկան, ուքրանական տուման եւ այլն։ Հայ հին բանահիւսութեան մէջ եղած են բազմազան տեսակներ՝ զրոյց, առասպել, աւանդավէպ, վիպասանք եւ այլն։ Բանահիւսութեան շատ թեմաներ, սիւժէներ ու կերպարներ մշակուած եւ ընդհանրացուած են տարբեր գրողներու կողմէ։ Բաւական է նշել միայն Յովհաննէս Թումանեանի եւ Աւետիք Իսահակեանի բալլադները, հեքիաթներն ու պոեմները, որոնք ստեղծուած են ժողովրդական աղբիւրներու հիման վրայ։ == Աղբիւրներ == Էդ. Ջրբաշեան, Հ. Մախչանեան, «Գրականագիտական Բառարան», 1980, էջ 44

9 Դեկտեմբեր

9 Դեկտեմբեր, տարուան 343-րդ (նահանջ տարիներուն՝ 344-րդ) օրն է։ == Դէպքեր == == Ծնունդներ == == Մահեր == 1997, Լեւոն Վարդան (Լեւոն Պետիրեան), հայ գրող եւ ուսուցիչ (ծն․՝ 1925)։ == Տօներ ==

Անատոլի Գրիգորեան

Անատոլի Գրիգորեան (4 Յունիս 1941(1941-06-04), Լենինական, Հայաստանի Խորհրդային Ընկերվարական Հանրապետութիւն, Խորհրդային Միութիւն - 17 Մարտ 2017(2017-03-17), Երեւան, Հայաստան), հայ գեղանկարիչ։ == Կենսագրութիւն == Ծնած է Կիւմրի։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է ծննդավայրին մէջ։ 1956 թուականին ընդունուած է Երեւանի «Փանոս Թէրլէմեզեան» գեղարուեստի ուսումնարան, ուրկէ շրջանաւարտ եղած է 1961 թուականին: 1962 թուականին ընդունուած է Երեւանի Գեղարուեստական եւ թատերական կաճառի գեղանկարչութեան բաժինը, ուրկէ շրջանաւարտ եղած է 1967 թուականին: == Գործունէութիւն == Ուսումը աւարտելէ ետք աշխատած է հայկական հեռուստատեսութեան արուեստանոցէն ներս։ 1970 թուականին եղած է Նկարիչներու միութեան անդամ, իսկ 1977 թուականին ընտրուած՝ Հայաստանի Նկարիչներու միութեան քարտուղար, ապա միութեան վարչութեան անդամ: == Ցուցահանդէսներ == Գրիգորեան ցուցահանդէսներով հանդէս եկած է Երեւանի, Ռուսաստանի, Լեհաստանի, Հնդկաստանի, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու, Աւստրալիոյ, Պուլկարիոյ, Հունգարիոյ եւ այլ երկիրներու մէջ: Անոր ստեղծագործութիւնները մինչեւ օրս կը ցուցադրուին Տրետեաքովեան պատկերասրահին, Հայաստանի Ազգային պատկերասրահին, Երեւանի Ժամանակակից արուեստի թանգարանի, Վանաձորի պատկերասրահին, Ռուսաստանի եւ Հայաստանի նկարիչներու միութիւններու գրասենեակներուն, ինչպէս նաեւ անհատական բազմաթիւ հաւաքածոներու մէջ: == Կոչումներ եւ շքանշաններ == Շնորհիւ իր արուեստին, Գրիգորեան 1983 թուականին արժանացած է Հայաստանի Վաստակաւոր նկարիչի կոչումին։ 2013 թուականին արուեստագէտին շնորհուած է Հայաստանի Հանրապետութեան Ժողովրդական նկարիչի կոչումը: Կոչումներուն կողքին 2005 թուականին Գրիգորեան արժանացած է «Մովսէս Խորենացի» շքանշանին: == Ծանօթագրութիւններ ==

Ատանայի Կոտորած

Ատանայի կոտորած, կը վերաբերի՝ 1909 թուականի Ապրիլ 1-4 եւ 12-14-ին, Օսմանեան Թուրքիոյ Ատանայի եւ Հալէպի վիլայէթներու հայ բնակչութեան զանգուածային ջարդին, որ կազմակերպուած է թրքական իշխանութիւններու կողմէ։ Ապտուլ Համիտ Բ.-ի մենատիրական իշխանութեան տապալումը եւ Օսմանեան Սահմանադրութեան հռչակումը (1908) էական փոփոխութիւն չկատարեցին արեւմտահայերու բարդ իրավիճակին մէջ, սակայն աշխուժութիւն յառաջացուցին ազգային-քաղաքական կեանքէն ներս։ Ատանայի եւ ընդհանրապէս Կիլիկիոյ հայերը, որոնք ինքնապաշտպանութեամբ դիմակայած էին 1890-ական թթ. ջարդերը, կարողացան յառաջդիմել տնտեսական, մշակութային ու հասարակական ասպարէզներու մէջ՝ իրենց ձեռքում կեդրոնացնելով երկրամասի առեւտուրն ու արդիւնաբերութիւնը։ Սահմանադրական կարգերէն դժգոհ թրքական յետադիմական ուժերը սկսան հայերուն ամբաստանել որպէս «Հուրիէթ» (նկատի ունենալով սահմանադրական կարգերու հաստատումը Թուրքիոյ մէջ) բերողներու, որոնք իբրեւ թէ կը հետապնդէին իշխանութիւնը թուրքերէն խլելու եւ «հայկական թագաւորութիւնը» վերականգնելու նպատակ։ 1909-ի Մարտ 31-ին, Ատանայի վալիի գլխաւորութեամբ կայացած նահանգային խորհուրդի նիստին ընդունուեցաւ հայերուն ոչնչացնելու որոշում։ Ջարդը սկսելու վերաբերեալ յատուկ գաղտնի գրութիւններ ուղարկուեցան գաւառներ։ Կոտորածի նախօրէին, իշխանութիւնները մեծաքանակ զէնք ու զինամթերք բաժնեցին իսլամադաւան բնակչութեան, բանտերէն արձակեցին շուրջ 500 ոճրագործներ։ Ապրիիլ 1-ին թուրք ամբոխը խուժեց քաղաքի փողոցները, հրապարակները, թաղամասերը եւ սկսան կոտորել հայերուն։ Առաջին ջարդը տեւեց երեք օր։ Ապրիլ 12-ին կարգ ու կանոնը «վերականգնելու» նպատակով Ռումելիայէն Ատանա ուղարկուած երիտթրքական վաշտերու քաղաքին մէջ երեւալը առիթ հանդիսացաւ վերսկսելու ջարդը, որ իր չափերով եւ իրականացման եղանակներով գերազանցեց նախորդին։ Խուժանի հետ կոտորածին մասնակցեցան տեղ հասած կանոնաւոր զօրամասերը։ Ջարդեր տեղի ունեցան Ատանայի բոլոր գաւառներուն մէջ եւ Հալէպի վիլայէթի արեւմտեան եւ հիւսիսային շարք մը հայաբնակ շրջաններու մէջ։ Ատանայի կոտորածին զոհ գնաց շուրջ 30.000 հոգի, որոնցմէ աւելի քան 20.000-ը՝ Ատանայի վիլայէթին մէջ։ Տասնեակ հայաբնակ քաղաքներ ու գիւղեր աւերակի վերածուեցան ու հրկիզուեցան։ Տէօրթ Եօլ, Հաճըն, Սիս, Զէյթուն, Շէյխ Մուրատ, Ֆընտըճագ եւ շարք մը այլ բնակավայրեր հերոսական ինքնապաշտպանութեամբ կասեցուցին տասնեակ հազարաւոր թուրքերու յարձակումը եւ փրկուեցան ջարդէն։ Երիտասար Թուրքերը դատաքննութեան սկսան, որ սակայն ձեւական բնոյթ կը կրէր. կառավարութիւնը կը ցանկանար գոհացնել եւրոպական հասարակական կարծիքը, մեղմել հայ բնակչութեան բողոքները եւ մեղսակցութենէ զերծ մնալ։ Կոտորածի իսկական ղեկավարներն ու պատասխանատուները մնացին անպատիժ։ == Գրականութիւն == Թերզեան Յ., «Կիլիկիոյ Աղէտը», Կոնտանդնուպոլիս, 1912։ Աշճեան Յ., Ատանայի Եղեռնը եւ Գոնիայէ Յուշեր, Նիւ Եորք, 1950։

Օգոստոս

Կաղապար:Ամիսներու Գլխագիր Օգոստոս նաեւ՝ Աւգոստոս, տարուան ութներորդ ամիսը ըստ Գրիգորեան օրացոյցի, ունէ 31 օր։ Օգոստոս բառը կը ծագի Օգոստոս կայսեր անունէն։ Սա ամիսը սկիզբնապէս լատիներէն Sextilis կոչուած էր, քանի որ ան Ք.ա. 753-ին ստեղծուած հռովմէական տասնամսեայ օրացոյցի վեցերորդ ամիսը եղած էր, երբ Մարսը կը համարուէր առաջինը: Շուրջ Ք.ա. 700-ին ան դարձաւ ութերորդը, երբ Նումա Պոմպիլիուսին կողմէ Մարտէն առաջ Յունուարն ու Փետրուարը աւելացուեցին: Ք.ա. 45-ին Յուլիոս Կեսարը Յուլեան օրացոյցը ստեղծելիս աւելացրեցաւ երկու օր, անոր տալով ներկայից 31 օր երկարութիւնը: Ք.ա. 8-ին անոր տրուեցաւ Աւգոստոս կայսեր անունը (հակառակ տարածուած կարծիքի, Փետրուար ամիսէն օր չէ վերցուած): Հռովմի Սենատը սա որոշումը կայացրած է այն պատճառաւ, որ սա ամիսը եղած է անոր ամենէ մեծ յաղթանակներու ամիսը, որոնցմէ ամենէ կարեւորը՝ Եգիպտոսի նուաճումը: Պատմական Հայաստանի մէջ Օգոստոսը եղած է տարուան առաջին ամիսը եւ կոչուած՝ Նաւասարդ։ == Անունն այլ լեզուներով == Եւրոպական լեզուներուն մէջ՝ Օգոստոս անունը, հիմնականօրէն, կը համապատասխանէ լատինական աւանդոյթին։ Սակայն, կան նաեւ բացառութիւններ. այսպէս՝ ֆիններէն կը կոչուի elokuu՝ «հացի ամիս», արեւելա-սլավոնական լեզուներուն մէջ՝ անունը կապուած է «մանգաղ» նշանակող բառի հետ, Ուքրաներէն՝ серпень, լեհերէն՝ sierpień, չեխերէն՝ srpen։ == Oգոստոս Ամսուայ Նշանները == Մինչեւ 22-ը՝ Առիւծ 23-էն ետք՝ Կոյս == Օգոստոս Ամսուայ Տօները == Օգոստոս 3՝ Նիկեր՝ Անկախութեան Օր (Ֆրանսայէն, 1960) Օգոստոս 5՝ Պուրքինա Ֆասօ՝ Անկախութեան Օր (Ֆրանսայէն, 1960) Օգոստոս 6՝ Ճափոն՝ Հիրոշիմայի Խաղաղութեան Արարողութիւն Անկախութեան Օր՝ Պոլիվիա (Սպանիայէն 1825) Ժամայքա (Միացեալ Թագաւորութենէն 1962) Օգոստոս 7՝ Ասորի Նահատակներու Oր Քոթ տ'Իվուար՝ Անկախութեան Օր (Ֆրանսայէն, 1960) Շուէտի Թագուհի Սիլուիոյ Անուանակոչութեան Օր Օգոստոս 9՝ Բնիկներու Օր Օգոստոս 11՝ Փաքիստանի Դրօշակի Օր Շատի Անկախութեան Օր (Ֆրանսայէն, 1960) Օգոստոս 12՝ Ճափոն՝ Աուա պարի փառատօնի առաջին Օր, Թոքուշիմա Երիտասարդներու Համաշխարհային Օր Փիղերու Համաշխարհային Օր Օգոստոս 13՝ Կենտրոնա-Ափրիկէակական Հանրապետութիւն՝ Անկախութեան Օր (Ֆրանսայէն, 1960) Ձախլիկներու Համաշխարհային Օր Օգոստոս 14՝ Փաքիստանի Անկախութեան Օր Օգոստոս 15՝ Անկախութեան Օր Քորիա Հիւսիսային Քորիա՝ «Հայրենիքի Ազատագրութեան Օր» Հնդկաստան (Պրիթանական Կայսրութենէն, 1947) Քոնկօյի Հանրապետութիւն (Ֆրանսայէն, 1960) Օգոստոս 17՝ Պոլիվիա՝ Դրօշակի Օր Անկախութեան օր՝ Ինտոնեզիա (Ճափօնէն, 1945) Կապոն (Ֆրանսայէն, 1960) Օգոստոս 20՝ Անկախութեան օր, ԽՍՀՄ-էն, 1991 Էսթոնիա, անկախութեան վերականգնում Ուքրաինա Օգոստոս 22՝ Ռուսիա՝ Դրօշակի Օր Օգոստոս 23՝ Ուքրաինա՝ Ազգային Դրօշակի Օր Օգոստոս 24՝ Լիպերիա՝ Դրօշակի Օր Ուրուկուայ՝ Անկախութեան Օր (Պրազիլէն, 1825) Օգոստոս 25՝ Ազատութեան Օր (Ֆրանսա) Օգոստոս 27՝ Մոլտովա՝ Անկախութեան Օր (ԽՍՀՄ-էն, 1991) Օգոստոս 31՝ Ղրղզստան՝ Անկախութեան Օր == Ծանօթագրութիւններ ==

Գրիգոր Ֆըչըճեան

Գրիգոր Ֆըչըճեան, հայ գրագէտ եւ բժիշկ։ == Կենսագրութիւն == Գրիգոր Ֆըչըճեան ծնած է Պոլիս։ Իր նախակրթութիւնը ստացած է տեղւոյն Մեսրոպեան վարժարանին մէջ, ուրկէ անցած է Կեդրոնական վարժարան, զոր աւարտած է 1947-ին։ Բարձրագոյն ուսման հետեւած է Պոլսոյ բժշկական համալսարանին մէջ, եւ վկայուած՝ 1955-ին, որպէս բժիշկ։ Զինուորական պարտականութիւնը լրացնելէ եւ տարի մը Ս. Փրկիչ Ազգ. Հիւանդանոցին մէջ պաշտօնավարելէ ետք գաղթած է Ամերիկա: 1958-էն սկսեալ իր բժշկական ասպարէզը ի գործ կը դնէ Նիւ Եորքի, Քենսասի, Տիթրոյթի եւ Թորոնթոյի հիւանդանոցներուն մէջ, միեւնոյն ատեն հետեւելով մասնագիտութեան։1968-ին Բիթսպուրկ-Բենսիլվանյայէն կը վկայուի որպէս մանկանց հիւանդութեանց մասնագէտ, եւ ապա կը հաստատուի Միշիկըն, ուր կը հիմնէ իր սեփական դարմանատունը։ Ամուսնացած է Սիլվա Փանոսեանի հետ, որ նոյնպէս մասնագէտ բժիշկ է մանկնաց հիւանդութեանց։ Իրենց որդին՝ Սեւան մագիստրոսի վկայական ստացած է Գլիվըլէնտ եւ Իսթմըն երաժշտական համալսարաններէն։ Գ.Ֆըչըճեան գրել սկսած է փոքր տարիքէն, Կեդրոնական վարժարանի գրասեղաններու վրայ։ Մնայուն աշխատակիցը եշած է Տիթրոյթի Պոլսահայ Մշակութային Միութեան «Միութիւն» հանդէսին, ուր ստորագրած է քերթուածներ, պատմուածքներ եւ երգիծական գրութիւններ։ == Գործեր == Ցարդ հրատարակած է բանաստեղծութեանց հինգ գրքոյկներ. «Թուղթէ Գնդակը» (1977), «Ռատիոաքթիվ» (1980), «Չաստուածները կը Ննջեն» (1986), «21-րդ Դար» (1989), եւ «Արկածախնդրութիւն» (1994): Տօքթ.Ֆըչըճեան կը մշակէ արդի բանաստեղծութիւնը՝ պարզ, գունագեղ իւրայատուկ ոճով եւ հիւմըրով։ Կու տայ իրական կեանքէ պատկերներ եւ Մայր Հայրենիքէն ներշնչուած գողտրիկ ու թախծալից տաղեր: == Ծանօթագրութիւններ ==

Հալիձորի բերդ

Հալիձորի բերդ (Հալիձորի Սուրբ Աստուածածինի կուսանաց անապատ), միջնադարեան հայկական պարսպապատ ճարտարապետական համալիր, Սիւնիքի մարզ, Հայաստան։ Հալիձորի բերդին մէջն է եւ անոր պարիսպներուն տակն է որ Դաւիթ Բեկի գլխավորութեամբ հայկական ուժերը տարած են բազմաթիւ փառահեղ յաղթանակներ ու անառիկ պահել ամրոցը: == Աշխարհագրական դիրք == Հալիձորի բերդը կը գտնուի Հ․Հ․ Սիւնիքի մարզին մէջ, Ղափան գիւղին մօտ՝ 1 քմ․ դէպի հարաւ-արեւմուտք, Ողջի (կամ Կապանի, Ղափանի) գետին՝ Արաքսի հարկատուներէն, աջ ափին։ Ծովի մակերեսէն բարձրութիւնն է՝ 1․051 մ․։ == Ընդհանուր տեղեկութիւններ == === Պատմութիւն === 17-րդ դարասկիզբին կառուցուած անապատ կուսավանքը (Ս. Աստուածածինի կուսանաց անապատ), շնորհիւ իր անառիկ դիրքին կը դառնայ հայ Ազատագրական պայքարի կեդրոնը (1720 – 1730) ընդէմ օսմանեան կայսրութեան եւ պարսկական բանակներուն։ Այս պատճառով, Դաւիթ Բեկ կ՛ամրացնէ բերդը։ Ժամանակին, մինչեւ Ողջի գետը երկարող գաղտնի փապուղի մը կար (500 մ․ երկարութեամբ․ յայտնաբերուած է ամրոցի վերականգնման ժամանակ՝ 2007-2009) եւ կը ծառայէր, որպէսզի թարմ ջուրը մատչելի ըլլայ բնակիչներուն համար՝ բերդին պաշարումի ատեն։ 2003 թուականին սկսած վերակառուցման աշխատանքները կը վերջանան 2010-ին։ === Ճարտարապետութիւն === Բերդին պատերը՝ անկանոն եւ քառանկիւնաձեւ, կառուցուած են գահաւանդի մը կողին եւ շրջապատուած են խիտ անտառներով։ Բերդին շուրջը, ցիր ու ցան, կան պահուըտելու փոսեր, որոնք կարծես հողատարածքին բաղադրումն են։ Բերդին մէջ կը գտնուին եկեղեցին, անոր հարաւը եւ հիւսիսը կան բնակելի շինութիւններ, իսկ հիւսիսային կողմը կը գտնուի սեղանատունը։ Կան նաեւ աւերակները արեւելեան կողմը գտնուող մատուռի մը, ինչպէս նաեւ շինութեան մը հիմերը՝ ծառայելու իբրեւ բնակարան եւ կամ ուրիշ կառոյցներու համար։ Հալիձորի բերդին համալիրին մէջ կը գերիշխէ եկեղեցւոյ կամարայարկ դահլիճը․ կառուցուած է հսկայ քարերով, մանրաքար որմնադրութեամբ։ Խորանին երկու կողմերուն յարակից, կը գտնուին աւանդատուները։ Հիւսիսի եւ հարաւի պատերուն կը գտնուին աւերակները երկյարկանի կամարակապ գաւիթներու։ Անոնց կից շինութեան մը մէջ կը գտնուին չորս տապանաքարեր։ Աւանդութիւնը կ՛ըսէ թէ հոն կը հանգչի Դաւիթ Բեկ։ Բերդը ունի երկու կամարակապ մուտքեր՝ հիւսիսի եւ հարաւի։ Ամրոցի պարիսպին հարաւ-արեւմտեան կողմը կը գտնուի աշտարակ մը, իսկ հարաւ եւ հարաւ-արեւմտեան կողմը՝ տանիք մը։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Տ. Արամ Ա. Քհնյ. Գլնճեան

Տ. Արամ Ա. Քհնյ. Գլնճեան.- (1960 թ.) Քեսապ: == կենսագրութիւն == Տ. Արամ Ա. Քհնյ. Գլնճեան աւազանի անունով Արամ, ծնած է Քեսապ, (1960 թ.): Նախնական կրթութիւնը ստացած է Քեսապի Ազգ. Ուսումնասիրաց Միացեալ Վարժարանին մէջ: Միջնակարգ եւ երկրորդական ուսումը շարունակած է Վենետիկի Ս. Ղազարու վանքին մէջ: Ապա աւարտելէն ետք Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Զարեհեան դպրեվանքի ընծայարանի բաժնի աստուածաբանական եւ իմաստասիրական եռամեայ ընթացքնու քահանայից յատուկ դասընթացքները, քահանայ ձեռնադրուած է (նոյեմբեր 20-ին 1983), Քեսապի մէջ, ձեռամբ Բերիոյ Թեմի Առաջնորդ գերշ. Տ. Սուրէն Արք. Գաթարոյեանի: Տասնըչորս տարի որպէս հոգեւոր հովիւ ծառայած է իր ծննդավայր Քեսապի մէջ, միաժամանակ կրօնագիտութիւն դասաւանդելով Ազգ. ուսումնասիրաց Միացեալ վարժարաէն ներս: (1997) էն ի վեր, որպէս հոգեւոր հովիւ կը ծառայէ, Հալէպի Ս. Աստուածածին եկղեցւոյ մէջ: (1998)էն սկսեալ որպէս կրօնի դասատու կը ծառայէ Ազգ. Քարէն Եփփէ Ճեմարանէն ներս: (1992)ին ստացած է լանջախաչ կրելու իրաւունք, (2003)ին ծաղկեայ փիլոն կրելու արտօնութիւն, իսկ (2007)ին Աւագութեան տիտղոս: Եղած է Բերիոյ Հայոց Թեմի Ազգ. Կրօնական եւ Գաւառական ժողովներու անդամ: == Աղբիւր == Ինքնակենսագրութիւն Վարք Քահանայից

Երուանդ Քհնյ. Երէցեան

Տ. Երուանդ Քհնյ. Երէցեան (1900-1981), Աւազանի անունով՝ Արշակ, որդի Տէր Օհանի եւ Խախէի, ծնած է սասունցի ծնողքէ, Սասունցի Հազօ աւանը, 1900-ին։ == Կենսագրութիւն == Ան սերած է քահանայական գերդաստանէ եւ որդին է տէր Օհան Քհնյ. Երէցեանի, որ եօթներորդ քահանան է Երէցեան ընտանիքի։ Այս պատճառով է, որ այս ընտանիքը կը կրէ Երէցեան մականունը։ Արշակ իր նախնական կրթութիւնը ստացած է ծննդավայրի ծխական վարժարանին մէջ։ Թէեւ արհեստի հետեւելով եղած է երկաթագործ, բայց տան մթնոլորտն ու դաստիարակութիւնը իր պատանի հոգին լեցուցած են եկեղեցական ու ազգային գաղափարներով։ Ատոր համար ալ աշխատանքէն դուրս, իր ազատ ժամերուն ան մօտ եղած է եկեղեցական ու ազգային կեանքին։ 1915-ին, Տիգրանակերտի մէջ, օրուան Առաջնորդը զինք սարկաւագ ձեոնադրած է իր ծննդավայրի եկեղեցւոյ օգտակար դառնալու համար։ 1920-ին, Տիգրանակերտի մէջ, ամուսնացած է իրեն հայրենակից Ազնիւ անունով աղջկայ մը հետ։ Ունեցած է չորս մանչ եւ երկու աղջիկ զաւակներ։ Մեծ Եղեռնէն ետք Տիգրանակերտի ու Սասունի զանազան կը սկսի բռնագաղթը։ Ասոնցմէ կարեւոր մաս մը կը գաղթէ Տէըիք եւ Գամիշլի։ Ասոնց հետ Գամիշլի կը գաղթէ նաեւ Արշակ սարկաւագ։ Այգ դժուարութեանց մէջ, իը կինը կը հիւանդանայ ու կը մահանայ եւ զաւակնեըը կը մնան որբ։ Գործի բերումով, ան տեղափոխուած է Գուպըրպիթ կոչուած շրջանը, իը զաւակներուն ապրուստը ապահովելու համաը։ Տարիներու ընթացքին, տունէն ներս մօր մը անհրաժեշտոթիւնը հետզհետէ աւելի զգալի կը դառնայ։ Ի վերջոյ ան իը հայրենակիցներուն ու բարեկամներուն խորհուրդին անսալով որոշած է վերամուսնանալ։ 1942-ին, Գամիշլիի մէջ, ան պսակուած է իը հայըենակից Մարիամին հետ։ Ունեցած է վեց զաւակներ՝ Զարեհ, Վաղարշակ, Զօհրապ (Տէր Հրանդ), Զաւէն, Վահէ եւ Լուսին։ Ան մաս կազմած է ժողովական կեանքին եւ իբրեւ հոգաբարձու, ծառայած է Գամիշլիի Աղգ. Վարժարանին։ Իսկ հայրենակցական գծով, ան օգտակար դարձած է նաեւ Գամիշլիի սասունցի ու տարօնցի իր հայրենակիցներուն։ Ան քահանայ ձեռնադրուած է Հալէպի Ս. Քառասնից Մանկանց Մայր եկեղեցւոյ մէջ, Բերիոյ Թեմի Առաջնորդ Տ. Զարեհ եպս. Փայասլեանի ձեռամբ, 1951-ին, վերակոչուելով Տէր երուանդ։ Ան նաեւ կը նշանակուի հոգեւոր հովիւ Գամիշլիի Ս. Յակոր եկեղեցւոյ սասունցի եւ տարօնցի հայըենակիցներուն, իրեն գործակից ունենալով Տէր Աշոտն ու Տէր Ղազարր։ 1971-ին հանգստեան կր կոչէ ինքզինք ու իր զաւակներուն փափաքով կր բաժնուի Գամիշլիի իր սիրելի եկեղեցիէն ու հօտէն եւ կր տեղափոխուի Պէյրութ՝ վայելելու համար իր որդիներուն հոգածութիւնը։ Տարիներ ետք, դարձեալ զաւակներուն փափաքով, գաղթած է Գանատա, ուր վերջնականօրէն կր հաստատուի 1978-ին, եւ կ՚ապրի իր զաւակներուն հետ, միշտ արժանանալով անոնց յարգանքին ու սիրոյն։ Իր Զոհրապ անուն զաւակը քահանայ ձեռնադրուած է Ամերիկայի համար եւ վերակոչուած Տէր Հրանդ, որ կ՛ըլլայ գերդաստանի իններորդ քահանան։ Տէր Երուանդ մահկանացուն կը կնքէ 28 Աեպտ,1981-ին, Մոնթրէալ՝ Գանատայի մէջ, ութսուն մէկ տարեկանին։ Իր թաղման կարգն ու վերջին օծումը տեղի կ՛ունենան ձեռամբ Հիւսիսային Ամերիկայի Արեւելեան եւ Գանատայի Թեմի Հայոց Առաջնորդ Տ. Մեսրոպ Արք. Աշճեանի, Մոնթրէալի Ա. Յակոբ եկեղեցւոյ մէջ, 1981-ին։ Մարմինը կ՛ամփոփուի տեղւոյն գերեզմանատան մէջ։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Քոսութիւն

Քոսութիւնը (scabies) մորթային զօրաւոր փոխանցիկ հիւանդութիւն մըն է, որ կը յատկանշուի շատ ուժգին քերուըտուքով: Տիզ կոչուած մակաբոյծի մը վարակումով կը յառաջանայ քոսոտութիւնը: == Տիզ մակաբոյծի յատկութիւնները == Տիզ մակաբոյծը ունի հետեւեալ յատկութիւնները. Տիզը անտեսանելի է պարզ աչքով: Ան կը նշմարուի միայն մանրադիտակով: Տիզը ունի մօտաւորապէս 0.33 մմ երկարութիւն եւ 8 պզտիկ ոտքեր` հակառակ այն բոլոր մակաբոյծներուն, որոնք բոլորն ալ ունին 6 ոտքեր: Էգ տիզը աւելի երկար է, քան` առու տիզը, որուն հասակը մօտաւորապէս էգ տիզին կէս չափն է: Տիզերը խումբով կը տեղաւորուին եղունգներուն, պորտին եւ մորթի ծալքերուն մէջ: Առու եւ էգ տիզերը կը մխրճուին մորթին մէջ եւ կը յառաջացնեն ուժգին քերուըտուք, որ աւելի կը զօրանայ գիշերները: Էգ տիզն է, որ կը վարակէ եւ բոյն կը շինէ մարդու մորթին մէջ: Տիզը կ՛ապրի հիւրընկալ մորթին վրայ միայն 24-36 ժամ: Տիզը միայն կը քալէ: Ան չի կրնար թռչիլ եւ կամ ցատկել: Կ՛ապրի անշարժ եւ երկար ժամանակ 20 սանթիկրատ ջերմաստիճանէն վար միջավայրի մէջ:Շուներ եւ կատուներ կը վարակուին քոսութեամբ, բայց` տարբեր տեսակ տիզ-մակաբոյծներով: Հետեւաբար շուներու եւ կատուներու քոսութիւնը փոխանցիկ չէ մարդոց: Տիզը կը մխրճուի մորթին մէջ եւ հոն կը տեղաւորէ իր հաւկիթները, որոնք վարակուող անհատին մօտ կը զարգացնեն զգայունացում մակաբոյծի սպիտակուցներուն դէմ: Այս զգայունացումը կը յառաջացնէ քերուըտուք: Քոսութեան թխսաւորումը կը տեւէ մօտաւորապէս 6-8 շաբաթ: == Քոսութեան ախտանշանները == Քոսութեան ախտանշանները ի յայտ կու գան վարակումէն 1-2 ամիս ետք: Այս ժամանակամիջոցին, հակառակ որ ախտանշաններ չեն տեսնուիր, վարակուած անձը կրնայ վարակել ուրիշ անձ մը: Քոսոտութեան առաջին ախտանշանը զօրաւոր եւ մնայուն քերուըտուքն է, որ կը սկսի անյայտօրէն եւ առանց ազդանշանի, մարմնի զանազան բաժիններուն վրայ: Հիւանդը կը հակազդէ քերուըտուքի զգացումին` քերելով մորթին որոշ մէկ բաժինը: Քերուըտուքին հետ կամ քանի մը օրեր ետք մարմնի զանազան բաժիններուն վրայ կը յայտնուին կարմրագոյն կամ սրճագոյն պզտիկ թելանման բշտիկաւոր բարձրութիւններ` 2-6 մմ երկարութեամբ, որոնք յաճախ շատ դժուարութեամբ կը նշմարուին: Այս վէրքերը նախ կը յայտնուին մատներու միջեւ եւ ետքը` դաստակին եւ անութներուն վրայ, արմուկին ետեւը, ծունկին վրայ, ոտքին ետեւը եւ կողմերը, փորի ամբողջ շրջապատը, պորտին շուրջը, կրծքապտուկներուն վրայ եւ շուրջը, արտաքին սեռային օրկաններու շուրջը եւ յետոյքին վրայ: Վարակուած անձին ամբողջ մարմնին վրայ ընդհանրապէս միայն 10-15 տիզ կ՛ապրին, որոնք կը յառաջացնեն հազարաւոր բշտիկներ: Քոսութեան տիզը անձէ անձ կը փոխանցուի ուղղակի դպչելով. այսինքն վարակումը կը յառաջանայ, երբ քոսոտ անձի մը մարմինը հպի առողջ մարդու մը մարմնին: Վարակուած անձի մը մորթին տիզերը կը փոխանցուին առողջ անձին, եւ կը պատահի վարակումը: Տեսնուած է, որ վարակուած անհատի մը անկողինը կրնայ փոխանցման միջոց ծառայել: Սակայն սեռային յարաբերութիւնը նկատուած է քոսութեան փոխանցման հիմնական պատճառներէն մէկը: Վարակուած անձը կրնայ փոխանցել հիւանդութիւնը առողջ անհատի մը, մինչեւ այն ատեն որ ինք չէ դարմանուած եւ մինչեւ 24 ժամ իր դարմանումէն ետք: Քոսութիւնը տարածուած հիւանդութիւն մըն է բոլոր երկիրներուն մէջ: Անիկա շուտով կրնայ համաշխարհային համաճարակ մը դառնալ: Քոսութիւնը համաճարակի ձեւով կը յայտնուի խիտ հաւաքականութիւններու մէջ, օրինակ` մանկամսուրներու, դպրոցներու, բանտերու, բանակի, ծերանոցներու եւ անտուններու կեդրոններուն մէջ: Քոսութիւնը կը պատահի հաւասարապէս երկու սեռերուն մէջ եւ առանց խտրութեան` գոյնի, տարիքի եւ ժողովուրդներու ընկերատնտեսական կացութեան: Ամէն տարի ամբողջ աշխարհի մէջ կը տեսնուին մօտաւորապէս 300 միլիոն քոսութեան պարագաներ: Մանուկներու մօտ միայն գլխու քոսոտութիւնն է, որ կը պատահի: Քոսութեան ախտաճանաչումը կը կատարուի ընդհանրապէս մորթաբուժի (dermatologist) պարզ քննութեամբ` տեսնելով մորթին վրայ քոսութեան իւրայատուկ ախտանշան բշտիկները: Սակայն մորթաբուժը երբեմն կը հարկադրուի յայտնաբերել տիզը մանրադիտակային քննութեամբ: == Քոսութեան դարմանումը == Քոսութեան դարմանումը տեղի կ՛ունենայ հետեւեալ գործընթացով. Ծածկել ամբողջ մարմինը, գլուխէն մինչեւ ներբանները, ներառեալ` սեռական արտաքին օրկանները եւ յետոյքը յատուկ հակաքոսութեան օծանով մը: Պահել օծանը մարմնին վրայ լրիւ 12 ժամ: Լոգնալ գաղջ ջուրով եւ օճառով: Կրկնել վերոյիշեալ երեք կէտերը 10 օր ետք: Քերուըտուքի դէմ կարելի է գործածել հակաքերուըտուքի եւ հակագերզգայնութեան յատուկ դեղեր: Դարմանել նաեւ հիւանդին հետ սեռային յարաբերութիւն ունեցողները, անոր ընկերները եւ ընտանիքի միւս անդամները, նոյնիսկ եթէ անոնք ախտանշաններ չունին: Տաք ջուրով եւ օճառով լուալ հիւանդին անկողինի ծածկոցը, բարձի երեսը, անձեռոցը եւ հագուստները:Շատ քիչ պարագաներուն դարմանումէն ետք, մինչեւ երեք շաբաթ թերուըտուքը կրնայ շարունակուիլ, հակառակ որ բոլոր տիզերը մեռած կ՛ըլլան: Քոսութենէ տառապող անձը կրնայ ունենալ մորթային երկրորդական վէրքեր եւ բորբոքումներ, եթէ ան շարունակ քերէ քոսութեան վէրքերը: Այս պարագային հակաբորբոքումի դեղեր պարտադիր կը դառնան: Գոյութիւն ունի յատուկ քոսութեան տեսակ մը, որ կը կոչուի Նորվեկեան քոսութիւն: Անիկա կը պատահի այն անձերուն մօտ, որոնք շատ տկար դիմադրողականութիւն կ՛ունենան հետեւեալ պատճառներով` տարեցութիւն, ընկալուած դիմադրողականութեան անբաւարարութեան ախտանիշ (AIDS), մարդկային դիմադրողականութեան անբաւարարութեան ժահր (HIV) եւ աւշագեղձային ուռ (lymphoma): Անհատը կը վարակուի հազարաւոր տիզերով` հակառակ պարզ քոսութեան, ուր միայն 10-15 տիզերով կը պատահի վարակումը: == Տե՛ս նաեւ == Հեշտոցային Արիւնահոսութիւն Քիթի Արիւնահոսութիւն Վահանագեղձ Կրիփ Եւ Հարբուխ Շաքարախտ == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Ազդակ օրաթերթ, Յոդուածներ, Առողջապահական-բժշկագիտական, Տքթ. Կարպիս Հարպոյեան, 31 Յունուար 2013:

Կիլիկիա

Կիլիկիա (յուն․՝ Κιλικία, լատ.՝ Cilicia, միջին պարսկերէն՝ Klikiyā, պարթեւերէն՝ Kilikiyā, թրք.՝ Kilikya), Փոքր Ասիոյ հարաւ արեւելեան հատուածը ընդգրկող շրջան։ Իբրեւ վարչաքաղաքական հատուած՝ եղած է առանձին միաւոր՝ Խեթական թագաւորութեան ժամանակներէն մինչեւ Բիւզանդական կայսրութիւն՝ աւելի քան երկու հազար հինգ հարիւր տարի։ Ներկայիս, գրեթէ ամբողջութեամբ կը պատկանի Թուրքիոյ Հանրապետութեան, բացի Քեսապի շրջանէն, որ Սուրիոյ Արաբական Հանրապետութեան մաս կը կազմէ։ == Անուանում == «Կիլիկիա» անուանումը առաջին անգամ կը տեսնուի աքքատական արձանագրութիւններուն մէջ՝ Hilakku ձեւով։ Ոմանք կ'ենթադրեն, թէ «Կիլիկիա» անուանումը յառաջացած է եբրայերէն ֆելկիմ, ֆաչեկ կամ յունարէն կալիս, կալիկա՝ «քարքարոտ» բառերէն։ Հայերուն մօտ Կիլիկիան ծանօթ է նաեւ՝ Սիսուան անունով։ == Աշխարհագրութիւն == Կիլիկիա կը գտնուի Փոքր Ասիոյ հարաւ արեւելեան մասին մէջ։ Անոր հարաւը Միջերկրական ծովն է, հիւսիսը՝ Հայկական (Արեւելեան) Տաւրոսեան լեռնաշղթան։ Սարոս (Սիհուն, այժմ՝ Սէյհան) եւ Ճէյհան (Ճիհուն) գետերը կը ջրեն անոր դաշտերը։ Այլ մեծ գետերն են՝ Տարսոս, Լիպարիս (այժմ՝ Mezitli)։ Բոլորն ալ կը բխին Հայկական լեռնաշխարհէն։ Կիլիկիան անմիջական հարեւան է պատմական Հայաստանի գաւառներէն՝ Փոքր Հայքին:Անցեալին, Կիլիկիոյ մէջ բնակած են խեթեր, խուռիներ, յոյներ, ասորիներ եւ սեմական այլ ժողովուրդներ, ինչպէս նաեւ՝ հայեր։ Այս ժողովուրդներուն, առաջին հերթին՝ յոյներուն կը վերագրուի Կիլիկիոյ բաժանումը երեք մեծ հատուածներու՝ Լեռնային Կիլիկիա, Դաշտային Կիլիկիա եւ Բլրոտ Կիլիկիա։ Կիլիկիոյ ծովեզերքը բնական նաւահանգիստներով օժտուած է։ Հինէն ի վեր առեւտուրի հիմնական շուկայ եղած է։ Գլխաւոր քաղաքներն էին՝ Տարսոնը, Ատանան, Զէյթունը, Սիսը, Այասը։ Վերջինս կը գտնուէր Ճէյհան (Ճիհուն, Ceyhan-Jihun) գետին մօտ՝ համանուն Այասի ծոցին մէջ։ Կիլիկիոյ թագաւորութեան գոյութեան դարաշրջանին եւ ատկէ ետք, անիկա կը կոչուէր Հայկական ծոց։ Ներկայիս, Ատանա քաղաքը Թուրքիոյ մեծագոյն քաղաքներէն է, թիւով չորրորդը՝ Սթանպուլէն (յունարէն՝ Κωσταντινούπολις, Կոստանդնուպոլիս), մայրաքաղաք Անգարայէն (յունարէն՝ Άγκυρα, նախկին Անգորա) եւ Իզմիրէն ետք (յունարէն՝ Σμύρνη, Զմիւռնիա)։ Արեւմտեան հատուածին մէջ Անթալիոյ ծովածոցն է՝ համանուն նաւահանգիստով, իսկ արեւելքէն՝ Իսկենտերուն ռազմական նաւահանգիստը (յունարէն՝ Αλεξανδρέττα, Ալեքսանտրեթթա)։ Թուրքիոյ կազմին մէջ կը մտնէ նաեւ հնագոյն քաղաքներէն Անտիոքը յուն.՝ Ἀντιόχεια, ասորերէն՝ ܐܢܛܝܘܟܝܐ), որ ներկայիս վերանուանուած է Անթաքիա (թրք.՝ Antakya), որ Սուրիայէն, Ալեքսանտրեթի շրջանին՝ 1923-ին Ֆրանսան բռնի ուժով յանձնած է Թուրքիոյ։ == Պատմութիւն == Կիլիկիոյ մասին առաջին վկայութիւնները կը հասնին նախնադարէն, մեզմէ աւելի քան տասը հազար տարի առաջ՝ Նոր քարէ, Պղինձի եւ Պրոնզի դարաշրջաններէն։ Յայտնաբերուած են բազմաթիւ բերդեր ու ամրոցներ, հոգեւոր շինութիւններ, քաղաքներու եւ գիւղերու մնացորդներ։ Առաջին յիշատակումը կը թուագրուի Ք.ա. 2-րդ հազարամեակին, երբ ան կը ներառուի Խեթական թագաւորութեան կազմին մէջ։ Մինչ այդ Կիլիկիոյ տարածքը մտած է Մերձաւոր Արեւելքի այլ պետութիւններու կազմին մէջ՝ Հին Եգիպտոսի թագաւորութիւն, Աքքատ, Էպլա եւ Ասորեստան։ Խաթթիի անկումէն ետք՝ Ք.ա. 12-րդ դարէն սկսեալ, Կիլիկիոյ տարածքին կային քանի մը անկախ թագաւորութիւններ, հիմնադրուած գլխաւորաբար արամեաններու, փիւնիկէցիներու կամ յոյներու կողմէ։ Պետութեան ամէնէն ծանօթ մայրաքաղաքներէն էր Ատանան, որ հին արձանագրութիւններուն մէջ կոչուած է «Ատանավանայ»։ Կիլիկիոյ քաղաքները աշխուժ առեւտրական կապեր կը հաստատէին Արեւելեան Միջերկրականի (Փիւնիկէ, Քանաան) քաղաք-պետութիւններուն հետ։ Կիսանկախ այս վիճակը կը տեւէ մինչեւ Ք.ա. 4-րդ դարը, երբ Կիլիկիա կը մտնէ Աքամենեաններու թագաւորութեան կազմին մէջ։ Ք.ա. 333-ին Կիլիկիան կը նուաճէ Ալեքսանտր Մակեդոնացին։ Վերջինիս մահէն ետք, տէրութիւնը կը բաժնուի երեք մասի՝ արեւմուտքէն՝ Մակեդոնիան, Յունաստանի հետ միասին, հարաւէն՝ Եգիպտոսը, Պտղոմէոս զօրավարին ենթակայութեան տակ, իսկ մնացեալ բոլոր տարածքները կ'անցնին Սելեւկիոս Նիկատոր զօրավարին, որ կը հիմնէ Սելեւկեան տէրութիւնը (Ք.ա. 297 - Ք.ա. 84)։ Ք.ա. 84-ին Դաշտային Կիլիկիան մաս կը կազմէ Տիգրան Մեծի հայկական կայսրութեան։ Հայոց թագաւորը կը քաջալերէ, որ հայեր հոն հաստատուին․ այսպիսով կը դառնայ իր կայսրութեան կարեւոր առեւտրական կեդրոններէն մէկը։ Սակայն այս իրավիճակը երկար չի տեւեր եւ տարածաշրջանին մէջ կը յայտնուի նոր բռնապետական կայսրութիւն մը։ Արտաշատի պայմանագիրին համաձայն, Ք.ա. 66-ին Կիլիկիան կ'անցնի Հռոմի կայսրութեան եւ անոր կազմին մէջ կը մնայ շուրջ կէս հազարամեակ։ 395-ին, Հռոմէական կայսրութեան բաժանումին հետեւանքով, Կիլիկիան կը յայտնուի Բիւզանդիոնի կազմին մէջ։ Հետագային անիկա կը դառնայ կռուախնձոր՝ արաբներու եւ Բիւզանդիոնի միջեւ, մինչեւ 965 թուական, երբ Նիքիֆորոս Ֆոքաս կայսրը վերջնականապէս կ'ազատագրէ զայն իսլամներու լուծէն։ === Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւնը (համառօտ ակնարկ) === Արդէն ԺԱ. դարու վերջին, Բիւզանդիա կը կորսնցնէ Կիլիկիոյ վերահսկողութիւնը սելճուք թուրքերէն Մանազկերտի մէջ կրած պարտութեան հետեւանքով։ Հազարաւոր հայեր Պատմական Հայաստանէն Կիլիկիա կը տեղափոխուին (թրքական ցեղերու Պատմական Հայաստան ներխուժելէն ետք)։ Հայերուն Կիլիկիա հաստատուելուն մէջ, մեծ դեր կ'ունենայ Բիւզանդական բանակին հայազգի Փիլարտոս հրամանատարը. ան բարեացակամ կը գտնուի եւ հայ իշխաններուն հողեր կը շնորհէ։ Երեք դարերու ընթացքին (1080-1375) հայերը կը հիմնեն նախ իշխանութիւն, ապա՝ թագաւորութիւն։ 1080-ին Ռուբէն Ա. կը հիմնէ հայկական իշխանութիւնը (արդէն մեծ թիւով հայեր հոն տեղափոխուած էին), որ հետագային՝ Լեւոն Բ. դիւանագէտ իշխանին օրով, 1198-ին, թագաւորութեան կը վերածուի եւ իբրեւ պետութիւն կը կազմակերպուի։ Քաղաքները կը զարգանան, նոյնպէս հայկական մշակոյթը։ Հողագործութիւնն ու անասնապահութիւնը, արհեստները (ապակեգործութիւնը, կաշեգործութիւնը, ատաղձագործութիւնը, կերպասագործութիւնը, ներկերու պատրաստութիւնը, եւ այլն) թափ կ'առնեն։ Այաս քաղաքը իր նաւահանգիստով եւ հարուստ շուկայով առեւտուրի կեդրոն կը դառնայ։ Անոր գործը կը շարունակէ փեսան՝ Հեթում Ա․ (հիմնադիր՝ Կիլիկիոյ Հեթումեան Թագաւորութեան)։ Հայկական իշխանութիւնները շատ մօտէն յարաբերութիւններ կը մշակեն իրենց սահմանակից խաչակիր իշխանութիւններուն եւ անոնց ճամբով՝ Եւրոպայի հետ։ Առաջին անգամն էր, որ հայերը այնքան մօտիկ յարաբերութիւն կ'ունենային Եւրոպայի հետ եւ կ'ազդուէին անոր մշակոյթէն ու քաղաքակրթութենէն։ Անշուշտ այս յարաբերութիւնները թէ՛ լաւ եւ թէ վատ ազդեցութիւն կ'ունենան հայերուն վրայ։ Սակայն շուտով Կիլիկիան կ'ենթարկուի Եգիպտոսի մեմլուքներու աւերիչ յարձակումներուն, մինչեւ որ անոնք կը նուաճեն զայն՝ 1375-ին։ Լեռնային որոշ շրջաններու մէջ, քանի մը հայկական իշխանութիւններ իրենց անկախութիւնը կը պահպանեն։ Անոնցմէ՝ Զէյթունը կը մնայ կիսանկախ մինչեւ 1915։ 1515-ին Կիլիկիան կը նուաճուի Օսմանեան կայսրութեան կողմէ։ Հակառակ դարաւոր օտար գերիշխանութեան տակ մնալուն, մինչեւ 1915 թուական Կիլիկիոյ հայ ժողովուրդը մեծ թիւ կը կազմէր։ 1909-ին Կիլիկիոյ Ատանա քաղաքին մէջ յատկապէս, տեղի կ'ունենայ Երիտ թուրքերու կողմէ կազմակերպուած Կիլիկիոյ հայութեան կոտորածը։ Վեց տարի անց, Կիլիկիան հայաթափ կ'ըլլայ Հայոց Ցեղասպանութեան հետեւանքով։ Առանց նկատի առնելու ծանր կորուստները, Հայոց Ցեղասպանութիւնը վերապրած մեծ թիւով հայեր, շուտով կը վերադառնան Կիլիկիա, ուրկէ, ըստ Սեւրի պայամանգիրին, կրնային Ֆրանսա անցնիլ (այն ժամանակամիջոցին Կիլիկիան Ֆրանսային կը պատկանէր)։ Սակայն թրքական գրոհներուն տակ, Ֆրանսա առանձին կը ձգէ հայ գաղթականները։ Հերոսական դիմադրութեամբ՝ գերակշռող ու զինուած թուրք հրոսակներուն դէմ, հայ ժողովուրդը կրկին կը լքէ Կիլիկիան։ 4 Յունուար 1922-ին, Կիլիկիան կը յանձնուի թրքական իշխանութիւններուն եւ ֆրանսական զօրքը կը հեռանայ: Հայ բնակչութեան կը շնորհեն ձրի անցագիր ու Կիլիկիայէն գաղթելու արտօնութիւն կը տրուի։ Հայերը անցագիր ստանալէ ետք, կը գաղթեն դէպի Լիբանան, Սուրիա, Կիպրոս, Ֆրանսա, Յունաստան եւ Ամերիկա: ==== Կիլիկիոյ Հայոց Եկեղեցին ==== Ռուբինեան իշխանութեան սկիզբին, Հայկական եկեղեցին 1147-ին իր կեդրոնը Կիլիկիոյ սահմանին մօտերը գտնուող Հռոմկլա բերդը կը փոխադրէ։ Հոն կը մնայ շուրջ 150 տարի եւ 1293-ին կը փոխադրուի Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեան մայրաքաղաքը՝ Սիս, ու կը շարունակէ հոն մնալ անոր կործանումէն (1375) ետք ալ։ 1441-ին կաթողիկոսութիւնը կը վերահաստատուի Ս. Էջմիածինի մէջ։ Սակայն ԺԷ. դարու սկիզբին, երբ Պատմական Հայաստան կը բաժնուի Թրքական եւ Պարսկական Կայսրութիւններուն միջեւ, Ս․ Էջմիածինը Պարսկական Կայսրութեան ենթակայ կը դառնայ ու Սիսի կաթողիկոսութիւնը կը վերահաստատուի (որպէսզի շարունակէ ծառայել Կիլիկիոյ մէջ ապրող հայ ժողովուրդին)։ Հոն կը մնայ մինչեւ Առաջին Համաշխարհային Պատերազմը։ Քանի մը տարի թափառական կեանք ապրելէ ետք, Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան կեդրոնը կը փոխադրուի Լիբանանի Անթիլիաս քաղաքը։ == Տե՛ս նաեւ == Կիլիկիոյ Հայկական Թագաւորութիւն == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == Մեր Պատմութիւնը, հեղինակ՝ Կարօ (Կարապետ) Մոմճեան

Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան Պատանեկան Միութիւններ

1920-ական թուականներուն, Համաշխարհային Առաջին պատերազմին եւ անոր արհաւիքներէն ճողոպած հայութիւնը, զանազան գաղութներու մէջ կ'ապրէր անկազմակերպ անհաստատ գոյութիւն մը։ Պատանիներն ու երիտասարդներն ընդհանրապէս ամերիկեան եւ եւրոպական հոգածութեամբ հաւաքուած էին որբանոցներու մէջ։ Այդ որբանոցներէն մէկն էր նաեւ Ճիպէյլի որբանոցը Թռչնոց Բոյնը, ուր հայ տղաքն ու աղջիկները կը դաստիարակուէին հայկական ու ազգային մթնոլորտէն բոլորովին հեռու դաստիարակութեամբ եւ ենթակայ էին իրեց դիմագիծը կորսնցնելու վտանգին՝ միսիոնարական ցանցերու ուժեղ ազդեցութեան տակ։ Որբ այս տղաքը ունէին այն ատեն իսկ դաշնակցութեան շարքերուն մէջ գտնուող ուսուցիչներ, ինչպէս Հայկ Պալեան, Ստեփան Տարտունի։ Այս վերջինները աշակերտներու հոգին կը թրծէին ազգային ապրումներով եւ իրենց պահերը յաճախ կը յատկացնէին կուսակցական քարոզչութեան։ Այդ պատճառով իսկ բախումներ կ'ունենային որբանոցի տնօրէնութեան հետ եւ դուրս կը դրուին դպրոցէն, անոնց հետ միասին մօտ քառասուն հոգի հաշուող որբերու խումբ մը։ Մինչ այդ արդէն նուազ թիւով հայութիւն հաշուող շրջաններէ հայեր կը հասնէին Լիբանան։ Ցերեկները՝ անոնք կը թափառէին Պէյրութի փողոցներուն մէջ գործ մը ճարելու յոյսով, իսկ գիշերները՝ միշտ ալ յուսախափ եւ քիչ մը աւելի մտահոգ կը վերադառնային Ս. Նշանի այն ատեն վանքի շրջաբակը եւ իրենց գիշերը կ'անցնէին չոր գետնի վրայ, անօթի ու անօգնական։ Այս կացութեան մէջ է, որ անոնք կը մտածեն եւ կը ծրագրեն հայկական միութիւն մը հիմնել՝ միասնաբար ճակատելու համար այն բոլոր դժուարութիւններու դէմ,որոնք կը սպառնային իրենց հայութեան եւ հայկական դիմագիծին։ Այդ շրջանին. Լիբանանի մէջ, շատ նեղ եւ սահմանափակ պայմաններու մէջ կը գործէր Հ.Յ.Դաշնակցութիւնը, որուն հետ սերտօրէն կը գործակցէր նաեւ 1904-ին Զաւարեանի ջանքերով կազմուած երիտասարդ դաշնակցական ուսանողներու խումբը Զաւարեան Ուսանողական Միութիւնը։ Որբ տղոց ուսուցիչները՝ ընկ. Հայկ Պալեանն ու ընկ. Տարտունին կապը կը հանդիսանան իրենց աշակերտներուն եւ այդ կազմակերպութիւններուն միջեւ։ Հայ որբերու խմբաւորումը կը դառնայ կորիզը նորակազմ Հ.Յ.Դ. Պատանեկան Միութեան, որուն առաջին հաւաքավայր ակումբը կ'ըլլայ Զոքաք Էլ Պլաք պողոտայի անկիւնը գտնուող հին ու փլփլած քանի մը սենեականոց յարկաբաժինը։ Միութեան այդ կորիզին իրենց աջակցութիւնը կը բերեն կոմիտէի անդամ եւ դաշնակցութեան այլ ընկերներ, ինչպէս տոքթ. Էթեմեզեան, Ա. Սահակեան Վ. Սահակեան, Յ. Շահինեան, Գ. Գանտահարեան, տոքթ. Ոթուքեան, տոթք. Գուլաքեան, Թ. Սահակեան Ս. Սահակեան եւ այլն։ Միութեան առաջին վարիչ կը նշանակուի Վարդան Գէորգեան։ Միութեան կազմակերպչական եւ դաստիարակչական աշխատանքներուն լը լծուին նաեւ Զաւարեան Ուսանողական Միութիեան ընկերները։ == Հ.Յ.Դ. Պատանեկան միութիւններու Կանոնագիր == «Հ.Յ.Դաշնակցութեան կազմակերպութեան համար հիմնական նշանակութիւն ունին հայ պատանիները, որոնք վաղուան երիտասարդներն են, վաղուան սերունդն են եւ պէտք է յանձն առնեն շարունակել Հ.Յ.Դաշնակցութեան գործը, մինչեւ հետապնդուած նպատակներու իրականացումը։ Ուստի, պատանեկան միութիւնները մղում պէտք է տան հայ պատանիներու եւ պարմանուհիներու բարոյական, գաղափարական, մտային եւ ֆիզիքական զարգացման անոնց փոխանցելով նաեւ ազգային, կուսակցական եւ քաղաքացիական կրթութիւն եւ դաստիարակութիւն։ Հ.Յ.Դաշնակցութեան կազմակերպութիւն գոյութիւն ունեցող շրջաններուն մէջ անհրաժեշտ է անպայման կազմակերպել պատանեկան միութիւններ։ Դաշնակցական պատանեկան միութիւնները պէտք է կոչուին «Հ.Յ.Դաշնակցութեան Լիբանանի Պատնեկան Միութիւններ»։ Իսկ իւրաքանչիւր պատանեկան միութիւն պէտք է կրէ Հ.Յ.Դաշնակցութեան վաստակաւոր եւ ականաւոր դէմքերէն կամ յեղափոխական դրուագներէն մէկուն անունը։» (Նախաբան՝ Հ.Յ.Դ. Պատանեկան Միութիւններու կանոնագիր) == Կուսակցական դաստիարակութիւն == Միութեան կազմութենէն քանի մը տարի ետք, երբ կացութիւնը աւելի կայուն կը դառնայ, կը մտածուի շարքային ընկերներու պատրաստութեան մասին։ Արդէն 18 տարիքը թեւակոխած պատանիներ կը կոչուէին «երէց պատանի»։ Այս խումբին համար կը կազկմակերպուի կուսակցական դասախօսութիւններու շարք մը, որ ընդհանրապէս կը պարունակէր Դաշնակցութեան պատմութիւնը, գաղափարաբանութիւնն ու հետապնդած նպատակները, նաեւ բաղդատական մը դաշնակցական եւ այլ գաղափարաբանութիւններու միջեւ։ Դասախօս ընկերները ընդհանրապէս կու գային Զաւարեան Ուսանողական միութենէն։ Պարբերաբար դասախօսութիւններ կու տային Լեւոն Շանթ, Նիկոլ Աղբալեան, Գասպար Իփէկեան, Արշակ Յովհաննէսեան, Սուրէն Բաբախեան, Գառնիկ Կիւզէլեան, Էդուարդ Սարոնեան եւ ուրիշներ։ Դասախօսներու այս փաղանգին գլխաւորը կարելի է համարել, սակայն պատանեկան միութիւններու ընդհանուր վարիչ (1935-1942) Արշակ Յովհաննէսեանը։ == Լիբանանի Մէջ == === Հ.Յ.Դ. Լիբանանի Պատանեկան Միութիւններու Յառաջացում === 1923 25 Մարտին, Ճիպէյլի որբանոցէն արձակուած որբերէն հինգ հոգի նախաձեռնարկ եղան հիմնելու Պէյրութի «Հ.Յ.Դ.Պատանեկան Միութիւն»ը։ Առաջին ժողովը գումարուեցաւ տասը որբերու ներկայութեամբ, անոնցմէ վեցին, եկեղեցւոյ բակին մէջ կառուցած տախտակէ խրճիթին մէջ։ Այս Պատանեկան միութիւնը կազմեց «Ծաղիկ» անունով գրական հաւաքածոյ մը եւ հրապարակեց «Ովասիս» ամսագիրը։ Պատանեկան Միութեան Պատգամաւորական Ա. ժողովը տեղի ունեցաւ 23 Փետրուար, 1925-ին, որմէ ետք Պատանեկան Միութիւններ կազմուեցան նաեւ Ճիւնիի, Զահլէի եւ Ռայաքի հայաշատ կեդրոններու մէջ։ === Միութիւններ === Լիբանանի մէջ ցարդ կազմուած են 18 պատանեկան միութիններ. Ստորեւ կը ներկայացնենք զանոնք իրենց աշխարհագրական շրջաններով։ «Ազատամարտ» - Էշրեֆիէ. «Արմէն Գարօ» - Ֆանար. «Աղբալեան» - Անթիլիաս. «Արշակ Ջամալեան» - Թրիփոլի. «Բաբգէն Սիւնի» - Արեւմտեան Պէյրութ հիմնուած. «Գարեգին Նժդեհ» - Զալքա. «Գէորգ Չաւուշ» - Նորաշէն. «Զաւարեան» - Թրատ հիմնուած՝ 1949-ին. «Կոմս» - Ռաուտա հիմնուած՝ 1980-ին. «Հրայր Դժոխք» - նախկին՝ «Խանասոր», Արագած, հիմնուած՝ 1956-ին. «Մուրատ» - Հայաշէն, հիմնուած՝ 1938-ին. «Յառաջ» - Այնճար հիմնուած՝ 1940-ին. «Նաւասարդեան» - Ամանոս, հիմնուած՝ 1964-ին. «Ռոստոմ» - Մարաշ. «Սեպուհ» - նախկին՝ «Դանիէլ Վարուժան», Մար Մխայէլ. «Սերգէյ» - Նահր Էլ Մոթ. «Սերոբ Աղբիւր» - Ճիպէյլ. «Քրիստափոր» - Սիս.Ներկայիս կը գործեն 15 պատանեկան միութիւններ՝ «Ազատամարտ» - Էշրեֆիէ. «Արմէն Գարօ» - Ֆանար. «Աղբալեան» - Անթիլիաս. «Արշակ Ջամալեան» - Թրիփոլի. «Գարեգին Նժդեհ-Սերգէյ» - Զալքա. «Գէորգ Չաւուշ» - Նորաշէն. «Զաւարեան» - Թրատ հիմնուած՝ 1949-ին. «Կոմս» - Ռաուտա հիմնուած՝ 1980-ին. «Հրայր Դժոխք» - նախկին՝ «Խանասոր», Արագած, հիմնուած՝ 1956-ին. «Մուրատ» - Հայաշէն, հիմնուած՝ 1938-ին. «Յառաջ» - Այնճար հիմնուած՝ 1940-ին. «Նաւասարդեան» - Ամանոս, հիմնուած՝ 1964-ին. «Ռոստոմ» - Մարաշ. «Սերոբ Աղբիւր» - Ճիպէյլ. «Քրիստափոր» - Սիս. === Սօսէ աղջկանց Պատանեկան Միութիւն === Պատանեկան Միութեան կազմութեան սկզբնական շրջանին կարելի չ'ըլլար մտածել միութիւնը երկսեռ դարձնելու մասին։ Աւելի ուշ՝ 1936-ին կը կազմուի «Սօսէ» միութիւնը որուն կ'անդամակցէին ոչ համալսարանական եւ հետեւաբար Զաւարեան Ուսանողակամ Միութենէն ներս տեղ չունեցող աղջիկներ։ «Սօսէ» կեանք կ'ունենայ միայն երկու տարի, մինչեւ 1938, եւ անոր առաջին վարիչը կ'ըլլայ ընկ. Մուշեղ Իշխան։ == Կարծիքներ Դաշնակցական Պատանիին Մասին == Վաղուան հայութիւնն է, որ կը մեծնայ պատանեկան համախմբումին մէջ։ Հոն է, որ կը կազմաւորուի նոր հայութիւնը, այդ խանդավառ սրտերուն մէջն է, որ կը մակարդուի հայ ժողովուրդին նուիրուելու ազնուագոյն գաղափարը։ Ու այդ բոցավառ սրտերուն մէջ, այդ հրդեհուած հոգիներուն մէջ կը ծնի վաղուան մտաւորականը, ղեկավարը, գրագէտը, քաղաքական գործիչը, ու ամէնէն առաւել հերոսը, որ իր կեանքը պիտի դնէ հայկական ազատամարտի ճանապարհին վրայ։» - Կարօ Սասունի «- Ի՞նչ ենք սպասում մենք Հ.Յ.Դ. Պատ. կազմակերպութիւնից։ Բնականոն պայմաններում պատասխանը ինքնաբերաբար շատ պարզ կը լինէր՝ ականաւոր յաջորդներ պատրաստել մեզ համար։ ... Ինչ եւ լինի, ժամանակն ու միջավայրը, գաղափարական ու բարոյական ենթահողը չեն կարող ‘ոխուիլ, որովհետեւ տուեալ պայմաններում դաշնակցականը պէտք է լինի բարոյական անհատ, որ ձգտում անձնուիրաբար Հայրենիքի, Ազատութեան եւ ընկերային Արդարութեան պայմաններ, որոնք իբրեւ ‘արոս, պէ՛տք է լուսաւորեն դաշնակցական պատանիի կեանքի ուղին։» - Սիմոն Վրացեան «Պատանեկան Միութիւնները չեն աւարտած իրենց դերն ու առաքելութիւնը։ Որքան ալ պայմանները ‘ոխուած ըլլան, որքան ալ նոր սերունդը դաստիարակութեան աւելի լայն դաշտեր ունենայ, այսօր Պատանեկան միութեան ակումբները պէտք է մնան ազգային ապրումի ներշնչարաններ եւ մաքուր ու գաղափարական նկարագիրներու կերտիչները։» - Մուշեղ Իշխան «Դաշնակցական անուշ պատանիներ, Դաշնակցութեան դպրոցին մէջ թրծուեցէք, թրծեցէք ձեր հոգին՝ ծանօթանալով մեր պանթէոնի հարստութիւնը կազմող Անուններու կեանքին, անսահման նուիրումին։ Մոռցէք վայրկեան մը առօռրեան, նայեցէք ապագային, որովհետեւ ապագան դուք էք։ Իսկ Դաշնակցութեան ապագային ուժը, կախում ունի ձեր հզօրութենէն։» - Բաբգէն Փափազեան

Փերիքլիս

Փերիքլիս կամ Փերիքլիս Քսանթիփու օ Հոլարղեւս (յուն․՝ Περικλής, Περικλής του Ξανθίππου ο Χολαργεύς), աթենացի յոյն քաղաքագէտ, հռետոր եւ սպարապետ։ Ապրած է Աթէնք Ք․Ա․ 5-րդ դարուն` ծանօթ նաեւ իբրեւ «Ոսկեդար» եւ կամ «Փերիքլիսին Դարը»: == Կենսագրական գիծեր == === Առաջին տարիները === Փերիքլիս ծնած է Աթէնք՝ Հոլարղոս (Աթէնքի հիւսիսը) Ք․Ա․495/494։ Հայրն էր Ք․Ա․ 5-րդ դարու Աթէնքի սպարապետ եւ քաղաքագէտ Քսանթիփոս․ ան աթենացիներուն բանակին ղեկավարն էր Միքալիի նաւամարտին՝ Ք․Ա․479։ Իսկ մայրը՝ Աղարիսթի կը սերէր Աթէնքի ազնուական եւ հզօր Ալքմէոնիտոն ընտանիքէն։ Ըստ Իթոտոթոսի եւ Պլութարհոսի, Փերիքլիսի ծնունդէն քանի մը օր առաջ, մայրը երազ մը կը տեսնէ թէ ան զաւակի տեղ առիւծ մը պիտի ծնէր։ Ընտանիքը կը հաւատայ թէ երազը լաւ նշան է, որովհետեւ առիւծը զօրութիւն եւ պատիւ կը ներկայացնէ։ Փերիքլիս կը պատկանէր Աքամանտիտա «ֆիլի»ին (հին Աթէնքի 10 տոսմացեղախումբերէն մին)։ Կ՛աշակերտէ այդ ժամանակի հանրածանօթ փիլիսոփաներուն մօտ՝ Զինոն օ Էլէաթիս, Փրոթաղորաս եւ Անաքսաղորաս։ Իսկ երաժշտութիւն կ՛ուսանի նոյնպէս այդ ժամանակի ծանօթ Տամոնասի եւ Փիթոքլիտիսին մօտ։ === Քաղաքական ասպարէզ === Փերիքլիսին քաղաքական ասպարէզը կը սկսի, երբ ան կը յաջողի խեցեվճիռի (εξοστρακισμός ostracism) միջոցով մեկուսացնել գլխաւոր քաղաքական մրցակիցը՝ պահպանողական Քիմոնաս (Միլթիատիս սպարապետին զաւակը)։ Փերիքլիս կը յաջողի մնալ իշխանութեան վրայ, շնորհիւ իր «չափազանցուած» ժողովրդականութիւն վայելող քաղաքականութեամբ։ Աթէնք Միջերկրականի ամենահզօր եւ հին աշխարհի ամենահամբաւաւոր քաղաքը պիտի հանդիսանաj։ ==== Փերիքլիսին ըրած գլխաւոր փոփոխութիւնները ==== Ք․Ա․458-ին, կը նուազեցնէ անձի մը սեփական հարստութեան ծաւալի չափանիշը, որպէսզի ոեւէ աթենացի կարողանայ Էփոնիմոս Արհոն (Επώνυμος Άρχων Մականուանած Արքոն/իշխանապետ) դառնայ։ Ք․Ա․454-ին Իլիէայի դատաւորներուն ամսավճարը կ՛աւելցնէ։ Ք․Ա․-ին, կ՛օրէնսդրէ հետեւեալ օրէնքը (որ հետագային ծանր հետեւեանքներ պիտի բերէ իր անձնական կեանքին մէջ)՝ անձ մը Աթէնքի քաղաքացի կրնայ դառնալ միայն եթէ երկու ծնողներն ալ Աթենացի ըլլան։ Այս օրէնքը յատկապէս կ՛ազդէ ազնուականներուն խաւին, որովհետեւ ընդհանրապէս ազնուականներուն զաւակներուն ծնողներէն մէկը ուրիշ քաղաքէ կ՛ըլլայ։Փերիքլիս կը հաւատար թէ ժողովուրդին ազդեցութիւնը զօրացնելով պիտի կարողանայ աճեցնել Աթէնքի ռազմական ուժը եւ մանաւանդ ծովուժը։ Աթէնքի նաւերուն թիաւարողները կը պատկանէին ժողովուրդի լայիք խաւերուն։ Ան հետզհետէ Աթէնքի քաղաքական կեանքին մէջ՝ մինչեւ իր մահը (Ք․Ա․429), բացարձակ գերիշխանը կը դառնայ։ Երբ Քիմոնաս իր տասնամեայ աքսորէն կը վերադառնայ, Փերիքլիսի ժողովրդավարական փոփոխութիւններուն դէմ չի հակազդեր։ Այս ուղղութեամբ պատմաբանները տարակարծիք են։ Շատեր կը հաւատան թէ Փերիքլիսին առած այդ քայլերը չափէն աւելի հնարաւորութիւն տուին քաղաքական ուժերու զարգացման․ անոնք մաշեցուցին Աթէնք քաղաք-պետութիւնը եւ կամ ալ ժողովրդավարութիւնը զարգանալու ուրիշ դաշտ, հնարաւորութիւն չունեցաւ։ == Փերիքլիս, Աթէնքի բացարձակ ղեկավար == === Աթէնքի ղեկավար === Փերիքլիս կը նուիրուի հոն ուր կարող էր՝ Աթէնքի ներքին կառավարման եւ քաղաքին իշխանատիրութեան։ Այս ձեւով կը յաջողի «քաղաքական ամուսնութիւնը»՝ միացումը իր ղեկավարած ժողովրդավար ուժերուն եւ Քիմոնասի ղեկավարած պահպանողական ուժերուն միջեւ։ Ք․Ա․451/450-ին, Փերիքլիս Քիմոնասի ղեկավարութեամբ Կիպրոս բանակ կը ղրկէ պարսիկներուն դէմ կռուելու համար եւ Կիպրոսի Սալամինա ճակատամարտին Աթէնք կը յաղթէ, սակայն երկու տարի ետք՝ Ք․Ա․449-ին Քիմոնաս կը հիւանդանայ ու կը մահանայ։ === Պելոպոնեսեան առաջին պատերազմ === Փերիքլիս կը ղեկավարէ Աթէնքի բանակին պազմակերպչական աշխատանքները Պելոպոնեսեան առաջին պատերազմի ընթացքին։ Աթէնքի եւ Սփարթիին ու իրենց դաշնակիցներուն միջեւ պատերազմ մըն էր որ տեղի ունեցաւ Դասական Հնադարի երկու մեծ ուժերուն շահերուն համար։ Պատերազմի ծագման նաեւ դեր կը խաղան Աթէնքի գլխաւոր դաշնակիցները՝ Մեղարա եւ Արղոս․ վերջինը Սփարթիին աւանդական թշնամին էր։ Ք․Ա․454-ին, Աթէնքի ուժերը Փերիքլիսի ղեկավարութեամբ կը յարձակին Սիքէոնա (Հին Կորնթոսի արեւմուտքը) եւ Աքարնանիա (Կորնթոսի ծոցին հիւսիսի ափեր, կեդրոնական Յունաստանի արեւմուտք) քաղաքներուն վրայ։ Երբ Քիմոնաս աքսորէն կը վերադառնայ, Փերիքլիս անոր կը վստահի Աթէնքի բանակին ղեկավարութիւնը, իսկ ինք կը բաւարարուի Աթէնքի մէջ ունեցած պարտաւորութիւններով։ Կարգ մը պատմաբաններ կը նշեն թէ Փերիքլիս այս որոշումը առած է, որովհետեւ ինք ռազմական փորձառութիւն չէ ունեցած, իսկ Քիմոնաս յայտնի էր իբրեւ ռազմավարութեան քաջածանօթ՝ Պարկական պատերազմներու վերջաւորութեան իր տարած յաջողութիւններուն շնորհիւ։ Ք․Ա․449-ին, Փերիքլիս կ՛առաջարկէ ստեղծումը յունական քաղաք-պետութիւններու համադաշնակցութեան մը, որպէսզի վերաքննուի Պարսկական արշաւանքին ընթացքին (Ք․Ա․480) քանդուած յուշարձաններու վերագանգնումի հարցը։ Սակայն այդ գաղափարը չ՛իրագործուիր Սփարթիին կարծր կեցուածքին պատճառով։ Երկրորդ Սուրբ Պատերազմի ընթացքին, Փերիքլիս Ֆոքիտան կ՛օգնէ, որպէսզի վերջինը Տելֆին վերագրաւէ եւ Տելֆիի Պատգամախօսը իր հսկողութեան տակ ունենայ։ Ք․Ա․447-ին Փերիքլիս կը յաջողի Կէլիպոլի թերակղզիէն բարբարոսները վտարել։ Ռազմական կարեւորութեամբ այդ շրջանը Աթէնքի գաղթօճախ կը դարձնէ աթենացիներ հոն բնակեցնելով։ Ք․Ա․446-ին Մեղարա եւ Էվիա կ՛ապստամբին ու կը հեռանան Աթէնքի հովանաւորութենէն։ Փերիքլիս կը յարձակի Էվիային վրայ․ կը պատժէ Հալքիտայի բնակիչները անոնց վրայ ծանր տուգանքներ դնելով։ Իսկ Իսթիէայի բնակիչներուն, որոնք աթենեան ցռկանաւի նաւազները սպանած էին, քաղաքէն կը վտարէ եւ 2 000 աթենացիներ հոն կը բնակեցնէ։ Ք․Ա․446/445 ձմրան Սփարթիին հետ կը համաձայնի եւ «Եռեսնամեայ Խաղաղութիւն» դաշինքը կը կնքուի։ === Աքրոփոլիին վերակառուցումը === Ք․Ա․449-ին Փերիքլիս կ՛առաջարկէ Աթէնքի քաղաքացիներուն Աքրոփոլիին վերակառուցումը։ Աքրոփոլին քանդուած էր Քսերքսես Ա․-ի Աթէնք արշաւանքին ընթացքին՝ Ք․Ա․480։ Աշխատանքները կը գլխաւորէ Ֆիտիաս։ Պարսկական պատերազմներու վերջաւորութեան՝ Ք․Ա․ 478, կը ստեղծուի Տիլոսեան Դաշինքը, Աթէնքի գլխաւորութեամբ։ Մինչեւ Ք․Ա․ 454, Տիլոս կը պահուէր դաշինքին գանձը․ Փերիքլիս զայն Աթէնք կը փոխադրէ։ Գանձէն լուրջ գումար մը կը գործածուի եւ կը կառուցուին Համաշխարհային Ժառանգութեան Յուշարձաններ՝ Փարթենոնաս (Παρθενώνας), Էրեհթիօ, Փրոփիլէա եւ Ափդերու Նիքիս տաճարը։ Փերիքլիս ինքը կը հսկէր վերակառուցման աշխատանքները, որոնք կը տեւեն 15 տարի։ Սակայն քանի մը կառոյցներ կիսատ կը մնան Պելոպոնեսեան պատերազմի ծագման պատճառով, ինչպէս նաեւ Փերիքլիսի մրցակցութիւնը հակառակորդներուն հետ։ === Պահպանողականներու վերջնական պարտութիւնը === Ք․Ա․444-ին, իշխանութեան գլուխը անցնելու համար լրջօրէն կը հակադրուին Փերիքլիսի ղեկավարած ժողովրդավարական հատուածը եւ պահպանողական հատուածը։ Պատճառը Աթէնքի մէջ կառուցուող մեծածախս գործերն են։ Փերիքլիս կ՛ամբաստանուի թէ քաղաքին դրամագլուխը կը վատնէ այդ ուղղութեամբ։ Սակայն ան կը ներկայանայ Քաղաքացիներու Ատեանին Εκκλησία του Δήμου (կը բաղկանայ 500 ընտրուած ներկայացուցիչներէ՝ 50 իւրաքանչիւր «Ֆիլի»է թաղապետութիւն կամ տողմացեղախումբ) առջեւ եւ կը յայտարարէ թէ կառուցման ծախսերը պիտի հատուցանէ իր սեփական հարստութենէն, պայմանաւ որ կառոյցներուն վրայ իր անունը փորագրուի։ Ներկաները բուռն ծափերով կ՛ընդունին Փերիքլիսի յայտարարութիւնը։ Այս ուղղութեամբ, անոր ժամանակակից պատմաբան Թուքիտիտիս յայտնած է հետեւեալ խօսքը․- === Աթենեան գերիշխանութիւն === Փերիքլիս կ՛ուզէր Աթէնքի գերիշխանութիւնը կայունացնել եւ ամրապնդել։ Տիլոսեան Դաշինքի Աթենեան Գերիշխանութեան վերածումի զարգացումը կը յստականայ Փերիքլիսի ժամանակ, շնորհիւ անոր առած որոշումներուն եւ ռազմական քայլերուն։ === Սամոսի պատերազմը === Ք․Ա․440-ին Փրիինիի (Փրիինի․ հին յունական քաղաք, Փոքր Ասիոյ հարաւ-արեւմտեան ափերուն, Միքալիին մօտ) տիրութեան համար Սամոսի եւ Միլիթոսին միջեւ պատերազմ կը ծագի։ Միքալիցիները Աթէնքէն օգնութիւն կը խնդրեն, որպէսզի պատերազմը դադրի։ Պատերազմի դադարեցման համար Աթէնքի դիմումին Սամոսցիները կը մերժեն։ Փերիքլիս կը հակազդէ համոզելով աթենացիներուն թէ Սամոսի մերժումը Աթէնքին իրաւունք կու տայ կարգն ու կանոնը պարտադրելու։ Սամոսի նաւամարտին Աթէնքի նաւատորմիղի ղեկավարներն են Փերիքլիս եւ ինը սպարապետներ, ի միջի այլոց՝ Սոֆոքլիս։ Աթէնք կը յաղթէ եւ Սամոս կը հաստատուի աթենասէր կառավարութիւն։ Երբ սամոսցիները կ՛ապստամբին, Փերիքլիս 8 ամիս պաշարումէ ետք, կը ստիպէ Սամոսի ղեկավարներուն յանձնուին։ Ապա, կ՛ուղղուի Վիզանտիօ (Բիւզանդիոն) եւ վերջ կը դնէ ապստամբութեան մը։ Հոն պատիւներ կը շնորհէ Սամոսի եւ Բիւզանդիոնի կռիւներուն զոհուած աթենացի զինուորներուն։ === Փերիքլիս Պոնտոսի ափերը === Ք․Ա․438-436, Փերիքլիս Աթէնքի նաւատորմիղը Պոնտոսի ափերը կ՛ ուղղէ։ Հոն բարեկամական կապեր կը հաստատէ յունական ծովափնեայ քաղաքներուն հետ։ === Միջին Պարիսպը եւ Քլիրուհի === Ք․Ա․440-ին Աթէնքի պահպանութեան համար, կը կառուցէ «Միջին Պարիսպը»։ Փերիքլիս Ք․Ա․444-ին Անտրոսի, Նաքսոսի եւ հարաւի Իտալիոյ Թուրյի (Փերիքլիսի նախաձեռնութեամբ հին Սիվարիս քաղաքին տեղ կը կառուցուի Թուրյին), ինչպէս նաեւ Մակեդոնիոյ Ամֆիփոլի (Ք․Ա․437 - Ք․Ա․436) շրջանները կը ստեղծէ նոր «քլիրուհի»ներ (քլիրուհի․ աթենացիներուն շնորհած հողատարածքներ)։ == Պելոպոնեսեան Պատերազմ == (տե՛ս բուն արձանագրութիւն) === Պատերազմը չծագած === Պատերազմը չծագած, Փերիքլիս, կողակիցը՝ Ասփասիա եւ անոնց ընկեր Ֆիտիաս (Աքրոփոլիին գլխաւոր քանդակագործ ու աշխատանքներուն ընդհանուր հսկիչը) դատական յարձակումներու դիրախ կը դառնան․- Ասփասիա․ կը մեղադրուի իբրեւ հասարակ կին։ Անպարտ կ՛արձակուի։ Ֆիտիաս․ կը մեղադրուի թէ Աքրոփոլիին վերակառուցման ընթացքին մեծ գումար մսխած է։ Կը բանտարկուի ու բանտին մէջ կը մահանայ։ Փերիքլիս․ Աթէնքի Քաղաքացիներու Ատեանը Փերիքլիսը կ՛ամբաստանէ պետական դրամի մսխումի համար։ Փերիքլիս կը ներկայանայ Քաղաքացիներու Ատեանին Εκκλησία του Δήμου (կը բաղկանայ 500 ընտրուած ներկայացուցիչներէ՝ 50 իւրաքանչիւր «Ֆիլի»է թաղապետութիւն կամ տողմացեղախումբ) առջեւ եւ կը յայտարարէ թէ կառուցման ծախսերը պիտի հատուցանէ իր սեփական հարստութենէ, պայմանաւ որ կառոյցներուն վրայ իր անունը փորագրուի։ Ներկաները բուռն ծափերով կ՛ընդունին Փերիքլիսի յայտարարութիւնը։ Անպարտ կ՛արձակուի։Ըստ կարգ մը պատմաբաններու, Փերիքլիս տեսնելով թէ իր քաղաքական դիրքը լուրջօրէն վտանգուած է պատերազմէն գիտակցաբար խոյզ չի տար։ === Պատերազմը === Պատերազմը կը տեւէ 26 տարի՝ Ք․Ա․431 - Ք․Ա․404։ Կը զարգանայ Յունաստանի ամբողջ տարածքին, Մեծ Յունաստան եւ Փոքր Ասիա։ Երկու կողմերն ալ կը տուժեն։ Կը յաղթէ Պելոպոնեսեան դաշինքը՝ Սփարթի եւ դաշնակիցները։ Պելոպոնեսեան պատերազմը բոլոր յոյներուն համար կործանիչ էր եւ անոր իսկական դրդապատճառները մինչեւ այսօր պատմաբաններու միջեւ բանավէճի հարց են։ Կարգ մը պատմաբաններ Փերիքլիսը կը մեղադրեն, օրինակ՝ Պլութարհոս, իսկ ուրիշներ ալ Սփարթին, օրինակ՝ Թուքիտիտիս։ ==== Եղելութիւնները ==== Փերիքլիս կը հաւատար թէ պատերազմը Պելոպոնեսեան Դաշնութեան (Սփարթի եւ իր դաշնակիցները) հետ անխուսափելի է։ Պատերազմը կը ծագի Ք․Ա․431-ին երբ Սփարթացիները Ատիկէ կը ներխուժեն եւ Աթէնքի պարիսպներէն դուրս գտնուող շրջանները կը կողոպտեն։ Ք․Ա․432-ին Փերիքլիս Մեղարային տնտեսական արգելափակում կը պարտադրէ քայքայելով անոր տնտեսութիւնը եւ վտանգելով Եռեսնամեայ Խաղաղութեան դաշինքը՝ Մեղարա Սթարթիին դաշնակիցն է։ Սփարթի խորհդակցելէ ետք իր դաշնակիցներուն հետ, կը պահանջէ Ալքմէոնիտոն ընտանիքին Աթէնքէն վտառումը՝ Փերիքլիսը ներառեալ եւ ետ առնել Մեղարային տնտեսական արգելափակումը։ Աթենացիները կը հետեւին Փերիքլիսի ցուցմունքներուն։ Կը մերժեն Սփարթիի արտառոց պահանջները, վստահ ըլլալով թէ ռազմական գետնի վրայ գերազանց են։ Անոնք քաղաքը կը լքեն եւ Աթէնքի պարիսպներուն ետեւը կ՛ամրացուին։ Նոյնը կ՛ընէ Ատիկէի հողագործ խաւը, սակայն անկամ եւ դժգոհ այս որոշումէն։ Փերիքլիս հողագործներուն կը հանդարտեցնէ խոստանալով թէ եթէ թշնամին չքանդէ պարիսպներուն ետեւը գտնուող իր անշարժ գոյքը, ան պետութեան պիտի յանձնէ։ Անոնք տեսնելով սակայն պարիսպներէն դուրս գտնուող Փերիքլիսի անշարժ գոյքի աւերումը սփարթացիներուն կողմէ, իրմէ կը դժգոհին եւ շատեր զայն կը մեղադրեն պատերազմի ծագման համար։ Մինչ Սփարթիի բանակը Ատիկէ կը մնայ եւ Աթէնքէն դուրս տարածքները կը կողոպտէ, Փերիքլիս 100 նաւեր կը ղրկէ Պելոպոնեսի ափերը կողոպտելու համար։ Ան կ՛առաջարկէ օրէնք մը, որով Աթէնք պէտք էր երաշխաւորէ 1 000 դալանտա եւ 100 նաւեր, այն պարագայի որ ծովէն յարձակումի դիրախ դառնար։ Փերիքլիս կը հետեւէր Թեմիսթոքլիսի ռազմական մտածելակերպին․ Աթէնք պէտք է ապաւինի իր ծովուժին եւ Պելոպոնիսցիները՝ Սփարթացիները ցամաքին վրայ անյաղթելի կը նկատէր։ Կը փորձէ մեղմացնել սփարթացիներուն բանակին ցամաքի վրայ ունեցած առաւելութիւնը վերակառուցելով Աթէնքի պարիսպը։ Ք․Ա․430-ին Աթէնքի բանակը Մեղարան կը գրաւէ եւ քանի մը ամիս ետք Փերիքլիս կ՛ասմունքէ նշանաւոր «Էփիթաֆիօ Լողոս»ը․ յուզիչ խօսքը կը գովաբանէ ժողովրդավարութիւնն ու անոր արժանիքները եւ կը պատուէ պատերազմի առաջին տարուան ընթացքին Աթէնքին համար զոհուած զինուորները։ Խօսքը կը գտնուի Թուքիտիտիսի «Պելոպոնեզեան պատերազմի իսթորիէ» գործին մէջ՝ հատոր Բ․ (2.35 - 2․44), 2․43 բաժին․- Նոյն տարին Սփարթացիները երկրորդ անգամ ըլլալով Ատիկէն կը կողոպտեն եւ այդ տարուան ամրան Աթէնքի մէջ մեծ համաճարակ մը կը պայթի։ Աթէնք կը կորսնցնէ բնակչութեան մեծ մասը։ Բնակիչները Փերիքլիսին դէմ ոտքի կ՛ելլեն եւ ան կը ստիպուի ինքզինքը պաշտպանել իր վերջին դիւրայոյզ խօսքով, որուն մէկ մասը Թուքիտիտիս արձանագրած է իր «Պելոպոնեզեան պատերազմի իսթորիէ» գործին մէջ (2․60-64)։ Ժամանակ կը շահի, սակայն ներքին թշնամիները կը յաջողին իրմէ խլել Սպարապետի տիտղոսը եւ զայն պատժել դրամական տուգանքով՝ 15․000 - 50․000 դալանտա։ Սակայն ան չի վհատիր եւ կրկին կը շահի Աթէնքի բնակիչներուն վստահութիւնը եւ Ք․Ա․429-ին Սպարապետ կը վերընտրուի ու կը ստանձնէ Աթէնքի բանակին հրամանատարութիւնը։ Մեծ համաճարակը վերստին կը յայտնուի։ == Փերիքլիսին մահը == Մեծ համաճարակին պատճառով Աթէնք կը կորսնցնէ բնակչութեան մեծ մասը։ Իսկ Փերիքլիս իր երկու զաւակները՝ Փարալոս եւ Քսանթիփոս։ Ինքն ալ համաճարակէն վարակուած կը մահանայ Ք․Ա․429 Օգոստոսին։ == Փերիքլիսին ժառանգութիւնը == Փերիքլիսին ժառանգութիւն կը նկատուին արուեստի հսկայ աշխատանքները եւ գրական գործերը, որոնցմէ մեծ մասը մեզի հասած է։ Ինչպէս նաեւ խօսքի ազատութիւնը։ Անոր արտասանած «Էփիթաֆիօ Լողոս»ը մինչեւ մեր օրերուն կը նկատուի ժողովրդավարութեան պայքարի եւ ազատութեան հոմանիշը։ Դարը, ուր Փերիքիս ապրեցաւ ու գործեց յունական պատմութեան մէջ արձանագրուած է իբրեւ «Ոսկեդար» եւ կամ «Փերիքլիսին Դարը»։ == Ծանօթագրութիւններ == == Արտաքին յղումներ == Մեղարական քուէարկութիւն (Ք․Ա․433/2)(յունարէն) Փերիքլիսին «Էփիթաֆիօ Լողոս»ը(յունարէն) Աթէնքի մեծ համաճարակը(յունարէն)

Սքոթլանտա

Սքոթլանտա (անգլերէն՝ Scotland, ), Մեծն Բրիտանիոյ վարչաքաղաքական մաս։ Մեծն Բրիտանիոյ կղզիին հիւսիսային մասը կը գրաւէ։ Սքոթլանտայի մայրաքաղաքն է՝ Էտինպըրկ: Սքոթլանտա իր անկախութիւնը կը ստանայ 1314-ին, երբ Ռոպըրթ Պրիւս պարտութեան կը մատնէ անգլիական բանակը՝ Պաննոքպըրնի (Bannockburn) ճակատամարտին։ Սքոթլանտայի թագաւորութիւնը անկախ պետութիւն կը մնայ մինչեւ 1 Մայիս 1707, որմէ ետք կը միանայ Անգլիոյ՝ ստեղծելով Մեծն Բրիտանիոյ Միացեալ Թագաւորութիւնը։ 1707-էն ետք առաջին անգամ 1 իւլիս 1999-ին Սքոթլանտայի մէջ կրկին կը ձեւաւորուի անկախ խորհրդարան։ == Պատմութիւն == Ք.Ա. առաջ առաջին հարիւրամեակներուն ընթացքին, Սքոթլանտայի տարածքին կը սկսին բնակութիւն հաստատել Քելթական ցեղեր (Celts), ինչպէս՝ Փիքթերը (Picts), իսկ Ք.Ա.․ 5-րդ դարու վերջը եւ 6-րդ դարու սկիզբը՝ սքոթները (հոսկէ ալ՝ Սքոթլանտայի անուանումը, բառացի՝ սքոթներու երկիր)։ Բրիտանիոյ՝ անկլոսաքսոնական նուաճումներու (Ե.-Զ. դարեր) ժամանակաշրջանին բրիտանացիներուն զգալի մէկ մասը կը քշուի Սքոթլանտա։ Է. դարուն Սքոթլանտա կը ներխուժեն անգլերը։ Զ. դարուն Սքոթլանտայի մէջ կը տարածուի քրիստոնէութիւնը, որ կը նպաստէ աւատապետութեան զարգացման, կը ծագին առաջին պետական կազմաւորումները, ԺԱ. դարուն կը ձեւաւորուի սքոթլանտական թագաւորութիւնը։ ԺԳ. դարու վերջաւորութեան, Անգլիա քանիցս կը փորձէ իրեն ենթարկել Սքոթլանտան, բայց կը հանդիպի սքոթլանտական ժողովուրդին դիմադրութեան (անկախութեան պատերազմ 1296-1314), 1314-ին Պաննոքպեռնի մօտերը սքոթլանտացիները կը ջախջախեն անգլիական բանակը։ ԺԶ. դարու կիսուն, բարեկարգման ընթացքին, կը ստեղծուի երիցական եկեղեցին։ ԺԶ. դարուն կը սկսին յայտնուիլ դրամատիրական յարաբերութիւններ։ 1707-ին Սքոթլանտա ամբողջութեամբ կը միանայ Անգլիոյ (եւ միացեալ թագաւորութիւնը կը կոչուի Մեծն Բրիտանիա)։ Սքոթլանտայի խորհրդարանը (ձեւաւորուած ԺԴ. դարուն) կը ցրուի, բայց Սքոթլանտա իրաւունք կը ստանայ ներկայացուցիչներ ունենալ անգլիական խորհրդարանին մէջ եւ պահպանել ինքնավար եկեղեցին։ Ի.Ա. դարուն, Սքոթլանտայի մէջ կը զարգանայ բանուորական շարժումը: 1888-ին կը հիմնուի Սքոթլանտայի բանուորական կուսակցութիւնը (ՍԲԿ), որ 1893-ին մուտք կը գործէ Անկախ բանուորական կուսակցութեան կազմին մէջ։ == Աշխարհագրութիւն եւ բնութիւն == Տարածութիւնը 78,7 հազար Քմ² է, բնակչութիւնը 5,2 մլն (1974), գլխաւորաբար՝ սքոթլանտացիներ։ Կը գերիշխեն բարձրութիւններն ու լեռները՝ Հիւսիս-Սքոթլանտական բարձրավանդակը (Պեն Նեիս լեռ, 1343 մ, ամենաբարձրը՝ Մեծ Բրիտանիոյ մէջ), հարաւ-Սքոթլանտական բարձրութիւնը։ Անոնց միջեւ ինկած է Միջին Սքոթլանտական դաշտավայրը։ Տնտեսական առումով կ'առանձնանան խիտ բնակելի, յատկապէս գործարանային, Միջին Սքոթլանտական դաշտավայրի եւ նոսր բնակելի, հարաւ-Սքոթլանտական բարձրութեան ու Հիւսիս-Սքոթլանտական բարձրավանդակի շրջանները։ Հիմնական արդիւնաբերութեան ճիւղերն են ածուխի արտահանումը, ալիւմինումի արդիւնաբերութիւնը, նաւաշինութիւնը (բրիտանական բոլոր նաւերուն 1/3-ը), ելեկտրոնային սարքերու ստեղծումը եւ արտադրութիւնը, ժամացոյցներու արտադրութիւնը, սնունդի եւ թուղթի արտադրութիւնը, եւ այլն։ Սքոթլանտական արեւելեան ափերուն մօտակայքը՝ 1960-1970 թուականներուն սկսած է նաւթի հանոյթը։ Գիւղատնտեսութեան մէջ կը գերակշռէ անասնապահութիւնը։ Ծովափնեայ եւ Միջին Սքոթլանտական դաշտավայրերուն մէջ անասնապահութիւնը կը զուգակցի դաշտավարութեան (գարիի, ցորենի եւ գետնախնձորի մշակում) հետ։ === Կլիմայ === Կլիման բարեխառն ովկիանոսային է։ Յունուարի միջին ջերմաստիճանը Էտինպըրկի մէջ 3,4 °C է, Յուլիսինը՝ 14,4 °C, տարեկան տեղումները՝ 700 (արեւելքի մէջ)-2000 (արեւմուտքի մէջ) մմ։ Ունի գետերու խիտ ցանց մը, հարուստ է լիճերով՝ Լոխ Լոմոնտ (Լoch lomond), Լոխ Նես եւ այլն։ == Բնակչութիւն == Սքոթլանտայի բնակիչները սքոթլանտացիներ են։ === Լեզու եւ Դաւանանք === Պետական լեզուն անգլերէնն է, դաւանանքը՝ բողոքականութիւնը։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Սուր Անակնկալ Շնչառական Համախտանիշ

ՍԱՇՀը շնչառական համակարգի հիւանդութիւն մըն է, որ կը յառաջանայ «Քորոնա» (Corona) ժահրի որոշ մէկ տեսակին վարակումով: Հարբուխը կը յառաջանայ քանի մը տեսակ Քորոնա ժահրերով: ՍԱՇՀի ժահրը Քորոնա ժահրերու յատուկ մէկ տեսակն է: == Պատմութիւն == ՍԱՇՀը առաջին անգամ ախտաճանաչուեցաւ 2002-ին Չինաստանի մէջ եւ տեղի ունեցաւ ՍԱՇՀի համաճարակը: Գրանցուեցան 8096 վարակումներ եւ 774 մահեր, որոնց մեծամասնութիւնը պատահեցաւ Հոնկ Քոնկի մէջ: ՍԱՇՀը շուտով տարածուեցաւ այլ երկիրներ՝ վարակուած անձերու ճամբորդութեան պատճառով: Ճամբորդներ երկրէ երկիր փոխադրուելով, տարածեցին այս ժահրը շատ մը երկիրներ: Մէկ տարուան ընթացքին 37 երկիրներ ունեցան ՍԱՇՀի հարիւրաւոր պարագաներ: Քանատայի մէջ գրանցուեցան շուրջ 400 ՍԱՇՀի պարագաներ եւ 44 մահեր == Ախտանշաններ == ՍԱՇՀը կը հարուածէ ընդհանրապէս բոլոր տարիքի մարդիկը՝ առանց սեռի խտրութեան, սակայն առաւելաբար 15-70 տարեկան անձերը: ՍԱՇՀի ախտանշանները կռիփի (հարբուխ-influenza) ախտանշաններուն կը նմանին. տեղի կ'ունենան ախտանշաններու յարաճուն զարգացում: Ախտանշաններուն կարեւորագոյնը շնչառութեան սուր անբաւարարութիւնն է: Անոր նախնական ախտանշանները կռիփի նման ախտանշաններ են, ինչպէս՝ ջերմութիւն, դող, չոր հազ եւ մկանային ցաւ, գլխացաւ, փորհարութիւն եւ քթահոսք: Յատկանշական է արեան ճերմակ գնդիկներու նուազումը եւ հակամարմիններու յայտնաբերումը վարակումէն երեք շաբաթներ ետք: Հակամարմինները կը գործեն 3-4 ամիսներ եւ ապա կը սկսին նուազելու: Վարակուած անհատներուն մեծամասնութիւնը կը բարելաւուին ինքնաբերաբար 1-2 շաբաթներու ընթացքին: Վարակուածներուն փոքր մէկ տոկոսը կ'ունենան շնչառութեան դժուարութիւն եւ թթուածինի անբաւարարութիւն, որոնք ազդանշաններն են ՍԱՇՀի: Այս հանգրուանին կը յառաջանայ ժահրային Թոքատապ (pneumonia), որ կրնայ վերածուիլ մանրէական (bacterial) թոքատապի: Ենթական կը մատնուի զօրաւոր շնչահեղձութեան, սուր թթուածինի անբաւարարութեան, կապտութեան (cyanosis), վարակամերժութեան (immunity) նուազումի եւ մարմնական ընդհանուր փլուզումի (shock): Շատ արագ տեղի կ'ունենան այս զարգացումները, որոնք կրնան պատճառ դառնալ ենթակայի մահուան: == Վարակում == Քորոնա ժահրը կը տարածուի եւ կը փոխանցուի օդի ճամբով, այսինքն շնչելով Քորոնա ժահրով վարակուած օդ: Վարակուած անհատը հազալով եւ փռնգտալով կը սփռէ ՍԱՇՀի ժահրը օդին մէջ եւ իր շուրջը գտնուող իրերուն, կերակուրներուն եւ անհատներուն վրայ։ ՍԱՇՀի ժահրը կ'ապրի' մեր ձեռքերուն եւ հագուստներուն վրայ մօտաւորապէս 6 ժամ: Առողջ անհատներ կը վարակուին ՍԱՇՀով շատ արագ՝ պարզապէս ներշնչելով այս վարակուած օդը, դպչելով վարակուած իրերուն եւ անձերուն եւ ուտելով վարակուած կերակուրներները: Այս ժահրը երկար ժամանակ կ'ապրի շատ պաղ եղանակներուն: ՍԱՇՀի թխսումը կը տեւէ 2-10 օրեր: Մահացութեան տոկոսը 10ն է, այսինքն՝ վարակուածներուն 10 տոկոսը կը մահանայ: Մահացութեան տոկոսը կը հասնի մինչեւ 50 տոկոսի տարեցներու մօտ: == Ախտաճանաչում == ՍԱՇՀի ախտաճանաչումը ընդհանրապէս կ'ըլլայ տեսնելով ենթակային հիւանդագին վիճակը, ինչպէս նաեւ կատարելով շատ մը տարրալուծարանային քննութիւններ եւ Ք ճառագայթային նկարումներ: Յաճախ թոքերու պարզ Ք ճառագայթային նկարումը ոչ մէկ ախտաբանական վիճակ չի ցուցաբերեր, հակառակ անոր, որ ՍԱՇՀը կը մնայ կասկածելի: Այս պարագային կը կատարուի թոքերու յատուկ համակարգչային շերտագրական նկարում (CT Scan): Կը կատարուին արեան զանազան տեսակի քննութիւններ, մասնաւորապէս արեան ճերմակ գնդիկներու քանակական հաշուաքննութիւնը (count), ՍԱՇՀի ժահրի եւ հակամարմիններու յայտնաբերումի քննութիւները, քթաքսուկ-քթա-չնչան (nasal swab) եւ կոկորդաչնչան-կոկորդաքսուկ՝ (throat swab) յայտնաբերելու համար Քորոնա ժահրը: Քորոնա ժահրի եւ ՍԱՇՀի դէմ մասնաւոր դեղեր գոյութիւն չունին: ՍԱՇՀէ վարակուածներուն մեծամասնութիւնը յատուկ դարմանումի պէտք չեն ունենար: Անոնք 1-2 շաբաթներու ընթացքին կը բարելաւուին ինքնաբերաբար, սակայն պէտք է ստանան բաւարար հեղուկ եւ առողջարար սնունդ, ունենան կատարեալ անկողնային եւ ֆիզիքական հանգիստ: Յառաջացած ՍԱՇՀի պարագաները կ'ենթարկուին հիւանդանոցային խնամքի եւ շտապ օգնութեան: Անոնց կը կիրարկուի ներերակային հեղուկ, արուեստական օժանդակ շնչառութիւն (artificial respiration)՝ թթուածինի ներշնչումով միատեղ: Մանրէական թոքատապի պարագային, կը գործածուին հակամանրէական դեղեր: ՍԱՇՀի դէմ մինչեւ օրս պատուաստ չէ գտնուած: Սակայն տեսնուած է, որ կռիփի պատուաստ եւ թոքատապի պատուաստ ստացողները նուազ չափով կը վարակուին ՍԱՇՀով: Յառաջացած ՍԱՇՀի պատճառով կրնան տեղի ունենալ բարդութիւններ, որոնցմէ կարեւորագոյններն են՝ թոքերու թելային կարծրացում (firosis), ոսկրափխրում (osteoporosis), ոսկորներու մեռուկացում (necrosis) եւ լեարդի աշխատանքի վատթարացում: ՍԱՇՀը կրնայ շուտով համաճարակի վերածուիլ, եթէ պէտք եղած կանխարգելիչ միջոցներ չկիրարկուին: Վարակուած անհատը պէտք է մեկուսացուի: Բժշկական անձնակազմը, հիւանդապահուհիները եւ հիւանդին հետ յարաբերութիւն ունեցող անձերը պէտք է գործածեն բերանի-քիթի դիմակ (oral-nasal mask), յատուկ հագուստ, գոգնոց եւ ձեռնոց: Բոլոր կասկածելի պարագաները պէտք է մեկուսացուին: Վարակուած պարագաները եւ կասկածելիները պէտք է գրանցուին պետական առողջապահական հաստատութիւններու մօտ: Կարգ մը կանխազգուշական թելադրութիւններ կարեւոր են ՍԱՇՀի համաճարակի պարագային. Լուալ ձեռքերը յաճախակիօրէն. Լուալ վարակուած անհատին հագուստները, սաւանը, անձեռոցը, կերակուրի սպասները՝ օճառով եւ տաք ջուրով. Հազալու եւ փռնգտալու միջոցին փակել քիթը եւ բերանը. Վարակուած անձէն հեռու մնալ եւ չգործածել անոր կերակուրի սպասները, իրեղէնները, հագուստը եւ անձեռոցը. Հիւանդին ապաքինումէն 10-15 օրեր ետք միայն սկսիլ յարաբերութիւն ունենալու անոր հետ. Համաճարակ ունեցող երկիր չայցելել. Համաճարակ երկիրէն դուրս ելլել շատ զգուշութեամբ։ == Տե'ս Նաեւ == Ականջ Փայծաղ Ականջային Արիւնահոսութիւն Գլխապտոյտ Մանկական Անդամալուծութիւն Ողնայարի Կողմնածռութիւն Ջղային Անախորժակութիւն Տանկի Տենդ Գլխու Դիրքաւորման Նոպայական Գլխապտոյտ == Ծանօթագրութիւններ == == Աղբիւրներ == «Asbarez» օրաթերթ, Յօդուածներ, դտկ. Կարպիս Հարպոյեան, 21 Նոյեմբեր 2014:

Թրուվեր

Թրուվեր, հիւսիսֆրանսական միջնադարեան Քուրթուազական բանաստեղծութեանյի ներկայացուցիչները։ Ի տարբերութիւն թրուպատուրներու, Թրուվերները ոչ միայն քնարական երգերու, այլ նաեւ էփիքական, տրամաթիքական եւ այլ կարգի ստեղծագործութիւններու հեղինակներ էին։ Թրուվերներու բանաստեղծութիւնը չունեցաւ թրուպատուրական լիրիքայի ինքնատիպութիւնը։ Թրուվերները եւս գլխաւորապէս ասպետական միջավայրի ծնունդ էին եւ աւատատիրական վերնախաւի ճաշակի ու աշխարհայեացքի արտայայտողը։ Վաղ շրջանի թրուվերներու ստեղծագործութիւններուն մէջ որոշակի է ժողովուրդական բանարուեստի ազդեցութիւնը։ Անոնք նորովի մշակեր են հին ֆրանսական աշխատանքային երգերը, որ կը կատարէին յատկապես կանայք ու աղջիկները՝ կարելու, գործելու ժամանակ։ Այդ երգերը յայտնի են շանսոն տը թուալ (ջուլհակեան երգեր) անունով։ Ահա երկու տուն մը նմանօրինակ անանուն երգէն, ուր պատկերուած են սիրած ասպետի մահուան բոթը ստացող աղջկայ ծանր ապրումները. Չքնաղ Տոեթը պատուհանի մօտ Գիրք էր ընթերցում, բայց սիրտը կարօտ Տոոնին էր յիշում, քաջին կրակօտ, Որ մարտնչում էր երկրում անծանօթ։ Վշտե՜ր ցաւալի։ Կանգնեց տան առաջ թիկնապահն արի, Արձակեց սանձը իր երիվարի, Ընդառաջ ելաւ Տոեթը բարի. Նա չէր սպասում չարաղետ լուրի։ Վշտե՜ր ցաւալի... (Թարգմ. Հենրիկ Բախչինեան)Թրուվերներու բանաստեղծութեան յատուկ են կրկնակներն ու կրկներգերը, որոնք նոյնպէս կը բխին ժողովուրդական բանարուեստէն։ Հետագային թրուվերները թրուպատուրներէն որդեգրեցին քուրթուազական սիրոյ հայեցակարգը, ինչպէս նաեւ փրովանսալական լիրիքայի հիմնական ժանրերը՝ քանցոն (շանսոն), թենսոն կամ ժո փարթի (վիճերգ), ալպա (օպաթ), փասթորել եւ այլն։ Թրուվերները ստեղծեցին նաեւ երգերու նոր տեսակներ, որոնցմէ են Խաչակրած արշաւանքներուն նուիրված երգերը (շանսոն տը քրուազաթ)։ Ժողովուրդական երգերը մշակող վաղ շրջանի թրուվերները, դեռ չունենալով անհատական ստեղծագործութեան գիտակցութիւնը, չեն ձգած իրենց անունը։ Անոնք փաստօրէն կը ներկայացնեն ժողովուրդական բանարուեստէն անհատական գրականութեան անցման շրջափուլը։ == Տես նաեւ՝ == Թրուպատուր == Աղբիւրներ ==

Գաբրիէլ Թագւորեան

Գաբրիէլ Թագւորեան (ծն.՝ 1884, ֆէնէսէ), հայ գրագետ == Կենսագրութիւն == Ծնած է ֆէնէսէ և աշակերտած է տեղւոյն Ռուբինեան վարժարանին, զոր աւարտած է 1899-ին։ Հմտացած է ինքնօգնութեամբ։ Պաշտօնաւարած է Ֆէնեսի Ռուբինեան վարժարանին մէջ, նախ իբրեւ ուսուցիչ (1900-1905) եւ ապա տնօրէն (1905-1908) յետոյ անցած է Կեսարիա, ուր ստանցնած է Կիւմիւշեան վարժարանի տնօրէնութիւնը (1908-1911): Հոն կը դասախօսէր նաեւ հայերէն, ֆրանսերէն եւ գիտութիւն։ 1911 կրկին տնօրէն կը կարգուի Ֆենեսէի դպրոցին։ Կինը՝ Գայիանէ, որ կը պաշտոնավարէր աղջկանց վրժ.ին մէջ, կը հիւանդանայ եւ այդ պատճառով կը տեղափոխուին Թալաս, ուր Գաբրիէլ Թաւորեան տնօրէն կը նշանակուի Վարդ Պատրիկեան վարժարանին ( 1912-1914): 1914-ին կ'երթայ Կ.Պոլիս եւ Սկիւտարի Սուրբ Խաչ վարժարանի տնօրէն կը կարգուի։ 1915 ապրիլին ձերբակալուելով կը տարուի Էվերէկ եւ անկէ Կեսարիա, ուր 1916-ին պատերազմաական ատեանը 15] տարուան բանտարկութեան կը դատապարտէ զինքը, իբրեւ յեղափոխական։ Արդարեւ, ինք մէկն էր Կեսարիոյ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութեան կարկարուն դէմքերէն։ Պատերազմի տեւողութեան ընթացքին կը մնայ բանտարկուած բերդին մէջ։ Զինադադարին ազատ կ՛արձակուի ու կը վերադառնայ կ.Պոլիս, ուր խնամատարութեան գաղթականաց բաժնին դիւանապէտ կ՛ըլլայ (1919-1920), յետոյ կէտիկ փաշայի Մեսրոպեան վարժարանի տնօրէն (1920-1923): 1923-1927 կը ստանձն է Աղեքսանդրիոյ Պօղոսեան վարժարանի փոխ տնօրէնութեան պաշտօնը։ Կուսակցական պայքարներու հետեւանքով կը ստիպուի հեռանալ։ 1937-ին կը վերադառնայ նոյն պաշտօնով։ 1949-ին վերջնականապէս կը քաշուի ուսուցչական ասպարէզէն։ == Ծանօթագրութիւններ ==

Սպանիոյ Գերագոյն Դատարան

Սպանիոյ գերագոյն դատարան (սպ.՝ Tribunal Supremo de España), բարձրագոյն դատական մարմին Սպանիոյ Թագաւորութեան մէջ, որ կը համարուի երկրի մայր օրէնք հորջորջուող Սահմանադրութեան գլխաւոր երաշխաւորն ու երկրին մէջ սահմանադրականութեան վերահսկող: == Իրաւասութիւններ == Սպանիոյ գերագոյն դատարանը կը համարուի Թագաւորութեան բարձրագոյն դատական ատեանը, որու քննութեան տակ կը գտնուին տարբեր ոլորտի վարոյթներ՝ սահմանադրութեան կարգաւորման լայն շրջանակներու հետ կապուած: Այն կրնայ քննել անհատներու առնչութեամբ քաղաքացիական վարոյթներ, սակայն սովորաբար կը գործէ որպէս վերաքննիչ վարչական դատարան, որու գործառոյթներու մէջ կը մտնէ տեղական կամ նահանգային ընդհանուր իրաւասութեան դատարաններու գործողութիւններու արդիւնքով առաջացող ընթացակարգային խախտումները: Սպանիոյ գերագոյն դատարանի իրաւասութիւններու մէջ կը մտնէ նաեւ ստորադաս դատարաններու որոշումներու բեկանումը` Սպանիոյ Սահմանադրութեան, օրէնքներու եւ ենթաօրէնսդրական գործողութիւններու դրոյթներու համաձայն: Սպանիոյ գերագոյն դատարանը պատասխանատուութիւն կը կրէ օրէնքով նախատեսուած այլ ընթացակարգային բողոքները քննելու համար: ԱԱնոնց շարքին կը պատկանին կառավարութեան նախարարներու, սենատորներու ներկայացուցչութեան, տարբեր տարածաշրջանային խորհրդարաններու անդամներու, աւագ դատաւորներու, ինչպէս նաեւ երկրի ղեկավարի եւ սահմանադրական դատարանի դատաւորներու մասնակցութեամբ վարոյթներու քննութիւնը: Նման իրաւասութիւնը կ՛աւելացնէ դատարանի կողմէն ինքնաբացարկներու հաւանականութիւնը: Սպանիոյ գերագոյն դատարանի դատավճիռը կամ որոշումը ներմիապետական այլ դատական ատեաններուն մէջ բողոքարկման ենթակայ չէ, թէեւ երկրի թագաւորը ունի գերագոյն դատարանի կողմէն ընդունուած վճիռները սեղմ ժամկէտներու մէջ առ ոչինչ յայտարարելու բացառիկ իրաւունք: Գերագոյն դատարանի որոշումները կրնան չեղեալ համարուիլ Սահմանադրական դատարանի կողմէն, այն պարագային, եթէ տուեալ վճիռը կը հակասէ 1978-ի Սպանիոյ Սահմանադրութեան մէջ ամրագրուած քաղաքացիներու իրաւունքներու ու հիմնարար ազատութիւններու պաշտպանութան կամ Մարդու իրաւունքներու եւրոպական դատարանի որոշումներուն, քանի որ Սպանիան պաշտօնապէս վաւերացուցած է Մարդու իրաւունքներու եւրոպական պայմանագիրը: == Սահմանադրաիրաւական կարգավիճակ == Սպանիոյ գերագոյն դատարանը կը համարուի իշխանութեան տարանջատման արդիւնքով առաջ եկած կառավարման գործիքի երեք ճիւղերէն մէկը՝ օրէնսդիր եւ գործադիր մարմիններու հետ միասին: Եթէ օրէնսդիր մարմինը կը կատարէ օրինաստեղծման գործառոյթ, իսկ գործադիրը՝ ի դէմս կառավարութեան, կ՛ամրագրէ այն, ապա գերագոյն դատարանը կ՛ապահովէ ընդունուած օրէնքներու գերակայութիւնն ու անոնց խախտումներու անաչառ պատժելիութիւնը: Գերագոյն դատարանը կ՛ապահէ այնպիսի միջոցներ, որու պայմաններով օրէնքը կը դառնայ հաւասար ցանկացած անձի համար: == Ծանօթագրութիւններ ==

Ուղեղ

Ուղեղ (լատիներէն՝ cerebrum, հին յունարէն՝ ἐγκέφαλος), կեդրոնական նիարդային համակարգի օրկան։ Տեղադրուած է գանկի խոռոչին մէջ, անոր զանգուածը կը տատանի 1300-1400 կ․ սահմաններուն մէջ։ Յատուկ պարագաներուն այն կրնայ ունենալ 1100-2000 կ․ զանգուած։ Ուղեղին կապուած են 12 զոյգ գանկուղեղային նիարդեր, որոնցմէ է ներքին օրկաններու աշխատանքը կարգաւորող թափառող նիարդը։ Մարդու գլխուղեղը՝ սաղմնային շրջանին ու կեանքին մէջ, առաջին տարիներուն ուժգնօրէն կ՛աճի եւ 20 տարեկան հասակին կը հասնի իր վերջնական մեծութեան։ Ուղեղին մէջ ջղաբջիջներու մարմինները կ՛առաջացնեն գորշ նիւթ, որ կը գտնուի՝ ինչպէս գլխուղեղի մակերեսին, ձեւաւորելով կեղեւ, այնպէս ալ գլխուղեղի ներսը՝ սպիտակ նիւթի մէջ, կորիզներու ձեւով։ Սպիտակ նիւթը կազմուած է ջղաբջիջներու երկար ելուստներէն։ Գլխուղեղը կազմուած է հետեւեալ բաժիններէն՝ երկարաւուն ուղեղ, կամուրջ, միջին ուղեղ, միջանկեալ ուղեղ, ուղեղիկ եւ մեծ կիսագունդեր (ծայրային ուղեղ)։ Երկարաւուն ուղեղը, կամուրջը, միջին եւ միջանկեալ ուղեղը կազմում են ուղեղաբունը։

Հանրապետութիւն

Կառավարման համակարգը իրմէ կը ներկայացնէ տուեալ երկրի իշխանութեան ձեւաւորման եւ ժողովուրդ-իշխանութիւն փոխյարաբերութիւններու համակարգ։ Ըստ կառավարման համակարգի պետութիւնները կ'ըլլան՝ հանրապետութիւններ, միապետութիւններ։ === Հանրապետութիւն === Հանրապետական կառավարման համակարգի պարագային իշխանութիւնը կը ձեւաւորուի ուղղակի կամ անուղղակի ընտրութիւններու միջոցով, որուն պարագային ժողովուրդը կը մասնակցի իշխանութեան ձեւաւորման գործընթացին։ Կ'առանձնանան հանրապետական կառավարման համակարգի 3 տեսակներ՝ նախագահական, խորհրդարանական, խառն կամ կիսանախագահական։Նախագահական կառավարման համակարգի պարագային կը գործէ երկմանդատ կառավարման համակարգը, երբ եւ նախագահը, եւ խորհրդարանը կ'ընտրուին ժողովուրդին կողմէ։ Այստեղ նախագահը կը հանդիսանայ պետութեան գլուխը, ինչպէս նաեւ գործադիր իշխանութեան ղեկավարը, անոր վերապահուած է կառավարութեան ձեւաւորման իրաւունքը եւ կառավարութիւնը իր գործունէութեան համար աւելի շատ հաշուետու է նախագահի առջեւ, քան խորհրդարանի։ Նախագահական հանրապետութիւններուն բնորոշ է օրէնսդիր եւ գործադիր իշխանութիւններու անկախ գործակցութիւնը, որ կը նշանակէ, որ նախագահը իրաւունք չունի ցրել խորհրդարանը, իսկ խորհրդարանը չի կրնար անվստահութիւն յայտնել կառավարութեան, սակայն գոյութիւն ունին փոխադարձ վերահսկման եւ հակակշռման մեքենականութիւններ, մասնաւորապէս, նախագահը կրնայ վետօ դնել խորհրդարանի ընդունած օրէնքներուն վրայ, իսկ խորհրդարանը իր հերթին կրնայ գործի դնել ամբաստանումի (անվստահութիւն յայտնելու) գործընթացը։ Խորհրդարանական հանրապետութիւններու կառավարութեան ձեւաւորման իրաւունքը կը պատկանի խորհրդարանին։ Խորհրդարանական ընտրութիւններէն ետք մեծամասնութիւն ստացած քաղաքական ուժը կամ մի քանի քաղաքական կուսակցութիւններ, դաշնակցութեան սկզբունքով, կը ձեւաւորեն կառավարութիւն, եւ կառավարութիւնը իր գործունէութեան համար հիմնականօրէն հաշուետու կ'ըլլայ խորհրդարանին առջեւ։ Խորհրդարանական հանրապետութիւններուն մէջ կրնայ գործել նախագահի պաշտօնը, որ կ'ընտրուի խորհրդարանի կողմէ, որոշակի ժամկէտով։ Անիկա կը հանդիսանայ պետութեան գլուխը, սակայն կ'իրականացնէ զուտ ներկայացուցչական լիազօրութիւններ եւ օժտուած չէ իրական գործադիր լծակներով։ Խորհրդարանական հանրապետութիւններուն մէջ, որպէս կանոն, կառավարութիւնները ավելի յաճախ փոփոխութեան կ'ենթարկուին եւ կայուն կառավարման տեսանկիւնէն աւելի խոցելի են, սակայն ներկայացուցչական ռազմկավարութեան ապահովման տեսանկիւնէն՝ աւելի ընդունելի։ Կիսանախագահական կառավարման համակարգերը նոյնպէս շատ տարածուած են։ Կիսանախագահական հանրապետութիւնները կը բաժնուին 2 խումբի՝ նախագահական-խորհրդարանական, խորհրդարանական-նախագահական։Առաջինին պարագային նախագահը աւելի մեծ լիազօրութիւններ ունի կառավարութեան ձեւաւորման գործընթացին մէջ։ Անիկա կրնայ ձեւաւորել կառավարութիւն, նշանակել վարչապետ, իսկ խորհրդարանը արդէն երկրորդ փուլին կառավարութեան հաստատման ժամանակ կրնայ անվստահութիւն յայտնել կառավարութեան։ Այդպիսի կարգ կը գործէր Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ մինչեւ սահմանադրական բարեփոխումները՝ 27 Նոյեմբեր 2005-ին։ Սահմանադրութեան բարեփոխումներով կառավարութեան ձեւաւորման գործընթացին մէջ խորհրդարանի դերը աւելի շատցաւ։ Բարեփոխուած սահմանադրութեամբ նախագահը վարչապետ կը նշանակէ խորհրդարանական խումբ-խմբակցութիւններու հետ խորհրդակցելէ ետք, պատգամաւորներու մեծամասնութեան վստահութիւնը վայելող անձի։ Ռուսաստանի Դաշնութեան մէջ, որ նոյնպէս կիսանախագահական հանրապետութիւն է, վարչապետի թեկնածութիւնը նախագահը կ'առաջարկէ ՊետՏումային, որ կը քուէարկէ վարչապետի օգտին։