Hugging Face's logo

Datasets:
dsfsi
/
daily-news-dikgang

Tasks:
Text Classification
Languages:
Tswana
Size Categories:
1K<n<10K
ArXiv:
Tags:
License:
Dataset card Viewer Files Community
1
Dataset Viewer
Auto-converted to Parquet
Viewer
title
stringlengths
1
82
text
stringlengths
565
8.03k
orig_label
stringclasses
10 values
label
int64
0
9
Puso e fefosa kwadiso ya ditsha
Ditlhopha di le lesome le botlhano tse di neetsweng tiro ya go kwadisa ditsha tsotlhe tse di mo lefatsheng leno di abetswe dikoloi di le lesome le bone. Mogolwane go tswa kwa ofising ya tsamaiso ya lefatshe [LAPCAS] Rre Makgesi Marata, a re dikoloi tseo di tlaa dirisiwa go fefosa tiro ya go kwadisa ditsha le tiriso ya lefatshe, e e solofelwang gore e bo e weditswe ka ngwaga wa 2016 o ya bokhutlong, mme ba e tshwaraganetse le ba lefatshe la Sweden mo dingwageng tse tlhano. Rre Marata o boletse fa tiro ya makgotla a kabo ditsha e e leng go baya ditsha le go neela beng ba ditsha setlankana fela, mme go latedisa gore mong wa setsha ke mang le gore se dirisediwa eng e ntse e le bothata. O boletse fa tiro e, e ntsheditswe didikadike tsa dipula di le 46.8 mme ka jalo ba bona go le botoka go rekela makgotla a kabo ditsha dikoloi e le bontlha bongwe jwa go fefosa tiro. Rre Marata o kaile fa go hirilwe batho ba le masome a roba bongwe le bosupa go thusa ba ba ntseng ba le teng ba kabo ditsha, mme ba tlaa sekaseka ditsha di le 1 million. O boletse fa ba batletse batho ba ba dirang tiro eo kapari e ba tlaa e dirisang go dira tiro, e le bontlha bongwe jwa go kganela borukutlhi jo bo ka diragalang le go sedimosetsa Batswana gore ba itse fa batho ba e le ba ba romilweng ke puso. Rre Marata o boletse fa ditlhopha tse di neetswe ba makgotla a kabo ditsha a Ngwato, Kweneng, Ngwaketse, Malete, Kgalagadi le Kgatleng mme ba tlaa bo ba dirisa dikoloi tse di rekilweng tseo, a bolela fa e tlaa re morago ga go fetsa tiro e dikoloi di abelwe makgotla a kabo ditsha ka go farologana. O boletse fa lekgotla la kabo ditsha la ga-Malete le filwe dikgwedi tse thataro go wetsa tiro ya go kwadisa ditsha, mme e tlaa re morago fa ba fetsa ba bo ba ya go thusa makgotla a mangwe a kabo ditsha. Rre Marata o boletse fa setlankana se se abelwang batho se sesha, se siame thata ka se kgontsha Batswana go ka ikadimela madi kwa dibankeng, a tlhalosa fa ba ba tlaa fitlhelwang ba na le ditsha di le dintsi ba ka se gapelwe ditsha fela fa ba di abetswe ka fa molaong. O rotloeditse Batswana go kwadisa ditsha tsa bone ka jaana ba tlaa bo ba sa lopiwe sepe mme ditsha tsa bone di sekasekilwe. BOKHUTLO
politics
7
Tona Makgato o supa matshwenyego
Tona wa botsogo le boitekanelo, Mme Dorcas Makgato o supile matshwenyego ka dipalo tse di kwa tlase tsa magolegwa a a ikoketsang dithuto kwa kgolegelong ya Machaneng. A re dipalo ga di itumedise ka mo magolegweng a le 81 a a kwa kgolegelong eo, ba le 21 ke bone fela ba ba ikoketsang dithuto mme bontsi e le banana ba ba kabong ba tsaya sebaka sa go ikoketsa dithuto. Mme Makgato o ne a rotloetsa magolegwa go ititaya ka thupana. Mme Makgato o ne a bua jalo fa a ile go lekola magolegwa kwa kgolegelong ya Machaneng bosheng. A re thuto e ka ba solegela molemo fa ba gololwa. O ne a supa fa a itumedisiwa ke dipego tsa gore magolegwa a kgolegelo eo ba na le boitshwaro jo bo itumedisang e bile go solofetsa gore ba tlaa agega sesha ba bo ba tswa batho ba ba eletsegang mo setshabeng. Mme Makgato o ne a abela kgolegelo eo paka ya ditlhopha di le pedi tsa kgwele ya dinao le dibolo di le pedi. Fa a lekodisa, mogolwane kwa kgolegelong, Assistant Superintendant Obert Pilato a re kgolegelo ya Machaneng ga e na mosuke. A re go na le ba ba atlhotsweng mme ba direla kwa diofising tse di farologaneng tsa puso mme mo go bone go na le banna ba le 22 le mosadi. A re go na le magolegwa a le 11 ba ba ithutang ka tsa Baebele mme ba dira sentle. A re ba etelwa ke dikereke ka go farologana go tswa mo Machaneng go rerela magolegwa lefoko la Modimo. Magolegwa ba ne ba lebogela loeto la ga Mme Makgato ba bolela fa go bonala fa a kgathala ka batho ba kgaolo ya gagwe. Ba ne ba kopa puso go sekaseka gore a melato e mebotlana e e tshwanang le ya dititeo e ka seke e sekelwe kwa kgotleng mme motho a atlholelwe dithupa go na le gore badira molato ba tlatse dikgolegelo. Ba ne ba kopa gore go simolodisiwe dithuto tsa ditiro tsa diatla tse di dirwang kwa dikgolegelong tse dingwe di tshwana le go roka ka di ka ba thusa fa ba sena go tswa mo kgolegelong. Magolegwa ba kopile go agelwa lefelo le ba ka ithutelang mo go lone, ba bolela fa ba ithutela ka fa tlase ga setlhare mme go sa ba siamela le gore ba baakanyediwe lefelo le ba jelang mo go lone ka tante e ba e dirisang e setse e le makgasa. BOKHUTLO
education
4
Temo ya ditlhare e na le maungo
Rre Rannwane Mpole wa Malotwane mo kgaolong ya Kgatleng a re temo ya ditlhare le merogo e a busetsa ebile ke yone a itshetsang ka yone. Rre Mpole o boletse mo potsolotsong gore o lebogela thulaganyo ya lenaneo la puso la go lema ditshingwana tsa merogo ka ba ile ba mo isa dithutong beke tsa go lema le go tlhokomela dijwalo kwa sekoleng sa Madirelo training centre. O tlhalositse fa a ile a feta a itebaganya le go lema ditlhare ka go farologana mme matshwenyego a a kopanang le one e le letsatsi le le bogale le le fisang dijwalo. Rre Mpole o lemile ditamati, pherefere, morogo wa spinach, di paw paw,di mango dile 50, di nnaraki, moretlwa wa sekgowa le ditlhare ka go farologana tse di kgabisang. O boletse fa diji bogolo jang seboko se senya ditamati mme a tlhoke go nna le thobo sentle ya ditamati jaaka ngogola kgwebo e ile ya wa diji di sentse ditamati. O tlhalositse fa pherehere ele yone e duleng sentle ka bontsi monongwaga mme seo sele molemo, a tlatsa ka gore letlhoko la madi ke lone le busetsang kgwebo ya gagwe kwa morago ka a batla go lema ditlhare ka go farologana le go tlhabolola meriti. O boletse fa a na le tsholofelo e e tletseng gore ngwaga ono o tla atlega ka jaanong bana ba gagwe ba na le kgatlhego mo go se a se dirang ebile ba tla a mothusa ka madi ka ba lemoga fa a rata temo. Rre Mpole o tlhalositse fa a nosetsa ka metsi a tshwang mo sedibeng mme a a ipompela ka ana le generator mme ka metsi a sa sokole go nosa dijwalo ka gape a beeletsa metsi ka ditanka. O boletse fa mosadi wa gagwe le ene a nnile le seabe go mo rotloetsa ka le ene a rata temo mme ele ene a dirileng tshingwana ya ditamati, a tlatsa ka gore o lemile setlhare sa lesereng gore a rekise abo a jese dikgomo tsa gagwe. O kgothaditse batho gore fa ba neelwa mananeo gotwe ba itshetse ka one ba seka ba a phuaganya ka seo se sa siama, a re mananeo go batla motho a na le lerato go dira ka diatla. O boletse fa go boloka metsi kafa morago ga ntlo mo ditankeng ele gone go ileng ga mo thusa go nosetsa dijwalo tsa gagwe mme a seka a kgobega marapo go tswelela le lenaneo. Rre Mpole a re o bone go tshwanela go dirisa sebaka seo se goromente a ntshitseng mananeo eseng batho ba kgala mananeo mme ba sa ntshe sepe se se ka ba thusang go itshetsa, a tlatsa ka go akgola puso go rekela mme wa gagwe radio ka ene a ne a paletswe ke go e mo rekela mme a kgona go nwa madi bojalwa. A re go kgala puso ga go thuse sepe ka e thusa ka mananeo mme ba kgona go itshetsa ka one ka ba thiba diphatlha ka dipoelo tse ba di bonang go reka phaleche. O boletse fa a sale a tlogela go direla ko meepong kwa Rustenburg ka ngwaga wa 2006 abo a thibelela mo Malotwane a fudugela teng a dirisa madi a a neng a amogela kwa komiting ya ditlhabololo tsa motse go aga mosasana oba nnang mo go one. O boletse fa a itumeletse sentlankana se a se abetsweng morago go go tsenelela dithuto kwa Madirelo, a re puso ke yone e rotloetsang batho mme Tautona wa pele Rre Seretse a ne a nna a bua gore motswana fa a rekisa mae aka tsenya bana sekole mme seo e le go rotloetsa batho go dira ka diatla. O boletse fa a ya go tswelela ka dithuto di tsene sentle mo go ene mme a ya go ikaega ka go lema dijwalo tse dintsi mme a na le tumelo gore o tla atlega a bo a tlhatloge mme dikgwetlho di sena go mo emisa go tsweledisa mananeo a gagwe ebile a batla go rotloetsa dilo tsa setso.
economy_business_and_finance
3
Puso e itlamile go ntsha ditirelo tsa maemo
Mothusa tona wa botsogo Dr Gloria Somolekae o supile fa maikaelelo a puso e le go dira ditlamelo tse di maleba le go diragatsa ditirelo tsa lephata la botsogo tsa maemo a a kwa godimo mo setshabeng ka dinako tsotlhe. Dr Somolekae o buile se bosheng fa a tlhalosetsa setshaba ka dielo le ditirelo tsa botsogo tsa boleng jo bo kwa godimo kwa Kgalagadi borwa. Mothusa tona o ne a tswelela ka go tlhalosa fa go tshwanetse gore balwetse ba neelwe ditirelo tsa maemo a ntlha ka go newa dithuso tse di maleba mo dikokelong le dikokelwana. A re go mo maruding a bodiredi jwa botsogo go tlhomamisa gore setshaba se kgotsofalela dithuso. O ne a kaya fa seo se ka thusa thata mo go okeleng batho go tla mo dipateleng ka bontsi ba sa belaele sepe le go kgobega marapo gore ba ka seke ba bona dithuso tse ba di tlhokang. Dr Somolekae o kaile fa dikago tsa botsogo di agilwe ka mabaka a gore setshaba se nne le pabalesego e e siameng, go na le tlotlo le seriti ka go bona dithuso tse di siameng, ka botshelo bo le botlhokwa mo botshelong jwa mongwe le mongwe. Mothusa tona o ne a kaya fa ditirelo tsa boleng jo bo kwa godimo bo ka diragala fela fa morafe le ba-na-le seabe botlhe ba ka tshwaragana le gone go dira mmogo ba na le maikaelelo le tebelopele a gore setshaba se babalesege. O ne a lebogela bodiredi jwa botsogo jwa puso le jo bo ikemetseng go bo ba dira ka natla le botswerere ka dinako tsotlhe ka seo se ka thusa mo go tshepheng le go kgotsofala ga seshaba ka ditirelo tsa ba botsogo. O ne a kgala thata badiri bangwe ba lephata la botsogo ba ba isitseng marapo go beng ka ba goga leina la lephata leo mo seretseng ka go tlhoka go thusa setshaba ka botho le ka dinako tse di solofetsweng, mme a ba kopa go ema ka dinao mme ba bereke ka tlhwaafalo ka seo se ka thusa mo go tlotlomatseng Lephata la Botsogo le go isa seriti sa lone kwa godimo. Fa a amogela baeng Kgosi David Seetelo Toto ll o ngongoregile ka dithuso le ditirelo tse di kwa tlase tsa ba lephata la botsogo mo kgaolong ya kgalagadi borwa. Kgosi Toto o ne gape a ngongorega thata ka tlhokomelo e e kwa tlase ya balwetse le dikago tse di sa lebegeng mo dipateleng a kaya fa botsogo e le konokono mo setshabeng. O ne a supa fa matlakala a a sa olelweng le go tlhokomelwa sentle mo matlong a badirela puso, kwa malwapeng le kwa madirelong a kaya fa seo gape se ka kgotlela tikologo. O supile fa tsholofelo e le gore e tlaa re morago ga go rola semmuso dielo tsa ditirelo tsa botsogo go nne le tokafalo ya ditirelo tsa botsogo tse di solofetsweng go diragadiwa mme go dumelwa fa di tlaa thusa mo go tokafatseng seemo seo. Kgosi o ne a supile fa puso e leka ka bojotlhe go tokafatsa ditirelo tsa botsogo mo setshabeng mme sebe sa phiri e nne ba ba tshwanetseng go diragatsa ba e leng bodiredi, A kaya fa “Mashi a tswa thobeng a le phepa mme selabe se tla le motsaya kgamelo”. O ne a kopa mongwe le mongwe le setshaba ka kakaretso go tshwaragana le batsaya karolo botlhe mo go tlhomamiseng gore go nna le botsogo jo bo siameng ka go phepafatsa tikologo ka dinako tsotlhe. Fa a kgwa Kgosi Toto dikgaba, Dr Somolokae o ne a solofetsa fa lephata la gagwe le tlaa dira bojotlhe go phimola dingongorego tsotlhe tse di builweng ke kgosi. Mothusa mookamedi mo ditirelong tsa botsogo Dr James Otholo o ne a supa fa maikaelelo a bone go ya pele e le go tlhomamisa gore ditirelo e nna tsa boleng jo bo kwa godimo mo lephateng la botsogo mo lefatsheng leno. O ne a kgothatsa setshaba go tlhoka go atlhola mme ba nne le seabe mo go tlhomamiseng gore a diphetogo di nna teng mo go tokafaseng maduo mo lephateng la botsogo. Bokhutlo
society
9
Thuto e tshwanetse go tsewa ka tlhoafalo
Batsadi ba bana ba ba tsenang kwa sekoleng sa Reuben Mpabanga Primary kwa Selebi Phikwe ba kopilwe go tswelela ka tirisanyo mmogo e ntle ya bone le barutabana gore sekole se tswelele ka go ntsha maduo a a kgatlhisang. Seo se builwe ke Professor Goitseone Malumbela go tswa kwa Botswana International University of Science and Technology (BIUST) yo e neng e le molalediwa wa tlotla kwa moletlong wa kabo dimpho kwa sekoleng seo. Professor Malumbela o supile fa ditso tsa sekole sa Reuben Mpabanga di supa fa se ntse se dira sentle ka go ntsha maduo a a kgatlhisang fa e sale se butse dikgoro ka 1995. O ne a supa fa batsadi ba na le seabe se setona mo go direng sentle ga bana ka go bopa ngwana go simologa kwa malwapeng. O tlhalositse fa boitshwaro jwa motho e le jone jo bo tlhalosang se a yang go nna sone fa a godile, mme a rotloetsa batsadi go nna gaufi thata le bana ba bone go ba dira se ba eletsang gore ba nne sone mo botshelong. Professor Malumbela o ne a lebogela seabe sa bana le botlhe jaaka makalana a a ikemetseng le beng ba dikgwebo go tsenya letsogo mo go tsoseng serodumo sa thuto mo Botswana. Mogokgo Georginah Sethore o supile fa tshwaragano ya barutabana, batsadi, bana le seabe le khansele ya toropo ya Selebi Phikwe e le e e tlhatswang pelo ka ba dira go le gontsi gore thuto ya bana e seka ya reketla. Mme Sethore o ne a supa gore le fa toropo e lebanwe ke dikgwetlho tsa itsholelo e e reketlang, seo ga se kgobe batsadi marapo. O ne a supa fa sekole sa gagwe se na le baithuti ba le 521 le mantwana a borutelo a bana ba ba kwa tlase ka dingwaga a le mararo. O ne a supa fa se dirile bontle thata mo ditlhatlhobong tsa lekwalo la bosupa ka 2017 ka ba ne ba tswa ka 98.5 mo lekgolong. Selo se se ne sa ba baya mo maemong a ntlha mo dikoleng di le lesome le bongwe tsa Selebi Phikwe. Mopalamente wa Selebi Phikwe Bophirima Rre Dithapelo Keorapetse o ne a kgothatsa bana ba ba neng ba amogela dimpho go dira ka thata ka se ba se dirileng e le tshimologo ya thuto. O ne a ba tsibosa fa ba tlaa kopana le dikgwetho jaaka koketsego ya dithuto mme seo se sa tshwanela go ba kgoba marapo. Sekole sa Reuben Mpabanga se ne se amogela seetsele se se amoganwang go tswa kwa sekoleng sa Joseph Anderson se e neng e le sone se se neng se gaisitse ka 2016. BOKHUTLO
education
4
Masilompana o tlhokafetse
Mokhanselara wa pele wa Molalatau, Rre Maphole Masilompana, o tlhokafetse marago ga go lwala ka lebaka le lekhutshwane. Rre Masilompana e ne e le mokhanselara wa kgaolo eo a emetse phathi ya Botswana Democratic Party go simolola ka ngwaga wa 2004 go fitlha ka 2009. Moemedi wa lelwapa, Rre Iphemele Masilompana a re Rre Masilompana o ne a phadimogelwa ke bolwetsi kgwedi eno e le lesome le botlhano mo tseleng a tswa morakeng mme a tlhokafala tsatsi lone leo. Rre Iphemele Masilompana o supile fa moswi a tsene mo sepolotiking ka ngwaga wa 2003 morago ga go tlogela tiro ya borutabana kwa a neng a le mogokgo wa sekole se se potlana sa Semolale mo kgaolong ya Bobirwa. A re ka ngwaga wa 1969 go fitlha ka 1971 o ne a ithutela borutabana kwa Teachers Training College kwa Serowe mme a simolola tiro ya go ruta mo dikolong tse di farologanyeng mo Bobonong mme ya re ka ngwaga wa 1973 a tlogela tiro eo go nna lepodisi. A re Rre Maphole Masilompana o ne a nna lepodisi go fitlhelela ka ngwaga wa 1976 mme a boela kwa tirong ya borutabana gape mme a tlhatlosiwa maemo go fitlhelela e nna mogokgo ka ngwaga wa 1984 kwa a neng a ya go bula sekolo sa Moletemane. Rre Masilompana a re moswi o ne gape e le modulasetilo wa koporase ya baji bareki ya Molalatau gape e le mongwe wa batlhami ba mokgatlho wa barui wa Zone 7 Farmers Association, mme o tlhokafala a tshegeditse maemo a bokwaledi ba mokgatlho o o. Rre Masilompana o tshotswe ka ngwaga wa 1951 mme o tla bolokwa ka Matlhatso kgwedi eno e le masome a mabedi le boraro kwa Molalatau.
society
9
Dikgobalo tsa monyetsane ga di na kalafi
Tona wa botsogo le boitekanelo, Mme Dorcas Makgato a re le fa Batswana ba dira setho, lorato le go supa mowa wa kutlwelobotlhoko ka go thusa ba ba amilweng ke dikotsi, ba nne kelotlhoko ka seo se ka okeletsa ba ba amegileng mo kotsing dikgobalo. O buile jalo kwa Mahalapye bosheng jaaka Botswana a ne a tshegeditse e le la ntlha letsatsi la go tsibosa Setshaba ka dikgobalo tsa monyetsane. Tona Makgato o gateletse gore dikgobalo tsa monyetsane kgotsa tsa mokwatla ga di na kalafi, ka jalo o tsibosa setshaba gore fa motho a ka tshokana a fitlhela mongwe a amegileng mo kotsing a letle ba ba rutetsweng tiro go thusa ba ba gobetseng. Tona Makgato a re le fa gone go sena dipatlisiso tse di dirilweng go netefatsa gore maiteko a setshaba a a dirwang ka mowa wa kutlwelobotlhoko go leka go thusa ba ba gobetseng a ka etesegetsa dikgobalo go le kae, boamaruri ke gore go dira jalo go ka felela go dirile gore yo o thuswang a gobale monyetsane. Mme Makgato a re go botlhokwa gore setshaba se ikele thoko gore se kgone go tila dikotsi kana dikgobalo tse di ka felelang di ama monyetsane. A re fa motho a setse a nnile le kgobalo e e amang monyetsane go thata go bona kalafi e e ka dirang gore a boele mo seemong sa gagwe sa pele. Tona Makgato a re motho yo o amegileng monyetsane o felela a sa kgone go itsamaisa ka gore dikarolo dingwe tsa mmele di felela di sa bereke, ka jalo o tshwanetse a sidilwe maikutlo gore a ikamogele le go ithuta go tshela botshelo jwa seemo se a leng mo go sone. O supile gore motho o ka amega monyetsane mo kotsing ya koloi, dikotsi tsa mo lwapeng, mo madirelong, metshameko kana a tlhabilwe ka thipa. Mme Makgato a re maduo a dipatlisiso tsa 2016 di supa gore bogole jo bo tlang ka go swa monyetsane bontsi bo bakwa ke dikotsi tsa dikoloi ka selekanyo sa masome a marataro le borobabobedi mo lekgolong. Ka jalo o gakolotse bakgweetsi go emisa mokgwa wa go kgweetsa ka lebelo le le kwa godimo, go ntontela nnotagi le go dirisa ditagi fa ba kgweetsa ka e le mabaka a a dirang gore ba tlhoke kelelelo le go felela ba bakile dikotsi. Tona Makgato o supile gore lephata la botsogo le tlhaelelwa ke baitseanape ka go farologana ba ba rutetsweng go thusa ba ba amegileng monyetsane, segolo bogolo kwa magaeng. Le fa go ntse jalo, Tona Makgato a re lekalana la mafatshefatshe la botsogo la World Health Organisation le la Motor Vehicle Accident (MVA) Fund le le thusang ba ba amegileng mo dikotsing le a mangwe a tshwaraganye le lephata la botsogo le boitekanelo go thusa ka ditlamelo tsa batho ba ba amegileng monyetsane. Le fa go ntse jalo, Tona Makgato a re go botlhokwa go ruta motho yo o amegileng monyetsane go tswelela a tshela sentle a tshwaraganye le ba bangwe le go dira ditiro tse di ka kgonwang ke motho wa selebego sa gagwe. Mme Makgato a re se se botlhokwa ke go hema dikotsi tse di ka bakang seemo se ka gore dikgobalo tsa mofuta o, di dira gore motho a kgoreletsege go tshela sentle, a sa kgone go dira ditiro tsa gagwe jaaka tlwaelo mme a felele a bona o kare ke morwalo mo setshabeng. O gateletse gore bontsi jwa dikgobalo tse di amang monyetsane di ka sirelediwa le go tswelela go kgolhadiwa ba ba amegileng gore ba seka ba ineela ka gore seemo se ba leng mo go sone ga se phelelo ya botshelo. Kgosi wa Mahalapye, Rre Duncan Segotsi le ene o supile fa a tshwenngwa ke gore Batswana ba tsweletse ke go angwa ke dikotsi ka mabaka a go tlhoka go itshwara sentle ga bakgweetsi. A re bojalwa le go kgweetsa ka lebelo le le kwa godimo ke dingwe tse batho ba ikgantshang ka tsone. E re le fa go ntse jalo, Kgosi Segotsi o rotloeditse makalana a puso ka go farologana gore ba seka ba fela pelo mme ba tswelele ka go ruta setshaba. Kgosi Segotsi le ene o gakolotse morafe gore ba ba senang kitso ya thuso ya potlako ba emise go itlhaganelela go thusa batho ba ba amegileng mo dikotsing tsa dikoloi. “Emisang go tsenya matsogo le re le a thusa ka gongwe le ka felela le gakaditse kgobalo.” O ne a supa botlhokwa jwa gore mongwe le mongwe mo setshabeng a nne le kitso ya thuso ya potlako. Kgosi Segotsi a re nako e tsile ya gore lephata la tsa mesepele le ipabalelo tseleng le netefatse gore thuso ya potlako e nna bontlha bongwe jwa thuto e motho a e fiwang gore a tsee setlankana sa go kgweetsa. E rile a bua mo boemong jwa Modulasetilo wa khansele-potlana ya Mahalapye, mokhanselara wa kgotlana ya Mahalapye legare, Rre Joseph Tjienda a supa fa puso e dirisa madi a mantsi go tlamela ba ba amilweng ke dikotsi tsa tsela le gore bangwe ba bone ba felela ba na le bogole. Rre Tjienda a re ba-na-le bogole ba tlhoka ditlamelo tse di faphegileng e bile di sa bonale motlhofo ka jalo go botlhokwa go tswa mo mekgweng e e ka bakang seemo se. A re o dumela gore Batswana ba ka kgona go hema dikgobalo tse di amang monyetsane fa ba dira ba tshwaraganye le gone go thusa ba ba amegileng go ikamogela le go dira ditiro tse di botlhokwa mo setshabeng. ENDS
health
6
€˜ Ga ke a tlhophisiwa sentle’
Mosupi mo tshekong ya go ngongoregela maduo a ditlhopho, Mme Tebalo Molapo o boleletse kgotla kgolo ya ditsheko mo Gaborone ka Matlhatso gore go tlhoka go rutega le pono e e koafetseng di dirile gore a seka a kgona go tlhopha phathi ya sepolotiki ya pelo ya gagwe. Rre Mogalakwe Mogalakwe wa phathi ya Alliance for Progressives (AP) o ngongoregela maduo a ditlhopho tsa setshaba tsa bokhanselara jwa kgaolwana ya Mosolotshane/Moralane kwa kgaolong ya botlhophi ya Shoshong. Mme Molapo a re o ngongoregela gore mme yo o neng a mo thusa ga a a mo direla sentle ka gore o boetse kwa lwapeng ntle le go rurifalediwa gore ka boamaruri o tlhophetswe phathi ya gagwe. “Ga ke itse motho yo o neng a ntlhophisa. E ne e le mosadi. Ga a a ntirela sentle. O ntlhophetse mo ke sa batleng teng.” E rile a bodiwa ke mmueledi wa moikuedi, Rre Faustino Ngandu, gore o ne a batla go tlhopha phathi e fe, Mme Molapo a supa sekano sa phathi eo ka go dirisa menwana ya mabogo. Le fa go ntse jalo, o ne a tlhalosa gore ga a itse yo o neng a eme ka sekano sa phathi e a neng a batla go e tlhopha. A re le fa a sa itse leina la phathi e a neng a batla go e tlhopha, o dumela gore ga a a tlhophisiwa sentle, ke ka moo a bonyeng go le botlhokwa go tla go rola ngongorego ya gagwe fa pele ga lekgotla ka go ntsha bosupi. Mme Molapo a re ka gore ga a bone, o ka bo a rurifaleditswe ke ba ba kgonang go bona (go kwala le go bala) gore ka boammaaruri o tlhophile sentle. “Fa nkabo ke thusitswe ke motho yo o bonang, o ka bo a nthusitse gore ke tlhophe sentle,” ga tlhalosa Mme Molapo. Ke thusitswe ke mosadi yo ke sa mo itseng, a itirela dilo di sele, fa o sa rutega e bile o sa bone ga o thusiwe sentle le fa o ka tswa o boleletse motho gore a go thuse jang,” a tswelela a tlhalosa. “Ke ne ke mmoleletse gore ga ke bone, mme a mpolelela gore o tlaa ntlhophela ka fa a batlang ka teng. Ke ne ke na le monnamogolo wa me, mme ba gana ke tsena le ene. Monnamogolo wa me o botoka o a bonabona, o ka bo a nthusitse ka gore ene o tlhophile sentle ke jaaka le bona a seyo fa,” ga tlhalosa Mme Molapo. Mmueledi wa mongongoregi wa bobedi, Rre Busang Manewe o ne a botsa Mme Molapo gore ka gore ga a itse go bala le go kwala gape ga a bone sentle, o tlhomamisa jang gore mme (mosadi) yo a neng a mo thusa o mo tlhophetse phathi e sele. Mme Molapo a re o dumela gore ga a a tlhophelwa sentle ka gore morago ga go tshwaya talama a thusiwa ke mosadi yo a sa mo itseng go ne ga seka ga nna le ope yo o bonang go rurifatsa gore o tlhophetswe sentle.
politics
7
Monana o akola mananeo
Mananeo a puso a tsweletse ka go inola banana mo lehumeng. Se, se rurifaditswe ke Mme Katlego Mokgweetsi yo o dingwaga tse masome mabedi le bone wa Lecheng kwa kgaolong ya Tswapong yo e leng mongwe wa banana ba ba akotseng mananeo a. Mme Mokgweetsi o boleletse mo potsolotsong go re morago ga go latlhegelwa ke batsadi ka bonana o ne a seka a kgobega marapo mme ka jalo a leka tsela tsotlhe tsa go itshetsa le ba lelwalapa la gagwe. A re erile go tlhoka go dira sentle ga gagwe mo mophatong wa botlhano a batla ditiro mo madirelong a farologanyeng mme a nna a boloka lemmenyana le a neng a duelwa ka lone. Morago ga dingwaga tse pedi Mme Mokgweetsi a re o ne a tsaya madi a neng a bolokile go reka dimonamone, nzamele le tse dingwe mme a bula semausu ka jalo simolola kgwebo ya go rekisa. Go tswakanya itsholelo ya gagwe a re o ne a ya go kopa madi a banana ko pusong mme ka o ne a atolosa kgwebo ya gagwe ka go rekisa dino tsididi, dimotamelomo le tse dingwe mme a dirisa bontlha bongwe ja madi a neng a kopile go simolodisa kgwebo ya dikoko tsa nama le tsa mae. O ne a kaya gore go simololeng kgwebo e ga gagwe o gwetlhilwe ke go bona letlhoko la ditiro le lentsi mo Botswana segolo bogolo mo bananeng ebile le golela pele ngwaga le ngwaga. Are go itirela ka diatla go siame ka o supa bokgoni jwa gago ebile o dira selo se o sa se patelediweng ke ope. Mme Mokgweetsi a re kgwebo e ya semausu le dikoko di mo tswela mosola ka a kgona go ithekela molora le go fa ngwana wa gagwe tlhokomelo e ae tlhokang. Mme Mokgweetsi o ne a tswelela a bua gore le ntswa go na le dikgwetlho di le mmalwa mo dikgwebong tse tsa gagwe ga ipone tsapa go leka ka bojotlhe go batla ditsela tse a ka di fenyang dikgwetlho tse. A re kgwetlho e tona mo dikgwebong tse ke go phadisanya le bommadikgwebo le borradikgwebo ba ba setseng ba ikadile mme ene o batla ditsela tse di botoka go ka bapatsa dikgwebo tsa gagwe. Kgwetlho e nngwe e tona ya dikoko ke go swa di le dinnye gape di tlhokana le madi a mantsi go ka busetsa, a nankola jalo a tlatsa ka go re kgwetlho e nngwe ke sekoloto ka Batswana ba rata go tsaya dilwana ka sekoloto ba bo ba nna ko malwapeng a bone ba sa duele ka nako mme se sa baka gore kgwebo e seka ya atlologa sentle “Go fitlhelela dikgwetlho tse, ke leka ka bojotlhe go bua le bareki bame ka bonolo gore ba seka ba nna lebaka le letelele ba sa ntuele,ke ba lebisa le mabaka a gore kgwebo e ke yone e njesang, ga e sa tsamae sentle ke mo kanang ke sule. Gape le dikoko ke di baya ga go phepha go itsa malwetse a masesane le go di rekela melomo ya teng,” ga bua Katlego,” a tlhalosa ka botlalo. O ne ga pe a kgotlhatsa banana gore ba tlogele go ikaega ka batsadi/batlhokomedi ba bone fela mme ba eme ka dinao ba itirele ka diatla tsa bone gore ba nne le bokamoso jo bo atlegileng. O ne a ba gakolola gore ba ikgaphe mo diritibatsing le majalwa ka di baka borukhuthi gape di ka ba senyetsa bokamoso. “Banana emang ka dinao le tsee mananeo a goromente le itshimololele dikgwebo, lesang go nna ka matsogo a lona le a dirise le supe bokgoni jwa lona le tle le nne le bokamoso jo bo tlhapileng,” ga akgela Mme Mokgweetsi.
economy_business_and_finance
3
Boitsholo jo bo makgapha bo a tshwenya
Kgosi Malepa Orekeng wa Ntlhantlhe mo kgaolong ya Borwa a re ga a jesiwe diwelang ke boitsholo jo bo makgapha jwa banana mo motseng wa gagwe. Fa a bua mo potsolotsong, Kgosi Orekeng o tlhalositse fa dikgang tsa botlhoka tsebe jwa banana tse di tlang kwa go ene di amanngwa thata le tiriso botlhaswa ya dino-tagi le diritibatsi e bile di tsweletse ka go golela pele. A re dikgang tse tsa maitsholo a a makgapha go supagala fa di dirwa thata ke banana fa ba le mo kgatelelong ya diritibatsi le nnotagi ka dinako tsa maitiso. A re melato e a e amogelang ke ya dintwa ga mmogo le go tshosetsana matshelo. A re mo nakong e e fetileng o kile a ba rulaganyetsa thuto-pusanyo le mapodisi, gore ba tle go ba tsibosa ka bodiphatsa jwa tiriso botlhaswa ya nno-tagi le ditiribatsi mme ba tlhoka go iponagatsa. Go sa le foo, kgosi a re morafe o tshwenngwa ke bogodu jwa dikgomo jo bo apesitseng Ntlhantlhe le metse e e mabapi kobo ka letshoba e bile bo tsweletse ka go golela pele bosigo le motshegare. A re bogodu jwa dikgomo bo godisiwa ke batho ba ba tswelelang ka go reka dinama tsa dikgomo mo magodung ntswa ba tsibosiwa ka borai jwa go sa saleng tsamaiso ya go reka dinama morago. Kgosi o kaile fa tlhaelo ya dikoloi tsa mapodisi mo kgaolong e folodisa maiteko a bone a go tshwara magodu ka nako fa ba lomilwe tsebe. O bile a kopa morafe gore ba seka ba ipona tsapa go loma mapodisi tsebe ka dikgang tsa mofuta o. Bokhutlo
crime_law_and_justice
1
Puso ga e kake ya tswala sekole sa Badale
Kgosi wa Bodibeng kwa Nhabe, Rre Paul Mbaeva o kgadile batho ba ba kgaolang terata ya matlhoko a leruo. Kgosi Mbaeva o ne a galefile mo phuthegong e e neng e buisiwa ke mothusa tona wa tlhabololo temo-thuo le dijo, Rre Konstantinos Markus ka Labobedi kwa motseng oo. A re go utlwisa botlhoko ka go bo terata eo e le ya tshireletso ya matlhoko a leruo, a a apesitseng balemi ba kgaolo eo kobo ka letshoba. A re maswabi ke gore batho bangwe ba itse batho ba ba kgaolang terata, mme ba bipa mpa ka mabele. Kgosi Mbaeva o bile a re lefatshe la bone la mafudiso le lennye, a tlhalosa fa go na le yone terata eo ntlha e nngwe, fa bontlha jo bongwe e le lecha la Nhabe. O kopile gore ba neelwe dingwe tsa didiba tse di sa dirisiweng gore ba kgone go isa leruo la bone kwa go tsone. Modulasetilo wa komiti ya ditlhabololo tsa motse, Rre Otsetswe Machao o ne a leboga puso go bo e ba thusitse ka dihutshane le dijo tsa tsone tsa dikgwedi tse tharo. Le fa go ntse jalo, Rre Machao o ne a ngongorega ka letlhoko la molemisi, a re ba sale ba nna le molemisi ka dingwaga tsa bo1993. A re yo ba mo neetsweng o bereka kgaolo yotlhe ya Nhabe, mo go dirang ekete o palelelwa ke tiro ka kgaolo eo e le bophara. Rre Kanangura Hikuama o kgadile matlhabelo a BMC a re a tsaya lebaka le le leele a sa duele beng barui. A re puso e thuse ba ba nang le lefatshe ka go ba phunyetsa didiba gore ba tshabisetse leruo la bone koo ka nako ya leuba. Rre Gabriel Kazondoro o ne a re dihutshane di setse di ntsifetse, mme a batla go itse gore a di bonetswe mmaraka. A re ba jewa ntsoma ke bagwebi ba marekisetso a nama ka dituelo tse di kwa tlase. O bile a re ditlhwatlhwa tsa phimolo keledi tsa dihutshane di okediwe. A re go thona go bo puso e rekela morui podi e namagadi ka P1 000, mme e re fa e jewa ke phologolo puso e bo e duela motho P157. Fa a araba, Rre Markus o ne a re molao wa phimolo keledi o a sekasekwa, a bo a ba kgothatsa gore ba bone gore bolwetse jwa tlhako le molomo bo ka nyelediwa gotlhelele jang. Fa a bua ka terata ya matlhoko a leruo, o ne kopa banni ba Bodibeng go e tlhokomela. A re batho ba ba kgaolang terata ke bana le batsadi ba bone ba a ba itse, mme ke nako ya gore ba ba ise fa pele ga molao ka gore fa bolwetse bo ka tlhagoga, bo tsile go ba babalela botlhe.
education
4
Mahetlwe o ipaakanyetsa makgaola-kgang
Motse wa Mahetlwe mo kgaolong potlana ya Lentsweletau o ipaakanyetsa makgaola-kgang a dikgaisanyo tsa motse o o phepa. Mmaboitekanelo kwa motse oo, Mme Kelebogile Motswagole, o tlhalositse jalo ka Mosupologo. A re se se tla jaana morago ga gore motse oo o tseye sekgele sa maemo a ntlha mo kgaolong ya Kweneng ngogola. O boletse fa sekgele seo se ne se sa ba wela ka lesego, mme e le maduo a go bereka ka natla ka jaana banni ba ne ba dira ka natla go phepafatsa motse. A re komiti ya botsogo ya motse e ne ya tsaya matsapa a go etela banni kwa dikgotlaneng tsa bone go ba ruta le go ba rotloetsa ka dikgang tsa bophepa. A re ba ne gape ba ema ka dinao go sela matlakala mo motseng, e le tsela ya go etelela pele banni mme a re se se ne sa supa tlhwaafalo e ba leng mo go yone. A re tiro ya go phepafatsa motse e ne ya dirwa motlhofo ke gore banni bane ba rata tiro eo ka jalo ba bolola ka dipalo tse di kwa godimo. Mme Motswagole o ne a tswelela ka go tlhalosa fa ba ne ba rotloetsa banni go dirisa motlhale wa go busetsa matlakala mo tirisong, mme a re se sene sa ba berekela thata ka e bile mongwe wa banni a ne a ikgapela maemo a bobedi gone kwa makgaola-kgannyeng a kgaolo ka dithoto tse di dirilweng ka matlakala aa dirisitsweng sesha. A re Mme Senki Kokome o ne a dirisa matlakala go dira ditlhako, manyena, dihutshe, dinkgwana tsa dithunya ga mmogo le dibaga. E re lefa go ntse jalo, Mme Motswagole o boletse fa go phepafatsa motse e se tiro e e motlhofo ka jaana e se botlhe ba ba ba sekegelang selo seo tsebe ka bangwe ba ba gasetsa diatla fa ba tla ka molaetsa wa phepafatso. O boletse fa gona le batho bangwe ba ba latlhelang matlakala mo ditseleng, selo se a reng se ba pateletsa go nna ba etela ditsela tse di akaretsang ya Mahetlwe-Molepolole, Mahetlwe-Lentsweletau le ya Mahetlwe-Hatsalatladi go phepafatsa. Mme Motswagole o ne a supa fa a leboga thata ba komiti ya botsogo ya motse, ka go seka ba ipona tsapa go dira ka matsogo se ba dumelang mo go sone, mme a leboga le banni ba motse go ba neela sebaka sa gore ba ba neele molaetsa mo dikgotlaneng. BOKHUTLO
environment
5
Modulasetilo o kgala thekiso ya ditsha
Modulasetilo wa khansele ya Kgalagadi, O ne a kopa lekgotla leo go tlhagisa setshaba go tlhokomela lefatshe ka e le mpho ya Modimo, a tlhalosa fa le tshwanetse go tlhokomelwa sentle fa motho a le abetswe e seng go le rekisa; ka jaana le tlhaela. Modulasetilo, O ne a phophotha legetla ba lekgotla la kabo ditsha go bo ba tsholeleditse serodumo sa lekgotla leo kwa godimo mo ngwageng wa madi wa 2012/2013 le ntswa ba na le dikgwetlho di akaretsa ditsela tse di sa siamang le letlhoko la boroko. Modulasetilo o ne a boa a kgothatsa ba ba tsereng dietsele go tswelela ba dira ka bonatla mo ditirong tsa bone mme a gwetlha ba ba sa atswiwang ka sepe go dira go feta jaaka ba ne ba dira, le gone go se kgobiwe marapo ke go bo ba itswetse fela. Fa a tswa la gagwe mokwaledi wa khuduthamaga ya kabo ditsha, Rre Oatlhotse Hiri, o ne a tlhalosa ka lenaneo la Land Administration Procedures, Capacity and Systems (LAPCAS) le le simologileng ka kgwedi ya Phatwe ngogola, a kaya fa le tsweletse sentle kwa Macheng, mo kgaolong ya Kgalagad Bokone. Rre Hiri o ne a supa fa maikaelelo a lenaneo le e le go tlhomamisa gore mongwe le mongwe yo o nang le setsha se a kwadisiwa, go rurifatsa mong wa sone, gore se dirisetswa eng le selekanyo sa sone. Rre Hiri o ne a supa fa lekgotla la bone le lebanwe ke dikgwetlho di tshwana le letlhoko la madi go tsweledisa mananeo a leng teng, letlhoko la dikoloi , letlhoko la babereki le tlhaelo ya lefatshe. O ne a leboga botlhe ba ba nnileng le seabe le kemonokeng ya motia, ka seo se ba kgontshitse go ntsha maduo a a kgatlhisang. O ne gape a leboga mokwaledi wa lekgotla la kabo ditsha, Rre Nixon Mogapi, yo o fudugelang kwa lekgotleng la kabo ditsha la Ngwato. O ne a supa fa a dirile go le gontsi mo go tlhomamiseng gore lekgotla la kabo ditsha la Kgalagadi le nna le ntsha maduo a a bonalang. Fa a laela badiri, Rre Mogapi o ne a gwetlha badiri ba lekgotla leo go dira tiro ya bone ka bonokopila ka nako tsotlhe le go dira mmogo ba le seopo sengwe, a gatelela thata gore ba tlotle bagolo ka go dira le bone ka botho. O ne gape a kopa setshaba go tlhabolola ditsha tsa bone tsotlhe tse di sa tlhabolwang, ka go lemotshegile fa batho ba le bantsi ba kopa ditsha mo Kgalagadi mme morago ba nne maoto a tshupa go di tlhabolola. Baamogela dietsele ba ne ba lebogiwa ka ditlakana le madi a a ka tshwarang P300.00.
politics
7
Tlhaelo ya lefatshe tlhora boroko
Lekgotla la kabo ditsha la Kgalagadi le lela ka tlhaelo ya lefatshe la bonno le masimo le ntswa Motswana mongwe le mongwe a na le tshwanelo ya go nna le setsha. Mafoko a a builwe ke Rre Elijah Molwele kwa Tsabong bosheng mo boemong jwa modulasetilo wa lekgotla la Kgalagadi kwa moletlong wa selalelo o maikaelelo wa one e neng e le go ipelela tse ba di kgonneng le go ithuna dinta. Ba ne ba tswa ka maitlamo a lekgotla leo go ya pele mo ngwageng wa madi wa 2018/2019. Fa a bua ka ditsha tsa bonno, o boletse fa baikopedi ba ba emetseng go bewa mo kgaolong ba le 11 691 go akarediwa lekgotla le lebotlana la Hukuntsi ka 3 523 le la Tsabong ka 8 168 mme ditsha tse di ka bewang mo palong eo di le 319 kwa Hukuntsi ka kgwedi ya Herikgong. Rre Molwele o ne a tlhalosetsa batsena moletlo gore bontsi jwa banni ba kgaolo eo ba kgatlhegela temo-thuo, ka jalo ba tlhoka lefatshe la temo, go bewa didiba, dipolasi le masimo, selo se a reng ga ba kgone go se diragatsa ka ntlha ya tlhaelo ya lefatshe. O ne a tlhalosa fa mo nakong ya gompieno dikopo tse di sa ntseng di emetse go bewa tsa masimo di le 5 526, mme 2 619 e le tsa lekgotla le lebotlana la Hukuntsi fa Tsabong e le 22 907. Mabapi le seemo seo, Rre Molwele o supile fa lekgotla le ne la tsaya kgato ka go tsamaya le Kgalagadi le buisa diphuthego mo dikgotleng go rerisana le merafe go thusana go batla lefatshe la go baya masimo, selo se a supileng fa se tlaa tswa maduo mo ngwageng oo tlang. Rre Molwele o ne a supa fa go phutha madi a lekgotla le a kolotwang e le kgwetlho, selo se a reng se kgoreletsa ditirelo. A re mo nakong ya gompieno ba setse ba phuthile P 1 879 800 e leng selekanyo sa 28 per cent, a re ba ne ba tsibogela seemo se ka go simolodisa tiro ya go dupa dibuka mo lekgotleng. A re morago ba tlaa tsibosa le go itsese ba ba nang le melala mme ope yo o tlaa itlhokomolosang seo ba tlaa mo tseela dikgato. Le fa go ntse jalo, Rre Molwele o ne a leboga badiri ba lekgotla leo ka botswerere le bopelotelele mo ngwageng ono le ntswa go sa ntse go le go ntsi mo ba ka go kgonang mo nakong e e tlang. Rre Molwele o ne a tlatsa ka go ba eleletsa masego le matlhogonolo mo malatsing a boitapoloso a keresemose le ngwaga o mosha le gone go ba gakolola go ikgapha mo dikotsing tsa tsela di tse tsweletseng ka go gapa matshelo a batho ka bontsi mo lefatsheng leno, tse a supileng fa gantsi di bakwang ke nnotagi le lobelo gareng ga tse dingwe. Fa a leboga, mothusa modulasetilo mo lekgotleng le le botlana mo Tsabong Mme Reginah Mosweu o ne a gatelela botlhokwa jwa lefatshe a re ke teemane ka batho ba ntsha dijo, e le bonno jwa motho a tshedile le a ile ga maoto hunyela e bile gape e le lone le go ruelwang mo go lone. Mme Mosweu a re ntswa lekgotla leo le na le kgwetlho e tona ya tlhaelo ya lefatshe, badiri ba tshwanetse go ema ka dinao go tswa ka maano ka seo se ka thusa go fitlhelela maitlamo a bone le dikeletso tsa setshaba ka go ba neela ditirelo.
society
9
Palo ya batlhophi e oketsegile kwa Kgatleng
Modulasetilo wa khansele ya Kgatleng, Rre Mpho Morolong, a re lekgotla la ditlhopho le kwadisitse batlhophi ba le 47 384 kwa dikgaolong tsa Mochudi Botlhaba le Bophirima. Fa a rola pego kwa bokopanong jwa khansele kwa Mochudi bosheng, Rre Morolong o boletse fa dikgaolo ka bobedi di bonye kgolo ya batlhophi. Ntswa Mochudi Botlhaba e na le banni ba le 44 197 go ikwadisitse botlhophi ba le 23 263. “Mochudi Bophirima yone e kwadisitse j batlhophi ba le 24 121 go tsweng mo go 47 463 wa ba ba neng ba solofetswe go ikwadisa kwa kgaolong eo,” a rialo Rre Morolong. O supile fa buka ya maina a ba ba ikwadisitseng e rurifaditswe mme ya neelwa setshaba go ikgotsofatsa. Rre Morolong a re ofisi ya ditlhopho kwa kgaolong ga e a amogela dingongora dipe mabapi le buka ya maina a ba ba ikwadisitseng O tsweletse a supa fa go nnile le diphetogo tse di diragetseng ka ngwaga wa 2016 go ya kwa go 2017, mme ga akarediwa kgotla ya Rampedi le Bollelatshwene mo mafelong a matlhophelo morago ga go sekasekiwa. Mo go tse dingwe, Rre Morolong a re madi a thuso a letlole la revenue support grant a le selekanyo sa P867 million. A re mo dingwageng tseo, khansele e kgonne go itsenyetsa P52 million. Rre Morolong a re maiteko a khansele go itsenyetsa madi a ne a busediwa morago ke go sa duelweng ga matlo a khansele a a hirisitsweng ke bodiredi jwa maphata a sele, go sa duelweng ga madirelo a hirisitsweng ke bagwebi ba dikgwebo tse di potlana le phokotsego ya letlole la matimela. O supile fa mabaka a leuba a paledisitse khansele go phutha dikgomo tsa matimela ka palo e e neng e solofetswe. Modulasetilo o tsweletse a supa gore madi otlhe a a dirisitsweng mo lenaneong la go fokotsa letlhoko la dikago le ditlamelo go tsweng ngwaga wa madi wa 2014/15 e le P25 million. A re khansele e ne ya dirisa P6 million ka ngwaga wa 2015/16 go oketsa marutelo, matlo a barutabana le matlwana a boiteketso kwa Ramogotsi. Rre Morolong a re lenaneo la ditiro tsa morafe tsa ditlhabololo tsa dikgaolo tsa bopalamente le ne la akaretsa ditiro di le lesome le bone tsa dikago ka ngwaga wa 2017/18 le tse di lesome le boferabobedi ka 2018/19. A re go fedile ditiro di le pedi fela mo go tsa ngwaga wa 2017/18. “Mo ngwageng ono wa madi, go tlaa dirwa ditiro tsa dikago ka lenaneo le, di le boferabongwe. Ditiro tse, di akaretsa kago ya leobo la kgotla kgolo ya Mochudi ka P3 million yo o ntshwitseng ke dikgaolo tse pedi tsa Mochudi Botlhaba le Mochudi Bophirima.” O supile fa tiro e ya kago ya leobo e emetse go abelwa moagi fa tse dingwe di santse di sekasekwa. Modulasetilo o ne a supa fa khansele e amogetse selekanyo sa madi a P16m go dira ditiro tsa ditsela le go reka dikoloi. Rre Morolong o supile fa go adilwe ditena mo tseleng ya Rampedi ka P3 million mme ga dirwa kholobete kwa Oodi/Matebele ka P4million ka letlole la ditsela. A re go baakanya ditsela tse di sentsweng ke merwalela ya pula ya Dineo go jele selekanyo sa P4million. Rre Morolong o tsweletse a bolela fa khansele ele mo lenaneong la go aba tiro ya kago ya kholobete ko Mosanta gaufi le marekisetso a Mogorosi ka madi a ka tshwarang P1.5million. A re madi a letlole le gape a dirisitswe go reka metshini e e dirisiwang mo ditirong tsa ditsela e farologanye ka madi a P4million. “Re amogetse madi a mangwe a selekanyo sa P10million ka Phukwi mme khansele e santse e sekaseka ditiro tse di ka dirwang ka lenaneo le,” a tlhalosa. BOKHUTLO
politics
7
Matlotlo a ditso a tshwanetse go sirelediwa
Kgaolo ya bokone botlhaba ke nngwe ya mafelo aa humileng ditso tse di tlogetsweng ke bagologolo ba maloba, mme tseo di akaretsa ditshwantso mo majweng, mafelo a a faphegileng ga mmogo le didiba tse di sa kgaleng. Mo motseng wa Kalakamati go fitlhelwa lefelo la Mantenge le le segofaditsweng ka mmadidiba fa gare ga lejwe ga mmogo le ditshwantso mo matlapeng. Go ya ka mothusa mokwaledi wa mokgatlho o o itebagantseng le go sireletsa ga mmogo le go somarela lefelo leo, Mme Boitumelo Muzola, a re morago ga go itemogela le go tshwenngwa ke tiriso botlhatswa ya ditso tseo, banni bangwe ba motse wa Kalakamati ba ne ba ikgobokanya go tla ka mokgatlho ka ngwaga wa 2008 go thusa go lwantsha seemo seo. Mme Muzola o buile a sa kgwe mathe tebang le bao ba ba tsenang mo lefelong leo ntle le tetla mme ba dirise ba bo ba senyake metsi a a mo lefelong leo. Mo puisanong le lekalana la BOPA bosheng, Mme Muzola o tlhalositse fa go giwa metsi a sediba seo ka bokete jo bo kwa godimo mme e bile e se ka ditumalano. Sediba seo se se kaiwang fa e le sone mmadidiba mo kgaolong e, se bonwa fa gare ga letlapa lengwe le le ikadileng le lefelo leo, boteng jwa sone bo ka tshwara dimmithara di le masome a mararo. Mme Muzola o kaile gape fa metsi a sone a jwelelela gape ka fa tlase ga lejwe leo, bophara jwa dimmithara di le supa mme a kaya fa seo se le borai mo matshelong a batho. O kopile morafe wa motse wa Kalakamati le metse e e mo tikologong go thusana go somarela lefelo leo go sireletsa lorato lo ba lo tlogeletsweng ke bagolo ba pele ba motse oo. O tladitse ka gore sediba sa Mantenge se tswa goo lowe se nosa banni ba motse wa Kalakamati le metse e e mabapi segolo jang ka nako ya komelelo. Go dumelwa fa metsi a sone a thusitse batho ga mmogo le diphologolo mme ebile se ise se ko se kgale. Le mo nakong ya gompieno sediba seo se tsweletse ka go nosa le go thusa batho segolo jang ka tsa kalafi ka bangwe ba dumela fa metsi a sone a segofaditswe ke badimo ka jalo a ntsha mewa e e maswe. A re ba itemogetse metlhala e e supang fa diphuthego dingwe tsa dikereke di kopanela mo lefelong leo go dira tsa kalafi le tse dingwe tsa ditumelo tsa bone. Mme Muzola o tsweletse ka gore sediba seo e ne e le motswedi wa metsi o bagologolo ba maloba ba neng ba itshiela ba bo ba nosa leruo la bone mo go sone. O tsweletse ka gore ope yo o nang le keletso ya go dirisa metsi ao, a ikgolaganye le bone ka ba ka se mo time thothi mme a ganana le bao ba ba a gelelang ka diemere e se ka ditumalano le bao ba ba tlhagelang mo lefelong leo. A re ba ipona ba le sego go nna le mo a go kayang e le tshegofatso ya metsi a sennelaruri. Mo go tse dingwe e ntse e le mo lefelong leo, Mme Muzola o tlhalositse fa go na le bangwe ba ba direlang dikalafi tsa bone mo lefelong leo mme ba felele ba gotsa melelo ka fa tlase ga majwe a mo go one go nang le ditshwantsho tse di dirilweng ke batho ba bagologolo mme mosi wa teng o felele o ama o bo o timetsa ditshwantso tseo. Ditshwantso tseo di akaretsa diphologolo ka mofuta ka morafe o o neng o thibeletse foo, o go dumelwang fa e ne e le Basarwa, e ne e le batsumi, mme a kaya fa dingwe di ne di tshwantshiwa ke b a ba neng ba filwe mpho ya kalafi kana dingaka go tlhalosa se ba se boneng mo ditorong tsa bone. A re Batswana ba tshwanetse go itse dikgaolo tsa bone. O buile seo a kaya fa lefelo la Mantenge le bapile fela le le le tumileng thata la Domboshaba mme a supa gape fa go na le mafelo a mangwe a ditso a tshwana le kwa dithabeng tsa Gandanyemba kwa motseng wa Nlapkhwane, kwa Masingwaneng, Sebina ga mmogo le Nswazwi. O tladitse ka gore Batswana ba tshwanetse go nna le lorato mo ditsong tsa bone le gore ba di somarele gore di seka tsa ba tswa diatleng. O kaile fa bontsi jwa Batswana ba sa tlhaloganye boleng jwa ditso tsa tlholego. Jaaka lefatshe le le ikaegile thata ka bojanala, Mme Muzola o supile gape fa ditso tse, di ka oka bajanala mo lefatsheng le ka bontsi jwa bone ba kgatlhegela thata didirisiwa tsa Setswana le tse dingwe tsa tlholego e bile gape seo se ka thusa go kabakanya itsholelo ga mmogo le go tlhama ditiro tse mo nakong ya gompieno e santseng e le kgwetlho e tona e e lebaneng lefatshe leno. O kopile Batswana go ba ema nokeng, go tsenya letsogo mo go sireletseng ditso tsa lefatshe leno. Mme Lorato Waniwa yo e leng molebeledi wa lefelo leo, le ene o supile fa a santse a tshwenngwa ke Batswana ba ba santseng ba roba melao le ntswa go na le ditlhagiso tse mo go tsone di kayang dikotlhao. A re ba tlaa leka ka bojotlhe go bona gore tsotlhe tse di mo lefelong leo di sireletsegile gore ba tle ba kgaogane le dikokomane tse di tlang kwa morago ka ditso tsa bone le tsa bao ba ba tsileng pele ga bone. Mme Waniwa o nankotse fa ba tshwaragane le lephata la diphologolo le bojanala ga mmogo le ba disupiwa ba Botswana National Museum and Monuments go sireletsa lefelo leo. E rile a tswa la gagwe modulasetilo wa mokgatlho oo, Rre Israel Samu a re ba ikaelela go tlhabolola lefelo la Mantenge go oka bajanala. A re ba eletsa go aga matlo a borobalo, lefelo la itloso bodutu, go tsenya diphologolo tsa naga ga mmogo le tse dingwe tse di ka thusang go kgatlha leitlho la bajanala. A re lefelo leo le ka thusa thata go tsenya madi mo letloleng la mokgatlho. BOKHUTLO
politics
7
Molefi o rotloetsa boipelego
Mokwaledi wa khansele potlana ya Palapye, Rre Koti Molefi, o rotloeditse banni ba kgotlana ya Lotsane mo Palapye go tsaya karolo mo go thuseng bangwe ba ba tlhokileng lesego. Fa a bua kwa kgotlaneng eo ka Mosupologo, Phalane a tlhola malatsi a masome mabedi le borobabongwe, kwa go neng go abelwa bana ba masiela ba sekolo se sebotlana sa Boipuso, Rre Molefi a re ofisi ya boipelego e kwadisitse bana ba masiela ba le lekgolo le masome a mararo mo Palapye mme mo go bone ba le masome a mane le borataro ele ba kgotlana ya Lotsane. Bana ba le masome a mararo le botlhano mo go ba le masone a mane le borataro ba ile ba abelwa dibeke tsa sekolo ke mogwebi Rre Lizah Kgotlaetsile wa madirelo a Serowe Canvas and Tents. Rre Molefi a re se se raya gore ba na ba le lesome le bongwe ga ba kgona go bona dimpho tse di bonweng ke ba bangwe; mme morago a akgolela Rre Kgotlaetsile go bo a ile a intsha setlhabelo gore a kgone a thuse bana ba ba duleng ka sengwe. Le fa go ntse jalo, o rotloeditse batsadi ba Lotsane go ikopanya gore le bone ba nne le seabe mo baneng ba ba sa kgonang go bona dimpho tseo, a re puso ele nosi ga e kake ya kgona. Mo godimo ga se, Rre Molefi o supile fa khansele potlana ya Palapye e tshwenyegile thata ka tlhokomelo ya bana ba masiela, a re bangwe ba ba amoga dilwana tsa bone; mme a kopa batsadi go ema ka dinao go kgalema kgang tsa go tshwana le tse. Fa a tswa la gagwe Rre Kgotlaetsile, a re tautona wa lefatshe leno o kopile gore setshaba se thuse ba ba tlhokileng lesego,ke ka jalo a ileng a bona go tshwanetse go ntsha seatla sa thuso. A re go abela bana ba masiela ke ntlha nngwe ya go diragatsa matshego a tebelopele ya 2016, bogolo jang letshego le le amanang le tshaba e kutlwelobotlhoko. O supile fa dibeke tse a neng a di aba e le tsa maemo a kwa godimo; di le thata; e bile di tla ba goga dingwaga tse di ntsi ba ntse ba di dirisa kwa sekolong. Mo puong ya gagwe, o kopile batsadi gore fa di senyega di busediwe kwa go ene gore a di baakanye mahala. Rre Lesego Setlhare,yo e leng mokhanselara wa kgaolwana ya Lotsane, le ene o lebogetse maiteko a ga Rre Kgotlaetsile. BOKHUTLO
society
9
Mopalamente o tlhalosa ka madi a dikgaolo tsa botlhophi
Mopalamente wa Maun Botlhaba, Rre Konstantinos Markus o tlhalositse fa madi a dikgaolo tsa botlhophi a le mo taolong ya mopalamente ka ke ene a itseng letlhoko la dikgaolwana tsa gagwe ka go farologana. Rre Markus o buile seo fa a ne a buisa boeteledipele jwa kgaolo ya gagwe ka Labone mo Maun. A re jaaka e le moeteledipele wa Maun Botlhaba, o bonye go le botoka gore sephatlo sa madi ao a ngwaga ono wa ditlhabololo se dirisiwe go dira tsela ya Disaneng. Rre Markus o ne a re o bonye go le botlhokwa gore madi ao a tsweledise ditiro tse di setseng di simolotswe go na le tse di iseng di simololwe. A tlhalosa fa madi a a neng a ntshitswe go le pele a ne a sa dirisiwa sentle ka a ne a ngathogantswe dikgotlana, mme a re seo se ka se ka sa fetsa dikgwetlho tsa dikgaolwana ka nako. Ka jalo a tlhalosa fa ba tlaa dira mo go tshwanang mo nakong e e tlang ka go thusa kgaolwana nngwe ya botlhophi ka P5 million. Rre Markus a re phuthego eo, e gwetlhilwe ke dingongorego tse a di utlwaletseng go tswa mo baeteleding pele ba kgaolo eo, bogolo jang makhanselara. Le fa go ntse jalo, makhanselara ba ne ba supa fa e le boammaaruri ba ngongoregile ka kgaogano ya madi ao, ka ba re mopalamente o tsile a feditse mogopolo sa gagwe e le go ba begela kgang fela. Mokhanselara wa Mababe/Khwai, Rre Kebareeditse Ntsogotho o ne a re mopalamente o tsere tshwetso a le nosi mme e bile seo ke sone se ba se boleletseng batho. Mokhanselara wa Sankoyo/Shorobe, Rre Oabile Chombo le ene o ne a re mopalamente o ba lekodisitse ka kgaogano ya madi ao a setse a tsere tshwetso, se a reng ga se ka fa tshwanelong mme a tlatsa ka go re go setse go dirilwe ba tlaa gatela pele. Ba bogosi le bone ba ne ba tshwaela gore tshwetso e tserwe mme go agisanwe go ya pele. Kgosi wa Phuduhudu, Kgosi Johane Ngwangare ene o ne a gakolola gore boeteledipele jwa dikgaolwana ba itshwarele mopalamente ba amogele diphetogo tseo ba bone gore di tlaa ba isa kae. Kgosi wa Shorobe, Kgosi Gaditshwane Mmutle le ene o ne a gakolola boeteledipele joo gore ba tshwaragane, a re ditlhabololo ke tiro e kgolo e e tsayang sebaka e bile a re madi ao a tla ngwaga mongwe le mongwe wa madi.
politics
7
Lore lo ojwa le sa le metsi
Ngwana o tshwanetse go godisiwa ka tsela e e leng gore ka moso o kgona go ema fa pele ga batho e le moeteledipele e bile a dira dilo tse di siameng. Se, se builwe ke Mme Ditshupo Selepeng go tswa Love Botswana mo ipelelong letsatsi la botsogo jwa ngwana kwa kgotleng ya Shashe kwa Maun bosheng. A re tlhokomelo ya ngwana ga se go mo neela kgotsa go mo romelela madi motsadi a seyo go bona gore ngwana yoo o tshela jang, ka jalo batsadi ba tshwanetse go nna teng ka dinako tsotlhe mo botshelong jwa bana ba bone. “Tlhokomelo ya ngwana e simolola fa ngwana a setse a le mo sebopelong sa ga mmaagwe, ka jalo bomme le tshwanelwa ke go ikwadisa ka nako gore le bone dithuso tsa botsogo tse di tsepameng go supa lorato mo baneng ba lona,” a tlhalosa. Mme Selepeng o ne a gatelela fa metlha e sa tlhole e le ya maloba e borre ba ne ba sa letlelelwe go bona bomme ba bone ba belega. A re borre ba tshwanetse go supa lorato mo baneng ba bone ka go tsaya karolo ka nako ya pelegi ya ngwana. O supile fa se se godisa lorato magareng ga batsadi le bana ka rre a tlaa bo a kgona go ipaya mo seemong se mosadi wa gagwe a neng a le mo go sone ka nako ya ditlhabi tsa pelegi. O ne a rotloetsa batsadi go fa bana ba bone lorato ka dinako tsotlhe e bile a supa fa go se molato go bolelela bana ba bone ka fa ba ba ratang ka teng. Mo go tse dingwe, Kgosi Prince Shashe wa kgotla ya Shashe o ne a supa fa a sa itumela ka borre ba ne ba sa tla ipelelong botsogo jwa bana ba bone. A re mo go supa fa ba setse ba le kwa morago mo tlhokomelong ya bana, mme ba tshwanetse go ititaya ka thupana ka go tsaya karolo mo kgodisong ya ngwana go le botlhokwa gore e tshwaraganelwe. O ne a akgola bomme a tlhalosa fa go itshupa e le bone thari ya setshaba ka jalo ba tshwanetse go tswelela fela jalo ba tlhokomela bana ba bone ka e le bone bokamoso jwa lefatshe leno.
education
4
Kgosi o kgala dikereke tse di gogang maoto
Kgosi Baruntshi Kegapetswe wa Letlhakane, a re o tshwenngwa ke dikereke dingwe tse di sa tseneng ditiro tsa setshaba. Kgosi Kegapetswe o buile jalo ka tshipi, fa a amogela diphuthego tsa dikereke tse di neng di kokoane kwa kgotleng go tla go rapelela pula le go simolodisa kgwedi ya merapelo e e itebagantseng le twantsho ya HIV/AIDS. A re go a tshwenya go bona dikereke dingwe di sa tsibogele pitso ya boeteledipele jwa motse le baruti. Kgosi Kegapetswe a re tiro ya gagwe jaaka moeteledipele ke go bopaganya morafe, fa lekgotla la baruti lone le filwe boikarabelo jwa go netefatsa gore dikereke di goga mmogo go ruta setshaba tsela ya boammaaruri. O kopile dikereke go tshwaragana le magosi le batsadi go lwantsha tiriso ya ditagi le kanamo ya mogare wa HIV. Rre Kegapetswe a re o tshwenngwa thata ke gore batsadi bangwe mo motseng ba tsweletse ka go rekisetsa bana ditagi le majalwa mangwe a a borai mo matshelong a bone. O ikuetse mo diphuthegong tsa dikereke ka go farologana le batsadi go tshwaraganela bana le go ba baakanyetsa bokamoso. A re tiriso ya ditagi e ileng magoletsa kwa motseng oo e tlaa kgoreletsa bana go betla tsela ya matshelo a bone. O kopile gore dikereke tse di nnang di ikgogela kwa morago mo ditirong tsa setshaba di rotloediwe go dirisana le boeteledipele jwa motse le morafe ka kakaretso gore mathata a golelang pele a kgone go fenngwa. Kgosi Kegapetswe a re le fa mapodisi a tsweletse ka maiteko a go lwantsha seemo se, a kgorelediwa ke bangwe ba go lebegang ba nna ba loma barekisi ba ditagi segolo bogolo setlhatshana sa motokwane tsebe. A re se se kgoreletsa maiteko a mapodisi a go lwantsha borukutlhi ka gore fa ba goroga kwa malwapeng ao go phuruphutsa, ba fitlhela naga e ntse tshetlha, ditagi di fudusitswe.
health
6
Go epa didiba mo masimo go tshwaraganya balemi le barui ka meriri
Maphata a puso ka go farologana a eteletswe pele ke la ga molaodi go tswa mo Serowe ba ne ba boloditse letsholo la go isa ditirelo kwa Dimajwe bosheng. Maphata a ne a thusa ka tse banni ba di nyoretsweng go na le go di latela kwa Serowe jaaka go diragala. Ba tsere letsatsi lotlhe ba thusa morafe. Mo lephateng la kabo ditsha balemi-barui ba Dimajwe ba boletse fa molawana o o dirilweng wa go epiwa ga didiba mo masimo o ba diretse mathata. Didiba tseo di tsentse kgotlhang ya gore dikgomo di jela bangwe dijwalo, bangwe ba alwa, fa magosi a le fa gare ga naka tsa kgokong ka go letlanya le go atlhola. Balemi ba boleletse ba kabo ditsha gore jaanong barui ba huduseditse leruo kwa masimo go latela metsi kwa didibeng. Balemi ba boletse gore jaanong ga ba sa tlhole ba bona sepe mo masimo ka leruo le tsena mo masimong a a lemilweng. Rre Keobokile Mpatane o boletse fa jaanong barui ba hudisa kwa masimo mo go dirileng gore balemi ba seka ba tswa ka sepe morago ga go lema le mororo ba phakile dipeo tse di lopileng puso madimadi. O boletse fa kwa masimo jaanong go gothegile ka gore leruo le lentsi. Rre Mpatane o boletse goe fa e sale go letlelelwa go epa didiba mo masimong jaanong bangwe ba sa leme ba reka ditshimo tsa batho gore ba epe didiba gore ba nosetse barui leruo. O kopile gore molao oo o sekasekwe gore batho ba kgone go tla go lema ba ntshe dijo. A re kgaolo ya legare e kwa pele, dikgomo di uputsa balemi mo masimo mo go ngomolang pelo. Fa Rre Mazengera Ramogala a iteela kobo moroko o ne a bolela fa didiba di ba apesitse kobo ka letshoba, a re jaanong masimo a fetotswe meraka, dikgomo di ja mo masimo nako tsotlhe e bileng ka dinako tsa letsema jaana ba lela sa ga Ragele. O boletse fa ba lemela dikgomo fela. O boletse fa ba utlwisiwa botlhoko ke gore le bone beng ba dikgomo ba dira ka bomo ga ba na sepe le fa molemi a ba kuela gore leruo la bone le a senya. Rre Gabaiphiwe Gabaiphiwe ene o ne a farologana la baledi a bolela gore ba hudusiwa ke lenyora kwa merakeng, ke gone mo ba hudugelang kwa masimo ka didiba di koo. Le fa go ntse jalo, banni ba ngongoregile ka go abelwa ditsha ba bolela fa go diega. Ba kopile gore ba kabo ditsha ba ititeye ka thupana. Mo go arabeng dikgang tsa didiba, leloko la kabo ditsha e potlana ya Paje, Rre Thuso Kesetsekae o ne a tlhalosa fa bothata joo ba bo itemogetse e bile bo sa ba robatse. Rre Kesetsekae a re maikaelelo a puso go dira molawana oo e ne e le gore balemi ba epe didiba mo masimong a bone gore ba kgone go kabakanya temo-thuo, ba kgone go nosetsa fa go tlhokafala ka nako e dipula di leng boutsana. A re maikaelelo ga se hudusetsa leruo kwa go lengwang teng. O boletse gore ba ba dirang jalo ba tlola molao mme e bile ba emise ka ponyo ya leitlho. A re fa go ka tswelela go diragala tiro ya mohuta oo lekgotla le tlaa tswala didiba tseo.
society
9
Modiredi o rotloetsa botsogo jo bo lolameng
Mmaboitekanelo wa kokelwana ya Leetile kwa Mahalapye, Mme Bohutsana Moseki, o rotloeditse batsadi go nna le seabe mo kgodisong ya ngwana. O buile se bosheng fa a simolodisa dithuto tsa letsatsi tsa go kala bana le go fa batsadi ba bana ba ba dingwaga tse di kwa tlase ga botlhano dikgakololo ka tlhokomelo ya bana. A re batsadi ba tshwanetse go itse borai jwa dilo tse di ka amang botshelo ebile tsa feletsa di gapile botshelo jwa lesea. O supile fa bana ba tshabelelwa ke letshololo mme se se ka rarabololwa ka go tlhomamisa tikologo e e phepa ka dinako tsotlhe. Mme Moseki a re go amusa ngwana ka lobotlele go kgona go nna borai mme a kopa batsadi go tshepha kopi go na le lebotlele ka le se motlhofo go phepafadiwa. A re mo gongwe ngwana o tlogelwa ka lebotlele, go sena yo o mo tlhokometseng, go bona gore a o le dirisa sentle. A re ngwana o kgona go kgangwa ke mashi fa a nwa ka lebotlele seemo se se ka bakang le leso fa go sena yo o mmeileng leitlho. A re lebotlele le kgona go tlogelwa ka mashi mme a feletse a senyegile. Mme Moseki a re seabe sa motsadi mo kgodisong ya ngwana se akaretsa go itse le go tlhaloganya mekento ya ngwana le malatsi a sekale. A re lephata la botsogo le boitekanelo le ruta batsadi ka se fa ba tsisitse bana go kalwa mme a kopa kemo nokeng ya batsadi go netefatsa gore bana ba tla sekaleng kgwedi le kgwedi le fa dijo tsa mophako di seyo. Go dira jalo a re e tlaabo e le sekao sa gore ngwana ga a ye sekaleng fela go batlelwa dijo mme ba tsaya dikalafi le go bona gore ngwana o gola sentle. A re mo bogologolong, bontsi jwa batsadi ba ne ba sa itse go bala le go kwala, mme ba botsogo ba ne ba tlhamile dipina tse di neng di ba gakolola mekento e bana ba tshwanetseng go e tsaya ebile batsadi ba ne bas a ipone tsapa. O kaile fa mo nakong ya gompieno, karata ya ngwana e na le mekento e ngwana a tshwanetseng go etsaya le dikgwedi tsa yone. Mme Moseki o tlhagisitse fa mo nakong tsa dipula, bokgola bo ka tla ka bolwetse jwa dibokwana mme a rotloetsa batsadi gore ba seka ba lebala go tseela bana kalafi ya bolwetse jwa dibokwana. O kopile gore bana ba nne le mophuthelwana wa motswako wa letshololo le pilisi ya letshololo e bitswang Zink Sulphate. A re metswako eo, e fiwa ngwana fa a ka tsholola go feta gararo mo letsatsing. “Le fa o file ngwana motswako oo, ragosetsa ngwana kwa kokelwaneng, o ntse o tsweletse ka go mo nosa, go emisetsa letswai, metsi le maatla a a tswang mo ngwaneng ka nako ya a ntse a tsholola.” Mme Moseki a kgothatsa. O supile fa tatlhegelo ya metsi mo mmeleng wa ngwana, e ka baka phaphalalo ya molomo, go lapisega le go wela ga phogwana mo go ka gapang botshelo jwa ngwana.
health
6
Tautona wa ntlha e ne ele mogaka
Merafe ka go farologana e na le sengwe se ba tumileng kana se ba itseweng ka sone, mme fela jalo ngwao ya Batswana e melediwa mathe ke bontsi, selo se se neng sa tlhotlhelediwa thata ke Tautona wa ntlha Sir Seretse Khama yo o neng a rotloetsa Batswana go ipelafatsa ka segabone. Le fa a sa thole a le botshelo, mafoko a gagwe a gore tshaba e e senang ngwao ke mokang e sule, a santse a tshela e bile a gakologelwa ka one. Go ne go tshegetsa ngwao mo, ke gone mo go ngokang bajanala mo bogompienong go tla mo lefatsheng go ithuta ka botshelo jwa Batswana. Se se ne sa supafala mo potsolotsong le batsogapele ba ba mo itsing bobe kwa kgotleng ya Makolojwana kwa Serowe ba ba boletseng fa tautona wa ntlha a ne a le motlotlo ka bone golo a go robetseng,ka a ne tlhokometse ditso, a le lerato la o ka swa nka go ja. Bagolo ba boletse fa Sir Seretse Khama e ne e le mogaka, sekgantshwane sa go itse puo, ngwao le ditiro tse di nang le bokao ka go goga le go betlela lefatshe leno tsela mo dikgannyeng tsa sepolitiki le tlhabololo ya botshelo jwa Motswana. Rre Kebonyeng Ketshabetswe yo o ngwaga tse 80 a re ga gona pelaelo gore tsela ya tsamaiso lefatshe ya nako eno e betlilwe ka ponelopele le boitsaanape jwa boetelediepele jwa motia ja ntlha. Rre Ketshabetswe wa mophato wa Leholosa, yo rraagwe e neng ele mongwe wa bathusi ba gagwe ka na lelata, a re Sir Seretse Khama e ne e le moeteledipele wa popota e bile a dirile ka natla go bopaganya setshaba. “O dirile ka thata go tlhabolola ditso le ngwao, a ruta merafe e e farologanyeng ya Botswana go tlotlomatsa ngwao le puso ya batho ka batho. Rre Ketshabetse a re jaaka moeteledipele yo o nang le tebelopele, o ne a ngoka babeeletsi ko mafatsheng a moseja go tla go nkga-nkga ba bo ba epa ditswammung tse di neng tsa tlhamela Batswana mebereko. O ne a simolotse ka moepo wa diteemane wa Orapa mme go tswa foo ga bulwa wa BCL kwa Selebi-Phikwe, ntswa bangwato ba ne ba le bete se molangwana ka BCL ba sa batle lefatshe la bone le dirwa matshwagotshwago ka go epiwa. A re ditlhabololo di ne tsa tla ka monokela le mororo lefatshe le ne le humanegile thata, a supa fa bogologolo go ne go sena ditsela tse di tshetsweng sekontere, go tsaya nako ya malatsi a mararo go tswa Serowe go ya Ghanzi. Rre Senamo Josephs, wa mophato wa Matsosa, o kaile Seretse a ne a tetse kagiso. A re nako ya fa Tautona wa Zimbabwe wa nako eo, Ian Smith a ne a tshwenya thata a tlhasela Botswana, o ne a kgalema a gatelela botlhokwa jwa dipuisano. A re o ne a se mahife, a a ja se se jewang ke batho ba a nnang le bone. A re fa go jewa Kgwathe/Gopane, le ene o tlhakana le batho a a ja, fa go jewa phane le e ne o e tsenya mo pateng o tsamaya a e gautsa mo loetong. Rre Josephs yoo tshotsweng ka 1940 o boletse fa ba ntse thata mmogo kwa Sefhare le kwa Borotsi kwa a neng a lema teng thata. Sir Seretse Khama o belegwe mo lelwapeng la bogosi jwa Mmangwato ka kgwedi ya Phukwi e rogwa ka ngwaga wa 1921, a tlhokafala ka ngwaga wa 1980 e le Tautona wa ntlha wa Botswana.
arts_culture_entertainment_and_media
0
Borre ba kopiwa go potlakela malwetse
Kgaolo ya Distance kwa Selebi Phikwe e ne e tshwere moletlo go rotloetsa banna go nna le boikarabelo mo go tsa botsogo. E rile a amogela batsena moletlo, Kgosi Mark Thipe o ne a rotloetsa borre go leka go ikatumetsa le go ikamanya le moono mogolo wa tsa botsogo. “Borre re saletse morago thata le tsa botsogo, a re kopaneleng dikgwetlho, kgetsi ya tsie e kgonwa ke go tshwaraganelwa,” a tlhalosa. Kgosi Thipe a re fa wa mme a tshwere kafa, rre a tshware kafa ba ya go tsaya molaetsa ke selo sa botlhokwa. Mo go tse dingwe, Kgosi Thipe, o supile fa kgaolo ya Distance e sa robalelwa ke ditlhokwa ntateng ya dintsho tsa dipolaano tsa baratani, tse di ileng ko godimo. Fa a fa moono wa moletlo, moeteledipele wa baoki mo lefelong la Distance, Mme Karina Alona a re maikaelelo ke go gogela borre go ya go thusana nabo mo ditirelong tsa botsogo. A re ba batla le go thusa go tlhaloganya mabaka a bone a a ba kgoreletsang go akola ditirelo le dithuto tse di ba lebaganyeng ka go farologana ga tsone le go nna maoto a tshupa mo go itlhatlhobeng mogare wa HIV. “Dintsho tsa bo rre di kwa godimo, dipalo tsa borre ba ba tshwarwang ka malwetse a dikobo di kwa godimo, bomme ba thusiwa nako e santse e le teng bo rre ba tla morago, mme se se a re tlhobaetsa.” A tlhalosa. Fa a tlatsa, mothusa rra Toropo wa Selebi-Phikwe Mokhanselara Molefi Pilane a re fa ba kgopanakgopanang teng, ba atamele fa bathong ba buisane. A re go simolola go le monate, mme go felele go le botlhoko mme a re a go rata e se nne ke go feletsa botshelo, mme fa o sa tlhola o rata motho, nwaya metsi pelo e wele, mme o amogele yoo mongwe fa a sa batle. Mokhanselara Pilane a re monna yoo senang boikarabelo ka botshelo jwa gagwe ga se rre, tlhaloganyo le megopolo e e mentle e tswa mo mmeleng oo itekanetseng. O supile fa bontsi jwa nako bomme ba ema ka dinao mo tsa botsogo, mme se se supa fa borre ba sa tseye boikarabelo jwa botsogo jwa bone. Gape o supile fa ba botsogo ba ka neela dithuto le bogakolodi, mme tshwetso e tsewa ke motho, ka jalo ba tshwanetse ba eme ka dinao ka botsogo ka jaana itsholelo ya lefatshe e ka amega
health
6
Makgalemele o lebogela tirisano mmogo
Mopalamente wa Shoshong, Rre Phillip Makgalemele o tsweletse ka go buisa diphuthego tsa kgotla go laela batlhophi ba kgaolo eo. Rre Makgalemele yo o neng a tlhophiwa go nna mopalamente ka ngwaga wa 2009, o boletse mo diphuthegong tse a neng a di buisa kwa metseng ya Kalamare, Mmutlane, Mokgenene, Poloka, Otse, Kodibeleng le Moralane gore le fa bangwe ba ne ba ngongoregela tiego ya ditlamelo mo kgaolong le go seegelwa kwa thoko ditiro dingwe ntateng ya tlhaelo ya madi, seo ga se reye gore ba ne ba sa dirisane nae sentle. A re le ntswa gona le ditlhabololo dingwe tse di saletseng kwa morago jaaka motlakase, ditlhaeletsano le ditsela tse di sa siamang mo metseng e tshwana le Moralane, Ikongwe, Mokgenene, Poloka le Tobela, o bone go le matshwanedi go iteela batlhophi ba kgaolo ya gagwe legofi ka fa ba berekileng mmogo ka teng. A re ele batho ba kgaolo ya Shoshong, ba tshwanetse go ipelafatsa ka ditiro tse di dirilweng mo metseng ya bone jaaka kgokelo ya motlakase, ditlhaeletsano, kago ya diofisi tsa makgotla a Setswana le kago ya matlwana a borutelo le matlo a boroko jwa barutabana kwa dikoleng tsa Otse le Moralane. Rre Makgalemele o tsweletse ka go rotloetsa batlhophi ba kgaolo ya gagwe go baya dikarata tsa bone tsa tlhopho le tsa Omang sentle go ipaakanyetsa ditlhopho tsa setshaba tse di tla tshwarwang kgwedi ya Phalane ele masome a mabedi le bone mme a boa a ba kopa gape goya go tlhopha ka dipalo tse dintsi, go dirisa tshwanelo ya bone ya go itlhophela baemedi ba mapalamente le makhanselara. E rile banni ba metse eo ba mo kgwa kgaba, ba lebogela ditsela tsa sekonotere, kgokelo ya motlakase le kago ya diofisi tsa makgotkla a Setswana kwa Kalamare, Mmutlane, Mosolotshane, Kodibeleng le Otse, mme ba re ba ka itumela go menagane fa mmuso o ka tshela sekonotere tsela ya Mosolotshane/Moralane le tsela e tshwaraganyang metse ya Otse, Mokgenene, Poloka le Dibete. Dingwe tse banni ba metse eo ba di lebogetseng ke mananeo a ISPAAD, LIMID, nyeletso lehuma le la Ipelegeng, ka ba kgonne go a dirisa go ikinola mo lehumeng ka go reka dikgomo, dihutshane le go simolola dikgwebo tse dipotlana fa lenaneo la Ipelegeng lone le diretse Batswana segolo jang ba metse ya magae ditiro. Bokhutlo
politics
7
Mothusa tona o tswa go thula matlotla
Go tlhoka thulaganyo ga bodiredi jwa ofisi ya temo-thuo kwa Lentsweletau go kgoreleditse maiteko a go etela mananeo otlhe a lenaneo la nyeletso lehuma kwa motseng oo. Mothusa tona wa madi le ditogamaano tsa ditlhabololo, Rre Vincent Seretse o ne a rulagantse go etela ditiro tsa nyeletso lehuma tse di akaretsang ditshingwana tsa merogo mo digotlong, thuo ya dihutshane, baroki le ba kapei mo kgaolong ya Kweneng Botlhaba. Maiteko ao kwa Lentsweletau a ne a sa atlega ka jaana bodiredi bo ne bo sa iponatsa le fa e le go dira thulaganyo ya go nna teng ga beng ba ditiro tseo. Le fa gontse jalo, mothusa tona o ne a tswelela ka go ipontsha ditshingwana tsa merogo le fa bontsi jwa merogo bo ne bo sule mme go se na tekodiso ya tse di kgoreletsang katlego. Ke tshingwana e le nngwe fela ya ga Mme Ikgopoleng Rapai e mong wa yone a kgonneng go iponatsa ntle le gore le yone e ne e kaega e sule ka mabaka a go kgorelediwa ke go tsena sekole le go tlhokomela ngwana to o lwalang tlhaloganyo mme a patelesege go phuaganya tshingwana ya merogo e e neng e mo leretse botshelo. Ntlha eo e ne ya hakgamatsa mothusa tona gore lephata la boipelego le ikgatholositse go thusa mme yoo ka jaana go raya gore ngwana o tsena sekole se se sa mo solegeleng molemo ka jaana se se na ditlamelo tse di lebaneng seemo sa botsogo jwa gagwe. Le fa go ntse jalo, mothusa tona o ne a kanoka masingwana a le matlhano ka fa tlase ga lenaneo la nyeletso lehuma le fa a ne a kgorelediwa ke go sa nna teng ga modiri yo o lebaganyeng ka go bo a ne a sa tla pitsong ka a ne a sa tsoga. Maiteko a go kopa modiri yoo go tla kwa kgotleng a ne a seka a tswa dipe fa mothusa molaodi wa Kweneng, Rre Delva Ghanie a ne a boelela kwa go ene makgetho a le mararo mme go ntse go sa tswe dipe. Rre Seretse o ne a sala a eme tlhogo a re o dumela fa kitsiso ya loeto lwa gagwe e tsile ka nako. Bokhutlo
society
9
‘Okelang borre kwa kerekeng’
Mokgothatsi go tswa kwa kerekeng ya Lontone mo Maun, Mme Motlagomang Maochadza o gwetlhile dikereke go tswelela di ngokela borre mo tumelong. A re bontsi jwa dikereke bo phophoma ka maloko a bomme mme borre ba santse ba le maoto a tshupa go inaakanya le dikereke. O buile jalo jaaka fa a ne a kgothatsa ba kereke ya Spiritual Healing bosheng. A re go a itumedisa ka yone e gatetse pele go ngokela borre mo tumelong. Mme Maochadza a re ke selo se sentle go bona borre bogolo jang banana ba ikgogela kerekeng a re botlhoka tsebe malatsi ano bo iphile maatla ebile banana ba saila mo mebileng. A re kereke ya Spiritual ke sekao mo dikerekeng tse dingwe ka jaana borre ba tsaya karolo mo ditirong tsa kereke jaaka moopelo le tse dingwe. O ne a eletsa e ka re dikereke tsei dingwe di ka tsaya malebela mo go yone ka ditiro tsa yone di molemo t. A re maloko a kereke eo a tshwanelwa ke go iteelwa legofi ka jaana ba tlotla le yone kapari ya bone. A re le dipina tsa dikereke tse dingwe ba di natefisa ka molodi wa kopelo ya bone. Le fa go ntse jalo, Mme Maochadza o ne a lebogela tirisanyo ya kereke eo le ya Lontone a re go le gantsi ba emana nokeng mo ditirong ka jaana botlhe ba direla Modimo a le mongwe. Mongwe wa bagolwane ba Spiritual go tswa Matsiloje, Mma- Bishop Morwadi Rantsudu o ne a kgothatsa phuthego ya Maun le Letlhakane go thulanya ditlhogo gore ba ntshe seabe sa bone mo kagong ya ntlo ya ditso e e tsweletseng kwa Matsiloje kwa kereke eo e thaetsweng teng. O boletse fa kgaolo ya Bobonong/Matsiloje e gatetse pele ka jaana ba kgonne go ntsha P10 000 mo kagong ya ntlo eo mme a kopa makalana a kereke otlhe lefatshe ka bophara go emela tiro eo ka dinao go re e atlege. O supile gape fa ba tsile ka methale e e farolganyeng go kgobokanyetsa tiro eo madi. A re ba na le tiro ya ‘Reka setena ka P5’ a supa fa le one e sa tsamaye jaka ba ne ba solofetse ka jaana maloko a santse a goga dinao. Ntlo eo e tshwanetse go bulwa semmuso ka Phatwe jaaka kereke eo e tlaa bo e ipelela segopotso sa dingwaga tse di masome a marataro le botlhano e ntse e le teng. Mma-Bishop Rantsudu o boleletse phuthego eo fa bontle bo itirelwa, ka jalo a ba gwetlha gore ba di goge kwa pele ka go sena ope yo o tswang kwa ntle go tla go ba direla tiro. E re dikgang di eme jalo, ba mokgatlho wa Mother Choir go tswa mo Maun ba dirile dikopi tse di supang ditlhogo tsa basimolodi ba kereke eo ba lelwapa loora Motswasele. Dikopi tseo di tlaa rekisiwa e le tsela nngwe ya go kokoanya madi a a a tlaa thusang go tlhabolola kereke ya Maun. Go supilwe fa dingwe tsa dikopo tseo di tlaa isiwa kwa ntlong ya ditso gore dikokomane tse di tlang di ithute ka ditso tsa kereke eo. Mohumagadi wa mookamedi wa kereke, Bisho Tiny Motswasele o ne a akgola maiteko a ba mokgatlho wa Mother Choir a re ba dirile ditso. O gwetlhile maloko ka kakaretso go ema maiteko a bone nokeng ka go reka dikopi tseo ka a re di tshwere molatesa o o botlhokwa o o supang otlhala wa kereke. BOKHUTLO
religion_and_belief
8
Neelang ba lwala tlhaloganyo seriti
Setshaba se rotloeditswe go tsibogela go neela balwetse ba botsogo jwa tlhaloganyo seriti. E rile a bua mo segopotsong sa bolwetse jwa tlhaloganyo, se se neng se tshwerwe ke sepatela sa Scottish Livingstone kwa Molepolole, mogolwane wa tsa botsogo, Mme Gaboelwe Rammekwa a tlhalosa fa batho ka kakaresto ba tshwanelwa ke go lebelela seemo se, ka jaana se akaretsa setshaba sotlhe. O ne a supa fa go tlwaelesegile gore batho ba sie kgotsa ba nne le boitshwaro jo bo sa amogelesegeng fa ba bona kgotsa ba kopana le batho ba go nna jaana. O ne a tswelela ka go supa matshwenyego a gore bangwe ba tshega batho ba go nna jaana ba ba tlaope e bile b aba bitse maina aa sa siamang. Mme Rammekwa ne a tlhalosa gore batho ba tshwanetse go tlhaloganya gore bolwetse jo bo kgona go ama mongwe le mongwe a supa fa go tlaopa batho bao go sa siama. O ne gape a tlhalosa fa bolwetse jo bo gola mo Botswana le mo lefatsheng ka bophara, a sedimosa gore batho ba ka feta dikete tse masome a mararo mo Botswana ba amilwe ke bolwetse jwa botsogo jwa tlhaloganyo. A re masika ke bone ba ba tshwanetseng go simolodisa go fa balwetse ba bone seriti mme ba ba tseye jaaka batho, a supa gore seo se ka otlololela boitsholo joo kwa sechabeng ka kakaretso. Mme Rammekwa a re se, se na le seabe mo botsogong jwa molwetse ka jaana, fa a tshwarwa sentle, a tlotlwa e bile a tsewa jaaka motho, go kgona go tokafatsa seemo sa gagwe. O ne a gatelela ntlha ya gore bolwetse jo, ke bolwetse fela jaaka malwetse a mangwe e bile bo sa dirwe ke boloi jaaka batho bangwe ba akanya. Mme Rammekwa o ne a rotloetsa masika go gakolola ka bodiphatsa jwa go dirisa diribatsi di tshwana le metokwane, go nwa bojalwa phwtelela, go goga metsoko le tse dingwe a tlhalosa fat se, se se na seabe se setona fela thata go ka tsenya motho bolwetse joo.
health
6
Temo ya sesha e ntsha maduo
Mothusa tona wa temo thuo, Rre Oreeditse Molebatsi o rotloeditse balemi ba Paje go lema ba dirisa mekgwa ya segompieno. Fa a bua kwa moletlong wa go lebogela pula le thobo kwa motseng oo bosheng, Rre Molebatsi o tlhalositse fa balemi ba ka akola maduo a lenaneo la ISPAAD ka go lema ka mekgwa ya segompieno. A re go dirisa mekgwa ya temo ya segompieno, balemi ba ka fenya dikgwetlho tse di apesitseng temo jaaka dipula tse di boutsana. O tlhalositse fa go lema ka ditselana go tokafatsa thobo fela thata, a supa fa molemi mongwe kwa motseng wa Sefophe a bone dikgetse di le makgolo a mabedi, masome a mararo le metso e mebedi mo diekereng tse nne, fa kwa Mosotshane molemi mongwe a bone dikgetsi tsa mabele di le masome a fera bobedi le botlhano mo temeng e le nngwe ka one mokgwa o wa temo. A re selelo sa gore bokgola bo a sia e tshwanetse ya nna selo sa maloba, ka go lema ka ditselana go tshwanetse go dirwa fa bokgola bo se bontsi. Rre Molebatsi a re go dirisa chefi go bolaya mhero ke mengwe mekgwa ya segompieno e e ka tokafatsang thobo. A re ga gona mafoko a boaammaruri a a tshwananang le setlhogo sa letsatsi leo, se se neng se re, ‘Tlhabololo ya temo go oketse thobo’ Rre Molebatsi o tlhaloseditse balemi ba koo gore lenanano la ISPAAD le tla tswelela mono ngwaga. A re balemi ba tla lemelwa, ba phakisiwe dipeo, monontshane le chefi e bolayang mhero mahala. Mothusa tona o ne tlhalosa fa puso e se kake ya duelela batho ba ba tlaa lemang ka go gasa, ka go sa ntshe maduo. O tlhalositse fa maduo a ISPAAD a bonala fela thata, a supa fa Botswana e di goga kwa pele mo pegong ya mafatshe a SADC e e supang gore mafatshe a okeditse dijo ka bokete jo bo kae mo bathong ba one. “Kwa Lesotho ba okeditse ka bobedi mo lekgolong, South Africa ka masome a mabedi le bongwe mo lekgolong, kwa Zimbabwe ba okeditse ka masome a supa le borataro mo lekgolong. Ka ntata ya ISPAAD, Botswana e okeditse ka masome a matlhano le bobedi mo lekgolong”, mothusa tona a tlhalosetsa batsena moletlo. A re fa ISPAAD e simolola, dijo kgotsa thobo e ne e le masome a mararo le borataro jwa dikete tsa ditone mme ngwaga ono ke makgolo a mabedi a diketse tsa ditone. O ne a gatelela gore thobo ya ngwaga ono e botoka fela thata, a tlatsa ka go tlhalosa fa jaanong e le nako ya go ruta batho gore ba ka babalela thobo jang gore e seka ya jewa ke tshupa. Rre Molebatsi o ne a tswelela ka go tlhalosa fa ba le mo thulaganyong ya go reka dimatshine tse di tlhaolang thobo ka fa go tshwanetseng tse di tlaa dirisiwang kwa BAMB. O ne a fa sekai gore fa molemi a tla ka dinawa tse di sa tlhaolwang sentle, matshine oo o tla tlhaola tse di siameng mo go tse di sa siamang. A re ka jalo, se, se tla itsa madiadia a go busa balemi go ya go ithulaganya sentle. O ne a gakolola balemi go dira ditlhopha gore puso e tle e ba teratelele masimo le go ba epela didiba Fa a tsibogela matshwenyego a kgosi ya motse oo, Rre Lefeletse Koonyatse, a gore beng ba ditshukudu tsa temo ga ba na didirisiwa tse di lekaneng, le kopo ya gore go dirwe lenaneo la go ba thusa go reka didirisiwa tsa temo, Rre Molebatsi a re ba ka dirisa banka ya NDB go ba thusa ka madi a go reka didirisiwa tse di tlhaelang. Kgosi Koonyatse yo o lebogetseng dipula tse di namagadi o ne gape a supa matshwenyego a gore go tlhaela ga digogi go dira gore balemi ba siiwe ke bokgola. O ne a leboga Tautona wa lefatshe leno go rotloetsa morafe go rapelala pula, a bo a leboga puso ka lenaneo la ISPAAD. Mo pegong ya modulasetilo wa komiti ya balemi, Rre Johhannes Phefo o supile fa batho botlhe ba ba lemileng ba le makgolo a ferabongwe le masome a mane le botlhano ba lemile ditema di le 955 ngwaga wa temo o o fetileng. Mo go bone, ba le masome a matlhano le metso e mene ba lemile ka ditselana mme ba lemile ditema di le lekgolo le masome a matlhano le bofera bongwe. A re fa motho a gasa o ka bona dikgetsi di le tharo mo temeng mme fa a lemile ka ditselana o ka bona di le lesome le botlhano mo temeng. Le ene fela jalo, o ne a lela ka tlhaelo ya didirisiwa tsa temo, a re ke gone ka moo batho ba le bantsi ba sa kgonang go lema ka ditselana. A re ba latlhegetswe ke thobo ya selekanyo sa lesome mo lekgolong ka ntata ya tshenyo ya dinonyane.
society
9
Seemo sa matlwana a boithomelo se a tshwenya
Banni ba motse wa Thamaga ba buile ba sa kgwe mathe ka seemo se se maswe sa matlwana a boithomelo a a mo dikolong, se ba reng beile botsogo jwa bana ba bone mo diphatseng Ba buile se mo phuthegong e e neng e buisiwa ke mothusa tona wa thuto Rre Patrick Masimolole ka Labone Mopitlo a tlhola malatsi a le lesome le bobedi kwa Thamaga. Banni ba boleletse tona gore matlwana a boithomelo a leswe mo go tlhabisang ditlhong mo e bileng mo dikolong dingwe bana ba ithoma fela mo terateng ya sekolo. Ba kopile tona gore a kukunele dikolo ka bongwe ka bongwe. Ba re, ntlha e nngwe e e bakang leswe ke go tlhoka metsi mo matlwaneng a boithomelo le diphaepe tse di tshabelelwang ke go senyega kgapetsa kgapetsa. E ne yare a akgela, mongwe wa banni ba motse Rre Sekao Mpuseng, a bolelela tona gore dikolo di beetswe seelo se di tshwanetseng go se fitlhelela fa go tla mo dikagong le phepafatso ya tikologo mme se ga se diragadiwe. A re ntswa khansele e le yone e bayang seelo se, e nna yone gape e sa diragatseng melao e mo dikolong. A re go tshwanetse ga nna le thulaganyo ya gore go nne le batho ba ba tlhokomelang dikolo kgotsa konteraka go fokotsa ditlhwatlhwa tse di kwa godimo tsa go baakanya. Fa a begela tona seemo sa thuto mo motseng, modulasetilo wa komiti ya ditlhabololo Rre Mosipuri Mogorosi o tsibosa tona fa dikolo tse dipotlana di butswe go sena dijo mme o kopile gore seemo se se tokafadiwe ka bonako. A re bontsi jwa matlwana a boapelo ga a mo tirisong a mangwe ga a ise a dirisiwe fa e sale a agiwa. A re bodiredi le matlwana a borutelo bo a tlhaela. Mme le fa go ntse jalo o tlhalositse fa dikolo tsa Thamaga bogolo jang tse dipotlana di tsweletse ka go tokafatsa maduo. Fa a tshwaela mo matshwenyegong a banni, mokwaledi yo mogolwane wa khansele potlana ya Mogoditshane/Thamaga, Rre Milton Keitshokile, o tlhalositse gore khansele e ne e lela ka ditlhwatlhwa tse di kwa godimo tsa metsi, jalo e dirile ditshekatsheko tse di supang gore go tsaya lebaka go sa baakanngwe matlwana a boithomelo mo dikolong e bile di methara tse di balang metsi le tsone ga di bereke sentle. A re dilo tse ke tsone tse di bakang ditlhwatlhwa tse di kwa godimo le lone leswe le le kanakana. A re le fa go ntse jalo, khansele e dirile thulaganyo e mo go yone ba kopileng batho ba ba farologaneng ba lenaneo la tirelo setshaba ba ba tla bong ba lebelela paakanyo ya dikolo. A re phepafatso ya matlwana a boithomelo ke boikarabelo jwa sekolo ka khansele yone e ntshitse batho ba ba phepafatsang. O tsweletse a tlhalosa gore selo se se bakileng tiego ya go rekela bana dijo ke gore dijo pele di ne di rekwa ke puso mme jaanong thulaganyo e, e neetswe dikhansele go nna tsone di rekang dijo. A re go ne ga nna le madiadia mme seemo se mo taolong. BOKHUTLO
health
6
Boipelego bo ka isa Botswana kwa pele
Go nna le mowa wa go ipelega le popagano mo morafeng go ka fetola matshelo a bone ga ba ga isa Botswana ko pele. Fa a bua ko moletlong wa kabo ya dimpho tse di tswang mo go ba mokgatlho wa bomme wa Lentswe la Bomme Phatwe a le lesome le bosupa, Kgosikgolo Mosadi wa Balete o ba akgotse thata a tlhalosa fa mekgatlho ya go tshwana le e e le botlhokwa thata go aga setshaba. A re ba mokgatlho wa Lentswe la Bomme ba supa fa ruri mosadi e le thari ya setshaba ka go bo ba na le mowa wa boithaopo le lerato a ba rotloetsa gore ba tshware fela jalo. Kgosi Mosadi o akgoletse ba mokgatlho oo go itlama go etelela pele ka sekai sa go tsholetsa matshelo a batho ka go bo bana ba tlaa ithuta go le gontsi mo go se ba se direlang kgaolo ya bone. O rotloeditse bomme go ema borre nokeng, go tlhakanela ditiro le bone le go rerisanya le bone ka se se ka fedisa kakanyo ya gore bomme ba batla tekatekano, a gatelela fa therisanyo e le konokono mo go ageng setshaba se se tiileng. Fa a tswelela, o kopile bomme go kgalema le go gakolola ka thata bana ba basetsana mo kgodisong ya bana ba bone a re banana ba tshwanetse go tsaya boikarabelo mo go ikgodisetseng bana sentle ka tlhompho fela jaaka batsadi ba bone ba ne ba ba ikgodisetsa. A re go utlwisa botlhoko go bo banana bangwe ba latlhela bana ba bone ko basadi bagolong mme ba ba ikgatholose se se dirang gore ba seka ba bona tlhokomelo le lerato le le tshwanetseng. A re bana ba felela ba sa gole sentle mme ka bana e le bone baeteledipele ba kamoso batsadi ba seka ba fela pelo go ba tsenya mo tseleng go dira se se tshwanetseng. Moeteledipele wa mokgatlho wa Lentswe la Bomme, Mme Khabe Olaotse, o tlhalositse fa mokgatlho wa bone o sa ntse o bopagantswe ke lerato le tshwaragano, ka go bo ba dumela thata mo go ipelegeng. A re mokgatlho o o simolotse ka ngwaga wa 2003 e le mokgatlho wa bomme ba thapelo fela mme ka ntlha ya pharologanyo ya ditumelo ba felela ba fetola tsamaiso gore ba kgone gore ba amogele bomme ba bangwe maikaelelo e le go tsisa diphetogo. O galaleditse bomme ba mokgatlho o ka kgatelopele ya bone le ka go tswelela ba dira diphetogo a fa sekai ka dingwe tse ba setseng ba di dirile jaaka go agelela mabitla a dikgosi tsa bogologolo sesha le go amogela molelo wa kgolagano ka lorato le popagano. O tlhalositse fa ba ipela ka go apara Setswana ba bo ba baya dikobo tse di tshweu mo magetleng fa ba digela tiro nngwe le nngwe e ba e dirileng, go gatelela gore pelo e tshweu, mmatla sa gagwe o se bone. O akgotse dikgosana tsa dikgotla tsotlhe go bo ba ba eme nokeng go fitlhelela dimpho tse ba di abileng mo letsatsing le a re thotloetso ya bone e raya go le go ntsi mo mokgatlhong wa bone. Mokgatlho o o abetse kgotla ditilo di le lekgolo le sekole se sebotlana sa Tonota dikobo di le masome a marataro le botlhano.
politics
7
Mokgatlho wa shegotja molelo o tshwere bomme
Motlapele o boletse a re mabogo dinku a a thebana e bile setshwarwa ke ntsa pedi ga se thata. Mafoko a, a rurifaditswe ke bomme ba Motokwe ba ba supileng fa e ne ya re ba le mo tirelong ya phitlho kwa Letlhakeng ba kgatlhwa ke ka fa bomme ba mokgatlho wa Shegotja Molelo ba motse oo ba neng ba tsamaisa phitlho ka teng, selo se se neng sa ba gapa maikutlo mme ba ya go itshimolodisetsa mokgatlho kwa motseng wa bone. Mo potsolosong le Mme Phiritshwane o ne a supa fa mokgatlho o tsweletse ka go thusa banni ba motse, a kaya fa mokgatlho o, e le nngwe ya ditlhabololo tse di amogetsweng ka gore o thusa batho ba le bantsi go boloka masika le ditsala ka tlotlo. O supile fa ba ne ba bona go le maleba go simolola mokgatlho o, ka go ne go na le batho ba ba neng ba goga bokete go boloka masika ka phitlho e tura. O tlhalositse fa maloko a masha a lopiwa P100 mme e re go tsweng foo ba ntshe P50 kgwedi le kgwedi. A re gompieno lefatshe le tsere phekelo e sele ka malatsi a botshelo bo tletse dihawa, mme gape go na le diemo tsa tshoganetso jaaka dikotsi tsa ditsela, ka jalo batho ba sa nne le nako ya go baankanyeta phitlho, mme a rotloetsa banni, bogolo jang banana go inaankanya le mokgatlho o gore le bone ba tle ba kgone go bona dithuso. O ne a supa gape fa go le botlhokwa gore batho ba nne ba ipaakantse ka dinako tsotlhe gore ba masika ba seka ba sala ba thatafalelwa ke go ba fitlha. Mme phiritswane o ne a supa fa mokgatlho wa bone o sa itebaganya fela le maloko, a kaya fa e kile ya re mo dingwageng tse di fetileng ba kgona go thusa mongwe wa batho ba ba tlhokileng lesego mo botshelong ka go mo fitlha. A re ba thusitse gape bana ba sekole se sebotlana sa Motokwe ka paka ya sekole.
society
9
Lebelo le le kwa tlasetlase le borai
Modulasetilo wa khansele ya borwa, Rre Leach Tlhomelang a re molao wa tsela o tshwanetse go sekasekwa bogolo jang fa o buang ka lebelo le le letlelesegang. Rre Tlhomelang a re e re le ntswa go na le mabaka a mantsi a a bakang dikotsi mo tseleng, lebelo le le kwa tlase mo go feteletseng le lone le na le seabe. A re se se dirwa ke gore molao wa lefatshe leno o supa fela lebelo le letona le le letlelesegang, mme go sena fa bakgweetsi ba letlelelwang go felela teng mo lebelong le le kwa tlase. A re bakgweetsi bangwe ba dirisa molao o o botlhaswa ka go tsamaya ka lebelo le le kwa tlase-tlase ba itse fa ba ka seke ba tshwarwe. O ne a bua jaana kwa moletlong wa segopotso sa ba ba amilweng ke dikotsi tsa tsela wa kgaolo potlana ya Mabutsane kwa motseng wa Morwamosu bosheng. Moletlo o o ne o kopantswe le wa mafatshefatshe wa bana-le-bogole. Rre Tlhomelang a re sebaka se gorogile gore molao wa lefatshe leno o sekasekwe go tsewe malebela mo mafatsheng a mangwe a a tlhabologileng ka jaana loebelo le le kwa tlase mo go feteletseng le lone le na le seabe mo dikotsing tsa tsela. A re ditsela tsa lefatshe leno di ditshesane ka jalo bakgweetsi ba ba tsamayang ka lobelo lo lo kwa tlase ba ka dirisa ba ba lekang go ba feta dikotsi. Le fa go ntse jalo, modulasetilo gape o supile fa go kgweetsa ka lebelo le le kwa godimo le gone go le borai mo matshelong a badirisa tsela botlhe ka go farologana. A re bontsi jwa banana ba kgatlhwa ke go reka dikoloi tse di tabogang thata mme ba di dirise botlhaswa mo tseleng ebile ba sa rekegele bakgweetsi ba bangwe le batsamaya ka dinao. O boile gape a kopa bakgweetsi gore ba nne kelotlhoko mo ditseleng ka jaana bontsi jwa ditsela tsa lefatshe leno di le mo seeming se se maswe. A re ere ntswa gona le matshwao a a sa bonaleng sentle mo ditseleng, bakgweetsi le bone ba na le mokgwa wa go itlhokomolosa matshwao a tsela. Rre Tlhomelang o kopile bakgweetsi go netefatsa gore dikoloi tsa bone di itekanetse sentle ebile le dithaere di mo seemo se se siameng. O boletse fa gape go le botlhokwa gore dikara tsa ditonki di gokelwe dibenyabenyi gore bakgweetsi ba kgone go di bona ba sale kgakala, bogolo jang bosigo ka go a be go le lefifi. Fa a bua ka tsa bana-le-bogole, modualsetilo o kopile banni ba metse ya kgaolo potsala ya Mabutsane go fa bana-le- bogolo maikarabelo a ditiro tse di farologanyeng. A re bana le bogolo ba tshwanetse ba fiwa sebaka sa gore le bone ba nn le seabe mo ditlhabololong tsa lefatshe leno. O kgadile mowa wa gore batho ba ba nang le bogole ba kgaphelwe ntle mo ditirong tsa setshaba, a tlatsa ka gore bangwe ba bone ga ba rate go nenekediwe ka ntlha ya bogole jwa bone.Bokhutlo
disaster_accident_and_emergency_incident
2
Tautona o sirolola Okavango Delta
Tautona Lt Gen. Seretse Khama Ian Khama o sa tswa go amogela sesupo sa go tsenngwa ga makgobokgobo a Okavango go nna lengwe la maremelelo a bojanala a a itsegeng lefatshe ka bophara. artTautona o ne a ba a fiwa setlankana se ke tona wa lephata la diphologolo le bojanala, Rre Tshekedi Khama a se amogetseng go tswa kwa go ba United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation (UNESCO). Makgobokgobo a Okavango a amogetswe go nna maremelelo a bojanala mo lefatsheng monongwaga ka Seetebosigo kwa Doha, Qatar. Fa a bua kwa moletlong wa katlego eo, Tona Khama a re go tsenngwa ga makgobokgobo mo mafelong a botlhokwa a mafatshefatshe ke ba UNESCO go botlhokwa mo Afrika fa go lebilwe gore ke one fela a neng a akarediwa monongwaga. A re mafelo a mangwe a le mararo a Afrika a ne a seka a atlega. Fa a tlhalosa ka seo, Tona Tshekedi Khama o rile mafatshe a a farologaneng a tla ka maina a mafelo a one a bojanala, ka jalo lefelo le ka amogelwa, la busediwa kwa morago kgotsa la beelwa nako e e tlang. A re se se pharologanyo ka go akarediwa ga makgobokgobo a Okavango ke gore a amogetswe go se na sepe se se baakanngwang ka one, mme a re se se raya gore tiro ya go kopa gore a akarediwe e ne e dirilwe ka botswerere thata mo e leng gore ga go ope wa komiti yo o boneng go tlhokafala gore go fetolwe sepe kgotsa go akarediwe sepe se se ka tswang se tlogetswe kwa ntle. A re puso ya lefatshe leno e ikaeletse go sireletsa di-tsa tlholego le tsa ngwao go sa kgathalesege gore a di akareditswe mo matlotlong a tlholego a mafatshefatshe. Tona Khama o tshephisitse lefatshe ka bophara gore puso e tlaa tswelela e bereka le batsaya karolo ka go farologana, segolo jang ba ba nnang go bapa le makgobokgobo ao ga mmogo le mafatshe a Angola le Namibia go somarela lefelo leo. Fa a akgela, mogolwane wa National Museum and Monuments, Rre Gaogakwe Phorano o akgotse botlhe ba ba thusitseng puso mo go amogelweng ga makgobokgobo ao mme a re se se raya gore komiti ya mafatshefatshe ya World Heritage e na le dilo dingwe tse e solofelang gore lefatshe leno le di dire ngwaga le ngwaga. A re go tshwanetswe ga dirwa pego e e yang kwa komiting eo e supa ka fa lefatshe leno le tlhokomelang makgobokgobo ao ka teng mme a supa fa pego ya ntlha e le ya 2016 ka Tlhakole mme morago ga moo go solofelwa gore e dirwe morago ga ngwaga tse nne. Go ipelela se, Tona Khama o tsere tshwetso ya go isa moletlo o kwa Maun le Shakawe ngwaga oo tlang Tlhakole a le masome mabedi le bone ka tshwaragano le ba Botswana Post go simolodisa ditempe tse di supang go amogelwa ga makgobokgobo.
arts_culture_entertainment_and_media
0
Batswana ba tlhoka thuto ka CEDA
Lekgotla la CEDA le gakolotswe go tlhagafalela go ruta setshaba ditsamaiso tsa lone go ba tlhofofaletsa go dirisa mananeo a lone ka botlalo. Fa mokhanselara yo o itlhophetsweng, Mme Ndinani Makhulela a akgela mo mafokong a moeteledipele wa lekgotla leo mo phuthegong e e tsweletseng ya khansele ya Bokone Botlhaba bosheng, o ne a supa fa go na le banana ba ba sa itseng gore ba letlelesega go ipopa setlhopha mme ba kopa dithuso tsa madi tsa lenaneo la balemi-barui ba banana (Young Farmers Fund). A re go tshwaraganela kgwebo moo go ka thusa banana go bona kadimo e kgolwane ka monana mongwe le mongwe a tlaa bo a lejwa ka boene le ntswa kgwebo e le ya bone botlhe. O ne a kaa fa thulaganyo e e ka thusa bagwebi ba banana go lepalepana le ditlhotlhwa tse di kwa godimo tsa didirisiwa tsa temo-thuo, tse a supileng fa gantsi monana a ka seke di kgone tsotlhe ka kadimo ya gagwe a le mongwe. O gakolotse batho go latlha kakanyo e e atileng ya gore kgwebo e ka atlaga fela fa mong wa yone a ikemetse ka nosi. Mokhanselara yoo o ne a kopa ba CEDA go tsamaya le metse ba ruta batho ditsamaiso tsa bone. Go sale foo, mokhanselara Makhulela o ne a akgolela ba CEDA go nolofatsa dingwe tsa ditsamaiso, jaaka gore jaanong ba letlelela lenaneo la kgwebo (business plan) le le kwadilweng ka Setswana. Mokhanselara wa Moroka Rre Edward Makhumalo ene o ne a lela a re ba CEDA ba gogela moja wa kobo fela ka fa bananeng. Rre Makhumalo o ne a supa fa tsamaiso e e gatelela bagolo ba ba eletsang dithuso tsa madi a temo-thuo. A re se se botlhoko ke go bo bagolo ba ba iteetsweng kwa ntle ba, ba ikiteile sehuba go ka nna kwa merakeng le kwa masimo go tlhokomela dikgwebo tsa bone fa banana bone ba sa ntse ba kgatlhwa ke botshelo jwa ditoropo. E ne e rile go le pele, moeteledipele wa CEDA Rre Thabo Thamane a lekodisa makhanselara ka ditsamaiso tsa CEDA, a tlhalosa fa mangwe a maikaelelo a bone e le go rotloetsa mowa wa go tlhoma le go tsamaisa dikgwebo, go rotloetsa kgolo le go tswakanngwa ga itsholelo ga mmogo le go nna manontlhotlho mo go neeng dikgwebo ditirelo tse di di tlhokang. Rre Thamane o ne a re bagwebi ba banana ba ka pataganela kgwebo mme ba kopa dithuso tsa madi kwa lekalaneng leo. Le fa go ntse jalo o ne a kgalema bagolo ba ba itshunyang nko mo dikgwebong tsa banana, boemong ja go ba fa thotloetso. A re bangwe ba tsosa tlhakatlhakano mo dikgwebong tsa bana. Mo ntlheng ya gore ba sekametse fela ka fa bananeng, Rre Thamane o ne a ganetsa, a re se ba se batlang fa ba sekaseka kopo ya mogwebi wa mogolo ke thulaganyo e e papametseng ya gore o ya go tlhatlhangwa ke mang mo go tsamaiseng kgwebo eo. Rre Thamane o ne a itsese makhanselara fa go sena boammaaruri go re lekgotla la la CEDA ga le thuse ba ba ba ruelang mo lefatsheng la morafe. A re ga se nnete go re ba thusa ba dipolasi fela,a tlhalosa fa ba thusa ba meraka fa ba kgotsofatsa ditsetlana tse di beilweng di kakaretsa gore moikopedi o ya go dira jang ka twantsho malwetse, tsadiso le jone tota bogodu jwa leruo. Bokhutlo
economy_business_and_finance
3
Banni ba akgolela puso mananeo
Modulasetilo wa komiti ya ditlhabololo tsa Nata, Rre Gobusamang Ntshese o lebogetse mananeo a puso jaaka Ipelegeng, nyeletso lehuma le a mangwe go bo a thusa batho. Rre Ntshese o buile jalo fa a rola pego ya komiti kwa phuthegong ya kgotla e buisiwa ke Tautona Lt Gen. Seretse Khama Ian Khama kwa motseng oo ka Labone. A re le fa ntswa ba lebogela lenaneo la Ipelegeng, ba ngongoregela dipalo tse ba di neetsweng tsa batho ba ba berekang mo go lone. O ne a bolela fa ba neetswe palo ya batho ba ba masome a robabobedi le bongwe, mme a re palo eo e nnye thata ka kgaolo ya bone e aparetswe ke letlhoko le le tona mme a kopa gore ba okelediwe palo go nna lekgolo le masome a matlhano. E ne e rile pele fa a amogela baeng, Kgosi wa Nata, Kgosi Rebagamang Rancholo a lebogela Tautona go bo a ba etetse. Kgosi Rancholo o ne a supa fa borukutlhi bo sa ba jese diwelang bogolo jang bogodu jwa leruo gammogo le diphologolo tsa naga. Gape o ne a lela ka majalwa a a titielwang mo malwapeng, a re ba lekile go kgalemela mme ga go nko e tswang lemina, a re ba nna ba le mo ditshekong tse di diragalang kwa majalweng ao. Kgosi o ne a kopa gore ba okelediwe mapodisi le badisa ba diphologolo go leka go laola seemo seo le katoloso ya diofisi tsa mapodisi. Monni wa Nata, Rre Dzingilani Salani o ne a lela ka diphologolo tse di bolayang leruo la gagwe kwa lefelong la CT 6. O ne a tlhalosa fa a setse a bolaetswe dikgomo di le lekgolo le masome a le mararo le dihutshane di le lekgolo ke ditau le mangau. Rre Salani a re se se utlwisang botlhoko ke gore puso ga e mo phimole dikeledi jaaka e le tshwanelo, go bolelwa fa a ntse mo lefelong la diphologolo, mme ene a re ke matlotla a bone. Fa a araba, tona ya tikologo, diphologolo le bojanala, Rre Tshekedi Khama o ne a tlhalosa fa lefelo la CT 6 e le la puso ka jalo ope a sa letlelesege gore o ka ruela mo go lone kana go nna mo go lone. Mothusa mookamela mapodisi a Botswana, Rre Bruno Paledi fa a tsibogela kopo ya kgosi ya go okelediwa mapodisi o ile a bolela fa batla fiwa ba le lesome. A re diofisi le matlo a mapodisi ba santse ba tshwerwe ke letlhoko la madi, a re motlhang madi a bonala, ba tla simolola go di aga. Rre Paledi o ile a kopa batho go tshwaragana le mapodisi go lwantsha borukutlhi, a re le fa ba ka ntsha palo e e kalo ya mapodisi, bone ka nosi ga ba kake ba kgona. BOKHUTLO
economy_business_and_finance
3
Maduo a Pandagala a wetse kwa tlase
Mothusa mogokgo wa sekole se segolwane sa Pandagala kwa Tutume, Mme Chedu Seeletso, a re maduo a sekole se o a ngogola a wetse tlase fa go tshwantshanngwa le a ngwagatlola. Mme Seeletso o buile se mo phuthegong ya batsadi le barutabana bosheng. A re ngwagatlola maduo a A, B le C e ne e le 79.7 per cent fa a ngogola e ne e le 74.9 per cent, mme mo godimo ga moo baithuti ba le lekgolo le masome a mabedi mo go baba lekgolo le masome a supa le bongwe ba ba neng ba kwala lokwalo lwa boraro, ba kgonne go bona phatlha kwa sekoleng se segolo mme mo go bone go le ba ba tsereng D. O ne a tlhalosa fa seo se ne sa baya sekole mo maemong a botlhano mo dikoleng tse di lesome le bobedi tse di mo kgaolong ya Tutume, fa mo kgaolong ya Legare se le mo maemong a masome a mararo le bone mo dikoleng tse di masome a robang bobedi le bongwe. Mme Seeletso o bolela fa mo maduong ao go supagala fa basimane ba wetse tlase thata e bile ba gaisitswe ke basetsana. A re fa ba sekaseka, ba lemogile gore bontsi jwa baithuti ba basimane ba ba sa direng sentle, e le ba ba sa utlweng. Mme Seeletso o ne a kopa batsadi go tshwaraganela thuto le barutabana le go leka go bontsha bana ba basimane tsela, le go ba lemotsha botlhokwa jwa thuto. O ne gape a kopa batsadi go lebelela tiro ya bana ya sekole, ka go kile ga nna le kgang ya gore barutabana bangwe ba ba laela baithuti go kopolola mokwalo mo dibukeng ba sa ba tlhalosetse sepe. Mogokgo Thandie Motlhagodi ene o ne a kopa batsadi go duela madi a sekole le a letlole la komiti ya batsadi le barutabana. A re ka gompieno go dirisiwa maranyane a sesha, ba ka duela madi a sekole gongwe le gongwe mo lefatsheng fa go nang le sekole se segolwane. O ne a supa fa ba tshwenngwa ke tshenyo e e dirwang ke baithuti mo dithotong tsa sekole, a re seo ke poelo morago.Batsadi ba ne ba supa fa le bone ba tshwentswe ke kwelo tlase ya maduo, ba re gongwe e ka tswa e le go fetolwa ga lenaneo la dithuto mme seo se katle baithuti tlhogo. Bokhutlo
education
4
Tshireletso o rotloetsa tiriso ya mananeo
Mothusa Tona wa Dikgaolo le Tlhabololo Magae, Mme Botlogile Tshireletso, o boleletse banni ba Mahotshwane, Sekoma le Khonkhwa kwa kgaolong ya Jwaneng/Mabutsane gore ba tshwanetse go akola mananeo a ba a neelwang ke puso. A re ba tshwanetse go ipela ka se puso e se ba diretseng ka go lwantsha mogare wa HIV le AIDS a bolela fa gompieno Botswana a gatetse pele mo dingwageng tse di masome matlhano. Mme Tshireletso a re lephata la gagwe le ikaeletse go tlhokomela botlhe ba ba tlhokileng lesego jaaka ba-na-le-bogole, balwetse ba tlhaloganyo, bana ba ba senang batsadi le botlhe ba go bonwang ba tlhoka thuso ya puso. O ne a gakolola banni gore thuso e ba ka e bona mo go ba boipelego, komiti ya ditlhabololo tsa metse le mokhanselara ka tshwaragano ya bone. E rile a leboga mopalamente wa kgaolo, Rre Shawn Ntlhaile, a re e re ka kgaolo e wetswe thata ke lehuma, go a itumedisa go amogela ditsholofetso tsa ga tona. O ne a kopa gore go nne le dikole tsa bananyana gore thuto e gole le maduo a dikole tse dipotlana e nne a a botoka. Rre Ntlhaile a re mananeo a siame sebe sa phiri ke letlhoko la metsi mo kgaolong. A re fa metsi a ka tla sentle mo bathong, mananeo a ka atlega. O ne a kopa bodiredi jwa puso go tswaraganela tiro gore maiteko a puso a seka a wela fa fatshe mme le bone ba ba tsayang mananeo ba tlhokomele gore go nne le maduo a a ka isang ba bangwe kwa pele.
education
4
Mmuso o abetse kgaolo potlana ya Mahalapye P150 000
Mmuso o abetse kgaolo-potlana ya Mahalapye P150 000 go keteka meletlo ya boipuso jwa mono ngwaga. Se se boletswe ke modiri wa lephata la boipelego, Mme Veronica Kalabante mo phuthegong e e neng e tsenwe ke baeteledipele ba motse jaaka dikgosi, magosana, makhanselara, maloko a komiti ya ditlhabololo le molaodi wa kgaolo, Rre Bakuedi Masole. Mme Kalabante o boletse fa mo mading ao, a a tlaa kgaoganngwang ka metse e le masome a mane le bone, motse wa Mahalapye o abetswe P49, 493. Mo phuthegong eo, Rre Masole, Kgosi Tsoebebe Segotsi le Kgosi Tshipe Tshipe ba kopile gore boipuso jwa mono ngwaga bo ketekelwe mo kgotleng kgolo boemong jwa go ketekela letsatsi leo mo dikgotlaneng jaaka go ntse go diragala mo dingwageng tse di fetileng. Ba tlhalositse fa go ketekela meletlo ya boipuso mo dikgotlaneng go dira gore batho ba seka ba ya go itheeletsa molaetsa wa ga Tautona mo kgotleng kgolo ka dipalo tse di nametsang. Le fa go ntse jalo, bangwe ba supile fa ba le kgatlhanong le mogopolo wa go ketekela boipuso mo kgotleng kgolo, mme bontsi jwa batho ba ba neng ba tsene phuthego eo ba supile fa ba dumelana le mogopolo oo ka jaana kgotla kgolo e le gone kwa go kopanelwang teng go lekodisana ka ditlhabololo tsa motse. Kgosi Tshipe yo e leng leloko la Ntlo ya Dikgosi, o tlhalositse fa a tshwenngwa ke go tlhoka go tshwaragana ga baeteledipele ba motse jaaka dikgosi, mapalamente, makhanselara, komiti ya ditlhabololo, molaodi le mokwaledi wa khansele ntswa e le bone ba ba tshwanetseng go goga morafe kwa pele mo ditirong tsa setshaba di tshwana go baakanyetsa boipuso. A re go tlhabisa ditlhong gore e re go setse malatsinyana gore Batswana ba bo ba ipelela dingwaga tse di masome matlhano le motso lefatshe leno le ntse le ipusa, mo Mahalapye komiti e e neetsweng boikarabelo jwa go baakanyetsa letsatsi leo e bo e ise e kgone go kopana le gompieno. Bangwe ba magosana ba tlhalositse fa batho ba dikgotlana tsa bone ba kgonne go ikgobokanyetsa madi go itumelela letsatsi leo mo dikgotlaneng tsa bone e bile ba ngongoregela gore batho ba ba tlhophiwang mo komiting ya boipuso ga ba ke ba lekodisa setshaba ka madi a a dirisitsweng mo letsatsing leo, mme ba bolela fa seo e le sone se se dirang gore batho ba goge dinao mo ditirong tsa setshaba. BOKHUTLO
politics
7
Makhanselara a Borwa a rola matshwenyego
Makhanselara a kgaolo ya Borwa ba sa tswa go kopa khansele gore letsatsi la go rekisa le go ipapatsa mo dikgwebong tsa morafe tsa diatla le tshwanetse la tseelwa kwa godimo eseng go dira ditshupegetso fela. Makhanselara a Borwa a buile jalo fa ba akgela mo puong ya modulasetilo wa khansele ya Borwa Rre Leach Tlhomelang bosheng. Mokhanselara wa Ranaka Rre Kenalemongwe Mopipi, a re, o eletsa gore letsatsi la go rekisa le ipapatso le nne la morafe, a bolela gore kwa Ranaka ba kile ba le leka mme la atlega. A re, le gompieno letsatsi le, le ntse le tsweletse le a bereka. Rre Mopipi o tsweletse a re, komiti ya ditlhabololo tsa motse e bereka go itsise morafe gore go nne le phuthego ya letsatsi la ipapatso, a re o batla gore letsatsi le, le seka la tsewa jaaka letsatsi la ditshupo. O tsweletse a kopa gore matlo mangwe a batlhoki a agelelwe ka beng ba one ba sena bokgoni bope jwa go ikagelelela. O file sekai ka a le mabedi a a reng a agilwe kwa kgaolong ya gagwe kwa Ranaka. Mme Maobene Molefe, mokhanselara wa Goodhope, a re, seemo sa dipone tse di laolang dikoloi se a tshwenya ka di nna fela di sa bereke, a fa sekai ka tse di fa diofising tsa mapodise tsa Sejelo. O boletse fa le tse di fa Bangwaketse filing station di sena sesupo sa go supegetsa dikoloi tse di tswang kwa King George gore di tsena leng. Mokhanselara Molefe o ngongoregile ka madi a a fiwang bana a dikgaisanyo tsa banana tsa dikgaolo, a re , ga a nne le mosola mo bananeng ka ga go bewe leitlho gore a ba a dirisa sentle. O boletse gore o eletsa segolo go ka bo go bonwa gore a madi a, ba a dirisa go reka paka ya metshameko le ditlamelo tse dingwe tse ba di tlhokang fa ba le mo dikgaisanong tse. Mme Molefe a re, o eletsa gore tota go batlisiwe gore a madi a banana ba a dirisa ka fa tshwanelong kgotsa ga a ba tswele mosola. Mokhanselara wa Maokane/ Tsonyane Mme Utlwanang Seakgo e ne a re, sekolo se se botlana sa Lefoko ga sena ntlo e ntsha ya boapeelo e bile go santse go dirisiwa dikgong go apaya. A re se, se baya babereki ba ba apayang ba sekolo seo ka fa mosing ka ke sone fela mo kgaolong ya gagwe. Mme Seakgo o tsweletse a re, seemo sa borukutlhi kwa Konyane ga se jese di welang ka gore sepodise sa Jwaneng ga se nke se ya diphuthegong le fa ba laleditswe tota. A re, banni ba Tsonyane ba utswelwa leruo go bo go ya fela jalo go sena ope yo o ka dirang ditlhotlhomiso. O boletse gore banni ga ba tseye baithaopi ba ba lwantshang borukutlhi tsia, ka jalo go tsisiwe special constables, gongwe ke gone go ka nnang botoka e bile seemo sa borukutlhi seka wela tlase. Bokhutlo
politics
7
Sepatela sa Tsabong se mosuke
Modulasetilo wa komiti ya ditlhabololo tsa Tsabong, Rre Wilpard Gotlop, o ngongoregile ka mosuke wa kokelo ya Tsabong. O supile ngongorego e mo phuthegong ya kgotla e e neng e buisiwa ke mopalamente wa kgaolo ya Kgalagadi Borwa yo ebileng gape e le mothusa tona wa dikgaolo le tlhabololo magae mo kgotleng kgolo ya Tsabong bosheng. Rre Gotlop o ne a tlhalosa fa kokelo e amogela balwetsi go tswa mo metseng e ka nna masome a mabedi le bone ee mo kgaolong eo. O kaile fa go na le tlhaelo ya boroko jwa balwetsie fa ba robalang teng le baimana fa ba amogetswe mo kokelong seo, tlhaelo ya didirisiwa le bodiredi bo akaretsa dingaka le baoki. Modulasetilo o ne a tswelela ka go tlhalosa fa mo nakong ya gompieno go setse go na le malwetse a a farologanyeng a a setseng a amile setshaba mme a tshwanetse go tsibogelwa le go potlakelwa ke ba bongaka ka bonako jo bo kgonagalang. Rre Gotlop o ne a supa fa gantsi go nna mola o mo leele kwa kokelong ka lebaka la bodiredi jo bo tlhaelang. Fa tsibogela dingongorego tseo mogolwane mo kokelong ya Tsabong mme Agelinah Sampson o ne a dumalana le banni ba motse oo ka mosuke mo kokelong eo. O ne a kaya fa ba lephata la botsogo ba itse seemo sa kokelo eo fa se tshwanetse go atolosiwa mme sebe sa phiri e le letlhoko la madi mme se tlaa atolosiwa fa seemo sa itsholelo se ka tokafala. Mme Sampson o ne a tlhalosa fa go na le tlhaelo ya dingaka ka go na le di le nne fela mo kokelong eo, o ne a supa bangwe ba dingaka ba tlogetse tiro ka mabaka a go ya go berekela go sele go ya go batla mafulo a matalana
health
6
Ga ba itumelele ditsela
Banni ba Shoshong ba ngongoregile ka ditsela tse di mo motseng wa bone ba re ga di a siama. Banni ba supile ngongorego ya bone mo phuthegong ya kgotla e e neng e buisiwa ke mothusa tona mo ofising yaga tautona le bodirela puso yo e bileng ele mopalamente wa kgaolo ya Shoshong, Rre Philip Makgalemele, bosheng. Ba re ditsela tse di fa gare ga motse di setse di le dikhuti ka go lebaka di sa gopiwe mme e bile pula di diepile. Ba tshweletse ka go supa gore fa dipula dina bana ba dikole ba tshwaragana le bothata jwa go ya dikoleng ka ditsela di abo di tletse metse go sena fa bana ba ka tsamayang teng. E ne ya re go le pele Kgosi ya motse Kgosi Sejakgomo Ntsaga a lekodisa mopalamente ka tsa motse wa gagwe, a tlhalosa fa ditsela tse e setse ele mesima fela. Kgosi Ntsaga a re se se botlhoko ke gore jaanong ditsela tse, di ba senyetsa le tsone dikoloi. A re go lebaka ba ntse ba buile ka ditsela tse di ralalang motse wa bone mme le nako eno. Banni ba ne ba ngongorega gape le ka dikgwa tsedi fa gare ga dikgotlana tsa bone, ba re ga di a ba siamela ka jaana dirukutlhi di kgona go itseela dikobo ka dikgoka le go amoga batho ditsa bone gone mo dikgweng tse. E rile fa a rola kitsiso ya komiti ya ditlhabololo tsa motse, leloko la komiti Mme Mpho Phagenyana a tlhalosa fa ba tshwenngwa ke badirela puso b aba nnang mo mo matlong a bone mme ba sa duele madi a boroko. Mme Phagenyana a re ba kolotiwa madi fela a mantsi ke ba direla puso a kabong a thusa mogo tlhabololeng motse wa bone. O ne a re ere le seemo se ntse jalo, ga ba a ipona tsapa ele ba dikomiti tsa ditlhabololo tsa motse ka ba ne ba dira maiteko a go agela motlhoki ntlo mme ba ntsha madi ao mo dipateng tsa bone ka bane ba setse lenaneo la ga tautona labo pelo tlhomogile. Mo go tse dingwe, Mme Phaenyana o ne a kopa gore puso le bone e ba sekasekele mo dituelong tsa bone ka jaana ba ikaegille thata ka lenaneno la ipelegeng. Fa a tsibogela dilelo tsa banni ba kgaolo ya gagwe, Rre Makgalemele one a lebogela banni go bo bane ba lekodisitse modulasetilo wa khasele potlana ya Mahalapye ka bothata joba kopanag le bone ja ditsela. Mme le fa go ntse jalo o ene a tlhalosa fa bothata ele madi mme one a tlhalosa fa a ne a kopile ba khansele gore baka dirisa ditena go baakanya ditsela mme ba batle mothale o oseng turu go dira ditena tse di ka dirisiwang go baakanya ditsela tseo. Rre Makgalemele are ba khansele baka dirisa lenaneo la nyeletso lehuma le ipelegeng go dira ditena tse dika dirisiwang go baakanya ditsela tseo gore go seka ga nna turu thata mme bontsi jwa madi bo dirisiwe kogo direng ditsela. One a kopa banni gore le bone banne ba ipopa digonwana ka dikgotla tsa bone mme ba fokotse dikgwa tse di mo dikgotleng tsa bone gore ere ba kopa thuso kwa khanseleng le bone babo tsweletse ka go supa maiteko a bone. Fa a tswa la gagwe go tswa kwa lephateng la ditsela la khansele potlana ya Mahalapye Rre Bafiti Monkatswi a thalosa fa bane ba gopa sekgwa se se fa gare ga motse wa Shoshong le Mosolotshane ka katakata mme se se fagare ga Ikongwe/Shoshong sone se tshwanetswe go dirwa ke ba lephata la le letona la ditsela. Rre Monkatshwi o ne a tlhaosa fa ditsela tse di mo motseng,ba nale dikatakata tse pedi mme bodiredi ke bone bo boneng ba tlhaela mme bane ba romela bodiredi kwa dikoleng go ya go ithuthuntsha gore bate ba dire tiro eo. One a solofetsa banni gore ditsela ditla dirwa mono ngwaga, are ba kabo ba simolotse ka kgwedi eno ya Motsheganonge simologa, mme jaanong batla simolola kgwedi ya Seetebosigo ka jaana di tswhwanetswe go gopiwa gape ka kgwedi ya Phalane. Rre Monkatshwi are ka dikgwa tsedi fa ga re ga motse bat la kop aba ipelegeng gore ba direme bone babo batla ka katakata gotla go digopa, Are tsela e eyang kwa sekolong se sebotlana sa Shoshong e maswe fela thata ka dikhuti tsa teng di ditona gagona fab aka bayang borogo teng mme mo lenaneong ka dithabololo la NDP11 la kgopo ya metsi batla akaretsa fabaka bayang borogo teng. Mothusa molaodi wa kgaolo potlana ya mahalapye Mme Malebogo Ramatu one a rotloetsa ba dikomiti tsa ditlhabololo gore banne ba kwalela kwa offising ya ga molaodi mabapi le badirela puso baba sa dueleng matlo a bone gore batle ba bathuse ba buwe le baeteledipele ba maphata ka badiredi ba bone gore ke eng basa duele boroko. Mme Ramatu o ne a ba rotloetsa gape gore ba nne ba dira mokwalo wa tumelano le motho gore otla duela jang pele a tsena mo ntlong gore go tle go ba thuse go ba sekisa fa ba palelwa ke go duela. BOKHUTLO
society
9
Seemo sa dikole se tshwenya kgosi
Kgosi Phokontsi Seeletso wa Mmadinare a re o tshwenngwa ke seemo sa dikole tsa motse wa gagwe, se se dirang gore barutabana ba tshware phage ka mangana mabapi le boitshwaro jwa baithuti jo bo sa itumediseng. Kgosi o buile se mo phuthegong ya kgotla e e neng e biditswe ke ba Mmadinare Development Trust bosheng. A re barutabana ba sekolo se sebotlana sa Letsibogo le se segolwane sa Merementsi ba na le bothata jwa go tla thari ga bana gammogo le go tla ba le leswe, fa bangwe ba tla ba gogile dilo tse di farologaneng di akaretsa motokwane le glue. Kgosi a re go supagala fa mo malatsing a gompieno batsadi ba itlhokomolositse tlhokomelo ya bana ba bone. O tlhalositse fa barutabana ba setse ba tshaba go otlhaya bana ba sekole ka ba a ba lwantsha.. Kgosi Seeletso o kopile batsadi go tsenya letsogo mo thutong ya bana ba bone e sere morago ba bo ba supa lephata la thuto le barutabana ka monwana. A re ga se gore fa barutabana ba gompieno ba le bannye ba seka ba tlotlwa. Modulasetilo wa koporase ya Mmadinare, Rre Moseki Moseki e rile a kgwa kgosi kgaba, a kopa banni ba Mmadinare gore ba nne ba tsena diphuthego gore ba kgone go lekodisiwa ka dikgang tse amang motse wa bone. Fa a ama tsa koporase, Rre Moseki o tlhalositse fa bokopano jwa koporase bo tshwarwa ngwaga le ngwaga, mme supa fa a sa itumelele ka go sa tseneng diphuthego tsa koporase ka teng. O tlhalositse gore ka tshwanelo dikomiti tsotlhe tsa motse di tshwanetse go nna di kopana di abelana bogakolodi. Rre Moseki o tlhaloseditse morafe fa koporase ya Mmadinare e le ya bone ka jalo ba tshwanetse go tswa ka megopolo e e ka thusang gore koporase e gole. A re koporase ya Mmadinare e lebanwe ke letlhoko la madi fa e sale letsomo la diphologolo le emisiwa ka ba ne ba ikaegile ka thekiso ya ditlou. Mothusa modulasetilo wa koporase ya Mmadinare Rre Ditshupo Ntwaagae a re ba ithutile go le gontsi morago ga gore letsomo la diphologolo le emisiwe. A re ba dule ka megopolo e tshwana le go nna le thuto seka dipuisano tse di akaretsang boeteledipele jwa motse jaaka dikgosi le makhanselara go betla tsela gore ba ka dira madi ka tsela efe. O tlhalositse fa koporase ya Mmadinare e na le dikago tse e ka di hirisang go tsenya madi mo letloleng ,go dira botsalano le bo radikgwebo jaaka go beeletsa le gone go tlhabolola setsha sa Eco- Lodge se se ka dirisediwang go rekisa dilwana tse di dirilweng ka diatla di tshwana le ditlatlana . O tlhalositse fa ba na le bothata jwa gore ba ofisi ya ga molaodi kwa Mmmaduinare ga ba nke ba tsena diphuthego tsa koporase. O kopile morafe gore mo nakong e e tlang ba tlhophe banana ba ba nang le bokgoni jwa go tsamaisa koporase ka ba ka tlisa megopolo e mesha e e ka e tlhabololang. A re ba na le bothata jwa go tlhoka motho yo o rutetsweng tiriso ya madi. E rile a leboga Rre Eric Masalila yo eleng leloko la koporase ya Mmadinare a kopa ba ba nang le kitso ya go dira ka diatla jaaka go loga le go betla go ikopanya le ba komiti ya ba koporase gore ba tle ba amogane dikitso tsa go nna jalo . O kopile komiti e kgologolo go bereka le e ntsha go kgona go tsweledisa maikaelelo a bone. BOKHUTLO
society
9
Ba batla mmaagwe lesea
Mapodisi a Maun a mo patlong ya ga mmaagwe lesea le le fitlhetsweng le latlhilwe e bile le tlhokafetse mo kgotleng ya Moeti ka mafelo a beke. Mo potsolotsong, mookamela mapodisi a Maun, Superintendent Kenanao Badumetse o boletse gore ba begetswe tiragalo eo ka Matlhatso ke mme mongwe yo a tlhalositseng fa e ne ya re phirimane ya letsatsi leo, a bona dintsa di dupa gaufi le jarata ya gagwe, di bo di katolola pampiri e ntsho. Supt Badumetse o tlhalositse gore mme yoo o ne a fitlhela mophuthelwana o o neng o bofilwe ka letsela, o e rileng go o keleka a fitlhela e lelesea. Mookamela mapodisi o boletse gore lesea le go neng go lebega le na le malatsi a mabedi le tshotswe, le ne la ragosediwa kwa kokelong e kgolwane ya Letsholathebe go tlhatlhojwa ke dingaka mme di fetile tsa rurifatsa fa le tlhokafetse. Supt Badumetse o ne a kopa botsadi le setshaba ka kakaretso go ba thusa go batla mmaagwe lesea leo fa ditlhotlhomiso tsa mapodisi di sa ntse di tsweletse.
crime_law_and_justice
1
Bomme ba rotloediwa go tsaya karolo mo ditlhophong
Bomme kwa Lerala ba rotloeditswe go lemoga botlhokwa jwa ditlhopho le go tsaya karolo ka go nna bo ntlhopheng mo dikgaolong tsa bone. Se se builwe ke mogolwane kwa lekgotleng le le tsamaisang ya ditlhopho la IEC kwa Palapye, Rre Oaitse Thipe, kwa thuto puisanong e e neng e tsenwe ke bomme go tswa mo diphathing tsa sepolotiki le makalana a a farologaneng. Rre Thipe o ne a lemotsha bomme fa go le botlhokwa go itse go le gontsi ka tsamaiso le molao motheo, o o netefatsang tsamaiso e e lolameng ya ditlhopho. Rre Thipe o boletse fa tlhopo e le tshwanelo ya Motswana mongwe le mongwe, e aga isago ya lefelo le motho a nnang mo go lone, mme ka go rialo a rotloetsa bomme go ikwadisetsa ditlhopho. A re tlhopho ke yone tsele ya go betla bokamoso. Mongwe wa bomme yo o sa tswang go emela ditlhopho tsa bokhanselara kwa kgaolong ya Lerala, Mme Tshoganetso Morake o boletse mo potsolosong fa e ne e le lantlha a emela ditlhopho, mme le ntswa a ne a seka a fenya o boletse fa se sa sa mo kgoba marapo. Mme Morake o boletse fa bomme e le thari ya setshaba, a tlhalosa fa bangwe ba godisa bana ba le nosi go nna bagaka ba lefatshe leno, mme se a re ke sone se seneng sa mo gwetllha gore le ene e le mme o ka etelela kgaolo ya gagwe. O boletse fa gangwe le gape bontsi jwa bomme, ba tshelela mo kgatelelong ya borre le ntswa go na le mananeo a nyeletso lehuma. O ne a nankola baeteledipele ba bomme ba tshwana le tona wa tsa mesepele le bong, Mme Dorcas Makgato le Mopalamente wa kgaolo ya Mahalapye Botlhaba, Mme Botlogile Tshireletso, a re ba mo tiisa mooko gore le ene a itse fa a ka kgona. Fa a tswa la gagwe, Mokhanselara wa Maunatlala, Mme Salome Lesole, yo e leng mongwe wa bomme ba ba nang le dingwaga mo go tsa sepolotiki, o boletse fa a simolotse go tlhopha ka ngwaga wa 1976 a le ngwaga tse dilesome le boroba bobedi. Mme Lesole o ne a tlhalosa gore ke ka moo a neng a simolola go nna le kgatlhego mo go tsa sepolotiki, go fitlhela a emela ditlhopho tsa bokhanselara kwa kgaolong ya Boteti. A re ntswa a ne a nna a fenngwa, mowa wa boitlhobogo o ne o seyo mo go ene, ka ane a ikiteile sehuba gore ka lengwe la malatsi o tla fitlhelela kwa a goyang. Mokhanselara Lesole o tlhalositse gore e rile ka ngwaga wa 2009, a nna mokhanselara yo o itlhophetsweng. BOKHUTLO
politics
7
Tirelo Setshaba e supa bopelotlhomogi
Banana ba Palapye ba ba dirang mo lenaneong la Tirelo Setshaba ka fa tlase ga lephata la dipalamo le ipabalelo tseleng ba supile mowa wa bopelotlhomogi ka go abela banana bangwe ba ba tlhokileng lesego mo botshelong dimpho di akaretsa melora e e tlhapang le e e tlhatswang gammogo le tse ditlolo. Fa a bua mo boemong jwa badiri ka ene, Mme Kefilwe Kgatiso o boletse fa ba lemogile gore batho ga ba kgone go amogela bonyenyane jo ba nang le jone le go ithuta go tshela ka jone. O tlhalositse fa ba ikemiseditse go ruta batho gore ga se gore motho o tlhokana le madi a mantsi gore a tshele sentle, a a fa sekai ka bone gore puso e ba atswa ka makgolo a matlhano a dipula fela, mme ba a a lebogela ka ba kgona go itshetsa ka one. O kopile banana ba Botswana go emisa mokgwa wa go nna ba ngongoregetse ruri, a supa fa ba le lesego thata ka ba na le puso e e nang le mananeo a a kgathalang ka matshelo a bone. Mme Kgatiso a re ba na le maikaelelo a go kwadisa mokgatlho o ka one ba itlamang go kgothatsa banana ba bangwe, go ba fa dikgakololo, go ba ruta lefoko la Modimo, go ba ruta ka botlhokwa jwa mananeo a puso le go ba thusa ka ditsela tse di tlaa dirang gore ba ikemele ka nosi. O boletse fa go itshwarelela ka Modimo e le yone tsela e e ka faphang banana mo ditseleng tse di sa siamang. A re ga go a tshwanela gore e re fa motho a le mo dipharagobeng a bo a tsaya gore Modimo ga o mmone. Mme Alyson Chun go tswa mo lekalaneng la bopelotlhomogi la Peace Corp o akgotse banana ba, a tlhalosa fa ba dirile tiro e ntle fela thata. O tlhalositse fa go ikemela ka nosi e le selo se se thata se se batlang motho a bereka ka thata, e bile go tlhokana le gore go tswe mo pelong ya motho. A re mme se, ga se reye gore motho a ikaege ka batho ba bangwe ka gore o tshwanetse go ithusa gore le wena o thusiwe. Mme Chun a re o itumelela gore mo Botswana go a kgonagala gore batho ba ikemele ka nosi ka go na le makalana, mekgatlho le mananeo a mantsi a puso a a ka thusang batho go dira jalo. O tsweletse a tlhalosa gore se se dirilweng ke banana ba, se ya go fetola matshelo a batho ba ba abetsweng dimpho. Kabo dimpho e, e ne e tshwerwe ka fa tlase ga setlhogo se se reng, “Go fetola botshelo jwa batho go ka ikemela ka nosi”. BOKHUTLO
society
9
Temo thuo e oketsa nako ya temo
Lephata la temo-thuo le okeditse gape nako ya temo ya ngwaga wa 2013/2014 ka fa tlase ga lenaneo la ISPAAD. Go ya ka lephata leo, nako ya temo mo borwa jwa Dibete e okeditswe go tswa mo go Firikgong a tlhola malatsi a le masome a mararo le bongwe go ya kwa go Tlhakole a le lesome le bone, fa dinako tsa bokone jwa Dibete e le go tswa mo go Tlhakole a le lesome le botlhano go ya kwa go a le masome a mabedi le bongwe. Lephata le bolela fa balemi le boraditerekere ba ba tla lemang morago ga dinako tse di beilweng tse, ba tla seka ba akola dithuso tsa lenaneo la ISPAAD. Lephata le tswelela le bolela gore tshwetso ya go oketsa nako ya temo mo borwa jwa lefatshe leno e tsile ka ntlha ya dipula tse di neleng morago gammogo tse di feletseng di dira gore balemi ba seka ba kgona go ya masimo kgotsa mmu o le metsi thata go ka lemega. Le fa gontse jalo lephata la temo- thuo le tlhagisa balemi gore go oketsa nako ya temo go dirilwe fela mo nakong eno ka ntlha ya seemo sa loapi. Lephata le gakolola balemi go lema dijalo tse di melang ka bonako go tila segatsetsa. Ba re fa dijalo di sa tswa sentle ka ntlha ya go lema morago, balemi ba rotloediwa go dirisa dijalo tseo go fepa leruo la bone ka tsone. Go ya ka dipalo tse di tserweng ka Firikgong a tlhola masome a mararo le bongwe masimo a a lemilweng go bolelwa a feta diakere di le 70000. Lephata le tswelela le tlhagisa balemi le bo raditerekere go tswelela ba ba lebeletse dinako tse temo e emang ka tsone tse di bakiwang ke seemo sa loapi jaaka go tla ga mariga le dinako tsa motshegare tse dikhutshwane. Lephata la re dinako tsa go emisa temo di farologane ka gonne mariga mo borwa jwa lefatshe leno a tla pele ga mo bokone. BOKHUTLO
society
9
Mapodisi a tshwere ba feta masome mabedi
Mogolwane wa mapodisi kwa Serowe, Superintendent Poloko Oteng, a re ba tshwere batho ba le masome a mabedi le boroba bobedi kwa kgotleng ya Rakgomo go bapa le mmolo wa Serowe bosheng. Supt Oteng o boletse mo potsolotsong fa batho bao, ba ne ba kokoane le mororo dikgakololo ka go thibela mogare wa corona di opelwa bosigo le motshegare gore go seka ga nna jalo. A re batho bao, ba ba neng ba a nwa bojalwa, ba fitlhetswe kwa sepotong. Supt Oteng a re bangwe ba ne ba le dikgoka ebile ba sa dumalane le dikgakololo tsa mapodisi, mme ba lebisiwa molato o mongwe gape wa dikgoka le manganga. A re go ya ka molao wa botsogo, fa batho ba kokoana e se ka fa molaong ba gogelwa kwa kgotla tshekelong mme fa ba bonwa molato ba ka atlholelwa dikgwedi di le lesome le bobedi mo kgolegelong, P5 000 kgotsa tsotlhe ka bobedi. Supt Oteng a re mapodisi a Serowe a ikgaogantse ka ditlhopha go baya seemo leitlho go bona gore a go obamelwa dikgakololo tse di tswang kwa pusong go thibela mogare wa corona. O boletse gape fa ba tswenngwa ke banana ba ba kokoanang helo go le gongwe ba re ba latile WiFi go tsena mo maranyaneng.
crime_law_and_justice
1
Lephata la thuto le itshegela tema
Moeteledipele mo lephateng la thuto mo kgaolong ya Borwa, Rre Ndineni Mbuso a re lephata la gagwe le tshwenngwa ke kwelo tlase ya maduo a sekole se sebotlana sa ga Segwagwa. Rre Mbuso a re seo se ne sa ba gwetlha go tsaya matsapa a go ya go tlhola morafe le batsadi ba bana kwa ga Segwagwa. O buile se jaaka lephata la gagwe le ne le abela ba-na-le bogole le batlhoki ba motse oo melora le diaparo le go thusa go phepafatsa tikologo ya bone bosheng. O ne a tlhalosa gore ka thulaganyo eo, ba tlaa bona sebaka sa go ikamanya le morafe go utlwa gore matsapa di a tsaya kae ka maduo a a bokoa a sekole sa bone. Rre Mbuso o ne a supa gore go botlhokwa gore botlhe ba ba maleba ba nne le seabe mo go tlhomamiseng gore seemo sa thuto se a tokafadiwa. O ne a rotloetsa morafe gore ba phuthologe ba tseisanye dikgang le bone go tle go nne motlhofo go bona tharabololo go ya pele. Fa a tswa la gagwe, mogolwane wa thuto mo lephateng leo, Rre Segale Mongale o ne a supa gore maikaelelo a lephata la gagwe ke go tlhomamisa gore maduo a dikole a a nametsa. A re maikaelelo a letsatsi leo e ne e le gore batsadi ba itsane le bodiredi ba bo ba dumalane ba loge maano a go fenya dikgwetlho tsotlhe tse di ba aparetseng. Rre Mongale a re go botlhokwa gore lephata le ikamanye le morafe gore ba kgone go tokafatsa maduo. O ne a tlhalosa gore go phepafatsa motse le morafe ke go sega tema mo go tsheleng sentle ba tshelela mo bophepeng. A re badiri ba lephata ba ne ba kgobokanya lemmenyana le ka lone ba neng ba kgona go reka melora le diaparo tse ba neng ba di aba. A re dingwe tsa diaparo e ne e le tse badiri ba neng ba di aba ka lorato ba bona ba sa tlhole ba na le tirirso ya tsone. Mothusa kgosi wa motse, Rre Lesedi Piet o ne a re go maleba gore maphata a akaretsa a botsogo le a mangwe, jaaka la Thuto, le one a ikamanye le morafe ka e le selo se se molemo thata. O ne a leboga se a bonang se direlwa morafe wa gagwe, a bo a tlatsa ka go re ‘go sego letsogo lele abang go na le le le amogelang.’ BOKHUTLO
education
4
Lecheng o akola lenaneo la nyeletso lehuma
Lenaneo la puso la go ntsha Batswana mo lehumeng le tsweletse ka go dira sentle. Morago ga gore puso e bolotse letsholo la go ruta le go rotloetsa Batswana go amogela le go dirisa mananeo a, maduo ke a a itumedisang. Lecheng kwa kgaolong ya Tswapong Bokone, ke mongwe wa metse e lenaneo la nyeletso lehuma le tsweletseng ka go dira sentle. Motlhala le dintlenyane tsa lenaneo la nyeletso lehuma di bonala mo banning ba motse oo ba ba neng ba seka ba nna maoto a tshupa go itirela matshelo. Mme Baitshwaredi Kebalatetse yo o dingwaga di masome a matlhano le boraro ke mongwe wa ba lenaneo la nyeletso lehuma le buseditseng seriti mo botshelong jwa gagwe. A re pele ga a inaakanya le lenaneo leo, o ne a berekile dikonteraka di le mmalwa kwa Gaborone le Letlhakane mme go sena nko e e tswang lemina ka lemme le a neng a le amogela le ne le felela mo ganong. E re ka motlapele a re “goo-ramotho go thebephatshwa”, Mme Kebalatetse a re o ne a tsaya tshwetso ya go boela gae kwa a neng a utlwa ka lenaneo la nyeletso lehuma mo phuthegong ya kgotla e e neng e buisiwa ke mopalamente wa kgaolo ya bone e bong Rre Prince Maele. A re mo phuthegong eo, Rre Maele o ne a ruta le go rotloetsa banni go dirisa mananeo a puso mme ya nna mongwe wa ba ba neng ba tsaya mafoko ao ka tsoopedi. O kaile fa e rile ka ngwaga wa 2013 a ne a thusiwa ka lenaneo leo go bula kgwebo ya go lema ditlhare morago ga gore a rutiwe ka temo ya ditlhare dibeke tse pedi ke ba lephata la dikgwa le ditsatlholego. A re kgwebo ya gagwe ya go lema ditlhare tsa moriti,maungo le tse di kgabisang e e nang le dingwaga tse tharo, e dira botoka fa a e tshwantshanya le tiro ya go bereka dikonteraka e a neng a le mo go yone. O tlhalositse fa tlhwatlhwa ya ditlhare tsa gagwe e simolola ka P20 go ya ko go P50 go tswa gore ke sa mofuta mang. “E re le ntswa kgwebo e tsamaya ka bonya, ga go tshwane ka ke butse polokelo kwa ke latlhelang teng madi a setlhare sengwe le sengwe se se rekwang mme e bile ke kgonne go foroma ditena tsa ntlo ya dikamore tse pedi ka madi a ditlhare” a tlhalosa jalo. A re gape o kgonne go reka megala le tse di tlhokafalang go gokela ntlo ya gagwe motlakase. Mme Kebalatetse a re o leboga puso go bo e tsweletse ka go bula Batswana ditlhaloganyo mme e bile e ba fa maele a go itshetsa. Mme Mosamarea Mankga, monana wa motse wa Lecheng le ene ke mongwe wa ba ba sa kgaleng mathe mo go ganong go galaletsa mananeo a puso a tshwana le la nyeletso lehuma. Mme Mankga yo o dingwaga di masome a mararo le boraro a re go a itumedisa go bo puso e kgonne go ntsha matlho mo dikgapheng ka go tla ka mananeo e le nngwe tsela ya go bona ba ba aperweng ke mmaba mogolo ebong lehuma. Go hirisa tante,ditilo,dijana le matsela a ditante ke kgwebo e Mme Mankga a iphitlhelang a le mo go yone morago ga go thusiwa ka lenaneo la nyeletso lehuma ka ngwaga wa 2013. Mme Mankga yo e leng motsadi wa bana ba babedi a re pele ga a inaakanya le lenaneo la nyeletso lehuma, botshelo bo ne bo le bokete sebe sa phiri e le go bo a ne a tshwanetse go fepa bana ba gagwe ba babedi jaaka motsadi mme go sa kgonege ka a ne a sa bereke. A re go simolodisa kgwebo ya gagwe ka lenaneo la nyeletso lehuma, puso e ne ya mo rekela tante, ditilo di le masome a matlhano, ditafole di le thataro, matsela a tante a le borataro, le dijana di le lekgolo. O tlhalositse fa bareki ba kgwebo ya gagwe e le ba meletlo e e farologaneng e akaretsa manyalo, meletlo ya matsalo le e e faphegileng. A re tante ya gagwe e a e hirisang ka P600 e kgonne go mo thusa go tlhokomela ba lelwapa la gagwe mme e bile a kgonne go aga ntlo ya kamore e le nngwe. BOKHUTLO
economy_business_and_finance
3
Batho ba le babedi ba fitlhetswe ba tlhokafetse
Mapodisi a Martinsdrift le Ramokgonami a tlhotlhomisa tiragalo e mo go yone batho ba le babedi ba fithetsweng ba tlhokafetse. Detecetive Superintendent Letsweletse Baile a re mosadi wa dingwaga tse masome a mabedi le bone o fitlhetswe a tlhokafetse kwa masimong a Isheshane fa monna wa dingwaga tse di masome a mabedi le botlhano ene a fitlhetswe a akgega mo setlharing dikgatlo dile makgolo a matlhano gotswa fa serepeng sa mosadi yoo. Detective Superintendent Baile a re e re lentswa ba tsweletse le ditlhtlhomiso, gone ba belaela fa moswi a katswa a bolailwe ka sengwe se se bogale ka jaana go fitlhwetswe a na le ntho e e masisi mo molaleng. A re direpa tsa batho bao, ba botlhe ba tlholega kwa motsing wa Ramokgonami e bile go belaelwa e ka katswa e ne e le baratani di kwa setsidifatsing sa kokelo ya Palapye go tlhatlojwa ke dingaka fa maina a bone a santse a lobilwe go fitlha ba masika ba itsisiwe. Kwa Mahalapye, mapodisi a tshegeditse monna mongwe wa dingwaga tse di fagare ga masome a mane le boraro le masome a mane le bone mabapi le magtwe a go betelela lekawana la dingwaga tse di lesome le bofereabobedi la kgotla ya Bokaa. Mogolwane wa mapodisi a kgaolo ya Mahalapye Superintendent Isaac Mmamadi, o tlhalositse mo puisanong gore mmelaelwa o tshwerwe ka thuso ya setshaba maabane kwa kgotleng ya Bokaa, mme a re e tlaare morago ga ditlhotlhomiso mmelaelwa a isiwe fa pele ga kgotla ya ditsheko goya go lebisiwa molato wa petelelo. Dipego di bolela fa mmelaelwa a kile a tshwarelwa molato wa go nna jalo, mme lekgotla la molathela ngwaga tse some mo kgolegelong ka molato wa go tlhakanela dikobo le monna yo mongwe nteng le ditumalano.
crime_law_and_justice
1
Ga gona diphetogo dipe tebang le metsamao ya leruo
Lephata la temo thuo le itsise setshaba gore taolo e e duleng kgwedi ya Moranang e le lesome le bobedi, tebang le metsamao ya leruo le le tlhako e e maphata le ditswa-leruong leo mo kgaolong ya Zone 11 ga e a fetoga ka gope. Se se ganetsa magatwe a a duleng mo metsweding ya dikgang e e akaretsang Facebook, tsa gore taolo eo e fetotswe. Mogolwane wa tsa kanamiso mahoko a lephata la temo thuo, Rre Geoffrey Pheko o rurifaditse se, mme a kopa setshaba gore se seka sa hereetsega maikutlo le gore ga gona le diphetogo dipe hela, sechaba se tlaa itsesewe. Kgaolo ya Zone 11 e akaretsa Kgatleng, Kweneng, Borwa Botlhaba le Borwa. BOKHUTLO
society
9
Mogolwane o kgala baruti ba ba tlhotlheletsang kanamo ya mogare wa HIV
Kgosi Baikananyi Sebetlela wa Maokatumo kwa kgaolong ya Legare a re ba lemogile fa palo ya babapadi ba phane e godile kgwedi eno. Kgosi Sebetlela o kaile mo potsolotsong fa ba bapadi ba phane ba tswa mo dikgaolong ka go farologana go ralala lefatshe leno. A re mo pegong e ba e filweng ke lephata la tlhokomelo ditlhare, go supegile fa go abilwe diteseletso tse diletlelelang batho go bapala phane go jela mo ganong dile makgolo a matlhano le masome a mane le bone. O kaile fa diteseletso tse di le mefuta mebedi mme ele ya go ya go bapalela go jela mo ganong le go bapalela go gweba, ka jalo diteseletso tse di abilweng fa dikopanngwa di le sekete le masome a ferabobedi le boferabobedi. Kgosi Sebetlela a re babapadi ba phane ba tshwanetse go nna golo go le gongwe fela gore matlakala a kgone go laolesega. O laetse babapadi bao go itlhokomela, segolo jang ka ba sa itse naga e baleng mo go yone le gone go itsa dikgang tsa go timela. Kgosi o tlhalositse fa mapodisi a etela dikampa tsa batho bao ka go farologana letsatsi le letsatsi go bona gore sengwe le sengwe se dirwa sentle e bile ga gona borukutlhi le sepe fela se se ka fatlhang. Kgosi Sebetlela a re le ene o mo maikaelelong a go ba etela go bona fa ba leng teng a tlhalosa fa mathata ele gore mo motshegareng ba a bo ba le mo sekgweng go bapala phane. A re o ikaelela go inaakanya le bagolwane ba lephata la tlhokomelo ditlhare ba ba etelang mafelo ao maitseboa. Mothusa kgosi, Rre Ketlhapile Kedikilwe, o tlhalositse fa go sa tlhoke gore go nne le sepe se se duleng mo tseleng ka gore bontsi bo tsile kwa kgaolong eo go batlela bana ba bone paletshe ka go bapala phane. A re thekiso ya bojalwa ga e a tshwanelwa go letlelelwa kwa mafelong ao ka gore go le gantsi fa go nang le bojalwa teng go nna le botlhoka tsebe, ka jalo go botlhokwa go kganela bojalwa go itsa borukutlhi le dintwa tse dika bakiwang ke nno tagi, tse mo nakong e nngwe difelelang ka dipolaano. Kgosi Kedikilwe a re go botlhokwa gore fa babapadi ba phane ba bona mongwe yo ba mmelaelang ba mmatle teseletso, fa e seyo ba ikopanye le ba molao go mo tseela dikgato tse di maleba.
health
6
Mmadinare o ipaakanyetsa ditshupo
Kgaolo ya Mmadinare e e akaretsang metse ya Damochujenaa, Tshokwe, Robelela, Tobane, Sefhophe le Mmadinare ba ipaakanyetsa ditshupo (Mmadinare District Show) tsa monongwaga tse di tlaa bong di tshwaretswe ko motseng wa Mmadinare kgwedi eno e tlhola malatsi a le masome a mararo le motso go fitlha kgwedi ya Phatwe e tlhola gangwe. Mo potsolotsong le ba BOPA modulasetilo wa komiti yaditshupo Rre Joseph Seipato a re e le komiti ba ipaakanyeditse ditshupo gammogo le batsaakarolo le makgotla a a ikemetseng ka nosi ka go tlaa bo go na lemabelo a dipitse, kgwele ya dinao, mmabontle a rotloediwang ke Motor VehicleAccident Fund (MVA). Rre Seipato o ne a gape a tlhalosa gore ditshupo di tlaabulwa semmuso ke moeteledipele wa BOCCIM Rre Lokwalo Mosienyane, maikaelelo ele go oka basupi le babogedi go tla ka dipalo tse di nametsang ka ditshupo tsangwaga o o fetileng di ne di sena dipalo tse di nametsang. O ne a tlhalosa fa ba tla nna le dijo tsa maitseboamaikaelelo e le go kgobokanya madi le go ruta bo mmantswitswidi ba temo-thuogore ba ye go kgothatsa balemi-barui gore ba tsise disupiwa tsa bone le go anyabotsipa mo baruing ba bangwe. Rre Seipato o ne a re ba lebanwe ke kgwetlho ya disupiwa tsaleruo ka barui ba amilwe thata ke bolwetse ja thako-le-molomo le leuba mokgaolong mme ba leka go ritibatsa go wa mowa ga barui ka go oketsa madi a a kagapiwang ke seruiwa fa se gaisitse tse dingwe. O ne a re gape ba tshwenngwa ke tshenyo e e dirwang kwalebaleng la ditshupo mo go kokonelang komiti go le baakanya ka ba bona madifela ka nako ya ditshupo.
politics
7
Monna o tshwerwe ka dikgomo di le 57
Monna mongwe wa dingwaga tse di masome mane le motso wa masimo a Dikolakolane mo kgaolong ya Lentsweletau o thusa mapodisi a Molepolole mo ditlhotlhomisong mabapi le go fitlhelwa ka dikgomo di le masome matlhano le bosupa tse go belaesegang ele tsa bogodu. Go ya ka mogolwane wa mapodisi a Molepolole Superintendent Tawana Tawana, mmelaelwa o tshwerwe ka dikgomo tse ditona di le masome a mabedi le boferabobedi le marole a le masome a mabedi le borobabongwe tse go fitlhetsweng di tlhatlhetswe mo tshimong gone kwa masimong a Dikolakolane gaufi le motsana wa Medie. Rre Tawana a re go belaelwa fa dikgomo tseo ele tsa barui ba dikgaolwana tsa meraka ya Konye, Monwane, Lesilakgokong le Kotolaname. E re ntswa gotwe mmelaelwa a re dikgomo tseo di tsene mo diatleng tsa gagwe ka ntlha ya thomo ya mongwe yo a neng a mo kopile gore a di mo tshegeletse, monna yoo o ka nna a iphitlhela a faraferwe ke mathata ka jaana legodu ele le le tshwerweng ka morwalo. Go ya ka Rre Tawana, mmelaelwa o tla a isiwa fa pele ga kgotla ya ga mmakaseterata mo bogaufing go arabela molato wa go fitlhelwa ka dikgomo tse go belaesegang ele tsa bogodu e bile di na le matshwao le ditshipi tsa barui ba ba farologaneng. Rre Tawana a re ba santse ba tsweletse le ditlhotlhomiso mme o solofela fa palo ya babelaelwa e ka nna ya oketsega. Morui mongwe wa kgaolo ya Dikolakolane a re e re ntswa ba ne ba a tle ba bone dikgomo mo tshimong ya mmelaelwa tse a kayang fa di ne di le palo dipotlana kwa tshimologong, ba ne ba sa belaele ka jaana mmelaelwa a kile a supa fa a tshegeleditse mongwe wa losika dikgomo. Dikgomo tseo, tse mo nakong eno di leng ka fa tlase ga tlhokomelo ya ba sepodisi kwa motsaneng wa Medie, di na le dintho tse di masisi tse go supegang fa di tshubilwe dirope ka sengwe se go belaesegang ele aene go leka go nyeletsa matshwao a beng ba tsone. Letshwao le le kaegang mo dikgomong tseo ke la EFGL. Mo go tsone dikgomo tse, di le nne go lebega di amusa fa marole a mangwe a le masome mabedi le botlhano go lebega a arogantswe le bommao. Barui ba tsweletse ka go tshologela kwa lesakeng la Medie kwa dikgomo di tshegeleditsweng teng ka go lebega mongwe le mongwe ale mo patlong ya dikgomo tsa gagwe ka ntlha ya kgolo ya bogodu jwa leruo le ntswa go lekilwe go gagamatsa dikatlholo. Ditlhopha tse di farologaneng tsa barui ba kgaolo ya Mokwena tsa Dinkgata-mala, Ka-e-tlhoka le Selelo-sa-baruakgomo di tshwaragane le ba sepodisi mo kgaolong ya Mokwena go leka go upolola masula a go utswiwa ga leruo. Le fa go ntse jalo maloko mangwe a setlhopha sa Selelo-sa-baruakgomo e rile bosheng ba lelelwa ke ditshipi tsa ba molao ba le mo maitlamong a go lwela leruo la bone mo e bileng ba gogetswe fa pele ga kgotla ya ga mmakaseterata go sekela magatwe a go keteka monna mongwe yo ba neng ba belaela fa a utswa leruo.
crime_law_and_justice
1
Makhanselara a Borwa a batla ditlhabololo
Makhanselara a Kgaolo ya Borwa a ntshitse dikakgelo tse di farologaneng fa a tshwaela mo pegong ya modulasetilo wa khansele, Rre Mephato Reatile. Phuthego eo ya khansele e simologile ka Mosupologo (Lwetse a le lesome le bobedi) mme e solofetswe go wela kgwedi eno e le masome a mabedi le motso. Mokhanselara wa Digawana Rre Daniel Motlhabankwe o ngongoregile ka khampani e e lebaganeng le dituelo tsa bagodi a re ga e dire tiro jaaka go ne ga begwa kwa khanseleng. Mokhanselara Motlhabankwe o tsweletse a kopa gore mo ditirelong tsa sepodisi motse wa Digawana o thusiwe go tswa kwa Kanye. O ne gape a kopa gore dikole tsa bananyana (reception class) di phatlaladiwe mo dikoleng ka bontsi Digawana a le mo teng. Mokhanselara wa Kebuang, Mme Kopano Pasela o ne a tlatsa mafoko a ga mokhanselara Motlhabankwe a gore khampani ya dituelo tsa bagodi ga e dire tiro mo go kgotsofatsang a tlhalosa fa le tsone tota dikarata tsa dikamogelo tsa bagodi bangwe mo kgaolong ya gagwe di timeletse kwa dikgotleng di sele. Bangwe ba makhanselara ba ngongoregile ka tlhaelo ya badirelapuso mo dikgaolong tsa bone bogolo jang baoki, bakwaledi ba kgotla le mapodisi. Mo go tse dingwe bangwe ba ntshitse matshwenyego ka badirelapuso ba ba berekelang mo lefelong le le lengwefela lebaka le le leele ba re seo se koafatsa go ntsha maduo mo tirong, mme gape bangwe ba ngongorega ka bodiredi go tshwarelela mo maemong mangwe (acting) nako e telele mme e re ko morago go thapiwe o sele yo o neng a tshwareletse a sa a neelwe, ba re golo foo go tsenngwe leitlho ka ekete go tlaa tshabelela kgaolo ya Borwa thata. Ba ne gape ba ngongorega ka ditsela dingwe tse di sa tsamaegeng mo metseng ya bone mme ba supa gore dingwe di tlhoka go tlhabololwa ka go tshelwa lokgarapana fa dingwe di tlhoka motshela kgabo. Mokhanselara Binkie Moalosi wa Lorolwane o buile ka seemo se se maswe sa tsela ya Lorolwane a re mo nakong eno ga e tlhoke go gopiwa mme e tlhokana le go tshelwa lokgarapana. O ne gape a supa matshwenyego ka go phatlaladiwa ga motlakase mo motseng oo a re go lobaka ba o letetse mme ga gona thuso epe. Mokhanselara wa Molapowabojang East Rre Calvin Matlale ene o ngongoregile ka motshelakgabo o o tswang ko Maruswa le Motlhwatshe o tlolela ko Molapowabojang a re go mosola thata gore o nne mo seemong se se siameng bogolo jang ka ba tepo loapi ba tlhalositse fa go solofetswe pula e namagadi ngwaga ono. A re eseng jalo bana ba mafelo ao ba tlaa nna le bothata jwa go ya sekoleng ko Molapowabojang fa pula e ka na ka bontsi a re mme bangwe ba bone ba tlaa bo ba kwala ditlhatlhobo tsa lokwalo lwa bosupa ko dikoleng tse dipotlana ko motsing oo.
politics
7
Ba rotloediwa go lema dinawa
Balemi ba rotloeditswe go tsaya tsia dikgakololo tsa balemisi mabapi le go lema dijwalo tse di emelanang le seemo sa loapi. Kgakololo e dule ka molemisi wa Gakuto kwa kgaolong ya Kweneng, Mme Gabaoitse Tiroyaone, kwa bokopanong jwa gagwe jwa beke le beke le balemi. Bokopano jo bo tshwarelwa kwa masimong a Letlhakane gaufi le Gakuto. Mme Tiroyaone a re maikaelelo ke go atumela balemi gore thuto e amuwe ka bophara. Balemi ba rutwa go inaakanya le methale ya segompieno ya temo. Mme Tiroyaone a re kwa tshimong ee dirisiwang go ruta, ba lema dinawa mme ba pitikolole mmu. Ba o ngapa fela fa ba yang go tsenya peo teng. A re mangapo ao a tshwara metsi lebakanyana. Molemisi a re ba tlaleletsa dijwalo monontshane ka matlhare jalo ke sone se di nnang ditala ntswa go le letsatsi. A re se ba se dirang mo temong e ba e lemileng se dirwa ke maloko mo masimong a bone go netefatsa fa thuto e e bereka. Mme Tiroyaone a re ba lemile dinawa ka jaana ba tebo loapi ba ne ba tlhalositse fa selekanyo sa pula se tsile go nna boutsana. A re sika loo nawa le kgona go emelana le seemo seo. Lebaka le lengwe le ba neng ba e lebile ke gore dinawa di tsenya madi a mantsi fa di rekisiwa. O bile a bolela fa dinawa di robiwa morago ga kgwedi tse tharo e bile nawa e sa tshwenngwe ke diji gape bareki ba e rata. Mme Tiroyaone a re temo ya tshomarelo bokgola e batla go kabakanngwa dijwalo ngwaga le ngwaga. O file sekai sa gore fa o lemile dinawa teng ga re o leme se e seng sika la dinawa ngwaga o o lateleng. A re se se dira gore menontshane e e tserweng ke dinawa e busediwe ke sejalo se sele. “Re rotloetsa balemi go tlhatlhoba mmu gore ba tle ba itse gore go tlhaela kotla efe mme ba e reke,” a tlhalosa jalo. Ofisi ya selemisi e ne gape e ruta balemi go isa mmu kwa matlhatlhobelong kwa Sebele. O gakolotse balemi gore ba itlwaetse go tlhagola ka jaana mohero o ja menontshane e kabong e ya kwa dijwalong tsa bone. A re thotloetso ke gore fa ba sena go roba, ba tsee karolo nngwe ya letlhaka ba e sile ba bo ba e fa leruo fa e nngwe ba e tlogela mo tshimong go lwantsha diji le go busetsa manyoro a tlholego mo mmung. Mongwe wa balemi, Mme Sone Joseph, a re fa e sa le ba inaakanya le sekolo se, temo ya gagwe e tokafetse thata. A re go lema dinawa go mo tswela mosola thata. O boletse fa a lema hekere tse tlhano tsa dinawa fa a kgonne mme a kile a boelwa ke dikgetsi tsa 50 kg di le masome a matlhano le bobedi mo ngwageng mongwe.
economy_business_and_finance
3
Go sa latlha matlakala sentle ga go a siama
Kgosi Ramonnye Matlapeng wa Tlokweng o supile fa batho ba aparetswe ke mathata a ba a itiretseng a a bakiwang ke matlakala. Kgosi Matlapeng o supile fa go latlhela matlakala mo tikologong ya ba bangwe e le boloi, a supa fa batho bangwe ba itira baitimokanyi ka ba ipaya jaaka ekete ga ba itse mme ba itse gore ba latlhela matlakala ao bosigo. O ne a baya sekai ka temana ya baebele e e supang fa erile kwa tshimologong Modimo a tlhola motho, mme a mmaya mo tshimong ya Eden e e neng e le phepa. A re jaanong mo malatsing ano, batho ba letleletse Saatane go ba dirisa go kgotlela tikologo ka go tlatsatlatsa matlakala. Kgosi Matlapeng o ne a bua jalo fa a ne a amogela baeng kwa letsatsing la phepafatso tikologo bosheng. Kgosi o boletse fa go dira jaana go senya madi a puso le gone go senya nako ka leswe le le dirwang ka bomo, a bo a kopa Batlokwa go lebelela batho ba ba kgotlelang tikologo ya bone, le gone go e rata ba bo ba e phepafatse, ka jaana kgosikgolo ya bone e le motho yo o ratang go busa morafe o o phepa le ene a rata bophepa. Erile a ntsha la gagwe, mopalamente wa Tlokweng Mme Same Bathobakae a tlhalosa fa go latlhela matlakala gongwe le gongwe go turela puso, a supa fa metseto le matlakala a a latlhelwang mo tseleng e le matlhabisa ditlhong, a bo a gakolola setshaba go intsha mo mokgweng oo. Mopalamente o gwetlhile mongwe le mongwe go somarela tikologo, a supa fa botsogo e le jwa mongwe le mongwe, a bo a tlhalosa fa matlakala a tsenya diphologolo mo diphatseng. O boletse fa go phepafatsa go simolotse kwa lefatsheng la Australia ka ngwaga wa 1989, mme go phepafatsa moo ga oka baithaopi ba le 300 ngwaga o o latelang.
society
9
Mmabatho o thusa dikole tsa Selebi Phikwe
Lekgotla la bopelotlhomogi la Mmabatho Foundation le abetse dikole tse dipotlana le tse dikgolwane tsa kgaolo ya Selebi Phikwe Botlhaba didirisiwa tsa maranyane di akaretsa khomputara, mechine ee ntsifatsang dipampiri le didirisiwa tse dingwe. E rile a amogela dimpho tse mo boemong jwa boeteledingpele jwa dikolo tse, mogokgo wa sekole sa Moepong, Mme Dorcus Olebile, a bolela fa dimpho tse ele go lemogwa go bereka ka natla ga dikole tsa Selebi Phikwe Botlhaba ke ba lekgotla la Mmabatho Foundation. O tlhalotsitse fa dikolo tsa Selebi Phikwe di tsweletse ka go dira sentle mo dithutong le ntswa di lebaganwe di dikgwetlho di le mmalwa. A re maduo a dikole tsa Selebi-Phikwe a supile fa di kgona go phadisanya le dikole tsa lefatshe leno ka bophara e bile di kgona go balelwa mo dikoleng tse di dirang sentle mo lefatsheng leno. Mme Olebile o boletse fa go bereka ka seopo sengwe ga baruta-bana ba dikole tsa Selebi Phikwe ele gone go dirang gore dikole di dire sentle mo dithutong. O boletse fa dimpho tse di tlaa thusa go tokafatsa maduo a dikole tsa bone le go fedisa dikgwetlho tse ba ntseng ba kopana le tsone mo tirong ya bone. Modulasetilo wa lekgotla la Mmabatho Foundation, Mme Daisy Molefhi, o boletse fa lekgotla la bone le tlhamilwe ka ngwaga wa 2016 ka maikaelelo a go tokafatsa matshelo a setshaba, a tlhalosa fa Mmabatho Foundation e lemoga boleng jwa thuto mo tlhabololong ya matshelo a setshaba. A re Mmabatho Foundation e eletsa go bona mongwe le mongwe a bona tshwanelo ya go amogela thuto ntle le dikgwetlho tse a tshelang ka tsone, ka jalo a re lekgotla le tla a tswelela ka go nna le seabe mo tlhabololong ya thuto go bona gore bana ba amogela thuto ee maleba. O tlhalositse fa tiriso ya maranyane mo thutong ya nako eno ele maleba e bile e tlhofofatsa kafa bana ba ithutang le kafa baa rutiwang ka teng. A re ka ngwanga wa 2017, Mmabatho Foundation e abetse baithuti ba ba dirileng sentle mo dikoleng tsa Selebi Phikwe madi aa tshwarang P30 000 ele tsela ya go ba kgotlhatsa gore ba tswelele ba dira ka natla mo dithutong tsa bone. Mme Molefhi o boletse fa ba abetse dikolo dimpho ka ba lebile letlhoko lele mo go tsone ka ba buisantse le dikole tse pele go lekola matlhoko a bone go bona gore ba ka thusiwa jang. O tlhalositse fa didirisiwa tsa maranyane tse ba di abileng di akaretsa dikhomputara dile masome a mane le metshine ee ntsifatsang dipampiri e metona le e mennye, tse a boletseng fa di tla abo di ntshafadiwa ke lekgotla la gagwe fa di senyega. Fa a tswa la gagwe Rrateropo wa Selebi Phikwe Rre Molosiwa Molosiwa o tlhalositse fa lekgotla la Mmabatho Foundation le supile fa le kgathala ka tlhabololo ya thuto ya lefatshe leno. O boletse fa dimpho tse ditla nna le seabe mo go tokafaleng ga maduo a dikole tsa Selebi Phikwe tsedi tsweletseng di dira sentle ntle, mme a lebogela Mmabatho Foundation go supa fa ba kgathala ka tlhabolololo thuto ya lefatshe leno. BOKHUTLO
education
4
Kgosi o lela ka tsela le tlhaelo ya dikoloi
lick to see more pictures Mogolwane wa lephata la ditsela, Rre Ishmael Rannoko a re le fa ba tlhaelelwa ke didirisiwa, tsela e e golaganyang Moralane le Mosolatshane e tlaa gopiwa go tokafatsa seemo sa yone. Rre Rannoko o ne a tsibogela mafoko a ga Kgosi Keoganne Modisapodi wa Moralane gore tsela e na le lobaka e sa gopiwe mo e kgoreletsang mosepele wa go batla ditlamelo kwa metseng e mengwe jaaka Shoshong, kwa phuthegong ya kgotla e e neng e buisiwa ke mothusa tona wa lephata la banana, metshameko le tlhabolo ngwao, Rre Dikgang Makgalemele kwa Moralane ka Labone. Rre Rannoko a re mo nakong eno, ba na le motshine o le mongwe o o gopang ditsela tsa mmu mme go tsaya lobaka go baakanya ditsela tsotlhe mo kgaolong. A re mo bogompienong, motshine o santse o gopa tsela kwa Dibete mme e tlaare go wetsa tiro eo, o fudugele kwa tseleng ya Moralane. O tlhalositse gape gore thulaganyo ya go abela tiro eo konteraka e e tlaa e dirang mo sebakeng sa ngwaga e tsweletse. Rre Rannoko a re e tlaare thulaganyo eo e santse e tsweletse, ba tlaa dira maano a go tokafatsa tsela ka go thapa dikonteraka tse di potlana go e dira. Kgosi Modisapodi o ne a supa gore tsela e na le lobaka e sa gopiwe mme go nna thata go bona ditlamelo ka nako. O supile gore fa go tlhagoga diemo tsa tshoganetso jaaka bolwetse, go sa nne motlhofo go ragosetsa molwetse kwa a ka bonang thuso e e botoka teng, mathata e le seemo sa tsela e sa tsamaegeng. Kgosi Modisapodi o kopile gape gore khansele e tsibogele go rema ditlhare tse di mo thoko ga tsela e e tswang Shoshong e ya Mosolotshane. “Tsela ya Shoshong/Mosolotshane le yone e hupeditswe ke ditlhare re mo diphatsheng tsa go dira dikotsi,” Kgosi Modisapodi a supa. O ikuetse ka tlhaelo ya dikoloi kwa kgotleng ya Moralane, a re le fa mapodisi a dira ka natla go lwantsha borukuthi, letlhoko la koloi le folodisa maiteko a bone. A re Moralane ke mongwe wa metse e e kgakala le ditlamelo jalo seemo sa tsela le tlhaelo ya dikoloi di dira gore go nne thata go goroga kwa Shoshong kwa ba bonang ditlamelo teng. “Go botlhokwa go nna le koloi go fefosa mosepele wa go batla ditlamelo tsa botsogo le tse dingwe,” a supa. E rile a tsibogela kgang ya tsela ya Shoshong/Mosolotshane, mothusa mokwaledi wa khansele potlana ya Mahalapye, Rre Detto Molatlhegi o ne a supa fa e le boammaaruri tsela eo e hupeditswe ke sekgwa. O supile fa mo ngwageng tse pedi tsa madi ka go latelana, khansele e ntse e sena madi a go rema ditlhare mo matlhakoreng a tsela. Rre Molatlhegi a re ofisi ya gagwe e kgonne go bona madi a a tla dirisiwang go tokafatsa seemo. E rile a tsibogela kopo ya komiti ya ditlhabololo tsa motse ya gore Moralane a abelwe koloi ya kokelwana, mooki go tswa kwa sepateleng sa Shoshong, Mme Baoketsi Keletso a supa fa kopo ya bone e ka se kgonagale ka kgaolo e tlhaelelwa ke dikoloi. “Re na le dikoloi di le tharo fela tse di berekang kgaolo yotlhe ya Shoshong,” Mme Keletso a supa. Mopalamente wa Shoshong, Rre Makgalemele a re seemo sa ditsela tse di sa tsamaegeng ke selelo lefatshe ka bophara. A re mopalamente wa Nata/Gweta o kile a ntsha tshutiso kwa Palamenteng gore go tlhamiwe lekalana le le tlaa itebaganyang le go tlhabolola ditsela. A re seo e ne e le maiteko a go batla tharabololo ya seemo sa ditsela se se sa jeseng diwelang. Mo go tse dingwe, Rre Makgalemele o gakolotse morafe wa Moralane go tswa ka maano a a ka thusang go tokafatsa matshelo a bone. A re, e ne yare bosheng a le mo phuthegong le baeteledipele ba metse e e mo kgaolong ya gagwe kwa Shoshong, mongwe a tswa ka mogopolo wa gore ba dire motshelo wa ditena go thusa go agela ba ba tlhokang thuso le matlwana a boiteketso a morafe. A re motse mongwe le mongwe o tlaabo o kgobokanyetsa ditena tseo mo kgotleng. Rre Makgalemele a re go aga matlwana a boitiketso a morafe go ka thusa go tokafatsa seemo sa botsogo le go lwantsha bolwetse jwa mabele jo bo digang boleng jwa leruo. E rile a itebaganya le lenaneo la nyeletso lehuma, Rre Makgalemele a re o santse a dumela gore ditshingwana tsa merogo tsa mo malwapeng di ka dira botoka. O supile fa bangwe ba ba di filweng ba paledisiwa ke tlhaelo ya metsi a re go botlhokwa gore koporase ya metsi e nne le seabe. “Ke buisana le bangwe ba boitseanape gore ba re thuse go di tsosolosa,” a tlhalosa. O gakolotse morafe wa Moralane go seka seka dikgwebo tse ba bonang di ka kgona go dirwa mo motseng wa bone a re “re tshwanetse re dumalane ka mananeo a go nyeletsa lehuma, re tswe ka megopolo go tlhama ditiro.” Rre Makgalemele a re go botlhokwa go rotloetsa bagwebi ba ba botlana, ba ba thusitsweng ka lenaneo la nyeletso lehuma gore ba kgone go itshetlela. A re go godisa ngwao le gone go ka tlhama metswedi ya khumo. O supile gape botlhokwa jwa go nna le mananeo a a rotloetsang botsogo le boitekanelo. “Dirang dikomiti tsa botsogo le itshidile mebele,” Rre Makgalemele a kgothatsa. A re ba lwantshe borukuthi, ba seka ba nna le tumelo ya gore go lwantsha borukuthi ke tiro ya mapodisi.
society
9
Boipuso jwa monongwaga bo tlhagola tsela
Go bolelwa fa boipuso jwa mono ngwaga e le matlhagolatsela a boipuso jwa 2016 jaaka Botswana a tla bo a ipelela dingwaga tse di masome matlhano a ntse a ipusa. Mo phuthegong e e neng e buisiwa ke dikomiti tse di eteletseng pele ditirelo tsa boipuso, Kgosi Pius Letsholo wa Woodhall o akgoletse morafe wa toropo eo go tshologela phuthego eo ka mmetela Fa ba a fa tekodiso ka mo ba tsweletseng ka teng, Rre Boineelo Sechane wa komiti ya dikereke o kopile dikereke go nna le seabe mo merapelong ya kgwedi ya Lwetse, a bo a ba kgothatsa go tla le dikhwaere tse di tla nnang le seabe mo dikgaisanong tsa moopelo. Moeteledi pele wa komiti ya mmabontle le rabontle ba boipuso, Mme Tebogo Thebe o tlhalositse fa ba gatetse pele ka jaana ba beile dipampiri tsa go ikopela go tsenelela kgaisano kwa dikgotleng mme dikgaisano di tla tshwarwa kgwedi ya Lwetse ele masome a mabedi le bosupa, kwa Civic Centre. Mme Boitshwarelo Molosiwa yo o eteletseng pele komiti ya dijo tsa Setswana, ene o boletse fa ba na le kgwetlho ya go latela dijo tseo ka jaana go tlhoka sepalamo, mme a supa fa ba emetse go kopana le molemisi gore a ba thuse go tlhopha ditswa temong tse di siameng. Mme Molosiwa o tsweletse a kopa ba ba itseng bao ba nang le dijo tsa Setswana le maungo a naga gammogo le ba ba ka tlang go ba tlhatlhelela ka kapei ya tsone go ba thusa gore ba kgone gore e re kgwedi ya Lwetse e simologa ba bo ba nale tsone. A re maikaelelo ke gore ditirelo tseo tsotlhe fa di dirwa go bo go ntse go nale dijo tsa Setswana. Moeteledi pele wa komiti ya metshameko, mmino wa Setswana le ngwao, Mme Rosinah Makgoeng ene a re ba tla rulaganya dikgaisano ba lebeletse dikarolo tse di farologaneng tsa mmino wa setso kakaretso, poko le metshameko ya Setswana, jalo a kopa ba ba eletsang go tsaya karolo go tlatsa dipampiri tsa ikopelo kwa dikgotleng. O boletse fa go tla bo go na le dikatso tsa ba ba dirileng sentle.Metshameko e mengwe ke ya kgwele ya dinao le bolotloa, e eteletsweng pele ke Rre Francis Tiro Mokwena yo a supileng fa banana ba le maoto a tshupa go tla bokopanong. Rre Mokwena a re ba rulagantse gore kgaolwana nngwe le nngwe mo go tse di lesome le bobedi, e baakanye batshameki ba bone ba maemo a ntlha go ba emela. O tsweletse a re keletso ke gore metshameko e simologe kgwedi eno e tlhola malatsi a le masome a mabedi le bofera bongwe, mme legato la bobedi le tshwarwe Lwetse ale masome a mabedi le bongwe, fa makgaola kgang one a tla nna ka letsatsi la boipuso. O tlhalositse fa go tla dirwa melawana e e tsamaisang metshameko eo mme o gateletse gore go seka ga dirisiwa batshameki ba ditlhopha tse di setseng di le teng Mokhanselara, Rre Batsile Dirameare o lebogile morafe thata go tla phuthegong eo ka mmetela mme a tlhalosa gore go atlega ga yone go supa fa molaetsa o tla goroga kwa go ba ba sa kgonang go tla, a tlatsa ka gore boipuso jo ba bo baakanyetsang ke jo bonang le ditiro ka jalo go rerisa setshaba go botlhokwa. O ba kgothaditse go tswelela ba tsena diphuthego ka makatla namane gore ba kgone go amogana megopolo. BOKHUTLO
politics
7
Matlala o bolokilwe
Mokhanselara yo o itlhophetsweng wa phathi Domkrag, Mme Gosego Matlala, o bolokilwe kwa Tlokweng ka mafelo a beke. Dibui ka go farologana di supile fa Mme Matlala a ne a le senatla, a rata go dira ka diatla mme ebile a sa rate go senyediwa nako. Rraagwe mogolo, Kgosi Kgosintwa Gaborone, o ne a supa fa ngwana wa ga monnawe a kaile fa a sa tsoga ka Laboraro fa a ile go mmaya kwa tirong, mme a gakgamadiwa ke go mo latolelwa ka le le latelang. Mogolowe Mme Ethel Matlala, o ne a tlhalosa fa moswi a ne a supa a sa tsoga malatsinyana pele ga a tlhokafala, a bolela fa ba ne ba tshwerwe ke mohikela ene le mmaagwe le ngwana wa gagwe, o tlhalositse fa ba ne ba mo ragosetsa kwa ngakeng gone ka Labone , e e neng ya feta ya rurifatsa fa a tlhokafetse. Mopalamente wa pele wa kgaolo ya borwa botlhaba, Rre Olebile Gaborone, o ne a tlhalosa fa ngwaga o o se monate mo lesikeng la bogosi, ka ba setse ba latlhegetswe ke batho ba le barataro. O tlhalositse fa botshelo bo na le dipaka, go na le motlha wa boitumelo le wa selelo, a bo a supa fa motlotlegi Matlala a tsere sebaka se se khutshwane thata mo khanseleng. Moemedi wa lesika go tswa Afrika Borwa, Moatlhodi Baatsi Nkabinde, o ne a supa fa a gakgamaditswe ke leso lwa ga Mme Matlala, a supa fa a ne a le senatla a rata go dira ditiro tse di dirwang ke borre. O supile fa moswi a ne a kgona go kgweetsa diteraka, ebile a ne a sa tshabe go bua se a batlang go se bua. Tona wa tsa botsogo ebile e le moemedi wa bomme ba phathi ya Domkrag motlotlegi Dorcas Makgato Malesu, o ne supa fa mme Matlala a ne a itshupa gore ke moeteledipele yo o tlhotlhwa. O kaile fa ba latlhegetswe ke monana yo o tlhaga, molwantwa ebile e le monana yo o nang le tebelopele, a supa fa e ne e le moeteledipele yo ba neng ba mo tlhomile leitlho. Moemedi wa phathi ya Domkrag, Rre Mpho Balopi, o ne a supa fa ba ne ba solofetse go le gontsi mo go mme Matlala, a bo a supa fa a ne a supa fa a ne a godisitswe sentle, a bo leboga ba lwapa la gagwe ka kgodiso e, a kopa gore phularong ya gagwe e tlise popagano mo lwapeng le lorato, bogolo jang mo go ba a neng a na le bone mo mokgatlhong. Mme Gosego Matlala e ne le ngwana wa botlhano wa ga mme le rre Mafikeng Gaborone, mme a belegwe ka kgwedi ya Morule e supa ka ngwaga wa 1978. O tsene sekolo se se botlana kwa Camp Primary, a ya go dira dithuto tsa gagwe tse dikgolwane kwa Legae Academy, a dira tse dikgolo kwa IBN Business School kwa Afrika Borwa a dira Diploma in Marketing. O simolotse go bereka kwa Planarch Architects ka 2001, a tsewa ke Soda Ash, a bereka mo makalaneng a a farologanyeng go fitlhela ka ngwaga wa 2014 fa a nna mokhanselara yoo itlhophetsweng wa kgaolo ya Borwa Botlhaba. O tlogela mmaagwe, bomogolowe ba le bane le ngwana wa mosetsana. BOKHUTLO
society
9
Nyeletso lehuma e belege banni
Lenaneo la nyeletso lehuma le tsweletse ka go dira sentle . E rile a bua mo potsolotsong bosheng, mokhanselara wa Mokobeng/Ngwapa, Rre Joseph Molamu, a supa fa lenaneo la nyeletso lehuma kwa metseng eo le tserwe ka dipalo tse di kwa godimo go feta dikgaolo tse dingwe tse di mo kgaolong potlana ya Mahalapye. O boletse fa batho ba le makgolo mararo le masome a roba bobedi ba tsere dihutshane ka lenaneo la nyeletso lehuma, ba le makgolo mabedi le lesome le bosupa bone ba tsere dikoko, fa a le mongwe a dira kgwebo ya meriri. O tlhalosa fa botlhe ba ba tsereng lenaneo ba dira sentle, go supa fa ba nyoretswe go fetola matshelo a bone. Rre Molamu a re fa Batswana ba ka tlhwaafalela go dirisa ISPAADD, LIMID le YDF go rua dikgomo le dihutshane ga mmogo le go bula dikoporase ba ka kgona go fedisa letlhoko la ditiro. Mokhanselara a re batho ba ka diragatsa maikaelelo a puso a gore ka 2017 lefatshe leno le bo le nyeleditse lehuma la nta e tshetlha fela fa Batswana ba tlhoafetse ba tshwaragane le puso mo ntweng e. O kaile fa puso e tsere kgato e tona ya go tlhoafalela go fa Batswana seriti ka ditsela tsotlhe tse di bonwang le ke sefofu tota, a supa fa boeteledipele le jone bo tshwanetse go nna ngatana e le nngwe le puso go netefatsa gore maikaelelo a a atlega. Rre Molamua a re baamogedi ba mananeo a ke bone ba ka intshang mo lehumeng fa ba ka nitama mo dithusong tse ba di neilweng go tlhabolola matshelo a bone le go tlhama ditiro. O ne a ba kgothatsa go tsaya nako e ntsi ba bereka mo dikgwebong tsa bone a bo a ba kopa gore dikgwetlho di seka tsa ba kgoba marapo mme ba kopane gangwe le gape ba amogane maele a go ka di fema. O ne a ba gakolola go nna ba bua ka mananeo a bone gope fela kwa ba tsamayang gone ka go dira jalo ke go ipapatsa.
economy_business_and_finance
3
Letsomo le tla a fokotsa tshenyo
Mopalamente wa Boteti Botlhaba, Rre Sethomo Lelatisitswe, a re go tsosolosiwa ga letsomo go tlaa hema tshenyo e e dirwang ke ditlou. Rre Lelatisitswe, yo gape e leng Mothusa Tona wa Botsogo le Boitetkanelo, o buile jalo mo diphuthegong tsa kgotla kwa merakeng ya Mmakgama, Nthane le Tsutsuga bosheng. A re go emisiwa ga letsomo go ne ga dira gore ditlou di ntsifale. A re Tautona Dr Mokgweetsi Masisi o ne a ntsha lekoko go sekaseka tse e leng matshwenyego a Batswana ka diphologolo. O boletse gape fa maikaelelo a ga Tautona e le go tlhofofatsa dilo tse di amang matshelo a setshaba. Rre Lelatisitswe a re go tlaa letlelelwa Batswana go dirisa bontlha bongwe jwa masimo a bone go dira dikgwebo, ba dira jalo ba sa fetole setlankana. O tlhalositse fa molao o mongwe e le wa gore matlhabelo aBotswana Meat Commission a ikemele ka nosi le gore Batswana ba kgone go rekisa leruo la bone kwa mafatsheng a go bonweng mmaraka kwa go one. Rre Lelatisitswe a re Tautona ga a na maikalelo a go emisa lenaneo lepe fela ebile o ikemiseditse go a tlhabolola. O ne gape a tlhalosa fa go okeditswe madi a phimolo dikeledi ya diphologolo tse diborai jaaka tlou go nna 100 per cent ya dilo tse di sentsweng mme ya dibatana yone e sa fetoga ka jaana go dumelwa gore motho o ka itshireletsa mo go tsone le leruo la gagwe. O ba tlhaloseditse gore puso e okeditse dituelo tsa badisa go nna P1 000. Banni ba Mmakgama, Nthane le Tsutsutsuga ba ne ba lela ka tshenyo ya ditlou le letlhoko la metsi. Ba ne gape ba ngongorega ka gore lephata la diphologolo ga le tsibogele dipego tsa bone fa ba senyeditswe ke diphologolo.
society
9
Ba kopiwa go ntsha ba-na-le-bogole kwa mahure
Molaodi wa kgaolo ya Kweneng, Dr Temba Mmusi o kopile banni ba Moshaweng go seka ba baya ba-na-le-bogole ka fa mahure gore le bone ba tle ba akole mananeo a puso jaaka Batswana ba bangwe. E rile a bua mo phuthegong ya kgotla ka Labobedi (Phalane a le lesome le motso) kwa motseng oo, Dr Mmusi o ne a tlhalosa fa go fitlha mo-na-le-bogole e le go mo rontsha ditshwanelo tsa gagwe ka jaana go na le mananeo a a faphegileng a a itebagantseng fela le bone. O ne gape a kgothatsa morafe ka kakaretso go ikopela mananeo a puso a nyeletso lehuma le a go tlhama mebereko ka dipalo tse di kwa godimo ka jaana madi a a ka ba thusang a le teng. A re batho go lebega ba ipeile fela mo lenaneong la Ipelegeng ntswa e se tiro e le fela go leka go ba tlodisa melatswana, mme a ba kgothatsa go leka mananeo a tshwana le la LIMID le a mangwe a nyeletso lehuma ka jaana maduo a one a ka nna a sennelaruri fa a tshwantshanngwa le la Ipelegeng. Mo go tse dingwe, Dr Mmusi o ne a kgothatsa ba lephata la kabo-ditsha go letlelela banana go dirisa diphatlha tse di mo gare ga metse go simolola dikgwebo, a re ba ka dira jalo ka taelo ya gore ba seka ba dira madirelo a sennelaruri mme ba itse gore nako e setsha seo se batliwang ba tlaa fuduga. A re se ke ka jaana diphatlha dingwe di kgona go nna dingwaga ngwaga go ntse gotwe di emetse go tlhabololwa mme go sena sepe se se dirwang mo go tsone. Dr Mmusi o ne gape a kopa morafe wa motse oo le maphata a puso go lomagana gore ditirelo di tle di tsamae ka bobebe go ya kwa bathong, a re tsela nngwe ya go kgona seo e ka nna go tsosolosa dikomiti tsa bodirela-puso tsa motse. Dr Mmusi o ne gape a tlhalosetsa banni ba motse oo fa letlhoko la dikoloi le apere lefatshe leno ka bophara. O ne gape a tlhalosa fa a tlaa latedisa gore ke ka go reng mananeo a puso a nyeletso lehuma a goroga ka boutsana kwa motseng oo. O ne a tlhalosa jalo morago ga gore modulasetilo wa komiti ya ditlhabololo tsa motse, Rre Kagiso Bafitlhile a kae fa bontsi jaw bodiredi kwa motseng jaaka baoki le molemisi ba sena dikoloi, mme a re se se dira tiro ya bone bokete. Rre Bafitlhile o ne gape a ngongorega ka bonya ja mananeo a nyeletso lehuma kwa motseng ntswa baikopedi ba sa bolo go sekasekwa. Le fa go ntse jalo, Rre Bafitlhile o ne a lebogela maiteko a mangwe a puso jaaka go shafatsa mangwe matlo a borutelo kwa sekolong sa motse oo, matlo a mabedi a boroko, mme le fa go ntse jalo a kopa gore matlo ao a borutelo a okediwe ka jaana a santse a tlhaela. O ne gape a kopa gore kokelwana e okediwe e tsenngwe kamore ya pelegisetso. Mooki mogolo wa kgaolo-potlana ya Letlhakeng, Mme Midah Mogonono o ne a tlhalosa fa letlhoko la madi le dira thata gore kokelo eo e okediwe, mme a re ba lekile go oketsa bodiredi ja kokelo eo e le tsela nngwe ya go tokafatsa ditirelo. A re koloi ya kokelo eo e sa le e ntshitswe mo tirisong ka ntlha ya gore e ne e setse e onetse thata mme e sa kgone. E rile a a fa malebo, mokhanselara wa kgaolo eo Rre Rutang Rasega a lebogela leeto la ga molaodi, a re mo nakong e ntsi fa ba buisa diphuthego tsa kgotla ba na le go palelwa ke go fa batho ditlhaloso tse di tsepameng ka jaana di a bo di batla bone balaodi ka sebele. O ne gape a supa fa motse wa Moshaweng e le mongwe wa e metona mo kgaolong eo, mme ka jalo a re o tshwanetswe ke ditlhabololo tse o di lekaneg jaaka kokelo e kgolwane le go tshela sekontere ditsela tse di o lomaganyang le metse e e mabapi, bogolo jang wa Molepolole ka e le one o gantsi ba tsayang ditlamelo kwa go one. Batho ba motse oo gape ba ne ba kopa gore ba fudusetswe kwa kgaolong ya Molepolole e nne gone kwa ba tsayang ditlamelo teng, ba re mo nakong ya gompieno ba di tsaya kgakala kwa Letlhakeng.
society
9
Ba kgalelwa go nna maoto a tshupa
Banni ba Jackalas I ba kgaletswe go sa tla ka dipalo tse di kwa godimo kwa moletlong wa pulo semmuso wa dikago tsa kokelwana ya motse wa bone. Fa a bua mo boemong jwa ga Rre Samson Guma yo a leng mopalamente wa kgaolo ya botlhophi ya Tati Botlhaba, modiri kwa ofisisng ya mopalamente, Rre Mpaphi Zibochwa o ne a supa fa go swabisa go bo tshologelo ya morafe e sa nna e e kalo kwa tirong eo. A re go sa tla ka bontsi ga banni kwa tirong eo e e neng e tshwerwe ka Matlhatso go a tlhobaetsa ka go ka fa ba sesole sa Botswana ba ba neng ba ba abela dikago tseo kakanyo ya gore ga baa itumelela thuso ya bone. Rre Zibochwa o ne a tlhalosa fa go agwa le go abiwa ga dikago tseo e le sesupo sa ka fa sesole sa lefatshe leno se kgathalang ka matshelo a batho ka teng. A re tiro e ba e dirileng ka go atolosa kokelwana ya motse oo ga e gakgamatse ka makalana a a farologaneng a sesole sa Botswana a nna gangwe le gape a otlolola letsogo go thusa setshaba le go fokoletsa ba ba tlhokileng lesego manokonoko a botshelo. Rre Zibochwa o ne a gwetlha makalana a mangwe a puso le a a ikemetseng go ikitaa ka thupana go thusa puso mokgweleo wa go tlamela Batswana ba ba nang le letlhoko. E ne e rile go le pele a amogela kokoano e e neng e tsene moletlo oo, Kgosi Tapson Jackalas a phophotha legetla ba sesole sa Botswana ka tiro e ntle a ba e diretseng morafe wa gagwe. A re go a itumedisa go bo ba ne ba seka ba lelala puso gore ke yone e ba thuse go dira tiro eo, mme ba ne ba itlhotlhora dikgetsi go thusa banni ba motse wa gagwe. Kgosi Jackalas o ne a ba lebogela seabe sa bone mo go thuseng lefatshe leno go gagabela kwa maitlamong a lone a gore e re ka ngwaga wa 2016 Batswana e bo e le tshaba e e kutlwelobotlhoko e bile e kgathalelana. Fa a latlhela la gagwe, mogolwane go tswa kwa sesoleng kwa Francistown, Lieutenant Colonel Nicholas Motswagole, o ne a supa fa ba tseetse kwa godimo mokgosi o puso e o tlhabileng wa gore Batswana ba nne tshaba e e tshegetsanang. A re e re ka mo sesoleng dikgang tsa botsogo di tsewa ka tlhwaafalo ka temogo ya fa lesole le le sa tsogang sentle le ka seke le kgone go dira tiro ya lone ka botswerere, ba ne ba bona go le botlhokwa gore ba rotloetse botsogo jwa setshaba ka go thusa go tokafatsa go abiwa ga ditirelo tsa botsogo. Fa a gatelela masisi a ba tsaang dikgang tsa botsogo ka one, Lt. Col Motswagole o ne a supa gape fa ba diretse kokelwana ya motse oo tshingwana ya merogo. A re ba lemogile fa go amogelela ditirelo fa go siameng, ga mmogo le go ja dijo tse di rileng go na le seabe se setona mo go nneng le botsogo jo bo eletsegang. Lt Col Motswagole o tlhalositse gape gore e re le ntswa maikaelelo a bone kwa tshimologong e ne e le go agela motlhoki ntlo ya bonno, go sa nna teng ga motho yo o neng a tlhoka thuso ya mothale oo mo motseng go ne ga ba fa sebaka sa go dira tiro e e sologelang botlhe molemo mo motseng. Mogolwane wa tsa botsogo mo kgaolong ya Bokone Botlhaba Mme Matildah Tema le ene o ne a iteela legofi bobelotlhomogi jwa masole. A re diphaposi tse tharo tsa motlaleletsa tse di agilweng ke ba sesole di nolofaditse go menagane go abiwa ga ditirelo tsa botsogo mo kokelwaneng ya motse oo. A re pele ga kago eo, ditirelo di tshwana le go kala bana di ne di direlwa kwa ntle, fa balwetse le baimana ba ne ba fapaanela phaposi e le nngwe. Mme Tema o ne a tlhomamisetsa batsena-tiro eo fa ba botsogo ba tshwaragane le bogogi jwa motse ba tlaa dira ka natla go tlhokomela dikago tseo. Bokhutlo
politics
7
Komiti ya loeto lwa ga tautona wa pele e weditse tiro
Komiti e e neng e rulaganyetsa leeto la tsamaya sentle la ga tautona wa pele e abetse kgotla ya Palapye ditilo di le makgolo a mane tse di rekilweng ka madi a a neng a sala morago ga leeto ya bo ya rolela bogogi tse e di dirileng. Motshwara madi wa komiti, Rre Lawrence Bodilenyane o tlhalositse fa madi otlhe a a neng a kgobokantswe e le P444 572 mme ga sala P21 100 yo o dirisitsweng go rekela kgotla ya Palapye ditilo. Rre Bodilenyane a re tsotlhe di tsamaile ka fa tshwanelong e bile ba dirile gotlhe mo ba ka go kgonang go kgotsofatsa morafe ka go rerisana le bogogi ga mmogo le mopalamente wa kgaolo. O akgoletse beng ba dikgwebo le banni tshwaragano e ntle e e ba kgontshitseng go dira tiro eo mo nakong e khutshwane, a re kemo nokeng ya dikhamphani, beng ba dikgwebo le batho ka bongwe ka bongwe e ne e le ya maemo a ntlha. Pego eo e ne ya itumelelwa ke boeteledipele jwa motse ba bo ba e amogela le go supa fa ba itumedisitswe ke ka fa komiti e dirileng ka teng mo nakong e khutshwane e ba neng ba e neetswe go dira tiro eo, e e eng e le mashetla e bile e tlhokana le go dirwa ka manontlhotlho. E ne ya re a rola ditilo, mopalamente wa Palapye, Rre Moiseraele Goya a supa fa go sena sepe se a se ngongoregelang, a re morafe ga o ke o tlhoka go ngongorega, segolo jang mo ditirong tse ditona mme a akgola komiti a re e dirile ka botswapelo mo nakong e khutshwane. A re therisano ke sengwe sa tse di fenyang tsotlhe mme ga go na motho yo o ka senyang a sa dire. O ne a rolela mothusa kgosi, Rre Michael Maforaga ditilo tseo a re go mo go bone gore ba di baya kae ka e le tsa kgotla ya bone. BOKHUTLO
politics
7
Banni ba Dimajwe ba a iteka
Kgosi Kebadiretse Kebonemang wa Dimajwe a re banni ba leka ka bojotlhe go obamela melawana e e beilweng ke puso go hema go tsenwa ke mogare wa corona. O boletse mo potsolosong bosheng gore molaetsa wa gore go itshirelediwe jang go tila mogare o gorogile sentle ebile o aname mo motseng, mme sebe sa phiri ke gore banni ba koo ba tshela matshelo a a farologaneng le a metse e metona. A re banni ka bontsi ba lemile ebile ba ruile mme seemo se tsile ka nako ya letlhafula mme ba tshwanelwa ke go lekola masimo le go nosa leruo ba bo ba boela kwa malwapeng a bone. Kgosi Kebonemang o file sekai ka bangwe ba mo nakong eno ba santseng ba ise ba tsenye metsi mo malwapeng mme ba gelela kwa baagisaning a re ba tshwanelwa ke go tswa mo malwapeng a bone. A re bangwe ba apaya ka dikgong mme ba tlamega go ya go rwalela pele ba ka baya pitsa mo isong. Le fa go ntse jalo, a re masimo a banni a gautshwane le motse mme o ba gakolotse go dira se se tshwanetseng. A re o ba gakolotse gape gore ba seka ba kgobokana mme o lemogile gore ga go na motsamao o o sa tlhokafaleng mo motseng fa e sale puso e laola gore go nniwe mo malwapeng. Mo go tse dingwe, Kgosi Kebonemang o a akgoletse khamphane ya metsi go dira gotlhe mo e ka go kgonang go bona gore banni ba bona metsi ka nako tsotlhe ka e le one a dirisiwang thata go thibela kanamo ya COVID-19. BOKHUTLO
health
6
Mokgatlho o thusa go tiisa malwapa
Modulasetilo wa mokgatlho wa Dingwetsi Association, Mme Grace Silver, o kopile bomme ba dingwetsi go tlhwaafalela go tlhokomela le go aga malwapa a a tiileng. Mme Silver o buile se mo bokopanong jwa mokgatlho kwa Lerala bosheng. O tlhalositse fa bomme bangwe ba dule mo tseleng mme ba sa tlhole ba batla go thusa borre mo malwapeng. A re basadi bangwe ba tsaya dikgang tsa malwapa a bone ba bo ba di bolelela ba ba seng maleba ka jalo o gwetlhile bomme go emisa go dira jalo ka a re go thuba malwapa. O tsweletse a tlhalosa gore borre ba tlhomilwe e le ditlhogo mo malwapeng go ya ka molao wa Modimo mme go supagala fa mo malwapeng ka bontsi bomme ba gapetse borre seemo sa bone sa go nna tlhogo ya lelwapa.. O tlhalositse fa mokgatlho wa Dingwetsi Association e le mokgatlho wa bomme ba dingwetsi ba ba ilang tlhalo e bile gape ba sa rotloetse go thuba malwapa ga banyalani ba bangwe. A re mokgatlho o o tshwentswe thata ke dikgang tsa go thubega ga malwapa tse di ileng kwa godimo le batho ba ba nnang mmogo ba sa nyalana ka jalo maikaelelo a bone ke go ruta le go fa bomme maele ka go tlhokomela lelwapa, go ruta basha ba ba mo nyalong go tlhokomela nyalo ya bone, go bua le go rutana le borre ka kago ya lelwapa le gone go fa bomme ba ba godisang bana ba le nosi maele a botshelo. Mme Silver o tlhalositse fa lenyalo mo molaong wa Modimo e le thulaganyo ya Modimo fa gare ga batho ba babedi mme e bile go sena gope fa go buiwang ka tlhalo teng. Mme Silver o ne a supa fa lenyalo e le tshegofatso mme tlhalo yone e le phutso mo go yo o ka fitlhelwang a tsene mo go yone.O ne a gwetlha bomme le borre go tlhokomelelana mo nyalong ka e le sone se Modimo a se eletsang gore botlhe ba ka se dira. O ne a rotloetsa botlhe ba ba nnang mmogo ba sa nyalana go tsena mo nyalong.
society
9
Kgogakgogano ya sediba sa Radisele e bepile
Mopalamente wa Palapye, Rre Moiseraele Goya o kopile bannni ba masimo a Makoro le Modoole go kopanela sediba se se neng se epiwa ke khamphani ya Sterling fa ba dira tsela ya masimo a Radisele. Fa a buisa phuthego ya kgotla kwa Makoro bosheng, Rre Goya o kopile banni gore ba seka ba ithontsha tshwanelo ya gore puso e ba gokelele sediba se, jaaka fa go ne go solofeditswe. A re kgang ya moruthutha ka sediba e tshwanetse go fela gore puso e ba thuse gore ba se dirise go itshetsa, a tlatsa ka gore dipharologano di dia ditlhabololo. Rre Goya a re ba tshwanetse go dumalana le bontsi ka gore puso ya Botswana ke ya batho ka batho e e dumalanang le bontsi a re bontsi bo supa fa sediba e le sa morafe. A re palo e e potlana e e sa dumalaneng, e amogele seemo gore puso e tle e diragatse ditsholofetso tsa yone go gokela sediba. O gakolotse lephata la temo-thuo gore fa ba se gokela, ba se ka ba dirisa leokwane ka gore le ka sokodisa ka go fela, mme a kopa gore ba dirise marang a letsatsi ka o ne ga ana go nna a batla madi kgapeta kgapetsa. Mopalamente Goya o kopile banni gore ba tshwaragane, ba utlwane, go rene kagiso le thokgamo ga reng ga bone gore ba tle ba dirise sediba ka neelano. O gakolotse komiti e e tsamaisang sediba go bitsa phuthego go fa pego ka se se diragalang gore banni le bone ba nne le kitso ka sediba sa bone, ba emise dikgogakgogano tse di ka se keng di ba ise gope. Mogolwane wa tsadiso ya leruo kwa Palapye, Rre Kabelo Dintwe e ne o supile fa dikgogakgogano tse di tlaa felela di bakile gore puso e lese ka tsholofetso e e neng e dirilwe nako ya fa e adima sediba se mo go bone go se dirisa. A re puso e ne e rile e tlaare fa e fetsa ka sone, e tlaa ba direla tharabololo ya sennelaruri ya go se ba gokelela gore ba tle ba se itsamaisetse ka mo ba ka kgonang ka teng.
society
9
Makhaselara a tlhalosediwa ka merero ya thuto
Mogolwane wa lephata la thuto wa kgaolo ya Legare, Rre Sane Mooketsi, o tlhaloseditse makhanselara a kgaolo-potlana ya Boteti ka merero ya lephata la thuto. Rre Mooketsi o ntshitse tlhaloso e kwa phuthegong ya khansele ya kgaolo-potlana ya Boteti ka Labotlhano a re tiro ya lephata la thuto ke go fa thuto boleng jo bokwa godimo e bile e le maleba e akaretsa botlhe. Rre Mooketsi o ba tlhaloseditse ka tsa phiro a re mo kgaolong ya Legare ba hira le, go tlhatlosa maemo, le go fudusa babereki ba dikamogelo tsa C-band go ya ko tlase. A re barutabana ba nakwana bone ba hirwa sebaka sa ngwaga fela. E rile a tlhalosa ka dikgwetlho tse ba nang le tsone a re ba sa ntse ba na le kgwetlho ya lenaneo la phiro la Oracle, a re go ne go na le babereki ba le makgolo a marataro ba ba senang diphatlha le ntswa ba hirilwe. O tsweletse a re phiro e tshwanetse ya dirwa fela fa go na le phatlha ya tiro. Rre Mooketsi a re ba leka go baakanya seemo sa lenaneo le e bile ba kopile diphatlha tsa tiro tse disha. A re dikgwetlho tse dingwe tse ba kopanang le tsone ke tsa barutabana ba ba ganang phiro ga mmogo le tlhatloso maemo ba lebile mafelo a ba isiwang kwa go one, kana ba na le mabaka a a farologanyeng. O tsweletse ka gore letshwenyego le lengwe le ba nang le lone ke la barutabana ba ba ntseng lobaka mo lefelong le le lengwe. Rre Mooketsi a re maikaelelo a bone ke go fudusa ba ba ntseng lobaka mo lefelong, ga mmogo le go sala morago tsamaiso ya phuduso ya barutabana. E rile a itebaganya le go baakanngwa ga dikole, a tlhalosa gore maikaelelo a bone ke go di baakanya mo ngwageng wa botlhano mongwe le mongwe. A re gantsi ba kgoreletswa ke tlhaelo ya madi, a re dikole tse di mo seemong se se maswe ba tlaa di kopela mo lenaneong la ESP. A re mathata a mangwe a ba kopanang le one ke a tshenyo ya dikago e e dirwang ke bana ba dikole,a tlhalosa gore ba ya go dira molawana wa gore yo o senyang a duele. O ne a tlhalosa fa lenaneo la Target 20 000 e le go leka go rutuntsha banana ba ba sa berekeng ka dikitso, a tlhalosa gore tiro ya kgaolo ke go kwadisa banana ba bo ba romela kwa ofising kgolo Gaborone, mme dikole tsone di rulaganya le ba ba atlegileng fela. Rre Mooketsi a re mo palong ya 20 000 go tserwe banana ba le 13 045, ba le 1 372 ba weditse dithuto tsa bone, a re ba le lesome le bobedi mo go bone ba bone ditiro. Mokhanselara wa Kedia/Mokobaxane Rre Dikgang Orapeleng o ile a botsa gore barutabana ba ba nang le dithuto tsa diploma thulaganyo ya go ba isa dikoleng gore ba ikoketse e dirwa jang. O ne gape a re banana ba Tirelo Setshaba ga ba tlhaloganye gore tota tiro ya bone ke eng le gore e ya go ba solegela molemo jang. Mokhanselara wa Letlhakane Botlhaba, yo gape e leng mothusa modulasetilo wa khansele ya Legare Rre Ketshwereng Galeragwe a re sekole sa ithutelo ditiro sa brigade se sa le se lela ka lenaneo la bone la tiro (organization structure) nako kgolo ke eno ga se ise se e bone, e bile ba sa le ba tsewa ke goromente ga ba tlhatlosiwe maemo. Rre Galeragwe o ne gape a ntsha letshwenyego la go diega ga madi a itshetso a baithuti ba brigade. Mokhanselara wa Mopipi, Rre Matshwenyego Shaka a re fa palo ya barutabana e e beetsweng sekole e sa lekana ke eng se se paledisang gore go kabiwe diphatlha tse di tlhaelang. Le gore ka gore barutabana ba maemo a C band ba hirwa mo kgaolong ke sone se se dirang gore go nne le mathata a tlhaelo ya barutabana. O bile a supa letshwenyego la barutabana ba ba nnelang ruri mo lefelong. Mokhanselara wa Moreomaoto/ Khumaga Rre Thomas Kgethenyane, a re o ipotsa gore ke eng gotwe mmaraka wa barutabana ga o yo ntshwa go na le diphatlha mo dikoleng, le gore a phatlha ya tiro ke ya motho kana ke ya sekole.BOKHUTLO
education
4
Tlotlang ngwao - Masisi
Kgotla ke nngwe ya mafelo a a santseng a supa fa ngwao e itsetsepetse. Bomme ba ya kgotleng ba rwele ditukwi, ba okegile magetla ebile ba sa letlelelwe go apara marokgwe. Go solofelwa gore borre bone ba apare dibaki fa ba ya kgotleng. Baeteledipele ba santse ba rotloetsa setshaba go itse ka ditso le tlholego ya bone e sere mo nakong e tlang ba bo sa itlhaloganye. Le fa go ntse jalo, tona wa Merero ya Ofisi ya Ofisi ya ga Tautona le Bodirela Puso, Rre Mokgweetsi Masisi, o kgothaditse morafe wa Bakgatla ba ga Mmanaana go tlotla le go lemoga ngwao ya bone. Rre Masisi a re ba tshwanetse go dira seo ka go tlotla bogosi, kgotla le go tsena ditiro tsotlhe tsa morafe ka mokatakata. O buile jalo bosheng kwa moletlong wa go ipelela ngwao le dikgafela o o neng o tsenwe ke mapalamente, dikgosi, makhanselara le dikgosana go tswa Moshupa le Thamaga. Tona Masisi, yo gape e leng mopalamente wa Moshupa, o tsweletse ka go tlhalosa fa ngwao e somarelwa ka go kwalwa. “Ke kopa gore le etse mafatshe a humileng. Fa le bona ba na le matlo kgotsa mafelo a polokelo ngwao a tlhabologileng, ke gore ba kwala le go dira ditshwantsho tsa motshkinyego ka sengwe le sengwe se amanang le ngwao ya bone, mme ba se bapatse go dira madi le go fetisetsa kitso kwa dikokomaneng tsa bone,” Mopalamente Masisi a gakolola. Fa akgela, mogolwane wa ofisi ya metshameko le ngwao mo Thamaga, Rre Orometswe Maotwanyane, o ne a tlhalosa fa lephata la bone le lemogile fa kitso ya ngwao le ditso e tlhaela. Ka jalo, a re o gwetlha dikgosi le magosana go ikitaya ka thupana go kwala dibuka tsa ngwao. “Kgosi Keineetse Sebele, nako e tlang ke solofela gore o tlaabo o sa bolele ka ditso tse o di badileng mme ele tse o di kwadileng; fa re sa ikele tlhoko re ka se tsoge re itse gore lesika la rona le atile jang,” Rre Maotwanyane a gakolola. O ne a gakolola bogogi jwa motse go fa tetla ba ditshwantsho tsa motshikinyego le bakapa ditshwantsho go ba kgobokanyetsa ditiragalo tsa ngwao ba simolola ka yone meletlo ya go ipelela ngwao; go itsa gore mo nakong e tlang ba bo ba di reka mo go bone ka tlhwatlhwa e kgolo. Rre Maotwanyane o ne a bolela fa lephata la metshameko le ngwao le ikaelala go tswelela le rotloetsa meletlo ya ngwao ka go ntsha madi le go fa thuso epe e ka tlhokafalang fa go na le thulaganyo e e tlhamaletseng. Mo nngweng ya ditshupo tsa ngwao, go ne ga supiwa ntlo ya Setswana e go boletsweng fa e agilwe ke bahumagadi ba dikgosana tsa Thamaga. Mohumagadi wa kgosana ya Kgosing, Mokgobo Moshagana o tlhalositse fa ntlo eo e bopetsweng ka mmu, ebo e kgaphiwa ka boloko. Mohumagadi Moshagana a re karolo ya dikgosana e ne ele go ba remela ditlhomeso le go rulela ka bojang jwa motshikiri. ,Mo ntlong eo go ne go bopetswe kobotlo ebile go na le mhogole le setallasi se se neng se pegile ngata ya lengangale le kgetsi ya mmidi; se ele go supa ka fa goneng go tshelwa ka teng bogologolo. “Re thaile ntlo e ka go kokotela legong fa gare mme re bo re funelela mogala mo go lone go re ntlo e nne le popego. Mebu e re e dirisitseng go batega ka yone re e epile kwa lentsweng la Sisitajwe,” Mma Moshagana a tlhalosa. Ere dikgang di eme jalo, kgosi ya Bakgatla ba ga Mmanaana, Gobuamang Gobuamang o ne a ntsha kitsiso ya gore etlaare ngwaga o tlang go sena go bolotswa letsema manyalo a tlaa emisiwa. “Ka letsatsi la botsalo jwa Morena, ngwaga o mosha, le paseka tota ga gona go letlelelwa manyalo. Kgang e re santse re tla e buisana le balaodi le bogogi jwa motse,” Kgosi Gobuamang a konela. Bokhutlo
arts_culture_entertainment_and_media
0
Sebipeng mpa ka mabele
Bathoba Komana mo kgaolong ya Bokone Bophirima ba kgadile ba sa kgwe mathe mokgwa o ba boletseng fa e le selo modiro mo motseng wa bone wa go fitlha dirukutlhi. Ba buile jalo mo phuthegong e e neng e tsentswe kwa motseng wa bone ke Ramapodisi a Maun Rre Kenanao Badumetse mo bosheng a le mo leetong la gagwe la go ipegela morafe. Fa a tswa la gagwe Rre Ketlaabareng Pelonomi o boletse fa mokgwa oo o atile fela thata mo motseng wa bone. A re batho ba reka dinama tse di tlang kwa go bone di le mo dibekeng e bile gantsi e le dinama tsa bogodu. Le fa go ntse jalo, a re se se makatsang ke gore batho ba mothale oo, ke ba ba sa ruwang le fa e le sepe tota. Rre Gosirang Noke ene o boletse fa lesika e le mathata mo borukutlhing jwa Komana. A re le fa go senngwa jang, go senya batho ba ba itsiweng, mme ga go mokgwasa ope o o ka tswang. A re seemo seo se buseditse motse wa bone kwa morago mo e bileng ba setse ba le mo lehumeng ka leruo la bone le itseelwa fela. O tlhalositse fa le yone ntebele ke go lebele e e thusang metse e mengwe, e itaya se folletse ka ba setse ba tshaba go laelana fa ba tsamaya. Batho gape ba kgadile thata bogodu jwa ditante tsa bakenti ba e leng bone ba tshwereng leruo la bone. Ba boletse fa bogodu jo bo ngomola pelo fela thata ka e bile dirukutlhi tsa mothale oo di tsaya ditante mme di tlogele dilwana tsa batho mo lebaleng. Fa a ba kgwa dikgaba Rre Badumetse o ba kopile go thusa sepodisi ka go tshwaraganela go lwantsha borukutlhi a bo a kgala thata batho ba ba rekang ditante tsa puso ntswa ba itse fa di utswilwe. A re ntebele ke go lebele e tshwanetse ya dirisiwa ka e thusa fela thata fa batho ba seyo mo gae. Rre Badumetse o boletse gape gore mokgwa wa go fitlha dirukutlhi ga o a siama e bile go reka dithoto tsa mothale oo ke molato o motho a ka o sekelang. BOKHUTLO
crime_law_and_justice
1
BDP ga nke e ipone tsapa - Kgathi
Mopalamente wa Bobirwa, Rre Shaw Kgathi a re Botswana Democratic Party (BDP) e tla a tswelela ka go tokafatsa matshelo a Batswana ka go tsisa mananeo a a ka tlhabololang matshelo a bone. Rre Kgathi o buile seo mo phuthegong ya phatlalatsa kwa Moletemane mo kgaolong ya Bobonong. A re BDP ke sekao sa phathi e ka kgonang go busa e bile motlhala wa ditiro tsa yone o a bonala. A re maloko le Batswana ka kakaretso ba tshwanetse go tswelela ba tlhopha Domkrag, ka gore mananeo a tshwana le a temo thuo a LIMID, ISPAAD, la banana la go itshimololela dikgwebo la YDF a kgonne go ntsha banana mo lehumeng mme bontsi bo ile jwa tlhamela ba bangwe ditiro ka one. Rre Kgathi, yo eleng motshwaralela tona mo ofising ya ga tautona, o supile fa mananeo a Tirelo Setshaba le Ipelegeng ele mangwe a a dirisiwang go fokotsa manokonoko a lehuma. A re Batswana ba itlhokomele mo diphathing di tshwana le ya Botswana Congress Party, e e supang fa e ya go emisa mananeo otlhe a akolwang ke Batswana, mme e sa supa mananeo ape a yone a botoka go gaisa a Domkrag. Mopalamente Rre Kgathi a re Batswana ba tshwanetse go kgaogana le phathi ya BCP e bile ba seke ba e tlhopha ka e dirisa mafoko a a botlha mo ipapatsong ya yone. Godimo ga moo, o ne a kopa maloko a Domkrag go nna bonolo le maitseo fa ba le mo ipapatsong ya bone. A re ope yo eleng leloko la Domkrag ga a tshwanela go gagautlhana le ope wa kganetso mo ipapatsong ka seo se ka tsisa dikgotlhang. Fa a ama ditlhabololo tsa motse wa Moletemane, yo o tsentsweng mo kgaolong ya Bobonong go tswa mo go ya Tswapong Bokone, a re ene le moemedi wa khansele Rre Elijah Basinyi ba tla tswelela ka go buelela motse o gore o akole ditlamelo le ditlhabololo. Rre Kgathi a re motse o o tlhoka tsela ya sekonotere, e golaganyang motse o le wa Tsetsebye; go gokela metsi a tswang kwa letamong la Thune gore khampane ya Bokomo Richmark e tswelele ka go dira mme e tlhamele banni diphatlha tsa mebereko. O ile a supa ntlhopheng wa bokhanselara Rre Basinyi mme a kopa banni ba Moletemane go mo tlhopha, a supa fa BDP e solofetse go tlhophiwa ke batho ba le 1 000 mo kgaolong eo. Kgaolo ya Moletemane ka ditlhopho tse di fetileng e ne ya fenngwa ke phathi ya BCP. Le fa go ntse jalo, Rre Kgathi o kopile banni ba motse oo go e busetsa mo go ya Domkrag mono ngwaga. Fa tswa la gagwe Rre Basinyi, o kopile banni go mo tlhopha ka a nale bokgoni, a bo a ba tlhagisa gore ba se itlhabe ka thipa mpeng jaaka ba ne ba dirile ka go tlhopha BCP ka ngwaga wa 2009. Modulasetilo wa kgaolo ya Bobonong Rre Monkemedi Dingalo ene o galaleditse bontlhopheng ba peo letlhokwa ba a reng ba supile mowa wa lerato, ka go ikamanya le yo o fentseng go mo thusa mokgweleo. O kopile maloko le batlhophi ka kakaretso go tlhopha Rre Kgathi mo bopalamenteng le Rre Basinyi gore BDP e tswelele e busa. A re Rre Kgathi o nonofile e bile ka a itshupile bokgoni ka ditiro tsa gagwe e le tona ya banana metshameko le ngwao, mothusa tona wa temo thuo le mo ofising ya tautona. Rre Opelo Makhandela, ntlhopheng wa bopalamente kwa kgaolong ya Selibe Phikwe Bophirima o kopile Madomkrag go boelelana gore ba fenye ditlhopho tse di tlang. A re kagisano e e supiwang ke maloko e supa fa BDP e tsile go gapa kgaolo eo bonolo. Bokhutlo
politics
7
Monana o bona botshelo mo dihutshaneng
Monana wa Ditshukudu mo kgaolong potlana ya Molepolole/Lentsweletau Rre Topo Sekgethiso wa dingwaga tse di masome mabedi le bone o tlhalositse fa dipodi di bogadi bo gaofi. Fa a bua mo potsolotsong le BOPA, Rre Sekgethiso o ne a tlhalosa fa dipodi di sena dingalo go tlhokomelwa, mme e bile a supa fa di na le mmaraka o o botoka thata. O tlhalositse fa a sale a nna le lorato mo dipoding a santse a le monnye, a kaya fa le tsone di ne di mo rata mme selo seosa dira gore a felele a nna le kgatlhego mo go di rueng go leka matshelo ka tsone. Rre Sekgethiso a re morago ga go fetsa sekole, o ne a kopa madi ka lenaneo la banana mme a fiwa P 100 000 ka 2017, a supa fa a ne a reka dipodi di le masome a matlhano le bongwe, mo go tsone di le masome a mane le boferabongwe ele dinamagdi fa di le pedi e le diphoko. A re o rekile dipodi di santse di dusa mme mo nakong eno di setse di simolotse go tsala, a kaya fa thekiso le yone a setse a e simolotse. A re maikaelelo a gagwe a matona ke go rekisetsa ba LIMID le la nyelestso lehuma, mme e re le ba ba rekang ka bongwe le bone ba mo etletsa. A re le fa go ntse jalo, o lebanwe ke kgwetlho ya dibatana segolo jang dihutshane le le akaretsang phokoje le phiri a supileng fa le ba tlhorontsha thata mo kgaolong ya bone. O bile a supa fa gape podi le yone e tshabelelwa ke malwetse, mme a kaya fa a dirisana thata le bo ralophalo go mo tlhatlhelela thata ka fa a ka laolang malwetsi ao ka teng. Rre Sekgethiso a re ka e le gone a simololang o santse a lebane le kgwetlho ya tlhaelo ya madi mme a supa fa batsadi ba mo eme nokeng ka jaana ba mo adima madi go ka kopanya fa go tlhaelang teng gore a kgone go fitlhelela toro ya gagwe. O bile a rotloetsa banana go tsaya temo-thuo ka tlhoafalo ka jaana motho a ka e dirisa go itshetsa ga mmogo le go tlhabolola botshelo jwa gagwe. A re bontsi jwa banana ba bona go nna kwa masimo e le poelo morago mme a ba rotloetsa go sa tseyeng temo thuo jaaka itloso boduto mme ba e tseye jaaka kgwebo e ka nnang le seabe mo tlhabololong ya lefatshe. ENDS
economy_business_and_finance
3
End of preview. Expand in Dataset Viewer.

Daily News Dikgang

arXiv

Give Feedback 📑: DSFSI Resource Feedback Form

About dataset

The dataset contains annotated categorised data from Dikgang - Daily News https://dailynews.gov.bw/news-list/srccategory/10. The data is in setswana.

See the Data Statement for foll details.

Disclaimer

This dataset contains machine-readable data extracted from online news articles, from https://dailynews.gov.bw/news-list/srccategory/10, provided by the Botswana Government. While efforts were made to ensure the accuracy and completeness of this data, there may be errors or discrepancies between the original publications and this dataset. No warranties, guarantees or representations are given in relation to the information contained in the dataset. The members of the Data Science for Societal Impact Research Group bear no responsibility and/or liability for any such errors or discrepancies in this dataset. The Botswana Government bears no responsibility and/or liability for any such errors or discrepancies in this dataset. It is recommended that users verify all information contained herein before making decisions based upon this information.

Authors

  • Vukosi Marivate - @vukosi
  • Valencia Wagner

Citation

Bibtex Reference

@inproceedings{marivate2023puoberta,
  title   = {PuoBERTa: Training and evaluation of a curated language model for Setswana},
  author  = {Vukosi Marivate and Moseli Mots'Oehli and Valencia Wagner and Richard Lastrucci and Isheanesu Dzingirai},
  year    = {2023},
  booktitle= {SACAIR 2023 (To Appear)},
  keywords = {NLP},
  preprint_url = {https://arxiv.org/abs/2310.09141},
  dataset_url = {https://github.com/dsfsi/PuoBERTa},
  software_url = {https://huggingface.co/dsfsi/PuoBERTa}
}

Licences

The license of the News Categorisation dataset is in CC-BY-SA-4.0. the monolingual data have difference licenses depending on the news website license

Downloads last month
9
Edit dataset card
Size of downloaded dataset files:
11.8 MB
Size of the auto-converted Parquet files:
6.43 MB
Number of rows:
4,867

Models trained or fine-tuned on dsfsi/daily-news-dikgang