Datasets:

amandyk

/

kazakh_wiki_articles

like 6

'''Қазақстан''' ), толық атауы '''Қазақстан Республикасы''' () Шығыс Еуропа мен Орталық Азияда орналасқан мемлекет. Батысында Еділдің төменгі ағысынан, шығысында Алтай тауларына дейін 000 км-ге, солтүстіктегі Батыс Сібір жазығынан, оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне 600 км-ге созылып жатыр. Қазақстан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ өзені және Еділ-Дон каналы арқылы Азов теңізі мен Қара теңізге шыға алады. Мұхитқа тікелей шыға алмайтын мемлекеттердің ішінде Қазақстан ең үлкені. Қазақстан бес мемлекетпен шекаралас, соның ішінде әлемдегі құрлықтағы ең ұзын шекара, солтүстігінде және батысында Ресеймен 7591 км құрайды. Оңтүстігінде: Түрікменстан 426 км, Өзбекстан 2354 км және Қырғызстан 1241 км, ал шығысында: Қытаймен 1782 км шектеседі. Жалпы құрлық шекарасының ұзындығы 13394 км. Батыста Каспий теңізімен (2000 км), оңтүстік батыста Арал теңізімен шайылады. 2022 жылдың қазандағы елдегі тұрғындар саны 19 691 858, бұл әлем бойынша 64-орын. Жер көлемі жағынан әлем елдерінің ішінде 9-орын алады (2 724 902 км²). Елдің елордасы Астана қаласы. Мемлекеттік тілі қазақ тілі. Ресми тілі орыс тілі. Қазақстанның ұлттық құрамы алуан түрлі. Халықтың басым бөлігін тұрғылықты қазақ халқы құрайды, пайыздық үлесі 70,18%, орыстар 18,42%, өзбектер 3,29%, украиндар 1,36%, ұйғырлар 1,48%, татарлар 1,06%, басқа халықтар 5,38% Халықтың 75% астамын мұсылмандар құрайды, православты христиандар 21%, қалғаны басқа да дін өкілдері. Экономикалық көрсеткіштері бойынша дамушы экономика ретінде қарастырылады. Елдің жалпы ішкі өнімі ЖІӨ (номинал) $205,539 млрд (2018). Экономиканың негізгі бағыты отын-энергетика саласындағы шикізат өндіру, ауыл шаруашылығы (егіншілік). Елдің негізгі валютасы теңге. 1991 жылдың 16 желтоқсан күні КСРО-ның ыдырауына байланысты өз егемендігін жариялады және халықаралық қауымдастық тарапынан тәуелсіз мемлекет ретінде мойындалды. 1992 жылдың наурызынан бастап БҰҰ-ның толыққанды мүшесі. Сонымен қатар Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына, Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымына, Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына және Еуразиялық Экономикалық Қауымдастығы сияқты басқа да бірнеше халықаралық ұйымдардың құрамына кіреді. == Этимологиясы == Қазақстан сөзі '''''Қазақ''''' және '''''Стан''''' сөздерінен құралған, яғни ''Қазақ елі'' деген мағына береді. Соңғы кездері халық арасында '''''Қазақ елі''''', '''''Ұлы дала елі''''' және деген атаулар қолданылуда. == Тарихы == === Ежелгі Қазақстан === Қазіргі Қазақстан жерін ежелгі адамзат баласы бұдан миллиондай жыл бұрын мекен еткен. Қола дәуірінде Сібірдің, Жайық өңірінің, Қазақстан мен Орта Азияның ұлан-ғайыр далаларын тегі және тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениет қалдырды. Мұны ғылымда Андрон мәдениеті деп атайды. Ерте темір ғасыры дәуірінде (біздің заманымыздан бұрынғы мыңжылдық ортасы) Қазақстанда тайпалық одақтар қалыптасты. Қазақстанның оңтүстік, шығыс және орталық аудандарын мекендеген тайпалар сақ тайпалар одағына, ал батыс, солтүстік аудандарындағы тайпалар савроматтар тайпалық бірлестігіне бірікті. Біздің заманымыздан бұрынғы 3-ғасырда Қазақстан жерінде кейбір тайпалар өз мемлекетін құрып, алыс-жақын елдермен саяси түсті. Олардың алғашқылары сюнну (ғұндар) болатын. Зерттеушілер ғұндарды түріктердің арғы ата-бабалары деп есептейді. Бұл бірлестікті Мөде басқарған кезде ғұндар бүкіл әлемге танылды. Ғұндардың батысқа жорығы “Халықтардың ұлы қоныс аударуына” түрткі болды. Жетісуда ежелгі тиграхауда сақтарының жерін мұра етіп алған усундер (үйсіндер) біздің заманымыздан бұрынғы 160 ж. шамасында Іле алқабында өз мемлекетін құрды. Олар Қаңлы мемлекетімен шектесті. Бұл тайпалар құрған мемлекеттер Қытай, Парфия, Рим және Кушан империясы сияқты елдермен саяси, экономикалық және мәдени байланыс орнатқан. === Ерте орта ғасырлардағы Қазақстан (Түркі дәуірі)=== ====Қазақстан аумағындағы ерте орта ғасырдағы мемлекеттер (VI-IX ғғ)==== VI ғасырдың басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар болған. Алтай-Сібір, Моңғолия жерінде түркі тайпаларының үстем тап өкілдері бірігіп, әскер күшіне сүйенген Түрік қағанаты атты ерте феодалдық мемлекет құрды. Олардың жері шығыс Кореядан бастап, Орта Азияның жерін де қамтылған. Қазақстан да бұл қағандықтың құрамына кірген. Бұл мемлекет туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «Үлкен күлтегін», «Тоныкөк» жазуларынан белгілі. Махмұд Қашқари, Рашид-ад-диннің тарихи жазбаларынан көптеген құнды деректер алуға болады. Византия, Қытай тарихшылары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «Түрік дәуірі» (VI-XIII ғ. ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің саяси-әкімшілік биліктерін жүргізді. Қазақстанда алғашқы қауымдық құрылыстан кейін ғасырдан феодалдық қатынастар орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). Ортағасырлық тайпалардың арасында негізгі екі тап: феодалдық табы мен шаруалар табы қалыптасады. Феодалдар мал мен жердің негізгі иесі болады. Феодалдық қатынастардың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихының басты бірі осы қатынастардың орнауы болды. === Орта ғасырлардағы Қазақстан (Оғыз дәуірі) === Орта ғасырларда қазіргі Қазақстан жерін Қарахан, Қарақытай, Оғыз, Қимақ мемлекеттері өмір сүрді. === Ресей империясының құрамындағы Қазақстан === Қазақстанды Ресейдің отарлауы 1731 жылы Кіші Жүз ханы Әбілқайырдың Ресейге қосылуынан басталды. Бұл процесс 130 жылдан аса уақытқа созылып, 19 ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай толық жүзеге асырылды. 1731–1860 жылдары Қазақстан Ресейге, көбіне сөз жүзінде ғана бағынып, іс жүзінде ру, тайпа билеушілері дербес саясат жүргізді. Патша өкіметі халық көтерілістерін аяусыз басып отырғанымен, елдің ішкі істеріне (сот жүйесіне, ру аралық мәселелерге) араласпады. Ел ішіндегі беделді адамдарға, ру басыларына жалақы тағайындап, әр түрлі атақтар беріп, екінші жағынан әкімшілік реформалар жасап, көнбегендерін жазалау арқылы өз билігін күшейтті. 1822 ж. “Сібір қазақтары туралы жарғы”, 1824 ж. “Орынбор қазақтары жөніндегі жарғы” деген құжаттармен қазақ жерін басқару тәртібі белгіленді. Осы заңдар бойынша Орта жүз бен Кіші жүз хандықтары жойылды. Кіші жүзде хандық биліктің орнына Ресейдегі сияқты әкімшілік басқару жүйесі қалыптасты. Ал Орта жүзде “аға сұлтан” деген басқарушы қызмет енгізілді. Ішкі округтер құрылды. Округтер болыстарға, болыстар ауылдарға бөлінді. 19-ғасырдың басында Хиуа мен Қоқан хандары Оңтүстік Қазақстанға өз бақылауларын орнатты. Қазақтар Қоқан мен Хиуа билеушілеріне қарсы жиі-жиі бас көтеріп отырды. Отарлық езгінің күшеюі, шұрайлы жерлерді тартып алып, бекіністер салу Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысын (1837–47) тудырды. 19-ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңі аяқталды. 1914 ж. 1-тамызда Ресейдің 1-дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. Жаппай наразылықтар нәтижесінде 1916 жылғы көтеріліс шықты. Көтерілістің басталуына патшаның 1916 жылғы 25-маусымдағы майдандағы қара жұмысқа Қазақ пен Түркістан өлкелерінің және ішінара Сібірдің 19-дан 43 жас аралығындағы ер-азаматтарын шақыру жөніндегі жарлығы түрткі болды. Көтерілістің аса ірі ошақтары Жетісу мен Торғайда болды. 1917 ж. патшаны тақтан құлатқан Ақпан революциясының оқиғалары көп ұзамай Қазақстанға да жетті. 1917 ж. 21–28 шілдеде Орынборда 1-Бүкілқазақ съезі өтті. Делегаттар ұлттық автономия, жер-су, т. б. мәселелердің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлік және қазақ саяси партиясын құру мәселелеріне баса назар аударды. Әлихан Бөкейханов, Мұхамеджан Тынышбаев, Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынұлы, Жанша Досмұхамедұлы, Халел Досмұхамедұлы, Мағжан Жұмабаев, т. б. қайраткерлер отаршылдыққа қарсы Алаш партиясын құрды. Олар қазақ халқын отарлық езгіден азат ету ұраны төңірегіне топтасып, қазақтың дербес, тәуелсіз Алашорда демократиялық мемлекетін құруға кірісті. Бірақ көп ұзамай бүкіл Ресейдегі сияқты қазақ жерінде де кеңес билігі орнады. === Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы === 1917 жылы большевистік революциядан кейін Қазақстанда Кеңес билігі орнады. Бірінші дүниежүзілік және азамат соғыстары бүкіл ел шаруашылығын күйретті. 1920-1921 жж. қыста болған жұттың салдарынан ірі қараның жартысына жуығы қырылды. 1921 жылы жаз егінсіз болып, аштық орнады. Тек 20-жылдардың соңына қарай Қазақстан қалпына келді. 1920 жылы Қазақстан автономды, ал 1936 жылы КСРО құрамындағы одақтық республика болды. Аймақтың экономикалық әлсіздігін есепке ала отырып, одақтық үкімет Қазақстан шаруашылығын қарқынды түрде дамытуды алға қойды және 1941 жылы өнеркәсіп өндіріс көлемі 1913 жылмен салыстырғанда сегіз есеге артты. Ірі экономикалық жобаларды орындауға ресурстарды топтастырудың жоспарлық жүйесінің мүмкіндіктері арқасында Қазақстан 30-жылдары көшпелі өлкесінен ірі және өнеркәсіптік, егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған, жоғары мәдени деңгейі бар аймаққа айналды. Қазақстан аумағында мыңдаған ірі өнеркәсіптік кәсіпорындар құрылды, он мыңдаған шақырымға созылған темір және автомобиль жолдары түсті. Қазақстан түрлі түсті және қара металл, көмір, мұнай, бидай, мал шаруашылығы өнімдерінің ірі өндірушісі болды. 1991 жылы Қазақстан үлесіне қорғасын, мырыш, титан, магний, қалайыны өндіруде одақтық өндірістің 70 пайызы, фосфор мен хром өндірісінің 90 пайызы, күміс пен молибденнің 60 пайыздан астамы тиесілі болды. Қазақстан дәнді дақылдардың ірі өндірушісі болды. Алайда, экономикалық дамудағы жетістіктер үшін қазақ халқы құнын өтеді. «Социалистік индустриялау» әдісі қайғылы жағдайға әкелді. Нәтижесінде ұжымдастыру бойынша қозғалыс 30-жылдары аштыққа әкеліп тіреді. Қазақтардың бір бөлігі тобымен Қытайға және көршілес ортаазия елдеріне кетті. 1931-1934 жылдары аштық пен аурудан бір жарым миллион адам қаза тапты, ол этностың 40 пайызын құрады. Қазақстан бұрынғы КСРО аумағындағы негізгі тұрғындардың ең аз бөлігін құраған бірегей республика болды; мұндай жағдай 30-жылдары халықтың көп бөлігінен айырылғаннан емес, КСРО-ның басқа аймақтарынан Қазақстан аумағына жүз мыңдаған адамдарды жарамсыз большевиктік режимде 1937-1938 жж. террор құрбандарына арналған концлагерлер ұйымдастыру арқылы қоныс аудару салдарынан болды. 1935 жылдан 1940 жылға дейінгі кезеңде Батыс Украина, Белоруссия және Литвадан поляктардың жер аударуы көп орын алды (120 мыңға жуық адам). ІІ дүниежүзілік соғыс жылдары Қазақстанға Поволжья немістері, Кавказдан шешендер, ингуштар және басқа да ұлт өкілдері күштеп қоныс аударылды, ал 50-60 жж. тың игеруге байланысты біздің елге Ресей, Украина, Белоруссиядан миллиондаған тұрғындар көшіп келді. Нәтижесінде 1926 жылы республикадағы барлық тұрғынның меншікті салмағы 57,1% құрап, 1939 жылы бұл көрсеткіш 38%-ға дейін төмендеді, ал 1959 жылы небәрі 30 пайызға тең болды. Тек соңғы жылдары қазақтардың меншікті салмағы 50 %-дың көрсеткішке жетті. 70-80 жылдар қарсаңында КСРО-ның экономикалық және өміріндегі дағдарыс Қазақстанға да әсер етті. Қатаң жоспарлық жүйе елдің экономикалық дамуын, әлеуметтік саланы тоқыратты. Сондықтан да қайта құру саясаты жариялылық пен демократияға сенген Қазақстан халқынан кең қолдау тапты. Алайда, 1986 жылғы 17 желтоқсанда орын алған Алматыдағы жастардың демократиялық көтерілісінің қатты қысымға алынғаны тағы да «әлеуметтік» жүйенің жарамсыздығын көрсетті. === Қазақстан Республикасы === ==== ==== '''1990 жылдарда''' 1991 жылы желтоқсанда РКФСР, Украина, Беларусь басшылары Минск қаласында кесдесті (Беловеж келісімі). Талқыланған негізгі мәселелер 1922 жылғы КСРО құру туралы келісім шартты жою, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығын құру. Бас қосуда осы мәселелер туралы құжаттарға қол қойылды. Бұл кездесуге Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев та, басқа Орта азиялық басшылары да шақырылмады. 1991 жылы 13 желтоқсанда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан басшылары Ашхабадта бас қосты. Орта Азия мемлекеттерінің басшылары Минск (Беловеж келісімі) шешімін білдірді. 1991 жылы 20 желтоқсанда Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркіменстан, РКФСР, Украина, Белорусь, Армения, Молдова Алматыда бас қосты. Оған Грузия бақылаушы есебінде ғана қатысты. 1991 жылы 21 желтоқсанда аталған 11 республиканың басшылары КСРО-ны ыдыратып, ТМД-ны құру туралы келісімге қол қойды. Кеңестік жүйенің құрсауынан босап шыққан республикалар «кеңестік», «социалистік» деген атаулардан бас тарта бастады. 1991 жылғы желтоқсанның 10-ы Республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясында Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының атауын Қазақстан Республикасы деп өзгертті. Алматы кездесуі кезінде келісілген мәселелердің аса бір маңыздысы ядролық қаруға қатысты бірлескен шара жөніндегі келіссөз еді. Оған қолдарында ядролық қаруы бар мемлекет есебінде Белорусь, Қазақстан, Ресей Федерациясы және Украина Республикасының басшылары қол қойды. Мемлекеттер келісімі бойынша қатысушылар ядролық мәселе жөніндегі саясатты бірлесе жасап, Тәуелсіз Елдер Достастығына енетін барлық ұжымдық қауіпсіздігін қамтамасыз етуге тиісті болды. КСРО-ның ыдырау процессін тездеткен 1991 жылғы тамыз бүлігі 1991 жылдың қазанына қарай көптеген өз тәуелсіздігін жариялауына септігін тигізді. 1991 жылы 16 желтоқсанда Республиканың Жоғарғы Қеңесінің жетінші сессиясында «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Заң қабылданды. Осы күні Қазақстан өз тәуелсіздігін жариялады. Сонымен, 1991 жылғы 16 желтоқсан Республиканың тәуесіздік алған күні. '''Екінші мыңжылдықта''' '''Екінші мыңжылдық 10 жылдарында''' == Географиясы == Қазақстан Республикасының жер көлемі 2,7 млн шаршы шақырым. Жерінің ауданы жағынан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің қатарына жатады. Бұл көрсеткіш бойынша Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейін 9-шы орында тұр. Республика Еуразия құрлығының орталығында барлық мұхиттардан бірдей қашықтықта орналасқан. Республика батысында Еділ өзені алабынан шығысында Алтай тауы шыңдарына дейін мың км дейін, солтүстіктегі Батыс Сібір жазығынан (Солтүстік Қазақстан жазығы) оңтүстігінде Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне 1600 км-ге дейін созылып жатыр. Қиыр солтүстік нүктесі (55 26 с. е.) Шығыс Еуропа жазығының орталық бөлігі мен Британия аралдарының оңтүстігіне, ал оңтүстік нүктесі (40 56 с. е.) Кавказ сырты мен Оңтүстік Еуропаның Жерорта теңізі өңіріндегі елдердің ендігіне сәйкес келеді. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік ендіктерінде орналасқан. Географиялық орнына қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналары қалыптасқан. Елдің батыс шеті (46 27 ш. б.) Елтон және Басқыншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87 20 ш. б.) Бұқтырма өзенінің бастауына тұспа тұс келеді. Аумағының 10%-ы биік таулы өңірлер, қалған бөлігі ойпат, жазық, үстірт, қырат жерлер. Қазақстанның ең биік жері Хантәңірі шыңы (6995 м, қар құрсауымен қосып есептесе 7010 м). Ол Тянь-Шань тау жүйесінде орналасқан. Каспий теңізінің шығыс жағалауында елдің ең ойпат жері Қарақия ойысы теңіз деңгейінен 132 төменде орналасқан. == Әкімшілік бөлінуі == Қазақстан Республикасы унитарлы мемлекет. Әкішілік құрылымы бойынша құрамына 17 облыс, 89 қала, соның ішінде республикалық маңызы бар қалалар (Астана, Алматы, Шымкент), 186 аудан, 174 ауылдық округ кіреді. Қазақстан әкімшілік бірліктері және олардың орталықтары (8 маусым 2022 жылдан бастап) Аймақ Әкімшілік орталығы Ауданы, км² Тұрғыны(1 шілде2017 ж. адам) Тұрғыны (1 қаңтар2019ж. адам) жылдыққорытынды (адам) Туы Алматы облысы Талдықорған 223 924 003 063 037 393 34 330 Туы Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО) Өскемен 283 226 386 208 379 079 129 Туы Қарағанды облысы Қарағанды 427 982 381 501 378 863 638 Туы Жамбыл облысы Тараз 144 264 116 384 124 559 175 Туы Түркістан облысы (ОҚО) Түркістан 117 249 929 000 977 768 48 768 Туы Қостанай облысы Қостанай 196 001 876 833 873 124 709 Туы Ақтөбе облысы Ақтөбе 300 629 851 339 867 828 16 489 Туы Қызылорда облысы Қызылорда 226 019 777 730 793 299 15 568 Туы Павлодар облысы Павлодар 124 800 755 847 753 981 866 10 Туы Ақмола облысы Көкшетау 146 219 737 449 739 566 117 11 Туы Маңғыстау облысы Ақтау 165 642 650 509 676 835 26 326 12 Туы Батыс Қазақстан облысы (БҚО) Орал 151 339 643 874 651 874 000 13 Туы Атырау облысы Атырау 118 631 613 880 632 896 19 016 14 Туы Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО) Петропавл 97 993 560 553 555 020 533 15 Туы Алматы республикалық маңызы бар қала 451 772 779 854 556 81 777 16 Туы Астана республиканың елордасы 710,2 006 570 078 362 71 792 17 Туы Шымкент республикалық маңызы бар қала 506 002 291 011 511 220 18 Туы Байқоңыр республикалық маңызы бар қала 57 38 500 39 161 661 Барлығы 724 902 17 994 200 18 592 701 598 501 === Ірі қалалар === Астана Алматы Сурет:Soyuz TMA-3 ғарыш айлағы Орыны Қала Тұрғыны Миллионер қала млн Алматы 854 556 Астана >1 млн Шымкент >1 млн Жүз мыңнан астам тұрғынды қалалар 100—999 мың тұрғын Қарағанды 497 824 Ақтөбе 429 462 Тараз 356 069 Семей 349 102 Павлодар 334 057 Өскемен 329 090 10 Атырау 268 840 11 Қостанай 239 652 12 Қызылорда 238 349 13 Орал 234 167 14 Петропавл 218 031 15 Ақтау 182 033 16 Жаңаөзен 182 000 17 Теміртау 179 248 18 Түркістан 164 413 19 Көкшетау 163 300 20 Талдықорған 145 652 21 Екібастұз 134 152 22 Рудный 115 448 Барлық тұрғын саны(ірі қалаларда): 705 318 Қазақстанның жалпы тұрғын саны: 18 592 970 Ірі қалалардың тұрғын санындағы үлесі 46,9% Қазақстан қалалары Қазақстан аудандары == Халқы == == Мемлекеттік құрылымы == Қазақстан 1995 жылғы 30 тамыздағы республикалық референдумда қабылданған Конституция бойынша өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметті мемлекет ретінде орнықтырды. Қазақстан Республикасы президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғарғы өкілді органы Парламент. Ол республиканың заң шығару құзіретін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады. Сенатқа әр облыстан және респ. маңызы бар қаладан екі адамнан сайланады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс республиканың әкімш.-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылған, сайлаушылар саны шамамен тең болатын бір мандатты аумақтық сайлау округтары бойынша сайланатын алпыс жеті депутаттан және партиялық тізім бойынша сайланатын 10 депутаттан тұрады. Президент Үкіметті Конституцияда белгіленген тәртіппен құрады. кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің төрағасын республика Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Ол заңмен құрылған Қазақстан Республикасының Жоғ. Соты және республиканың жергілікті соттары болады. Жергілікті мемлекет басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады. == Табиғаты == ==== ==== Сурет:Steppe of western Kazakhstan in the early даласы" Қазақстанның қазіргі жер бедері дамудың талай ұзақ кезеңдерінен кейін, теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник. қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан. Республиканың орт. бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғ. палеозойдан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырау салдарынан, қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана Торғай қолаты мен республиканың солт.-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары, ал оңт.-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатты. Төрттік кезеңде ғана Маңғыстау түбегі мен оған жапсарлас аудандар климаты қуаң жазық құрлыққа айналды. Қазақстанның оңт.-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкінулері дәлел. Таулы өңірді табиғат тарихында рет мұз басқан, соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық жыныстар ұшырайды. === === Қазақстан Шығыс Еуропа платформасының оңт.-шығыс шетін Каспий маңы синеклизасын) және Орал-Моңғол қатпарлы белдеуінің батыс бөлігін алып жатыр. Қатпарлы белдеу өзінің оңт.-батысында Тұран ойпатына (тақтасына) жалғасады. '''Тақтаның''' (плитаның) мезокайнозойлық тысының астынан Мұғалжар мен Қаратаудың (Маңғыстауда) палеозойлық құрылымдары шығып жатады. Бұлардың шығысындағы Қазақстанның таулы-қатпарлы бөлігінде Орт. Қазақстан палеозойлық массиві Сарыарқаны, бірнеше қатпарлы жүйелер мен облыстарды (Шыңғыс Тарбағатай, Обь Зайсан және Алтай Саян қатпарлы облыстарының қазақстандық бөліктері), Солт. Тянь-Шань мен Жетісу Алатауының ендік бағытқа жуық альпілік белдеулерін ажыратуға болады. Каспий маңы синеклизасы (ойпаңы) үш бөлікке жіктелген шөгінділерден тұрады. Төм. бөлігі қалыңд. 13 км-ге дейінгі рифей мен төм. және орт. палеозойдың сазды, орт. бөлігі кунгур ярусының (қалыңд. км-дей) тұзды сериясынан, беткі жағы жоғ. теңіздік, континенттік шөгінділерінен (4–6 км) құралған... === === '''Қазақстанның климаты''' шұғыл континентті. Климаттың континенттігі оның өзіндік көрінеді. Оларға: қыс пен жаз үлкен айырмашылықта болуы, ауаның құрғақтығы, республиканың көп жерінде атмосфералық жауын-шашынның әркелкі түсуі, қыстың солтүстікте ұзақ әрі аязды, оңтүстікте қысқа әрі жұмсақ болуы жатады. Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропикалы Жерорта теңізі елдеріне және қоңыржай континентті орталық Еуропаға сәйкес келеді. Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында климатының шұғыл ерекше. Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері өте аз. Қазақстан коңыржай климаттық белдеудің оңтүстігінде жатыр, сондықтан жылдың төрт мезгілі (жаз, күз, қыс, көктем) айқын білінеді. Қыста Сібірдің қатты суығы келеді. Жазда Орта Азияның жылы, тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады. Жыл мезгілдерінің арасындағы температуралық айырмашылықтар климаттың континенттігін арттырады. Кең байтақ Қазақстан жерінде оның географиялық орнына (яғни атмосфералық ылғалдықтың негізгі көзі мұхиттардан тым шалғай орналасуына) және жер бедеріне байланысты қуаң континенттік климат қалыптасқан. Басқа кез келген аумақты аймақтар сияқты республика климатына да радиациялық және циркуляциялық факторлар кешені ерекше әсер етеді. ''' Радиация '''. Қазақстан аумағы үстінде бүкіл жыл бойы жоғары қысымды ауа қабаты үстемдік етеді, ал оған көршілес аймақтарға (солт., батыс және оңт.) төм. қысымды қабаттар тән келеді. Жалпы республика аумағының көп бөлігінде антициклондық ауа райы басым. Сондықтан мұнда шұғылалы ашық күндер ұзақт. жылына солт-тен оңт-ке қарай 2000 сағ-тан 3000 сағ-қа дейін артып отырады. Жылына солт-те 120, оңт-те 260 күн ұдайы ашық болады, бұлтты күндер саны тиісінше 60 күннен 10 күнге дейін (Балқаш ойысында) кемиді. Міне, осылардың нәтижесінде жиынтық радиация мөлшері де солт-тен оңт-ке қарай 4200-ден 5500 МДж/м2-ге дейін біртіндеп артады. Сол сияқты төсеніш беттің (жер бетінің) сәуле қайтару қабілетіне байланысты сіңірілетін радиация мөлшері де оңтүстікке қарай бірқалыпты көбейеді. Сәуле қайтару қабілетін қыста тұрақты қар жамылғысы қалыптасқанда ең жоғары шегі 70–80%-ға жетіп, жазда көп жерде 20 30%-ке дейін төмендейді. Радиацияның жылдық тиімді сәулелену мәні солтүстікте 1500-ден оңтүстікте 2100 МДж/м2-ге дейін өзгереді. Теріс мәнді радиациялық баланстың маусымдық ұзақт. солт-те 3,5 4,5 ай (қараша наурыз), оңтүстікте ай. === === Қазақстанның жер үсті суларының ресурсы сулылығы бойынша орташа жылдық көлемі 100,5 км³; соның ішінде не бары 56,5 км³-і ғана республика аумағында қалыптасады, қалған көлемі Орта Азия Ресей Федерациясынан және Қытай Халық Республикасынан келетін өзен суларынан құралады. Өзен су ағынының көлемі бойынша Қазақстан планетаның сумен ең аз қамтылған елдерінің қатарына жатады. Қажетті су тұтыну көл. 54,5 км³-ді құрайды, мұның сулылығы бойынша орташа жылдық бағаммен шаруашылыққа пайдаланылу мүмкіндігі 46,0 км3-ден аспайды. Су тапшы жылдары су ресурстарының көл. 58 км³-ге дейін, ал пайдаланылатын су тиісінше 26 км³-ге дейін төмендейді. Тұщы жер асты су қоры 15,1 км³-ді құрайды, оны пайдалану деңгейі 11,3% немесе 1,7 км³. Қайтымды сулардың көл. км³, су көздеріне қайта құйылған су км³-ден аспайды, қалған ағынды құрамы сейіледі немесе жерге сіңіп кетеді. Қайтымды сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың негізгі көзі болады. === === Топырақ табиғат бірі. Жердің геологиялық тарихында алдымен пайда болған топырақ. зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде пайда болыпты. Бұл кезде әлі өсімдік жамылғысы қалыптаспаған. Топырақ жамылғысын зерттейтін топырақтану ғылымы жас ғылым. Оның негізін салған XIX ғасырдың 80-жылдары орыс ғалымы В. В. Докучаев топырақтың табиғи және тарихи дене екенін анықтады. Қазақстанда өзге елдерде кездесетін топырақ түрлерінің түгелдей дерлігі тараған. Мұнда тайга, тундра топырағына дейін бар, тек ылғалды субтропик белдеміне тән топырақ қана жоқ. ===Өсімдігі === Қазақстанда мәдени дақылға айналдырылған және кездейсоқ әкелінген түрілерін қоспағанда шамаммен 6025 өсімдік түрі бар. Жабайы өсімдіктердің 18 түрі космополит (Антарктикадан басқа құрлықтарда өседі), 285-і голарктикалық түр (Евразия мен Солтүстік Америкада өседі). Бұлардың ішінде 535-і (шамамен 11%-і) тек Қазақстанда кездеседі (эндемиктер). Мұнда бірнеше ботаникалық зона бар. Тау өсімдіктері өздеріне тән биіктік зоналар құрайды. Өзен-көл, батпақ, жайылма, шалғындық, көлтабан өсімдіктері ешқандай зонаға жатпайды. Су өсімдіктерінің түрі аз (63 гидрофильді түрі). Олардың құрамында барлық жартысы (шылаңдар мен руппияларды қосқанда түрі), 24 голарктикалық түр (сальвиния, тұңғиқ т. б.) бар. Бұлар су өсімдіктерінің 52%-і, яғни ең көне өсімдіктер. тұрғыдан да осылай; шылаңдар туысы (21 түрі бар) бұдан 70-100 млн жыл (бор дәуірінде), сальвиния, жестер, телорез 40-70 млн жыл бұрын болған. Тегі тропикалық, гидрофильді өсімдіктер тобына жататын су өсімдіктері Қазақстан жерінде 25-40 млн жыл бұрын (олигоценде) қаулап өскен. Батпақ, өзен жайылмасы мен көлтабан өсімдіктерінің 450-ден астам түрі бар. Шалғынды, кейде батпақты жерлерде бидайық, тарғақ, айрауық, шалғын атқонағы, шалғын бедесі, шалғын ноғатығы, кәдімгі бекмания, қамыс, қоға, қияқ сияқты азықтық шөптер көбірек. Олардың топтасуынан өнімділігі әркелкі шабындық қалыптасады. Шөл зона өсімдігі Сұр топырақты қырат жерлерді (Оңтүстік Қазақстан) алып жатқан ағаш-бұта құрамында пісте мен (жемісі кәдімгі пісте) қатар Регель алмұрты, таудаған, тобылғы, қаратау лепидолофасы, тікенекті бадам (бұлардың көпшілігі сирек кездеседі) бар. Талас Алатауы, Қаржантау мен Қаратау бөктерлері селдір орманды, мұнда сары долана, зеравшан аршасы басым. Тақырда өсетін сексеуіл тоғайлары негізінен жапырақсыз аласа (2-8м) «шала ағаш» қара сексеуілден тұрады. Сексеуіл арасында басқа азықтық өсімдіктер де (жусан, күйреуік, изен, теріскен) аз емес. *Қоңыр және сұр қоңыр топырақты шөл даладағы шала бұта өсімдіктердің арасында ақ жусан, қара жусан, туран жусаны, ал гипсті қоңыр топырақта баялыш көбірек кездеседі. Мұнда түрлі эфемероидтар (әсіресе баданалы қоңырбас пен жуан сабақты қияқ) мен эфемерлер де бар. Құм топырақты шөл даладағы бұта өсімдіктерінің арасында жүзгін, құм сексеуілі, қоянсүйек, қылша түрлері, жапырақсыз құланқұйрық және түкті жүзгін ағаштары басым. Мұнда бұта тәрізді аласа өсімдіктер (жусан, изен) мен көп жылдық шөптер де (құмерке) көп. *Сор топырақты шала бұта өскен шөл далада сарсазан, бұйырғын т. б. өсімдіктер басым. *'''Далалық зона''' Далалық зонада бөденешөп, қызылбояу, боз, бетеге, қырғыз бетегесі, қылтық бетеге, көде, еркекшөп бітік өседі. Реликт өсімдіктері сібір бетегесі, ши мен көп тамырлы жуа. '''Тау өсімдіктері''' Оңтүстік Алтай, Сауыр, Жоңғар Алатауы, Солтүстік және Батыс Тянь-Шань өсімдіктері далалық, ормандық және альпілік белдеулерге бөлінеді. Оңтүстік Алтай мен Тарбағатайдағы далалық белдеу далалық зонамен ұласып жатыр, бірақ мұндағы өсімдіктерге бадам, майқарағай, тобылғы араласқан. Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньда (шөл зона) бетеге, боз шалғын, бидайық (түкті бидайық), арпа (баданалы арпа) тұқымдастары өседі, мұнда итмұрын, қызыл шие т. б. өсімдіктер көп. Қазақстан тауларында бірнеше орман түрлері бар: самырсын және қарағай ормандары (Алтайда); жапырақты (Сауыр); майқарағай (Алтай және Жоңғар Алатауы); шырша (Алтайдағы сібір шыршасы, Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шаньдағы Шренк шыршасы); алма ағаш (Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань); өрік (Солтүстік Тянь-Шань); шетен (Тянь-Шань); ақ қайың (Тянь-Шань). Тау ормандарының мұншама кең алқапта орналасуына, республиканың батысында еменді және қарағашты, ал солтүстүігінде қайыңды және қарағайлы ормандардың бар болуына байланысты ормандар мен орман шалғындарының құрамындағы өсімдіктер Қазақстандағы барлық өсімдіктердін 40%-інен асады. Олардың ішінде космополит (кәдімігі қыранқұлақ), 30-дан астам голарктикалық түр орман папоротнигі, қауырсын папоротник, усасыр, құлмақ, күреңот, ұртшөп бар. Олар көне заман ормандарынан келіп жеткен реликтілер. Мұндай орман өсімдіктеріне грек жаңғағы, семенов үйеңкісі, лепсі таспасы, тянь-шань цицербитасы, семенов айдаршөбі сияқты аз тараған реликтілер, сондай-ақ «Қазақстанның Қызыл кітабына» енгізілген қырғыз қайыңы, бекара терегі, Мушкетов түйесіңірі, мыңжылқы усасыр қырыққұлағы сияқты эндемдер айырықша сипат береді. Альпі белдеулері Альпіге доңызсырт шабындықтары мен майда шөпті шалғындықтар тән. Бұлардың алғашқысы түкті доңызсырттан, ал Алтайда Белларди доңызсыртынан тарайды. Майда шөпті шабындық құрамында крылов бетегсі, монғол птильагростисі, ал түрлі шөптерден альпі маралоты, таран, сарғыш майдажелек т. б. бар. Субальпілік шалғындықтар тау белдеулерімен шекаралас жерлерде қалыптасқан. Тянь-Шаньда бұл крылов бетегсінен, жартас қазтамағынан, кәдімгі манжеткадан құралған шалғындықтар. Тек мысыққұйрықтан тұратын шалғандықтар да кездеседі. Әдетте бұлардың бәрі құнарлы жаздық жайылымдар, шабындық жерлер. === Жануарлар дүниесі === Ұлан байтақ Қазақстан жерінде 172, құстың 485, бауырымен 52, 12, балықтың 150-ге жуық түрі бар. Омыртқасыз жәндіктер (насекомдар, шаян тәрізділер, ұлулар, құрттар т. б.) бұдан да көп. Тек жәндік түрлерінің өзі-ақ 30 мыңнан асады. Жануарлар түрінің осыншалық көп болуы республиканың географиялық орнына, жер бедерінің дамуы мен жануар түрлері қалыптасуының ұзақ та күрделі тарихына байланысты. Жануарлардың табиғат зоналары бойынша мекендеу і: '''Орманды дала зонасы'''. Қазақстанның солтүстігіндегі орманды дала зонасында бұлан, елік, ақ қоян, сұр тышқан, су егеуқұйрығы, орман тышқаны, бұлдырық, ақ кекілік, көл айдындарын суқұстары аққу, қаз, үйрек, шағала, тарғақ, қасқалдақ мекендеген. Оңтүстікке қарай созылып жатқан Еділ жағалауынан Алтай таулы бөктеріне дейінгі астық тұқымдас шөп пен жусан, бетеге өскен далада суыр, дала алақоржыны, сүйірбас сұр тышқан, кәдімгі сұр тышқан, дала тышқаны, саршұнақ (үлкені, кішісі, жирені), ал құстан дуадақ, безгелдек, жылқышы, сұңқар, дала трикушкасы, бозторғайлар, қыранқара, дала құладыны мен шабындық құландыны қоныстайды. Көктемнен күзге дейін бұл жерлерде ақбөкен үйірлері жайылады, олар қысқа қарай шөлді аймаққа ығысады. '''Далалық зона'''. Едәуір бөлігін Жайық өзенінің аңғарындағы орман алып жатқан далалық зонаның батыс бөлігін бұлан, елік жайлаған, мұнда европалық қара күзен, жұпар тышқан, орман сусары да кездеседі. Жайық т. б. өзендердің аңғарында тарбақа, орман бақасы кездеседі. Мұнда бұлдырық, сұр кекілік, тырна, бозторғай көп. Сыңсыған қарағай өскен тау сілемдері (Көкше қыраты) бар далалық зонаның орта бөлігінде бұлан, елік, сілеусін, қызыл тоқалтіс сияқты орман тұрғындары, аққоян, ақтиін (Ертіс бойындағы қалың орманда), бұлдырық, қаратоқылдақ, кәдімгі тоқылдақ кездеседі. Далалық зонаның шығысында суыр, дала тышқаны, дала шақылдағы сияқты жануарлармен қатар аққоян, сілеусін, елік, арқар мекендеген. '''Шөлейт зонасы'''. Өсімдік жамылғысы әркелкі шөлейт зонасында- саршұнақтар (кішісі, орташасы, сарысы) мен қосаяқтың, құм тышқан мен толай қоянның бірнеше түрі мекендеген. Мұнда ақбөкен де, қарақұйрық та көптеп кездеседі. Бұл зонада құстан дуадақ, шіл, қылқұйрық, бозторғай т. б. бар. '''Шөл зонасы'''. Республиканың оңтүстігін тау бөктеріне дейін алып жатқан шөл зонада тек осында ғана мекендейтін бірнеше жануар түрлері бар, олар оңтүстікте республика шебінен тысқары шығып кетеді. Қыста қар тоқтап, көктемде қар суы жиналатын Үстірт пен Маңғышылақ жартастарының арасында кездесетін үстірт муфлоны жұтаң өсімдіктермен қоректеніп, ащы суды қанағат етеді. Үстіртте ұзын инелі кірпі, қарақұйрық, шөл сілеусіні қарақал кездеседі. Сазды және қиыршық тасты шөл дала жануарларынан Қазақстаннан басқа жерлерде кездеспейтін ерекше тұқымдас өкілі жаламан мекендейді. Ол тек Бетпақдалада, Балқаш көлінің солтүстік жағалауындағы кейбір аудандарда, Алакөл және Зайсан қазаншұңқырында ғана табылған. Солтүстік Балқаш маңындағы бірнеше жерден ғана табылған бесбашбайлы ергежейлі қосаяқ та ерекше хайуан. Ірі жануарлардан осы шөл далада ақбөкен, қарақұйрық қыстайды. Құстан шіл, қылқұйрық, тырна, жек дуадақ кездеседі. Түк аяқты қосаяқ, үшбашбайлы ергежейлі қосаяқ, құм тышқаны, жіңішке башбайлы саршұнақ, ала жертесер, құм мысығы т. б. құм ішінде тіршілік етуге бейімделген. Оңтүстік Балқаш құмында осы араға тән сексеуіл жорға торғайы, шөл дала жапалағы тіршілік етеді. Құмайтты шөлде бірқатар кесіртке (жұмыр бас, ешкіемер), жылан (оқ жылан, айдаһар, қара шұбар жылан т. б.) түрлері, дала тасбақасы тараған. Өзен-көл аңғарындағы елік, жабайы шошқа, құм қоян, қырғауыл т. б. кездеседі. Балқаш, Сасықкөл және т.б. көлдердің жағалауындағы қалың қамыс арасында бірқазан, жалбағай, аққұтан, көкқұтан, қарақаз, шағала бар. Алакөл айдынынан өте сирек кездесетін, «Қазақстан Қызыл кітабына» енгізілген реликт шағала қоныстайды. Қазақстанның шығысы мен оңтүстігін қоршап жатқан таулардың жануарлар дүниесі де сан алуан. Қылқан жапырақты Алтай ормандарында бұлан, марал, құдыр, сібір таутекесі, арқар, алтай көртышқаны, қоңыр аю, бұлғын, құну, күзен, барыс, тиін, борша тышқан, алтай суыры, құр, шіл, тундра кекілігі, ақ кекілік, алтай ұлары, кукша, жорға торғай кездеседі. Зайсан қазаншұңқырынан оңтүстікке қарай созылып жатқан тауларда (Сауыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) марал, елік, арқар, сібір таутекесі, қоңыр аю, сілесін, барыс, ұзынқұйрық саршұнақ мекендейді. Жоңғар, Іле Алатауы мен Талас Алатауында көкшіл суырдың орнына қызыл суыр және өте сирек кездесетін Менабир суыры жерсіндірілген. Қазақстанның оңтүстік-шығыс тауларында жыртқыш құстардан қозықұмай, тазқара, бүркіт тіршілік етеді. Бұл жерлерге сондай-ақ гималай ұлары, кекілік, ұзақ қарға, шау қарға, қызыл құйрық торғай, аршалық ементұмсық, тау шымшық, көкқұс тән. Жоңғар Алатауындағы кіші-гірім өзендерде жетісу тритоны тіршілік етеді. === Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар === қорығындағы Талғар шыңы Сурет:IMG 7431-Sharyn шатқалы '''Ерекше қорғалатын табиғи аумақ''' ерекше қорғау режимі белгіленген мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілері бар жер, су объектілері және олардың үстіндегі әуе кеңістігінің учаскелері. Ерекше қорғалатын аумақ кеңістігінде бағалы табиғи немесе колдан жасалған (бағалы экожүйе, гейзерлер, бау- саябақ ескерткіштері, инженерлік құрылыстар, т. б.) немесе қоршаған ортаға қолайлы әсер ететін кеңістіктер (орман жолағы, көгерген аймақтар), аумақтар, акваториялар. Мүндай аумақтар тек заңмен ғана емес, арнайы бақылауда болып, адамдармен қорғалады. === Табиғат ресурстары === Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай-күйі республиканы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүз. рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді. Минералдық шикізат ресурстары еліміздің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Маңыздылығы жағынан олар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экон.-саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады: мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші топты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет-бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды: темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай-газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70-тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді. == Саяси жағдайы == Қазақстан 1995 жылғы 30 тамызында республикалық референдумда қабылданған Конституция бойынша өзін демократиялы, зайырлы, құқықты және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады. Қазақстан Республикасы президенттік басқару формасындағы біртұтас мемлекет. Республиканың ең жоғары өкілді органы Парламент. Ол республиканың заң шығару қызметін жүзеге асырады. Парламент тұрақты жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады. Сенат әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан және Қазақстан Республикасының елордасынан екі адамнан, тиісінше облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және Республика елордасының бірлескен отырысында сайланатын депутаттардан құралады. Сенаттың 15 депутатын Парламент өкілеттігі мерзіміне Республика Президенті тағайындайды. Мәжіліс дәрежелі өкілеттілік және біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізім негізінде сайланған 98 депутаттардан құралады, және депутатты Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлайды. Нұрсұлтан Назарбаев Президент Үкіметті Мәжілістегі көпшілік алған партия ұсынысымен құрады. Республика кейінгі он күн мерзім ішінде Премьер-Министр Үкіметтің құрылымы мен құрамы туралы Республика Президентіне ұсыныс енгізеді. Премьер-Министр Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар өкімдер шығарады. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады. Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды. Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады. Заңмен құрылған Республиканың Жоғарғы Соты және Республиканың жергілікті соттары Республиканың соттары болып табылады. === Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару === Жергілікті мемлекеттік басқаруды тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты жергілікті өкілдік (мәслихат) және атқарушы органдар (әкімдік) жүзеге асырады. === Сыртқы саясат === Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты тепе-теңдік сақтауға ұмтылысымен, сындарлы сұхбат жүргізуге талпынысымен және көпжақты ынтымақтастыққа ерекшеленеді. Халықаралық аренада мемлекетіміз өзінің тарихи, геосаясаттық және экономикалық факторларына байланысты көп ғасырлар бойы сыртқы саясатын халықаралық ынтымақтастық, көршілес мемлекеттермен татуластық және олардың аймақтық біртұтастығын кұрметтеу принципіне негіздеп жүргізіп келеді. Қазақстанның өзге мемлекеттермен тең құқылы және екі жаққа да тиімді қарым-қатынас құруға ынталы екендігі оның бүгінгі күні дипломатиялық байланыс орнатқан шет мемлекеттердің санының көптігімен дәлелденіп отыр. 1991 жылы тәуелсіздік алған сәттен бастап біздің республика әлемнің 130 мемлекетімен дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. === Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы === 2020 жылғы наурызда Қазақстан Республикасы сыртқы саясатының 2020-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы жарияланды. Құжатта мынадай басымдықтар негізге алынған: үдемелі сипатқа ие және ел дамуының жаңа кезеңінде Тұңғыш Президент Елбасының сыртқы саяси бағытын жалғастыруға өзінің сабақтастығын сақтайтын елдің ашық, болжамды және дәйекті сыртқы саясаты; адам құқықтарын қорғау, гуманитарлық дипломатияны дамыту және қоршаған ортаны қорғау; халықаралық аренада экономикалық мүдделерді ілгерілету, соның ішінде инвестициялар тарту бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру; халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау; ең алдымен, негізгі әріптестер Ресей, Қытай, АҚШ, Орталық Азия мемлекеттері және Еуропалық Одақ елдері, ал көпжақты құрылымдар бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы, Шанхай ынтымақтастық ұйымы, Тәуелсіз мемлекеттер достастығы және басқа да ұйымдармен өзара тиімді байланыстарды нығайтуды білдіретін өңірлік және көпжақты дипломатияны дамыту. === Қазақстандағы саяси реформалар === 2019 жылғы маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Оның негізгі мақсаты жұртшылық, саяси партиялар, азаматтық қоғам өкілдерінің қатысуымен өтетін талқылаудың негізінде мемлекеттік саясаттың өзекті мәселелері бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірлеу. 2019 жылдың шілдесінде Қазақстан Президенті азаматтардың сындарлы сұрауларына жедел әрі тиімді жауап беретін «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын жария етті. Сонымен бірге, Қазақстанда балама көзқарастар мен пікірлерді көтермелеу мақсатында басқа партиялардың өкілдеріне кейбір парламенттік комитеттерде төрағалық етуге мүмкіндік беретін заң қабылданатын болады. Саяси партияларды құру үшін тіркеу кедергісі 40 мыңнан 20 мың адамға дейін төмендетіледі. Қазақстанда бейбіт жиналыстар туралы жаңа заң қабылданды. Заңда пикет, демонстрация, шеру, митинг сияқты бейбіт жиналыстың негізгі тұжырымдамалары мен нысандарын қалыптастыруға мүмкіндік беретін концептуалды аппаратты енгізу қарастырылған. Заң бейбіт жиналыстарға қатысушылардың және журналистердің мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін реттейді. Қоғамдық қауіпсіздікті күшейту мақсатында Президент Қ.К.Тоқаев тұлғаға қарсы жасалатын қылмыс үшін қолданылатын жазаны да күшейтті. === Қоғам === Қазақ техникалық мамандары Қазақ Инженерлер Бірлестігі ұйымына біріккен. == Мереке және демалыс күндер == Күн Қазақша аталуы 1–2 қаңтар Жаңа жыл қаңтар Рождество мейрамы (Рождество Христово) наурыз Халықаралық әйелдер күні 21–23 наурыз Наурыз мейрамы мамыр Қазақстан халқының бірлігі күні мамыр Отан Қорғаушылар күні мамыр Жеңіс күні шілде Астана күні 30 тамыз Қазақстан Республикасының Конституциясы күні Қажылықтың соңғы күні Құрбан айт 25 қазан Республика күні 16-17 желтоқсан Тәуелсіздік күні ''2022 жылы Қазақстан мереке және демалыс күндер'' == Экономикасы == Тәуелсіздік кезеңінде Қазақстанға әлемнің 120-дан аса елінен 330 млрд доллар шетелдік инвестиция тартылды. Дүниежүзілік Банктің «2020 жылғы бизнес жүргізу» есебінде Қазақстан әлемде 25-ші орынға ие болды және миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау бойынша әлемдегі ең үздік ел атанды. Қазақстанның ЖІӨ 179,332 млрд. АҚШ долларын құрайды және жылдық өсім қарқыны 4,5%- ға тең. Қазақстанның ЖІӨ жан басына шаққанда 686 АҚШ долларын құрайды. Қазақстан Қытай мен Қатардан кейін ХХІ ғасырдың бірінші онжылдығының ең серпінді 25 экономиканың арасында үшінші орынға ие. Қазақстанның әлемдік саудадағы рөлі мен жаңа Жібек жолындағы орталық орында орналасуы елге миллиардтаған адамға өз нарықтарын ашуға мүмкіндік берді. Қазақстан Дүниежүзілік сауда ұйымына 2015 жылы мүше болды. Қазақстан экономикасының әлемдік экономикадағы үлесін анықтаудың негізгі көрсеткіші елдің халықаралық саудадағы үлесіне қарап анықтауға болады. Қазақстанның сыртқы сауда айналымы жылдан жылға өсіп келеді: 1995 жылы $9 млрд болатын болса 2008 жылы $109 млрд болды. Негізгі өсім мұнай өндіру және металлугрия тиесілі. Экспорт өндірілетін өнім көлемінің өсуіне жәнебағаның қымбаттауына байлнысты. Ал импорттың өсуі тиісінше өнімді өндіруге қажетті машиналар мен жабдықтарды сатып алудың нәтижесінде өсті. 2009 жылы сыртқы сауда айналымы 34%-ға төмендеп кеттті, оның негізгі себепшісі мұнай мен металл бағасының төмендеуі. Дегенмен, 2010 жылдан бастап бағалардың қайта өсуіне байланысты қарқынды даму байқалды, Нәтижесінде операциялар көлемі $137 млрд. құрады. Экспорт ($92 млрд) иморттан екі есе көп болды ($45 млрд). Экспорттың 75% минералды ресурстар, ең үлкен бөлігі мұнай, газ, көмір, уран сияқты пайдалы қазбаларға тиесілі. Қалған 13% металлдар және 3,4% ауылшаруашылық өнімдері құрайды (негізгісі бидай), 4,2% химия өнеркәсібінің өнімдері. Негізгі өндіретін тауар өңделмеген табиғи қазбалар құрайды. Қазақстан әлемдік сауда нарығында табиғи ресурстарды қамтамасыз етуші ретінде қызмет етеді. Қазақстан дүинежүзілік сауда ұйымына 2015 ж. 22 маусымда мүше болды. Modern Алматы Kazah теңгесі === Қазақстанның сыртқы экономикасы === Қазақстанның сыртқы экономикасы әлем елдерімен экономикалық, сауда, валюта, мәдени және басқа да қатынастарды қамтып отыр. Бұл сала субъктілері сыртқы экономикалық қызметтерге байланысты меншік түрі бойынша тәуелсіз елімізде тіркелген Қазақстанның немесе шет мемлекеттердің заңды немесе жеке тұлғалары болып табылады. Сыртқы экономика саласында басты және маңызды орында сауда саласы. Соңғы жылдарда қазақстаннан экспортталатын тауардырдың үлесі үш есеге өсті. Оған бірнеше факторлар себепші болып отыр. Қолайлы инвестициялық жағдайлардың жаалуы тікелей шетелдік қомақты тікелей ағылып келуіне себепші болды, оның негізгі бөлігі еліміздің мұнай өндіру саласына жұмсалады. Біріншеден, бұл өз кезегінде мұнай мен газ конденсатын өндіруді қарқынды дамытты. Екіншіден, дүниежүзілік тауар нарығындағы көмірсутектер шикізатын сату шартының қолайлылығы экспорт әлеуетінің өсіне жағдай жасады. Дәл осылай деп тау-кен металлургия сала-соңғы оң жыл көлемінде жалпы қазақстандық экспорт және қызмет көрсету үлесінің көбеюі, әлемдік сауданың дамуымен салыстырғандағы оның қарқынды дамуы мен көлеміне байланысты болып отыр. Қазақстандығы тауар экспорттау динамикасының деңгейінің өсуі оның жоғары, екпінді дамуын көрсетеді. Орташа есеппен он жыл ішінде тауар экспорттау төрт есеге өссе, импорт үш жарым есеге өсті. Әлемдік деңгеймен салыстырмалы түрде қарағанда еліміздің көлемі жоғары емес. Осыған қарамастан Қазақстанның сытрқы экономикалық саласын болащақта дамытуына орасан зор шамасы бар. Атап айтқанда, бүгінде 500-ден астам кен орындары барланып, минералды шикізаттың 1220 түрінің барлығы анықталған. Осылардың көпшілігінен біздің еліміз дүние жүзі бойынша алдыңғы орында. Осылайша, Қазастан барланған цинк, вольфрам және барит қорларын әлем бойынша бірінші орында болса, күміс қорғасын және хромит қорынан екінші орында, мыс, марганец, флюорит бойынша үшінші, молибден қорынан төртінші, сонымен қатар алтын қоры жөнінен алдыңғы қатардағы он елдің қатарында. Елімізде темір рудасы әлемдік қордың пайызын, уранның жобамен 25 пайызын құрайды. Қазақстан мұнай қорын барлаудан әлемдегі он елдің қатарында. Ғаламдық қаржылық экономикалық тоқырау сыртқы экономикалық саласына кері әсерін тигізді. == Энергетикасы == === Мәдениет және қоғам === === Білім беру жүйесі === === Бұқаралық ақпарат құралдары === === Әлеуметтік саласы === === Қарулы күштері === Қазақстан Республикасының әскери құрылымы әскери басқару органдарын, Қарулы Күштердің түрлерін, арнайы әскерлерді, тыл, әскери оқу орындары мен ғыл. мекемелерді қамтиды. Соғыс уақытында құрамына қорғаныс мин-не қарайтын әскер түрлерінен басқа Ішкі істер мин-нің ішкі әскерлері, Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметі және басқа да әскерлері, респ. “Ұлан”, азаматтық және аумақтық қорғанысты басқару мен құру органдары кіреді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің басты мақсаты елдің егемендігін, аумағының тұтастығын, экономикасын, мемл. ин-ттары мен азаматтарын соғыс қатерінен қорғау, жаугершілік немесе әскери қақтығыстар туғызудың алдын алу, Қазақстанның орнықты дамуы үшін қолайлы жағдай туғызу. Республика Қарулы Күштеріне бейбіт кезеңде мынандай негізгі міндеттерді орындау жүктелген: әскери күшті, жауынгерлік даярлықты қамтамасыз етіп, басқару органдары мен әскерлерді ел ішіндегі қақтығыстарды, Қазақстан Республикасының мемл. шекарасында немесе аум-ның шегінде туған кез келген заңсыз қарулы күш көрсетуді тұмшалап, тойтара алатын деңгейде ұстау; әуе кеңістігін күзету, сондай-ақ, мемл. шекараның жедел-стратег. тұрғыда маңызды өңірлерін жабу; маңызды әскери нысандарды күзету; елдің кез келген ауданында жағдайды тұрақтандыру жөніндегі батыл іс-қимылға әзір болу; халықаралық міндеттемелерге сәйкес бітімгершілік және өзге де операцияларға қатысу. Бұл міндеттерді орындауды Қарулы Күштер Қазақстан Республикасының басқа да әскерлері мен әскери құрылымдарымен өзара тығыз іс-қимылда жүзеге асырады. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік к-тінің шекара қызметіне құрлықта, теңізде, көлдерде және өзге де су айдындарында мемл. шекараны күзету мен қорғау, сондай-ақ, лаңкестікке (террорға), қару мен есірткі саудасына қарсы күреске қатысу жүктеледі. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 ж. 23 қарашадағы 1579 қаулысына сәйкес елімізде Оңт., Батыс, Шығыс, Орт. әскери округтері құрылған. Оңт. әскери окуругінің қорғайтын жер аумағына: Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Тараз қаласында. Шығыс әскери округі қорғайтын жер аумағына: Шығ. Қазақстан, Павлодар облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Семей қаласында. Батыс әскери округінің қорғайтын аумағына: Ақтөбе, Атырау, Бат. Қазақстан, Маңғыстау облыстары кіреді. Округтің орт. штабы Ақтөбе қаласында. Қазақстанның қалған облыстары Орт. әскери округіне қарайды. Орт. штаб Қарағанды қаласында. Қазақстанның геосаяси жағдайы үлкен өзгерістерге (экстремизм, шекараға таяу жерлерде әскери қақтығыстардың өршуі, жаңадан ядр. мемлекеттер пайда болуы, т. б.) ұшырауда. Осыған байланысты Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің әскери доктринасы орташа мерзімді кезеңге есептеліп жасалған (1999–2005) қорғаныстық сипатқа ғана ие. Ол әлемдегі және аймақтағы әскери-саяси жағдайды кешенді бағалауға, мемлекеттің экон. болмысы мен материалдық қорының мүмкіндіктеріне сүйенеді. Доктрина Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігі стратегиясының негізгі ережелерін нақтылайды және шабуыл жасалған жағдайда елдің қорғанысын ұйымдастыруға, ұжымдық әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі одақтас мемлекеттермен бірлескен күш-жігерді үйлестіруге бағытталған. == Қызықты деректер == Қазақстанда 19 миллионнан астам адам, шамамен 130-дан астам этнос тұрады. Оның 48,71 ерлер, 51,29 әйелдер. Қазақстан халық саны бойынша әлемде 64-орында. Қазақстанның аумағы Азия мен Еуропада орналасқан. Жер көлемі 2,7 миллион шаршы шақырым. Дүниежүзінде 9-орында тұр. Қазақстанның территориясына Түркия, Франция немесе Жапония сиып кетер еді. Қазақстанда екі сағаттық белдеу бар, климаты күрт континенталды. Ауа температурасы -45-тен +45 градусқа дейін болады. Қазақстан табиғи ресурстарға өте бай мемлекеттердің бірі. Менделеев кестесіндегі 105 элементтің 99-ы қазақ жерінен табылған. Мұнай қоры бойынша Қазақстан әлемдегі 20 жетекші елдің қатарына кіреді. Ал газ қоры бойынша 30-орынға, алтын қорлары бойынша әлемде 15-орынды, ураннан екінші орынға тұрақтаған. Қазақстан өз еркімен күштілігі жағынан әлемде төртінші орында тұратын қарудан бас тартып, әлемдегі ең ірі ядролық тәжірибелер полигонын жапты. 1991 жылдың 29 тамызында Семей ядролық полигоны жабылды. Астана қаласы әлемнің ең жас астанасы болып есептеледі. 1998 жылы ЮНЕСКО бас қаланы «Бейбітшілік қаласы» деген атауға сай деп танып, медальмен марапаттады. Бразилияда өткен дүниежүзілік байқауда әлем бойынша 12 жас қаланың ішінен Астана жоғары атақты иеленді. Ал 2012 жылы елордаға «ТМД мен Түркі әлемінің мәдени астанасы» мәртебесі берілді. 2019 жылдың наурыз айынан бастап қала атауы Тұңғыш Президенттің құрметіне Астана деп өзгертілді. Әлемдегі ең биiк түтiн мұржасы Қазақстанда (Екібастұз қаласында) орналасқан. Оның биiктігi 420 метр. Ол Эйфель мұнарасынан 100 метр биік. Байқоңыр әлемдегі бірінші және ең үлкен ғарыш айлағы. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан тұңғыш рет адамзат ғарышқа ұшқан. Ол Қазақстан жерінде Төретам кентіне жақын ауданда орналасқан. Көлемі 6717 шаршы шақырым. Медеу әлемдегі ең биік орналасқан жасанды мұз айдыны. Мұнда 170 әлемдік рекорд орнатылған. «Медеу» атауы ХІХ ғасырдың соңында өмір сүрген қоғам қайраткері Медеу Пұсырманұлының құрметіне берілген. Қазақстанда 3,8 млн жеңіл көлік тіркелген (2021 жылғы қазандағы жағдай бойынша). Орталық Азиядағы ең үлкен театр Қазақстанда орналасқан. «Астана Опера» театрын 33 елдің мамандары үш жыл салды. Қазақстан қызғалдақ пен алманың отаны. Ал жылқы алғаш рет (б.д.д мыңыншы жылдарда) Қазақстанда қолға үйретілген. Қазақстанның төл валютасы қатарынан үш рет 2011, 2012 және 2013 жылдары дүниежүзіндегі ең үздік қағаз ақша ретінде танылды. Алғашқы қазақстандық ақшалар Лондонда шығарылды. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстанға әлемнің 120-дан астам мемлекеті 370 млрд доллардан астам инвестиция құйды (2022 жылғы деректер бойынша). Әлемдегі ең ұзын құрлықтық шекара Қазақстан мен Ресей шекарасы (7591 шақырым). Қазақстанның екі ескерткіші ЮНЕСКО-ның әлемдік мәдени мұрасының қатарында. Олар Қожа Ахмет Ясауи кесенесі мен Таңбалы петроглифтері. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министрлігі Президенттің ресми торабы Парламенттің ресми торабы Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі Үкiметтiң ресми торабы Қазақстан Ашық Тізімдеме Жобасы (ODP) Қазақстан Республикасының онлайн заңнамасы Қазақстанның ресми статистикасы Қазақстанның бірінші ақпараттық порталы елдер

'''Қар барысы, Ілбіс''' () Орталық Азиядағы тауларда, Солтүстік Үндістан, Пәкістан, Байкал, Тибет өңірлерін мекендейтін мысық. Көп түркі және көшпенді елдер үшін, барыс ұлттық таңба. Алматы қаласының қалатаңбасында барыс, Татарстан Республикасының елтаңбасында қанатты барыс. Қазақ ежелден барыстың тектілігін, батылдығын, айлакерлігін пір тұтқан. Дәстүрлі жыл санауымыздың үшінші жылы Барыс жылы. Барыс Алматы, Астана қалаларының төлтаңбаларында бейнеленген. ==Атауының шығу тарихы== Тува жерінде бұл түрді ирбиш, Жетісу жерінде ильберс, Алматының шығысында ирвиз, түркі тілдерінде ирбиз деп атаған. Сондықтан оны ілбіс немесе барыс деп атап кеткен. == Таралуы == Жыртқыштар отряды Carivora. Мысықтар тұқымдасы Felidae. Түрдің таралуы Орталық Азия және Оңтүстік Сібір тауларын қамтиды. Алтай тауларында бірең-сараң аңмен кездесу Күршім, Холзун, Оңтүстік Алтай, Тарбағатай, сондай-ақ Бұқтырма, Қарақаба өзендерінің жоғарғы жағында, Марқакөл маңында байқалды. Тянь-Шань, Тарбағатай, Сауыр мен Алтайдың биік жоталарында таралған; таулардың альпі және субальпі белдеулерінде құзды, жартасты жерлерді мекендейді. Қаратауда (Сырдариялық) XX ғ. 40-шы жылдары жойылып кеткен. Іле және Жоңғар Алатауларының онша биік емес жоталары Торайғыр, Сөгеті, Кіші және Үлкен Бөгеті, Қатутау, Ақтау, Шолақ, Матай, Алтынемелде барыс тұрақты мекендемейді, бірақ оларға анда-санда енгені байқалады. Тасты құздар, негізінен, таудың субальпі және альпі белдеулерінде. Сонымен бірге, онша биік емес тауларда да олардың тік, тасты құзды беткейлерінде ұшырасады. Барлық жерде саны өте аз; тек аздап Алматы қорығында жиірек кездеседі. Іле Алатауында 30-35, Теріскей Алатауында 2-3, Кетпенде 2-3 барыс тіршілік етеді. XX ғ. 60-80 жылдары Күнгей Алатауында оның іздері жиі кездесетін. Сол жылдары Жоңғар Алатауында 50 барыс тіршілік етті, ал Сауырда іздері ғана көрінді. Батыс Тянь-Шаньда сирек, Ақсу-Жабағылы қорығында 2-3 барыс өмір сүреді. XX ғ. 70-80 жылдары Қазақстанда барлығы 180-200-дей барыс бар екендігі анықталды, ал қазірде бұл көрсеткіш 120-130-дай ғана. Сирек, таралу аймағы тарылып, саны кемуде. Осы күні Қазақстанда жалпы саны 200 бастан аспайды; санының кемуінің негізгі себептері қасақылық және негізгі қоректік объектілер (таутеке, арқар, елік) санының азаюы. 1976 және 1985 жылдары барыстар Алматы хайуанаттар бағында өсіп-өнген. Ақсу-Жабағылы, Алматы және Марқакөл қорықтарында және үш қорықшаларда қорғалады. Жоңғар қорығын ұйымдастырып, қазіргі бар қорықшаларда қорғау жұмыстарын жақсарту қажет. == Биологиялық ерекшеліктері == Барыс мысық тұқымдасына жататын жыртқыш аң. Дене тұрқы 125 135 см, биіктігі 60 см (шоқтығынан алғанда), құйрығы 90 100 см, салмағы отыз қырық килограмдай. Түсі көк сұр, теңбіл шұбар, сақина тәрізді дөңгелек қара дақтары бар, жүні ұзын әрі қалың. Қазақстан мен Орталық Азияның биік тауларында (2000 м-ден астам) кездеседі. Оның ең көп жүретін жері басын мәңгі қар басқан тасты тік беткейлер мен қиялар. Қыста қар қалың түскенде, барыс таудың орманды белдеуіне дейін төменге түседі. Барыс тұяқты жануарларды, әсіресе, арқарды, тау текені, тау ешкілерін, еліктерді, ал құстардан ұлар мен кекіліктерді ұстап жейді. Қорегін негізінен іңірде немесе түнде аулайды. Қазақстандағы барыстың саны жүз сексен екі жүздей. Олар негізінен Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл қорықтары мен Алматы, Лепсі, Тоқты қорықшаларында мекендейді. Аулауға тыйым салынған, санының азайып кетуіне байланысты халықаралық және ұлттық «Қызыл кітапқа» (1996) енгізілген. Бір жерде тұрақты тіршілік етеді, бірақ күн көру жағдайы нашарлағанда кейде алысқа қоныс аударуы мүмкін. Қыста тұяқты аңдар тау етектеріне қарай түскенде, барыстарда сол маңға қарай қоныс аударады. Оның негізгі азықтары –таутеке, елік, қабан, марал, арқар, қоян, шақылдақ, ұлар мен кекіліктер. Жыныстық жағанан екі жасында жетіледі. Күйге түсуі ақпан-наурыз айларында, балаларын мамыр-маусым айларында туады. Әдетте 1-5, сирек 2-3 жас барыстар дүниеге келеді. == Қолда өсіру == Хайуанаттар парктерінде ұсталады және жақсы көбейеді. == Қорғау шаралары == Негізгі шектеуші факторлар браконьерлік, қоректер санының кемуі. СИТЕС-дің 1-ші қосымшасына енгізілген. Ақсу-Жабағылы, Алматы, Марқакөл, Батыс Алтай қорықтарында, Сайрам-Өгем, Іле-Алатау, Катонқарағай ұлттық парктерінде және бірқатар қорықшаларда қорғалады. Қажетті қорғау шаралары: Ерекше қорғалатын табиғи территориялар ұйымдастыру, қарғаудың тиімділігін арттыру және браконьермен күресті күшейту қажет. Зерттеу жөніндегі ұсыныстар: Соңғы оншақты жыл ішінде барысты ғылыми зерттеу болған жоқ. Сондықтанда Қазақстандағы барыстың қазіргі жағдайын терең зерттеу керек. === Статус === III-ші санат. Ареалы қысқарып, саны азайып келеді. Барысты 2-ші санатқа көшіру керек. Халықаралық табиғат қорғау Одағының (МСОП) қызыл тізіміне (ЕN санаты), Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Ресей Қызыл кітаптарына енгізілген. === Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы === Дүниежүзілік және Қазақстан фауналарында туыстың жалғыз өкілі. == Дереккөздер == Қызыл кітабына енген сүтқоректілер

Орал қаласының ғарыштан көрінісі Орал вокзалы '''Орал''' (; 1775 жылға шейін ''Яицкий қалашығы'') Батыс Қазақстан облысының орталығы (1932 жылдан), ірі темір жол станциясы, Жайық бойындағы өзен порты, әуе жолдарының торабы. Қала Жайық өзенінің жағасында, Шағанның Жайыққа құяр тұсында орналасқан. == Тарихы == Орал қаласының орнында бұдан бірнеше мың жыл бұрын скиф, ғұн, авар, печенег және қыпшақ тайпаларының мекен-тұрақтары болған. Бұл тайпалардың көсемдері мен жауынгерлері жерленген шағын қорымдар мен қорғандар қазір де кездеседі. Орал қаласының жергілікті қазақтар арасында ерте заманнан қазірге дейін “Теке” аталуының себебі, Алтын Орда хандары жанында уағыз тарататын Алшын Хасан сопы (Асан қайғы болуы да мүмкін) Әбдірахман, Әбдіразақ шайқылардың ұйымдық сипат белгісі тәкие немесе мүридтер және ел кезген дәруіштер аялдайтын кәделі орын (резиденция) тәкие үйлерінің болуына байланысты. Орыстар Жайық бойына 15 ғасырдың аяғы 16 ғасырдың бас кезінде келе бастады. 17 ғасырдың 1-ширегінде Ноғай хандығымен шекарада шағын әскери бекініс-тірек ретінде Жайық қалашығы салынды. Ол 1613 ж. қазіргі Орал қаласының орнына көшірілді. 18 ғасырдың бас кезінде Жайық қалашығында мыңға жуық үй болды. Олар негізінен Старица (Жайықтың бұрынғы арнасы) және Шаған өзендерінің бойына орналасты. Қаланың негізгі тұрғындары казак-орыстар болған. Олар әлеуметтік жіктелудің нәтижесінде кедейлер (голытба) мен байлар (домовитые) болып бөлінді. Жайық казак-орыстары Е.И. Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне (1773 1775) қатысты. Жайық қалашығы ІІ Екатеринаның 1775 жылы 15 қаңтардағы жарлығымен «Орал қаласы», ал оның тұрғындары «Орал казактары» болып аталды. Орал қаласының неғұрлым ежелгі бөлігі оңтүстігінде орналасты. Ғибадатхана Орал қаласының тарихи ескерткіші (1741 51 ж. салынған). Қала бірнеше рет (1739, 1751, 1821, 1879) өртке ұшырады. Сырым Датұлы бастаған (1783 1797) халық Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалыстары Орал қаласы мен Жайық өңіріне ерекше із қалдырды. 1846 ж. қалаға айрықша құқықтар беріліп, үлкен қалалар санатына қосылды. 1869 ж. Орал облысы құрылып, қала облыс орталығына айналды. Қала тарихында үйірменің құрылуы (1902), 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс (С.Меңдешев, Ә.Әйтиев, т.б.), Кеңес өкіметінің орнауы (1918 ж. қаңтарда), ақ казактарға қарсы Орал қорғанысы (1919 ж., сәуір шілде, М.Фрунзе), т.б. елеулі оқиғалар болып өтті. 1919 ж. 1-сәуірде Оралда Жұмысшы, шаруа және солдат депутаттары кеңестерінің 1-сайлауы өтті. 1920 ж. Орал губерниясы қалаға айналды. Кеңес өкіметі жылдарында Оралдың экономикасы жедел қарқынмен дамып, республикадағы ірі өнеркәсіп орталықтарының біріне айналды. 1925 ж. Жайық өзені мен Орал Атырау арасында тұрақты кеме қатынасы және 1923 ж. Орал Елек темір жолының ашылуы қаланың экономикалық жағдайын жақсартты. Одан кейінгі жылдары (1950 1990) Орал қаласында ірі машина жасау және металл өңдеу, құрылыс материалдарын өңдеу, жеңіл және тамақ өндірістері, медициналық препарат зауыттары, т.б. 200-ден астам нысан салынды, көлік жүйелері дамыды. == Климаты == Қала климаты өткір континенталды: құрғақ әрі ыстық жаз және аз қарлы, желді суық қыс *Орташа жылдық температура +6,2 °C *Орташа жылдық жел жылдамдығы 2,9 м/с *Орташа жылдық ауа ылғалдығы 70 == Халық саны == Қаланың (қалалық әкімшіліктін аумағы) 2022 жылғы ұлттық құрамы: қазақтар 227 750 адам (70,57 %) орыстар 81 090 адам (25,13 %) татарлар 4841 адам (1,50 %) украиндар 2915 адам (0,90 %) әзірбайжандар 1339 адам (0,41 %) немістер 647 адам (0,20 %) корейлер 642 адам (0,20 %) белорустар 596 адам (0,18 %) өзбектер 527 адам (0,16 %) шешендер 361 адам (0,11 %) армяндар 334 адам (0,10 %) башқұрттар 153 адам (0,05 %) және басқалар 1525 адам (0,47 %) Орал қаласы халқының саны 1897 1959 1970 1979 1989 1991 1999 36 466 103 914 134 162 167 352 199 835 214 000 195 459 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 195 811 198 137 201 970 205 277 208 814 202 161 207 109 213 107 218 136 222 808 227 368 230 775 2016 2017 2018 2019 2020 2021 230775 300 128 306 549 235806 234184 234155 == Транспорт == === Теміржол === Алғаш рет Орал теміржолмен 1894 жылғы бірікті. Бұл Рязано-Орал темір жолы еді. Орта Азиялық минареттер стильінде жасалған мұнаралар орналасқан вокзал басында қаладан алыс болғаны сонша, Алексей Николаевич Толстой вокзалдан қалаға барар жолды «Телеграф өскен дала» деп атаған. Ұзақ уақыт бойы Орал жолдың соңғы станциясы болып, ортаны сібірмен біріктіріп тұратын, сосын темір жол Соль-Илецкқа шейін созылып, ол Ресейді Сібір және Қазақстан мен біріктіретін болды. Кеңес одағы кезінде қала әбден өсті. Сонын арқасында станция орталықта тұр десе де болады. == Бауырлас қалалар == Атырау, Қазақстан Плоешти, Румыния Дондағы Ростов, Ресей Острава, Чехия Маниса,Түркия Кострома, Ресей Саратов, Ресей Благоевград, Болгария Серіктес қалалар Орынбор, Ресей == Орал қаласында болған көрнекті адамдар == Пугачев үйі Карев үйі Бұл қалада әр кездері орыстың белгілі ақын-жазушылары '''А.С. Пушкин''', '''В.А. Жуковский''', '''В.И. Даль''', '''В.Г. Короленко''', '''М.А. Шолохов''', т.б. болды. Сондай-ақ, көрнекті қазақ қаламгерлері т.б. өмірінің біраз кезеңдерін Орал қаласында өткізген. == Дереккөздер == Санат:Орал Санат:Жайық казак әскерінің тарихи елді мекендері

'''Сәуірдің 8''' Григориан күнтізбесінде жылдың 98-ші күні (кібісе жылдарда 99-шы). Жылдың аяғына 267 күн қалады. == Мерекелер == Халықаралық сығандар күні. Ресей мен Белоруссияда Әскери комиссариат күні. Малайзияда Джохор сұлтан сүні. АҚШ-та Астрономия күні. == Оқиғалар == == Туғандар == Геннадий Геннадьевич Головкин, 1982 ж., Қарағанды, боксшы == Қайтыс болғандар == 2013 жыл Маргарет Тэтчер, Ұлыбритания (1979-1990) == Сыртқы сілтемелер == Санат:8 сәуір

'''Талғар шыңы''' () Қазақстанда, Алматы облысында орналасқан. Орташа биіктігі 4973 метр. Максималды биіктігі 5017 метрге жетеді. == Географиялық орны == Талғар шыңы (Алматы қаласының оңтүстік-батыс жағынан көрінісі). Талғар шыңы Солтүстік Тәңір тауларының Іле Алатауы тізбегінде, Алматы қорығында орналасқан, оның Алматы қаласынан байқауға болады. Жыл бойы шыңда қар мен мұздықтар еріп болмайды. Алғашқы рет 1938 жылы Сталинск (қазіргі Новокузнецк) қаласының альпинистері Л. Кутухтин, Макатров, И. Кропотовтар осы шыңға шыққан. == Дереккөздер == == Сыртқы сілтемелер == Mountain.ru метериалдар Шыңына шығу Есік қаласынан көретін шыңы Санат:Қазақстан шыңдары Санат:Іле Алатауы

() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 723 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 27 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 27 км² шамасында. Пошта индексі 86027. Елді мекеннің қамқоршысы San Massimo. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 780132 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 445 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 26 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 17 км² шамасында. Пошта индексі 86020. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 775135 == Сыртқы сілтемелер == Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 741 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 34 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 24 км² шамасында. Пошта индексі 86030. Елді мекеннің қамқоршысы San Felice Papa. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 879113 Электронды поштасы: sfelice@tin.it == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 397 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 25 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 16 км² шамасында. Пошта индексі 86020. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 701236 0874 701246 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 2276 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 34 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 67 км² шамасында. Пошта индексі 86048. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 81205 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 4838 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 95 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 52 км² шамасында. Пошта индексі 86047. Елді мекеннің қамқоршысы Sant'Antonio di Padova. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 72521 == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

'''Сепино''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 2177 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 35 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 62 км² шамасында. Пошта индексі 86017. Елді мекеннің қамқоршысы Santa Cristina di Bolsena. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 790132 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

'''Спинете''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 1446 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 83 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 17 км² шамасында. Пошта индексі 86020. Елді мекеннің қамқоршысы San Giovanni. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 787131 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

'''Тавенна''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 875 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 47 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 21 км² шамасында. Пошта индексі 86030. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0875 97497 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

'''Термоли''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 32331 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 585 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 55 км² шамасында. Пошта индексі 86039. Елді мекеннің қамқоршысы San Basso, San Timoteo. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0875 7121 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

Гүлжан Ізімқызы Талпақова '''Гүлжан Ізімқызы Талпақова''' (12 қыркүйек, 1948 жылы туған, Атырау қ.) биші, Қазақстанның халық артисі (1981). == Өмірбаяны == 1967 ж. Алматы эстрада-цирк өнері студиясы халық биі класы бойынша) бітірген. 1977-79 ж. Мәскеу эстрада студиясында тәжірибе жинақтаудан өтті. Шығармашылық жолын (1967 69) бастайды. 1969-73 ж. ''"Гүлдер"'' ансамблінде қызмет етті. 1973 жылдан биші-артисі. == Сахнадағы өнері == Талпақова дүние жұзі халықтарының көпшілігінің билерін үйреніп, қазақ сахнасына шығарды. Оның репертуарында қазақтың ''"Айжан қыз", "Қос Алқа", "Алмас қырғауыл"'', өзбектің ''"Хорезм биі"'' және ұйғыр, корей, вьетнам, моңғол, үнді, мысыр, малай, т.б. халықтардың ұлттық билері бар. == Гастрольдік сапарлары == Гастрольдік сапармен Болгарияда, Германияда (1968), Моңғолияда (1973, 1975, 1977), Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде (Бирма, Малайзия, Сингапур, Шри-Ланка 1973, 1974), Үндістанда, Жапонияда, Иранда, Таиландта (1975), Финляндияда (1977), АҚШ-та (1981), т.б. елдерде болды. == Жетістіктері == 1968 ж. София қаласында өткен Жастар мен студенттердің дүниежүзілік фестивалінің лауреаты. == Дереккөздер == Санат:12 қыркүйекте туғандар Санат:1948 жылы туғандар Санат:Атырауда туғандар Санат:Қазақстан бишілері Санат:Қазақстан халық әртістері Санат:Жүсіпбек Елебеков атындағы республикалық эстрада-цирк колледжі түлектері бишілері Санат:Гүлдер ән-би ансамблі бишілері Санат:Жастар мен студенттердің дүниежүзілік фестивалінің лауреаттары

() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 813 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 56 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 16 км² шамасында. Пошта индексі 86028. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 76204 == Сыртқы сілтемелер == Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

'''Торо''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 1530 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 67 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 23 км² шамасында. Пошта индексі 86018. Елді мекеннің қамқоршысы San Mercurio. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 461101 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

'''Тривенто''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 5200 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 73 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 73 км² шамасында. Пошта индексі 86029. Елді мекеннің қамқоршысы Nazario, Celso Vittore. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 87341 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

'''Туфара''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 1120 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 32 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 35 км² шамасында. Пошта индексі 86010. Елді мекеннің қамқоршысы San Giovanni Eremita. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 718121 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

'''Урури''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 3070 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 98 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 31 км² шамасында. Пошта индексі 86049. Елді мекеннің қамқоршысы Santo Legno della Croce. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 830130 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 3282 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 198 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 16 км² шамасында. Пошта индексі 86010. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 416054 == Сыртқы сілтемелер == Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

'''Фоссальто''' () Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 1619 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 58 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 28 км² шамасында. Пошта индексі 86020. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 768134 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 4274 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 76 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 56 км² шамасында. Пошта индексі 86012. Елді мекеннің қамқоршысы San Vincenzo. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 799276 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 727 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 45 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 16 км² шамасында. Пошта индексі 86010. Елді мекеннің қамқоршысы San Donato. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 79222 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

() Италиядағы коммуна, Молизе әкімшілік аймағына қарасты Кампобассо провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 676 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 18 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 38 км² шамасында. Пошта индексі 86030. Елді мекеннің қамқоршысы San Liberatore. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0874 748103 == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Молизе елді мекендері

'''Тамыз бүлігі''' (), кейде '''Тамыз төңкерісі''' Кеңес Одағы Коммунистік партиясының жақтастары ұйымдастырған, КСРО президенті Михаил Горбачёвті биліктен құлату және КСРО мемлекетін сақтап қалу мақсатымен ұйымдастырылған сәтсіз төңкеріс. Төңкеріс жетекшілері жоғары әскери және азаматтық шенеуніктерден, соның ішінде КСРО вице-президенті Геннадий Янаевтан тұрды, олар бірге Төтенше жағдай жөніндегі мемлекеттік комитетті (ТЖМК, құрған. Төңкеріс жасау Горбачёвтың Қырымдағы демалысы кезінде орындалған және сәтсіз аяқталды, көптеген бақылаушылар бұл оқиғаны КСРО ыдырауын одан әрі жылдамдатты деп санайды. ==Дереккөздер== Санат:1991 жыл Санат:Ресей тарихы Санат:КСРО тарихы

'''Ойынның басталуы''', әр таймның басында және қақпаға доп созылғаннан кейін ойын ортадан басталады. Допты қай команданың соғу кезегін анықтау үшін жеребе таратылады. Допты соғу кезінде қалған ойыншылар доп соғатын жерден м. қашықтықта тұруға тиіс. Допты қарсыластар командасының алаңына қарай соққан ойыншы, қашан басқа ойыншының таяғы тигенше оны қайта соға алмайды. == Дереккөздер == Санат:Спорт

Сурет:Issaliev Исалиев Сурет:Bandy in Medeu қысқы Азия ойындары допты хоккей''', XX ғасырдың 50-ші жылдарында Оралда, Сібірде, Қиыр Шығыста және Қазақстанда хоккей клубтары пайда болды. Көптеген қалалардың командалары КСРО чемпионатында өнер корсету құқығына ие болып, солардың арасында Алматының "Динамосы" бірнеше рет КСРО- ның чемпионы атанды. Допты хоккейдің дамуына байланысты ойынның әдістері мен тәсілі өзгерді, дами түсті. Мұз айдынында Л. Алешин, П. Марков, X. Абузаров, Г. Петров, Г. Батырбаев, Н. Васин, қаласы Байболов, В. Болотов, М. Кузнецов, 111. Хасанов сияқты және т. б. талантты жастар көрінді. 1956 ж. Апматының "Буревестник" хоккей к-дан КСРО чемпионатының жоғарғы тобында ойнайтын болды. Кейін "Б" Алматының "Динамо" командасына айналды. Олар 20 жыл бойы КСРО-дағы күшті ұйымдардың біріне айналды. Э. Айрих пен қаласы Байболов сынды білікті мамандар 1977 ж. оларды КСРО чемпионы атағына дейін көтерді. Бұған қоса олар КСРО рет күміс, рет қола медальдарына ие болды. 1977-78 жылдары "Д" Еуропа чемпиондарының кубогін иеленді. Эр кезде "Д"- ның сапында В. Бочков, Я. Апель- ганец, А. Ионкин, Ю. Барзин, A. Алешин, В. Илбин, Е. Агуре- ев, М. Жексенбеков сияқты бел- гілі хоккейшілер өнер көрсетті. "Д"-ның В. Бочков, Л. Лобачев,B. Панев сынды ойыншылары КСРО құрамасының сапында Әлем чемпионы атанды. Тәуелсіздік алғаннан кейін ҚР-ның допты хоккейшілері халықаралық жарыстарда өнер көрсете бастады. 2004 ж. республиканың құрама командасы Норвегияда өткен Әлем чемпионатында 4-ші орынға ие болды. == Дереккөздер == допты хоккей

'''Самат Тельманұлы Нұржанов''' (11.01.1956, Жилянка станциясы, Ақтөбе облысы), ҚазКСР-інің ЕСЖ- сы (1999), п.ғ.к-ы (1990), профессор (2006). 1982-85 жылдары Мәскеуде дене тәрбиесі орталық мемлекеттік институтының аспирантурасын бітірді. 1993-98 ж. Қазақ ұлттық дене тәрбиесі институтының спорт ойындары кафедрасының меңгерушісі, 1998-2002 ж. осы институттың проректоры, 2002- 2007 ж. арасында Қазақ-Британ техникалық университетінің дене тәрбиесі кафедрасының меңгерушісі. 1994-2000 Апматы қалалық футбол бірлестігінің төрағасы, осы жылдары республикалық футбол ассоциациясының атқару комитетінің мүшесі болды. Нұржанов 50-ден астам ғылыми еңбектердің, бірнеше оқулықтардың авторы. == Дереккөздер ==

Австралия футболы '''Австралия футболы''', салмағы 662-677 гр. тартатын сопақша доппен, көлемі 118x155 см. сопақша келген алаңда әр команданың құрамында 18 адамы бар Австралияда кең тараған командалық спорт ойыны. Ойынның мақсаты допты ойын алаңына енгізу немесе биіктігі м. келетін төбесі ашық екі бағананың арасынан қақпадан өткізу. Допты қолмен лақтыруға немесе әрбір 10 метрден соң (он қолынан) жерге ұрып әрмен қарай кез келген бағытта алып кетуге болады. Бірінші ойын 1858 ж. Мельбурнда өтті, ресми ережесі 1866 ж. бекітілді. 1956 жылы XVI Олимпиялық ойындарының бағдарламасына көрсетілімі енді. thumb == Дереккөздер == Санат:Аустралия футболы

'''Вадим Григорьевич Храповицкий''' (4 тамыз 1935 жыл, С-Петербург), шабуылшысы. С-Петербург футболының түлегі, Қарағандының "Шахтер" жене Жезғазғанның "Еңбек" командаларында ойнады. Кейін "Зенит" командасына ауысып белгілі ойыншылардың бірі болды. КСРО 139 матчқа қатысып 36 доп соқты. Үлкен спортты аяқтаған соң Қазақстанға қайта оралып өзі енер көрсеткен Қарағанды жене Жезқазған қалалары футбол командаларының аға жаттықтырушысы болып қызмет істеді. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:Зенит ФК ойыншылары Санат:Шахтер Қарағанды ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол

'''Кандела''' () Италиядағы коммуна, Апулия әкімшілік аймағына қарасты Фоджа провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 2755 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 28 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 96 км² шамасында. Пошта индексі 71024. Елді мекеннің қамқоршысы әулие Papa Clemente I. == Демографиясы == Халық санағы: Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo id:barra ImageSize width:455 height:373 PlotArea left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat x.y Period from:0 till:8500 TimeAxis AlignBars justify ScaleMajor increment:500 start:0 ScaleMinor increment:100 start:0 canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till: 6257 bar:1871 from:0 till: 5674 bar:1881 from:0 till: 6179 bar:1901 from:0 till: 6666 bar:1911 from:0 till: 7617 bar:1921 from:0 till: 8259 bar:1931 from:0 till: 6634 bar:1936 from:0 till: 6766 bar:1951 from:0 till: 7565 bar:1961 from:0 till: 6091 bar:1971 from:0 till: 4087 bar:1981 from:0 till: 3096 bar:1991 from:0 till: 2809 bar:2001 from:0 till: 2823 PlotData= bar:1861 at: 6257 fontsize:S text: 6.257 shift:(-8,5) bar:1871 at: 5674 fontsize:S text: 5.674 shift:(-10,5) bar:1881 at: 6179 fontsize:S text: 6.179 shift:(-10,5) bar:1901 at: 6666 fontsize:S text: 6.666 shift:(-10,5) bar:1911 at: 7617 fontsize:S text: 7.617 shift:(-10,5) bar:1921 at: 8259 fontsize:S text: 8.259 shift:(-10,5) bar:1931 at: 6634 fontsize:S text: 6.634 shift:(-10,5) bar:1936 at: 6766 fontsize:S text: 6.766 shift:(-10,5) bar:1951 at: 7565 fontsize:S text: 7.565 shift:(-10,5) bar:1961 at: 6091 fontsize:S text: 6.091 shift:(-10,5) bar:1971 at: 4087 fontsize:S text: 4.087 shift:(-10,5) bar:1981 at: 3096 fontsize:S text: 3.096 shift:(-10,5) bar:1991 at: 2809 fontsize:S text: 2.809 shift:(-10,5) bar:2001 at: 2823 fontsize:S text: 2.823 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:қайнар көзі ISTAT == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0885653669 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Апулия елді мекендері

'''Аркадий Вольфович Хохман''' (1915, Кишинев, Молдова 2008 Алматы қаласы), ҚазКСР-інің ЕСЖ-сы. Бухарестегі жаттықтырушылар мектебін бітіріп, Бухарестің 2-ші дивизиондағы "Маккаби" командасында 1938-40 жылдары ойнады. 1940 ж. Бессарабия және Кишинев қаласы. КСРО-ның құрамына енгеннен кейін "Д" командасының жастар және Өзбекстанның ф-лдан құрамасына енді. 1944 ж. Алматыға келді. 1955-65 жылдары республиканың футболшылары одағын басқарды. Т. Сегізбаев, С. Есімбеков, Б. Каретников, Л. Остроушко, В. Чеботырев, В. Шведков, А. Жүйков, В. Дышленко, В. Еркович сияқты және т.б. белгілі футболшыларды тәрбиеледі. == Дереккөздер == Санат:КСРО футболшылары Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футбол

'''Канталупа''' () Италиядағы коммуна, Пьемонт әкімшілік аймағына қарасты Турин провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 2073 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 188 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 11 км² шамасында. Пошта индексі 10060. Елді мекеннің қамқоршысы San Biagio Vescovo Martire. == Демографиясы == == Коммуна әкімшілігі == Телефоны: 0121 352126 Электронды поштасы: == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Пьемонт елді мекендері

'''Тоқтаров Төлеген''' (19.12. 1920, Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы Қарақұдық ауылында туды- 9.2. 1942, Ресей, Мәскеу облысы Бородино ауылы) Екінші дүниежүзүлік соғыстың қаһарманы, қатардағы гвардия жауынгері. 19 желтоқсанда 1920 жылы Шығыс Қазақстан облысы Ұлан ауданы Қарақұдық ауылында дүниеге келген. Соғыс қарсаңында Риддер қаласы маңындағы қорғасын зауытында жұмысшы болды. Кеңес әскері қатарына 1941 жылдың желтоқсанында шақырылып, Калинин майданы 3-екпінді армия 8-гвардиялық атқыштар дивизиясы 1075-полкі құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. Дивизияның «Отан үшін» газеті ержүрек автоматшының бір тәулік ішінде жаудың 150-ден астам әскері мен офицерін жойғаны туралы жазды. Батыл да бекем қимылдайтын Төлеген жауынгерлерді сан рет жауға бастап шыққан. 1942 жылы ақпанда Т.Нагаткино ауылына алдыңғылардың қатарында кіре отырып, жаудың әскерін жойып, екеуін тұтқындады. 1942 жылы ақпанда Бородино ауылы үшін болған кескілескен ұрыста рота жауынгерлері жаудың қарсы шабуылынан бас көтермей әрі дұшпан мен ротаның ара қашықтығы 100 қалған да ол қасындағы жауынгермен алға ұмтылып, ротаны шабуылға бастады. Жау кейін шегінді. Қаһармандығы мен батылдығы үшін Тоқтаровқа қаза тапқаннан кейін КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (30.1.1943). Ол туралы композитор Р.Елебаев «Жас қазақ» ән-реквиемін (1942), ақын Н.Баймұратов «Ер Толеген» (1945) дастанын жазды. Риддер полиметалл комбинатының аумағында батырға ескерткіш орнатылып, Төлеген оқыған №10 мектепке оның есімі берілген. Өскемен, Риддер, Алматы қалаларының бір көшесі Төлеген есімімен аталады. Ленин орденімен, бірнеше медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Кеңес Одағының батырлары

'''Империя''' () Италиядағы қала, Лигурия әкімшілік аймағына қарасты Империя провинциясында орналасқан. Қаланың тұрақты тұрғындарының саны 40 440 адамды құрайды (2008). Халық тығыздығы 879 адам/км². Алып жатқан жер аумағы 45,26 км² шамасында. Пошта индексі 18100. == Демографиясы == Халық санағы: Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo id:barra ImageSize width:455 height:373 PlotArea left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat x.y Period from:0 till:45000 TimeAxis AlignBars justify ScaleMajor increment:5000 start:0 ScaleMinor increment:1000 start:0 canvas:sfondo BarData= bar:1861 text:1861 bar:1871 text:1871 bar:1881 text:1881 bar:1901 text:1901 bar:1911 text:1911 bar:1921 text:1921 bar:1931 text:1931 bar:1936 text:1936 bar:1951 text:1951 bar:1961 text:1961 bar:1971 text:1971 bar:1981 text:1981 bar:1991 text:1991 bar:2001 text:2001 PlotData= color:barra width:20 align:left bar:1861 from:0 till:19626 bar:1871 from:0 till:20376 bar:1881 from:0 till:20049 bar:1901 from:0 till:20300 bar:1911 from:0 till:23155 bar:1921 from:0 till:26089 bar:1931 from:0 till:28155 bar:1936 from:0 till:28540 bar:1951 from:0 till:30154 bar:1961 from:0 till:34995 bar:1971 from:0 till:40670 bar:1981 from:0 till:41609 bar:1991 from:0 till:40708 bar:2001 from:0 till:39458 PlotData= bar:1861 at: 19626 fontsize:S text:19.626 shift:(-8,5) bar:1871 at: 20376 fontsize:S text:20.376 shift:(-10,5) bar:1881 at: 20049 fontsize:S text:20.049 shift:(-10,5) bar:1901 at: 20300 fontsize:S text:20.300 shift:(-10,5) bar:1911 at: 23155 fontsize:S text:23.155 shift:(-10,5) bar:1921 at: 26089 fontsize:S text:26.089 shift:(-10,5) bar:1931 at: 28155 fontsize:S text:28.155 shift:(-10,5) bar:1936 at: 28540 fontsize:S text:28.540 shift:(-10,5) bar:1951 at: 30154 fontsize:S text:30.154 shift:(-10,5) bar:1961 at: 34995 fontsize:S text:34.995 shift:(-10,5) bar:1971 at: 40670 fontsize:S text:40.670 shift:(-10,5) bar:1981 at: 41609 fontsize:S text:41.609 shift:(-10,5) bar:1991 at: 40708 fontsize:S text:40.708 shift:(-10,5) bar:2001 at: 39458 fontsize:S text:39.458 shift:(-10,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Қайнары ISTAT == Сыртқы сілтемелер == Ресми сайты Ұлттық статистика институты Санат:Лигурия елді мекендері

Т-72Б танкісі Т-34-85 танкісі '''Танк''' () түгелдей сауытты, шынжыр табанды соғыс машинасы. Танк снарядымен әртүрлі нысаналарды қиратады; сенімді сауыты мен арнаулы қорғаныш қалқандары қирату құралдарынан сақтайды және өзінің оралымдылығы арқылы еркін өтеді. Сауытты соғыс машинасының бірінші жобасын (кейін танк деп аталды) Ресейде инженерлер В. Д. Менделеев (1911-15), А. А. Пороховщиков, А. Васильев, Англияда Де Моль (1912), Австрия Венгрияда Г. Бурштың (1913) ұсынды. соғыс машинасы («Вездеход») 1915 жылы мамыр айында жасалса да, онан әрі дамымады. Ағылшындар 1916 жылдың күзінде бірнеше ондаған «Марка-1» Танкісін жасап шығарды және 15 қыркүйекте (1-дүниежүз. соғыс кезінде) бірінші рет Сомма өз. жағасындағы ұрыста (32 машина) қолданды. Алғашқыда Танкілердің бір зеңбірегі немесе пулеметі болды. Францияның «Шнейдер», «Сен Шамон» Танкісі бірінші рет 1917 жылы 15 сәуірде қолданылды. Германияның 7-V, UU Танкісі 1918 жылы шықты. АҚШ өздері шығарған двигатель қойылған «Марка V» және «Марка VII» ағылшын ауыр Танкісін, Францияның «Реносын» соғыстың аяқ кезінде шығарды. Ол Танкілердің экипажы 8-12 адамға дейін болды. 1-дүниежүзілік соғыс кезінде Англияда 2900, Францияда 6200, АҚШ-та 1000, Германияда 100 Танк шығарылды. Бірінші Кеңес Танкісі 1920 жылы 31 тамызда сынақтан өтті. 1928 жылдан Ленинградта (қазіргі МС-1 жеңіл Танкісі шығарылып, 1929 жылы кеңес-қытай жанжалында қолданылды. 1931 39 жылы кіші (Т-27, Т-37), жеңіл (Т-26, БТ), үш мұнаралы орта (Т-28) және бес мұнаралы ауыр (Т-35) Т-ілері шығарылды. Жеңіл танкілер Хасан көлі мен Халкин Гол көлдері маңындағы ұрыстарда, кеңес-фин соғысында және 2-дүниежүз. соғыстың алғашқы кезеңінде қолданылды. 1940 жылдары кіші Т-40, жеңіл Т-50, орта Т-34 және ауыр KB танкілерінің үлгісі жасалды. 2-дүниежүзілік соғыс кезінде негізінен орта және ауыр Танкілер пайдаланылды. Соғыс кезінде (1943) Танк негізінде өздігінен жүретін зеңбіректік қондырғылар жасалды. 1939 жылы КСРО-да (1941 жылы шілде 1945 30 маусым) 95099, Германияда 65100, АҚШ-та 103096, Ұлыбританияда 25160, Канадада 5815, Жапонияда 3648 танкілер мен өздігінен жүретін зеңбіректік қондырғылар шығарылды. Олардың экипажы 4-5 адам, зеңбірегі (75,76, 85, 88, 122 мм), 2-ден пулеметі болды. Жылдамдыгы сагатына 35-55 км, сауытының қалыңд. 45-тен 120 мм-ге дейін жетті. 1960-70 жылдардан бастап кең колемді әскери міндеттерді шеше алатындай бір типті танкілер шыгарылуда. Қазіргі кезде шыгарылатын танкілердің сауыты артиллерия огының және ядр. қарудың қирату факторынан біршама жақсы сақталады, экипаждың радиация сәулесінен зақымдануын азайтады. Сонымен бірге жау ядр. қаруды қолданған кезде де Танкілер соғыс қимылын ойдағыдай жүргізе алады. Британ танкісі 1919 ж. Көптеген елдердің каруында негізінен бар- лауға арналған жүзетін жеңіл танкілер мен жарақтанған Танкілер бар (мыс., АҚШ-тың М-60 А-2 Танкісі). Жүзетін танкілер Кеңес армиясында алғаш рет 1932 жылы шығарылған. Қазіргі шынжыр табанды, сауытты, жауынгерлік жүзетін Танкілер су кедергілерінен өз бетімен өтуге бейімделген және суда да, құрғақта да соғыс жүргізе алады. Мұндай Танкілер тереңд. м-ге дейінгі судан еркін өтіп шығады. Бт жеңіл танкісі Егер су астымен жүзетін құралдармен жабдықталған болса, тереңд. 4—5 м-лік судан бөгелмей өтеді. Герметизац. корпусының ішкі бөлігі оның жүзу қабілетін арттырады. Жүзу уақытында оның ескіш винттері, қалақты шынжыр табандары, водометтер, т.б. механизмдері іске қо- сылады. Қазіргі кездегі Танкілер- дің экипажы адамнан (жүр- гізуші-механик, нысанашы және Танк командирінен) тұрады. Негізгі қаруы 105, 120, 152 мм-лік иір ойықты не- месе тегіс үңғылы зеңбірек. Зеңбірекке қосақталған 1-3 (калибрі 7,62 немесе 12,7 мм) зенит пулеметтері болады. Сауыттарының қалыңд. 100— 200 мм, түнгі көру аспапта- ры орнатылған. Ең жоғары жылдамдығы сағатына 65 км. Багына 1,5 жанармай сыяды, ол қатқыл жолмен жүргенде 400-600 км-ге жетеді. Оқ-дәрі кешеніне сауыт бұзушы, эртүрлі калибрлі, кумулятивті және пластик, жарылғыш заты бар снарядтар кіреді. Ауа сүзгіш- вентилятор арқылы тазартыла- ды. Т-іге ауа салқындатқышы бар төрт немесе екі тактілі поршеньді двигательдер орна- тылады. Танк салмағына, сауыт- саймандарына, қару-жарағына және ұрыста қолданылуына байланысты: жеңіл танк (кіші және орта калибрлі артиллериялық қару- жарақты, салм. 20 т-ға дейін), орта танк (қуатты қару-жарақты, салм. 40 т-ға дейін), ауыр танк (салм. 40 т-дан жоғары) танкілер болып бөлінеді. Т-72Б грузин танкісі Танк шығаруды дамытқан сайын (мыс., қазіргі заманғы ресейлік Т-90) қаруды енгізу, басқарылатын снарядтар мен ракеталарды пайдалану, сауытты қалыңдату, оралымдылығын арттыру, куаттылығын күшейту, жанармайды үнемді жұмсайтын дизельді енгізу, әртүрлі отынды жаға алатын қозғалтқышпен жабдықтау, жанармай қүятын бактардың сыйымдылығын кеңейту еске алынып отырады. ==Дереккөздер== ==Сыртқы Сілтемелер== Санат:Қарулар

'''Қалиасқар Жұбанышұлы Тоқышев''' (6.8.1949 жылы туған, Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданы Есберлі ауылы) әскери қайраткер, генерал-майор (2001). Уақ тайпасынан шыққан. КСРО ҚҚМ эскери-саяси училищесін (Ленинград, 1974), Мәскеудегі әскери саяси академияны (1983) бітірген. 1968 жылдан қарулы күштер қатарында. Мәскеу облысындағы ерекше міндет жүктелген бригаданың рота, батальон командирінің саяси істер бойынша орынбасары (1974—80), Воронеж қаласында жеке милиция батальоны командирінің саяси істер бойынша орынбасары (1983-85 жылы), КСРО ҚҚМ- нің Орел к-ндагы дивизия полкында саяси бөлім бастығы полк командирінің саяси істер бойынша орынбасары (1985— 89). КСРО ҚҚМ Ішкі әскерлері (ІӘ) Орт. басқармасы саяси бөлімі жанындағы партиялық комиссияның жауапты хатшысы, бақылау комиссиясының төрағасы болды (1989-91), ҚР ІӘ Бас басқармасы әлеуметтік- құқықтық жұмыстар және тәртіп бөлімшесінің, бөлімінің бастығы (1992-94), ҚР ¥ҚК әскери институтының ішкі әскер офицерлерін дайындау факультетінің бастығы (1994-97), ҚР ИМЮ Қолбасшысының тәрбие және жұмыстар бойынша орынбасары қызметтерін атқарды (1997-2003). Тоқышев көптеген медальдармен марапатталған. Қазір запасқа шыққан. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар Санат:1949 жылы туғандар

1. Бір ойында шабуылшының соққан үш добы, 2. Еуропа футболын дамытуға арналған УЕФА-ның бағдарламасы. ҚР-ның футболшылар одағы УЕФА- ға мүше болғаннан кейін республикада балалар және жасөспірімдер футболын дамыту үшін УЕФА 2004 жылы 172000 Еуро қаржы бөлді. Осыдан кейін Талғар қаласында (Алматы облысы) балалар мен жасөспірімдер футбол академиясы ашылды. Осы мақсаттың орындалуын бақылап Алматыға УЕФА- ның президенті И. Блаттер келіп қайтты. == Дереккөздер == Санат:Спорт

'''"Физкультура және спорт"''' (ФИС), 1923 жылы ашылған, негізгі мақсаты дене тәрбиесі мен спортты насихаттайтын баспа. 1930-1938 жылдары "дене тербиесі және туризм" деген атпен біріккен мемлекеттік баспа ретінде жұмыс істеді. 1995 жылдан акционерлік қоғам ретінде спорт қоғамының қарамағына енді. Мақсаты: көпшілікке арналған дене тәрбиесі мен спорт жайлы әдебиеттерді, оқулықтарды, оқу құралдарын, шыгару. Баспаның басшылығымен әр жылдары оқырман көпшілікке арналған газет-журналдар мерзімді баспасөз шығарылып келеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт

'''Артем Григорьевич Фальян''' (27 желтоқсан 1919, 24 қыркүйек 1977, ), жартылай қорғаушы, КазКСР-інің жене КСРО-ның ЕСЖ-сы. 1933 жылдан "Д", "Нефтянник" командаларының жасөспірімдер құрамында ойнады. КСРО құрамасында 23 матч өткізді. "Нефтяник", "Зенит", "Арарат" "Арал" т.б. командаларында 1973-74 ж. "К" командаларының аға жаттықтырушысы болды. == Дереккөздер == Санат:КСРО футболшылары Санат:Арарат ФК ойыншылары Санат:Нефтчи Баку ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол Новороссийск ФК Санат:Арарат ФК Санат:Зенит ФК Санат:Шахтер Донецк ФК Санат:Қайрат ФК Санат:Арал ФК

Юрий Павлович Фалин (12. 04.1937, Мәскеу қаласы.), СШ-і, шабуылшы. Футбол мен айналысуда 1952 ж. Мәскеуде бастады. Жоғары топтағы бірқатар командаларда ойнады, 246 матч еткізіп, карсыластар қақпасына 71 доп соқты. КСРО чемпионатының кола 1957, 1963, 1969 куміс (1957, 1963) жүлдегері, чемпионы (1960, 1962), КСРО кубогінің (1960, 1963, 1965) жеңімпазы. КСРО қурамасының (1958, 1964) мүшесі, 1958 ж. Әлем чемпионатына қатысушы. 1966 ж. Алматының "К" командасының санында енер көрсетті. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:КСРО Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары Санат:Торпедо Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Спартак Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Қайрат ФК ойыншылары Санат:Шинник ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол

'''Юрий Александрович Севидов''' (24 тамыз 1942, Мәскеу қаласы 11 ақпан 2010) КСРО-лық футболшы, шабуылшы, футбол жаттықтырушысы. КСРО Спорт Шебері (1967). Шабуыл шебінде жене жартылай қорғаныста ойнады. Әкесі Александр Севидов та футболшы болған. == Жетістіктері == === Клубтық === КСРО чемпионы: 1962 КСРО кубогы: 1963, 1965 Санат:КСРО футболшылары == Дереккөздер == Санат:КСРО футболшылары Санат:Зимбру ФК ойыншылары Санат:Спартак Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Қайрат ФК ойыншылары Санат:Шахтер Донецк ФК ойыншылары Санат:Карпаты Львов ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол

'''Александр Александрович Севидов''' (5 қыркүйек 1921 жыл 15 сәуір 1992, Мескеу каласы) КСРО-лық футболшы, шабуылшы, футбол жаттықтырушысы. КСРО-ның ЕСЖ-сы (1968). Мәскеу футболының түлегі, сонда әртүрлі командаларда ойнады. "Кайрат" командасында 1970 жылы аға жаттықтырушы болды. Ол 1971 жылы КСРО чемпионы, 1972-1973 жылы күміс жүлдегері, КСРО кубогінің финалисі Киевтің, КСРО чемпионы, (1976), қола жүлдегері (1975). Мәскеудің "Динамо", Киевтің "Динамо" командаларында аға жаттықтырушы болды. Ал "Қайрат" болса 1970 жылы топтан жоғары топқа шықты. == Жетістіктері == Чемпион СССР (2): 1971 («Динамо» Киев), 1976 (көктем) («Динамо» Мәскеу) == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:Динамо Минск ФК ойыншылары Санат:Торпедо Мәскеу ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол Санат:Динамо Минск ФК Санат:Қайрат ФК Санат:Динамо Киев ФК Санат:Динамо Мәскеу ФК Санат:Локомотив Мәскеу ФК Санат:Нефтчи Баку ФК Санат:Ротор ФК

'''Сергей Егорович Рожков''' (5. 02.1943, Мескеу қаласы), CШ-i, жартылай қорғаушы жене орталық қорғаушы. Мескеу футбол мектебінің түлегі, бұрын Москваның "С" командасында ойнаған КСРО чемпионатының күміс (1963, 1968), КСРО кубогінің (1965) жеңімпазы. Кейін "К" командасында енер көрсетті. 1984 ж. "С" командасында, Тунисте жаттықтырушы болды. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:Қайрат ФК ойыншылары Санат:Спартак Мәскеу ФК ойыншылары

шахмат тақтасына бейімделген ойын. Авторы алматылық өнертапқыш Т. Әбілиев, патенті алынған, тиісті мекемелерде тіркелген. ойын 384 шаршысы бар шахмат футбол тақтасында өтеді. Таныстыру 1997 ж. маусымда Париж қаласында өтіп халықаралық шахмат бірлестігі мен ХОК-тің мүшелері бірауыздан жақсы ойын деп баға берді. ҚазКСР-і кубогінің иелері, 1968-"Д" (Цел), (Жамб), 1970 жене 1988 "Трактор" (Павл), 1971-72 жене 1974-82 жылдары өткен жоқ, 1973-"Восток" (Ө.), 1983-"С" (Сем), 1984-85 және 1987-"Ме- лиоратор" (Ш), "1988"-"Түркіс- тан", (Ақтебе). == Дереккөздер == Санат:Спорт

'''Александр Андреевич Келлер''' (1.05.1911, Саратов поселкесі РФ- 1982 Алматы) 1964-65 ж. "К" командасының аға жаттықтырушысы. 1924 ж. Мәскеудегі Ленин орденді дене тәрбиесі институтында оқып жүріп футболмен айналысты. ҰОС-ына дейін дипломды жаттықтырушы ретінде бірқатар командаларда, атап айтқанда "Торпедо" (Т), "Трактор" (Волгоград), Қыр КСР-інің "Д" командаларын жаттықтырды, оның басшылығымен "Пахтакор" (Ташк) 1962 ж. КСРО чемпионатында 6-шы орынға ие болды. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:КСРО футбол Санат:Қайрат ФК Санат:Пахтакор ФК Санат:Ахмат ФК Санат:Алға ФК

солға '''Тантал''' (; '''Та''') элементтердің периодтық жүйесінің тобындағы хим. элемент, ат. н. 73, ат. м. 180,948. Ауыр, қиын балқитын, көкшіл ашық сұр металл. Тығызд. 16,6 г/см3, балқу 2014ӘС, қайнау 5500ӘС. Табиғатта ниобиймен (Nb) бірге кездеседі. == Тарихы == Танталды 1802 жылы швед химигі А.Г.Экеберг Финляндия мен Швецияда табылған екі минералдан ашты. Алайда оны таза күйінде оқшаулау мүмкін болмады. Бұл элементті алудың қиындығына байланысты ежелгі грек мифологиясының кейіпкері Танталдың атымен аталған. Кейіннен тантал мен «колумбий» (ниобий) бірдей деп саналды. Тек 1844 жылы неміс химигі Генрих Роуз минералының құрамында екі түрлі элемент ниобий мен тантал бар екенін дәлелдеді. Пластикалық металдық танталды алғаш рет 1903 жылы неміс ғалымы В.Болтон алды. Танталдың алғашқы өнеркәсіптік басы 1922 жылы алынды, ал ол сіріңке басынан аспады. Содан кейін элемент ағымдағы түзеткіштер мен радио түтіктерде қолданыла бастады. Танталдың белсенді өндірісі Екінші дүниежүзілік соғыстың соңында басталды. Санат:Химиялық элементтер

'''Станислав Францевич Каминский''' (17 тамыз 1938 жыл, Барнаул қаласы, Алтай өлкесі, РФ 13 қаңтар 2005 жыл, Барнаул) Cпорт Шеберi, сол қанаттағы жартылай қорғаушы, ҚазКСР-інің Еңбек Сіңірген Жаттықтырушысы (1976). == Өмірбаяны == 1960-69 жылдардың арасын "К" командасының құрамында ойнады. 243 матчқа қатысып қарсыластарының қақпасына доп соқты. Үлкен спортты тастағаннан кейін "Қайрат" командасында және "Б" тобындағы бірқатар командаларда аға жаттықтырушы болып қызмет істеді. Каминский жаттықтырған "Қайрат" 1976 жылы қайтадан жоғарғы топқа шықты, 1977 жылы 7-ші орынға ие болды. "Еңбек" ерікті спорт қоғамы балалар мен жасөспірімдер, Республикалық жастар командасының аға жаттықтырушысы ретінде футбол ізбасарын дайындауда үлкен еңбек сіңірді. == Жетістіктері == === Ойыншы ретінде === КСРО Чемпионатындағы «А» класының күміс жүлдегері (1965 «Б» клусындағы аймақтық қола жүлдегері (1958) === бапкер ретінде === лига чемпионы (1976). Қазақ КСР кубогы (1983). == Дереккөздер == Санат:Қайрат ФК ойыншылары Санат:Қайрат ФК Санат:КСРО футболшылары

КСРО және республикалық футбол бірлестігі бекіткен еліміздің, республиканың футбол командаларының ойын кестесі бойынша шығарылған ойын кестесі. Мұнда чемпионатқа қатысатын барлық командалар, жеке ойыншылар туралы қысқаша меліметтер беріледі. Республикада алғашқы 1964 ж. шығарылды. В. Толчинский, С. Каратайұлы, Р. Ибрагимов, Ш. Сарыбаев, М. Исаев. Кейін осында Карағандыда, Шымкент, Жамбыл, Семейде, Өскеменде, Қызылордада жене т.б. қалаларда шықты. 1981-91 жылдардың арасында КСРО футбол бірлестігі үздік жыл сайын конкурсын жариялап отырды. Ол футболды жанкүйерлер арасында кеңінен насихаттауда үлкен міндет атқарды. == Дереккөздер == Санат:Спорт

'''Рафаэль Якубович Ибрагимов''' (1922, Кызылорда қаласы.), Бүкілодақтық дәрежедегі төреші, "ҚазКСР- інің еңбек сіңірген қайраткері" (1972), ҚР-ның футбол қауымдастығы кеңесінің мүшесі (1994-98). Көптеген спорт түрлерімен (футбол, нысана көздеу) бүкілодақтық жарыстарға қатысқан. "Қ" және Финляндия командаларының арасындағы тұңғыш халықаралық матчтың арбитрі. Республикалық футбол бірлестігі техникалық комиссиясының төрешілер коллегиясының бастығы. ҰОС-ының ардагері. "I дәрежелі Ұлы Отан Соғысы", "Еңбек Кызыл Ту" орденімен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Футбол төрешілері

'''Петр Григоревич Зенькин''' (1912, Реттов поселкесі Мескеу облысы -1985, Алматы қаласы) ҚазКСР-інің ЕСЖ-сы (1965). 1956-59 ж. "Қ" командасының аға жаттықтырушысы. Бұрын футболшы болған 1930- 46 жылдары ЦДКА командасында ойнаған, жартылай қорғаушы. КСРО чемпионатының күміс (1938) жүлдегері, КСРО кубогінің иегері (1939). == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футбол Санат:Қайрат ФК Санат:ЦСКА Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Локомотив Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Тараз ФК

'''Олег Васильевич Долматов''' (29 қараша 1948, Челябі қаласы), Халықаралық Деңгейдегі Спорт Шебері (1972), орта және жартылай қорғаушы. "Қайрат" командасының құрамында төрт маусым ойнаған. 1976 жылғы КСРО чемпионатының күміс жүлдегері (1972). КСРО құрама командасының құрамында 1967-71 жылдары өнер көрсетті. КСРО құрама командасында (1971-77) 14 ойын өткзді. Еуропа чемпионатының күміс жүлдегері (1972). КСРО құрама командасының санында Әлем чемпионатының (1974, 1978) іріктеу жарыстарына қатысты. == Жетістіктері == === Ойыншы ретінде === КСРО чемпионы: 1976 (көктем) КСРО кубогы: 1977 Маусым кубогы: 1977 Кубок иелері кубогының финалисі: 1972 Еуропа чемпионатының финалисі 1972 === Бапкер ретінде === Ресей чемпионатының күміс жүлдегері: 1998 Ресей чемпионатының қола жүлдегері: 1999, 2006 дивизион жеңімпазы: 2008 Абхазия кубогы: 2010 == Дереккөздер == == Сілтемелер == Профилі Санат:КСРО футболшылары Санат:КСРО Ұлттық футбол құрамасының ойыншылары Санат:Қайрат ФК ойыншылары Санат:Динамо Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Ресей футбол Санат:КСРО футбол Санат:ЦСКА Мәскеу ФК Санат:Кубань ФК Санат:Ворскла ФК Санат:Шинник ФК Санат:Ростов ФК Санат:Химки ФК

Алексей Григорьевич ГРИНИН (21. 08.1991, Озеры поселкесі Мәскеу губ. 1.07.1988 Мәскеу), ЕССШ-і (1946), ҚазКСР-інің ЕСЖ-сы (1967). 1967ж. "Қ" командасының аға жаттықтырушысы. Әлденеше мәрте КСРО-ның чемпионы, көптеген халықаралық жарыстарға қатысқан оның бай тәжірибесінен үйренген "Қ" командасының ойыншылары КСРО чемпионатындағы айбынды ұжымдардың біріне айналды. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:Динамо Мәскеу ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол Санат:Қайрат ФК Санат:Ахмат ФК

'''Николай Яковлевич С-Петербург 16. 01.1996, Мәскеу), ҚазКСР-інің жене РФ-ның ЕСЖ-сы. Жоғары топтағы бірқатар командаларға жаттықтырушы болды. Оның басшылығымен 1971 ж. Еуропаның "Арараты" КСРО чемпионатының күміс жүлдегері атанды. "Қ" командасында аға жаттықтырушы болған жылдарында оның жоғарғы топта қалуына кеп күш жұмсады. С. Квочкин, В. Лицицын, С. Каминский, Т. Сегізбаев, А. Федотов сынды ойыншылардың футболшы болып қалыптасуына үлкен әсер етті. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:КСРО футбол Санат:Арарат ФК Санат:Қайрат ФК

'''Валерий Павлович Гладилин'''(19 қазан 1951. Люберецк ауданы Мәскеу облысы) футболшы, жартылай қорғаушы "Қайраттың", "Шахтердің" (Караганды), "Мелиоратордың" ойыншысы. КСРО-ның чемпионатында 261 матч еткізіп, 52 доп соқты. Еуропа кубокте 14 ойын еткізіп, доп соқты, О.о-дардың (1976) іріктеу жарыстарына қатысты, 1997 жылдан Мәскеудің "С" командасының жаттықтырушысы. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша футболшылар Санат:КСРО футболшылары Санат:Спартак Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Қайрат ФК ойыншылары Санат:Локомотив Мәскеу ФК ойыншылары Санат:Шахтер Қарағанды ФК ойыншылары Санат:Жігер ФК ойыншылары Санат:Навбахор ФК ойыншылары Санат:КСРО футбол Санат:Навбахор ФК Санат:Ресей футбол Санат:Жігер ФК

'''Всеволод Михайлович Бобрев''' (1. 12.1922, Тамбов губерниясы 1. 07. 1979, Мәскеу), ЕССШ-і (1948), КСРО-ның ЕСЖ-сы (1976) Шабуылшысы. Спортпен 1936 жылдан (Хоккеймен, футболмен) айналысты. Допты хоккейден (1945-46) қола (1964), күміс (1965-66) жүлдегері КСРО- ның, Еуропаның, Әлемнің (1973-47) чемпионы, Әлем чемпионатының (1972) күміс жүлдегері. Ол туралы ақын Е. Евтушенко "Гениям прорыва" атты өлең жазды, XX ғасырдың үздік спортшыларының бірі атанды. Алматының "К" командасының жыл қатарынан аға жаттықтырушысы болды. Ол "Самый интересный матч" (М., 1963), "Рыцари спорты" (М., 1971) атты кітаптар жазды. "Ленин" орденімен марапатталған. == Дереккөздер == Санат:Алфавит бойынша допты хоккейшілер Санат:КСРО допты хоккейшілері

'''Құрбан Бердыев''' (, 25 тамыз 1952 жыл, Ашхабад) "Қайрат" футбол клубының бас бапкері. Халықаралық футбол тарихы мен статистикасы федерациясы (IFFHS) тарапынан өтікізілген әлемнің ең үздік бапкерлері тізімінде 2008-2009 маусым бойынша Құрбан Бердыевтің есімі бар. == Өмiрбаяны == Алматы «Қайратының» құрамында жартылай қорғаушы ретінде мәскеулік «Спартак» пен «Динамо» командаларын жеңгеніне куә болғанымыз бар. «Қайраттың» сапында 159 ойын өткізіп, 33 доп соққан. Ойыншы санатында алаңмен қоштасқаннан кейін ауысып, «Химик», «Тараз», «Қайрат», «Мұнайшы» командаларының тізгініне ие болғаны бар. Бірақ, отандық футболды өркендетуден гөрі өз қалтасының қамын көбірек ойлаған футбол функционерлері Бердыевті алаңның маңайынан көргісі келген жоқ-ты. Ақыры білікті бапкер жұмыссыз қалды. «Сол кездегі футбол федерациясы басшылығымен қиын жағдайда еді. Сол себепті жұмыс істеуге мүмкіндік берген жоқ» дейді Құрбан Бердыев. Футбол фанатына айналған Бердыев қаржыдан гөрі кәсібіне деген адалдықты асқақ ұстады. Сол себепті ол бүгінде: «Алла әркімнің ісіне қарай несібесін береді. Қазақстанда жоғалтқаным Ресейде қайтып жатыр» деді. Кезінде Алматыдан берілген пәтердің өзін сырттай басқа бір фирмаға сатып жіберген дөкейлер қазақ футболына қандай залал келтіргенін білмейді. == Рубин дәуірі == Қазан шаһарының басшысы Камил Искаков бірінші лигада қалт-құлт етіп жүрген «Рубин» командасының рухын көтеруге аттай қалап, Бердыевке қолқа салған. Искаковтің ұсынысы «Рубинді» жаңа биіктерге бастады. Құрбан бапкер тізгінін ұстаған тоғыз жылдың бедерінде команда бірінші лигадан премьер-лигаға өтіп, бір командаға арман боларлық асуларды бағындырды. Жоғары лигада 2004 жылы қола медальға қол жеткізді. Татарлардың жеңісін кездейсоқ деп бағалағандар да болды. Тіпті, алып Ресейдің чемпиондық кубогын жеңіп алған 2008 жылы да «Рубиннің» мықтылығы емес, ЦСКА, «Спартак», «Локомотив», «Зенит» сынды командалардың босаңсығанынан деп құмалақ ашқандар да жеткілікті еді. Алайда, төзімі мықты Бердыев қолынан таспиығын тастамай жүріп, тағы да жеңімпаз команданың иесіне айналды. Ол іріктеген, баптаған сайдың тасындай ойыншылардың әрқайсысы да алаңда атой салады. «Рубин» ойыншылары 2009 жылғы чемпионатта қарсыластар қақпасынан 62 доп соқты: Александр Бухаров 16, Алехандро Домингес 16 (8), Гёкдениз Карадениз 6, Сергей Семак 6, Александр Рязанцев 3, Роман Адамов 2, Кристиан Нобоа 2, Роман Шаронов 2, Кристиан Ансалди 1, Хасан Кабзе 1, Алан Касаев 1, Лаша Салуквадзе 1, Макбет Сибайя 1. Қай-қайсысы да бас бапкердің сүзгісінен өткендер. Бүгінде Бердыев орыс еліндегі ел аузынан тастамайтын, санаулы бапкердің бірі. Олай болатын да жөні бар. Өйткені, Құрбанды қазір әлем жұртшылығы қадір тұтады. Қадір тұтқаны сол, қарт құрлық Бердыевтің футбол әлеміндегі әдіс-айласына құлақ түргелі қай заман. «Барселона» командасының бас бапкері Хосеп Гвардиола, «Манчестер Юнайтед» командасының тәлімгері сэр Алекс Фергюсон, «Интер» командасының бас бапкері Жозе Моуринью сынды апайтөстермен иық тірестіріп тұр, «Қайраттың» бұрынғы қорғаушысы һәм экс-бапкері. == Бердыев абыройы == Өткен жылы «Рубин» Ресейдің чемпионы болғанда, Кувейттің ханзадасы құттықтап, үшбу жеделхатын жолдапты. Қарт құрлықты айтпағанда, араб әлемі Бердыевті білетіндігін көрсетіп жатса, ғаламның төрт бұрышына аты жайылған деп қалай айтпасқа. Араб әлемі Құрбан Бердыевтің бірнеше рет қажылыққа барып келгенінен, жұма намазын қаза жібермейтінінен хабардар болса керекті. Кувейт ханзадасының ыстық ықыласы осыны мегзейді. «Рубиннің» бас бапкерінің діни ұстанымына халқының басым бөлігін құрайтын Ресей жұрты да мойынсына бастаған. Ол өзінің діни сенімі жөнінде: «намаз оқу аса маңызды. Рухани тәрбие көп жағдайда көңіл күйді айқындайды. Сол себепті ең маңызды нәрсенің бірі таңдаған жолдың дұрыстығына, істеген ісімізге жаратушының мейірімі жоғары болатындығына сенімді болу. Сонда біздің жағдайымыз жақсы болады». Бердыевтің қазақ футболымен етене жақын. Алайда, оның қазақ футболына да айтар базынасы бар. Тыңдап көрелік: «Кеңес Одағы ыдыраған тұста футболды ойлау мүмкін емес-ті. Мен Қазақстанда да, Өзбекстанда да, Түркіменстанда да, Қырғызстанда да болдым. Ол кез «өлген» уақыттың санатында. Әсіресе, балалар футболын дамытуға қаржы бөлінген жоқ. Енді ғана жас өскіндер пайда бола бастады. Ташкентте амбициясы асқан «Бунедкор» командасы қалыптасты. Онда Зико мен Ривалдо жүр. Оған қоса қомақты қаржы бөлінуде. Егер де олар жоспарланғандай инфрақұрылымы мықты үлкен орталық тұрғызатын болса, керемет болмақшы. Құрылысты қолға алып жатқандармен жақын таныспын. Олардың амбициясы керемет» дейді, Ресейдің 2009 жылғы ең үздік бапкері. Жалпы, Бердыевтің жеңімпаздық жылнамасының темірқазығы әдетте кейбіреулер ойлағандай, қаржылық қолдауда емес. Әрине, ол да өзіндік рөл атқаратыны мәлім. Әйтсе де, қаржылық қоры «Рубиннен» де қомақты командалар Ресейде жетіп артылады ғой. Алайда, олар қазандық команданың осал тұсын таппай әлекке түседі. Тізгінін Құрбан ұстаған ұжымның жетістігі бірізділікпен жүзеге асырылып жатқан жоспарда. Оны Бердыевтің өзі төмендегіше тарқатады: «Қазанда өз арманымды жүзеге асыруға тырыстым. Уақыт өтісімен елде алдыңғы қатарлы басымдыққа ие болатын клуб құруға мүмкіндік беретін инфрақұрылым жасау еді. Түркіменстанда бастадым аяқтай алмадым. Жамбылда да жеріне жеткізуге мүмкіндік болмады. Ал Қазанда резерв дайындаудан бастап, ақыр аяғы шеберлер командасына дейінгі аралықты қамтитын жүйені Міне, Бердыев феноменінің кілті. == Жетістіктері == === Командалық === Ниса Түрікменстан чемпионы: (1) 1998/99 Түрікменстан кубогы: (1) 1998 Рубин Ресей чемпионы: (2) 2008, 2009 Ресей кубогы: (1) 2011/12 Ресей суперкубогы: (2) 2010, 2012 Достастық кубогы: (1) 2010 Ресей дивизионының жеңімпазы: (1) 2002 Ростов Ресей чемпионатының күміс жүлдегері: (1) 2015/16 === Жеке === Ресейдің үздік жаттықтырушысы: (1) 2009 Ресейдің үздік жаттықтырушысы: (2) наурыз 2013, сәуір 2013 == Марапаттары == 2008 Татарстанға еңбегі сіңген ордені. 2009 Достық ордені == Сiлтемелер == Профиль ФК «Рубин» сайтада Курбан БЕРДЫЕВ: «УСПЕТЬ БЫ ТОЛЬКО ЗАВЕРШИТЬ…» (часть 1) Курбан БЕРДЫЕВ: «УСПЕТЬ БЫ ТОЛЬКО ЗАВЕРШИТЬ…» (часть 2) Курбан Бердыев: «Я смотрю „Барселону“ понимаю: это же баскетбол» Санат:1952 жылы туғандар Санат:КСРО футболшылары Санат:Қайрат ФК ойыншылары футбол Санат:Копетдаг ФК ойыншылары Санат:СКА Дондағы Ростов ФК ойыншылары Санат:Ростов ФК ойыншылары Ұлттық футбол құрамасының Санат:Рубин ФК Санат:Тараз ФК ФК Санат:Қайрат ФК Санат:Каспий ФК Санат:Ниса ФК Санат:Ростов ФК

'''Таң''' Семей губаткомы, РК (б) губкомы мен кәсіподақ к-тінің 1925 жылдың наурыз маусым айлары аралығында шыққан журналы. саны жарық көрген. М. Әуезовтің журнал ісіне белсене араласуымен ол жинаған «Абайдың басылмаған сөздері» (Әбдірахман деген баласы өлгенде Абайдың жоқтап айтқан өлеңдері, 1925, №1), «Абайдың кейбір оспақ өлеңдері» (Афоризмдері, 1925, №1), «Абайдың басылмаған қара сөздерінен» (Үшінші, Тоғызыншы сөздері, 1925, №2), «Абайдың жарияланбаған өлеңдері» (Оспан өлгенде айтқан, «Таң», 1925, №2), «Көз жұмғанша дүниеден иманын айтып кеткені-ай» (Әбдірахман өлгенде шығарған бір өлеңі, 1925, №2), «Абайдың басылмаған өлеңдері» (Әбдірахманға айтқан тағы бір жоқтауы, 1925, №3), «Абайдың өз тұсындағы замандасы Абыралы деген кісіге айтқан өлеңінен» (Абыралы атты өлеңінен, 1925, №3), «Абайдың қарасөздерінен» (21 сөзі, 1925, №4), «Әбдірахманның келіншегі Мағрипа деген келініне Абайдың айтқан сөзі» (Өлең, 1925, №4) жариялаған. ==Дереккөздер== Санат:Абай энциклопедиясы

''Әнет Иманақышұлы Бектемісов'' (15. 11. 1930), Қарақас аулы, Жамбыл ауданы, Алматы облысы 1970- 86 ж.ж. Республикалық футбол бірлестігінің президенті. Мәскеудегі техникалық институтты бітірген, құрылысшы инженер. 1964- 71 ж.ж. Алматы қалалық партия комитетінің хатшысы, екінші хатшысы, ҚазКСР-інің ауыр индустрия министрінің бірінші орынбасары (1971 77) болып қызмет істеді. Биік таудағы "Медеу" спорт комплексін салуға белсене атсалысты. Бектемісов республикада футболда дамытуға улкен үлес қосты. "Еңбек Қызыл Ту", "Құрмет белгісі" (екі рет) орденімен марапатталды. КСРО мемлекеттік сыйлығының лауреаты. == Дереккөздер == Санат:Спорт

Асаймұса еуропалық билік дәстүріндегі скипетр дегенге келеді. Қазақы ортада бұл заттың нақты қолданысы жөнінде деректер жоқтың қасы. Есесіне асаймұса жөнінде сан алуан мифтік және аңыздық сюжеттер кездеседі. Мифопоэтикалық түсінік бойынша, ерекше тылсым қасиетке ие қысқа таяқ сияқты бұйымның атауы. Атына қарағанда, Мұса пайғамбардың асасы деген ұғымды білдірсе керек. ''Қызырдың алып батасын, ''Мұсаның тұттым асасын, ''Шарапат бар бұйымда ''Пәлекет шайтан қашатын, деп келетін байырғы діни сарында жазылған өлең жолдары осыны меңзейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Асату''' дәстүрлі ас-тағам мәдениетінде жолы үлкен адамның жасы кішілерге табақтағы еттің сыбағалы мүшесінен дәм таттыру арқылы өзінің ілтипатын білдіретін этикалық рәсім. Ет жеп болған соң, қонақтың жасы үлкені сый табақтан уысын толтыра ет алып, басқаларға өз қолымен асатады. Кішілер қалыптасқан әдет бойынша асату рәсімінен бас тартпайды, етті асар кезінде ер адамдар «құлдық» деп айтады. Бұл өзінен үлкенге құрмет көрсеткені, рахмет айтқаны болып есептеледі. Ал келіндерге «асатқаным» деп, үлкен табақтан ене абысындарының бірі сыбаға бөліп береді. Келін орнынан тұрып, жілік ұсынган (асатқан) адамға арнап сәлем салады. Сондай-ақ, ет желініп болған соң табақтағы еттен қарттар жас балаларға, өзінің атқосшы немесе жолсеріктеріне асатады. Асар адамдардың арасындағы өзара көрсетілетін құрмет іспеттес. Мәні жағынан сыбаға беруге ұқсас жосын. Бұл дәстүр Сәбит Мұқановтың «Халық мұрасы» деген кітабында толық баяндалған. XIX ғасырдың соңына дейін (кейбір өңірлерде қазірге дейін сақталган) шығыс өңірінде келген мейманның етті үш түйірден қатарласа асату дәстүрі болған. Егер үш түйір етті бірден асай алмаса, қонақ ренжіп қалуы мүмкін. Асатуға берген ет үш түйірден көп болып және оған қақалып қалса, айыппұл төленетін болған. Айыппұл кұны жүз жылқыдай болған. Егер үш түйір етке қақалса, оған айыппұл төленбейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Асқа бата''' дәстүрлі ас-тағам мәдениетіндегі этикет түрі, әдетте кәделі ас келгенде жасалатын рәсімнің атауы, дастарқан басында отырған жасы үлкен құрметті қонақтың тілек айтып, бата беруі. Асты қабылдаудың алдында жасы үлкен құрметті адам немесе өзіне кәделі сыбаға арналған адам асқа бата жасайды. Сонымен қатар ас желініп болған соң дастарқаннан кәделі табақты келін сәлем салып алар алдында сыйлы қонақ немесе жасы үлкен адамдардан ас иесіне, отағасына, оның отбасына арналған жылы лебіз, ыстық ықылас, жақсы ниет, ізгі тілекті айтқызу мақсатында қауым тарапынан бата сұралады. Көбінесе үйдің кенжесі «''бата беріңіз''» деп, төрде отырған үлкендерге қарап, қол жайып, ишарат білдіреді. Мұны астан кейін айтылатын бата болғандықтан, шартты түрде ас қайыру деп атайды. Бaтa гілек ұйқасты, мазмұнды сөзбен айтылады. Ac қайырғанда дастарқан басында отырғандар түгелімен қолын жайып, бата тілекке қосылады. Сол кезде төрдегі қария: ''Кетпес ырыс, кең пейіл берсін. ''Кеткенін келтірсін, ''Кемтігін толтырсын. ''Мал аман, бас түгел болсын. ''Тілегі қабыл, мұраты асыл болсын!... ''Ас бергенге бас берсін, ''Өмірі ұзақ жас берсін. ''Кетпес дәулет, кең пейіл, ''Қайырымды дос берсін! деген сияқты ұйқасты тіркестерді шұбыртып, тақпақтап бата бсреді. Мұны үй иесіне ілтипат көрсету ғана емес, дәм-тұзды құрметтеудің үлкен нышаны деуге болады. Шаңырақ иесінің нені аңсап, нені көксейтінін аңғарған бата беруші кестелі сөзбен жиналған жиынның мақсатын, үй иесінің арманын дөп басып, ойына алған ісінің оңғарылуына тілеулестік айтады. Дәстүрлі этномәдени ортада батаның мазмұны көбінесе, мал мен бастың амандығы, ырыздықтың мол болуын тілеу тәрізді жалпы тілекпен қоса, үй иелерінің сапарға шықса жолы болуына, жас отауға жан басының өсуіне, келіннің аяғы ауыр болса, аман-есен босанып, ұл-қызды болуына игі ниет білдіру түрінде болып келеді. Дастарқан жайып, дәм татқызып отырған үйдің үйленгелі жүрген азамат ұлдары болса, солар тілге тиек болып, бата сөздің желісіне айналады. Қазақ ортасында астан кейін ас қайырылып, үлкен адам табақты дастарқаннан алып келінге ұсынады, ол сәлем етіп алады. Кейбір өңірлерде дастарқаннан табақты алып кеткен соң ғана ас қайырылады. Мұндайда үй иесі мен оның бала-шағалары босағада тізіліп тұрып, қол жайып, батаның қабыл болуына тілектестік білдіріп, бет сипасады. Дастарқан басында отырған адамдардың ас қайырылмай орындарынан тұрып кетуі әдепсіздік болып танылады. Діни сарынды, этикалық мәнді баталардың сан алуан түрлері бар. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

Асмалдық- сән, салтанат кезінде түйелерге жабылатын сәнді жабу түрі. Асмалдықты көбіне көшкенде немесе той-думандарда пайдаланған. Асмалдық оюланып, әшекейленіп жасалады. Мойнына асатын немесе басына қадайтын жібек шашақты ызба түрлері болады. Қазақстан Республикасының Mемлекеттік Oрталық Mузей қорында (КП 25496-4) көк түсті пүліштен істелген асмалдық сақтаулы. Көлемі 212x207 см. Оның орта тұсынан қос өркеші сыятындай етіп, екі тілік тесік шығарылған. Ортасына қоңыр түсті барқыттан төрт құлақтьі тұлга мүйіз, ал асмалдықтың жиегін айналдыра сыңар өкше өрнегі қиыстырылып тігілген. Шетін айналдыра иірілген мақта жіптен шашақ төгілген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Аспа бау''' уықтың иінінен жоғары тұстан сәндік үшін байлап, ұшын шашақтап түсіріп қоятын бау түрі, киіз үй жабдықтарының сәндік түріне жатады. Түр салып тоқылған баудан немесе ызылған жылқы қылынан жасалатын төрт жерден шашағын төгілдіріп, әсемдік үшін тағылатын құр. Аспа баулар адамның бойы жетпейтіндей биіктікте байланады. Өйткені, ырым бойынша, Аспа баудың ұшындағы шоғы адамның төбесіне тиіп кетсе, сол адам жаманшылыққа ұрынуы мүмкін. Ондай адамның жолы болмай, бақ құсы тұрақтамай, бағы қайтады дейді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет Санат:Киіз үй

'''Аспа тұзақ''' аң аулауға арналған кұрылғының атауы. Қолданысына байланысты екі түрі қалыптасты. Біріншісі, көбінесе, аю сияқты ірі жыртқыш аңды аулауға арналған. Аспа тұзақтың бұл түрін орманда көбіне екі аша бұтақты мықты қарағайды арқау етіп құрады: қарағай ашасының ортасында жуан бөренені сүймен ретінде сүйеп, жуан басына темір қазықпен шынжырлап, дөңбектермен басып қояды. Сүйменнің жіңішкелеу үшын күшпен қайырып төмен тартып, қарағайдың діңіне байланған сым темірге тиек салып іледі, тиекке борсыған ет ілінеді. Сүймен ағаштың басына мықты сым темірден аю басы сиятындай етіп тұзақ орнатылады. Аспа тұзақты осылай құрған соң жан-жағын бұтақ бүрлерімен білдірмей қоршап қояды. Аю келіп сүймендегі етті тартқан кезде сүймен ағаштың басына іліндірген темір шығып кетіп тұзақ жоғары тартылады да, сүйменің екінші жағы ауыр болғандықтан, мойыны тұзаққа ілінген аю асылып, аяғы жерге тиер-тимес әрі-сәрі болып қалады. Аспа тұзақтың екінші түрі етін жеп, мамығын кәдеге жарататын желбесін құстарды ұстауға арналған. Оғап әдетте қыл тұзақтың ұзын етіп дайындалған түрі қолданылды. Мұндай аспа тұзақ көбінесе ақшыл түсті жылқы қылынан (баран түстісі көзге оңай шалынатындықтан оны көп жіңішке етіп есіледі. Аспа тұзақтарды құр тәсіліндегі өзіндік ерекшелігі бар. Әлбетте тұзақты іннің, тесіктің аузына жатқызып құрса, аспа тұзақты басын тұйықтап байлап, оны бұта-шілікке жанастыра ілшіп жан-жағынан шырпылармен сүйемелдеп, яғни екі үмі жағынан іліп «аспалап» кұрады. Аспа тұзақ, әдетте, ну орман-тоғайда кездесетін қыр құстары мен өзен-көлдегі су құстарын ұстауға пайдаланылады. Өзен-судың жағасына, судың адам бара алатындай жеріндегі қамыс-қоғаның арасына, құстың саңғырығы көп жиналған қонағына және жайылатын жеріне, ұя салған маңайға құрады. Аспа тұзақты қырға құрғанда ұшына қазық байлап жерге қағады. ал сулы жерде қоға-қамыс немесе ағашқа байлайды. Егер жақын маңайда суда өскен жіңішке ағаш болса, тұзақтың ұшын соған бекітеді. Жем іздеп тімтінген, бейқам суда жүзген, далада жорғалаган құс абайсызда аспа тұзаққа басын, аяғын сұғып алған кезде тұзақтың тұйығы сусып ұстап қалады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Аспақтау''' байырғы ортада қолданылған жазалау әдісі. Бірінші түрі ауыр қылмыс істеп жазалы болған адамдарды (екі адамды) шөгерілген атан түйенің екі жағына мойнынан тұзақтап байлаған. Түйе тұрған кезде адам аяғы жерге жетпей асылып жан тәсілім еткен. Екінші түрі шөгерілген екі түйенің ортасына өркеш тұсынан көлденең ағаш бекітіледі. Екі қолы артына қайырылып кісенделген қылмыскерді мойнынан тұзақтап, арқанды ағашқа байлайды. Түйелерді тұрғызғанда қылмыскер асылып қалады. Есімдері ауыз әдебиетінің қайғылы образдарына айналған Қодар мен Қамқа рулық тәртіптің (шежірелік жосынның) ежелден қалыптасқан нормалары мен принциптерін өрескел бұзғандары үшін рубасылары мен билердің ұйғарымымен осындай тәсілмен өлтірілгені тарихтан белгілі. == Дереккөздер == Санат:Жазалар

'''Астар''' киімнің, сондай-ақ, матадан қабатталып жасалған бұйымның ішкі немесе астыңғы жағына салынатын ішкі «өң» беті. Бой киім, бас киім, аяқ киімнің кез-келген түрінің ішкі бетіне астарлық мата деп аталатын жұқа, арзанқол матадан астар салынады. Көшпелі ортаның тұтыныс талаптарына үйлескен дәстүрлі киім-кешектер көбіне маусымдық киім түрінде қалың етіп астар мен тыстың арасын да қалың етіп жасау үрдісі қалыптасқан. Ол үшін, көбіне, астар мен тыстың арасына жүн қосып сырылған бидайы деп аталатын қабат салынады. Әлбетте, бидайыға тозған мата қиындыларын қолдана береді. Киімнің астары оның тысындағы бөліктері тәрізді жеке пішіледі. Мысалы, шапанның астары екі жең, екі өңір, бой, шабу, қолтырмаш тәрізді бөліктеріне жеке-жеке пішіледі. Әлбетте, астарды пішкен кезде оның бөліктерінің мөлшерлері бидайының калың немесе жұқалығына байланысты тысына қарағанда, біршама кішкене болып келеді. Осылай пішілген астар тыс пен бидайының ішкі жағына киімнің ұзындық бойымен қабылады. Бұл тәсіл киімнің тысы мен бидайының және астарының бір-бірінен алшақтап көшіп кетпеуін қамтамасыз етеді. Киім тігіліп болған соң қабылған жіп сөгіліп алынып тасталады. Сал шапанына жүн немесе мақта тартылмай бос астар ғана салынады. Желбегей жұқа сырттықтардың астары алыс қабылып, өң жағынан жіңішке әдіп қондырылады. Баскиімнің кез келген түрінің ішкі бетіне қалыңдау, жұмсақ маталардан астар тігіп, арасына кейде жұқалап жүн немесе мақта салып астарлайды. Киіз қалпақ үлгісімен сайларының іш жағына астарын бірге сырып та жібереді. Астарлық матаға көбіне шыт, бөз, сәтен сияқты маталар таңдалған. астыңғы бетіне тігілетін матаны да астар атайды. Сондай-ақ, түскиіз, дорба, қалта тәрізді кестеленген түрлі үй бұйымдарына да салынады. Бұйымның өрнегі көрнекті болуы және жиектері тартылып, тырысып қалмауы үшін ширақы матадан (көбінесе, жұқа кенептен) астар салады. Бұл тәсіл кесте жібінің нығыз түсіп, берік бола түсуінің кепілі болып табылады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

Астық қору піскен астықты жинап алу шарасы. Қазақ диқаншылары қолына сақпан, зырылдауық, балақпан (бишік түрін) ұстаған қорықшылар егіс алқабын таңсәріден қара кешке дейін қориды. Тіпті, шымшықты үркіту үшін егіс ортасына адам бейнесіндегі қарақшыларды да іліп қоятын. Ел арасында диқан мен тары айтысыпты деген өлең жолдары сақталған: ''Тары екпей бидай еккен пайда қылды, ''Пәркіңді сенің құдай майда қылды. Сонда тарыға тіл бітіп, диқаншының тәжірибесіздігі мен жалқаулығын айтып былай деген екен: ''Бола ма менен артық тары деген, ''Жеймін деп жау шымшықтың бәрі келген ''Құлаққа ала жаздай су қоймадың, ''Аузыңды «ұрайын» тары жеген. ''Құдай-ау, құрытсаңшы торғайыңды. ''Саламын ойбайымды торғай көрсем. Оңтүстікте маусымның аяғына таман екінші мәрте егілген тары тамыздың аяғына таман піскен кезде жыл құстарының қайту мерзіміне дөп келеді. Осы кезде далада қырғилар пайда болады. Ал қырғидан қорыққан шымшықтар топтасып ұша алмайды, Сөйтіп, адамдар тарыны шымшықтарғга тидірмей, рәсуә етпей орып жинап алады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Бейімбет Майлин ауданы''' (2019 ж. 25 маусымына дейін ''Таран ауданы'') Қостанай облысының орналасқан бөлік. 1936 жылы құрылған. Жер аумағы 7,6 мың км². Орталығы Әйет ауылы. Аудан жері негізінен жазық. == Халқы == Тұрғындар саны 24 853 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар 27,41%, орыстар 43,49%, украиндар 12,80%, немістер 7,81%, беларустар 2,69%, татарлар 1,85%, әзірбайжандар 0,93%, башқұрттар 0,48%, армяндар 0,43%, молдовандар 0,36%, мордвалар 0,26%, үдмүрттер 0,25%, басқа ұлт өкілдері 0,24%. == Әкімшілік бөлінісі == 34 елді мекен кенттік әкімдік пен ауылдық округке біріктірілген: Асенкритов ауылдық округі Әйет ауылдық округі Белинский ауылдық округі Калинин ауылдық окургі Май ауылдық округі Набережный ауылдық округі Новоильин ауылдық округі Павлов ауылдық округі Тобыл кенттік әкімдігі == Дереккөздер == Санат:Бейімбет Майлин ауданы

'''Петр Васильевич Томасевич''' (1923, Украина, Одесса қаласы 1984, Одесса қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, сержант, пулемет взводының командирі. Орыс. Соғысқа дейін Жамбыл облысы Жамбыл қаласында (қазіргі Тараз) тұрған. Кеңес әскері қатарына 1942 жылдың күзінде шақырылған. Ол 2- және З-Украина майданында Сталинград қаласынан Венгрия жеріне дейін жеткен. 1944 жылы Томасевич бір топ жауынгерлермен Тиса (Тисса) өзенінен өтіп, плацдармды үш тәулік бойы жауға бермей ұстап тұрды да, Кеңес әскерлерінің өзеннен өтуін қамтамасыз етті. Осы ұрыстарда көрсеткен ерлігі үшін Томасевичке КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (24.3.1945). Бұл ұрыста Томасевич ауыр жарақаттанды. Комиссия ержүрек жауынгерді әскер қатарынан босатты. Одесса қаласына оралып, зауытта, кейіннен (27 жасында) Қара теңіз пароход кәсіпшілігінде жұмыс істеді. Мұнда ол қатардағы матростан капитанның бірінші көмекшісіне дейін көтерілді. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары

'''Торғай, Семей, Орал және Сырдария облыстары өкілдерінің кеңесі''' қазақ өкілдерінің 1916 жылы тамызда Орынбор қаласында еткен кеңесі. Ол Орынбор Эверсманның рұқсат етуімен өтті. Оған Торғай, Семей, Орал және Сырдария облыстарының қазақ өкілдерімен бірге Алаш қозғалысы қайраткерлері де қатысты. Кеңесте 1916 жылғы 25 маусымдагы патша жарлығына сәйкес соғыс майданының тыл жұмыстарына қазақтардан адам алу мәселесі қарастырылды. Кеңеске жиналғандар төрағалыққа Ә.Бөкейхановты, хатшылыққа М.Дулатов пен О.Алмасовты сайлады. Кеңестің жұмысына А.Байтұрсынов та атсалысты. Кеңес тыл жұмысына адам алу іс-шарасы қазақ жұрты шаруашылығына зияны тимейтіндей етіліп жүргізілуін қалап, бұған орай мынадай білдірді: тыл жұмысына адам алу солтүстік өңірде 1917 жылға дейін, оңтүстік өңірде 1917 жылдың 15 наурызына дейін шегерілсін; алдымен 19 бен 31 жас үштен бірі алынсын; адам алу барысында қазақ халқына мұғалімдер жетіспейтіндігі ескерілсін; мектептер мен медреселерде оқып жүрген шәкірттер тыл жұмысына алынбасын; тыл жұмысына алынғандар отыз кісіден топтастырылып, олар тілмаштармен және молдамен қамтамасыз етілсін. Осы талап-тілектер Мемлекеттік Думадағы Мұсылман фракциясы мен А.Ф.Керенский атына жеделхат арқылы жолданды. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар

'''Астық майқандау''' астықты таптаған кезде оның дәнегі астына түсіп, бетіне шыққан сабанын сыпырып алу үрдісі. Астықты қол орақпен орып бір жерге жинағаннан кейін, оның сабағынан дәнін бөліп алу үшін, тұлықтаспен және ат тұяғымен арлы-берлі таптайды. Ертеде майқандалған сабақты астықтың бір шетіне жағып, түнде жарық ретінде пайдаланып, жұмысты әрмен қарай жалғастыра берген.Қырман басындағы шаруашылық харекеттерге байланысты ежелден өзіндік ғұрыптар, ырымдар және қалыптасты. Бұлар, түптеп келгенде, шаруашылық харекетін үйлесімді және тиімді атқаруды қамтамасыз етуге бағытталды. Қырманға келгендер жұмыс істеп жатқан егіншілерді Қырман тасысын! Диқан дарысын! Обаны ассын! деп құттықтайды. Дән суырушылар алғашқыларына бір кеусен дән берген. Кейде әйелдер қырман басына ыдысқа пісірілген ет салып әкелетін, ал егіншілер ауыз тиіп, ыдыстарын бос қайтармайтын. Барлық өңірінде қуаңшылық пен су тасқындарының болып тұруына байланысты құдайға жалбарыну, тасаттық, беру мен дұға оқу ұстанымдары атқарылып отырды. Ақтөбе облысының егіншілері жер жыртып болған соң сабантой ұйымдастырған. Әйелдер жауын-шашын мол болсын деп, ауылға оралған диқаншылардың үсті су болғанша су шашатын. Бұл үрдіс той-думанмен аяқталатын. Қостанай және Қарағанды облыстарында Диқан бабаның құрметіне көк жағыс деп аталатын мейрам ұйымдастырылып отырды. Ал орақ кезінде күрделі ғұрыптар атқарылмаған, тек алғашқы астықтың түсімінен көже дайындалды. Осындай жосынды Шу өңірінің қазақтары қолданатыны туралы кеңес төңкерісіне дейінгі орыс зерттеушісі Л.Чермак жазды. Айта кетер жайт Қазақстанның солтүстік өңірлерінде егін оруға әйелдер, ал оңтүстік аймақтарда тек ер адамдар шыққан. Оңтүстік облыстарда қолданылған тағы бір ғұрып қырман қандау деп аталады. Диқан бабаға арнап, құдай жолы деп қырман басында еркек қой сояды. Мұнысы жерге қан сіңсе, аруақтар риза болады, дегенді білдіреді. Сондай-ак, қырман тойы ұйымдастырылып, осының құрметіне әлім ботқа деп аталатын ас әзірлеген. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Астықты бөлу''' бұл үрдісті басқару беделді адамға тапсырылған. Ертеде дәстүрлі ортада қырманға жиналған астықты болу сәтті күндердің бірінде тыныш ымыртта жасалған. Бұл тіл мен көзден сақтауды ырымдағаны. Егіншілер дәрет алып, таза киім киіп келуге тиіс. Намаз білетіндері намазын өтеген соң қырманға келеді. Бір адам тазартылып үйілген қызыл деп аталатын бидай үйіндісінің шетін ала айналдыра бір пұттай астықты сеуіп шығады. Ағаш күректі қолға алған диқан бисмилла деп кірісіп, үйіндінің орта тұсынан жүргізілген сызықты оңға қарай айналдырып шығады. Бұл жосынды белбеулеу деп атайды. Бұл Диқан баба қырман басына келгенде, астықты айналып, өзінің шапағатына бөлесін деген ырымның көрінісі. Мұнан кейін үйіндінің үстімен белбеуге дейін жететін қосымша екі сызықты айқыштап сызады. Екі сызықтың бірі құбылаға бағытталуы тиіс және ондағы астыққа сабымен төмен қаратып күрек, айыр және сыпырғышты шаншиды. Үйілген бидайдың иесі етегінде кұбылаға қарап отырып: Бісміллэ деп аяқ-ыдысқа бидайды толтырып алады. Оны кеусен немесе ақұла деп атайды. Ол кем-кетік, берілетін астықтың бөлігі. Малшы малдан зекет беретіні сияқты астықтың иесі де әлеуметтік жағдайы төмен топтарға астықтан ғұшыр береді. Астықтың бидай, сұлы, арпа, тары сияқты түрлерін жеке-жеке үйіп, бөлектеп қаптайды. Қырмандағы астық бір адамға ғана тиесілі болса, туысқандары мен көмекшілерінің көмегімен бидайды елеуішпен есептеп, сыйымдылығы бірдей қаптарға салып, арнайы қамбаға немесе ұраға тасыған. Егер астық бірнеше адамға ортақ болса, оларға өндірілген астықтың тең жартысы тиесілі болды. Қалған жартысы көбінесе, жалданған адамдарға бөлініп беріледі. Астық бөлуді оны басқарушы адам мен оның екі көмекшісі атқарды. Басқарушы адам өлшеуіш шараны (Сыр бойындагы егіншілер ағаш керсенмен өлшеген) бидайға толтырып алып, көмекшілеріне кезек-кезек беріп отырады. Олар бидайды алдын ала белгіленген жерге апарып төгіп отырды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Асықты жілік ұстату''' ұл бала асырап алған кезде атқарылатын ғұрып. Балалы бола алмаған ата-ана немесе жалғыз ұлы немесе жалғыз қызы ғана болса, туған туыстарынан бала асырап алады. Бала асырап алуға келгенде көптің көзінше ер балаға асықты жілік, ал қыз балаға тоқпан жілік ұстатып ант етеді. Кейде баланың өз әке-шешесі басқаның қолына кеткен балағаталасқан жағдайда, асыраушы әке мен шеше оң қолына асықты жілік ұстатып едім ғой деп дауласады. Яғни бала асырап алуға байланысты уағдаластықтың кепілі болып табылатын асықты жілікті алға тартады. Бұл таласқан жаққа антты бұзбаушылыққа шақырғаны. Қазақтың келіндері асықты жіліктің асығы бар басындагы сіңірді мұжымайды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Асыл тас''' сөзі мынадай мағыналарға жатуға мүмкін: *Асыл тас (әкімшілік кешен) әкімшілік кешені Астана қаласында Есіл өзенінің сол жақ жағасында, көшеден оңтүстікке қарай, қаланың жаңа әкімшілік орталығында Сулы-жасыл бульварда (Нұржол желекжолы) орналасқан *Асыл тастар зергерлік бұйымдарды, тұрмыстық заттарды, қолөнер бұйымдарын әшекейлеу үшін қолданылатын түрлі-түсті табиғи тастар. Көбінесе табиғи жолмен қазылып, табылып алынады.

'''Викентий Никонорович Тощенко''' (1910, Алматы облысы Алакөл ауданы Үшарал қаласы 27.11.1943, Украина, Днепр бойы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, гвардия капитаны. 1932 жылы Кеңес әскері қатарына алынып, тұрақты әскери қызметкер болды. Ұлы Отан соғысы басталған алғашқы күннен майданға жіберілді. 1-гвардиялык атты әскер дивизиясы 5-гвардиялық Тамань атты әскер полкінің қатарында Солтүстік Кавказдағы, Днепрдегі шайқастарға қатысты. 1943 жылы 26 қыркүйекте Тамань атты әскер полкінің 1-эскадроны полк штабының бастығы, гвардия капитаны Тощенконың басшылығымен бораған оқтың астында Днепрден өте бастады. Оң жағалауға шыгысымен Тощенко басып алған плацдармын кеңейтіп, басқа бөлімшелердің өтуін қамтамасыз ету үшін эскадронымен Вороново тоғайының жиегін басып алуға тырысты. Олар күші басым жаумен бір жарым тәулік шайқасты. Тощенко жараланғанына қарамастан, ұрысқа басшылық жасап жүрген кезінде екінші рет оқ тиіп, қаза тапты. Ұрыста көрсеткен ерлігі үшін Тощенкоға КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (10.1.1944). == Дереккөздер == Санат:1910 жылы туғандар Санат:Үшаралда туғандар Санат:26 қыркүйекте қайтыс болғандар Санат:1943 жылы қайтыс болғандар ауданында қайтыс болғандар Санат:Кеңес Одағының батырлары Санат:КСРО капитандары Санат:Ленин орденінің иегерлері Санат:Днепр үшін болған шайқас қатысушылары Санат:Ұлы Отан соғысы ұрыстарында қаза тапқандар ауданында жерленгендер

'''Ат айдаушы''' ат бәйгесі барысына бақылау жасаушы адам. Ол ат жарысының ережесін бұзылмауын қадағалайды. Ат айдаушы болып ат жарысының шарттары мен ережесін жетік білетін, көпшілікке сыйлы тұлға сайланды. Бәйгеге қатысушылардың санына сәйкес ат айдаушы өзіне көмекшілікке қажетті адамдарды алды. Бәйге барысында болуы мүмкін жанжалдың алдын алу үшін көмекшілікке әр рудың адамдары сайланды. Ат айдаушы қолына таяққа байланған ақ жалау ұстап жүрді. Бәйгеге қатысқан аттардың жасы, тұрпаты және шығу тегі жөніндегі мәліметтерді ат айдаушы мен оның көмекшілерінің білуі бәйгені тиімді ұйымдастырудың басты шарттарының бірі болды. Атшабар балаларды ертіп мәреге қарай жол тартқан ат айдаушының бірнеше көмекшілері, мәреге жақындаған кезде балаларға дәрет алып, бой жазуға кеңес береді. Алдын ала белгіленген бәйгенің мәресіне (құнан, дөнен, үлкен ат жарысы, аламан бәйгеге қарай) жеткен соң, ермен шабатын балалардың атының айылының дұрыс тартылуын қадағалайды. Содан кейін, бәйгеге қатысушыларды алдын ала белгіленген рет бойынша бірыңғай қатарластырады. Ал ат айдаушы биіктеу төбеге орналасып, жоғары көтерілген оң қолындағы ақ туды төмен кілт түсіріп, шабандоздарға жарысқа шығуға белгі береді. Жарыс барысында аттан құлап, мертіккен балалар болса, оларға ат айдаушы мен оның көмекшілері көмек береді. Ат айдаушының көмекшілерінің бір тобы ат жарысының жолында жарыс тәртібінің сақталуын қадағалайды. Егер қарақұрық жасаушылар болса, дереу шара қолданылады. Мұндайда тәртіп бұзғандар мен оның руластары айып төлеуге мәжбүр болған. Осы ретте ескере кетер жайт жолдың қолайсыз рельефіне байланысты шаршаған атқа ат тарту деп аталатын тәсілді алдына ала жасалған келісім бойынша қолдану ат айдаушының көмекшілерінің қатаң қадағалауымен жүзеге асырылып отырды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Ат арқан''' ат арқандауға арналып, арнайы есілген арқанның ұзын түрі. Ат арқан берік болуы үшін қойдың жүніне жылқының қылы (құйрық, жалы) және сиырдың кұйрық, бауыр жүні, ешкі қылшығын қосып еседі. Бунақсыз, яғни сапалы есу үшін арқанға қосылатын қыл, жүн және қылшықтың мөлшеріне айырықша көңіл бөлінеді. Әдетте жылқы қылының мөлшері басым болып келеді шамамен арқанды құрайтын материалдың үштен екі бөлігін алады. Әдетте арқанның осы түрі қарала түсті етіп жасалынады. Бұл арқанның ала түсі ұры-қарыдан және ит-құстан сақтайды деп ырымдағаны. Қыл арқандар жаңбыр тиген сайын ширығып қатая түседі. Яғни мықтылығы артады. Ат арқанды алыс сапарға шыққанда өзімен бірге алып жүреді. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Ат арқандау''' мініс атын таң атқанша жайылуына мүмкіндік беретін шағын аумаққа қағылған қазыққи арқан тағып бекіту тәсілі. Ол үшін ауылдан алыс емес суға жақын, шөбі бітік, көкмайса жер таңдалады. Ұры қарыдан сақтану мақсатында ондай жер жүргінші жолынан аулақ, көзден таса, қалтарыс аумақта болуы тиіс Ат арқандайтын жерді басқа малдан қориды. Ат арқандаудың сондай-ақ, саяқ жүретін немесе бөтен үйірден әкелген атты жерсіндіру үшін де қолданады. Ат арқандау үшін қазықтын айналсоғына арқанның бір ұшын бекітіп, екінші ұшын аттың басына киілген ноқтаға байлайды немесе алдыңғы екі аяғын тұсайды. Кейде аттың алдыңғы бір аяғын ғана байлап қояды. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Тарантас'''– адам тасуға арналған жеңіл арба. Қорапты және жадағай арба деп аталатын екі түрі бар. Төрт дөңгелекті, екі тертелі болады. Көбіне бір ат жегіледі. Сібірдегі Тарантас, 1885 ж. Тарантастардың рессорлы, рессорсыз, атқосшысы отыратын ашық қорапты немесе төбесі жеке жабылған күймелі түрлері болады. Үлкен тарантаста әдетте төрт адам екі-екіден қарама-қарсы отырады. XIX-ғасырдың екінші жартысында тарантас деп жолаушы тасуға арналған артқы және алдыңғы доңғалақтарының арасы алшақ, рамасы ұзын екі сырық түрінде жасалған, адам отыратын қорабы орта тұсына орналасқан арбаны атайтын болған. == Дереккөздер == Санат:Арба түрлері

'''Ат арқан жер''' халықтық өлшем. Радиусы шамамсы ат арқаннан екі есе ұзын аумақтың мөлшерін білдіретін бірлік. Ол орта есеппен диаметрі 40-50 адым шеңбердің мөлшерін білдіреді. Әдетте бірнеше атты бір-біріне жақын арқандау үрдіске айналғандықтан aт арқандыққа аумағы едәуір үлкен, оты бітік жер таңдалынады. Аттар біріне бірі жетпейтіндей мөлшерде арқандалады. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Ат арқасын суыту''' мініс атын дұрыс пайдалану ережелерінің бірі. Оның мәні ұзақ жолдан, міністен (сондай-ақ, жүк тасудан, арба тартудан) соң бусанып тұрған аттың демін алдырып, терін бастыру. Егер суық маусым болса, бу санып келген атты қораға кіргізіп, тізгінмен қаңтарын (жем, суға жолатпас үшін), айыл-тартпасын босатып, жабулап қояды немесе ерін алып, тоқымын сол күйінде қалдырып, тартпамен бостау тартып қояды. Әбден тері кеуіп, ентігін басқан соң ер-тоқымын алып отқа қояды. Егер атты осындай күтімге алмай суытуы дұрыс болмаса, яғни жүріп келе салысымен бірден ер-тоқымы алынса, ат арқасын жел көтеріп, оның салдары жауыр өршуге алып келеді. Және аттың демі басылмай бірден су ішкізу немесе оттату түрлі ауруларды қоздыруы мүмкін. Сонымен бірге бәйгеге немесе көкпар тартуға қатысқан атты бірден тоқтатпай, ұзақ уақыт аяңдатып жүргізіп суытатын тәсілді ат аяғын суыту деп атайды. Әйтпесе, ат аяғына қан ұйып, яғни «аяғына қан түсу» деп аталатын ауыр дертке ұшырайды. Немесе қызылмай болып қалады. Сондықтан казақы ортада ат арқасын суыту үрдісіне ерекше көңіл бөлген. Ат арқасын суыту үрдісі таң атқанша созылады. Мұны таң асыру деп атайды. Қазақта шаршағаннан кейін демалудың қажеттілігін білдіретін аяқ суыту деген сөз осыған байланысты айтылса керек. == Дереккөздер == Санат:Ат баптау

'''Турченко Николай Архипович''' (16.6.1921, Алматы облысы Кербұлақ ауданы Шаган ауылы 1972, Ресей, Ставрополь өлкесі, Минеральные Воды қаласы) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, аға сержант, бөлімше командирі. 1940 жылы Кеңес әскері қатарына алынып, Ульянов жаяу әскер училищесін бітірді. 1942 жылы шілде айында майданға келді (161- атқыштар дивизиясы 565-атқыштар полкі). Турченко 1943 жылы қыркүйекте Черкассы облысының Рымаровка селосы маңында «тілді» қолға түсірді. Жауап aлy кезінде немістердің атыс нүктелерінің орналасқан жері және жау әскерінің саны туралы маңызды ақпараттар алынды. 23 қыркүйек күні Киев ауданы Луковица селосының жанынан Днепр өзенінен алғашқылардың бірі болып Турченконың бөлімшесі өтті. Тұрған жерлерін анықтап алған соң, жаудың оқ-дәрісі сақталған қоймасын жойып, олардың бекіністеріне тұтқиылдан шабуыл жасады. Аз- ғана адаммен шайқасып жатқанын сезген жау шабуылға шықты. Осы мезетте негізгі күш келіп жетіп, жау әскерін Днепрден бірнеше шақырымға шегіндірді. Днепрден өту кезіндегі ерлігі үшін Турченкоға КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (23.10. 1943). Соғыстан кейін әскер қатарынан босап, Ульяновск, кейін Минеральные Воды қаласында тұрды. Осы қаланың Кеңес Одағының Батырлары аллеясындағы мемориалда Турченконың барельефі орнатылған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары

'''Орман Түктібаев''' (Үрмәш) (17.11.1917, Қызылорда облысы Қазалы ауданы Түктібаев ауылы 20.7. 1944, Латвия, Лудза ауданы Нерзкое дер.) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, пулемет ұбөлімшесінің командирі, кіші сержант. Қазақ. Ұжымшарда егін бригадирі болып жұмыс істеген. Кеңес әскері қатарына Қазалы ауданы әскери комиссариатынан шақырылған (17.8.1941). 2-Прибалтика майданы 3-екпінді армия 391-атқыштар дивизиясы 1280-атқыштар полкі құрамында Ұлы Отан соғысына қатысқан. 1944 жылы 20 шілдеде Перелидер. (Латвия, Лудза ауданы) үшін ұрыста атыс позициясына бекінген Түктібаев қарсы шабуылға шыққан жауды атқылай бастады. Түктібаев тайсалмастан жаудың 20 әскерімен жеке айқасқа түсті. Осы шайқаста Түктібаев жаудың бірнеше әскерін жойып, ерлікпен қаза тапты. Түктібаевқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді (24.3.1945). Туған жерінде Түктібаев есімімен аталатын ауылда ескерткіш орнатылған. Қазалы ауданының Бекарыстан би атындағы орта мектепке Түктібаев есімі берілген. Ленин, «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен, медальдармен марапатталған. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары

'''Түркістан әскери округі''' 1918 жылы мамырда РКФСР ХКК-нің шешімімен құрылған әскери округ. Құрамына Закаспий, Жетісу, Самарқанд, Сырдария және Ферғана облыстары кірді. Штабы Ташкент қаласында орналасты. Оның құрамалары Азамат соғысы жылдары ақ гвардияшылар мен шетел интервенттерін, басмашыларды талқандауға қатысты. 1926-45 жылы Орта Азия әскери округі деп аталды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында округте жасақталған дивизиялар мен бөлімдер майданда ерлікпен шайқасып, даңққа бөленді (қ. Сегізінші гвардиялық атқыштар дивизиясы, Жетпіс екінші гвардиялық атқыштар дивизиясы, Үш жүз тоқсан бірінші атқыштар жылы тамызда осы аумақта екі әскери округ (Түркістан және Дала) құрылды. Түркістан әскери округі қазіргі Түрікменстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Қырғызстан аумағын қамтыды. Штабы Ташкент қаласында болды. Ал Дала әскери округіне қазіргі ҚР-ның аумағы (штабы Алматы қаласында) енді. 1946 жылы екі әскери округ қосылып, Түркістан әскери округіне бірікті. 1969 жылы Орта Азия әскери округі құрылғанға дейін Қазақстан аумағы Түркістан әскери округіне қарады. 1969 жылдан Түркістан әскери округі құрамында қазіргі Түрікменстан және Өзбекстан Республикалары аумағында орналасқан әскерлер қалды. Округ штабы Ташкент қаласында орналасты. «Фрунзе-вец» атты газет шығарып тұрды. Округті әр жылдары И.П. Белов, М.В.Фрунзе, И.Е.Петров, А.А.Лучинский, Н.Г.Лященко, С.Е.Белоножко, Ю.П.Максимов басқарды. 1968 жылы Түркістан эскери округі Қызыл Ту орденімен марапатталды. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар

'''Түркістан комитеті''' -Уақытша үкіметтің Түркістан өлкесіндегі жергілікті органы. Уақытша үкіметтің 1917 жылғы сәуірдегі қаулысына сәйкес құрылған бұл органға Түркістан өлкесінде туындаған мәселелерді шешу, орталық билік атынан басқару міндеті жүктелді. адамнан тұратын Түркістан комитетіне кадеттер партиясының белсенді мүшесі Н.Н.Щепкин төраға болып тағайындалды. Түркістан комитеті құрамында Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев, С.Мақсұдов секілді жергілікті халықтардан шыққан көрнекті қайраткерлер болды. Бөкейханов көп ұзамай Торғай облысы комиссары болып тағайындалуына байланысты Түркістан комитеті Құрамынан шығып кетті. Түркістан комитетінің мүшелері қызметке кіріскен бойда Уақытша үкімет жариялаған ұлттар арасындағы теңдік, демократ, принциптердің сақталуы туралы, т.б. қаулыларды жүзеге асыруды қолға алды. Түркістан комитетінің мүшелері Тынышбаев пен О.А.Шкапский Жетісу облысына барып, онда 1916 жылғы көтерілістен соң туындаған ауыртпалықтарды шешуге кірісті. Олар Қытайға ауып кеткен қазақтар мен қырғыздардың елге оралуын қамтамасыз етуде және котерілістен соң ушығып кеткен ұлтаралық қатынасты реттеуге көп еңбек сіңірді. Түркістан комитеті өлкедегі халықты азық-түлікпен қамтамасыз етудің шешімін таба алмай, оны шешуді орталық биліктен күтті. Бұл өз кезегінде жергілікті халықтың Түркістан комитетіне деген наразылығын күшейтті. Оның үстіне өлкедегі еуропалық нәсілдегі солдат депутаттары кеңесі Түркістан комитетітінен өздерімен санасуды талап етіп, жергілікті билік орындарына өз адамдарын қоюға ұмтылды. Мұндай ахуал Түркістан комитетінің қалыпты жұмыс істеуіне кедергі келтірді. Соған орай шілдеде Щепкин Түркістан комитетінің төрағасы қызметінен отставкаға кетті. 19 шілдеде Уақытша үкіметтің қаулысымен Түркістан комитетінің төрағасы болып В.П.Наливкин тағайындалды. Түркістан комитеті құрамына Мұстафа Шоқай енгізілді. 12 қыркүйекте Ташкент қаласының жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі Түркістан комитетінің колынан бар билікті тартып алу мақсатында бүлік үйымдастырды. Бұл бүлікті басу мақсатында Уақытша үкімет Түркістан өлкесіне генерал П.А.Коровиченко басқарған жазалау экспедициясын аттандырды. Түркістан комитеті Ташкент қаласын әскери жағдайда деп жариялады. Жазалау экспедициясы келгеннен кейін 27 қыркүйекте жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі ұйымдастырған ереуіл тоқтады. Уақытша үкімет генералы Коровиченкоға Түркістан комитетінің үстінен билік жүргізетін Түркістан өлкесінің бас комиссары лауазымын берді және оны Түркістан әскери округінің қолбасшысы етіп тағайындады. Қазан төңкерісі жайлы хабар Ташкентке жетісімен өлкелік жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі Түркістан комитетін биліктен тайдыру жолына ашық кірісіп, қарулы жасақтар құрды. Осындай жасақтың күшімен қарашада жұмысшы және солдат депутаттар кеңесі Коровиченконы тұтқынға алып, Түркістан комитеті таратылғанын мәлімдеді. Тұтқынға түскісі келмеген Түркістан комитетінің төрағасы Наливкин өзіне- өзі қару жұмсап, атылып өлді. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар

'''Түркістандық саперлар көтерілісі''' 1912 жылы Түркістан өлкесіндегі патшалық Ресейдің саперлік батальонының ресми билікке қарсы бой көрсетуі. Оның шығуына осы жылы қаңтарда патша өкіметінің Лена өзені бойында жұмыс істеп жүрген шахтерлерді атуы және әскери адамдар жағдайының нашарлауы түрткі болды. Саперлер Лена қырғынын айыптаған бірнеше митингілер өткізді, осы митингілердің барысында әскерилердің де әл-ауқатын жақсарту мәселелері көтерілді. Осыған байланысты Мервте орналасқан бұл батальон көп ұзамай Ташкентке көшірілді. Бұл жерде де батальон әскерлерінің тұрмыстық жағдайы жақсара қоймады. Соған орай саперлер батальонының әскерлері маусым күні көтеріліске шығып, әскери басшылықты және жергілікті билік орындарының шенеуніктерін жазалауға ұйғарым жасады. Батальон әскерилері революциялық ұрандарымен қала көшесіне шығып, Түркістан әскери округінің штабына карай бет алды. Алайда саперлер батальонының көтеріліске шыққаны жайлы хабар жергілікті әкімшілік орындарына тез жетіп, көтерілісті басу үшін арнайы жасақталған отряд жіберілді. Көтерілісшілер жазалаушы отрядқа қарсы тұра алмай өз еріктерімен берілді. Бұған қарамастан Түркістандық саперлар көтерілісіне қатысушылардың 14-і дарға асу арқылы өлім жазасына кесілді, 208-і Сібірге каторгаға жіберілді. Түркістандық саперлар көтерілісі патшалық Ресейдің билік орындарындағы дағдарыстың күшейіп келе жатқандығын көрсетті. ==Дереккөздер==

'''Тыңшы, шпион''' (немісше Spion шпион, Spahen ізіне түсу) мемлекеттік немесе әскери құпиялықты құрайтын деректерді шетелге (оның агентурасына) жеткізу мақсатында аңду, тыңшылық ету, ұрлау немесе жинаумен айналысатын адам. Тыңшыларға қойылатын мақсаттар іштей зерттеу, іштен жау табу, оларды оқытып- үйретіп, басын құрау, сөйтіп өз еліне қарсы әрекет еткізу; тапсырма бойынша ішке іріткі салып, бүлік шығару; шетел басқыншыларына қарсы күштерге бөгет жасау; мемлекеттік- әскери маңызы бар нысандарды (зауыт, фабрика, вокзал, аэропорт, су қоймалары, көпірлер, т.б.) істен шығару, жару, қопару, диверсия ұйымдастыру, лауазымды адамдарға қастандық жасау; қарсы қолданбақ іс- әрекеттер мен алға қойған жоспарларды қолға түсіру, істен шығару, беріліп, таратылып жатқан хабар, маңызды әскери деректерді жылдам әрі жасырын өз басшыларына жеткізу. Осындай сұрқия істердің бәрі астыртын, елеусіз, білінбей жасалатындықтан және бүкіл ел тағдырына, мемлекет құрылымына кері әсер ететіндіктен тыңшы әрі тыңшылық қылмыстық құқық бойынша өте қауіпті мемлекеттік қылмысқа жатқызылады. ==Дереккөздер== Санат:Қылмыс

'''Қожахмет Тышқанбаев''' (1916, Алматы облысы Панфилов ауданы 1943) 2-дүниежүзілік соғысқа қатысушы, сержант. 1942 жылдың қаңтар айынан майданның алдыңғы шебінде болды. 490-танкіге қарсы артиллериялық полктің (Солтүстік Кавказ майданы, 18-армия) зеңбірек нысанашысы сержант Тышқанбаев Керчь түбегінің Ельтиген кенті (қазіргі Керчь қаласы маңындағы Героевское кенті) маңындағы шайқаста ерекше көзге түсті. 1943 жылы қарашада танк шабуылына тойтарыс беру кезінде, танкіні өзіне жақын келгенше күтіп, танкіні жойды. Осы шайқаста қаза тапты. Ұрыстағы ерлігі үшін Тышқанбаевқа КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. Ленин орденімен, медальдармен марапатталған. Алматы облысы Панфилов ауданы Үшарал ауылында Тышқанбаевқа мемориалдық тақта орнатылған. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар Санат:Кеңес Одағының батырлары

'''Ат әбзелдері''' жылқыны мініс пен шаруашылыққа пайдалануда қолданылатын құрал-жабдық түрлері. Қазақтың ат әбзелдеріне ер, тоқым, өмілдірік, құйысқан, үзеңгі, айыл, пыстан, жүген, ноқта, көпшік, шылбыр, қамшы және т.б. жатады. Сондай-ақ, аттың айылы ердің қаңқасына тағылатын, көбіне қайыстан жасалған ат арқасына ерді берік бекітетін жабдықтар айыл-тұрман тобын құрайды. Айыл-тұрман жасалу ерекшелігіне қарай қайыстан жасалған өрмелі, берік матадан жасалған ызбалы сияқты түрлерге бөлінеді. Ат әбзелдерінің түрлерінің сан алуандығы ертедегі қазақтардың әлеуметтік, экономикалық, қоғамдық жағдайымен тікелей байланысты болды. Ауқатты байлар, ел басқарған хандар, сұлтандар мен билер ат әбзелдерінің түрлі асыл тастар мен бағалы металдармен әшекейлеп жасаған қымбат түрлерін қолданды. Ат әбзелдерінің қатарына сан алуан қамшы түрлері де жатқызылады. Жүйрік ат, алтын жалатылған ер-тұрман, сұлу жар ер-азаматтың ажары. Әсіресе мінген аты мен ер-тұрманына ер адам үлкен мән берген, ауыл-аймақ оны соған қарап бағалаған. Әбзел жасайтын, ер қосатын шеберлер мен өрімшілерді халықта құрметтеп, олардың еңбегіне көп мал төлеген, мысалы, күмістелген бір ер-тоқымға бір ат төлеген. '''Ер-тұрман''' салт мінетін ат тұрманының жалпы атауы. Оған ер, тоқым, жүген, ноқта, айыл, өмілдірік, құйысқан, қамшы, тұсамыс, шідер жатады. '''Ер''' әбзелдің негізгі ағаш тұғыры ''(бөлігі)''. Ол екі қастан ''(алдыңғы және артқы)'', екі қапталдан, белағаштан тұрады. Қазақы ер, құранды ер, шошақ бас ер, үйрек бас ''(құсбас)'' ер, қазық бас ер, қозықұйрық ер сияқты түрлері болады. Рулық белгісіне қарай алтай ер, найман ер, үйсін ер, керей ер, адай ер, қызай ер деп те бөлінеді. Сапасына қарай алтын ер, күміс ер, сондай-ақ еркек және әйел ері де болады. Ағаштан жасалып, тұтас ойылған ерді ойма ер деп атайды. '''Өмілдірік''' ер кейін кетпес үшін аттың омырауына шеттік арқылы тағылатын, әсемделген, шекетулеген өте сәнді әбзел. '''Құйысқан''' ер ат мойнына кетпес үшін ат құйрығы астынан екі жамбас үстімен ер шеттігіне жалғасатын күмістелген әбзел. '''Айыл''' ''(төс айыл, шап айыл)'' ер-тоқымды ат арқасына бекітетін қайыс әбзел, тартпа деп те аталады. '''Құр айыл''' тай, құнан бауырын қиып кетпес үшін ою-өрнекті, түрлі түсті құрдан жасалған айыл. '''Қанжыға''' бөктерген затты байлау үшін қапталдағы қанжығалыққа бекітілген ұзын таспалар. '''Шеттік''' өмілдірік пен құйысқанды бекіту үшін қапталдың алдыңғы және арт жағында болатын тесік. '''Тоқым''' ер астынан келетін, былғарымен қапталып, киізден жасалған әбзел. '''Тебінгі''' атқа үзеңгі тимес үшін және киім ат терімен бүлінбес үшін тоқымға жалғасатын әбзел. '''Терлік''' ат арқасына жұмсақ болу үшін тоқым астына салынатын жұқа киіз. '''Үзеңгі''' жезден, темірден жасалған атқа міну үшін қолданылатын тұрман. '''Таралғы''' үзеңгіні ерге қосатын қайыс. '''Үзеңгілік''' қапталдың таралғы өтетін тесігі. '''Төс бау''' бір ұшы өмілдірікке, бір ұшы төс айылға жалғасатын қайыс бау. '''Салпыншақ''' құйысқанға, шілияға, ершікке сәндік үшін тағылатын шашақ ''(шоқ)''. '''Жүген''' ат басына кигізілетін негізгі әбзелдің бірі. Ол екі жақтаудан, желкеліктен, кекілдіктен, кеңсіріктен, сулықтан, ауыздықтан, сағалдырықтан, шығыршықтан және тізгіннен тұрады. '''Ноқта''' жүген астынан түсетін әбзел. '''Шылбыр''' жылқы ноқтасына тағылатын берік еспе бау. '''Шыбыртқы''' ''(бишік)'' көлікті ат, шана үстінен айдайтын ұзын қамшы. '''Шілия''' атты жеккенде қамыт ілгері кетпес үшін, арба немесе шана ат аяғын соқпас үшін қайыстан жасалатын ''(өрілетін)'' шекетулеген, шашақталған әбзел. '''Қамыт''' ат әбзелі. Құрамы: қамыт, шұжық, көпшік, құлақбау және тамақбау. '''Доға''' атты арбаға (шанаға) жеккенде қамыт пен жетекті қосып тұратын, негізгі күш түсетін доға ағаш. '''Ершік''' жегін ат үстіндегі жетекті қайыс арқылы көтеру үшін пайдаланатын әбзел. '''Қоңырау''' доғаға сәндік және дыбыс беру үшін тағылатын кәдімгі жез қоңырау. '''Сылдырмақ''' ершікке, шілияға сәндік үшін тағылған кішкене қоңыраушалар. '''Божы''' көлікті басқарып ''(бұрып)'' отыратын қайыстан өрген әбзел. '''Желқом''' жауыр аттың жарасына тимеу үшін ер астына салынатын киіз, немесе жауыр атқа салатын ерге ұқсас жеңіл әбзел түрі. '''Атжабу''' жылқы тоңбас үшін жабатын өрнектелген киіз, мата жабынды. '''Тұсамыс''' аттың алдыңғы аяғынан тұсалатын әбзел. '''Өре''' жылқының бір алдыңғы, бір артқы аяғына салынатын әбзел. '''Шідер''' алдыңғы екі аяғын және артқы бір аяғына салынатын әбзел. sayatshy '''Ашамай''' тайға мінетін бала ері. '''Шөлке''' түйенің қамыты. '''Жазы''' жүк артатын, түйе үстіне қойылатын тұрман. '''Мұрындық''' жетектеу ''(байлау)'' үшін түйе мұрнына көлденең өткізілетін кішкене ағаш. Ол мұрындық, екі тығырық, желбұйдадан тұрады. '''Желбұйда''' мұрындыққа байланған қысқа жіп. '''Бұйда''' жетектеу үшін желбұйдаға жалғанған бау. '''Тығырық''' мұрындық шығып кетпес үшін оның екі жағынан кигізілген былғары шығыршық. өгіздің жегін құралы ''(қамыт)''. '''Шүй''' мойынтұрықты бекітетін ағаш ''(темір)''. '''Пар қамыт''' пар өгіз жегетін мойынтұрық. '''Ыңыршақ''' жегін өгіз үстіне салынатын әбзел ''(ершік)''. '''Құр''' жіп орнына қолданатын, термелеп жүннен жасалатын бау. == Дереккөздер == Санат:Жылқы шаруашылығы Санат:Тұрмыстық заттар

атындағы Тарих және этнография институты''' Қазақстан Республикасының Ғылым Академиясына қарасты ғылыми-зерттеу институты. Инстиутут 1945 жылы құрылған болатын. 1991 жылға дейін Тарих, археология және этнография институты деп аталып келді, бірақ 1991 жылы институт құрамынан археология бөлімі бөлініп шықты. Археология инстиутына тарих және этнография институның дамуына орасан зор үлес қосқан қазақтың көрнекті ғалымы Әлкей Марғұлан есімі берілді. ==Институт тарихы== ===Институт басшылары=== Әлкей Марғұлан ===Институттың әйгілі ==Тағы қараңыз== Археология институты ==Дереккөздер== Санат:Тарих Санат:Қазақстан тарихы Санат:Ғылыми институттар

'''Ат байлар''' қазақтың неке және отбасылық ғұрпында орындалатын рәсім, жаңадан көтерілген жас отауға ағайын-туыстары тарапынан малдай берілетін сый атауы, әлеуметтік қолдау көрсету институтының бір түрі. Жас отауға шашу шашып, «керегесі кең болсын, босағасы берік болсын!» деген тілек айтып келген ет жақын туыстары отаудың белдеуіне жылқы байлайды. Жақын туысқандары шан қатықтық сүт болсын деп сауын сиырын береді, көші-қонына көлік болсын дәулетті аталары түйе сыйлайды. Ғұрыптың атауы ертедегі дәстүрлі ортада ұғымның жұрнағы ретінде үйленген кезде жастарға айтылатын тілектегі «шаңырағы берік болсын, ауылдың, ағайынның атбайлары болсын» деп келетін бата тілекте сақталған. Оның мәні іргелі үй, ас-дастарқаны мол, ырыс-несібесі үйге жолы үлкен қонақтар түсетін түсел (қонақ) түсетін үй, атбайлары мол отау деген сөз орамдарында сақталған. == Дереккөздер == Санат:Мәдениет

'''Могул''', мұнда да спортшылар қолдан жасалған тосқауылдар мен кедергілерден өтеді. Жарыстың барысында спортшы кем дегенде екі акробатикалық жаттығуды орындайды. Мұнда секірістің биіктігі (20%), түрі (50%), беткейге түсудің сәттілігі (30%) есепке алынады. Олимпиялық ойындар мен халықаралық жарыстардың барлығында осы түрлердің бәрі енген. Су айдынында өткізетін ф-дың түрі де бар. Мұнда спортшы моторлы қайыққа (катерге), тікұшаққа байланған шылбырдан (арқаннан) ұстап судың бетінде түрлі жасайды. Қазақстанда XXI ғасырдың басында дами бастады. Алматы қаласында 15 және Өскемендегі балалар мен жасөспірімдер спорт мектептерінде ф-мен айналысатын топтар бар. Тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстан Республикасы біздің заманымыздағы жазғы олимпиялық ойындарға 1996 жылдан бастап (АҚШ, Атланта) қатысып келеді. == Дереккөздер == Санат:Спорт

'''Уәлі Итенұлы''' (1798, қазіргі Қызылорда облысы, Құмкөл өңірі 1881, Қорқытата қорымы) би. Ресей патшасының қазақ жерін отарлау саясатына сай туған жерінен ығыстырылған қазақ ауылдарымен бірге әкесі Итен де балаларын алып, қазіргі Ақтөбе, Қостанай облыстарының жеріне көшкен. Қазір де Қостанай өңірінде «Құлтының қара моласы» деп аталып кеткен жер бар. Ағасы Құлты қайтыс болғаннан кейін Уәлі өзіне қарасты ағайындарымен Сыр бойына қоныс аударып, осы күндері Жайлау, Байзақ, Сүйінқара, Шоңмұрын, Жапырақты, Шақпақты аталатын тоғайларға орналасқан. Уәлі алтын руынан шыққан Тобжан, Әлібай сияқты халыққа қадірменді кісілермен бірігіп, елдің тұтастығын, татулығын сақтауда белсенді қызмет атқарды. Уәлі Кенесары Қасымұлы бастаған қазақ халқының ұлт- азаттық қозғалысын қызу қолдады. Оның өткір де батыл сөздері халық арасында кең тараған. Қарақұмда мал жайылымын игеру мақсатында құдық қаздырып, ол бүгінде «Уәлі құдығы» аталып кеткен. Ақын Асқар Тоқмағамбетов Уәліні жырға қосқан. 1996 жылы ұрпақтары «Уәлі құдығы» басына ескерткіш-белгі орнатты. ==Дереккөздер== Санат:Қазақ батырлары Санат:Тұлғалар

'''Скийфинг''', мотоспорт пен шаңғы сүйретілетін спорт үйлестірілетін жарыс түрі. Оның негізінде бұғылармен шаңғышылар жарысы жатыр. Спортшылар бұғылардың орнына мотоциклдерді пайдаланды, сөйтіп қазіргі скийфинг пайда болды. Шаңғышылар бұған бірнеше рет шапшаңдық қоспаққа тырысты. Су спортының шеберлері ұшаққа байланған шаңғымен сырғанады. XX ғасырдың 30-шы жылдарда шабандоздар Мәскеу өзенінің мұзымен мотоциклге жиналған шаңғышыларды сүйреді. Скийфингте слалом шаңғышылары, кубатурасы 125-тен 350 см-ге дейінгі мотоциклдер пайдаланылды. Сүйреу үшін ұзындығы метрлік жіп-сымды жалғастырады. Жарыс жолының ұзындығы км-ге жақын. Қатынасушылар оны үш жарыста 4-5 реттен өтуі тиіс. == Дереккөздер == Санат:Спорт

'''Унковский елшілігі-''' Ресей өкіметінің 1722 жылы Жоңғар хандығына жіберген елшілігі. Орыс артиллериясының капитаны И.Унковский басқарған бұл елшілікке жоңғар билеушісінен Ресей бодандығына жөнінде ант қабылдау және Жоңғар хандығы жерін картаға түсіру міндеті жүктелді. Елшілік 1722 жылы 26 қарашада Севан Рабдан қабылдауында болып, оған Ресей патшасы жіберген сыйлықтарды табыс етті. Севан Рабдан Ресей бодандығын қабылдау Цин әскерлерінің Шығыс Түркістанға басып кіруіне тосқауыл қояды деп санады. Бірақ бодандық мәселесін шешу үшін ол жоңғар ақсүйектерімен айдан астам уақыт бойы кеңес жүргізді. Севан Рабданның ұлы Шоно-Лоузан мен лама шіркеуінің ақсүйектері Ресей бодандығын қабылдауды жақтады. Ал әскери жасақтардың басшылары Ресей бодандығын қабылдауға мүлде қарсы шықты. Осыған орай Севан Рабдан Унковский елшілігіне Ресей бодандығын қабылдауға ант беруден бас тартты. 1723 жылы қазанда ештеңе шеше алмаған елшілік Ресейге қайтты. Елшілік барысында капитан Унковский күнделік журнал жүргізді. Онда сол дәуірдегі Орталық Азиядағы саяси жағдай, соның ішінде жоңғар-қазақ қарым-қатынасы жөнінде көптеген деректер қамтылған. ==Дереккөздер== Санат:Тұлғалар

соңғы жылдары көптеген елдерде кең тараған қысқы Олимпиядалық ойындарының бірі, Азия ойындарының бағдарламасына енген қысқы спорт түрлерінің бірі. Қарлы беткейінен құлдилап түсу кезінде әртүрлі бағдарламаларды орындайтын Фристайл: 1) балет, 2) акробатикалық секірістер, 3) могул болып үшке бөлінеді. ''Балет'': түрлі айналыстар мен секірістерден, жүру, акробатикалық, хореографиялық бөліктерден құралатын, спортшының өзі қалап алған музыканың сүйемелдеуімен орындалатын бұл эстетикалық мәні зор көріністердің бірі. Балет орындалатын беткей қарлы, кедір-бұдырсыз, тегіс болуга тиісті. Музыка сөредегі төреші рұқсат бергеннен кейін басталады. Есептелген баллдық 50%-ы композияция мен мәнер үшін есептеледі. Балет жаттығулары орындалатын аумақтың ені құлдилау беткейінің енінен аз болады. == Дереккөздер == Санат:Фристайл

'''Фальстарт''' "фоле" деген ағылшын сөзінен шыққан. Толығынан жалған, бұрыс, қате, жаңылыс деген мағынаны білдіреді. Фальстарт жасағанда спортшы бәсекені басқа қарсыластарынан бұрын бастап бұл үшін ескерту алады. Екі рет ескерту алған спортшы үшіншіде жарыстан шығарылады. Фальстарт көбінесе спортшының қатты қобалжуынан туатын жағдай, кейде қарсыластарын қалыпты жағдайдан шығару үшін де әдейі жасалады. == Дереккөздер == Санат:Спорт