Hadamaden josiraw dantigɛkan
ɲebila
K’a d’a kan ko dine hɔrɔnɲa ni tilennenɲa ni lafiya sintin ye hadamaden bɛɛ danbe dɔnni n’u josiraw danmakɛɲneni ye,
K’a d’a kan ko hadamaden josiraw n’u kɔnni kɛra dannajuguya caman sababu ye minnu bɛ maaya ɲugun, ani ko hadamaden haju bɛɛ la gɛlɛnman ye de ka diɲe kura dabali min den si tɛ bali k’a hakilila fɔ nink’a dannasira batu, min den bɛɛ tangalen bɛ bagabagali ni ɲani ma,
K’a d’a kan ko a tɛ ɲɛ fo hadamaden josiraw ka lakana sariyabatufanga de fe yaasa muruti kana kɛ mɔgɔ ma jagoya ye tɔɲɔn ni degun kanma,
K’a d’a kan ko kanu jiidili ka kan ka kɔkɔrɔdon kabilaw ni ɲɔgɔn cɛ,
K’a d’a kan ko Diɲe kabilatɔn y’a ɲaniya dantigɛ kokura, kabilaw Bɛnkansɛbɛn kɔnɔ, ko ale sirilen bɛ hadamaden josira bɛrɛw la, hadamaden danbe n’a kiimɛ na, cɛ ni muso josiraw kɛɲɛni na, ani ko a b’a cɛsire maaya ka taa ɲe, diɲɛnatigɛ ka nɔgɔya hɔrɔnɲa jiidilen kɔnɔ,
K’a d’a kan ko tɔndenjamana bɛɛ y’a kandi ko a bɛ fara Kabilatɔn kan ka hadamaden josiraw n’a ka hɔrɔnɲa bɛrɛ lakana ani k’u waleya diɲe bɛɛ kɔnɔ,
K’a d’a kan ko fɔlen tɛ se ka tiimɛ a ɲɛ ma ni bɛn ma kɛ josiraw ni hɔrɔnɲa faamucogo kan,
Tɔn ɲɛjama y’a kanbɔ
Hadamaden josiraw dantigɛkan in ka kɛ diɲɛ fasojama n’a kabila bɛɛ kuntilenna ye, yaasa a ka basigi mɔgɔ kelen-kelen bɛɛ hakili la, ani maaya labɛnbolo bɛɛ kɔnɔ, u k’u cɛsiri kalan ni ladamuni fɛ ka josira ni hɔrɔɲasira ninnu batuli jiidi, ka fɛɛrɛ tigɛ faso kɔnɔ n’a kɔn kan ka sira ninnu jateli n’u waleyali nɛmɛnɛmɛ tiimɛ diɲɛ bɛɛ, tɔndenjamanaw yɛrɛ kɔnɔmɔgɔw fɛ, ani u ka marajamanw kɔnɔmɔgɔw fɛ.
Sariyasen fɔlɔ 
Hadamaden bɛɛ danmakɛɲɛnen bɛ bange, danbe ni josira la.
Hakili ni taasi b’u bɛɛ la, wa u ka kan ka badenɲasira de waleya u ni ɲɔgɔn cɛ.
Sariyasen 2
Bɛɛ ka kan josira ni hɔrɔnɲasira dantigɛlen ninnu bɛɛ la, wolomali fan si t’a la, janko siyawoloma, fari jɛya n’a finɲa, cɛya ni musoya, kan, diinɛ, politikisira ni miirisira jan o jan, fasowoloma ni sɛrɛwoloma, sɔrɔ ni bonda ni jɔyɔrɔwoloma fan o fan.
Wa mɔgɔ tɛ minɛ i bɔyɔrɔ ma, o dabolo mana kɛ fɛn o fɛn ye politiki ni sariya la ani diɲɛ kɔnɔ: o ka kɛ jamana wali dugukolo yɛrɛmahɔrɔn ye, wali kalifafen, wali maralen, wali dankari bɛ min ka setigiya la,
Sariyasen 3
Hadamaden bɛɛ ka kan ni kisi ni tanga ni hɔrɔɲa ye.
Sariyasen 4
Mɔgɔ si tɛ kɛ jɔn ye, wali bolokɔnɔmɔgɔ. Jɔnɲa ni jɔnjago jan o jan kɔnnen don.
Sariyasen 5
Mɔgɔ si ni man kan ka ɲangata ; dannajuguya ɲangini wali danbelakari ɲagagini man kan ka da i kan.
Sariyasen 6
Mɔgɔ bɛɛ ka kan ni jateli ye sariya fɛ yɔrɔ bɛɛ.
Sariyasen 7
Bɛɛ ka kan sariya la, bɛɛ ka kan ni lakanani ye sariya fɛ.
Bɛɛ ka kan ka kisi fisamanciyawalew ma minnu bɛ dankari kɛ Dantigɛkan in na, ani mɔgɔlaɲiniwale fɛn o fɛn bɛ na n’o ɲɔgɔn fisamanciya ye.
Sariyasen 8
Bɛɛ jo don k’i siri jamana sariyabolo ɲumanw na k’i josira bɛrɛw dankariwlew kɛlɛ, i josira minnu sɛmɛntiyalen bɛ jamana Sariyabaju fɛ.
Sariyasen 9
Bin man kan ka kɛ mɔgɔ si kan k’i minɛ, k’i datugu, wali k’i gɛn dugu la.
Sariyasen 10
Bɛɛ jo bɛ k’i fɛla da kɛnɛ kan kiirida tilennen bagabagabali kɔrɔ, a ka jo ni jalaki bɔ ɲɔgɔn na n’a ma kɛ ni mɔgɔlawoloma ye.
Sariyasen 11
Ko mana da mɔgɔ la, i tɛ minɛ sɔntigi ye fo kiiri k’i jalaki bange kɛnɛ kan i lapasalisira bɛɛ tiimɛnen kɔ.
Mɔgɔ te ɲangi k’a da kɛwale wali fili kan kɛwaati y’a sɔrɔ si tɛ jamana kɔnɔ wali jamanaw ni ɲɔgɔn cɛ min b’o jate ko jugu ye.
Wa ɲangili fana te da i kan ka tɛmɛn min tun bɛ sen na kan ko jugu kɛtuma na.
Sariyasen 12
Bin tɛ se ka kɛ mɔgɔ kan ka don i gundo la, i ka dukɔnɔkow la, i siso kɔnɔ an’i ka gundosɛbɛnw na, wali ka dankari kɛ i tɔgɔ ni danbe la.
Sariya ka kan ka bɛɛ tanga o binkanni ni dankari sugu ma.
Sariyasen 13
Bɛɛ ka kan ni taa-ninka-segin ye i fɛrɛ ma, ani i sigiyɔrɔ sugandili jamana kɔnɔ.
Mɔgɔ tɛ bali ka bɔ i ka jamana wali jamana wɛrɛ kono, ka tila ka segin i ka jamana kɔnɔ.
Sariyasen 14
Bɛɛ jo don ka bɔ mafiɲɛya kɔrɔ ka taga i kun kalifa yɔrɔ wɛrɛ, wa o jamana wɛrɛ man kan k’i jɛ kalifayɔrɔ la.
I man kan n’o josira ye n’i nɔminɛkun ye ko jugu kɛli de ye jaati forobasariya la walima kɛwale minnu bɛ Kabilatɔn kuntilenna n’a daliluw sɔsɔ.
Sariyasen 15
Mɔgɔ bɛɛ ka kan ni kabilaya ye.
Bin tɛ kɛ mɔgɔ si kan k’i jɛ kabilaya la, wali k’i bali ka kabilaya falen.
Sariyasen 16
Cɛ ni muso si mana se furu ye, siyako t’o la, kabilako t’o la, diinɛko t’o la, u ka kan ni furu ni denbaya ye.
U danma ka kan josira la furu dontuma n’a kuntagala kɔnɔ ani a sali kɛnɛ kan.
Furu tɛ se ka siri ni cɛ ni muso ma diɲɛ n’a ye faasi.
Sariyasen 17
I kelen na o, jɛ kɔnɔ o, mɔgɔ bɛɛ ka kan ni tɔgɔlafɛntigiya ye.
Bin tɛ se ka kɛ mɔgɔ kan k’i tɔgɔlafɛn minɛ i la.
Sariyasen 18
Bɛɛ b’i yɛrɛ ye miirisira ni taasi ni diinɛko la; o jo b’i yamaruya ka diinɛ n’i dannako falen, ani k’u waleya i kelen na wali i n’i jenɔgɔnw, kɛnɛ kan wali dunduguma na, kalan ni matarafali ni batu sen fɛ.
Sariyasen 19
Bɛɛ sago bɛ i miiriya la, ani i kakilila jirali; o la i tɛ bagabaga k’a da i miiriya kan, wa i jo bɛ ka miiriya ni kibaruyaw ɲini ani k’u gansi fo jamana fo jamana, jɛnsɛnnifɛɛrɛ sugu bɛɛ la.
Sariyasen 20
Bɛɛ sago bɛ ka jɛ dilan, ka ɲɔgɔɲew kɛ.
Mɔgɔ tɛ jagoya ka don jɛ la.
Sariyasen 21
Bɛɛ ka kan in jɔyɔrɔ ye i faso koɲɛw ɲɛkun na, i yɛrɛkun wali i dungɔlamɔgɔ sugandilen fɛ.
Bɛɛ ka kan ni jɔyɔrɔ ye, ɲɛnawoloma t’a la, i ka jamana forobabaaraw la.
Jamana dungɔ de ye forobafanga daga; a dungɔ ka kan ka jira kalada jɛlenw sen fɛ, bɛɛ ka kan forobakalada minnu na, gundo la wali o ɲɔgɔnna siraw la minnu bɛ sagolasugandili tiimɛ.
Sariyasen 22
Bɛɛ ye maaya den ye minkɛ, bɛɛ ka kan ni ɲɛsuma ye maaya kɔnɔ ; jamana ka magan ni jamanaw cɛ ɲɔgɔndɛmɛn ka kan ka kɛ sababu ye, jamana sariya n’a seko hukumu kɔnɔ, ka bɛɛ josira tiimɛ sɔrɔ ni diɲɛnatigɛ ni faamuya siratigɛ la, danbe ni mɔgɔ bɛrɛya yiriwali tɛ taa o minnu kɔ.
Sariyasen 23
Mɔgɔ bɛɛ ka kan ni baara ye, baaracogo ɲuman in baara nafaman; bɛɛ ka kan ka tanga baarantaɲa ma.
Baaraw mana kɛɲɛ, saraw ka kan ka kɛɲɛ ; mɔgɔ ma bɔ mɔgɔ la, bɛɛ ka kan o la.
Mɔgɔ o mɔgɔ n’i bɛ baara la, i ka kan ni sara sɛbɛ ye min bɛ i n’i ka denbaya sutura hadamadeɲa na, ani maaya lakanasira tɔ fɛn o fɛn n’a kun bɛ.
Bɛɛ jo bɛ ka mɔgɔ wɛrɛw fara i kan ka kaaratɔnw dilan, wali ka don baaratɔnw na, yaasa k’i nafasiraw makara.
Sariyasen 24
Bɛɛ ka kan i lafiɲɛ ni ɲɛnajɛ ye, ani baarawaati dannen hakɛ la, ani waati ni waati sɛgɛnnabɔ min tɛ sara la.
Sariyasen 25
Mɔgɔ bɛɛ ka kan ni sɔrɔ ye diɲɛnatigɛ la min bɛ kɛnɛya ni hɛɛrɛ sabati i n’i ka denbaya ye, i ko balo, fɛɛrɛbɔ, siso, furakɛli, ani maaya dɛmɛnsira gɛlɛnw; i ka kan ni dɛmɛn ye baarantaɲa ni bana ni dɛsɛ ni firiya ni kɔrɔ kɔnɔ, o n’a ɲɔgɔnna baanmako mana kɛ sababu ye k’i ka diɲɛnatigɛ sɔrɔsiraw tiɲe.
Bange ni deɲa ka kan ni dɛmɛn ni ladonni kɛrɛnkɛrɛnnen ye.
Den o den, a kɛra furu den ye o, a ma kɛ furu den ye o, bɛɛ ka kan lakanacogo kelen na maaya kɔnɔ.
Sariyasen 26
Mɔgɔ bɛɛ ka kan ni kalan ye.
Sara man kan ka bɔ kalan na, kalanbaju kɔni na fiyew.
Kalanbaju ye bɛɛ ma wajibi ye.
Fɛɛrɛkalan ni baarakalan ka kan ka forobaya; kalandakunba ka kan ka labila bɛɛ ye, fisamanciya t’a la, mɔgɔ o mɔgɔ n’i y’a sarati dafa.
Ladamuni ka kan ka ɲesin mɔgɔ bɛrɛya yiriwali ma, hadamaden josiraw matarafali ni hɔrɔɲa bajuw sinsinni .
A ka kan ka faamuya ni sabali ni teriya ɲɔgɔya kabilaw ni sibolow ni diinɛkulu bɛɛ ni ɲɔgɔn cɛ, ani ka Diɲɛ kabilatɔn ka lafiya basigiwalew yiriwa.
Bangebagaw fɔlɔ de sago bɛ u denw ladamucogo sugandili la.
Sariyasen 27
A bɛ bɛɛ sago la k’i nindon jama ka faamuyasiraw la, ka bɔ masiriw nunma, k’i nindon dɔnniya yiriwawalew la ani ka bɔ a hɛɛrɛ nunma.
Bɛɛ tɔgɔ n’i ka nafa ka kan ka lakana i ka dɔnko ni sɛbɛnko ni masiriko baara kɛlenw na.
Sariyasen 28
Bɛɛ jo bɛ k’a ɲini labɛn ka kɛ maaya la ani jamanaw cɛ la, min b’a to josira ni hɔrɔnɲa baju minnu dantigɛlen filɛ Dantigɛkan in kɔnɔ, olu ka sira sɔrɔ a ɲɛ ma.
Sariyasen 29
I ka hadamadenɲa yiriwali sirilen be maaya jɛkulu min na, o ka ci b’i kan.
Dan si tɛ josira taama ni hɔrɔnɲa tɔnɔbɔ la, fo sariya ka dan sigilen minnu kun ye ka tɔw josiraw ni hɔrɔɲasiraw gasi sigi, ani tilennenɲa ni basigi ni jama ka hɛɛrɛ tɛe taga wajibi minnu kɔ sariyafanga kɔnɔ ka olu tiimɛ.
O jow ni hɔrɔnɲasira ninnu tɛ boli cogo si la min be Kabilatɔn kuntilennaw n’a daliluw kota.
Sariyasen 30
Jɔyɔrɔ fɛn o fɛn dantigɛlen ye nin Dantigɛkan in kɔnɔ, Fanga wali jɛkulu wali mɔgɔ kelen sijo tɛ k’o minɛ yamaruya ye ka sira taama, wali ka walekɛ, min kun ye hadamaden josira ni hɔrɔnɲasira jiralen ninnu tiɲɛni ye.Kunnafoni ka ɲɛsin kɛnɛya baarakɛlaw ma, minnu bɛka Ebola kɛlɛ
Ebola yɛrɛ ye mun ye?
Ebola ye farigan jugumanba ye min bɛ sɔrɔ banakisɛ fɛ, jolibɔn bɛ a sen kɔrɔ (joli bɛ bɔ banabagatɔ fari la). A bɛ sɔrɔ banabagatɔ joli walima a farilaji fɛ, walima fɛn wɛrɛw fɛ banakisɛ bɛ minnu na.
A bɛ se ka denbaya kuturu bɛɛ faga. Tuma dɔw la, a daminɛ na a ni bana wɛrɛw bɔlen don.
Ebola taamasiɲɛw ye mun ye?
Farigan, kungolodimi, fangadɔgɔya, fasasiradimi, fɔɔnɔ, kɔnɔboli, kurukuruw, ɲɛkisɛw bilenyali, yegentu ani basibɔn (kɔnɔ na ani farikolo kɔ kan)
Ebola bɛ cogodi sisan?
Ka na se Utikalo tile 15 ma, fiɲɛbana, basibɔn ni farigan bɛ min sen kɔrɔ ni a tɔgɔ ye ko Ebola, o yera Gine (Lagine), Siyera Lewɔni, Liberiya ani Nizeriya jamanaw kɔnɔ
A mɔgɔ fagataw bɛ bi duuru b’ɔ kɛmɛ kɛmɛ sara la.
Bana in ma se Mali la fɔlɔ.
Ebola banakisɛ jɛnsɛnni bɛ bali cogodi?
A kunbɛncogo ɲuman ye mɔgɔw kana maga banabagatɔ la, sanko a farilajiw.
A nafa ka bon mɔgɔw ka to ka u tɛgɛ ko ka u saniya tuma bɛɛ.
A banakisɛ bɛ se ka to fiɲɛ na ka tile caman kɛ, o kama aw ka kan ka aw makoɲɛfɛnw bɛɛ saniya ni zawɛliji ye.
A banakisɛ bɛ jɛnsɛn cogodi?
Ebola bɛ sɔrɔ ebolatɔ farilaji de fɛ.
Wɔsiji, joli, kɔnɔboli, fɔɔnɔ, lawaji, jiyiriyaraw ani sugunɛ bɛ a banakisɛ lase mɔgɔ ma.
Laadala sukoya dɔw sen fɛ, mɔgɔw bɛ maga su la o fana bɛ kɛ sababu ye ka Ebola banakisɛ yɛlɛma.
Ebola fura ye mun ye?
Fura foyi ma sɔrɔ Ebola la fɔlɔ.
Kɛnɛyaso minnu sigilen don Ebola kɛlɛli kama, olu ka baara sinsinnen don a sɔrɔcogo kɛlɛli de ma dɔrɔn, ka fara banabagatɔw mabɔli kan ani ka waleyaw kɛ minnu bɛ u dɛmɛ ka u farilaji segin
Hali ni mɔgɔw hakilila ko banabagatɔw mabɔli tɛ fɛɛrɛ ɲuman ye walima a bɛ u somɔgɔw degun, ebolatɔw mabɔli tɔw la, o ye wajibi ye ka a sababu kɛ a banakisɛ ka farati ye ani a bɛ se ka denbaya bɛɛ lajɛlen minɛ
Jamana ɲɛmɔgɔw bɛka mun kɛ walasa ka dankari kɛ bana in na?
Mali bɛka fɛɛrɛ caman tigɛ a kama.
O fɛɛrɛw ye:
Ka dabaliw kuraya ani ka u sɛgɛsɛgɛ;
Ka jamana dondaw, ni a kɛnɛyasow ani sigida mɔgɔw kɔlɔsi;
Ka kunnafonisiraw sigi sen kan minnu bɛ kuma kɛnɛya sabatili taabolow kan;
Ni sɔmi kɛra mɔgɔ minnu ma, ka olu sɛgɛsɛgɛ, ka u mabɔ kɛnɛyabagatɔw la, ka u ladon ani ka u kɔlɔsi;
Ka sigida mɔgɔw kunnafoni, ka u bilasira ani ka bana in kunbɛnbaara bɛɛ kɔlɔsiKɔnɔbara
Furu ni biɲɛ ani nuguw bɛ farikolo yɔrɔ min na.
Kɔnɔfuru.
Fɛn min y’a kɛcogo bila
Fɛn min tɛ mɔgɔw dɔnfɛn kɔrɔ ye, walima fɛn min bɛrɛ bɛnnen tɛ.
Fɛn min bɔra a kɛcogo la.
Kurukuru
Gololabana don, min bɛ nɔ bila ɲɛda, disi walima kɔ la. A bɛ nɛn ta, tuma dɔw la a yɔrɔw bɛ fin.
A bana ka teli ka denmisɛnna mɔgɔw de minɛ (balikuw).
Kɔnɔnabana
Kɔnɔnabana balalen don min tɛ ɲɛ opereli kɔ tuma dɔw la.
Kɔnɔdimi gɛlɛn ni fɔɔnɔ k’a sɔrɔ kɔnɔboli tɛ a senkɔrɔ, o bɛ se ka kɔnɔnabana juguman kofɔ.
Dimikuntaalasurun
Dimi min bɛ cun mɔgɔ kan nka a tɛ mɛn n’a ma tunu.
Bana don min tɛ mɛn sen na.
Bana mɛnta tɛ.
Baliku
Waati min denmisɛnni bɛ kɛ baliku ye. A bɛ daminɛ denmisɛn san 13 la, ka taa a bila a san 19 na.
Dɔlɔtɔya
Minfɛn alikɔlima minni ka a dantɛmɛ i n’a fɔ biyɛri, ɔrɔmu, duvɛn, o n’a ɲɔgɔnna wɛrɛw.
Faritɛnɛ
Mɔgɔ dɔw fari tɛ fɛn dɔw kun. Gɛlɛya dɔw bɛ yen i n’a fɔ fariŋɛɲɛ, tiso, ani fɛndɔw kasa bɛ se ka na ni dusuɲugun walima bana ye. Fɛn kɛrɛn­kɛrɛnnen dɔw bɛ yen ni mɔgɔ ye olu kasa sama, k’u dun, k’i pikiri ni u ye walima ka maga u la, o bɛ se ka u tɔɔrɔ.
Faritɛnɛ
Mɔgɔ dɔw fari tɛ fɛn dɔw kun. Gɛlɛya dɔw bɛ yen i n’a fɔ fariŋɛɲɛ, tiso, ani fɛndɔw kasa bɛ se ka na ni dusuɲugun walima bana ye. Fɛn kɛrɛn­kɛrɛnnen dɔw bɛ yen ni mɔgɔ ye olu kasa sama, k’u dun, k’i pikiri ni u ye walima ka maga u la, o bɛ se ka u tɔɔrɔ.
Tumuw
Tumumisɛnni minnu bɛ kɛ ji walima nugu la, u tɛ se ka ye ni mikɔrɔsikɔpu (microscope) kunsɛmɛnajolisiraci.
U bɛ se ka kɔnɔboli ni tɔgɔtɔgɔnin bila mɔgɔ la ani ka nɛn sigi biɲɛ na.
Jiforoko
Den bɛ da ji min na wolonugu kɔnɔ (kɔɔli).
Ni a dayɛlɛla, a ka ca a la o bɛ tin daminɛ kofɔ.
Fari fan dɔ tigɛli
Farikolo fan dɔ tigɛlen ka bɔ a la.
Dimimadalan
Fura min bɛ dimi mada.
Jolidɛsɛ
Bana min bɛ joli dɔgɔya ka a ɲɛ yɛlɛma.
A taamasiɲɛw de ye: a tigilamɔgɔ bɛ sɛgɛn a yɛrɛma, a farikolo bɛ jɛya, a fanga fana bɛ dɔgɔya.
Aw ye sumayabana jolidɛsɛ lajɛ.
Furudimifura
Fura min bɛ kumuji cayali bali furu la ani ka furudimi kɛlɛ.
Banakisɛfagalan
Fura min bɛ bana kɛlɛ, ka banakisɛ faga.
Fɔɔnɔfura
Fura min bɛ fɔɔnɔ, walima dusukun ɲugun bali.
Fariŋɛɲɛfura
Fura min bɛ banamisɛnniw kɛnɛya i n’a fɔ mura ni fariŋɛɲɛ.
A bɛ fɔɔnɔ fana bali ani ka sunɔgɔ bila mɔgɔ la.
Banakisɛfagalan
Safinɛ walima furaji min bɛ banakisɛ bali ka bugun
Fasajafura
Fura min bɛ kɛ ka fasaja ni kɔnɔnugutikɛ furakɛ.
Pɔsɔnimafɛnw kɛlɛ fura
Fura min bɛ pɔsɔnimafɛnw kɛlɛ.
Tuma dɔw la a bɛ dilan ni so joli ye.
Bakamafɛnw kɛlɛfura
Fura min bɛ kɛ ka fɛnɲɛnama bakamaw kinda furakɛ i n’a fɔ sakinda
Nugubɔda
Nugubɔda don, a bɛ mɔgɔsigilan fila ni ɲɔgɔn cɛ.
Jolibolisiraba
Sira nafamaw don, joli bɛ boli minnu fɛ ka bɔ dusukun na ka jɛnsɛn farikolo tɔ la.
Nugubakun
Forokoni don, min bɛ bolokɔni hakɛ la, a nɔrɔlen don nuguba la.
Nugubakun
Nugu labanyɔrɔ don ka bɛn banakɔtaa bɔyɔrɔ ma.
Fɛn bɛnnen
Fɛn don min ka nɔgɔ, a lakananen don, a ka ca la a bɛ bɛn waati kɛrɛn­kɛrɛnnen na.
Jolisira
Joli bɛ boli sira min fɛ ka bɔ dusukun na ka taa farikolo tɔ la.
O bɛ dɔn dusukuntantanni fɛ.
Jolisira minnu bɛ joli lasegin dusukun na, olu tɛ tantan.
Jolisira
Olu ye siraw ye joli bɛ boli minnu fɛ farikolo la.
Banakisɛw
Banakisɛ fitiniw don, minnu tɛ se ka ye ni mikɔrɔsikɔpu tɛ. U bɛ yɛlɛmabana caman bila mɔgɔ la.
Banakisɛw
Banakisɛ fitiniw don, minnu tɛ se ka ye ni mikɔrɔsikɔpu tɛ. U bɛ yɛlɛmabana caman bila mɔgɔ la.
Banakisɛw
Banakisɛ fitiniw don, minnu tɛ se ka ye ni mikɔrɔsikɔpu tɛ. U bɛ yɛlɛmabana caman bila mɔgɔ la.
Jiforoko
Den bɛ da ji min na wolonugu kɔnɔ (kɔɔli).
Ni a dayɛlɛla, a ka ca a la o bɛ tin daminɛ kofɔ.
Joli min bɛ sɔrɔ dali fɛ dilan na
Bana gɛlɛya fɛ, ni banabagatɔ tɛ se ka a yɛrɛ yɛlɛma dilan na, o bɛ joli bila a fari la.
Subagaya
Kɛwale minnu bɛ jɛnsɛn ka mɔgɔ hakilila yɛlɛma subagaw ni dabali fɛ.
Mɔgɔ dɔw dalen don a la ko u ka bana ye subaga nɔ ye walima ko subaga ye a ɲɛjugu jɔ u la.
Ŋunaŋuna
Biɲɛ bɛ ji kunaman ɲugujiman min dilan ka a mara fiye kɔnɔ,
ale de bɛ tulumafɛnw yɛlɛmani nɔgɔya furu fɛ.
Nɔ
Nɔgɔ bɛ nɔ fitini min bila farikansi bɔda la, ɲɛda, disi walima kɔ la.
Nɔgɔ
Nɔgɔ bɛ nɔ fitini min bila farikansi bɔda la, ɲɛda, disi walima kɔ la.
Fiyelakuru
Tansiyɔn
Joli fanga bonyali jolisiraw ma.
A dɔgɔya ni a caya bɛ bɔ mɔgɔ si hakɛ ni a ka kɛnɛya hakɛ de la.
Boloci kuraya
Boloci kurayali walasa ka fanga lasegin fura la kura ye.
Boloci kuraya
Boloci kurayali walasa ka fanga lasegin fura la kura ye.
Banakɔtaa kɛli
Banakɔtaa kɛli ye ka nɔgɔ labɔ kɔnɔ na.
Dilanbagaw ka tɔgɔ.
Izinitigiw bɛ tɔgɔ min da u ka fɛn dilannenw na.
A furaw bɛ feere ni tɔgɔ kɛrɛn­kɛrɛnnen ye, tuma dɔw la u da ka gɛlɛn ni a ladege ye. Izini ka tɔgɔdalen
Dilanbagaw ka tɔgɔ.
Izinitigiw bɛ tɔgɔ min da u ka fɛn dilannenw na. A furaw bɛ feere ni tɔgɔ kɛrɛn­kɛrɛnnen ye, tuma dɔw la u da ka gɛlɛn ni a ladege ye.
Sindimi
A ka ca a la muso sin b’a dimi jibaatɔya dɔgɔkun fɔlɔ walima a kalo fɔlɔ la,
o bɛ se ka kɛ sababu ye ka sin fan dɔ kalaya, k’a bilen, ani k’a funu.
Den nani a sen kan
Nin bangeni senfɛ den sigilan walima a sen de fɔlɔ bɛ na.
Banakisɛcamanfagalan
Fura min bɛ banakisɛ suguya caman faga.
Ni i ye a ni sipɛkitɔrɔmu sanga ɲɔgɔn ma, o bɛ banakisɛ damadɔ dɔrɔn de faga
Kanfileniw
Fiɲɛ tɛmɛsira don ka taa fogonfogon na. Adamaden bɛ ninakili o fɛ.
Fogonfogonbana
Bana min bɛ fogonfogon minɛ
Sigilan, bobara
Adamaden sigilan.
Kansɛribana
Kuru don min bɛ adamaden farikolo la ni a bɛ bonya fo ka se a tigi fagali ma.
Sukaromafɛnw
Dumuni timimanw ni sukaro.
Dumuni minnu bɛ fanga di farikolo ma.
Dumuni timiman
Farikolofanga dumuniw don i n’a fɔ kaba, malo, alikama, bananku pɔmutɛri ani je.
Bananku
Kumafɛn timiman don min bɛ sɛnɛ funtenima jamanaw na.
Pilatiri
Finimugu kologɛlɛn ni pilatiri min bɛ kɛ ka kolo karilen minɛ k’a sigi yɔrɔkelen fo ka se a kɛnɛyali ma.
Walani
Finimugu kologɛlɛn ni pilatiri min bɛ kɛ ka kolo karilen minɛ k’a sigi yɔrɔkelen fo ka se a kɛnɛyali ma.
Bugun
Ɲɛnabana min bɛ bugun kɛ ɲɛmɔgɔni kan
ni a bɛ yeli gɛlɛya a tigilamɔgɔw ma.
Ni i ye yeelen jɔ ɲɛmɔgɔni kan, a bɛ kɛ jɛman ye.
Sumu
Wo min b’a to banakisɛw bɛ don ɲi na k’a tiɲɛ.
Santigaradi
Minɛn min bɛ kɛ ka mɔgɔ farikolo kalaya ni a sumaya jateminɛ.
Mɔgɔ kɛnɛman farikolo funteni hakɛ ɲuman ye degere 37 ye.
Ji bɛ kɛ gilasi ye n’a bɛ degere 0 la, a bɛ wuli n’a bɛ degere 100 la.
Bangenugu da
Dayɛlɛyɔrɔ walima denso kan musoya kɔfɛla la.
Den nasira.
Joli don min bɛ kɛ mɔgɔ dogoyɔrɔ, a bolokɔni walima a dawolo la, o ye dana taamasiɲɛ fɔlɔ dɔ ye.
Den mɔjateminɛsɛbɛn
Kalo o kalo u bɛ den mɔcogo jateminɛ k’o sɛbɛn a kɔnɔ, o de b’a jira ko den bɛ ka fanga sɔrɔ ka ɲɛ.
Jibaatɔbana
Jiginni kɔfɛ bana. Nin bana in bɛ musow minɛ jiginni kɔfɛ.
Bana basigilen
Bana kuntaalajan walima bana min bɛ taa ka segin.
Joli ka taa ni segin
Joli ka taa ni segin jolisiraw la sɔnkun ka fiyɛli fɛ.
Kɔlɛ
Dawolo cilen fila ye.
Den min wolola ni nin bana in ye, i b’a sɔrɔ a nagalo cilen don fila ye. Namantɔrɔkɔ
Dawolo cilen fila ye.
Den min wolola ni nin bana in ye, i b’a sɔrɔ a nagalo cilen don fila ye.
Namantɔrɔkɔ
Dawolo cilen fila ye.
Den min wolola ni nin bana in ye, i b’a sɔrɔ a nagalo cilen don fila ye.
Kɔnɔdimi
Dimi don min bɛ sɔrɔ nugu ka samasamani walima kaliya fɛ
Sinjifɔlɔ
Ji fɔlɔ min bɛ bɔ sin na jiginni kɔfɛ.
A ɲɛ bɛ i n’a fɔ ji salasala nka witamini bɛ a la kosɛbɛ, wa a bɛ den tanga banaw ma.
Kirinni
A tigilamɔgɔ tɛ bɔ fosi kalama, a bɛ sɔrɔ: bana, joginda walima bagamafɛn dɔ fɛ.
Tuma dɔw la a bɛ laban saya ma.
Sigidamɔgɔw
Dugu walima sigida kelen mɔgɔw minnu ka taabolo, u ka sɔrɔw ni u ka gɛlɛyaw ye kelen ye.
Bana senkɔrɔ gɛlɛyaw
Gɛlɛya minnu bɛ don bana senkɔrɔ, k’a juguya.
Misali la kanjabana bɛ se ka don ɲɔni senkɔrɔ, ka bana tɔ gɛlɛya.
Farafinnɔgɔ
Farafinnɔgɔ ye furabuluw ni baganbow ɲagaminen ye ka u toli ka kɛ nɔgɔ ye.
Binjalan, furabulu jalanw, nakɔfɛn ɲamanw, baganbow bɛɛ bɛ kɛ farafinnɔgɔ ɲuman ye.
Kɔnpɛrɛsi
Finikunkurun don min bɛ kuru ka da fari fan dɔ la.
A bɛ se ka su jikalan walima jisuma na.
Ɲɛgolo kɔnɔna
Golo fɛgɛmani min bɛ ɲɛjɛman ni ɲɛgolo kɔnɔna lakana.
Ka bɔ ko kalama
Aw ye kirinni yɔrɔ lajɛ.
Kɔnɔja
Banakɔtaa jalen min bɔli ka gɛlɛn.
Sɔgɔsɔgɔninjɛ
Sɔgɔsɔgɔninjɛ tɔgɔ kɔrɔ don.
Magaɲɔgɔnna
Magaɲɔgɔnna.
Banabagatɔ bɛ se ka yɛlɛmabana jɛnsɛn ni a ni mɔgɔ wɛrɛw magara ɲɔgɔn na walima ka gɛrɛ ɲɔgɔn na.
Yɛlɛmabana
Bana min yɛlɛma ka di mɔgɔ wɛrɛ fɛ.
Ka bana yɛlɛma mɔgɔ wɛrɛ fɛ
Ka bana yɛlɛma mɔgɔ fɛ magaɲɔgɔnna senfɛ.
Bana bɛ se ka sɔrɔ pikiribiɲɛ tobibali fɛ hali ni a yeɲɛna jɛlen don.
Bangekɔlɔsifɛɛrɛ
Fɛɛrɛ o fɛɛrɛ bɛ se ka muso bali ka kɔnɔ sɔrɔ.
Tindimi
Fasaw jali walima u surunyali.
Wolonugu ka samasamaniba ka muso to tin na bɛ den bɔli nɔgɔya.
Fasaja
Kolotugudafasaw jali walima u surunyali min bɛ mɔgɔ dɛsɛ ka a bɔ a nɔ na.
Fɛn min man kan ka kɛ
Ko walima lahalaya min bɛ a jira ko fura dɔ man kan ka ta.
(Fura caman tali lagosilen don kɔnɔmaya waati.)
Kɔnɔɲama
Mɔgɔ fari bɛɛ walima fari fan dɔ ka bala ka kirin, I n’a fɔ a bɛ kɛ cogomin na kirikirimasiɲɛ walima kanjabana na.
Ɲɛ yɔrɔ min bɛ yeli kɛ
Ɲɛkisɛ jɛman yɔrɔ walima fɔlɔnwo min bɛka ɲɛfin datugun.
Bɔsi
Fari yɔrɔ minnu bɛ ja ka gɛlɛya samara ka gɛrɛntɛli fɛ walima senkɔniw ka ɲɔgɔn gɛrɛntɛ fɛ.
Gɔyɔ
Fari yɔrɔ minnu bɛ ja ka gɛlɛya samara ka gɛrɛntɛli fɛ walima senkɔniw ka ɲɔgɔn gɛrɛntɛ fɛ.
Bubagani
Fasa bɛ kirin; a bɛ mɔgɔ dimi.
Kaliya
Fasa bɛ kirin; a bɛ mɔgɔ dimi.
Jolisusama
Farafinfurakɛlaw ka jolisusamacogo don. Fari yɔrɔ min bɛ mɔgɔ dimi, o yɔrɔ bɛ ci ka wɛri walima bagan gere bari o yɔrɔ la k’a jolisu sama. Tasuma kun na.
Funu
Fari yɔrɔ dɔ bɛ funu ka ji ta.
Folofolo
Fara jɛman walima bugun don min bɛ kɛ kunsigi kɔrɔ.
Kungololakaba
Fara jɛman walima bugun don min bɛ kɛ kunsigi kɔrɔ.
Nuwo dayɛlɛlan
Fura don min bɛ nu gerennen dayɛlɛ walima k’a funu jigin.
Fiɲɛ
Den bɛ wolo ni fiɲɛ dɔw ye i n’a fɔ namantɔrɔkɔ, senkɔniw mabɔlen ɲɔgɔn na, walima bolokɔniw ni senkɔniw tɛmɛnen u hakɛ kan.
Dɛsɛ
Fɛn dɔ caman sɔrɔbaliya; dɛsɛ.
Jɛngɛnen
Fɛn min t’a dacogo la. A tɛ a dacogo walima a hakɛ la.
Farilajidɛsɛ farikolo la
Lahalaya min kɔnɔ farilaji bɔta ka ca n’a ji sɔrɔta ye.
Kɛrɛnkɛrɛnnenya la, o farilajidɛsɛ ka jugu denyɛrɛniw ma.
Kunfɛkuma
Hakiliɲagami min bɛ mɔgɔ bila kokuntan kɛ ni kumakuntan fɔ la.
Farigan jugumanba walima bana juguman dɔ bɛ se k’a bila mɔgɔ la.
Golo la
Fɛn min bɛ golo kofɔ.
Gololabana
Bana walima kisɛkisɛni minnu bɛ kɛ golo la.
Worokɔrɔbɔsi
Ni den ye ɲɛgɛnɛ kɛ a ka kusi la walima a dayɔrɔ la, a worokɔrɔla bɛ bilen, a b’a jenijeni.
Kɔnɔboli
Bojikɛ ka caya.
Balocogo
Mɔgɔ ka kan walima a man kan ka dumuni suguyaw n’u hakɛ min dun.
Fɛn dɔ bɔli farikolo la
Ji, kari walima nɛn bɔli farikolo la.
Mugu
Kolotuguda kolow bɔli ɲɔgɔn kan.
Mugu
Kolotuguda kolow bɔli ɲɔgɔn kan.
Musoya saniyali
A bɛ kɛ ni ji seriserili ye ɲɛfɛla la k’a ko.
Lojura
O ye hakililabana ye denmisɛnni bɛ bange ni min ye nalonya, a ɲɛ bɛ taa kalamɛnɛ fɛ, a fankelen bɛ sa ani k’a bolokɔniw misɛnya ka u surunya.
Tununi ji la
Ni mɔgɔ tununa ji la, a tigi tɛ ninakili.
Kɔngɔbana
Lahalaya min b’a jira ko mɔgɔ tɛ dumuni caman sɔrɔ k’a dun. O tigi bɛ fasa wa a fanga bɛ dɔgɔya, waati dɔw, a kɔnɔ bɛ bonya.
Tɔgɔtɔgɔnin
Boji ni jisalasala walima basi ɲagaminen don.
Banamisɛnni bɛ a bila mɔgɔ la.
Ɲɛnamini
Ɲɛnamini balalen, kɛrɛn­kɛrɛnnenya la kɔnɔmaya walima tin waati. A farati ka bon ba ni den bɛɛ ma.
Den jolikurulama
Den mɔtɔla ba dɛbɛ la, waati min a ka dɔgɔn kojugu.
Kɔnɔjitɔ
Den mɔtɔla ba dɛbɛ la, waati min a ka dɔgɔn kojugu.
Ko balalen
Bana balalen walima joginda mako ka kan ka don min na joona joona.
Lafɔɔnɔfura
Fura walima fɛn minta min bɛ mɔgɔ bila ka fɔɔnɔ.
Fura min bɛ ta ni dabali (pɔsɔnni) sera mɔgɔ kɔnɔ.
Fiyɛli
Ka ji kɛ ka mɔgɔ fiyɛ walasa a ka banakɔtaa sɔrɔ.
Fiɲɛbana
Bana min bɛ mɔgɔ caman minɛ ɲɔgɔn fɛ sigida la walima mara kɔnɔ.
Forobabana
Bana min bɛ mɔgɔ caman minɛ ɲɔgɔn fɛ sigida la walima mara kɔnɔ.
Jateminɛ
Sira min b’ a to fɛn dɔ ɲɛ ni a ɲɛbaliya bɛ se ka dɔn, walima k’a dɔn min sera ka kɛ. O bɛ kɛ ni kow ni lahalayaw sangali ye ɲɔgɔn ma sani baara dɔ ka sigi sen kan walima sani a ka ban.
Sɛgɛsɛgɛli
Sira min b’ a to fɛn dɔ ɲɛ ni a ɲɛbaliya bɛ se ka dɔn, walima k’a dɔn min sera ka kɛ. O bɛ kɛ ni kow ni lahalayaw sangali ye ɲɔgɔn ma sani baara dɔ ka sigi sen kan walima sani a ka ban.
Sɛgɛn kojugu
Farikolo sɛgɛn kojugu.
Karilabɔfura
Fura min bɛ sɔgɔsɔgɔbagatɔ dɛmɛ ka kari walima falaka labɔ a ninakilisiraw fɛ (fogonfogon ni fiɲɛ tɛmɛsiraw); sɔgɔsɔgɔ nɔgɔya fura don.
Waati dafa
Fura fanga walima a ɲɛci ban don sɛbɛnnen don a foroko kan.
Ni o waati sera, aw ye u fili.
Bangekɔlɔsi
Ka bange kɔlɔsifɛɛrɛw kɛ walasa ka den sɔrɔli n’a sɔrɔbaliya waatiw boloda.
Yɔrɔjanfɛyeli
Ka se ka yɔrɔjan fɛnw ye ka ɲɛ ka tɛmɛ yɔrɔsurun fɛnw kan.
Banakɔtaa lasecogo mɔgɔ kɔnɔ
Ka banakɔtaa lase a yɛrɛ kɔnɔ walima mɔgɔ wɛrɛ kɔnɔ, a ka ca a la o bɛ sɔrɔ dumuni, ji, walima bolokɔniw fɛ.
Banakɔtaa
Bo; nɔgɔ minnu bɛ bɔ banakɔtaa senfɛ.
Dendusukun tantankan lamɛnnan
Minɛn min bɛ kɛ ka den dusukun tantankan lamɛn k’a to a ba dɛbɛ la.
Kɔnɔ jilama
Aw ye Kɔnɔ jilama yɔrɔ lajɛ.
Farigan
Fari bɛ kalaya ka dantɛmɛ.
Dɛmɛ fɔlɔ
Ladonni teliman fɔlɔ walima furakɛli teliman fɔlɔ min bɛ kɛ banabagatɔ walima mɔgɔ joginnen na.
Murasɔgɔsɔgɔ
Mura jugumanba, tuma dɔw la, farigan, kolotugundadimi ni kɔnɔboli bɛ kɛ a senkɔrɔ.
Tɔnɔgɔ
Tumu minnu bɛ don biɲɛ ni farisogo yɔrɔ wɛrɛw la ka bana bila mɔgɔ la.
Tɔnɔgɔ dɔw bɛ don joli la ka ɲɛgɛnɛbilenni bila mɔgɔ la.
Kaliyakisɛ
Tumu minnu bɛ don biɲɛ ni farisogo yɔrɔ wɛrɛw la ka bana bila mɔgɔ la.
Tɔnɔgɔ dɔw bɛ don joli la ka ɲɛgɛnɛbilenni bila mɔgɔ la.
Joliseginfura
Balo nafama don min bɛ sɔrɔ nakɔfɛn kɛnɛw na.
Ŋuna
Yɔrɔnin min magaman don denyɛrɛni kungolo la.
Ŋuna
Yɔrɔnin min magaman don denyɛrɛni kungolo la.
Karili
Kolo karilen.
Siran
Siran kojugu, jatigɛ kojugu.
Fiye
Jibarani don min nɔrɔlen bɛ biɲɛ na.
Fiye bɛ kunankunanji mara, o ji de bɛ dumuni tulumaw yɛlɛmani nɔgɔya.
Kunankunan
Jibarani don min nɔrɔlen bɛ biɲɛ na.
Fiye bɛ kunankunanji mara, o ji de bɛ dumuni tulumaw yɛlɛmani nɔgɔya.
Bandi
Finimugu magaman min bɛ kɛ ka jolidaw siri.
Finimugu
Finimugu magaman min bɛ kɛ ka jolidaw siri.
Ladegebaga ka tɔgɔ
Kalanbagabaw ka tɔgɔ dalen fura la min ni izini tigiw ta tɛ kelen ye.
Mɔgɔ dogoyɔrɔw
Bange sababu bɛ bɔ yɔrɔ minnu na, kɛrɛn­kɛrɛnnenya na cɛya ni musoya.
Kɔnɔnatumu
Banakisɛ don min tɛ se ka ye ɲɛ na. A bɛ don nugu la ka banakɔtaa ɲɛ yɛlɛma ka kɛ nɛrɛmuguman ye.
Sukaro
Sukaro don min yɛlɛma ka di farikolo la.
A bɛ sɔrɔ jiridenw ni di la, wa fana a muguma jɛman bɛ sɔrɔ min bɛ kɛ kɛnɛyajiw la.
Folo
Kankɔrɔla bɛ funu (a bɛ bonya); a bɛ sɔrɔ kɔkɔwasa ntanya fɛ dumuni na.
Kisɛ
Girinya jateminɛnan don min bɛ misali ta alikamakisɛ kan.
Kisɛ 1 girinya ye miligaramu 65 ye.
Garamu (g)
Girinya jateminɛnan don.
Garamu 28 ɲɔgɔn bɛ sɔrɔ ɔnsu kelen na.
Garamu (g) 1000 g. bɛ bɛn kilogaramu (kg) 1ma.
Worofurancɛ
Worow bɛ ɲɔgɔn bɛn yɔrɔ min na.
Mɔgɔ dogoyɔrɔ. Jolida kalagari
Gaari kɛrɛn­kɛrɛnnen don min bɛ kɛ ka jolidaw kala, kɛrɛn­kɛrɛnnenya na jolida min bɛ sɔrɔ jiginni senfɛ.
A gaari in bɛ tunu farisogo la dɔɔni dɔɔni; a ma se i ka gaari bɔ jolida kɛnɛyalen kɔfɛ.
Nuguw.
Kolɛ
Ci bɛ dawolo sanfɛla la min bɛ taa nu na (i n’a fɔ sonsanni).
Den dɔw bɛ wolo ni kolɛ ye.
Kɛnɛyabaarakɛla
Mɔgɔ min bɛ a ka sigidamɔgɔw dɛmɛ ka waleyaw kɛ, waleya minnu b’a to kɛnɛya bɛ sabati sigida la.
Nsɔnkunan
Dusukun bɛ mɔgɔ jeni.
Basibɔn
Joli bɔ kojugu.
Koko
Bɔlɔ don min bɛ falen banakɔtaayɔrɔ la walima a kɔnɔna na ni dimi bɛ a la.
O yɔrɔw bɛ funu tuma caman.
Jiri minnu bɛ kɛ fura ye
Jiri min lakodɔnnenw don a ka bana furakɛ la.
Tiɲɛn
Den bɛ min sɔrɔ a bangebagaw fɛ.
Ɛrini
Kɔnɔfasa dɔ bɛ ci walima ka dayɛlɛ, o b’a to nugu dɔ bɛ bɔ ka kuru golo kɔrɔ.
Kunnafoni ɲinini bana kan
Kunnafoni minnu bɛ se ka sɔrɔ ɲininkaliw senfɛ mɔgɔ ka bana ko la: a daminɛna cogodi? A nɔgɔyara walima a juguyara waati jumɛn? Mun fisayara a ma? Yala a bana bɛ mɔgɔ wɛrɛ la du kɔnɔ walima dugu kɔnɔ wa?
Kunnafoni ɲinini bana kan
Kunnafoni minnu bɛ se ka sɔrɔ ɲininkaliw senfɛ mɔgɔ ka bana ko la: a daminɛna cogodi? A nɔgɔyara walima a juguyara waati jumɛn? Mun fisayara a ma? Yala a bana bɛ mɔgɔ wɛrɛ la du kɔnɔ walima dugu kɔnɔ wa?
Zanfala
Nɔw don minnu bɛ bɔ adamaden fari la. U bɛ mɔgɔ ŋɛɲɛ.
U bɛ se ka tunu walima u bɛ se ka taa bɔ fari fan wɛrɛ fɛ.
Faritɛnɛ dɔ don.
Farikolo dɛmɛnanw
Furaw don minnu bɛ baara kɛrɛn­kɛrɛnnen kɛ farikolo la.
Misali la, oestrogène ni progestérone ye furaw ye minnu bɛ muso ka kalolabɔ ni densɔrɔ nɔgɔya.
Saniya
Yɛrɛ saniya baaraw minnu bɛ a to kɛnɛya ka sabati.
Tansiyɔnbana
Jolicayabana
Ninakiliteliya
Ninakiliteliya min sababu bɛ bɔ siran walima degun na.
Jɔrɔkojugu
Jɔrɔ walima sirankojugu bisigibana dɔ kosɔn.
Fiyefiyeli
Mɔgɔw b’a fɔ ko dimi kojugu, siran ani hami bɛ a bila mɔgɔ la.
Dɔgɔtɔrɔw b’a fɔ ko bana dɔw ɲɛsiranya b’a bila mɔgɔ la.
Jatigɛ
Mɔgɔw b’a fɔ ko dimi kojugu, siran ani hami bɛ a bila mɔgɔ la.
Dɔgɔtɔrɔw b’a fɔ ko bana dɔw ɲɛsiranya b’a bila mɔgɔ la.
Boloci
Fura minnu bɛ mɔgɔ tanga bana kɛrɛn­kɛrɛnnenw ma, i n’a fɔ kɛtɛkɛtɛni, kanjabana, senfagabana, sɔgɔsɔgɔninjɛ ani ɲɔnisa.
Boloci
Fura minnu bɛ mɔgɔ tanga bana kɛrɛn­kɛrɛnnenw ma, i n’a fɔ kɛtɛkɛtɛni, kanjabana, senfagabana, sɔgɔsɔgɔninjɛ ani ɲɔnisa.
Bana
Bana don min bɛ sɔrɔ banakisɛ walima fɛnɲɛnamani wɛrɛw fɛ.
Bana bɛ se ka fari yɔrɔ dɔ minɛ (i n’a fɔ bolokɔnidimi) walima fari bɛɛ (i n’a fɔ ɲɔnisa).
Yɛlɛmabana
Bana min jɛnsɛn ka teli (a yɛlɛma ka di mɔgɔ wɛrɛ fɛ).
Dulon
A yɔrɔ bɛ bilen, a bɛ mɔgɔ dimi, tuma dɔw la, a sababu ye bana dɔ ye.
Logologo
A yɔrɔ bɛ bilen, a bɛ mɔgɔ dimi, tuma dɔw la, a sababu ye bana dɔ ye.
Fɛnɲɛnamafagalan
Baga min bɛ fɛnɲɛnamaniw faga.
DDT ni lindane ye fɛnɲɛnamanifagalanw ye.
Ɲɛjo
Lahalaya min bɛ mɔgɔ bali ka sunɔgɔ hali ni sunɔgɔ b’a la.
Sunɔgɔbaliya
Lahalaya min bɛ mɔgɔ bali ka sunɔgɔ hali ni sunɔgɔ b’a la.
Sukarodunbanapikiri
Ji min bɛ bɔ samanɛnɛ na walasa ka sukaro hakɛ bɛn joli la.
Sukarodunbana bɛ mɔgɔ minnu na, olu mako bɛ sukarodunbanapikiri la tuma dɔw.
Kɔnɔnatumuw
Tumuw walima fɛnɲɛnamani minnu bɛ don mɔgɔ nuguw la ka bana bila a la.
Nuguw
Nuguw walima dumuni bɛ tɛmɛ sira min fɛ kɔnɔbara la.
Pikiri min bɛ kɛ sogobu la
Pikiri don min bɛ kɛ sogobu la, a ka ca a la, a bɛ kɛ bolo la walima bobara la. A ni jolisira pikiri (IV) tɛ kelen ye.
Nuguw ferekelen ɲɔgɔn na
Nuguw bɛ meleke ɲɔgɔn na, a ka ca a la o ye faratiba ye barisa a bɛ nugu ka baara bali.
Ɲɛfin
Ɲɛkisɛ finmanyɔrɔ min bɛ ɲɛmɔgɔni lamini.
Sayi
Ɲɛw ni fari ɲɛ bɛ yɛlɛma ka kɛ nɛrɛ ye. O ye biɲɛ, ŋunaŋuna, samanɛnɛ, walima jolilabana dɔ taamasiɲɛ ye.
Suranfiye
Dibi bɛ don mɔgɔ ɲɛ kɔrɔ min bɛ laban ni fiyen ye.
A bɛ sɔrɔ witamini A dɛsɛ fɛ.
Komokililaɛrɛni
Olu ye kuruw ye minnu bɛ falen komokili kɔnɔ ka jigin ɲɛgɛnɛ kɛyɔrɔ fɛ.
U bɛ se ka tɔɔrɔ, kɔdimi, kɛrɛdimi, ɲɛgɛnɛ kɛyɔrɔdimi walima barakɔrɔdimi bila mɔgɔ la.
Ni u bɛ ɲɛgɛnɛbara kɔnɔ u bɛ se ka ɲɛgɛnɛ kɛyɔrɔ da tugu (geren) ani ka ɲɛgɛnɛkɛ gɛlɛya walima ka a bali.
Komokiliw
U bɛ i n’a fɔ shɔkisɛ kunbaba mɔgɔ bara kɔrɔ min bɛ nɔgɔ sɛnsɛn ka bɔ joli la, o jinɔgɔ de bɛ kɛ ɲɛgɛnɛ ye.
Kilogaramu
Garamu 1000.
Kilogaramu 1 ka ca ni livre 2 ye dɔɔni.
Balodɛsɛ jugumanba
Balodɛsɛ jugumanba bɛ denmisɛn min na, o sen, a bolo n’a ɲɛda bɛ funu, kurukuru ni ŋɛɲɛ bɛ bɔ a la.
Tin
Kɔnɔ samasamani ni dimi (tin) b’a jira ko den bɛna bange sɔɔni.
Tumu
Tumu min bɛ bɔ fɛnɲanamani caman fan kɔnɔ.
U bɛ yɛlɛma ka kɛ fɛn wɛrɛ ye ni u kɔkɔra.
Ɲɛgɛn
Ɲɛgɛn ye suturayɔrɔ ye, dingɛ walima wuluwulu bɛ sen min kɔnɔ ka kɛ kabinɛ ye.
Kɔnɔmagayafura
Fura min bɛ ta walasa ka kɔnɔ magaya walima ka kɔnɔ boli.
Fasaw
Fasaw ye juru kologɛlɛnw ye minnu bɛ adamaden kolotugudaw sigi yɔrɔ kelen.
Nɛnjuru
Nɛn walima min bɛ nɛn kofɔ.
Litiri (L)
Litiri ye sumannikɛminɛn ye.
Misali la litiri kelen ji bɛ bɛn kilogaramu kelen ma.
Biɲɛ
Biɲɛ ye fɛn ye adamaden fari la min bɛ joli saniya ani ka a kisi pɔsɔniw ma.
Kirinni
Bana, walima tɔɔrɔko min bɛ mɔgɔ lasunɔgɔ ni i tɛ bɔ i yɛrɛ kalama.
Gɛrɛsitulu
O ye tulu ye min bɛ fɛnw magaya walima ka a nuguya.
Pikirimugu
Fura mugu; o ye fɛɛrɛ ye pikiri bɛ se ka mara cogo min na ka ɲɛ hali ni a ma mara sumaya la.
Balodɛsɛ
Bana min bɛ sɔrɔ dumuni dafalen dunbaliya fɛ.
Kɔngɔbana
Lahalaya min b’a jira ko mɔgɔ tɛ dumuni caman sɔrɔ k’a dun.
Kɔngɔ. O tigi bɛ fasa wa a fanga bɛ dɔgɔya, waati dɔw, a kɔnɔ bɛ bonya.
Kɔnɔmaya taamasiɲɛ
Ni muso kɔnɔma ɲɛda, n’a sin walima a barakɔrɔla bɛ fin,
o tɛ basi ye.
Sindimi
A ka ca a la muso sin b’a dimi jibaatɔya dɔgɔkun fɔlɔ walima a kalo fɔlɔ la,
o bɛ se ka kɛ sababu ye ka sin fan dɔ kalaya, k’a bilen, ani k’a funu.
Golo
Golo fɛgɛmani don min bɛ bagan walima yiri fan dɔw datugu.
Bange jɔli
Bange jɔli ye waati ye muso ka laada yeli bɛ dabila waati min, a caman bɛ daminɛ muso san 40 ni 50 cɛ.
Laada waatiw
Muso ka kalolabɔ waati.
Laada waati
Muso ka kalolabɔ waati.
Hakili
Hakili walima min bɛ hakili kofɔ (miiri).
Fɛn min tɛ se ka ye ɲɛ na
A bɛ se ka kɛ fɛnɲɛnama walima jiri ye min tɛ se ka ye ni mikɔrɔsikɔpu tɛ.
Mikɔrɔsikɔpu
Ale ye baarakɛminɛn ye min bɛ fɛn fitiniw bonya mɔgɔ ɲɛ kɔrɔ.
Fɛn fitini
Fɛn dɔgɔya fɛ a tɛ se ka ye ni mikɔrɔsikɔpu dɔrɔn tɛ.
Kunbabin
Kunbabin ye kunkolo fankelendimi ye
min bɛ mɔgɔ bila fɔɔnɔ na waatidɔw.
Miligaramu
Miligaramu wa kelen ye garamu kelen ye.
Mililitiri
Ale wa kelen bɛ bɛn litiri kelen ma.
Jolisegindumuniw
Jolisegindumuni ye fɛnw ye farikolo mako bɛ fɛn minnu na, i n’a fɔ nɛgɛ, kalisiyɔmu (calcium) ani iyodi (iodé).
Kɔnɔtiɲɛ
Den fatuli sani a ka se bange ma, tuma dɔw la a bɛ basibɔn caman ni jolikuru bɔ bila muso la.
Lojura
O ye hakililabana ye denmisɛnni bɛ bange ni min ye nalonya, a ɲɛ bɛ taa kalamɛnɛ fɛ, a fankelen bɛ sa ani k’a bolokɔniw misɛnya ka u surunya.
Sɔgɔmadafɛbana
Kɔnɔmaya kalo fɔlɔw kɔnɔ, dusuɲugun ni fɔɔnɔ bɛ kɛ muso kɔnɔma na kɛrɛn­kɛrɛnnenya la sɔgɔmada fɛ.
K’i da don mɔgɔ wɛrɛ da la ka fiɲɛ kɛ a kɔnɔ
K’i da don mɔgɔ wɛrɛ da la ka fiɲɛ kɛ a kɔnɔ
O ye fɛɛrɛ ye min bɛ mɔgɔ kirinnen dɛmɛ ka ninakili sɔrɔ.
Yiriyiri
Ale ye ji ye min namayalen don wa a bɛ mɔgɔ nun, a ŋɔnnɔ, a furu, a nugu, ani musoya ɲigin ani k’u tanga.
Banakisɛfagalan hakɛ dɔgɔmata
O ye fura ye min bɛ banakisɛ suguya hakɛ dɔw kɛlɛ.
Nunkɔnɔna
Nun walima min bɛ nun kofɔ
Dusuɲugun
Kɔnɔdimi walima kɔnɔ yugubali; a bɛ kɛ n’a fɔ i b’a fɛ ka fɔɔnɔ.
Barakun
Barajuru bɛ tigɛ ka bɔ yɔrɔ min na n’a bɛ kɔnɔbara camancɛ la o de ye barakun ye.
Fasaw
Fasajuru minnu bɛ bɔ kunsɛmɛ na ka taa farikolo fan tɔw la.
Bana min tɛ yɛlɛma
Bana min tɛ bɔ mɔgɔ dɔ la ka yɛlɛma mɔgɔ wɛrɛ la.
Fɛn min ka ɲi
Fɛn min bɛ kɛ waati ni waati ni basi fosi t’a la.
Balo nafama
Balo nafama ye dumuni ye farikolo mako bɛ min na walasa ka mɔdiya, k’a kɛnɛya ani ka bana kɛlɛ.
Nugu gerenni
Lahalaya min b’a to nugu bɛ geren.
Nugu gerennen ka kan ka furakɛ joona joona.
Fɛn mutaw farikolo la
Fɛn min bɛ mun farikolo la.
Ɲɛdimi
Min bɛ ɲɛ kofɔ.
Fura dunta
Fura minnu bɛ dun.
Fari fanw
Mɔgɔ farikolo yɔrɔ dɔ min bɛ se ka mako ɲɛ a yɛrɛ ye.
Misali la, fogonfogon.
Nimafɛnw
Fɛn minnu bɛ balo la (baganw walima jiriw).
Tulo
Fɛn minnu bɛ tulo kofɔ.
Ɔnsu
O ye sumannikɛminɛn ye min kelen bɛ garamu 28 bɔ.
Ɔnsu 16 bɛ sɔrɔ livre kelen na.
Denkisɛ marayɔrɔ
Olu ye foroko fitiniw ye muso kɔnɔ minnu bɛ wolonugu kɛrɛfɛ.
U bɛ denkisɛ mara min bɛ fara lawa kan walasa ka kɛ den ye.
Jolijɔfura
Olu ye fura farinmanw ye minnu bɛ jolibɔn nɔgɔya.
U ka kan ka ta waati min ni jibaatɔ ka joli bɔnta ka ca den bangenen kɔfɛ.
Nagalo
Da kɔnɔna sanfɛ la.
Samanɛnɛ
Kɔnɔnafɛn min bɛ furu kɔrɔ a numan yanfan fɛ. A bɛ sukaro bɛrɛbɛn joli la
Ɲɛjalandimi
Jolikurumisɛnni bɛ bɔ mɔgɔ ɲɛ kɛrɛ la, i n’a fɔ ɲɛjalandimi
Muluku
Ni mɔgɔ tɛ se ka i fari yɔrɔ dɔ walima a yɔrɔsi lamaga.
Pikiri
Fura minnu tɛ dun nka u bɛ kɛ jolisira fɛ.
Ka fɛn tobi ka banakisɛ faga
Fɛɛrɛ min b’a to mɔgɔ bɛ nɔnɔ walima fɛn jima wuli ka se degere 60 ma fo sanga 30 walasa k’a banakisɛw faga.
Nugu foroko
Nuguw bɛ kɛ falaka min kɔnɔ.
Kɔnɔnugutigɛ
O ye dimi gɛlɛn ye min bɛ nugu foroko la.
Kɔnɔbara bɛ minɛ ka ja, a bɛ mɔgɔ dimi, kɛrɛn­kɛrɛnnenya la ni a tigi ye a da k’a senw sɛɛnɛ.
Jolidɛsɛ jugumanba
Jolidɛsɛ bɛ sɔrɔ witamini B12 tanya fɛ farikolo la.
Farati b’a la.
Farikolomutulu
Tulu min bɛ fara farikolomunituluw kan.
Faramasi
Furaw ni kɛnɛya sabati fɛnw bɛ feere yɔrɔ min na.
Kari ni nɛn ɲagaminen
Kari ni nɛn caman bɛ bɔ fogonfogon na ni mɔgɔ sɔgɔsɔgɔra.
Koko
Bɔlɔ don min bɛ falen banakɔtaayɔrɔ la walima a kɔnɔna na ni dimi bɛ a la.
O yɔrɔw bɛ funu tuma caman.
Kurukuru
Gololabana don, min bɛ nɔ bila ɲɛda, disi walima kɔ la. A bɛ nɛn ta, tuma dɔw la a yɔrɔw bɛ fin.
A bana ka teli ka denmisɛnna mɔgɔw de minɛ (balikuw).
Tonso
Den dayɔrɔ don kɔnɔbara la.
Tonso bɛ bɔ den bangennen kɔfɛ ni 15 ye ka se lɛri tilancɛ ma.
Tonso banamini den ɲɛ
Nin lahalaya in bɛ tonso surunya den bɔda la ani k’a datugu.
O bɛ se ka kɛ sababu ye ka basi bɔnta caya.
Ni basi bɛ bɔ muso la a kɔnɔ janfalen o bɛ se ka kɛ tonso banamini den bɔda ɲɛ taamasiɲɛ ye wa a ka kan ka taa dɔgɔtɔrɔso la o yɔrɔ bɛɛ la.
Loko
Namasa suguya dɔ don min bu n’a fu ka ca.
Waatidɔw mɔgɔw b’a tobi walima k’a geren dun.
Jirifeere kɔnɔ gɔngɔn
Gɔngɔn don min bɛ bɔ jirifeere kɔnɔ.
Mɔgɔ minnu farikolotɛnɛ ye o gɔngɔn ye, tuma dɔw la a bɛ farigan ni ŋɛɲɛ bila mɔgɔw la san waati min jiriw bɛ gɔngɔn bila fiɲɛ fɛ.
Bange kɔfɛ basibɔn
Muso ka basibɔn jugumanba bange kɔfɛ.
Bange kɔfɛ
Den bangenen kɔfɛ.
Danakow jɔyɔrɔ
Danakow jɔyɔrɔ.
Misali la banabagatɔw ka bana bɛ se ka fisaya k’a sababu kɛ a dalen don fura dɔ la hali ni o y’a sɔrɔ o fura tɛ a ka bana furakɛ.
Danakow jɔyɔrɔ
Danakow jɔyɔrɔ.
Misali la banabagatɔw ka bana bɛ se ka fisaya k’a sababu kɛ a dalen don fura dɔ la hali ni o y’a sɔrɔ o fura tɛ a ka bana furakɛ.
Ɲɛnamini
Kɔnɔmaya waati gɛlɛn, min se ka na ni kirinni ye.
Jantonyɛrɛla
K’i labɛn ka bila walasa ka tɔɔrɔko walima ko balalen dɔ kunbɛn sani a ka se.
Kɔnɔmaya
Waati min (kalo 9) kɔnɔ den bɛ to ba dɛbɛ la.
Densebali
Den min bangera ka sɔrɔ kɔnɔ ma kalo 9 dafa.
O den girinya tɛ kilogaramu 2 bɔ.
Den bolo fɔlɔ bɔli jigini na
Jiginin kɔnɔ, ni den bolo fɔlɔ bɔra o cɛ man ɲi. O ye dɔgɔtɔrɔso taali kun teliman dɔ ye.
Banakunbɛn
Wale min bɛ sigi sen kan ka bana kubɛn sani a ka daminɛ.
Fari yɔrɔ dɔ wurukutuli
Mɔgɔ fari fan dɔ wurukutuli walima a bɔli a cogo kɔrɔ la, misali la nugubakun walima denso bɔli u nɔ na.
Tangalan Tangali fɛɛrɛw don, nka fugulan nafama fana ye tangalan dɔ ye.
Tangali dumuni
Olu ye dumuniw ye witaminiw ni joliseginfura bɛ minnu na.
Olu dunni de bɛ a to farikolo ka kɛnɛya ka sabati ani ka a dɛmɛ a ka se ka bana kun walima ka a kɛlɛ.
Dumuninafama
Olu ye dumuniw ye farikolo mako bɛ minnu na walasa ka bɔ a yɛrɛ la ani ka fanga sɔrɔ.
Sogosu ɲɛ kan
Ale bɛ bonya ɲɛ kɛrɛ la dɔɔni dɔɔni ka taa ɲɛmɔgɔni kan.
Dusukun tantanni
O ye adamaden dusukun tantanni ko hakɛ ye miniti kelen kɔnɔ.
Ɲɛ fin
Finman yɔrɔ min bɛ ɲɛkisɛ cɛmancɛ la.
A bɛ dɔgɔya yeelen na, a bɛ bonya dimi la.
Fiyɛli
O ye kɔnɔmagayafura ye min bɛ kɔnɔboli bila mɔgɔ la.
Hakɛ
Fɛn dɔ kɛli siɲɛ hakɛ waati jateminɛnen kɔnɔ.
Dimi min bɛ taa ka segin
Dimi gɛlɛn min bɛ mɔgɔ minɛ ni i ye kɔnɔ bisi kosɛbɛ, ka girin ka a bila.
O ye kɔnɔnabana dɔ taamasiɲɛ ye.
Dimi min bɛ taa ka segin
Dimi gɛlɛn min bɛ mɔgɔ minɛ ni i ye kɔnɔ bisi kosɛbɛ, ka girin ka a bila.
O ye kɔnɔnabana dɔ taamasiɲɛ ye.
Ka sɔmi ka ko dɔ kɛ teliya la
Mɔgɔ bɛ bala ka ko min kɛ ka sɔrɔ a ma a dabɔ a kama.
Kɛnɛyaji
Ji don min bɛ farikolo farilajidɛsɛ kɛlɛ.
A bɛ se ka dilan ni jikalan, kɔkɔ, sukaro ani sumanmuguw ye.
Ka fɛn dɔ kun
Ka se k’i yɛrɛ kunmabɔ walima k’i yɛrɛ tanga fɛn ma, min bɛ se ka gɛlɛya walima saya lase i ma.
Banakisɛfagalan dɔw bɛ dɛsɛ banakisɛ caman na.
Bolokɔrɔfɛn
Makoɲɛfɛn don min bɛ sɔrɔ bolokɔrɔ ka fɛn dɔ labɛn.
Walasa ka kɛnɛya sabati, an mako bɛ fɛn dɔw la i n’a fɔ mɔgɔw, dugukolo, baganw, dɔnniyaw, ani jiriw
Ninakili ko hakɛ
Mɔgɔ bɛ ninakili ko hakɛ min kɛ miniti kelen kɔnɔ.
Ninakili
Mɔgɔ bɛ fiɲɛ sama fogonfogon, ninakilisiraw ani farikolo ninakilisira wɛrɛw fɛ.
Lagalagatɔya
Bana don min bɛ mɔgɔ ka faamuyali ni a yɛlɛmabolo sumaya.
Mura
Mura min bɛ sɔrɔ binjalan gɔngɔn fɛ ni a bɛ mɔgɔ nunkɔnɔna dimi.
Farati
Waleya minnu bɛ a to mɔgɔ bɛ jogin, tiɲɛni bɛ don i kun walima ka degun. Kojugu.
Sɛnɛfɛnw falenfalenni
O ye ka sɛnɛfɛnw bɔ ɲɔgɔn kɔrɔ sɛnɛyɔrɔ kelen na walasa dugukolo fanga kana ban ka taa a fɛ san o san.
Kɔnɔnatumu
Tumu jamajan minnu bɛ kɛ mɔgɔ nugu la n’u bɛ mɔgɔ tɔɔrɔ, k’i ka dumuni yɛlɛmani gɛlɛya, k’i fanga dɔgɔya wa tuma dɔw la fana a bɛ nugu geren.
Kɔnɔnatumu
Tumu jamajan minnu bɛ kɛ mɔgɔ nugu la n’u bɛ mɔgɔ tɔɔrɔ, k’i ka dumuni yɛlɛmani gɛlɛya, k’i fanga dɔgɔya wa tuma dɔw la fana a bɛ nugu geren.
Saniya
O ye bɛɛ jɛ saniya waleyaw ye minnu bɛ kɛ ka banaw kunbɛn, ka saniya don ba la ani ka foroba yɔrɔw saniyalen to.
Cɛya foroko
Foroko don cɛya kisɛ bɛ min kɔnɔ worofurancɛ la.
Sunɔgɔfura
Fura don min bɛ mɔgɔ lasunɔgɔ walima ka sunɔgɔ bila i la.
Jali
Bana don min bɛ bala ka mɔgɔ minɛ, a ka jugun ni a bɛ laban ni jali ye. (farikolo yɛrɛyɛrɛ mɔgɔ yɛrɛ seko tɛ min na) ani kirinni tuma dɔw la.
Jolilabana
Bana don min bɛ sɔrɔ fɛn wɛrɛ ɲagamani fɛ joli la.
Dilannabana
Bana don min bɛ sɔrɔ kafoɲɔgɔnya fɛ.
Fangadɔgɔya
Waleya min bɛ fangadɔgɔya juguman walima ɲɛnamini, wɔsiji sumalen, dusukun tantan sumaya bila mɔgɔ la;
olu sababu ye: farikolo farilajidɛsɛ, basibɔn, joginni, tasumajeni walima bana gɛlɛnw ye.
Furatalen kɔfɛ kɔlɔlɔw
O ye gɛlɛyaw (banaw) ye minnu bɛ sɔrɔ furadɔw tali sababu la.
Taamasiɲɛw
Dɔgɔtɔrɔ bɛ fɛn walima lahalaya minnu ɲini banabagatɔ la walasa ka a ka bana sidɔn.
Nin gafe in kɔnɔ, mɔgɔw ka gɛlɛyaw ni tɔɔrɔw ni bana taamasiɲɛw bɛɛ bɛɛ bɛ sɔrɔyɔrɔ kelen.
Ɲɛdakololabanaw
Mɔgɔ ɲɛdakolo woma minnu bɛ taa nun kɔnɔ.
O bana dimi bɛ kɛ ɲɛ sanfɛla ni a dugumana na.
Minfɛn sukaromaw
Minfɛnw sukaromaw don, gazi bɛ minnu na i n’a fɔ coca-cola.
Kaliya
Mɔgɔ fasa bɛ bala ka ja ka sɔrɔ a se tɛ a la.
Nuguw ferekeli bɛ kaliya ni kɔnɔdimi bila mɔgɔ la.
Sisanbana bɛ ninakili fereke bila mɔgɔ la.
Kanjabana bɛ dakalaka ja ni fasa wɛrɛw jali lase mɔgɔ ma.
Kaliya kuntaalajan
Fiɲɛ bilalen kunsɛmɛ na o bɛ na ni fasaja basigilen ye.
O bana bɛ den minnu na, olu senkala bɛ gɔlɔn.
Jolisɛnsɛnnan
Kɔnɔnafɛn don min bonya bɛ bolokuru bɔ, a bɛ numanyanfan kalakkolo kɔrɔ.
A ka baara ye ka joli dilan ani ka a sɛnsɛn.
Mugu
Kolotugunda fasabaw ni senkɔfɛ fasaba, birintili, u bɔli ɲɔgɔn na walima u farali olu bɛ bana in bila mɔgɔ la. Kolotugunda mugu ka jugu ni farikolo yɔrɔ tɔw muguli ye.
Nɛn
Nɛn sigilen banakisɛ fɛ. Misali la sumuni.
Kari
Kari ni nɛn min bɛ bɔ banabagatɔ fogonfogon na ni a sɔgɔsɔgɔra.
Nɛn
Kari ni nɛn min bɛ bɔ banabagatɔ fogonfogon na ni a sɔgɔsɔgɔra.
Fɛn saniyalen
Banakisɛ tɛ fɛn minnu na.
A ka ca a la fɛnw bɛ tobi walima ka u kalaya ka u banakisɛw faga
Kɔnanya
A kɔrɔ dɔ fana ye kɔnanya ye
Fɛnw saniyali
Biberɔn ni minɛn wɛrɛw bɛ tobi walima ka u kalaya walasa ka u saniya.
Wa fana fɛɛrɛ don min bɛ cɛ walima muso bali ka den sɔrɔ.
Den dusukun tantankan lamɛnnan
Minɛn don min bɛ kɛ ka makan lamɛn mɔgɔ farikolo la i n’a fɔ dusudukun.
Furu
Furu ye dumuni yɛlɛmayɔrɔ ye kɔnɔbara la.
Banakɔtaa
Bo, aw ye banakɔtaa yɔrɔ lajɛ.
Kirinni
Kirinni ka a sababu kɛ basi walima jolikuru jiginni ye kunsɛmɛ na.
Ɲɛnasumuni
Kurubileman min bɛ bɔ ɲɛ sanfɛgolo kɛrɛfɛ; o bɛ sɔrɔ nɔgɔ fɛ.
Fɛn timiman
Dumuni timimanw i n’a fɔ di, sukaro walima jiridenw minnu bɛ fanga di farikolo ma.
Sɔgɔsɔgɔfura
Fura min bɛ ta walasa ka dimi kunbɛn walima ka a segin kɔ, i n’a fɔ fura min bɛ sɔgɔsɔgɔ ban.
Furamugu dajita
Furamugu don min bɛ ɲagami ji la.
Kalali
Joli ni farada minnu bɛ kala ni gaari ni miseli ye.
Banakɔnɔgɛlɛya
O ye gɛlɛya walima kow ye minnu bɛ kɛ mɔgɔ la a ka bana kɔnɔ.
Nin gafe in kɔnɔ, o gɛlɛyaw ni banataamasiɲɛ bɛɛ bɛ tali kɛ ɲɔgɔn na.
Dumunikɛkutu
A ɲɛ 1 bɛ bɛn kafeminkutu ɲɛ 3 walima mililitiri 15 ma.
Kokɔnnen
Jɛ tɛ kɛ ni fɛn min ye k’a sababu kɛ laada ye.
Kafeminkutu
A ɲɛ 1 bɛ bɛn mililitiri 5 ma.
A ɲɛ 3 bɛ bɛn dumunikɛkutu ɲɛ 1 ma.
Farilafunteni
O ye farikolo kɔnɔnakalaya hakɛ ye.
Kolotugudafasa
Fasajuru gɛlɛn dɔw don minnu bɛ sogobu ni kolow tugu ɲɔgɔn na (u ni fasajuru tɔw tɛ kelen ye, fasa minnu bɛ kolow dama tugu ɲɔgɔn na).
Jolidɛsɛ min bɛ sɔrɔ bangabagaw dɔla kelen fɛ
Jolidɛsɛbana suguya dɔ don min bɛ sɔrɔ bangebagaw fɛ jamana damadɔw dɔrɔn de la.
Jolidɛsɛ bɛ se ka den sɔrɔ ka a si to san 2 ɲɔgɔn la, a b’a biɲɛ ni a samanɛnɛ bonya.
Tɛrimomɛtiri
O ye baarakɛminɛn ye min bɛ kɛ ka mɔgɔ farilafunteni hakɛ suman.
Dabi
Fɛnɲɛnamani don min bɛ a da ge golo kɔrɔ ka a joli sama.
Npɛrɛn
Fɛnɲɛnamani don min bɛ a da ge golo kɔrɔ ka a joli sama.
Pɛrɛn
Fɛnɲɛnamani don min bɛ a da ge golo kɔrɔ ka a joli sama.
Gololabanafura
Golo kama.
Fura don min bɛ mu golo la.
Pɔsɔnima
Pɔsɔnni bɛ fɛn o fɛn na.
Fɛnw tɛmɛsira farikolo la
Farikolo la, kɔnɔnafɛnw jɛlen ka baara kɛrɛn­kɛrɛnnen dɔw kɛ ɲɔgɔn fɛ; misali la, sugunɛsiraw bɛ joli sɛnsɛn ka farikolo jinɔgɔw labɔ sugunɛ fɛ.
Laada
Taabolow, walima danayaw minnu bɛ sɔrɔw ɲɛfɔli fɛ ani misaliw.
Ka bana yɛlɛma
O ye bana bɔli ye mɔgɔ dɔ la ka yɛlɛma mɔgɔ wɛrɛ fɛ.
Funtenima yɔrɔ
O bɛ kuma duniya funtema jamanaw kan.
Kuru gasan
Kuru don dimi tɛ min na.
A dɔw bɛ sɔrɔ kansɛribana fɛ.
Kɔnɔnajoli
Joli min bɛ golo la, ɲɛ kan, furu walima nugu la.
Sumuni
Funu, golokɔrɔkuru don min bɛ mɔgɔ dimi ka sɔrɔ ka nɛn ta. Nɛn suguya dɔ don.
Barajuru
Juru bɛ ba ni den siri ɲɔgɔn na k’a to wolonugu kɔnɔ.
Barakunna ɛrini
Barakun bɔlen ka bonya k’a sababu kɛ nugu bɛ a foroko fara ka na a sigi barakun kɔnɔ.
Kirinni
Bana, walima tɔɔrɔko min bɛ mɔgɔ lasunɔgɔ ni i tɛ bɔ i yɛrɛ kalama.
Fɛɛrɛ min dabɔra denw kama minnu si tɛ san duuru bɔ
Fɛɛrɛ don minnu bɛ denbaw dɛmɛ ka denw ka kɛnɛya n’u makow jateminɛ, ka to ka taa denw pese minnu si tɛ san duuru bɔ ani ka o kunnafoni sɛbɛnw mara.
Sugunɛsamaminɛn
Minɛn min bɛ kɛ ka sugunɛ sama ka bɔ sugunɛbara la.
Ɲɛgɛnɛ tɛmɛsira
Fasa gɛlɛn don min bɛ cɛ ɲɛgɛnɛbara da la.
Tuma dɔw la cɛkɔrɔbaw ta bɛ magaya ka gɛlɛya don ɲɛgɛnɛkɛ la.
Sugunɛsira
Sugunɛ tɛmɛsira don ka bɔ sugunɛbara la ka taa a bila a bɔyɔrɔ la.
Sugunɛ bɛ tɛmɛ kɔnɔnafɛn minnu fɛ
Kɔnɔnafɛnw don minnu bɛ baara kɛ ɲɔgɔn fɛ walasa ka sugunɛ labɔ i n’a fɔ komokili ni sugunɛbarani ani sugunɛ tɛmɛsira.
Sugunɛ
Farilajidɛsɛ bɛ yɛlɛma ka kɛ sugunɛ ye.
Denso
Wolonugu
Musoya
O ye sira ye min bɛ daminɛ muso ɲɛfɛla la ka taa fo a wolonugu la.
Musoya la
Walima fɛn minnu bɛ muso dogoyɔrɔ kofɔ.
Jolisirafunu
Jolisira bɛ funu k’a magaya ani k’a jɛngɛjɛngɛ i n’a fɔ sa. A ka ca mɔgɔkɔrɔbaw ni musokɔnɔmaw na ani muso minnu ye den caman sɔrɔ.
Cɛnimusoyabana
Bana o bana bɛ sɔrɔ kafoɲɔgɔnya fɛ.
Banakisɛ
Nimafɛnw fitiniw don minnu bɛ bana bila mɔgɔ la.
Witamini
Farikolo tangali dumuniw don minnu b’a dɛmɛ ka to kɛnɛya la.
Fɔɔnɔ
O ye ka dumuni labɔ kɔnɔbara la da fɛ.
Farikolo pɛrɛnpɛrɛnni
Farikolo fununi n’a pɛrɛnpɛrɛnni minnu bɛ sɔrɔ fiɲɛ walima farikolotɛnɛmafɛnw fɛ.
Wolonugu
O ye den dayɔrɔ (mɔyɔrɔ) ye muso kɔnɔbara la. Denso.
Ɲɛjalandimi
Mɔgɔ ɲɛ bɛ ja ani k’i dimi k’a sababu kɛ witamini A Tanya ye farikolo la.Kunnafoni damadɔw ka ɲɛsin dugumisɛnw kɛnɛya­baarakɛlaw ma
Jɔn ye kɛnɛya­baarakɛla ye dugumisɛnw kɔnɔ?
Dugumisɛnw kɔnɔ, kɛnɛya­baarakɛla ye mɔgɔ ye, mɔgɔ min b’a ka denbaya n’a sigiɲɔgɔnw dɛmɛ ka kɛnɛya sabatilen sɔrɔ.
Tuma dɔw la, o tigilamɔgɔw bɛ suganti dugumɔgɔw fɛ ka da u ka dɔnniya kɛrɛn­kɛrɛnnen n’u ka mɔgɔlandiya kan.
Dugumisɛnw kɔnɔ, kɛnɛya­baarakɛlaw dɔw bɛ kalan ni dɛmɛ sɔrɔ cakɛda dɔw fɛ i n’a fɔ kɛnɛya minisiriso.
A dɔw yɛrɛ tɛ dɛmɛ fosi sɔrɔ dɛmɛbaga jɛkuluw fɛ.
I b’a sɔrɔ dɔrɔn u ka sigida­mɔgɔw ka bonya n’u ka danaya b’u kan k’a sababu kɛ u ka dɔnniya ye kɛnɛya kan.
U bɛ dɔnniya sɔrɔ u ka yɛrɛ lakalan n’u ka jateminɛ an’u ka kɛnɛyabaara matarafali fɛ.
Ni kuma diyara an da, an bɛ se k’a fɔ ko mɔgɔ o mɔgɔ b’a ka sigida yɛlɛma k’a kɛ yɔrɔ saniyalen ye, an bɛ se k’o tigi wele ko sigida kɛnɛya­baarakɛla. I n’a fɔ:
Bangebaga minnu b’u denw dege yɛrɛ saniya la;
Sɛnɛkɛla minnu bɛ fara ɲɔgɔn kan ka kɛ jɛkulu ye, walasa k’u ka sɔrɔ yiriwa;
Karamɔgɔ minnu b’u ka kalandenw lakalan banaw kunbɛncogo ni joliw furakɛcogo la;
Denmisɛn minnu b’u bangebagaw kunnafoni u ka dɔnniyaw sɔrɔlen kan kalanso la;
Butigitigiw bɛ se k’u ka fura feeretaw tacogo ɲuman ɲɛfɔ ani ka ladilikan di u ka sannikɛlaw ma (sɛbɛn ɲɛ Ladilikan ka a ɲɛsin dugu butigitigiw ni a fura feerelaw ma: lajɛ);
Tinminɛmuso minnu bɛ muso kɔnɔmaw ladi u ka dumuni duntaw kan.
Nin gafe in dabɔra kɛnɛya­baarakɛla bɛɛ kama, kumala­surunya na mɔgɔ o mɔgɔ b’a fɛ ka baara kɛ jama fɛ, walasa k’a yɛrɛkun, a ka denbaya, ani sigida­mɔgɔw ka kɛnɛya yiriwa.
A’ ye hinɛ don aw dusukun na.
A ka ca a la aw ka hinɛ bɛ banabagatɔ dɛmɛ ka tɛmɛ furaw kan.
Aw kana sika don a la abada ka a jira a tigi la ko a hinɛ bɛ aw dusukun na.
Aw mana kɛ kɛnɛya­baarakɛla siya o siya ye aw ka sigida la, aw y’a bila aw hakili la ko nin gafe in ma sɛbɛn aw kelen tɔgɔ la.
A dabɔra bɛɛ de kama, o la aw ye a kɔnɔ kunnafoni di bɛɛ ma!
Aw ye baara kɛ ni nin gafe in ye walasa k’aw ka dɔnniya jɛnsɛn!
Aw bɛ se ka to ka mɔgɔw dalajɛ ka gafe in kalan; ani ka hakilina falenfalen kɛ sigidaw kan kelen kelen.
Dugumisɛnw kɔnɔ, kɛnɛya­baarakɛla bɛ sigi dugu kɔnɔ ka baara kɛ mɔgɔw fɛ.
A haminanko fɔlɔ ka kan ka kɛ sigida­mɔgɔw dɛmɛni ye n’a ka dɔnniya ye.
Hakilijigin ka ɲɛsin kɛnɛya­baarakɛlaw ma
Nin gafe in bɛ kuma aw ka sigida saniya makow kan.
Nka walasa ka sigida­mɔgɔw dɛmɛ k’u ka dugu kɛ yɔrɔ saniyalen ye, aw ka kan k’u ka adamadenya makow fana dɔn.
Mɔgɔw faamuyali ni baara kanuni nafa ka bon ka tɛmɛ kɛnɛya dɔnniya yɛrɛ kan.
Nin ye hakilina damadɔw ye minnu bɛ se k’aw dɛmɛ ka baara kɛ ka ɲɛ kɛnɛya ni adamadenya makow kan:
Aw ye mɔgɔw minɛ ka ɲɛ
Kumakan duman, nisɔndiya, ani k’i madon mɔgɔw la, k’i yɛrɛ k’u dɔ ye, olu nafa ka bon furakɛli la ni fura yɛrɛ ye.
Aw ye mɔgɔ tɔw minɛ i n’a fɔ aw yɛrɛ.
Hali n’a y’a sɔrɔ aw kɔrɔtɔlen don, walima aw hakililakow de ka ca, aw y’a lajɛ k’aw hakili to mɔgɔ tɔw fɛ ko la.
A ka ɲi tuma dɔw la, mɔgɔ ka to k’i yɛrɛ ɲininka: “Ne tun bɛna mun kɛ ni nin tigi tun ye ne somɔgɔ dɔ ye?
Aw ye banabagatɔw minɛ i n’a fɔ mɔgɔ tɔw.
Aw ye banabagatɔ gɛlɛnw tɔpɔtɔ,
k’u somɔgɔw minɛ ka ɲɛ.
Aw y’a jira u banabagatɔ la k’u hinɛ b’aw la.
Aw y’aw ka dɔnniya di mɔgɔw ma
Kɛnɛya­baarakɛla ka baara fɔlɔ de ye ka mɔgɔw lakalan,
k’u yɛrɛ dɛmɛ ka banaw kunbɛncogo
n’u furakɛcogo dɔn ni farafinfuraw ni tubabufuraw ye.
Mɔgɔ bɛ fɛn min dɔn, o farati ka dɔgɔn, sango n’a ɲɛfɔra i ye ka ɲɛ.
Aw ye fɛɛrɛ bɛɛ sigi sen kan walasa ka mɔgɔw lakalan.
Aw ye aw ka sigida mɔgɔw hakilinaw n’u ka laadaw bonya
N’aw ye dɔgɔtɔrɔya kalan dɔw kɛ, o man kan k’a to aw k’aw ka sigida­mɔgɔw ka laadaw n’u ka furakɛlicogo kɔrɔw kɛ bolokɔfɛfɛn ye.
Tubabufura matarafali bɛka dɔ bɔ an ka adamadenya taabolow la.
O ye ko ye min man ɲi…
Ka d’a kan tubabufura ni farafinfura fila jɛlen baarakɛnɔ ka fisa n’u kelen kelen kɛli ye u dan ma.
N’aw ye farafinfura ni tubabufura fila kɛ ka furakɛli kɛ, o bɛ fanga di aw ka laadaw ma.
Sika t’a la an ka ladalako dɔw fana farati ka bon, misali la ka bɔgɔ da denyɛrɛni bara la. An ka mɔgɔkɔrɔba dɔw tun bɛ sizo donda bɔgɔ ta k’o da denyɛrɛni bara la k’o ye fura ye.
Aw bɛn’a fɔ k’aw bɛ nin hakilina ninnu yɛlɛma, nka mɔgɔ minnu dalen don nin kokɔrɔ ninnu na, aw ye aw muɲu u kɔrɔ wa fana aw k’u bonya.
Aw kan’a fɔ u ye abada k’u bɛ fili la,
aw ye u lafaamuya kun jumɛn na a ka kan ka kɛ cogo wɛrɛ la.
Sani aw ka farafinfurakɛlaw ni lajiginnimusow juguya, aw ye baara kɛ u fɛ.
Aw ye dɔnniya ɲini u fɛ, aw k’a to u fana ka dɔnniya sɔrɔ aw fɛ.
A ka gɛlɛn ka mɔgɔw taabolo falen ka da u kɔnɔna tiɲɛ kan.
O n’a ta bɛɛ, an ka kan k’u bonya ka da u ka taabolow kan.
Tubabufura tɛ bana bɛɛ furakɛ.
A ye bana dɔw furakɛ, nka a nana ni bana wɛrɛw ye minnu ka jugu kosɛbɛ ka tɛmɛ.
Mɔgɔw bɛ laban ka siri tubabufuraw ni dɔgɔtɔrɔbaw la, ka fura caman ta fo u bɛ ɲinɛ u yɛrɛkun dɛmɛcogo kɔ.
Aw ye taaboloyɛlɛma baaraw kɛ ni hakili ye. Aw ye aw ka sigida­mɔgɔw ka laadaw n’u danbew bonya.
Aw y’u dɛmɛ u ka se ka baara kɛ n’u seko n’u dɔnko bɛɛ ye.
Aw y’aw ka dɔnniya danyɔrɔw dɔn
Aw ka dɔnniya bonya n’a dɔgɔya tɛ fɛn tiɲɛ, n’a y’a sɔrɔ aw bɛ baara ɲuman kɛ ka bɛn aw ka dɔnta ma.
O cogo kelen na, kɛnɛya­baarakɛla bɛɛ ka kan ka baara kɛ n’u seko bɛɛ ye.
Aw kan’aw yɛrɛ bila baara dɔw kɛnɛ kan min dɔnniya t’aw la, sango n’o b’a to aw ka faratibaw ta.
Aw sendonni n’a donbaliya baara dɔw la,
o sababu bɛ bɔ aw taayɔrɔw janya la walasa ka dɛmɛ ɲuman sɔrɔ.
Misali la, muso dɔ jiginna, aw ɲɛ b’a la basibɔnta ka ca ka tɛmɛ.
N’o y’a sɔrɔ aw ni dɔgɔtɔrɔso cɛ tɛ lɛri tilancɛ taama bɔ, aw bɛ taa n’a ye yen joona.
Nka n’aw ni dɔgɔtɔrɔso yɔrɔ ka jan, aw dun b’a dɔn fana basibɔnta ka ca muso in na, aw b’a kɔnɔbara munumɛnɛ ka kɛɲɛ denso ma.
Walima aw bɛ jolilajɔ pikiri (ocytocique) kelen kɛ a la, hali n’aw ma deli k’a kɛ (sɛbɛn ɲɛ Basi bɔnni lajɛ).
A kɛra cogo o cogo, aw ye baara kɛ ni ŋaniya ɲumanya ye.
Aw kana farati ka baara kɛ, aw tɛ min ɲɛdɔn.
Nka n’aw b’a dɔn ko tiɲɛni bɛna kɛ, aw kana siran k’a lajɛ ka ko dɔ kɛ, sango n’aw yɛrɛ b’a dɔn k’o bɛ se ka kɛ sababu ɲuman ye aw ka banabagatɔ ma.
Baara kɔnɔ, aw y’aw danyɔrɔw dɔn. Nka aw kana sika abada k’aw hakili jakabɔ fɛn kuraw kan k’aw ka dɔnta layiriwa.
Sanga ni waati bɛɛ, aw ye aw seko bɛɛ kɛ k’aw ka banabagatɔ lakana. Aw y’u bila aw yɛrɛkun ɲɛ.
Aw kana dɔnniya ɲinini dabila abada.
Waati o waati n’aw bɛ se ka kalan kɛ ka dɔ fara aw ka dɔnniya kan, aw y’o kɛ.
Gafe ni kunnafoni fɛn o fɛn b’aw bolo kɔrɔ, aw ye olu kalan walasa k’aw ka baara n’aw ka mɔgɔlafaamuya yiriwa.
Aw kana dɔnniya ɲinini dabila abada.
Aw kana sɔn abada mɔgɔ k’a fɔ aw ye ko fɛn bɛ yen aw man kan ka min dɔn.Gafe kɔnɔko fɛsɛfɛsɛlenw
Ɲɛ fɔlɔ
Nin gafe in labaaracogo
Waleɲumandɔn ni foliw
Ɲɛbila-kuma
Gafe kɔnɔkow
Gafe kɔnɔko fɛsɛfɛsɛlenw
Kunnafoni damadɔw ka ɲɛsin dugumisɛnw kɛnɛya­baarakɛlaw ma
Jɔn ye kɛnɛya­baarakɛla ye dugumisɛnw kɔnɔ?
Kun caman b’an bali k’an mako don an ka kɛnɛya la
Aw y’aw ka sigida­mɔgɔw jateminɛ
Ka baara kɛ ni an yɛrɛ bolokɔrɔminɛnw ye walasa ka makow ɲɛnabɔ
Baara min ka kan ka kɛ, o bɛ waleya cogodi ani a bɛ daminɛ ni fɛn jumɛn na?
Furaw takun ani u tata hakɛ
Ɲɛtaa baara waleyalenw bɛ dɔn cogodi? (Sɛgɛsɛgɛli)
Ka dɔnniya sɔrɔ mɔgɔlakalan sen fɛ - kɛnɛya­baarakɛla bɛ i n’a fɔ karamɔgɔ
Nin gafe in labaaracogo ɲuman
Sigida 1 Farafinfuraw kɛli: kɛcogo ɲuman ani kɛcogo jugu
Farafinfura minnu bɛ se ka bana furakɛ
Subagaya
Ɲininkaliw n’u jabiw an taabolo ani farafinfura dɔw kan
A bɛ dɔn cogodi ko fura dɔw ka ɲi walima u man ɲi?
Den ŋuna jiginni
Jiri minnu bɛ kɛ ka mɔgɔ furakɛ
Kɔnɔkoli ani fiyɛli
Sigida 2 Bana minnu dɔn man di ka bɔ ɲɔgɔn na
Mun bɛ bana bila mɔgɔ la?
Bana suguyaw
Bana minnu bɔlen don olu danfaraw dɔnni gɛlɛyaw
Mɔgɔw bɛ bana minnu kɛ kelen ye u forobatɔgɔw fɛ, o banaw bɛ dɔn ka bɔ ɲɔgɔn na cogo di?
Farigan walima farikalaya
Sigida 3 Banabagatɔ lajɛcogo
Ɲininkaliw
Kɛnɛya kunnafoni kunbabaw
Farilafunteni
Ninakili
Dusukun tantanni
Tansiyɔn tacogo
Ɲɛkisɛw
Tulow, Kankɔnɔna, ani Nu
Golo
Kɔnɔbara
Fasaw ni Jolisiraw
Sigida 4 Banabagatɔ furakɛcogo
Furakɛli kɛrɛn­kɛrɛnnenw ka a ɲɛsin banabagatɔ gɛlɛn ma
Banajugu taamasiɲɛw
Dɛmɛ bɛ ɲini dɔgɔtɔrɔ fɛ cogo min ani waati min na
Kunnafoni lasecogo dɔgɔtɔrɔ ma (kɛnɛya­baarakɛla)
Banabagatɔ ka kunnafonisɛbɛn
Sigida 5 Ka kɛnɛya ka sɔrɔ i ma fura ta
Ka furakɛli kɛ ni ji ye
Ninnu ye walew ye ji sanuman minni ka ɲi minnu na kosɛbɛ ka tɛmɛ furaw kan
Sigida 6 Furaw tacogo ɲuman ni u tacogo jugu
An mako bɛ fura la tuma jumɛn?
Dantɛmɛwale juguw furaw tali la
Misali minnu na fura dɔw tali ye farati ye
Sigida 7 Banakisɛ­fagalanw ye mun ye ani u bɛ ta cogodi?
Banakisɛ­fagalanw tali sariyaw
Banakisɛ­fagalan dɔw tali sariyaw
Ni fura ma mako ɲɛ, an ka kan ka ko min kɛ
Banakisɛ­fagalanw tata hakɛ dɔnni nafa
Sigida 8 Furaw hakɛ tata sumacogo ani u dicogo
Hakɛw
Furaw dicogo denyɛrɛniw ma
Furaw ta waatiw
Ni i bɛ fura di mɔgɔ ma
Sigida 9 Labɛn ni ladilikan minnu ka kan ka matarafa pikiri kɛli kama
Pikiri ka kan ka kɛ kun jumɛn na, a man kan ka kɛ kun jumɛn na?
Ni dɔgɔtɔrɔ ye pikiri sɛbɛn aw ka furaw la, aw ka kan ka mun kɛ?
Pikiri ka kan ka kɛ bana cunnen minnu na aw masurunya dɔgɔtɔrɔso la
Aw man kan ka sɔn fura minnu pikiri ma FEWU
Faratiw ni yɛrɛ tangacogow
Gɛlɛya minnu bɛ sɔrɔ fura dɔw pikiri fɛ
Pikiribiɲɛ labɛncogo
Pikiri ka kan ka kɛ fari yɔrɔ minnu na
Pikiri kɛcogo
Pikiriw bɛ denw kɛ lujuratɔ ye cogomin na
Pikirikɛ minɛnw saniyacogo (tobicogo)
Sigida 10 Furakɛli kunfɔlɔ
Aw bɛ aw hakili sigi ani ka aw yɛrɛ minɛ
Ninakili
Dusukun tantanbaliya
Basibɔn
Kirinni
Jogindaw
Jolilabana
Tetanɔsi (Jaŋɔyin / nɛgɛtigɛbana)
Kɔkolo ni kan joginw
Kungolo joginni
Nuci
Disijogin ni galakajogin
Kɔnɔbara joginni
Dimi gɛlɛn juguman kɔnɔna na
Dusukundimi
Kolo karilen, a wurukutulen walima a mugulen
Birintili
Jeninidaw
Kuran kasaaraw
Tubabu bagamafɛnw ka jeninidaw
Polosi ka maramafɛnw
Baga
Bagaji selen mɔgɔ kɔnɔ
Hakililabana minnu ka kan ka furakɛ joona
Ka kɔn Sukarodunbana ma
Kirinni, jali
Fɛnɲɛnama kindaw
Farikolo tanabanaw: a hakɛlama walima a juguman
Funteninatɔɔrɔ balalenw
Tilejenida
Sigida 11 Balo nafama: Mɔgɔ ka kan ka mun ni mun dun walasa a to ka kɛnɛya la?
Balo ɲuman dunbaliya bɛ bana minnu lase adamaden ma
Nafa min bɛ balo ɲuman dunni na
Balodɛsɛ kunbɛncogo: mɔgɔ farikolo mako bɛ dumuni minnu na walasa a kɛnɛman ka to
A bɛ dɔn cogodi ko balodɛsɛ bɛ mɔgɔ la?
Balodɛsɛ kunbɛncogo ni a furakɛcogo
Mɔgɔ bɛ se ka dumuni ɲuman dun cogodi ka sɔrɔ wari caman tɛ a bolo walima dugukolo tɛ a bolo?
Dumuni ɲumanw, minnu da man gɛlɛn
Witaminiw bɛ sɔrɔ fɛn minnu na: furakisɛw, pikiriw, sirojiw, walima dumuniw na?
Witamini nafamaw ni joliseginfura minnu man kan ka dɛsɛ dumuniw na
An ka kan ka dumunifɛn minnu ye ka u to yen
Denmisɛn fitiniw balocogo ɲuman
Hakilina jugu minnu bɛ mɔgɔw la dumuniko la
Kɛnɛyako gɛlɛyaw ka sababu kɛ mɔgɔw ka dumuni duntaw ye
Sigida 12 Kɛnɛya sabati fɛɛrɛw: Yɛrɛtangacogo bana caman ma
Saniya ani bana minnu bɛ sɔrɔ saniya matarafabaliya fɛ
Saniya matarafali sariya kunbabaw
Sigida saniyali
Kɔnɔnatumuw ni fɛnɲɛnamani wɛrɛw minnu bɛ balo mɔgɔ joli la
Sugunɛbilenni
Nugulasugunɛbileni
Sɛgɛlɛn
Wololabanaw
Kɛnɛyako gɛlɛyaw minnu sababu ye sosow ni dimɔgɔw ye
Boloci – yɛrɛtanga fɛɛrɛ bɛɛ la nɔgɔman ani a bɛɛ la ɲuman
Banaw ni jogindaw kunbɛncogo wɛrɛw
Delinako minnu bɛ dankari kɛ kɛnɛya la
Dɔrɔgu tako jugu ni a donni mɔgɔ joli la
Sigida 13 Bana minnu bɛ mɔgɔ minɛ ka caya
Farikolojidɛsɛ
Kɔnɔboli ni tɔgɔtɔgɔni
Fɔɔnɔ
Kungolodimi ni kumabin
Mura walima murasɔgɔsɔgɔ
Nu gerenni ni nuji bɔli
Ɲɛdakololabanaw
Fɛn minnu bɛ mura bila mɔgɔ la
Faritanabanaw
Sisan
Sɔgɔsɔgɔ
Disidimi
Sinkɔrɔkɛrɛdimi
Biɲɛdimi
Kolotugudadimi
Kɔdimi
Jolisirafunu
Koko
Senfunu
Ɛrini
Kirinni (Jali)
Farigan
Sigida 14 Mɔgɔw wajibiyalen don ka taa dɔgɔtɔrɔso la banajugu minnu na
Sɔgɔsɔgɔnijɛ
Fa
Nɛgɛtigɛbana
Kanjabana ni kunsɛmɛnabana
Sumayabana
Farigan min bɛ mɔgɔ bila kumakuntan fɔ la (La Dengue)
Bana min bɛ sɔrɔ nɔnɔkɛnɛ wulibali minni fɛ (La Brucellose)
Tifoyidi (Nɔgɔbana)
Bana min bɛ sɔrɔ ɲimiw, pɛrɛw, ni dabiw ka kinni fɛ (Typhus)
Kuna
Joli min sababu ye kinnifɛn dɔ ye (Leishmaniose)
Kunfilanitu
Samasen
Ɲɛnatumu
Sunɔgɔbana
Sayi nɛrɛmuguma
Sigida 15 Wololabanaw
Wololabanaw furakɛcogo ɲumanw
Wololabanaw dɔncogo
Maɲa
Ɲimiw ni ngarangaw
Dabiw
Npɛrɛw ni ɲɔlangarangaw
Jolimisɛnni ni kisɛkisɛni nɛmaw
Foroforo
Dan
Sumuniw ni funuw
Fari bilenni ni fariŋɛɲɛw (Faritanabanaw)
Furabulu ni fɛn minnu bɛ faritanabana bila mɔgɔ la
Kaba
Sufɛfarigan, Kaba
Banamisɛnni minnu sababu ye nɔgɔ ye (Kaba)
Nɔ jɛman jɛmanw ɲɛda ni farikolo tɔ la
Nɔjɛmanbɔ (tɛgɛ, kan ni ɲɛda la)
Kɔnɔmayafari
Balodɛsɛ min bɛ dankari kɛ wolo la ani wololabana wɛrɛ minnu bɛ sɔrɔ balodɛsɛ fɛ
Goroniw
Sennakuru
Kuruw ni nɔfimanw
Wololakansɛri
Wololasɔgɔsɔgɔnijɛ walima gɛnɛgɛnɛ
Funubana ni kɛn cayali mɔgɔ fari la
Kelebe
Farilajoli min bɛ sɔrɔ joli bolicogo jugu fɛ
Joli minnu bɛ bɔ banabagatɔ la ka a sababu kɛ yɛlɛmabaliya ye dilan kan
Denyɛrɛniw ka wololabanaw
Foroforo (nɔbilenniw)
Foroforo basigilen
Tulonɔgɔ
Sigida 16 Ɲɛw
Ɲɛko gɛlɛya taamasiɲɛw
Ɲɛ joginni
Ɲɛ bilenni ni ɲɛdimi sababuw
Ɲɛjalandimi
Ɲɛjalandimi basigilen
Denyɛrɛni ka ɲɛdimi (ni denyɛrɛni ni ɲɛdimi wolola)
Ɲɛmɔgɔninabana (ɲɛmɔgɔnidimi)
Ɲɛnatansiyɔn
Ɲɛjiforokolabana
Dibi donni ɲɛ kɔrɔ
Ɲɛ taalen kalamɛnɛ fɛ
Ɲɛnasumuni
Sogosu ɲɛ kan (Ptérygion)
Birintili walima joli ɲɛyeelendonda la
Joli bɔli ɲɛ jɛman yɔrɔ la
Joli jiginni ɲɛ yeelendonda yɔrɔ la (Hyphéma)
Nɛ ɲɛyeelendonda la
Ɲɛkanbugun
Surɔfiyen ni ɲɛ jali (Hypovitaminose A)
Tafuge walima dimɔgɔw pantɔla
Fɛnw kɛli fila ye mɔgɔ ɲɛ kɔrɔ
Mara
Sigida 17 Ɲinw, ɲintaraw ani dakɔnɔna
Ɲinw ni ɲintaraw tangacogo
Nɛ ɲin na ani ɲindimi
Ɲintaradimi
Dawolodimi, dakudimi
Nɔ walima tomi jɛmanw dakɔnɔna na
Sufɛfarigan
Sigida 18 Ɲɛgɛnɛsiraw ani mɔgɔ dogoyɔrɔw
Ɲɛgɛnɛsiralabana damadɔw
Bana minnu bɛ sɔrɔ kafoɲɔgɔnya fɛ (dilannabanaw)
Dogoyɔrɔla joliw (cɛya la walima musoya la)
Bolokoli ni musow ka nɛgɛkɔrɔsigi
Sugunɛ labɔjuruni dontuma ni a doncogo (Manajuru min bɛ kɛ ka sugunɛ labɔ mɔgɔ kɔnɔ, Katetɛri)
Muso ka banaw
Cɛ ni muso minnu tɛ se ka bange kɛ (konaya)
Sigida 19 Denbaw ni matɔrɔniw ka kunnafoniw
Muso ka kalolabɔ
Koli jɔli (ni muso si tɛmɛna koli yeli ma)
Kɔnɔmaya
Kɔnɔmaya lajɛliw (peseli)
Peseli kɛ sɛbɛn
Muso ka kan ka labɛn minnu sabati sani jiginni cɛ
Jiginni labɛnni
Denyɛrɛnin ladonni
Tonso bɔli
Basi bɔnni
Jiginni gɛlɛyaw
Ni musoya joginna jiginni senfɛ
Denyɛrɛni ladoncogo
Ladoncogo kɛrɛn­kɛrɛnnen ka ɲɛsin den dɔgɔmanniw ni den sebaliw ma
Denyɛrɛni ka banaw
Denba ka kɛnɛya jiginni kɔfɛ
Sindimi (joli, kurumisɛnniw): ka sin di den ma ani k’i janto sinbara la
Muso ka kansɛribana
Den dalen denso kɔ kan
Kɔnɔtiɲɛni a yɛrɛma
Baw ni denyɛrɛni faratibatigiw
Kɔnɔtiɲɛ laɲininen
Sigida 20 Bangekɔlɔsi fɛɛrɛw—An bɛ se ka fɛɛrɛ minnu tigɛ walasa ka an ka den hakɛ laɲininen sɔrɔ
Bangekɔlɔsi fɛɛrɛw
Bangekɔlɔsi fɛɛrɛ suganticogow
Musow bɛ kɔnɔmaya cogodi
Bangekɔlɔsi fɛɛrɛ
Bangekɔlɔsi fɛɛrɛ wɛrɛw
Laadala bangekɔlɔsi cogoyaw
Ladalafɛɛrɛ minnu bɛ kɔnɔta bali
Mɔgɔ minnu t’a fɛ ka den sɔrɔ tuguni, olu ka fɛɛrɛw
Sigida 21 Denmisɛnw Ladonni
Balo nafama
Den banabaatɔ ni ladonko nɔgɔman ka kan
Saniya ni jinɔgɔlabɔ
Bolociw ni furaw
Kɛcogo wɛrɛ minnu bɛ denmisɛnw ka kɛnɛya makarali la
Denmisɛnw ka kɛnɛyako gɛlɛyaw
Fari fanw banani
Joginniw ni kasaaraw
Kɛnɛya tigilamɔgɔw tɔgɔlakibaruya
Den min bɛ ka mɔ o den ka kɛnɛ de
Mɔni
Denw bilali kalan sira fɛ
Nanfila A: Den ka mɔni kɔlɔsilisɛbɛn
Sigida 22 Mɔgɔkɔrɔba banaw
An kumana bana minnu kan ka tɛmɛ sigida wɛrɛw la
Bana wɛrɛ minnu bɛ mɔgɔkɔrɔbaw minɛ kɛrɛn­kɛrɛnnenya la
Bana minnu ka teli ka mɔgɔw minɛ minnu si bɛ san 40 na
Ka jɛn ni saya ye
Sigida 23 Furamaralan
Fura kelen kelen bɛɛ hakɛ jumɛn ka kan ka kɛ aw bolokɔrɔ?
Furaminɛn maracogo
Furaw sancogo
Fura minnu maralen ka kan ka sɔrɔ denbaya ka furaminɛn kɔnɔ
Sigida furamarayɔrɔ
Ladilikan ka a ɲɛsin dugu butigitigiw ni a fura feerelaw ma
Sigida 24 Sidabana
Sidabanakisɛ taamasiɲɛw
A furakɛcogo
Yɛrɛtangacogo sidabana ma
Musow ni baw ka kɛnɛya
Sidabanakisɛ tigilamɔgɔ walima sidatɔ ladoncogo
Sigida 25 Gafe in kɔnɔ fura kofɔlenw tacogo
Furaw minnu bɛ nin sigida in kɔnɔ
Fura tata hakɛ walima a tacogo
Furaw Kunnafoniw
Banakisɛ­fagalanw de bɛ banakisɛw kɛlɛ
Pikirimuguw (penisilini, pénicilline)
Kunfinnin ni amɔkisisilini, L’ampicilline et l’amoxicilline: banakisɛfura minnu bɛ banakisɛ caman faga
Eritoromisini: min bɛ penisilini nɔnabila
Tetarasikiliniw: banakisɛ caman fagalan
Kuloranfenikɔli, Chloramphénicole: bana gɛlɛn dɔw kɛlɛlan
Silifonamidi, Sulfamidés: fura da nɔgɔn don, min bɛ an senkɔrɔbana caman furakɛ
Sefalɔsiporiniw, Cephalosporines
Banakisɛfura suguya wɛrɛw
Damajalan ni npɔrɔn furaw
Sɔgɔsɔgɔninjɛ furaw
Banaba (bagi, kuna) furaw
Fura wɛrɛw
Sumayafuraw
Ni kɔnɔnatumuniw (tɔgɔtɔgɔninbanakisɛ ni nugulabanakisɛ) don
Musoyabanaw furakɛli la
Wololabanaw
Wololabanaw ni bugu wɛrɛw la
Maɲa ni ɲimi furaw: fɛnɲɛnamafagalanw
Dogoyɔrɔlakuruw furaw
Kababilen ni ɲɛnakaba furaw
Tumufuraw
Nɔrɔnatumu (Kɔnɔnatumu) furakɛli la
Sugunɛbilenni fura
Marafura
Ɲɛ furakɛli
Dimimadalanw
Farigan ni dimi furaw
Dimimadalan jolikɛnɛw kalali senfɛ: kirinnan
Kɔnɔdimifuraw
Kumujiyɛlɛn, nsɔnkunna ani furudimi na
Kumukɛlɛlanw, Antacides)
Furulabanaw fura farinmanw (ɲumanw)
Kɔnɔboli ni jidɛsɛ juguman furaw
Kɔnɔbolifura (Kɔnɔboli gansan)
Kɔnɔ­magayalan (kɔnɔjafura)
Nu gerennen dayɛlɛli la
Sɔgɔsɔgɔ furakɛli la
Sisan furakɛli la
Faritanabanaw ni fɔɔnɔ: fariŋɛɲɛfuraw
Bagafuraw
Ni baga sera mɔgɔ kɔnɔ
Kirinni (jali) fura
Fura minnu bɛ kɛ ka basibɔn juguman kɛlɛ jiginni kɔfɛ
Kuruw (koko)
Balodɛsɛ ni jolidɛsɛ
Bangekɔlɔsi fɛɛrɛw
Sidabanafura
Dusukundimi fura
Kumadenw kɔrɔ
Gafe kɔnɔkow
Ɲɛ fɔlɔ
Nin gafe in labaaracogo
Waleɲumandɔn ni foliw
Ɲɛbila-kuma
Gafe kɔnɔkow
Gafe kɔnɔko fɛsɛfɛsɛlenw
Kunnafoni damadɔw ka ɲɛsin dugumisɛnw kɛnɛya­baarakɛlaw ma
Sigida 1 Farafinfuraw kɛli: kɛcogo ɲuman ani kɛcogo jugu
Sigida 2 Bana minnu dɔn man di ka bɔ ɲɔgɔn na
Sigida 3 Banabagatɔ lajɛcogo
Sigida 4 Banabagatɔ furakɛcogo
Sigida 5 Ka kɛnɛya ka sɔrɔ i ma fura ta
Sigida 6 Furaw tacogo ɲuman ni u tacogo jugu
Sigida 7 Banakisɛ­fagalanw ye mun ye ani u bɛ ta cogodi?
Sigida 8 Furaw hakɛ tata sumacogo ani u dicogo
Sigida 9 Labɛn ni ladilikan minnu ka kan ka matarafa pikiri kɛli kama
Sigida 10 Furakɛli kunfɔlɔ
Sigida 11 Balo nafama: Mɔgɔ ka kan ka mun ni mun dun walasa a to ka kɛnɛya la?
Sigida 12 Kɛnɛya sabati fɛɛrɛw: Yɛrɛtangacogo bana caman ma
Sigida 13 Bana minnu bɛ mɔgɔ minɛ ka caya
Sigida 14 Mɔgɔw wajibiyalen don ka taa dɔgɔtɔrɔso la banajugu minnu na
Sigida 15 Wololabanaw
Sigida 16 Ɲɛw
Sigida 17 Ɲinw, ɲintaraw ani dakɔnɔna
Sigida 18 Ɲɛgɛnɛsiraw ani mɔgɔ dogoyɔrɔw
Sigida 19 Denbaw ni matɔrɔniw ka kunnafoniw
Sigida 20 Bangekɔlɔsi fɛɛrɛw—An bɛ se ka fɛɛrɛ minnu tigɛ walasa ka an ka den hakɛ laɲininen sɔrɔ
Sigida 21 Denmisɛnw Ladonni
Sigida 22 Mɔgɔkɔrɔba banaw
Sigida 23 Furamaralan
Sigida 24 Sidabana
Sigida 25 Gafe in kɔnɔ fura kofɔlenw tacogo
Kumadenw kɔrɔ
Ɲɛbila-kuma
Nin gafe in sɛbɛnna kɛrɛn­kɛrɛnnenyala mɔgɔw kama, mɔgɔ minnu yɔrɔ ka jan dɔgɔtɔrɔsow la, ani dɔgɔtɔrɔ tɛ yɔrɔ minnu na. Hali dɔgɔtɔrɔw bɛ yɔrɔ minnu na, mɔgɔw ka kan ka jɔyɔrɔba ta u yɛrɛ ka kɛnɛyako la. O de la nin gafe in dabɔlen don mɔgɔ bɛɛ de kama, mɔgɔ minnu b’u janto u ka ɲɛnamayako ɲuman na. Hakilina dɔw sɛbɛnna ko:
Furakɛli tɛ mɔgɔw ka hakɛw dɔrɔn ye, nka mɔgɔ bɛɛ jɔyɔrɔ b’a la.
Ka bɛɛ ka kunnafoni sɔrɔ, o ka kan ka kɛ kɛnɛya baarakɛdaw bɛɛ ka laɲini ye.
Mɔgɔ gansanw kunnafoninen ka ɲɛ, olu bɛ se ka bana dɔw furakɛ, bana minnu ka ca u ka sigida la—joona, nɔgɔya la ani ka ɲɛ ka tɛmɛ dɔgɔtɔrɔw kan tuma dɔw la.
Furakɛlicogo dɔnni man kan ka kɛ gundo ye mɔgɔ dama bolo, mɔgɔ bɛɛ ka kan ka dɔ sɔrɔ a la.
Mɔgɔ minnu ma kalanjan kɛ, danaya bɛ se ka da olu fana kan i n’a fɔ minnu ye kalanjan kɛ. U fana hakili ka di.
So kɔnɔ furakɛliw man kan ka bali, nka u ka kan ka sinsin.
Tiɲɛ la, yɛrɛdɛmɛ ɲuman dɔ ye k’i se dan dɔn. Nka sariyaw sɛbɛnnen don a kɔnɔ k’a ɲɛfɔ fɛn minnu ka kan ka kɛ, ani fana dɛmɛ ka kan ka ɲini waati min. Gafe kɔnɔ, a fɔlen don yɔrɔ dɔw la, mɔgɔ ka kan ka kɛnɛya baarakɛla dɔ walima dɔgɔtɔrɔ ka bilasiralikan ɲini ko minnu na. K’a da kan dɔgɔtɔrɔw ni kɛnɛya baarakɛlaw ma surun an na waati bɛɛ, a fɔlen don gafe kɔnɔ ko min ka kan ka kɛ sani se bɛ kɛ dɔgɔtɔrɔ ma hali ni kogɛlɛnbaw don.
N ye n jija ka nin gafe in sɛbɛn tubabukan nɔgɔn na walasa mɔgɔ minnu ma kalanjan kɛ (minnu fakan tɛ tubabukan ye), olu ka se k’a faamu. A kumakanw ka nɔgɔn, nka n hakili la denmisɛnni kumakanw tɛ. Kumasen gɛlɛnw bilala yɔrɔ dɔw la, u bɛnnen don yɔrɔ minnu na. A ka c’a la u kɔrɔ bisigili ka nɔgɔn. O cogo la, mɔgɔ minnu bɛ nin gafe kalan, olu bɛ se ka dɔnniya kuraw sɔrɔ kanko la ani furakɛliko la.
Kumasen minnu faamuyali bɛ se ka gɛlɛya, olu ɲɛfɔlen don daɲɛkuluw tɔgɔ la gafe laban na. Waati o waati ni daɲɛkuluw la daɲɛ kelen kofɔra sigida dɔ la, a ka c’a la a bɛ sɛbɛn italiki (italique) la.
Dɔgɔtɔrɔ tɛ sigida min na sɛbɛnna siɲɛ fɔlɔ la ɛsipaɲɔlikan na (espagnol) Mɛkisiki (Mexique) kulukan sɛnɛkɛlaw kama, o bɛ san caman bɔ bi, gafe sɛbɛnbaa ye mɔgɔ dɔw dɛmɛ ka kalan sɔrɔ furakɛlicogow kan; o ko bɛ dugu mɔgɔw yɛrɛ fɛ sisan. Bi-bi in na gafe in bayɛlɛmana kan 80 ni kɔ la ani sigida kɛnɛya baarakɛlaw bɛ baarakɛ n’a ye jamana 100 ni kɔ la.
Sigida 25 la (Gafe in kɔnɔ fura kofɔlenw tacogo) yɔrɔw bilalen don fura lakodɔnnenw ni u sɔngɔ sɛbɛnni kama. Ola, sigida la baaradaw ni tɔn minnu bɛ gafe in jɛnsɛn, olu ka kan ka fura danɔgɔnw tɔgɔ n’u sɔngɔw sɛbɛn gafe kelen kelen bɛɛ kɔnɔ.
Nin gafe in sɛbɛnna mɔgɔw kama, mɔgɔ minnu b’a fɛ ka u yɛrɛ ni mɔgɔ wɛrɛw ka kɛnɛya lakana. Nka a kɛra kalan gafe ni baarakɛ gafe ye sigida kɛnɛya baarakɛlaw bolo. O de sababu la, ɲɛbilasigida dɔ farala a kan kɛnɛya baarakɛla ye, k’a fɔ k’a jɛya ko kɛnɛya baarakɛla ka baara fɔlɔ ye k’a ni mɔgɔw jɛ a ka dɔnniya la ani ka mɔgɔw dɛmɛ k’a kalan.
Waleɲumandɔn ni foliw
A ka halikinata, a ŋaniya ni a ka cɛsiri nɔ yelen don gafe in ɲɛ kelen kelen bɛɛ la. An bɛ u waleɲuman dɔn u ka baara ɲuman ni u ka ŋaniya ɲuman na.
Nin gafe in labaaracogo
Ni aw ye nin gafe in sɔrɔ:
Walasa ka banaw, walima kɛnɛya kunkankow yɔrɔ dɔn, aw bɛ Gafe Kɔnɔkow lajɛ. Aw bɛ fɛn min ɲini, ni aw ye o ye, aw bɛ taa sɛbɛn ɲɛ la, a bɛ sɔrɔyɔrɔ min na.
Ni aw ma gafe in kɔnɔ daɲɛ dɔ faamu:
Aw bɛ daɲɛ ɲini Kumadenw kɔrɔ la. Daɲɛ minnu ɲɛfɔlen bɛ, olu sɛbɛnni jɛgɛnnen don (en italique) u sɛbɛn ko fɔlɔ sigida kɔnɔ.
Sani aw ka fura fɛn o fɛn ta:
Walasa aw ka kunnafoniw sɔrɔ furaw tacogo, u tata hakɛ, u faratiw ni yɛrɛtangacogow kan, aw bɛ Sigida 25 lajɛ. Furaw tɔgɔ ani u sɔrɔyɔrɔ bɛ Sigida 25 daminɛ na, sɛbɛn ɲɛ Furaw tɔgɔ.
Walasa ka aw labɛn bana cunnenw kama:
Aw bɛ fura dɔw bila aw bolo kɔrɔ so kɔnɔ walima dugu kɔnɔ, i n’a fɔ a ɲininen don aw fɛ Sigida 23 Furamaralan
Aw bɛ nin gafe kalan sani a mako ka jɔ a la, kɛrɛn­kɛrɛnnenya la Sigida 10, Furakɛli kunfɔlɔ, ani Sigida 4, Banabagatɔ ladoncogo.
Walasa aw ka denbaya ka to kɛnɛya la:
Sigida 11 bɛ kuma balocogo ɲuman kan, Sigida 12 bɛ kuma banaw kunbɛncogo kan, aw bɛ olu kalan ka ɲɛ ani ka aw janto bilasiralikanw ni yɛrɛtangacogow la.
Walasa ka kɛnɛya sabati aw ka sigida la:
Aw ni aw sigiɲɔgɔnw bɛ ɲɔgɔnye dɔ kɛ ka gafe in kalan ka hakili jakabɔ kɛ aw ka yɔrɔ kɛnɛya kow kan. Walima, aw bɛ a ɲini lakɔli karamɔgɔ dɔ fɛ a ka denmisɛnw ni balikuw lakalan gafe in kɔnɔ kumaw kan. Aw bɛ hakilina caman sɔrɔ sɛbɛn ɲɛ sikɔlɔma yɔrɔ la, ladilikanw ka ɲɛsin dugu kɛnɛya­baarakɛlaw ma, gafe in daminɛ na.
Nin gafe in bɛ kunnafoni caman di ka tɛmɛ gafe kan, min bɛ kuma furakɛli kun fɔlɔ kan. A bɛ kuma bana caman kan minnu bɛ dankari adamadenw ka kɛnɛya la, ka a ta kɔnɔboli la fo ka se sɔgɔsɔgɔninjɛ ninnu ma, ka a ta farafinfura juguman ni a ɲuman ma fo ka se ladilikanw ma tubabufuraw tali la. Ladilikan ɲuman kɛrɛn­kɛrɛnnenw dilen don saniya ni dumuni nafama dunni ni boloci kan. Nin gafe in bɛ kuma bange ni bangekɔlɔsi fɛɛrɛw fana kan. Gafe bɛ fɔlɔ ka a kalanbagaw dɛmɛ u ka se ka u ka laɲiniw sɔrɔ u yɛrɛ ye, ka tila ka kɛ sababu ye u ka se ka a dɔn bana minnu ka kan ka jira dɔgɔtɔrɔba dɔ la.
Segin kɛlen kɔ gafe in kan, kunnafoni kuraw dilen don bana dɔw kan i n’a fɔ sumaya, sɔgɔsɔgɔninjɛ, kafoɲɔgɔnyabanaw, dɔrɔguta, sidabanakisɛ ni sidabana ka fara a furaw kan ani hakilina caman wɛrɛw.
Nin gafe in dabɔra…
Dugumisɛnni minnu yɔrɔ ka jan kɛnɛyasow la. Banaw kunbɛncogo, u sidɔnni, ani u furakɛcogo ɲɛfɔlen don jaw ni kumakan jɛlenw na.
Butigitigiw walima furafeerelaw, minnu bɛ furaw ni kɛnɛya baarakɛminɛnw feere dugumisɛnw kɔnɔ. Fura minnu ka kan ka bana minnu furakɛ, o ɲɛfɔlen don gafe in kɔnɔ, farati bɛ fura minnu tali la walima nafa tɛ minnu yɛrɛ la, olu bɛɛ ɲɛfɔlen don fana gafe in kɔnɔ. Furaw tali farati ni yɛrɛtangacogow ɲɛfɔlen don ka a walawala. Ladilikan kɛrɛn­kɛrɛnnenw dilen don farafinfuraw ni tubabufuraw tacogo kan furakɛli la.
Dugumisɛnw lakɔlikaramɔgɔ: Gafe bɛ a to a ka se ka dɛmɛ don mɔgɔ joginnen ma ani ka tila ka ladilikan ɲumanw di a ma. A bɛ kɛ sababu ye karamɔgɔ ka se ka a ka sigidala denmisɛnw ni balikuw bɛɛ lakalan kɛnɛyako la, ani saniya ni dumuni nafama dunni na.
Kɛnɛya­baarakɛlaw dugumisɛnw na, ani mɔgɔ o mɔgɔ wulilen don ka a cɛsiri a ka sigida ka kɛnɛya ni a ka lafiya kama. Gafe in fan dɔ bɛ yen min bɛ kuma kɛnɛya­baarakɛla ni sigida­mɔgɔw ka ɲɔgɔnye kɛcogo kan, ɲɔgɔnye min senfɛ u bɛ jɛ ka hakilina falenfalen kɛ dugu makow ni dugumɔgɔ ka kɛnɛya sabatili kan.
Denbaw ni lajiginnimusow bɛ nafaba sɔrɔ gafe in na, u bɛna a kɔnɔkumaw faamuya ka ɲɛ, sokɔnɔjiginni ni denba ladonni ni den ka kɛnɛya kan.
Daɲɛ Kuntigɛlen
(Daɲɛ janmanjan sɛbɛncogo surunman; ka siginiden damadama kɛ ka daɲɛ kuturu sɛbɛn)
+ o kɔrɔ ye ani walima farankan
= o kɔrɔ ye a ni … bɛɛ ye kelen ye walima a ni … dama kɛnɲɛnnen don (a ni … bɛɛ ka kan, o bɛ bɛn …. ma)
% o kɔrɔ ye kɛmɛ kɛmɛ sara la
Peseli Hakɛ
kg o kɔrɔ ye kilogaramu (kilogramme)
g o kɔrɔ garamu (gramme)
mg o kɔrɔ miligaramu (milligramme)
mcg o kɔrɔ mikɔrɔgaramu (microgramme)
gr o kɔrɔ kisɛ (graine)
Girinya
(fɛn dɔ girinya hakɛ ye min ye)
garamu 1.000 = kilogaramu 1 (kg)
garamu 1 = mg 1.000
miligaramu (mg) 1 = mikɔrɔgaramu (mcg) 1.000
kisɛ 1 (graine) = mg 65
Litiri/Kɔnɔfɛrɛ
(fɛn kɔnɔfɛrɛko hakɛ walasa ka jimafɛnw litiri hakɛ saman)
mililitiri 1000 (mL) = litiri 1
mililitiri 1 = cc. 1 = santimɛtiri kubi (centimètre cube)
kafeminkutu ɲɛ 3 (cuillère à thé) = dumunikɛkutu ɲɛ 1 (cuillère à soupe)
kafeminkutu ɲɛ 1 = mililitiri 5
dumunikɛkutu ɲɛ 1 = mililitiri 15
Dɔgɔtɔrɔ tɛ Sigida min na
Wulakɔnɔ­mɔgɔw ka yɛrɛfurakɛ gafe
Sɛbɛnnikɛlaw
Bayɛlɛmabagaw
Kunnafoni damadɔw ka ɲɛsin dugumisɛnw kɛnɛya­baarakɛlaw ma
Jɔn ye kɛnɛya­baarakɛla ye dugumisɛnw kɔnɔ?
Dugumisɛnw kɔnɔ, kɛnɛya­baarakɛla ye mɔgɔ ye, mɔgɔ min b’a ka denbaya n’a sigiɲɔgɔnw dɛmɛ ka kɛnɛya sabatilen sɔrɔ. Tuma dɔw la, o tigilamɔgɔw bɛ suganti dugumɔgɔw fɛ ka da u ka dɔnniya kɛrɛn­kɛrɛnnen n’u ka mɔgɔlandiya kan.
Dugumisɛnw kɔnɔ, kɛnɛya­baarakɛlaw dɔw bɛ kalan ni dɛmɛ sɔrɔ cakɛda dɔw fɛ i n’a fɔ kɛnɛya minisiriso. A dɔw yɛrɛ tɛ dɛmɛ fosi sɔrɔ dɛmɛbaga jɛkuluw fɛ. I b’a sɔrɔ dɔrɔn u ka sigida­mɔgɔw ka bonya n’u ka danaya b’u kan k’a sababu kɛ u ka dɔnniya ye kɛnɛya kan. U bɛ dɔnniya sɔrɔ u ka yɛrɛ lakalan n’u ka jateminɛ an’u ka kɛnɛyabaara matarafali fɛ.
Ni kuma diyara an da, an bɛ se k’a fɔ ko mɔgɔ o mɔgɔ b’a ka sigida yɛlɛma k’a kɛ yɔrɔ saniyalen ye, an bɛ se k’o tigi wele ko sigida kɛnɛya­baarakɛla. I n’a fɔ:
Bangebaga minnu b’u denw dege yɛrɛ saniya la;
Sɛnɛkɛla minnu bɛ fara ɲɔgɔn kan ka kɛ jɛkulu ye, walasa k’u ka sɔrɔ yiriwa;
Karamɔgɔ minnu b’u ka kalandenw lakalan banaw kunbɛncogo ni joliw furakɛcogo la;
Denmisɛn minnu b’u bangebagaw kunnafoni u ka dɔnniyaw sɔrɔlen kan kalanso la;
Butigitigiw bɛ se k’u ka fura feeretaw tacogo ɲuman ɲɛfɔ ani ka ladilikan di u ka sannikɛlaw ma (sɛbɛn ɲɛ Ladilikan ka a ɲɛsin dugu butigitigiw ni a fura feerelaw ma: lajɛ);
Tinminɛmuso minnu bɛ muso kɔnɔmaw ladi u ka dumuni duntaw kan.
Nin gafe in dabɔra kɛnɛya­baarakɛla bɛɛ kama, kumala­surunya na mɔgɔ o mɔgɔ b’a fɛ ka baara kɛ jama fɛ, walasa k’a yɛrɛkun, a ka denbaya, ani sigida­mɔgɔw ka kɛnɛya yiriwa.
A’ ye hinɛ don aw dusukun na.
A ka ca a la aw ka hinɛ bɛ banabagatɔ dɛmɛ ka tɛmɛ furaw kan.
Aw kana sika don a la abada ka a jira a tigi la ko a hinɛ bɛ aw dusukun na.
Aw mana kɛ kɛnɛya­baarakɛla siya o siya ye aw ka sigida la, aw y’a bila aw hakili la ko nin gafe in ma sɛbɛn aw kelen tɔgɔ la. A dabɔra bɛɛ de kama, o la aw ye a kɔnɔ kunnafoni di bɛɛ ma!