id
stringlengths
1
5
translation
translation
200
{ "br": "Unan eus ar stered-se, an Heol anezhi, zo ur steredenn grenn, na re vras na re vihan.", "fr": "Elle vient de s'allumer par effondrement gravitationnel et elle est emmitouflée dans un disque de gaz et de poussières, que l'on appelle une nébuleuse protoplanétaire (figure 14)." }
201
{ "br": "Hec'h-unan-kaer emañ ouzhpenn-se, da lavaret eo n'eo ket liammet ouzh stered all tost dezhi hag a stummfe ul liesreizhiad ganti.", "fr": "(Pour en savoir plus voir Vie et mort des étoiles par Bruno Manguin et Bénédicte Saulier-Le Dréan, collection a Espace des sciences, Éditions Apogée, 2005)." }
202
{ "br": "Emañ o paouez bezañ enaouet gant ar fontadur gravitadurel ha tamolodet eo en ur gantenn gaz hag ulc'henn a anver nivlenn gentplanedennel (tres 14).", "fr": "Une fois le Soleil allumé, cette nébuleuse en rotation va donner naissance aux planètes et à l'ensemble des constituants du Système Solaire." }
203
{ "br": "(Evit gouzout hiroc'h, sellit ouzh Buhez ha mare ar stered gant Bruno Mauguin ha Bénédicte Saulier-Le Dréan, dastumad Egorenn ar skiantoù, Embannadurioù Apogée 2005)", "fr": "Figure 13 : la nébuleuse d'Orion." }
204
{ "br": "Ur wech enaouet an Heol e vo ganet ar planedennoù hag holl astroù Koskoriad an Heol gant an nivlenn-dro-se.", "fr": "A : au cœur de la nébuleuse, des centaines d'étoiles sont én train de se former." }
205
{ "br": "Tres 13: nivlenn Orion.", "fr": "B : vue rapprochée de l'intérieur de la nébuleuse. On peut y observer plusieurs étoiles enveloppées d'un disque de gaz et de poussières susceptible de donner naissance à un système planétaire." }
206
{ "br": "A : E-kreiz an nivlenn, kantadoù a stered zo o'n em stummañ.", "fr": "Figure 14 : une nébuleuse protoplanétaire observée dans la nébuleuse d'Orion." }
207
{ "br": "B: Ur gwel a-dost eus diabarzh an nivlenn ma c'haller gwelet meur a steredenn gronnet gant ur bladenn gaz hag uloc'h e-tailh da c'henel ur reizhiad planedennoù.", "fr": "C'est une étoile entourée d'un disque de gaz et de poussières, qui devrait donner naissance à des planètes." }
208
{ "br": "Tres 14: nivlenn gentplanedennel arsellet e-barzh nivlenn Orion.", "fr": "31 août : formation du Système Solaire (- 4,65 milliards d’années)" }
209
{ "br": "Ur steredenn eo, gronnet gant ur gantenn gaz hag uloc'h a zlefe genel planedennoù.", "fr": "La formation du Système Solaire (figure 15) suit immédiatement l'allumage du Soleil (elle est quasi contemporaine de la formation du Soleil)." }
210
{ "br": "31 a viz Eost : stummidigezh Koskoriad an Heol (-4,65 miliard a vloavezhioù)", "fr": "Dans la nébuleuse protoplanétaire en rotation autour de notre étoile, une ségrégation des matériaux chimiques s'instaure selon plusieurs paramètres, comme la densité, la chimie, la température et la vitesse de déplacement des matériaux." }
211
{ "br": "Dont a ra stummidigezh Koskoriad an Heol diouzhtu war-lerc'h enaouidigezh an Heol (kempred eo gant stummidigezh an Heol pe dost).", "fr": "Pour expliquer la présence des planètes telluriques, celles qui sont proches du Soleil et riches en éléments lourds comme le fer, on suppose que ces derniers ont été attirés vers le Soleil plus rapidement que les éléments légers." }
212
{ "br": "En nivlenn gentplanedennel a dro en-dro d'hor steredenn e tisrann an danvezennoù kimiek hervez meur a arventenn, evel an douester, ar gwrezverk hag an tizh ma tilec'hiont.", "fr": "D'autre part, sous l'effet de la chaleur régnant au cœur de la nébuleuse protoplanétaire, les éléments légers proches du Soleil se sont volatilisés, tandis que dans les régions plus éloignées ils se sont condensés pour former les planètes gazeuses, géantes." }
213
{ "br": "Tost d'an Heol emañ ar planedennoù douarheñvel, zo kalz a elfennoù pounner evel an houarn enno. Soñjal a reer emaint aze abalamour m'eo bet dedennet an elfennoù-se gant an Heol buanoc'h eget an elfennoù skañv.", "fr": "Figure 15 : représentation schématique de la formation du Système Solaire." }
214
{ "br": "A-hend-all, aet eo an elfennoù skañv tost d'an Heol da aezhenn, diwar ar wrez zo e kreizon an nivlenn gentplanedennel, tra ma'z int fetisaet en takadoù pellañ evit stummañ ar planedennoù gazel ramz.", "fr": "Le disque de poussières et de gaz en rotation autour du Soleil se condense jusqu'à former un système planétaire, en quelques millions d'années seulement." }
215
{ "br": "Tres 15: brastres eus stummidigezh koskoriad an Heol.", "fr": "Il se serait écoulé environ 100 millions d'années entre la formation du Soleil et celle des planètes." }
216
{ "br": "Fetisaat a ra ar gantenn uloc'h ha gaz a dro en-dro d'an Heol betek stummañ ur c'hoskoriad planedennoù, e-korf un nebeud milionoù a vloavezhioù hepken.", "fr": "Mais les planètes ne se sont pas toutes formées exactement en même temps." }
217
{ "br": "100 milion a vloavezhioù a vefe aet hebiou etre stummidigezh an Heol ha hini ar planedennoù.", "fr": "On suppose que les planètes gazeuses se sont formées en quelques milliers à quelques dizaines de milliers d'années." }
218
{ "br": "Met n'eo ket en em stummet an holl blanedennoù er memes koulz dres.", "fr": "Par contre, la formation des planètes telluriques telles que la Terre aurait duré plusieurs centaines de milliers, voire quelques millions d'années." }
219
{ "br": "Goulakaat a reer eo en em stummet ar planedennoù gaz e-korf un nebeud miliadoù pe un nebeud dek miliadoù a vloavezhioù.", "fr": "Ainsi, notre planète, la Terre, se serait formée il y a 4,55 milliards d'années." }
220
{ "br": "Meur a gant mil a vloavezhioù, pe un nebeud milionoù a vloavezhioù zoken e vefe padet, en enep, stummidigezh ar planedennoù douarheñvel, evel an Douar.", "fr": "2 septembre : formation de la Lune (- 4,5 milliards d’années)." }
221
{ "br": "Setu e vefe en em stummet an Douar, hor planedenn, 4,55 miliard a vloavezhioù zo.", "fr": "Bien qu'elle reçoive encore un certain apport de masse par la chute d'astéroïdes, la Terre a pratiquement atteint sa taille actuelle." }
222
{ "br": "2 a viz Gwengolo : stummidigezh al Loar (4,5 miliard a vloavezhioù).", "fr": "La ségrégation des matériaux qui la composent conduit à la structuration de la planète en plusieurs couches de densité et de composition différentes." }
223
{ "br": "Tizhet en deus an Douar e vent vremañ, daoust ma kresk c'hoazh e dolz un tamm bennak gant an asteroidennoù a gouezh warnañ.", "fr": "Les matériaux les plus lourds comme le fer et le nickel tombent au centre de la planète, et forment le noyau." }
224
{ "br": "En em zisrannañ a ra an danvezennoù a ya d'e ober, hag ar re-se ha stummañ meur a wiskad, disheñvel o douester hag o danvez.", "fr": "Les matériaux plus légers « flottent en surface » et en se solidifiant, donnent la croûte terrestre." }
225
{ "br": "Kouezhañ a ra an danvezennoù pounnerañ, evel an houarn pe an nikel, e-kreiz ar blanedenn, ma stummont ar galon.", "fr": "La Terre connaît alors un évènement important : la visite d'un objet (un planétoïde) d'une masse comparable à celle de la planète Mars." }
226
{ "br": "Chom a ra an danvezennoù skanvañ da « flodañ war-c'horre », solutaat a reont ha furmiñ pluskenn an Douar.", "fr": "Ce bolide heurte la Terre, se mélange partiellement au manteau terrestre, puis est éjecté plus ou moins fragmenté en orbite autour de la Terre." }
227
{ "br": "Un darvoud a bouez a c'hoarvez gant an Douar neuze : gweladenn un astr (ur blanedennig) a-vent e dolz gant hini Meurzh.", "fr": "Mais il a entraîné avec lui des morceaux du manteau terrestre et tous ces blocs de matière ont une vitesse suffisante qui les empêche de retomber sur Terre." }
228
{ "br": "Hag an daredenn ha stekiñ ouzh an Douar, kemmeskañ evit un darn gant ar vantell anezhañ, a-raok bezañ strinket er-maez, darnet pe zarnetoc'h, da gelc'htreiñ en-dro d'an Douar.", "fr": "Ils se rassemblent, se compactent et finissent par former un astre un peu plus jeune que la Terre, que l'on appelle la Lune (figure 16)." }
229
{ "br": "Hogen kaset en deus gantañ tammoù eus mantell an Douar, ha tizh a-walc'h zo gant an holl vloc'hadoù danvez-se da virout outo a gouezhañ en­dro, war an Douar.", "fr": "La Lune a une masse qui correspond à peu près à 1/80e de celle de la Terre." }
230
{ "br": "En em dolpañ a reont, fetisaat, hag a-benn ar fin e stummont un astr yaouankikoc'h eget an Douar, a reer al Loar anezhañ (tres 16).", "fr": "Cette masse lui permet d'exercer des effets de marée suffisants pour stabiliser l'inclinaison de l'axe de rotation de la Terre." }
231
{ "br": "Tolz al Loar a glot gant 1/80vedenn eus hini an Douar, tost da vat.", "fr": "En effet, la Terre tourne sur elle-même par rapport à un axe qui est incliné d'environ 23,5°." }
232
{ "br": "Gant an tolz-se e c'hall embreger nerzhioù mare a-walc'h da stabilaat stou ahel-treiñ an Douar.", "fr": "Cette inclinaison varie de ± 1° au fil du temps." }
233
{ "br": "Evit gwir e tro an Douar warnañ e-unan diouzh un ahel zo 23,5° a stou gantañ war-bouez nebeut.", "fr": "Sans la Lune, cette inclinaison connaîtrait des variations très importantes pouvant aller jusqu'à 60°." }
234
{ "br": "Kemmañ a ra ar stou-se eus ± 1° a-hed an amzer.", "fr": "C'est le cas par exemple de la planète Mars qui n'a pas de satellite naturel de masse suffisante et qui voit l'inclinaison de son axe de rotation varier de 0 à 60° sur quelques dizaines à quelques centaines de milliers d'années." }
235
{ "br": "Anez al Loar e vije kemmoù bras-kenañ gantañ, betek 60°.", "fr": "Cette stabilité de l'inclinaison de l'axe de rotation de la Terre entraîne un phénomène des saisons pratiquement inchangé depuis cette époque." }
236
{ "br": "Evel-se emañ kont gant ar blanedenn Meurzh da skouer. N'he deus ket adplanedennoù tolzennek a-walc'h ha kemmañ a ra stou hec'h ahel-treiñ eus 0 da 60° e-korf un nebeud dekmiliadoù pe kantmiliadoù a vloavezhioù.", "fr": "Cette grande régularité a certainement joué un rôle important dans le succès des processus d'évolution de la vie sur notre planète." }
237
{ "br": "Diwar stabilded stou ahel-treiñ an Douar e teu anadenn ar c'houlzoù-amzer zo chomet tost heñvel abaoe ar c'houlz-se.", "fr": "La Terre qui vient de se former connaît alors une période de dégazage très important qui dure environ 150 millions d'années." }
238
{ "br": "Sur a-walc'h ez eus bet c'hoariet ur roll a bouez gant ar reizhded-se e berzh emdroadur ar vuhez war hor planedenn.", "fr": "Le gaz carbonique et la vapeur d'eau libérés du manteau terrestre par le volcanisme intense commencent à former une atmosphère dense." }
239
{ "br": "Gant an Douar nevez-stummet ez eus neuze ur prantad koll gaz a-builh hag a bad tost 150 milion a vloavezhioù.", "fr": "L'effet de serre dû à un taux élevé de gaz carbonique maintient à la surface de la Terre des températures très élevées, tandis que l'atmosphère se sature progressivement en vapeur d'eau." }
240
{ "br": "Ar gaz karbonek hag an aezhenn dour laosket sof-kont gant mantell an Douar dre ar menezioù-tan a grog da stummañ un aergelc'h doues.", "fr": "Figure 16 : représentation schématique de la formation de la Lune." }
241
{ "br": "Uhel-uhel e chom ar gwrezverk war-c'horre an Douar abalamour d'an efed ti-gwer diwar feur uhel ar gaz karbonek, ha tamm-ha-tamm e teu aergelc'h an Douar da vezañ peurintret a aezhenn dour.", "fr": "Un planétoïde de la taille de Mars percute la Terre." }
242
{ "br": "Tres 16: brastres eus stummidigezh al Loar.", "fr": "Les débris de la collision accompagnés de fragments du manteau terrestre projetés en orbite autour de la Terre s'agglomèrent et finissent par former la Lune." }
243
{ "br": "Ur blanedennig a-vent gant Meurzh a stok ouzh an Douar.", "fr": "Vers 4,4 milliards d'années environ, le volcanisme sur Terre se réduit." }
244
{ "br": "Dismantroù diwar ar stokadenn, ha tammoù eus mantell an Douar zo kaset da ge1c'htreiñ en-dro d'an Douar. Eno en em dolpont, ha stummañ al Loar a-benn ar fin", "fr": "Le dégazage se poursuit cependant de façon ininterrompue mais il est moins soutenu" }
245
{ "br": "War-dro 4,4 miliard a vloavezhioù zo pe dost, ez a war zigresk nerzh ar menezioù-tan war an Douar.", "fr": "L'effet de serre diminue, les températures baissent et la surface de notre planète se solidifie progressivement." }
246
{ "br": "Kenderc'hel a ra ar c'holl gaz hep paouez, met n'eo ket ken kreñv.", "fr": "Les premiers blocs de croûte terrestre se forment et avec eux les premières roches." }
247
{ "br": "Digreskiñ a ra an efed ti-gwer, diskenn a ra ar gwrezverk ha solutaat a ra gorre hor planedenn a-nebeudoù.", "fr": "4 septembre : premières roches solides (-4,4 milliards d’années)" }
248
{ "br": "Bloc'hadoù kentañ pluskenn an Douar en em stumm, hag ar c'harregadoù kentañ a-gevret ganto.", "fr": "Les plus anciennes roches que l'on ait trouvées sur Terre datent de 4 milliards d'années (North West Territories, Canada)." }
249
{ "br": "4 a viz Gwengolo : ar c’harregadoù kalet kentañ (-4,4 miliard a vloavezhioù)", "fr": "Mais ce ne sont pas forcément les premières roches terrestres." }
250
{ "br": "4 miliard a vloavezhioù eo ar c'harregadoù koshañ zo bet kavet war an Douar (Tiriadoù ar Gwalarn, Kanada).", "fr": "En effet, on a trouvé en Australie, des roches sédimentaires datant de 3,7 milliards d'années, qui contenaient des cristaux de zircon datés de 4,4 à 4,1 milliards d'années." }
251
{ "br": "Met n'int ket dre ret kentañ karregadoù an Douar.", "fr": "Or les zircons (figure 17) sont des minéraux présents dans la plupart des roches granitiques qui constituent la croûte continentale." }
252
{ "br": "Evit gwir ez eus bet kavet en Aostralia karregadoù gouelezennek 3,7 miliard a vloavezhioù, enno strinkennoù zirkon oadet a 4,4 pe 4,1 miliard a vloavezhioù.", "fr": "Une fois formés, ils sont pratiquement inaltérables et résistent à des températures et des pressions très élevées." }
253
{ "br": "Hogen strinkennoù zirkon (tres 17) a gaver en darn vrasañ eus ar c'harregadoù greunit a ya d'ober ar bluskenn gevandirel.", "fr": "Si ces zircons sont plus vieux que les roches dans lesquelles ils se trouvent, cela signifie qu'ils se sont formés dans des roches plus anciennes qui ont été détruites par la suite." }
254
{ "br": "Ur wech furmet ez int divastarus pe dost, ha gouest da c’houzañv gwrezverkoù ha gwaskoù uhel-kenañ.", "fr": "Figure 17 : zircon observé en lumière naturelle au microscope polarisant." }
255
{ "br": "Ma'z eo koshoc'h ar strinkennoù zirkon-se eget ar c'harregadoù m'emaint e talvez ez int en em stummet e-barzh karregadoù koshoc'h zo bet distrujet abaoe.", "fr": "Longueur : environ 150 micromètres." }
256
{ "br": "Tres 17 : zirkon dindan gouloù naturel arsellet gant ur mikroskop bleinekaat.", "fr": "Provenance Terre Adélie (Antarctique)." }
257
{ "br": "Hirder : e-tro 150 mikrometre.", "fr": "Datation : 2,4 milliards d'années" }
258
{ "br": "Orin : Douar Adélie.", "fr": "L'âge de ces zircons atteste donc que des fragments de croûte continentale se sont formés dès 4,4 milliards d'années à la surface de la Terre (figure 18)." }
259
{ "br": "Oad : 2,4 miliard a vloavezhioù.", "fr": "Mais on ne trouve plus les roches qui ont constitué cette première croûte, parce qu'elles ont été détruites par l'érosion, les mouvements de la surface terrestre (tectonique), le volcanisme et les bombardements météoritiques importants dont la Terre est encore la cible à cette époque." }
260
{ "br": "Testeniekaat a ra oad ar strinkennoù zirkon-se e oa en em stummet darnoù eus ar bluskenn gevandirel war-c'horre an Douar ken abred ha 4,4 miliard a vloavezhioù zo (tres 18).", "fr": "Lorsque la température à la surface de la Terre tombe en dessous de 97 °C, la vapeur d'eau qui sature l'atmosphère primitive se condense." }
261
{ "br": "Met ne gaver ket ken ar c'harregadoù o doa stummet ar bluskenn gentañ-se dre ma'z int bet distrujet gant ar c'hrignerezh, gant fiñvoù gorre an Douar (tektonik), gant obererezh ar menezioù-tan ha bombezadeg ar meteoritennoù a skoe an Douar d'ar mare-se c'hoazh.", "fr": "Il pleut sur notre planète pendant plusieurs millions d'années !" }
262
{ "br": "Pa ziskenn ar gwrezverk dindan 97° C war-c'horre an Douar, e c'hlizenn an aezhenn dour a beurintr an aergelc'h kentidik.", "fr": "Les premiers océans se forment (figure 19), lessivent la croûte terrestre naissante et se chargent en sels minéraux." }
263
{ "br": "Glav a ra war hor planedenn e-pad meur a vilion a vloavezhioù !", "fr": "L'atmosphère contenant de moins en moins de vapeur d'eau devient plus transparente aux rayonnements solaires." }
264
{ "br": "En em stummañ a ra ar meurvorioù kentañ (tres 19), hag int da walc'hiñ ar bluskenn nevez-c'hanet ha d'en em gargañ gant halioù meinel.", "fr": "Autour de 4 milliards d'années, la vie apparaît sur notre planète et se développe d'abord en milieu marin." }
265
{ "br": "Nebeutoc'h-nebeut a aezhenn dour zo en aergelc'h a zeu da vezañ treuzwelusoc'h da skinoù an Heol.", "fr": "Mais avant d'aller plus loin, voici une précision importante pour mieux apprécier la suite de ce calendrier cosmique : si l'on compare la Terre, Vénus et Mars à leurs débuts, elles possédaient toutes les trois une atmosphère dense et riche en gaz carbonique." }
266
{ "br": "E-tro 4 miliard a vloavezhioù e tarzh ar vuhez war hor planedenn, hag er mor e struj da gentañ.", "fr": "Seule l'atmosphère de la Terre s'est considérablement modifiée avec le temps, à cause principalement de l'émergence de la vie." }
267
{ "br": "Met a-raok mont pelloc'h, setu amañ ur resisadenn bouezus evit prizañ gwelloc'h kendalc'h an deiziataer kosmek-mañ : ma keñverier an Douar, Gwener ha Meurzh evel ma oant er penn kentañ, e oa ganto o-zri un aergelc'h doues gant kalz a c'haz karbonek ennañ.", "fr": "La vie n'est présente aujourd'hui que sur une part infime et particulièrement fragile de la surface de notre planète, à peine 1/1 000e du diamètre de la Terre si on prend en compte les abysses et 1/25000e de ce diamètre si on ne considère que les écosystèmes terrestres." }
268
{ "br": "Aergelc'h an Douar eo an hini nemetañ en deus cheñchet kalz a-hed an amzer, abalamour da zifluk ar vuhez dreist-holl.", "fr": "Pourtant, elle peut à elle seule chambouler l'évolution de surface de notre planète, en plus des paramètres géologiques, climatiques et autres qui se sont succédé au fil du temps pour en arriver à l'état actuel de la Terre." }
269
{ "br": "Hiziv an deiz emañ ar vuhez war ul lodenn dister ha bresk-kenañ eus gorre hor planedenn, a-vec'h 1/1 000vedenn eus treuzkiz an Douar ma konter an abisoù, hag 1/250 000vedenn eus an treuzkiz-se ma seller ouzh an ekoreizhiadoù douarel hepken.", "fr": "Les dates qui vont suivre dans ce « calendrier cosmique », et qui traitent principalement de l'histoire de la vie et des espèces sur notre planète, sont à considérer comme n'étant rien d'autre que des indicateurs temporels en rapport avec les traces fossiles découvertes et représentatives de périodes successives d'expansion ou de développement, puis d'extinctions des espèces." }
270
{ "br": "Padal e c'hall ar vuhez reveulziañ hec'h-unan emdroadur gorre hor planedenn, ouzhpenn an abegoù douarourel, hinel hag all zo bet lerc'h­ouzh-lerc'h a-hed an amzer evit degouezhout gant stad an Douar evel m'emañ bremañ.", "fr": "Ainsi, il ne faut pas confondre le mécanisme de l'évolution (qui n'est pas vraiment l'objet de cet ouvrage) avec celui des découvertes géologiques, qui permettent de situer dans le temps des évènements importants liés à cette évolution." }
271
{ "br": "Ret eo sellet ouzh an deiziadoù a vo da-heul en « deiziataer kosmek »-se, hag a denn dreist-holl da orin ar vuhez hag ar spesadoù war hor planedenn, evel merkoù amzer e-keñver ar roudoù karrekaet zo bet dizoloet, hag evel-se hepken. Diskouez a reont un heuliad prantadoù m'en em astenn, ma struj pe ma steuz ar spesadoù.", "fr": "De même, quand il est précisé qu'à telle date du calendrier cosmique, tel type de découverte géologique lié à la vie a été mis en valeur, cela signifie qu'avant cette date un processus long et complexe de modifications et d'évolution a été nécessaire." }
272
{ "br": "Setu eo arabat kemmeskañ mont en-dro an emdroadur (ha n'eo ket danvez al levr-mañ) gant hini an dizoloadennoù douarourel a c'haller drezo lec'hiañ en amzer darvoudoù pouezus liammet ouzh an emdroadur.", "fr": "En l'absence de traces, il est bien souvent très difficile de donner une information temporelle à propos de ces processus fondamentaux de la vie." }
273
{ "br": "Heñvel dra, pa lavarer ez eus bet un dizoloadenn douarourel eus ar seurt-mañ-seurt diwar­benn ar vuhez d'an deiziad-man-deiziad eus an deiziataer kosmek, e talvez e oa bet ezhomm un argerzh hir ha kemplezh a gemmoù hag a emdroadur a-raok an deiziad-se.", "fr": "Figure 18 : représentation imagée de la surface de la Terre il y a 4,4 milliards d'années." }
274
{ "br": "Pa ne vez roud ebet, e vez diaes alies reiñ titouroù amzer diwar-benn kammedoù diazez ar vuhez.", "fr": "La surface de la Terre commence à se refroidir." }
275
{ "br": "Tres 18: skeudenn a daolenn gorre an Douar evel ma oa 4,4 miliard a vloavezhioù zo.", "fr": "Les premiers fragments de croûte continentale se forment et avec elle les premières roches solides." }
276
{ "br": "Krog eo gorre an Douar da yenaat.", "fr": "Figure 19 : représentation imagée de l'océan primordial." }
277
{ "br": "En em stummañ a ra tammoù kentañ ar bluskenn gevandirel, ha ganti ar c’harregadoù kalet kentañ.", "fr": "19 septembre : premières traces de vie connues (- 3,85 milliard d’années)" }
278
{ "br": "Tres 19: skeudenn a daolenn ar meurvor kentidik.", "fr": "Les plus vieilles traces de vie qui aient été conservées sur notre planète datent de 3,85 milliards d'années." }
279
{ "br": "19 a viz Gwengolo : ar roudoù kentañ eus ar vuhez (-3,85 miliard a vloavezhioù).", "fr": "Ce ne sont pas de véritables fossiles d'organismes, mais plutôt des indices d'activité biologique." }
280
{ "br": "Da 3,85 miliard a vloavezhioù e sav ar roudoù koshañ eus ar vuhez a gaver c'hoazh war hor planedenn.", "fr": "Ces traces que l'on qualifie de bio-sédiments sont des dépôts sédimentaires anormalement riches en carbone 12." }
281
{ "br": "N'int ket gwir garrekaennoù bevedegoù, met kentoc'h merkoù oberiantiz vevoniel.", "fr": "En effet, le carbone sur Terre est présent sous forme de deux isotopes stables, le carbone 12 et le carbone 13, dont le rapport des abondances est constant." }
282
{ "br": "Gouelezennoù eo ar roudoù-se a reer bevgouelezennoù anezho. Enno e kaver kementadoù uhel direizh a garbon 12.", "fr": "Or, quand les organismes vivants métabolisent du carbone, ils incorporent légèrement plus de carbone 12 que de carbone 13." }
283
{ "br": "Rak kavout a reer ar c’harbon war an Douar e stumm daou izotop, ar c'harbon 12 hag ar c’harbon 13, zo digemm keñver o fuilhentez.", "fr": "C'est ainsi que l'on a pu attribuer une origine biologique à des dépôts sédimentaires de carbonates trouvés au Groenland, datés de 3,85 milliards d'années." }
284
{ "br": "Hogen pa vez metabolekaet karbon gant ar bevedegoù ez euvront un tammig muioc'h a garbon 12 eget a garbon 13.", "fr": "Ces dépôts de carbonates d'origine biologique laissent penser que la vie s'était déjà développée sur notre planète il y a 3,8 à 3,9 milliards d'années." }
285
{ "br": "Evel-se ez eus bet lakaet un orin biologel da ouelezennoù karbonat kavet e Greunland, hag a sav an oad anezho da 3,85 miliard a vloavezhioù.", "fr": "On pense donc qu'elle a pu se mettre en place quelques centaines de millions d'années plus tôt, mais on ne sait ni quand exactement, ni comment elle est apparue sur notre planète." }
286
{ "br": "Ar gouelezennoù karbonat-se, a orin bevoniel, a laka da soñjal e oa eus ar vuhez war hor planedenn 3,8 pe 3,9 miliard a vloavezhioù zo dija.", "fr": "L'origine et l'émergence de la vie sur Terre reste encore un mystère." }
287
{ "br": "Setu e soñjer he deus gallet diazezañ un nebeud kantoù milionoù a vloavezhioù abretoc'h, hogen n'ouzer ket pegoulz dres na penaos eo tarzhet war hor planedenn.", "fr": "Selon C. Combes et de nombreux biologistes, les premières traces de vie sont des molécules d'ARN qui, dotées de propriétés enzymatiques ont la possibilité de se répliquer sans apport de protéines." }
288
{ "br": "Ur c'hevrin e chom orin ha difluk ar vuhez war an Douar c'hoazh.", "fr": "Le monde de l'ARN est représenté par l'étape des viroïdes puis celle des virus." }
289
{ "br": "Hervez C. Combes ha bevoniourien a-leizh ez eo ar roudoù kentañ eus ar vuhez molekul Trenkenn ribonukleek (TRN). Perzhioù an enzimoù zo gant ar re-se, pa c'hallont gouennañ er memes stumm hep degasadenn protein.", "fr": "Ces virus n'ont pas encore toutes les propriétés du vivant mais ils partagent avec le monde cellulaire des bactéries qui leur succède le langage « acides nucléiques » qui est le moyen de transmission de l'information, véritable fondement de l'évolution et donc de la vie." }
290
{ "br": "Klotañ a ra bed an TRN gant lankad ar viroidoù ha neuze hini ar viruzoù.", "fr": "« Le chemin menant à la première cellule procaryote a été certainement bien plus exigeant en information génétique que tout le chemin évolutif qui a suivi et qui a mené jusqu'à l'espèce humaine » (C. Combes, La Vie, « L'esprit des sciences », Éditions ellipses, 2002)." }
291
{ "br": "N'emañ ket holl berzhioù ar vuhez gant ar viruzoù-se, met rannañ a reont gant bed kelligel ar bakteri a vo en o goude yezh an « trenkennoù nukleek » zo un doare da dreuzkas titouroù, hag ar gwir ziazez eus an emdroadur, hag eus ar vuhezeta.", "fr": "« On aurait donc eu successivement un monde à ARN, puis un monde à ADN et beaucoup plus tard une structure cellulaire d'où auraient dérivé toutes les formes de vie ultérieures »." }
292
{ "br": "«Sur a-walc'h ez eus bet ezhomm eus muioc'h a stlennadoù genetek evit mont betek ar gellig prokariot kentañ eget evit an holl hentad emdreiñ zo bet war-lerc'h hag en deus kaset da vab-den » (C. Combes, La Vie, « L'esprit des sciences », Embannadurioù Ellipses, 2002).", "fr": "Cette dernière étape n'a pu se dérouler que grâce à des apports extérieurs d'acides aminés qui ont pu se former sur Terre ou provenir du reste de l'Univers." }
293
{ "br": "« Bet hor befe lerc'h­ouzh-lerc'h ur bed TRN, ha neuze ur bed TDN ha kaliz diwezhatoc'h ur framm kelligel a vefe deveret anezhañ an holl furmoù diskouezet gant ar vuhez a-c'houdevezh ».", "fr": "Ces prémices de la vie vont peu à peu s'organiser pour constituer au fil des millions d'années des organismes unicellulaires appelés procaryotes (bactéries) qui se développent et se diversifient." }
294
{ "br": "Ne vije ket bet eus an eil lankad-se hep an degasadennoù diavaez a drenkennoù aminek zo en em stummet war an Douar pe a zeu eus ar peurrest eus an Hollved.", "fr": "Certaines bactéries deviennent capables d'utiliser l'énergie solaire pour fabriquer de la matière organique à partir de gaz carbonique (CO2) et d'eau; c'est le début de la photosynthèse et de l'épanouissement, entre autres, des cyanobactéries qui vont modifier l'atmosphère terrestre." }
295
{ "br": "Tamm-ha-tamm emañ deroù ar vuhez o vont d'en em aozañ a-benn sevel, a-hed ar milionoù a vloavezhioù, unkelliged anvet prokarioted (bakteri) a baot hag a liesa.", "fr": "30 septembre : épanouissement des cyanobactéries (-3,5 milliard d’années)" }
296
{ "br": "Dont a ra lod bakteri da vezañ gouest da implijout energiezh an Heol evit fardañ danvez organek diwar gaz karbonek (CO2) ha dour, deroù al luc'hkevanaoz eo, ha hini bleuniadur ar sianobakteri, e-touez re all, zo o vont da cheñch aergelc'h an Douar.", "fr": "Les plus anciens fossiles d'organismes vivants datent de 3,5 milliards d'années." }
297
{ "br": "30 a viz Gwengolo : ar sianobakteri o vleuniañ (-3,5 miliard a vloavezhioù)", "fr": "Ce sont ceux d'organismes unicellulaires procaryotes (bactéries), très proches des cyanobactéries (figure 20)." }
298
{ "br": "Sevel a ra ar c'harrekaennoù koshañ da 3,5 miliard a vloavezhioù.", "fr": "Figure 20 : cyanobactéries filamenteuses actuelles du genre Lyngbia" }
299
{ "br": "Bevedegoù unkellig prokariot (bakteri) ez int, tost-bras d'ar sianobakteri bremañ (tres 20).", "fr": "Les cyanobactéries (autrefois appelées algues bleues vertes) sont des bactéries photosynthétiques qui vivent en colonies filamenteuses." }