Ә монда... Адәм куәте белән интегеп, алагаем көч түгеп, черәшеп казылган түм-түгәрәк упкын. Чиркангыч яра. Җир-әнкә тәненә уелган коточкыч әрнүле җәрәхәт... Менә шушы котлованга төшеп утырачак икән атом реакторы! - Казып та куйганнар, ә! - дип сокланып тел шартлатты янәшәдәге татар агае. Гадәттә, йә соклану, йә нәфрәтләнү кебек ике тойгының ботагын гына кисәргә һәвәс татардан аермалы буларак, түшәмгә карап уйланып ятарга күнеккән рус кешесенә фәлсәфи фикерләү хасрак. Безне монда алып килгән Кузьма агай да шундый кавемнән иде. Менә ул, арзанлы тәмәкесен суырып, җәһәннәм чокырына черт итеп төкерде, колагын сагайтып, төкерегенең төпкә төшеп җиткәнен бераз көткәндәй итте дә: - Одесса өлкәсендә Бабий Яр дигән җир турында ишеткәнегез бардыр, - дип сүз башлады. - Фашистлар анда меңнәрчә яһүдләрне атып үтереп күмгәннәр. Миңа ул каберләрне күрергә туры килде. Җитмешенче елларда... Казу эшләре бара иде... Зур-зур чокырларга мәетләр әрдәнәләп күмелгән... Андагы зур чокырлар моның баласы гына... Бу котлованга тулы бер халык сыя... Кинәт минем күз аллары караңгыланып китте. Юлдашларыма сиздермәс өчен, кызыл балчык иелеп алып, учымда әвәли башладым. Баягы тавыш, чаң сугу авазы кебек, еракка китеп, саңгырауланып кабатланды: - ...Бу чокырга тулы бер халык сыя... Нәкъ шушындый чокырлар алты реакторга алтау булачак монда... Ә көн шундый аяз. Күк гөмбәзе шундый биек. Керләнмәгән һава шундый саф. Кинәнеп кенә яшәргә дә яшәргә югыйсә. Хәтәр эшкә тотынган җир кырмыскасына - кеше затларына - Кояш, биектән торып, нидер искәртергә, кисәтергә теләп, көйдергеч нурлары белән чагарга телиме әллә... (Күп еллардан соң да мин ул көнне искә төшерәм дә чынлап та шулай булгандыр шикелле тетрәнеп куям.) Сәяхәтебез дәвам итә. Менә нинди икән ул Кама Аланы дигән шәһәр төзеләчәк җирләр. Атомчылар каласы. Станциянең исемен дә тапканнар бит: "Татарский атомный". "Атом" дигәндә үзеннән-үзе "Атам!" дигән сүз кычкырып тора. Ике саллы исем янәшә килгән бит әнә - татар һәм атом... Җиребез җелегеннән суыртып кара алтын чыгаручы оешманы "Татнефть" дип атаганнар, "Татарнефть" дип исем куярга нишләптер җөрьәт итмәгәннәр. Тат халкы - Хәзәр дәүләтеннән калган таулы яһүдләр - бүгенге көндә Кавказда яшиләр. Димәк, нефтьне көне-төне җир астыннан суыртучылар - татарлар, ә хуҗалар татлар булып чыга. Шуңа ишарә түгелме бу? Безне озатып йөрүче Кузьма агай тумышы белән шушы төбәктән икән. Авылының нигезен кубарып ташлап, ачык кызыл туфрак өстендә шәһәр төзеләчәгенә сөенәме, әллә көенәме - белмәссең. Кама ярындагы иксез-чиксез тугайларга ишарәләп, ул: - Монда кара урманнар иде элек. Ширәмәт урманнары, - дип, ирен арасына кыстырылган тәмәкесен сызгыртып суырып куйды. - Граф Шереметьев хакында беләсездер. Шуның биләмәләре булган бу төбәкләр. Үз татарыбыз. Казанны Явыз Иванга яулап бирешкән воевода нәселеннән, - дип сүзгә кысылып алды бер юлдашыбыз. "Ширәмәт" дигән сүз дә зиһенем аланыннан гамьсез генә үтеп китте бугай. Актарып ташланган җирләргә карап кәефем төшә, уйлар сүлпәнләнә бара. Нишләп йөрим мин монда? Шундый матур көндә... Атом станциясе төзүче эшчеләр белән очрашырга дип килдек тә... Нишләп соң беркайда беркем күзгә чалынмый, тирә-юньдә сәер тынлык. Бер хәрәкәт сизелми. Гүя ниндидер шайтани көч мондагы бөтен техниканы, җан ияләре белән бергә, тораташка әйләндереп куйган. Кузьма агай гына, тынгысызланып, безнең тирәдә кайнаша. Аңа шулай кушылган, күрәсең. - Әнә Чехословакиядән кайтартылган кран. Мондый гигантлар бөтен илгә өчәү генә, - дип, ул безне шул кран янына алып бармакчы. Әмма биниһая авыр реакторларны бер селтәнүдә күтәреп алып, түгәрәк кабергә төшерергә тиешле бу гулливер кранны да, нигәдер, якыннан күрәсе килми. Күңелдә - сүлпән битарафлык. Битарафлык кынамы, нидер сизенү, тирәндә өнсез сулкылдаган шом, чарасызлык... Төзелеп кенә килгән бу корылмалар фаҗигале киләчәгебезнең нигезе түгелме? Монда һәр нәрсәдән күзгә күренмәгән, исе-косы сизелмәгән радиация агуы саркыйдыр кебек. Бу - моңарчы күрелмәгән хәтәр куркыныч агуның асылында нинди дәһшәт ятканын без әле аңлап та бетермибез шикелле. Күңелгә әллә нинди шикле уйлар килә. Бермуд өчпочмагы әллә кайда, Атлантик океанда түгел, ә без туып үскән шушы бәрәкәтле җиребездә түгелме соң?! Менә без аның бер почмагында басып торабыз. Моннан ике йөз чакрымнар ераклыкта - Мәләкәстә (исеме Дмитровград дип үзгәртелгән, Ульян өлкәсенә керә) - икенче почмагы, анда инде атом станциясе дистә еллар буе эшләп килә. Моннан ике йөз илле чакрымда өченче почмакта - Актаныштан ерак та түгел гүзәл тугайлыкта - Башкортстан атом станциясен төзү эшләре күптән инде башланды. Менә сиңа татар милләтенең иң куе яшәгән оҗмах җирләренә өч тәмуг кисәве... Шулай итеп, халыкның асыл төш-үзәге радиация зәһәреннән мәңгегә агуланачак җир-сулары, тау-урманнары белән шул Бермуд өчпочмагына керә дә утыра. Тереклек чылбырындагы иң кечкенә, күзгә күренми торган бактерия, микроб, вируслар мыжлаган яшәеш төпкеленнән алып, бөҗәкләргә, хайванат дөньясындагы җәнлек патшаларына кадәр - барысы да, имеш, кеше затына буйсынырга, фәкать ул теләгәнчә яшәргә тиеш. Әмма бу - әүвәле һәм ахыры булмаган терек һәм җисми дөнья кеше акылыннан өстен кодрәткә ия. Аның һәр бөртеге җиһани җанның аерылгысыз кадеренә ия. Микроблардан алып, планета-галактикаларга кадәр шушы җиһани җан тибрәнешендә кырыс канунга, бер ритмга буйсынган яшәү асылы бара; туа, үрчи, бәрелешә, чәлпәрәмә килә, таркала, яңадан туа. Җиһан кальбендәге һәр бөртекнең үз даирәсе, үз тәкъдире, үз омтылышы, үз үҗәтлеге, үз вәкаре... Син, кешем, шушы гадәләтле тормыш кайнамасына акылың белән кизән генә - көтелмәгән бәла убыла да төшә, читтән тыкшынган акыл ихтыярына бер каршылыксыз буйсыну күндәмлеге табигатькә хас түгел. Тирәнгә кермичә генә бер мисал китерик: Арыслан яки юлбарыс кебек гаярь җәнлекләрне дә өендә асрап караучылар булды. Бәләкәйдән кулга ияләшкән бу җәнлекләр зур үсеп, куәт җыйгач, үзләренең кеше затыннан күпкә өстен көчкә ия икәнен аңлый башлыйлар. Никадәр тәмле ашатма, ничекләр генә яратып уңайга сыйпама, нинди генә ягымлы сүзләр әйтеп үзеңә каратма - барыбер бердәнбер көнне, һич көтмәгәндә, җәнлекләр патшасы кинәт ярсып ыргыла да хәнҗәр-хәнҗәр тешләрен хуҗасының муенына батыра... Нигә шулай? Ни өчен? Ни сәбәптән? Әйе, күзгә күренмәгән бактерияләрдән алып, нәни бөҗәкләргә, кошкортларга, кеп-кечкенә җәнлекләрдән алып иң куәтлеләренә - юлбарыс, филләргә кадәр һәммәсе дә тумыштан бирелгән илаһи тәртип-горефкә буйсынып яши. Ләкин ниндидер бер мизгелдә шушы җан ияләре илаһтан иңдерелгән тәртипне бозып, чыгымлап ала. Кыска гына арада булып алган бу "холыксызлык" адәми затлар өчен фаҗига булып кайта. Җаны атом-төштән торган матдәҗисемнәр белән дә шундыйрак хәл: галәми канунга аяусыз буйсынган хәрәкәт кинәт бозыла да куя. Атом-зәррә - Ходай ихтыярындагы дуамал кодрәт. Аны таркатып, эшкә җигеп, адәми зат беркайчан да тулысынча үзенә буйсындыра алмаячак. Атом станцияләренең дә гомер буе, кеше ихтыярына буйсынып, карусыз-күндәм эшләүләренә ышанасы килми. Дәһшәтле көчкә ия реактор, гел бертөрле ритмнан арып, кинәт, бер мизгелдә, чыгырыннан чыгып, холыксызланырга мөмкин. Ни сәбәптән? Кешелек акылы бу сәбәпкә китергән чараны соңлап кына ачыкларга да булдыра ала. Күпьеллык тәҗрибәгә таянып, йөз сәбәпкә каршы торырлык йөз төрле саклану чарасын алдан күрергә дә сәләт җитә, әмма уйга килмәслек һәм бөтенләй көтелмәгән йөз дә беренче сәбәп, калкып чыгып, фаҗига тудырып куйса... Мондый очракта инде аң-зиһен үткенлеге - чарасыз... Галәмнең тереклек таҗы - Кояш үзе дә... Вакыт-вакыт көйсезләнеп, "чыгымлап" ала түгелме?! Кинәт ярсып, карыныннан утлы лава төкерә дә миллионнарча чакрымнарга коточкыч тизлектә агулы-зәһәр давыл бөрки. Гомумән, атом-төш энергиясе кайнаган, акылдан өстен көч-кодрәт чәкәшкән урында ярсып-тузгып-шартлап алулар галәм тукымасында табигый халәт күрәсең. Кешенең аң-зиһене монда көчсез. Бу дуамал кодрәт уртасында ул каһарман түгел, ә корбан гына була ала. Әмма кеше затына үз-үзен аямыйча - асылында комагайлык яткан - бөек омтылыш дәрте бирелгән. Кешелек, "елыйсы килгән бала атасының сакалын тартып уйнаган" сабый кебек, һаман сабак ала алмый, котылгысыз рәвештә үз һәлакәтенә суырылып тартыла бара. Җиһанның хасияте - илаһи канунга, мәңгелек шәкел-кагыйдәгә буйсынган атом-нейтроннарның кафияле биюеннән тора. Бу хәтәр симфониянең дирижёры - бердәнбер Аллаһ! Нигә мин шушындый изүе ачык кояшлы көндә кара шәүләле уйларга биреләм соң әле? Актарылып ташланган япан кырларны күреп күңел дә актарыламы? Безнең мондагы нәрсәләрне күрергә бик үк ясканып тормавыбызны Кузьма агай сизде, ахры, хәер, үзе дә ул безнең белән йөрергә бик ашкынып тормый, эчтән ниндидер уй кимерәме, җан белән тәне аерылгандай, бераз таркаурак шикелле иде ул. Тагын менә ашыга-ашыга каядыр китеп торды да, курач гәүдәсен җиңел генә йөртеп, әйләнеп тә килде. Кул изәп, кызыл почмак бинасының ишеген төбенәчә ачып куйды. Куе яктылыктан килеп керүгә - күзләребезне тышта калдырып кергәнбезме - берни аера алмый тордык. Аннары гына төн шәүләсе онытылып калган зур бүлмәдә өстәл-урындыклар барын шәйләп алдык. Кузьма агай, шыгырдап ачылмалы иске шкафтан дүрт өчпочмаклы сөт каплары чыгарып, Мисыр пирамидалары кебек итеп өстәлгә тезде, күсәбәсе белән кара ипи чыгарды: - Менә, егетләр, гаепләмәссез, бөтен сый шушы, ак шәрабны тотып куйыйк та... саубуллашабыз. Очрашу булмый, бер объектта өзеклек килеп чыкты, бөтен эшчеләрне шунда алдылар... - диде. Бусы минем өчен бик тә сөенечле хәбәр иде. Югыйсә бу кызыл чүлгә әйләндерелгән кырда җан тарыга башлаган иде. Кузьма агай үтмәс пычак белән сөт пирамидаларының очларын "җылатып" кисте дә капрон стаканнар тезеп куйды. Сөтне агыза башлауга, өрсәң дә очып китәргә торган җиңел каурый стакан авып китте, ул арада әрсез-җитезлек белән җәелгән сөт, пластик өстәл читенә җитеп, идәнгә тама башлады. Мин дерт итеп киттем. Идәнгә тып-тып сөт тама... Түм-түгәрәк тамчылар төшеп бәрелә дә челпәрәмә килә... Гүя минем балачак хатирәсеннән саркылып ак кан тамчылары шулай тама... Бик еракта, еллар аръягында калган кышкы көн... куркудан дерелдәп басып торган малай... Шуннан бирле килә бит ул сәер бер тойгы миндә: тустаганда чакта - сөт, түгелдеме, өстәл кырыеннан тып-тып тама башладымы - ак кан тамчыларына әверелә дә куя. Ширәмәт урманы дигән сүз дә шул тамчыларның чаң сугуы кебек зиһенемә кереп калган ич... Менә мин гомер аръягында калган салам түбәле өйнең хәтер тәрәзәсеннән эчкә күз салам. Нәзек бармаклары арасына каләмне чытырдатып кыскан малай нидер язарга азаплана. Кул астында әтисе Бөгелмә базарыннан алып кайтып биргән хуш исле альбом. Тел өстеннән тәгәрәп төшкән һәр авазны, хәрефкә әйләндереп, кәгазьдә сурәтләргә мөмкин икән бит! Шул хәрефләрне бергә җыеп укысаң, нинди дә булса сүз килеп чыга. Могҗиза түгелмени бу?! Почык борынлы малай янәшәсендә Рәзинә апасы, түшенә яткырып салган калын чәч толымының очын тешләп, күзәтеп утыра да: - Җил аудара бит бу хәрефеңне, бигрәк кылтырап утыра, - дип, энекәшенең каләмле кулын учына кысып, кыю хәрефләр тездерә башлый. "А" хәрефе алфавитның бисмилласы икән. Җиңел әйтелә торган рәхәт аваз. Малай авызын нык ачып, сөенеп кабатлый бу рәхәт авазны. Мендәр кырыенда көяз йомарланып йоклаган песинең колак очы әнә кытыкланып, селкенеп куя. "А"лый торгач, кычкырыбрак әйтеп ташлады, ахрысы, песи сискәнеп уянды да, татлы төшне бүлдердең дигән шикелле, өнәмичә генә карап куйды, аннары бөтен гәүдәсенә сузылып алды, авызын кече теле күренерлек итеп киереп ачып, ләззәт чигеп иснәде дә малайның түм-түгәрәк "А" авазын тәмләп йотып җибәрде. Малай, песине үртәп, телен күрсәтеп алды да тагын каләмгә тотынды. - Булдырасың бит! Менә нинди матур килеп чыкты, - дип, апасы энекәшенең башыннан сыйпады. - Зур үстең бит инде син. Дүрт яшь тулды үзеңә. Армиягә китәргә дә күп калмый, - дип, ул энекәшенең бармакларын бөгә-бөгә саный башлады. - Бер... биш... ун... Тагын ундүрт кенә ел калган... "А" дан "Б" га бер генә адым икән. Рәзинә апасы икенче хәрефне ничек язарга икәнен күрсәтә дә: - Безнең авылның исеме ничек әле? - дип сорап куя. - Шулай... Без Балтач авылында яшибез. Безнең авылның исеме "Б" хәрефеннән башлана, шулай бит! Тизрәк, тизрәк дип ашыктыра малайны үссенү, очыну дәрте. Тизрәк укырга-язарга өйрәнеп алса, аның каршында әллә нинди серле дөнья капкалары ачылып китәчәк. Ул җир йөзендәге бөтен-бөтен китапларны чишмә суы кебек эчеп чыгачак. Тик менә әкрен кыймылдаган үсү шаукымын ничек кенә ашыктырырга! И, ул ярлы гына өйнең ягымлы бәрәкәте: әнисе дә өйдә чак, апасы да янәшәдә. Маңгаена Шишкин аюлары сурәтләнгән тукмаклы сәгать теле, әле уңга, әле сулга тайпылып, келт-келт килеп, вакытны үчекли. Сәгать астына әтисе, эштән кайткач, битен ертып алып укый торган численник эленгән (календарьны шулай дип атыйлар иде). Тәрәзәләрне ак абагалы боз каплаган. Әнисе кече якта кайнар мич каршында булаша, бит очлары алсуланган. Тыштан, каядыр өй түбәсенәме кунган саескан, тимер шарлар бәрелешкән тавыш чыгарып, чикаклап куя. Менә әнисе мичтән чыккан кайнар арыш ипиләрен мендәрләр өстенә җәелгән сөлгегә каплап тезә. Улына дигәне аерым, мич төбендә пешкәне - күәс кырындыгыннан әвәләнгән нәни шишара. Әнисе чүлмәктән ак калай кружкага сөт бүлә, пешәләнә-пешәләнә, кайнар шишараны урталай сындырып куя. Өстәл янына килеп утырган улының башыннан сыйпап, һәр иртәдәгечә, бисмиллаңны әйтергә онытма дип, үз шөгыленә керешә. Малай мондый иртәнге ашау сәнгатен яхшы белә: сөтен генә капсаң, салкыныннан тешең камаша, ипиен генә капсаң, кайнарлыгы аңкавыңны пешерә, икесен берьюлы каба белеп капсаң гына... юашланган тәмнең ләззәте тәнгә йөгерә. Салкын сөт белән кайнар ипи - дөньяда иң тәмле ризык, дигәнгә ышаныч аны гомер буена искәртеп торачак әле... Бар да әйбәт. Әле генә малайның аягына сарылып тавышсыз гармун күреге сыман мырылдаган песигә дә өлеш чыкты. Мич кырыена куелган сөтле тәлинкәсенә таба бер генә сикерде. Әнә ничек, мыегын чылатып, елдам телен чулт-чулт китереп, койрык очын рәхмәтле селкеткәләп, хозурлыкка бирелгән. Мондый чакта песи бәхетен бүлдерү - гөнаһ. Ә малайның бисмилласын тупас рәвештә бүлдерделәр: иң элек капканың карлыккан шыгырдавы, аннары баскычта дөпе-дөпе аяк тавышлары ишетелде, аннары ишекләрне бәрә-суга ачып, көн салкынын үзе белән ияртеп, бригадир Махиян абзый килеп керде. Каш астыннан сөзеп карый торган, һичкайчан елмая белмәс, төмсә чырайлы бригадир, керә-керешкә үк: - Өч минут вакыт сезгә. Кызыңны юлга җый! Урман кисәргә алып китәбез! Капка төбендә ат көтә! - дип, һәр сүзен кадаклап куйгандай әйтте. Мичкә сөялеп торган әнкә аңга килә алмыйча бер тын торды да, үҗәт-кырыс холкын калкытып, ярсу тавышына күчерде: - Шушыдый салкында! Бала гына бит әле ул?! - Нинди бала ди, мәктәпне бетергән! Әнкә эчтән сызып куйды. Мәктәпне бетергән дип мыскыллап тора бит әле. Бишенче класска күчкәч, Рәзинә күрше авылдагы мәктәптән качып кайта да килә, кайта да килә. Кыйнап та карады кызын, әткәсенең сүзе дә үтмәде, тәки ташлады бит укуын. Менә тыңлаусызлыгы нәрсәгә килеп терәлде... Чарасыз калган әнкә бригадирга инәлеп карап, елап җибәрде. Бригадир Махиян абзый чулак иде. Сул кулын Сталинныкы сыман итеп терсәктән бөкләп йөри. Сугыштан шулай гарипләнеп кайткан. Куак төбендә бәрәңге әрчеп утырганда, нимес пулясы адашып килеп тигән, дип мыскыллап сөйлиләр иде аның турында. Йөз суының яктысын гомерлеккә җуйган бу җимерек чырайның туң җаны эрисе юк дип әнкә, билен турайтып, кычкырып җибәрде: - Беркая да җибәрмим кызымны! Каторжан түгел бит ул урман кисәргә! Шушы сүз җитә калды бригадирга. Тамак төбеннән күкле-яшелле тавыш бәреп чыкты. - Нәрсә, без каторжанмыни! Илгә утын кирәк! Анда капиталистлар баш калкыта, пенимаеш. Ә син совет илен артка сүрәмәкче дип кычкырды да өстәлгә исән кулы белән шундый итеп китереп сукты, саллы йодрык астында өстәл такталары сыгылып, кире үз хәленә кайтканда, кружка сикереп, янтаеп авып төште. Өстәл өстендә, куркып кына үрмәләгән кебек, сөт яктысы җәелә башлады. - Җыеныгыз, җәтрәк! Якты күздә Ширәмәткә барып җитәргә кирәк! Өйдә мәхшәр купты. Кая итекләр, бишмәт, бияләйләр... Күз ачып йомган арада киенделәр. Ярый әле, җылы ипекәйне төенчекләп кызына тоттырырга ушы җитте әнкәнең. Аннары... Рәзинә апасын елатып алып чыгып киттеләр. Малайның бәхетенә урам як тәрәзә өлгесенең бер чите катмый калган икән. Шул зәңгәр кыерчыктан урамга күз салды. Капка турында җигүле ат тора. Сыртын ак күбеккә охшап бәс сарган. Чанадагылар әнә Рәзинә апасын үз араларына суырып алдылар. Инде кузгала дигәндә, әнкәсе мамык шәлен, салып, Рәзинәнең иңенә ябып өлгерде. Тегендәрәк тагын да шундый ук җигүле атлар булган икән. Тезелешеп киттеләр. Чана табаннары астында кар ыңгырашып калды. Нәүмиз халәттә, япа-ялгызы калган малай өшегән кебек калтыранып куйды. Әнә бит каршыдагы йортның морҗасыннан чыккан төтен дә, күшегеп, җылыга кире кереп китәргәме дип тора. Кояш та күк йөзенә ябышып туңган кебек, җитмәсә, салават күпере төсендә ике колагы да бар. Малай тәрәзә катыннан төшүгә, өй эче караңгыланып китте сыман. Өстәл читеннән тып-тып идәнгә тамган сөт тамчыларын күреп, ул дерт итеп куйды. Бая гына ул эчәргә җыенган бисмиллалы сөт иде бит... хәзер әнә тамчы-тамчы булып идәнгә төшеп бәрелә дә чәлпәрәмә килә. Сөт түгел, ак кан тамчылары... Шул тамчылар төшәсе турга учын куйыйм дигәндә, ниндидер куәт, иңенә басып, аны идәнгә чүктерде, куркудан ул эре-эре күз яшьләре белән елап җибәрде. Хәтер - күңел дәвасы. Гомернең сабыйлык яры ерагайган саен, самими хатирәләр җетерәк булып күз алдына килә икән. Бер мизгелдә сызылып кына үтә. Әмма аң-зиһен, хәятында мең төрле җептән уралган йомгакка әверелеп, сине үз артыннан ияртә. Әкияттәге кебек, тәгәри китте йомгагым, тапмадыңмы... дип кемнән сорыйм соң? Әлбәттә, үземнән, фәкать үземнән генә. Ул бит - минем белән гомернең аргы ягына чыгасы дөньям... Яле, ни булды соң әле елауны җиңгәч? Апамны юксыну озайткан көннәр елга тиң иде. Ачам да карыйм Әлифбаны, ачам да карыйм: анда багана-багана хәрефләр тезелеп төшкән, алар ятим, апамның күз карашы төшмәгәч, боегып, сулып калырлар инде... һаман шул "А" белән "Б"ны яза торгач, кәгазьне "канатып" бетердем. Ә тышта тоташ аклык. Агачлар, өйләр тирәли әйлән-бәйлән килеп, буран дулый. Ничә көн шулай ярсыганнан соң, буран тәмам алҗып, ак итәгенә төренеп йокыга талды. Көн сындырды, диделәр өлкәннәр. Кояшлы иртәдә бөтен кеше капка төпләрен көрәргә чыкты. Җепшек-тыгыз сырындылар өстендә кош тәпие эзләре өч япьле чигү булып тезелгән. Мин дә, кулыма бәләкәй көрәк тотып, әти белән әнигә булышам. Рәхәт. Күңелле. Шул мәлдә капка турына җигүле ат килеп туктаганны сизми дә калганбыз. Ике егет, җитез генә төшеп, чанадагы нидер төрелгән толыпка тотынгач, әни, и Ходаем дип, сыгылып төште. - Хәвеф-хәтәр юк, Икълимә апа, - диде егетләрнең берсе. - Салкын тидереп, авырыбрак тора кызыгыз. Менә кайтардык... Рәзинә апаны, өйгә кертеп, толыбыннан коткарып, караватка салдылар. Агач баскандыр, харап иткәннәр кызымны дип, соң дәрәҗәдә хәвефләнгән әни, үзалдына өнсез сөйләнә-сөйләнә, Рәзинә апаның ут булып кызган тәнен калтыранган куллары белән капшап чыкты. Апаның йөзе агарып, суырылып калган иде. Чатнаган иреннәре арасыннан хәлсез генә сүз өзелде: - Борчылма, бар да әйбәт, әни... Соңрак белдек, Ширәмәт урманын кискәндә, мондый хәл булган икән. Аударган агачларны бунап, ботагын ботакка өя барганнар. Рәзинә апага шул өемнәрне яндырырга кушылган. Чи ботакларга ут элдерә алмыйча, ул бер кап шырпыны исраф итеп бетергән. Бригадир, килеп, аны җебегән, булдыксыз дип, аты-юлы белән керендереп сүгеп ташлаган. Апам кимсенеп, елап, урман эченә кереп киткән, бөтенесенә кул селтәп кайта да китә, янәсе... Урман эчендә генә сизелмәгән, ялан кырга килеп чыккач, ул буран эчендә торып кала. Кай тарафка барганын белмичә, юл катысын тоеп атлый да атлый. Аннары юл катысы да бетә. Шулай урамалап йөри торгач, ул ялгыз каен кәүсәсенә бәрелә язып туктый. Каенны кешегә тиңләп, ялвара-ялвара сыгылып төшә дә изрәп йокыга тала. Карлы җил итәге кызның гәүдәсен әкрен генә урый-урый күмә бара, күмә бара, шәл эченнән сулыш алган туры гына уемтык булып капланмый кала. Кичкырын, атлы чаналарда урманнан кайтып баручы Ширәмәт авылы кешеләре аны табып алалар. Өйләренә алып кайтып, соң чиккә җитеп суынган тәнен зәһәр самогон белән ышкып җан кертәләр, үләнле, баллы чәй эчереп, мул, эре йонлы тунга төреп, гаҗәеп иркен, гаҗәеп кайнар мич башына яткыралар. Туңып үләсе кызны рус кешеләре, шулай итеп, үзләре генә белгән ырымнарны кулланып, янәдән тормышка кайтарганнар. Менә апа өйдә хәзер. Түр караватта калын юрган астында "пешеп" ята. Манма су булган күлмәген салдырып, аны мич кашагасындагы бауга кибәргә элә дә әни икенче коры күлмәк кигезә. Гел шулай алыштыра тора. Кайсы мәтрүшкә, кайсы кәнфит йә такта чәй кисәге тотып кергән күрше апалар хәл-әхвәл белешәләр, киңәш-табыш итешәләр. Ярсу буран биләвеннән йолып алып, кызыкайның гомерен коткарып калган Ширәмәт авылы кешеләре исәнлегенә дога кылына. Рәшидәттәй, Шәмситтәй, Зәйтүнәттәйләрнең шул мәлдә әйткәннәре әле дә хәтердә: - Кара син, әй! Урыслар да кеше икән ләбаса... Аяктан кергән суык чыкмый, диләр. Район үзәгеннән килеп киткән табибларның да, үлән-сүлән белән дәвалаучы белемче карчыкларның да шифасы тиде, ахрысы, чирне җиңеп, апа аякка басты. Аяк йөзе күмелгәнче спирт салынган кайнар табага бастырып, гәүдәсен юрганга төреп, аны шулай вакыт-вакыт "парда" тотканнары хәтердә калган. Бу юлларны язып утырганда, аңа кесә телефоныннан шылтыраттым да... "Мин базда әле" дигәч, йөрәгем жу итеп китте, "Бәрәңге алырга төшкәнием" диюеннән үзалдыма елмаеп куйдым. Азнакайда фатиры булса да, авылга кайткалап, үзе кайчандыр килен булып төшкән йортның нигезен догаландырып тора бит әле. Сиксәннән узган апам, өч йөз алтмыш чакрымлык Казан арасын, баздан торып та, кесә телефоны белән тоташтыра бит әле, шөкер... Кайчакларда кан басымым ике йөзгә җитте, аякларым сызлап тора, көн бозылыргадыр, дип уңайсызланып кына, үзалдына сөйләнгәндәй, юаш кына зарланып алгалый иде бу дөньяга ике малай, бер кыз үстереп биргән апа. 21 дә иде, дияргә генә кала шул хәзер. Бу язманы тәмамлаганны көтә алмады, дөньядан китеп барды... Менә бит ялгыш кына сөт түгелмәгән булса, хәтер-хатирәләр чайпалыр идеме. Юк, сөт түгел, ак кан тамчылары... идәнгә тамып чәлпәрәмә килгән тамчылар ничә елдан соң янә кабатланды. Әчегән күләгәле бу бүлмәдә җан тарыга башлады. Ишекне бәреп ачып, тышка ыргылдым. Тыелгысыз яктылык йөзгә бәрде. Күз ияләшсә дә, акыл ияләшеп бетә алмый бит әле. Минме бу? Шушы төбәкме бу? Монда гасырлар буена Ширәмәт урманы шаулаган. Тамырларына кадәр рәхимсез суырып алынган урман каберлегендә - кызыл туфраклы ач дала уртасында басып торам. Кайчандыр апам күшеккән хәлсез куллары белән чи ботакларга ут элдереп, яндырып җибәрә алмаган турда - дәһшәтле учак - атом учагын кабызачаклар. Монда атом станциясен төзеп, алагаем бәхет китерәчәкбез дип, тамак ялына ясканып йөрүче эшче-инженерларны, ярый әле, күрергә насыйп булмады. Ниһаять, безне алып китәргә автобус килде. Кузгалабыз. Кузьма агай да әнә котылу шатлыгын яшермичә хушлаша. Безне алда - Чаллы, үзәк мәйданда Шигырь бәйрәме көтә. Көне лә көне. Соклануың көчсез. Истә кала торган шундый да нурлы көн. Тагын күңелгә сагаюшик күләгәсе сузыла инде: мондый ук та эчкерсез нурлы була алмый бит, нидән болай ук та зәһәр камашлы яктылык соң әле бу, әйтче, галәмнең мәңге йомылмас күзе - галибанә Кояш?! Бу 1986 елның 26 апреле иде. Украинада Чернобыль атом станциясенең дүртенче блогы шартлаган көн. Каядыр коточкыч фаҗига булганлыгын уйга да китермичә, Татар атом станциясе калкачак урыннан китеп барабыз. Чернобыль - Припять елгасы буена урнашкан атом станциясенең исеме. Русча чернобыль, украинчасы чорнобиль - бу ике телдә дә полынь, зур әрем дигәнне аңлата. Безнеңчә - кара әрем. Монда коточкыч фаҗига булганлыгы хакында бөтен ил берничә көн буена бер хәбәрсез яшәде. Мәскәү Кремленең партия бурзайлары куркып калган иде. Кол рухлы куштан матбугат - ләм-мим. Аллаһ барлыгы көчләп оныттырылган ил өстенә бу дәһшәт күк катларыннан иңдерелдеме әллә? Шунысы гаҗәп: яңа эрага кадәр христианнарның моннан ике меңнән артык еллар элек язылган изге китабында - Кадими Тәүратта - (Ветхий Завет) менә нинди сискәндергеч, күрәзәчел юллар бар икән бит: "...Третий Ангел вострубил, и упала с неба большая звезда, горячая подобно светильнику, и пала на третью часть рек и на источнику вод. Имя сей "Звезда Полынь"; и третья часть вод сделалась полынью, и многие из людей умерли от вод, потому что они стали горьки" (Откровение. 8-10 ). Икенче көнне Казанга кайтып төштек. Шәһәребез язгы чистарыну кичерә. Агачлар күбәләк канаты тияргә өлгермәгән саф яфраклары белән апрель яшеллегендә коена. Күз камаштыргыч кояшлы көннәр. Яшәү дәрте кешеләр йөзендә, шаулы шәһәр урамнарында, аяз күк хозурлыгында чагыла. Кышкы туныннан котылып җиләсләнгән күңелләр җиңел рәхәтлектә кинәнә. Берни сизмибез, берни белмибез. Кайдадыр коточкыч фаҗига булганлыгы хакында ник бер сүз ишетелсен. Без без инде, без - еракта. Фаҗиганең үзәгендә - Чернобыль якынында авыл-посёлокларда яшәүчеләр дә, хәвефкә бирелмичә, ваемсыз гына яшәп ятканнар икән бит. Ургылып таралган радиация зәһәрен йотып кына аккан Припять елгасында су коенганнар, балык тотканнар, урман-кырларда истирахәт кылып йөргәннәр. Бүгенгедәй хәтердә: Май бәйрәменә бер-ике көн кала, төштән соң кинәт кояш сүрәнәя башлады, Казан күгенә тымызык пәрдә тартылды, салкын җил чыкты. Тотрыклы җәй килгәненә ышанып, иртән җиңел-юка киенеп чыккан халыкны кичен, эштән кайтканда, коточкыч салкын куырып алды. Әллә нинди, җелеккә үтә торган, ябышкак бозлы, мәкерле-туң салкынлык иде бу. ("Атом кышы"ның безнең төбәккә дә килеп җитүен ул чакта белдекмени!) Кояшны үпкәләтеп, май ае да рәтсез килде: кар, боз, зәһәр җилләр. Июнь башында табигатькә чыгу гадәтем бар иде. Урман энҗесен - ландышларны сыйпап, якыннан карап, сокланып, серле матурлыгыннан хозурланырга ярата идем. Әмма ул елны ландыш таҗларының купшы аклыгы, көйдереп алынган кебек, җирән кунык белән өртелгән иде. Балачактан бирле тәмен татырга күнеккән юа, кузгалак ише үсемлекләрнең дә шифалы сутын сизмәдем. Гомумән, табигатьнең изүе ачык түгел, ул эчтән рәнҗегән шикелле иде... Болар - минем хәтер ябалдашыннан йөгертеп узган җилсу фикерләр генә. Ул көннәрдә бар тереклекнең асылын, эчке хасиятен зәһәр агу күпме микъдарда ялмап алган - моны белү адәми зат акылына бөтен тулылыгы белән бирелмәгәндер. Көнчыгыш Ауропа илләре исә, радиация таралуын фаҗиганең беренче сәгатьләрендә үк сизеп алып, чара күрә башлаганнар. Иң беренче афәтле дулкын Финляндия һәм Голландия илләренә эләккән. Аннары, отыры җәелә барып, бөтен планетаны ялмап узган. Әлбәттә, Хиросима һәм Нагасакины көл иткән бомбалардан куәтлерәк шартлауга дучар ителгән Дүртенче блокны зарарсызландыру буенча көне-төне фидакярләрчә эш барган. Мәҗбүри дә, үз ихтыяры белән дә, белеп тә, белмичә дә, үлем күзенә керүчеләр меңнәр булгандыр. Ниһаять, ике тәүлектән соң, партиянең Үзәк Комитет карары буенча, Чернобыль тирәсендә утыз чакрымлы зонада яшәүчеләрне нигезеннән кубарып күчерү башлана. Шартлаудан соң ике тәүлек үткәч! Йөзләрчә автобуслар китертелә. Бер әйберегезне дә алмыйсыз, дигән әмер бирелә. Халыкта паника купмасын өчен, озакка түгел, өч көннән әйләнеп кайтачаксыз, диләр (бу ялган, бәлки, котылгысыз, кирәкле ялган булгандыр). Күченү вакытындагы мәхшәрне күз алдына китерүе дә тетрәнгеч. Күпме күз яше, яшәүгә өмет киселү, өнне алган чарасызлык... Күз текәп, күңел биреп үргән тормыш челтәрең көтмәгәндә, уйламаганда рәхимсез рәвештә умырылсын әле; авызыңнан өзеп җыйган бар мал-мөлкәтең кала, пешеп җитмәгән ашларың кала, утарларда, күзеңә мөлдерәп карап, мал-туарың кала. Журналистларның бу мәхшәрне сагаеп кына сурәтләгән язмасындагы аянычлы бер момент хәтеремә уелып калган: һәммә кешене, дозиметр белән тикшереп, автобусларга төягәндә, бер сабый игътибарны җәлеп итә. Аңа якын китерелгән дозиметр шкаласы соң чиккәчә җитеп "ярсый". Тикшереп карасалар, бичара сабый куенына песи баласын яшергән икән. Коточкыч мул радиация нурланышын үзенә сеңдереп "балкыган" песи баласын, йолкып алып, юл читенә ыргыталар. Баланы әнкәсе, каерып алып, автобуска утырта. Бала, тәрәзәне нәни куллары белән умырып төшерергә теләгәндәй, сөекле песиенә ыргыла, илереп елый. Юл читендә аңа инәлеп төбәлгән песи баласы үкси. Бу ике самими җан иясенең аерыласы килми. Гөнаһсыз җан ияләре гомерлеккә бәхилләшүләрен белми әле... Кошларның да үз ватаны, туган җире бар. Ул елны да Украина һәм Белоруссиянең бу төбәгенә күпме кошлар очып кайткандыр. Табигать матурлыгыннан кинәнеп сайрауларында - үрчү дәрте... оя корырга, бала чыгарырга дип, экватор аша, тау-дәрьялар, чүл-далалар, урман кырлар кичеп кайткан бит алар. Кеше акылының нинди саксыз гөнаһ кылганлыгын алар беләмени! Җир өсте, җир асты, су өсте, су асты, һава, җил-яңгыр-болытлар - сулыш алган, хәрәкәт иткән, йөрәге типкән барча җисем исе-төсе, тәме-җәме сизелмәгән мәкерле агуга манылган. (Фән теле белән әйткәндә, атом төше шартлаганда, йод, цезий, теллур һәм тагын күпме шундый зәһәр радионуклидлар күпләп тарала икән. Стронций, цезий кебек изотоплар утыз елда таркалып бетсә, плутоний һәм америций кебекләренең таркалуы меңәр елга барачагы исбатланган.) Яшәешнең кагыйдәсен бозган, төш-асылын җимергән бу фаҗига агулы тырнакларын алдагы гасыр тәненә дә батырган. Ике башлы бакалар, өч мөгезле бозаулар - тагын шундый чиркангыч гариплекнең уйга килмәс төрләре туу - радиация тәэсиренең вакытка бирешмәгән астыртын эше. Аналар карынында ук яралгының зәгыйфьләнүе, өлгереп җиткәч тә гарип тууы - бу афәтнең тереклек кодына янаган иң хәтәр шомы... Әллә соң җир йөзендәге яшәеш тарихында атом айгырын дулатып алулар инде бер тапкыр булды микән? Шайтани көчне авызлыклый алмыйча кабатланабызмы? Кадими язмаларга ышану беркатлылык түгелме? Әмма бәхәссез хакыйкать бар бит: кайсы гына легенданың да асылында чынбарлык ята, булмаганны кеше акылы юктан уйлап чыгара алмый... Моннан егерме биш гасыр элгәре Һиндстанда санскрит телендә язылган "Махабхарата"да мондый юллар бар: "...ургылып чыккан ялкын ташкынын ияртеп, Брахма Угы атылды. Төтенсез ялкын гарасаты бөтен тирә-якка дәһшәт салып таралды. Ун мең кояшка тиң балкышлы күз камаштыргыч утлы төтен баганасы, коточкыч биеккә күтәрелде, кояштан саклана торган чатыр рәвешенә керде. ...Бу - бөтен кеше затларын көлгә әверелдерүче Тимер Яшен иде. Тәннәре көйде. Исән калганнарның чәчләре коелды, тырнаклары купты. Чүлмәк савытлар үзеннән-үзе чатнап ярылды, тирә-юньдәге кош-кортларның канаты чаларды. Беркадәр вакыттан соң инде бөтен азык-төлек агуланган иде. ...Коточкыч үлем илчесе - Яшен уты - кешеләрне яндырды, елга суына ташланганнар исән калды, аларның чәче коелды, тырнаклары купты... Шуннан соң берничә елга кояш, йолдызлар, күк йөзе болытлар белән капланып, һава бозылды..." "Дханур-Веда" дигән хәрби язмада мондый юллар бар: "...Бу шәһәрдә яшәүчеләрне мин брахмаастр ярдәмендә утка тоттым. Ун мең кояштан яктырак ут кодрәте бала яралгысын аналар корсагында ук үтерде..." Ә без, ваемсызлар, узган гасырның сиксәненче елларында Татар атом станциясе салыначак, бөек төзелеш дәвере, дип шау килеп йөрдек, коррпунктлар булдырдык. Уе качкан каләмнәр эшкә җигелде; данлап шигырьләр язылды, яңа каһарманнар табылды. Төзелеш туктатылып, ун еллар үткәч, миңа Кама Аланында кабат булырга туры килде. Станциягә хезмәт күрсәтергә тиешле зур-зур биналар моңаеп утыра. Тәрәзә пыялаларын коеп бетергәннәр, чокып чыгарылган кара-кучкыл күз уемнары сыман, афәтле сорау-рәнҗү белән дөньяга текәлгәннәр. Бөтен корылма-биналар таланган, куптарылган, каерылган, тетелгән. Гүя моннан сугыш давылы узган. Тынлыкны умырып, каргалар каркылдавы ишетелә. Шом салып, "корык, корык" козгын тавышы яңгырап китә... Бу төзелешкә кире кайту була гына күрмәсен, Ходаем, дип эчтән ялварып, шыксыз-кызганыч хәрабәләргә карап куанам. Табигый сәбәптән чыккан афәтләр күп кабатланып тора җир йөзендә: торнадо, җир тетрәү, су басу, янгын чыгу кебекләр... Мондый афәт китергән бәла-казалар эзе дәррәү тотынып төзәтелә. Ә менә атом-төш шартлавына кагылышлы афәтнең тамыры тирәнгә китә... Иң хәтәре... Мең-мең күздән яшерелгән ана карынында җан яралу могҗизасы - Аллаһ карамагындагы тылсым бит, уйласаң. Шушы илаһи тылсым сүрүенә үлем угы кертү - бу инде кичерә алмаслык гөнаһтыр. Моннан соң Кеше затының йөгәнсезләнгән акылына Күк Иясенең каһәре төшсә дә гаҗәп түгел. Ә көн шундый аяз. Кояш талгын гына дөрли. Күләгәләр йомшак. Теге чакта... Кояшның гадәттән тыш чекерәеп балкуында, бәлки, кисәтүле тирән мәгънә кайнагандыр. Җир белән Ходай арасында калкан булып калыккан Кояш котылгысыз һәлакәтнең дуамал кодрәтен, бәлки, йомшартып кала алгандыр: "Тимә, яшәсен!" БАЙБАКЛАР ВАТАНЫ Туган төбәгемдә табигатьнең үзе шикелле гадел карашлы кешеләр белән аралашып үсүемне олы бәхет дип саныйм. Юк, бәләкәйдән үк Парижларны күрергә, дөньялар гизәргә насыйп булмады. Әмма язмышыма үпкәләмим. Ярлы бала чагым күңелле узды. Шуңа да мин яшәү дигән очраклы могҗизаның тирән дә, серле дә коесына еш тукталып карыйм - уйланам. Өметне алдагыга күчерә торып, аздан да канәгатьлек алу - миңа нәселдән бирелгән сыйфаттыр, мөгаен. Минем өчен Эйфель манарасы авылымның пожар каланчасы иде. Тегермән шарлавыгы - Ниагара, аръяк болын түмгәклегендә үскән аксыргаклар - бала чагым пальмалары, шул тугайлар өстеннән юк сәбәптән дә сыктап әйләнгән тәкәрлекләр адашып калган диңгез акчарлаклары иде. Туган ягымдагы инеш-күл, тау-үзән исемнәрен әйткән чакта, җан рәхәт сулкылдый, сутлы тамырлар аша җиргә тоташканыңны тоясың. Ул исемнәр туган як шәмаиленә язылган догалыкның аерым бер сүзләре кебек. Дөнья картасына карасаң, Татар бугазыннан алып Карпатка кадәрге тулы бер кыйтганың елгакүлләре, тау-үзәннәренә төрки-татар атамалары кушылган. Гасырлар буена барган бөек күчешләр дә, яулап алучыларның тарих хәтерен көл итәргә адарынулары да үзгәртә алмаган бу географик атамаларны! Моңа Ходай Тәгалә үзе ирек бирмәгән. Ул исемнәр шул төбәк-табигатьнең үз тынысулышыннан татар аһәңе белән кушылып яратылган да мәңгелек яңгыраш алган. Алтайдамы син, Уралдамы, Байкал яисә Азов (Азак) ярында гомер сөрәсеңме - әлмисактан бирле үземнең ата-бабалар бишек иткән җиремдә мин дип, башыңны горур тотарга иде дә бит, кеше туганым, үткән зурлыкларыңны аң-зиһенеңә сыйдыра алмыйсың шул әле. Күпләргә инде моны якынча белү дә төс түгел, ә бәлки, чит милләт горурлыгына күчеп, кан бозу гына язгандыр... Малай чакта биниһая озын чыбыркы белән селтәнгән булып, киредән аны җыя алмыйча чуалып азапланган кебек, әллә кая таралган уйларымны хәтер йомгагына чорнап, тау өстендә ятам. Мөкәтә тавы... Коры үләнлек арасында нәзберек-тыйнак көмешсу әремнәр яктырып күренә. Тау бите буйлап, түбәтәй-түбәтәй булып, вак, җете чәчәкле җамбул (чәбрис) учмалары сибелгән. Исе шулкадәрле дә үткен, аны, гадәттә, мунча кызып өлгерер алдыннан, ләүкәгә, себерке суына салалар. Кайнар пар белән кыргый җамбул исе кызышып кушыла да... куе бальзамлы хуш искә түзә алмыйча кытыкланган мунча ишеге шартлап ачылып китә... Тау иңенә чалкан төшеп, туарылып аккан болытларга карыйм. Мин йөзәмме, болытлармы... Сирпелеп киткән тымызык әрем исендә - яшәү дәрте, исерткеч тәм, йомшак җил пышылдавы... Ваемсыз балачактагы кебек, күңелгә тыелгысыз хис тула, тау, яшел мендәр булып, үз кочагында тирбәтә. Менә ул - минем туган ягым. Аны күрү, колачлау өчен чама белгән биеклек кирәк. Арырак бу манзараның икенче каты башлана. Болары инде тагын да биегрәк, киртләч сукмаклы, итәгендәге кучкар-кучкар таш арасыннан җидешәр толымлы чишмәләр бәреп чыкканы, куеннарыннан шәрә тезле кызчыклар кебек җитәкләшеп каеннар менеп барганы - Язулы тау. Дегет тавы. Ял таулары... Арырак, тагын да биегрәге - офыкны иңенә күтәргән зәңгәр дулкын кәрваннары - ерак Урал кыяларының юашланган соңгы аккордлары. Боларның иң горуры, уртадан зәңгәр пирамида булып калыкканы - Чатыр тау! Тәңре тәхете!.. Шушы өч төстә, өч яссылыкта торган таулы манзарага карыйм да, сокланудан, кочагыма сыйдыра алмаудан, табигатьнең кодрәте каршындагы көчсезлегемнән, гомер кыскалыгын оныттыра торган хозурлыгыннан күзгә нәүмиз татлы яшь килә. Шул мәлдә, әни кулы сыйпаган кебек, сизгер җил керфектәге тозлы яшь тамчысын итәге белән сыпырып ала. Гаҗәп бит, тыйнак кына Мөкәтә тавыннан әнә нинди ераклыклар күренә. Ә артымда, ак күбекле карабодай кыры уртасында, түм-түгәрәк гөмбәз булып, япа-ялгыз курган - Суыр тавы калыккан. Кайчандыр аның иңендә саллы гәүдәле суыр дигән җәнлекләр йөргәндер. Ни сәбәпледер бу җәнлекләр ераккарак, Чатыр тау тарафларына китеп барганнар. Үзләре урынына карсак йомраннарны калдырганнар. Шунысы гаҗәп: йомран да, арткы аягына утырып, дөньяны тамаша кылырга ярата, хәвеф-хәтәр сизенсә, әче итеп сызгырып куя. Суыр да нәкъ шулай. Төсләре дә охшаш. Аермалары - песи белән юлбарыс кебегрәк. Холыклары исә чагыштырырлык та түгел. Йомран - Бонапарт холыклы, кәрлә, чәберчек, ярсу, тешләк. Суыр исә - олпат җәнлек, зур гәүдәле булса да, үлән генә ашаганлыктан, явыз түгел. Өненә кереп качарга өлгерә алмыйча чарасыз калса, үзен рәнҗеткән кешенең күзенә карап утыра да, алгы аяклары белән битен ышкый-ышкый, адәм баласы сыман үксеп елый. Аның инәлеп елавына да карамыйча, зыян салган кеше гомерлек каргыш ала, алдагы тормышында мантый алмый инде. Суыр әдәби телебездә "байбак" дип атала... Өненнән чыгып, кызгылт ком-балчыктан үзе өйгән постаментка горур һәйкәл булып баскан суыр каршында гөнаһсыз уй белән туктал син, кеше туганым! Бу җәнлекнең тарихы, нәсел шәҗәрәсе ерак гасырларга барып тоташа. Алар - мәңгелек сагында торган бакый таулар белән бер тиңдә сөйләшергә хаклы җан ияләре! Тарих фәне атасы Геродот безнең эрага кадәр 450 ел элек Һималай таулары арасында алтын эзләүче кырмыскалар барлыгы хакында язып калдырган. Бу кырмыскалар эттән бәләкәйрәк, төлкедән зуррак, үзләре куе йонлы, имеш. Алар, Греция кырмыскалары кебек үк, җирне казып оя ясыйлар, дип язган Геродот. Һәм шуларның өннәреннән алтынлы ком җыючы дард дигән халык турында да искәрткән тарихчы (дард дигән җыелма исем астында бүгенге көндә шина, кашмир, кхо, кихистан халыклары күздә тотыла). Шулай итеп, алтын эзләүче кырмыскалар хакындагы легенда, әллә нинди әкияти сурәтләр алып, төрле кыйтгаларга тарала. Кыю сәяхәтчеләр төрле тарафларга - Грециядән башлап Кытай диңгезенә, Монголиядән алып Һиндстанга кадәр шул кырмыскаларны табу өмете белән юлга чыгалар, әмма максатларына ирешә алмыйлар. Ике мең елдан артык дәвер эчендә бу серле кырмыскаларны табаачыклый алмыйлар. Шул чорлар эчендә галимнәрнең фараз кылып язылган күпме хезмәтләре дөньяга туа. Александр Македонский да Һиндстанга яу сәфәре вакытында алтын табучы кырмыскаларның эзенә төшү максатын куйган була. Ләкин ул, гаскәрен бүтән юлга борып җибәрүе аркасында, ниятенә ирешә алмый кайта. Ә бу легенданың башы каян килә соң? Төньяк Һималай төбәгендә зәңгәр күзле, аксыл чәчле, сугышчан, гаярь кабилә яшәве билгеле була. Алар фарсы патшасы Дарийга күпләп алтын китерәләр һәм алтын таба торган сәер җан ияләре хакында әйтәләр. Дарий моның белән кызыксына, затлы сараена бу җәнлекләрне китертә. Бу хәбәр фарсылардан Геродотка барып ирешә, һәм ул бу җәнлекләрне кырмыска дип атый. Берничә гасыр үткәч, фарсы хакименең сараенда йонлы, гаҗәп зур кырмыскалар күрүе хакында атаклы Страбон да язып калдырган (яңа эрага кадәр һәм яңа эраның 64/63-23/24 елларында яшәгән). Ниһаять, безнең чорларда бу хикмәтле кырмыскалар белән француз галиме, этнограф Мишель Пессель кызыксына башлый. Сорбонна, Оксфорд, Гарвард университетларында белем алган, Мексикада Юкатан ярымутравында джунгли арасыннан майяларның уннарча шәһәрләрен тапкан бу галим күп кенә хезмәтләрне, бигрәк тә немец галимнәренекен, җентекләп укып чыга. Сөйләшерлек дәрәҗәдә булса да, тибет телен өйрәнә һәм берничә елын Һималайга сәяхәт кылуга багышлый. Ул анда минаро дигән халык яшәгән авылларга барып чыга. Галим шакката: минаролар нәкъ европача кыяфәтле, зәңгәр күзле, аксыл чәчлеләр икән. Ул алар белән дустанә мөнәсәбәткә керә, горефгадәтләрен өйрәнә. Минаролар, Будда динендә саналсалар да, һаман әле, борынгы гадәтләре буенча, Бабалачын (Зур тау ата) дигән аллага һәм әби-Лхамга (Алиһә әбигә) табыналар икән. Алтын эзләүче кырмыскалар хакында Пессель күпме генә сорап караса да, берәү дә ул хакта берни дә белми. Сәяхәтен дәвам итеп, ул Һиндстан, Пакистан чигендәге демаркацион сызыкны үтеп чыга, моңа кадәр чит кеше аягы басмаган тарлавыклар, хәтәр кыялар аша узып, ул үзенең юлдашлары белән Дансар тау яссылыгына килеп җитә. Минаролар моңа кадәр бер генә европалыны да бу җирләргә аяк бастырмаган булалар. Тәкәббер немец галимнәре, әлбәттә инде, җирле халык белән җылы мөнәсәбәткә керә алмагандыр. Шуңа күрә ачыш та француз тәрбиясе алган Мишель Пессельне көтә. Диңгез өслегеннән дүрт чакрым биеклектә яткан Дансар тау яссылыгына килеп чыккач, ул хәйран кала. Күз күреме җирләргә нәни таучыклар булып суыр оялары сибелгән. Минаролар аңа: "Безнең ата-бабаларыбыз шушындагы оялардан алтын комы җыйганнар. Болар - алтын табучы җәнлекләр", - дигәннәр. Егерме биш гасыр элек Геродот кузгаткан сер, шулай итеп, 1980 елда француз галиме тарафыннан ачыла. Оя казыганда алтынлы җирнең комын чыгарып өюче җан ияләре кырмыска түгел, ә суыр дигән җәнлекләр икән бит! Шунысы хикмәтле: минаро телендә бу җәнлекләр байбак дип атала икән... Минаролар, кайбер галимнәр фикеренчә, борынгы бабаларыбыз скифларның нәсел башы санала. Димәк, алар Европага таба күчеш чорында, кайсы таулыкларда алтын барлыгын белү өчен, суырбайбакларны үзләре белән алып, үрчетә-үрчетә, тауларга җибәрә барганнардыр. Менә ни өчен Алтайдан алып Идел-Дон арасындагы далаларга кадәр сибелгән скиф курганнарында гаҗәеп бай алтын әйберләр табыла. Скифларның "җәнлек стиле"ндә искиткеч сәнгатьле эшләнгән алтын әйберләре грекларның антик сәнгатенә тиң куярлык түгелмени! Шулай итеп, минем туган ягымның йөзек кашы булган Чатыр тау тезмәләрен туган җире иткән суыр-байбакларның нәсел тамыры әнә кая, дөньяның түбәсенә - Һималай кыяларына барып тоташа. Шушы тарихны белгәннән соң, бу үтә дә гадел, самими җәнлекләргә хөрмәтем тагын бер башка артты. Бер җәйне хәтерлим әле: кояшлы июнь көне иде. Чатыр тауның иң биек ноктасына менеп, саф җилендә коенып алдык та янәшәдәге таулар куенына төштек. Чаукалыкта учак яна, асылма казанда шулпа кайный. Күмер өстендә шашлык кымырҗый. Табын мул, кәеф шәп. Магнитофоннан ургылып музыка агыла. Бервакыт тау битләре буйлап тезелгән кызгылт өркәчләр артында хәрәкәт купты. Безнең ул кадәр үк явыз түгеллегебезгә тәмам ышангач, суырлар бала-чагалары, бөтен гаиләләре белән оялары кырыена чыгып яттылар. Изрәп музыка тыңлыйлар. Астарак, безнең учактан ерак түгел генә оядан чыккан суыр, үрә басып, сакта тора. Якын бара башласаң, бөтен гәүдәсен селкетеп, койрыгы белән көч биреп, сызгырып куя: бүтәннәргә хәбәр сала, янәсе. Мин аңа таба отыры якынаям, суыр күзгә туп-туры карап тора. Үзе чамалаган кадәр ара калгач кына, ялт итеп, оясына чума. Тагын аңлашып булмады... Югыйсә тау битендәге бөтен суырларны җыеп әйтәсе идем: - Ничәмә-ничә гасыр буена күпме галимнәрнең, алтынга кызыгучы башкисәрләрнең хыялында йөргән, сокландырган, аптыраткан, табындырган җәнлекләр бит сез! Кышларын, озын йокыга талгач, ата-бабаларыгызның туган җире - бәллүр кар түбәле Һималай кыялары төшегезгә керәме?! Керәдер, мөгаен... Әгәр сезне Геродот хәзрәтләре кырмыска дип атап, күпме акыл ияләрен саташтырмаган булса, европалылар тарафыннан күптән инде кырылып беткән булыр идегез. Рәхмәт аның бөек ялгышына! Рәхмәт аның егерме биш гасыр чишелми килгән табышмагына! Кызыгам мин сезгә, мәҗүси җаннар. Туган ягымның туграсына тере бизәк булып керәсе галиҗәнап байбаклар!.. * * * Чишмә тавыннан караганда, туган авылым кочакка сыя да бетә. Әнә каен урманының ике тарафыннан Нөгеш, Чат сулары агып чыга да, авыл эчендә кушылып, Эстәрле инешенә әверелә. Өянке тамырларына тотынып аккан шул инеш буаларында мин йөзәргә өйрәндем. Тал күләгәсендәге серле кумырыклардан дөмберт белән балык куа идек. Бидәлгә яисә кәрзингә эләккән балыкны җыясың, кара төстәге этләй балыгын ташлый барасың. Тегермән буасында беләк буе чуртаннар эләгә, болар - безнең авыл өчен акула дәрәҗәсендә, өлкәннәр генә эләктерә ала торган патшабалыклар. Тегермән шарлавыгыннан соң инеш тараеп, зирек куаклары арасыннан шәбәеп ага. Анда тәңкә балыклар белән бергә "кылыч балык"лар да эләгә. Уйламыйчарак тотынсаң, сырты кулыңны кисә торган, үрдәк борынлы, бармак буе бу балыкларны без, ниндидер хәшәрәт эләктергән кебек чирканып, суга ыргытабыз. И җүләр чак! "Кылыч балык" дигәнебез кара уылдык бирә торган затлы чөгә (стерлядь) булган икән. Аларның әнкәләре Камадан Ык аша безнең Эстәрлегә - тыныч суга - уылдык чәчәргә керә торган булганнардыр. Маймычлары, үсә төшкәч, киредән Ык аша Камага китеп барганнардыр. Без, мокыт ташбашлар, әнә шул ерак сәфәргә җыенган, киләчәктә зур үсеп, Мәскәү Кремле өстәлләренә куелырга тиешле "чөгә малайларын", тотарга чирканып, иреккә җибәргәнбез икән... Эстәрлебаш авылы яныннан башланган чишмә калын урман эченнән көн яктысы эзләп ага, үз юлындагы салкын чишмәләрне җитәкләп, авылның "казлар һөҗүменә" җиткәнче сафлыгын саклап килә. Урман күләгәсе төшкән сай суда бик тә елгыр балыклар йөзә. Ярдан күләгәңне күрүгә, ук кебек атылып, әллә кай арада юкка чыгалар. Тәмле булсалар да, бу балыкларны яратып бетермибез. Шул бер-ике дистә елгыркайларны тоту өчен, чытырманлыкта таланып, юешләнеп, көне буена йөрергә кирәк. Соңы күңелле, әлбәттә. Балыклы савытың белән өйгә кайтып керүең - үзе бер тантана! Тамагың ач, әмма бәхетлесең, күзләреңдә, борынгыдан килгән кыргый дәрт булып, сунарчы хисе яна. Балыгыңны чистарту, йомырка белән кыздыру эшен, ясканып, әти үз өстенә ала. Табигатьнең сулышка иркен чаклары! Хәзер инде ул ярларга әйләнеп кайтсаң да юк... Чат суыннан, үзебез дә белмичә, патшаларны кикертә торган керкә (форель) балыгы тотканбыз икән шул малай чакта. Күпме күзәткәнем бар: авылдашларым, балык күргәч, әсәренеп китәләр, күзләрендә мәҗүси очкын кабына, сирәк тәтегән ризыкка олы бер канәгатьлек белән тотыналар. Моның сәбәбе нәрсәдә икән дип уйлаганым бар. Бәлки, безнең ата-бабаларыбыз, бу якларга күчеп килгәнче, зур сулар ярында яшәгәннәрдер. Балык аларның көндәлек гадәти ризыгы булгандыр. Балыкка табыну, тәм хәтере буыннан-буынга бирелә микән әллә? Авылымның нәсел башы гомер сөргән урыннарда калын нарат-чыршы урманнары шаулагандыр. Наратка табыну да буыннан-буынга күчә барган, күрәсең. Ник дисәң, авылыбызга якын гына тоташ каен-усак-имән урманы, ә зиратка, гадәттә, нарат-чыршы утырталар. Каенның әсәре дә юк. Ихата буенда каен үстерү - монысы инде бөтенләй күрелмәгән хәл. Бәләкәй чакта хәтерлим әле: тау өстендәге зиратның иң калку урынында карт нарат бар иде. Яшенле давыл купкан гарасатлы төндә ул авып төште. Киң ябалдашлы, куе ботаклы, каерылып үскән дәһшәтле мәһабәт нарат иде ул. Авылымның тере шәҗәрәсе, иң карт хәтере булгандыр, мөгаен. Төнге яшен уты күк йөзен ялмап алганда, ул тарафка карасаң, тетрәп китәсең, ботаклары көчле җилдән иңрәп кайный, нарат унике башлы дию сыман талпына, йолкына, төбе-тамыры белән бөтен авылны кубарып алып, галәмгә алып менеп китәр шикелле. Тыныч кичләрдә исә, каршы як тау артында кояш баеганда, наратның бирчәйгән кәүсәсе алтынсу төскә маныла. Иңкүлектәге авылыма инде моң гына төн җәелә, ә карт нарат очында әле һаман онытылган шәфәкъ нуры көйри, шул тымызык яктылык еллар аша минем күңелемдә аҗаган булып сулкылдый... Туган авылымның исеме - Балтач. Мондый исем каян килә? Халык телендә йөргән риваятьләр мондый: имеш, безнең авыл урынында элек кичеп чыккысыз кара урманнар булган. Юан кәүсәләренә оялаган бал кортларының гөжелдәве агач шауларын да күмеп китә икән. Эссе җәй көннәрендә агач ботаклары арасыннан тач-тач бал тамып торган. "Тачбал"лы төбәк әнә шулай тора-бара халык телендә "Балтач"ка әверелә, имеш. Кара урманнар булуына да, бал тамып торуына да ышанам. Әмма телдә нинди дә булса атаманың кирегә әйләндерелүе - юк дәрәҗәсендә сирәк була торган очрактыр. Димәк, борынгы заманда Балтачы дигән атаклы кеше булган. Төрки бабаларыбыз, һәйкәлләрнең гомере кыска булуын чамалап, шәһәравылларга дан алган кешеләрнең исемнәрен кушып, мәңгелеккә калдырганнар. Менә ни өчен Көнчыгыш Европа, Украина, Идел-Урал төбәгендә, Себердә Балтач исеме белән аталган авылпосёлоклар бихисап. Малай чакта серле Чатыр тау бездән бик ерак кебек тоела иде. Тау итәгендә мәгарә бар икән, анда яраннары белән Пугачёв үзе яшеренеп яткан, йөрәксенеп эченә кергән кешеләр хәзер дә әле кылычхәнҗәр, ук-калкан ише кораллар табып чыгалар икән, дип сөйлиләр. Ул мәгарә минем төшләремә керә иде. Еллар узгач, шундый бер тарихи китапка тап булдым. Себердән кайтышлый, 1722 елда Пётр Симон Паллас безнең якларга да сугылып чыга. Медицина докторы, табигать фәннәре профессоры, Петербург һәм Рим академияләре әгъзасы Симон Паллас үз күзе белән күргәннәрен бөртекләп язып барган. Яшенле яңгыр үтеп китәр-китмәстән үк, кызыгып, ул Чатыр тауга күтәрелә. Тауның уң як итәгендәге иңкүлектә берничә рудник бар, дип яза ул. Халык телендә аларны бакыр базы дип йөрткәннәр, соңыннан инде мәгарәгә әйләнгән. Паллас килгән дәвердә бу рудниклардан кыш буена мең пот мәгъдән алганнар. Йөз пот рудадан ике пот чиста бакыр чыга икән. Руданы купец Мясников кул астындагы Иштирәк бакыр кою заводына ташыганнар (бер потка бер тиен түләү исәбеннән). Паллас Туйкә авылында кунып чыга. Икенче көнне, Чалтаймас елгасын кичеп, ул иске Бөгелмә юлыннан, безнең авыл кырыеннан гына узып китә. Балташеводан өч чакрымнар киткәч, туйралы Ялтай тау тезмәсе башланды, дип яза галим. Ул тауны бүген дә халык телендә Ял тавы дип атыйлар. Шунысы гыйбрәтле: Паллас килеп киткәнгә, җәмгысы ике йөз елдан артык вакыт узып киткән. Шул еллар эчендә табигать ничек үзгәрә икән. Чатыр тау итәгендә, бакыр базлары казылган иңкүлектә, хәзер сарык көтүе йөри, суырлар оя кора. Ә элек, Паллас килгән чакта, ул төбәкне менә болайрак язган: "В тёплой долине, в которой находилися рудники, много цвело Бобовнику, дикаго Миндалю, также на некоторых местах распускали свои первые цветы вишни, ракитник и Aftragalus phyfodes. Я от рудника возвратился опять в деревню, в коей меня ожидали мои повозки". Чатыр тауга мин беренче тапкыр утыз өч яшемдә мендем. Анда бернинди кеше эзе дә юк иде. Бу биеклекнең илаһи тәэсиреннән мин шаккатып калдым. Һәм гомерлеккә яраттым. Ярату хисен үз күңелемдә генә күмеп калдырмыйча, кешеләргә таратасым, аны дөньяга кычкырасым килде. Бөек тойгылар уяткан бу туфани тауга минем менә шушындый мәдхия язасым килде... Исәнме, мәгърур тау! Туган як тәхете - Чатыр тау, исәнме!.. Бакый заманнарда, дәһшәтле бозлык чорында, мамонтларның күз карашын хәтереңә сеңдереп калыккансың да, бүген инде, туган ягымның йөзек кашы булып, күпме күңелләрне әсир иткәнсең. Янәшәңдәге дулкын-дулкын таулар иңенә басып меник әле синең ияреңә. И бу җиһанның гадел минутлары... И бу җанның убылыр упкыннары... Уй-хыялларыңа канат куяр өчен, шушындый лаек биеклек кирәк икән. Кочагыңда - рәшә сулышыннан тибрәнгән япан киңлекләр. Бу кодрәт каршында үзеңнең бик кечкенә зат икәнеңне беләсең, әмма тау, үз биеклеге белән исертеп, сиздермичә генә олылау хисе - юаныч бирә, күңел дөньяңның чиге офык сызыгына тоташа да... йөрәгең тау йөрәге белән бер аһәңдә тибә башлый... Ә җиле... Чатыр тау җиле үз катына кешеләр менгәнне нинди ярата, зарыгып көткән була; уйнаклап килеп кочаклап ала да, шатлыгыннанмы - әле җырлый, әле көлә, әле үкси... Аннары үлән өстенә ятып мәтәлчек ата, билеңнән алып көрмәкләшә, аягыңа сөт тешле көчек булып сарыла, куеныңа кереп, суык борынлы песи булып мырылдый, сабый булып чәчеңне тузгыта, йолыккалый. Юк, мондый җил, мондый да саф, мәҗүси җил бүтән беркайда да исми, валлаһи исми. Рәхмәт сиңа, Чатыр тау җиле! Күңелдәге юшкынны, гөнаһларны тараткан өчен, мең рәхмәт сиңа! Җирсегән чакта, җилне дә сагынасың икән... Тауларга карап, күк тирәнлеген күрергә була. Башын күтәреп, күк йөзенә карый белгәннәргә күпне белү язган. Шушы тауның текә маңгаеннан торып күпме шагыйрьләребез Эстәрле, Ык буе тугай-кырларын тамаша кылдылар. Андагы хозурлыклар!.. Балыклары, сикереп чыгып, арба тәгәрмәченә урала торган күлләреме, еракларга китәсе килмичә, бормаланып кайта-кайта тау куеныннан иркәләнеп аккан елгаларымы, билгә каеш итеп урарлык йөгерек юлларымы, аяк тавышын ишетүгә, үлән арасына поса белгән мут кызыл җиләкле аланнарымы, чатлы мөгезе белән муенын кашый-кашый, ыспай гына атлап су эчәргә төшкән пошиларымы, саллы имәннәр янәшәсендә чытлыкланып бөтерелгән көяз каеннарымы - бу ганимәтләр һәммәсе дә шагыйрь каләме кытыклап алуын көтеп тын калганнар. Тау кашагасына басып, җил алкышыннан ләззәт кичереп торган шагыйрьләргә кара син. Шушындый илһамлы мәлдә шагыйрьләр күңелендә киләчәктә таудан калыккан һәйкәл буласы килү теләге туса да гаҗәп түгелдер... Еллар үтсә дә онытмыйлар казанлы дусларым, туган якка кайтам дисәм, "Чатыр тауга сәлам әйт!" - дип, нәүмизләнеп-кызыгып калалар. Тау артында таулар бар, дигәнгә мин, юл йөреп, үз күзләрем белән күреп ышандым. Җил-СуКояш берсеннән-берсе гүзәлрәк манзаралар хасил иткән икән. Якынайган саен ерагая барган кар чалмалы Кавказ сыртлары дисеңме, канлы язмышлар шаһиты - Кырым даглары дисеңме, Андалузиянең мәрмәр күкрәкле Сьерра-Невада өркәчләре дисеңме, самолёт канаты астыннан үрелеп калган Альп кыялары дисеңме - болар һәммәсе дә кешедән өстен горурлыкта, хәтәр упкыннар сагында... Ә Чатыр тау - башка... Идел-йортыбызның иң биек түбәсе саналса да, иңенә ятып еларлык яшел мендәр дә ул, рухыңа дәрт өстәрлек мәгърур биеклек тә ул, балачак иленә кайтара алган җил ияре дә ул. Чатыр тау сине, учына алып, күк гөмбәзенә чөя дә яңадан үз биеклегенә төшереп бастыра. Син шул мизгелдә, бөтен уйвөҗүдеңнән аерылып, Аллаһы катына якынаеп алганыңны, күзгә күренмәгән сәмави затның җилканат белән башыңнан сыйпап алганын һәм үзеңнең бер карышка олыгаеп киткәнеңне тоясың. Димәк, син бу тауның мәңгелек чишмәсеннән кәүсәр нуры эчтең. Моннан соң инде, бер-бер эш кылыр алдыннан, яхшылыкмы, яманлыкмы бу дип, икеләнгән күңелеңне Чатыр тау биеклегенә куеп кара, бөтен күзәнәкләреңә кадәр сыйпап искән самими җилен исеңә төшер; шул мәлдә син күләгәсез яктылык белән туганлашырсың. Түбәсендә кылганнар йөгергән Чатыр тауга менеп, син Тарих хәтерен уятасың. Кара диңгез ярындагы Чатыр даг белән Урал бусагасындагы Чатыр тау - табигатьнең игезәкләре, иксез-чиксез киңлекләрне биләгән төрки-татар мәмләкәтенең тере маяклары... Саубуллашыр алдыннан, күңел догаңны укы да, иелеп, тау маңгаен сыйпап ал. Күпне күргән олпат таулар да юатуга мохтаҗ... Ераклашкач, Чатыр тауга соңгы тапкыр борылып кара син. Тик бер генә тапкыр борылып күз сал. Олы юлга фатиха алып чыкканда, капка төбендә озатып калган әниеңә дә шулай бер генә тапкыр борылып кул болгый идең бит... күз яшеңне күрсәтмәс өчен. Һәр хушлашуда, бәлки, бу соңгысыдыр... дигән, бәхилләшү төсмере бар... Әмма саубуллашкан чакта, безгә бу хакта оныту бәхете бирелгән, соңыннан инде татлы үкенер өчен. Йә, хуш, Чатыр тау! Бәхетем дә, ләхетем дә синдә булсын, туган җир... Ә син, эчкерсез тау җиле, яшеннәр оясын туздырып уйна шулай, без кешеләр уенына кызыгып төшә күрмә, илаһи биеклектә кал! Ярабби... ИБАДИБАЛАР КҮРДЕМ Үлчәү йолдызлыгының бәрәкәтле нурлары җиргә туры караган мәлдә, малай тапкан әнигә "Сталин бүләге" - биш метр сатин биргәннәр. Ачлык-ялангачлык патшалык иткән чорда бу да зур бүләк булып тоелгандыр. Әнием, бизәкле тукыманы йөзенә якын китереп, аның исерткеч хуш исеннән күзләрен рәхәт йомып, бермәлгә хозурлык кичергәндер. Октябрьнең вак яңгырлы тымызык көнендә тәкъдирдән юаныч, җанына сабырлык сорап дога кылгандыр. Без түбән очта аерылмас өч дус бергә үстек. Өйләребез дә бер урамда, капкаларыбыз да күренеп тора. Зөфәр - зәңгәр күзле, куе саргылт чәчле, карлыкканрак тавыш белән сөйләшә. Әллә ниләр уйлап чыгарырга ярата. Аларның өе басу капкасы ягында. Өч яше тулып узгач, ул, арыш арасыннан юл сабып, межага барып чыккан. Шулай итеп, ул, дөньяны танып белергә дип, беренче сәяхәткә кузгалган. Анда - Бөгелмә юлы, ак ташлы, агарып яткан шоссе юл. Халык телендә "сашайка". Аннан ара-тирә машиналар үтеп тора. Зөфәр агач төбенә утырган да, исе китеп, шул машиналарны күзәтә икән. Аны сәгатьләр буе эзләп тә ихата тирәсендә таба алмагач, арыш арасыннан сузылган эзеннән барып тапканнар. Зөфәр шулкадәр әсәренгән булган: - Әни, мин ибадибалар күрдем! - дип, үзенең машиналар күрүен үз телендә аңлатып биргән. Аның бу мәзәк сүзе шунда ук бөтен очка таралды. Өлкәннәр дә, аны туктатып: - Ибадибалар күргәнеңне сөйлә әле, үскәнем, - дип, Зөфәрне аптыраталар иде. Шулай итеп, аның кушаматы "Ибадиба" булып калды. Фаварис - кылыч борынлы, чем-кара күзле, маңгайдан ук башланган каты кара чәчле, безгә караганда гәүдәгә чандыррак иде. Биш апасы куенында үскәнгәме, холкы бик йомшак, чигү чигә, тальянда уйный, бии белә, хыялы артист булу иде. Өчебез өч төрле булсак та, безне Челтер чишмә суы, Эстәрле инеше, тау-үзәннәр җиле берләштереп, үсәсе килү дәртен әниләрнең уртак догалары сугарып торгандыр. Малай чакта әнигә мин күпме борчу-әрнүләр китергәнмендер. Еллар аша кайта-кайта уйлыйм да дерт итеп китәм. Ә бит кеше гомере күзгә күренмәгән упкын-үткелләр аша уза. Кайсы чатта, нинди хәвеф сагалап тора - моны берәүгә дә алдан белү язмаган. Менә син такыр юл аркылы чыгып барган нәни генә бөҗәккә кара: үҗәт бер максат белән кечкенә генә күләгәсен ияртеп бара бит ул әнә; үлән төпләрен, җирнең чатнап ярылган урыннарын әйләнеп үтә-үтә алга үрмәли. Бу җәяүле җан иясе тояк астына эләгеп, йә аяк табанына, йә тәгәрмәчкә туры килеп тапталырга мөмкин бит. Иң актыкта кош очып төшеп, чукып алуы да ихтимал. Кеше гомере дә бөҗәкнеке кебек үк - көтелмәгән хәвеф-хәтәрләр чолганышында талпына. Сиңа озын гомер насыйп ителгән икән, димәк, куркыныч янаган мәлләрдә, учын куеп, "Тимә, яшәсен!" дип, хәвефтән йолып кала торган фәрештәң уяу тора... Күбесе онытыла, ә менә кан чыгу белән бәйлесе хәтердә уелып кала икән. Миңа биш-алты яшьләр чамасы булгандыр. Безнең инеш суы тездән генә. Өянкеләр күләгәсеннән бер төркем малайлар, чыр-чу килеп, судан узышып йөгерәбез. Кинәт минем аяк кытыршы әйбергә тиеп китте, авырттырып чәнчеп алган да кебек булды. Әмма мин, мондый вак-төяккә игътибар да бирмичә, һаман йөгерәм. Берчак аяк турыннан кызыл кан шәүләсе чагылып киткәндәй булды. Туктап күтәреп карадым да, атылып-бәрелеп, сөзәк ярга чыгып аудым. Уң аякның баш бармагы төбеннән кайнар кан чәптерә. Куркудан кычкырып җибәрдем. Малайлар йөгерешеп килеп җиттеләр. Кан гөрләвек кебек ага, инеш суы кып-кызыл булды, һәрхәлдә, миңа шулай тоелып хәтердә калды... "Әни, әнием" дип елыйм, ул чөгендер басуында, утауда, Зөфәр шунда торып йөгерде. Фаварис югары очка медпунктка. Канны ничек тыярга белмибез. Болын буйлап кайтып килүче бер әби безнең янга тукталды. Тал төпләреннән әрекмән яфраклары җыеп килергә кушты. Кулъяулыгын тасма-тасма ерткалап, берберсенә төйнәп, әрекмән каплап, яраны бәйләгән кебек итте. Әрекмән яфраклары шунда ук лычма булды, кайнар кан эчтән бәрә, аны туктатырлык чара юктыр сыман. "И улым, и улым..." - дип, эчтән ниндидер дога укый-укый, яраны уч арасына кысты. Канның дулавын болай гына басарлык түгел иде. - Су төбендә ватык шешә төбенә баскансың, улым... Төп тамыры киселгән бит... Син курыкма, төзәлер, Аллаһ боерса... - дип, әби бер малайның чалбарын буган киндер каешын салдыртып алды, яралы аякны күтәреп торырга кушты, балтырны тез астыннан каеш белән кысып, буып куйды. Минем бөтен тән калтырый, кинәттән бу көн нишләп болай салкынайтты соң әле? Тәндә хәлсезлек. Яра турысы сулыгып-сулыгып әрни. Барсы да төш кенә кебек. Күз үзеннән-үзе йомыла. Әнинең яңгыравык тавышы ишетелгәч кенә сискәнеп киттем. - И Ходаем, тагын ни булды инде? - дип, әни мине күтәреп алды. Өшим, өшим, туңам, миңа салкын. Әнинең түше җылы, йомарланып куенына керәсе килә. Нигә бөтен тәнем калтырый, әнинең йөрәк тибеше калтыратамы әллә?.. Өске урамга менеп җиткәч күрәм, ни гаҗәп: мәчет ишегалды дип йөртелгән, без уйный торган чирәмлек сап-сары төстә. Әле бая гына, су буена төшеп киткән чакта, ямь-яшел иде бит. Бакчаларда агачлар да сап-сары. Әле Сабан туе үткәнгә бер атна гына бит, көз җитте дәмени? Аяк әрнүе әллә кая тирәнгә төшеп китте бугай. Рәхәт оетып, тәннән бөтен теләкуйларым чыгып бара сыман. - Әни, төшер мине, йокым килә, шушында җиргә ятып кына торыйм, - дип ялынам. Башым әнинең иңенә салынып төшә. - Хәзер өйгә кайтып җитәбез. Түз, улым, түз, - медпункттан Рәхимә апаң да килеп карар, - ди әни. Әнә Миргазиян абыйларда гына үсә торган кузгалак куагы да сары... Без аның авызны бөрештерә торган әчкелтем яфракларын койма башына менеп ботарлый идек бит... Хәзер миңа берни дә кирәкми... Бу сарысу дөнья да керфекләр арасына кысылып сүнә бара, сүнә бара. Мин йокы чоңгылына төшеп йомылам. "Икълимәнең малае үлем хәлендә икән, каны агып бетә язган", - дип, күрше-тирәләр хәл белергә килә башлаган. Югары очтан әнинең якыннары да килеп киткәннәр. Кем чәй-шикәр, кәнфит, кем бал, тәм-том камыр ризыклары күтәреп килгәннәр. Медпункттан Рәхимә апа килеп укол кадаган, аяктагы яраны бинт белән бәйләгән, ниндидер ят исле дарулар калдырып киткән. Мин, боларның берсен дә сизмичә, аңымны җуеп йоклаганмын. Бервакыт уянып киттем, керфекләрне күтәреп карарга хәл җитми, әнинең тавышын ишетәм, өстәл янында кем беләндер сөйләшеп утыра, ахрысы. Кем дигәнемнең тавышы таныш ла, Ак түти ич бу! Азнакайдан килгән чакта, ул безгә кермичә калмый. Аны бөтен авыл кардәш дип саный, өйдән өйгә кунак итәләр, һәр сүзен йотып, авызына гына карап торалар. Шунысы сәер: нигә Ак түти? Ул бит каратут йөзле, капкара чәчле, чигә турларында гына чаларган уемтык бар... Ишетәм, сизәм: әни елап та алган, ахрысы. Сулышы, тавышы яшьле... - Гел минем улыма бәла килә дә тора... Әллә күз тия инде, әллә берәрсенең бозымы кергәнме?.. - Догадан узып, әллә ниләр уйлама, Икълимә килен, - ди Ак түти. - Терелер. Бу хафаны да җиңеп чыгар, Аллаһы боерса... Ун яшькә кадәрле өч мәртәбә сыналыр улкаең. Өч мәртәбә... - И-и Ходаем... Тагын ниләр күрәсе бар микән? Инде күргәннәре дә... - дип, әни тынып калды, авыр итеп сулаганы ишетелде. Шактый тын утырганнан соң гына сүзгә кереште: - Бервакыт... Нөгеш кырында урак урып, көлтә бәйлибез шулай... Баланы ышанып калдырыр кеше юк... Арба тартып йөрибез инде эшкә. Үз кишәрлегемне бетереп кайтырга чыктым. Камыллы кырдан шактый баргач, нишләп баланың бер тавышы да чыкмый дип карасам... балам юк, кабык арба төбеннән төшеп калган. И Ходаем дип, елый-елый йөгерәм. Барып җитә алмам, җен алыштырып куяр шикелле... Берсеннән-берсе шомлы уйлар килә башыма. Шул мәлдә, әллә каян гына ак күбәләк пәйда булды, и очына инде, бер алга китә, бер миңа таба килә, әнә шунда балаң, әнә шул якта, дигән кебек мине әйдәкләп алып бара инде. Баланың исән икәнен күргәч, шатлыктан хәлем китте... Ята инде, үзалдына "ыгы-ыгы" дип сөйләнеп. Еламаган да шикелле. Ә күктә тургай өзепме өзә. Теге ак күбәләк камыллы кырны чыкканчы озата килде. Менә шундый хәл... - дип, әни сүзен тәмамлады. Бу вакыйганы мин барында бер дә сөйләгәне юк иде әле, беренче тапкыр ишетәм. - Бусы сынау түгел әле, кисәтү генә булган, - диде Ак түти. - Ашлык сукканда, ярты авыл кубарылып чыга бит ыстанга. Яше-карты, бала-чагасы. Үзебез ашлык сугабыз, үзебез ачлы-туклы. Калайга җәеп, учак өстендә балаларга ясмык, йә бодай кыздырып биргән булабыз. Ул чакта улыма дүрт яшьләр булды микән, көлтә төялгән атка утырып йөриләр инде, бер көтү малай... Бәла минекенә килә бит ул. Йөк башында утырып кайтканда, арба янтаеп киткән дә, көлтә белән бергә шуып, башы белән җиргә кадалган. Камыл биеклегендә кәҗә сакалы төбе киселеп кала бит әле кырда, тимер кебек катып кибә ул. Аягың тиеп китсә дә, тиресен суеп ала торган була. Менә шундый каты камылга, түтикәем, әйтергә дә куркыныч... каш турысы белән килеп төшкән бит балакай... Әле дә Ходай саклаган... Күзенә керәсе булган бит... И шеште инде, бөтен бите кара янып чыкты. Ишетәм: Ак түти ярым пышылдап ниндидер дога укып алды. - Шунда... тәүге сыналуны үткән... - диде Ак түти. Аллаһы боерса, өченчесен дә кичеп чыкса, улың фәрештә канаты астында яшәр, бар теләгәненә ирешеп, озын гомер кичерер... Икенче көнне иртүк мине, печән түшәлгән арбага утыртып, Сәпәй хастаханәсенә алып киттеләр. Әти кулында дилбегә. Атны җай гына атлатып бара. Янәшәдә әни. Таулар менәбез, таулар төшәбез. Юл катысы, тәгәрмәчләрдән күчеп, аркамны җай гына дерелдәтә. Төш белән өн арасын йокы белән ялгап, тирә-якны күзәтеп барам. Тау-үзәннәр, ерактагы дулкын-дулкын урманнар - бар да сары төстә. Мин аларның кайчан да бер яшел төскә керәсенә ышанмыйм да инде хәзер. Әни: - Сиңа баллы ашарга кирәк, улым, - дип, миңа вакыт-вакыт мендәр кәнфит каптыра. Сәпәй хастаханәсе комташтан төзелгән, зур тәрәзәләре тезелеп киткән хәйран олы бина икән. Әмма эче тулы кеше, районда бер булганга, бөтен авыллардан монда агылалар, ахрысы. Минем яраны тектеләр микән, уколлар кадап, нинди дарулар биргәннәрдер - берсе дә хәтердә калмаган. Коридорда, сарык табырындагы кебек, кешеләр дуены арасында бик борчулы төн кунганымны ачык хәтерлим. - Кайтып китик, әни, өйгә кайтыйк, дип мышкылдап та алгач, икенче көнне безне кайтарып җибәрделәр. Берничә көн мин урынга ятып кына тордым, яра җөе йомылганчы беркая чыкмадым. Әти миңа кәкре башлы таяк ясап бирде. Шундый матур. Кабыгы салдырылмаган юкәдән, сипкелле булып тора. Мин, таякны кулга тоткач, бер башка үсеп киткәндәй булдым. Мин дә Берлин, Кёнигсберглардан җиңеп кайткан ветеран агайлар белән янәшә тора алам хәзер! Өйалдында, ярым караңгыда яту тәмам туйдырды. Бер аякка - сандали, икенче аякка бинт өстеннән ак йон оекбаш киеп, ниһаять, урамга чыктым. Кояштан күз чагыла. Менә бит дөнья сары төсен җуйган, тирә-як кабат яшеллегенә кайтып бара. Яралы аякның кырые белән басып, таякка таянып, сукмак буйлап киттем. Ул арада Зөфәр белән Фаварис та килеп җитте. Мин сер бирмим. Мин горур. Европаны гизеп кайткан солдатлардан кай җирем ким. Үзем аксыйм, кулда - таяк. Сизәм: көнләшәләр дусларым. Утырып, пәкеле уйный башладык. Бер арада Зөфәрнең теленнән ычкынды бит: - Кит әле, аксак тәре! - Мин сикереп тордым. Таякны атып бәрдем: - Кем аксак?! Әйдә, узышабыз! - Син нәрсә, яраң төзәлмәгән килеш, - дип, Фаварис аркылы килде. Юк, узышабыз икән, узышабыз инде. Бәбкә үләне йомшак, аякны авырттырмас әле. Зөфәр белән янәшә тигезлектә бастык. Фаварис та биреште, минем таякны селкеп, команда бирергә булды. Ыргылдык. Минем беркайчан да Зөфәрне йөгерүдә уздырганым юк иде. Бүген дә... Йөз метр ара үттек микән, аякның кайнарлана башлавын сизеп, күз төшереп алсам... Ак носкиның кунычы гына ак, калган җире кып-кызыл. Бәхеткә, өйдән ерак китмәгән идек, әнинең дә төшкә кайткан чагы туры килде. "Тагын ни булды инде, улым", - дип, әни манма канга манчылган носкины салдырып, бинтны сүтүе булды - әллә кай арага кан чәптерә башлады. Моны күреп торган Зөфәр белән Фаварис, Рәхимә апаны чакырырга дип, медпунктка йөгерделәр. Ул арада күрше Нургали абзый килеп керде. Мин шундый көч белән бәреп, кан сиптерүен күргәч, кинәт күз алларым караңгыланып китте, хәлсезләнеп, әнинең кочагына аудым. Бер атнадан соң гына дөньяга чыктым. Көзгегә карагач имәнеп киттем: симез түгәрәк йөзле малайдан тәбегә кысылган шәүлә генә торып калган. Почык борын гына элеккечә, мине үртәп, өскә чөелеп тора. Кичен капка төбендәге утыргычта күрше-күлән гәп куерта. Мотыйк абзый, агач аягын сузып, ботак-чатакларын кыерлап ясаган таягын кырыена куйган. Мин дә, яралы аякны сузып, янәшәсенә кәкре башлы таягымны яткырып куйдым... Аякның ярасы төзәлгәч, зурәнәйләргә кунакка бардык. Әти арба төбенә яңа чапкан үлән түшәде, аның өстенә җәймә япты. Әни кызыл шакмаклы төенчеккә күчтәнәчләр төйнәде. Юл тигез, көн матур. Мәгъмүрә исемле алмачуар атыбыз, үр төшкәндә, тыйнак кына юырта, үр менгәндә, гәүдәсен сузыбрак атлый. Күктән тургай җыры сибелә. Мин аны гади бер кош дип һич тә уйламыйм, күрергә теләп, күк чоңгылыннан эзләп азапланмыйм да... Миңа калса, күк гөмбәзе, галәмәт зур кыңгырау буларак, үзе шулай чурыйлап тора шикелле. Зурәнәйнең дүрт улы бар. Икесе - Әнвәр абый белән Мөнир абый - Бөгелмәдә эшлиләр. Ике улы - Индус белән Әмир - тимер юлда, берсенә - 18, икенчесенә 16 яшь. Зурәнәйнең йорты да Бөгелмә белән Ютазы арасындагы урман куенында, тимер юл буенда гына икән. Әллә ничә бүлмәле зур йорт каралты-куралары, җиләк-җимеш бакчасы белән, тирә-юньдә бердәнбер булып, кукраеп утыра. - Җәннәт инде монда, җәннәт, - ди әни. Әти сүзсез генә көрсенеп куя. Олылар күрешеп, хәл-әхвәл белешеп, атны туарып, әйберләрне урнаштырган арада, мин ялт кына тимер юлны карап килдем. Монда ниндидер сәер, ят ис аңкып килә. Бу ис минем тизрәк үсеп, ерак дөньяларны күрәсе килү теләген котырта (соңыннан белдем, шпалны буйый торган креозот исе икән бу). Кояшны тәгәрәтеп, әллә кай ераклыкларга кереп югалган серле рельсларны, тальян гармун бирналары кебек тезелеп киткән шпалларны күргәннән соң, кыбырсый башладым, бер урында утырып тора алмыйм. Кайчан күренә инде бу поезд дигәннәре, нишләп юл буш тора? Ул арада куаклар аша әнинең борчулы тавышы ишетелде. Мине эзли чыккан икән. Яфраклары лепердәп торган усак, юкә агачлары күләгәсендә озын өстәлгә табын әзерләнгән. Зурәнәйнең энә күзеннән чыккан кебек нечкә, еламсык тавышы әллә каян ишетелеп тора. Бер якта учак өстенә кара корымлы казан асылган... Өстәл түрендә түшен киергән самавыр... Өстәлдә нинди генә тәм-томнар юк. Әнвәр абыйның кызы - миннән бер яшькә кече Роза белән әлегә сөйләшеп китә алмыйбыз, бик бирелеп яшел кыяр кимерә бит әнә. Ул арада зурәнәйнең уллары - Индус абый белән Әмир абый кайтып керделәр. Велосипедларын бастырган килеш бер-берсенә сөяп куйдылар да, безнең белән күрешкәч, агач кәүсәсенә беркетелгән юынгычта кулларын юып, өстәл янына килделәр. Табын түгәрәкләнде. Кунакта ризык та тәмлерәк тоела бит югыйсә, әмма минем тамактан үтми, гел бер уй усак яфрагы кебек атына: кайчан инде поезд килер, кайчан күрермен?.. Ризыкка үрелгән сыман итеп, чемченеп утыра торгач, колакка бер ят тавыш ишетелгәндәй булды: "тык-кы, ты-кы, ты-кы"... Әнинең ике уч арасында, иләкне биетеп, он иләгәндәге кебек. - Уфа поезды... - дип куйды Әмир абый. Индус абый кесә сәгатен чыгарып карады да: - Унбиш минутка соңарып килә, - диде. Димәк, әнә шулай "ты-кы, ты-кы" тавыш чыгарып, чынлап та, поезд килә. Моны күрми калалар диме, мин, шым гына торып, куак арасына кереп чумдым. Тимер юл үзе биектәрәк, як-ягына кулга йомшак тоелган түгәрәк ташлар сибелгән. Офыкка карыйм. Әнә бөдрә төтене дә күренеп алды - килә, поезд килә! "Тык...кы, ты-кысы" да көчәйгәннән көчәеп ишетелә. Паровоз, кара дию пәрие кебек, зурайганнан-зурая бара. Артында яшел вагоннар. Ян-якларыннан пармы-төтенме бөркибөрки, дәһшәтле бер көч белән ажгырып, үз җилен ияртеп килгән паровоз нәкъ минем турга килеп җитте, ачык ишегеннән машинист миңа карап елмайды да, ым кагып, сыңар кулы белән нәрсәнедер тартты. Шул мәлдә... яман зәһәр гудок тавышы, бөтен дөньяны ярып төшереп, коточкыч ярсулы уларга тотынды. Куркуымнан, чырыйлап кычкырып җибәрдем. Артыма чүмәлеп, бу җилле тавыш гарасатыннан очып китәрмен кебек, җиргә ябышып, бармакларымны батырдым. Ул арада табындагылар чабышып килеп җиттеләр. Мин шулкадәр каты кычкырганмын икән, хәтта гудок тавышын да җиңгәнмен. "Әй Ходаем, бетте балам", - дип, хәвефләнеп йөгереп килгән әни агарып чыккан, дер-дер калтырап торган улын кочагына алып, "и бала, и бала" дип, сөйләнә-сөйләнә, күлмәгемне күтәреп, тел очы белән генә тәнемә төкергән сыман итеп, дога укырга, өшкерергә кереште. Тәннән әле курку да чыгып бетмәгән, миннән бер яшькә бәләкәйрәк Розаның көлеп торуына ничек инде гарьләнмисең. "Поезддан курыкты. Куркак син, куркак", - дип, телен чыгарып, үртәгән була бит әле, җитмәсә... Кайтып китәр алдыннан, үч алдым үзеннән. Аның сап-сары ике уенчык үрдәге бар иде. Нәкъ чын зур үрдәк кадәрлеләр. Каурыйлары сап-сары, борыннары кызыл. Шул үрдәкләрнең берсен - бер рельска, икенчесен икенче рельска утыртып куйдым да поезд килгәнен теләп ятам. Көттермичә генә килде бит тәки. Паровоз алдындагы итәк сыман рәшәткәсе килеп бәрелүгә, сары үрдәкләр чәрдәкләнеп, тирә-якка чәчрәп очты. Роза сеңелнең тимер юл буеннан елый-елый сары каурый кисәкләрен җыеп йөргәне бүгенгедәй күз алдымда. Ул чакта ук минем инде гарьләнүдән үч алуымны үкенү алыштырган иде. Үчлек энә булса, үкенү исә, шул энәгә тагылган җеп икән. Авылга кайткач, поезд күрүемне сөйләп, и мактанган булдым. Аның гудок тавышы әллә каян яңгырап ишетелә, дим. Куркуым хакында - ләм-мим. Икенче җәйдә Индус абый белән Әмир абый икесе ике велосипедта Сабан туе алдыннан кайтып төштеләр. Безнең ике йөз капкалы авылда велосипед иярләүчеләр икәү генә. Берсе - югары очта Малик абзый, икенчесе - күршебез Нургали абзый. Икесенең дә иске, шыгырдап, шыңгырап тора. Ә боларның өр-яңа. Германиядә эшләнгән "Дайман" велосипедлары, хәтта фарасы да бар, бөтен җире елык-ялык итеп тора. Малайларның күзен кыздырып, урам әйләндертергә дә була. Сабан туе көнне киенеп-ясанып, бәйрәм мәйданына чыгып киттеләр. Индус абый читек кебек юка-җиңел, кунычлары сыдырулы хром итек кигән, кунычыннан төсле ташлардан эшләнгән хәнҗәр тоткасы күренеп тора. Кара чалбар, җиңе сызганулы ак күлмәк кигән, кепкасы астыннан чәч учмасы ташып чыккан. Иңендә гармун. Әмир абый гәүдәгә аннан калкурак. Ботинка кигән, чалбардан, ак күлмәктән. Кап-кара чәчен майлап тарап куйган. - Ипле генә йөрегез дип, әти аларны капкадан озатып калды. Читән буендагы велосипедларны янәшә китереп, терәп куйды. Киндер торыпша алып чыгып, өсләрен каплады. Кояш буявын уңдыра күрмәсен, янәсе... Әти-әниләрнең күз уңыннан китмичә генә, без дә мәйданда булдык. Зөфәр әтисе җигеп йөри торган Җирән кашканы ярышка алып чыкты. Аның тузанга батып, өченче булып килгәнен Фаварис белән ут йотып карап тордык. Зәки абзый, дәртсенеп, башын чайкап, их, яңабаштан ярышсакмы - беренчелекне бирмәс идем, дигәндәй үкенүле кешнәп куйган Җирән кашканың йөрәген суытырга дип, тезгененнән тотып, болынга алып китте. Пардан булсын дип, әниләр өчебезгә дә ак сатиннан, сыңар кесәле күлмәк тектергәннәр иде. Зөфәрнеке менә тояк тузаныннан күгелҗем төскә кергән. Кара чалбарындагы ябага йоны да кагып кына бетмәле түгел. Фаварисның аягында зәңгәр төстәге киндер чүәк, Зөфәр - шахтёр башмагы, мин исә әти тегеп биргән кара күн сандали кигәнмен. Сандали - минем мактанычым. Йөзе нәни генә түгәрәк биш тишекле, атлаганда, барлыгын искәртеп, чылтыр-чылтыр итеп куя торган тимер аеллы, үкчә туры ике катлы итеп, эченә каен тузы куеп калдырып тегелгән. Без менә шулай өчәү, кыска шәүләләребезне әле сулга, әле уңга ташлап, билле перәнник ашап, әйрән эчеп, истирахәт кылып йөрибез. Бер читтә җиткән кызлар, егет-җилән түгәрәкләнеп басканнар, бию бара. Индус абый гармуны белән уртада. "Иң чибәр кыз авылда кем, исеме ничек?" - дип әнидән сораган. Әмир абый да шунда. Әнә ул пар толымын түшенә салган, бөтерелмә итәкле Гөлсиринә апаның кулыннан тотып бии. Их, Әмир абый урынында булсаң иде хәзер, шул түгәрәкне бер итеп биесәң иде, авылның иң чибәр кызын, каерып алып, канатлы атта очыртып алып китсәң иде - еракка, еракка... Кесәдәге компасны капшап карыйм. Төшеп калмаганмы. Мин бит Төньяк полюс белән Көньяк полюсның кайсы якта икәнен ачыкламыйча йөри торган малай түгел. Менә көрәш кыза. Быел да Сәгыйрь абзыйны җиңәрдәй кеше күренми, ахрысы. Каерып ала да баш аркан ыргыта, микылдап кына барып төшәләр. Кайсылары, башы әйләнгән кебек, аңкы-миңке килеп тора, андыйларны култыклап алып, читкәрәк алып китеп, чирәмгә утырталар. Пәһлеван гәүдәле булгангамы, Сәгыйрь абзыйны "Өлкән Сәгыйрь" дип йөртәләр. Ул, чынлап та, куркыныч дәрәҗәдә дәү гәүдәле, салынып төшкән йөнтәс куе кашлары арасыннан утлы күмер күзләре уйнап тора, таза имән ботагы кебек беләк, куллар... Печән өйгәндә, эскерт очларга дигән печән күбәсен ул гына шундый биеккә чөеп бирә ала. Өч япьле агач сәнәген - кая күтәрү - кыймшата да алмыйсың, Алып батыр сәнәге диярсең, сабы шундый юан, биниһая озын. Ике потлы герне дә ул капка башыннан чөеп кенә уйный. Быел тагын кояш астында көтеп әлсерәгән тәкәне, елдагыча, Сәгыйрь абзый иңенә салдылар. Мәйдан гөр килә. Мин дә куанам. Ни дисәң дә, Сәгыйрь абзый минем әнинең бертуган апасының ире бит... Инде без, өйгә кайтып, чәйләр эчкән идек. Мәйдан таралса да, бәйрәм кайтавазы әле һаман авыл өстендә тирбәлә. Сызылып кына гармун тавышлары яңгырап ала. Урамнан ара-тирә кыңгыраулы атлар узып китә. Кешеләрнең йөрешендә, капкаларның шыгырдап ачылуында, морҗалардан чыккан сыек төтеннең коймаклы исендә, этләрнең этлеген итеп кенә бәйрәмчә өрүендә - һәммә тарафта үзгә бер җанлылык сизелә. Кояш өйләдән авышып, инеш турын атлап чыккан чакта, мин, бәйрәм күлмәген салып, урамга томырылам дип, баскычка чыккан гына идем, Индус абый кайтып керде. Йөзе агарып чыккан, күлмәгенең дә сыңар җиңе ертылып, чалбар каешыннан чыгып, итәге кайтарылып тора. Гармун каешын икенче иңгә күчерде дә, ашыга-ашыга, торыпшаны алып ташлап, велосипедын кузгатты, шунда гына мине искәреп алгандай: - Мин киттем, - дип, капканы ачты. Юлга чыгып, тегермән межасы ягына таба ашыгып китеп барды. Бераздан хәбәр килеп җитте. Индус абый булган җирдә нинди дә булса буталыш чыкмый калмый иде. Бүген дә авыл егетләре белән чәкәләшеп алган. Мәйданнан авылга төшкәч, районнан бәйрәмдә тәртип сакларга дип җибәрелгән милиционер аның юлына аркылы төшкән. Үзе генә булганмы, янында берәр авыл егете булганмы - анысы нәмәгълүм, Индус абый теге милиционерны каерып тоткан да кибет каршындагы коеның чиләгенә бөгәрләп утырткан. Чыгырын әйләндереп бер төшерә, суга манчытып ала да, бер менгерә икән бу милиционерны. Унбиш метрлы тирәнлектәге кое бит ул. Бурасының эчтә бозлары җәй көне дә эреп бетми. Милиционер ялына икән моңа: - Сиңа ышанганчы, суга таянам мин! - дип, Индус абый тәртип саклаучы утыртылган чиләкне соңгы мәртәбә туң салкыны бәреп торган караңгы су көзгесенә чаклы чупылдатып төшергән дә китеп барган. Бу хәлне пәрдә читеннән, капка ярыгыннан карап торганнар. Индус абый китеп күмелгәч кенә, милиционерны бозлы коедан коткарганнар. Кичкә таба безгә авыл Советы рәисе Миргалифан абый белән милиционер килде. Индус абыйны сорыйлар. Әтинең "китте" дигәненә генә ышанмыйча, өйне, абзар-кураларны тентегән сыман, бер әйләнеп чыктылар. Яшәү урынын сорагач, әти: - Әкияттә язылган бит әле: барам шунда - белмим кая, табам шуны - белмим нәрсәне, - дип көлде. - Җил кайда яши, - дип сорагыз лутче. Әти боларны, табынга утыртып, каклаган каз, казылык ише нигъмәтләр белән сыйлап, ачы бал белән йомшартып җибәрде: - Син Миргалифан дус, вакланып йөрмә инде, милициягә дә хәтәррәк эш бетмәгәндер, бәйрәм көне, яшьләр бит, буыны катмаган килеш сугып сындырмыйк, - диде. Әмир абый исә бу хәлләрне белмәгән-ишетмәгән икән. Чат урманына кызлар белән китеп, лесник өендә аулак өй ясап ятканнар. Икенче көнне иртән генә кайтты. Төштән соң мине, велосипед артына утыртып, үзләренә кунакка алып китте. Башта без Яшәр дигән авылда кундык. Кичен Әмир абый, ниндидер кызларны чыр-чу китереп, капка төбендә утырган сыман булды да каядыр китеп югалды. Мин бакчада, биек агач астына урын җәелгән сәкедә, берүзем ятам. Күңелсез. Ялгызлыктан кимсенеп, мышкылдап та алам. Шулай бәргәләнеп, Әмир абыйның кайтуын көтә торгач, изелеп йоклап киткәнмен. Керфекләрне аерып, күзгә кояш нуры үрмәләгәч кенә уяндым. Тагын юлга чыктык. Үр менәбез, үр төшәбез. Урманнар калка, кырлар җәелә торгач, бер авылга килеп кердек. Өйләр сәер икән бу авылда, түр тәрәзәләре белән урамга бәреп чыккан. Нигезләре ятма читән белән үрелгән. Аңа туфрак төеп тутырылган. Урыны-урыны белән читән сүтелеп киткән дә, тишектән туфрак агып тора. Тәрәзәләр кечкенә, кыеш-мыеш түбәләрнең биле сынган. Безнең авылда да өйләрнең күбесе салам түбәле, әмма бездә, ничектер, пөхтә, җыйнак эшләнгән, тәрәзәләрдән эре чәчәкле гөлләр көлеп тора, йөзлекләре дә ачык буяулы. - Рус авылы бу, - диде Әмир абый. Урамда очраган апаларны искәреп барам: барысы да кара-зәңгәр күлмәктән, маңгайга төшереп бәйләгән кара-кучкыл яулыктан. Боларга безнең әниләр кебек чәчәкле якты күлмәк кияргә, ак яулык бәйләргә ярамый микәнни?.. Болай бит төмсә йөзле, усал, куркыныч булып тоелалар. Кайчандыр минем адашып калган Рәзинә апаны коткарып калган руслар да шушындый булды микән? Әнә чабаталы ирләре дә озын итәкле кара күлмәктән, билен буган, ямьшек киез эшләпәле. Бер капка төбендә берничә хатын-кыз җыелып тора, кара каргалар кебек. Әмир абый велосипедын шулар янына китереп туктатты. Сүзгә керештеләр болар. Әмир абый да тегеләр телендә теттереп сөйләшә. Мин, бер сүз дә аңламыйча, тик басып торам. Шул мәлдә күрше капкадан чиләк тоткан озын буйлы бер кыз, чыгып, коега таба китте. Нечкә билле гәүдәсен ыспай сыгылдырып атлый, дулкынланып торган итәкле ачык зәңгәр сарафаны да үзенә килешле, таратып җибәргән, куе якты сары чәче кояш шарлавыгы сыман агып бара кебек. Кара каргалар арасына әкият иленнән ялгыш кына килеп төшкән сылудыр бу! Әмир абыйның аңа йотылып карап калуын күреп, кара түтиләр, елмаешып, Әмир абыйга төртәтөртә, нидер әйтешеп алдылар. "Городская" дигән сүз генә сөзелеп аңыма керде. Ни дисәң дә, быел көздә мин бит укырга керәсе. "Белмим" дип акланудан, "беләм" дип мактануга күчәргә вакыт. Әмир абый болардан нидер сорый, нәрсәгәдер төшендерә торгач, кара түтиләр олы урам уртасыннан болай таба килүче хатынны дәшеп алдылар. Галошын сүс җеп белән бәйләгән, каткан ипи кисәкләре салган алъяпкыч итәген җыеп тоткан бу апага нидер аңлатырга керештеләр. Ул, башын иеп, моңсу гына тыңлап торды, кабартма битен кул аркасы белән сөртә-сөртә елап та алды, аннары сары сипкелле, тузгак чәчле бер малайны җитәкләп китерде. Миннән әз генә калкурак бу малай олы апалар әйткәнгә карышып торган сыман булды, әнисе арт шәрифенә бер шапылдатып алгач күнде бугай, баш кагып кына тора башлады. Соңыннан аңладым: Әмир абый аны көтү көтәргә яллаган икән. Исеме - Коля, үскәч, Николайга әверелә, ди. Аны ияртеп, Әмир абыйларның тимер юл буендагы өйләренә алып кайтып киттек. Төнлә мин яңа урында борсаланып, уянып алгаладым. Ишетәм: Коля мышык-мышык елап ята. Ничек итеп эндәшим соң аңа. Әнисеннән, туган йортыннан аерылуны авыр кичерәдер. Ул бит минем кебек кунакка килмәде, аны мәҗбүри җибәрделәр. Икенче көнне төш турында зурәнәй белән урман ягына чыктык, Коляга ашарга илтергә. Зурәнәй иртүк аңа көтүне кайда йөртергә, кайсы аланга чыгарга, кайчан урман эченә керергә - барын да төшендереп кайткан иде. Көтү дигәч тә, безнең авылдагы кебек, күз күреме җирләргә тарала торган, югары оч, түбән оч көтүе кебек ишле мал түгел инде. Коля карамагында җәмгысы - бозаулары белән бергә җиде баш сыер җәнлеге дә, аклы-каралы утыз ике баш сарык кавеме икән. Безнең авылда берәү дә көтүче булырга теләми. Әмма өй борынча, чират җиткәч, һәммә кеше көтүче булып ала, ихатадагы мал санына карап, бер, ике йә өч көн кыр-урман-тугайларның хуҗасына әвереләсең. Зурәнәй, ашъяулык җәеп, Коля белән икебезгә дә каен төбенә табын әзерләде дә үзе, җиләк карарга дип, алан эзләп китте. Коля белән сүзсез генә тәгам җыеп утырабыз. Әллә ничек. Аптыраганнан, аның битендәге сипкелләрен санап чыгасымы... Минем өчен ул - телсез. Аның өчен мин - телсездер. Ике телсезне кушкач, кул хәрәкәтләре белән аңлашу, ымлыклар ярдәмгә килә. Зурәнәй янәшәдә булса, сүз ялганыр иде. Русчаны ул ярыйсы сукалый шикелле. Бераздан, Коляны үзен генә калдырып, зурәнәй белән кайтып киттек. Бер турда зурәнәй мине чуен юлына алып чыкты. Мин бүген дүрт поездны каршылап, кул болгап озатып җибәргән идем инде. Паровоз машинисты минем якка күз төшереп алган сыман була. "Кычкырт, әйдә, кычкырт гудогыңны бар көченә, барыбер курыкмыйм!" - дип, үҗәтләнеп, йодрыкны кысып калам. Әмир абый аңлатты миңа: гудок тавышы паровозның морҗасыннан чыга икән... Шпаллар буйлап күпмедер баргач, зурәнәй тукталып, авыз эченнән дога укыды. - Шакирым - әтиеңнең иң олы абыйсы иде. Син аны ишетеп беләсеңдер, - дип сүз башлады зурәнәй. - Менә шушы урында... шырпы кабы, тәмәкесе чәчелеп ята иде, кабызырга өлгермәгән, мескенем... Менә шушы төштә рельска утырган булган... Төнлә бит... Урталай өзеп киткән поезд. Юл буе зурәнәй миңа үткән гомерләрен сөйләп барды. Шакир абзый бик гаярь ир затыннан булган. Эстәрлебаш авылы янында кирпеч заводы төзеткән. Анда егерме биш марҗа эшләгән. Киңәергә, заводны зурайтырга дип йөргәндә, кулак дигән бүкәй уйлап чыгарып, ил буйлап, иң булдыклы ирләрне Себергә сөрү мәрәкәсе башланып китә. Шакир абзый, алданрак сизенеп, заводын таратып өлгерә. Балтачта ул чакта ике тегермән була: Югары очта - Пауыл тегермәне, түбән очта - Шакир абзыйныкы. Бер елны шук малайлары - Мөнир белән Индус, - түбә астына чыпчык оясы карарга дип менеп, ут төшерәләр. Дөрләп кабынган ут күз алдында бөтен түбәне ялмап ала, малайлар качып китәләр. Тегермән, нигезенә кадәр янып, кара күмергә генә кала. - Нишлисең бит, төянеп чыгып киттек инде, чуен юлына эшкә килеп урнаштык. Бер айдан соң пожар чыгарган малайлар да табылды. Менә шуннан бирле яшибез инде монда. Агачларны төпләп, бакча булдырдык. Урыслардан күреп, алмагач, чия, карлыган куаклары утырттык. Татар да бисмилла әйтеп утыртса - үсә икән, бәрәкәте белән, - дип, зурәнәй күңелен ачып ташлады. Югыйсә ул гел зарланган, нигәдер шелтәләгән сыман сөйләшә иде. Якын булып, чынлап та, әнкәйнең зуры булып тоелды бит әле ул бу мизгелдә. Икәү генә шулай чөкердәшеп шпаллардан барабыз. Ерак дөньяларны тоташтырган парлы рельслар, зәңгәр сызык булып офыкка китеп югала. Баш очында тургай сайрый. Күктә кояш елмая. Рәхәт. Шпаллар өстеннән бару җайсыз икән: бер атлам җитми, ике атлам артып китә. Кыз кеше белән уйнау кызык буламыни. Роза белән уйнаган сыман итәм. Минем кесәдә компас, ике япьле пәке йөри. Мин аңа полюсларның көньягы-төньягы кай тарафта икәнен күрсәтәм: шуны белмәгән килеш йөргән була бит әле. Роза миннән сагая, үрдәкләрен поезддан таптатуны кичерә алмый, уенчыкларын миннән яшереп куя. Төнлә поездлар үтүе серле дә, шомлы да. Мин, шул серлелек бишегендә тирбәлеп, йокыга чумам, шомы төшкә керә... Таң монда кошлар сайравы белән куерып ата. Кояш нуры сузылып, битне сыйпап алса да уянмыйм әле, йокы ялына чытырдап ябышам. Черки бик нәзек тавышка колакны бораулый, барыбер уянмыйм дип иркәләнеп ятканда, сарай ягыннан зурәнәйнең хәвефле тавышы яңгырады. Бу сиңа черки безелдәве генә түгел. Күз кабакларын каерып ачып, болдырга чыккач, шуны белдем: төнлә көтүче малай качып киткән! Башта моңа ышанып җитмичә, сипкелле Коляны төрле җирдән эзләп карадык. Кычкырып, урман ешкынлыгын уяттык, кыр ягына чыгып, офыккача күз текәдек - әллүр Коля, бирчәеп, чатнап каралган үкчәсен ялтыраткан. "Менә сиңа кунак, кунак башыңа тукмак!" - дип, үземне кызганып куйдым. Болай булгач, көтү бәласе миңа кала бит инде. Беләм мин, көтү көткәндә вакытның кереш кебек сузылганын беләм... Күктә кояш, тышауланган кебек, гел бер урында үшәнләнеп тора, урман артына тәгәрәп төшәргә һич тә ашыкмый. Бездә бит сыер җәнлеге урманда, аланнарда аерым көтелә, ә сарык-марыкларның яраткан үләне тауларда. Анда бит бар да уч төбендәге кебек күренә. Ә монда урман арасы. Сыерлар да әнә әсәренгән, кигәвенгә түзә алмыйча, койрыкларын туры күтәреп, байрак итеп болгыйлар. Сарыкларның мондый эсседә аңы парга әйләнә. Каен төпләренә өелешеп, үз күләгәсен иснәп, йокымсырап торалар. Сыер-таналарның үз дуамаллыгы, бөдрә йонлы сарыкларның үз барлыгы. Менә шушы ике төрле холыкның җаена төшеп берләштерү көтүче вазифасы инде. Өч көн изаланганнан соң, мин дә качып кайтып китәргә уйладым. Чуен юл буйлап китеп барсам, Бөгелмәгә барып чыгам инде... Ерактыр. Куркыныч та... Урманны кичеп, кыр юлына чыксам... Нинди юлдан, кайсы якка китәргә? Кесәңдә компас йөрткән буласың! Төньяк полюсны белүеңнән ни фәтва, авылың тарафын да чамалый алмагач... Юк, качып китсәм, зурәнәйне рәнҗетермен. Ул миңа, әнә ничек, күңелен ачып, якын итеп, хәтер изүен чишеп салды бит... Түзәргә, түзәргә... Бу көннәрдә урман хозурында тагын күпме кан югалттым икән? Бусында инде - сиздерми генә кунып, тәнгә энә кадаган черкиләр, авыр итеп килеп бәрелгән кигәвеннәр файдасына. Җиде көннән соң әти мине килеп алды. Бер атна эчендә мине талап тәмам көрәеп, үзләшеп беткән кигәвеннәр белән хушлашырга туры килде... КАПКА ТӨПЛӘРЕНДӘ УТЫРГЫЧ Без сугышның кайтавазын тоеп үстек. Авылда сугыш кырларыннан Ауропага кадәр ил-җирләр гизеп кайткан фронтовиклар шактый иде. Аксаклары, аяксызлары - безнең өчен аерым чутта йөри. Ат караучы Шәрәфи абзый сыңар аягын агачтан үзе ясап кия, очына кыршау сугылган агач аягы, җирне төеп, түгәрәк батынкы эз калдырып бара. Югары оч Садыйк абзый "ак эштә" - кәнсәләрдә. Аның кием шәп: куе зәңгәр френч, шундый ук төстәге галифе. Сыңар аягы да хөкүмәтнеке. Утыргач, протез аягын сузып куйса, галифе балагыннан түгәрәк резинасы гына түгел, ялтыр тимере дә күренә. Аның таягы кәкре башлы, бик матур эшләнгән. Ни гаҗәп: без малайлар өчен таякка таянып йөрүче аксак фронтовиклар гарип булып тоелмыйлар иде. Киресенчә, чын ир-ат нәкъ менә шундый булырга тиеш дип уйлап, аларга кызыгып карый идек. Үзебез дә таяк юнәтеп, аксак булып уйнап мәш килә идек. Менә шаулы Бөгелмә базары. Һәркайда ыгы-зыгы, сату-алу бара. Ә мин хәер сорашучыларны күзәтәм. Күбесе - фронтовиклар, өсләрендә уңып, сүсәреп беткән солдат гимнастёркасы. Әнә берсе, сыңар куллысы, өздереп тальянда уйный, аның янәшәсендә ике аягы да бот төбеннән өзелгән, кулдан ясалган дүрт тәгәрмәчле нәни арбага утырган димме, баскан димме - гармун моңына кушылып җыр суза. Алларында тиен акчалы пилотка. Бернинди льготалар күрмичә үлеп бетәсе мондый фәкыйрьләр күпме иде ул елларда! Авылга еш кына кинолар килә, сугыш турында булмаса, без аны карап вакланмыйбыз. Кинода безнең солдатлар һәрчак сәләмә киемле була, сазлыкка батып пычранып беткән солдатлар ардыра башлагач, кайчан немецлар күренер икән, дип көтәсең. Безнең офицерларның погоннары да иләмсез, коргаксыган чабата олтырагы сыман калҗаеп тора, ә тегеләр ялтыр киемнән, погоннар нәфис итеп үрелеп ясалган, ике кокардалы фуражкалары текә маңгайлы. Эчендәге тимерчыбыгын киереп, без үз фуражкаларыбызны шулай текә маңгайлы итмәкче булабыз - барып чыкмый гына бит... Немецлар хәрби киемне бик зәвык белән, малай чактан ук кызыгырлык итеп тегә белгәннәр икән шул. Ниһаять, ике кокардалы, биек маңгайлы фуражкаларны Россия офицерларына да туксанынчы елларда кияргә насыйп булды. Партизаннарны да, сугыш бетеп кырык ел үткәч, энәдән-җепкә киендерә башладылар. Кер дә кунмаган ап-ак якалы, кардай ак туннардан землянкадан чыгып киләләр, минсиңайтим... Әлбәттә, киноларда гына шул... Бик соңлап... Хәерчелектән башы чыкмаган илдә авырлыкларны сәләмә кием белән генә күрсәтү, сәнгатьтәге өтеклек культы табигыйдер, мөгаен. "Муса" операсында Җәлилне дә бер күренештә умырык гимнастёрка белән чыгаралар. Үз чорында Мусаны якыннан белгән бельгияле Андре Тиммерманс, Казанда бу спектакльне карагач, болай ди: - Муса болай сәләмә түгел иде. Һәрчак ак күлмәктән, бик пөхтә йөрде... Без караган фильмнардагы, укыган китаплардагы сугыш вакыйгаларында кырылган немецларның исәбе-хисабы юк иде. Безнекеләр таш яисә агач артына посып атып яталар, ә немецлар, үрә басып, пуля яңгыры астына өерләре белән кереп кырылалар иде. Фильм төшерүчеләр шулкадәр арттырып җибәрәләр, немецларга карата нәфрәт түгел, киресенчә, кызгану хисе уяна иде. Хыялда кырганбыз икән фашистларны, сугыш беткәч санап карасалар (алман халкында кеше кадере исәпле икән шул), әллә ничә ил белән сугышып та, алар сигез миллионга якын корбан биргәннәр. Ә безнекеләрнең әле дә очына чыга алганнары юк... Утызмы, иллеме миллион... Минем төшкә илле елга якын гел сугыш күренешләре кереп җәфалады. Баш очында граната шартлап өлгергәнче уянып китә идем. Манма тир... Мендәр коткара иде. Әгәр беркөнне уянырга өлгерә алмасам дигән курку гел миемне бораулап торды. Шөкер, хәзер инде андый мәхшәрләр төшкә керми, ничә еллар буе караган фильмнардан йоккан опиум тәэсире каннан чыгып бара, күрәсең. Онытырлыкмыни... Кичләрен капка төбенә фронтовиклар җыела. Китә хатирәләр... Әллә нинди серле исемнәр - Варшава, Кёнигсберг, Прага... Мин, сулышымны да алмыйча тыңлап, чирәмдә ятам. Их, без үсеп җиткәч тә, шулай зур сугыш булыр микән, яу кырларында батырлык күрсәтеп кайту безгә дә тәтер микән дип, матур хыялларга биреләм. Соңрак, Әпсәләмов романнарын укый-укый, бу теләгем тагын дә көчәйде. Сугыш - кызыктыргыч романтика икән ләбаса! Һәлак булуың да мөмкинме?! Булса ни, совет үлеме ич ул!.. Ике дә уйламыйча ашкынып, яуга кереп, үзен корбан итәргә әзер империя солдатын әнә ничек тәрбияләгәннәр икән. Ә капка төпләре башка иде... Күршебез Нургали абзый сөйли башласа, дөньяңны оныттыра да куя. Минем әти сугышка кермәгән, Мәскәүдә метро төзелешендә эшләгән. Шуңа күрә ул, сугыш сөремен Мәскәү аша гына чамалаганга күрә, бик белдекле булып сүзгә катнашмый, әйбәт тыңлаучы сыйфатында көч биреп кенә утыра. НУРКАЛЕЙ Авыл өстендә моңлы рәшә тирбәлә. Малахай колагын җилфердәтеп, язгы кар суларын чәчрәтәчәчрәтә, урам иңләп бер малай килә. Ярты бәхеткә ирешкән юеш танаулы малай... Бер аягына - нык табанлы Америка ботинкасы, икенче аягына күтәртмәле чабата кигән. Әгәр мин рәссам булсам, узган гасырның егерме бер яшьлегенә кайтыр идем дә шушы күренешне тымызык сурәткә төшерер идем. Ачлык гарасатыннан сыгылып килгән авыл, яңаклары эчкә баткан бөкре карчык шикелле, өмет белән тулган хәсрәтле күзләрен олы юл ягына төбәгән. Гаҗәп бит: Американың бай кулы, океан аша сузылып, Эстәрле инеше буендагы Балтач дигән фәкыйрь авылны ничекләр тапкан да, үзенең ярдәмен баткак-чытырманлы, канлы-даулы Россия аркылы ничекләр китереп җиткергән диген! - Егерме беренче елгы ачлыкта Америкадан китерелгән аш, кофе бирәләр иде. Бервакыт киемсалым өләштеләр, - ди Нургали абзый. - Чират җыелды. Иң соңыннан Сабира дигән кыз белән икәү басып калдык. Өләшүче кулында бер пар ботинка. Бүтән әйберләре таратылып беткән. Карап торабыз инде күзенә. Икебезнең дә нәүмиз каласы килми. Шулай итеп, Сабирага ботинканың бер сыңарын, миңа икенче сыңарын бирделәр. Киеп йөрдек шулай, чабата белән аралаштырып... - Үземне белә башлаганым шул елларга туры килә, - ди Нургали абзый. - Ач булгангадыр инде, күп нәрсә нык истә калган. Нәрсәдер урлап тотылган Көчтер Хөсәенне, ат кырыена, тәртәгә бәйләп, авыл Советы рәисе, чыбыркы белән яра-яра, урам буйлап әйләндерде. Бурлашканы өчен Кашап абзыйны, эт итеп кыйнап, биниһая юан бүрәнә белән биленнән бастырып куйганнарын хәтерлим. Яңа тәртипләр шулайрак керә башлагандыр инде авылга... "Ат үләте" дигән афәтле шаукым Азнакай төбәгендә егерме сигезенче елны башлана. Беркем каршы сүз әйтә алмый. Ярым хәрби тәртипләр халыкның өнен алып бара. Район үзәгеннән килеп төшәләр дә, бик шикле анализлар алган булып, иң таза атларны гына чирлеләр исемлегенә кертәләр. Чатыр тау итәгендәге Уразай авылы янына галәмәт зур тирән чокыр казыталар. Һәм аны киртәләп алалар. Тирә-як авыллардан китертелгән атларны шул киртә эченә кертеп, бәйләп куялар да колагына терәп аталар. Тетрәп киткән малкай, бөтен гәүдәсе белән гөрселдәп, чокырга төшеп китә. - Безнең атны да чирле дип таптылар, - ди Нургали абзый. - Ул чагында атсыз калу аяксызкулсыз калу белән бер иде... Әти атны үзе җитәкләп китте. Аның кайтканын өчәү - әни, түтәй, мин, - тәрәзәгә капланып, көне буе көттек. Кич белән, кояш баер алдыннан, кулына бау кисәге тоткан әти күпер тавыннан төшеп килә. Күңел һаман ышанмый әле, ул башка кешедер, безнең әти, һичшиксез, атка атланып кайтырга тиеш дип, йөрәк сулыгып тибә. Әмма ул безнең әти иде шул... Чыраена үлек төсе кергән, кайтып кереп, сүзен әйтә алмыйча, бик озак сәкедә утырганнан соң: "Канатсыз калган кош кебек, менә без дә атсыз калдык..." - диде. Моңа кадәр әле җылы сүз ишетергә гаҗиз булып утырган әни, түтәй дә, мин дә кычкырып елап җибәрдек. Әти, башын аска игән килеш, читкә борылып, күз яшен сөртте... Гаярь иде безнең бахбай, соңыннан белдем, аны киртә эченә кертә алмыйча шактый азапланганнар, үлем исен сизгән булгандыр, бичара. Бер мәртәбә аткач та, ул әле егылмаган, күкрәге белән бәреп, чокырның икенче ягына ыргылып чыккан, аңа тагын, тагын атканнар... Шуннан соң гына чокырга мәтәлгән... - дип, Нургали абзый тын кала. Ул чакта авыллардагы иң шәп атларны гына җыеп үтертү вәхшилеге таза хәлле җир кешесен аяктан егу өчен махсус эшләнгәндер, мөгаен. Яңа казылган чокыр... Колагына терәп аткач, гөрселдәп егылган атның рәнҗүле ялварган күз карашы Нургали исемле самими малайның төшләренә кереп, күпме саташтыргандыр. Аннары инде, еллар үткәч, Нургали солдат, мондый тетрәндергеч күренешләрне кешеләр мисалында, сугыш аланнарында күргән. Фронт кануннары катгый. Хәрби трибунал карары белән хөкем ителгәннәрне дә чокыр кырыена бастырып атканнар. Гыйбрәт булсын өчендер инде, тамаша кылырга коралсыз солдатларны да җыеп китерә торган булганнар. - Берсендә шулай, - ди Нургали абзый, - Бобруйск шәһәре янында калкулык итәгенә чокыр казылган иде, безне каршыга тезеп утырттылар. Бераздан машина килеп туктады. Өч автоматчы кулы бәйләнгән бер солдатны төшерде. Чырае кап-кара тегенең, күзләре чем-кара, үзе чокыр кырыенда елмаеп басып тора. Фронтка барып яткан вагоннан төшеп кала икән дә бу, комендатурага кереп, мин үз эшелонымнан аерылып калдым, дия икән. Тегене, җыелу пунктына кабат җибәреп, яңа частька билгеләгәнче, ике-өч ай вакыт үтеп китә. Шулай итеп, бу җиде мәртәбә эшелоннан төшеп кала, сугыш соңынача шул рәвешле йөрмәкче була... Команда буенча өч автоматчы берьюлы атып җибәрделәр тегеңә, ә ул ничек елмаеп торган булса, шулай басып тора. Башкалар таш кебек чокырга ава торганнар иде... Ә бу берничә секунд шулай торганнан соң гына чокырга түгел, үҗәтләнеп, кырыйга ауды. Командир килеп аның гәүдәсен аягы белән чокырга этеп төшерде дә пистолеттан тагын ике мәртәбә башына атты. Һаман да әле күз алдымда тора ул бәндә, үлемнән көлеп үлде... - ди Нургали абзый. Сөтле чәй кебек нурлы йөзле әбиләр, чуклы шәльяулыкларын иңенә салып, төркем-төркем булып ашка баралар. Чирәмле капка төбендәге утыргычта - илләр гизеп кайткан ирләр. Түбән оч парламенты шушыннан башлана... И бу - газиз күренеш... Кайда соң ул илленче елларның салам түбәле өйләре, авылның эчкерсез кунакчыллыгы, гадел ярлылыгы. Без, агач мылтык, хәрби кепка өчен җанын бирә торган малайлар, сугыш хәлләрен сөйләгән абзыйлар эргәсендә, колакларны шомрайтып, чирәмлеккә тезелгәнбез. Без үсеп җиткәч тә, шулай сугыш чыксын иде дә, орден-медальләр тагып, дөнья күреп кайтсак иде дип, аларга кызыгып карап торабыз. Арада Нургали абзый булса, башкалар тын кала. Чөнки ул ялындырмыйча, йөгерек сүз тәмен белеп, мавыктыргыч итеп сөйли белә. Карелия фронтына Нургали солдат авылдашы югары оч Кәшфи белән эләгә. Аларны, җиңел чаңгы батальонына билгеләп, Финляндия чигенә таба походка алып китәләр. Өстә җылы кием, поляр өлкәнең паёгы да мул бирелә. - Икенче тапкыр Америка ярдәмен фронтта күрергә туры килде, - ди Нургали абзый, - һәртөрле ризык салынган капта, борыч-тоз кебеген әйтмим дә инде, калак, җыелмалы стакан, теш казый торган әйберенә кадәр бар иде... Ә күпме кием, сугыш кораллары, машиналар... Ул ярдәме өчен Америкага җүнле рәхмәт сүзе бүгенге көнгә кадәр әйтелмәде бугай... Сугышта да авыз ачып командир әйткәнне генә көтеп торсаң, әз генә дә үз башыңны уйлатмасаң, бәлагә тарыйсыңны көт тә тор. Финляндия чигенә якыная барган саен, җелекләргә үтәрлек салкын җил көчәя бара. Күпләр аягын өшетеп, госпитальгә озатыла торалар. Нургали абзый, - тегүче һөнәрен белгәнгәдер, җиде кат үлчәп, бер кат кисә торган кеше. Алдан ук хәстәрен күргән. 39 нчы размерлы аягына 43 ле ботинка алып, аягын җиде кат чолгавыч (бишесе җылы) белән урап чыккан була. Һәр көнне солдат башына йөз грамм аракы бирелә. Нургали абзый аны, аякларын көзән җыера башлап, хәле киткән авылдашы Кәшфигә эчертә. Хәмер тәэсире беткәч, Кәшфи бөтенләй аяктан кала икән. Нургали абзый аны шулай өч йөз чакрым буе чаңгысына утыртып тартып бара. Хуҗалары ташлап киткән бер авылга ялга туктагач, чистартырга дип алынган бер солдатның мылтыгы атылып китә дә, пуля Кәшфинең табаны өстендәге чөй сөяген ватып, икенче солдатның беләге аша чыгып, стенага шартлап барып керә. Тиз арада врач-санитарлар, тикшерүчеләр килеп җитә. Нургали солдат авылдашы белән саубуллаша, чатнама суык көн, чанада әле күпме барасы бар, тиз генә өйдән мендәр алып чыга да, уртасын тишеп, Кәшфинең яралы аягын йон арасына тыга. Сызлануы басылмасмы дип, авызына бер шакмак шикәр каптыра. - Сине, Кәшфи, барыбер өйгә кайтарырлар, кулыңнан килгән кадәр минем әни карчыкка да ярдәм иткәлә инде... - дип, аны озатып кала. Моны сөйләп, Нургали абзый тын калгач, "ярдәм иткәнме соң?" дип, аны берәү дә бүлдерми. Бары тик әче тәмәкеләрдән, өнсез сорау булып, эчкерсез төтен генә күтәрелә. Шулчак Нургали абзый, учына төкереп, папиросын сүндерә дә: - Кәшфи минем үтенечне онытмаган, - ди. - Кладовщик булып эшли башлагач, түтәйгә бер кесә алабута оны биргән... Нургали абзыйга төрле хәрби һөнәрләр үзләштерергә туры килгән. Шуның иң хәтәре - элемтәче. Әгәр шул чорда чыбыксыз телефон гамәлдә булса, йөз меңнәрчә элемтәче исән калган булыр иде. Япан кырда, тычканны уйнаткан мәче кебек, финнар аларны "уйнатып" кыра торган булалар. - Бервакыт, - дип, Нургали абзый сүзен башлап җибәрүгә, капка төбе тын кала. - Июнь айлары иде, телефон чыбыгының өзелгән урынын эзләп киттем. Батареядан ерак түгел генә өзеклекне табып ялгадым да кайтырга чыктым. Карыйм: бәрәңге кыры казылган казылуын да... бер-икене булса да җир яшереп калдыргандыр әле дип, сапёр көрәген алдым да казый башладым. Тавык йомыркасының сарысы кадәр генә берәү килеп чыкты, тагын, тагын... Котелокны тутырмый кайтмыйм, Аллаһы боерса, дип уйлап кына бетердем, финнар ягыннан миномёттан ут ачтылар. Тирә-ягымда, чинашып, миналар ярыла башлады, кая барырга белмәле түгел, мин суы кипкән канау төбенә йөгереп төштем дә... бөтенләй кирегә, финнар ягына таба җитмеш-сиксән метрлар чамасы йөгереп туктап калдым. Финнар канауның безгә таба киткән ягын тетепме-тетәләр, канау кырыендагы агачлар төбе-тамыры белән кубарылып һавага оча. Бераздан бу мәхшәр тукталды, мин сак кына үзебезнең якка киттем. Дустым Андреянов бар иде. Болар, Нургали харап булды дип, блиндаждан карап яталар икән. Минем үле гәүдәмне алып кайтырга дип чыккан булган, юлда очраштык. Андреянов шаккатып тора, бер агач исән калмады, син ничекләр котыла алдың, ди. Канау буйлап финнарга таба йөгерүемне әйткәч, ну хәйләкәр татар, ди. Соңыннан котелоктагы бәрәңгене юып пешердек тә кабыгы белән бергә ашадык. Капка төбендәгеләрдән берәрсе: - Бәрәңге дип харап була язгансың, - дип куя. Китаплардан гел геройлар турында гына укыганга, без малайларга да солдатның вак бәрәңге казып йөрүе мәзәк тоела. - Һы! Тамак йөртә кешене, - ди Нургали абзый. - Дөнья бу, туган. Безнең частьта әнә ике солдатны, азык-төлек сагында торганда өч-дүрт сохарины алып куенына тыккан өчен, хәрби трибуналга куеп атып үтерделәр. Сугыштан соң ун еллар үткәч, Андреянов Казаннан Нургали абзыйларга кунакка килде. Без, малайлар, Нургали абзыйның теттереп русча сөйләшә белүен шулчакта күрдек. Һәм аны үз артында, Андреяновча, "Нуркалей" дип атый башладык. Мәзәк хәлләр... Гыйбрәтле хәлләр... Кеше гомеренең хәтер тавында үзенә бер төрле маяклар булып яна. Нургали абзыйның "елъязмасында" андый телдән-телгә күчәрлек хикмәтле вакыйгалар байтак. Утыз бишенче елларда яшь егет Нургалине авыл Советы секретаре итеп куялар. Шуннан ул Миннебаевка әверелә. Бервакыт аңа, киңәшкә дип, түбән оч Талип абзый килә. Ул - таза хәлле Шакировлар нәселеннән. Өйләнеп башка чыкканда, Талип абзыйга калай түбәле йорт тигән була. Менә шул калай түбә аркасында хәлләр башлана да инде... Район үзәгеннән атна саен киләләр дә калай түбә өчен умыртып салым салалар икән моңа. - Нишлим, Нургали энекәш, ул каһәр суккан калай түбәне кубарып ыргытмыйча котылып булмас, ахры?! - Болай ит син, Талип абзый, кубарып мәшәкатьләнмә, калай өстеннән салам белән яп та куй... Шушы сөйләшүдән соң Талип абзыйның калай түбәле йорты өр-яңа арыш саламыннан "алтын" түбәлегә әйләнә. Йөз грамм дигән сүз чыкса, Нургали абзыйдан тагын бер мәзәк сөйләтәләр. Йөз мәртәбә ишеткән булсалар да, рәхәтләнеп тыңлыйлар. Чөнки Нургали абзый һәрчак яңа төсмерләр кушып сөйли белә: - Урыс авылында торганда, сугыштан соң... Авыл Советы рәисе өйгә килеп керде беркөнне, әзрәк кызмача бу. Кәшифә апагызның өстәлгә түтәрәме белән кайнар ат ите китереп куйган мәле. "Менә безнең кайбер урыслар ат ите ашамаган булып кыланалар, ә мин яратам, койрыгына кадәр кимереп бетерәм", - ди рәис. Мин өстәлгә чәкүшкә чыгарып куйдым. Бүлә башлауга, теге: "Нуркалей, мне сто грамм, больше нельзя, врачи не разрешают, вот справка", - дип, түш кесәсеннән кәгазь чыгарды. Мин, эчтән генә сөенеп, талымлы кунакка йөз грамм куйдым. Утырабыз гәпләшеп... Бераздан миңа төртә бу: "Нуркалей, только сто грамм, вот справка", - ди. Тагын бүләм. Күпмедер вакыттан соң справкасын кабат чыгара кунагым: "Вот видишь, только сто грамм положено, больше нельзя", - ди. Шулай йөз граммлый торгач, Кәшифә апаңны кибет тарафына ике-өч мәртәбә йөгертергә туры килде. Төн җиткәч, мәлҗерәгән кунакны өенә илтеп, бусага аркылы идәнгә аударганда да: "Только сто грамм, больше нельзя", - дип, гырылдап йокыга китте. Нургали абзый сөйли, менә мин аның күзләрендә чиркану күрәм: кышкы салкында бер солдат - Васька-запевала - немец офицерының мәетен тенти. Бармагындагы алтын йөзеген салдыра алмагач, төптән үк кисеп ала, ул гынамы, хром итегенә кызыгып, мәетнең аякларын да тездән кисеп алып кайта, тимер мич каршында шуларны эретеп утыра... "Катюша"ны аннан да шәп җырлаучы юк иде взводта, үзе моңлы, ә күзләре нигә салкын икән дип йөри идем, ди Нургали абзый. Менә мин Нургали абзыйның күзләрендә сагыш күрәм: әнә полкташы Омск егете Нургали снаряд тутырылган әрҗә сөйрәп бара, шул мизгелдә әрҗәнең нәкъ өстенә дошман снаряды килеп төшә, коточкыч шартлау яңгырый. Нургали абзыйның күз алдында адашы, вак кына кисәкләргә таркалып, һавага оча. Менә мин Нургали абзыйның күзләрендә самими елмаю күрәм: гаҗәп күп санлы сыер көтүе тоткан монгол юртасы янында бер солдат көзгегә карый-карый кырына. Хуҗа-монгол килә дә көзгедә үзен күреп ала. Шакката бу. Көзгенең арт ягын борып та карый, гомерендә беренче тапкыр үзен көзгедән күрүе икән. Солдат хәйләкәр елмая, маңгаена мөгез куеп, ике бармагын күрсәтә. Янәсе, ике сыерыңны бирсәң, көзгене алышырга була. Монгол шунда ук риза икәнен белдереп баш селки. "Совет солдаты көзгене ике сыерга алышкан" дигән даныбыз әллә кайларга таралыр дип, солдатны командир тыеп кала. Повар - Кострома егете Капустин - эре тешләрен ыржайтып көлә: - Томана да икән бу монголлар, ә?! Танк гасырында көзге күргәне юк, тфү! Шушы чүчмәкләр безне өч йөз ел буена изеп тотканмы? Ышанмыйм, братва, билләһи ышанмыйм! Татар булса бер хәл, шулай бит, Нуркалей! Көзгегә исе киткән монгол Капустинга елмаеп карый, аның мыскыллавын аңламый. - Бервакыт Хинган таулары арасыннан ага торган елга буена килеп җиттек. Безгә аргы якка чыгарга кирәк. Су тирән түгел, бот төбеннән, шулкадәр тиз ага үзе... Повар Капустин атка җигүле поход кухнясы белән килә бит, дилбегә тотып, арба артына тәпи баскан, кухня морҗасыннан төтен чыгып бара. - Кермә суга, бетәсең! - дип кычкырабыз, кая ул, Капустин батыр... Ярдан аз гына керүгә, кухня да ауды, аты да егылды, Капустин үзе дә мәтәлде. Дулкын белән бергә бөтерелә-бөтерелә агалар. Бөтенесе харап булды дигән идек, йөз илле метрлар киткәч, Капустин, борылыштагы агач тамырларына тотына-тотына, ярга чыгып ауды. Пехотачыларны аргы якка монгол солдатлары чыгарды. Рәтен беләләр икән, каһәрләр, ун баш атны йөгән тезгене белән берсенең койрыгына икенчесен бәйләп тезделәр дә... Алдагы атта - монгол, калган тугыз атка икешәр пехотачыны утыртып чыгардылар теге якка. - Йә, ничек, Капустин, монголлар томанамы?! - дип ым кагам Капустинга. Шәбәргән, тез башлары умырылган Капустин, баягы мәхшәрдән аңына килә алмыйча, тасрайган күзләре белән елмайгандай итеп, яр кырыенда ята. Хәтәр хәлләр... - Бервакыт тирән генә чокырга төшеп яттым, һөҗүмгә әзерләнәбез, - ди Нургали абзый. - Нидер ошамадымы, ара ун метрлар булыр, алдагы окопка күчәсе иттем. Борылып карыйм, артта мин калдырган окопка бер солдат килеп кенә җитте, Васька-запевала икәнен танып кына өлгердем, шул мәлдә снаряд төшеп, күз алдымда аны тетеп тә ыргытты. Кырыема нидер шапылдап төшкәнгә башымны күтәреп карасам... окоп кырыенда өзелгән кул ята, урта бармагында алтын балдак... Теге немец офицерыннан салдырып алынган балдак... Бусы бер хәл, мине яшәү белән үлем арасындагы сизенү тетрәндерә. Нургали абзый бер окоптан икенчесенә нигә дип күчкән, берничә секундтан аның гомере өзелергә мөмкин икәнен кем белгән, "Тимә, яшәсен!" дип, нинди илаһи кодрәт аны алга этәргән? Кеше акылына сыймый торган өстен бер көч карап торганмы әллә? Кәшифә ханым белән тигез гомер итәсе, биш бала үстереп, унбиш оныгы белән милләтне баетырга тиешлеге, бәлки, тәкъдиренә язылган булгандыр. Капка төбендә "сугыш китабы"н актару бара. Армия хезмәтен бетереп кайткан егет-җиләннәр дә Нургали абзыйны йотлыгып тыңлыйлар, төрле сораулар бирәләр. Рус армиясендә элек-электән үк шундый гадәт хөкем сөргән - басып алган җирдә, күпме кирәк шулай талау, көчләү өчен, "день солдата" бирелгән. "Бу сугышта ничек булды" дигән сорауга: - Андый рәсми приказ булмады, - ди Нургали абзый, - әмма тыю да сизелмәде. Берлинда ничек булгандыр. Җиңү көнен мин Кенигсбергта каршыладым. Офицерлар вагон-вагон әйбер, хәтта машиналар алып кайтканнар, ә солдатка күпме күтәрә ала, шулкадәр мал алырга рөхсәт ителгән, диделәр. Безне исә... эшелоннарга төяделәр дә каядыр алып киттеләр. Сочига, Кара диңгез буена ялга барабыз икән дигән хәбәр таралды. Сөенештек инде, ничә ел окопта үтсен дә гомерең... Поезд Мәскәүгә килеп җитмичә, кая барасын белми идек әле. Перронда себеркесен култык астына кыстырган бер карт безнең вагон янында тукталды да: "И балалар, бу сугыштан исән калгансыз инде, тегесеннән дә исән чыгарга язсын Ходай", - диде. "Нинди сугыш?" - дип аптырап калдык. "Һе, мине белми дип уйлыйсызмы әллә. Япуннар инде, япуннар", - дип, хәйләкәр елмая картыбыз. Моны ишеткәч, без тынсыз калдык. Әгерҗе станциясендә Нургали абзый, вагон ишеге төбенә туктап, бик җентекләп карап торган карчыкны күрә: "Әллә син татар әбисеме?" - дип сорый. "Әйе, балам, берәр таныш кешем кайтмасмы дип торам". Нургали абзый бердәнбер байлыгын - кесәсендәге көмеш калагын ала да: "Минем исәнлеккә дога кылырсың", - дип, әбигә бүләк итә. - Сугышта да гаделлек юк иде, - ди Нургали абзый. - Кем окопта ут эчендә кайнаган, аларга орден-медальләр бик эләкмәде. Менә Салихны гына ал. Дивизия штабында писарь булып хезмәт иткән. Мылтык тотканым булмады, ди. Аның өч Кызыл Йолдыз ордены, "За отвагу" һәм тагын әллә күпме медальләре бар иде. Зәки абзый да дивизия командирының ат караучысы булган. Аның да өч Кызыл Йолдыз ордены бар иде. Бүләкләү хакында өстән күрсәтмә бирелә иде. Хәтерлим әле. Кытай ягында "Зур Хинган" операциясе өчен бүләкләү хакында күрсәтмә килде. Анда геройга урыстан, украиннан, белорустан ничә кеше тәкъдим ителергә тиешлеге язылган иде. Тагын берничә милләт саналган, шулар арасында бер грузин да бар. Геройга куелган һәр кеше партияле булырга тиеш, диелгән... Башка милләтләрдән "батырларны" тиз таптылар, грузинга чират җиткәч... Хисаплап-барлап чыктылар, бөтен дивизиягә бер грузин бар. Ул да итек тегүче, мылтыкны үз гомерендә ялгыш кына да тотып караганы юк. Җитмәсә, партиясез иде әле. Менә шуны, узган айлар числосы куеп, сәгать эчендә партия әгъзалыгына кандидат иттеләр. Характеристикада язылганнарны укысаң... бу кеше алдында баш ими кала алмыйсың. Ул, Хинган елгасын кичкәндә, ничә офицерның тормышын саклап калган, ул ничаклы япон солдатына каршы берүзе сугышкан, ул күпме дошманны кырып салган... Гаҗәп инде батырлыклары... Шулай итеп, итекче грузин күз алдында Советлар Союзы Героена әверелде дә куйды. Бер кеше - Нургали абзый - мисалында минем өчен "сугыш китабы" ачылганнан-ачыла бара. Күп сорауларымны мин алдагыга калдыра торам, ә күп нәрсәгә әлегә сорау бирерлек акыл да җитми... Кабат алданмас өчен, хакыйкатьнең үзен явыз гасырның шаһиты булган өлкәннәрдән алып калырга кирәк. - Кырык өченче елдан соң татарларга герой исемен бик үк бирми башладылар. Күпкә китә дип уйладылар бугай, - ди Нургали абзый. - Әгәр халык санының пропорциясе белән исәпләсәң, сугышта иң күп кырылган халык та безнең татардыр әле... шулай... хәтәр үткәч, татарның кирәге бетә... СУДАБИКЕРГА УТЫРГАН БАР Озакламый безгә дә тере солдатларны якыннан күрергә туры килде. Шундый тын җәйге кич иде. Кояш иренеп кенә Суыр тавы артына төшеп бара. Сөтле тузан исе аңкытып көтү кайтыр вакыт җитеп килә. Фаварис белән икәү генә капка төбендә утырабыз. Ул тальянын мыгырдата. Бармакларының хәле җитмиме, көйне рәхәтләндереп уйнамый, авазларны зәгыйфьләндерә. Үземә өйрәнергә туры килер, ахрысы... Бакаларын батырып басып, күреген киереп тартып, кычкыртып бер уйнамагач... гармунны нигә интектерергә... дип уйлап бетермәдем, югары очтан ниндидер шомлы гөрелте ишетелә башлады. Колаклар шомырайды. Көтелмәгән һәр яңалык гел шулай югары очтан килә. Әнә Миргарифҗан абыйлар турындагы үрдән галәмәт зур машина килеп чыкты. Аның артыннан тагын, тагын... Бер-бер артлы тезелешеп киләләр. Өй тәүмәле бу сәер машиналар инде безнең турга җитеп килә. Әрҗәсенә, нәкъ кинодагы кебек, солдатлар тезелешеп утырган. Без куркышып калдык. Фаварисның гармуны чирәмгә шуып төште. Ул кинәт: "Нимесләр килә, нимесләр!" - дип, кычкырып елап җибәрде. Тузан күтәреп, уннарча машинаның урамны, өйләрне тетрәтеп үтүе шомлы иде, менә хәзер туктап, солдатлар безгә төбәп ата башлаячаклар дигән курку минем дә күзгә яшь булып төелде. Тавышка Фаварисның әнисе Фәгыйләттәй йөгереп чыкты. - Нинди нимес булсын! Курыкмагыз, үзебезнең солдатлар ич, - дип, безне кочаклап алып тынычландырырга кереште. Күзне ачыбрак карасак, солдатлар безгә карап елмаеп, кул болгап үтеп киттеләр шикелле. Бөтен түбән оч, капка төпләренә чыгып, моңарчы күрелмәгән машиналар кәрванын күз белән озатып калды. Безнең авылның бердәнбер машинасы - Заһид абзый йөртә торган бөкре кабиналы полуторка бу хәрби машиналар эргәсендә өтек чебеш кебек кенә кала бит! "Студебекер" дип аталган ун тәгәрмәчле, фара алдында тимер рәшәткәле бу мәһабәт машиналар Америкадан кертелгән булган. Без аны, америкача ук әйтергә теләмичә, "Судабикер" дип үз телебезгә яраштырдык. Һәм бу хәтәр машиналарның кабинасына утырып, дөньяга биектән карап җилдерү бәхетенә дә ирештек. Без курыккан солдатлар алай ук усал булып чыкмады. Аларны Бөгелмә - Азнакай арасында яңа юл - асфальт төзергә җибәргәннәр икән. Тиз арада Туйкә - Балтач арасындагы үзәнлектә землянкалар казып, ихата корып, әллә каян күренеп торган матур капка ясап, палаткалар торгызып, үзләренә тору урыны ясап куйдылар. Тимерхан дигән казах егете истә калган. Минем әти-әнигә ул "әткәй", "әнкәй" дип кенә эндәшә, "кызыгызны Казахстанга алып китәм" ди. Безгә килсә, Рәзинә ападан күзен ала алмый. Гаҗәп матур итеп рәсемнәр ясый белә иде ул. Зөфәр дә, мин дә, аңардан күреп, төсле карандаш белән рәсемнәр ясый башладык. Тимерхан абый сабыр гына безне өйрәтә, әллә ничек уйнаган кебек кенә сызып ала, күз алдында кәгазьдә тере сурәтләр ярала - бу могҗиза безнең юка акылыбызны әсир итә, шаккатыра, каләмгә тотыну дәртен котырта. Зөфәр миннән, мин Зөфәрдән көнләшеп, ярышы-ярыша, сурәт төшерәбез. Бу шөгылебезгә Фаварис кына битараф калды. Тора-бара солдатлар, авыл кешеләренең күңелен яулап, үзләшеп беттеләр. Кичке уеннарга да киләләр, төнне фара яктысы белән айкап, клуб янына да машиналары белән килеп туктыйлар. Түгәрәк уеннарга керәләр. Без, малайлар, әлбәттә, инде авыл егетләре белән солдатлар арасында киеренке хәл туганны белми идек. Бер иртәдә "югары очта кичә төнлә бик нык сугышканнар икән" дигән хәбәр авылга яшен тизлегендә таралды. Без, малайлар, авылның үзәк мәйданына йөгердек. Шаккатмалы хәл: клубка терәлеп торган мәктәп ихатасының бер генә исән коймасы да юк. Бар да кубарылган, тапталган, каерылган. Төнге мәхшәр узган урыннан табыш җыябыз. Кемгә ялтыр сәдәп, йолкынып калган погон, кемгә эләктергече сынык йолдыз эләгә, бер малай изелеп беткән кычыткан уйдыгы арасыннан ип-исән пилотка табып алды - йолдызы да бар. Бу инде көннең иң бәхетле малае булды. Төнлә монда сугыш аяусыз булган икән. Эләгешеп алу иң әүвәл клубта башланган. Аннары, ташып, мәйданга чыкканнар. Ул арада солдатларга ике машинага төялешеп ярдәм килеп җиткән. Монда инде яшь-җилкенчәк кенә түгел, авылның таза ир-егетләре, бөтен югары оч купкан. Ике машина солдатны күсәкләр, койма такталары сынганчы ярып җибәргәннәр. (Еллар үткәч тә, мин бу вакыйганы горурланып искә алам: нинди гаярь булган бит авылдашларым, хәзерге көндә булсамы... ике машина тулып килгән солдатны күрүгә, җаннары үкчәсенә китәр иде...) Минем иң беренче уем "Тимерхан абый ничек микән? Ул да катнашты микән?" дигән хафада иде. Авылга офицерлар, Азнакайдан милиционерлар килде. Кемнәрнедер чакыртып сорау алулар ай буена барды. Тимерхан абый берничә көннән соң "судабикер"ы белән капка төбенә килеп туктады. Гадәтенчә рәхәт елмаеп килеп керде. Бераздан белдек, ул сугыш чыккан көнне дневальный булган, катнашмаган икән. "Дневальный" дигән хәрби сүз менә шул чактан йогып калды инде миңа. Солдатларның авылдан ике чакрым ераклыкта, иген кырын кыл туры ярып, асфальт салырга тотынулары бу яклар өчен олы бер вакыйга булды. Иң башта алар иген кыры уртасыннан туп-туры итеп буразна сыздылар. Аннары казу эшләре, таш-ком ташу башланды. Әлбәттә, бу эшкә солдатлар гына түгел, гади халык арасыннан да ялланучылар булгандыр. Өлкәннәр бер-берсе белән гәпләшкәндә дә сүз олы юл төзелеше хакында кузгалмыйча калмый иде. Гүяки шушы юл төзелеп бетсә, көзге кебек асфальт өстеннән кояш белән бергә тәгәрәп, әллә каян, күрелмәгән бәхет киләчәк. Ә беркөнне... июнь аеның матур бер таңында (1953 ел) авыл халкы көтелмәгән хәбәрдән тынсыз калды: төнлә солдатларны, тревога белән күтәреп, каядыр алып киткәннәр. Вакытлыча гынадыр, белмәссең хәрбиләрне, берәр учениегә тартканнардыр, дигән өмет-фаразларны гарнизон урынын барып караган агайлар юкка чыгарды. Бөтен нәрсәләрен төяп, алып киткәннәр. Байрак күтәрә торган колгалары да аударылган. Учак урынында көл астында күмерләр генә суынып бетмәгән иде әле, диделәр. Әллә каян күренеп торган матур капка гына утырып калган. Ул да берничә көннән юкка чыкты. Тимерхан абыйның истәлеккә рәсемнәре генә калды. Без, малайлар, кире кайтырлар, көтмәгәндә кайтып төшәрләр дип күпме көттек... юк, студебекерлар гөрелтесе бүтән ишетелмәде. Рәзинә апам да бераз моңсуланып йөрде шикелле, югыйсә танк гаскәрләрендә хезмәт итеп кайткан, кара шинельле Мирхәтим дигән егете (минем булачак җизни) бар иде. Аны котыртып, Тимерхан исеме белән көнләштереп йөрү апаның, бәлки, күңел мутлыгы булгандыр... Шулай итеп, киттеләр дә югалдылар солдатлар. Тормышның ниндидер бизәгеннән мәхрүм калган кебек булдык. Хәтта аларны күралмыйча, көнләшеп йөргән кыдрач авыл егетләре дә ямансулап калды. "Эчке гаскәрләрне тревога белән Мәскәү астына туплаган булганнар", - диделәр, бөтен нәрсәне белеп торучы авыл күрәзәчеләре. (Бу вакыйгага бәйле булгандыр, бәлки, Лаврентий Берия 1953 елның 26 июнендә кулга алына.) Юк, күпме көтсәк тә, солдатларны төяп, студебекерлар кире әйләнеп кайтмады. Ул машина моторларының эшләве колакта үзе бер көй булып хәтердә калды. Бу сиңа "ибадиба" гына түгел инде. Туйкәгә барышлый, Вафа абзый тегермәнен узгач, су буендагы аланлыкта солдатларның яшәгән урыннары инде җир белән тигезләнеп килә. Без умырзая дип ут сары чәчәк җыя торган дымсусазламыграк урында кап-кара балчыгы актарылып чыккан тәгәрмәч эзләре ярылып ята. Студебекердан истәлек булып калган. Ул эзләргә үлән баш төртмәгән. Көчле тәгәрмәчләр балчыкны төбе-тамыры белән каерып чыгарган. Моны мин әти белән Азнакайга, Салиха түтәйгә кунакка барырга дип юлга чыккач искәрдем. Әтине генә түгел, мине дә: "Сентябрь җитә бит, укырга кергәнче күреп калыйм", - дип, кунакка дәшеп хәбәр җибәргән Салиха түтәй - әтинең олы апасы. (Хәер, аның кече апасы беркайчан да булмаган.) Туйкәгә килеп җиткәндә, ялтырап, асфальт юл күренде. Солдатлар киткәч төзүче булмас инде, дип курыккан иде халык. Менә бит яктырып шәйләнә яңа юл. Тик әлегә йөрергә рөхсәт ителми икән. Кырыйдан, тагын иген кырын таптап, юл сапканнар. Һәркайда эшчеләр кайнаша. Гудрон исе килеп торган асфальт кырыендагы вак ташлы полосаларны тигезлиләр. Анда-санда таш-ком өемнәре. Эстәрле инеше кисеп чыккан турга да, куе тал каплаган сазламык турына да күпер салганнар. Калын таш баганалар арасына бизәкле рәшәткәләр беркетеп яталар. - Болай булгач барып чыга бу! - дип, әти тел шартлатып куйды. Азнакай үренә җитәрәк, асфальт, бетеп, күтәртелгән гади юлга әверелә. Һәркайда эш кайный, тракторлар, машиналар. Игене урылмыйча тапталган бодай кырына кара төскә буялган тимер рәшәткәле галәмәт озын баганалар тезеп ташланган. - Монда подстанция булачак, - ди әти. - Югары көчәнешле электр тогы эшли торган, - дип аңлатуны кирәк таба. Мин электрны "тотып" карамаган, "түбән көчәнешле"сен дә белмим. Манара кебек үрә баскан бу челтәрле баганалардан сузылган тимерчыбыклар аша ток йөриячәк икән. Ничек йөри - анысын шайтан белсен. Шайтанны уздырып, төгәл генә әти дә аңлата алмый, тракторист булса да... Азнакайның шәһәр ягында икешәр катлы шифер түбәле йортлар төзелеп килә, аскы якта - бараклар. Бер урам гел фин йортларыннан гына тора. Алсу чирәп түбәле. Бер гаиләгә әллә ничә бүлмәле, ди. Бакчасы, ихатасы бар. - Финляндиядән төяп алып киләләр дә берничә көн эчендә җыеп та куялар, - дип аңлата әти. - Монда кемнәр тора соң? - дип сорыйм. - Урында эшләүчеләр, улым. Безнең ише кара халыкка тәтеми мондый йортлар, - ди әти. Без бит рус авылындагы шикелле карадан киенеп йөрмибез. Без нишләп кара халык булыйк, ди?! Әнә фин йортының биек баскычыннан киң читле эшләпә кигән абзый малаен җитәкләп төшеп килә. Малае матроска кигән, ике тасмалы кудруксыз (козырёк) кепкасына "Черноморский флот" дип язылган. Ул арада капка төбенә яшел "Москвич" килеп туктады. "Бу малайны танып калырга кирәк, армиягә китәр алдыннан, бер тукмап аласы булыр" дигән уем шул мизгелдә ныгып, эчкә төшеп утырды. Азнакайның үзәк урамыннан төшеп, авыл ягына чыгасы күпер төбендә әти тукталды. Яр өстендә утырган биек, таш бинага ымлап: "Кереп чыгыйк әле. Монда минем МТСта бергә эшләгән дустым Хәбри хуҗа", - диде. Эчкә уздык. Биек түшәмле зал. Зур-зур дизель моторлары, бер-берсеннән күрмәкче, гөр-гөр эшләп утыра. Бина үзе дә дер-дер калтырап тора шикелле. "Азнакайга электр тогы тарата болар", - диде әти. Әти әйткән Хәбри хуҗа, дәү-дәү тимер тауларыннан яралган сыман, кулын чүпрәккә сөртә-сөртә, әллә каян гына килеп чыкты. Йөзе майлы корым ягылып куныкланган шикелле. Ирен читендәге түмгәк миңне бер кырыйга тайпылдырып, бөтен тешләрен күрсәтеп, авызын ерып килә. Күрештеләр дә, кочаклашкандай итеп, бер-берсенең аркасыннан кагып куйдылар. Солярка исе йоктырып, ул минем кулымны да учына чумырып алды. Мотор тавышларын бүлеп, авызны - колакка, колакны авызга куеп, әй сөйләшергә керештеләр болар, ә мин киттем мондагы хикмәтле нәрсәләрнең җанын капшап карарга. Кая карама, шунда корыч, җиз-бакыр, көмеш ялтыравыгы белән мактанышып утырган әллә нинди могҗизави приборлар арасында ничек инде тыныч каласың, ди, күңел мәтәлчек ата. Бер чатка борылып керсәм, шаккатып туктап калдым. Тезелеп киткән шундый матур фарфор чәшкеләр. Очлаеп тәмамланган һәр чәшке башына, әллә каян гына чыгып, алтынсу сары төстәге җиздән үрелгән чыбыклар тоташкан. Мин шуның берсен кузгатып алып, тотып карарга дип үрелдем генә... Кинәт... бармак очын чертләтеп, нидер чәнчеп алган кебек булды, күз алдым караңгыланып китте, шул мәлдә ниндидер куәт мине, күтәреп алып, таш идәнгә томырды. Куркудан кычкырып куйдым микәнни, ул арада әти белән теге Хәбри абзый йөгерешеп килеп җиттеләр. Төсе качкан әти: "Ул-лым", - дип, мине таш идәннән көрәп алып торгызды. Хәбри абзый кул бармакларын, беләкләрне тотып карады, күкрәк турына колагын куеп, йөрәк типкәнен тыңлады да: - Тотынырга өлгермәгән... - дип, җиңел сулап куйды. - Кара күмер була идең бит, бала. Монда бит алагаем көчле ток эшләнә. Үзебез дә инде мәнсезләр, күз уңыннан ычкындырасы түгел иде югыйсә. Әнә кара, - дип, ул өскә таба ым какты. Анда "Кагылмаска!", "Не трогать!" дигән язулар куелган икән. Могҗизалар минем буйлыкта булганда, кем инде баш очына күтәрелеп карый. - Әтиең укый-яза белә дигәч, син егет булгансың инде дип торам, - дип, Хәбри абзый, мине каядыр алып китеп, калын бер тимерчыбыкка кулымны тоттырды. - Заземление, - диде. - Менә хәзер эчеңдә оялап каласы энергияне җир ала, моннан соң инде башың, кул-аягың тагын да шәбрәк эшли башлый, - дип, чамадан тыш ак булып күренгән тешләрен күрсәтеп елмайды. - Нык курыктыңмы? - Куркырга өлгермәдем, - дидем дә... Секунд эчендә мине йомарлап ыргыткан зәһәр көч каршында мин, чынлап та, берни аңышмый калдым. Курку соңыннан килде бугай. Әти, әле һаман да тынычлана алмыйча: "Ничек, улым?" - дип, хәлемне гел сорап, башын үкенечле чайкап ала. Мин, саташулы төштән уянып бетә алмаган шикелле, таркау халәттә утырам. Авызда ниндидер ят тәм бар. "Электр тогының тәме шундый була микән әллә", - дип уйлап куям. Нинди тәм бу? Аны берни белән дә чагыштырып булмый. - Берәр җирең авыртмыймы? - дип сорап куя әти. Күзгә күренмәгән шайтан тешләгән шаһәдәт бармак очыннан кала, бер төшем дә авыртмый, әмма әтине шушындый хәлгә куйган өчен кыенсыну бөтен авыртулардан да көчлерәк иде. Бу бинаның ишеген ачып чыгуга, мин сискәнеп куйдым: без кереп киткәндә карап калган дөнья үзгәргән, күк гөмбәзе дә, кояш та, урам да икенче төсмердә шикелле... Аптырап, сүзсез генә барам, гүя минем тән кабыгымны аерып, эчкә ниндидер бер балигъ булган затны кертеп калдырдылар. Бүтән беркайчан да шуклык кылмам, тәртип бозмам, башны югалтып болагайланмам шикелле. Салиха түтәй безне куанычын бөтен торышына таратып каршы алды. Күкрәгендә, гадәттәгечә, талир тәңкәләр чыңлый, кырыслыгын оныттырып, йөзендә елмаю уйный. Табынны ул әллә ничек, күз иярмәс тизлектә корып куя белә. Аның ризык әзерләр алдыннан кылган догасы, бисмилласы Күк иясенә барып ирешә, күрәсең, кеше кулыннан андый да искиткеч тәмле ризыклар пешә алмыйдыр, мөгаен. Аны Азнакайның авыл ягы хөрмәтли-санлый белә. Берәр йортта туй шаукымы кузгалса, яисә ашка җыю көне билгеләнсә, чәкчәк, кош теле, шырпылы гөл, дурычмак, гөбәдия кебек тәм-томнар пешерергә дип, Салиха әбине чакыралар. Чәкчәкне аның кебек берәү дә уңдырып пешерә, кәнфит-җимешләр тезеп, гаҗәеп матур итеп бизи алмый. Салиха әби 1898 елда туган. Байбичә килен булган. Авылның иң күркәм, хәлле кешесе Әмәт байның олы улына кияүгә чыккан. 1928 елда кинәттән ире үлеп киткән. Салиха әби, утыз яшендә тол калып, яңадан төп йортка кайтып төшкән. - Кайната йортыннан киткәндә, миңа ике тай, биш сыер җәнлеге, утыз баш сарык, кисәк-кисәк тукыма бүлеп бирделәр, - ди Салиха түти. - Хәзер уйлыйм да... Ирем исән булса да, бәхет күрмәс идек барыбер, Себергә сөргән булырлар иде... Ат табуннары тоткан, зур-зур җир биләмәләре булган Әмәт байны да аямыйлар, бөтен мөлкәтен тартып алып, Чиләбе өлкәсенә сөрәләр. Безнең малай чакның әкияти дөньясы шул Әмәт байдан колхозга калган ат абзары иде. Олы капкасыннан керүгә, эреле-ваклы келәтләр, печән сәндерәләре, утарлар, бер-берсенә тоташып, бер ишегалдын хасил итә. Иртәләрен монда кайсы кая эшкә билгеләнгән халык ат сбруе алырга, ат җигәргә дип җыела. Шорник (сбруй биреп торучы) Шәрип абзыйның серле келәте төбенәчә ачып куелган. Аның күзенә генә карап торалар. Бөтен сбруй, каеш, ат ябагасы исе килеп торган камыттыр, дилбегә-йөгәндер - һәммәсе шушы келәттә, идәннән түшәмгә кадәр таслап куелган. Без бу могҗизалы урынны куннидбур (конный двор) дип йөртәбез. Мондый куннидбурлар авылда тагын икәү бар, берсе авылның югарыгы башында, икенчесе авыл уртасында. Әмма аларның берсе дә безнең очныкына җитми, кай ягы беләндер ким кебек. Качышлы уйнап, салкын җилләрдә ышыкта, печән өстендә ятып, күз күрмәгән дөньялар турында җыелышып хыялга бирелергә, төрле уеннар уйнап көн үткәрергә гадәтләнгәч, без куннидбурны яратып өлгергәнбездер шул. Әмәт чишмәсе дә янәшәдә генә. Суы мул, ике кеше колачы да җитмәслек имәннең эчен чокып, биниһая зур, озын улак эшләнгән. Ул һәрчак су белән тулып тора, әмма ташып чыкмый, чөнки арткан су ботак тишекләреннән чамасын белеп кенә чәптереп тора. Бу улактан атлар көтүе су эчә, бу улакта хатын-кызлар шапы-шопы бәләк сугып-сугып кер чайкый, чишмә яны гөр килеп тора. Анда йөремсәк мәзәкләр дә туа. Бервакыт ат караучы Талип абзый атларын, чишмә яныннан алып киткәндә, битәрләгән булып куалый икән: - Әх, Риянның ике көпшәле мылтыгы белән атарга! Риян - Талип абзыйның олы малае. Чишмә янына җыелганнар төшенеп кала: әһә, Риян, димәк, ике көпшәле мылтык сатып алган... Шул яңалыкны, атларга эндәшкән булып, халыкка хәбәр итә Талип абзый. Салиха түтәй: - Әмәт чишмәсе исәнме әле? Суы качмадымы? - дип сорагач, әллә ниләр искә төште менә. Сагына, димәк, шуңа сорый. Салиха түтәйнең әле хәзер дә кайбер тешләрендә кара лак эзе күренеп китә. Яшьлегендә ул чор кызлары тешкә кара якканнар. Һиндстаннан кайтартылган шундый махсус эмаль булган. Модага иярәм дип, кара теш балкытып йөрү чабаталы, киндер күлмәкле кызларга килешеп тә бетмәгәндер. Һәм андый буяуны теләсә кем юнәтә дә алмагандыр... Салиха түтигә һавалы, тәкәббер холык яшьтән үк йогып калгандыр, мөгаен (ә бәлки тумыштандыр). Кемнәрдер турында сүз чыкса, ул, борынын җыерып кына: "Ул да йөри бит кеше чутында", "Һи-и бетәмәт! Исәпкә бар, санга юк!", "Җан көеге булып йөри инде, акыллыдан ала туган", "Шул сантыйны авылга баш итеп сайлыйлармы?!" - дип, эчкерсез турылык белән бәя биреп куяр. Үзе һәр эшне иҗтиһат белән, күңел биреп, оста башкарып чыга белгәнгә күрә, аның бүтәннәргә дә таләбе зурдан. Әгәр ул байбичә булып, ялчылар тотса, аларның бер эшеннән дә канәгать булмыйча, өере белән куып чыгарып, бөтен шөгыльгә үзе барып ябышыр иде. Менә без әти белән түтәйнең гадәти бер адәми зат туглап ясаганына шик тудыра торган искиткеч тәмле коймагын авыз итеп, чәйләп утырабыз. Ул утырган килеш кыстый белми, басып, өстәл тирәли йөреп кыстый. Әти миңа вакыт-вакыт сынап та, кинаяле дә карап куя: баягы хәлне телеңнән ычкындыра күрмә, янәсе... Бирелеп ашаганда, мин капылт кына туктап, бер ноктага төбәлеп, онытылып утырам икән. Моны түтәй, искәреп, үзенчә юрап: - Иманга оеп утырма. Мәктәпкә барасыңны искә төшереп, пошаманга калдыңмы әллә? - дип, башымнан сыйпап куйды. И түтикәй! Күп нәрсәне белгән башың белән берни дә аңламыйсың бит минем хакта. Мин, җүләр, ток бәргән теге халәтне кабатлыйсы килеп утырам ич... Шул мизгелнең әүвәленнән алып соңына кадәрге араны әкренәйтеп, сузып, җеген җеккә аерып, кабаттан кичереп карыйсым килә. Еллар үткәч тә, шул хәтәр көнгә кайта-кайта уйланам. Кайчакта, чынлап та, шул коточкыч мизгелне кабат кичереп карыйсым килә. Куркыныч ләззәтнең тәме әле дә истә, хәтернең тел очында тора. Ни хикмәт ята электр тогы агышында? Килеп кагылуга, юктан бар булган кодрәт иясе бәреп чыга да, гәүдәңне урамалый алып, әле бөтен тән-әгъзаларыңны камырга әйләндереп әвәли, әле тораташ катыра, әле афәтле дулкынына таратып талкый, әле күк-җир йөзе белән бергә бөтен барлыгыңны тетрәтә... Бу бит бер мизгелдә, секундның меңнән бер бүлемтегендә шулай... Иблис үзе чарасыз калырлык нинди кодрәт бу?! Күз ачып йомган арада каян ярала диген? Кем моңа фатиха бирә? Әйткәнемчә, тетрәнү халәтен кабат кичерергә теләп, шул афәтле мизгелне таркатып, әкренәйтеп, аңымда таратып карыйм. Шунысы гаҗәп: мин ул афәтле мизгелнең тиз генә үтмәвен, тагын, тагын да дәвам итүен тән күзәнәкләрем белән теләгәнмен икән бит! Акыл-зиһен туктатырга җитешә алмаган бу теләк шулкадәр көчле булган ки, җан сүрүе ертылырга микъдар гына ара калганда, галәмнең кара төннеге җанны суырып алырга әзер дигәндә... кинәт... "Тимә, яшәсен!" дигән әмер Күк катларыннан бирелгәндер дә... бу әмергә карусыз буйсынып, дуамал кодрәт иясе, юашланып, мине учыннан таш идәнгә төшереп җибәргәндер. Аннары, кысылып, бер ноктага әверелгән гәүдә-буыннарым языла, киерелә барып, кул-аякларым элекке торышын алган да... Мин исән калганмын. Ни хикмәт, ләззәтле курку тойгысы суынгач, тән һәм акыл берлеге үз халәтенә кайткач, инде бар да онытылды дигәндә... шул афәтле, гасабилы мизгелне кабатлыйсы килү теләге тууны ничек аңларга? Моның сәбәбе нидә? Курку ләззәтенең шундый да котырткыч әфсене бар мәллә? Бәлки, бу - кулымнан эләктерә алмау үкенеченнән теге кодрәт иясенең котыртуыдыр... Юк, бу мәхшәрне яңадан кабатларга Ходай язмасын. Уйның уйнап алуы, акылның кылын тартып каравы гына булсын. "Тимә, яшәсен!" - кирәкле шәйдә бер генә әйтелә, кабатлана алмый. Ярабби, шулай булсын... Кичкырын кунактан кайтырга чыктык. Вакытлыча салынган чокыр-чакырлы юлны үтеп, Туйкә турыннан авыл ягына, такыр юлга борылгач, әти: - Бүгенге хәлне әниеңә әйтә күрмә! Борчымыйк аны, - диде. Мин уйланып барам. Киресенчә, әни гел борчу-хафада яшәячәк бит. Дөресен әйтеп бирсәк, хафалы уйларыннан арынып, җиңел сулап калмасмы?! Чынлыкта әти үзе өчен кайгыра, баланы күздән яздырып, харап итә язгансың, дип әни битәрләячәк бит аны. Тегермән турын узгач, зирек күләгәсеннән ыргылып аккан, тар гына инеш суы ярыннан барабыз. Эстәрле арырак икегә аерыла. Бусы - кызу акканы - тегермән куласасын әйләндерү өчен аерым тармак. Шушында без тау-үзәнлекләргә болыт-болыт булып таралыша торган казларны саклыйбыз. Шалаш корып, җыйнаулашып, җәйне монда үткәрәбез. Мин кәртле уйнарга өйрәнү гөнаһын шушында җыйдым. Укырга кергәч инде, каз саклап ятып булмас... Зирек күләгәсендәге шалаш эргәсендә туктап, ял итеп утырдык. Әти алдан кисеп әзерләнгән гәзит кәгазенә янчыгыннан тәмәке салып, төкерекләп ябыштырды да кабызып җибәрде. Үткен тәмәке исе һаваны кисеп узды. Шул мәлдә мин, шыгырдавык арба тәгәрмәче сыман, юл буе күңелне кыршып килгән уемны әтигә ачып салырга булдым: - Әти, электр тогы сугып, кешене чынлап та үтерә аламыни? - дигән соравымнан ул дерт итеп куйды. - Ничек кенә әле... - дип, әти тәмәкесен тирән итеп суырды да ютәлли башлады, аннары, тынычланып алгач: - "Кара күмер итә", - диде бит Хәбри абыең, - диде. - Алайса, бүген ни булганын әнигә әйтик без, - дигән идем, әти тәмәкесен җиргә ташлап, ботинка табаны белән каты-каты басып, бөтенләй изеп бетерде. - Аяк яралангач, авырып ятканда, мин бер төш күрдем: Ак түти безгә килгән, имеш... - Ә ул чынлап та килде бит! - Мин аны төштә дип белдем. Ак түти әйтте әнигә, улың ун яшькә кадәр өч тапкыр үлем белән сынала, диде. Беренче мәртәбә арба өстеннән каты камылга күз турысы белән егылып төшә язуымны, аннары аяк ярасыннан каным агып беткәндә исән калуымны - шушы сыналуларның икенчесе булган диде ул. Әнигә догада булырга кушты. Миңа бит ун яшь тулмаган әле. Бүгенгесе - өченче тапкыры була түгелме?! Әнине, тагын кайчан өченче бәла килер дип, ут йотып яшәткәнче, әйтик без аңа, әти, сөйләп бирик. - Мин бу хакта белми идем, әниең, үзе генә йөрәгенә йомып, җан асрый икән бит. Ярар. Болай итик без, - диде әти. - Мин бу өч тапкыр сыналу турында берни белмим, янәсе. Бүгенгене сөйләп бирәм, ничек бар - шулай. Электр тогының нинди хәтәр нәрсә икәнен күз алдына да китерә алмый инде ул. Ышандырып булса ярый ла... Без, шулай сөйләшә-сөйләшә, арып-талып өйгә кайтып кердек. - Исән-имин генә барып кайттыгызмы, - дип каршылады әни. - Исән... - диде әти, көрсенеп. Салиха түтәй җибәргән күчтәнәчле төенчеген куйды да, ашыгып, тәмәке янчыгына тотынды. Төтенгә уралып, игътибарны читкә юнәлтү - нинди җиңел алым. Мин тәнем аша кереп, шайтани көч тетрәтеп чыккан гәүдәмне ястыкка аудардым. Иртән эшкә китәр алдыннан, уянганымны сизеп, әни яныма килде дә, юрган аша гына тупылдатып, сөеп китте. Аның кырыс холкына хас булмаганча йомшаклыгын үземчә юрадым. Димәк, сөйләшү, аңлашу булган. Әнә бит савыт-саба, чынаяк шылтыраулары икенче. Өстәлдә мин яраткан тары тәбикмәге тәлинкәдә өелеп тора. Каты бал яксаң, җем-җем эреп, кайнар тәбикмәкнең тулган ай кебек түгәрәк йөзенә тарала инде - әх, аның тәмлелеге! Әни кәефле булса, өй эче дә нурланыбрак китә, тыштан караганда тәрәзәләр дә елмая, хәтта төтен дә морҗа башыннан итәген бөтереп, биеп чыга. БЕРЕНЧЕ КАЛСЫН БЕРЕНЧЕ Ишегалды - чирәмле, капкалы дөньям. Монда һәммә җан иясе үз гамендә. Мөгезе белән чөеп кенә капка элгечен ачкан сыерның гөрселдәп кайтып керүе... Тук казларның, утырган җиреннән генә түшен биетеп, борын эченнән гаң-гаң килеп гапләшүләре... Юеш танаулы сарыкларның мекер-мекер печән уртлавы... Бердәнбер кәҗәнең, "төкердем мин сезгә" дигән салкын карашын төбәп, күн иренен кыйшайта-кыйшайта сагыз чәйнәве... Гөнҗәлә койрыклы әтәчнең, күрше тавыкларын койма ярыгыннан күзәтеп, баскан урынында тәкатьсез тыпырдап алуы... Мендәр өстеннән уянып чыккан песинең, ак тәпиләрен җиргә тидерәсе килмичә, баскыч биеклегеннән әлеге маллар ягына - "кара халыкка" - түбәнсетеп кенә карап утыруы... Менә шул инде минем түгәрәк дөньям. Ярый әле, Африканың берәр илендә тумаганмын. Коенырга дип төшсәң, суда чиркангыч крокодиллар көтеп ятар иде. Урманына керсәң, бегемотлар, юлбарыслар... Ул кыргый явызлар эргәсендә үсеп, дүрт саны төгәл калган малайлар була микән? Капканы ачып чыгуга... Бу дөньяның хикмәтләрен беренче тапкыр күрү, беренче тапкыр ишетү, беренче тапкыр татып карау, кичерү... үзе бер могҗиза бит. Күп вакыт ул "беренче тапкыр"ның ни буласын башыңа да китерә алмыйсың. Бәлки, шуның белән кызыклыдыр да ул. Икенче, өченчегә киткәч инде күнегелә, шаккатудан гадәтилеккә күчә барасың һәм шул гадәтилектән арып, кайчакларда беренче тәэсирнең кабатланмас хатирәсенә әйләнеп кайтып, бер чистарынып аласың. Әнә капкасыннан Шәйми агай чыгып килә. Көрән эшләпәдән. Төтене төтәп торган төрепкә капкан. Подтяжкасын баш бармагы белән тыгыз корсагына чирттереп килә. Ул, төрепкәсен кулына алып, иреннәрен түгәрәкләп, бөтен күкрәген калкытып, сулышны көрәп ала, шуңа күрә без аңа "паровоз" дип кушамат тактык. Әнә карчыгы Хөсниттәй коедан су тарта. Аларның чирәмле ишегаллары бик иркен. Онытып торам икән, бүген аларга гурт керәчәк бит! Күргән бар. Без малайлар өчен шаукымлы булачак икән бүгенге көн. - Гурт килә! Гурт килә! - дип, бер-беребезне уздырып, кычкырыша-кычкырыша, авыл башына йөгерәбез. Әнә тегермән яныннан ишелеп бозау көтүе килә. Колагына тимер алка тагылган хөкүмәт маллары. Якын-тирәдәге районнардан кан-яшь чыгарып җыелган маллар. ("Гурт" - сугымга куылучы көтү, алман сүзе, диелә Даль сүзлегендә. Гур - борынгы төрки телдә "халык", "күп" дигән мәгънәне белдергән. Алманнарга бу сүз һуннардан кергән булырга тиеш.) Кичкә көтүне Хөсниттәйләрнең иркен ихатасына ябачаклар. Боларны бездән кырык чакрымдагы Бөгелмә шәһәренә куып баручы көтү башлыгы "гуртотправ" дип атала. Ул - бердәнбер ир кеше, калганнары - көтүче хатын-кызлар. Хөсниттәйләрнең мондый чакта төне буе өендә ут сүнми, мәҗлес бара, итле аш исе урамга ук саркып чыга. Гуртотправ белешеп тора: әгәр инде Бөгелмәдә, төрле яклардан көтү килеп тулу сәбәпле, чират икән, гуртны куарга ашыкмый, хуҗалык көтүен болынлыктан бер читкә этәреп, үләнлерәк җирдә атналар буе хөкүмәт малларын көтәләр. Хөсниттәйләрнең ихатасы киң булса да, барыбер эре мал өчен кысанрак шул. Кай төннәрдә таналар тынычсызланып сөзешә башлый, бер-берсен таптау очраклары да була. Мондый чакта, караңгылы-яктылыда килеп, гуртотправ сугымчыларны уятып йөри, минем әтигә дә чират җитә. Төш җиткәндә генә, ул арып-талып кайта: "Биш сыер җәнлеген суеп тунадык..." - ди. Шул көндә үк гуртотправ тана түшкәләрен атка төяп, Бөгелмәгә юл тота. Илленче еллар бит, каты заман, малның бер тоягын җуйса да, үз башын бүкәнгә куячаклар. Хөсниттәйләр өендә көн дә сый-мәҗлес, табын иттән сыгылып тора, диләр. Бу сүздә бераз хаклык та бардыр, чөнки авыллар аша үткән чакта, гурт көтүенә хуҗалык маллары да ияреп китә, бер-ике көннән иясе табылмаса, алкасыз малны чалып, корбан итәләр. Безнең дә бер көздә тана бозавыбыз югалды. Бөгелмәгә җитәрәк, Толчайкадан барып тапты әти. Гуртка ияреп киткән булган. Гуртотправ: "Бер көнгә соң килгән булсаң, абзый, бозавыңны хәл итә идек", - дигән. Ничә тапкырлар гурт узгандыр безнең авылдан: танасы, сарыгы, тай көтүе... Беренче тапкыр без дуңгыз көтүен дә күрдек. Лайлага баткан бу шыксыз җанварларны тамаша кылырга бөтен оч җыелды. Борыны такта белән бәреп тигезләнгән сыман, кызыл каймалы, тасрайган күзле бу хәшәп хайваннарны минем беренче күрүем иде. Аптыраудан гаҗиз калып, өлкәннәрнең сүзләренә колак салам: - Әнекәйгенәм! Урыс шушы нәмәстәкәйне асрый микәнни?! - Табигать ялгышыдыр бу! - Бу шакшының итен ничек ашамак кирәк! - Ничек кенә ашадык әле! Сугышта Әмерикә салосы булмаса, ачка киселәсе идек. - Күзеңне йомып кабып җибәрәсең тоз сибелгән кара ипекәй белән... Ашказаны телсез Нуриәсма кебек шым була. Өшетми дә... Дуңгызларның җыбылҗык исе Хөсниттәйләрнең ихата-курасында икенче язга да сакланып калган иде әле. Шуннан бирле алар ишегалдында бер чеметем дә үлән баш төртмәде. "Дуңгызның тизәге үләнне тамырына кадәр яндыра", - диделәр. Ә бүген... Көтәбез малайлар белән. Түземсезләнеп, тегермән янын күзәтәбез. Туйкәне узып, шуннан килеп чыгарга тиешләр. Тып-тын. Мал-туар тавышы ишетелми. Ниндидер хатын-кызларның килгәне күренә, бүтән берни юк, дисәк... Басу капкасына җитәрәк кенә күреп алдык. Казлар килә! Казлар. Адәм тәганәсе. Мондый хәлне беренче күрүебез. Казлар бер эзгә тезелгәннәр дә, елан муеннарын сузып, үзара зарланышып киләләр. Каз көтүенең бер очы Туйкә белән ике арадагы Җайлы яр чокырында, икенче очы, кәс-кәс басып, ашыкмыйча гына басу капкасыннан кереп килә. Ике яклап, шактый ара калдырып, сыек чыбык тоткан хатын-кызлар тезелеп бара. Бу бичара казларны, шулай җәяү тәпиләтеп, Бөгелмәгә кадәр ничекләр исән-имин илтеп җиткермәк кирәк... Казлар ихатага кертеп япкач кычкырышырга, бер-берсе белән талашырга тотындылар. Бөтен оч күкле-яшелле тавыштан тетрәп торды. Аннары... арып, карлыгып беткәч, үзара солых төзеделәр бугай, тынычланып өч көн буена тордылар. Шул арада гуртотправ каяндыр ялтыравык капчыкларда гудрон кайтартты. Аны авызы зур итеп кисеп эшләнгән тимер мичкәнең астына учак ягып эреттеләр. Бөгелмәгә кадәр барып җитәргә казларның тәпие юкарып бетеп чыдамас дип, шуның өчен, сыек хәлгә килгән кайнар гудронны аерым савытка алып, суыта төшкәч, берәм-берәм казларның өч япьле тәпиләрен шуңа манып-манып алдылар. Казлар башта, моның белән риза булмыйча, гауга чыгарсалар да, соңыннан инде аякларына ялтырап торган "кара штиблет" киеп куйгач канәгать калдылар бугай, атлаулары икенчеләнеп китте. Шулай итеп, казлар кәрваны, кырык өч чакрым ераклыкка - Бөгелмәгә таба, дисбе кебек тезелеп, юл алды. Кар төшкәнче, кара көз буена шулай авылыбыз аша үткән гурт көтүләреннән тәэсирләнеп, әнидән: "Боларны Бөгелмәдән соң кая алып баралар?" - дип сораганым хәтердә. "Вагоннарга төяп, Мәскәүгә алып китәләр", - диде әни. - Анда ил башлыклары яши. Рәсемнәрен күргәнең бар бит. Сталин бабаң. Ворошилов. Будённый. Тагын... Аларның эшләре авыр. Кайсы ат ите ярата, кайсы каз ите, кайсы чучка... Тфү, тфү... Шул төндә мин гаҗәп төш күрәм: Мәскәү каласы безнең Суыр тавы артында гына, имеш... Һауһаулап, безнең авыл-болыныннан шул тарафка гурт куалар. Кызыл мәйданга Сталин бабай чыгып баскан, аның янәшәсендә - Ворошилов, Будённый... Өчесе дә авызларын мәгарә чаклы итеп, киереп ачканнар. Мал көтүләренең бер башы безнең авылда, икенче очы, борыла-сырыла, Кызыл мәйданга барып җиткән. Әнә Сталин бабайның авыз-мәгарәсенә, тезелешеп, казлар кереп бара. Ворошилов авызына дуңгызлар агыла. Мыеклы иң зур авыз - Будённыйныкы. Анда, кешни-кешни, тайлар көтүе уйнаклап керә. Бу төшемне сөйләгәч, әни бер мәлгә тынып калды. Авыз эченнән ниндидер дога укыды, иреннәре пышылдавыннан "...әшһәдү әннә..." дигән сүзен генә абайлап калдым. Бу доганы ул яшен яшьнәп, күк күкрәгәндә укый иде бугай... Бераздан ул миңа, тыныч кына итеп: "Төшеңне беркемгә дә сөйләмә, улым", - диде. Бер генә әйтте һәм, шунда төшемдә ярамаган нәрсә күрүемне аңлаган кебек, башымнан ниндидер дәһшәт канаты сыйпап алганын тойгандай булдым. Әни акыллы булган, оныттырырлык итеп бер генә әйткән, кат-кат кабатлап, ачуланып ташлаган булса, кирелегем уянып, мин ул төшне, һичшиксез, бүтәннәргә сөйләүдән тыелып кала алмаган булыр идем. Бүгенге көннән торып уйлыйм: нинди дәверләр булган, ачлы-туклы авылларның бәгыреннән өзеп алып, этап белән көне-төне мал кудылар ул елларда. Каядыр этап белән кешеләр төркеме, кешеләр генәме - нигезеннән кубарылган халыклар болыты Себер якларына куылды. Ил эчендә гел хәрәкәт, коллар хәлендә - маллар, маллар хәлендә - коллар. Империянең бирән авызы ачылган, барысын йота, кайнатып юк итә тора. Россиядә кешене ачлы-туклы тотып, хакимиятнең күзенә генә карап торган күндәмихтыярсыз коллар итү борын-борыннан килә. Урта гасырларда оброк җыйган кебек, комсызланып, бер кулга азык-төлекне туплап, әрәм-шәрәм итү җәмгыятьнең законлаштырылган җинаяте иде. Элеваторлар, ит комбинатлары, гадәттә, тимер юл яисә зур сулар ярына урнашкан була. Моннан байлыкны каядыр алып китү уңайлы. Ачка интегә башласа, искереп, тәмен җуйган азыкны шул ук өлкәләргә саран гына кайтарырга да мөмкин. Рәтле илләрдә эткә дә бирелми торган ризыкны ашханәләргә, санаторийларга, балалар бакчаларына таратып: "Мәгез, коллар!" - дип өләшергә була. Күп еллардан соң миңа Бөгелмә ит комбинатында булырга туры килде, һәркайдагы кебек үк анда да чират, мәхшәр иде. Кан, үлем исе... Алда котылгысыз үлем көткәнен сизәләр икән шул мәхлук малкайлар, сизенәләр, шуңа күрә алларына салган азыктан да баш тарталар. Бәлки, алар, соңгы минутларында чарасыз калып, адәмнәрнең вәхшилегенә моңсу күзләре белән карап, эчтән генә каргый, ләгънәт укыйлардыр. Алла каһәре өстенә мал каргышы да төшәдер адәми затларга. Мин мондагы мәхшәрне күрдем дә, күрмәдем дә шикелле. Сурәтләргә алынсаң, каләм калтырар... Чиратта озак торудан һәм куркудан шактый авырлыгын җуйган сыер терлеге тар аралыктан куып кертелә дә электр тогы белән бәреп үтерелә. Шул мәхшәрдә мал тәненең һәр җепселенә, һәр күзәнәгенә коточкыч курку, тетрәнү, дәһшәт дулкыны күчеп кала. Мондый куркулык коелган ит ризыгы ничек инде җанга ятышлы булсын! Нигә безнең илдә кешеләрнең күбесе сытык чырайлы, салкын күзле, куркак, шикчел, дуамал дип уйлыйсыз? Иҗтимагый сәбәпләрдән кала, кешенең сәламәтлеген какшата торган үләксә ите ашаудан. Бәлки, большевиклар, дөньяны басып алу максатын тормышка ашыру өчен, махсус шулай кешеләрне биологик яктан үзгәртеп, күндәмбуйсынучан, кирәк чакта ярсу-дуамал итеп тәрбияләргә теләгәннәрдер. Адәм баласын манкортка әверелдерү өчен, алар юкка гына әллә нинди биологик һәм химик тәҗрибәләр үткәрүче лабораторияләр ачмадылар бит. Беренче тапкыр... дигәнем һәркайда, һәркөнне безне сагалап тора. Үзеңнеке түгелне үзеңнеке итәргә дә өйрәнеп киләбез. Бурлашу - караклыкның баласы гына. Малай чакның нәфесе, теләге кануннар белән исәпләшеп тормый. Колхоз кырында кишер өлгергәнме - өлгергән. Димәк, син аның тәмен татып карарга тиешсең. Иркен кырда, җил-кояш хозурында чама белми үскән кишер ай-һай тәмле була бит ул. Тешләрең арып, гүли башлаганчы кимерергә була. Караңгылык урманында, ике үр арасындагы алан-кырда яшелчә бакчасы бар. Кайчан нәрсә өлгерә - моны белеп торырга кирәк. Шалкан, кыяр, помидор, кәбестә бу кырда котырып уңа. Ләкин берсен дә үтешли генә өзеп чыга алмыйсың. Үр өстендә, урман кырыенда Габделгали абзыйның ялгыз өе тора. Куе мыеклы, эшләпәле, төрепкә капкан Габделгали абзый һәрчак уяу, җитмәсә, иңенә мылтык аскан булыр. Мылтыгын тоз белән корып, йомшак җиреңә ату гадәтен дә ишетеп беләбез. Урман кырыеннан яшелчә бакчасына шуышып кереп, аны да алдый идек бит. Авыл башында, тегермәнгә кадәр арада (ике-өч гектар булыр), сөрелми-чәчелми торган җир бар. Шунда, урман булып, киндер үсә. Орлыгы җитешкәч, капчык белән җыеп кайтабыз. Әниләр аның маен да чыгаралар иде. Суган урлауның безнең авылда гына уйлап табылган үз җайланмасы бар иде. Ул бик гади: ике метрлы таяк аласың, бер башын ярасың да, чатын ачып, чөй кертеп куясың. Чөйгә бау бәйләнгән була. Шуннан көпә-көндез берничә малай яшел кыяклы суганы өлгергән ихата буена килеп, сөйләшеп, шаярышып утырган буласың. Шул арада таякны астан гына түтәлгә таба сузып, чатын суган сабагына кидерәсең һәм, бавыннан тартып, чөйне ычкындырасың. Таякның чаты суган сабагын кысып ала, аннары таякны бөтереп, тартып аласың. Төбе-тамыры белән йолкынган суган - синең кулда. Моны берничә тапкыр кабатлагач, суган учмасын яшереп кенә тауга менәсең. Һәр малай кесәсендә ипи-тоз алдан әзерләнгән була. Аннары инде суганның һәр кыягын ярып, кире ягы белән тасмалап төреп, тозга манып... Валлаһи дип әйтәм, үз бакчаңдагы суган мондый тәмле булмый. Кемдә нинди мәк өлгерәчәген дә алдан чамаларга кирәк. Чәчәгенә карап, алсу-кызыл таҗлары кечкенә булса, мәк савыты да зур булмый, өстен каплаган "тәлинкә" астында әйләнәли тезелгән ачык тәрәзәләреннән, җил искән саен, мәк бөртекләре сибелеп тора. Мондый мәк, юмарт хәерче кебек, байлыгын тарата да бетерә. Ә инде коштабак чаклы, бәрхет төсмере биреп, ут-кызыл чәчәк атканы мулдан кылана: мәк савыты чукмар чаклы, авыр, саллы була. Ярып җибәргәч, көмешсу-кара мәк бөртекләре кушучыңа сыя алмыйча ташып чыга. Бер кимчелеге бар: аны тиз генә өзеп алалмыйсың, бөтерергә дә бөтерергә кирәк. Мин моңа каршы чара таптым бит. Кесәгә кайчы тыгып чыгасың да керт-керт итеп кенә барасың. Әлбәттә, мин үзем бакчага кермим, кайчан, ничек, кем бакчасына төшү планын гына сызып бирәм һәм сакта тора идем. Соңыннан малны гадел итеп бүләсе дә бар бит әле... Беренче тапкыр тотылып, сыналу да кичерергә язган икән. Кирәк бит, көпә-көндез ясалган һөҗүмдә нинди хата киткән, бәлки, безне үзебезгә артык ышану, сагаеп йөри белмәү харап иткәндер. Солтан абзыйларның бакчасы аскы урамда, инеш буенда, таллыклар белән каймаланган иде. Өе дә арырак, яшелчә түтәлләреннән шактый еракта иде. Тирәюньдә беркем шәйләнми, өянке ботакларындагы каргалар да хәтта безгә теләктәшлек йөзеннән тынып калган иде. Китте малайлар бакча ягына, кинодагы солдатлар сыман таралып. Балакны гына сызганып, инешне кичеп чыктылар да таллар арасында кереп күмелделәр. Бервакыт купты тавыш, этләр өрә башлады, бу ярга инеш суын ертып кына чыкты малайлар. Таралышып, боларны өч-дүрт адәм куа килә, карасам, өянке төбендә, команда пунктында утырган мине дә арттан камап алганнар икән. Эләктереп алдылар. Барыбызны да. Безнең разведка ясап йөргәнне сизгәннәр болар. Ярның теге ягында бура бурап яткан чаклары булган. Алдан әзерләнгәннәр, хәтта кычытканны да себерке итеп бәйләп, тотыр урынын әрекмән яфрагы белән уратып куйганнар. Команда пунктында торган килеш, шушылай адәм мәсхәрәсенә калып тотыл инде, җә! Шул кирәк: чалбарны төшереп и пешекләп тә куйдылар зәһәр уклы кычыткан миллеге белән. Ярый әле, Зөфәр белән Фаварис күрмәде, без бит өчәү бергә чакта өчебез дә акыллы. Кайчакта, алардан арып, минем үземнән яшькә кечерәк малайларны туплап, алар арасында үзем генә акыллы буласы килә. Болар бар да малай чакның зирәклеген уятып, хәрәкәттә тоткан ысул булган икән. Асылда, тамак йөрткәнгә урлашу, чын караклык түгел. Беренче тапкыр чит әйбергә кул сузу, урлашу, бәлки, сабак алу өчен кирәктер дә. Әгәр икенчегә, өченчегә китеп, тора-бара кәсепкә әйләнмәсә... Минем беренче һәм соңгы тапкыр әйбер урлавым болайрак булды. Авылда "Бездә артезиан коесы казыйлар икән" дигән хәбәр таралды. Имеш, суы бик тирәннән чыгачак, махсус насос белән суыртылып, торба аша тау башына менә, анда биниһая зур чанга тула, аннан үз хуты белән фермага торба буйлап төшә дә улаклардагы җайланмага кереп туктала. Сыерның, түбәнчелек белән генә килеп, юеш борынын тәлинкә сыман җайланмага төртүе була, аннан йомшак кына бүлкелдәп су чыга башлый. Сыер борынын алса, су янә туктала икән. Моны ишеткәч, авылдашлар шаккаттылар, "әкият бу" дип, күпләр ышанмады. "Арты зыян" булып чыкмасмы, дип коткы салучылар да булды. Фронтовикларның гына бик исе китмәде. "Булыр, булыр... Андыйны күргән бар. Нимес әллә кайчан ясап куйган инде аны..." - диделәр. Тора-бара бу "әкият" чынга ашты бит. Нәкъ шулай булып чыкты. Кое казылды. Насос куелды. Торба сузып, тау башына галәмәт зур тимер чан утыртып, аны ишеге бикләүле, түбәсе ябулы бура белән төреп куйдылар. Хәзер инде ферма сыерларын гына борынны ничек төртеп су эчәргә өйрәтәсе калды. Насоска һәм аны хәрәкәткә китерәчәк моторга (такта яру да шунда булачак икән) аерым бура буралды. Менә шул тирәдә уйнап йөргән чакта, без, галәмәт көчкә ия моторны күрергә дип, шул бураның ишеген каерып кердек тә инде. Әллә нинди сәер, сәерлеге белән кызыктыргыч мотор иде ул. Йокыга талган шомлы җан иясе кебек, ябылуда утыра. Теге төшен борып карыйбыз, бу төшенә килеп кагылабыз - бирешми, нык бу, берәгәйле ясаганнар моны! Шунда бер хикмәтенә күзем төште бит! Гаҗәп матур, бронза төсендә, сырлы, түгәрәк башы кулга йогышып тора, билен буып торган пружинасы да бар, карышмыйча борылып тора үзе. Сүтеп алып, малайлар күрмәгәндә, кесәгә шудырдым мин моны. Шактый авыр үзе. Ярый әле, каешы бар чалбарның... Алып кайтып, мин моны, үзем генә кулда биетеп, туйганчы карадым да, чүпрәккә төреп, койма артына яшердем. Икенче көнне авылга хәбәр таралды. "Артезиан коесын эшләтә алмыйлар икән. Бик кирәкле бер детален урлаганнар..." Бу хәбәр миңа кагыла дип һич башыма килмәде, колак яныннан гына бер тәэсирсез үтеп китте. Зөфәргә дә, Фавариска да, башка малайларга да берәм-берәм теге әйберне күрсәтеп, мактанып алдым: "Менә миндә нинди хикмәт бар, миндә генә!" Ике-өч көн эчендә хәбәрләр куера башлады. Кем урлаган? Бу сорау, авылның пожар каланчасыннан яңгыраган чаң кебек, хәвеф салып таралды, минем аңыма да үтеп керде. Сүз, димәк, мин урлаган әйбер турында бара. Нишләргә? Шундый да кирәкле әйберне алганмын микәнни? Зупзур мотор шушы кеп-кечкенә нәрсәгә терәлеп калганмыни? Урынына илтеп ташларгамы - куркам. Шулай ни кылырга белми йөргән көнемдә, Туйкә мәктәбеннән кайтып килүче югары оч абыйлары, безнең турдан үткәндә, мине дәшеп алдылар. Капка турыннан читкәрәк, тыкрыкка алып китеп, исемемне, кем малае икәнемне тыныч кына сораштылар. Берсе кесәсеннән кәгазь акчалар чыгарып күрсәтте дә: - Менә бу акчалар синеке була. Велосипед алырга җитә. Артезиан коесының моторына куелган әйбер синдә бит, әйеме? Сат син аны безгә, - диде. Бүтәннәре янәшәдә аның сүзен хуплап торды. Боларның сүзенә ышанмау мөмкин түгел иде. Чүпрәккә төрелгән әйберне бик тиз алып килеп бирдем. Теге абый әйберне карап, шул икәненә ышангач, кесәсенә тыкты, яңакка чапты да, иптәшләрен ияртеп, югары очка китеп барды. Мин шулкадәр гарьләнүдән, елауны да онытып, басып калдым. "Шул кирәк, сиңа димәгән әйбергә кагылма!" диде күңел тавышы. Икенче көнне артезиан коесының су бирә башлавы турында өйдә ишеттем. Аның хуҗасы итеп минем әтине куйганнар икән... Әти янына барган саен, мин теге әйберне карап китәм. Ул көннән-көн шомара, алтынсу төскә керә бара. Чөнки әтинең кулы гел шуңа тотына, ягулыкны йә арттыра, йә киметә торган, ягъни газны көйли торган бик кирәкле әйбер икән ул. Әти бер кулыма таяк, бер кулыма йозак ачкычы тоттырып, тау өстендәге чанны карарга җибәрә: су туларга күпме калган, шуны белеп төшәргә кирәк. Мин баскычтан менеп карыйм, шаулап аккан су тавышы шомлы караңгылыктан ишетелә, күз ияләшкәч кенә, су өсте ялтырап шәйләнә башлый. Мин туларга күпме калганын таяк белән үлчим дә, ишекне бикләп, кайтырга чыгам. Әти, таякның мин билгеләгән чамасын карап: - Тагын ярты сәгатьтән тула, - ди. Ул моны миңа түгел, такта ярдырырга дип көтеп торучыларга әйтә. Чөнки насос ягын туктаткач кына, мотор пычкы ягына эшли башлый. Станокка беркетелгән түгәрәк пычкының янына килергә куркыныч, үткен тешләре карчыга борыныдай барысы бер якка бөгелгән сыман, дәһшәт салып тора. Жуылдап әйләнгәндә, үз җиле белән гәүдәңне суырып алыр шикелле. Шуып килгән бүрәнә башына ул тешләрен батыра да, коточкыч чинау тавышы чыгарып, агач тәнен ярсып кимерә башлый. Мотор бүлегендә кечкенә тәрәзәдән карап торган әти, нәкъ шул мәлдә теге, кайчандыр мин урлаган җайланманы борып, моторга көч бирә, бүрәнәдән сыңар такта аерыла барып, аргы башы килеп җитүгә, газны киметә. Шулай итеп, ул моторга да ял бирә, ягулыкны да янга калдыра. Пычкының әче-зәһәр тавышы бөтен авыл өстенә тарала. Шул тавыш аша мин, ерактан торып та, әтинең кайчан эш башлаганын, кайчан бетергәнен белә идем. Моторны сүндергәч тә, пычкы һаман әле ажгырып әйләнә, әти, такта кисәген янтыгына көч белән терәп торып кына, аның ярсуын тыеп, бөтенләй туктатып куя иде. Мин аңа кулны сагаеп кына тигезеп карыйм. Кайнар. Берәү булса, тирә-якта бердәнбер такта ярдыручы буларак, гозер белән килгән һәммә кешедән астан гына әҗерен ала торып, шактый бөтәер иде. Әти бүтәнчәрәк иде шул. Калын дәфтәр тота. Шуңа эш көннәрен таяк белән билгеләп бара. Кем такта ярдырганын да терки. Алар бихисап, чиратка язылалар иде. Көне җиткәч, әлбәттә, үзләренчә әзерләнеп киләләр. Эш беткәч инде, табын корыла, хәмер, ипи-тозга дөнья хәлләрен кушып, бер бушанып алалар. Ел фасыллары алышына. Вакыт ага. Кыш үтә дә, тагын җәйләр килә. Һаман шулай... Әти дирижёрлык иткән пычкы музыкасы авыл өстендә тирбәлә. Ә беркөнне... көтелмәгән фаҗига. Такта ярганда... Ибәй агай пычкыга киселгән. Киселгән генәме, урталай өзелеп чыга язган. Соңыннан бу фаҗигане әти үзе сөйләде. ...Ибәй абзыйның, пычкының теге ягына чәчрәп киткән такта кисәген тотып калырга дип үрелгәндә, аягы таеп киткән дә нәкъ дуылдап әйләнгән пычкы өстенә килеп төшкән. Әти шул мәлдә моторны сүндереп йөгереп чыккан. Күтәреп алганнар... Такта яручы ирләрнең берсе медпунктка, икенчесе телефоннан "ашыгыч ярдәм" чакырырга дип йөгерешкәннәр. "Ике кулым белән тоткан килеш, гәүдәсен тез өстемә яткырып, утырам. Кулым арып әз генә бушаса да, ярасы ачылып китә, эчтә йөрәге типкәне күренеп тора, алагаем кан ага, коточкыч инде", - ди әти. "Ашыгыч ярдәм" машинасы районнан егерме минутта килеп җиткән. Өч көн буе табиблар ничек кенә коткарырга тырышып карасалар да, саклап кала алмаганнар. - Тимер көрәк калган иде такта ярган җирдә, алып кайт, - дип, соңгы сүзен әйткән Ибәй абзый хатынына. Әти бу фаҗигане бик авыр кичерде. Үлемнең, һәр мизгелдә сагалап, янәшә йөри икәненә мин дә үз акылым белән беренче тапкыр төшендем... ҮЛЕП УКЫЙСЫМ КИЛӘ Мәктәп - авылның күз карасы. Тәрәзәләрен балкытып, ул бөтен өйләрдән биек булып, күркәм урында утыра. Олы урам, тыкрыкларын ияртеп, мәктәп бинасына алып килә. Бакчасында агачлар мулрак үсә. Кече капкасы да мәгънәле шыгырдап ачыла. Монда бар да белмәвеңне белүгә корылган. Алты яшьтә чагымда ук, кызыгып, мәктәпнең ишеген ачып кердем бит мин. Кердем дә зур коридорда югалып калдым. Беренче классларны укытучы Фатыйма апаны читтән генә күреп белә идем, үтеп барышлый, тукталып, миңа сүз катты: - Әллә укыйсың киләме? - Үлеп укыйсым килә... Фатыйма апа көлеп җибәрде. Нигә дисәм, минем "үлеп" дигән сүздән көлүе икән. Ул аны янәшәдән үтеп барган укытучы абыйга: "Шулай дип әйтте бит менә бу үскән малай", - диде. Икесе дә көлештеләр. Нәрсәдән кызык таптылар, аңламыйм. "Үлеп ашыйсым килә", яисә "үлеп йоклыйсым килә" диләр бит инде өлкәннәр. Фатыйма апа мине, җитәкләп, класска алып керде. Иң арткы партадагы буш урынга утыртты. Дулкынланудан калтырыйм. Үзем сөенәм, бу - минем өчен белем ачкычына тәүге тапкыр үрелеп алу мизгеле иде. Батырлыгымны җыеп, тагын шулай, тагын килгәләдем. Шөкер, куып чыгармадылар. Бәхеткә, арткы партада урын гел буш була иде. Менә мин бүген, беренче класска барырга дип, урамга чыктым. Карыйм, Зөфәр килеп ята, ул арада капкадан Фаварис чыкты. Өчебез дә ак күлмәктән, кара чалбардан. Зөфәрнең китапдәфтәрләрен әнисе зәңгәр яулыгына төреп, кул тоткычы калдырып төйнәп биргән. Фаварис киндер букча тоткан. Минем кулда әти фанердан ясап биргән дипломат: тоткалы, элгечле. Яшел төскә буялган. Аның каравы һәрберебезнең Әлифбасы бер үк төрле, сыныйм бу малайларны дип, эчтән кыҗрап торадыр әле. Кибеттән матур сумка алу турында хыяллану да өметсезлекнең өметсезлеге иде илленче елларда. Бар акылын, бар куәтен танкларга, пушка коюга тоткан ил бала-чагага уку сумкасы тегеп ваклана димени. Әллә нинди купшы тантаналы җыелыш булмады шикелле, турыдан-туры дәрескә кереп киттек. Тактага олы итеп язылган, бригадир Габделхәй абзыйның җир үлчи торган саженына охшаган хәреф - "А" хәрефен, алфавитның гаскәр башын, мин күптән инде беләм бит, беләм!.. Беренче тәнәфескә чыккач күрәм: малайлар ишелеп бетеп, өелешеп, көрмәкләшә, шулкадәр кызыгып, өсләренә сикердем генә... Кемдер якамнан эләктереп, сөйрәп төшерде дә ияртеп алып китте. Карасам, Фатыйма апа икән. Укытучылар бүлмәсенә алып кереп, ишек катына бастырды да: "Мин сине яшең тулмаган килеш мәктәпкә алдырдым, әтиең сүзен тыңлап..." - дип, кайнар тыны белән ысылдап, мине битәрләргә кереште. Элеккеге Фатыйма апа түгел иде бу. Хәер, мин дә элеккеге түгел бит, бүгеннән чын укучы саналам... Укытучылар бүлмәсеннән кикригем шиңеп чыкты. Бер гаебем юк иде бит югыйсә... Капылт өскә чыгарга ярамыйдыр шул, әнә аста әүмәкләнүчеләргә берни булмады... Укудан кайтканда, мине, шорник Шәрип абзый юл уртасында туктатып: "И-и, син дә үсеп җиттеңмени инде", - дип, яратып кына борынны кысып китте. Бармагыннан шундый куе ис йогып калды. Бара-бара бу ис тирләгән ат ябагасы, җебегән каеш, ат тизәге, әче тәмәке - тагын әллә нинди төсмерләргә таркалып, борынны үчекли башлады. Мин, йөгерә-йөгерә кайтып, кат-кат сабынлап борынымны юсам да, бер атна буе шул истән котыла алмадым. (Еллар үткәч тә, шорник Шәрип абзыйны күрсәм, теге исләр җыелмасы, берсен берсе уздырып, борын төбендә сирпелеп китә торган иде.) Икенче көнне дәрес барышында Фатыйма апа шундый сүз әйтеп алды: - Менә бөтен хәрефләрне өйрәнеп, укый-яза башлагач, китапханәдән укырга кызыклы китаплар ала башларсыз... Аның бу сүзе күңелне кабалый гына бит. Соңгы дәресе дә сузылганнан-сузыла бит аның. Китапханәче Әнисә апа үзе бер затлылык үрнәге булып тоелды миңа. Кара костюмнан, куе сары төстәге блузка якасы күренеп тора. Чәч толымын арт чүмеченә җыеп китереп, төенләп куйган. Үзеннән әллә нинди нәзберек тәмле хушбуй исе килә. - Укуның икенче көнендә китап сорап килгән бала юк иде әле, - диде ул, елмаеп. Шул елмаюын сүндермәгән килеш, үрелеп кенә бер юка китап алып бирде, укып күрсәтүемне үтенде. Йөгертеп кенә укып биргәч, "машалла" дип, башын чайкап куйды да исем-фамилиямне сорап яза башлады. Фанер дипломатка мин хуш исле китапны урнаштырып, өйгә йөгердем. И ул чаклар... Агач ручкага кигезелгән корыч каләмне карага манып язабыз. Кара савыты һәркемнең үзенеке. Тел очына тисә әчеттерә торган шәмәхә төстәге сыеклык салынган кара савытын мәктәпкә килгәндәкиткәндә алып йөртү - үзе бер бәла. Бу савыт, карасы агып чыкмасын дип, капкач ягыннан эчкә таба тараеп эшләнсә дә, гел түгелергә генә тора; укучы баланың борын очы, кул бармаклары, җиңе, итәге яисә чалбары гел шушы шәмәхә төс белән чуарланып, ерактан ук кычкырып тора. Нинди әрсез, тешләк төс ул шәмәхә төс... (Кием-салымында, кул бармакларында шәмәхә төснең муллыгына карап, кайсы баланың ничәнче класста укуын чамалап була иде.) Минем дә фанер сумкамның бер чите эчтә түгелгән кара агып чыгып, Татарстан картасына охшап җәелде. Хәзер инде минем шапшаклыгымны бөтен урамга кычкырып барасы бу сумканы ничек тотып йөрим... Шуннан соң әти миңа каешын иң аша асып йөрешле күн сумка алып кайтып бирде. Ачып җибәрәсең - ике бүлекле, берничә каләм кертеп куя торган оясы да бар. Моны күрүгә, малайлар, көнләшеп: "Ат печүче, ат печүче сумкасы таккан, ыстырам", - дип үртәргә керештеләр. - Командирлар сумкасы бу! - дигәч кенә тындылар. Дүртенче классны тәмамлаганда, мин китапханәдәге бөтен татарча китапларны укып чыккан идем инде. Бөтен дим дә... Әлбәттә, меңләп түгел, билгеле... Шулай да шактый бар иде. Ике китап кына укылмыйча калды. Берсе - Тургеневның "Рудин"ы, икенче калын китап - Войничның "Кигәвен" романы. Икесе дә тәрҗемә. Мин аларны укый башлап, берни аңламыйча һәм аңларга да теләмичә ташладым. (Бик күп еллардан соң сатып алдым мин Этель Войничның "Овод" дигән китабын. Ятты-ятты, тотына алмадым. Малай чакны үпкәләтермен шикелле тоелды, актыкта букинистка илтеп аткардым.) Менә ул - без бишенче класска укырга килгән Туйкә сигезьеллык мәктәбе. "Г" хәрефе сыман төзелгән, кызыл түбәле мәһабәт бина. Комташ диварлары яңгырлы көндә каралыбрак китә, кояшлы көндә төрле төсләргә кереп яктыра, кышын һәр ташына сыкы сара да, көмештән коелган шикелле, җем-җем итеп тора. Зәңгәр рамлы зур-зур тәрәзәләре тезелеп киткән мәктәп бинасы Парфенон сарайларыдай бик борынгы заманнарда салынгандыр кебек. Җиз кыңгыраулы мәктәп... Куе бакча... Нинди иркен, чирәмле ишегалды... Салам-шифер түбәле авыл уртасында үзенә бер оазис, серле утрау... Менә шул утрау уртасыннан, кулын артка куеп, Усманов абый килә. Куе зәңгәр төстәге каплавычлы кесәле френч, яшькелт төстәге галифе чалбар кигән. Билендә - портупеялы офицер каешы. Хром итекләре гаҗәп пөхтә ялтыратылган, хәтта яңгырлы, пычрак көннәрдә дә бер генә тап та күрмәссең - көзге кебек. Текә маңгаеның дәвамы булып куе кара чәче өскә чөелгән, тигез кыркылып, баш чүмеченә таба юкарып төшә. Муены белән гәүдәсе тоташ, шуңамы, ул башын иебрәк йөри. Калын күзлек пыялалары аша күзләре кечкенә генә булып, бик тирәннән күренә. "Әгәр мәктәп директоры булмаса, бик зур гаскәр башлыгы - генерал итеп куярлар иде аны", дип уйлый идем мин. Без аны "директор абый" дип йөртәбез. Менә ул, хром итекләрен шыгырдатып, мәктәп коридорыннан килә. Син инде үзеңнең бөтен шуклыкларыңны күңелеңнән барлап чыгасың. Эчкә курку йөгерә. Буйга тагын да кечерәеп, стенага кереп китәр шикелле барасың. Исәнләшү дә авыз эченнән зәгыйфь кенә пышылдауга әйләнеп чыга. Гадәттән тыш усал тоела иде ул. Корыч тавышы белән дәрес башлануын игълан итүгә, класста шундый үткен тынлык урнаша ки, хәтта канның тамырларда типкәне ишетелеп тора. Күрше класстагы тавышлар калын стена аша саркып керә башлый. Таушалып, ялгау урыннары куба башлаган дөнья картасы алдында басып торганымны һич тә онытасым юк. Сорау бирелгән. Директор абыйның шундый гадәте бар: башта ул сине ашыктырмый, кабаландырмый, уйланырга мөмкинлек бирә. Иелеп, журналга нидер яза, күтәрелеп карамаса да, синең нинди халәттә торуыңны үтәли сизәдер кебек. Сорау бирелгән: "Мәрмәр диңгезенә көньяктан нинди бугаз аша кереп була?" Директор абыйның тавышы минем колак төбендә яңгыравын җуя алмыйча тирбәлеп тора. Картасы да биек эленгән бит аның, вак язуларны укымалы да түгел. Куркудан минем аяк астында идән чайкала башлый. Тынычлану өчен, вакытны азга гына булса да сузарга иде... Кайсы тирәдә икәнен томанлы гына чамалыйм инде чамалавын. Каушаудан, тал чыбыгыннан шомартып эшләнгән күрсәткеч таягым Гибралтар бугазына килеп төртелә. Такыр башын кытыр-кытыр сыпырып торган малай нәкъ егерме өч елдан соң шушы Гибралтар бугазы ярында, Испания ягыннан Марокконың кызгылт тауларына карап торырмын дип, әлбәттә, уена да китерә алмагандыр... Кысып тоткан кул калтыравы күчкән таяк очы эзләнә-уйлана, Урта диңгез буйлап йөзеп килә. Дөресен әйткәндә, мин аны диңгез итеп күзаллый да алмыйм. Зурлыгы безнең инеш сыман гына тоела. Тоташ зәңгәрлек булып бара югыйсә, әз генә култык ясап кердеме - бүтән исем. Нигә тоташтан бер Урта диңгез генә дип аталмый. Шуңа һич башым җитми. Бер үк су акмый микәнни соң бу ярлардан?! Таяк очы, икеләнеп, Сүәеш каналы яныннан кире борыла, тагын шул диңгез дулкыннарына кереп адаша. Әнә Кара диңгез, Каспий, Арал, яңгырдан соң җыелган күлләвек шикелле, әллә каян балкып тора. Һәрберсенең үзенә койган елгасы, йомык ярлары бар. Ә монда... Табып кара син диңгез эченнән диңгезне! Директор абый күрсәткән иде бит узган дәрестә ул Мәрмәр диңгезен. "Биш"ле алгач, киләсе дәрестә барыбер сорамый дип, астан гына рәсем ясап утырган идем шул. Колагыма керде югыйсә "мәрмәр" дигән сүз, диңгезгә таш исеме кушалармыни инде дип аптырап та калган идем, күтәрелеп карарга исә баш җитмәгән. Мин, ярдәм эзләгәндәй, яшен тизлеге белән класска күз төшереп алам. Арткы партадан гел елмаерга кызыгып торган җәлпәк битле Мәхәсим кулы белән "болай таба, болай таба" дигәнне аңлата. Күрсәткеч таягым Кызыл диңгезгә кереп чума. Директор абый, коры чыбык сындырган шикелле итеп тамак кырып, минем тарафка юнәлә. Бетте... Мәхәскә ышанып соң. Ике көн дәрес калдырганы өчен, бүген иртән генә директор абый кызык итеп сүккән иде бит аны. Сәбәбен сорагач, Мәхәсим: - Сыер суйдык, вакыт булмады килергә, директор абый, - дип җавап бирде. Усманов абый тыныч кына: - Ите күп чыктымы? - дип сорап куйды. - Бер түшкә инде, директор абый. - Мае күп чыктымы? - Бер табак инде, директор абый. Мөхәс шулай беркатлыланып җавап бирә, без исә тыела алмыйча көләбез. Шуның сүзен тыңлап соң... Сүәеш каналына нигә керергә иде миңа?! Әнә директор абыйның симез бармагы үрелде дә (чак укып өлгердем...) Эгей диңгезенең ярын шакый башлады. Дистә еллардан соң мин нәкъ шул бармак үткән төштә, Эгей диңгезенең зөбәрҗәт дулкыннарында су коенырмын. Иреннәргә йоккан тозлы дулкын тәме миңа аерата кадерле булыр. Зәйтүн куаклары төбендә, Азиянең эре йолдызлы күгенә карап, мин карта алдында торган шушы "бәхетсез" чагыма бер генә минутка булса да кайтып килергә кызыгырмын. - Эгей диңгезеннән килеп, Мәрмәр диңгезенә бары тик Дарданелл бугазы аша гына эләгергә мөмкин! Менә ул! Бармак безнең инеш кумырыгы кебек кечкенә генә уентыкка барып төртелә. Менә сиңа Мәрмәр диңгезе! Аргы яры күренмәгән гаҗәп зур диңгез икәненә мин аның соңыннан, үз күзләрем белән күргәч кенә ышанырмын. Директор "ике"лене алай тиз генә куймый. Бер белмәүдән соң күңел нечкәрә, баш мие өчләтә тизлектә эшли башлый. Шуңа күрә директор абый икенче белмәүгә кадәрге араны файдаланып кала. Хәзер ул мине карта буенча "куа" башлаячак. Бүген миңа "диңгез көне" килде, ахрысы... - Тимор диңгезен күрсәт! Күрсәткеч таягым Австралия кырыена очып куна. Бу диңгезне мин Аркадий Гайдарның "Тимур һәм аның командасы" дигән китап исеменнән хәтерләп калган идем. Нигә Тимур, безнеңчә тимер бит инде югыйсә... Сизеп торам: хәзер бөтенләй икенче киңлеккә барып төшәчәкмен. - Бофорт диңгезе... Таяк очы Аляска тирәсенә төртелә. Күз алдымда пәрәвез ятьмәсе кебек меридианнар, параллельләр биешә. - Целебес!.. Мин тагын тропикка кайтып төшәм. Икенче белмәвем Тасман диңгезендә тәмамлана. Һәм кичәге "биш"ле кырыена журналда сытык чырайлы "өч"ле урын ала. Кеше башы бутап... океаннарга, диңгезләргә бүлгән булып... чынлыкта бөтен материклар да бер үк океан суы өстендә ята түгелме соң?! Бу картаның нигә тузганын аңладым мин. Безгә кадәрге чабаталы малайлардан башлап, бездән соңгы буыннар да күпме йөзәчәк әле бу океан киңлекләрендә... Атнакич мәктәптә танцы көне. Менә шунда инде Усманов абыйның директор икәне онытылып тора. Ул, чалбары ышкылып ялтырамасын өчен, тез башларына бәрхет чүпрәк яба да баянын кулына ала. Үзалдына елмайган шикелле бирелеп уйный. Китә бию, төрле уеннар. Укытучылар да - безнең арада. Иң яшь укытучыбыз - Алия апа. Ул һәр сүзне тәмле, ягымлы итеп әйтә белә. Чәченең бер генә бөртеген дә аерып калдырмыйча, үтә дә пөхтә итеп, артка толымлап үреп куйган булыр. Киеменнән ниндидер тыйнак хушбуй исе сизелер-сизелмәс кенә сирпелеп китәр. Куллары шундый йомшак, нәфис бармаклы. Менә шул йомшак кулны тотып, аның белән танцы итү өчен без малайлар арасында яшерен бәхәс, чират бүлешү барлыкка килә. Алия апа исә беребезне дә нәүмиз калдырмый. Без, чит авылдан килеп укучылар, тулай торакта яшибез. Алия апа - безнең яңа тәрбияче. Йокы сәгате җитәр алдыннан килеп керә. Пальтосын, мамык шәлен салып куя да өйгә бирелгән эшләрнең үтәлешен тикшерә башлый. Әгәр ул укытучы булмаса, гел елмаеп кына торыр иде. Ә болай җитди булырга тырышудан ике каш арасына җыерчык сызыла. Шул җыерчыкны кул белән тигезлисе, Алия апаны гел ягымлы итеп күрәсе килә. Бераздан ул кызлар бүлмәсенә кереп китә. Без, каударланып, аның элгечтәге пальтосы янына җыелабыз. Мондый пальто авылда беркемдә дә юк. Якасы гаҗәп йомшак, күпереп торган затлы мехтан. Хуш исле якага йөзебез белән чумып та, кул белән сыйпап да карыйбыз. Бер-беребездән көнләшү китә... Шулчакта ишек ачылса, корт чаккан кебек, элгеч яныннан дәррәү сибелешәбез. Сәгать унбердә Алия апа, безгә хәерле йокы теләп, утны сүндерә дә өенә кайтып китә. Әмма хәерле йокы безгә тиз генә килми шул әле. Менә кемдер тамак кырып куя. Карават шыгырдый. Ул арада ут кабызыла. Торып, чалбарларга гына тотынабыз - ишек ачылып китә. Алия апа! Чалбарның сыңар балагын гына кияргә өлгергәннәр, титаклый-титаклый килеп, одеял астына чума. Мендәр читен тешләп, көлүдән чак тыелып ятабыз. Алия апаның ризасызлыгы йөзенә алсулык булып чыккан. Ул тавыш күтәрми, бермәл сынаулы карап тора. Укытучының шелтәле күз карашын төбәп, мәгънәле тын торуыннан да хәтәр мизгел бар микән?.. - Ә мин сезнең турыда бүтәнчә уйлаган идем... Ут сүнә. Ишек ябыла. Тын да чыгармый ятабыз. Безнең бит әле сукыр тәкәле, арка чабышлы, тагын әллә ниләр уйныйсы бар, кызлар стена какканчы дөбердәп, ду киләсе бар. Без шуңа күнеккән идек бит... Нигәдер барыбызга да оят. Ут кабат янмый. Стенада беркайчан да күкесе ишеген ачып чыга алмый торган сәгать кенә келт-келт "аксаклап" йөри. Ачулануы да матур иде, килешеп тора иде үзенә Алия апаның. Без аңа сабыйлык яратуы белән сокланып караганбыз, ахрысы... Ул безнең мәктәптә бер генә ел эшләде дә Башкортстанга, үзенең туган төбәгенә китеп барды. Күңелдә нәүмиз-якты моң гына калды. (Ничә еллар үткән бит инде югыйсә, ул һаман шулай сөйкемледер, ул һаман шулай унтугыз яшендәдер дип уйлыйм мин. Әгәр кайда да булса, нинди дә булса хатын-кызның тупас кыланышын, тәмсез сүз әйткәнен ишетсәм, гүзәл генә буласы җанның үзүзен кимсетүенә әрнегән күңелемә дәва эзләп, мин еллар аша Алияне искә төшерәм...) Укытучыларыбыз арасында Рафика апа - үзе бер дөнья. Ул кысыграк күзле, җиңел, нәфис гәүдәле. Тигез, ак тешләрен балкытып елмайса, класс эче яктылык белән тула иде. Директор абыйның дәресендә киеренке утырып оеган буыннарны без тәнәфестә генә язып бетерә алмыйбыз, Рафика апа дәресенә дә кала. Ул тактага борылган арада, бер-береңә төртешеп алырга да, хатлар ыргытып "сөйләшергә" дә мөмкинлек туа. Әмма без Рафика апаның әйбәтлегеннән алай ук усал файдаланмыйбыз. Чама белеп кенә. Ул чакта, хәзерге кебек, Җир шарын футбол тубы кадәр итеп кенә күрсәткән телевизорлар юк иде. Дөресен әйткәндә, чын футбол тубын да кулга тотып караганыбыз булмады. Әгәр бүгенге мәктәпләрдәге кебек бай спорт заллары булса, безнең арадан да, бәлки, дөньяга исеме билгеле спорт мастерлары чыккан булыр иде. Ләкин без барыбер дәрестән тыш вакытларны күңелле үткәрә идек. Рафика апа ни генә уйлап чыгармый. Беркөнне ул район үзәгеннән күп итеп лозунг яза торган каләмнәр алып кайтты. Зур-зур хәрефләр әнә ничек җиңел генә языла икән! Әмма Рафика апа кулыннан матур яралган хәрефләр безгә алай тиз генә бирешергә теләмәде. Дәррәү, класс белән тотынсак та, бу һөнәрне үзләштерүчеләр соңыннан бер-ике генә калды. Рафика апа мәктәпкә мандолиналар кайтартты. Тагын без күмәкләшеп уйнарга өйрәнә башладык. Бармак битләре канап, тиресе берничә кабат сыерылып төшкәнче, айлар буе маташсак та, шома итеп уйнауга берничә кеше генә иреште. Концертлар куйганда, без ике егет, ике кыз, сәхнәдә мандолинада уйный идек. Фототүгәрәк оештыргач та, шулай булды. "Сәләтсез кеше булмый, һәммә кешегә дә тумыштан нәрсәгә булса да сәләт бирелгән", - дия иде Рафика апа. Юк мөмкинлекләрне дә бар итеп, ул бездә нинди дә булса һөнәргә кызыксыну уяткан икән. Рафика ападан без беренче тапкыр "коллекция", "коллекционер" дигән сүзләрне ишеттек. Хикмәтен аңлагач (ул чакта ни бар иде соң әле...), ярышып, шырпы кабындагы рәсемнәрне җыя башладык. Хыял чикләрен киңәйтә белгән Рафика апаның "поход түгәрәге" оештыруы барыбызга да хуш килде. Күп тә үтмәде, без, чаңгылар тагып, җылымса, кояшлы көндә беренче сәяхәткә кузгалдык. Укытучыбыз: "Туган җир матурлыгы", - дип аңлаткач, карлы таулар, урманнар күрер күзгә күнегелеп беткән булса да, бөтенләй яңа яктан ачылып китте. Тирән тарлавыклар, боз астында яшеренеп яткан инешнең кар бүрекле текә ярлары, чытырманлы урман ешкынлыклары - бар да ниндидер сергә өртелгән кебек. Әйтерсең моңа кадәр беркем дә монда аяк басмаган, гүя без, беренче эзләр салып, яңа дөньялар ачарга чыкканбыз. Ләкин көтелмәгән хәл маршрутны үзгәртте дә куйды. Урман арасыннан калкып торган текә таудан төшкәндә, мин каты гына егылдым. Рафика апа кызлар белән бергә тауны әйләнеп узарга дип астан киткән иде, күрми калды. Тауның иң хәтәр җирендә кинәт нәрсәдер тез астына шартлап бәрелде дә, сөрлегеп, мәтәлчек ата-ата барып төштем. Чаңгылар могҗиза белән генә сынмый калгандыр. Малайларның бердәм көлүе астында сызлаган тез тирәсен уа-уа тордым. Куаклыкка кереп карасам, чалбар балагы ертылган, тез шәмәе астыннан канлы уылдык бәреп чыкканмыни. Рафика апа күргәләгәнче дип, итекне тиз генә салам, кесәдән кулъяулыгымны чыгарам. Яра туры әрнеп сызлыймы, өшиме шунда? Малайлар кулъяулыкны бәйләргә булышалар. Аяк үземә генә сизелерлек булып калтырый. Чаңгыны көчкә беркетәм. Ул арада Рафика апа яныбызга килеп җитә. - Ни булды, егылдыңмы? - дип сорый. - Берни дә юк, Рафика апа, - дип кузгалам. Аякны бөгеп булмый. Барыбер сиздермәскә кирәк. Шундый матур сәяхәтне ярты юлда өзеп булмый бит инде. Әмма Рафика апа нидер сизенә: - Берәр җиреңне авырттырдыңмы әллә, кая, күрсәт әле? - ди. Мин аның саен үзсүзлеләнәм. Очраклы хәл аркасында кире борылыргамы? Тешне кысып булса да түзәргә кирәк. Ләкин чалбар ертыгын яшерергә тырышуым ярдәм итмәде, Рафика апа итегемне салдыртып, чалбар балагын күтәртеп карады да, манма кан булган кулъяулыкны күргәч, теш арасыннан авыртулы сызланып куйды. Шулай итеп, кире борылырга туры килде. Якындагы авылның ферма йортына кергәч, Рафика апа яраны юып, тиресенә йод сөртте, аннары ап-ак марля белән бәйләп куйды. Яра шактый тирән, сөяккә кадәр җиткән булып чыкты. Мин кыенсынудан, оялудан авыртуны да онытып утырам. Чыраена борчылу чыккан Рафика апа әледән-әле: - Сызлыймы? - дип сорый. - Юк, - дим, үз-үземә ачу килүдән тешне кысып. Минем җебегәнлек аркасында шундый көнгә калдык бит. Ә малайлар: - Мин дә чак егылмый калдым ул төштә... - дип, бер-берсен уздырып, минем хәлгә керергә тырышалар. Берсенә дә күтәрелеп карый алмыйм, шундый уңайсыз халәт... Рафика апа ул арада, мине кайтарып куярга дип, ат белешеп керә. Бусы тагын бер мәшәкать. - Әйдәгез, капкалап алабызмы?! - дип, Рафика апа күңелсез тынлыкка җиңеллек кертә. Кытай термосыннан булары чыгып торган кайнар чәй агызып, иң элек миңа бирә. Табын түгәрәкләнә. Май яккан арыш ипие, шикәр, "мендәр кәнфитләр" кебек нигъмәтләр уртага куела. Рафика апа һәммәбезгә дә берәр төче коймак өләшеп чыга. Шунда мин аның беренче тапкыр гапгади кешеләрчә ашап утыруын күрдем. Укытучыларның ашавын мин уема да китереп караганым юк иде. Мине өйгә атлы чанада китереп куюлары, әнинең куркынып каршы чыгуы, медсестра, килеп: "Яраңны Азнакай хастаханәсендә тектерергә иде, булмый инде, йод сөрткәч... Бер ай буена аягыңны бөкләмәскә тырыш, бөкләсәң, җөе аерылып китәчәк", - диде. Аның ике атна буе урында гына ятарга кушып китүе төш кебек кенә хәтердә калган. Ярый әле, икенче көнне ял иде. Әни чыгып киткән арада йөреп карыйм, тез бөгелми. Агач аяклы Мотыйк абзый кебек туры катырып йөрергә туры килә инде аякны. Дүшәмбе көнне иртән караңгылы-яктылыда мәктәпкә юл тоткан иптәшләрем, кар сайратып, тәрәзә турыннан үтә башлагач, минем йөрәк тә очынып тибә башлады. Җиденче класска җитеп, минем бит әле бер дә дәрес калдырганым юк. Минсез мәктәптә әллә нинди яңалык булыр кебек. Нишләргә белмим, өйдә һава җитми башлады. Бик үтенеп, елап сорагач, ниһаять, әни күнде, инде яктырып килгәндә, бригадирның артлы чанага җигелгән атын алып кайтты. Бер атналык ризык һәм чаңгыларымны алып, мин чанага чыгып утырдым. - Савыкмаган килеш, гарип калсаң, кемгә кирәгең булыр!.. - дип, әни юл буе битәрләп барды. Әгәр мин барып күренмәсәм, Усманов абыйдан эләгәчәк Рафика апага. Яңадан безне бер тапкыр да походка җибәрмәячәкләр. Күрше авылга юырттырып кына барып кердек. Тулай торакка әйберләрне кертеп урнаштыргач, әни минем сүзгә каршы килмәде, атын борып, кайтып китте. Бөгелми торган аягыма чаңгы кидем дә исән аягым белән этенеп барам. Аксау сизелми болай... Безнең класс тәрәзәсе капка ягына карый. Беренче дәрес Рафика апаныкы, ул тәрәзәдән күреп торачак. Ишек янына җиткәч, чаңгыны салып карга кададым. Иң кыены баскычтан менү, аякны бусага аша атлату булды. Рафика апа минем өчен нык борчылган булгандыр, күрәсең, мин ишекне ачып керүгә, эчке шатлыгын яшерә алмыйча, бертын карап торды да: - Килеп керер әле бу, - дигән идем. - Дәрестән соң без синең янга барырга торабыз тагын... - дип елмайды, парта янына килеп, җилкәмнән сыйпап алды. Мин шунда гына аңладым: әнием белән тиң күреп яратам икән бит мин аны... Сигезенче класста укыган чагыбыз, беркөнне Фаварис йөгереп килеп керде. Әсәренгән. - Бездә - яңалык! - ди. - Авылга эшләргә агроном килгән. Резидә апа. Ул бездә фатирда торачак, белдеңме! Актанышның Пучы авылында туып үскән Резидә апа каршында башта ятсыныбрак торсак та, сизмичә дә ияләштек, тора-бара ул күңелләребезне яулап алды. Үзенә тиң итеп сөйләшү рәвеше, үзүзен тотышы бөтенләй үзгә, әллә нинди җене бар иде аның. Юктан да кызык таба белә, мавыктыра, аның авызына гына карап торабыз. Ул безне үз биеклегенә күтәреп, үзен безнең биеклеккә төшереп гәп кора белә иде. Ул безне, кинәт кузгатып, йокыбыздан уяткан шикелле булды. Комсомол өмәләре үткәрәбез, концертлар куябыз. Бизәкләп, стена газетасы чыгарабыз. Клубка эленгән ул газетаны олылар да кызыксынып укый. Шул газетага Резидә апа һәммәбезгә шигырь язып килергә кушты. И азапландык инде, сүзләр шигырь калыбыннан бүселә дә чыга, өйрәтелмәгән тай кебек, рифмага буйсынып, тәртә арасына керәсе килми. Сүзләрне тыңлата алмыйча аптырагач, мин Такташка ияреп, "Коммунизм кыры күренә" дип тәмамлап бер такмак әтмәлләдем һәм бүтән мәңге шигырь язу газабына алынмаска дигән исәпкә килдем. Бу - аерым бер кешеләр... юк, кеше дию генә аз, аерым бер затлар гына ирешә торган шөгыльдер, мөгаен. Резидә апа безне иң якын кешеләре кебек каршы ала, нинди китаплар укуыбыз турында сораша, әллә нинди китап исемнәрен әйтеп, укырга киңәш итә. Кызганыч, ул әйткән китаплар русча булып чыга шул... Җәй көне Казаннан Резидә апаның энесе кайтып төште. Бу хәбәрне ишеткәч, Зөфәр белән мин Фаварис янына дип килдек. Фәгыләттәй коймак пешереп йөри, Казан кунагы, чишмә яннарын карап кайтырга дип, аръяк болынга чыгып киткән икән. - Әллә җүләр инде ул, - ди Фәгыләттәй. - Көзге каршына килә дә, кулларын бутап, көзгедәге үзе белән сөйләшә, - ди. - Шигырь укый бит ул, әни, - дип, кунакны яклый Фаварис. Без шаккатып калабыз: нинди шигырь, үзе язамы әллә? Кичен клубка чыккач кына, Резидә апаның энесен күрергә туры килде. Зур түгәрәк башлы. Куе, тубал кебек чәче башын тагын да зуррак итеп күрсәтә. Аксыл пиджак кигән. Кыска аяклы. Клубта ду килеп бию, танцы бара, ә ул, бернигә игътибар итмичә, озын блокнотын ачып тезенә куйган да нидер язып утыра. Матур авторучкасы елык-елык итеп ала. Менә авыл кызлары аны кулыннан йолкып алып, бию кызган түгәрәк уртасына чыгардылар. Кунак егет карышмады, түгәрәк йөзенә елмаю җәелде. Болай, язу гамен алып ташлагач, йөз-кыяфәте шактый күркәм, чибәр булып китә икән моның. Клубтан ул берничә кызны, култыклап, озата кайтты. Без читтән-читтән генә күзәтеп барабыз. Тавышы шәп, яңгырап тора. Сүзләрне әллә ничек, түгәрәк итеп, матур, аһәңле итеп әйтә. Кинәт туктала, кулларын бутый-бутый, такмак әйтә. Кызлар аны чыркылдашып мактыйлар. Төнге Балтач урамын бер итеп барган, оста теле белән кайбер кызларның йокысын калдырган Казан кунагы киләчәктә журналист-язучы булып танылачак Рахмай Хисмәтуллин булып чыкты. Беркөнне өйдән өйгә шундый хәбәр таралды: "Чёрный кайткан, Чёрный Фәрит кайтып төшкән!" Хәтерлим бит мин аны. Язын, карлар эреп беткәнче үк, майкадан йөрер иде. Җәй көне инде, корымга баткан кебек, тулаем каралып бетә. Әнисе дә ак чырайлы югыйсә, әйтерсең лә ерак заманнарда бу нәселгә негр каны кереп калган... Менә шул Фәрит абый кайтып төште дә, сайланып тормыйча, Резидә апабызга гашыйк та булды. Клубтан хәзер без түгел, ә Фәрит абый озата кайта Резидә апаны. Әлбәттә, көнләшәбез. Әмма ачуыбыз кабармый. Чөнки Фәрит абый бик ипле, ягымлы итеп сөйләшә. Аның хакында "төрмәдә утырып чыккан икән" диләр. Ышанасы килми. Күзләрендә тимер рәшәткә шәүләсе сизелми. Клубның бер почмагында штанга, ике потлы герләр бар. Фәрит абый безне штанга күтәрергә өйрәтә башлады. Армиядән соң ул кайсыдыр бер шәһәрдә яшәгән. Спорт белән шөгыльләнгән. Инде спорт мастеры була дигәндә... Кичке танцы мәйданчыгында аңа салмыш бер егет бәйләнә. Фәрит абый моны кысып алып, тынсыз калдырып тора да селтәп җибәрә. Көчсезлеген тойган егет, үчегеп, пычагын чыгара да Фәрит абыйның ботына кадый. Авыртуны әле сизеп тә өлгермәгән Фәрит абый теге егетне, бөгәрләп алып, койма аша ыргыта. Теге егетнең бу хәлне читтән күзәтеп торган дуслары булган икән. Берәмберәм ташланалар Фәрит абыйга. Ә ул койма аша берәм-берәм ыргыта тора икән боларны. Шулай итеп, биш егетне ул томырып өлгерә. Аннары дружинниклар урап кулга алалар үзен. Кайсының ничек: кулы тайган, аягы сынган, кабыргасы чатнаган теге егетләр судта шаһит булалар... Резидә апа бәхетеннән балкый иде. Янәшәсендә шундый егет калкан булып торсын әле. Кара костюмнан, ыспай гәүдә, тимер кебек тыгыз мускуллы. Иңнәре шакмакланып тора. Карасу йөз, кыска итеп алдырылган кыл каты кара чәч, шакмакланып тәмамланган ияк - бөтен торышы тимер кендекне бөгә ала торган ир-егет икәнлеген тантана итеп тора. "Чёрный", яки "Кара" Фәрит дигән кушамат та чат килешә үзенә. Ул Резидә апага гашыйк иде. Өйләнештеләр дә, Азнакайга китеп, оя кордылар. Очыбыз ятим калды. Хәер, безне дә бит Азнакай шәһәр шаукымы белән үзенә тартып алды... Икенче мәктәпкә күчү икенче илгә күченү белән бер. Бөтен яклап, яңабаштан корылырга кирәк. Бар да үзгә, парталар, тәрәзәләр икенче, хәтта ишек тоткалары да ятсынып каршы ала. Азнакайның беренче мәктәбен үз итеп, болгавыр дөньяга уралып кереп китәрме күңел? Әллә гел ятсынып, Туйкә мәктәбен сагынып, үз эченә йомылырмы? Тугызынчы "А", тугызынчы "Б" классында без, аерым-аерым санаганда, утыз бишәр, бергә кушып караганда, йөз кырык күз, йөз кырык колак, җитмеш борын икәнбез. Укытучылар аптырый, мондый ташкынны күргәнебез юк иде әле, диләр. Һәм бик куаныч та күрсәтмиләр шикелле. - Беренче чиректә үк кыскартачакбыз. Эленке-салынкы йөргәннәр белән хушлашырга туры киләчәк! - дигән кисәтү, шом салган карга кебек, баш түбәбезгә менеп кунаклады. Мондый чакта "Кемне дә булса куачаклар, тик мине түгел" дигән самими өмет һәркемне эчтән юатып тора бит ул... Монда мөгаллимнәр укучыларга "Сез" дип эндәшә икән. Күнегелмәгән. "Сез" диюгә, үзеңне әллә ничәгә таркатылган кебек хис итәсең. Әкиятләрдә дию пәрие җиде башлы әнә, барыбер аңа "Сез" димиләр... Мәктәп директоры Хәмзин абый биләмәсендә төрле классларда алты йөз укучы, корт күче кебек быжылдый.Ул, кәкре башлы таяк тотып, сул аягын яннан алдырып, аксап йөри. Һәр авазны түгәрәкләп, ачык итеп, басым ясап, һәр сүз арасында чирек сулышлык ара калдырып сөйли. Мине гаҗәпкә калдырганы шул булды: фикерне сул ягы белән әйләндереп, кире яктан да белдерергә мөмкин икән бит. Әйтик, дежур укучы стенага элә торган карта эзләргә дип чыгып китә, шактый күп карталар саклана торган урыннан тапмыйча, башын иеп Класска килеп керә. Шулчакта Хәмзин абый, бик җитди итеп, һәр сүзен кадаклап, болай ди: - Син аны табар идең инде, таба гына алмагансың... Без көләргәме-юкмы дип аптырап калабыз. Икенче вакыт ул, югары классларны (йөзләп укучы) коридорга хәрбиләрчә тезеп бастырып, стенаны аягы белән тибеп кем пычратканы хакында сорау алды. Бик озак интектергәннән соң, берәү дә "мин" дип чыкмагач: - Мин ул укучының фамилиясе Хәкимов икәнен әйтеп тормыйм инде, таралыгыз! - диде. Класс җитәкчебез - математикадан укытучы Туйкин Әхсән Хәсән улы. Атаклы Туйкиннар нәселеннән. Кыска буйлы. Аягында - йомшак кунычлы кара читек. Мао Цз-дунныкы сыман, утыртма якалы, каплавычлы ике кесәле кара зәңгәр төстәге френч киеп килә. Чәчен такыр итеп кырдырган. Апак чәч бөртекләре, ап-ак сакал-мыек төкләре чак сизелеп, җемелдәп тора. Кашы гына кап-кара. Ул, һәрвакыт каядыр ашыккан шикелле, гәүдәсен алга омтылдырып, очынып-очынып йөри. Аңа алтмыш яшьләр булгандыр ул чакта. Бакчасында төрле җиләк-җимеш, хәтта йөземгә кадәр үстерсә дә, аның төп дөньясы математика иде. Синус, косинус кебек телгә ят сүзләр аның әйтүендә ниндидер серле яктылык белән өртелә, әллә нинди катлаулы тигезләмәләр белән мәсьәлә чишеп күрсәткәндә, ул, яңа бер планета ачкан кебек, бәхетле халәткә безне дә алып керә, мавыктыра белә иде. Саннардан шигърият табу һәркемгә бирелмәгән шул. Минем кебек математикага битараф туң башларны да ялыктырмас өчендер, бәлки, Туйкин ага дәрескә нинди дә булса яңа кәеф өстәп куя белә. Менә ул, ишектән атылып керә-керешкә үк: - Бишенче, унбишенче, егерме бишенче, утыз бишенчеләр тактага! - дип, чатнатып, әче тавышын яңгыратып, өстәл янына ашыга. Журналдагы үз номерын һәркем хәтерли. Парта капкачлары шапышопы ачыла-ябыла - дүртәү тактага таба юнәлә. Туйкин ага безнең исем-фамилияләребезне яхшы белә, гадәттә, болай номерлап йөртми. Бу очракта... дәресне кызыграк итәсе килүдән генә... Һәм ул, җитез генә килеп, янәшә торган ике кара тактаның да урта бер җиреннән акбур белән сызып төшерә. Үрелгән вакытта френч итәге күтәрелеп, эчтән зәңгәр майкасы күренеп ала. Тактадагыларга аерым-аерым мәсьәләләр биреп, классны да мәхрүм калдырмыйча, Туйкин ага дәресне башлап җибәрә. Шулай биш-ун минут вакыт үтә. Каләм кыштырдавы, тактага тиеп-тиеп киткән акбур шакылдавы, ара-тирә пышылдашып алулар... Әгәр Туйкин ага яңа тема аңлатса, класс яңгырап торыр иде. Колакка катырак булганга, ул кычкырып сөйли бит. Ә бүген ул аягын аякка чалыштырган, тезен кочаклап тәк утыра. Болай утыру ялыктыра, күрәсең, хәрәкәт кирәк. Менә ул, кинәт шапылдатып, аягын идәнгә төшерә. Без, сискәнеп, ялыктыргыч саннар дөньясыннан башны күтәрәбез. Тактадагылар да борылып карый. Туйкин ага бөтен классны дертләтүдән канәгать, мут елмаеп, ияген сыпырып ала да: - Эшләгез... - ди. Тактада, ниһаять, беренче булып мәсьәләнең очына чыккан укучы кыюсыз гына эндәшә: - Мин бетердем. Туйкин ага үзенә эш чыгуына куанып сикереп тора, тактадагы өстән аска кадәр шыбырдап тулган саннар буйлап күз йөгертеп төшә дә кинәт кычкырып җибәрә: - Әллә шулай чыкты?! Укучы тиз генә чүпрәк белән җавапны сөртеп куя. Ачулы кыяфәттә Туйкин ага сөзеп карап тора да шыпырт кына: - Утыр... - ди. Укучы болай гына бирешергә теләми, яңадан акбурны кулына ала, дөрес җавапны тапмыйча, мәйданны алай җиңел генә бирәсе килми. Ләкин Хәсән ага бу юлы катгый итеп, иренен кысып әйтә: - Утыр! Укучы, башын иеп, сытылган кыяфәттә үз партасына таба китеп бара. Ул арада Туйкин ага, акбурны алып, нәкъ баягыча җавапны калын итеп язып куя. - Нигезли белмисең, җавабың дөрес иде. Үз-үзеңә ышанычың юк! Сүзенең ничек тәэсир иткәнен ул класска карап күзәтеп тора да, өстәле янына килеп, журналга иелә. - "Дүрт"ле... Туйкин ага, сабыйларча елмаеп, башын күтәрә. "Ике"легә өметләнгән баягы укучы да җиңел сулап куя. Хәсән аганың ачулы кыяфәте белән елмаюы арасында секундлык кына ара була. Ул һәр дәресен үзенчә иҗат итә. Бүгенге гадәте кабатланыр дисең - юк, кабатланмый, ул әнә шулай, көтелмәгән яңалык уйлап табуы белән безне яраттырган, ахрысы. Коридорда этешә-этешә черәшеп, дәрес расписаниесе язып торучыларга аптырап карап үтәм. Шакмаклап язылган расписание сурәте ерактан рәшәткә булып күренә. Миңа аны белмәү кызыграк. Быел мин бер уку китабы да сатып алмадым. Кып-кызыл төстәге юка сумкамда фәкать дәфтәрләр генә. Дустым Фаварисның, әнә Туйкә мәктәбендә дә шыплап китап тутырылган сумка күтәреп йөреп, бер җилкәсе төшенке калды, бастырыгы кыек тарттырылган печән олавы кебек. Астрономия, тарих, география фәнен яратырмын, ахрысы. Сызымны әйткән дә юк. Әллә инде косинус, котангенс, гипотенуза, биссектриса кебек сәер яңгырашлы билгеләмәләре ошадымы - тригонометрияне дә бик читкә тибәрмәдем. (Күп еллар үткәч, бер астролог әйтте миңа: "Син Яңа эра башында беренче тапкыр Рим империясендә тугансың", - диде. Сәер яңгырашлы сүзләр җан хәтеренә шуннан йогып калгандыр, бәлки... Кем белә?..) Ходай Тәгалә, минем хәлгә кереп, янәшәмә партадаш итеп Марат Хәлиуллин дигән Азнакай егетен утыртып куйган. Унберенче классны бетергәнче, миңа түзәрме - белмим. Математика, химия, физика кебек фәннәрдән өзлексез мәсьәлә чишү ярамас, баш миен сакларга кирәк дип, мин бу эшне тулаем Марат җилкәсенә салдым. Кыска буйлы, карусыз, һәрчак ярдәмгә ашкынып торган эчкерсез бу егет мәсьәләләрне үзенә бирелгәнне дә, минекен дә ничекләр чишеп өлгергәндер - шуңа хәзер дә гаҗәпләнәм. (Алга таба ул, еллар үткәч, хәрби академия бетереп, полковник булды.) Тирә-як авыллардан, чит районнардан укырга килгәннәр арасында ияләшә алмыйча йөрим. Туйкә мәктәбеннән беренчеләр рәтендә укып кил дә, монда буталып, кикригең шиңеп калсын әле... Җитмәсә, холкым да җайлы гына аралашучан түгел. Тулай торакта яшәсәң бер хәл иде. Салиха түтәй мине фатирда тота. Бер ай укыгач, мондагы кырыс шартларга түзә алмыйча, чирек беткәндә, барыбер куылачагын сизенеп, дустыбыз Зөфәр мәктәпне ташлап китте. Бөгелмәгә барып, шофёрлар курсына укырга керде. Без, авылдашлар, дүртәү калдык: Фаварис, Әхсән, мин, мәктәпнең иң чибәр кызы - Гөлсиринә... Коры көздә велосипед белән авылга кайтып йөрибез. Велосипедларны Салиха түтәйнең һәрчак ишеге ачык торган таш сараена куеп торабыз. Укулар сәгать көндезге бердән кичке җидегә кадәр дәвам итә. Шуннан соң инде, егерме ике тиенлек батонны күши-күши, авылга кайтып китәбез. Төн караңгы. Асфальт тар. (Ничек бәреп китмәгән машиналар, хәзер дә искә төшсә дертләп куям.) Арттан машина фарасы яктыртканда, күләгәләребез, биниһая озынаеп, әллә кай еракларга сузыла. Машина якынайган саен, күләгәң, кыскара-кыскара, үзеңә таба килә дә, машина яннан үтеп киткәндә, кинәт өскә сикерә шикелле. Сигез чакрым араны көн дә шулай үтеп, клубка кайтып төшәбез. Мин кызларны биетерлек кенә хромка тарткан булам. Октябрь бәйрәме алдыннан мәктәп балалары катнашында көндез концерт булды. Шунда мин, берберсен бүлеп, шигырь сөйләп торган ике кызга игътибар иттем. Дөресрәге, берсеннән һич күземне ала алмыйм. Кызыл галстуктан, чәчендә ак бантик, ак челтәр якалы, көрән күлмәктән. - Ничәнче класслар? - дип сорыйм Фаваристан. - Җиденчедә укыйлар, Туйкәдә. - Әнә уң яктагысын карап кал. Үсеп җиткәч, ул минеке булачак. Концерт беткәч, халык таралышып бетә язганда, теге ике кыз да җитәкләшеп чыгып килә. Юлларына аркылы бастым да: - Исемең ничек? - дип, бая күңелемә хуш килгәненең кулыннан тотып алдым. - Фәния, - диде ул, кара керфекләре арасына күзен яшереп. - Тизрәк үсеп җит. Мин көтәм, бүтән бер кызга да карамыйча... Фәния, пионер галстугын төзәтеп, миңа зур күзләре белән шундый гаҗәпләнеп, аптырап карады ки, мин уңайсызланып калдым. Күңелем дерт итеп куйды. Бу бит умартачы Солтан абзый кызы, бу бит Талиянең сеңлесе булып чыга. Малай чагымда хәтерлим әле, Талия, Азнакай мәктәбеннән җәяү кайтышлый, безнең урамнан үтә иде. Кулына кыр чәчәкләре тоткан. Нәкъ менә шушындый: ак челтәр якалы күлмәктән, ике толымы очында - бантик. Мин урам читеннән аңа сокланып карап бара идем. Ә беркөнне... егетенең велосипедына утырып кайтканда, асфальтта машина бәреп киткән. Мин, үлемнең барлыгына ышана алмыйча, югары очка мендем, Солтан абзыйларның чирәмле ишегалдына халык җыелган иде. Талияне мәңгелеккә озатырга. Менә бит нинди кабатлану! Еллар аша Талиянең чагылышы минем каршымда басып тора. Дөресе, кулын тартып алып, тизрәк китәргә ашыга. Күзләрендә - олылар күрмәсен дигән курку. Шуннан соң мин, аны Туйкә мәктәбенә тезелеп баручы укучылар арасында сирәк кенә күреп, велосипедымны туктатам да: - Кайчан үсеп җитәсең инде? - дип, теге сорауны кабатлыйм. Ул исә өнәп бетерми шикелле, бервакыт салкын тавыш белән генә: - Үскән кадәресе үземә җиткән, - диде. Укулар бара. Яңа ел алдыннан, чирек тәмамланганда, кемнәрнең төшеп каласы шәйләнә башлады. Шулар җөмләсендә мин дә... Бер караганда шома гына бара кебек. Рус теле укытучысының: - Сезнең класста рәсем ясый белүче бармы? - дигән соравыннан соң башланды хәлләр. Ике көндә, бик тырышып, рус теленә багышланган газетаны бизәп ташладым. Буа ерылды, география фәненә, химиягә, тарихка багышлап та ярты елга бер газета чыгарырга кирәк икән бит. Укытучылар, хәзер инде каршы очраганда, мине шәүлә итеп, үтәли ерып чыгып китмиләр, күрәләр, искәрәләр. Яуладым мин боларның күңелен. Журналда билгеләр дә йолкыш хәлендә түгел, кукраеп күренә башлады. Тик менә физикадан гына алдырып булмый. Туйкә мәктәбендә төрле приборларның эчен актарып, рәсемен тактага ясап, гел "биш"легә укып килгән малай, әллә нинди сукыр сан-хәрефләр тезелгән чытырманлы формулалардан гаҗиз булып, чарасыз калды. Моны ярату да, аңлау да мөмкин түгел иде. - Дүртенче "ике"лене куям, Галиев! - дип кисәтү ясады кутырлы ирененнән елмаю качкан Ләмига апа. Декабрь ае кереп килә дигәндә бит бу, чирек тәмамланырга бер ай калганда... Шулчаклы "ике"ле өерен төзәтеп бетерергә ничек көч җитсен. Мондый чакта тракторист Җәүдәт абзый: "Сливай воду!" - дияр иде. "Эштән туктыйбыз, трактор моторындагы суын агызырга кирәк, юкса төнлә суык төшеп бозланыр да моторны ярыр", - дигән сүзе инде бу. Юк, язмыш мине болай гына тибәрә алмый, нидер булыр, дип эчтән генә өметне кашып, берәр чара көтеп йөри торгач, беркөнне нур кунды ла төмсә болытка, яктырып китте дөньялар... Ләмига апаның: - Классыгызда рәсем ясаучы бармы? - дип соравы минем өчен котылу догасы булып яңгырады. Физикага багышланган газетаны да, дәрестән соң калып, гөр килеп эшләдек. Ләмига апа якыннан алай ук усал түгел икән. Кутырлы ирененә елмаю да куна, җылы гына сөйләшә дә. Тырышып та куйдым соң бу юлы. Төсләрне соң балкышынача коендырып бизәдем. Ләмига апа газетадан бик канәгать калды. Шуннан соң инде журналдагы "ике"леләр пошаманга төште, китте тешләнгән крендель кебек "өч"леләр, әйләндерелгән урындык сыман "дүрт"леләр, хәтта бер "биш"ле дә симез корсагын күрсәтеп алды. Ләмига апа да ягымлыланып китте, иренендәге кутырлар да күренми башлады шикелле. Юк, Ләмига апаның миңа карата йомшавын тою уңайсыз иде миңа... Җим көткән кош баласы кебек, авыз ачып тормыйча, ныклап әзерләнеп килә башладым, партадашым Марат та ярдәмгә тартылды. Уңайга сыйпау ярамый мине, каршылык кирәк, каршылык ныгыта кешене! Көтмәгәндә, буранлы бер төндә, йокларга җыенып йөргәндә, Салиха түтәйләргә Туйкин ага килеп керде. - Киен әйдә, киттек газета чыгарырга! Мин бер карусыз аңа ияреп чыгып киттем. Өе тыкрыктан кереп, якында гына икән. Кызы (миннән берме-икеме яшькә кечерәк булыр) чәй әзерләп көтеп торган. Тиз генә чәйләп алдык та, тар бүлмәгә кереп, эшкә тотындык. Туйкин ага ике ватман кәгазен ябыштырып, әзерләп куйган. Төсле карандашлар, акварель буяулар - ни кирәк - барысы да әзер. Вакыт-вакыт Туйкин ага кызын чакыртып ала, безнең янда булашырлык берәр йомыш кушкан була. Төнге бергә кадәр шулай мәрәкә килдек. "Иртәгә дә калсын", - дип, Туйкин ага эшебезне туктатты, мине Салиха түтәйнең капкасына чаклы озата килде. Икенче көнне Туйкин агаларга иртәрәк бардым. "Бүген эшне бетермичә кайту юк!" - дип каршы алды ул. Өендә ул мәктәптәге сыман шәрран ярып сөйләшми, чүәк кигән тыныч өй картына әйләнә. Шкафларда - шыгрым китап. Минем бу кадәр дә күп китаплы өйне күргәнем юк иде әле. Өр-яңа Коръән дә бар хәтта. Коръән бит, гадәттә, тышы искереп, купшаклап беткән, саргайган битләре коелып торган, чит-читләре вакыт тарафыннан кимерелгән була. Шул кадимилеге белән серледер дә ул. Ә монда... кул белән тотарга уңайсыз... Мин, Туйкин ага кычкырып җибәрмәсен тагы дип, сак кына үреләм, ә ул минем кул хәрәкәтенә хәерхаһлы булган шикелле ым кагып тора. Менә бит ничек, дөньяда яңа Коръән дә була икән. Минем гаҗәпләнеп бу изге китапны каравымны үзенчә юрап, Туйкин ага: - Хаҗдан алып кайттым мин аны, - диде. Бу сүзе мине тагын аптырашка калдырды. - Хаҗга революциягә кадәр генә барганнар түгелме соң? - Совет заманында да баручылар бар. Сирәк кенә... Мин Туйкин аганы атеист дип йөрткәннәрен, халык каршында Коръән сүрәләрендәге хаталар турында клубларда лекцияләр сөйли икән, дип ишеткәнем бар иде, әмма бер дә үземә тыңларга туры килмәде. - Сез Коръәннең гарәпчәсен укый беләсезме? - дип соравыма ул тыныч кына: - Беләм, - диде. Минем кулдан китапны алып, бер битен ачты да гарәпчә моңлы итеп сузып укып җибәрде. Аннары шуны татарчага тәрҗемә итте. Минем җилсу акылга болай ук тирән керү кирәк түгел иде... Әмма Туйкин ага бу темадан китәргә ашыкмады. - Минем халыкка укыган лекцияләрне тыңлаганыгыз булмадымы? - Коръән сүрәләрендәге ялгышларны фаш итүегез турындамы? Кинәт, калкынып, Туйкин ага ишекле-түрле йөри башлады. Тавышына гадәттәге ачылыгы кайтты: - Кем әйтте сезгә, фаш итте дип? - Халык әйтә. - Нинди "халык", кая ул халык?! - дип, Туйкин ага, кызып китеп, йодрыгы белән өстәлгә сукты. Ул арада кызы йөгереп кереп, әтисенең иңеннән кочып тынычландыра башлады. Әмма Туйкин аганың күзләре зәһәр очкынланып, иреннәре бөрешеп килде. Ниндидер бик тирәнгә күмгән фикерен әйтергә тели, әмма әйтергә ярамаганын акылы исенә төшереп, аны тыя иде сыман. - Дин бит ул... Дин ул! - дип, тавышын күтәреп, бармагын күк тарафына чөеп әйтә башлаган сүзен кинәт икенчегә борды. - Халык бит ул син сөйләгәнне йөрәге белән тыңлый белми, күзгә карап тыңлаган кебек утыра, ә башында печән-утын әзерләү кайгысы, акча җитмәү, бәрәңге алу, баланы мәктәпкә әзерләү... Мең-мең борчуы аша ул иң очраклы бер фикерне йотып җибәрә дә шуны кайнатып чыгара... Сүрәләрдә хата түгел, ә чагышмау хакында сүз бара. Мин шуны искәртеп, халыкның игътибарын Коръәнгә юнәлтергә телим түгелме? Ә сез хата дисез! Башыгыз яшь әле. Аңларсыз бер, әмма ул чакта мин булмам... Бит арасына кәгазьләр кыстырган бу Коръәнне ул вакытлыча гына шкафка куеп торган, ахрысы, менә хәзер ниндидер мәчет манаралары төшерелгән юка, бәрхет келәмгә төреп, ул аны сандыгына салып куйды. (Мәккә мәчете төшерелгән намазлык икәнен мин бик күп еллардан соң гына аңладым.) Математиканы су урынына эчә торган картыбыз бүген минем өчен бөтенләй яңа яктан ачылды, бәлки, яңа яктан ябылгандыр... Ул япкан ишекнең тоткасы минем буй җитәрлек түгел иде шул... Ул төндә, газета эшен тәмамлап, төнге икедә генә кайтып киттем. Бу юлы да Туйкин ага мине озатмакчы иде дә, мин, ук кебек очып кайтып җитәм, дип, буранлы төнгә кереп күмелдем. Мине үзебезнең класс газетасына да рәссам итеп билгеләделәр. Яңа ел газетасына мин зур итеп, һәрбер ярусындагы бизәлешләрне, хәтта күп сурәтләрдә күзгә ташланмаган аюларын да төшереп калдырмыйча, кечкенә бизәкләренә кадәр бөртекләп, биш көн буена Мәскәү Кремле рәсемен ясадым. Мәктәп буенча конкурста ул беренче урынны яулады. Рәхмәт укытучым Рафика апага. Рәсем ясау теләгемне ул ныгытты. Ул һәр ясаганымны күзәтеп, киңәшле сүзен әйтеп торды. "Хәтта төрмәдә дә бу һөнәрне белгән кеше югалмый", - диде. Беркөнне укудан кайтып керәм, Салиха түтәй, тәрәзә катына басып, тышка карап тора, борылды да мине күргән дә, күрмәгән дә шикелле. Күз төпләре кызарган. Мин "Ни булды?" дип сорарга куркам. Билгесезлек тагын да яманрак. Салиха түтәй, авыр гына кузгалып, кече яктан кара сумка тотып чыгып, минем алга куйды: - Алып бар бүлнискә. Тәмәке сорады, өзлексез тарта, - дип, ул яулык чите белән күзен каплап елый башлады. Беренче тапкыр мондый хәлдә күрәм Салиха түтәйне. - Ни булды?! - дип гасабиланып соравыма ул карлыккан тавыш белән: - Әтиең кулын өздергән бит... Шул... каһәр суккан пычкысында инде... - диде. Мин "лып" итеп урындыкка утырдым. - Дүрт бармагын да өздергән, - диде Салиха түтәй. - Бар, янына барып кайт. Сумканы онытма! Әти йөри дә алмыйдыр кебек тоелган иде миңа, палатадан үз аягы белән чыкты. Сул кулы калын итеп бинт белән бәйләнгән. Йөзе суырылып калган. Бакчага чыгып утыргач, ул тәмәке чыгарды, шырпы кабын утыргычка куеп, кабызырга азаплана башлагач, мин, алып, тәмәке очына ут элдердем. Әллә ничек комсызланып суыра, минем күп итеп тәмәке алып килүемне белгәч сөенгән сыман булды. - Тәмәке авыртуны баса, - диде, акланган сыман итеп. Сизеп торам: ярасы авырта, әмма сиздермәскә тырыша. Бармак төпләре исән калган булган да бит, табиблар төптән үк кисәргә мәҗбүр булганнар. Шунсыз уч төбенең дә, кул аркасының да тиресен тарттырып китереп, яраны каплап, тегеп булмый икән. - Гәрбил такта кысылды да... Үрелеп алыйм дигәндә... Пычкы суырып китерә бит ул, кыеп алганын сизми дә калдым. Бармаклар, кәлтә кебек, җирдә сикерешеп яталар. Бармакның да җаны тиз генә чыкмый икән, - дип, әти сүнеп барган папирос утын яңага күчереп өлгерде. Әтине ничек юатырга да белмим. Әни дә монда икән. Сөт-катык алырга дип, хастаханәдән кибеткә чыккан булган. Аның да яңгыравык тавышы сүнеп калган. Ярым пышылдап сөйләшә. Күздән яшь бәрә дә чыга, әти-әнигә күрсәтмим дип иеләм дә ботинка бавын чишеп бәйлим, иеләм дә ботинка бавына тотынам. Кайгы-бәла артында һәрвакыт кире кайтарып булмый торган үкенеч, сызлану ята. Аңа бернинди дәва да юк. Сулагай иде бит ул. Эшкә иң алдан сузыла торган кулындагы әллә нинди хикмәтле әйберләр ясый торган, оста, зиһенле бармакларын харап иткән. Мин бәләкәй чакта урманнан утын төяп кайтып барганыбызны хәтерлим. Атны туктатып, юл читеннән кура-көпшәләр кисеп алды да, үткен пәкесе белән үзе генә белгәнчә үлчәп, тишекләр уеп, курай ясады. Әле генә каралҗым булып юл читендә утырган курадан шундый да моң агылсын әле - могҗиза бит бу! Әтинең шундый оста итеп, курайны моңлы сыздыртуына минем исем китте. Рәзинә апа да: "Мин бәләкәй чакта... атта барганда, юл буе курайда уйнап барды", - дип сөйләгәне бар. Менә шулар хәзер "кылт" итеп исемә төште. Күпме еллар үткәч, тагын бер генә уйнап күрсәт әле, әти, дип, нишләп бер дә сорамадым икән, дип үземне битәрлим. Хәзер инде менә сорасаң да юк, курай уйныйсы бармаклары... юк, ышанасы килми... Бәләкәй чагымда нинди генә уенчыклар ясамады ул миңа. Хәтта авыл өстеннән оча торганына охшатып, яшел аэроплан ясап бирде. Ике канатлы, канат арасында тартылган тимерчыбыкларына кадәр бар иде. Җилгә каршы тотсаң, пропеллеры чөрелдәп әйләнә. Аннары, төрле калынлыктагы җиз чыбыклар тарттырып, мандолина ясады. Үзе кылларын чиртеп, "Әпипә"не уйнап та күрсәткән иде. Авылга кайткач, әтинең эш коралларын алып карадым. Сул кулының бармак эзләрен хәтерлидер болар. Яңадан тотына алмас микәнни? Күзгә яшь килә. Сугымга әзерләнгәндә, елкылдап торган пычакларын кыныларыннан алып, тезеп куя иде. Бер кырыйда - игәүләре. "Бусы - алмаз кайрак, - дигән була ул. Вак-вак ташлары җем-җем итеп торган кайрак, чынлап та, затлы токымнандыр. - Бусы - имән кайрак. Имән тамыры сазлыкта, кырык ел буе һава кермичә су төбендә ятса, чын тимергә әйләнә, менә кара, чыңлап торамы?.." Мин, чынлап та, тимергә әйләнгән, агач җепселләре ачык күренеп торган кайракның авырлыгына, катылыгына хәйран калып, учымда әвәрә китерәм. Әти пычакларны үзенә бер көйгә җырлатып иги, чарлый, кайрый - мәш килә. Шулкадәр тәм белән бирелеп эшли, сабыйларча, тел очы иреннәре арасына кысылып калган. Аннары... пычакларны тезеп куя да бермәл сокланып карап тора, әллә инде әфсен өреп, нидер пышылдый, гүя коралларның эчтә уянып үрсәләнгән җанын тынычландыра... Аннары... аелыннан чөйгә эленгән озын каешны сузып тота да пычакның әле бер ягын, әле икенче ягын әйләндереп, шундый бер җитезлек белән ышкып-ышкып ала. Ялык-йолык иткән пычак йөзеннән чагылган лампа яктысы әтинең күзләрендә хәтәр очкыннар булып җемелди. Бу мизгелдә минем әти - салкын коралның кодрәтен тойган мәҗүси, кыргый җәнлек эзенә төшкән аучы, иртәгә хәрби сәфәргә кузгаласы яугир... Юк, бу турыда ул үзе белми-уйламый да, мин дә аны читтән күзәтеп, хыялга гына биреләм. Пычак йөзендә уйнаклап алган ялкын шәүләсендә ата-бабамнарның ерак гасырларда айкаган кылычындагы елдырым-яшен кайтавазын тойгандай булам. Элеккеге дәверләрдә коралны сәнгатьле итеп ясау бер хәл, аны сурәтләгәндә дә, никадәр матурлыкка ирешкәннәр: "Ут елдырым-яшен таш - чын булаттан корычы, аждаһадай сулаган ул кылычның сулышы". Гаҗәп бит: сулышы... дигәннәр. Чынлап та, мин әтинең тетрәп яткан саллы пычакларына орынырга куркам, аларның салкын сулышын тойгандай була идем. Миңа иң ошаганы - әтинең баш бармак бите белән, арфа кылын чирткән кебек итеп, пычак йөзенең үткенлеген сынавы, аннары пычакларның кайсын күн, кайсын киндердән эшләнгән кынысына тыгып, яшереп куюы иде. Бу күренеш инде бүтән мәңге кабатланмас микәнни? Моның белән килешәсе килми, шуңа күрә үҗәт акылым белән әлеге кадерле чорны алдагыга күчереп, кабат-кабат алдану рәхәтен кичерәм сыман. Ярасы төзәлеп, җөе йомылып беткәч, әти, сул кулына кияргә дип, махсус бау ясады. Әйбер тотарга иткәндә, шул бауга кыстырып тота. "Ярый әле, баш бармагым исән, үзе бер бәхет бит ул", - дип куя. (Аннан соң да җиде ел эшләде, табибларга бер дә күренмәде, инвалидлык алмады.) Язның матур бер көнендә асфальт юлдан, күләгәм белән узышып, велосипедта авылга кайтып барам. Руль, минем ихтыярга буйсынмыйча, үзеннән-үзе Туйкә ягына борылды бит. "Нигә?" дип сорау бирмә, күңел! Беләсең, сизәсең бит. Бар да әйбәт бу дөньяда, әмма нидер җитми. Күбәләккә күбәләк кушыла, болытка - болыт, җилгә - җил. Дөньяда бөтен җанлы-җансыз ияләр үзенең парын эзли. Кызыл галстуклы кызый, нигә син болай әкрен үсәсең? Кайчан соң ул галстугыңны яшьлек учагыннан өзеп алган ялкын итеп җилгә очырырбыз икән... Менә ул мәктәпнең яшел чирәмле олы мәйданга тиң ишегалды. Мин килеп туктауга, тәнәфескә чакырып, таныш кыңгырау тавышы яңгырады. Тәрәзәләр аша күрәм: класс ишекләре ачылды, бераздан тышкы ишектән дә без былтыр үз урыныбызга калдырган сигезенче класс малайлары ташып чыкты. Мине урап алдылар. Китте күрешү, бер-беребезне бүлдереп сөйләшү. Минем күз карашы тәрәзә ягын сиздермичә генә өтеп ала. Күренерме-күренмәсме? Әгәр күренми, күрми икән, димәк, үсмәс һәм үсмәячәк тә! Гасабиланып кысылган йодрыгым үзеннән-үзе языла: әнә бит ул - Фәния үзе! Тәрәзәдән минем якка карап тора. Сиздермә, күрмәмешкә салыш. Озын тәнәфес беткәнче, ул бер урында басып, шулай карап торды. Димәк... Дәшмә, сүзләр көчсез монда... Эчтән күңелне бәхет шакый. Нинди капкалар да тардыр бу бәхеткә. Зәңгәр рамлы тәрәзә уемында тере рәсем - кызыл галстуклы кызый. Межа буйлап авылга очып кына кайтам. Ачык зәңгәр күктә - уйдык-уйдык болытлар. Кояш болытлар белән качышлы уйный. Чәчне йомшак кына җил сыйпап ала. Юл да кәефле, шундый тигез, дыңгылдыкларын, чокыр-чакырларын каядыр җыештырып куйган. Кече капканы алгы көпчәк белән бәрдереп кенә ачып, ишегалдына кайтып керәм, велосипедны чирәмгә яткырып куям да, өйалдына кереп, чиләктән чүмеч белән чумырып алып, йотлыгып салкын су эчәм. Шулчак әни килеп чыга: - Кайнар чәй эчәргә кер, улым, - ди. Нинди чәй ди, күңел ташына салкын су чыжылдап төшә монда. Җанны кая куярга белмичә, ишегалдын бер итеп, арлы-бирле йөренәм. Бакчага кереп чыгам. Аякка уралган песине сыйпап алам, ул, рәхәт мырылдап, дүрт санын дүрт якка таратып, иркенләп үзен сөйдерергә әзерләнә. Юк, минем вакыт юк, мин киләчәгемә ашкынам. Анда кызыл галстугын чишеп салып, кулына тоткан кыз миңа кул болгый. Күңелдә бәхет бөресе ачыла бара, ачыла бара, зурая, киерелә, кабара - мин бу шаукымны җанга-тәнгә сыйдыра алмыйм бит! Рәхәт шашкынлы бу хиснең олылыгы мине тынсыз калдырып, кысып ала да... кыргый тавыш белән кычкырып, үзүземнән ыргытылырга теләгәндәй сикереп куям, йодрыгымны сузып, күк гөмбәзенә бәреп алам. Шул мизгелдә рәхәт бушану, илаһи бер очкынның таралуын сизәм. Артымда әнинең тавышы ишетелә. Күзәтеп торган икән: - Алай итмә, улым. Белмәгән кеше "җүләр икән бу" дип уйлар. Үзалдыңа кычкырып, тәккә сикерәләр диме. Миңа оят булып китә. Дөньяда берүзем генә калган кебек онытылганмын. Тел төбеннән, эчтән елмаюыннан сизеп торам: битәрләп тә, шикләнеп тә әйтми әни. "Күңелең саф чакта, тәнең җиңел чакта баш очындагы бәхетне сикереп ал, еллар йөге иңеңә басып авырайткач, болай сикерә алмассың. Мондый мәл бер генә була. Үкенечкә калмасын" дигән ишарә ясагандыр ул... Унынчы класстан соң җәйге каникулда ныклап бер эшләп алырга булдым. Унберенче класска бу киемнәр белән барып булмас, яңартырга кирәк. Әзме-күпме тәҗрибәм бар. Бәләкәй чактан ук әтинең тракторына, комбайнына утырып, бөтен кырларны гизеп чыкканмын. Соңгы елларда каникул вакытларында, урак уруда, чәчүдә, тырмалауда "белем"не ныгыттым. ДТ-74 тракторын йөртергә өйрәндем. Мине сабанчы (прицепщик) итеп иң шәп тракторчы Җәүдәт абыйга беркеттеләр. Шундый да ипле, сабыр кеше булыр икән. Сөйләшүе дә тыныч-әкрен, сүзләрне сузып, тел өстендә тәмен суырып тоткан кебек, ашыкмыйча сөйли. Иң мөһиме, эш рәтен белә. "Умырабыз болай булгач акчаны!" - дип, эчтән сөенеп куйдым мин. Бервакыт Чалтаймас кырына, Кара куак дигән шомлы урман янәшәсендәге кырга күчендек. Сутка куабыз. Көннән төнгә яисә төннән көндезге сменага күчкәндә "сутка куу", ягъни тәүлек буе тоташ эшләргә мәҗбүрсең. Мондый чакта өйдән ашарга дүрт йомырка, ярты шишара ипи, ике шешә чәй, аның янына берничә шакмак шикәр аласың. Төнге сменада кайсы вакытта йоклап алу файдалы икәнен Җәүдәт абый төшендереп бирде. Иртән сәгать дүрттән алтыга кадәр йокының иң симез чагы була икән. Нәкъ шул вакытта җелеген суырып калсаң, көне буена башың саф, күңелең көр була, имеш. Чынлап та, шулай икәненә мин саламга төренеп, өскә күк гөмбәзен ябынып йоклап алгач төшендем. Кара куак кырына барып җиткәч, ул, тракторын җир башында туктатып, мине урман янәшәсендәге юлга алып чыкты. Барабыз җәяү. Бер урында юл чокырга төшеп ала. Нишләптер, нәкъ юл уртасында тирескә әйләнеп беткән иске печән өеме ята. Кара чүпрәк кисәкләре дә күренә. Җәүдәт абый шул турыда туктап, башын иеп торды да: - Бергә укыган идек трактористлыкка, - диде. - Чалтаймас егете иде. Менә шушында узган ел янып үлде... Мин шунда гына аңлап алдым. Менә ни өчен юлның бу төшен үлән баскан, икенче яктанрак юл сапканнар икән бит... Кабинасыз гына "Беларусь" тракторында печән төягән арба тагып кайтып килгәндә... тизлеге хәйран булган, ахрысы, чокыр төбеннән күтәрелә башлауга, тракторы артка чүмәлеп киткән дә егетне арба белән печән арасына китереп кыскан. Печәнгә ут капкан. Акырып янып үлгән, бичара. Миңа бу шулкадәр тәэсир итте, кабат-кабат бу фаҗигане күз алдына китереп, үз тәнемнән сызылып узган кебек, тетрәнү кичердем. Тракторны, сабанны көйләп-майлап, яңа җирнең фатихасын алганда, болытлы август төне өстебезгә убылып кына төште. Шундый караңгы. Кара куакның төне урманнан ишелеп чыга, шуңа күрә дә шомлы була диләр иде, дөрес икән. Менә хәзер безгә кырның бу башыннан теге башына чаклы туп-туры итеп загон сызарга, ягъни беренче буразнаны туры итеп салырга кирәк. Соңыннан, сөреп бетергәндә, кыр итәгендә чөй калмавы шуннан тора. Фараларын яндырган трактор каршыннан мин, салам күбәсе кочаклап, алга таба киттем. Егерме адымнар китүгә, фара яктысының көче бетте, кырт киселеп, төн караңгылыгы башланды. Тома караңгылык ягына чыгарга аяклар тартмый гына бит, иелдем дә ут төрттем күбәгә. Караңгылык алгарак чигенде. Ул арада трактор кузгалды, минем утлы күбәгә таба үкереп килә. Тиз генә мин арырак китеп, тагын бер күбәгә ут салдым. Тагын, тагын шулай, бераз атлыйм да караңгылык чигенә җиткәч, күбәгә ут төртәм. Җитмәсә... янган егет гәүдәсе күз алдымнан чагылып ала, ул төш якында гына, кара-кучкыл урман шәүләсе эргәсендә генә... Трактор камыллы җиргә тезелеп киткән ут эченнән килә. Утлы күбәләр ике гусеница арасында, тракторның мазутлы корсагы астында кала бит! Тракторын туктатып, гусеницага чыгып баскан Җәүдәт абый кычкыра: - Алгарак китеп як! Тракторны яндырасың бит! - дип, читкә алмыйча, һаман утлы күбәләр өстеннән килә. Юк, булмый, янсаң да, еласаң да булмый, яктыдан караңгыга чыгарга һич кенә дә батырлыгым җитми. Үземне ничек мәҗбүр итәргә, ничек чыбыркыларга да белмим. "Җебегән тәре!" - дип сүгәсүгә, елый-елый кибәннәргә туктаусыз ут төртеп барам. Шулай итеп, кыр башына җитеп аудым. Күз яше аша трактор факелга әйләнгән кебек күренә. Мин куркып сикереп торам. Юк, исән, исән! Әнә ул, утлы яланны таптап, еш-еш сулу алган, әсәренгән айгыр кебек, кыр башына җитеп туктады. Берәү булса, сикереп төшеп, мине әйләндереп җибәрер иде, ә бу Җәүдәт абый шул, кабинадан төшеп, артка борылып карады да: - Күрдеңме, ыжламый да чыкты ут эченнән, - диде. Бүтәннәрнеке кебек мазутка баткан түшле булса, дөртләп кабына иде бит... Минем курыкканлыгымны искәрмәскә тырышты, рәхмәт аңа. Кара куак, төн ишелгән кыр, утлы күбәләр... Сез минем хәтергә гомер буе очкын салгалап торырсыз, мөгаен... Август азагында миңа кырык биш сум акча түләделәр. Җәүдәт абыйның да акчасын кискәннәр. "Син колхоз рәисеннән күбрәк хезмәт хакы алырга тиеш түгелсең", - дигәннәр. Нишләргә була бу акча белән? Миңа бит киенергә кирәк... Киттем Бөгелмәгә. Кибетләргә керәм - минем акча күләменнән чыгып караганда, бар да кыйммәт. Илдә химия шаукымы баш калкытып килгән заман бит ул. Имеш, нефтьтән, газдан бөтен нәрсәне ясап була. Эленеп торган кием-салымнарны карыйм: шыкырдап торалар, ялтырыйлар, төсләре гадәттән тыш җете, исемнәре ят: нейлон, кримплен, джерсилар... Кыйбат булуга карамастан, халык шуларга ташлана. Барып керәм бәяләре төшерелгән магазинга. Йөз егерме тәңкәлек драп пәлтә егерме ике сум тора. Килеп тотынам - кулга рәхәт, табигый икәне сизелеп тора. Киеп карыйм - бераз озынрак. Кыскарттыру - безнең эш. Сугып кына алдым мин моны. Шул ук кибеттән йон тукымадан тегелгән чалбар, күн табанлы ботинка һәм ике сум илле тиенгә шакмаклы кепка алдым. Шулай итеп, кырык биш тәңкәгә баштанаяк киенеп чыктым мин. Химиядән артта калган, натуральный әйбер кия бу, дип көлсә көлсеннәр! Шулай да... рәнҗүем калды. Тәүлекләр буе тузан эчеп алган акча күз ачып йомган арада бетте. Автобуста кайтып килгәндә, үзебезнең урман-кырларга карагач, үпкәләвем тагын да көчәйде: "Бүтән беркайчан да бу кырларга кайтып, тир түкмәм инде мин, беркайчан да!" - дип, үз-үземә, тешне кысып, сүз бирдем. Мине бүтән дөньялар көтә. Анда китеп бер иркенәйдемме - мин инде монда кайтып, туган җир читлегенә сыеп керә алмам. Нинди дөньялар көтә - мин аны тоям, сизәм, чамалыйм, әмма күз алдыма китерә генә алмыйм әлегә... Шулай итеп, унберенче класска энәдән-җептән киенеп килдем. Укулар башланды. Минем сумка елдагыча - коймак калынлыгы гына. Бәлки, быел ныклап "биш"легә генә укып күрсәтергәдер. Хыялланма, егетем. Быел да узган елдагыча булачак. Китапның һәр хәрефен ятлап алган белемнең ябагасы бик тиз коела. Син һәр фәннең ныклы үзәген тешләп өзеп ал. Син - уртача укучы. Әнә бит быел да расписание язылган турдан чирканып узып киттең. Чөнки син, дәрестән чыгарга кыңгырау булгач кына, алдагы дәреснең нинди буласын күршеңнән сорыйсың. Сиңа шулай, секунды җиткәч кенә, белү кызык. Берничә минут эчендә, башыңда давыл кубарып, миеңдәге сырларны кыймылдатып аласың. Узган дәрестә сөйләгәннәре (тарих, әдәбият, җәмгыять фәне кебекләр): һәр фикере, тавыш тембры, нәрсәгә басым ясап әйтүләренә кадәр хәтереңә уелып калган була. Шуңа күрә дәреслеккә йөгертеп карап алу җитә. Ә инде алгебра, физика, химия кебек каһәрле мәсьәлә чишүгә корылганнары... Марат аларны өендә "хәл итеп" килгән була, сиңа күчереп аласы гына кала. Шулай... Укулар бара. Әдәби китапларны бер-бер артлы "эчеп" кенә торам. Каядыр алгысыну җанга һич тынгы бирми. Әллә нинди, томанлы фикерләр күңел ишекләрен кага, кайсы ишекне ачып, аларны ничек азат итәргә белмим. Их, янда бер акыл иясе булсын иде дә ачып җибәрсен иде томан пәрдәләрен. Туйкә мәктәбендә сигезенчене тәмамлар алдыннан, Рафика апа, безне җыеп, "Кем киләчәктә кем була?" дигән сөйләшү оештырган иде. Минем хакта ул: "Киләчәктә ачышлар ясаячак", - диде. Без, әлбәттә, көлешеп куйдык. Ә укытучыбыз бу сүзе белән минем уй-гамемә тын гына пыскып яткан кисәү салды. Вакыт-вакыт ул кисәү эчендә йокымсыраган ут кабынып ала, мине алгысыта, җылыта, төшенкелеккә бирелгәндә, күләгә төшкән күңелемне нәни генә өмет уты сирпеп яктырта иде... Әйе, белмәвен белмәгәннәр һәрчак алга чыгарга, ә белмәвен белгәннәр белемгә омтыла... Декабрьнең хәтергә ак карлар ияртеп керәсе сигезенче көне. Авылга төрле тарафтан ялга кайтып, клубта җыелыштык. Күкнең кайсы катларыннан ният кылынды микән безне кара-каршы китерергә? Көтмәгәндә, Фәния белән йөзгә-йөз очраштык. Сүзсез карашып торабыз. Хисләрен сиздермәү табигыйлеге аңа тумыштан бирелгәнлеген мин бит әле белмим, "Кайчан үсәсең инде?", "Пионер галстугыңны кайчан саласың?" дигән сүзләр белән элеккечә шаярта да алмыйм. Аның тугызынчы класска, Азнакайның рус мәктәбенә укырга керүен ишеткән идем. Каядыр бүтән дөньяларга китәргә хыяллана, ахрысы, мин аның белән янәшә баралмам, юкка өметеңне сузма дигән бер икеләнү-кисәтү дә мине чарасыз калдырган иде. Каядыр, үзем генә белгән күңел утравында матур бер үкенеч булып сызылып калыр сыман иде. Менә бит бүген ул җиргә төшкән! Бер җепкә тезелеп, карлар яуган тын төндә ул минем каршыга, мин аның каршына килеп тукталганбыз. "Исәнме" дигән гади сүз дә гади түгел бу очракта. Ул елмая. Зур кара күзләрендә тыенкы очкын кабынам дигәндә, куе керфекләр күләгәсе аны яшереп өлгерә. Билгесезлек сүрүе эчендә нинди җан тибә, нинди сер яшеренә, нинди тойгылар талпына - моны миңа ачарга язганмы? Клубка кергәч, мин аны танцыга чакырам. Ул уңайсызланып елмая: - Аягымда киез итек бит, - ди. - Мин дә тиз генә киез итек киеп килимме соң, икебез дә бертөсле булабыз, - дим. Елмая. Минем "прощай молодость" дигән ботинкаларга карап ала. Әх, өзделәр бит әле ялгана башлаган язмыш җебен. Өлкәннәр әйтмешли, "әргәнче" уйнап арыган икән, хромканы минем кулга китереп тоттырдылар. Кызышып бию башланды. Бармаклар уйный, күзләр үткенләнә, акыл уяу. Күрәм: моңарчы барлыгы гына билгеле булган яңа кош төштемени арабызга - сынап, чукып карыйлар - малайлар әле берсе, әле икенчесе Фәниянең янәшәсенә утырып, сүз катып, ешынып ала. Ә ул тыныч, ипле генә аларны сүз белән "этеп" куя шикелле. Кайтыр якка чыккач, бер төркем булып оешабыз. Бүген Зөфәрләрдә аулак өй бит әле. Фәния "аулак өй" дигән сүздән аптырап, бу нинди искелек калдыгы дигән сыман, куркып кала. - Юк, мин бармыйм! - дип, ишетергә дә теләми. Култыклап алам. Менә хәзер, киреләнеп, мине калдырып китсә... ихтыяр көчен җуйган бер мәмкә булам да калам. - Хәзерге аулак өй бик гади бит ул, өлкәннәр сөйләгәнчә түгел. Әти-әнисе кунакка киткәч, йә малае, йә кызы өйдә хуҗа булып кала. Алар үзләренең дус ишләрен чакыралар. Анда төрле уеннар уйныйлар. Бәлеш пешерәләр, чәй эчәләр. Менә шул. Бик гади бит. "Теләгән парлар куна кала", дисәм, харап итә идем. Бик гади чишелешне шәрехләп биргәч, Фәния карышмый башлады. Үзе дә сизмичә, безгә иярде. Иярмәсә, үзен бала-чагага санарлар дип тә шикләнде бугай. Аулак өйдә бер-ике сәгать утырганнан соң, Фәния колагыма пышылдады: - Китик, уникедән дә соңга калсам, әни үтерә, - диде. Беренче тапкыр чирканчык ала бит әле, ничек кыстыйм. "Китик" дигән сүзе колакта кытыкланып калды. Ул бу сүзне мондагы теләсә кайсыбызга әйтә ала иде бит. Бу очракта миңа, миңа гына төбәп әйтте бит ул аны. Чыксак, дөнья үзгәргән. Кар туктаган. Болытлардан чишенгән күк йөзендә түгелеп калган йолдызлар чекердәшә. Күңел бии. Әллә нинди купшы сүзләр эзләп үрсәләнә дә гап-гади сүзгә килеп абына. Үзеңнән акыллырак, үзеңнән матуррак, үзеңнән батыррак күренәсе килүнең тәүге адымнары. - "Кайчан үсеп җитәсең инде", - дигән сүзең гел колак төбендә яңгырап торды. Төшкә шулай керә идең. "Юк, үсмим, гел шушы килеш калам!" - дип үзсүзлеләнәм. Ә син көләсең генә. "Мин әйткәч үсәсең инде син, артка юл юк", - дисең. "Үсеп җиткәнемне каян белермен", - дим. "Аны мин генә әйтә алам", - дисең. - Сизми дә кала яздым бит, әз генә соңласам, башкалар эләктерә иде үзеңне. - Рус мәктәбендә укый башлагач, бүтән планетага эләккән кебек йөрдем. Укырга авыр. Ташлап китәргәме дигән чакларым да булды. Сентябрьдән бирле ябылып укыдым да укыдым. Күп нәрсәдән куып җитәргә кирәк иде. - Бөтенләйгә югалдың дип уйлаган идем инде. Кар салкыныннан кул кызыша. Фәниянең, бияләен салдырып, кулын тотам. Рәхәт салкын. Кулы учыма кереп йомыла, эри, югала, кан тибешенә күчә. Кулга-кул тотышкач, икебезне бер итеп уйлап барам түгелме... Тәүге янәшәлек кенә бит әле бу. Бәлки, аның сайлаганы бүтәндер?.. Бүген аулак өйдә бит әнә йөзек салыш уенында Ирек тә гел аның янына тартылды, күзендә тояклар уйнатып алды. Бер арада мине алгы якка алып чыгып, юеш ирене арасыннан көнләшүле тынын өреп: "Аны син озатасыңмы?" - диде. Мин күреп алгач кына, күзең ачылды бит, егетем. Моңынчы кайда идең? Аларның үзәк урамда калкып торган йорты турыннан үтеп-сүтеп йөргәндә, бер дә бәхетең абындырмадымыни! Бу сүзләрне тишмичә, уемда гына калдырдым, әлбәттә. Сайлаганы бүтәндәдер, дигән буламмы, юк, егетем, ирәеп, кыланып кына барган буласың бит, бүтәндә була алмый бу төндә! - Сиңа минем дус кызым гашыйк бит. Аның күзенә ничек күренермен. - Кем ул? - Син аны бер аулак өйдә туры килгәч үпкәнсең бит... Мин көлеп куйдым. Яшәү кануны буенча, хәзер аклана башларга, юк, күргәнем дә юк дияргә тиешмен бит инде. Фәния дә әнә беренче ялганымны көтә. - Ничек була микән үбешү дип кенә... Сине күз алдымда тотып. Фәниянең йөзенә рәнҗү төсмере чыкты. Әмма ул үзен тиз кулга алды. Бүген генә, әле генә безнең эзләребез бергә килде. Алда безне моңарчы күрелмәгән таҗлары ачыласы киләчәк көтә, нигә аны безгә кадәрге төннәр белән күләгәләргә... Авыл үзәгенә, Фәнияләр өе турына кайтып җиттек. Кече капканың гадәттән тыш юан капка баганасы күләгәсендә торабыз. Күктә чалкан яткан урак ай да күренде. Авылның күпме гашыйкларына шушындый ялгыз ай, шушындый капка баганасы сиздерми генә көч биреп ышыклаган, кавыштыргандыр, һәм сер иясе булып калгандыр. "Фәния..." - дип пышылдыйм, бу исем уелып йөрәккә языла. Кысып кочаклыйм. Бераз ятсынган, бераз куркынган иреннәрдә самими дәрт тетрәп ала. Төнге күзләр йомыла. Кинәт ул мине читкә этәрә, кыенсынып, йөзен читкә бора. Аркасы белән миңа сыена. Минем бар җиһанга хәбәр саласым килә: "Минемчә бит бу дөнья, мин уйлаганча!" Безнең мәхәббәт беркемнекенә охшамаганча булачак. Без беркемне дә кабатламаячакбыз! Кайчандыр мәктәп тәрәзәсеннән миңа карап торган кызыл галстуклы кызый, ниһаять, син мине куып җиттең, менә без янәшә, шәүләбез дә уртак. Чигенегез, өйләр, киңәегез, урамнар! Безгә ике шаһит җитә: капка баганасы, урак ай... Хушлашыр алдыннан, Фәния кесәсеннән кәгазьгә төрелгән әйбер чыгарып, учыма салды. - Мә, теләсәң нишләт, - диде. - Сүтеп карыйм: таслап төрелгән кызыл галстук! Йөземә тигезеп, иснәп карыйм: аның миңа кадәрге чоры, самими еллар исе килә. - Яндырыйкмы әллә? Юк, галстук үзе дә учак ялкыныннан яралган. Ошый иде ул миңа, муенны җылытып торган өчен генә түгел. Ябылып, укып яткан мәктәп баласының ак чыраен да нурландыра иде бит ул. - Әйдә, икегә бүләбез. Яртысы - синдә, яртысы миндә саклансын. Үткен пәкемне чыгарам. Капка баганасына җәеп куеп, галстукны икегә бүләбез. Икенче көнне мин, уянып, бәхетле хисне тәнгә, җанга, уема сыйдыра алмыйча, баскычка чыгып, карлы таңга сикердем. Гаҗәп: мин яңадан туганмын түгелме! Мин хәзер ялгыз түгел. Уйлансам, уемда - янәшә, җырласам, җырымда - янәшә, күктә, җирдә, төшемдә, өнемдә якыннан якын кешем бар. Язмыш тәлинкәсендә нинди тигезлек. Эчке дөньямның гүя мөкәммәл түгәрәккә әверелүен сизәм. Моңа кадәр минем хисси күңелем ятим булган, нидер мине читләтеп узган. Ялгыз булганмын. Бөтенләй яңа, күрелмәгән халәт минем барлыгымны били; икенче ярымшарымны күпме эзләгәнмен, юксынганмын, көткәнмен ич мин. Хәзер менә һәр уй-фигылем, һәр кылганым, икегә төрләнеп, бер бөтен булачак. Күтәрә алырмынмы бу икең бер булу могҗизасын?! Үземне ипле кысаларга кертеп, тыйнак күренер өчен генә көчемне сарыф итә алу - холкыма ят! Күңелдән бәреп чыккан хисне акыл белән куша алмыйча, үз мин-минлегемнең тоткыны булып калырмын да, үкенечле язмышка юлыкмаммы? Күпме сораулар, еллар боҗрасына кушылып, йөрәкне чорнаячак әле... Безнең күңел сәгате ун ел укуга көйләнгән иде бит. Мәскәүдә утырган кайсы түрәнең юка башына килде икән унберенче классны койрык итеп тагып кую! Янәсе, һөнәргә өйрәтеп чыгаралар. Ә сайлау мөмкинлеге юк. "Киң профильле механизатор" таныклыгын җиде классны бетерер-бетермәсләр дә алып чыга. Син миңа ун класска тиң һөнәрне тәкъдим ит! Юкмы? Алай булгач, бер ел гомер заяга узды дигән сүз. Безнең тракторчылар группасына тегүче һөнәрен алырга теләмәгән берничә кыз да язылды. Арада "Б" классыннан мәктәпнең комсоргы Роза Зәйнуллина (киләчәктә Туфитулова фамилиясе белән танылган журналист булыр) да бар. Без төп бинадан читтәрәк, махсус әзерләнгән класста укыйбыз. Парталар рәте уртада. Ян-якта, артта өелгән тимер-томырның исәбе юк. Моторлар, төрле валлар, подшипниклар - ни генә юк анда. Безне РТСтан килгән инженер укыта. Кыска буйлы. Кечкенә башы, муенны көтеп тормыйча, җилкәдән генә бәреп чыккан. Шуңа күрә ул, як-якка яисә артка караганда, бөтен корпусы белән борыла. Без аңа Чәкүшкә дип исем куштык. Күренеп тора: үзе әйбәт, юаш кеше, әмма аңа укытучы сәләте бирелмәгән. Ә болай үзе техниканы яхшы белә, аңлатуын тәмләткечләр белән кашыкка салып бирә генә белми. Бервакыт мин моны кызык итәргә булдым. Тәнәфестә бер ике тимерне парта астына алып куйдым. Дәрес башланып, Чәкүшкә класска арты белән торып тактага нидер яза башлагач, тимерне алдым да артка томырдым. Китте дөбердәү, китте күкрәү... өемдәге тимерләр гүя бер-берсе белән котырып сугыша, үзара тибешә башлады. Чәкүшкә, борылып, классны күзе белән "эчеп" чыкты да, колак тондыргыч тавыш тынуга: - Кем?! - диде. Тып-тын. Берәү дә дәшми. Чәкүшкә яңадан тактага акбур белән яза башлады. Мин икенче тимерне, парта астыннан алып, артка селтәп ыргыттым. Инде бер мәртәбә уянган тимер өеме тагын да дуамалрак дөберди, чаң суга башлады - мәхшәр. Чәкүшкә тагын борылды да сабыр гына: - Кем?! - диде. Тып-тын. Берәү дә дәшми. Мин дә, берни булмагандай, самими кыяфәт чыгарып утырам. Кызлар да дәшми. Хәер, кызлар алгы партада утыра, кем тавыш чыгарганны белмәүләре дә табигый. Икенче атнада тагын шулай, дәрес алдыннан ике тимерне парта астына яшердем. Чәкүшкә класска керде. Төрле плакатлар элде. Тактага борылып, ниндидер формулалар яза башлады. Мин бер тимерне, алып, арттагы өемнең куе җиренә ыргыттым да дәфтәремә иелдем. Артта дөбердәп тимер туе башланды. Малайларның авыз ерылды. Кызлар җитди кыяфәт белән, бу шуклыкны өнәмичә, теләктәшлек белдереп, Чәкүшкәгә төбәлделәр. Бу юлы Чәкүшкә борылды да: - Га-ли-ев, бас. Икенче дәрескә директор белән бергә керерсез, - диде. Мин сумкамны алып чыгып киттем. Моңынчы бер дә сугылмаганны, уку соңында гына Хәмзин кабинетына кереп булмас дип, кайту ягына борылдым. Уйланып барам: димәк, кемдер саткан, алдан әйтеп куйган. Бу - баласы гына, киләчәктә олы сатуларга юлыгасымны мин ул чакта белми идем әле. Комбинезоннар киеп, бер ай буена РТС цехларында эшләдек. Мотор цехы, җыю цехы, ремонтлау цехы... Һәрберсе озын, иркен, мазут, солярка исе җир идәннәргә кадәр сеңгән. Беләктән майга батып, төрле детальләрне юабыз, чистартабыз, сүтәбез, җыябыз - цехлар гөр килеп тора. Кызлар да безнең белән беррәттән, калышасылары килми, үзләренә ниндидер ташлама ясауны да таләп итмиләр. Беркөнне мин Розаның җитдилек битлеген салдырып карарга булдым. Бит очларын чокырайтып, иреннәрен чама белән генә терелтеп елмайганда, ул гаҗәп нурланып, чибәрләнеп китә, әмма сирәк елмая, комсорг кырыс булырга тиеш дигән максат куйганмы үзалдына - белмәссең. Роза Зәйнуллина бөтен мәктәпнең күз уңында; югары класслар өчен кызыклы чаралар үткәрүдә башлап, ясканып йөри иде. Шундыйлардан Советлар Союзы Герое Михаил Девятаев белән очрашу истә калган. Ул безгә әсирлектән бер төркем иптәшләре белән немец самолётында качуларын мавыктыргыч итеп сөйләде. - Сез алып чыккан самолёт хәзер кайда? - дип сорау биргәч, Девятаев елмаеп куйды да: - Сезнең ашханәдәге калаклар, бәлки, шуннан ясалгандыр, - диде. Икенче вакыт Роза Зәйнуллина, Казаннан нефть районнарын күрергә дип чыккан шагыйрьләр - Хәсән Туфан белән Сибгат Хәкимне чакырып, мәктәп укучылары алдында гомердә истә калырлык очрашу кичәсе оештырды. Шундый кешеләр белән янәшә йөр дә, җитди булмый кара. Бәлки, ул якыннан аралашканда олыларча тотышын онытып, үз табигыйлегенә кайтып төшәдер дә чибәр, гади, мөлаем туташ булып каладыр. "Б" классында бергә укып, шәһәр ягында да бер тирәдә яшәгәнлектән, Фаварис дустым аның белән күбрәк аралаша. Бергә укырга киләләр, бергә кайталар. Фаварис берчакны Розаның редакция каршында оешкан әдәби түгәрәккә йөрүен, киләчәктә язучы булырга хыялланганын сер итеп кенә әйтте. Мин аның бу сүзен ишеттем дә, ишетмәдем дә, аптырадым да, аптырамадым да шикелле. Китап язучы - шагыйрь ул гадәти кеше сыйфатларыннан өстен биеклектә торучы сирәк туа торган зат булып тоела иде миңа. Юк, бу бер хатадыр, ялгыш ишеткәнмендер, безнең белән бер мәктәптә укып йөр дә язучы бул, имеш... Моны акылыма сыйдыра алмыйча, дустымның бу серен игътибарымнан читкә тибәрдем бугай ул чакта. Өч-дүрт сүзне кулга-кул тотыштырып, рәтле җөмлә төзи алмаган башым белән бу хакта уйлау да оят иде миңа... Мотор цехында исә шаярту уе үзеннән-үзе килде. Нишлим соң, кайчакларда шаяртырга яратам. Киек-җәнлекләр, кошлар, хәтта нәни бөҗәкләр дә, тамагы туйгач, кәефе шәп чакта, бер шаяртып алалар бит. Бу - Ходай Тәгаләнең терек җаннарга күңелсезлекне җиңәр өчен бирелгән уенчак сыйфаттыр, мөгаен. Ул көнне мотор цехында шаярту болайрак килеп чыкты. Җиргә яртылаш күмелеп яткан бер зубчатка (тешле бәләкәй генә тәгәрмәч) табып алып, чистартып, тутыгын сөрткәндәй иттем дә арабыздагы эчке хөсетен сиздерми торган, иң тыйнак саналган Иреккә тоттырдым. - Розага бир әле шуны. Әнә цех башындагы үзебезнең мастерны күрәсеңме, ул сорады, илтеп бир, диген. Ирегем карусыз гына теге зубчатканы Розаның кулына тоттырды. Һәрнәрсәне әллә ничә тармаклы итеп, кат-кат уйлап эшли торган кешеләр кайчакта, бик беркатлыланып, юкка да ышаналар. Роза белән дә шулай булды. Китте бит бу, нык адымнар белән цех уртасыннан бара бит, әй! Барып җитте, теге нәрсәне мастерга сузды... Ишетеп торабыз, мастер: - Нәрсәгә бу миңа! - дип, шаркылдап көлде дә искереп беткән тәгәрмәчне җиргә ыргытты. Розабыз кырт борылды, килә, минсиңайтим, тәвәккәл адымнар белән килә, безнең төркемгә якынлаша бу... Мин алгы рәттән, бик каударланмыйча, сак кына арткарак чигендем. Килеп җитте дә Розабыз Ирекнең яңагына чатнатып сукты, аннары кырт борылып китеп барды. - Вәт комиссар бу, ичмасам! - дип куйды кемебездер. Ирек бурлат кебек кызарып чыкты. Ул кызыллык битендәге каратут сипкелләре арасында бер суынып, бер кызышып, кичкә кадәр адашып йөрде. Яз көне кырга чыгып, трактор йөртү буенча имтихан биргәндә, каршылык килеп чыкты. Инструктор беребез йөртеп килгәннән соң, тракторны сүндерә, икенчең яңабаштан кабызырга тиеш була. Ә ДТ-74 тракторы кадими алым белән кабызыла: пускач шкивын, бер очы төенләнгән каеш бауны урап, көч белән, кисәк тартып әйләндерергә кирәк... Миңа бу электән үк ошамый, чиркандыра иде. Минем чират җиткәч тә, инструктор тракторны сүндерде дә яңадан кабызырга пускачка беркетәсе бөлдеркәле каеш бауны миңа сузды. Мин, бауны җиргә ташлап, моторны кабызудан баш тарттым. - Без ракеталар очырган чорда яшибез. Хәзерге тракторлар кнопкага басуга кабынырга тиеш! - Кабызырсың, нибуч, аттестат аласың килсә! - Кабызмыйм! - дип, кыр буйлап китеп барам, инструктор куып җитеп, җиңемнән тартып туктатты: - Шушы юк нәрсә аркасында унбер ел укыганыңны харап итәсең бит! Шул мәлдә әтиләрнең кайчандыр җилдә, бозлы яңгырлар астында бернинди кабинасы булмаган, тупас тимердән генә торган, аңгыра трактор йөртүләре, кеше чыдамаслык шартларга түзеп, аларның бер карусыз изелү, мәсхәрә ителүләре күз алдымнан сызылып үтте. Алар өчен ачынып, йодрыкны кысып, гасабиланып кычкырам: - Кнопкага баскач кабынырга тиеш! Инструктор, минем кызып китүне үзенчә юрап, чигенә башлады, кул селтәп, каеш бауны иелеп алды да, үзе кабызырга ниятләп, пускачка урый башлады. Кабынды. Киттек кузгалып. Күпме йөрткәнем бар минем бу ДТны, көндезләрен дә, төннәрен дә. Мотор тавышының үзенә генә хас көе, дерелдәве, хәтер юшкыннарын коеп бара... Инструкторның "туктарга", "чигенергә", "борылырга" дигән командаларын төгәл үтәп, кузгалып киткән эзебезгә кайтып туктагач, ул: "Үзсүзле икәнсең, миңа охшагансың", - дип, "биш"ле куйды. Берничә айдан соң районга куе сары төстәге бөтенләй үзгә төрдәге ДТ-75 тракторлары күпләп кайтты, кнопка белән кабына торган, яңалар... ХУШ, МӘКТӘП! Ниһаять, мәҗбүри белем богауларын салып ташлап, иреккә чыгабыз. Унбер ел әйләнешендәге кырык дүрт фасыл... үтеп тә киттеме? Хуш, мәктәп! Сагынмам, ахры, мин сине. Сизәм бит: борынгы диварларыңны җимерерләр, безнең кул тигән ишек тоткалары булмас инде, без баккан тәрәзәләр дә күзләрен йомар. Кече капка төбендә һәр көнне каршылап-озатып калучы карт тупыл да, Хозыр-Ильяс кебек, еллар аръягына китеп барыр... Хәтерне үпкәләтеп, бар да үзгәрер, яңадан корылыр... Менә шуңа сагына алмам мин сине. Салиха түти минем хакта әтигә болай дигән: - Кеше чыкмас моннан. Өч ел буена сумкасын бер дә ачып карамады. Гел кирәксез китаплар гына укып ятты... Юк, алай гына бирешмәм әле, күңелемдә мин ауганда да аумый торган манара горурлыгы йөртәм. Ул манара нигезендә, сездән күбрәкне күрәм, сездән күбрәкне беләм, дигән ышаныч ташы ята. Тик менә... алай җиңел генә бирелми икән шул әле иреккә чыгу, мин авылда гомерлек коллыкка беркетелгәнмен ләбаса. "Паспорт" дигән хикмәт ат дигән хайваннарга гына җиңел бирелә, унсигезе туласы егеткә тәтеми икән бит. Укырга керәм дип, бу бәйдән ычкынсаң гына. Ә минем, укудан ял итеп, бераз өс-башны карыйсым, кесәмдә акча кыштырдавын тоясым килә. "Нишләргә?" дигән сорауны төрләндереп, хокуксыз йөргән бер мәлдә, кемдер миңа киңәш итте: "Паспорт алу өчен генә булса, Уфага бар, ике генә имтихан бирәсең дә..." - дип, техникум исемен әйтте. Шул көнне үк УАДТга (Уфимский автодорожный техникум) хат юлладым. Озакка сузсам, тирәмдә бригадирлар эшкә чакырып, кашына башлаячак. Алтынчы августка чакыру килде. Киттем. Беренче тапкыр поездга утыру... Таулы-өркәчле Өфе каласын күрү дулкынландыргыч минутлар иде. Поезддан төшеп сораштым да кирәкле трамвайга утырдым. Итәген уңлы-суллы болгап, шакы-шокы бик озак теркелди бу, шулкадәр озак бара микәнни, ике тукталыш узгач, җиткәндер дип төшеп калдым. Сорашам, әле ерак, барасы да барасы, диләр. Икенче трамвайга утыргач, өч тукталыштан соң түземем бетеп төшеп калдым. Баксаң, алда тагын ярты сәгатьлек юл икән. Документларны тапшыргач, ындыр табагы чаклы, түгәрәк, зур бер палатка эчендә, шәрә карават пружиналарын пинжәккә батырып, утыз-кырык егет ятабыз. Җитмәсә, имтиханнардан соң, техникум бинасын ремонтлау өчен, безне тоткарларга ниятлиләр икән. Бердәнбер костюмымны акшарга батырыргамы... Имтиханы да - математикадан. Монда бит партадашым Марат мәсьәлә чишәргә көтеп тормый. Ул каядыр хәрби училищеда имтихан биреп ята. Кыскасы, ата-ана куеныннан ерак китмәгән малайга монда берни дә ошамады, төкерим паспортына, берәр җае чыгар әле, дип кайтырга кузгалдым. Әлбәттә, документны бирми йөдәттеләр, унберне бетергәннәр аерым чутта йөри икән монда. Кайтып төштем. Беркемгә берни аңлатмыйм. Әллә нинди эш кырган сыман, серле генә йөрим. Юк, мин болай тапталып калмам, нидер булыр, нидер булыр да мине бу билгесезлектән йолып алыр кебек... Ә барыбер чарасызлык эчтән кыршый, кәефемә көя төшерә. Зөфәр белән печәнлектә ятабыз. Ул "Москвич"та колхоз рәисе Әхмәтшин абыйны йөртә. Бүген аның ял көне икән, машинасы көйсезләнгән, запчасть эзлиләр, ди. Ә минем телдә бер кайгы - ничекләр итеп паспорт юнәтү зары. Зөфәр үзенең Әхмәтшин абыйга паспорт сорап керүен сөйли: - Кабинетына кердем: "Шофёрлыкка таныклык алып кайттым", - дим. "Котлыйм, якынрак кил", - дип, таныклыкны алып карады. "Паспорт кирәк иде, Әхмәтшин абый", - дим. Урындыгыннан торып басты да чалбар каешын чиште, аннары ширинка сәдәпләрен ычкындыра башлады, нишләргә уйлый бу дип, тынсыз калдым. Кулына карандаш алды да: "Менә шушы карандашка ике мәртәбә урап карыйм, өченчегә калса, паспорт - синеке!" - диде. "Аңладым, Әхмәтшин абый", - дип, ишеккә таба чигенә башлагач туктатты да: "Яңа "Москвич" кайта, утырырга теләгең юкмы?" - диде. "Кемне йөртергә?" - дим. "Төшереп калдырмасаң, мине инде", - ди. Менә шулай. Эттән сөяк алып була, Әхмәтшиннан паспорт ала алмыйсың. Печән исенә изрәп ята торгач, Зөфәр йоклап китте. Минем дә күз кабакларым йомылмакчы була, әмма эчке гамь-исәп таралырга ирек бирми. Кинәт... каяндыр ишелеп төшкән кебек, башыма бер уй килә, тиз генә печәнлектән төшеп, өйгә керәм, Уфа техникумыннан килгән чакыру кәгазен кулга алам. Озын гына кәгазь бите. Аста мөһере дә бар. Имтиханга керер алдыннан фәлән... төгән... дигән урынын кисеп төшерәм дә... Аны кайчы белән түгел, ә үткен пычак белән линейка куеп кисәргә кирәк. Минем үтә дә кара төстә майлы итеп яза торган, сәер карандашым бар. Шәмәхә кара белән язылган сүзләрне өстеннән катлап чыгам да... "алтынчы" дигән санны "егерме алты"га төзәтәм. Шулай итеп, "егерме алтынчы августка килергә" дигән кыска гына язу торып кала. Почта мөһере сугылган конверты да бар. Мөһердәге вак саннарны үткен лезвие белән кисеп үзгәртәм. Менә бит филькина грамота әзер! Моны ничек, җай табып, Әхмәтшин абыйга күрсәтергә? Нәрсә сондың миңа, дип кычкырып, мыскыллап ташламасмы? Аның бит шул мыскыллы көлә белүе, җор-үткен сүзгә осталыгы өчен халык ярата. Кырда бөгелеп чүп утаучы хатыннар аның өчен "арт белән йолдыз үбүчеләр", тиргә батып, юан аягын аякка ышкытып йөрүче мул гәүдәлеләр - "аяклы әбрәкәй", ябыклары - "ядәч сөяге". Тарантаслы чордан ук ул бик пөхтә киенеп йөри: кара костюм, ак күлмәк, һәрчак галстук таккан булыр. Озын буйлы, чибәр. Алтмышынчы еллар башында авылда иптәшләр суды дигән шаукым кузгалды. Кемнең кемлегенә карамыйлар, тоталар да судка бирәләр. Гел кәнсәләр тирәсендә йөргән электрик Миргазыян абый, судья итеп билгеләнгәч, авылның йөзек кашына әйләнде. Пеләш башлы, күгәрчен йоткан кебек кенә, тыгыз корсаклы, шәп костюм киеп, култык астына күн папка да кыстыргач, башкала түрәләренә биргесез чын судья булды да куйды. "Шакиров" дип кенә йөртәләр үзен. Иптәшләр суды тын гына йөргән халыкны кузгатып җибәрде. Концерт-театрларың бер кырыйда торсын. Клуб шыгрым. Берсе өстенә берсе басып торалар. Әллә кайлардан, Урал-Себерләрдән, хәтта Сахалиннан күз күрмәгән кешеләргә кадәр ишетеп кайткан. Хәтта, кабереннән торып, зираттан төшүчеләр дә булды бугай... Башта парторг Хәбибуллин абыйны судка бирделәр. Медпунктта эшләүче чибәр генә Рәхимә апа белән күргәннәр, имеш. Кайный халык, һәммәсе сүз сорый, сүз ала. Үз акылыңны күрсәтеп калырга нинди иркенлек. Шунда Әхмәтшин абый, чыгып, парторгны яклап бер генә җөмлә әйтте: "Ана эт сорамаса, ата эт атланмас". Икенче судка амбар мөдире Вагыйз абзыйны тарттылар. Кибет янәшәсендә торучы Нәфисә апаны "Пырасковия" дип мыскыл иткән икән... "Кайчан күргән ул минем Пырасковия булганны?" - дип и ярсыды теге. Халык та моңарчы хөрмәт итеп йөргән Вагыйз абзыйны (безнең яшьти Абрекның әтисе) хатын-кызга әшәке сүз әйткәне өчен өзгәләп ташларга әзер иде. Инде бетте Вагыйз абзый, тапталды дигәндә... соңгы сүзне үзе алып, трибунага чыкты. - Җәмәгать, - диде ул тыныч кына. Трибуна өстенә Чехов, Горький, Толстой кебек рус язучыларының китапларын тезеп куйды. Кәгазь кыстырган битләрен чулак кул бармагы белән ачып укый башлады: - Менә бусында "Прасковья Фёдоровна" дигән исем кырык тугыз мәртәбә кабатлана. Менә бусында Прасковья Филимоновна нинди чибәр хатын, аны күргәч, ирләр тәкатьсез кала. Ә бусында - Прасковья Степановна нинди эшчән кыз, татардан бер дә ким түгел! Болар бит - мәшһүр язучылар тарафыннан калын-калын китапларга кертелгән исемнәр. Мин бит безнең Нәфисәне дә чибәр, эшчән булганы өчен шуларга тиңләп, сокланып әйткән идем, җәмәгать! Бая гына кызышып ярсыган халыкның шул мәлдә башы иелде. Вагыйз абзыйның бер гаебе юк икән ләбаса. Нәфисә апа: - Кичерегез мин наданны, - дип, сытылып елап җибәрде. Акладылар Вагыйз абзыйны. Соңыннан ишетелде: аны Әхмәтшин абый шулай дип әйтергә котыртып куйган икән... Ферма мөдире Шәһадәт абзыйны да судка тарттылар. Фермада үз кул астында эшли торган, унсигезе тулып җитмәгән, Сәлимә дигән кызның башын әйләндереп йөргән, йөреп кенә калмаган, ыштиен суыткан, имеш. Зал котыра, Шәһадәт абзыйны салып таптарга әзерләр. Ирләрнең күзе иләсләнгән. Мул күкрәкле яшь кыз судьяның сорауларына башын иеп кенә җавап бирә. Мондый чакта шаһитлар калыкмый буламыни. Җәйләүдә төш вакытында да урманга кереп китәләр иде, кичләрен инде әйткән дә юк, диләр. Шәһадәт абзыйның сары песнәккә охшаган хатыны чәпчи генә, үз-үзен ыргытып ярсый, имеш, салам эскерте астында яткан чакларында фонарь белән барып тоткан. Иң соңыннан Шәһадәт абзый сүз алды. Кесәсеннән ниндидер кәгазь чыгарды да: - Менә, иптәшләр, справка, врачлар кул куйган, пичәте басылган. Бу язу - Сәлимәнең саф кыз булуы хакында, - диде. Зал "аһ" итеп калды. "Шәдәйне беләбез, хатын-кызны ул болай гына калдырмый!" дигән сүзләр яңгырады. Халыкның тынганын көтеп торды да Шәһадәт абзый иң мөһим сүзен залга ташлады: - Иптәшләр, чын йөрәктән әйтәм, кирәксә, ипи тотып ант итәм: кагылмадым мин аңа! Билләһи тимәдем. Яшермичә әйтәм, кызыгып, яратып йөрдем, бер атна җитми калды, бер атнадан минеке була иде бит! - дип, ул коточкыч үкенү кичергән аваз белән: - Их! - диде дә яшь бәреп чыккан күзләрен учы белән каплады. Әле генә көнләшеп, аңа каршы кызышкан ирләр, "булмаган икән" дип сөенешеп тә, кызганып та сүрелеп калдылар. Шәһадәт абзый артистлыкның югары кимәлендә иде ул көнне... Күп еллардан соң, межада, агач күләгәсендә пирәшләп утырганда, Шәдәй абзыйдан сорадым (ул әле һаман нык, чүкеч кебек иде): "Теге чактагы справка дөрес идеме?" Ул, сары тешләрен күрсәтеп, сары керфек-кашларын уйнатып көлде дә: "Каян килеп дөрес булсын инде, - диде. - Юк, справка белән генә ышандырып булмый иде халыкны. Хәтерлисеңме: нәрсә дидем бит? Бер атна җитми калды, кыз минеке була иде, дидем. Шул хәл итте судны. "Булдым" дисәм, бетерәләр иде". Бара торгач, колхоз рәисе Әхмәтшин абыйның үзен дә судка бирделәр. Шул инде, хатын-кызга карата мутлыгы, аны да эшафотка менгерде. Никита Хрущёв тәхеттән төшкәч, "демократия" дип аталган ИЯ артык җәелеп киткән итәген җыя башлады. Иптәшләр суды сирәгәйде, түрәләрне тетеп салу беткәч, халык көтүче, комбайнчы кебекләрне хөкем итүнең кызыгын тапмый башлады. Мин менә шул авылның кан тибешен тоеп, ни кыласын үтәли күреп торган зирәк-елдам кешегә - Әхмәтшин абыйга - уч төбе кадәрле кәгазь сузарга дип, ике көн йөрим бит инде. Велосипедыма атланып, ындыр табагына да барам, кыр станына да... Кешеләр арасында күрәм дә, якын килергә базмыйм. Минем кәгазьне тотып карар да: "Шушының белән алдарга теләдеңме мине!" - дип, кешеләр янында алагаем сүгеп ташлар кебек. Аннары авылда мәзәк чыкканын көт тә тор! Шулай киләп сарып йөргәндә, мине бригадир Мөхәммәтгали абзый эләктереп алды: - Илле сутый борчак чабасың бар. Үлчәп, казык кагып, исемеңне язып куйдым, - ди. Кайсы төштә икәнен аңлата. Икенче көнне иртәнге сәгать дүрттә мин инде борчак җирендә идем. Бәхеткә, үрлерәк җир, борчак сабагының чуалып, үрелеп, егылмаган кишәрлеге туры килде. Табигатем ялкаурак булса да, җенем белән тотынсам, каршымда эш ике кулын күтәреп тез чүгә. Әти чүкеп, игәп-ипләп биргән чалгы бу юлы да сынатмады. Покослар су урынына савылып бара. Илле сутый борчак җирен, бер саплам да ял итмичә, су-мазар эчәргә дә тукталмыйча, көндезге сәгать өчкә чабып чыгуыма әле дә ышанмыйм. Кичен, бар кыюлыгымны җыеп, нәрәт башланганчы, Әхмәтшин абый кабинетында үзе генә чакта барып кердем. - Укырга чакыралар. Инженер-механик булып үзебезгә кайтачакмын. Армиягә дә алмыйлар, шунда лейтенант дәрәҗәсе биреп чыгаралар, - дип гипнозладым да теге кәгазьне суздым. Язмышымны хәл итәсе бу мизгел сират күперен кичүгә тәңгәл иде. Әхмәтшин абый язуны әйләндереп-тулгандырып карады да: - Мондый документ белән сине тоткарлап булмый инде, - дип кул куям дигәндә... бригадир Мөхәммәтгали абзый килеп керде бит. Миңа ым кагып: - Чабуын чапкансың, маладис. Суктырырга комбайн керерлек итеп, өч пакусны бер итеп чыгасың бар бит әле, - диде. - Шулаймыни! Эшеңне төгәлләгәч килерсең, - дип, Әхмәтшин абый минем кәгазьне өстәл пыяласы астына кыстырып куйды. "Бетте, болай булгач" дип, йөрәгем төшеп китте. Барысын да бик тиз хәл итәргә кирәк, кешеләр айнырга өлгермәсен, дип никадәр каударлансам да, каршылык чыга тора. Иртәнге өчтә, таң атып килгәндә торып, велосипедка сәнәкне беркеттем дә кырга элдердем. Сәгать иртәнге алтыда инде мин, эшне бетереп, идарә ишеге төбенә велосипедны каптырып куйдым. - Шул арада бетердең дәме? - дип, Әхмәтшин абый сынап карап алды да кәгазьгә кул куйды. Иртәнге сигездә мин авыл Советы рәисе Тәлгать абый катында идем. Ул кәгазьләр тутыртып, эшне бетерә дигәндә, почта йөртүче Вәсилә апа килеп керде. Төпченеп белеште дә: Бу арада сиңа хат килгәне юк бит", - дип ярып салмасынмы. Тәлгать абыйның да хәлиткеч урынга кул куярга дип сузылган кулы туктап калды. "Йә бетәм, йә калам" дип торган мизгелдә, юка баш та икеләтә тизлек белән эшли бит ул. - Хат Азнакайга килгән иде бит, - дим мин, ашыгып. "Ә-әә", - дип, Вәсилә апа җаваптан канәгать калу ымлыгын суза. Тәлгать абыйның икеләнеп туктап калган кулы хәрәкәткә килеп тамга сала. "Булды бу" дип, куаныч итәгенә уралып, кабинеттан чыккач, теге хат конвертына күз төште дә, йөрәгем "жу"итеп китте. Хат бит, бер ай элек авылга килгән булган! Караган булсалар бетә идем бит... Нидер саташтырды боларны... Ашыгам. Кемдер, сизеп алып, минем бу операцияне туктатыр кебек. Азнакайда, Әдрәнә апаның танышлыгы аша тизләткәч, икенче көнне хуш исле паспорт минем кесәдә иде инде. "Минем паспортым бар! Күрегез: абзагыз паспортлы гражданин!" - дип, бөтен дөньяга кычкырасы килде. Әлбәттә, Мөкәтә тавына менеп. АЛДАНМАС ӨЧЕН Тиздән миңа унсигез яшь тула. "Стиляга" сүзе, "заманча" дигән мәгънәгә ирешеп, колакны иркәли, яңа модага иярәсе килгән чак. Кигәндә, интегеп тартылудан җөйләре ыңгыраша торган үтә тар балак. Эчтән сабын сылап үтүкләнгән, кылыч кебек үткен йөзле кыска балак астыннан җете кызыл носкилар каравыл кычкырып тора. Эре шакмаклы күлмәк чыгарып салынган. "Спартак"ның эшкәртелеп бетмәгән күнле аяк киемнәре дә юк заман, каяндыр юнәтеп, аяк ярым аяк сыярлык кырык өченче размер туфли киеп җибәргәнмен. Бу кыяфәтем белән мин Чарли Чаплинны бер кырыйгарак этеп куйдым шикелле. Чәч "канадка" итеп алдырылган. "Шейк"ка биегәндә, кабарынкы чәч учмасы маңгайга төшеп сыйпап-җилләтеп алсын өчен, гәүдә хәрәкәтләреннән өстен башны Куба негрларына хас нәзакәтле селкеп-селкеп аласың. Унсигезгә бер адым... Елмаясы гына килгән чаклар... Мәктәптә уяна алмый калган акыл каядыр тирәндә йокымсырый, әмма дөньяга үзеңне күрсәтәсе килеп, аек хис өстенлек итә. Мин әле яңа гына эшкә кергәнмен. "Художник" дип йөртсәләр дә, төрле плакатлар ясарга өйрәнеп килсәм дә, кызларның гашыйк карашыннан очынып йөрсәм дә... нидер җитми, хыял каядыр ашыга, үз-үземне узарга, кемнедер шаккатырырга теләп, майлы буяуларга тотынам. Әмма төсләр тартыша, бер-берсе белән кушылырга теләми - карыша. Тумаган килеш үлгән билгесез бөек, көчсезлеген тоеп, төсләр әлифбасын өйрәнергә соң икәнен аңлап, пумаласын ачу белән ыргыта: киндердә пәйда булган язмыш сурәте телен чыгарып үрти генә... Ә барыбер яшәү матур, дөнья киң! Ниләр генә гаҗәпләндерми, ниләр генә сокландырмый безне. Бер җәй эчендә джунгли кебек үсеп чыккан кукуруз кырлары дисеңме, югары көчәнешле электр баганаларын Эйфель манарасына тиңлисеңме... Шуларны ясап, рәссамнар егерме ел буе тукландылар. Мәскәү Кремленең борынгы диварларын пычраталар дип, Кызыл мәйданның мактанычы булган күгәрченнәрне көчле насослар белән суыртып алганнан соң, поэзиядә, тынычлык күгәрчене темасыннан чыгып, яңа офыклар ачкан чаклар бу. Химиянең киләчәктә могҗизалар тудырачагына һич кенә дә шигебез юк. Каядыр океан артында елгалар пычрануы, һаваның зарарлануы турында хәбәрләр саркып кергәли, ләкин ул безгә кагылмый. Буржуаз илләр өстеннән агулы яңгыр төяп килгән болытлар, безнең ил чигенә җитүгә, кире борылачак. Безнең күкләрдән чиста болытлар гына агыласы, безнең елгалар саф сулы каласы... Ашыгабыз... Йөзләрчә гектар урманнар, үрә баскан килеш акырып, ГЭС буасы астында кала. Бездә урманнар чиксез. Ашыгабыз... Ялан кырларда меңләгән факеллар янганын күргәнегез бармы? Бигрәк тә кышкы, сыкылы салкында... Җемелдәп торган түм-түгәрәк салават күпере уртасыннан чиксез галәм тирәнлегенә утлы баганалар сузыла... искиткеч күренеш! Ак төннәр. Син алтын колонналы әкият иленнән барасың. Миллиард сумлык газ янганы башыңа да килми. Кояш тәгәрәрлек асфальт кырыйларында матур лозунглар: "Американы куып җитәрбез, узып китәрбез!" Машина бортларында шундый язу: "Не уверен - не обгоняй!" Шулай. Һәркемдә күтәренке рух... Ашыгабыз. Сиксәненче елда безне коммунизм көтә... Мин авылда Нәфисәттинең ишелә башлаган йортына карыйм. Кайчан яңа йорт салдыра башлый инде бу ялгыз карчык, оялмыйча, коммунизмга салам түбәле йорт белән барып кермәссең бит! Съезд делегаты, өч класс белемле өлкән яшьтәге бер ханымның сөйләгәне хәтердә: "Кремль сараенда биш-алты көн буе рәхәттә йөздек. Ул кибетләр, минсиңайтим, ни кисәң, ни ашасаң, шул бар. Һәр әйткән сүзгә кул чабасы гына килә. Мин кайтуга, авылым да шулай үзгәргәндер, аллыгөлле капкалардан гына килеп керермен кебек. Кайтып төшсәм... берни үзгәрмәгән, тузган ферма, өшәнгән сыерлар... Француз майлары сөртеп йомшарткан кулымны салкын суга тыгарга чирканып, эшкә керешә алмыйча исәнгерәп йөрдем", - дигән иде ул. Әйе. Әкиятнең чынга ашасына бик тә ышанасы килгән заман. Мич башында яткан Иванушканың көлдән борчак чүпләп, түшәмгә карап хыяллануы, "Мең дә бер кичә" әкиятләрендәге һәртөрле нигъмәтне бетмәс-төкәнмәс итеп яралдыра алган тылсымлы ашъяулыклар менә кайчан гамәлгә ашачак икән!.. Тукның күзе - хикмәттә, диләр. Тамак туйгач, өс бөтенәйгәч нишләрбез, рух нинди биеклектә калыр? Анысы ерак офык артында. Әдәбият-сәнгатьтә җырланган, түшләренә төсле металл тезгән уңай геройлар фанфаралар астында, алар безне киләчәккә илтә. Экологик афәт чаң кагасы еллар Маяковскийлар сокланган завод торбаларыннан башланган төтен мисалында киләчәк йөрәген агулый. Ашыгабыз. Бер мәртәбә дә аваз салмаган "Патша-кыңгырау" кебек, дөньяда иң зур! дөньяда иң биек! дөньяда иң көчле! дөньяда иң беренче! дип көчәнгән төшенчәләр астыннан ургылып чыккан саннар кешенең аңын томалый. Кайчан башланган бу? Шул саннар зурлыгыннан хозур алып, чабаталы, сәләмә килеш тә бәхетле елмаерга мәҗбүр итеп, утызынчы елларда ялган эйфория тудырган шәхес турында мин унсигез яшемдә башкача уйлый идем әле. Диңгез төбендәге Атлантида кебек җиде йозак астында яткан дөреслек кояш яктысына чыкмаган иде. Кеше бер генә тапкыр табына ала. Икенче тапкыр кабатланырга аның гомере җитми, күрәсең. Олы алдану кичергәннән соң, ул инде чираттагы шаукымга сагаеп карый, тормыш баскычларыннан күтәрелү өчен икейөзлелек кылып уйнарга мәҗбүр була. Намус, фидакярлек саклап тарих тәгәрмәче астында калу - сирәкләр өлеше. Сталин рәсемен мин, мөселман булсам да, икона кебек кабул иткәнмен, күрәсең. Хыялый малайга аның генералиссимус погоннары ошаганмы? Үзенчәлекле кыяфәтеме? (Соңыннан белүемчә, ретушерлар, рәссамнар тырышлыгы белән.) Әллә инде корыч салкынлыгы бәреп, яңгырашында тылсымлы көч сизелеп торган, беркемдә кабатланмаган исемеме? Әгәр Джугашвили булып кына калса?.. Мисыр фиргавеннәренә хас серле псевдоним алмаган булса?.. Шул магик сүзгә әллә нинди исерткеч мәгънә салынган кебек иде бит: СТАЛИН... Мин аның рәсемен күрүгә, бөтен тәнемә рәхәт калтырану тарала, илаһи көче, сүз белән аңлатып булмас төшенчәләргә таркалып, акыл чиген уза, зурая-зурая бөтен барлыгымны били. Алтмышынчы елларда "шәхес культы" дигән сүз гамәлгә керсә дә, мин аның хаталарын бар чынбарлыгы белән күз алдыма китерә алмыйм. Күңелнең үз алласына хыянәт итәсе килми. Мин табынган сурәттәге кеше бүтән, ул, минем күзәнәкләремә, һавага, бөтен киңлекләргә таралып, һаман да яши, тыңлый, ишетә, күрә, аның ялгышуы мөмкин түгел... Ул дөньяны калдырганда, миңа җиде генә яшь иде югыйсә, курку түгел, чиста, плебейларча табыну сеңеп өлгергән. Курку хисен министрдан алып вахтёрга кадәрге тыю сагында торучылар сугара. Ә ул югарыда. Меңнәрчә кешеләр "Коткар, якла!" дигән өмет белән аңа төбәлгән. Хрущёв инде башка. Йөз-кыяфәте дә гади. Иңендә затлы погоннар да юк. Чигүле украин күлмәген дә киеп җибәрсә... Үзен фиргавеннәргә хас серле ераклыкта тотмый, гел хәрәкәттә, гел халык арасында. Рәсемнәре көн саен газета битләрендә тулып чыга. "Шушы кадәр зур илнең таяну ноктасы берәү генә микәнни, бүтәннәр кая?" - дип, ризасыз уйланып та куясың. Мин аңа шәхесне кечерәйтә торган аңсыз табыну аша түгел, кешечә, хөрмәт белән карыйм. Концлагерь капкалары белән бергә күңел капкалары да ачылган чак. Телгә куәт иңгән чак. Җан иреген тойган замана. Кибетләрдә соңгы арада ит-колбаса, шикәр-конфет беткән икән, бу - вакытлы күренеш. Алда - кояшлы мираж. Сиңа унсигез яшь була. Күп нәрсәне белмәвеңне белмәгән бәхетле чорың. 1964 елның августы. Якты көннәр. Азнакай илнең беренче кешесен - Никита Сергеевич Хрущёвны каршыларга әзерләнә. Мәгърур Чатыр тау, абагалы каен урманнары, гүзәл Ык, сез кайчандыр Екатерина II нең безнең төбәкләрдән үтүен күреп калгансыз. Әби патша күперләре әле һаман да саклана. Фанерлардан төзелгән "Потёмкин авыллары" гына юк инде, ул тау башларында гамьсез сарык көтүе йөри. Заман башка, күз буяу хәзер акыллырак эшләнә. Бөгелмә - Азнакай трассасында татар авыллары бик күренми, үр артында кала. Салаяз исемле бары тик бер авыл гына юл кырыена ук урнашкан. Салам түбәле фәкыйрь рус авылы көн ярымда танымаслык кыяфәткә керде: ак-кызыл түбәле өйләр, яңа шәльяулыгын күрсәтергә чыккан киленнәр кебек, ияләнмәгән купшылыктан бераз оялган да шикелле елмаеп тезелешкән. Азнакайның биек йорт фасадлары да яңа төсләрдә балкып китте. Яшеллеккә чумган үзәк урамның муртайган тәбәнәк коймаларын кубарып алдылар. - Их, дәүләт башлыклары көнаралаш килеп торса, ал да гөл итеп яшәр идек. - Алдың кәррә, артың шәрә шушы була инде, - дип тел чарлады күпне күргән агайлар. Өстәрәк кемнәргәдер йокысыз төннәр килгәндер. Кунакчыллык табыннан башлана. Меню бай булырга тиеш. Безнең суларда йөзми торган затлы балыклар китертелгәндер. Ашлама кертелмәгән үләннән генә яралган сөт эчеп үскән бозаулар суелгандыр. Диңгез аръягыннан кайткан деликатеслар янына куяр өчен каклаган каз, тутырган тавык, ат казылыгы, чөгендер катыгы, карабодай коймагы, гөбәдия, өчпочмак, чәкчәк, бавырсак, төш, - кыскасы, татар кухнясының чиксез мөмкинлекләрен эшкә җигәрдәй уңган аш пешерүчеләр, бер-берсен уздырырга тырышып, кул кыздырадыр. Бал кортлары, икеләтә тырышып, юмарт чәчәкләрдән генә бал җыядыр. Казан аэропортында каршы алганда милли киемле кызлар чәкчәк китергәч, "Кукурузамы бу?" дигән олы кунакның күңелен күрү өчен, күпме акыл, көч, сәләт, вакыт, финанс сарыф ителгәндер, шушы форсаттан файдаланып кемнәр кесә калынайткандыр - Олимп тавы мине кызыксындырмый, минем үз каланчам, үз даирәм. Мин турыдан-туры постройком председателе Әхмәтбаевка буйсынам. Ибәт Әхмәтбаевичка буйсынмау, тәвәккәллегенә сокланмау мөмкин түгел. Мәһабәт буйлы. Җил ашаган таштан эшләнгән шикелле тотрыклы борын. Калын иреннәр. Көр тавыш. Ул, төзелеш идарәсенә килеп керүгә, гөрелдәтеп аваз сала, кабинетлар буйлап пышылдау китә: "Әхмәтбаев килде... Әхмәтбаев үзе..." Утызынчы елларда ул исполком председателе булып эшләгән. Аны шәп тройка атларда гына җилдереп йөрткәннәр. Казанга, зур җыелышларга аны тау өстендәге аэродромнан махсус самолёт алып киткән. Әгәр инде Әхмәтбаев берәр авылга килеп төшсә, каршылаучылар арасында, аерым бер игътибар җәлеп итеп, укытучы-табиб кавеменнән чибәр ханым яисә чибәр кыз балкып торган. Әгәр инде шул авылда, чибәркәйне ошатып, кунып та калса... аңгыра хайваннар, мөгрәп, дәрәҗәле кешене вакытыннан элек уята күрмәсен дип, сыерларга борынчак кигереп, көтүне аскы урамнан куа торган булалар. Ниндидер сәбәпләр аркасында, сугыш алдыннан хөкем ителеп (судтан соң аны төрле авыллардан килгән унҗиде хатын-кыз елап озата), ун ел утырып чыкканнан соң, ул кадер-хөрмәттә үткән еллар шавын күңел төбенә яшереп, бүгенге язмышы белән килешеп яшәргә мәҗбүр иде. Бу көннәрдә Әхмәтбаев ут чыккан кебек йөрде. Кабинетына кайтса, кулы - телефонда. Никита Сергеевич Хрущёв килеп керәсе урамга транспарантлар элдерүгә ул җаваплы. Бүген ул яңа костюм кигән. Чыкылдап торган ак якалы күлмәк. Яңа галстук. Шушындый зур вакыйгага үзенең дә катнашы булудан ул күндәм канәгать. Борын сыртындагы шадралар арасыннан тибеп чыккан тир бөртекләрен дә сизми. - Бар әле, - диде ул, минем якка авыша төшеп, - участокка, Харис абыеңа бар, бәдрәфне ясап бетерәләр микән, тиз йөр! Тавышына шомлы мәгънә салып әйтте, гүя сүз ниндидер бер хәрби объект турында бара. Харис абзый мәзәк яратучан. Ирен читләре, мимылдап, гел елмаерга кыҗрап тора, борын очы таеп, өскә чөелгән. Кулында һәртөрле корал уйнап кына тора үзенең. Җырлап эшли. Мин аңа беренче тапкыр килгәндә, шундый сүз булган иде: - Иптәшең белән килдеңме? - Юк, үзем генә, Харис абзый. - Мин сиңа андый иптәш турында әйтәммени? Галифе чалбар турында әйтәм бит! - Мин бит әле армиядә булмадым, Харис абзый. - Вәт син аны, ә! Мин сиңа андый галифе турында әйтәммени! Менә кара, - дип, ул буш шешәне чалбар кесәсенә тыгып, кабартып, күрсәтте дә шаркылдап көлә башлады. Мин әле сүз хикмәтенең сул ягын әйләндереп карый белми идем, шешәгә кул тидерүне дә гөнаһ саный идем, яман кызарып, ишеккә борылдым. - Сабыр ит, ачылыр фабрик, - дип, Харис абзый туктатты да минем гозерне тыңлый башлады. Ә бүген... Мин барып җиткәндә, шәп нарат тактадан ышкылап ясалган бәдрәф янында Харис абзый һәм тагын берничә балта остасы кайнаша иде. Эчтән ялтыравыклы фанера кадаклыйлар икән. - Тәһарәтле булсаң гына кагыл, патшалар әбрәкәе бу, - диде Харис абзый. - Минем кул авыртмаса, әллә кайчан бетерәсе идек. Чәнти бармакны сындырдым бит. Утыз биш тәңкә акча түләделәр шуның өчен. Былтыр кабырганы сындырып илле алты тәңкә алган идем. Страховой дигәне шәп нәрсә икән, каһәр, элегрәк белмәдем аны. Ату латарей билеты алган буласың - сукыр бер тиен чыкмый. Ә болай... юк-бар җиреңне егылып сындырган буласың да... - дип, Харис абзый, акча кыштырдаткан кебек, бармакларын уып куйды. Кинәт җитдиләнеп, мине бер кырыйга алып китте: "Бер сәгатьтән өлгерә, диген. Кая алып китәселәр икән патша бәдрәфен? Ярар, ярар, маташтырма, начальство тирәсендә уралып, шуны да белмәгәч..." * * * Һәркайда әзерләнү бара. Азнакай кызыл маңгайлы таулар ышыгында урнашкан. Бөгелмә ягыннан килгәндә, үр астында кинәт кенә икешәр-дүртәр катлы ак түбәле шәһәр пәйда була; анда ЦКРС, ЦКППН, УАДТ, ПАТП һәм башка шундый кыскартылган исемле дистәләрчә нефть һәм транспорт оешмалары чәчелгән. Әлмәт ягыннан кергәндә исә, сыер-сарык, тавык-чебеш асраучы, шәп ихата-куралы авыл сине каршы ала. Авыл, үз йөзен җуярга теләмичә, суы чыпчык тезенә җиткән инеш яры белән шәһәр ягыннан аерыла. Хрущёв, Әлмәттән кузгалып, нәкъ менә шул авыл яклап килеп керергә тиеш икән. Авылның үзәк урамына котлау сүзләре язылган кызыл транспарантны, машина-кран алып, унлап эшче Әхмәтбаев җитәкчелегендә куеп кайтты. Икенче көнне иртән Әхмәтбаев идарәгә кара коелып килеп җитте. Авыр таш капкан кебек ияге асылынган, күзләре чарасыз иләсләнгән. - Беттек, җегетләр! - Нәрсә булды, Әхмәтбаев абый? - Теге елларда моның өчен, беләсезме, нишләтерләр иде?.. Инженер Шәрәфиев белән без, сагаюлы тын калып, аның зур авызына текәлдек. - Транспарант колгаларын җил сындырып төшергән. Өстеннән, хәкарәләп, сыер көтүе үткән. Карарлык та түгел... - Ничек хәкарәләп? - Шуны да аңламыйсыңмыни! Т...п үткән, сыердан да аңгыра хайван бармыни дөньяда! Шәрәфиев елмаерга исәпләп җәелә барган авыз читенә учын куйды да, артык җитди кыяфәткә кереп: - Әйттем бит мин, кыскарак язарга дип, егерме биш метрны нинди колга күтәреп тора алсын, - диде. - Әйттең, әйттең! - дип, Әхмәтбаев өметсез кул селтәде дә телефонга барып ябышты. Калтыранган кулы саннарны җыя алмыйча азапланды. Берничә сәгатьтән "Хуш киләсез!" дип башланган котлау сүзләре язылган, элеккесенә караганда, таррак колачлы транспарант әзер иде инде. Әмма барыбер Әхмәтбаевның күзендә шом, курку бетмәгән. Бусын инде ул төне буе үзе саклап чыгарга әзер иде. Ниһаять, көткән көн туды. Иртәдән үк Азнакайның үзәк урамы мыжлаган халык белән тулды. Олысы-кечесе - бары да бәйрәмчә киенгән. Кайлардан җыеп китергәннәрдер, урамның як-ягына кызыл погонлы милиционерлар тезелгән. Бөгелмәгә чыгып китәсе асфальт буп-буш, ник бер хәрәкәт булсын. Дәүләт машиналарын иңеннән үткәрәсе юл тынлыкка күнегә алмыйча йокымсырап ята. Мин алгы рәттән, урамның кырыеннан ук урын алдым. Хрущёв нәкъ минем турда туктап төшә дә халыкка мөрәҗәгать итә, имеш. Шулай уйлыйм. Ышанычым шулкадәр көчле, хәтта бу уемны бүтәннәр белән бүлешергә дә кызганам. Нигә минем турда? Тегендәрәк Ленин бар бит әле, Ленин һәйкәле тора, анда, үзәктә, тукталмыйча үтәр микәнни? Юк, мондый сораулар башыма килми. Көтәбез. Кояш төшлеккә җитте. Кыздыра. Кинәт кычкырган тавыш: - Килә-ә! Озак көтеп арудан гамьсезләнә башлаган гавам, кайнап, бер сулыштан тупланып өлгерде. Минутлар үтә, урам буш. Шаяртканнар гына. Билгесезлек каршында алдану җиңел. Тагын берничә тапкыр шулай кычкырдылар. Андый чакта барыбер ышанып алданасың икән. Әз генә читкә тайпылсаң да күрми калырсың, узып китәрләр кебек. Шулчак урам уртасына бер аягына титаклап юләр Асия килеп чыкты. Беләгенә аскан сумкасы шактый авыр күренә. - Җүләрләр! Нишләп ятасыз монда?! Кибетләргә колбаса-май чыгарып өйгәннәр. Ул карт китүгә җыеп алалар бит аны! Барыгыз, мокытлар! Ул арада Асияне ике милиционер култыклап алды. Асия халык арасына кереп чумар алдыннан, каерылып, тагын бер, чын күңелдән, инәлеп кычкырды: - Авыз ачып каласыз бит, ул карт китүгә... Аның кызыл яулыгы калкавыч сыман бер батып, бер калкып күренгәләде дә халык дулкыны эчендә йотылды. Җиңелчә көлү тавышлары яңгыраса да, кибет ягына тартылганнар берәм-сәрәм генә булды. Асия, аксаклап, беләгенә иске кара сумка асып, гел кибет тирәләрендә йөрергә ярата. Ул килеп туктаган урында шунда ук тавыш-гауга чыга. Сүзе туры, уйлаганын бәреп әйтә, тыңлап торсаң, акыллы гына сөйли. Ул һәрчак дөреслек эзли, шуңадырмы халык аны юләр дип йөртә иде. Гадәттә, җиңел акыллы дип уйлаганнарның күбесе үзен беркайчан да алдатмый, чөнки андыйларның акыл җебе фәкать үзенә генә уралган була. Асия дә үз дигәнен эшләми калмый иде. Берничә ел элек ул беренче секретарьның фатирына барып керә, коридордан эчкә үтмичә генә ярып сала: - Торыр урыным юк, куып чыгарып карагыз гарип хатынны, бөтен миргә рисвай итәм! - дип шәрран яра. Фуфайкасын аяк астына җәеп, сузылып ята. Икенче көнне Асиягә барактан фатир бирәләр. Азнакайдан ерак түгел генә бер авылда тагын бер юләр хатын бар иде. Аның да исеме - Асия. Ул, посёлокка килүгә, адашын эзләп таба, икәүләшеп кибет мәйданында кыран-әкәмәт килеп талаша да башлыйлар. "Әллә син җүләр инде?!" - "Син үзең җүләр, чүпрәк баш!" - дип, бер-берсен мыскыллап, чәчләрен умырышып сугышуга кадәр барып җитәләр. Үзен бердәнбер санаган авыл Асиясенең посёлокта да беренче буласы килә. Күрәсең, беренчелек өчен тартыш акыллы юләрләр арасында гына бармыйдыр... Көтәбез. Инде төш авышты. Арган халык барыбер таралмый. Газоннардагы мул үләнлек тәмам изелеп бетте. Аяк астында шиңгән, тапталган чәчәк бәйләмнәре аунап ята. Ил башлыгы ачык машинада килә дип көткән халыкның нияте изге, чәчәк белән күмү иде. Ташлаттылар. Имеш, чәчәк бәйләменә таш кыстырып ыргытучылар була икән. Шул хакта еллар үткәч тә уйланам, һич кенә дә башыма сыйдыра алмыйм. "Таш атканга - аш ат" дигән мәкаль ана сөте белән кергән безгә, юк, ышанмыйм, якташларым арасында чәчәк белән ташны янәшә куючы имансыз кеше табылмас иде. Бүтән тәрбия, бүтән яклар гадәтедер ул... Без зарыгып көткән вакытларда Хрущёв, Ык буендагы миллионер "Авангард" колхозы җирләрен карап йөргәннән соң, Сәпәй умарталыгында төшке ашка тукталган икән (әлеге урынны хәзер дә "Хрущёв урманы" дип йөртәләр). Анда әлеге дә баягы чәчәк аркасында шундый хәл була: бөтен ритуаллар, кемнең кайчан, ничек, нәрсә әйтәсе, нинди хәрәкәт ясыйсы мең кат уйланылган бит югыйсә, ә монда... кинәт кенә урман эченнән бер кызчык йөгереп чыга. Ак бантиклы, үзе кадәр чәчәк бәйләме күтәргән. Җаваплы кешеләр катып кала. Нишләргә? Бу бит программада каралмаган. Тән сакчылары ничек искәрмәгән? Кызчыкны туктатыр идең... бу бит ил чиген үтеп кергән төклетурага пушкадан атуга бәрабәр. Никита Сергеевич үзе каршы килеп, кызчыктан чәчәк бәйләмен кабул итеп, аны үз оныгы кебек итеп сөеп куюга, тирәюньдә чүгеп калган җаннар, тураеп, үз рәвешен ала. Ә без эссе кояш астында һаман түземлек саклап көтәбез. Баштагы киеренкелек инде йомшаган, халык таркау, кайсы кая утыра, яшьләр генә аяк өстендә. Ниһаять, урамның аргы очыннан башланган дулкын, күкрәп, безнең тирәгә әүмәкләнеп килеп җитте: - Килә! Киләләр! Халык, тетрәп, урамның як-ягына тыгызлашты. Мин алгы рәттә, арттан бәргән кайнар сулыш, күкрәк көчен тоеп торам. Килә... урам уртасыннан елык-елык итеп тимер ташкын килә. Иң алдан, юлны авыр дерелдәтеп, брезент түбәле мәһабәт ЗИЛ үтеп китте. Аннан йөз метрлар кала шундый ук машинада, ниһаять - Үзе! Күпме сурәтләрдә күреп күнеккән түгәрәк, симез чырай. Ян тәрәзәдән кул болгап килә. Тизлек уртача. Вакытны туктатырга тырышып, текәлеп карыйм... Менә ул миннән бер сулышлык арада. Катлы-катлы ияк, арган кыяфәт... Халыкның шашып сәламләвенә артык исе китми кебек. Ул шофёр кырыенда. Артта - галәмәт зур гәүдәле хәрби кеше. "Генерал" дип уйлап өлгерәм. Миңа тарих җиле кагылып уза. Тукталмады. Без суырылып карап калган машиналар артыннан зур тизлектә берәм-берәм "Волга"лар уза башлады. Тәрәзәсеннән чагылган тук чырайларда фаталь горурлык. Нәүмиз калып басып торабыз. Көне буе көткәнебезнең соңы шулай тиз төгәлләндеме? Тукталмады. Тере тавышын ишетәсе килгән иде бит... Бездән ул Октябрьск шәһәренә китте. Анда нефтьчеләрнең колонналы Мәдәният сарае каршындагы мәйданда халык кайнап көткән. Бервакыт колонналар арасыннан ак эшләпә кигән, мул чырайлы, юан корсаклы берәү чыгып килә икән. - Әнә ул! - дип, халык кызган баштан ташлар, чи йомыркалар ата башлаган. Аннары искәреп алганнар, илбашы түгел, үзләренең ресторан директоры икән. Мәдәният сараеның еллар буе кагылынмаган арт ишеген каерып ачып, Хрущёвны сәхнә артына өелгән тузанлы плакатлар эргәсеннән җитәкләп алып кертергә мәҗбүр булганнар. Ә теге ресторан директорын, олы кунак киткәч, Хрущёвка нык охшаганы өчен, эшеннән алганнар. Ат аунаган җирдә төк кала, диләр. Соңыннан төрле сүзләр таралды. "Авангард"ка тирә-як авыллардан эре, нәселле дуңгызлар җыйганнар икән дә, делегация киткәннән соң, үз дуңгызларын бүлешә алмыйча, председательләр арасында гауга чыккан, имеш. Умарта ояларын җете кызылга буяганнар да, кортлар качып беткән, имеш. Кайсы чын да кайсы ялган - халык арасына таралганны җыеп ала алмыйсың. Азнакайны шаулатып узган олы вакыйгадан соң ике-өч ай вакыт үтте микән, гадәти эш көне булырга тиешле иртәдә Әхмәтбаев кабинетына Әхбәр Шәрәфиев атылып килеп керде: - Ишеттегезме, Ибәт Әхмәтбаевич, Хрущёвны төшергәннәр! Көтелмәгән хәбәр сискәндереп яңгырады. Күкрәккә сыймаслык ниндидер шатлык биләүдән мин урындыгымнан калкынып куйдым. Димәк, яңа үзгәрешләр булачак! Әхмәтбаевның аскы ирене салынып төште. Күзендәге утын сүндереп, бер тын утырды да, капылт йокысыннан айныган шикелле, эре бармаклы йонлач кулын алга сузды: - Чү! Алай димә! Арыды ул... Ар-рыды-ы... Үзе китте. Арыды, дигәндәге тавышы, бәгыреннән кайнап чыгып, олы бер түгәрәк сыман тулышып, бөтен бүлмәгә җәелде. Мин урындыкка сеңдем. Аңа ышанмау мөмкин түгел иде. Әхмәтбаев кайгылы кыяфәт белән, маңгаен учлап, тын калды. Миңа аның каршында оят иде. Тизрәк чыгып китәргә, күңелдә мәтәлчек аткан сөенечтән ялгызым гына ләззәт алырга кирәк иде. Димәк, тиздән яңа үзгәрешләр булачак. Пирамиданың иң биек ноктасында кем китә, кем килә, минем өчен аның язмышы билгесез, мин аннан хәбәрдар түгел, миңа ул ерак. Көтелмәгән яңалыклар була торсын. Миңа унсигез яшь тула... Ул чакта... үзгәрешләр нидән башланды соң әле? Кибетләргә һәртөрле товарлар чыгып тулды. - Менә бит! - дип тел шартлатты беркатлылар. - Власть алмашыныр алдыннан, ризасызлык тудыру өчен, товарны махсус яшерәләр, - диде кабатланырга яраткан тарихны белүчеләр. Әмма унсигез яшьлек егет өчен болар вак нәрсәләр иде. Аны иң шаккатырганы постройком председателе кабинетында үзе күргән хәл булды. Беркөнне, парторг буларак, Әхмәтбаевны райкомга чакыртып алдылар. Н. С. Хрущёвның хаталарын ачып салган яшерен хатны (Мәскәүдән Үзәк Комитеттан килгән) тикшергәндә, кемдер берәү, кыюланып: - Күптән кирәк иде алып ташларга! - дип кычкырган. Безнең Әхмәтбаев та, үзенең политик сизгерлеген күрсәтергә ашыгып: - Пы-рау-иль-но-о! - дип, калын тавыш белән җөпләп куйган. Райкомнан кайткач, ул киң төпле урындыгына утырды да, тирән сулап: - Теге чакта ук сизгән идем аны... - дип, транспарантның сынып җиргә төшүен, аның өстеннән сыер көтүе узуын искә төшереп алды. Мин соң дәрәҗәдә гаҗәпләнүдән сулышсыз калдым. Кыска гына арада әллә ничә төскә керә алу маһирлыгын беренче күрүем әле. Кеше асылына икейөзлелек тумыштан бирелә микән әллә?.. Үз күңелеңә күләгә төшермәс өчен, шәхеснең беренче чиратта якты ягын күрә белергә кирәк дигән ышанычым тетрәп алды. Алданмас өчен, берәүгә дә сукырларча табынма! * * * Төзелеш конторасы барак дип аталган бер этажлы бинага урнашкан. Анда минем дә, инженерларныкы кебек үк булмаса да, бәләкәй генә үз кабинетым бар. Азнакайны шәһәрләштерү нигезен салган Төзү-монтаж идарәсе заманында иң көчле оешма саналган. Үзенең паркы, түгәрәк танцы мәйданы, фонтаны, зур Мәдәният сарае гөрләп эшләгән. Хәзер инде бу байлыкларны Пионерлар йортына биреп, төзү идарәсе үзе бер этажлы бинада утырып калган. Менә тагын бер объект өстәлде үзенә. Сәпәй умарталыгында илбашы - Хрущёв үзе сынап караган бәдрәфне контора кырыендагы бакчага кайтардылар. Базын казып, берничә эшче шунда мәш килә. Әхмәтбаев абый мине кабинетына дәштереп алды: - Күзең очлы синең, бар әле, искәртеп кил, авыш итеп урнаштыра күрмәсеннәр, - диде. - Авыш бәдрәфле ихата мескен күренә, - дип тә өстәде. Чыктым яннарына. Бастырып куйганнар объектны. Берничә эшче, чөкер-чөкер сөйләшеп, тәмәке көйрәтеп утыра. Ул арада Харис абзый да килеп җитте. "Сабыр ит, ачылыр фабрик" дип ул тотынса, эш барып чыкмый кала димени. - Шәп тактадан, иренмичә ясаганнар моны, - ди берсе. - Эче дә шәп, тышы да шәп, Харис абзаң корган, шәт, - ди Харис абзый. - Матур нәрсә кантурда утыручыларга гына тәти инде. - Матурның күте кантур, - дип җөпләп куя Харис абзый. Көлешәләр. Көлү дәртен тополь ботакларын сыгылдырып утырган каргалар күтәреп ала. Карга тавышына сискәнеп, сары яфраклар коела. Җилдә - көз исе. Плакатлар ясый торган урыным - каршыдагы өч катлы йорт подвалында. Иркен. Җылы. Якты дию генә аз, нык якты. Прожекторга куела торган туп хәтле лампочкалар чама белми яктырта. Бүлмәмнең мактанычы - тәртипсезлегендә. Кая карама анда - иске, яңа плакатлар, эреле-ваклы рамнар, төрле рәсемнәр, буяу тюбиклары, тагын әллә ниләр - боларны ипле тәртипкә салдыңмы - бүлмәнең сере, анархиясе югала. Буяу исен яратам. Әлегә химия борынын тыкмаган, табигый ислеләр. Олифа дигәне дә үсемлек маеннан, ипигә ягып ашарлык. Мин рәссам-бизәүче генә түгел, спорт эшен дә җитәкләргә тиеш икәнмен. Ләкин җитәкләр кеше генә юк. Оешманың бөтен яшьләрен Төмәнгә, яңа төзелешкә озатканнар. Алны-ялны белмичә эшләп, "Северный"ны да кушкач, айга меңнән артык хезмәт хакы алалар икән. Ә профсоюз взносы монда ишелеп кайта. Ул кадәр акчаны үз вакытында рәтен белеп туздыру Әхмәтбаев абзыйның зирәклегенә бәйле. - Спортка нәрсә кирәк, язып керт! - дип, юмартлыгын сиздереп тора. Складта карыйм: ботинкалы чаңгылар утызлап пар. Ул конькилар... Хәтта "ножи" дип аталганы, чын спортчылар кия торганнары да бар. Бәләкәйдән үк конькида шуып үскән малай буларак, бусы минем күңелгә бигрәк тә хуш килде. Үземнең кабинет шкафында да киштә-киштә спорт киемнәре, бар да минем үлчәмгә килеп тора... Шкафтан футлярга салынган саллы фотообъектив табып алдым. Ә фотоаппараты юк. Бу минем нәфесне котыртырга җитә калды. Әхмәтбаев абзыйга кәгазь тотып керәм. Ул гаҗәпләнгән сыман, борынына атландырган күзлеге өстеннән миңа төбәлә: - Фотоаппарат кирәк дигәнсең, моның спортка ни катнашы бар? - Турыдан-туры. Ярышларны төшереп барырга кирәк бит. Соңыннан альбомга тупларбыз. - Дисеңме... Үзең карап, кыйбатлысын ал! Мин "Зорький" фотоаппаратына тукталдым. Миңа яшәп торырга бер бүлмәсе тәгаенләнгән тулай торак биек топольләр ышыгына сыенып утырган бер катлы бинада икән. Эче иркен. Чиста. Тыныч. Идәненә келәмнәр җәелгән. Яшьләр аз. Күбрәк буйдак, сазаган ирләр яши. Күрше бүлмәгә бергә укыган сабакташым Рәфәт урнашкан икән. Ул нефтьче-оператор булып эшкә кергән. Соңгы өч елда бергә укысак та, аның белән якыннан аралашкан юк иде. Эчкәре урнашкан күзләреннән салкынлык бәреп торган төмсә чырайлы бу Карамалы егете миңа ошап бетми иде. Менә язмыш безне уйламаганда янәшә китереп куйды. Ул юктан да фәлсәфә чыгарырга ярата икән: - Танышканда, син кызларның башта аягына карыйсыңмы, әллә йөзенәме? - дип, ул мине аптырашта калдырды. Бу хакта уема да килгәне юк иде. - Башта аягын күзләп ал. Хөләпә икән, китәсең дә барасың. Ә инде башта йөзенә карап, гашыйк булсаң... аннары җеп сыйраклы икәнен күрсәң дә ычкына алмыйсың... Аның сулышын эчкә алып әйтелгән бу сүзләре күңелемә кереп оялады. Хатын-кызның гәүдә-аяк матурлыгын күз ачып йомган арада бәһаләп алу ир кешенең табигый мутлыгы икәнен ул чакта мин белгәнмени! Беренче хезмәт хакын алгач, тукымалар сата торган кибеткә кереп, бик озак сайландым. Мәктәп елларында вельвет тукымадан ике кесәле куртка тектереп, бик яратып кия идем. Ул чакларда йә кара, йә көрән төстәгеләре генә була торган иде. Менә бит вельветның да төрлесен уйлап чыгарганнар. Мин әнигә күлмәклеккә дип, вак кына бөрчек чәчәкләр төшкән куе яшел вельвет алдым. Икенче айдагы хезмәт хакына өйгә шифоньер, зур көзге, "Рекорд" исемле радиола сатып алдым. Боларның тышы чын агачтан эшләнгәнлектән, хаклары икеләтә арзанайтылган, халыкның келәйгә катырып, йомычкадан ясалган агачсыман әйберләргә кызыга башлаган дәвере бу. Октябрь бәйрәме алдыннан көне-төне эшләргә туры килде. Плакатлар язам, транспарантлар эшлим. Язганда кул армый, ә бөтен киеренкелек аякка төшә. Шуңа күрә, таш идәнгә, аяк астына иске плакатлардан кубарып алынган чүпрәкләрне җәям. Тулай торакка кайтып яткач, аяклар гүли. Рамнарга тарттырырга дип, алагаем зур рулон белән кызыл ситсы кертеп ташладылар. Сатин яңа чакта ялтырап тора, сокланып, җете-кызыл өслеген сыйпап карыйм. Шул мәлдә әнинең әйткәне искә төшә... "Син тугач, биш метр кызыл сатин бирделәр... Сталин бүләге..." - "Их, иптәш Сталин бабай, саранлангансың, менә мин хәзер сине уздырам, ун метр үлчим дә, әнигә алып кайтып бирәм..." Һәм шулай эшләдем дә. Ул айда миңа өч йөз җитмеш сум акча язганнар. (Ул чакта авыл кешесенең айлык пенсиясе унике сум иде шикелле.) Баедым. Кесәңдә акча күп булганда баш чөелә, йөреш үзгәреп китә икән. Дөнья - тубыктан, бөтен нәрсәне булдыра алам, дигән җүләр бер "мин-минлек" туа. Юк, мин алай исереп китмәдем, акчалы хыялның койрыгын тиз кистем. Путалы, шәл якалы кышкы һәм тагын куе яшел төстәге көзге пәлтә сатып алдым. Чалбар, күлмәк, бүрек һәм... муенга аса торган кобуралы кечкенә радиоприёмникка да акча җитте. Айга ике-өч мәртәбә посёлокның урам тәртибен саклау өчен төнге дежурга чыгу, җиңгә кызыл бәйләп, дружинник булып йөрү көннәре һәр оешмада катгый приказ белән алдан билгеләнгән. Минем кабинетта кыска погонлы, ачык зәңгәр төстәге биш пинжәк эленеп тора. Махсус тектерелгән дружинник формасы. Хикмәт шунда: районның халык дружинасы хәрәкәтен Рейниш дигән бик сәер бер кеше җитәкли иде. Рәвеш-кыяфәте, киеме белән дә үзенә бер булып аерылып торган Рейниш тиз арада Азнакайның иң билгеле кешесенә әверелеп китте. Халык хәзер милициядән түгел, ә Рейништан курка башлады. Автоколонналарда эшләүче иң гаярь шофёрлар кавемен дә ул үзенә табынырга мәҗбүр итте. Теләсә кайда, теләсә кайчан кул күтәреп туктата, документларын тикшерә. Хәтта шофёрларның бюллетененә Рейниш кул куймаса, акча түләнми иде. Аның сүзен тыңламаска җөрьәт иткән бердәнбер кеше - безнең очның Талип абзый улы Әнвәр - аңарга шофёр булып эшкә кергән иде. Өенә яисә эш урынына килгәч, Рейнишның пәлтәсен салдырышып, кидерешеп торырга кирәк икән, моны белүгә, ярпач Әнвәр: "Мин сиңа холоп түгел!" - дигән дә ачкычын ыргытып чыгып киткән. Менә шул Рейниш бөтен оешмаларга кыска погонлы зәңгәр пинжәк тектертергә күрсәтмә биргән. Аның хәзер үз карамагында бинасы бар. Кабинеты, дружинниклар өчен бүлмәсе, тотып кайткан ярсу хулиганны тынычландыру өчен каталажкасы бар. Рейниш үзенә үзе уйлап чыгарган ярымхәрби киемнән йөри: кыска погонлы зәңгәр костюм, якасына ялтыр ромбиклар беркетелгән, погонында шактый эре ике йолдыз, каймалы зәңгәр пилотка, портупеялы каешына пистолет кобурасы асылган. Әллә кайсы илнең пөхтә офицеры диярсең - килешеп тора үзенә, каһәр... Мәскәүгә барып, ул бу кием формасын күрсәтеп, халык дружинасының нәкъ менә Азнакайда гына гамәлгә кертелгән эш алымнары белән таныштырып кайтты. Күп тә үтми, "Азнакай тәҗрибәсе, "Татарстандагы башлангыч" дип, зур-зур газеталар язып чыктылар. Шуннан соң Рейниш районның күз өстендәге кашына әверелеп китте. Хәтерлим: без, бер төркем дружинниклар, төнге урамнарны айкап йөргәндә, болагайланып, тавыш чыгарган, кызмача хулиганны эләктереп кайтабыз да Рейнишның кабинетына кертеп бастырабыз. Рейниш кобурасыннан пистолетын чыгарып, өстәлгә яткырып куя да тегеңәрдән сорау ала башлый. Үзенә бер ләззәт белән, чирканып, тегене сыта, камырга әйләндерә. Октябрь бәйрәмендә ул, бер өер дружинниклар төяп, бөркәвечле машинада безнең авылга килеп төште. Сәбәбе бик гади: елдагыча, Гыймай Заһиты көпә-көндез, клубта кызган бәйрәм шаукымын бозып, сугыш чыгарган иде. Моңа халык инде күнеккән, кунакка кайта алмый калганнар да: "Ничек үтте бәйрәм, Гыймай Заһиты сугыштымы?" - дип сорый торганнар иде, әгәр инде ниндидер сәбәп белән Гыймай Заһиты сугышмый калса, "Бәйрәм барып чыкмаган" санала иде. Үзе ул, алагаем йодрык төеп, явызларча сугышмый да, билдән чишенеп ташлап, борын канатырлык яисә бит тиресен сыдырырлык кына дыңкып ала. Аңа бөтен кешенең игътибар үзәгендә булу, шау кузгату, тынычландырырга теләп, үгетләп йөрүче төркем уртасында калкып тору, көчлелегенә ышандырып, дәһшәт салу кирәк. Менә шул кырпак кар төшкән бәйрәм көнендә кемдер районга шылтыраткан, күрәсең, дружинниклар машинасы килеп җиткәндә, Гыймай Заһиты тирәсендә кайнаган төркем клубтан карлы урамга ташып чыккан иде инде. Рейниш машинаның ишеген ачып, кабина баскычына чыгып кына, пистолетын болгап: "Забра-ать!" - дип кычкырды. Юка зәңгәр шинельдән, кокардалы пилотка, портупея, галстуклы ак күлмәк, ыспай гәүдә рәвеше - бу мизгелдә ул без киноларда күргән немец офицерларына охшаган кебек иде. (Хәер, кинолардагы нимес офицерлары ролендә Мәскәүнең яһүд артистлары уйный түгелме соң?) Менә хәзер, клуб янына тамаша карарга җыелган халыкка карап, Рейниш "Ятыгыз!" дип команда бирсә, нишләр иде микән авылдашларым? Калды микән аларда элеккеге башкисәр дуамаллыгы?.. Ай-һай... Әнә бит Гыймай Заһитларын дружинниклар әрдәнәләп төяп киткәндә, каршы төшеп, алып калырга телүчеләрнең тавышы бик юаш чыкты. Элеккерәк еллар булса, бу машинаны Рейнишы-ние белән кимендә өч тапкыр әйләндереп капларлар иде. Әлбәттә, Рейнишның Азнакай җирлегендә кинәт болай калкып чыгып, отыры канатларын җәеп, бәйсез бер кенәзгә әверелә баруы белән өстәгеләр, ягъни райком дәрәҗәсендәгеләр килешеп, битараф карап торгандыр дип уйламыйм. Астыртын нинди агымнар бөтерелеп алгандыр - анысы безгә караңгы. Көтмәгәндә Рейнишны яңа, олы төзелеш кайнаган Төмәнгә алдылар. Үзе белән ул бер төркем шофёрларны, шул исәптән безнең Әнвәрне дә махсус чакыртып, үзе белән алып китте. Күпмедер вакыттан соң шофёрлар кире әйләнеп кайттылар. Рейниш турында ләм-мим, бер сүз әйтмиләр, телләре йозаклы иде. Шундый хәбәрләр йөрде: дөреслек, гаделлек сагына үзен багышлаган Рейниш зур акчалар актарылган җирдә нәфесен тыя алмаган, имеш, кулга алганнар, утыртканнар икән, диделәр... Азнакайга ул бүтән әйләнеп кайта алмады. Кинәт мин үземне бу чиксез дөнья уртасында япа-ялгыз итеп тоя башладым. Тирә-юнемдә тормыш кайный, әмма ул шаукымга мин табигый генә кушылып китә алмыйм кебек. Дуслар да таралды: мәктәп ишегеннән ыргылып чыктык та, беребез - уңга, беребез - сулга, беребез турыга китеп сибелдек менә. Һәркем үз гамендә... Аңга килеп кабаттан җыела башларбызмы - кем белә... Фәния дә ерагаеп бара кебек. Ул энә белән кое казый. Әбүгалисина мәгарәсеннән тартып чыгарырга телим үзен, юк, уку үҗәтлеге акылын томалаган. Йөзендә - аҗаган кебек сүрән, арган елмаю. Мин үзем туң утын пүләнеме әллә, күңелендә ут кабыза алмыйммы? Юк, болай булмый. Сизәм бит: быел мине армиягә алачаклар. Кая да булса укырга кереп, посып калырга мин әзер түгел. Хәрби кануннар әсирлегендә минем иң матур өч елым бу тормыштан төшеп калачак. Аннары башкача була инде ул. Армиядән кайткан, диячәкләр. Акыл утыра башларга вакыт дип, гел искәртеп торачаклар. Тәртә арасына кермәгән тай вакытның кадерен белеп калырга кирәк. Абынсаң да, кагынсаң да - үзеңнеке, иркәләнү дә, яшьлек юләрлегенә аркалану да килешә бит әле безгә... Иптәшкә Рәфәтне кузгатам, киттек беренче мәктәпкә, бүген җомга, танцы көне. Муенга ак шарф салам. Өстә - ромбик тезеп сырылган утыртма якалы нейлон куртка, яшел чалбар. Салкынны санга сукмыйча гына яланбаш чыгам. Баш туңса да чәч өшемәс әле... Рәфәт, минем киемгә күз кырыен гына төшереп, үзенең соры пәлтәсен өнәмичә генә кул аркасы белән каккалап алды. Быел тугызынчыга өч класс тупланган икән бит! Мәктәп тарихында күрелмәгән хәл. Спортзал кайный, музыка, чытлыкланып көлү авазлары тибрәнә, йөзеп кереп киттек ваемсыз яшьлек куелыгына - кызлар төркеменә барып кушылдык. Гүя безне генә көткәннәр монда, танцыга чакырып, ым кагарга өлгермисең, кул арасына суырылып керәләр. Мин яңа танышуны өнәмичә, әкәм-төкәм кебек үз кабыгыма бикләнә торган идем, бүген әллә нәрсә булды, ачылды күңел капкалары, бернинди тартыну белмәгән кызлар мине дә җилбәзәк халәткә буйсындырдылар. Ул арада Рәфәт каядыр юкка чыкты. Танцыдан соң, төнге Азнакай урамын бер итеп кайтып киләбез. Тугызынчы "А", "Б", "В" классыннан чибәр өч кызны сайлап алганмын. Берсен генә култыкласам, калган икесе үпкәли, икесен култыкласам, берсе артып кала. Өчесе дә ошый бит әле боларның. Сөйләшергә җиңел, уенчак холыклы кызлар. Менә шулай... гашыйклыкның бәгырьгә сызып төшми торган, өстән генә сирпелеп алган юка катламы да була икән... Уенын-чынын бергә кушып, сүзгә-сүз ялгана. Кызларның чыркылдашуы күңелгә рәхәт. - Кайсыбызга гашыйк булдың инде, әйт дөресен?! - Минме?.. Минме!.. - дип һәрберсен кабаттан күздән кичерәм. Ул арада "Б" кызы, елаган атлы булып, битен каплый: - Мин түгел... Аһ, сайлаганы мин түгел... "В" кызы, беләгемнән кулын алып, үпкәләгән атлы булып, урам читеннән бара башлый. Янәшәмдә "А" кызы гына торып кала: - Ниһаять, үз урынын таптылар болар, - дип, алардан көлә. Кызларны бер учка җыеп игълан итәм: - Өчегезгә дә гашыйк бит мин! - Алайса, безгә дуэльгә чыгарга туры килә инде. - Тарихка керсен, әйдә: кызлар дуэле. - Секундант буласыңмы? Бармакны югары чөеп, кызларны тынычландырам. Хикмәтле сүз әйтәм, янәсе. - Сез һәммәгез дә чибәр. Ни өчен икәнен дә беләм. Көн дә иртән көзге каршына килеп, "мин чибәр, мин чибәр, мин иң чибәр!" дип, өч мәртәбә кабатлыйсыз, шулаймы? Ә "мин акыллы, мин акыллы, мин иң акыллы!" дип өч мәртәбә кабатлаганыгыз бармы? Юктыр шул. Ә мине акыл ягы да кызыксындыра. Конкурс игълан итәм. Сорау тарихтан: Тимерләнк, Аксак Тимер турында ишеткәнегез бардыр. Менә шуның кайсы аягы аксак булган? Кызларым гөр килә башлады: "Шундый сорау буламыни?, "Кайсы аягы аксак булса да барыбер түгелмени?", "Ул бит атка атланып йөргән!" Дөресен әйткәндә, Тимерләнкнең кайсы аягы аксак булганын мин үзем дә белмим. Аптыраганнан гына әйтүем. Җавап соралмый да... Кызларда йомгакка уралмаган җеп очы калсын дип кенә... Алар мине тулай торакка кадәр озата килделәр. Бүлмәмә кергәч, утны кабыздым, пәрдәне тартып куярга дип тәрәзә катына килсәм, тротуарда басып торалар. Кул болгап хушлаштылар да култыклашып китеп бардылар. Китап - йокы даруы. Мендәр куенына башны терәп, инде китап битендәге юллар бер-берсенә кушыла язып, йокы пәрәвезен үрә башлаган иде... бүлмә ишеген, чорсыз ачып, Рәфәт килеп керде. - Бүтән синең белән беркая бармыйм, - диде, һәр сүзенә аерым басым ясап. Мин аптырап калдым. Юк, шаяртып әйтми кебек үзе. Болай да елмаю сирәк куна торган йөзенә болыт күләгәсе тагын да калынрак булып ягылган кебек. - Ник алай дисең? Рәфәт соравымны кулы белән җилпеп төшергән кебек хәрәкәт ясады да: - Үзең беләсең! - дип, ишекне каты ябып чыгып китте. Шуннан соң мин аны үзеннән яшькә зуррак, чагыр күзле, буйдак адәм белән күргәли башладым. "А", "Б", "В"лар кыю булып чыкты, йә берсе килеп нәни ташны тәрәзәмә "черт" итеп ыргыта, йә икенчесе эш урынында пәйда була, йә өченчесе... Өлгер генә, кинога алып барам, урамда йөрибез, тимераякта шуып туйганымны сабыр гына карап, көтеп торалар. Үзләре шуа белмиләр, өйрәнергә теләкләре дә юк. Бер атна вакыт болар белән юанып үтеп тә киткән. Беркөнне, төш җиткәч, пәлтәмне киеп чыгарга әзерләнгән генә идем, эш кабинетымның ишеген шакыдылар. Ачсам, бусага төбендә Фәния басып тора. Үткән көннәрем ваемсызлыгын җуеп, әллә кая артка чигенде. - Ничә көн инде күренмисең... Курыктым, - ди. - Бүтән планеталарга китеп адашып йөргәнмен, - дим. - Алай итмә... Сине минем кебек ярата алган берәү дә булмаячак, - дип, ул түшемә сыенып, пәлтә якасына битен куеп, елый башлады. Кыен булып китте, ничек юатырга да белмим, мондый халәттә калганым юк бит әле минем. - Мин гаепле... Әйдә, моннан соң көн дә күрешеп-очрашып торыйк, яме... - дип, ул эре-эре күз яшьләре аша миңа төбәлә. Ни әйтим. Ничек аңлатыйм. Башымда уенчак уйлар бөтерелә. Алай ук җитди кабул итмә, берни булмады, мин үземне сынап кына карарга теләдем, дияргәме? Күз яше кирәкми иде... Якам юпь-юеш. Урамга чыгабыз. Кар ява. Сынап карау... Унсигез дә тулмаган килеш... Без бит үз күңелебезнең Магелланы... Күңелнең яшерен утрауларын үз вакытында ачасы, исерткеч томаннарын таратасы килә. Ым кагу җитә, миңа кызлар күзе төшә икән бит! Бу - хәтәр хакыйкать түгелмени! Күпме вакытлар икеләнеп, үз бәямне белмичә кимсенеп, төрле хорафатлар колы булып юкка йөргәнмен. Фәния киләчәк өчен яшәргә әзерләнә. Ә миңа бүген яшәп калырга кирәк. Мине алда көткән ниндидер олы максатлар бимазаламый әлегә. Уйныйм, шаярам, көләм, гашыйк булган булып кыланам. Болар бит - үзеңне танып белүгә уенчак адымнар гына. Фәния - башка... Ул - күкләр тарафыннан тәгаенләнгән мәхәббәтнең гомер соңына кадәр ачыла барачак тылсымлы таҗы... Безгә бер-беребезне сакларга кирәк. Сүз белән ничек аңлатыйм. Мин ялгызлыкны күралмыйм. Шундый тойгы биләп ала мине: үлемнән түгел, ә яшәүдән курка башлыйм. Авыру дәрәҗәсендәге бу астыртын тойгыдан бары хатын-кызның янәшәдә булуы, тыны, ягымлы тавышы гына мине йолып ала; очраклы танышлыкмы ул, үтешли күз төшүме - барыбер! Яшәүнең куркытып янавыннан шундый мизгелдә сихәтлек аласың, олы мәхәббәтеңне җуймас өчен... Беркөнне Рәфәт эш урыныма килде. Тулай торакта сирәк күренә иде. Ун көннәр элек ул, авылына ялга кайтканда, минем ромбик төшереп сырылган нейлон курткамны сорап торган иде. Киемне кешегә биреп торсаң, кире кайтканда үпкәләгән була, үзеңнән үч ала икәнен белә идем югыйсә, саран исеме күтәрәсем килмәде, ни дисәң дә классташ бит... Кайткан Рәфәт авылына, клубта егетләр бәйләнешкәннәр. Кан чәчрәгән куртканы әнисе кайнар суда юып "пешергән"... Рәфәт аны, миңа күрсәтергә уңайсызланып, шактый көннәр әйтмичә йөргән. Аңлаштык инде соңыннан. Кабырчыкка әйләнгән куртканы мин шифоньерның аскы киштәсенә ыргыттым. Гуд бай! - немец теле укытучысы Сагындыкова апа әйтмешли... Беркайчан мул сөйләшергә яратмый торган Рәфәткә бүген нидер булган: юк-барны сөйләшеп утыра да утыра. Шатлыктанмы, кайгыданмы дулкынланган - анык кына белә алмыйсың. Утыра торгач, сәгатенә карап алды да: - Әйдә, урамга чыгабыз, шундый матур кар ява бүген, - диде. Чыктык. Стадион янына, аулак урынга җиткәч, ул: - Син мәктәптә минем тугызынчы класстан алып унберенчегә кадәрле бөтен малайны кыйнап чыкканны беләсеңме? - диде. - Юк, берәүнең дә сиздергәне булмады. - Тимәгән бер син калдың... - дип, Рәфәт төмсә йөзенә саран гына елмаю саркытып алды. - Кыйнау дию дөрес тә түгелдер... Мин бит дәрес бирәм... Шау-шу кузгатмыйм. Сүгенмим, кызмыйм, тыныч кына... Ул приёмны мин сиңа да өйрәтеп калдыра алам. - Кирәкми. Кешегә кизәнү - Аллаһка кизәнү белән бер, дия минем Салиха әби. - Һы, бу тормышта кизәнмичә генә яшәп булмый. Сүзсез калып, карлы стадион сукмагыннан әрле-бирле йөрибез. Рәфәт тамак кырып куя, гүя күңелендәге әйтелмәгән уйларын барлый, актара, чүбеннән арынырга тели. - Күз алдыңа китер: мәктәп коридорыннан килә берәү... бәхетле елмаеп килә, киеме дә синекеннән шәбрәк... Аулак урынга чакыртып алам мин моны: "Син миңа ошамыйсың, егет", - дим дә... Кара-каршы баскан уңайдан иңсәсеннән кисәк кенә тартып китерәм, шул моментта ике ударны берьюлы бирәм: берсе тез белән җан җиренә, икенчесе маңгай белән ияк астына... һушсыз калып авып китмәсен өчен, иңсәсен җибәрмим... сыгылып кына төшә дә җиргә тезләнә. Ул бит минем каршыда тезләнә! Шулай итеп, мин мәктәптә күпме тәкәббер малайны тезләндереп сабак бирдем. Рәфәт моны шулкадәр канәгатьлек белән, олы бер серен ачкан кебек сөйләп бара, мин шаккатып калдым. Тып-тыныч холыклы кебек иде, кемгә дә булса тавыш күтәргәне, кызып киткәне булмады. Эчке уена баткан үтә сабыр кеше сыман иде. - Блокнотымда синең исем турында сызык тора. Шуны бетерим дип килгән идем яныңа, тагын булмады, тезләнмәгән бер син калдың, - дип, ул рәнҗегән сыман, сәер караш ташлады да кырт борылып китеп барды. Стадион капкасына җиткәч: - Иртәгә мин Себергә китәм, хуш, - диде. Мин Рәфәтнең кинәт шулай күңелендәге кара капкасы ачылуын акылыма сыйдыра алмыйча басып калдым. Бу хушлашу түгел, ә бәхилләшү иде сыман... Аның тугызынчы класста иң тере, иң җитез кызыбыз Светланага гашыйк булганлыгын барыбыз да сизә идек. Рәфәтнең баянда уйный белүе дә шулчакта ачылды. Светлана - Советлар Союзы Герое Әкрам Вәлиев кызы иде. Әмма әтисенең батырлыгы белән беркайчан да мактанганы булмады. Нечкә күңелле, очынып йөргән Светлана унынчыга күчкәч басынкыланып калды кебек. Рәфәттән дә читләште бугай. Бәлки, ул аның яшерен генә башкарып килгән әлеге яман гадәтен белгәндер... Тормыш - уен, дип йөр менә. Кешеләр карурманы куерак та, шомлырак та түгел микән әле?.. Менә кем булып чыктың син, төмсә йөзле классташ. Тормышта кичергән нинди үчлек йөзеңә төн карасы сеңдерде? Сирәк кенә елмаюың да синең табигый түгел, ә елмаю хәрабәсе генә булган икән бит... Тимераякта узышу ярышында катнашырга тресттан чакыру килгәч, мин, озын спорт тимераякларын алып, стадионга киттем. Анда эшләүче спортсмен кыздан бөтен серләрен кыска гына арада өйрәнеп алу малай чактан ук боздан кайтып кермәгән "тәҗрибәле" аякка кыен булмады. Гаҗәп икән ул озын тимераяклар. Борылышларда аякларны алдан чалыштырып алу, озынга барганда арттан чалыштыру өчен үзенә бер осталык, төгәллек кирәк. Ә тизлек көчәйгәннәнкөчәя, тимераяклар гүя үзеннән-үзе суырып алып бара. Куллар - канат. Аяклар чигү чигә. Бу ләззәтне шугалак иркен чакта, аяк астында бала-чагалар чуалмаганда гына алып була шул... Мин инде ярышта үзем дә катнашырга әзер идем, әмма һөнәр училищесыннан кызлар командасы гына туплап булды. Аның каравы яшьләр булмаса да ярый, дигән ике ярышта - шахмат һәм ату ярышларында катнашып, Бөгелмәдә трест буенча беренче урынны яуладык. Шулай итеп, кыш узып та китте. Язның матур бер көнендә спорт кирәк-яраклары кибетенә кергәч, шаккатудан телсез калдым. Каршымда спорт мастерлары халыкара ярышларда гына катнаша торган велосипед балкып тора. Күземә генә күренәме, каян килгән бу Азнакайга? Ул ыспайлыгы! Ул җиңеллеге! Бөгелеп төшкән руле таудан сикерәсе кәҗә мөгезе кебек тора. Тизлекне кул хәрәкәте белән бер-бер артлы ун төргә күчереп була. Тәгәрмәчләре бер рычагны боруга, автомат рәвештә салына. Мин күпме еллар кызыккан, хыялымда йөрткән могҗиза бит бу! Тотып-тотып карыйм, сокланудан куллар калтырый. Сулышыма кабып торуымны күреп, кибетче минем янга килде: - Кызыктыңмы әллә? - ди. - Берәү генә ул. Заказ белән кайтардык, - ди. - Бай бер нефтяник малае алырга тиеш иде... фаҗигагә эләккән, диделәр. Килә алмый инде... Мин, акча күчерү юлы белән иртәгә үк алабыз дип, кибеттән кирәкле кәгазь юнәтеп, конторага йөгердем. Тыным-көнем бетеп, Әхмәтбаев абый кабинетына барып кердем. Хәлне аңлаткач, аңлаган кебек булды да барыбер кайтарып сорамыйча калалмады: - Хакы йөз сиксән биш сум дисеңме? Кырык биш сумлыгы ярамаганмы! - Андые ишәк бит аның, Әхмәтбаев абый, дим, ә бу - аргамак. Ул арада бухгалтер Рәмилә апаны чакыртып, тиз арада акча күчерү документын өлгертергә кушты. Ә миңа төне буе теләк теләп чыгарга гына кала... Икенче көнне иртән Рәмилә апаның банктан кайтканын дүрт күз белән көтеп тордым. Күңелсез генә кайтып килә. Йөрәгем урыныннан купты. - Булмады бит әле бу, - ди. - Бланкта хата киткән. Икенчегә кул куйдырырга Әхмәтбаев абыең Бөгелмәдә. Кич кайтса да кереп тормас, ял алды бит... Болай булса, кулдан ычкына бердәнбер велосипед. Каршылык тудымы - чигенмәскә, ул каршылыкны җимереп булса да алга барырга, дип тиз генә акылны эшләтеп алдым. Минем ярсыну шулкадәр көчле иде, ахрысы, Рәмилә апа хәтта минем тәкъдимгә каршы килә алмады. Менә мин, кабинет ишеген эчтән бикләп, пыяла аша төшереп тә, болай гына да Әхмәтбаев абыйның кул кую рәвешен кабатларга керештем. Шулкадәр четерекле, озын итеп куйган кулны, йөз мәртәбә генә язып караганмындыр. Үзем сәгатькә багам, банктан акча күчерү вакыты чыгарга утыз минут кына калып бара. Ниһаять, яңа бланкка Әхмәтбаевча кулны куеп, кертеп бирдем Рәмилә апага. Бланкны карады-карады да: - Банк белән шаярырга ярамый. Шулай да барып карыйм, - диде. Күрәсең, минем чырайдан әгәр шушы операция барып чыкмаса, зур фаҗига буласын төсмерләгәндер. Әй көтәм, әй көтәм әйләнеп кайтканын. Күңелдән әллә нинди хорафатлар уйлап чыгарып, үземчә фаразлыйм. Исән-имин кайтып килде бит Рәмилә апа. - Ну, малай, сиңа фальшивомонетчик кына буласы калган, - дип көлә. Акча күчерелгән кәгазьне тотып, аргамакка тиң иң затлы велосипедны алырга дип кибеткә йөгердем. БӘХЕТЛЕ ТУКТАЛЫШ И бу - тургай моңына манылган җәйге хозурлыклар! Күк гөмбәзенең аяз төпкеленнән без белмәгән дөньяларның кызыктыргыч шәүләсе саркып күренер кебек. Велосипедта җилдергән унсигез яшьлек егет күңелендә нинди уйлар кайный? Әллә соң уйлы икәнен белмәгән уйлы чагымы, бәхетле икәнен белмәгән бәхетле чагымы? Педальне күз иярмәс тизлектә әйләндергән аякларында ап-ак спорт чүәкләре чагылып кына кала, кыска җиңле ут-кызыл футболкасын җил кабарткан. Велосипедның ялтыр тәгәрмәчләреннән җемҗем килеп кояш нуры сибелә. Җете балкыш! Бар да әйбәт. Бар да имин. Рәхмәт сиңа, унсигез яшьлекнең ирекле җәе!.. "Сагынырсың, сагынырсың әле, ничек кенә сагынырсың", - дип пышылдый йомшак, ягымлы җил. Велосипед тизлегеннән туган бу җил: "Үзең уяттың да!" - дигән шикелле үрсәләнә, чытлыкланып, чәчне тузгыта, иркәләнеп куенга тула, алга йөгереп китеп, мине үз артыннан әйдәкли. Үр менү белән үр төшү арасында аерма юк. Рульнең сул як очындагы "өтер"гә кагылып кына алам - тизлек үзгәрә, рульнең сул ягындагы "өтер"дә биш төрле тизлеккә күчерешле хикмәткә ия. Очам гына. Машиналарны узып китү - җан рәхәте. Дулкын-дулкын таулар, яшел тугайлар, үзәнкырлар - һәммәсе минем тизлеккә ярашып, бер юнәлештә агып бара... Туган җир күкрәгенә каеш булып уралган юл тигезлеге, сынатма, сакла син, ярлыка, тизлек җиленнән исергән башсыз улыңны! Бер генә була бит ул, гомереңдә бер генә була бәхетнең җиденче катында очу мизгеле. Искәреп кал: бүтән аны кабатлап булмый, сагынырга гына кала... Шундый хәтәр тизлек белән җилдергәндә... җан үзәгендә кабара барган кыргый хисне сыйдыра алмыйча, кулларны рульдән ычкындырам да күккә сузып, бер талпынып куям... Мин шулай бу җирдә яшәвем өчен Ходайга рәхмәтемне җиткерәм түгелме! Асфальттан авылым юлына борылам. Колакта жуылдаган җил сүрелә, тизлек акрыная, велосипедның тизлектән ярсыган тәгәрмәчләре ризасыз гына вак-төяк чокыр-чакырларны санап бара. Ике тау арасында посып утырган авылым, үзенең барлыгын раслап, кинәт каршымда пәйда була. Күрәм бит: мин төшәсе тау, каты булмасын дип, юлын бәрхет тузан белән түшәгән. Сизәм бит: мин ачып керәсе капка келәсе, алдан ук әзерләнеп, кытыкланып куйды. Менә ул - ваемсыз яшьлекнең кадерле тукталышы! Чирәмле ишегалды. Алтын шарлар итеп бал кортларын чөеп уйнаган бакча. Менә ул - бауга ак керләр элеп йөргән яланаяклы кызый. Кисәк ачылган капка тавышына сискәнеп борыла, зур ачылган күзләрендә якты моң. Ниндидер акыллы сүзләр көчсез бу мизгелдә, ашкынып килгәнемне сиздермәс өчен, юләр бер дулкынга күчәм: - Кем син, танымыйм? - Мин - Фәния. Ә син кем? Дымлы керләрдән чирәмгә ләйсән тамчылар тама. Бал кортлары үз көенә гөжелди. Койма буенда песи таралып ята. Фәниянең аяк йөзен юеш туфрак сипкелләгән. Кысып алган бәхетле хистән күзгә яшь килә... НИКРУТ Язмыш - гомер йомгагы. Гайре табигый хәлгә юлыкканда, без "Көтмәгәндә... Уйламаганда... Очраклы рәвештә..." дияргә яратабыз. Бәлки, язмыш челтәренең һәрбер үреме алдан уйланылгандыр, без аның бер генә бизәккүзәнәген дә үзгәртә алмыйбыздыр. Шулай булган. Шулай була. Шулай булачак... Бу яшәү асылының һәркемгә тәгаенләп язылган астыртын кагыйдәсе түгел микән әле?.. Менә мин - унсигез яшьлек никрут, табиблар каршында анадан тума килеш басып торам. (Рекрут - алман-француз сүзе, руска некрут булып кергән. Солдатка алынган, әмма солдат булып җитмәгән дигәнне аңлата.) Ярый әле, үзем генә түгел, унбишләп егетне галәмәт зур бүлмәгә шулай төркемләп-төркемләп кертеп торалар. Бетсәк - бергә бетәбез, калсак - бергә калабыз, дигән янәшәлекне тою шыр ялангач халәттә, чарасыз икәнлегеңне оныттырып, юаш кына кыюлык өсти. Монда өстәлләр дә күп, ак халатлы табиб-медсестралар да шактый күренә. Менә шул күркәм генә ханымнар нинди боерык бирә инде: ятаргамы, торыргамы, бөгелергәме, тезләнергәме - оялукыенсынуыңны эчкә йотып, барын да карусыз үтисең. Табибларның күз карашлары иләсләнгән, бит очлары алланып чыккан шикелле, әмма тыштан кырыс-җитди күренәләр. Армиягә нинди мал озатасын кәгазьгә латин атамалары белән терки торалар. Язуы бер хәл, тән күзәнәкләреңне нәзберек салкын бармаклары белән тотып-капшап, бөтен гәүдәңне сындырып-сынап та карыйлар шикелле. Ике күзең дә үзара килешеп ачыла-ябыламы, уңы мәгърипкә төбәлгәндә сулы мәшрикъка тайпылмыймы? Кирәкмәгән чыш-пыш хәбәрне дә, бер-берсеннән көнләшмичә, ике колагың да тигез ишетәме? Борын тишекләреңнән һава ургылып керә-чыгамы? Авыз куышлыгың үз урынындамы, кыбырсык телеңне тигез-сәламәт тешләр коймасы тыеп тора аламы? Менә шундый четерекле сорауларга җавап эзли һәм хәлиткеч мөһерне суга башкалабыз Казанның таләпчән табиблары. Якташым Ислам белән табибтан табибка бергәрәк йөрибез. Ишелеп, маңгаена төшкән куе кара чәчле бу үтә дә чибәр егет бик ипле, итагатьле күренә иде, Азнакайдан кузгаласы мизгелдә әллә нишләде; хәмер тәэсиреннән алай ук йомшап та төшмәгән кебек иде югыйсә, бүтәннәр кебек үк якыннары белән кочаклашып хушлашты да... Бөгелмә вокзалына алып китәсе автобуска утырышып беткән генә идек, Ислам урыныннан җәһәт купты да, ыргылып килеп, ачык ишек яңагына тотынып басты, әле бер, әле икенче аягын ачу белән селтәп, тибепме-тибә бу озатучы халыкка. Көчкә тыеп, урынына утырттык малайны. - Сиңа бәйләнүче юк бит, нигә тибенәсең?! - дигәч, "Алар кала, мине алып китәләр бит!" - дип, инәлеп, еларга тотынды. Шул гаебен оныта алмыйча, ул поездда барганда да, үз эченә йомылып, Казанга җиткәнче гасаби халәттән чыга алмады. Менә хәзер, хәлиткеч медкомиссия үткәндә, киеме белән бергә борчуларын да салып ташлады бугай, бераз ачылып сөйләшә башлады: - Әнә теге тинтәкне күр әле, - дип, иңемә төртте. Мин түр почмакта басып торган егеткә карагач имәнеп киттем: маймыл кебек йонлач гәүдә, тар җилкә, гадәттән тыш киң бәдән, алагаем зур башы иңенә чумып тора, сөзәк маңгае йөнтәс каш турына җитәрәк эчтән күпереп, шешеп чыккан шикелле. Шул "түбә" астында бер-берсенә елышып поскан төссез-кечкенә күзләре бер ноктага төбәлеп тасрайган. Ирен читендә сәер елмаю оеп калган. - Чыраен үтмәс балта белән ясаганнар моның, - диде Ислам. - Бу тинтәккә дә мылтык тоттырырлар микәнни?! - Үзеннән көлгәнне сизә күрмәсен. Йодрыгы бер потлы гер чаклы, - дидем мин. - Йодрыгы гына түгел... - диде Ислам. Бераздан ул, икенче өстәл янына килеп чиратка баскач, ярым пышылдап болай диде: - Унҗиденче елгы революциядән соң Казанда татар полклары оеша. Татар булгач, командалар да татарча булырга тиеш бит инде. Тәрҗемәсен эшлиләр. Менә син "Смирно!" командасын ничек әйтер идең? Белмисең. "Смирно!" - "Үрә кат!" була. "Вольно!" дигәне - "Шәлперәй!" Кызык бит, ә! Моны сиңа нигә дип сөйлим, теге тинтәккә кара әле, "ташкенты" беренче командага буйсынган түгелме! Шәһәр кабагы сыман гәүдәсе өстән аска иләмсез киңәеп төшкән баягы егет берни булмагандай елмаеп тора, янәшәсендә битенә ут капкан табибә кыз - чарасыз... Шул мәлдә икенче өстәл артыннан торып, ябык-курач гәүдәле, гадәттән тыш ак йөзле, усаллыгын юка иреннәренә кыскан өлкәнрәк яшьтәге табибә ханым килде дә кулындагы линейкасын бөгеп китереп, шундый итеп чартлатып чирттерде ки, теге егетнең "кызыл фәсле малае" "Шәлперәй!" командасына буйсынып, бөгелеп кенә төште. Бу мәлнең шаһиты булган никрутларның дәррәү көләргә бөтен хуты бар иде югыйсә, әмма шыр ялангач килеш көлү дә килешеп бетми икән шул... Без Азнакайдан ракетчиклар командасына дип тәгаенләнгән унбер егет идек. Иңгә-иң килеп, дус булып йөрмәсәк тә бер-беребезне ерактан булса да күргәләгән бар иде. Төрле мәктәпләрдә укып, унбер классны тәмамлап чыккан берсеннән-берсе чибәр егетләр. Барысы да бүгенгедәй күз алдында... Хәзер инде безне уртак максат берләштерә. Ук белән җәядән башлап, мең-мең еллар буена камилләшә барган сугыш кораллары арасыннан моңарчы күрелмәгән иң куәтле, иң заманча саналган дәһшәтле ракеталарны иярләргә дип җибәрәләр бит безне. Күңелдә чынбарлыкның асылына төшенеп тә җитмәгән горурлык баш калкыта. Иткәч инде шундый гаскәрдә хезмәт ит - күпне күрдек дип йөргән авыл агайлары без сөйләгәнне тел шартлатып тыңларлык булсын. Нинди төрләре генә юк бит солдат хезмәтенең. Пехота әнә гомер-гомергә җирдә казына. Ташбака кебек үрмәләгән танк йөртү дә әллә ни кызыктырмый. Ә безнеке - ракета! Җир тарту көчен җиңеп, галәм киңлекләренә дә ыргыла ала торган, кеше акылы тудырган хикмәтле тимер кош! Тайпылыгыз безнең яннан чернота - кара погонлылар! Безнең иңдәге погоннарга аяз күк төсе кунаклаячак... Әмма минем эчке горурлыгымны үсендереп торган беркатлы хыялларым озакламый челпәрәмә килде: күз табибында шактый озак тоткарландым. Олылар әйтмешли, күзләрем пичәт кебек, шәп күрә, дип йөри идем, аерым-аерым караганда алай түгел икән бит. Уң күзем эреле-ваклы бөтен хәрефләрне дә наят күрә, ә сулы... юл-юл хәрефләр вагая-метекләнә барган саен, күз карасын үчекләгәндәй, тоташ бер җепкә тезелеп, хәреф булудан туктый. Шулай итеп, үткенлеге ягыннан ике күзем ике төрле булып чыкты (медицина теле белән әйткәндә: уңы - 1, сулы - 0,5). Төрле калынлыктагы линзалар да куеп карыйлар, юк кына бит, сул күзем киреләнә инде, вак хәрефләр белән вакланмый. Бернинди күзлек тә ярамаячак икән миңа. Табиблар аптырашта. Бәләкәй чакта бербер нәрсә төртелмәдеме, күзең авыртмадымы, дип сорыйлар, мин берни дә әйтә алмыйм. Капылт кына хәтергә төшереп тә булмый... Шулай итеп, мондый күз белән авиациядә генә хезмәт итә аласың, дигән нәтиҗә чыгарып куйдылар. Аргамак биленнән селтәп төшереп, ишәккә атландырып куйган кебегрәк кимсетү булды бу. Азнакайдан ракетчик буласыз дип озатканнар иде бит югыйсә. Казан иләге нечкәрәк булып чыкты. Төшеп калдым менә, оят бит, бергә килгән якташларым күзенә ничек күренергә? Без - ракетчиклар, дип масаеп йөрдек тә... Кәефсезлек, ямансу халәт тымызык болытлы ноябрь күгеннән берьюлы убылып төште. Биек йортлар, таш диварлар каймалаган ишегалды мәйданында (Татвоенкоматның төп туплану пункты) төрле тарафтан җыелган егет-җилән - чуар халык кайный. Хәрби кысаларга керер алдыннан, бер кыргыйланып аласы килгән яшьләр көтүе. Күбесе иске, таушалган, алама киемнән. Бигрәк тә авылныкылар. Әнә берәү такыр итеп кырылган башына чалма итеп тастымал ураган, берсе башына сыңар колакчыны өзелгән бүрек калдыгын чәпәгән. Күзеңне аска "исәң" никрут модасының чуарлыгына исең китәрлек: авызын ачып, кадак тешләрен ыржайткан ямьшек ботинкалар, кыршылып, төсен җуйган тирән кунычлы галошлар, Хаттабыч картның чүәге сыман баш-башлары өскә чөелгән иске, калҗайган күн итек, кат-кат бөкләп, кунычы кыска калдырылган олтанлы киез итекләр дисеңме (ун еллар элек кенә моданы чабата тоткандыр) - бар да буталган монда, авылныкылар да, шәһәрнекеләр дә... Арада ыспайлар да күренә: муенга Остап Бендерча уралган озын шарф, "канадка" итеп алдырылган чәч учмасы маңгайны сыйпап-сыйпап алсын өчен башны һәм гәүдәне селкенчәк көй ритмына тирбәтеп тору, ирен читенә кыстырылган тәмәкене "онытып" сөйләшү, яканың арткы өлешен күтәртеп, ике кулның да очын кесәгә тыгып, башны иңгә чумырыбрак тору рәвеше - бу инде алтмышынчы елларның "стиляга" дигән кызыктыргыч шаукымын җуясы килмәгән яшьләр. Күбесе бүген-иртәгә такыр каласы башын чәчле чагында дөньяга күрсәтеп каласы килә. Әнә бер өер, үзенә бер өермә булып: "Братья, славяне!" - дип, шом салып, бугаз ертып килә. Хәмер тәэсиреннән калайланган күзләрен кан баскан. Фуфайкаларының арка өлешен мамыгынача кисеп, ак тәре сурәте ясаганнар. Боларның атлау рәвешендә, кайда тереклек бар, без шунда хуҗа булырга тиеш, дигән чамасыз мин-минлек чагыла. Ничә еллар шулай солдатка алынганнарны барлап тора микән бу мәйдан? Бәләкәй чактан ук хәтерлим, үзебезнең очта яше җиткән егетнең солдатка китүе онытылмас бәйрәм була иде. Шатлык та, күз яше дә бергә. Кул арасына керә башлагач кына, дип ата-ана бер яктан нәүмизләнсә, икенче яктан, улым чыныгып, дөнья күреп, кеше булып кайтыр, дигән горурлык та кичергәндер. Никрут егет үзе дә канәгать. Чөнки ул "кәҗә билеты" тотып калмаган. Хәрби хезмәткә яраклы, сау-сәламәт, нәселенә кызыллык китермәгән. Ул үз тирәсендә чыркылдашкан кыз-кыркынга еракка очасы бөркет вәкарьлеге белән карап куя. Ул - никрут. Карашында, торышында - күз күрмәгән дөньялар иләслеге... (И бу - татарның буыннан-буынга күчә килгән карусыз беркатлыгы. Бик борынгы заманнардан калган, үз иле, дәүләте бар чагында яу-дауларда чыныккан яугирлек, уклы, утлы корал тотуга хирыслык, сугышчан рухның канда типкән үкенечле кайтавазыдыр бу... Ничә гасырлар буена империя алып барган сугышларда, алгы рәтләрдә булып, утка кергән, кырылган, гарипләнгән, чит тарафларда гаип булган. Биләгән җирләр дә, таланган байлыклар да үзенә тәтемәгән. Сугыш тынгач, исемен дә оныттырып, кылган батырлыгын да, данын да тартып алып, империя тотучы милләткә ягып куйганнар.) Безнең очта Фәрит абый бар иде. Тән-мускулларын тимер кебек чыныктырган. Кыш челләсендә дә юка гына киенә. Апрель кояшы карый башлауга ук, ул майкачан яисә билдән чишенеп йөри башлый. Каралып бетә. Калын иренле, шакмаклы йөзле - тач негрга әйләнә дә куя. Шуңа күрә аны "Кара Фәрит" дип йөртәләр дә. Бу кушаматка тагын да көч өстәр өчен, рус телендәге сүзне тартып китереп, "Чёрный" дип тә җибәрәләр. (Бәләкәй чагымда ул бик ямьсез булып күренә иде миңа, хәзер инде аңлыйм: хатын-кызларны тәкатьсез калдыра торган ирләрчә кырыс чибәрлек булган икән аңарда.) Менә шул Кара Фәритнең солдатка алынуы турында үзе сөйләгән кыйсса хәтеремдә калган: "...Мал ташый торган калтырча вагонда, бер поезддан икенчесенә күчә-күчә, айдан артык бардык. Иксез-чиксез далалар үтеп, чүлләр кичеп. Сусызлыктан кибенеп, җүнле ризык күрмичә... Каралып бетеп... Менә минем хәзерге каралыкка тагын да куерак корым яксаң, күз алдыңа килер... Шулай талкынып бара торгач, чабатам да, болай да сизерәп беткән өс-башым да бөтенләй тетелеп бетте. Сугыштан соңгы фәкыйрь еллар бит ул. Ниһаять, ил чигенең Көньяктагы иң ерак ноктасына - Кушка шәһәренә барып эләктем. Хәрби гарнизонга китереп, плацка тезделәр безне. Азиятлардан да карарак булып чыктым мин. Арада - бер! Ярым шәрә хәлдә, киемне хәтерләткән алам-салам почкаклары белән җан җирне каплаштырган булып басып торам инде... Саф алдыннан берәм-берәм һәр никрут каршында тукталып, төрле сораулар биреп килгән командир, минем турыга җиткәч, артка чигенеп, шаккатып бермәл карап торды. Минем кыяфәт... Ныграк төчкерсәң дә таралып төшәсе кием аламасы бер хәл әле, ялантәпигә киндер җеп белән бәйләштереп куйган такта кисәкләреннән әтмәләгән штиблетны күрсәң син!.. Командир, хәйраннар калып, башын чайкап куйды да: - Что за чучело, откуда?! - диде. Мин, киноларда күргәнчә, такта үкчәмне такта үкчәгә шап итеп бәреп куйдым да, күкрәкне киереп: - Из солнечной Татарии! - дип ярып салдым. Шуннан соң "Ике адым алга!" дигән команда яңгырады. Мин саф алдына чыгып баскач, командир иңемә кулын салды да: - Вот из этого чучела надо сделать советского солдата. И мы это сделаем! - диде... Беренче көнне мин шыксыз казармада, өч яруслы нарларның иң түбән катында, күпме кешеләрнең аркасын каезлаган агач сәкедә, спорт сумкасын баш астына салып, бәхетсезлек катында аунап чыктым. Күзгә йокы эленә алмады шикелле. Казарма эче анасын җуйган корт күче кебек болгавыр гөжелдәүдән тетрәп тора. Кортлар өммәтеннән аермалы буларак, бу гөжелдәү бугаз ертып акырышу, катлы-катлы сүгенү, дөпе-дөпе чәкәләшеп алу, әче итеп сызгыру һәм тагын шуның ише кыргый авазлар куелыгы белән баетылган иде. Инде керфекләр авыраеп йомылам дигәндә, нарларны дер селкетеп, өске каттан гөрс-гөрс итеп сикерә, йөгерешә башладылар. Әткә-әнкә куенында иркә ялгызлыкта яшәгән малай өчен чирканыч тетрәнү иде бу... Йокысызлык белән генә кәефкә көя төшерә алмыйсың - яшьлек үзенекен итә. Иртән мин көтелмәгән яңалыкларга әзер булып дөньяга чыктым. Ә дөньям шундый тар, таш диварлар белән кысылган, түбәсе кургашын болытлар белән ябылган. Мин бар да, мин юк та... Үз уйларымны таптап кешеләр төркеменә ияреп барам. Тамагым ачмаса да, ашханәгә керәм, озын өстәл тирәли тезелешеп утырабыз. Калай савытта - тары боткасы, чиле-пешле кара ипи кисәге, калай кружкада - әчкелтем алма компоты. Ашаттык боларны, дип каяндыр, кемдер мыскыллап көләдер сыман... Нишләп соң әле мин йомычка хәлендә агымга ияреп барам? Болай барса, күндәмлеккә күнегәчәксең бит... Кая синең һәммә нәрсәне үзеңчә эшләргә адарынган үҗәт кирелегең? Киттем! Бу калын таш диварларны киереп иреккә чыгарга кирәк. Мине ят, кызыктыргыч, бераз шомлы да Казан шавы үзенә кыстый... Ике якка ачылмалы киң тимер капка янәшәсендә - флигель. Тар коридор. Әйләнмәле тимер киртә. Үткер күзле сакчы солдатлар, минем документны да сорап тормыйча, аркадан этеп диярлек чыгарып җибәрделәр. Әнигә рәхмәт инде. "Кеше алдында матур киенеп йөр, улым", - дип гел искәртә торган иде. Мәктәптән соңгы бер ел эчендә алган әйбәт киемнәремне киеп китәремә дә сүз әйтмәде. Менә бит ярдәме тиде бүген. Шундый никрут була димени: өстемдә - куе яшел төстәге драп пәлтә (сәкедә, Тукай әйтмешли, буш шешә кебек аунап чыксам да таушалмаган), куе чәч учмасы, бөдрәләнеп, бүрек астыннан ташып чыккан. Муенда - куе кызылга ак сызыклар төшкән шарф. Чалбар балагының эчтән сабын сылап үтүкләнгән кылыч йөзе дә "үтмәсләнмәгән". Аякта да - өр-яңа кышкы ботинкалар. Хәрбиләр коллыгыннан күз буяп котылырга шул рәвеш җитмәгәнмени! Киттем Казан урамнары буйлап. Берни аңышмаган сарык бәрәне сыман чумдым башкала шавына. Ерактан ук күреп киләм: гаҗәеп биек бер манара якынайган саен отыры калка, чакырып кул изи, ниндидер сихере белән мине үзенә суыра шикелле. Әйләнә-тирәдәге биналарга күз дә салмыйм, алар бөтенләй кирәксез булып чүгеп калды. Бауман урамы икән бу. Тротуардан агылучы кешеләр елгасын ерып ашыгам. Көмеш гөмбәзле мәһабәт манара каршымда бөтен буена калыккач бер мәлгә сулышыма төелеп торам. Искиткеч! Мондый да биек, мондый да камил чигелешләр белән үрелгән манара күрермен дип башыма китерми идем. Гөмбәзләре очына хаҗ куелган булса да, мин аны дингә кагылышлы корылма дип уйламадым бугай (дөресен әйткәндә, минем "тере" чиркәү яисә "тере" мәчет биналарын якыннан бер дә күргәнем юк бит әле). Сокланудан сакланып булмый. Муеным башымны тотып тора алмаслык хәлгә килгәнче йотылып өстән аска, астан өскә карыйм да карыйм. Бу хикмәтле манара сурәте тәүге тапкыр кем зиһенендә яралды микән, җеге-җеккә тезелгән кызыл кирпечләргә нинди оста куллары кагылды микән, күзне рәхәт сискәндерә торган бизәкләрен нинди әфсен өреп сырладылар икән дип, гаҗиз булып, манара төбенең әле уң ягына, әле сул ягына чыгам, ераккарак китеп тә карыйм, тагын әйләнеп киләм. Шунысы гаҗәп: янымнан үтеп-сүтеп йөрүчеләргә игътибар итәм - ник берсе күтәрелеп карасын, болар өчен әллә манара бар, әллә юк... (Еллар үткәч белдем: Богоявление чиркәве өчен ике миллион кирпечтән төзелгән бу колокольняны бизәүдә шул дәвергә хас орнаментлар, татар бизәкләре дә, яһүдләрнең алты почмаклы Давид йолдызы да кулланылган икән. Ничекләр күтәреп тора, дип хәйран калырга мөмкин: өске яруска күтәртеп асылган кыңгыравының авырлыгы гына да 9 тоннага җитсен әле.) Казанга кил дә Сөембикә манарасын күрмә, имеш. Бу бит Парижга барып та Эйфельне күрми кайту тинтәклегенә бәрабәр. Кешеләрдән сораша-сораша, Кремльгә барып чыктым. Рәсемнәрдә күреп белгән ак кирмән диварларына якын килгәч, бу тарихи олылык каршында бер мәлгә каушап калдым. Эчкә үтәргә ярыймы дигән икеләнү белән, милиционерларга сагаеп кына карап киләм. Әллә мин бар боларга, әллә юк. Маңгаена түгәрәк сәгать ябыштырылган Спасс манарасының бөкре капкасыннан, кыю булырга тырышып, эре-эре атлап, эчкә тәвәккәлләдем. Шәһәр шавы миңа ияреп керә алмыйча, калын диварлар артында сөзелеп калды. Монда һава үзгә, рәхәт җиләслек. Берәмсәрәм үткән машиналар да, җәяүлеләр дә затлы күренә. Монда аңлатып булмый торган ниндидер бер тибрәнеш бар. Мин аны тоям, сизәм, бу халәт минем акыл сүрүен киерә, тәнемә җиңелчә курку дулкыны йөгертә. Әнә ул Сөембикә манарасы! Текә тауга якынайганда гына була торган дулкынлану кичереп, мин аңа тартылам. Якыннан караганда артык гади түгелме. Күпме җилләр, күпме гасырлар төсен уңарткан кызгылт кирпечтән төзелгән. Күз карашын чуалтырлык катмарлы бизәкләргә дә бай түгел кебек. Әмма бу - үзгә манара... Ул, авыр булып, җир күкрәгенә басып тормый, ул - гүя күк гөмбәзен тишеп чыгып очарга җыенган сәмави кодрәт чагылышы. Әсәренеп, күпмедер күзәтеп торганнан соң гына искәреп алам: ерак та түгел бер төркем тупланган (туристлар, ахрысы), якынрак килеп, аларны җитәкләп йөри торган чандыр гәүдәле кызның сөйләвенә колак салам. Русча бик кызу сөйләсә дә, чама тартып аңларга була икән. Сөембикә ханбикәнең манарадан ташлануы хакындагы кыйссаны тын да алмыйча тыңлыйлар. Кызның "легенда" дигән сүзе генә аңлашылып бетмәде, унбер ел укып, бу сүзне бер дә ишетмәгәнмен яисә ул сүз колак яныннан миңа кагылмыйча үтеп киткән... Кызның теле телгә йокмый: - Һәммәгез дә әйтеп карагыз әле: нинди матур исем кушылган: Сө-ем-би-кә!.. Килешәсезме, сезгә дә ошады, шулай бит?! - Аннары ул, җитдиләнеп. - Бу манара Шәрык архитектурасы үрнәгендә төзелгән, - диде. - Әнә ничек: һәр буыны өскә таба нәзегәя бара, җиде яруслы манара, ислам белеме өйрәткәнчә, күкнең җиде катлы булуына ишарә-символны белдерә... Мин аңламаган "символ" дигән сүз дә, каты чикләвек булып, теш арасына керде. Кәефем төшеп, читкәрәк тартылыйм дигәндә, теге кызый манараның кояш чыгышы ягына авыша баруы турында сөйли башлады. Шунысы гаҗәп: авыш икәнен башта ук үзем дә искәргән идем бит югыйсә, болай булырга тиеш түгел, болытлы көн булганга күземә генә күренәдер дип, чынлап та авышлыгына ышанасым килмәгәндер, бәлки. Нигезеннән кубып, кинәт убыла башласа... Нигә турайтмыйлар икән аны? Бу сорауны кемгә бирим? Якында гына ике ир кеше татарча гәпләшеп тора. Берсе кыршылган күнле саргылт портфель тоткан, икенчесе култыгына күн папка кыстырган. Болар янына килеп тәвәкәлләдем. "Нигә турайтмыйлар бу манараны?" - дип, соравым дорфарак чыкты, ахрысы. Тегеләр сүзсез калып, бермәл миңа сынаулы карашып тордылар да башына юка кепка чәпәгән кара мыеклысы, серле елмаеп, манарага ишарәләде: - Аның авыш булуы кирәк безгә - диде. Һәр сүзне кәнфит кебек тәмләп суырып әйтүен өнәмичә, бу нинди дошман, дигән шикелле, маңгай астыннан сөзеп карап торуымны үзенчә бәяләп, аңлатып бирүне кирәк тапты, ахрысы: - Төз манаралар дөнья тулы, авышы сирәк. Ә сирәк нәрсә кадерлерәк була, - диде. Минем шома баш миенә шул мәлдә нәни генә бер сыр өстәлде бугай. Белекле булып, икенче патронны чыгардым: - Сөембикә әнә шул... иң биектәге тәрәзәдән ташланганмы? Түгәрәк ырмаулы күзлек кигән икенче ир нидер әйтергә җыенган иде, кара мыеклы аны туктатты: - Тимә, шулай уйласын, - диде. - Нишлисең бит... Тарих капкасы каршында без күзе ачылмаган көчек хәленә калдык... Шул мәлдә бөтен тәнем кычытып куйгандай булды. Тизрәк моннан китәргә ашыктым. Үз-үземне сүгеп кайтып барам. Нинди сорау бирәм бит, мокыт, ә! Сөембикәнең кайсы тәрәзәдән ташлануы мөһиммени?! Шуны белдең ди, йә! Син сүз катардай кешеләрме болар? Акыл иясе икәнлекләре йөзенә чыккан бит. Ә син кем? Өч елга бу тормыштан ыргытылган бәндә, сорау бирергә дә, уйланырга да, үз теләгең белән берни эшләргә дә хокукың юк - менә кем син! Кирза итек табаны астында каласы миңгерәү бөҗәк... Үз-үземне шулай битәрләп кайтышлый, Сөембикәне көнләштермим дипме, Бауман урамында бая гына күреп тукталган манарага күз дә күтәрми үтеп киткәнмен... Кичке эңгер төшкәч кенә кайтып җиттем. Хәрби билетны күрсәтеп, капкадан бер тоткарлыксыз үтеп кердем дә мәйданда кайнашкан халык арасыннан якташларымны эзләп таптым. Алар, мине күргәч, бер командага буйсынгандай, башларыннан бүрекләрен йолкып алдылар. Кинәт дөнья яктырып китте. Йа Хода! Каршымда - ничә шар, ялап алынган ничә такыр баш. Чәч кеше кыяфәтенең таҗы икән бит. Кара инде Исламны, маңгаена чәч учмасы төшеп тормагач, гүпчим дә мәзәк кыяфәткә кергән. Аның бүтән камырдан әвәләнгән ят-яңа кыяфәтенә ияләнергә дә вакыт калмаган шул инде. Иртәгә иртәнге сәгать тугызда ракетчиклар командасы - әллүр! Озатачаклар икән. Ул арада ниндидер күрсәтмә бирергәме егетләрне тагын җыеп алдылар. Күкрәк турында кайнар бер нокта тибенеп куйды. Алар китә, мин калам... Тынчу казармага кермәс өчен, сәбәп эзләп, киләп сарып йөри идем, багана башындагы репродуктордан, музыканы бүлеп, минем исем-фамилияне яңгыраттылар: "Комендатура янына килергә, туганнарың көтә..." Кем чакырта икән мине дип барсам... Казанда яшәүче туганыбыз - Сәгыйрь абзый кызы Флёра, авылдагы күрше туганыбыз - Рәшидәттәй кызы Кадәрия (ул медицина институтында укый иде) һәм тагын бик чибәр кыз ("Альба Регия" дигән венгр фильмында уйнаган артисткага охшаган) басып торалар. Мин, олы шәһәргә барып кергәч төшеп югалмыйм тагын дип, алдан ук хат юллаган идем. Менә бит, барып җитәрме дип, икеләнеп кенә юллаган кыюсыз авазым барып ирешкән, рәхмәт төшкере! Мине кызлар медицина институтының тулай торагына алып кайтып чәй белән сыйладылар. Теге чибәр кызыбыз Хәния мин ишетеп кенә белгән якташыбыз, актриса Нәҗибә Ихсанованың бертуган сеңлесе булып чыкты. Студентлар кыюсызны да кыю итеп үсендерә белгән эчкерсез халык икән. Кызыгып карыйм үзләренә. Мин дә шулай студент булачакмын, дигән тәмле уемны артка чигереп, алда - томаннар аръягында - өч елың бар әле, үзе бер гомер, дигән уй тәмсезләп куя. Кадәрия авылда чакта ук үткен телле, суктырып сөйләшә белгән эчкерсез зәңгәр күзле, хикмәтле кыз иде. Монда да ул үзәктә икән. Күрше бүлмәләрдән дә кереп гел кузгатып торалар үзен. Аның сүзе - сүз. - Баян абзый малае башың белән казармада кунып ятмассың бит инде. Монда, шушы кадәр кызлар арасына салу да куркыныч, - дигән булды ул, минем юк дәрәҗәне күтәреп. Шулай итеп, мине яшьтәш туганым Флёра белән култыклаштырып, Сәгыйрь абзыйларга озатып куйдылар. Анда мин, казарманың тәнемә йогып калган сөрсегән өнен ваннада тәнемнән юып төшергәннән соң, ак җәймәле диванда, аккош мамыгыннан сырылган җиңел юрган астында җәннәт төне кичердем. Моннан соң, авыл агайлары әйтмешли, күкрәккә агач мылтык терәсәләр дә казарма тәмугында кунып каласым юк. Иртән чак соңга калмадым. Хәрби комиссариатның ике якка киереп ачып куелган капкасыннан килеп керсәм... трибунада офицерлар, мегафоннан яңгыраган тавышлар биек диварлар арасында өзек-өзек бәргәләнеп ишетелә. Ракетчикларны сафка тезгәннәр, ике йөзләп бардыр. Чуар киемле тарау халыкны сафка тезсәң дә, барыбер чын солдат кавеме кебек кыл тәртипкә китереп булмыйдыр шул... Мин читтән-читтән генә үзебезнекеләрне эзләп барам. Тәкъдир җиле таратамы безне... Кайсылары белән бүтән беркайчан да күрешә алмаячагымны уема да китермим әле. Әнә алар - язмыш берничә көнгә генә янәшә китергән ун якташым. Аларга якынаю мөмкин түгел иде. Кул ишарәләре белән генә хушлашабыз. Ул арада оркестр дәртле көй уйный башлады. Командалар яңгырады. Зур барабанның дөпе-дөпе тавышы күкрәк читлеген аерып кереп, бөтен гәүдәне дер селкетеп тибә шикелле. Ракетчиклар сафы бераяктан атлап кузгалмаса да, шактый эзлекле дулкын булып, мәйданны тантаналы рәвештә бер урап чыкты да капкага таба юнәлде. Купты саубуллашу симфониясе - сызгыру, кычкыру, бүрек чөюләр... Күзгә яшь килде. Карыйм: рәтләрне аерып чыкты да Ислам миңа таба йөгерә. Кулыма нидер тоттырды да киредән үз дулкынына чумды. Киттеләр. Капка ябылды. Учыма сөяк саплы пәкене кысып басып калдым. Мин дә алар сафында китәргә тиеш идем бит. Көзләрен, киек казлар биектән очып узганда, канат очы киселгән йорт казларының, борын эченнән еламсырап, сагышлы карап калулары кебек хәлдә идем мин бу мизгелдә. Кемгә үпкәләргә? Уйламаганда... көтмәгәндә... юктан гына... Күзне сәбәп иткән булып, кем бүтән якка борды минем язмышымны? "Тимә, яшәсен!" дигән Раббы ихтыярымы? Әнинең ышанып укыган бәгырь догасымы? Улыма юньле җир насыйп итсен, дигән әтинең эчке теләгеме? Кемгә рәхмәтле мин? Хикмәт шунда: мин кызыгып, көнләшеп озатып калган якташларым Казахстанның бик хәтәр төбәгенә - җир өстендә дә, җир астында да атом-төш коралын чама белмичә сыный торган, һавасы, суы, туфрагы зәһәр радиация агуына манчылган Семипалатинскига эләккәннәр. (Алар, хезмәтен тутырып, туган якка әйләнеп кайтсалар да, гомерләре кыска булды, бер-бер артлы сызып сүнделәр.) (Күзнең "хыянәте" аркасында ракета гаскәрләрендә хезмәт итә алмавыма кимсенеп (и юләр!) уйлануларым әкренләп юыла барса да, вакыт-вакыт искә төшеп, "чәнчеп" ала иде. Нигә болай? Кайчан, ни булды? дигән сораулар бимазалый торгач, мин балачакта калган хәтер йомгагының җебенҗепкә сүтә башладым. Күзем бер дә сызламагач, уңы хисабына дөньяның нәзберек төсләрен дә җете аера алгач, мин, тынычланып, фаҗига китереп чыгарырдай шуклык эшләгән көнемне әллә кая, хәтер аръягына ук чигереп куйганмын, ахрысы. Хәтеремдә шәйләнә, төсмерләнә башлагач та, әле үз-үземә ышанып бетмәдем шикелле. Хәрби хезмәтнең бер елын үткәреп, ункөнлек ялга кайткач, әнидән бу хакта сорадым. Әни хәтерен җигеп тормады, кичә генә булган хәл кебек: - Әйе, күзең авыртып йөрде шул, - диде. - Сул күзең турын, дару сөрткәннән соң, бинт белән баш аркылы урап җибәрә идем укырга. Лампага да, көн яктысына да карый алмыйча интектең. Икенче класста укыган чагыңда булды бугай... Күз алмаңа ручка белән кадаганнар иде бит... Әни шаһитлыгында хәтер пәрдәсе ачылганнан-ачыла бара. Хатирәләр савылып искә төште. Мәктәп бинасы, авылыбызда иң зур бина саналса да, әллә ни иркен булмагандыр инде. Бер бүлмәдә - беренче, өченче класс, икенче бүлмәдә икенче, дүртенче класс дәрес сәгатьләрен уртак бүлешеп укый идек. Мәктәпнең ханбикәсе - матур киенгән, купшы бантик таккан Венера - һәр көнне бер-бер хикмәт чыгарып, игътибар үзәгендә бер бөтерелеп ала иде... Кибетче Камилә апа кызы. Заёмга егерме биш мең откач төзеткән гүрнәчә йортлары да әллә каян балкып тора. Авылда шулай бит ул: йортың нинди - башны тотуың да шундый... Йә, менә шул чибәр кызый - йокылы-иркә тавыш белән сөйләшә торган кыланчык Венера - миннән алдагы партада гына утыра. Без - чиктәш, аның турында дүртенче класс бетә, минем парта турыннан икенче класс башлана. Венераның бер гадәте көн дә кабатлана: "ике"ле йә "өч"ле билгесе алдымы - кычкырына башлый, дәфтәрен рәхимсез умыргалап, мич янындагы почмакка ыргыта. Күпләрнең сулышы кысыла, дәфтәрнең, гомумән, кәгазьнең бик тә кадерле чоры бит бу. Ә миңа аның бит очларын алландырып тузынуы да, дәфтәрләреннән үч алуы да ошый, дәреснең кызыклыгы Венераның шау кузгатуы белән бәяләнә иде. Беркөнне, тыныч кына дәрес барганда, аның тәкәббер чибәрлегенә кагылып карарга теләпме, җөрьәт итеп, чәчен тартырга үрелдем бит! Ул кырт борылды, үзеннән түбән класстагы чебешнең кул сузуына чирканган кебек чыраен сытты да кулындагы ручкасын селтәп җибәрде. Агач саплы ручканың нәзек очлы каләме күзгә килеп керде, чәнчүле авыртудан мин кычкырып җибәрдем, ручка шапылдап парта өстенә төште, каләмнән йоккан шәмәхә караның әчкелтем исе бөтен тәнемне өтеп алды кебек, яшь тулган күз кабагын учыма кысып, партага капландым. Ул арада укытучыбыз Мөхтәсим абыйның яныма йөгереп килгәнен хәтерлим. Аннары - медпункт. Укол. Әчкелтем дару исләре. Яраланган солдат сыман, сыңар күз турын маңгай буйлата ак бинт белән уралган хәлдә күргәч, әни ниләр кичерде микән?.. Күпмедер вакыт узгач, бинтсыз гына йөри башладым. Класска кергәч, Мөхтәсим абый өстәл янына мине чакырып ала, ике битемнән тотып башымны яктыга бора-бора, күзнең "кешесен" карый, "төзәлә инде, ярасы бетеп бара..." дип, мине юата иде. Шул хәлдән соң Венера дәфтәр ерту гадәтен ташлады. Икенче уку елында бишенче класска Азнакайга, рус мәктәбенә китеп барды. Нишләптер, аның белән бүтән беркайчан да очрашырга туры килмәде. Малай чак шуклыгыннан килеп чыккан менә нинди очраклылык. Ә шуның алдагы язмышыңа тәэсир итәрлек көче һич көтмәгәндә калкып чыга икән. Ягъни кече бәла башыңа төшәсе олы бәладән йолып кала...) Хәрби комиссариатның капкасына һич тә тынгы юк, әле киерелеп ачыла, әле ябыла тора; солдат булып калыпланырга дип, илнең кайсыдыр тарафына тәгаенләп бер өер чыгып китүгә, икенче өер ургылып килеп керә. Безнең авиаторлар командасы әле һаман тупланып бетә алмый. Бүген-иртәгә генә кузгалу булмаячагын белешкәч, мин, тынычланып, тагын шәһәргә чыгып китәргә булдым. Капка ягына таба кузгалуым булды, арттан исемемне әйтеп кычкырдылар. Тавышы авылдашым Ирекнекенә охшаган, кем кычкыра икән дип борылсам, ул, чынлап та, Ирек булып чыкты. Җиденче класстан "төшеп" калганнан соң, ул Бөгелмәдә ниндидер һөнәр мәктәбендә укый, сирәк күрешә идек. Мондый чит, соры кавем арасында авылдашыңны күрү туганыңны күрүгә тиң икән. Менә бит ничек: югары оч егете белән түбән оч егете гомер буе якын дус булган кебек кул кысышты. Аны чик саклау гаскәренә билгеләгәннәр икән. Бүген медкомиссия үтүгә, иртәгә алып китәселәр, ди. Рекс та комиссия үткән, аны, төрлечә сынап карап, бик ошатканнар. Рексның кем икәнен белмичә, аптыраулы карап торуымны сизенеп, ул аңлатуны кирәк тапты. Бөгелмәдә үз йорты белән яшәгән фатир хуҗасы Иреккә көчек бүләк иткән булган. Шуны ул төрле командаларны үтәргә өйрәтеп, гаярь итеп үстергән. Үз эте белән хәрби хезмәткә алынучылар без - бишәү, ди. Рекс белән икебезгә бергә ике генә ел хезмәт итәргә, дигәндәге горурлыгын күрсәң, күз карашы рәхәт томанланып китте, ирен читләрендә энә күзе чаклы гына күбек елтырап куйды. Мин исә, армия камытын аңа караганда тагын бер ел артык киясемне аңлап, көнләшүемне кесәдәге йодрыкка йомарладым. Ирек үзе көнчел-әремле карашын беркайчан да яшерә алмый иде. Менә хәзер... калын, юеш ирененнән шуып төшкән сүзе аңымны томалады: "Яратам, яратам дип йөргән булдың... Син киткәнне генә көткән Фәнияң! Икенче көнне үк... озата башлады үзен..." - дип ул, җиденче класстан тибелеп чыгып, каядыр укыган сыман йөргән бер егетнең исемен атады. Бу мокытның исемен ишетү гарьлегеннән күз алларым караңгыланып китте. Акылыма ялкын капты. Мин, үз-үземне белештермичә, капкага таба ыргылдым. Дөньям кысылып килде. Яшәүнең бер мәгънәсе калмады. Иреннәрне канатырлык итеп тешләп пышылдыйм: нишләдең син, нишләдең?! Үз күзләрем белән күреп, тиз арада бу хәлне ачыклый алмасам, мәңге үкенечтә каласы хата ясалыр кебек. Нинди ачыклау, ди. Хыянәтне аклау юк. Икесен дә буып ташларга! Кайтырга, кайтырга, кичекмәстән кайтып төшәргә кирәк! Биек йортлар. Шаулы урам. Мин беркемне белмим, күрмим. Дөньям сүнде... Кешеләр ташкынын ерып барам. Болар бар да - өнсез төш, ялган мираж, сурәтле төтен. Күз алдымда бары - Ул! Ул! Ул гына! Нишләдең син, нишләдең?! Әле кайчан гына Бөгелмә перронында эре-эре күз яшьләре белән озатып калган яр, синме ул? Төнге пышылдауларың диңгез кабырчыгында сакланып калган дулкын пышылдавы кебек мәңге хәтердә каласы иде бит. Харап иттеңме икәү генә белгән төннәр серен... Ай безнең мәхәббәт калканы иде, көнчелектән өстен сүзсез шаһитыбыз иде. Моннан соң ничек карарсың ай йөзенә? Урамнан шулай үзалдыма сөйләнеп барам икән, кемдер җиңемнән тартып туктаткач айнып киттем, ак шәл бәйләгән татар әбисе, борчулы күз текәп, җиңемнән сыйпый-сыйпый: - Төсең киткән, улым, бер-бер хәл булмагандыр бит? - диде. Аның шулай әнкә җылылыгы белән йомшак дәшүеннән күңелем түгелеп китте: - Миңа бик тиз кайтырга кирәк, әби, Бөгелмәгә кадәр, - дидем. Бу мизгелдә ул миңа хәтта Шайтан канатына утыртып җибәрерлек әфсенгә ия бер коткаручым булып тоелды. - Тиз кирәк булгач, аэропланга утырырга кирәк, улым. Әйдә, күрсәтәм, әнә теге тукталышта троллейбуска утырасың да, ун тукталыштан - аэропорт. Ни хикмәт, ак әбинең һәр сүзе мине үз ихтыярына буйсындыра бара. Үз гомеремдә самолётка бер дә утырып карамагач, андый канатлы җәнлек барлыгы бөтенләй башка килмәгән. Өч йөз чакрым араны йөгереп кайтасы идеңмени, авыл гыйбады, үзең авиациядә хезмәт итәчәк никрут булып йөрисең! Тукталышта, хушлашыр алдыннан, ак әби миңа болай диде: - Ярсынган кебек күренәсең, улым. Ашыгычлык белән, вөҗданыңны җуеп, гөнаһ кыла күрмә. - Нәрсә соң ул "вөҗдан", әби? - Вөҗдан - тумыштан һәркемгә бирелә торган күңел кояшы. Яшәү рәвешенә карап, берәүләрнең ул отыры кечерәя, энә күзе чаклы гына калып, бөтенләй сүнеп бетә. Берәүләрнең, киресенчә, торган саен олылана, яктыра бара. Аны изге аятьләр белән сугарып торырга кирәк... Ак әбинең бу сүзләре зиһенемне читләбрәк узса да, мин аны хәтергә салып хушлашырга ашыктым. Җиде тавышка шыгырдап ишеге ябылгач та, троллейбус бераз вакыт кузгала алмыйча торды. Тәрәзә аша ак әбигә карыйм. Сүз мәгънәсен аңлап та бетермәдем шикелле. Рәхмәт әйтергә дә оныттым бугай. Ул бу соры дөньяга вакытлы гына төшкән сәмави зат кебек нурланып басып тора, иреннәре сизелер-сизелмәс кенә дерелди, эчтән тыенкы гына дога укыйдыр, мөгаен. Барам троллейбуста, үз эчемә йомылып. Бөтен ярсуым ярга бәрелгән дулкын кебек челпәрәмә килде. Очын очка ялгый алмыйча, чарасыз калып, күңелне баскан хәрабәләр арасыннан бары бер уйны күтәреп алам: тиз арада кайтып җитә алмасам, гомергә үкенечкә каласы фаҗига булыр кебек. Үшән троллейбусның алдына чыгып йөгерәсе килә. Бар да гамьсез. Ничек барып җиткәнбездер инде, ниһаять, мин маңгаена эре хәрефләр белән "Аэропорт" дип язылган бинаның колонналары арасыннан эчкә ыргылам. Репродуктордан "Бөгелмә..." дигән сүз колакка чалына. Мин, аңышмыйча, кассалар рәтенә юл сабам. Зәңгәр пальто, кокардалы зәңгәр пилотка кигән ханым гүя мине генә көткән, касса кырыенда "Бөгелмәгә түгелме?" дип каршы ала, "Бәхетең бар икән, соңгы урын... Тиз бул, документ, акчаларың!.." - дип, ул, бумажнигымны кулымнан тартып алып диярлек, кассир кызга суза. Ул арада тагын репродуктордан "Казан - Бөгелмә рейсына... Ике урын бар" дигән белдерү яңгырый. Менә булды да. Янәшәдә әзер билетын учына кыскан агайның да, минем дә кулдан эләктереп алып, кокардалы ханым безне җилтерәтеп алып чыгып китә. Очу кырына чыгасы тимер капка шаңлап ачыла. Йөгерәбез. Самолёт корсагындагы ишек бусагасыннан атлауга, аяк астыннан диярлек трапны тартып алалар. Эчкә узып урынга җайлашуга, моторы кабынды, ахрысы, самолётның бөтен гәүдәсенә вак кына калтырау тарала башлады. Беренче тапкыр җирдән аерылу кебек хәтәр мизгелне дә кичерә алмадым. Тагын ишелеп киләсе ярсу хис өермәсеннән тетрәнмәсен дипме, гүя тәнемнән җанны аердылар. Изрәп, йокы чоңгылына убылганымны сизми дә калдым... Юк, бу гадәти йокы ваемсызлыгы түгел иде шул. Аңым сүнеп өлгергәнче үк, мине бүтән яссылыкка күчерелгән хәлләр, бер-берсенә бәйләнмәгән, берсен берсе бүлеп агылган саташулы төш манзаралары күмеп китте. ...Янәшәмнән генә кара елан шуышып бара. Юк, шуышмый, нәкъ минем күз турыннан йөзеп бара. Шәмәхә төстәге күзе асылташ сыман җем-җем килә. Шом салып, үтәли чәнчеп карый. Минем аңыма агулы уклар җибәрә, имеш. Мин чарасыз калам. Күпмедер вакыт бер-беребезгә карашып торабыз. Аннары ул... бер мизгелгә күзен йома. Шул мәлдә мин, кинәт ыргылып, койрыгыннан эләктереп алам. Ул зәһәр ысылдый, бәргәләнә, ыңгырашкан сыман аваз чыгара, имеш. Бераздан карасам, елан үзе юк, кулымда кабыгы гына торып калган. Мин сөенәм икән. Минем дә, ниһаять, тирә-юньдә иң шәп чыбыркым булачак. Җидедән үрелгән, һәр буыны җиз сугылган чуклы, сабына кара елан кабыгы киертелгән... Әй, күрегез, дип кычкырам: кемдә шундый елан саплы чыбыркы бар?! Мин үзем бөтереләм, чыбыркыны баш очында әйләндерәм, менә хәзер кулымны кыеклатып селтәүгә галәмәт куәтле шартлау яңгыраячак!.. Шул мәлдә кемдер кулымнан тотып ала... Фәния! Ул минем карашымнан куркып тынсыз кала. Минем күзләргә кара елан агуы кереп оялаган, имеш, шул чатнап яна. Мин Фәниягә ераккарак китәргә кушам, озын чыбыркы белән якыннан сыдырып булмый, имеш. Ул бер карусыз тыңлый, сары комга яланаяклары белән бата-бата чигенә, күзләрендә яшь. Үзе һаман бер үк сүзне кабатлый: "Их, син!.. Их, син!.. Их, син!" Бер мизгелгә уянган сыман булам. Авыртулы кысылган йодрыкларымны язып иллюминаторга карыйм: якты, ак болыт кәрваннары иксез-чиксез ераклыкка китеп таралган. Моңа карап сокланырга минем дәхелем юк, имеш. Йокы чоңгылы тагын мине үзенә суырып ала. ...Икебез ике ярда басып торабыз. Ак мамык сыман ап-ак карлы текә ярлар. Уртада, бик тирәндә, караеп аккан елга ага. Юк, аяк астында җир түгел, без биектә, яр-яр болытлар өстендә басып торабыз икән. Ә уртада упкынлы елга түгел, бик түбәндә, тымызыкланып, җир йөзе шәйләнә икән. Без шушы ике болыт арасындагы упкынга сикерергә тиешбез. Икебезгә бер парашют. Берочтан сикереп, кулгакул тотышкач, парашют ачылырга тиеш. Мин Фәниягә кул изим, ул - миңа. Сикерәбез! Куллар - кулда. Кочаклашабыз. Күңелләрдә Күк шатлыгы тибә. Күбек-күбек болыт кантарлары арасыннан очабыз. Болытлар сүрүен ерып чыгуга, аста, бик тирәндә, җир өсте күренде. Менә хәзер, менә хәзер парашют ачылачак. Шунда мине коточкыч уй урап ала: парашютны онытып калдырганмын ич! Ничек моны Фәниягә сиздермәскә? Ә ул сизгән икән бит, пәри зат! Берни булмагандай, кинаяле елмая. Чәчләрен туздырып көчле җил битемә сибә. Куллар - кулда. Очабыз. Чәчләрен аралап, күзгә сынап карый: - Әллә куркасыңмы? - дип, шаркылдап көлә. - Их, син... Әле кайчан гына әйткән идең бит: бу - безнең иң бәхетле мизгелебез, мәхәббәтнең иң биек ноктасында чакта бергә үлик, кулга-кул тотынышып, бергә үлик! - дигән идең. - Ул чакта син карыштың бит. Мин моңа әзер түгел, - дидең. - Бәхеттән үлгәннәр дисеннәр! Менә ул мизгел килде! Тик... Син син түгел инде... Сизеп торам: куркасың бит, куркасың, үләсең килми! - Соңга калдык шул... Бу безнең ихтыярдан тыш, - дип, нидер әйтергә тырышып акланырга телим, Фәния кулын кисәк тартып ала. Җил аның гәүдәсен, бөтереп алып, әллә кай ераклыкка җилпеде. Аерым-аерым очабыз. Ә тораташ калган җир котылгысыз тизлек белән якыная. Инде бәреләм дигәндә, гасабилы саташудан уянып, иллюминаторга төбәләм. Самолёт тәгәрмәчләре бетонга бәрелеп алды да гөжелдәп тәгәри башлады. Якында гына Бөгелмә аэропортының утлы язуы шәйләнеп калды. Кеше ышанмаслык әкият бу! Бер секунд элек кенә утырган идем, икенче секундта килеп тә җиткәнбез, бер хәвефсез, саташу шаукымын санамаганда... Тискәре ният белән кайткангамы, бөтен нәрсә уңай килеп тора. Азнакай автобусы, расписаниедән соңга калып булса да, безнең самолёт төшкәнне көтеп торган. Тагын ике-өч кеше өстәлгәч, шофёрның күңеле булды. Кузгалдык. Таныш кешеләр була күрмәсен дип, мин, яканы күтәреп, бүрекне батырыбрак кидем. Минем кайтканны беркем күрергә, беркем белергә тиеш түгел. Әтиәнигә ишетелсә... дигән курку хәрби кысалардан хәтәррәк тоела шикелле. Монда инде кыш үз көченә кереп бара икән. Төн куера. Юаш кына җәяүле буран шәйләнә. Яратам, зур тизлек белән барганда, асфальт өстеннән аркылыга кар төтеннәренең ак елан кебек бөгелә-бөгелә шуышуын. Әмма миндә хозурлану кайгысымыни. Тагын эчтә ачу-ярсу кайный башлады. Әле, читлек тимерен чәйнәп өзеп, иреккә, үч алырга ташланган бүре мин, әле яфрак кыштырдаганга да сискәнә торган куян мин. Автобустан төшеп калгач, авылга кадәрге ике чакрым араны нәрсәдәндер үкенечле соңга калырмын кебек гел йөгереп уза идем. Бүген инде бигрәк тә... Клуб тавыннан төшүгә, тыкрык почмагында Фәнияләр өе. Сүрән генә утлары күренә. Утлары сүрән икән, димәк, Фәния өйдә түгел. Коймага елышып, юка кар өстендә таптанып торам. Җан кайный. Йөрәк тибешем койма такталарына бәрә шикелле. Клуб янында кайнашкан кешеләр күренә. Сәгать җидедә кино башланырга тиеш. Әле өч минут бар. Менә өч елга киткән егет, бөтен кешедән яшеренеп, өч минутны үткәрә алмыйча торасыңмы? Кайнарланып кайтып төштең дә чарасыз калдыңмы?.. Клуб ишегеннән ялгызы гына чыгып болай таба килә башлаган таныш силуэтны күргәч, мин әле ышанып җитмәдем, күземә генә күренәдер дип уйладым. Улмы? Ул! Фәния бозлавык карга сак кына басып килә. Әлбәттә, ул һәр адымы белән миңа таба якыная барганын башына да китермидер. Нигә ялгызы гына... дигән уемны, менә хәзер клуб ишегеннән... теге... исеме күңелемнән тыелган егет килеп чыгар да, аны куып җитеп, кочып алыр дигән көнчел-шөбһәле уй күмеп китә. Тәнне вак кына калтыратып салкын үрмәли. Килә. Якыная. Чаттан борылды. Янәшәдә! Мин, яшеренеп торган җиремнән кубарылып, аның шарфыннан бөтереп, кысып алам. - Нишләп үзең генә! Кая озатучың! Тавышым карлыгып, ысылдап чыга. Фәния күзләрен зур ачып катып калды. Кулымны бушатуга, карга сыгылып төште дә ютәлли башлады. Бер дә тавыш күтәрми, нинди хәлләрдә дә сабыр кала белгән, гадәттән тыш тыныч холкы белән кайчакларда ачуны да китерә торган кызый бу мәлдә дә минем ярсу учакка боз сибә түгелме! Мин аны, күтәреп алып, коймага сөядем. - Буып үтерәсең бит... - диде ул, еш-еш сулу алып. - Нинди гаебем өчен? Мин, аның төнге, кара күзләренең гипнозына эләккәнче дип, бөтен уйлаган, ишеткәнемнән кайнарланып, ярсыган сүз хәнҗәрен тыя алмадым. Йөрәгенә кададым. Күңеленә кададым. Хәтеребезгә кададым... Аптырагач: "Ник дәшмисең, гаебеңне аклый алмыйсыңмы?!" - дип, иңеннән кысып тотып селкетә башладым. Кинәт ул, җансыз калган шикелле, күкрәгемә капланды. Йөзен учыма алып күтәрәм - күзләрендә калтыраулы яшь пәрдәсе, берни күрми, берни тоймый шикелле, сукыр кеше сыман капшанып, салкын учын битемә куйды да: - Их, син... - диде. Бу аның көтелмәгән, тетрәнүле хәлгә калганда саркып чыга торган рәнҗүле бәгырь авазы иде. - Мин сине өч ел буе көтәргә әзер идем бит. Их, син!.. Кинәт миңа оят булып китте. Әмма мин-минлегем алай тиз генә бирешәсе килми иде әле. "Үзең бит!" дигәнемне сизми дә калдым. Аннары... юашланган сүз хәнҗәрен ачуым суына башлаган хәрабәләр арасына томырдым. - Кем котыртты сине, Ирекме? Сизми идеңмени, аның һәрчак күз карашы ачуташлы иде бит. Кемнәр парлы - шулардан үлеп көнләшә иде. Син киткәч, җанымны кая куярга белмәгәнгә генә, клубка чыктым мин. Ирек үзе бит, ике кичтә дә яныма килеп сырпаланды, озатырга теләп нинди генә юха сүзләр сайрамады. Чирканам мин синнән дигәч, тузынып китүен күрсәң... Бүген мин китапханәгә дип кенә чыккан идем... Ирекнең аскы калын, юеш ирененнән тәгәрәп төшкән сүзләрнең мәкерен мин ничекләр сизмәдем икән. Югыйсә күңелгә кагылышлы сүзнең, җебен җепкә таркатып карап, уемны бер чияләндереп, бер төенен чишеп, шигемнән тәмам арынгач кына инана торган идем. Анда - җаның кысылган мохиттә - акылың да үтмәсләнәдер шул... Бигрәк кинәт ыргытты шул сөңгесен. Минем тумыштан ук иярә килгән беркатлы аңым саклану калканын куярга өлгерә алмый калды... Биек диварлар эчендә, сак астында яшәүгә күнеп барган акылым үтмәсләнә барадыр шул. Фәния каршында акланыйммы, кичерүен сорыйммы, дуамал холкымны салып таптыйммы? Бөтен ачу касмагы чыгып беткәнче, бер кычкырыйммы? Кирәкми, диде күкләр. Ишелеп кар яварга тотынды. Күңел юшкыннарын күмәрлек юмартлык бу - кар тәңкәләре бер-берсенә бәрелешеп зеңгелдәрләр дә, тирә-юнь сихри моңга коеныр шикелле. Без гүя, дөньядан аерылып, әкияти сүрү эчендә калдык. Мондый сүрү эченнән кулга-кул тотынышып барырга да барырга. - Җүләр син, - дип, Фәния кулымны авырттырып кыса. - Качып кайттыңмы, дезертир? Утыртып куйсалар үзеңне. - Мин чын солдат түгел әлегә, ант бирмәгән. - Барыбер, военнообязанный саналасың. Мин әле бу хакта утырып уйламаган идем. Күңелгә астыртын суык йөгерде. Дезертир... Ир-егет өчен иң хәвефле, иң бәхетсез кушамат. Ходай язмасын. Фронтка китүче эшелоннан төшеп калмаган. Үз мәхәббәтемне даулап кайттым. Тылда сагынып көтүче ярың булмаса, нинди солдат инде син - канатсыз кош, гаярьлеген җуйган бүре. Мин бит киләчәгемне яклап, берничә генә сәгатькә үткәнемә кайттым. Кабул ит, рәсемең артына "Без мәңге бергә" дип язган Яринә! Барсына да син гаепле. Синең барлыгың - язмышым таянычы... Вакыт бара. Кул аркасына кунган алты таҗлы кар чәчәкләрен суырып кабып кына сусынны баса алмыйсың. Фәния өйләренә кереп, кытай термосында чәй, өчпочмаклар төреп алып чыкты. Ишегалды түрендәге мунча ишеген шыгырдатмаска тырышып кына ачып кердек. Кипкән каен яфрагы, мәтрүшкәләр исе саркып торган алгы бүлмәсе артык салкын да, артык җылы да түгел. Көтелмәгән кунак өчен таман гына. Куыклы лампа теле яктысын җәймичә, йомылып, сүрән генә көйри. Термос капкачы - икебезгә бер тустаган. Чәй кайнарлыгы тәнгә йөгерә. Авыл йоклый. Кар туктаган. Менә без түбән очта. Аяк астында яшь карның сусыл шыгырдавы. Төн икенче яртысына авышкан. Аяз күк йөзендә шыгрым йолдызлар. Безнең өй каршында басып торабыз. Дөресрәге, әз генә арырак китеп тукталабыз. Тәрәзәләргә туп-турыдан карасам, әни уяныр да тәрәзәгә килер шикелле. Аның шундый мәҗүси сизгерлеге бар. Менә хәзер ишекне ачтырып керсәм... Сискәнеп уянырлар да... "Өч елга дип китеп, өч көннән качып кайттыңмы әллә, бизбашка!" дип кычкырмасмы әти, "Яраксызга чыгардылармы әллә?" дип пошаманга калмасмы әни?.. Юк, ярамый, туган йортка миңа керергә ярамый. Аларны хафага саласым килми. Әти-әни, саубуллашып, язмышымны өч елга төйнәп куйдылар бит инде, вакыты җитмичә кабат чиштерү кадерсезлек булыр иде. Чарасызлыктан күзгә яшь төелә. Фәниянең кулын учка кысам. Китик моннан, кузгалыйк. Минем монда дәхелем юк. Чакырма, Өй иясе! Хушыгыз, тәрәзәләр! Сау бул, капка, тоткаңа тотына алмадым, кичер мине, ачып керә алмыйм, шыгырдавыңны сагынырмын... Авыл - гадел йокыда. Бөтен буема басып, бер кычкырып уятыйммы әллә?! Ярамый. Мәктәптән үк гел "ярамый"лар чикләвендә үскән кеше мин. Бу халәтемдә бигрәк тә... Такташ әйтмешли: "Мин дезертир бугай, командир..." Хокуксыз булсам да, барыбер рәхәт. Күктән, кызыгып, йолдыз атыла. Җирдә без - янәшә. Алда ни көтә? Артта - тыелган бәхет карына чигелгән эзләр... Фәниягә сөйләп барам. Үсмер чакта шундый фәлсәфәгә бирелеп ала идек: әгәр бер сәгатьтән дөнья бетәчәк дисәләр, син нәрсә эшләр идең? дигән сорау куела, һәм шуңа һәр малай җавап бирергә тиеш. Кайсы: әтигә барып әйтер идем, ди; кайсы: кибет басар идем, ди; кайсы: әни янына йөгереп кайтыр идем, ди. Боларның, димәк, борын асты кипмәгән әле, чаты ачылмаган. Башны артка ташлап, их, сусыллар сез дип, болардан рәхәт чигеп, мыскыллы көләргә генә кала. Ә без, өч дус - Зөфәр, Фаварис, мин, - күз кысышып, үзебез генә белгән серне уртага салабыз. Әгәр бер сәгатьтән дөнья бетә дисәләр, әлбәттә инде, без әниләр янына түгел, ә күз атып йөргән кызларыбыз янына томылачакбыз. Андый чакта дөнья бетү дә куркытмый, чөнки син яраткан кызың куенында... Фәния мине туктатып, күземә сынап караган була: - Кем иде соң ул дөнья бетүен бергә каршылаучы? - Ул бүген дә минем каршыда тора. Бүген дә таң беленгәндә дөнья бетәчәк... Ул куркынган кебек кочагыма тартыла. Сүздән-сүз өзелә, күзгә-күз ялгана, иренгә-ирен кушыла. Беркадәр вакыттан соң мин берән-сәрән утлары кабынып уяна башлаган авылыма тау өстеннән соңгы тапкыр борылып карыйм. Фәния елый, кайнар яше битемне пешерә. Асфальтка кадәр озата чыгып, тукталышта озатып каласы килә, мин карышам, икебезне бергә күрсәләр - таныячаклар бит. Безнең бу - кылыч йөзендә кавышу - моңлы бер төш кенә булып калсын. - Әгәр каршы килмәсәң... Мин сиңа көн дә хат язып торырмын. Өч елга меңнән артык хат! Ышанасыңмы?! Бу сорауда никадәр мәгънә, якынлык хисе, мин аны йөрәккә генә сыйдыра алмыйм. - Ыша-на-а-ам!! Тау өстеннән авылга карап, бар көчемә кычкырам. Фәния минем авызны каплый. - Җүләр, бөтен авылны уятасың бит! - Хәзер кыйнап калдырам, аерылыша алмыйбыз ату. Үпкәләгән атлы булып, ул кырт борыла да нык-нык адымнар белән китә башлый. Учыма кар йомарлап ыргытам, аркасына тия. Борылып, ул яңадан миңа таба йөгерә. Кочаклашып, карга егылабыз. Межага җиткәнче исәнгерәдек шулай: ул борылып китәргә дип талпына, мин куып җитәм, мин борылып китәргә дип талпынам, ул куып җитә. Әмма хушлашуны җиңеләйтү дәвасы юк, аны хушлашып кына җиңеп була... Азнакайдан аэропортка йөрүче РАФ автобусы иртәнге алтыда кузгала, Балтач тукталышына 1315 минуттан килеп җитә. Бәхеткә, Бөгелмә ягына баручылар күренми, посёлокка эшкә барырга чыкканнар барысы да тукталышның каршы ягында. Бәхеткә, төн караңгылыгын таң җиңә алмый әле. Автобуска утырыр алдыннан, бер борылып карыйм, олы юлга чыгып килүче карамчыклар бар да күземә аның силуэты булып күренә... Ачык ишек яңагына тотынып, бер мәлгә икеләнеп торам: әллә калыргамы? Җүләр уемны шофёрның тупас тавышы кагып төшерә: - Нәрсә терәлеп каттың?! Автобус Бөгелмә аэропортына җилдереп кенә китереп куйды. Көлемсерәми генә көн башланды. Ноябрь күге - тотрыксыз. Болытлар тартылган, вак кына кар сибәли. Төнге аязлык, авылым турындагы йолдызлар белән хушлашу өчен, вакытлыча гына иңдерелгән илаһи бүләк булгандыр. Бар да әйбәт дисәм... бу тормыш гел уйламаган катлаулылыкларын чыгара да куя. Кассир кыз минем хәрби билетны актарып карады да, башын чайкый-чайкый, каядыр кереп китте. Бераздан калын кашлы, кылыч борынлы кешене ияртеп килде. Калын каш, минем документны селки-селки, тавышын күтәрде: - Син бит, энекәш, беркая да учётка басмагансың! Нинди частьтан? Йөрәгем жу итеп китте. Нинди учёт, кемгә, кайчан, нигә? Мин бу турыда бөтенләй хәбәрдар түгел идем. Андый чакта минем башта фикерләр әллә ничә тармакка бүленә башлый, кайсының койрыгыннан эләктерергә икәнен секунд эчендә хәл итәргә кирәк. Ул арада Калын каш хәтәр сүз ычкындырды: - Мужыт син армияне ташлап качкансыңдыр, ә! Мин кесәмнән кичәге самолёт билетын чыгардым, каушавымны сиздермәскә тырышып: - Нинди качу, ди, мин бит Владивостокка билет сорамыйм. Менә кичә кич Казаннан кайттым, бүген иртән Казанга китәм. Ашыгыч рәвештә, бик мөһим документ алып килергә җибәрделәр мине. - Нинди документ? - Анысы - хәрби сер... - дидем. Кайсы чакта шулай уйламыйча әйтелгән җилбәзәк сүзнең ышандыручан тәэсире көчле була. Калын каш яңа күз белән сынап карап торды да, эшне зурга җибәрсәң, мәшәкать чыга инде, әйдә, миннән булсын яхшылык дип уйладымы, түрәлек вазифасының кырыслыгы иртүк уянып җитмәгән идеме, минем кызарып, юаш кына басып торуымны кызгандымы, "Владивостокка билет сорамыйм диюең логично... дип, документымны кассир кызга сузды: - Бир, иртәнге рейска!" - дип, кулын селкеп китеп барды. Кичә, Казан аэропортыннан ничек җиңел үтелгән... Ашыктырдылар шул... Самолёт кузгалыр алдыннан гына... Димәк, кемгәдер файда булган. Бәлки әле... кесәдәге акчамны бөртекләп санап йөри белмәгәнемне чырайдан сизенеп, үзләренә дә бераз чигереп калганнардыр. Шулай уйлана-уйлана, бүгенге шатлыгымны сиздермәскә тырышып, кире чакырып алмагайлары дип, самолётка утырту башланганчы энә өстеннән йөрдем. Фәнияне янәшәмдә итеп тоеп, рәнҗемәдеңме миңа, рәнҗи күрмә, берүк, югыйсә минем юлым уңмас дип ялварам. Язмыш, кисәтеп, бармак янады, - бу юлы да: "Тимә, яшәсен!" - диде. Бүген инде мин, Ил-12 самолётына утыру белән, саташулы йокы базына төшеп китмәдем. Аулак өйләрдә дәртне почмакландырып, күпме төннәрне таңга ялгап чыныккан баш-гәүдәм йокы сорамый, җиңел талгынлыкта тирбәлә. Түгәрәк тәрәзәдән йотылып карыйм. Болытларның җиргә караган ягы соры иде, ә биектә, кояшка караган ягы керсез яктылыкка манчылган. Офыккача җәелгән шушы бөдрә, актан-ак дала өстеннән йөгерергә дә йөгерергә иде. Уйланып барам. Дөньяда Йолдызнамә дигән фән барлыгын, туган көнеңә-аеңа карап, кайсы йолдызлык астында тууыңны белеп, шуннан холык-фигылеңне ачыклап була икәнне ишеткәнем дә юк. Мең еллар буена күзәтү, тәҗрибә туплап эшләнгән бу хикмәти фалда әйтелгәннәр тач туры килә икәнгә мин шактый еллар үткәч кенә инандым. Мин, Үлчәү йолдызлыгы астында туып, әллә нинди күркәм сыйфатларга ирешәчәк икәнмен. Әмма үлчәүлеләрнең иң төп сыйфаты катмарлы тормыш хәлләрендә үлчәү тәлинкәләрен гадел яссылыкта, тигез тотарга тырышу икән. Менә монысына мин юка башым белән дә, үз сизгерлегем белән төшенгәнмен. Адәми затларның акылын чагып, баш очыннан мәңге үлмәс бер яманлык йөри: ул - мәкерле, үрчемле, астыртын гайбәт. Әгәр күктә аллалар күп булса, алар арасында да гайбәт таралыр иде. Чыпчык борыны кебек кенә нахак сүздән дә илләр белән илләр чәкәләшкән, ирләр белән ирләр дуэльгә чыккан, күпме язмышлар челпәрәмә килгән. Нахак сүздән күңел рәнҗи, яшәүнең кызыгы бетә. Эчтән рәнҗеп йөрү - көчсезлек. Шуңа күрә мин хәлнең асылына, төбенә төшеп ачыкламыйча тынычлана алмыйм. Тәкәбберлегеңне җиңеп, үзара аңлашып, кул бирешкәч инде, бөтен гөнаһларыңнан арынасың, рәхәт булып китә... Кичә Казан урамында күргән ак әби әйткән күңел кояшың болыттан арынып яктыра, яңадан туган кебек буласың. Шулай итеп, миңа төрле низагларны җайлап, йомшартып, килештереп, гомер бизмәненең ике тәлинкәсен дә бер җиңеллектә яисә бер авырлыкта тоту насыйп ителгән. Чөнки туганда ук, кальбемә Үлчәү йолдызлыгыннан шундый хасиятле нур иңдерелгән... Болытлардан өстә, Раббыга якынайган киңлектә, аның барлыгын уема да кертмичә, үз-үземә акланаммы әллә... Башсызлыкмы, сансызлыкмы - актыктан ни буласын абайламыйча, кыдрачланып, кайчакта дуамал адымга бару - бу минем дөньяда барлыгымны исбатлаучы дәлилем. Мин яшим! Мин бар! дигән, ауганда да аумый торган текәлегем. Юашлыгымны тез чүктереп, кай мәлләрдә бер калкынып алу - эчке халәтемнең яктысы да, күләгәсе дә булып һәрчак мине котыртып тора. Холкым туфрагыннан шытып чыккан нәзберек үз ирегем кыягын кырыкмасаң иде, кырыс язмыш урагы... Нәкъ төш вакытында мин Казанның үзәгенә, кергәндә капкасы юмарт ачыла торган тимер читлегемә кайтып төштем. Монда әле кыш кинәнә алмый. Асфальт юллар, тротуарлар юеш. Шәһәр шавыннан куркып, кар ясканып яварга кыймый, күрәсең. Кайчан китәсебезне белешергә дип, канцеляриягә сугылуым булды, эләктереп алып, чәчне кыркытырга җибәрделәр. Менә җәза сәгате миңа да сукты. Чәч алу урыны шушында гына бушка, имеш. Бушкасын бушкадыр да бит... Чәч белән бергә унсигез яшьлекнең җилкуар җиле дә киселә... Чәчне алдырганнан соң, бүрегем такыр башны танымыйча, ятсынып калды бугай, каты чәч камылы өстенә уңай гына кереп утырмады - үзеннән-үзе бушап, төшеп калырга җыенган кебек. Үзүземә вәгазь укып барам: күнегергә кирәк, мәхлугым! Синең хәзер башың да, йөрәгең дә, акылың да үзеңнеке түгел. Кушканны карусыз үтәргә әзерлән. Синең өчен погонлы һәрбер карачкы - әмир. Аның акыл таләп ителмәгән һәр сүзе - әмер! Әмма җан карыша. Килешергә теләми. Шәһәргә чыгарга дип, капкага килгән идем, дежур солдат сынаулы караш ташлады да, бүрегемне күтәреп карап, такыр башка чәпәде. Вәкарьле кул ишарәсе белән генә кире борылырга икәнен белдерде. Аңлашылды. Чәч - хокук таҗы икән шул монда. Киемең алтын җептән тукылган булса да, башың такыр булгач, иреккә чыга алмыйсың. Йөрмә әллә кем булып, кереп чум әнә ишегалдында уйдык-уйдык булып чәчелгән төркемнәр арасына. Тымызык көнгә, тымызык кәефкә үч итеп, күңелне Фәниянең ягымлы тавышы юатып ала: "Телисеңме, мин сиңа көн дә хат язып торырмын, өч ел буена меңнән артык хат була". Аның зур күзләре минем ышануыма шундый ышаныч белән карый... Юк, хәзергә мин бу кадерле мизгелне күңелемнән куам, бу шыксыз дөньяга төшереп керләндерәсем килми. Миңа бу тупаслыкта ялгызым гына талкынырга, өметсез бәргәләнергә, интегергә кирәк - гомернең якты аланнарына пакьләнеп кайту өчен... Әнә мәйдан уртасында унлап егет түгәрәкләнеп басканнар да буш консерв банкасы тибеп уйныйлар. Болар яныннан исем китмичә генә үтеп китмәкче идем дә, нигәдер тукталып калдым. Тукталу гынамы, бирелеп китеп, хәтта онытылып күзәтә башладым. Калай банкага тибеп карарга кызыкканнар, күзгә күренеп, ишәя башлады. Китте этеш-төртеш, сызгыру, кычкырыш, сүгенү, гүя ниндидер кыргый җәнлекне уртага алып шулай типкәли-типкәли азаплыйлар. Калҗаеп, яньчелеп беткән калай банка типкән саен тилерә бара; асфальт өстеннән тәгәрәп, әүмәкләнеп, сыдырылып очкан вакытта әллә нинди гасаби авазлар чыгара. Әле чиный, әле сыктый, әле инәлеп ялвара, әле кисәтеп яный шикелле. Калын стеналар арасында, амфитеатрдагы кебек, икегә-өчкә тапкырланып яңгыраган бу мәхшәрле авазлар, чайпалып, бөтен шәһәр өстенә тараладыр шикелле. Ә тибүчеләр, акылын аягына төшереп, отыры кыза гына бара. Түгәрәккә кергән һәркем, янәшәдәгесен этә-төртә, ямьшек калай кисәгенә тибеп калырга адарына. Минем кебек әлеге тамашага читтән карап, әсәренеп калганнар да шактый. Бу котырган авазлар көчәя-көчәя, чияләнеп, аң-зиһенгә бәрә, тешкә тия, җанны кыршый. Мәгънәсез уенны болай чарасыз карап тору да рухыңны кимсетәдер шикелле. Тизрәк туктатасы, бу мәхшәргә чик куясы килә... Күпмегә сузылгандыр, ахырда берәү табылды бит, тәвәккәл адымнар белән килеп, түгәрәкне аерып керде дә, ажгырып тибелгән калай банканы футболистларча җитез-осталык белән өстенә басып туктатты, алагаем көч белән таптарга, рәхимсез изәргә кереште, ахырда, тәмам коймакка әйләндереп, җиргә сеңдереп куйды. Мондый кыланмышына сүгенеп, хәтәр ачуы чыккан өер аның үзен дә консерв банкасы кебек яньчеп, дыкып ташлар иде, әмма бу алаңгыр гәүдәле егет иләмсез калын җилкәле, көче ташып торган гер йодрыклы иде шул. Саллы табанлы ботинкалары да кырык бишле размерга тартадыр, мөгаен. Мондый туң гәүдәгә нинди көч белән килеп бәрелсәң, физика закончалыгы буенча, маңгаең ярылып, шундый ук көч белән кире чәчрәп китәчәксең... Шулай итеп, төркем таралды. Калай банканың зәһәр чинавы тынды, ә күңелне әллә нинди ямансу бушлык биләп алды. Бөтен барлыгым - уй-тойгыларым - упкынга убылгандай тынып калды. Моңа кадәр яшәлгән унсигез елым, тәмле бер төш булып, чынбарлыгын раслый алмаслык ераклыкка күчте. Ә алда - тома билгесезлек. Мин, "яшәү" дигән гомер аргамагыннан ыргытылып калган бер йомычка халәтендә, менә шушы соры диварлы, шыксыз дөнья уртасында чарасыз басып торам. Тымызык көн. Ятим күңел. Уйсыз уйлар... Бая гына калай банканың тибелеп сөрән салуы үзенә бер юаныч булган лабаса, аның әче сызлануын юксынып күңел сулкылдый. Муса Җәлилнең тоткынлыкта язган шигыреннән шундый юллар искә төшә: Чәнечкеле тимер чыбык белән Уратылган безнең йортыбыз. Көне буе шунда казынабыз, Әйтерсең лә тирес корты без. Әмма минем күңелем базына яшерелгән тәкәббер горурлык хисе гел уяу тора; сыгылырга ирек бирми, түз, бар да вакытлыча, болар сизелми дә үтәр, ди. Кайчакларда, җиңелеп, җиңәргә өйрән, ди. Әлбәттә, мин ул чакта әле яшьлектә кичергән авыр мизгелләрнең дә олыгайгач, кадерле хатирәгә әйләнәчәген белмим. Күп нәрсәне белмәү бәхете яшьлекнең җилгә аркаланган байрагы түгелмени! (Мин бу юлларны кырык сигез елдан соң Урта диңгез буенда (Төрекләр кушканча: Ак диңгез) "Титаник" отелендә язып утырам. Бу бик затлы отельдә бер гадәт бар: кичке унда, мәйданчыктагы ачык сәхнәдә зур концерт башланганчыга кадәр, иртәнге уннан башлап төрле музыка уйнаталар. Фирүзә төсендәге суы җем-җем килеп торган бассейн кырыендагы ачык кафеда "Наполеон" коньягын тел өстенә сеңдереп, капучино йоткалап, көчле динамиклардан яңгыраган көйләрне тыңлап утыру - үзе бер хозурлык. Менә шунда яңгыраган бер музыка сәерлеге белән җәлеп итте мине. Башта өнәп бетермәдем. Колакны сискәндерде, әмма ошатып кабул итә алмадым. Эзлекле көй итеп истә калдырырлык моңы да юк сыман. Авазлар какофониясе: ниләрдер ышкыла, чылтырый, сыдырыла, бәрелә-сугыла, тәгәри - әллә нинди хәрәкәт бара. Теләмичә генә тыңлый торгач, тора-бара ияләшә башладым бит. Хәтта бу музыканың сурәтен күз алдына китерәм. Имеш, бик борынгы дәвер икән бу. Иксез-чиксез дала буйлап тезелешеп кәрван бара. Дөяләрнең авызлык тимерләре чылтырый, камчылар сызгыра, тәгәрмәчләр шыгырдый, каядыр быргы кычкырталар, кубызда уйныйлар, йөрәкләр кага - кәрван яши, кәрван алга бара. Кинәт бер урында музыка кырт өзелә. Бер мизгелгә бар да тынып кала. Минем гөманлавымча, иң алда барган бөркәвечле арбаның алагаем зур тәгәрмәче чокырга төшеп, бөтен кәрванны бүәп туктатты. Тиз арада ярымшәрә коллар, йөгереп килеп, тәгәрмәчтән күтәреп, арбаны тигез җиргә куялар. Кәрван дәррәү кузгала, тагын да көчәеп баягы тавышлар чылбыры зеңгелди, сызгыра, шыгырдый, чылтырый башлый. Мин бу музыканы көнгә әллә ничә тыңлыйм. Тыңлаган саен, әнә шул бер сулышка тукталган мизгелен түземсезләнеп көтәм. Менә ул - кинәт туктый да, дөнья бер мәлгә шомлы тын кала, аннары кинәт тагын җан керә, таныш авазлар үз куелыгында тантана итә башлый. Бу көйнең шул туктап калган һәм кабаттан башланган мәлендә йөрәк кысылып, әллә нинди моңсулык чәнчеп ала. Үзәкне сызып, күзгә яшь күтәрелә. Нигә шулай? Нидән болай? Кайда, кайчан ишеткән идем соң мин бу көйнең аерым, телем-телем авазларын? Әллә соң бу җирдә бакый заманда бер яшәп алганмынмы, япан дала буйлап кәрван куганмынмы? Юк, асылы бик гади. Моны миңа музыка үзе төшендереп бирде. Шушы көй тәэсире аша мин кайчандыр хәрби комиссариат ишегалдында бер төркем егет-җиләннең түгәрәккә оешып, калай банка тибеп уйнаганнарын искә төшергәнмен. Бер үк охшаш авазлар кайтавазы. Бу - минем үзем генә аңлаган ямансу халәт. Музыка туктап алганда, йөрәкнең убылып куюы да аңлашыла... Теге чакта калай банка тибеп уйнау мәле... ул бит калын диварлар чолганышында, табигый яшәвеңнән аерылып, туктап калуыңны онытасы килеп, җан тарыгудан котыласы килү мизгеле булган... Ә ул музыканы мин кайсы илдә, кем язганын да, исемен дә белмим. Еллар үткәч тә, тагын бер генә тыңларга иде дип, гел эзлим, сагынам, юксынам. Кайбер чакта, берәр чит ил музыкасы эченнән таныш аһәң тибрәнеше сирпелеп киткән кебек була, колакны шомрайтам, әмма юк, бу - башка... теге сәер музыканы, сәерлеге белән истә калган, истә калуы белән күңелне сагышлы юата алган музыканы, кире кайтып, бүтән беркайчан да ишетмәм инде мин.) Иреккә омтылу үҗәтлегем куәтләнә генә бара. Ишектән кусалар тәрәзәдән, тәрәзәдән кусалар, морҗадан чыгам дигән шикелле булды бу. Мине берни дә туктата алмады. Казармада кунмаячакмын дигәнемә, барыбер тугры калдым. Шуны белдем: капкадан чыкмыйча да чыгып була икән бит шәһәргә. Свердлов урамы ягында, военкомат биналары белән хәйран биек фабрика корпусы аерым стена белән тоташкан. Буе биш-алты метрдан артмас, биеклеге төгәл дүрт метр, моны инде карышлап үлчәгәннәр. Ишегалды ягыннан менә шул стенага менеп, урам якка сикерү гаҗәеп тәртипкә салынган. Эңгер төшкәч, килеп чиратка басасың. Монда син берьялгызың берни дә кыра алмыйсың. Бер-береңне якыннан белү, танышлык та мөһим түгел. Кырык мирдән җыелган никрут туганлыгы бердәм гаделлеккә корылган. Этешү-төртешү дә, тупаслык та юк. Тәртип мондый: әйтик, мин, чиратым җиткәч, аякларын аерыбрак, күкрәге белән стенага терәлеп баскан егет иңенә менеп басарга тиеш. Арттан этеп, миңа ярдәм итәләр. Стена сыртына миннән алдан күтәрелгән егет кулымнан тартып өскә менгерешә дә үзе урам якка сикерә. Мин аның урынын биләп, сузылган кулыннан тартып, нәүбәттәге егетне менгерешергә әзерләнәм. Әзерләнәм дию дөрес булмас, һәр хәрәкәтең исәпле, җитезлек, өлгерлек кирәк. Киңәш бирүчеләрнең сүзе дә бик урынлы әйтелә. Каты сикереп, аягыңны имгәтмәс өчен, алдың белән борылып, стенаны "кочаклап", гәүдә авырлыгын аяк-кулларың белән тыйдырып төшәргә тиешсең. Синнән алда төшкән егет, стена төбендә кулын сузып, гәүдәңнең төшү тизлеген "сүндерергә" әзер тора. Җиргә басуга, син аның урынын аласың, ул инде ирекле, эре генә атлап, шәһәр куелыгына кереп күмелә. Менә шушы гадел тәртипкә буйсынган конвейер берөзлексез эшләп тора. "Ә чираттагы соңгы кеше ничек чыга?" дияр дөнья күрмәгән берәрсе. Бик гади: соңгылар чыга алмый. Моңа алар алдан ук әзер; якташынамы, дустынамы эчкерсез ярдәм итәргә дип килә, яхшылык кылуыннан канәгать булып озатып кала. Гомумән, мондый катлаулы юл белән чыгарга адарынганнар бихисап була алмый. Үҗәтләр, теләклеләр генә. (Дүрт-биш елдан соң, студент булып Казанда яшәгәндә, мин, бу стенаны күрсәтергә дип, дусларны алып килдем. "Китчәле, мондый биектән сикереп буламы?! - дип ышанмыйча торалар. Игътибарлап карасам... чынлап та биегәйгән бит бу! Стенаны тагын метр ярымга үстергәннәр, ялгавы да ачык сизелеп тора. Кайчандыр безнең дәвер шуып төшеп шомарткан эзләр дә беткән, буявы да икенче төстә... Нигә биегәйткәннәр? Мин моның сәбәбен соңыннан белдем: никрутларга каршы эшләп түгел, киресенчә, аларның иминлеген кайгыртып биегәйткәннәр икән. Бездән ике елдан соң солдатка алынган егет аңлатып бирде. Заман үзгәргән. Һәрвакыттагыча - кире якка. Шундый гадәт гамәлгә кергән: стенадан сикереп төшүеңне махсус көтеп торган Казан малайлары ияк астына пычак терәп, кесәңдәге бөтен акчаңны күз ачып йомганчы чистартып алалар икән. Тора-бара стена янында ике яктан өер-өер килеп сугышу, чәкәләшүләр дә булып алган. Менә алмаслык итеп, менә ни өчен биегәйткәннәр икән низаг чыганагын.) Шулай итеп, җиде көн, җиде төн кичердем Казан каласында. Соңгы икесендә шәһәргә чыгуның бүтән алымын сайладым. Бу юлның да үз Колумблары, үз белгечләре бар икән. Комиссариатның капкасы Курчак театры бинасына килеп терәлә. Узган гасырда ук төзелгән бу борынгы бинаның арткы дивары безнең ишегалды ягына карый. Өске катка менә торган таш баскычы бар. Менә шуннан күтәреләсең дә, мәңгелеккә бикләнгән запас ишек яныннан үтәсең, аннары, артыңнан этеп, көч өстәүчеләр ярдәмендә, дивар почмагыннан, тырмаша торгач, түбәгә чыгасың. Төп бина түбәсенең читенә килеп, икенчесенә - түбәнрәгенә сикерәсең, аннары өченче түбәгә, аннары гына - җиргә. Бу юл миңа ошады. Тик ике тапкыр гына чыгып калдым. Ниһаять, иреккә сикерешнең соңы җитте. Командабыз тупланган. Безне алырга берничә офицер һәм сержантлар килгән. Каян килгәннәр - анысын белмибез. Взводларга да бүлеп куйдылар. Төнге сәгать унда Казан урамнары буйлап безне, сафка тезеп, тимер юл вокзалына алып киттеләр. КУРСАНТ Поезд тәгәрмәчләре бер көйгә тыкылдап чакрымнарны уятып бара. Юнәлеш - Урал-Себер ягы икәнне чамалыйбыз. Кайсы төбәктә, нинди шәһәрдә тукталачакбыз - беркем белми. Командирлар да ләм-мим. Бу сер, каты төен булып, гел башка сугып бара. Төн дә бетте, көн дә үтте. Карлы нарат урманнарын ерып, поезд һаман алга үрмәли. Барып җиткәнче, тәки серне ача алмадык. Икенче төн кергәч, поезд Бахаревка дигән станцага килеп туктады. Әйберләрегезне үзегез белән алып төшәргә дигән команда яңгырады. Дәррәү купты барсы - тынды юл ритмына көйләнгән гитара чыңы, аккордеон тавышы, җырлар, төрле телдә гамьлегамьсез сөйләшүләр. Тиз генә җыенып, җылы, плацкарт вагоннарны калдырып, салкынга сикердек. Пермь шәһәренең чите икән бу. Бер якта урман шәйләнә. Карлы кырдан җәяүле сукмак ясап барабыз. Алда аэродром утлары җемелди, бер җепкә тезелгән самолёт карамчыклары күренә. Ниһаять, килеп җиттек шикелле. Алдыбызда - тимер койма, сыкылы агачлар, биек-биек биналар яктырып күренә. Бер кырыйда зур хәрефләр белән ШМАС дип язылган стелла тора. Нәрсәне аңлата, Ходай белсен. Сакчылар торган будкалы тимер капканы киереп ачып, безне эчкә кертеп җибәрәләр. Тагын сафны барлап, кары пөхтә итеп көрәлгән аллеялар буйлап кузгалабыз. - Левое плечо вперёд! - дигән команда яңгырауга, капылт, алдагы рәт сулга борыла башлады. - Отставить! - дип, командир туктатты да, ачуланмыйча гына, елмая төшеп, аңлатып бирде. Сул җилкәне алга этәргәч, гәүдә уңга борыла икәнне без уйлаганмыни. Алга таба хәрби күнекмәләрне чын-чынлап өйрәнү дәресләрендә дә бу сәер командага мин ияләшә алмыйча интектем. "Левое плечо..." дигәндә - сулга, "Правое..." дигәндә гәүдәң уңга борылырга тора инде. Тора-бара мин, команда яңгырауга, уң җилкәнеме, сулынмы - күңелемнән алга этеп карап, кайсы якка борылырга кирәген секунд эчендә ачыклый алырга өйрәндем. Шулай борыла-сырыла йөри торгач, безне өч-дүрт катлы мәһабәт бер бинаның икенче катына кертеп тутырдылар. Көтәбез. Мунча керәчәгебез инде сер түгел иде. Бер яктан киемнәреңне ташлап керәсең, юынгач, икенче яктан хәрби киемнәр киеп чыгасың дигән халыкта таралган сүз чынлап та дөрес икән. Тик бер аерма булды: киемнәрен посылка итеп өенә салырга теләгәннәргә чама тартып тегелгән ак бәз капчыклар өләштеләр. Мин бик пөхтәләп төреп, пәлтә, костюм, чалбар, бүрегемне тыктым, ботинкалар гына сыймый калды. Шунда ук адресымны шәмәхә каләм белән язып, боларны махсус җыеп торучыга тапшырдым. (Посылка килгәнлеге хакында атна-ун көннән өйдән хат алдым "Пәлтә кесәңнән тиеннәренә кадәр бар акчаңны табып алдык. Онытып җибәргәнсеңдер инде, акчасыз нишләрсең, салыйкмы?" дигән хатка: "Кирәкми! Мин хәзер тулаем хөкүмәт карамагында", - дип язып җибәрдем. Әлбәттә, мин кирәк-яракка дип беразын калдырган идем.) Шунысы кызык: киенеп чыккач, шаккатып бер-беребезгә карашабыз. Солдат киеме бу кадәр дә иләмсез булыр икән. Гимнастёрка итәгенең коточкыч киң икәнен әйтмим дә инде, галифе чалбарның кесә турларыннан тартсаң - шаккаткыч! Ачуың килмәгәе - як-якка берәр метрга җәелә. Бу галәмәтне ничекләр генә киеп йөрермен икән. Төптән уйласаң - йөгергәндә, утырганда, шуышканда, бөгелгәндә, солдатка уңай булсын дип тегелгән инде болар. Әмма ыспайлыкны яраткан яшьлек бар бит әле. Күрәләтә карачкы булырга ничек ризалашсын ул. Мунчага кергәнче, берничә татар егете белән танышкан идем, чыккач, таный гына алмыйм бит үзләрен, хәрби кием кигәч, бөтен кешенең йөз кыяфәте, рәвеше үзгәрде дә куйды. Шулай итеп, билен каеш белән бугач, иплелек кысаларына керә башлаган егет-җиләнне бер батальон итеп тупладылар. Тезелеп киткән зур тәрәзәле, ачык сары диварлы өч катлы бинага өч рота урнашты. Икенче катта - мин хезмәт итәсе икенче рота. Эчтә - гадәттән тыш чисталык. Якты. Җылы. Озын коридор. Киң аркалардан керешле кубриклар - икәү. Беренче, икенче һәм өченче, дүртенче взводларга бүленгән рота тулысы белән сыя икән ике кубрикка. Тезелеп киткән зур тәрәзәләр каршында бер катлы, стена буйларында исә караватлар ике катлы. Паркет идәннәр ялтырап тора, таеп егылырлык. Коридор яклап, стена эченә кертеп куелган йозаклы, авыш ишекле шкафлар тора, болар корал саклана торган пирамидалар икән. Баштагы көннәрдә бер секундка да тынгылык бирмәделәр, иркенләп хат язу һич мөмкин түгел. "Выходи строиться!" дигән команда секунд саен колакны ярып керә. Якыннарыма саран сүзле хатларда адресны гына хәбәр итә алдым. Ротабыз командиры - майор Антонов. Казанда туып үскән. Чибәр кеше. Елмайганда, бит очлары чокырая. Кырыс күренергә тырыша. Әмма аңа кырыслык килешми. Кай ягы беләндер ул актёр Золотухинга охшаган. Взводлар буйга карабрак сайланган. Беренче взводта метр да сиксәннәр дә бар. Мин - өченче взводта. Һәр взводта биш-алты татар. Дүртенче взводта күбесе - чувашлар. Взвод командирыбыз - Гаевский, хохол егете. Чибәр. Күкрәген киереп, гел көзге алдындагы кебек, үз-үзенә сокланып йөри. Холкы ярыйсы. Офыкта хатын-кыз күренсә, кукраеп, бу дөньяда фәкать мин генә бар, дигән кыяфәткә керә. Пермь кызлары аның бу һавалы кыюлыгын бәялиләр дә шикелле. Хлеборезкада эшләүче чибәр ханым янында ул ашханәгә кергән саен тоткарлана. Кечкенә тәрәзәсенә кош оясына башын тыккан шикелле кереп бетеп сөйләшә, шуңа күрә безгә бирелгән ашау минутлары азга гына булса да сузыла. Әмма барыбер иркенләп ашауга күнеккән гадәтне үзгәртергә туры килде. Без хезмәт итәргә тиешле часть гадәти генә булып чыкмады. Элек ул Ленин комсомолы исемендәге ПВАТУ (Пермское военно-авиационно-техническое училище) дип аталган. Никита Хрущёв хакимлеге чорында, армиядә кыскартулар башлангач, 1960 елда исеме һәм җисеме ШМАС (Школа младших авиаспециалистов) дип үзгәртелгән. Без менә шушында бер ел буена укырга тиешбез. Бер ел буена колак төбендә "Товарищ курсант" дигән сүз яңгырап торачак. Башка төр гаскәрләрдә нинди тәртип булгандыр, анысын белмим, ә безнең авиациядә өч елга алынган солдат язмышы рәсми булмаган өч дәрәҗәгә бүленә икән: беренче елда син - "салага"; икенче елга чыккач - "молодой"; өченче елда инде - "старик", ягъни "дембель" булып, иң югары баскычка менәсең. Уставка карусыз буйсынудан тыш, солдат көнкүрешенә тамыр җибәргән шушы рәсми булмаган өч дәрәҗә казармада яшәү рәвешен, үзара мөнәсәбәтләрне билгели. Без, бер үк вакытта армия хезмәтенә алынган бер батальон курсант, барыбыз да тигез хокукта идек шул. Шулай булгач, "салага" дигән мыскыллы кушаматны сизми-белми үтеп китеп, бер елдан соң инде, укуны тәмамлап, илнең төрле частьларына таратылып, яңа урынга "молодой" булып барып керәчәкбез икән. * * * Оешмаган, тарау холыклы яшь-җилкенчәкне җыйнак солдат итеп әвәләү җиңел бирелмидер шул. Җилкәне киереп, гәүдәне төз тоту, җәһәт кенә сафка басу, өч рәт булып тезелгәч, янәшәдәгеңне тоеп, бер аякка атлап бара белү өчен, никадәр күнегү кирәк. Көн саен, сәгать саен үткәрелгән строевая подготовка дигән дәресләрдә "Шагоом арш! Носок вытягивать! Чётче шаг! Выше! Выше ногу!" дигән командалар астында тиргә батып бетәбез. Честь биргәндә, кулны терсәктән бөгеп, кул очыңны каш биеклегенә китерүнең дә үз хикмәте, ыспайлык сере бар. Болар бар да тыштан караганда гына җиңел күренә, асылда исә йөзләрчә тапкыр кабатлап кына ирешелә торган күнекмәләр. Бу, - Цезарьлар, Атилла, Чыңгыз ханнар дәвереннән бирле чарлана килеп, һәр ил армиясе үз милли бизәк-төсмерләренә баетып, үзенчә бер камиллеккә ирешкән хәрби сәнгать. Моны өйрәнү миңа ошап та куйды шикелле. (Менә хәзер, илле елдан соң да мин строевой шаг дигән хикмәтне чыкылдатып күрсәтә алам.) Безнең ротаның һәр дүрт взводында да илнең төрле тарафыннан җыелган алты-җиде татар егете бар иде. Чабаксар тирәсендә туып үскән Юныс исемле егет аеруча истә калган. Рәвеше белән ул гел түгәрәкләрдән генә тора. Башы, чырае түм-түгәрәк. Калын иренле авызы, күзләре түгәрәк. Калын кашлары дугайланып тора. Гәүдәсе дә түгәрәккә охшаган: төшенке җилкәле, гимнастёрка итәген каешы астына җыеп китерә алмаганлыктан кабарынкы артлы булып күренә. Үзе ул бик юаш, елмаеп кына йөри. Менә шул Юнысыбыз хәрбиләрчә атлап йөрергә өйрәнә алмыйча изаланды бит. Командир: "Курсант Исанбаев, выйти из строя, строевым шагом, ко мне!" - диюгә сафтан чыга да мәзәк кенә атлап бара башлый, менә хәзер, командирга метр ярым кала, тукталып, ул честь бирергә тиеш. Әмма Юныс адымын чамалап бетерә алмый, честь бирергә ничегрәк бөклим икән дип, кулы белән мавыгып, аягын онытып җибәрә дә, түше белән командирга килеп бәрелә. Көлешәбез. Командир үзе дә: "Ну Исанбаев!" - дип, елмаюын тыярга тырышып, башын чайкый. Иртәләрен савылып йоклап яткан чагында, "Подъём!" дигән рәхимсез команда яңгырагач, их, тагын бер генә минут йокларга, дигән өметсез-татлы уй йокы сүрүен умырып төшерә, караваттан ыргытылып, урындыктагы киемнәреңә ташланасың. Чолгавычыңны урап торсаң, җүләр буласың, итек кунычын ике куллап тартканда, ул аяк белән бергә үзеннән-үзе уралып кереп китә. Коридорга чыгып, сафка басканда, гимнастёрка сәдәфләрең генә эләктерелеп бетмәгән була. Йөрәк кага. Аң әле уянмаган. Сержант сәгатенә карап секундларны саный. Тагын шул Юныс гимнастёркасын кияргә онытып, баскан килеш йоклап тора инде. "Отставить! Отбой!" дигән команда яңгырый. Одеал эченә кереп чумабыз. Сержантның камчылы тавышына буйсынып, тагын торып, караваттан ыргытылабыз. Тагын ятабыз. Берәр белмәгән зат читтән карап торса, йокылык белән уяулык арасында чәбәләнеп болар нинди уен уйныйлар икән дип аптырар иде. Шулай берничә тапкыр кабатлана торгач - без җәһәтрәк кыймылдыйбызмы, секундлар акрыная төшәме - сержант Гаевский, өнәмичә генә канәгатьлек белдереп, ниһаять, безнең тәннән чыгып бетмәгән йокыны җилгәрүдән туктый. Соңыннан инде, бар да синең аркада дип, Юныска ябырылалар. Ә ул гадәтенчә түгәрәк елмаеп тик тора. Сүгеп буламыни табигать баласын... Казармада корт күче кебек оешып яши башлагач, мин русча сөйләшә белмәвемә төшенеп, сусыз балык кебек бөтенләй чарасыз калдым. Бөтен җирем сәламәт югыйсә, ә тел - гарип. Унсигез яшемә кадәр төенләнә килгән эчке горурлыгым мондый мескен хәлгә калуым белән һич тә килешергә теләми. Ничек җиңәргә бу чытырманлы рус телен? Күңел базында чыгу юлын таба алмыйча, тома караңгылыкта бәргәләнәм. Мәктәп дәреслегеннән кереп калган аерым-аерым сүзләрне әзме-күпме беләм дә шикелле, әмма кирәкле сүзне фикер җебенә тезеп, килешләргә төрләндереп җәһәт кенә әйтеп бирә алу - акыл белән аңлатып бирә алмый торган газап икән ләбаса. Аннары... тере рус кешесе белән гадәти тормыш-көнкүреш хәлләре турында, күзгә-күз карап, беркайчан да сөйләшеп торганым булмаган ла минем. "Застегнуть" яки "растегнуть" дигән сүзләрнең мәгънәсен аера алмыйча каушап калуым хәтердә; бу ике сүз шулкадәр охшаш булып тоела иде, кайсында нишләргә белмичә аптырап тора идем. Менә бер төркем солдат русча гәпләшеп тора. Спорт турында барган әңгәмә аңлашыла да кебек, минем дә бу әңгәмәгә кушыласым килә; төкерегемне йотып, белгән рус сүзләрен эчемнән генә туплап, бер җепкә тезә башлыйм, белмәгәнен, татарчадан алып, тәрҗемә итмәк булам; алхимик сыман кушып-алып, укмаштыра торгач, әйтәсе җөмләмне сипләп бетерәм дигәндә... спорт темасы үтеп китә, сүз сөреше, кызыктыргыч тәмләнеп, кызлар турындагы истәлекләргә күчә. Мин тагын "телемне канатып" җөмлә төзергә керешәм. Таралып яткан сүзләрне җыеп, уйлаганымны әйтеп бирергә тагын соңга калам. Шулай итеп, эчтән әллә ниләр әйтергә адарынып та, тыштан берни әйтә алмыйча, бүкән булып тик басып торам. Уең, фикерең булган килеш телсез кал да, ничек инде кимсенмисең ди. Ана сөте белән тәнеңә, җаныңа сихәтле сеңдерелгән Туган телеңнең монда кирәге бетте, кыерсытылып, ул, ятим калган җан иясе сыман, күңел почмагына кысрыкланды... Күр инде әнә, итек кунычы тезенә җитеп тукталган, кыска аяклы, тупыйк гәүдәле, шул гәүдәгә ялгыш утыртылган шикелле олы башлы Двуреченскийның кыланмышын кара: рус милләтеннән булган өчен генә масаюлы йөри, кыяфәте адәм гыйбрәте югыйсә. Ике борын тишеге мәгарә авызы кебек киереп ачылган, ияге гер таккан шикелле авыраеп төшкән, сөйләшкәндә, ике казык теше ирен арасыннан калкып чыгып шом салып куя. Шушы бетәмәтнең үз-үзен тотышы сәерсендерә. Әнә ул, фарсы миниатюраларында сурәтләнгән кебек гаҗәеп чибәр, чем-кара чәчле Арча егете Җәүдәткә вәкарь белән, мыскыллы елмаеп карап торган була. Мондый да камил чибәрлек каршында яшәвеңнән оялырга кирәк югыйсә... Җәүдәт исә рус теле чытырманлыгына кереп уралган да, "тезен сыдырып", абына-сөртенә, чыгу юлын эзли. Уй-фикерен йөгертеп кенә әйтә алмыйча ык-мык азаплана. Бит очлары янып, маңгае тирләп чыккан. Фикереңне шома гына әйтә алмыйсың икән - рус каршында син томана саналасың. Әнә шулай уйлап торган Двуреченский тантана итә, чөнки ул - телне безгә караганда әйбәт белүе ягыннан бер башка өстен. Нишлисең бит, бу ике егетнең акыл-зиһен тустаганын үз милләте бизмәненә куеп үлчәсәң... кызыклы гына чишелеш килеп чыгар иде дә бит... Әйе, еллар йомгагыннан микъдарлап үрелгән туган тел хәзинәсен читкә тибәрергә мәҗбүр булып, яңгырашы, рухы белән бөтенләй ят тел ызанына чыгу - тетрәнүләр аша бирелә икән шул. Ә Двуреченский кебекләр нигә бөтен дөнья русча гына сөйләшми икән дип аптырый, каяндыр килеп, татарча сөйләшеп тору тыйнаксызлыгына барган солдат - аның өчен кыргыйлык үрнәге. Рядовой курсант булса да, сиңа караганда ул үзен бер башка өстен саный. Чөнки ул - империя тоткан милләтнең улы. Чувашлар русчаны ару гына сукалыйлар. Бу милләткә үҗәтлек, күндәмлек, карусыз буйсыну хас. Юк кына эшне дә алар шулкадәр җитди карап, бернинди хыял-фантазиягә бирелмичә, кушканга хуш итеп башкарып чыгалар. Татар, киресенчә, елдам-мут. Көч куймыйчарак эшләү өчен, әллә нинди хәйләләр үрә. Чувашка туп-туры барырга дигән әмер булса, юлында маңгае белән баганага килеп бәрелеп, күзеннән чәчрәп ут күренсә дә, ул уңнан яисә сулдан әйләнеп үтмәс, черәшеп, багананы аударганнан соң гына, турыга узар... Дүртенче взводта унбишләп чуваш егете бар. (Командирлары - сержант Хәеров - татарча "белми" торган татар.) Фамилияләре кызык: Пугачёв, Ульянов, Чапаев, Роговлар... Иван исемен бик яратып кушалар икән. Баштанаяк "Иван"га коенганнар бар: Иванов Иван Ивановичлар - өчәү. Шундый исем йөрт тә русча белми кара!.. Бервакыт Двуреченский чувашларның үзара үз телләрендә сөйләшүен чирканган кебек тыңлап торды да: - Что это у вас бесконечное "ч-ч-ч"? Балякаете на своём, противно слушать! - диде. Минем янәшәдәрәк ишетеп торуымны искәреп: - Татарский куда бы ни шло... - дип куйган булды. Мин ул чакта түгәрәк йөзле, шактый таза иңсәле булып күренә идем. Фикерсезлеген йодрыгына күчерә күрмәсен бу дип, Двуреченский сагая калды бугай. Керендереп әйтергә иде хәзер, тел юк шул, тел юклык сулышны буа, рухны үтмәсләндерә. Тел генәме, милли аң-зиһен дә бирелмәгән. Эчтән зәгыйфь тоемлау, үз-үзеңне бөтенләй салып таптатмау ихтыяры гына шәйләнә. Аннары армия тормышында милләтара низаг чыгу - иң хәтәр нәрсә. Мондый очракта хәтта үзен славян кавеменнән дип йөрткән руска да, украин-белоруска да ташлама ясалмый. Устав каршында барың да тигез хокукта. Армиянең бөтенлеген, бердәмлеген кайгырту өчен, катгый таләпләр куелган. Без олы учакта бергә кайныйбыз. Ә инде милли төсмердәге вак кына чәкәләшүләр - шул учактан чәчрәп сүнәсе очкын бөртекләре генә... Шулай да милләткә кагылышлы фикерләр күбрәк руслардан чыга, алар синең рус түгеллегеңне һәрдаим искәртеп торалар һәм бу искәртүдә күралмау түгел, күбрәк - экзотик аермалыкны ялкау акылның аңлыйсы да, таныйсы да килмәү мин-минлеге ята, ахрысы. * * * Билең генә түгел, күңелең дә каеш белән кысып буылган. Ялгыз калып моңаерга һич ирек бирмиләр. Унтугыз елга сибелгән гомер сәхифәләре ышанып булмаслык ераклыкка чигенде дә куйды. Шаккатып уйлыйм: язмышның кисәк кенә тамырдан үзгәрүе вакыт дигәнне куркытамы әллә... минем бит туган яктан киткәнемә күп тә үтмәде югыйсә, ә арада - аргы яры томанга уралган упкын... Бер йомарлам хәтер генә, яшьлек кырларында җәяүле буранга кушылып, сукбай булып йөри, ә миңа якын килергә ятсына бугай... * * * Күк йөзен парчалап, якты кар яуган көн иде. Ниһаять, читлек эчендәге җан канаты куанычлы сулкылдап куйды. Менә ул - карлы киңлекләр аша мине эзләп килгән беренче хат! Бер өем хат арасыннан сикереп чыкты да учыма кереп оялады. Конверт тышында унынчы класс укучысы Фәниянең самими хәрефләр тезеп язу рәвеше күзне иркәли, мин аны мең төрле язу көшеленнән дә танып алыр идем. Менә хәзер аулаграк тәрәзә буена барам да... Кагылма миңа, сугылма миңа, болгавыр солдат кавеме, учымдагы бәллүр күбәләкне төшереп ваттыра күрмә! Хатны ачмыйча, татлы көттерү газабын кичерүне озакка сузарга түземлегем җитми. Кара инде, бизәкләп эшләнгән махсус кәгазьгә язган бит. "Исәнме, бәгырем минем!" дип башлаган. Юк ла, арттырам. Бәгырем урынына исемемне куйган. Алай ук назлылана белми ул. Ялгызак исемем үзе генә суыграк тоелыр иде: "...ем минем" дип, исемгә ягымлы койрык өстәгән бит. Хат гади генә. Йолдыз уйдыклары эзләп күккә дә менмәгән, хыял дәрьясына китеп адашмаган да... "Бөгелмә аэропортына озата бармаганыма үкенәм.Үкенсәм, берәр нәрсә буласын көт тә тор. Кичә, мичкә ягарга утын алып кергәндә, бармагыма шырпы кадалган. Шешеп чыкты. Сулкылдап авырта. Йөрәк сулкылдавы бармакка күчте бугай... ...Кичер мине, ачуланма, икебез генә белгән серне әнигә чишәргә туры килде. Иртән карда калган эзләребезне күргән дә, әти уянганчы дип, ишегалдын көрәп куйган. Аннары миннән сорау алырга тотынды: "Кем? Ничек? Нишләдең син?" Шуннан соң барысын да сөйләп бирергә туры килде. Шаккатып тора. Башсыз икән, ди синең турда. Яратып, әлбәттә... Бу хакта беркемгә дә тишмә, әни, дип "ант" иттерергә теләгән идем дә... Әни бит ул, ничек инде әнигә ышанмыйсың ди, шулай бит! ...Фаварис дустыңны да иң соңыннан алдылар - бөтен яшьтәшләрең дә армиядә хәзер. Бу көннәрдә мин үзем бер штабка әверелдем. Дусларың, адресыңны сорап, әллә кайлардан миңа хат язалар... ...Иртәгә язарга да сүзләр калсын. Хуш, солдатым! Сагынып, Фәнияң. 6 декабрь, 1965 ел". Менә шулай. Кулымда - өч ел буена барачак хатлар кәрванының беренче карлыгачы. Өч елның һәр көненә - бер хат! Моның гамәлгә ашасына ышануы да кыен. Алда бит әле үтеп чыккысыз гомер тавы. Чалып екмасмы язмыш... Хат битендәге шундый мәктәби иплелектә тезелгән хәрефләр сәйләне артында мин генә белгән дөнья яңара: тавышы, күз карашы, чәч исе, кул җылысы, тыны-йөрәк тибеше һәм... артта калган эзләр... эзләр... эзләр... Бу хат миңа кадерледән дә кадерлерәк. Кисәтү дә, юату сагында торган эчкерсез гади дога да бу минем өчен. Тәрәзә каршында онытылып басып торам. Иренеп кенә, кар ява. Яр астында әллә ничә тармаклы тимер юл челтәре. Себер ягына, яшел вагоннарын сөйрәп, поезд шуыша. Моңсу. Шулкадәр моңсу. Җан тарыга. Күзгә яшь килә. Кинәт... Тып-тын күк йөзен алаңгыр карга каркылдавы умырып төшердемени - сержант Гаевскийның взводны тезелергә чакырган чорсыз тавышы яңгырады: "Выходи, строиться!" Рәхмәт аңа. Солдатка уйланып тору - язык. * * * Телләргә "ант" дигән хикмәтле сүз килеп керде. Бер селтәнүдә сөңгене кадап куйган кебек, кырыс-кыска, тирән мәгънәле, борынгы сүз. Бу сүзнең яңгырашы татарларга гына түгел, чувашларга да үз иде бугай. Сер йомгагы кебек бу сүзне без малай чактан ук ишетеп үстек бит. Халыкның зиһен сандыгында бу сүз аерым бер шомлы кадергә ия. "Ипи тотып ант итәм...", "Антымны бозсам, баскан урынымда җир ярылсын", "...Ике күзем чәчрәп чыксын!", "...ризык чырае күрмим!" - тагын әллә ниләр... Җиденче класста Туйкә мәктәбендә укыганда, сабакташ яшьтәшләр, авылга кайтышлый тукталып, ант эчкән идек. Кызыл галстукны таякка бәйләп, байрак итеп кададык. Шуның тирәли тезелештек тә, дәфтәр битенә алдан язылган сүзләрне укый башладык: "Мин - Ирек (аксак Гәрәй малае), мин - Абрек (җомай Вагыйз малае), мин - Әхсән (бүре Сабит малае), мин - Фаварис (керпе Җәңгир малае), мин - Зөфәр (таз Зәки малае), мин - Халик (чыпчык Хәлфи малае), мин - Марсыйл (Бакый Баян малае) бердәм ант итәбез. Без - Балтач малайлары! Кая барсак та Балтачтан икәнеңне онытмаска! Безнең атабабаларыбыз, җизнә-абыйларыбыз гайрәтле нәселдән. Йодрык сугышында тирә-юньне дер селкетеп, дан тотканнар. Шуларга тигезләник! Әгәр дә мәгәр, чит авыл малае берәребезгә тырнак очы белән кагыла икән, бердәм булып, ул мокытның йонын язып ташларга! Белсеннәр безнең кем икәнне!" Шуннан соң, Мөкәтә тавына учак ягып, учларыбызны пешәләндереп, ялкын өстендә тотып (каян күргәнбездер инде?) алдык, аннары, йодрыкларны чөеп, күк касыгына терәп кабатладык: Ант итәбез! Ант итәбез! Ант итәбез! И җүләр чак. Без бит сугыш беткәч, илдә коточкыч ачлык котырган елны дөньяга килгән яшьтәшләр идек. Нинди могҗиза беләндер инде таза булып үстек. Өлкәннәр безне чиратлап көрәштереп җәфалыйлар, бер-беребезне җиңә алмыйча хәлдән таябыз, җиңдермәскә дигән үҗәтлектән кысылган иреннәргә кан савып бетә иде. Каян көч-дәрман килгән диген. Әз-мәз эләккән ризык та чын-табигый-бисмиллалы булгандыр шул. Ачы кукы, татар кукысы, тау юасы, кузгалак, балтырган, кымызлык, шома көпшә, кәҗә сакалы кебек сутлы үләннәрнең дә, капчыклап җыеп кайта торган киндер орлыгының да, учка сыймаслык зур башлы мәк орлыгының да, сарана кебек җир асты суганының да сихәте тигәндер, мөгаен... Безнең бергәлек сигезенче классны тәмамлагач таркала башлады. Язмыш җиле һәркайсыбызны үз арбасына тартып алды. Сирәк кенә күрешкәндә, кайчандыр антлы ялкын өстендә тоткан учларыбыз гына кызышып алган кебек була иде. Язмыш диген, бөтенебез дә ябырылып армиягә китеп бардык та, илнең әллә кай тарафларына сибелешеп, Ватанга тугрылык хакында олы ант бирергә җыенабыз менә. Балтачтан икәнеңне, кече антыңны онытма! дип, чит җирләргә таралышкан яшьтәшләргә Урал таулары аша кычкырасы килә. (Илле елдан соң, бу юлларны язып утырганда, һәрберсен күз алдымнан чигерәм дә... хәтер сыктый, яшьтиләр белән бергә җыелышып, мин онытканны - алар, алар онытканны мин искә төшерешеп, хатирәләргә бирелергә иде хәзер... Юк шул инде... Нигә болай ашыктыгыз соң әле, дөнья мәшәкатьләрен читкә куеп, бер-беребезне соңлап булса да ярлыкау ызанына кайтып төшәргә иде дигән балигъ акыл кергәч кенә, ни үкенеч, җыела алмыйбыз шул. Нишлисең бит, безнең уртак хәтер агачының соңгы ботагы фәкать миндә генә калды... Шунысына шөкер: аларның берсе дә читтә гаип булмады, зиратның балачакта шом салып шаулаган мәһабәт, карт наратларына алмашка килгән яшь наратлар күләгәсенә кайтып, төп йортлы булдылар.) (Ант - антик дәверләрдән килгән хикмәти сүз. Меңнәрчә сүз хасиятенең яңгырашын, җан тибешен тыңлап, ис-төс-тәмен татып караган язучы буларак, мин бу сүзнең сәмави борынгылыгын җиде тирем аша да сизәм, тоям, икеләнмичә ышанам. Чагыштыру мисалында, хайванат дөньясыннан ташбака, фил кебек җәнлекләрне абайлап кара: күз карашлары, гәүдә төзелешләре, бирчәйгән тән-җисеме бу җан ияләренең туфани борынгылыкка ия икәнен раслап тора. Болар - миллион еллыклар белән исәпләнгән олпат вакыт гарасатыннан талкынып исән калган варислар... Шуның кебек сүзләр дөньясында да эчке мәгънәсе җуелмый торган, төш-үзәге алмаз катылыгына тиң мәңгелек сүзләр була. Төрки-татар галәменең гаскәри "ант" сүзе дә әнә шулай кыйтгаларны кичеп килгән. Борынгы бабаларыбыз: сак-скиф, камәр, сармат, һун, хәзәр, болгар, кыпчак, татарларның гаскәр ташкыны өч-дүрт мең еллар буена, катгый тәртипкә буйсынып, ант белән беркетелгән тугры көчкә ия булган. Һәм байрак астында ант бирү, ант кабул итү - Шәрыктан кергән ритуал - торабара Ауропа илләренә дә таралган. Руска бу - присяга бирү, присяга кабул итү рәвешендә, патша Пётр Беренче дәверендә гамәлгә керә. "Дать присягу, клятву, призывать гласно и торжественно бога во свидетельство, съ установленномъ церковью, обрядами, целуя святой крестъ и Евангелiе, присягать царю на верность подданства..." диелә патшаның күрсәтмәсендә. Иске сүзлекләрдән карасаң, "присяга" сүзенең мәгънәсе болайрак: "сяг" - адым, "сягать" - эләктерү, ирешү дигән мәгънәләрне аңлата. "Стяг", ягъни "байрак" дигән сүз дә шуннан килеп чыккан. Гади генә әйткәндә, присяга - байрак астында сыңар тезеңә таянып ант бирү булган... Пётр Беренче чорында ант тексты болай башланган: "Я(имярек), обещаюсь всемогущим Богом верно служить его Величеству Петру Первому..." Шунысы гыйбрәтле: әгәр яугир-солдат ислам яки лютеран, яисә яһүд дине тотучы булса, ант итү ритуалын үз телендә, үз рухание катнашында башкарган. Ант бирүче мөселман солдат уң кулын ачык Коръән өстенә куярга, тантаналы сүзен тәмамлаганда исә, гарәпчәләп "Иншаллаһ" дип түгел, ә татарча "Аллаһ теләсә" дияргә тиеш була. 1917 елда гаскәриләр Вакытлы хөкүмәт башлыгы Керенскийга ант бирәләр. Бусында инде "Осеняю себя крестнымъ знамениемъ" дигән сүзләр бүтән диндәгеләр өчен үзгәртелә. Мөселманнар өчен текст болай тәмамлана: "...Заключаю сiю мою клятву словами преславнаго Корана и нижеподписуюсь". 1939 елгы ант текстын РККАның (Рабоче-крестьянская Красная Армия) Баш хәрби советы әгъзасы И. В. Сталин үзе раслап кул куйган.) Безнең заман башка. Кинәт бәрелеп-сугылган очракта гына, үзебез дә абайламыйча, "Алла" дип, күк Иясен искә төшереп, сызлаган урынны ышкып куябыз да бик тиз онытабыз... Өлкәннәр әйтмешли, Алласыз да, мулласыз да заманда ант иткәндә әйтеләчәк сүзләрнең дә эчтәлеге бүтәнчә яңгырашта. Башта без бер ай эчендә "Яшь солдат курсы"н үтеп чыгарга тиешбез. Моңа хәрби күнекмәләр генә түгел, спорт төрләре дә керә. Үземә үзем шаккатам. Бөтен нәрсәне теләп, күңел биреп эшлим. Алдагы тормышымда күбесенең бөтенләй кирәк булмасын белсәм дә... кеше алдында ким-хур булмыйм дигән читенсенү, оялу, мин-минлекме - нидер миңа булдыра алмаганны да булдыра алырдай көч бирә. Әйтик мин, турникта бер мәртәбә дә тартыла алмыйча, Юныс кебек көпшәк капчык сыман асылынып торсам... көнем көн булмас иде, үз гәүдәңне күтәрә алмаган килеш, ничек инде кызларга солдат хаты язмак кирәк... Кайсы милләттән икәнең мөһим түгел - присяга биргәндә яңгыраячак текст (1960 елның 23 августында СССР Югары Советы Президиумы Указы раслаган) барыбыз өчен дә уртак рус телендә язылган иде. Шушы бер ай эчендә без аны яттан өйрәнергә тиеш. Шушы бер ай эчендә ротабыздан ике курсант төшеп калды. Берсе - кыргыз егете - Тактагулов. Шәһәрдән. Русча әйбәт белә. Казармада күренеп кенә ала да тагын госпитальгә салалар үзен. Икенчесе - үзбәк егете - Абдуллаев. Кышлактан. Русча бөтенләй белми һәм белергә дә теләми. Ни әйтсәләр дә елмаеп, тик үзалдына сөйләнеп тора. Теле ачылганчы, сабый бала бүтән дөньялар телендә нидер бытылдый бит әле - Абдуллаевның да шулайрак. Сәламәтлек буенча яраксызга чыгарып, боларның икесен дә туган якларына - кояшлы Урта Азиягә кайтарып җибәрделәр. Владимир Бацын дигән егет белән якынаеп киттек. Без бит вертикаль күршеләр. Бер төптән чыккан караватыбызның өске ярусында ул ята. Ульян өлкәсеннән. Барыш районы Смольково авылыннан. Клуб мөдире булып эшләгән. Бик ипле егет. Сары төсне дә уздырган ак керфекле, ак кашлы, ак чәчле бу егет мине бер дә игътибарыннан калдырмый. "Син татарга охшамагансың, мин сине русча теттереп сөйләшергә өйрәтәм", - ди. Берәр ялгыш җибәрсәм, читкәрәк алып китә дә кай урында ялгыш җибәргәнемне, рус теленең нечкәлекләрен аңлатырга керешә. Сүзләрне дөрес әйтәсең син, ди, төрләнештә хаталар җибәрәсең икән, монысы тәҗрибә белән киләчәк, ди. Присяга текстын кычкырып укыганымны бик игътибар белән тыңлап, кайда басым, кайда пауза ясарга кирәклеген аңлатты. Болай булса, көчле тавышым белән руслардан да шәбрәк укыячакмын мин моны дип күңелемә беркетеп куйдым. Тантанага чаклы парад киемемне - китель белән галифе чалбарымны тарайттырып, рәткә китерәсе бар бит әле. Мин дә төштем "халык сукмагына". Таш баганалы тимер койманың куаклар баскан бер урыны астан казылып, такыраеп беткән. Кичке эңгер төштеме - агыла шуннан курсант кавеме. Топольләр астында - муртайган такта түбәле өй. Анда япон сугышыннан сыңар аягын өздереп кайткан ветеран яши. Кушаматы бөтен телләргә дә аңлаешлы, истә кала торган: Банзай... Гаҗәп оста тегүче. Кулына күз иярә алмый. "Зингер" машинасында текелдәтеп кенә куя. Гозерем билгеле бит инде, сорашып та тормыйча, ул калын дәфтәрен ачты да, җирән мыек чылгые астыннан иренен кыймылдатып, нидер санаганнан соң: - Тугыз көннән килерсең! - диде. Минем өметсез кыяфәткә керүемне күреп. - Нишлим соң, бер минем җилкәдә тулы бер батальон күзгә карап утыра, - диде. Бу хезмәте өчен такса өч тәңкә икәнен белә идем (чарасыз калганда кыюланып китә торган гадәтем бар), кесәмнән бишлек чыгарып өстәлгә куйдым: - Миңа тиз кирәк. - Бөтенесенә дә тиз кирәк, - дип, сөйләнә-сөйләнә, ул калын дәфтәренә ниндидер билге төртте дә, калын кашын сикертеп: - Иртәгә - шушы вакытка! - дип, бишлекне өстәл тартмасына шудырып төшерде. Икенче кичтә урыны-урыны белән эчтән купшакланган борынгы көзге каршында парадный киемнән басып торам. Банзай, оста тегүчеләргә хас булганча, әле аннан, әле моннан тарткалап, сыйпап, гәүдәмне боргалап карады да, иелеп, кирза итекнең киң кунычына "Их" дип, чирканган кебек суккалап алды. Җитез генә үрелеп, шкафыннан хром итекләр тартып чыгарды. Кирәк бит, нәкъ минем аякка исәпләнгән. Гармун кунычлы ялтырап торган хром итекләр, һава калдырмыйча, балтырга сыланып тора. "Наять" инде, гәүдә торышы, рәвеш икенче. Җитмәсә, Банзай үзе: "Вот это солдат!" - дип үсендереп тора. "Ах, ах, ах!" - дип, иелеп, итек күрегеннән бармакларын йөгертеп ала. Саласы килми генә бит итекләрне! Бераз гына киелгән булса да, өр-яңа кебек әле. Күне лә күне. Кулга рәхәт. Исе тәмле. Күпме киноларда офицерлар кигән шундый затлы хром итекне күреп кызыга идем, хыяллана идем бит мин. Банзай елмаеп карап тора. Сизә: затлы әйбергә тиз бирешүемне чамалый, минем өлгереп җитүемне сабыр гына көтә, каһәр. Итекләр аякка ябышкан, ничекләр кубарып алыйм - салып калдырсам... гомергә үкенечкә калачак бит. Сатулашу минем холкыма ят. Егерме биш сум дигәне белән шундук килештем. Мондагы тугыз айлык солдат акчасы икәнлеге башыма да килми, мин бит әле кайчан гына бүтән тирәнлектәге акча күлендә йөзгән малай... Шулай итеп... Юлий Цезарь бабаңчарак әйтмешли: "Күрдем, алдым, киттем". * * * Парад мундиры куе яшел төстә, утыртма якалы, алтынсу төскә буялган биш сәдәпле. Билеңне бугач, дүртенче һәм бишенче сәдәпләр арасына йолдыз сугылган киң каеш аелы кереп утыра. Солдат телендә бу мундир, гадәттә, китель дип йөртелә. Банзай тарафыннан тарайтылып, гәүдәгә, билгә сыланып торган шул кителемне хәзер инде камиллекнең соң дәрәҗәсенә җиткерергә кирәк. Фабричный погоннар да, яка эченә тегәргә ак тасмалар да бирелгән. Әмма... солдатны эчтән һәрчак котыртып торган яшьлек фантазиясе моның белән һич тә килешә алмый. Бу шөгыльнең үз осталары, үз "Версачи"лары бар. Шулар тарата хәрби моданы. Погон - хәрби киемнең көзгесе. Ниндие бирелгән, шуны тегеп куйсаң, мокыт буласың. Ул бит тупас, алагаем киң, калын булып, чабата олтырагы сыман бөгелгәләп, җилкә формасын алачак. Шуның өчен, иң әүвәл погонны бөтенләй сүтеп ташлап, тукымасын бастырып үтүклисең. Авиациядә еш кулланыла торган "плексиглас" дигән органик пыяла бар: җиңел эшкәртелә, киселә, шомартыла - тыңлаучан, гадәти пыяла кебек чәрексез түгел. Менә шул юка гына плексигласны солдатлар куйган стандартка туры китереп кисәсең, үткен почмаклары тукыманы тарттырганда тишмәсен өчен, надфиль дигән үтә нәзберек игәү белән шомартып аласың. Аннары, бик төгәл үлчәп, башкаларныкын да кат-кат карап, тәмам ышанганнан соң гына погонның кирәкле урынына ике тишек тишеп калдырасың да... зәңгәр тукыманы тарттырып тегәсең. Теге тишекләрнең берсенә - сәдәп, икенчесенә авиатор билгесе беркетелә. Алтынсу төстә, җәелгән кош канатлары уртасына самолёт пропеллеры куелган бу билге миңа бик тә ошый иде. Әле офицерлар гына тага торганы... пропеллер уртасында нәни генә йолдыз балкып торганын да куеп җибәрсәң... Ә нигә куймаска! Рәешкә кия торган киемең рәвешле булсын! Ә инде погонны җилкәгә туры-төгәл урнаштырып, җебе күренмәслек итеп ябыштырып тегә белү - үзе бер сәнгать. Моңа күпләр ирешә алмый. Тупас учында энә-җепне югалта торганнарга мондый нечкәлек бирешми. (Менә бит, хезмәт дәресе дип, башлангыч класста кулъяулык чиктереп изалаганнарының кайчан да бер файдасы тиде.) Шулай итеп, казармабыз Парижның мода салонына әверелде. Кая карама - тегәләр, кисәләр, бозалар, бәхәсләшәләр. Әнә безнең взводның беренче отделение командиры Голованов погонына лычка тегеп утыра. ("Лычка" дип погонга аркылы тегелә торган алтынсу төстәге тар тасманы атыйлар. Сержантныкы - өчәү, кече сержантныкы - икәү, ефрейторныкы берәү була.) Голованов - Себер егете, Новосибирскидан. Борыны тумыштан чөенке бу егет үзен бик зур дәрәҗәгә ирештем дип уйлый. Отделение командиры буласың дигәч, күз алдында ул бер буйга үсеп китте. Әнә бит, кителен киеп, лычкалы погоннарын сыйпый-сыйпый, әле уң ягына, әле сул ягына борылып, көзге каршында көязләнә. Канәгатьлектән бит очлары алланып чыккан. Ефрейтор дәрәҗәсе солдат тарафыннан көлкегә алына торган иң түбән дәрәҗә. "Собака - друг человека, сказал солдат, обнимая ефрейтора" дигән йөремсәк сүз дә юкка гына тумагандыр. Командир булырга, гадәттә, хохоллар ярата. Тавыш, "горлопан"лык шәп, гәүдә бар, башны эшләтү әллә ни кирәкми, оялчанлык аларга хас түгел. Әгәр инде хохол егете өч ел хезмәт итеп, ефрейтор булуга да ирешмәсә (бу - нонсенс), станицасына кайтып җиткәндә, ул, туктап, погонына бер лычка булса да тагып куя икән дип көләләр иде алардан. "Хохол без лычки, справка без печати" дигән әйтем дә хәтердә калган. Әнә минем икенче отделение командиры Колоколов Пётр Онуфриевич сабыр гына караштырып йөрде дә погонын ничек бар шулай текте дә куйды. Ул да Себер егете, тайга уртасындагы бер авылдан. Чырае, башын тоту рәвеше дөянекенә охшаган. Ниндидер күзгә күренмәс киштәгә ияген таяндырган да, күзен кысып, көлсу керфекләре арасыннан дөньяга түгел, ә үз-үзенә карап тора. Беркайчан тавышын күтәрмәс, кызып китмәс. Муртайган салам түбәле ызба шикелле бик иске дә, бик борынгы да булып тоела ул. Текәлеп йөзенә карап торсаң, ул күзгә күренеп олыгая бара, олыгая, төгәл яшен дә аерып булмас шикелле, кайчакта онытылып елмаеп куйганда гына, аның яшь кеше икәнлеген искә төшерәсең. Ниндидер ямансулык, беркем белән дә бүлешергә җыенмаган яшерен сер бар кебек бу егеттә... Һәм бу сернең бер чите көтмәгәндә ачылып китте. Минем рус телемне энә күзеннән үткәзеп тыңлый белгән Володя Бацын белән гәпләшеп утырабыз шулай... - Син мине татарга охшамагансың дигән идең. Татар нинди кыяфәтле булырга тиеш соң синеңчә? Бацын бер мәлгә аптырап калды, як-ягына каранып алды да, кызарып: - Нинди дип... Кысык күзле, җәлпәк йөзле итеп ясыйлар бит рәсемгә. Татар шундый булырга тиеш дигәнгә күнеккәнбез инде. - Менә безнең ротада гына да егермедән артык татар бар. Шуларның берәрсе син әйткәнгә туры киләме? - Революциягә кадәр татарларның күзе кысык булган. Революциядән соң... - Кинәт ачылып киткәнме? Монголиядә дә революция булды. Нишләп соң монголлар кинәт европалылар кыяфәтенә кермәделәр? Бацын үзе дә көлеп куйды. Мин һаман эзәрлеклим тегене: - Менә син игътибар белән кара әле: ротада җитмешкә якын рус бар. Аларны тезеп карап, рус кешесе менә шушындый булырга тиеш дигән эталонга кертә аласыңмы? Берегез - кап-кара, берегез - сары. Берегез - җирән, берегез - көлсу. Илдә ике йөзләп милләт кешесе яши, шуларның бөтенесенең дә чалымы бар бит руста, шулай бит! - Сине үз башыма дип русчага өйрәтәм, ахрысы, - дип, Бацын көлеп куйды. - Шулай да... Бөтен ротага ике охшаш рус егете бар. Кыяфәткә димим. Үз-үзен тотышы ягыннан. Сүгенә белмиләр. Аларга тыныч холык, эчкерсезлек хас. Кирәк чакта үз-үзен онытып ярдәмгә килә беләләр. - Кемнәр инде ул? - Берсе янәшәмдә утыра. Икенчесе - безнең отделение командиры Колоколов дигән егет. Погонын да үзгәртмичә, кителен дә, галифе чалбарын да тарайтмыйча киеп йөрүче бөтен ротага икәү генә бит сез. Уставны бозмыйсыз, янәсе... Сине әле күпмедер аңларга була. Ә Колоколовның эчке дөньясы тайга урманы белән уратып алынган. Бацын, миңа табарак елышып, ирененә бармагын аркылы куйды, ярым пышылдап: - Петя сын Онуфрия - старовер... Бу хакта беркемгә әйтәсең булма! -диде, күзендә шомлы очкын ялтырап куйгандай булды. Гомеремдә бер колагыма чагылмаган бу ят сүз минем аң-зиһен бусагасында буылып калды. Володя нидер аңлата башлагач та, мин әле битараф халәттә, теләртеләмәс кенә колак салган идем дә... Староверлар шул ук христианнар, әмма динне борынгы заманнарда кабул иткәнчә, ягъни искечә тотучылар икән. Яңа кануннарга буйсынырга теләмичә, үз пакьлегенә тугры калып, күпме җәбер-золым кичергәннәр. Туган җирләреннән сөрелгәннәр. Уткасуга кергәннәр, башларын бүкәнгә куйганнар. Чит илләргә чыгып китәргә мәҗбүр булганнар... - Аларның тәрбия башка, - диде Володя. - Җинаять кылу, явызлыкка бару - аларда күрелмәгән хәл... Ул сөйли дә сөйли, керфекләренә эленгән яшь пәрдәсен күз кабаклары чак тотып тора. Пышылдап, ул миңа бәгырь авазын җиткерә иде. Мин тетрәнеп уйга калдым. Бәләкәй чагымда әбидән ятлап калган бер-ике дога белә идем, алар да инде онытылып бара. Мин аның кирәген дә тоймыйм. Кадими кара ябалдашлы дин агачы күзгә күренеп сула бара, һәм ул тамырынача төшеп, бөтенләй корып бетәргә тиеш дип уйлый идем. Бу дөнья мин гөманлаганча берьяклы гына түгел, русларда әнә нинди катламнар бар икән. Болар, безнең кебек, уңнан кычкырсалар - уңга, сулдан кычкырсалар сулга ияреп китә торган беркатлы-аумакай түгел. Болар арасында күңелдәге үз ышанычын саклый белгәннәр дә бар икән. Ни әйтә алам соң мин Володяга, сүз бит Петя Колоколовтан чыкты да менә нинди юнәлеш алды. Бәлки, Володя үзе дә берни әйтә алмасымны белгәнгә миңа боларны сөйләп, бөтенләй чит кавем кешесенә ачылып алырга теләгәндер. Аптырагач мин, Володяның җаена төшәргә теләпме, әйтеп куям: - Бөтен ротага чын рус сез икәү генә, димәк... - Чын димә, славян канлы диген... - дип төзәтеп куйды Володя. (Үз ышанычын саклый белгәннәр... дигәннән, Мәскәүдә Максим Горький исемендәге Әдәбият институтының Югары курсларында укыган чакта (1982-1984), группада Владимир Соколов дигән шагыйрь бар иде. Ерак Көнчыгыштан. Озын буйлы, калынча гәүдәле. Үзе бик тыйнак, юк-бар әңгәмәләргә, мәҗлесләргә катышып, вакытын юкка исраф итми. Биниһая озын поэмалар яза иде бугай . Стипендия алуга (150 сум), өенә тәм-томнар җыеп посылка сала, үзе ай буе такы-токыга калып яши иде. Бервакыт без группа белән Ленинградка, берничә көнлек сәяхәткә бардык. Шунда, шәһәр читендәге бер бик матур урында, Павел патшаның җәйге сарае бар икән. Ялтыр паркетлы идәненә зур тәрәзәләрдән якты төшкән заллардагы экспонатларны карап йөргәндә, мин кечкенә генә бер картинага тап булдым. Билгесез рәссам ясаган. "Обрезание Христа" дип атала. Милләте рус булуына шикләнмәгәннәр арасыннан мин Соколовка дәштем. Алгы тешләрен алдырып, әлегә куйдырырга өлгермәү сәбәпле, авызын каплабрак сөйләшергә мәҗбүр Соколов, яныма килеп баскач, чүпрәк арасында яткан сабый сурәтенә күрсәтеп: - Сез, руслар, нишләп аллагыздан үрнәк алмыйсыз, сөннәтләнгән ир-аттан көлгән буласыз, җитмәсә? - дигән идем, Соколов, чирканган сыман, чыраен сытып, картина яныннан артка чигенә башлады: - Хриштош не наш, Хриштош не наш!.. Соңыннан белдем: ул мәҗүсилек яклы, Перунга табына икән...) * * * Беренче тапкыр авызлыклы йөгән кигезү көне тайның исендә кала микән? Ә менә яшь солдатның анты, присяга бирү көне гомер боҗрасында уемлы эз калдырадыр. Кар көртләрен үтәли яктырткан кояшлы көн иде ул (1965 елның 19 декабре). Иртәнге физзарядка, иртәнге аш, иртәнге әзерлекләр - бар да ниндидер җилкенү дулкынында барды. Мәш киләбез. Күн итекләр көзге кебек ялтыратылган. Кайберәүләр хәтта кирза итекнең мәңге тонык, ярмалы кунычын да ялтырату осталыгына ирешкәннәр. Пирамидалар ачып куелган. Һәркем үз карабинын алып, маеннан чистарта. Ниһаять, соңгы команда яңгырый. Рота уку корпусларына юнәлә. Дүрт взводны дүрт класска бүләләр. Каушау. Дулкынлану. Таркаулык. Ярый әле, командирларның кыска-кискен әмерләре аң-зиһенне кирәкле ноктага кадаклап тора. Карабинны "К ноге!" куеп, бер сулышка, бер ритмдагы йөрәк тибешенә көйләнгән взвод каршына чыкканда инде, син үзеңә үзең хуҗа. Кызыл келәм өстеннән тантаналы атлап, өстәл янына киләсең. Һәр хәрәкәтең төгәл, ипле, тәвәккәл булырга тиеш. Уң кулыңда кызыл катыргыга беркетелгән ант тексты. (Мин аны яттан беләм дип әйтә алмыйсың, карап укырга тиешсең.) Сул кулың күкрәк турына кыеклап асылган карабинга тотынган... Каршыда кыл кебек тартылган взводташлар сафын, командирларны күрәм дә, күрмим дә шикелле. Гүя минем шушы мизгелдә яңгыраячак һәр сүзем Мәскәү Кремленең үзенә барып җитәчәк. Дулкынлану соң ноктасына җитә... - Я, гражданин Союза Советских Социалистических Республик... Никадәр мәһабәт, колачлы сүзләр бәйләме! Сүзгә-сүз ияреп, сине ниндидер олылык чоңгылына урап ала. Күңелне чиксез горурлык били. Мәктәп диварында эленеп торган биниһая зур СССР картасын күз алдыма китерәм. Ярларын өч океан хасиятеннән чыккан унике диңгез юган ил бит ул! Ничә меридианга бүленгән шул олылык уртасында - минем дә туган җирем, республикам, туган халкым бар. Шуларны сакларга, якларга ышаныч баглатып, бүген мин ант итәм. Димәк, мин олы вәгъдә бирерлек яшькә җиткәнмен. (Әлбәттә, мин кайчан да булса йөзләрчә милләтләрне сыйдырган ил исеме үзгәртелер дә, бер генә милләт атамасы торып калыр һәм аны көненә мең мәртәбә колакка тукып торырлар дип башыма китерми идем ул чакта.) Шулай итеп, без армия дигән монстрга күзгә күренмәс чылбырлар белән бәйләнеп куйдык. Истә калырлык, тантаналы итеп. Оркестр астында, батальон белән парад үткәреп. Ашханәдә ризыклар да бәйрәмчә иде. Бусы инде - солдат өчен иң мөһиме... Кичен безне беренче мәртәбә шәһәргә алып чыктылар. Зур концерт карадык. "...Адресованные другу, ходит песенка по кругу, потому что круглая земля" дигән җыр яңгыраганда, күздән яшь килде. Мин шаккатып калдым. Моңарчы рус җырларына битараф идем. Җырчысы да нинди бит: яшь, хәрәкәтчән. Нинди чиста, матур тавыш. Мин бер-бер артлы гаҗәеп җырлар башкарган артистның Эдуард Хиль икәнен истә дә калдырмадым. Шул көндә русның заманча эстрада җырларына колагым ачылды. Сүзен-көен тыңлый, кабул итә, аңлый белә башладым. Алар миңа, сагыну дәвасы булып, еракта калган татар җырларын алыштырдылар. Бацын рус теленнән "дәресне" хат яздырудан башлап җибәрмәкче булды. Авылында Валя исемле бик чибәр кыз - писаная красавица бар икән. Шуңа хат язарга утырдык. Ул әйтеп тора, мин язам, имеш. Володя, шундый хискә бирелеп, дулкынланудан күзләрен кыса төшеп, матур сүзләрне тезә генә, әллә соң бу Валяга үзе күз атып йөргәнме, әйтә алмыйча калган фикерләрен минем аша җиткерергә телиме, белмәссең. Ни генә булса да ошамый миңа бу шөгыль. Барып җитте микән дип торганда, хат килеп тә җитте. Конверт тышына "Салиеву" дип язылган. "Г" хәрефен артык тырышып, бизәкләп сырлаган идем, Валя аны "С"ы дип аңлаган, күрәсең. Яңадан хат язмаска, менә дигән сәбәп булды бу. Үпкәләгән рәвеш чыгардым. Икенче хатта Малиев, өченче хатта Шалиев булырмы дип, чын-чынлап үпкәләвемә Володяны ышандырдым шикелле. Шуның белән хат язу дәресе тукталды. КАРАБИН Хыялда - автомат тотып карау, автоматтан ату иде дә бит... ә безгә карабин бирделәр. Һәркемнең үз номеры. Тревога вакытында кайсы пирамидада, кайсы ояда коралың - син аны буталмыйча, йокылы күз белән дә секунд эчендә таба белергә тиешсең. Карабинны беренче тапкыр иңгә аскач, штыгын да кайтарып куйгач, шыксыз озын булып тоелды. Ленин янына килгән "Мылтыклы кеше" картинасын хәтерләп, революция солдаты булдык дип, бер-беребезгә карап көлешәбез. Шушы кадими корал ярамаган тагын авиациягә дигәннәр, ахрысы. Әмма ашыгыбрак хөкем чыгарганбыз икән. СКС (Самозарядный карабин Симонова) карабины 1949 елда гына ясалып гамәлгә кергән. Автоматка караганда төзрәк тә, ераккарак та ата. Бер минутка кырык пуля "төкерә" ала. Моны ГДР, Югославия, Мисыр, Албания, Намибия, Куба, Төньяк Корея, Лаос кебек илләр күпләп алдырталар икән. Тышкы рәвешен бераз үзгәртеп, оптик прицел куелганы - хәтта АКШ кебек илдә дә аучыларының яраткан коралы, ди. Боларны белгәч, карабинга карашыбыз үзгәрде. Күзне бәйләп тә минут эчендә сүтеп җыярга өйрәнгән коралыбызга хөрмәт-ышаныч артты. Полигонга чыгып, атып та карагач, инде бөтенләй яратып өлгердем. Коралга ышаныч - солдатның ярты бәхете. Корал белән эш итүнең нечкәлекләренә өйрәнә торгач, бер нәрсәгә төшендем: ялгышып та, шаярып та мылтыкны кешегә каратып төбәргә, курогына басып уйнарга ярамый. Оясында патрон онытылып калган булырга мөмкин. Бу хакта армия тарихында булган йөремсәк хәлләрне командирлар гыйбрәт итеп сөйләп, гел искәртеп торалар. Коралны сыйпап, чистартып, тәрбиядә генә тотарга кирәк. Шулчакта гына ул синең тугры аркадашыңа әверелә, саксыз, дорфа кагылуны, җиңел акыллылыкны ул өнәми, кыерсыттыңмы - бер мизгелдә мәңге үкенечкә каласы шартлау яңгырарга мөмкин. Тәрбия алымы, куркыту аша ныгытылса гына, гомерлеккә уелып кала. Мин менә шул курку-сагаю тойгысын, карабинның затворына тотынган вакытта, ничә тапкырлар кичердем. Әмма ул бик акыллы эшләнгән. Беркайчан да үзлегеннән атылмый. Йомшак чүпрәк белән сөрткән чакта, мин аңа игътибар белән карыйм. Салкын корал дип, юкка гына атамаганнар. Металл өлешләре чынлап та салкын бит. Ә түтәсе җылы. Суга, дымга бирешми торган чикләвек агачыннан эшләнгән. Урта Азия, Шәрык илләренең күпме чикләвек агачлары автомат, ау мылтыгы, винтовка, карабин түтәләре ясау өчен кырылгандыр. Мондый дәһшәтле коралга мәҗүси тартылу каян килә адәми затка? Кадими дәвердә, киек җәнлек артыннан куа килгәндә, үзе дә сизмичә, иелеп, очлы ташны кулына алуыннанмы? Скиф бабаларыбызның ук белән җәя уйлап табуларыннанмы? Каян килә? Нишләп әле мин шушындый үтерү коралына ихтыярсыз сокланып утырам?.. Үзеңә беркетелгән коралны мактарга, көенә генә торырга кирәк. Югыйсә үпкәләтүең бар. Үпкәләттеңме - үч алырга да күп сорамас. Бу карабинга мин чиксез рәхмәтле. Синең аркада мин корал тотуның хәвефле җитдилеккә корылганына төшендем. Әгәр армия хезмәтенә үз вакытында алынмаган булсам, яшьлек ваемсызлыгы белән, саксыз кыланып, гомергә үкенечкә калырлык бер-бер фаҗига китереп чыгарган булыр идем. Аткан вакытта гына кызышсаң да, рәхмәт сиңа, салкын корал! * * * Бездә, сугыштан соң туган малайларда, көн тынычлыгын боза торган нинди дә булса шартлау китереп чыгарырга кызыгу шулкадәр көчле иде. Уеныбыз да күбрәк - сугыш уены. Акларга, кызылларга бүленәбез дә... Муенга агач автомат асып... Карны өеп, су сибеп катырып кальгалар ясап, төн куерганчы уйныйбыз. Кышның үз уены. Җәйнең үзенеке. Ни генә кыланмыйбыз. Җиз көпшәдән эченә шырпы күкерте тутырып ата торган "пугач" ясаулар дисеңме. Эченә дары тутырып, башы кысып чүкелгән гильзаны, учак ягып, утка ташлаулар дисеңме! Дустыбыз Зөфәр каян өйрәнеп алгандыр, өйдәге учак күмере өстендә ул ике табаны берьюлы кыздырып ала да, табаларның төбен төпкә куеп, арасына кургаш чыбыкны тураклап сала. Өстәге табаны, көч куеп, уңны-суллы әйләндерә башлый. Кайнар таба арасында кургаш кисәкләре, йомшап, түгәрәк ядрәләргә әверелә. Хәзер инде без коры дары гына шартлатмыйбыз, ә ядрә дә тутырылып, ачык башы чүкелгән гильзаны учакка ташлыйбыз. Бервакыт, бишенче класска Туйкә мәктәбенә укырга барышлый, Сталин межасы кырыенда туктап учак яктык. Күмере шәйләнә башлагач, эченә дары белән аралаш ядрә тутырылган гильзаны күмергә күмдек. Үзебез учактан читкәрәк китеп яттык та... көтәбез, көтәбез... Шартламый гына бит! Синең әфсенең, син уйла, дигән кебек Зөфәргә карапкарап куйгалыйбыз. Бераздан Зөфәрнең түземе бетте, торды да, таяк алып, учакка таба китте. Без дә калкына башлаган идек тә, ул таяк башы белән гильзаны учак уртасынарак этте дә кычкырып җибәрде: - Ятыгыз! Җиргә капланып өлгердек микән, колакны тондырып шартлау тавышы яңгырады. Баш түбәбездән, сызгырып, ядрәләр очып узды, учак күмерләре сибелде... Барысы да атылып бетмәгәндер дигән курку белән җиргә ныграк сеңеп ятабыз. Зөфәрнең таяк очы аркабызга тигәч кенә, башны күтәреп карыйбыз. Ул исән! Елмаеп тора: - Бәхетегез, сезнең якка очты ядрәләр, - дип көлә. Алтынчы класста укыган елны Зөфәр, пугач белән генә канәгатьләнеп калмыйча, җиз көпшәне агач сапка беркетеп, төбеннән шырпы сызгач, шартлап, көпшәсеннән ут бөрки торган пистолет ясады. Бу хикмәтне малайларга күрсәтеп, мактанмыйча калып буламыни. Дәрес беткәч, бер төркем малайларны ияртеп, Туйкәнең Сугышлы тавына мендек. Зөфәр, пистолетын көйләп, шырпы сызган арада, бездән түбәнрәк класста укыган бер малай килеп керде бит каршыга, ул арада шартлау белән бергә көпшәдән ут бөркелеп чыкты. Битен каплап, бөгелеп төшкән малай, еларга кирәклеген дә онытып, катып калды. Без дә куркудан өнсез калдык. Зөфәр, малайның кулларын ачтырып битенә карагач, агарып чыкты. Кирәк бит, шырпы күкерте бөтен битенә сибелеп, тирегә батып кергән, хәтта, ачык авызы аша кереп, тел очын да яралаган булып чыкты. Кызгылт-көрән сипкелле булып ул шулай бер-ике атна йөрде. Бите төзәлә барган саен, сипкел бөртекләре коела барды. Нидән болай булганын ул беркемгә дә әйтмәде. Әти-әнисенә дә, укытучыларга да - ләм-мим. (Еллар үткәч, ул танк училищесын тәмамлап офицер булыр. Украинада хезмәт иткәндә, учение вакытында, урманны чыккан чакта, командир буларак, иң алдагы танк люгыннан күзәтеп барган мәлдә... агач ботагы аның башын кыеп кына алган...) Дустыбыз Фаварис берсеннән-берсе чибәр биш апасы куенында үскәнгәме, нәфис-нәзберек иде. Аны гел бала каратып җәфалыйлар. Шулар белән ул курчаклы уйный. Чигү чигә. Башлангыч мәктәптән үк бию түгәрәгенә йөри башлады. Тальянда уйнарга өйрәнде. Бөтенләй кыз кешегә әйләнеп бетә күрмәсен бу дип, без аны апалары куеныннан каерып алып уенга алып чыгып китәргә җай гына эзлибез. Зөфәр белән аңа ук, җәя ясап бирдек. Атарга да өйрәнеп алгач, Фаварис бу коралны бик ошатты. Әмма, апалары юк итәр дип, өенә алып кайтмады, минеке белән бергә безнең сарайга яшереп куя иде. Беркөнне безнең ишегалдында тимер-томыр белән машиналы уйнадык та, машина тавышы чыгарып гөрелди торгач, башларыбыз түнә башлады. Өчебез дә, Мөкәтә тавына йомран ауларга барабыз дип, ук белән җәяләребезне алдык. Тегеләр җәя бавын тарттырып матавыкланган арада, мин чирәмле ишегалдыннан капкага таба киттем. Келәгә тотынам гына дигәндә, кулымны корт чактымыни! Ул арада Фаварисның куркынган тавышы ишетелде. Карасам... Кул аркасын тишеп кергән ук уч төбенә бәреп чыккан. Фаварис арттан төзәми-нитми генә атып җибәргән икән. Куркудан сүз дә әйтә алмый тора. Мин үзем дә чарасыз. Әлеге укны үзем игәү белән бик тырышып очлайткан идем бит дигән үкенүле уй гына узды күңелемнән. Зөфәр килеп җитеп укны суырып чыгарды. Укның тәнгә керүе түгел, чыгуы авырттыра икән. Әллә ни кан да күренмәде шикелле... һәрвакыттагыча, күп беләм Зөфәр: - Ярый әле, сөягенә тимәгән, - диде. Кимерчәк арасына эләккән. Фокусниклар кулның нәкъ менә шул турысыннан юан энәне үтәли чыгаралар бит, каны да күренми. Фаварисның ул курач юка гәүдәсен җилфердәтеп алды: - Син күрше бакчадагы ботакта утырган чыпчыкка төзәгән идең бит, әйеме? Төзәп тә куйгансың, ә! Ворошиловча төз атучы... - дип мыскыллап көлде. Мин дә кушылып көлгәч, Фавариска да җан керде. Ярага туфрак сиптек тә су буена төшеп киттек. Анда инде Мөкәтә тавын инештән аксыргаклы тугай гына аерып тора. Унөч яшьләрендә микән, Зөфәр чып-чын ау мылтыгына ия булды. Тотып-тотып карыйбыз, иске булса да, мылтык мылтык инде: авыр, серле, соклангыч та, куркыныч та шикелле... Олыларга ияреп, ул үрдәк атарга да йөргәләде. Хыялы бүре ату иде. Бүрегә атап ясаган саллы ядрәне дә учына куеп күрсәтте. Ә беркөнне бу ядрә белән көтелмәгән хәл булды. Зөфәрнең әтисе Зәки абзый балта эшенә бик чос түгел иде. Ихатасының да итәге ачылмаслык итеп кенә каккалап-суккалап торган була шунда. Бервакыт ул туры лапас капкасын яңартты. Юан юкә бүрәнәсеннән салдырылган кайрыларны турайтып, өстенә әйбер бастырып киптергән булганнар, шуларны каяндыр юнәтеп кайткан да бу, туры лапас капкасы ясарга керешкән. Ул капканы күргәч, без шаккатып калдык: тәбәнәк кенә аратага кадакланган кабыкларның биеклеге өч метрлар булыр, мәзәк булып, сураеп тора. - Менә әти безнең мирдә юк капка ясады, - дип, Зөфәр көлә.- Кабыкларны кыскартып, өстән тигезләп кисик, дим, мине якын да китерми, ни беләсең син, ди. Әтәч биеккә менеп кычкырсын, бөтен авыл ишетелерлек итеп, ди. Менә шул сураеп торган кабык такталар Зөфәрне чак харап итми калды. Әтисе өйдә юк чакта, Зөфәр мылтыгын алып чыккан да, биш-алты метр ераклыктан торып, шул капканың иң озын кабыгына төбәп атып җибәргән. Ядрә шартлап тиюгә, кабык артка бөгелеп, киредән турайганда, шул ук көч белән ядрәне чирттереп җибәргән. Күкрәк турына ядрә килеп тиюгә, Зөфәр һушы китеп егылган. Бәхеткә, әнисе Гаянәттәйнең өйдә чагы булган. Зөфәр Азнакай шифаханәсендә өч-дүрт көн ятып чыкты. Зәңгәр күзле, саргылт чәчле, аксыл тәнле Зөфәребез тагын да агарып калган иде. - Калын кабыкны тишеп чыга ала микән дип аткан идем... Ялгыш... Бүрегә дигән патронны алганмын, - диде ул гыжылдавык тавыш белән. Элек тә вакыт-вакыт тавышы карлыгып киткәли иде, хәзер инде бөтенләй тоныгаеп калган. Күкрәге марля белән катырылган. Шул турдан тәненә әллә нинди төсләргә кергән күгәргән эз җәелгән. Шул вакыйгадан соң Зөфәр бүре ату хакында сүз чыгармады. Без ул чакта төрки-татар кавеменең бүзкорт, ягъни күк бүре - Ашинәдән яралган икәне хакындагы риваятьне белми идек әле. Ә бит халыкта бүрегә карата ниндидер мәҗүси хөрмәт, куркуны җиңеп, эчтән олылау тойгысы сизелә иде кебек. "Авылга бүре төшкән, фәлән сарыкны буган" дигән сүзләр дә, ярым пышылдап, ниндидер күзгә күренмәгән рухны рәнҗетмим дигән шикелле, сагаеп кына, күршедән күршегә хәбәр ителә иде. Курку, бәлки, безнең урманда бүредән дә көчле җәнлек булмаганнан киләдер, табыну, бәлки, безгә борынгыдан, буыннан-буынга кан аша биреләдер... Берәр шуклык кылсам, өлкәннәрнең мине: "Әй бүре маңгай!" - дип үртәп кычкырулары да, нишләптер, кимсетми, ачуны китерми иде, фәкать тере бүрене якыннан күрәсе, маңгаеннан сыйпап карыйсы килү теләген генә котырта иде. Бүрегә дип арнаган ядрә Зөфәрнең үзенә тиде бит әнә, ихтимал, бу - өстән Күк иясенең, кисәтеп: "Кагылма, урман патшасына. Тимә, яшәсен!" - дип, бармак янавы булгандыр. Азнакай мәктәбендә тугызынчы класста укыган чакта, мин Салихә әбинең таш сараеннан бер кап капсюль табып алдым (капсюль - патрон төбенә куела торган шартлаткыч пистон). Таш җөенә кем, кайчан кыстырган диген, капны ачсам, кул да тимәгән капсюльләр көзге кебек ялтырашып тезелгән. Капның бер почмагы гына дымланган, ахрысы, яшел кунык капланганнары да күренә. Безнең телдә кәпсүл дип аталган бу хикмәтне Зөфәргә күрсәткәч, күзе кызды малайның. "Нәрсәгә алышабыз?" Бу - безнең арада йөри торган таушалып беткән сорау. Ул елларда акча йөзен безгә бик күрсәтми, шуңа күрә без, хәзергечә әйтсәк, бартер белән шөгыльләнә идек. Бу кәпсүлләр өчен Зөфәр дустымнан ни каерырга дип торганда, ул: - Менә бу ялтырап торган рәттән - берне, менә бу тутык йөгергән төшеннән берне алып патроннарга куям, атып, сынап карыйбыз, - диде. Бәрәңге бакчасы ягына чыктык. Зөфәр агач көрәкне сап ягы белән карга кадап куйды. Шәмәхә каләм белән көрәк йөзенә эреле-ваклы түгәрәкләр ясады. Ара ун адым. Иске тун кисәген карга җәеп, беренче булып үзе атып карарга булды. Гөрс! Бар да тәртиптә. Кәпсүл үзен аклады. Чират миңа. Җайлабрак ятыйм дип сузылганда күрәм: янәшәдәге сарайлар тезмәсе артыннан Зөфәрнең күршедә яшәүче җизнәсе күренде, арасыннан эт йөгереп чыгарлык камыт аякларын ипләп кенә атлатып болай таба килә. Мин, мылтыкны төбәп, курокка бастым. Тып-тын. Шылт иткән тавыш юк. Мылтык җансыз. - Булмады бу! - дип, мылтыкны сыңар кулыма алып калка башлаган идем... Кинәт гөрселдәү! Алагаем көч белән кулны каерып, иңгә китереп бәрде ки, үзем дә сизмичә мылтыкны төшереп җибәрдем. Күрәм: Идият абзыйның башына пыжлар коела, мылтык, каерылып, нәкъ ул килеп яткан якка атылган икән. Өчебез дә берни аңышмыйча, ни үле, ни тере хәлдә катып калдык. Идият абзый, ниһаять, исәнлеген белдереп, чебен кугандай, иңенә кунган пыж-кәгазь кисәкләрен кагып төшерде дә: - Ата яздың бит, Баяныч, - диде. Кесәсеннән папирос кабы чыгарып, берне кабызды. Кулы сизелерсизелмәс кенә калтырый иде. - Пуляң колак яфрагына тиеп үтте бугай, бүрегә дип кормаган идеңме? - дип, киная белән Зөфәргә ымлады. Идият абзый гадәттән тыш сабыр, тыныч холыклы шул. Берәү булса, йөгереп килеп сугып егар, мылтык түтәсе белән берне бирер иде. - Яңа кәпсүлләр сыный идек, осечка килеп чыкты, бәясен төшерергә туры килә инде, - диде Зөфәр. Бу вакыйгага ничә дистә еллар үткән инде, ату коралына тотынган саен, шул мизгел искә төшә дә... күңел сискәнеп куя. Секундның күпмедер өлешендә тоткарланып атылган патрон нинди фаҗига ясап куярга мөмкин иде бит. Чынлап та, булмый калдымы соң ул фаҗига дип, мин ул мизгелне кабат-кабат хәтеремнән әйләндереп, үз-үземне ышандырырга телим. "Ата яздың бит, Баяныч! - киләчәктә аң бул", - дигән кебек, тыныч кына кисәтә бу тавыш... Ә инде унберенче классны тәмамлап, эшкә урнашкач, ике винтовка ике кулыма үзеннән-үзе килеп керде. Берсен авылга алып кайтып куйдым, икенчесе - конторадагы кечкенә генә кабинетымда шкаф күләгәсенә, почмакка сөяп куйдым. Утлы корал тотуның җаваплылыгы, аны бикле сейфта сакларга кирәклеге хакында да бер кәлимә сүз әйтүче булмады. Мин дә кече калибрлы винтовканы малай чакта ясап мәш килгән "пугач"ларның дәвамы итеп кенә санадым. Авылдашым Фәрит абый ("Чёрный") район үзәгендә ДОСААФта эшли иде. Ул миңа 100 кап патрон алырга язу бирде. "Целевые... дигәнен ал, андые кыйммәтрәк, әмма шәп бәрә", - диде. Миңа кыйммәтлесе кирәк тә. Профком хисабына 100 кап патрон алып кайтып, биксез шкаф шүрлегенә тезеп куйдым. Кече калибрлы винтовканың шул ягы әйбәт: аткан чакта, ау мылтыгы сыман чорсыз "тибенми", ә пулясы барыбер төзәгән җиргә чыкылдап барып тия. Африка саванналарында яшәгән булсам, беренче атып аударганым күпме күзләрне кызыктырган берәр кыргый җәнлек булыр иде. Ә бездә... Ишегалды дөньясында... агач ботакларына утырышып, гөнаһсыз гайбәт сөйләшеп чыркылдашкан чыпчыкларга күз төшә инде... Чирканчык алуым шул булды: бер-ике чыпчыкны чүкеп алдым. Җансыз таш булып, лып итеп җиргә төштеләр, бернинди ләззәт ала алмадым, үкенү генә калды. Нәзберек гәүдәле кошка нигә дип аттым соң әле, җан кыйдым бит дигән үкенү, еллар үткән саен, кайта-кайта, хәтерне бимазалап куя. Тилгән атарга кызыгып, әллә ничә тапкыр талпынып карадым. Кесә тулы патрон, үземнән берике-өч яшькә кечерәк малайлар уртасында, винтовка тотып, сәргаскәр кебек барам. Киңәшкә янда Зөфәр генә юк. Аның бездән бер яшькә олы булганлыгы армиягә алынганда гына абайланды. Хәзер ул Германиядән хат язып ята. Миңа чират - быел көзгә генә. Аңынчы кыланып калырга кирәк. Тилгән - мәһабәт кош, алагаем канатларын җәеп, күккә кадакланган шикелле, бер ноктада эленеп тора. Баскан килеш тә, чалкан ятып та атып карыйм, юк, "керфеген" дә селкетми. Малайлар миңа көч биреп, тилгәнгә йодрык болгый-болгый кычкырышалар. Мин, үчләшеп, һаман атам да атам. Прицел планкасын күчереп, төрле ераклыкка куеп карыйм - барыбер тидерә алмыйм. Тилгән миннән көлә, үчекли шикелле. Инде бу кадәр атуга тишкәләнеп, иләккә әйләнергә тиеш бит югыйсә. Әллә соң ядрәләр үтәли тишеп чыкканны сизми микән бу мәкерле кош?! Малайлардан оят... Бераздан тилгән, "булмады синнән" дигән кебек, канатларын вәкарь белән генә селкетеп алды да, кинәт бер талпыныш ясап, урман ягына китеп югалды. Шуннан соң мин, малайлар алдында булдыксызга калуымны оныттырыр өчен, яңа мавыгу уйлап табам. Ташка бер тиенлек бакыр куям. Егерме метрдан кем тидерә ала - менә бу ярыш ичмасам. Чиратка басалар. Бер-ике малайга аттырып карап, бер дә тигезә алмаячакларына ышангач, үзем тотынам. Бер тиенлек бик кечкенә нокта гына булып күренә. Атам. Бакыр тиен әллә кая чәчрәп оча. Җыйнаулашып эзлибез. Шулай бер таба, бер югалта торгач, малайларның ушлырагы тиенне гудрон сагыз белән ташка ябыштырып куя. Патрон көчле шул, пуля тиеп барыбер урыныннан кузгата. Без авыл башындагы түбә җирдә мәш киләбез. Аста, аяк очында өйләр, каралты-куралар. Каршыда иген кыры, арырак зират наратлары күренә. Ата торгач, тиен ябыштырылган таш теткәләнеп бетә. И юләр чак! Мин бит ядрәнең винтовка көпшәсеннән чыгуын гына тойганмын, төбәлгәнеңә тимичә, бәйсез очкан ядрә кая барып җитә, нәрсәгә барып керә - монысын уйламаганмын. Шул көнне, без атып яткан вакытта, Миргазиян абзый (арка бөкресе тартып торганга, кыска буйлы, зур башлы булып күренә иде ул) асфальт ягыннан авылга төшеп килә икән. Үзалдына ниндидер көйгә сызгыра-сызгыра зиратка җитеп килгәндә... Кинәт... авызына сугылудан тетрәп, артка чүгеп китә яза. Учы белән авызын каплап, тирә-юненә карый. Беркем юк. Күк йөзендә тургай гына, ярсып, атына-атына сайравын белә. Учында сынган теш, ямьшек металл кисәген күргәч, ул, бөтенләй зиһенен җуеп, хафага кала. Кичен капка төбендәге утыргычка җыелган күрше-тирәләргә хәлне сөйләп бирә: - Зират янында бит... Дога-мазар укыган юк күптән. Әллә, мәйтәм, шайтан үзе чыгып бәрде микән?.. - дип, ул кесәсеннән кулъяулыкка төрелгән сынык теш һәм металл кисәген чыгара. - Каяле, каяле, - дип, Әнвәр абзый кулъяулыкны учына ала. Яшьлегендә каядыр йоклап китеп, кобурасыннан пистолетын урлаткан өчен милициядән куылса да, авыл халкы өчен ул барыбер дөреслекне эзләүче булып калды. - Ядрә бит бу! Мелькашканыкы. Тәк-тәк-тәк... Син зират турында идең, әйеме? Вакыт күпме иде, төш туры түгелме? Түбән очта, ком ала торган түбә җирдә, нәкъ төш чорында үз күзләрем белән күреп киттем: Баян абзыйның улы, малай-шалайлар өере белән мелькашкадан атып ята иде. Димәк... рикошет ясап, адашкан пуля синең ачык авызыңа килеп кергән дә, алгы тешеңне сындырып, тел өстенә төшкән, шулаймы?! - Шулайдыр инде, син әйткәч, - ди Миргазиян абзый, сынык теш ачыклыгыннан "ш" авазын сызгыртып. - Моны болай гына калдырырга ярамый! - Көпә-көндез тешеңне сындырсыннар да... - Ие шул, ие, - диешә утырдашлар. - Туктагыз әле, мин үзем белермен нишләргә икәнен! - дип, үзсүзле Миргазиян абзый боларны кырт кисә. Икенче көнне ул мине кичен клубка чыкканда эләктереп алды. Бөкресе белән койманы терәп утырган җиреннән, тез башларын чыртлатып калыкты, кичке сафлыкны үзгәртеп, авызыннан ачы бал исе аңкытып алды. Шакмаклы ияк белән тәмамланган калын кашлы чыраена усаллык төсмере чыгарды. Кыска буйлыларга хас гадәт буенча, башны артка ташлабрак, өстән аска карап сөйләшергә әзерләнде. Мин, әлбәттә, сүзнең ни турыда барасын сизенә идем, авылда бу хәбәр, капкадан капкага кереп тормыйча, таралып өлгергән иде: "...мылтыктан атып, Миргазиянның теш казнасын җимерткән икән... Ияген бөтенләй умыртып чыгарган, ди", тагын әллә ниләр. Шөкер, Миргазиян абзый тыштан караганда сау күренә. Менә ул кесәсеннән кулъяулык чыгарып учында җәйде: - Бусы - минем теш. Бусы - син аткан пуля. Моның өчен сине судка явит итәргә була, шулай бит! Тик... Миргазиян абыең самодур түгел, аңлый белә. Бу бит, апаем, тайпылган пуля, шулай бит. Сарык көтүеннән сарык качып китсә, көтүчене гаепләгән булалар. Ә бит сарык үзе гаепле ләбаса. Кичә кызып та алган идем, күргәч, бер тондырам инде моңа дип. Минем йодрык хакында ишеткәнең бардыр? Кыссам, трактор белән дә тарттырып ачтыра алмыйсың. Тимер дә тимер, минем йодрык та тимер! Ходай бер яктан бирмәсә, икенче яктан бирә ул... Атаң яхшы кеше синең, атаң әйбәт... Мин болай итәргә булдым, энекәш! Бөгелмәгә барып, үзебезнең авылдаш Сәгыйдулла абзыйдан яңа теш куйдыртам да кайтам. Алтыннан. Ә хакын син түлисең, булдымы? - Ярар, Миргазиян абзый, - дидем мин карлыгып чыккан юаш тавыш белән. Миргазиян абзый саргаеп беткән, чатнаган тырнаклы бармаклары арасына кыстырып тәмәке кабызды, мул төтен бөркеп, ләззәтле өргәннән соң, күкрәк турын гыжылдатып көләргә тотынды: - Нинди алтын теш ди ул, прастуй сүзле авызга! Шаяртам гына. Ә мужет син укып чыгып зур кеше, министр булырсың, ә?! Шуңа күрә бу пуляңны саклыйм әле сандык төбендә... Икенче вакыт болай булды: бәрәңге бакчасына чыга торган бәләкәй капка башына шешә яткырып куйдык та... балдак кебек кенә авызына атып, шешәнең төбен кем коеп төшерә ала - китте ярыш. Атабыз, атабыз. Авызын бөреп кенә ачкан шешәгә тидерү җиңелдән түгел икән. Кызышып, мәш киләбез. Һәркемнең беренче буласы килә. Бервакыт шау кычкырып, олы капкадан, җилпенеп, Рудир килеп керде. Тыны-көне беткән, күзе акайган. - Атып үтерәсез бит, юньсезләр, туктагыз! Рудир (1941 елгы, аңа Франклин Делано Рузвельт хөрмәтенә шундый исем кушканнар. Таныклыгында Рузвельттыр инде ул, әмма халык йөгертеп кенә Рудир дип әйтә), әнисе Майсараттәйнең керләрен күтәрешеп, инеш буена төшкән булган. Кинәт өянкеләр кәүсәсенә шарт та шорт пулялар килеп тия башлаган. - Әни, ят, бетерәләр! - дип кычкырган да Рудир, каян атканнарын чамалап, яр астыннан мүкәлимүкәли тыкрыкка чыгып, монда таба йөгергән. - Башыгыз бармы сезнең, ә! Аргы ярда көтү йөри, болында оя-оя казлар, тау ягында атлар... Себер китәсез бит! - дип, ул кычкырынды-кычкырынды да киредән инеш буена йөгерде. - Әнигә пуля тигән булса бетерәм барыгызны да! - дигән янаулы тавышы гына капкага кысылып калды. Майсараттәйгә ул-бу булмаганын белер өчен, аның артыннан малайларны йөгертәм. Атуның тәме китте. Коткарыгыз дигән шикелле аргы яктагы тау-үзәннәрне күкрәге белән каплаган тоташ өянкеләр гаскәренә карыйм... Апрель башында Бөгелмә шәһәренә, трест беренчелегенә ату ярышына чакыру килде. Кыш буе әзерләнгән идек. Төзелеп кенә килгән автоколонна гаражлары корпусында кыш буе күнегүләр алып бардык. Командада биш кеше - төзелеш институтын бетергән инженерлар, мастерлар. Яшькә миннән зурлар. Постройком председателе Ибат ага Әхмәтбаев: "Командаңны ресторанда сыйларсың", - дип, 75 сум акча бирдерде. Шулай итеп, миндә - винтовка, миндә - патроннар, миндә - акча. Сынатмадык. Ничә районнан килгән командалар арасында трест буенча беренче урынны яуладык. Грамота алдык. Кәеф шәп. Ресторанга кергәч кенә, күңел бөтенлеге бозылды. Ашау-эчүне мулдан алдырдылар. (Минем беренче мәртәбә ресторанга керүем.) Хәзер инде мине дә хәмер эчәргә кыстаячаклар - иң курыкканым шул иде. Миңа болай да әйбәт бит югыйсә, нигә кирәк бу ачы су... Ахырда томат согына яртылаш аракы кушып, болай сизелми дә ул дип кыстый торгач, ничек тә сынатмаска бит инде, эчә башладым, тамактан үтми генә бит, кире килә, күздән яшь чыгара-чыгара үз-үземне көчләп, тәки эчеп бетергән булдым шайтан суын. Автобуска утырганда, винтовканың затворын алдырып, кесәгә тыктырдылар. Миңа ни әйтсәләр дә барыбер иде, рәхәт тә шикелле, ниндидер кызышу, тән җиңеллеге, акылның тәннән ыргылып, әллә кая сикерәсе килүен тоям. Азнакайга җитәргә сигез чакрым кала үземнең авыл - Балтач тукталышында төшеп калдым. Калганнар ары китте. Барам кыр юлы буйлап. Кояш. Яз исе. Кардан арчыла барган җирләр - ала-кола. Тирә-якта ник бер җан иясе күренсен. Күңел мәтәлчек ата, әллә нишлисе килә. Винтовканы кулга алдым, патронны оясына кертеп, затворны урнаштырдым да, нинди карамчык күренә - юл буйлап әле уңга, әле сулга атып кайтам. Телеграф баганаларын "чүким". "Мин ярышта беренче урынны алдым бүген, белегез, күрегез!" Атам да атам. Зират турына җиткәч, винтовканы иңгә астым. Әхмәтҗан бабайлар тыкрыгына төшеп борылуга - мәчет ишегалды. Анда иң беренче булып җир ачыла; үлән баш төртә башлый. Карасам, егермеләп адәм бура күтәреп яталар. Өмә икән бит монда. Болай күренү оят бит, эчкәнемне сизмәсеннәр өчен, мин бөтен тән күзәнәгемне, акылымны бер йодрыкка йомарладым. Яннарына килеп тукталдым гына, борынгы ырыс капкасыннан түшен киереп чыгып, "Иж" мотоциклын кабыза торган, гадәтенчә, бербер төртмә, мыскыллы сүз ычкындырмыйча түзә алмый торган Алтынчы Шакир - Миргазиян абый бу юлы да өрмичә калалмады: - Нәрсә, ата белмәгән башың белән мылтык күтәреп йөргән буласың монда! Ир-атларга көләргә генә булсын, Шакировны хуплап, авызларын көлү тарафына чалшайтып алдылар. Кирәк бит, нәкъ шул мәлдә, кара ефәк җәймә булып, каргалар көтүе очып килгәнен күреп алдым да, корулы мылтыкны тиз генә иңнән алып, каргалар дуенына атып та җибәрдем. Йа Хода! Өмә мәйданының нәкъ уртасына, канатларын каера-каера, шап итеп карга килеп төшмәсенме. Бөтенесе дә тып-тын калдылар. Шакиров көнләшүдән агарып чыкты. Ул арада Шадра Салих абзый, каударланып килеп, карганы канат очыннан күтәреп алды. Икенче канаты да кайтарылып төшкәч, карга дигән кош галәмәт зур, дәһшәтле күренә икән. Берәрсе кулдан тартып алмагае дигәндәй, Салих абзый, кош гәүдәсен ике куллап күтәреп, үз ихатасына таба китте. Мин дә, винтовканы иңгә асып, үзебезнең очка таба кузгалдым. Арттан ишетелеп калган ниндидер мактау ымлыкларына игътибар итәм димени, мин болай да бәхетле. Гомердә бер була торган хәл. Япа-ялгызым калгач, бу мизгелнең һәр җепселен әкрен генә сүтә-сүтә, күңелдән кабат-кабат кичереп, ләззәтен суза-суза күпме тапкырлар искә төшереп хозурланырмын әле мин. Сирәк була торган хәл бит: шулкадәр тәвәккәллек белән винтовканы иңнән каерып алып, кошлар көтүенә каратып атып җибәр әле, төзәдеңме син аны, төзәмәдеңме - кемнең анда эше бар, кем асылына төшеп исбатлый ала?! Кимсетеп әйтелгән сүздән ярсыган яшь күңелнең үз-үзен раславы түгелме бу! Мылтык тотып караган кеше чамалый булыр... Ничә күз карап торганда... күкрәгенә ядрә алган кош мәйдан уртасына, саллы ирләрнең аяк очына, канатларын җәеп, шапылдап килеп төшсен әле! Мондый да мактанырлык мач килү очрагы гомердә сирәк буладыр... Һавалы бер горурлык белән кайтсам да, винтовкамны өйалдындагы почмакка сөяп өйгә кергәч шымып калдым. Әти-әнигә кайда, нишләп йөргәнемне эчкерсез ачылып китеп сөйләү гадәтем юк. Әмма бүгенге тәэсирләрне тыеп буламыни. Киерелгән җан канатларын күкрәк читлегенә сыйдырырлык түгел. Җитмәсә, хәмер тәэсире дә чыгып бетмәгән. Күңелдә әллә нинди рәшә тирбәлеше... Бераздан җизнәй килеп керде. Ул да мәчет ишегалдында өмәчеләр арасында булган икән (мин анда кызулык белән кемнәр барын анык кына искәрмәдем дә). - Шәп килеп чыкты, - диде ул, бик юмартланып китеп, артык мактап ташламыйм тагын дигән шикелле, сүзне икенчегә бормакчы иде, мин очынып, сикереп тордым: - Әйдә, тагын берәр карганы атып төшерәбез! Җизнәй дә калкынды. Бәрәңге бакчасына чыктык. Кара туфраклы җир парланып ята шикелле. Сарай-ихата кырыйларында ярмаланып, каралып яткан көпшәк кар өстеннән күрше Рәшидәттәйләрнең киртәсенә чаклы бардык. Мин, тезләнеп, винтовканы кордым. Тирә-якта яз шаукымы кергән кошларның дәртле чыркылдашуы ишетелә. Әнә бер сыгылып, бер чөелеп, тегермән яклап очып килгән карга көтүе күренде. Тезләнеп, винтовка көпшәсен киртәгә яткырып куйдым. Шундый тиз очалар икән, очыш тизлегенә ярашып, төзәргә тырышып винтовканы күтәрә барам, күтәрә барам, инде якынаеп кошлар көтүе баш турысына килеп җитте, инде курокка кулны тигезгәндә... кинәт артка авып киттем дә, шартлау тавышы яңгырады, ул арада чылтырап нидер коелган тавыш ишетелде. Баксаң, уң як күршебез Нургали абзыйның сарай кыегындагы кечкенә тәрәзәне пуля тиеп, коеп төшергән икән. Шул елны, яз фасылы кыюланып, тулы хокук яулап, яшеллеккә төренеп барганда, тилгән ату уе белән җизнәйнең мотоциклында табигатькә чыгып киттек. Иңдә винтовка, кесәдә өч кап патрон. Капны ачып кара - нинди матурлык: патроннар тыгыз тезелешеп, алтын-көмеш сыман ялтырап, атылырга кыҗрап утыра. Үзән-тугайларны иңләдек, тауларга мендек, әмма бер тилгәнне дә күрергә насыйп булмады ул көнне. - Тилгәннәрнең дә бала чыгару вакытыдыр, - диде җизнәй. Аптырагач, урман буена тукталып, гадәттәгечә, ташка тиен акча куеп ата торгач, ике кап патронны исраф иткәнбез. Шунда минем биектә, имән ботагындагы ояга күзем төште. Оя буш түгел, эчендә ниндидер кош утыра, башы, муены гына күренә. Ихтимал, ана коштыр, кайнар түше белән җылытып, күкәйләре өстендә утырадыр. Мин аңа озак карап тордым: ничек ул шулай, тын да алмаган шикелле оеп, гел бер рәвешле утыра ала икән? Шуннан соң винтовканы алдым да, кошка ату гөнаһы уемда да юк әлбәттә, болай, сынап карау өчен генә... Кошның баш янәшәсендәге кәүсәгә бер атам, ике атам, өч... Пулялар агачка шартлап барып тия, урман мылтык тавышын тагын да ярсытыбрак кабатлый, ә кош селкенми дә... Никадәр сабырлык, нәсел дәвамы - чыгачак балалары хакына курку белмәс нинди түземлек! Үлсә үләр, әмма үз җанын саклап очып китмәс, йомыркаларын суытырга әнкә кошның хакы юк. Бу кодрәт аңа табигать тарафыннан салынган. Мин моны күреп тетрәндем, кичер, кошкай-кош кынам, мин бит синең тугры-ныклыгыңны сынап карадым гына... Моннан соң мин, төз ату буенча теләсә кем белән ярыша алсам да, бүтән беркайчан да, бер кош-кортка да, бер киек-җәнлеккә дә утлы корал төбәмәм, җан кыймам, гомерен өзмәм, иншалла... Ә теге чакта мин аткан карга гәүдәсен Салих абзый үзенең бәрәңге бакчасы башына озын колгага элеп куйган. Армия хезмәтеннән бер елдан соң Пермьнән ялга кайтканда да, кара карачкы колга башында "исән" иде әле. Тагын бер елдан соң Белоруссиядән кунакка кайттым, тора бит урынында - шул ук колга, шул ук карачкы, җилдә җиңел тибрәлүеннән үк сизелеп тора: тәмам кибеп беткән инде, шәүләгә генә калган минем яшьлек корбаны. Солдат тормышы белән бөтенләйгә хушлашып, ике ел ярымнан соң кайтсам... Карачкы да юк, колга да юк урынында, Салих абзый үзе дә теге дөньяга күчкән иде инде... * * * (Кулга алып ата торган утлы коралларның нинди генә төре юк бу дөнья йөзендә. Кайберләрен миңа да тотып карарга, "тибенүен" тоярга туры килде үз гомеремдә. Бик үк ошап бетмәгәннәре - ТТ (Тульский. Токарева) һәм ПМ (пистолет Макарова) пистолетлары булды. Җиңел дисәң дә, авыр үзләре. Озаграк төзәп торсаң, сузылган кулың дерелди башлый. Пистолет атылу мизгелендә, кулга нык бәреп, өскә чөелә. Сыеграк кул аны тотып кала алмыйча, каушаудан артында торган иптәшенә икенче пуляны атып җибәрергә дә мөмкин. Пистолетны мишень биеклегенә өстән аска төшергәндә төзәп өлгерергә кирәк. Киресенчә, астан өскә күтәргәндә барып чыкмый. Чынбарлыкта пистолет (наган, маузерның дәвамчысы буларак) якын арадан, кеше силуэтына җәһәт кенә төзәп, җәһәт кенә атар өчен яратылган. Пулясы - юантык, тупыйк башлы. Килеп тиюгә, кешенең бөтен тәнен тетрәтеп, тораташ калдыра. Автомат, карабин пулясы очлы башлы була, мондый пуля тигәндә, кеше заты кинәт параличланмый, йөгергән чагы булса, тагын бер-ике адым атлап өлгерә әле. Пистолет - кесәгә сыймалы кызыктыргыч корал. Әмма мин аны ярата алмадым... Автомат - башка... Ижауда үзешчән оста Калашников тарафыннан эшләнеп, елдан-ел камилләштерелә барган (бүгенге көндә дә) совет автоматы, үрчи-үрчи, бөтен планетага таралган. Бик күп телләрдә аның уртак исеме - "Калаш". Чатнап ярылырлык туң салкында да, эреп агарлык эсседә дә, ком чүлендә дә, карлы-бозлы яңгырда да - нинди генә шартларга тарымасын, Калаш чыгымламый, хуҗасын кыен хәлгә куймый, карусыз атуын белә. Бу автомат - иң ышанычлы, тугры корал. Менә шуңа күрә дә ул мәртәбәле байларның да, саргаскәрләрнең дә коллекциясендә иң күренекле урында тора. Ил башлыкларыннан Сәддәм Хөсәеннең дә түтәсен алтын пластиналар белән каймалап бизәлгән автоматы булган... Кайбер илләрнең туграсында Калаш сурәте ясалган, Мисырда аңа һәйкәл куелган икән, димәк, бу юкка түгел. Автомат сурәтен келәмгә чигәргә яраткан, гел сугыш сөреме сулап яшәргә күнеккән Әфганстанда ир бала Калаш кочаклап туа, Калаш кочаклап яши, Калаш кочаклап үлә... Һәм мондый илләр арта тора... Хикмәт нәрсәдә? Миллионлаган ир-егетләрнең ихтыярын алып, ничек болай дөнья йөзенә сөмсезләнеп таралган соң бу хикмәти корал? Күзне кызыктырырлык әллә нинди бизәкләре дә юк, рәвеше дә гади генә кебек югыйсә. Акылны җиңә торган нинди әфсене бар моның? Иблис тыны белән яратылганмы әллә? Үзең атып карагач кына, моңа төшенә язасың. Университетны тәмамлаганда, хәрби кафедра тарафыннан лейтенант дәрәҗәсе бирер алдыннан, Казан читендәге полигонда Калаштан күп тапкырлар атып карарга туры килде миңа. Йөз-ике йөз метр ераклыкта хәрәкәт иткән мишеньнәргә яктырткыч пуля яудырган мизгелне һич тә онытасым юк. Искиткеч күренеш. Исерткеч манзара. Яктылык сызыгының бер очы автомат көпшәсеннән савылып чыга, икенче очы мишеньгә барып керә. Гүя син яшен камчысын селтәп торучы кодрәт иясе! Кан тибешенә тәңгәл итеп, әз генә кымшат кулыңны - ут сызыгы йә уңга, йә сулга тайпыла. Кылыч йөзе кебек үткен ут зәһәрлеге юлындагы бөтен нәрсәне - хәтта һаваны, уеңны - рәхимсез кыеп төшерә. Моңа кадәр мин бу могҗизаны нишләп белмәдем икән?! Берәмләп аткан чакта, автомат кулга бәрә, ә инде тоташтан атуга күчсәң... Калаш, йомшак кына дерелдәп, аккорд алып, бер көйгә җырлый башлый, бу көй рәхәт эретеп, бөтен тән күзәнәкләренә тарала. Эчтә җан тибрәнә, җан бии; бөтен барлыгың белән онытылып, оргазм алуга тиң хисси ләззәтне вөҗүдеңә сыйдыра алмыйча, шашып кычкырасы килә... Бу - акылга буйсынмый торган куркыныч илһамлы халәт! Син - бу мизгелдә кичәгеңне, бүгенгеңне, киләчәгеңне онытып, шушы дуамал утлы корал сихеренә биреләсең; ул синнән өстен. Син аны буйсындырам дип, үзең аңа буйсынасың. Бу мизгелдә, вакыт илаһына буйсынмыйча, кыргый дәрт уяна; уяна гына түгел - тамырдан актарылып чыга; актарылып кына калмый, талымсыз котыртылып, эчтә тыеп торган аяусызлык сүрүләрен умырып төшерә. Каршыңдагы ясалма мишеньнәр мескен кала. Алар җансыз. Алар кызыксыз. Адарынган күңелең тере мишень сорый башлый... Калаш җене кыргый теләгеңә тырнакларын батыра. Яшь йөрәк сугыш театрында каһарман булырга тели... Бер атып караган яшь-җилкенчәк, Калаш тылсымыннан гипнозланып, тәкатьсез кала. Чөнки Калашның үзенә бертөрле тарту көче, хәтәр магиясе бар. Мең еллар буена камилләшә барган үтерү коралы - ук-җәя, сөңге, чукмар, утлы мылтыклар биреп бетерә алмаган мөмкинлекләрне ХХ гасырда Калаш автоматы, соң дәрәҗәгә җиткереп, үзенә туплаган. Аяусыз үлем уенына кергән яшь кешенең ул куенына керә, аркадашына, яклаучысына, таянычына әверелеп китә. Менә ни өчен Калаш автоматы тәненә береккән башкисәр егетләр бөтен планетаны бер итеп йөриләр, акылын җуеп утка керәләр; кеше җанын аулау, асу-кисү, кыру, юк итү аларның гадәти кәсебенә әйләнеп бара. Юк, мин Калаш автоматына мәдхия җырламадым. Ходай сакласын. Мин бу коралның йогышлы асылын аңларга юаш кына талпынып карадым. Минем сурәтләү алымына шикләнеп, сагаеп караучылар булыр. Кем әйтмешли: "Бу мәсәлнең морале: үзең атып карале!" Без дә яшьлектә Че Гевара кебекләр белән мавыгып, каядыр чит илләргә чыгып китеп, сугышреволюция гарасатына кушылып китәргә хыялландык. Әмма узган гасырның 60 нчы елларында дөньяның әле вөҗданлылык җөйләре сүтелеп бетмәгән иде. Бүгенге кебек, явызлыкның авызлыгы салдырылмаган, ялганның ялы киселмәгән иде. Бу заман башка... Шагыйрь әйтмешли, ахырзаман исе килә хәтта кызыл алмадан... Күпме яшьләр, теләсә нинди дингә табынып (янәсе), теләсә нинди идеяне яклап (янәсе), теләсә нинди илгә сугыш театрына гастрольгә чыгалар. Идеяләр - ялган исерткеч кенә. Аяусызлык асылында гаҗәеп дәрәҗәдә мөкәммәл яратылган үтерү коралының - Калаш автоматының - миллионнарны табындыра белү җене ята.) КАЗАРМА Карлар тәгәрәтеп, Яңа ел якынлаша. Минем чит җирдә бу бәйрәмне каршылавым беренче тапкыр бит әле. Һәркайда әзерлек бара. Гадәттәгечә, кичке барлау һәм отбой алдыннан тулы рота белән унбиш минутка һава алыштырырга чыгабыз. Бер аякка басып, йөз тавышка җырлап, ишегалды мәйданын әйләнәбез. Без җырлаганны алкышлап, чыршы ботакларыннан карлар коела. Күн итекләрнең каты табаны астыннан карлы юл такыраеп кала. Бүген менә иртәдән бирле ике кубрикта да эш кайный. Караватларны бер якка этеп, күбесен коридорга чыгарып, мәйданны бушатабыз. Юешләп, паркет идәннең керләнеп беткән төсен кырып чистарту башлана. Тимерагачтан (ясень) эшләнгән паркет бизәкләре белән ачылып китеп чистаргач, аңа зур-зур савытларда китерелгән алсу төстәге мастиканы сылыйбыз. Аякларга иске шинель кисәгеннән әтмәлләгән нәрсәләрне кигереп, идәнне, ниндидер бию башкарган кебек, әле бер аяк, әле икенче аяк белән алыш-тилеш китереп ышкыйбыз. Мастика күзгә күренеп тигез буяла, сеңә бара. Сержантлар "чөй калмаганмы", ягъни сыйфатлы сеңдерелгәнме, буяу йокмаган урыннар калмаганмы дип тикшереп йөриләр. Казарма кайный. Үзең дневальный булгач кына, казарманың пөхтәлектән көлеп торырга тиешлеген аңлыйсың. Кубрикта ике взводтан ике дневальный швабра белән идәнне тузаннан чистартып чыга. Караватлар гаҗәп калын, тыгыз, җылы, карасу-зәңгәр төстәге одеяллар белән җыештырылган. Урта бер җирендә ак җәймәне катлы-катлы таслап, билбау ясап куела. Аннары, бау сузып, тумбочкалар рәтен, ак мендәрләрне, никель карават башларын тигезлисең. Рота старшинасы килеп карый, кыл кебек тигезлектән бер сантиметрга чыгып торган урын күреп алса да, бармагын суза, син, шул бармак юнәлешендә барып, караватнымы, мендәрнеме төзәтеп куясың. Аннары син, канәгать булып, казарма эчен күздән кичерәсең. Зур-зур тәрәзәләрдән кергән яктылыктан паркет идән көзге кебек ялтырап тора, таеп егылырлык шомалык. Караватлар бер кылга тезелгән. Тәртип, пөхтәлек, затлылык. Яңа елны илгә хәбәр итеп, курантлар яңгырыйсы көнне иртән иртүк коридорга ап-ак келәм җәелде. Кыр-кырлары зәңгәр-кызыл сызык белән каймаланган бу келәмнең озынлыгы утыз метрлар булыр. Шундый яктырып, бәйрәм рухы биреп торган бу купшы аклыкка тупас күн итек эзе калдыру гөнаһ кебек тоела. Башта, кыймыйча, чит-читенә генә баскаладык та, аннары, кыюланып, өстеннән йөри башладык. Укулар башланды. Калын-калын дәфтәрләр өләштеләр. Үтәли тишеп, шнурланган, бау очлары сургучлы мөһер белән беркетелгән. Димәк, бер битен дә ертырга, югалтырга ярамый. Класслар гаҗәеп зур. Кайсына ярты самолёт сыйган. Эреле-ваклы бомбалар. Пушкалар. Гашеткасына баскач, гөрс-гөрс аваз сала. Бомба эләргә өйрәнәбез. Бомба урынына ыргаклы чылбырлар гына. Штурман кабинасындагы ЭСБР-49 дип аталган прицел мине шаккатырды. Миңа, ялтыр-йолтыр әйберләр яраткан кешегә, бу үзе бер могҗиза иде. Нинди генә детале юк. Хәтта бармак башы хәтле генә түгәрәк көзгесе дә бар. Безне, кирәге чыкса, штурман булырлык дәрәҗәдә укыталар. Үз гомеремдә беренче мәртәбә физикадан мәсьәлә чиштем. Тагын чишәсе килеп тора. Мавыктыргыч, кызыклы дөнья икән бит бу. Саннар, формулалар сиздерми дә үзенә тартып ала. Моның котырткыч гипнозы бар. Вакытында туктарга кирәк. Ярый әле, мәктәптә битараф калганмын. Бу саннар пәрәвезе мине урап алып, чишелеш дигән кызыктыргыч хикмәткә этеп барасы булган икән бит. Яңа ел көннәрендә хатлар килү тукталды. Кинәт сулыш кысылгандай булды. Үз-үземне кая куярга белмичә йөрим. Почта үзәге урнашкан бинага да барып карыйм. Бикле. Баскычын кар каплап киткән, анда борынгы почтальон - күгәрчен эзләре генә. Ниһаять, өченче гыйнвар көнне, дөнья йөзе ачылып китте. Дневальный тумбочкасына хатлар өелүгә, дәррәү купты казарма тормышы; аяк атлаулары, йөз чалымнары, куанычлы ымлыклар, эчке хисен тыя алмыйча кычкырып куюлар - үзгә бер куелыкта кайнап алды. Хатлар - солдатның бөек юанычы. Миңа гына унлап хат. Иң беренче мин, әлбәттә, Фәниядән килгән өч хатны укып чыктым. Числолар, өзелмичә, рәттән бара. Тәки сүзендә тора бит, әй! Өч ел дәверне эченә йоткан гранит кыяның без бит әле беренче ташларын гына кыеп төшердек. Алда - сындырып сыналасы күпме гомер. Казарма йокыга талгач та, мин төнге сәгать бергә кадәр ленкомнатада үз-үзем белән шахмат уйнап утырам. Михаил Ботвинник һәм Рәшит Нәҗметдиновның уеннарына багышланган ике китабым бар. Шуларның йөрешләрен өйрәнәм. Шахмат уенының поэзиясен тапкан дип бәяләнгән бу ике бөекнең гаҗәеп, акыл җитмәслек комбинацияләре сокландыра. Мәскәүдә басыла торган хәрби газеталарның атасы - "Красная звезда"да шахмат мәсьәләләренә дә урын бирелә. Аларны чишү - минем яраткан шөгылем. Чишеп кенә калмыйм, кызыклы җавапларны газета редакциясенә дә юллыйм. Беркөнне табиблар, килеп, бөтен ротага укол кадап чыктылар. Ярты сәгатьләп вакыт үткәч, коридорга чыгып тезелергә дигән команда булды. Чыгып тезелдек. "Смирно!" дигән команда булды. Шулвакыт, беренче ротаның беренче рәттәге берничә егете шапылдап, йөзе белән идәнгә аудылар. Ни булды дип, аңга килергә өлгергәнче, икенче взводның беренче рәтләре киселгән кебек ава башлады. Үзебезнең взводта да алда торган берничә егет аугач, минем дә күз алдым караңгыланып китте. Ике рәт арасында торганлыктан, аумыйча, идәнгә шуып төшеп, һушымны җуйганмын. Култыклап, урындыкка кертеп утырткач айнып киттем, бөтен тәнгә салкын тир бәреп чыкты. Җәмгысы ротадан утыз-кырыклап курсант шушы хәлгә дучар булды. Әлбәттә, сафта торганда уртадагы, арттагы рәтләрдән дә һушы китүчеләр булган, без бит маңгай белән, йөз белән шапылдап төшүче беренче рәтләрне генә искәрдек. Нинди укол кададылар, ни өчен? Соңыннан күпме талпынсак та, без бу сорауга анык кына җавап таба алмадык шикелле. Гомергә кичермәслек бер ялгышымны хәзер дә оныта алмыйм. Аяктан кергән салкын кире чыкмый дигәнне үземдә сынап карарга теләгәнмен, ахрысы. Чаңгыга чыгар алдыннан, командир кисәтте югыйсә: "Ун чакрымны үтү мәҗбүри түгел, кемнәр үз көченә ышанмый калырга мөмкин, җитмәсә, көне дә салкынайтып җибәрде", - диде. Ә мин, җүләр, тыңламадым. Ун чакрым араны үтеп, үз-үзем каршында көчем барлыгын раслыйсым килде. Алдырып киттем тәвәккәлләп. Пермь тирәсендәге таулы чыршы урманнары ышыклаган кебек була да, яланга чыккач, үткен җил битне чагып ала. Ике-өч чакрымнан соң аяклар өши башлаганын сизәм, юлда тукталып, аягын уып утырганнарны да күрәм, әмма тукталмыйм, үҗәтләнеп һаман алга барам. Аяк бармаклары да чыныгып өшемәс булды. Ун чакрымны үтеп, часть ихатасына кайтып чаңгыларны салгач кына акылга килдем: күн итекләр шакыраеп каткан, аяк барлыгы бөтенләй сизелми. Командир тизрәк казармага кайтырга әмер бирде. Берничә солдат көч-хәл белән итекне кубарып салдырдылар. Бигрәк тә баш бармаклар нык туңган, боз кебек шакылдап тора. Моны күргәч, һушым китте. Минем хәлдәгеләр ротада егермеләп икән, санчастьтан табиблар килеп җиткән. Безгә алагаем зур киез итекләр кигереп, санчастька, берничә көн ятып дәваланырга алып киттеләр. Аякларның үтереп әрнүенә чыдар хәл юк. Бозы эрегәч, аяк бармаклары пешкән кебек кабарып чыкты. Бернинди укол да, майлар да ярдәм итми. Мин шунда, беркем мәҗбүр итмәгәндә, бер кирәкмәгәнгә адарынып, үз сәламәтлегемә эре калибрлы винтовкадан аткан булганмын икән... Илнең төрле тарафларыннан җыелсак та, инде бер рота булып, уртак казармада яши башлагач, ниндидер сизелер-сизелмәс кенә туганлык хисе, "бу - безнеке" дигән якынлык тойгысы уяна бара шикелле. Әллә нинди шартларга эләксә дә, кеше үз оясыннан ятсынып, өнәмичә яши алмый, күрәсең. "Солдат спит - служба идёт" дигән сүз армиядә юкка кермәгән. Солдатның ике куанычы беренче урында тора: ашау һәм йокы. Боларның икесе дә кирәкле микъдарда, аз гына җитми кала. Кайчакларда хлеборезкадан берәрсе түтәрәме белән кара ипи алуга ирешсә, аны сындырып кына мул тоз ягып ашауның ләззәтен дөньяның бүтән бер ризыгы белән дә чагыштырып булмый... Өйдән миңа "Зорький" фотоаппаратын салдылар. Менә хәзер акча эшләүгә керешәбез: батальонда өч йөздән артык курсант. Шуларның портретларын ясарга була. Аннары һәр взводка аерым бизәп, уку елларын куеп, күмәк фоторәсем эшләргә мөмкин. Бу шөгыльгә мин Бацынны тарттым. Карусыз ризалашты. Татар булса сагаер, шикләнер, икеләнеп калыр, астыртын хәйлә күрер, кешегә файда була дип көнләшер, үземә файда әз калмыймы дип эчтән бетеренер иде. Ә Володя, чын славян кавеменнән буларак, аны-моны уйлап тормады. Хисап йөртеп, алым-биремнәрне санагач, керем шактый чыгарга тиеш иде. Ләкин тәҗрибәсезлек харап итте. Ярый әле, акчаны бер-ике взводтан гына җыеп өлгергән идек. Нәрсәдә хата килеп чыкты? Портретлар эшләнеп, аларны тезеп, һәр взводныкын аерым бизәп, самолётлар сурәтен беркетеп эшләгәннән соң, моны яңадан төшерү өчен, минем фотоаппаратның көче җитмәде. Шәһәргә чыгып, фотолаборатория белән бәйләнешкә керү бик мәшәкатьле тоелды. Шулай итеп, безнең акча көрәү хыялы барып чыкмады. Без моңа офтанып тормыйча, кул гына селтәдек. Шәһәргә ялга чыкканда, иң кирәк әйбер фотоаппарат икән. Паркта кызлар белән танышу өчен иң җайлы чара - бергә фотога төшү. Аннары инде адрес алышу китә. Пермь кызлары тартыну, оялуны белмиләр. Төрле гаскәриләр хезмәт иткән, солдат күреп гадәтләнгән шәһәрләрдә, гадәттә, шулай була. Урал кызлары суырып үпсә, үпкән эзгә кан сава. "Взасос" дигән сүзнең мәгънәсенә мин шунда төшендем. Казармада вирус кебек сизелмичә дә, бер гаугасыз, тын гына бер чир - әйберне чәлдерү чире таралды. Киемнәр һәм аңа тагылган билгеләр бертөсле бит, барысы да бер урында таслап, пөхтәләп эленгән. Нәрсәдән башлана бу чирнең әүвәле? Әйтик, берәүнең шинель якасындагы авиаторлар билгесе беркетелгән урыныннан сынып чыга. Ул, ике дә уйлап тормыйча, янәшәдәге курсантныкын алып тага, шулай итеп, китә бер-бер артлы чәлдерешү... Берәү дә артыгын сүгенми, кычкырышмый, әнә шулай тып-тыныч, астыртын гына таралып ята бу чир. Югыйсә беренче булып югалткан солдатка, тиеннәргә сатып алып, петлицадагы эзенә яңаны тагып кына куясы бит... Әмма вирусның азып, бүтән күзәнәкләргә күчә торган гадәте бар бит. Монда да шулай... Инде хәзер бушлатларны урлатмас өчен, эченә хлорка белән зур итеп исемнәрне яза башладык. Шинельнең артында ике сәдәпкә эләктерелә торган, хлястик дигән хикмәте бар. Кемдер шуны төшереп калдырган инде. Китте урлашу. Тагын яңа гадәткә күнегә башладык: шинельне салып элгәндә, хлястикны ычкындырып, тумбочкага яшереп куябыз. Юк кына әйбер үзе, әмма ансыз шинель итәге ыспай рәвешен җуеп тарала да китә инде. (Бусы җәй җиткәч булды: пилотка йолдызының кадавычы ике җәптән тора. Беркеткәндә бик тиз сынып чыгучан. Шуңа күрә, әз генә борылган арада йолдызыңны чәлдерсәләр - моңа әзер бул, тыныч кал, хохоллар кебек, биниһая юан тавыш белән сөрән салма, барыбер үзеңнекен таба алмыйсың, чөнки бөтен йолдызлар да бертөсле. Аптырагач, мин моңа чара таптым бит: пилотка маңгаендагы урынны кызыл төскә, йолдыз итеп буядым да куйдым. Берәү дә искәрми, кызыл төс чагылып китәме - шул җиткән.) Ә беркөнне... җитди караклык кылынганлыгы турында яман хәбәр бөтен ротаны сискәндерде. Армиядә шундый кырыс гадәт хөкем сөрә: урлаган кеше түгел, ә урлаткан кеше гаепле. Командирлар сүзне урлаткан кешене битәрләүдән башлыйлар. Чөнки ул ачык авызлыгы аркасында бөтен кешене җайсыз хәлгә куя. Беренче взводның бер курсанты шактый суммада акчасын урлаткан икән. Китте тикшерү, чышпыш, үзара фаразлар... Баш очына гүя кылга эленгән кылыч асылды. Карак табылганчы һәммәбез дә тигез: по-до-зре-ва-е-мый... Казармада киеренке халәт урнашты. Бер гаепсез башың белән: "Мин ул, мин алдым!" - дип кычкырып, кайчакта бу киеренкелек сүрүен умырып төшерәсе килә. Беренче взводта Урлашев дигән фамилияле удмурт егете бар иде. Без татарларга шаяртырга җитә калды. "Шул түгел микән, урлашасы туганда ук маңгаена язып куелган дип, үзара көлештек. Карак барыбер табылыр ул, татар булмаса гына ярар иде дип, эчемнән зарилап телим. Якташлар белән бу хакта пышан-пышан килеп, үзара борчулы гәпләшеп тә алабыз. Чувашлар да тыныч түгел, сагаебрак йөриләр... Өч-дүрт көннән соң каракның эзенә төштеләр бит. Рус егете Кайгородов булып чыкты. Без, татарлар, и сөенештек инде. "Кайгородов - паскуда", "Кайгородов - гнида", Кайгородов - вор" дигән кебек сүзләрне таш итеп атышалар гына. Ә татар егете урлашкан булса... "Татарин - падла!", "Вот гнида татарин", "Вот татары какие!" дип чаң кагарлар иде. Рус кешесенең яман эше үзенә генә төшә, ә татар яманлык кылса, карасы бөтен милләтне корымлый. Шуңа күрә без икеләтә эшчән, икеләтә акыллы, икеләтә батыр булып кына үз-үзебезне раслый алабыз... Әнә бит, сафка басарга соңарып, ашыга-ашыга килгән татар курсантыннан: - Один татарин, в две шеренги становись! - дип көлгән булалар. Мин әлеге сүзнең асылын аңларга тырышып карыйм: телне белмәүгә ишарәме бу, үз шеренгасын да таба алмаган томаналыкны искәртүме - белмәссең... Моны, һич көтмәгәндә, рота командирының сәяси эшләр буенча урынбасары капитан Дементьев бөтен саф каршында аңлатып бирде. (Ул сугыш азагында "сын полка" булып утлар-сулар кичеп алган.) - Ә нигә көләсез? - диде ул, тып-тын калган взводны күздән кичереп. - Бер татар, чынлап та, берьюлы ике шеренгага баса алган. Әйе. Чөнки бер татар ике кешелек сугышкан. Командир шуңа күрә взводында бер татар булса, аның ике кешелек батырлык кыласына ышанган... Шуннан соң руслар тарафыннан көлеп файдаланыла торган әлеге әйтем бүтән кабатланмады. Чөнки мәгънәсе татарны кечерәйтүгә корылмаган икән бит... Ә теге... кеше акчасына кызыгып, нәфесен тыеп кала алмаган егетне рота алдына чыгарып бастырдылар. Майор Антонов үзе чыгыш ясады. Егетнең хәле кызганыч иде. Муен тамырыннан өзелеп төшәр дәрәҗәгә җиткереп башын игән. Ничек кенә хәленә керергә тырышсаң да аклап та, аңлап та булмый торган яман очрак шул бу. Нинди нәзберек кылда тора язмыш дигәнең. Бер мизгелдә кешене актан карага әверелдереп куя ала. "Вольно. Разойдись!" командасы яңгыраганчы ук, Кайгородовны алып чыгып киттеләр. Шуннан соң ул казармага әйләнеп кайтмады, бүтән частька күчергәннәр дип ишеттек. Яз җиткәч, практик дәресләр чын самолётлар янында башланды. Буе утыз метрдан арткан Ту-16 самолёты Казан заводында эшләнгән. Бер салган ягулык белән 6000 чакрым араны үтә. Ракета йөртүче Ту-22 самолёты да шундый ук язмышлы. Болар - еракка оча торган авиация бөркетләре. Шундый да сылу, соклангыч итеп эшләнгәннәр. Карыйсың да, кеше акылының бу - соң кимәленә җиткән камиллеге, моны кабатлап та, арттырып та булмас, диеп уйлыйсың. Безнең бөркетләрдән арырак истребительләр - ыспай Яклар, Сулар тезелеп тора. Бу җиңел, җитез кошлар бүтән роталарга карый. Берничә чакрым ераклыкта бүтән бер частьның "тере" хәрби аэродромы күренә. Очыш көннәрендә һава чатнап тора, тавыш тизлегеннән дә узып очучы истребительләр безнең өстән һаваны ярып узалар. Андый чакта... Кыр казлары турдан узганда, алгысынып карап калган йорт казы шикелле, безнең Туда очарга кызыгып, талпынып куядыр шикелле. Әмма ул, бөтен детальләре исән булуга карамастан, очышын гомерлеккә җуеп, безнең өйрәнү әсбабына әверелгән инде. Самолёт янына килеп туктауга, иң беренче син нәрсәгә игътибар итәргә тиешсең? Сүзне шуннан башламыйсың икән - "ике"ле ыргагына эләгәсең. Очыштан кайтып төшкән самолёт корпусы һавада чакта хәтәр көчле электрланган була. Экипаж командиры, кабина ишеге ачылуга, иң беренче эше итеп, нәзек тимерчыбыктан ишелгән шнурга беркетелгән бер башы очлы кызыл тимер кисәген җиргә ташлый. Шул мәлдә самолёт корпусы туплаган электр кодрәтен җир үзенә тартып ала. Син механик буларак самолёт янына килүгә, иң беренче әнә шул кызыл "калкавычның" җиргә төшкәнме, юкмы икәнен карарга тиешсең. Әгәр очучы оныткан булса... Килеп кагылуга көчле ток бәреп, сине кара күмергә әйләндерә... Бәләкәй чагымда ток шаукымын үз тәнемдә кичергән буларак, мин моны гомерлеккә хәтердә калдырдым. Күн итекләрне салып ташлап, самолёт өстенә, канат ягына чыкканда, йомшак табанлы чүәкләрдән генә йөрибез. Җаның ниндине тели, кирәкле инструментларның барысы да күз уңында, тонык зәңгәр төстәге, капкачлы, бикләвечле "дипломат"ларга тезеп аерым-аерым беркетелгән. Дәрес соңында командир карап-тикшереп чыга, бөтен инструментлар да үз оясындамы, нәни генә бер корал җитмәсә дә, аны табып урынына куймыйча, самолёт стартка баса алмый. Менә бу тәртип ичмасам! Инструкторыбыз - сержант Разумовский. Мәскәү университетының физика-математика факультетында өченче курста укыганда армиягә алганнар. Һәр сүзнең җеген җеккә китереп, тыныч кына аңлата. Сүгенү, яисә кызып китү - аңа һич тә килешми торган ят сыйфат. Классларда теория өлешен офицерлар укыткан булса, монда кулга тотып үзең эшләп карауга ул җитәкчелек итә. Бомбалар "учебный" дип аталса да, авырлыклары чын, күпме дип язылган, шуңа тәңгәл килә. Иң зур бомба тугыз тонналы. Ангарда тора. Үзе бер самолёт кадәрле. Аны аэродромга алып килү өчен, көчле моторлы махсус тягач эшләнгән. - Аны элеп караячакбызмы? - дигәч, сержант Разумовский башын селкеп куйды. Кирәге чыкмас... Андый бомбалар эшләнми инде хәзер... - диде. - Аны әзерләп элгәнче, сугыш бетеп куярга мөмкин. Беркөнне 250 килолы бомбаны самолётның "бомбаотсек" дип аталган корсагына элү бара. Чуваш егете Ульянов муенына пультны элгән. Арча егете Җәүдәт, дүрт аяклы баскычка менеп, бомбаның стабилизаторыннан тоткан. Бомбага эләктерелгән йозак очлары махсус ялгашка җиңел керсен өчен, ул, стабилизаторыннан тотып, бомбаны тирбәткәләп тора. Пультның бер ягындагы кнопкага курсант озаграк басып алдымы, кинәт бомба чайкалып куйды, йозагы ычкынып китте, кычкырган тавышка аста кайнашкан курсантлар чыгып өлгерделәр, баскычтан Җәүдәт тә атылып төште. Нинди авыр бомба, бетонга төшеп бәрелеп, резина туп сыман берничә мәртәбә сикереп алды. Шунда гына искәрдек: Җәүдәт бөгелеп төшкән, кулы кан гына... кылыч кебек үткен тимерле стабилизатор аның кул бармакларын сөягенә кадәр кыеп алган икән. Ярасын тиз генә бинт белән бәйләп, санчастька озаттык үзен. Самолётның очучы кабинасы идәннән түшәмгә кадәр төрле приборлар белән чуарланган. Боларны белү, истә калдыру өчен нинди акыл кирәк? Шуңадыр, очучы бер ай ялда булып кайтса, аны башта тренажёрга утыртып, бер ай буена хәтерен яңарталар, шуннан соң гына аңа очарга рөхсәт бирелә. Миңа Туның иң ошаган кабинасы - очучыларныкыннан арттарак, самолёт сыртына урнашкан штурман-укчы кабинасы. Бөтен тараф күренеп торган пыяла гөмбәз эчендә, креслода утырасың. Кресло прицел һәм игезәк көпшәле пушка белән бергә өч йөз алтмыш градуска әйләнеп тора. "Пушка" дигәч тә, юан көпшәле туп турында сүз бармый. Самолётныкы пулемёт көпшәсеннән әз генә юанрак. Мин шул гөмбәз эченә кереп утырам, күрше аэродромнан бер-бер артлы истребительләр күтәрелә. Өстебездән "Су"лар шулкадәр тиз оча, төзәп өлгерә алмыйм, менә берсе, менә икенчесе... Әнә өченчесе минем прицелга ак чебен кадәрле генә булып якынлаша, гашеткага басып өлгерәм - гөрс! Тавышы гына чыга шул, атмый, атмасын белгәнгә төзим дә мин истребительгә, ә ул берни белми очуын дәвам итә, кайчандыр җирдә кара буразналар сызган малайга күк киңлегендә ак буразналар гына калдырып китә. Ай буе, көн саен, биш сәгать дәвамында винтовкадан ату күнегүләре алырмын дип башыма китермәгән идем. Мондый бәхетнең ишелеп төшүе сирәк була. Свердловск шәһәрендә ату ярышлары булачак икән. Безне, төрле ротадан алты кешене сайлап алдылар. Җир астында эшләнгән махсус тир бик шәп итеп җиһазланган. Мишеньнәр автомат рәвештә куела. Атканнан соң, пуля эзләрен илле метрга йөгереп барып карау юк, монокльләр аша гына күзәтәсең. Бер тәнәфестә кесәмдәге хатны беркетеп киткән идем, илле метрдан язу ап-ачык күренә. Кулыбызда - спорт мастерларына гына бирелә торган винтовка. Төрле рәвештә: ятып та, чүгәләп, сыңар тезгә таянып та, үрә басып та атуда үзебезне сынап карыйбыз. Инструктор - өлкән лейтенант үзе дә спорт мастеры титулын яулаган. Халыкара ярышларда катнашкан тәҗрибәле мәргән. Яткан килеш ату аңлашыла... ә менә бер тезгә таянып, яисә баскан килеш аткан чакта кулың талып калтырарга мөмкин бит әле. Моны булдырмас өчен, винтовка каешы әллә ничек, шактый катлаулы итеп терсәктән тарттырыла, корал, кул, гәүдә бербөтен була да кала. Винтовка ике тәтеле, беренчесен бармагың белән тартып әзерләп куясың да... йөрәк тибешен, тыныңны чамалап, икенче бармагыңны тәтегә сузасың. Юк, бу мизгелдә бернинди селкенү, тартылу юк... Җир шары энә очында, тының үпкәдә, һәм йөрәгеңнең ике тибеше арасындагы үле ноктада бармагың икенче тәтегә өрфия юкалыкта тиеп кенә ала - гөрселди дөнья, шаукымлы дулкын тәнгә тарала. Аннары, үз мишенеңә ун патронны бер-бер артлы сибеп чыккач, монокльдән карыйсың. Мишеньнең "күз алмасына" - унлыкка бәрү... әле ядрәләрнең берсе өстенә берсе тигән дә булса... Күңелең, җир астында икәнен дә онытып, күккә сикерә. Корал тотып төби, ата белгән миллион ирләрнең хыялы бит бу! Азарт, ләззәт алуның иң югары кимәле. Туктаусыз ата торгач, кул тала, күз ара, йөрәк сикерә башлый. Киеренкелек бөтен тәндә тартылган кыл кебек зеңләп тора. Ә күңелдә - рәхәт җиңеллек. Көн саен ату күнегүләре ала торгач, үз-үзеңә карата шундый уй да туа. Мин хәзер йөз чакрым тизлек белән барган машинадан, йөз метр ераклыктагы куянның кылый күзен атып ала алам... Бу мактануда хаклык бармы? Хаклыкны аклау өчен хакыннан тормаска кирәк. Ничә йөз патрон атканмындыр бу ай эчендә. Гомердә бер генә килә торган бәхетле очрак. Кинәт кенә башланды да, кинәт кенә ябылды да бу бәхет... Спорт винтовкалары белән хушлашырга туры килде. Свердловскига бара алмыйбыз икән. Ярышны көзгә күчергәннәр. Яңа шәһәрләр күреп, Урал офыгын күңелемдә киңәйтмәкче идем - булмады. Атна-ун көн үтте микән, капитан Дементьев мине чакыртып алды. Партия, комсомол вожагы буларак, фикерен ул кистереп кенә әйтми; уратып-уратып сөйли башлый, инде якыная дисең, юк, тагын салулап китә, көтә торгач килеп чыга бит барыбер туры юлга. Мине штаттан тыш хәбәрче сыйфатында хәрби журналистлар конференциясендә катнашырга җибәрмәкче. Свердловск шәһәрендә узачак икән. - Нинди хәбәрче булыйм мин, бер юл яза белмәгән башым белән, - дим. - Киләчәктә өйрәнерсең, - дип, капитан җилкәмә кулын сала. - Әнә Ленкомнатаны нинди стендлар белән бизәдең. Ял итеп кайтырсың. Ротадан бердәнбер сезнең кандидатурага тукталдык. Шулай итеп, мин, телгә, күңелгә кергән Свердловскига барып, берничә көн торып кайттым. Батальоннан өч курсант идек. Училищены яңа бетереп килгән лейтенант җитәкчелегендә Свердловскиның истәлекле урыннарын гизеп чыктык. Язмыш әгәр Ауропа ягына илтеп ыргытмаса, яңа шәһәрләр күрә-күрә, Сахалинга кадәр барасы да барасы икән әле. Бер карасаң, искәрми дә үтә торган, гадәти дә кебек, бик үк гадәти дә булмаган бер вакыйга булды. Еллар үткәч тә искә төшерәм дә, асылын аңлый алмыйча гаҗизләнеп куям. Ничек алай килеп чыкты соң ул? Йокы алдыннан рота белән кичке прогулкага чыктык. Бүген... старшина рота белән командалык итүне сержант Гаевскийга тапшырган. Әнә ул күкрәген киеребрәк атлый, тавышы бөердән калка. Мәйданны әйләнеп чыгасы колонна беренче борылышка җиткәч, гадәттә, җыр башлана торган иде. Кайсы чакта Гаевскийның әмер бирүе эт өргән кебек дорфа чыга, бүген дә шулай булды: - Запева-ай! - дип, ул ягымсыз тавышын җилкә аша гына ыргытты. Һәр взводның запеваласы, ягъни җыр башлаучысы бар. Тәртип буенча, беренче взводның запеваласы башлап җибәрергә тиеш иде. Сержант Гаевский аның янәшәсенә килеп, янә төбәп кычкырды: - Запевай! Ул арада без инде прогулка мәйданын бер урап чыгып, казарма янына килеп җиткән идек. Ни хикмәт, икенче взводның да җыр башлаучысы авызына су капкандай бара. - Рота, на второй круг, марш! - дигән команда яңгырады. Сержант Гаевский нишләргә белми, аның беркайчан да болай каушап, оятка калганы юк иде. Ул хәзер өченче, дүртенче взводка мөрәҗәгать итсә, чигенү булыр иде. Шуңа күрә ул, яңадан беренче взводның запеваласына бөтенләй янәшә килеп: - Курсант Завьялов, запевай! - дип кычкырды. Юк, Завьялов аны ишетми, күрми. Рота һаман шулай үҗәтләнеп атлый бирә. Беркем, беркем белән сөйләшми, ым какмый - телсез, саңгырау тоташ бер агым. Өч мәртәбә әйләнгәннән соң, сержант Гаевский ротаны казарма каршында туктатты. Җир астыннан калыккан кебек, рота командиры майор Антонов пәйда булды. Аның бу төндә штабта дежур чагы икән. Җиңенә кызыл бәйләгән. Майор хәлне бик тиз аңлап алып, әллә нинди вәгазьләр сөйләп, янаулар белән куркытып тормыйча, команданы үз кулына алды. Тагын кузгалдык баягы эзебездән. Әмма майорның да "Запевай!" командасына берәү дә буйсынырга җыенмый иде. Гаҗәп хәл: бу бит алдан котыртып, оештырылмаган иде. Тыгыз сафта, бер тында, бер аяктан атлаганда, бер йөрәк булып тибә башлыйсың икән. Иңгә-иң терәлеп барган бу масса гомум бер уйлы, гомум бер максатлы кодрәткә әверелә; моны бернинди каршылык та җиңә, буйсындыра алмый, күрәсең. Майор түгел, маршалны китереп бастыр хәзер, юк, бу кодрәт үзенең мин-минлеген салып таптатмый инде, бу мизгелдә, җимерү стихиясенә күчәр өчен, бер саксыз очкын җитә. Юк, без аңсыз, дуамал масса түгел идек. Бар да тыныч кына бара. Майор Антонов ике мәртәбә мәйданны уратканнан соң, частьның капкасын ачарга кушты, инде отбой сәгате үтеп, төн икенче яртысына авышкан иде, марш-бросок ясатып, ул, дүрт-биш чакрым йөгерткәннән соң, тузанга баткан ротаны казарма алдына кайтарып туктатты да "Смирно!" командасы бирде: - Запевалы первого, второго, третьего, четвёртого взвода, два шага вперёд! Объявляю вам трое суток ареста! Ул арада карабинлы солдатлар пәйда булды. Шулай итеп, штыклы карабинны аркаларына терәп диярлек, дүрт җырчыны гауптвахтага озаттылар. Майор Антонов эчтән ярсыган, еш-еш сулу ала, йөзе тимгел-тимгел агарып чыккан иде. Бу мизгелдә майорны кызгану да, аны күралмау тойгысы да юк иде бездә. Үз арабызда бер әйдәкләүче булмаган килеш, кинәт шушылай кабынып китеп, кешедән өстен торып бирелгән тупас командага буйсынасы килмәү ләззәтен татыдык, бездә көч бар икәнне расладык түгелме!.. Эчтән һәммәбез дә әйтеп бетергесез горурлык кичергәнбездер. Бу онытылмас күңел тантанасы иде. Йокыны санламый торган хәлгә килеп, шактый озак тәэсирләнеп яттык. Иртән күрәбез: төнлә гауптвахтага озатылган курсантлар барысы да үз урынында. Рота старшинасы да килгән. Аның тавышы каймаклы, командалары да кеше биеклегендә яңгырый. Шунысы гаҗәп: әйтерсең төнлә сәер бер саташу гына булган, ул хакта ник бер сүз куертылсын. Беркем берни күрмәгән, берни ишетмәгән, бар да әйбәт. Тын гына йомылды бу хәл. Югары инстанцияләргә барып җитсә, бунт дәрәҗәсенә җитеп, шактый купайтыласы иде бу вакыйга. Ә без гади курсантларның күз карашында эчке бер горурлык көйри, үзебез генә белгән бердәмлек тойгысын кичереп, серле генә елмаеп йөрдек ул көннәрдә. Хәтердән ничек җуясың, кеше затының акыл белән аңлатып булмый торган халәт-рухиятенә бәйле бик гыйбрәтле бер мисал бу, уйлый белгән зат өчен... Җиңү көне бәйрәменә әзерлек ике ай алдан башланды. Пермь шәһәренең үзәк мәйданында бәйрәм парадында катнашачакбыз. Һәр иртәдә, чәйләп алганнан соң, тулы ротаны туплап, трибуна каршыннан үткәрәләр. Тынлы оркестр уйнап тора. Трибунада мәктәбебез начальнигы полковник Карцев һәм аның яраннары честь биреп кала. Бөтен рота бер аяк тавышына көйләнеп, төгәл ритмда бара. Шунысы гаҗәп: оркестр марш уйный башлауга, күңелнең ниндидер бер кылы тетрәнеп ала, тирәннән, күкрәккә сыеша алмыйча, дулкын күтәрелә, күздән яшь чыга язып, керфекләр арасына кысылып кала. Бер генә булса бер хәл, көн дә шулай кабатлана. Эчтән үземне битәрлим: нишләп болай йомшыйм соң әле, бу бит хәрби марш, бернинди моңы булмаган тантаналы көй, солдатның уен-гамен таркатып ташлап, күтәренке рух, бердәм дәрт бирергә тиешле музыка. Әмма күңелгә әмер биреп буламыни. Ул тәнгә, акылга буйсынмыйча, үзайры галәм булып яши, хисләнә, дулкынлана, көтмәгәндә үзенең барлыгын сиздереп куя. Көндез, плацка чыгып, шул ук оркестр астында күнегүләр ясыйбыз. Монда инде тулы батальон ишелеп чыга. Гадәти сафта өч рәт булып тезеләсең. Ә бу очракта парадтан үтү кагыйдәсе буенча, уникешәр рәт булып барырга кирәк. Иңгә-иң терәлеп, карабинны кулга тотып, йөзләрчә солдатның кыл кебек баруына ирешү ансат кына бирелми. Көн саен, кат-кат, тагын-тагын бөтен барлыгыңны күнектерү кирәк. Безнең взводтан әлеге дә баягы Юныс Исәнбаевны, бүтәннәрдән дә стройда шундый "сеносолома" йөри торган берничә курсантны төшереп калдырдылар... Муштра белән генә игә китереп булмый. Болар тыгыз сафта бер сулышта, бер ритмда барырга яраксыз дип табылды. Батальон командирының әмер биргәндәге тавышы шулкадәр көчле яңгырый, усал да түгел, дорфа да түгел, әллә ничек, йөрәккә ятышлы, кешелегеңне кимсетмичә буйсындыру көченә ия. "Баталь-ё-о-он!" - дип, сузып аваз салуга ук, йөзләгән солдатның кыл кебек тартыла башлавы... "с" авазы йотылып: "Мир-но-о! - командасы яңгырауга, сафлар буйлап дулкын йөгерүе... һәр солдатның сулышын тыеп, күкрәкне биегәйтеп катып калу мизгеле... Юк, бер йөрәк ритмына корылган бу кодрәтне эчендә торып үзең кичермичә аңлату мөмкин түгел. Батальон командирының гәүдә тотышы, кыяфәте, тавышы сокландыра, мондый мәһабәтлеккә буйсыну да рәхәт, рухыңны кимсетми. Их, дип эчтән кызыгып куям. Дневальный чакта рота белән командалык иткән бар (иртәнге тезелү, ашханәгә алып барулар). Бер генә тапкыр батальон белән дә командалык итәсе иде. Шул мәлдә кайчандыр офицер буласы килү хыялы, кабат уянып, мине үчекли-үчекли күңел аръягына китеп югала. Җиңү бәйрәмендә үттек без Пермьнең үзәк мәйданыннан. Чәчәкләр, шат йөзле кешеләр диңгезе, аллы-гөлле шарлар. Аяз күк йөзе... Без - оркестр маршына көйләнгән йөзләгән курсант... Бер рәткә уникешәр булып, бер җепкә тезелгәнбез. Һәммәбездә бер максат, бер уй, бер йөрәк тибеше. Бердәм ритмга чыкылдатып басып барганда, аяк астында җир тетри кебек. Бу мизгелдә кеше җаны аерым тибә алмый, шушы кодрәт эченә таралып, бер йодрыкка кушыла. Шушындый халәттә әгәр батальон командиры халыкка төбәп атарга приказ бирсә... "Каршыгызда кемнеңдер ата-анасы, апасы-абыйсы түгел, ил дошманнары тора, атарга!" - дисә... Карабиныңны халык күзенә төзи алыр идеңме, юк, мин атарга теләмим дип, шушы кодрәт эченнән аерылып чыга алыр идеңме? Күпме еллар үткәч тә, вакыт-вакыт бу сорауны үземә төбәп гаҗизләнәм дә... анык җавап таба алмыйча, тагын алдагыга калдырам... Ә теге марш көе яңгыраганда, күңелнең нидән болай нечкәреп үрсәләнүенең сәбәбен мин соңыннан аңладым. Урыны-урыны белән татар моңы сирпелгән ул тантаналы, дәртле музыка Салих Сәйдәшевнең "Кызыл армия" маршы булган икән. Төннәрен элеккечә шахмат мәсьәләләре чишеп утырам. Җавапларны Мәскәүгә юллый торам. Бервакыт карыйм: фамилиям басылып чыккан! Кайчандыр Константин Симонов, Илья Эренбург, Алексей Толстой эшләгән, Сталин янына көнаралаш кереп йөргән генерал Ортенберг җитәкләгән мәшһүр "Красная звезда" газетасында исемең күренсен әле! Мин бу газетаны вертикаль күршем Володя Бацынга күрсәттем: "Знай наших!", янәсе... Володя котлады да: - Менә син шахмат белгече бит инде, әйт әле: пешка алга бара-бара соңгы шакмакка җиткәч, ферзь була, шулай бит. Корольдән кала икенче көч иясе. Ә нишләп ул, артка чигенә-чигенә, соңгы шакмакка җитеп, кабат пешкага әверелми? - Ферзь чигенми бит. Гел алга гына бара, - дигәч, Володя килешмәгәнен белдереп, башын чайкап куйды. Минем дә күңелгә шик керде: тарихта гыйбрәтле мисаллар байтак ич: күпме ферзьләрне тәхет эргәсеннән сөреп юкка чыгаралар. Шахмат уенының кагыйдәсен төзегән вакытта, Һиндстанның акыл ияләре моны күз уңыннан ычкындырган түгелме?! Миңа берничә мәртәбә генә үзебезнең часть биләмәсендә каравылда торырга туры килде. Шунысы сәер: төнге постта, гадәттә, багана башына куелган лампочка төбенә нурын җыеп чәчә торган түгәрәк калай беркетелгән була. Син шуннан җиргә сибелгән якты түгәрәк эчендә әзер мишень булып әрле-бирле таптанасың. Шунда минем Кара куакта җир сөргәндә яктылык сызыгыннан төн карасына чыгарга куркуым искә төште. Ә монда киресенчә... Яктылык сызыгыннан атлап кермичә, караңгы яктан гына йөрим. Шикләндерә. Ярый әле, аркадаш карабиным корулы. Хәтерлим әле: бер салкын иртәдә таң атып килә, карасам... карабинның кайтарып куелган штык йөзе сыкыланган, җем-җем итеп тора. Шунда миңа әллә ни булды, гүя йолдыз нуры, сүзгә әверелә алмаган шигърият тылсымы күшеккән күңелемә кагылып китте... Гел күз алдымда тора: карабинга беркетелгән сыкылы хәнҗәр... Иң авыр пост - штабта, часть байрагы төбендә тору. Урыны нинди бит әле: чиркәү түрендәге алтарь кебек итеп, витраж тәрәзәләр белән бизәп эшләнгән. Син аллы-гөлле яктылык эчендә төп-төз басып торырга тиешсең. Көндез, эш вакытында, штаб коридоры кайнап тора, баш киемлеләр честь биреп, яланбашлар, байракка хөрмәт күрсәтеп, тантаналы адымга күчеп, яныңнан үтеп-сүтеп йөри. Син шуларның барсына да үзеңнең тере икәнлегеңне, таш багана түгеллегеңне сиздереп торырга тиешсең. Карабиныңның түтәсен идәнгә тидереп, "оружие к ноге" дигән командага буйсынып, янәшәңдә тотасың. Кичен штаб тынып калгач, бераз сулу алырга, янәшәңдәге акча сейфына артыңны төртеп алырга да була, әмма калгып китсәң, карабиның кулыңнан ычкына да мәрмәр идәнгә шапылдап төшә. Тавышка аскы каттан дежур офицер йөгереп менмәс, димә. Әле аның кайбер вак җанлысы, урамга чыгып, тәрәзә аша махсус күзәтеп торырга да мөмкин. Бәйләнергә сәбәп кенә эзләп йөрүче, иңендәге көтүче чыбыркысыннан портупеяга күчкән офицерлар була, андый вакчыллар, казармага кереп, курсантның тумбочкасын тикшереп, урын-җирен күтәреп караудан да тайчанмыйлар. Гарнизон каравылы - икенчерәк, төп туплану урыны шәһәрдә, хәрби трибунал буласын көтеп ятучы төрле җинаятьчеләр ябылган изолятор урнашкан бинада, шул ук бинада корал кую, сактан соң ял итү урыны да. Аннан төрле объектларга каравылда торырга тиешле курсантларны шәһәр буйлап машинада тараталар. Мин беренче номерлы сак урыны - шушы тикшерү изоляторының ишегалдына билгеләндем. Безнең взвод командиры капитан Искорцев мине юри якынга куйгандыр, юлга вакыт китми, посттан бушаган ял вакытында минем белән шахмат уйнарга күбрәк вакыты кала. "Нигә бүтәннәр белән уйнамыйсыз?" - дим дә: "Они - слабаки", - дип чыраен сыта. Ул көнне аяз, матур иде. Тимерчыбыклы биек, кысан таш дивар эченнән күкнең аяз зәңгәрлеге тагын да җетерәк күренә. Мин постта. Җилкәмә карабин асылган. Күләгәмне ияртеп, егерме адым болай, егерме адым тегеләй атлыйм. Рәшәткәле тәрәзәләргә йөгертеп кенә күз төшереп алам. Эчтә караңгы. Шомлы. Бернинди тавыш ишетелми. Нинди язмышлар икән бу рәшәткәләр артында? Каядыр ерактагы бер объекттан постын тапшырып кайткан мордва егете Кашаев, тагын бер-ике курсант ишегалдына чыгып, тәмәке көйрәтә торган урынга килеп утырдылар. Кабызып төтенли дә башладылар. Взводташ булса да яратмыйм шул мукшы егетен. Миңа аның кыяфәте үк ошамый иде. Борыны очлаеп бетәр алдыннан гына кырт киселгән шикелле, иреннәре ябылып бетмәгәнгә күрә, алгы, көрәк тешләре һәрчак күренеп тора. Үзен ул соңгы сүзне әйтеп, нокта куярга тиешле акыллы баш дип саный. Һәрвакыт татарларга карата берәр кире сүз әйтеп суктырмыйча калмый. Бәлки, аны кайчан да булса татар кешесе кыерсыткандыр, шуны оныта алмыйча, соңлап булса да үчегүен тыеп кала алмыйдыр. Кояш кыздыра. Минем әле пост сәгате башланды гына. Тәндә арыганлык сизелми. Бар да әйбәт. Шул әйбәтлекнең кинәт бозыласына бернинди ишарә дә юк, була да алмый. Пост мәйданы уч төбендә. Тегеләрнең сүзенә колак салгалап үтәм. Яннарына килеп утырырга хакым булмаса да, янәшәдән сүзләрен тыңларга була. Тагын шул Кашаев акыл сата. Татар кызлары, имеш, җан җирләрен (ул тупас сүз куллана) бритва белән кырып, пеләшләндереп йөриләр икән. Кыргыйлык бит инде бу, - ди. - Кит аннан, булмас! Сакал төге кебек каты булса, тырнап бетерә ич ул. - Кашайга ышансаң... Ни чыкмаса, аңардан чыга. Ефрейтор Колоколов гадәтенчә йокымсыраулы тавыш белән: - Гигиена ягыннан караганда, бу - чисталыкка керми микән... - дип куйды. - Господа! - дип, Кашаев имән бармагын күтәрде. - Миннән түгел, татардан чыга. Чудной народ. Сез аларның кайнар мичкә кереп юынганын беләсезме соң? Аларда бит мунча юк! Бусына ук мин түзә алмадым. Каравыл уставын бозу дип тормыйча, яннарына килеп бастым: - Сүзеңне кире ал, Кашаев. Татарлар мичтә түгел, ә мунчада юына! - Кире алмыйм! Мин үз күзләрем белән күргәнемне сөйлим. - Күрәләтә ялганлыйсың, сволочь! Кашаев миңа бармагын төбәп, авызын кыйшайтып көлә башлады. Бу җирәнгеч көлү мине генә түгел, ата-анамны, бөтен нәсел тамырларымны кузгаткан мыскыллау булып, актарылып чыкты. Мин, үз-үземне белештермичә, карабинны иңнән суырып алып, затворын секунд эчендә чыкылдатып, атарга әзер карабинны тегенең күкрәгенә төбәдем. Кашаев агарып чыкты, диварга таба чигенә башлады. Янәшәдәге курсантлар да аягүрә бастылар. Ул арада тавышка йөгереп чыккан капитан Искорцев, арттан килеп, бер кулы белән карабинга ябышты, икенче кулы белән муеннан кысып алды. Шул мәлдә ничек курокка басылды - сизми дә калдым. Пуля, Кашаевның аяк очындагы таштан очкын чыгарып, рикошет ясады да сызгырып һавага очты. Капитан карабинны, миннән йолкып алганда, предохранительгә куеп өлгерде. Аннары, еш-еш сулап, мине алыштырырга тиешле солдатка постны кабул итәргә әмер бирде. Безне, Кашаев белән икебезне, ефрейтор Колоколов күзәтчелегендә буш бүлмәгә кертеп яптылар. Ишекне бикләп үк куймадылар шикелле. Минем кинәт баш авырта башлады. Баш эчендә чаң сугалармыни. Кашаевның тавышы, "Мин шаярттым гына бит..." дигән аклану сүзләре сандалга бәргән чүкеч тавышлары аша аңыма имгәнеп барып җитә дә җитми дә шикелле, югаласы, бу мизгелдән югалып, икенче яссылыкка күчәсе килә. Капитан Искорцев башта Кашаевны чакыртты. Отделение командиры буларак, Пётр Колоколов та пошаманга калган иде. Булган хәлне кире кайтарып төзәтергә инде соң икәнен икебез дә аңлыйбыз, үкенечне сүзгә әйләндермичә, тын гына утырабыз. Бүлмәдә Кашаевның аурасы беткәч, баш авыртуым да басылган кебек булды. Бераздан капитан Искорцев мине чакыртып алды. Кердем. Өстәлдә фигуралары тезелгән шахмат тактасы тора. Капитан, күз кырые белән генә шул якка ымлагандай: - Испортил песню, дурак... - дип куйды. Табигате белән усал түгел ул, әмма офицер буларак, таләпчән-кырыс рәвешне тотарга кирәклекне дә онытмый иде. - Синнән көтмәгән идем... Капитан торып басты, сүзләрен көч куеп, басым ясап чыгара башлады: - Үзең сакларга дип килгән уголовниклар камерасында бикләп калдырам бит үзеңне! Син нәрсә, төшеңдә Наполеон булып уянмагансыңдыр бит бүген? Не позволим! - дип, ул өстәлгә сугарга дип йомарлаган йодрыгын икенче учы белән кысып, тыеп калды. Аннары утырды да карандаш алып, аны бармаклары арасына кыстырып, йодрыгы белән шартлатып сындырды. Бармакларын ышкый-ышкый, шактый сүзсез утырды. Капитанның һич көтмәгәндә болай кәефен бозганыма эчтән үз-үземне талкып утырам. Ул хаклы бит, коралга тотынуны кичермәсләр... Капитан кинәт кенә: - Атар идеңме? - дип сорап куйды. - Минем ничек атканны беләсез бит. Атарга уйласам... Сез килеп тотынгач, әллә ничек, үзеннәнүзе атылып китте. - Андый чакта кискен хәрәкәт ярамый шул... - дип, капитан күз төпләрен авырттырып ышкып алды. - Мин каравылда ЧП булганы хакында рапорт язсам... Китә бит тикшерүләр... Патроннарны санап тапшырасы... берәү җитми. "Кая куйдың?" диячәкләр. Шул мәлдә мин кесәмнән шомарып беткән, ялтыраулы карабин патронын алып өстәлгә бастырып куйдым. Каян алдың, димәде капитан, төрле юллар белән юнәткән патрон һәр солдатта диярлек булганлыгын ул белә иде. Патронның төбен әйләндереп карады - исән. Капитанның маңгай җыерчыгы язылып киткәндәй булды. - Пүчтәк нәрсә өчен... көлеп кенә үткәреп җибәрәсе бит... Мичтә юыналар, имеш. Юыналар бит, шакшы йөриләр дигән сүз түгел! Менә мин үзем Владимир өлкәсендә рус авылында туып үскән кеше. Бездә мичләр зур итеп салына. Рәхәтләнеп шунда юына идек... Олысы-кечесе... - Татарлар мунчада юына, мич төбендә ипи пешерә, - дидем мин, үҗәт кирелегемне янә калкытып. - Һәй, - дип, капитан миңа кул селкеде. - Бар, чыгып тор!.. Ефрейтор Колоколовны да чакыртып, капитан нидер сөйләште. Каравылдан кайтып, гадәти укуларга күчкәч тә, минем җан бәргәләнүдән туктамады. Баш миен мең-мең сорау кайната. Капитан нишләр, үзенә дә күләгә төшереп, бу хәлне кузгатырмы? Ни генә булса да, калкан итеп милли мөнәсәбәтне алга куярга кирәк. Бу - аклануның төп маймылы... Ләкин исәпле башны иеп йөргән атна азагында көтелмәгән хәбәр иңдерелде, һәм ул бөтен ШМАСның рухын үзгәртеп җибәрде, (Оборона министрының ШМАСны яңадан офицерлар әзерли торган ПВАТУга (Пермское военно-авиационное училище) әйләндерү турында приказы чыкты. Димәк, без яшәгән кубрикларда булачак офицерлар яшәячәк, без укыган классларда алар укыячак. Заманында кем яптырган бу гөрләп эшләп торган училищены? Гомерен көтүчедән башлаган Хрущёвмы? Димәк, бу дорфа, дуамал, белемсез илбашының хаталарын төзәтү башлана...) Ә без... декабрьдә укуны тәмамлап, ил буйлап авиация частьларына таратыласы солдатлар, без нишләрбез? Свердловскидан шахмат буенча спорт мастеры килгән, сеанс үткәрә икән дип Бацын кайтып әйтмәсә белми каласы идем бит. Киттем клубка. Уйнарга теләүчеләр шактый икән. "П" хәрефе сыман тезеп куелган өстәлләрдән урын алып, шахмат фигураларын тездек. Күз йөртеп алам: майордан башлап курсантка кадәр төрле дәрәҗәдәгеләр утыз ике баш җыелганбыз. Аклы-каралы шахмат гаскәре каршында дәрәҗәләр тигез. Аклар белән уенны башлау өстенлеге, әлбәттә, кунакка бирелә. Килеп керде. Баш кагып: "Виктор булам", - дип исәнләште. Чандыр гына гәүдәле, гап-гади бер егет икән спорт мастеры. Керә-керешкә ул иң кырыйдагы тактада пешка белән "е-4" йөрешен ясап, шуны ук башка такталарда да кабатлап, тиз генә барыбызны да үтеп чыкты. Китте уен. Тәмәке төтене. Ухырып куйган үкенечле ымлыклар. Викторның чырае мәрмәр кебек, бернинди дулкынлану, киеренкелек сизелми, әйтерсең лә клавишларга басып китә, ә кешеләр аның өчен юк. Озын шарфын муенына салган. Кабарынкы күз кабаклары аша күзләре үтәли тишеп фәкать уенга, уенга төбәлгән. Озак уйлап, сак кына уйныйм. Иң мөһиме: ялгыш йөреш ясамаска. Ялгышыңны көтеп кенә торган уенчыларны җенем сөйми. Партнёрың ялгыша икән, әйт, тизрәк фигурасын алып учыңа йомарга үрелмә. Береңнең кылычы сынгач китереп кадау белән бер бит ул. Көт, яңа кылыч алганын көтә бел. Җиңәсең икән, тигез көч белән, хәйләсез җиңәргә гадәтлән. Нинди очракта нинди комбинация ясарга - мин боларның шактыен ятлап бетергән инде. Егетнең кулы нык, әмма ул да әллә кая китә алмый, шул әзер сукмаклардан бара дип, үземне тынычландырып куям. Шахматта комбинацияләр чиксез, кеше акылы колачлап бетерерлек түгел, диләр. Ай-һай, ышанып бетмим. Алтмыш дүрт шакмакка чиксезлек сыя алмас... Чандыр егетебез яшь күренә. Кай арада мастерлыкка ирешкән? Мин әле беренче разрядка да барып җитә алганым юк. Беренче, дисең, өченчедән башла, мокыткаем. Әнә берәү шатырдатып такта өстеннән фигураларны коеп төшерде. Икенчесе... өченчесе... Тарала башлады җиңәргә дип килгән җиңелүчеләр кавеме. Утыз ике тактага текәлеп баш миен изалаган уенчылардан иң соңыннан өчәү калдык. Капитан Искорцев та ике курсант. Уеннан котылганнар безнең янга өелеште. Яратам да, яратмыйм да мондый мизгелне. Колак төбендә тынын өреп, көч биреп торган тамашачы булу кызык та кебек, үсенебрәк уйныйсың. Шул ук вакытта ауралар буталадыр, төрле энергия берегеп, уйны саташтырадыр дигән курку да бар. Арада бит хуплаучылар гына түгел, көнләшүчеләр дә булырга мөмкин. Кунак егетебезгә мәйдан тарайды хәзер, фигураларга үтешли кагылып кына китә алмый. Ныклап безнең янда озаккарак тукталды. Ике каш арасында ике сызык та пәйда булды. Иң башта ул, ике кулын күтәргән сыман итеп: "Согласен на ничью", - дип, кулны кысты, аннары күрше ротадагы курсантка кул бирде. Капитан Искорцев белән шактый өзештеләр. Бультерьер кебек, тешләгән җирен чәйнәп бетермичә туктамый торган капитан, тәки ахырга кадәр ерып чыкты бит. Партия беркемнең дә җиңмәве белән тәмамланды. Кунак егетебез - спорт мастеры елмаеп хушлашса да, ул елмаю иреннәр арасына ясалма эленгән иде; бу кара халыктан чыккан солдафоннарны бер сулыштан, тулаем җиңәргә дип ният иткән булгандыр да... Арада көйсезләр табылды бит менә... Казарма ягына кайтырга дип, капитан Искорцев белән бергә чыктык. - Поздравляю с победой, - дип, ул кулымны кысты. - Какая победа, ничья же, - дим. - С мастером спорта - ничья, это уже победа, друг мой. Не зря тогда сберёг я тебя... - Капитанның уе һаман әле шахматтан күчәргә теләми, уен шаукымы чыгып бетмәгән сыман иде; бәлки, аның нияте дә җиңүдә булгандыр. - Яһүдләрдә туганчы ук баланы шахматка өйрәтә башлыйлар. Аннары, теле ачылгач инде, тренер яллап, стипендия билгеләтәләр. Менә шуннан теләмәсә дә шахматист үсеп чыга инде, - дип, капитан җилкәмә кагылып алды. - Ә син ничә яшьтә уйнарга өйрәндең? - Сигезенчедә укыганда... - Һо-о-о, соңрак икән шул. Ул яшьтә инде яһүд малае шахматта пенсиягә чыга. Минем каядыр бик тирәндә йөргән яшерен хыялга китереп басты бит капитан. Киләчәктә шахматта күрелмәгән уңышка ирешермен дигән өметне чәлпәрәмә китерде. Чынлап та, балигъ булып барганда гына уйнарга үзлегеңнән өйрәнеп, кая омтылмакчы буласың, авыл каргасы! Янәшәңдә акыллы зат торып, нәкъ вакытында хакыйкать җебен тартып тормаса, син үзлегеңнән аңа еллар буена да ирешә алмаячаксың. - Шахмат уеныннан мәгънә алып, аны тормышта куллана белергә кирәк, - диде капитан. - Аның төбендә логика дигән хикмәт ята. Син өч йөрешне алдан уйлап куя белергә тиешсең. Партнёрың да шулай. Синең бер йөрешеңә ул өч йөрешне исәптә тота. Син аның бер йөрешенә - өчне. Менә, шулай итеп, логика лабиринтлары башлана. Тормышта да бик кирәк бу, акылың бер каптырмалы булып калмасын өчен! Мин үзем белеп тә белмичә йөргән хакыйкать асылын ачып бирде бит әле капитан. Нигә әллә ничә тармаклы уйлап азапланам. Болай булса-тегеләй булмый, тегеләй булса - болай булмый дип, ак белән кара төсне генә танып яшәү рәхәтрәк югыйсә. Шахмат җене котыртып алып кереп китә икән лә мине. Логика дигән бөдрә йонлы бәрән муен чокырын кашытып әйдәкли дә чытырманлы сукмакка борыла... "Красная звезда" газетасында тагын исемең чыккан әнә, бирелгән шахмат мәсьәләсен иң беренчеләрдән булып чишеп җибәргән дип язганнар, куан шуңа... * * * Август уртасында (1966 ел) хат язышуны туктаттылар. Сентябрьдә анасын җуйган корт күче кебек тузылачакбыз. Хәзергә тизләтелгән программага күчтек. Ротадан унике курсантны, шул исәптән мине дә, майор Антонов кабинетына җыеп сөйләштеләр. Каян килгәндер, таныш түгел подполковник, майорлар да бар. Калырга, укуны шушында, хәрби училище исеме бирелгән уку йортында дәвам итәргә тәкъдим ясыйлар. Керү имтиханнарына да ташлама ясала, янәсе. Унике курсанттан өчәү генә калырга, укуын дәвам итәргә ризалык бирде. Казармада әлегә кадәр бер көйгә салынган тормыш бара иде. Әллә ничек, курсантларның тәртибендә, үз-үзен тотышында, күз карашында, мөгамәләсендә үзгәреш сизелә башлады. Янәшә берегеп яшибез дигән туганлык хисе үзеннән-үзе суына бара кебек. Без бөтенләй чит икәнбез, берберебезне бүтән беркайчан да күрмәячәкбез дигән хакыйкать эчтә бер елга якын яралып килгән якынлык, бердәмлек хисен күзгә күренеп сүндерә башлады. Моны сизеп, күреп тору моңсу иде. Минем, уку беткәч, туган якка ун көнгә ялга кайтачагым күптән хәл ителгән. Бер-бер нәрсә чыгып, тоткарлый гына күрмәсеннәр дигән курку һәрдаим уяу тора. Карусыз буйсыну һәм таләпчән буйсындыруга корылган солдат тормышы. Әгәр шушы ике бизмән арасында гаделлек ятса... Дорфа, явыз, кешене изүдән канәгатьлек ала торган командир кисәкләрен сугыш вакытында җаен туры китереп чүки торган булалар. Мин үзебезнең отделение командиры - ефрейтор Колоколовтан уңдым, тыныч холыклы, шәп егет. Ачылып сөйләшергә яратмаса да, эчтән хөсетлеге сизелми. Ә менә беренче отделение командиры - ефрейтор Голованов тәкәббер холкы белән күпләрне үзенә каршы куйды. Китәр алдыннан, Головановны башына капчык кидереп ярачаклар дигән хәбәр юктан бар булмагандыр... Безнең взводта Пензадан ике татар бар иде. Мәзәк итеп, сузып, мишәрчә сөйләшәләр. Аларның сүгенүе дә җыр кебек иде. Боларның Әсгать исемлесе үз эченә йомылып йөри торган, карасу йөзле, саллы йодрыклы, нык бәдәнле егет иде. Яз башында, каравылда торган чакта, шундый хәл була: Әсгать постта. Голованов, разводящий буларак, өч солдатны ияртеп, постларны алыштырып йөри. Әсгать янына килеп туктагач, Голованов, чалбар сәдәбен ычкындырып, үз йомышын эшләп торган җиреннән, җилкә аша гына карап: "Пост сдать!", "Пост принять!" - дип кычкыра. Бу кадәре үк кимсетүгә ачуы кабынган Әсгать, штыклы карабины белән кизәнеп, Головановка ташлана. Аны чак тотып өлгерәләр. Бу хәл, читкә чыгып, зурга җибәрелмичә, үз взводыбызда гына йомылып калды. "Бәхете, патрон булмады", - дигән Әсгать (кайбер постларга патрон бирү каралмаган иде). Менә шул вакыйгадан соң Голованов белән Әсгать арасында бернинди якынаю да була алмады. Ә без Кашаев белән аңлашкандай булдык. Ул: "Шаярттым гына", - дип гафу үтенде. - Күрше рус авылында күргәнне татарларга аударып, мичтә юыну гадәте бездә бит ул дип әйтмәсләр микән дип, руслар янында юри сөйләдем. Юк, танырга теләмиләр..." - диде. - "Без бит гомергә күрше яшәгән халыклар, тату булыйк", - диде. Кул кысышсак та - салкыны калды барыбер. Саксыз уятма, һәр кешенең үзәгендә бүре ята. Министр приказыннан соң яшәү рәвешебез, суга таш ыргытканда пәйда булган боҗралар кебек, "бар иде, юк инде" арасында тирбәлә башлады. Декабрьдә бетәсе укулар сентябрь башында төгәлләнергә тиеш. Аннары безне илнең төрле тарафларына таратачаклар. Инде кубрикта караватларны, мендәрләрне бау тартып тигезләмибез. Тотрыклы тәртип күнегелгән кысалардан чыга башлады. Сентябрьнең беренче иртәсендә уянгач аптырап калдык: Головановның да, Кашаевның да караватлары буш. Ни уйларга да белмибез. Сержант Гаевский, серле генә итеп: - Алар командасын төнлә җибәрделәр, - диде. Башка взводлардан да шундыйрак ике-өч курсант "юкка чыккан". Их, сизми калдык дип, кемнәрдер уынып йөриләр. Казарма тормышы уч төбендәге кебек. Әмма барыбер үзара мөнәсәбәтләрдә солдат үзе генә белгән яшерен почмаклары кала дип уйлый идек. Димәк, казарманың барсын да күзәтеп торган олы күзе, барсын да ишетеп торган олы колагы булган... Һәр көнне яңа хәбәр белән уянабыз. Курсантларны, төркем-төркем туплап, озату башланды. Хушлашабыз. Хәмер эчү, болагайлану юк. Бар да тыныч, вакытлыча гына аерылышабыз, каядыр безне уртак җыелу урыны - самолётлары тезелгән, балкып торган аэродром көтәдер кебек. Соңгы көнне мин, Ленкомнатага кереп, үзем ясаган рәсемнәрне, планшетларны карап чыктым. Күз нуры түгеп, күпме тырышлык куеп ясалган, хәзер инде беркемгә кирәк түгел, барсын да умырып ташлаячаклар. Ике кубрикта дүрт взвод гөр килеп яшәгән җиребез бушады да калды. Менә-менә яңа курсантлар килеп җитәргә тиеш. Без дә китәргә җыенып беттек. Ике капитанның берсе - Дементьев - кул биреп хушлаша, икенчесе - Искорцев - безне озата чыга. - Теге вакытта зурга җибәрмәдегез, рәхмәт, - дим аңа. Капитан, вак мәсьәлә дигән кебек, кулын гына селки. - Синнән бигрәк, катырагы миңа эләгәчәк иде, - ди. Сиңа сүзем шул: "Кулыңа корал кердеме, акылыңны тезгенли бел!" Хушлашабыз. Әйбәт кеше белән саубуллашканда, әйбәтлек кайнары учка күчеп кала бит ул. Татарның "бахыр" сүзеннән яралган "Бахаревка" станцасына чуваш егете Фомин белән икәү генә юлга чыктык. Ул да Казан аша туган ягына ялга кайта. Мин кышкы киемнәр тыгызлап тутырылган солдат капчыгы асканмын, кулда - чемодан. Анда - иң авыр байлык - дус-ишләрдән килгән хатлар һәм иң кадерлесе - алтынчы декабрьдән унбишенче августка кадәр Фәниянең бер көн дә калдырмыйча язган хат бәйләме. Өч ел буена сәйлән кебек тезелеп барачак бу хатлар өзелеп туктады бит менә... Бер айдан артык, бер хәбәрсез... Кайтып җиттек үзебезнең башкалага. Казан вокзалы элеккечә, борынгы хәтерен кызыл ташлы диварларына таратып, моңаеп утыра. Хушлашканда, Фомин, як-ягына каранып, кеше ишетмәсен дигәндәй: - Сиңа рәхмәт, - диде. Мин аптырап калдым. Бу кыска буйлы, бүтәкә кебек йомры-тыгыз гәүдәле чуваш егетенә истә калырлык бер яхшылык та кылганым юк иде бугай. - Үзең беләсең, мин карандаш тотып түгел, көрәк тотып алдым бу ялны, - дип, Фомин китеп барды. Мин киемнәр салган солдат капчыгымны, кире килешли алырмын дип, Сәгыйрь абзыйларда калдырып тордым. Бөгелмәгә поезд белән армия хисабына шактый уравыч юл белән кайтыла бит, нигә көнендә кайтып төшмәскә дип, самолётка билет алдым. Хәтер дәфтәрен актарып кайтырга самолёттан да рәхәт нәрсә юк. Фоминнан тик торганда "рәхмәт" алу сәбәбен тәки казып чыгардым бит. Кышкы бер төндә, Ленкомнатада төнге берләрдә генә плакатны язып бетереп, тышка бәдрәфкә чыгарга булдым. Зур бәдрәф бинасының эче караңгы, җитмәсә, нидер кыштырдый, керергәме-юкмы дип таптанып тора идем, көрәк тоткан курсант Фомин килеп чыкты. Уңайсызланып калды. Аклангандай итеп: - Сержант Гаевский "ел буе чистартып торсаң, отпускка җибәрәм" диде дә, тыңладым инде. Син бу турыда, зинһар, берәүгә дә әйтмә, - диде. Нишлисең бит, үзеңә кирәктә таяндыра көрәк тә... Бөгелмә аэропортыннан авылга кайтып төшкәндә, караңгылык куерган, кичке сәгать җиделәр иде. Тау өстеннән карап: - Мин кайтып киләм, мин, - дип, бөтен авылга кычкырдым. Әмма тавышым үземнән ерак китә алмады бугай. Утлары белән балкып, кочагын җәеп каршы алыр кебек авылым берни сизми, аяк очымда таралып, караеп ята. Агач яфракларының шыбырдавында көзге кырыс моңсулык бар. Бер хәбәрсез кайтып кергән солдатны күргәч, әти белән әни тынсыз калып, берара ни әйтергә белми тордылар. Хәл-әхвәл белешеп, чәйләп алгач, минем гәүдәм генә монда утырганны, күңелнең каядыр омтылганын сизеп, әни: - Клубның бүген ял көне, - диде. Бер айдан артык бернинди хәбәрсез яшәдем бит мин. Фәния кайда, авылдамы дигән сорау куркыта мине. Җан тарыга. Сулыш җитми. Олы бер дөньядан кайтып төшеп, кинәт кысанлыкта ябылып калдым шикелле. Чыгып киттем югары очка, хром итегемне шыгырдатып. Коры яфракларны итәге белән кагып искән җил күңелне тагын да ямансулата. Сирәк кенә багана башларында мескен ут җемелди. Билгесезлектән елыйсы килә. Мин болай калдырып киттеммени, авыл, нишләдең син, нишләдең? Фәнияләр өенең алгы яктан өч тәрәзәсе балкып торыр иде, бүген әллә ничек, бик сүрән, басынкы күренә. Урамда ник бер кеше очрасын. Авыл үзгәргәнме, әллә инде мин төшеп калганмын бу арбадан. Фәнияләр күршесендә куаклар арасыннан тәрәз утлары җемелдәп күренә, тавышлар да ишетелә сыман. Кердем ихатага, бер-ике үсмер егет тәмәке тартып тора. Алар мине танып күрешәләр. Өйдә читтән килеп эшләүче бер егетне солдатка озату мәҗлесе бара икән. Кыстыйлар, юк, кермим, сыя алмыйм мин өй кысаларына. - Фәния исәнме, ул кайда? - дип сорыйм. Егетләр бер-берсенә карашып алалар. Күңелем жу итеп китә. Әллә берәр фаҗига булганмы?! - Ул Азнакайда эшли бугай, - ди берсе. - Авылга кайтып йөри ул, өйдәдер, - ди икенчесе. - Сәгатькә карыйм: тугыз тулып килә. Йокы гаскәре инде бу вакытта авылны аударып чыгарга әзерләнә. Өлгерермен, бәлки, дип, ашыга-ашыга киттем шул якка таба. - Саумы, аркадаш капка баганасы. Сине дә сагындым бит мин... Минем аларга беркайчан да тупырдап барып кергәнем булмады. Солдат кешегә хәзер ярыйдыр инде. Ишек кагам. Эчтән өйалдына, тамак кыра-кыра, Солтан абзый чыга. - Кем ул? - ди. - Мин бу, Солтан абзый, ач әле. - Кем син? Бу дөньяда коточкыч авыр сорау бу минем өчен. Ничек аңлатыйм соң үземнең кем икәнне? - Кем син? Маңгайга чүкеч белән бәргән кебек. Бөтен тән күзәнәкләре кызыша башлады. Кем мин? Аны ничек кыска гына әйтеп аңлатырга? - Мин бу, Солтан абзый, ачкач күрерсең, - дим. - Нишләп мин белмәгән кешегә ишек ачыйм, ди. Ачмыйм! Ул арада Фәимә апа да, өйалдына чыгып, Солтан абзый янәшәсенә килеп басты, күрәсең. - Кем син? Нигә исемеңне әйтмисең? - дип, ул йомшак кына сорый. - Фәния өйдәме, Фәимә апа, - дим. - Кем син? - дип кабат теге әче сорауны бирә ул да. Шулай ярты сәгатьләр азаплый торгач, кем икәнемне аңлата алмасам да, ишекне ачып җибәрделәр болар. Парлашып, шаккатып торалар. - Үзебезнең... үзебезнең... - Баштук әйтми торасың. Танымадым бит, тавышың калынайган, - ди Фәимә апа, күрешергә дип, баллы кәрәз исе сеңгән кулын суза. Ул арада Фәния үзе килеп чыкты. Әти-әнисе арасыннан ерып үтте дә кочакка ташланды. Октябрьнең салкынча төне. Күк гөмбәзендә шыгрым йолдызлар. Тыгызлыкка сыеша алмыйча, урын даулап, иң кыюлары җиргә төбәп атыла. Шул йолдызларны учка җыеп, бүрәнә өстендә утырабыз. - Апаң нефтьче-оператор булып эшли хәзер... Менә эшче куллары нинди, тотып кара чирканмасаң, - ди Фәния. Битем белән учына чумып исним: - Кара алтын исе килә, - дигән булам. Әллә ничек, сүзгә-сүз ялгана алмый. Арада - ятсыну упкыны. Бу хәрби киемне әйтерием, кителе дә бит аның скафандр кебек кысып тора, җитмәсә, погоннар да бөгелми, кызларны кысып кочаклар өчен, яратылмаган... - Көн туган саен бер хатың килеп торды. Моны ничек бәяләргә? Скульптор булсам, сиңа һәйкәл куяр идем. Фәния рәхәт елмая. Сүзендә торуы өчен эчке бер горурлык кичереп елмая. - Бу тәнәфестән соң тагын ике ел буена язасым бар бит әле. - Самолётка утырганда үткәрмәделәр. Ике йөз егерме хатыңны да алып калдылар... Фәния, күзләрен зур ачып, куркынып: - Син аларны яндырмаган идеңмени? - ди. - Юк, саклармын, олыгайган көндә икәү янәшә утырып бер укырбыз дигән идем. - Алып калдылар дисең, бөтенләй бирмәскәмени? - Шикләнделәр инде. Солдатка көн дә хат язган кыз: йә җүләр, йә артык нык ярата, йә бик акыллыдыр, диләр. - Сез әйткән өч сыйфат та аңарга килешә, дим. Җүләр булганга нык ярата, нык яратканга бик акыллы, дим. Фәния "җүләр" дигән сыйфатны башкаларыннан аерып куярга теләгән сыман, бер мәлгә уйланып калды да көлеп җибәрде: - Шаяртасың дип уйламыйм да икән. Минем даирәдә бит сул ягын әйләндереп сөйләшүчеләр юк. Бик дөрес, бик кызыксыз кешеләр генә... Әни һаман искә төшерә әле теге сүзеңне... "Теге сүз" узган җәйдә генә булган иде югыйсә, әллә күпме еллар узып, Каф таулары артына китеп күмелгән кебек... Ул көнне Фәния клубка чыкмады. Көттем, клуб ябылганчы көттем дә, ачудан кыюланып, ишекләрен шакырга булдым. Фәимә апа көттерми генә ишекне ачты да: - Авырый ул, чыга алмый, - диде. - Үзен күрмичә ышанмыйм, - дим. - Бүгенгә борчып йөрмә инде, йокласын, - ди Фәимә апа. Шомырт кара күзләрендә усаллык очкыннары сизелми, әмма үҗәтләнә һаман. Аптырагач, мин Фәимә апаның кулыннан тотып, тупсаның бу ягына чыгардым да ишекне ябып куйдым: - Кызың чыкмагач, аның урынына үзең торасың инде, таңга кадәр, - дидем. - Җүләрләнмә, Солтан абыең чыкса, кирәгеңне бирә хәзер! Сүз арты сүз чыгып и сөйләшәбез, Фәимә апа онытылып китә дә, тагын искә килеп, кереп китәргә тартыла, шулай итеп, таң беленгәнче тордык. - Иртүк эшкә барырга бит безгә... - Нинди эш булырга мөмкин... Көтү куар алдыннан гына әсирлектән котылган Фәимә апа икенче көнне бик гаҗәпләнеп әйтә икән: "Нинди эш булырга мөмкин", - ди бит. - "Безнең умартачы булып эшләгәнне белми мени ул, вәт сәер кеше, ә?!" Фәния аңа: "Белә, әни, бик белә, аның сөйләшү рәвеше шундый бит", - дигән. Фәниянең "теге сүзеңне" диюе шуңа ишарә иде. Күнегә алмый йөрим авыл тормышына. "Подъём!" дигән әче команда яңгырамаган килеш, йокыдан тору дөрес түгелдер кебек. Болай, озак ятып, кемнеңдер йокысын урлыймдыр шикелле. Кайда, нишләргә икәнен гел әйтеп торуны тыңларга күнеккәч, сәер икән, һәрбер адымыңны үзеңә уйларга кала, бәйдән ычкынган көчек үз койрыгын куып әйләнә бит, шуның кебек мин дә. И авылның ул чактагы матур гадәте! Советлар Союзы Герое кайтканмыни, мине өй саен ашка чакыру башланды. Табыннар мул. Ачык йөз. Сый-хөрмәт. Бернинди хәмер шешәләре күренми. Аны кирәксенгән кеше дә юк. Гөр килеп утырабыз. Шунысы гаҗәп: өй ризыгын тансыклап, йотлыгып кайтканмын югыйсә, ә нишләптер ризык тамактан үтми; бер-ике коймак, чәкчәк кабып, чемченеп кенә утырам. Кайту шатлыгымы бу - бөтен нәрсәдән өстен бәхетле хистән гүя тән теләге түгел, ә күңел теләге тулыша. Син - түр башында. Сине кыстыйлар. И ул ак яулыклы, эчкерсез, нурлы түтиләр, кайларга китеп югалдыгыз дип инәлепләр кычкырсаң да юк инде... (Күп булса биш-ун ел үтәр, өйләргә телевизор килеп кереп, түр башында иблис булып утыра башлагач ботарланыр, имгәнер, кубарылыр, сындырылыр, таланыр авылдагы милли гадәтле яшәү тирәге.) Беркөнне Фәния дус кызын алып кайтты. Зилә. Гаҗәп чибәр кыз - гел елмаерга сусаган күперенке иреннәр. Кичке эңгер иңгән куе зәңгәр күзләр. Аякларын балериналар кебек алга омтылдырып атлап баруы... Күз карашыңны өтә, аңны томалый бу чибәрлек. Нишләргә? Ябылуда үткән айларым өчен көтелмәгән бүләгеме язмышның? Нигә ул мине котырта? Икебез генә калган мизгелдә, мин үрелгәч, иренен киртәләп куйсын иде учы белән. Юк, ул читкә тибәрми, иблисбикә карашы белән һаман үзенә тарта, күңелемне кабалый. Ул дустына хыянәт итәргә әзер. Ә мин мәхәббәтемә хыянәт итәргә бара аламмы? Юк, мин тирән уйларга бирелмим. Миңа шушылай кызык. Тормышның үтешли кабынып алган бер мизгеле... Безнең күзләрдән тояк очкыннары сибелгәнен Фәния сизми шикелле, ә бәлки сизгәнен сиздерми утырадыр. - Синең иртәгә туган көнең бит. Бүген үк котлап бүләгемне бирсәм ачуланма, - дип, ул төргәк чыгарып әкрен генә сүтте. - Мин аны ай буе бәйләдем, - дип, төргәктән кара йон җептән бәйләнгән перчаткалар чыгарды. Мин алырга өлгергәнче, перчаткаларны сузылып Зилә алды да ялт кына үз кулына киеп карады, аннары миңа сузды. Фәния агарып чыкты, аның бу кыланмышын өнәмәгәне йөзенә чыкты. Перчаткалар нәкъ минем кулга таман итеп бәйләнгән иде. - Хәтерлисеңме: бармакларыңны аерып куеп, кулыңның рәсемен ясап җибәр әле дип язган идем... Менә шул... Үзең ясаган өлгедән, - диде Фәния. Икенче көнне Азнакайда мин, бөтенләй уйламаганда, Зиләне очраттым. Фатиры үзәктә, постаменттан Ленин кулын сузып торган якта икән. Әнисенең дә өйдә юк чагы. Зилә "ашкын, күңел!" дип яши торган тәвәккәл кызый булып чыкты. Ул көнне авылга кайтып тормаска монда бөтен уңайлыклар тудырылган иде. Иләсләнгән күңел рәшә дулкынында тирбәлә. Аек акыл каядыр артка чигенде. Кыргый җәнлеккә төзәү, ату, тигезү ләззәте... Бу - борынгыдан килгән аучылык кәсәфәте канда уйный башласа, акыл чүгеп кала... Иртән уянгач сискәнеп киттем, танымый торам. Ул әле йокы тирәнлегендә, иренен кыйшайтып мес-мес сулап ята. "Мин ничек күренәм? - дигән уяулык сүрүен җуйган йөз кыяфәте, бизәнү битлеген салып, бер эчтәлексез калган. Мин сокланган кичәге матурлыкны төн урлаган. Әллә соң мин шайтан котыртуына бирештемме?.. Нинди хата, нинди үкенеч... Мин, тиз-тиз киенеп, ишек катына килүгә, - кай арада уянган диген, - арттан килеп сарылды, муенымны пышылдаулы тыны урап алды. - Китмә... Бергә булыйк... Мин көтә беләм... Ике елдан әйләнеп кайтуыңны бер яшьлек улың белән каршы алырмын... Мин аңа борылып карамыйм. Кичәге сокланудан бүгенге чиркануга кадәрге арада - күңел даласы. Анда - ирек тәме. Анда тояк эзе юк. Анда җил тышауланмаган. Беренче карашка юаш, оялчан, беркатлы күренгән егетне пәрәвез ятьмәсенә урамакчымы?.. Юк, булмас, үз ирегенә кул салдырмас... Кирәк чакта, уянып, араннарны күкрәге белән җимереп чыгасы тайны тотып тыям димә, иркен даласына томрылачак. Фәния белән күрешергә кыймыйча, болай да санаулы берничә көнем үкенечле газапта узды. Иртәгә китәм дигән көнне генә очраштык. Ул инде барын да белә: Зилә, алдан килеп, үзен акларга өлгергән. Фәния дәшми. "Китәм инде", - дигәч тә, кайтарып бер сүз әйтми. Әй эчкерсез капка баганасы, сыендыр безне төнгә күләгәңә. "Минем өчен тормыш - уен гына. Кырыс якларын әйләнеп узам. Бу дөньяның сакалын тартып уйныйсы, үчеклисе килә минем, кайчакта елап алыр өчен... Яшәү кагыйдәләренә мин тыштан гына буйсынам, эчтән исә таптыйсым, җимерәсем килә. Мине һәрдаим, үзем дә белмәгән, аңлап бетерә алмаган куркыныч тойгы - олы сагыш эзәрлекли. Шуннан котылып тору, онытылу өчен, иңгә кунып чыркылдашкан кош кебек, миңа кызларның янәшәмдә булуы кирәк. Алар минем әнә шул олы сагыш баскан күңелне вакытлыча булса да юата, иркәли, ваемсызлыгы белән дәвалаган сыман була. Монда мәхәббәт тә, хыянәт тә юк. Самими уен гына бар. Ә сиңа карата булган тойгы, әллә кайчаннан бирле шытып, тамырланып, сәмави нур алып, буйга сикергән мәхәббәт тирәге - ул башка. Ул аерым утрауда, аңа гадәти параллельләр, меридианнар челтәре килеп ялганмый. Ул - икебез генә сугарып бар иткән поэма. Аны тамырыннан өзәргә хакыбыз бар микән... Беләм... килешү авыр. Хисләр олыгаер бервакыт. Мин дә тынычланырмын. Ә болай... чыркылдашкан кошларны иңгә утырту - үтешли мавыгу, бәйсез уен гына. Алар мине өшеткеч, хасталы, олы сагыштан йолып ала, коткарып кала. Көнләшү, юктан ара бозулар - "минеке" дигән кыргый атавизм калдыгы. Без барыбыз да - галәмнеке..." Әйттемме мин бу сүзләрне, әйтмәдемме - капка баганасы шаһит. Фәниянең күзләрендә рәнҗү сулкылдый. Аны юату өчен сүзләр дәвасы көчсез. Маңгайны маңгайга терәп басып торабыз. Керфеккә керфек бәйләнә, яшькә яшь кушыла. Кайнар тамчылар, авыраеп, битне яралап төшә. Хушлашабыз. Тагын ике елга. Әллә бөтенләйгәме?.. Бераз киткәч борылып карыйм. Һаман шул урында, багана ышыгында басып тора. Ашыгып кире киләм. Юк, кереп киткән. Капка баганасы, үз күләгәсеннән аның силуэтын чагылдырып, мине өметләндергән генә. Бөгелмәгә китәр алдыннан, вокзалда билет алырга күрсәтәсе "предписание" дигән кәгазьне алып карасам, йөрәгем "жу" итте. Анда бит маршрут "Бөгелмә - Инза - Мәскәү - Смоленск" дип язылган. Ә минем кышкы киемнәр Казанда. Тиз генә өр-яңа лезвие алып, хәрефләрне кисеп, төзәтеп, "Инза" дигәнне "Казан"га үзгәртеп куйдым. Рәзинә апага күрсәтәм, берни сизми. Ювелирларча эшләнгән, шәп дип, үз-үземне мактап куям, әлбәттә, эчтән генә... Бөгелмә вокзалында мине "тоттылар". Инза - Мәскәү тимер юлына карый икән. Ә Казан - Горький тимер юлында... Кем уйлаган бит, бер юнәлешкә ике тармаклы тимер юлы бара дип... Билет бирмәделәр. Проводник солдат кешене рәнҗетә димени, болай гына утыртты, буп-буш вагонда Казанга чаклы берьялгызым утырып бардым. Поезд кузгалуга үлеп ашыйсым килә башлады. Табындагы бәлешләр, гөбәдияләр, кызыктырып, күз алдымнан үтә. Үкенү хистән тамак ягына күчте менә... Унынчы октябрь, кояшлы җылы көн. Бауман урамыннан киләм, козырёк астыннан ишелеп чәч бөдрәсе тирбәлеп бара. Хәрбиләр каршыга очрый, нишләп мондый җылы көндә шинель, бүрек кигәннәр бу мокытлар, дип аптырыйм. Казанны беренче тапкыр күргәндә шаккатырган теге манараны үтүгә, җиңенә патруль тасмасы бәйләгән капитан һәм ике солдат туктаттылар мине. - Капитан Карпенко, - дип честь бирде офицер. - Оборона министрының кышкы киемгә күчү турындагы 1 октябрьдә чыккан приказы сезгә таныш түгелмени? - диде. - Таныш түгел. Мин авылдан килеп ятам, ялдан, - дим. Карпенко хәрби билетымны алды. - Комендатурадан барып алырсыз, - дип, адресны язып бирде. - Аның өчен башта чәчегезне алдырасыз, китель якасындагы купшы нәрсәләрне сүтеп ташлыйсыз. Бил каешыгыз чын каеш, уставка каршы килә, алыштырасыз. Погоннарыгыз да уставча түгел. Анысын частегызга кайткач үзгәртерсез. Хром итегегез... Болай булмый. Алыштырып киегез. Шулай итеп, мин, патруль капитан әйткәннәрне үтәп, документымны алып чыкканда, кич булган иде инде. Вокзал комендатурасында минем төзәтелгән кәгазьне әйләндерә-әйләндерә карадылар. - Бөгелмәгә ничек кайттыгыз? - дип сорадылар. - Самолёт белән, үз хисабыма. - Син бай икәнсең бит. Бер сум җитмеш ике тиен штраф түлә, алай булгач, - диделәр. Мәскәүгә барып җиткәч, поезд Кызыл мәйдан янына килеп туктар, күпме тапкырлар рәсемен ясаган Кремльне, ниһаять, якыннан күрермен дип уйлаган идем. Кеше өстендә кеше мыжгып торган Казан вокзалына килеп төшкәч аңладым: монда Кремль кайгысы юк икән. Ничек метрога төшәргә, Белорусь вокзалына кай якка барырга - менә мәсьәлә! Агымга ияреп төштем метрога. Каршыга поезд килеп туктады. Белорусь вокзалына бару өчен, шушы поездга утырыргамы?" - дип сорыйм. Бик затлы киенгән ханым минем солдат капчыгыма, иске чемоданга чирканып кына карап куйды: - Укыгыз, стенада язылган бит, - диде. - Арада поезд тора ич, укый алмыйм... - дим. - Поезд киткәч укырсыз, - диде бу салкын гына. Мин телсез калдым. Менә сиңа Мәскәү, күпме табынып йөргән башкалада шушындый кешеләр яши микәнни?! Шул мәлдә яныма бер ир кеше килеп басты. - Сезгә Белорусь вокзалынамы? Киттек, - дип, чемоданымны алды. Барам мин моның артыннан, әле уңга борылабыз, әле сулга, эскалатор белән бер өскә менеп, бер төшә торгач, ниһаять, поездга утырдык. Бик тиз килеп җитте үзе. Күтәрелдек өскә. Җилле ишекләрдән чыгуга, ярдәмчел ир кешем: - Әнә каршыда Белорусь вокзалы, - диде. Мин, шулкадәр күңелем булып, нинди яхшы кешеләр бар бу дөньяда дип, чемоданымны кулыннан алыйм дип үрелгән идем: - С вас, молодой человек, рубль пятьдесят, - димәсенме. Каушый-каушый гына акчаны санап бирдем. Вәт сиңа Мәскәү! Смоленскига билет юнәткәч, вокзалның бер аулак почмагына барып йомылдым да поезд килгәнче җиде сәгать буена бер яры да кузгалмадым. Каядыр мин күрергә хыялланган Мәскәү дөньясы шаулый. Бу хәлемдә миңа башкаланы борчырга ярамый. Әз генә башыңны чыгар яктыга, берәрсе орылып китәчәк, бәйләнергә бер-бер сәбәп табачак. Чөнки син - аска салып ятсаң да, өскә ябынып ятсаң да тузмый торган дөя йонлы шинель кигән солдат, бары солдат кына... УТЫРЫП УЙЛАР УЙЛАР ӨЧЕН... Бобруйск вокзалына килеп төшкәндә, таң беленмәгән иде әле. Вак кына яңгыр сибәли. Караңгы болытларның түше җиргә тигән шикелле. Смоленскиның туплану пунктыннан кузгалган безне, - утызлап солдатны, иске, калтырча автобуска утыртып, каядыр алып киттеләр. Тирләгән тәрәзәне учым белән сөртеп, тышка карап барам. Борынгы йортлар шәйләнә. Таш түшәлгән юеш, тар урамнар буш. Шулкадәр ямансу. Алда ни көтә мине? Ниләр күрергә язган? Билгесезлектән җан сыгыла. Елыйсы килә. Әгәр монда да шулай булса... дип, Смоленскида алты-җиде көнләп яшәп алган шыксыз казарманы күз алдыма китерәм. И рәхәт чикте соң бер тинтәк сержант, безне буйсындырудан әйтеп бетергесез тәм табып, кинәнеп калды. Һәр иртәдә ул безне Ватан сугышыннан калган җимерек хәрабәләр арасына алып бара. Шунда, үзле, кызыл балчыкка батып, канау казыйбыз. Кемгә кирәк бу эш, ни өчен - моны берәү дә белми. Без бит монда үтешли генә тукталганбыз, төпченергә, сорашырга бернинди хокукыбыз да юк. Кичен керләнеп каткан киемле сержант аламасы безне тезеп куя да кызмача баштан нидер сөйли, сөйли, сөйли... Иртән, майсыз тары боткасы белән сыйлаганнан соң, тагын канау казырга алып китә. Бу мәхшәр отыры шулай берничә көнгә сузылса, берәребез, акылдан язып, ул сержантны бәреп үтергән булыр иде. Смоленскиның тагын бер урыны хәтердә калды. Тар гына инеш күперен чыгып барганда, "Карап калыгыз, Днепр елгасын кичәбез!" - дип, арабыздан кемдер кычкырды. Мин, гаҗәпкә калып, автобус тәрәзәсеннән артка борылып карадым. Днепрны Украинаның зур елгасы дип укып, карталардан карап үскәнгә, каядыр төньяк тарафтарак, Смоленск җиренә дә кагыладыр дип башка килмәгән... Бобруйскиның йомран кебек йомры ташлы урамнары да, йортларының бизәлеш рәвеше дә икенчерәк. Европа шәһәрләре, бәлки, шушындый чалымдарак буладыр. Шул тар урамнардан, борыла-сарыла, күпмедер баргач, автобус дүрт-биш катлы заманча йортлар тезелгән иркенрәк урамга килеп чыкты. Киң тимер капка каршында тукталып бераз торганнан соң, безне эчкә үткәреп, өч катлы бина каршында бушатып калдырдылар. Дивизия штабы икән бу. Эчтә җылы, рәхәт. Коридорны тутырып урнашып алдык. Бер кырыйдагы ишек өстендә "Тише, идут полёты!" дигән утлы язу бер янып, бер сүнеп ала. Ишек ачылганда, эчтән чыкыр-чыкыр ниндидер аппаратлар эшләп торганы ишетелә. Икенче яктагы кабинеттан погонлы кызлар кереп-чыгып йөриләр. Минем солдаткаларны беренче күрүем. Ыспай күн итектән, зәңгәр юбка, яшел костюм, зәңгәр беретка кигәннәр, хәрби кием бик тә килешеп тора үзләренә. Боларны күргәч, вак яңгырлы ямансу иртәне бүлеп, кояш чыгар кебек, өмет уянып куйгандай булды. Сәгать тугыз тулганда, штабка хезмәткә килүче офицерлар агыла башлады. Арада солдатлар да, гражданский киемле хатын-кызлар да күренеп ала. Безне, яңа килүчеләрне туплап, якындагы бүтән бинага алып киттеләр. Ни дисәң дә, без бит төрле шәһәрләрдә ШМАС бетергән белгечләр, таныклыгы булган механиклар саналабыз. "Мал бүлешү" - кемнең кайсы полкка эләгәсе ачыкланачак хәзер. Офицерлар арасыннан берсе - маңгаена ишелеп төшкән куе кара чәчен кулы белән артка көрәп, елмаебрак сөйләшкәне хәтердә калды. Ул үзен дивизиянең комсомол эшләре буенча политотдел начальнигы урынбасары, капитан Пинчук дип таныштырды. - Сез хезмәт итәчәк бу дивизия "гвардейский" дип атала. Сез һәммәгез дә менә шушындый гвардия билгесе тагып йөрергә тиеш булачаксыз, - дип, ул түшендәге орденга охшаган билгене күрсәтте. Моннан соң без, дәрәҗәсенә карап, хәрбиләргә "Товарищ гвардии солдат" яисә "Товарищ гвардии генерал" дип дәшәргә тиеш булабыз икән. Исемлек буенча карап, солдатларны бүлешер алдыннан, капитан Пинчук шундый сорау бирде: - Арагызда матур почерк белән яза белгәннәр бармы? Мин, як-ягыма каранып, сагаеп кына, кул күтәреп бастым да, фамилиямне, Пермьдәге ШМАСта укыганлыгымны әйтеп, урыныма чүмәштем. - Рәсем-плакатлар ясый белүче бармы? - дип, капитан янә сорау бирде. Кул күтәрүче тагын бер мин булып чыктым. - Сызым сыза белүче? Белгәнемне белгәнгә күрә, мин бу юлы да дәшми кала алмадым. Капитан Пинчук, миңа ым кагып: - Три в одном, - дип елмаеп куйды. - Берём вас в роту управления. Шунда мин язмышым хәл ителгәнне аңладым. Укытучым Рафика апаның: "Мондый һөнәр белән төрмәдә дә югалмыйлар..." - дигәне искә төште. Кемнең кайда билгеләнүе ачыкланып беткәч, яныма куш түгәрәк сыман мул чырайлы старшина килеп басты. Яше кырык бишләрдә булыр. Юантык кына гәүдәле. - Старшина Осипенко, - дип кул биреп күреште. - Тебе повезло. Ты у меня будешь кататься, как сыр в масле, - дип, калын иренле авызын бөтен битенә киереп елмайды. Мин дә үземнән өлкән кешегә ярашып елмая башлаган идем... старшинаның елмаюы кинәт сүнеп, йөзе җитди - төмсә рәвешкә керде. - Чё ты лыбишься?! - дип, кырыс кына әйтеп тә куйгач аптырап калдым. Як-ягын тигез кыркылган куаклар каймалаган аллеядан ул мине каядыр алып китте. Тукталып, вакыт-вакыт сорау бирә. "Татарин, значит. Знаем вашего брата..." Старшина тагын баягыча таралып елмайды. Мин дә аңа кушылып елмаерга ашыктым. Күз ачып йомган арада, старшинаның кызгылт чырае кырысланып, ике каш арасына кисәтүле җыерчык сызылды: - Чё ты лыбишься?! Мин шунда аңлап алдым: бу бит старшинаның чынлап елмаюы түгел, ә үзе дә сизмәгәндә, авызы болай гына ерыла икән ләбаса. Медицинада моны "тик" дип атыйлар бугай... Карасу-кызыл кирпечтән салынган борынгы бина ишегеннән кереп, икенче катка күтәрелдек. Күңелем сизә: монда минем тукталыш озакка булыр, ахрысы... Яңа ызбага килеп кергәч, гадәттә, песи халкы иснәнеп, һәр почмакны карап, әшьялар белән танышып, барлап чыга бит әле. Мин дә шулай ике ел буена яшәячәк казарманы күздән кичереп чыктым. Капма-каршы ике стена да тәрәзәләрдән генә тора. Ике якта да икешәр-икешәр рәт караватлар тезелгән. Урта бер җирдә теннис өстәле. Моны күргәч, күңел кытыкланып куйды; ниһаять, бу уенны өйрәнергә дә җай чыга, ахрысы. Түр стенада Ленин портреты тора, өске ягы авыш итеп элеп куелган. Пермьнең затлы казармасы белән чагыштырганда оттыра, әлбәттә, әмма күңел тиз ияләшер шикелле: якты, җылы, калын диварлы бу борынгы бинаның ниндидер ягымлы нуры бар сыман. "Идарә ротасы" дип аталса да, монда нибары кырык сигез карават куелган. Старшина, ни җитте генә казармага хуҗа түгеллеген искәртергә теләгәндәй, караватлар арасыннан йөреп, мине таныштыра башлады. Сулдан караганда беренче рәттә - югары түрәләрне йөртүче шофёрлар, икенче рәттә - метеорологлар, уңнан беренче рәттә штабниклар - сызымчылар, дешифровщиклар, "секретчик"лар, икенче рәттә исә аэродромда генерал самолётын әзерләүче механиклар урыны икән. Миңа штабниклар рәтеннән карават билгеләнде. Кайбер караватларда шинель генә ябынып йоклаган солдатлар ягына аптырабрак карап алуымны искәреп, старшина: - Болар төнге сменадан кайтып ятканнар. - диде. Монда тәртип бозучы шалапайлар юк, дигән шикелле, аңлатуны кирәк тапты. - Сез, унбер классны бетергән "молодой"лар, хәзер өчәү булдыгыз. Калганнар - барысы да диярлек вузлардан, икенче, өченче курстан алынганнар. Генерал шофёры Сагайдаков - академиядән... Әйберләрне урнаштырып, бит-кулны юып алганнан соң, старшина мине Ленин бүлмәсенә алып керде. Яңа ремонтланган. Стеналар шып-шыр. Буяу исе утырып өлгермәгән. Түрдә иң зур байлык - сүнгән күзле телевизор тора. Дүрт аяклы бу могҗизаны беренче тапкыр болай якыннан күрүем. Старшина, ишекне ачып: "Дубовой, ко мне!" - дип, казарма ягына сөрән салды. Менә хәзер имәндәй нык гәүдәле солдат килеп керә инде дип көтәм, баксаң, кыска буйлы, чандыр гәүдәле, бил каешын корсагы астына салындырып буган ефрейтор, йокылы күз төпләрен сөртә-сөртә килеп керде. - Вот наш Дубовой, ему цены нет - краснодеревщик пятого разряда, - дип таныштырды старшина. Аның кинәт балкып елмаюына алданып кушылып китмәс өчен, Дубовой йөзен читкә борды. Мин дә эчемнән, бу юлы гипнозлый алмыйсың, туган, дигән кебек, старшинаның ерылып китеп, колак очына тоташасы мул иренен күрмәмешкә салыштым. Володя Дубовой белән икебезне олы эш көтә икән. Ленкомнатаның ялангач стеналарын киендереп, стендлар ясап, бизәп, ике ай эчендә гөл итеп тапшырырга тиеш икәнбез. - Берегезгә - агач, берегезгә - буяу эше, - дип, старшина тагын елмаю өянәген балкытып алды да, төшкә кадәр ял итегез, дип китеп барды. Мин өскә шинельне генә ябынып, черем итеп алдым. Казарма эче корт күче кебек гөжләгәнгә уянып киттем. Сәгать унике тулган, солдатлар үз эш урыннарыннан кайтканнар икән. Бераздан, сафка тезелгән сыман итеп, эленке-салынкы гына атлап, ашханәгә киттек. Монда мәхшәр. Йөзләрчә кешегә исәпләнгән савыт-саба көннән-көн кими бара, аларны, якындагы белорус авылларына алып барып, чемерга (белорус самогоны) алыштырып кайталар икән. Өстәлләрдә кружкалар берән-сәрән генә күренә. Иң беренче шуңа ташланалар, кеше эчкәннән калган дип тормыйча, тизрәк үз өстәлеңдәге чәйнектән кисельме-компотмы салып өлгерергә кирәк. Җирәнеп кружкаңны юдырырга чират торсаң, кисельсез каласың. Ашханәдә сыңар калак та күренми, бөтенесе солдатлар кесәсенә күчеп беткән. Бер мин калаксыз, атакага мылтыксыз ташланган солдат хәлендә чарасыз басып торам. Аптырагач, кул селкедем дә янәшәдәге түләүле ашханәгә киттем. Бу беренче көнне шулай. Аннары... мондагы "ашау фәне"нә берничә көндә өйрәнергә туры килде. Юылмаган кружкага компот салып эчү дә нормага әйләнде. (Озакламый, һәр полкка йозаклы тимер сейфлар ясатып, савыт-саба ягын хәл иттеләр.) Казармада беренче төнем "гарасатлы" булды. Саташып, бастырылып чыктым. Коточкыч афәт килә, имеш: таулар актарыла, кыялар ава, ташлар оча, күк гөмбәзен яшен утлары кискәләп чәрдәкли, зәһәр улап, юлындагы бөтен нәрсәне яндырып, утлы лава ташкыны килә. Минем гәүдәмне көчле давыл бөтереп ала да биеккә чөеп җибәрә. Аска борылып карыйм: Җир шары гүли, континентлар, җөеннән сүтелеп, кисәкләргә аерыла. Мин, бөтерелеп, караңгы упкынга очам. Юк! Бу мин түгел, бу - тәненнән аерылган җаным гына. Миңа кире кайтырга, үз гәүдәмне, җан-оямны эзләп табарга кирәк! Газаплы уянып, төштәге мәхшәрдән өндәгесенә сикерәм. Ахырзаманмы бу?! Тәрәзәләр зеңли, диварлар дер селкенә; актарыла, кубарыла, тетри, гүли бар дөньясы. Бу мәхшәрне акылыма сыйдыра алмыйча торып утырганмын. Ятар алдыннан гына танышкан күршем - сержант Владислав Шульгин, уянып, янәшәмә тартыла: - Аңлыйм хәлеңне...Башта шулай була. Аннары самолёт тавышларына күнегәсең. Мондый төнге очышлар атнага ике тапкыр була, - диде. Гаҗәп бит, тирә-юнемә карыйм, бөтенесе дә таралып, рәхәтләнеп йоклап ята. Аэродром бер чакрым ераклыкта югыйсә. Ә дистәләрчә тонналы самолёт авырлыгын җирдән аеру өчен, куәтле форсаж тизлеккә куелган мотор тавышлары гел янәшәдә кебек, төнне яргычлап үкерә, чытырдап уала, колакны ярып керә, тәнне талкый, йөрәккә бәрә - моннан котылу чарасы юктыр сыман... (Ә котылу чарасы бар: күнегү, ияләшү икән. Тагын шулай төнге очышлар вакытында ике-өч тапкыр өметсез бәргәләнгәннән соң, ярсулы самолёт тавышларын санга сукмаска дип, тән белән җан үзара килештеләр, ахрысы. Хәзер инде тавышлар никадәр көчлерәк булса, шулкадәр тынычланыбрак савылып, йокларга өйрәнеп киләм бугай...) Тыштан караганда бар да әйбәткә юрала шикелле... Ниһаять, мин күпне кичергән Белоруссия җирендә. Аяк астында идәнем, баш очында түшәмем бар. Юл йөрүләр, күченү мәшәкатьләре артта калды. Хәзер инде бу дөньяда үземнең барлыгымны искә төшерергә була. Монысы көнкүрештәге матавыклардан күпкә хәтәррәк. Вакытлы борчулар белән мавыккан булып, гүя үз-үземнән качып йөрдем дә менә хәзер күзгә-күз калып очраштым. Әллә нинди, җанны тарыктыра торган көннәр бу. Онытылып, тәрәзәдән карап торам. Вак кына яңгыр сибәли. Таш юлга җиз яфраклар түшәлгән. Шәрә калган мәһабәт тополь ябалдашлары, караеп, җанны тырный. Моңсу, шулкадәр моңсу. Күңелгә кар аклыгы җитми. Кичә кич телевизордан Антарктидагы пингвиннарны күрсәттеләр. Коточкыч салкынлык. Үзәккә үткәзеп буран жуылдый. Пингвин халкы, җылыны саклар өчен, тыгызланып, елышып, бербөтенгә әверелеп баскан. Бер пингвин гына нишләптер читтә калган, тыгыз төркемне аерып эчкә керергә азаплана, әле тегеләй, әле болай килеп карый - юк, сыеша алмый, кушыла алмый, бичара, зәһәр җил аны талкый, аяктан ега, читкә тибәрә... Мин дә шул пингвин хәлендә түгелме? Хәрби хезмәткә өч елга алынгансың икән, тоташы белән хезмәт ит, бүленмә, нәфесеңне тыя алмыйча ялга кайтып килсәң, яңадан кереп китү мең газап булачак, дигәннәре дөрес икән. Аңламый идем элек, үз-үзенә атып, йә кулын, йә аягын гарипләтеп сугыштан кайтканнар булуына ышанмый идем. Менә хәзер ышанам инде. Шундый халәттә мин, сыңар кулыңны өздер, кайтарабыз дисәләр, һич икеләнүсез риза булыр идем. Шулкадәр ямансу. Мондый халәттә кулыңда салкын корал булса?.. Үз-үземнән үч аласы килә. Эчтә җан яралы, ә тыштан тән сәламәт. Шушы тигезсезлек ачуны китерә. Тимер баскычтан өченче катка, түбә астына күтәреләм. Анда - күгәрченнәр хакимлеге. Ачык тәрәзә катына киләм. Баягы вак яңгыр, карлы бозга әверелеп, тәрәзә уемыннан бәрә. Билдән чишенеп ташлап, шул төшкә барып басам. Миңа авырырга, эчтәге җан халәтенә төшәргә кирәк... Бозлы, энәле җил арканы пешекли. Үтәли бәргән суыктан тән калтырый башлады. Миңа шулай рәхәт. Миңа шулай кирәк! Суык җелеккә үткәнче тордым түзеп, бервакыт аяк астына күзем төште: бер күгәрчен каршыма баскан да мөлдерәп карап тора. Шундый акыллы караш, жәлләгән дә кебек мине, шелтәләгән дә кебек... күкрәге эчендә йөрәге типкәне сизелеп тора. Миңа оят булып китте. Суык киемне суынган тәнгә шудырып, тизрәк чормадан төшәргә ашыктым. Берничә сәгать буе җылына алмыйча йөрсәм дә, Ходай саклады, салкын тимәде, күрәсең, эчтә кайнаган утлы лаваны җиңеп керә алмады. Иң хәтәре - яшәү куанычын җуйдырган ямансу халәт. Тома ялгызлык. Чит-ят дөнья. Солдатның иң кадерле юанычы нәрсәдә? Әлбәттә, хатларда. Әлегә минем бу хәбәрләшү челтәре өзелгән, дусларга яңа адресымны җибәреп, ил киңлекләренә сузылган җепләрнең очын кабат ялгарга кирәк. Ятими моңсулык чыганагы исә тирәндәрәк, үз-үземнән дә яшерелгән күңел мәгарәсендә, чыгу юлын таба алмыйча гасабилана. Сызландыргыч сәбәпнең асылы шунда... Яраткан ярыңнан хат килмәячәген, үзеңнең дә язарга ихтыяр көчең җитмәячәгеңне белүдә. Мин бит аңардан көн дә хат алуга шулкадәр күнеккән идем. Сагыну сусынын баса торган дәва булган бит ул хатлар. Кадерен белмәгәнмен. Башлап кем бу чуалган йомгакны иелеп алырга тиеш? Минме, улмы? Үз вакытында горурлыгыңны читкә куеп аңлаша алмау, хикмәтле бер сүзне әйтергә өлгермәү аркасында, күпме мәхәббәт кораблары, кыйбласын җуеп, томанда адашкан, кыяга бәрелеп, челпәрәмә килгән. Бу борынгы хакыйкатьне белеп янә хаталану - мәхәббәт язмышының котылгысыз газабы мәллә? Мин, ашыга-ашыга каптёркага кереп, Пермьнән үк мине озата килгән иске, бетәшкән чемоданнан кара перчаткаларны алам. Учыма кысам. Битемә куеп иснәп карыйм. Ничек шулай озын бармакларыма чат китереп, оста итеп бәйли белгән ул аны? Кара төс соры шинельгә килешеп тора. Перчаткаларны кулга киеп, урамга чыгам. Кыш хәбәре, - көзге сарылыкны сипкелләп, бүген беренче кар күренә. Нәзберек, кыюсыз кар бөртекләре җиргә төшеп җиткәнче үк эри сыман. Минем перчатканы котлап, эрерәк яу син, карлы нигъмәт, кыюрак бул, яктыга манып ташла минем соры дөньямны! Кибеткә кереп, шоколад алып чыгам. Паркны урап үтәм. Офицерлар йортына керәм. Шинель җиңе капламасын өчен, перчаткалы кулларым күренерлек итеп, хәрәкәтләр ясап барам. Шулай ике сәгатьләп йөреп, хозурланып кайтып килгәндә...кәефемә күләгә төште бит. Һәр бармакчасын аерым-аерым савып, перчаткамны бер салып, бер киеп, ләззәтләнеп барганда... Карасам... бармак очлары сүтелә башлады. Аптырап, җеп очын тарткан идем, бөтен иңе белән сүтелергә тотынды. Куркып калдым... Нәрсә бу, нидән болай бу? Күз алдымда перчаткаларым таралып төште, берничек тә коткарып булырлык түгел. Әллә соң Фәниянең миңа карата булган рәнҗеше шулай ерактан тәэсир итәме? Нинди сер ята моның асылында? Фәния бүләк итеп сузган мәлдә, дус кызының, эләктереп алып, миннән алда киеп каравы искә төште. Хорафатларга бик үк ышанып бетмәсәм дә...бу очракта уйлана калдым. Ниндидер сер, мистика бар бугай монда... (Бернинди дә мистика юклыгын әни миңа, җәй көне кунакка кайткач, гади генә аңлатып бирде. Миңа биреп җибәрергә дип, ап-ак йоннан өч пар носки бәйләп куйган. Ике парын дусларыңа бирерсең, ди. "Гел актан да актан, кара җептән матуррак була бит, шундыйны бәйлә әле, әни", - дим. "И-и-и улым, кара сарык йоны бик нәзберек бит ул, җебе чәрексез була, тиз өзелә", - ди әни. Шуннан соң ул миңа бергә-бер итеп, ак җепкә караны кушып бәйләргә гадәтләнде. Ә мин уйлана калдым. Димәк, кояш нурының тәэсире ак төскә бер төрле, кара төскә икенче төрле төшә дип, үз нәтиҗәмне чыгарып куйдым. Кавказ егетләре минем өчен тагын бер ачыш ясадылар: шашлык кыздырырга алар кара сарык итен генә файдаланалар икән. Ите йомшаграк та, тәмлерәк тә, ди. Әле анда да сайланып кына, кара сарыкның сул як түш итен генә алалар, имеш. Сарык дигән җәнлек беркайчан да йөрәк ягына ятмый икән, димәк, гәүдәсенең сул ягы гел корыда, кояшта тора...) Казарма тормышы - уч төбендә, әкәм-төкәм кебек үз кабыгыңа яшеренә алмыйсың. Мин ышыкланган ялгызлык пәрдәсе әкрен-әкрен ачыла башлады. Үзбәк егете Адил белән кул бирешеп таныштык. - Син мөселмандыр бит, - дигәч, диннән ерак торган кеше буларак сискәнеп куйдым. Баскыч мәйданчыгында ул, билдән чишенеп ташлап, ике потлы герне чәнти бармагы белән күтәреп, чөеп уйный икән. - Офицерлар йортындагы спортзалга штанга күтәрергә бергә йөрербез, - диде Адил. Аптырап калдым. Минем штангам - каләм дә буяу пумаласы ич...Мәскәү вокзалында чакта киосктан штанга сурәте төшерелгән значок алып түшкә кадаган идем, Адил шуны искәреп алган. Аңлашкач көлештек. - Ну, татарин, а я обрадовался, думал штангист пришёл, - ди Адил. Ул монда тәртип сагында торучы, яхшы мәгънәдә "пахан" икән. Берәр низаг куптымы, ашыгып килеп җитә, тупасланмый, сүгенми, тыныч кына бизмәнне тигезләп куя. Гаделлеккә сүз белән ирештерү өчен, беләктә көч барлыгы да сизелеп торырга тиеш шул... Иртән һәркем үзенең хезмәт урынына китеп таралышкач, казарма тып-тын кала. Ленкомнатада Володя Дубовой белән икәү генә мәш киләбез. Кулга - кул эше, башка - баш эше. Штабның политбүлегеннән йә капитан Пинчук, йә инструктор Лагунь төрле әсбаплар алып киләләр, киңәш биргән булып, күрсәтмәләр биреп, үзләренең барлыгын искәртеп китәләр. Дубовой - бик хәрәкәтчән, җитез кеше. Эш коралына тотынуында мәгънә бар. Ул югары чиндагы офицерларның өендәге мебельләрен яңарту белән шөгыльләнә икән. Чын агачтан эшләнгән мебельләрнең тышкы кабыгын үзгәртеп, ялтыравык буяуга мандыру модага кергән дәвер иде шул. Бу эштә Дубовой гарнизонда алыштыргысыз оста булып танылып өлгергән. Өй шартларына, офицер хатыннары пешергән тәмле ризыкларга күнегеп, үзенә баш, үзенә түш булып эшләп йөргән җиреннән монда, Ленкомнатада, ике айга берегеп калу аңа бик ошап бетми иде. Аңа утырып уйлар уйлау өчен буй бирелмәгән, эчкерсез егет. Әйтер сүзе - тел очында, тәгәрәп төшәргә генә тора. Шар ачык, беркатлы кешеләрне өнәп бетермим, безнең дулкыннар бик үк туры килеп бетмәс, ахрысы. Якшәмбе көн иде. Дубовой белән Ленкомнатада эшләп яткан чагыбыз. Телефон чылтыраганы ишетелде. Безнең ишек янында гына дневальный посты. Бераздан ефрейтор Пилипенконың ишектә түгәрәк башы күренде. Аның калын өске ирене ябылып бетми, шуңа күрә ул дөньяга күз белән түгел, ә авызы аша карап йөри шикелле. - Егетләр, тиз генә штабка! Старшина Осипенко исемләп чакырды, - дип, ул безне ашыктыра башлады. Старшинага гел куштанланып йөргән бу ефрейтор кисәгенә буйсынырга тиеш түгел дә без, дневальный буларак әйтә бит, тыңларга булдык, нишлисең, штаб - дивизиянең Олимпы... Барып кердек штаб бинасына. Дежурный офицер үткәреп җибәрде. Икенче катка күтәрелдек. Кызыл келәм җәелгән озын коридорның урта бер җирендә, борылып кергән уемтык яныннан үткәндә, ефрейтор Пилипенко, пышылдап кына: "Монда генерал кабинеты..." - дип, күн белән тышланган ишек ягына ымлады. Хикмәт шунда: якты тәрәзәле коридор башында часть байрагын куяр өчен рамлап, бизәкләп, пыялалап постамент ясап киткәннәр. Келәм өстендә пыяла ватыклары чәчелеп ята, шуны җыеп, эзен дә калдырмау безнең мөһим хәрби бурыч икән. Иелеп, пыяла кисәкләренә сак кына кагылып чүпли башладык. Кинәт нидер булды. Ефрейторның куркынган ысылдавы ишетелде. Иелгән җиремнән ашыкмый гына күтәрелсәм... Каршыбызда генерал басып тора! Ефрейтор Пилипенко күкрәген алга чыгарып үрә каткан, ефрейтор Дубовой да хәрбилеккә дәгъва кылмаган тарау гәүдәсен турайткан шикелле. Бер сулышлык арада - дивизия командиры, Советлар Союзы Герое генерал Дудаков үзе! Ни өчен монда килүебез хакында Пилипенконың рапортын тыңлап та тормады ул, өчебез белән дә кул биреп күреште. Мин, каушаудан, аптырап калудан исемә килә алмыйча, эленке-салынкы басып торам икән. Генералның кителендә, медаль планкаларыннан өстәрәк алтын йолдыз билгесе балкый. Мин шуңа хәйран калып текәлгәнмен. Зур да түгел, кечкенә дә түгел, нинди камил үлчәмдә, затлы итеп, сәнгати зәвык белән эшләнгән ул генералның күкрәген бизәп торган алтын билге... Дудаков үз кабинетына кереп киткәч, ефрейтор Пилипенко миңа ябырылды: - Син нәрсә, генералга честь бирмәдең, истукан сыман басып торасың, гауптвахтага озата иде бит үзеңне! - Кем озата? Кайчан? Нәрсәгә? - дип, Пилипенконы тынсыз калдырдым. Мәгънәсез мизгелне җиңеләйтер өчен, мәгънә соралмаган сүз әйтеп куя торган гадәтем бар. - Өч көн кулны юмаска, егетләр, генерал белән күрештек бит, - диде Дубовой. Әз генә буш вакыт булдымы, теннис өстәленә тартылам. Кеше уйнаганны карап торганда гына, бар да җиңел күренә, үзең ракетканы кулга алгач, бөтенләй икенче икән. Чыкылдап, өстәлгә бәрелеп сикергән җиңел шар, мине үртәп, әле уңнан, әле сулдан сызылып кына үтә дә китә; ракеткам белән, чебен куган сыман җилпенеп, күпме генә чәбәләнсәм дә тидерә генә алмыйм бит. Бер уенны өйрәнгәндә дә, болай ук мескенлеккә калганым юк иде. Кешеләрдән оят! Иң шәп уйнаучылар кореялы егетләр Ли белән Чагай булып чыкты. Ли - зур күзле, дүрткырлы каты кара чәчле, погоннары килешле ятып торган ыспай җилкәле, Чагай исә - җәлпәк йөзле, арасында көмеш чал бөртекләре җемелдәп киткән шундый ук каты кара, куе чәчле егет, "Ничек күрә микән ул?" дигән сорау уятырлык дәрәҗәдә кысык күзле, әмма тенниста аның кебек оста, елгыр айкалып уйнаучы юк. Аның ракетканы нәзакәтле итеп тотуы, йә сыйпатып кына, йә көч белән кистереп, йә күз буяган кебек, шарны бөтереп җибәрүләре - үзе бер сәнгать. Мин аның уйнавына хәйран калып, сокланып, һәрбер хәрәкәтен йотып кына барам. Чагай белән Ли җитәкчелегендә берничә егет штабта, әллә нинди хикмәти приборларны хәрәкәткә китереп, алмашлап, тәүлек саен бөтен Җир шарының метеокартасын эшләп баралар. Җирнең кайсы ноктасында яшенле яңгыр, кайсы океанда цунами, кайсы кыйтгада торнада кубарылачак - бу егетләр барысын да белеп һәм белдереп торалар. Төнге сменадан соң Чагай иртәнге алтыда кайтып йокыга тала, сәгать унбердә уяна. Төшкә кадәрге бер сәгать ара теннис уйнауга китә. Бу - минем өчен иң сәгадәтле минутлар. Уйный белмәвемнән көлеп торырга тамашачы юк. Ә Чагай сабыр. Бер дә иренмичә, авырсынмыйча, ракетканы ничек тоту, кулны ничек йөртүдән башлап, уенның отыры куера барган серләренә төшендерә килә. (Ерак Көнчыгышта туган бу эчкерсез, киң күңелле егет дүрт-биш ай эчендә мине үзе белән уйнарлык дәрәҗәгә җиткезде. Ә казармада аңардан да оста уйнаучы юк иде. Гәүдәң җиңел, теләкелдамлыгың көчле булганда, теннис кебек четерекле уенның да асыл серләренә төшенеп була икән. Чагайга мең рәхмәтле булып, остаз итеп карасам да, уен барышында онытылып китеп, җиңәсе килү дәртеннән кыдрачланып тотынсам да, Чагайны мин бер тапкыр да җиңә алмадым. Бу мавыктыргыч уенга хирыслык җене аңа тумыштан бирелгәндер шул...) Казарманың табигый туган үз закончалыклары бар. Хезмәт срогы азагына якынлашкан стариклар (дембельләр) кайчакта бераз һавалы-дорфа кылансалар да, аларга каршы сүз әйтү әдәпсезлек санала. Әгәр берәр "старик" исемем белән түгел, ә "татарин" дип кычкырып дәшсә, мин сискәнеп куям. Арт чүмечемә "та", "та" килеп, ике пуля бәреп кергән кебек тоела. Нинди куәтле, шаукымлы яңгыраш сыйган бу "татар" дигән сүзгә?! Мәктәптән үк, аң-акыл буыны сыек чакта ук, балага дәһшәтле татармонгол яулары турында зарарлы тарих укытып, курку-нәфрәт сеңдерүдән калган зәхмәтме бу? Нидән шулай сискәндерә мине үз милләтемнең исеме? Нигә үртәләм? Рус кешесе әйткәнгәме? Бу сүз яңгырашына ул, бәлки, үзенең соңга калган үчлеген, үпкә-рәнҗү, янау-кисәтү тойгысын сыйдырам дип уйлыйдыр... Бу хакта мин кем белән дә фикер алыша алмыйм. Чөнки казармада миннән кала бер татар да юк. Хәзер инде мин төш күргәндә дә русча сөйләшә башладым. Өнемдә әлегә үз телемдә уйланам. Кайчагында төртелеп калам, кайбер сүзләрне бик тирәннән, диңгез төбенә төшеп, кабырчык эченнән энҗе бөртеген каезлап алган кебек табам да, кадерен тел очында биетеп, тәмен искә төшерәм. Сизәм бит: туган телемдәге сүзләр кәрваны каядыр ераклаша бара, "теге дөнья теле"нә әверелеп бара түгелме? Рота комндиры булып капитан Исаков санала. Яһүд милләтеннән. Ул - Ли-2 самолётында очучы. Урынбасары - капитан Латыйпов. Тумышы белән Казаннан. Ул без балачактан күреп үскән АН-2 самолётын иярли. Аның төп гамәле - парашютчыларны алып менеп, һава киңлегенә сибеп калдыру... Болар атнага бер-ике тапкыр казармага сугылып, хәл-әхвәл белешеп чыгалар. Капитан Латыйповның телендә - Казан, Иделдәге оҗмах утраулары, тизрәк отставкага чыгып, туган шәһәренә кайтып китү, җәйләрен шул утрауларда тел өстендә шаулап эри торган балык тотып яту хыялы тәмләнә... Бервакыт ул Ленкомнатага кереп, минем эшләгәнне карап утырды да, икәүдән-икәү генә калудан файдаланыпмы, минем хәлләр турында сораша башлады. Бер мәртәбә дә татарча сөйләшкәнен ишетмәгән капитанга мин, сүз иярә сүз чыгып кына, кайчакта "татарин" дип дәшүләренә кимсенүемне әйттем. Һәр сүзенә басым ясап, батырып сөйләргә гадәтләнгән капитан, сулышын көрәп алып, урыныннан торып ук басты: - Нишләп кимсенәсең?! Синең ни хакың бар бу олы исемнән кимсенергә?! Аны бит атабабаларыбыз борынгы дәверләр аша, байрак итеп, бүгенгегә китереп җиткергән. Утлар-сулар кичеп. Шәһәрләр, илләр төзеп. Үлмәс дастаннар язып... Әйе, бүтәннәрнең милләт исемен бик атамыйлар. Син әйтеп кара: "үзбәк" диген, "чукча" диген, "чувашин", "мукшы" диген! Яңгырыймы? Йомык авазлар, шулай бит! Ә менә "татар" дигән сүзне кимендә биш-алты чакрымга ишетелерлек итеп кычкырып була. Бусын болай гына мисалга китерәм. Хикмәт тирәндә ята: "Татар" дигәндә, бөтен тән күзәнәкләре уянып, дәрт алып кала. Яшисе килә башлый. Менә шуңа күрә безнең милләт исемен рәхәтләнеп кабатлыйлар. Һәрхәлдә, сине кимсетү өчен түгел, бу саллы сүздән көч алып калу өчен әйтәләр бит аны. Сәламәт рухлы булыйм дисәң - милләтең белән горурлан! Әле генә ниндидер олы бер залда чыгыш ясаган сыман әрле-бирле йөргән капитан Латыйпов кинәт тынып калды. Сузаеп төшкән бөкре борын канаты астына кереп, юка ирене кысылган кебек булды. Бераздан ул "ялгыш сүзләр әйтеп ташламадыммы" дигән икеләнү белән миңа үтәли караш ташлады да: - Мин заочно тарих-филология факультетын тәмамладым, - диде. - Отставкага чыгу белән укыту эшенә керешәчәкмен, Алла бирса. Инде чыгып китәргә дип ишекне ачкач, кире япты да, миңа якын килеп, тавышына бик олы бер серлелек төсмере биреп: - Дөресен әйткәндә... Һәркем татар булырга кызыга... Асылына кайтасы килә, - дип, кырт борылып чыгып китте. "Старик"лар каршында минем абруй үсеп китте бит әле. Исемем янәшәсенә әтинең дә исемен куеп дәшә башладылар. Берсенең дембель чемоданына, әллә каян күренеп торырлык итеп, тавыш тизлеге белән оча торган үзебезнең Ту самолётының сурәтен төшереп биргән идем. Шуннан соң китте чират... Һәрберсе үзенең чемоданын тотып килә. Минем эчми-тартмый икәнемне белгәч, күңелне күреп, әҗергә ни бүләк итәргә белмичә аптырашта калдылар. Тора-бара күнектем. Кайчакта "татарин" дип дәшсәләр дә исем китми башлады. Хәзер инде ул сүз минем колакка "та-та" килеп кискен яңгыраган кебек тоелмый, казармада син бу кавемнән бердәнбер дигәнне искәртә шикелле. "То-то"... Ленкомнатада эш бара. Старшина Осипенко нечкәләп тормый, стеналар язу-бизәк белән тулып торса, аңа шул җиткән. Капитан Пинчук исә бик вакчыл, метекчән. Ике-өч көнгә бер килеп, җентекләп карап китә. Кирәк-ярак табу ягыннан Дубовой алыштыргысыз. Гарнизонда аның белмәгән кешесе юк. Теләсә нинди ярыкка сыеп керә ала, оялу-кыенсыну кебек сыйфатларны ул күптән инде таптап узган. Беркөнне Офицерлар йортына кинофильм карарга дип баргач, ул мине сәхнә артындагы әллә нинди лабиринт баскычлардан алып төшеп, завхоз бүлмәсенә алып керде. Анда ни генә юк: җиз тоткалы, "самавыр" аяклы өстәлләр, бизәк уемнарына йөгертелгән алтыны купшаклап беткән кәнәфиләр, вакыт тузаны җелегенә сеңгән бәллүр люстралар, көмеш канделябрлар дисеңме - бар да искергән, ямьшәйгән, калҗайган, гарипләнгән... әмма берсе дә узган дәверләр тәкәбберлеген җуймаган, шуңа күрә бу әшьялар кызгандырмый, кызыктыра гына. Шул әйберләр борынгылыгыннан яралган шикелле, әллә каян гына йомры гәүдәле, чама белән илле яшьләрдәге ир кеше пәйда булды. - Бонифатий, - дип таныштырды Володя Дубовой. - Дөнья бәясе кеше, кирәк булса, елан мөгезен дә табып бирә. - Арттырасың инде, - дип, Бонифатий, сул күзен кыса төшеп, мут елмайды. Безгә куе чия төсендәге бәрхет кәгазь кирәк иде. Күп нәрсәне кулыннан үткәргән Бонифатий сирәк була торган нәрсә сорауга күнегеп беткән, ахрысы, маңгаен җыерып, йөнтәс кашларын бер-берсе белән сөзештереп, уйланып торды да: - Эзләп карарга була, - диде. - Үзебездә булмаса, Минскидан, анда юк икән - Мәскәүдән, анда да дымы корыган булса, Парижның үзеннән кайтартырбыз! Беркөнне Володя Дубовой көне буена каядыр олагып торды, эңгер төшкәндә генә ашыгып кайтып керде. Култыгына киндер капчык кыстырган. - Күгәрчен ауларга менәбез. Түбә астында кунаклыйлар алар. Караңгыда күрмиләр. Йокыга киткән җирләреннән капчыкка җыеп кына алабыз, - дип, ул мине ашыктыра башлады. Минем аптырап калуымны күреп, иңемнән селкетеп алды: - Бонифатийга кирәк. Ул сорады, - диде. Бу исемнең магиясе аңымны томалады. Безнең ясап бетерәсе стенд язмышы Бонифатийның тизрәк бәрхет кәгазь табып бирүенә бәйләнгән бит. Тимер баскычтан мендек чормага. Миңа таныш, авыр тәэсир калдырган урын инде бу. Кая карама анда сталагмитлар булып, күгәрчен тизәге очлаеп өелгән. Әчкелтем-тынчу ис. Мин капчыкның авызын тотып торам. Дубовой йокылы күгәрченнәрне, җай гына эләктереп килеп, капчыкка шудыра тора. Чирканам, ул якка карамаска тырышам. - Нишлибез без, Володя, болай ярамый бит, - дим. Ә ул: - Бонифатийның күңелен күрергә кирәк, аңлыйсыңмы?! - дип, өнәмичә ысылдый. - Ничәләп күгәрчен кирәк соң аңа? - Бер капчык чүмәләмә! - дип, Дубовой кыраклап көлә. - Ул кадәрне ничек күтәрәсең ди? - Кайчакта бик тә беркатлы син, ә!.. Татарлар хәйләкәр халык дигән булалар тагын. Үз арагызда гына хәйләкәрдер сез... Борчылма, егерме биш-утыз күгәрчен җитә аңа. Чормадан төшеп тышка чыккач, һаваның сафлыгыннан тамак төпләре кытыкланып куйды. Урам утлары чагылган юеш җир өсте шәмәхә төскә кереп җемелди. Дубовой миңа кичке алтыдагы сеанска билет калдырды да, авырайган капчыкны җирдән сөйрәп диярлек тотып, волейбол мәйданчыгы янында торган уазикка таба китеп барды. Мин казармага кереп тормадым. Ял бирдем үземә. Кинога кадәрге ике сәгатьне ничек тә ашыктырырга кирәк. Кибеткә барып, кесә тутырып, билле перәнник алдым. Шуны күши-күши, офицерлар яши торган дүрт-биш катлы йортлар арасыннан бала-чагалар уйнаганны карап уздым. Монда чыр-чу, кызыктыргыч тормыш кайный. Офицерлар йортына кино башланыр алдыннан гына барып кердем. "Хиросима һәм Нагасаки" дигән фильм буласы икән. Туйкәдә сигезенче класста укыган чакта, бу киноны караган көнем бик ачык хәтердә - 12 апрель иде ул. Юрий Гагарин космоска очкан көн. Әллә нинди очынулы хисләрдән күңел иләсләнгән иде. Экранда барган коточкыч фаҗигане аңлап, кабул итеп тә бетермәдек шикелле. Вакыйга безгә кагылмый, бик еракта барган әкият шикелле генә, аңыбызга тирән уелмыйча үтеп китте бугай ул чакта. Кинодан соң без, бер төркем малай-кызлар, сулышулпалы карны лычтырдатып, үз авылыбызга җәяү кайттык. Телләрдә гел Гагарин булды. Ә экрандагы тетрәндергеч күренешләр, өзек-өзек булып, еллар аша искә төшкәләп, акылыбыз белән бергә олыгая, гыйбрәтлерәк була бардылар. Менә бүген, тәэсирләрне яңартып, бу киноны тагын йөрәгем аша үткәрдем. Черчилль хөрмәтенә "Юанкай" дип аталган атом бомбасының япон халкының баш түбәсендә ярылганын күрдем. Атом-төш шартлатылганда кабынган искиткеч матур төсләр байлыгы, бернинди рәссам хыялы тудыра алмаган гигант балкыш булып, күк йөзен ялмап ала дип сокланучылар да бар бит әле бу дөньяда... Казармага кайтып кереп, шинельне салып элгәндә сизәм: ниндидер тәмле ризык исе борынны ярып керде. Хуҗалык бүлмәсенең ишеге ачык, анда гөр килеп сөйләшәләр. Дубовой тавышы, аның өзек-өзек сүзләре ишетелә: "...Если бы он знал, ни за что бы не согласился..." Мин килеп кергәч, ул: - Вот и он сам! - дип шатланганын белдерде. - Ты когда нибудь рябчиков ел, давай, пробуй, отменно получился... Күрәм өстәлдә калька кәгазе өстенә карасу төстәге ит кисәкләре өелгән. Нечкә генә бот сөякләре тырпаешкан кош түшкәләре. Идәндә корымлы чиләк тора. Рябчик... рябчик... дип эчемнән кабатлыйм. Рябчик боҗыр була түгелме соң? Каян килеп... Ул арада кемдер шигырь юлларын китерә: "Ешь ананасов, рябчиков жуй, день твой последний приходит буржуй", - дип, Маяковский әйткән, егетләр! Коридорга эленгән Ленин портреты артына яшерелгән грелка өстәлдә урын ала. Бүлкелдәп торган грелка эчендә белорус самогоны - чемер... Менә трапеза башлана. Авызлар чапылдый, тешләр эшкә керешә, сөякләр чыкырдап уала. Дубовой кунакчыл тавыш белән күпләрне чакырса да, нигәдер, ашкынып керүче сирәк, кыргый кош ите тансыклаганнар биш-алтыдан артмас. Мин һаман әле аңга килә алмыйча басып торам. Каян бу? Нәрсә бу?! Дубовой миңа ит кисәге сона. Шул мәлдә түбә астындагы күгәрчен тизәге исе сирпелеп киткәндәй булды. Руслар әйтмешли, слышу запах... Күңелем актарылып чыкты. Үз-үземне белештермичә, Дубовойның иңеннән умырып тотып селкетә башладым: - Нишләдең син?! Ничек кулың барды?! - А что таково! Это же деликатес... Вы же едите конину... - Гөнаһсыз кошларны үтерергә ничек кулың барды?! - дип кычкырам, ә Дубовой тасраеп карап тора. Аннары ул да кызып китте: - Вот татарин, а! Странный ты человек. Ты мне не указ, в своей Татарии будешь указывать! Ду килеп кычкырышабыз моның белән. Ул арада Адил каударланып килеп керде. Кергән уңайга: "Национальность задеваешь!" - дип, Дубовойның изүеннән тотып, гәүдәсен сыңар кулына күтәрде. Дубовойның аяклары идәнгә тияр-тимәс, сәгать теле кебек селкенеп тора. - Ты что, Одиль, а может я сам - тоже татарин. У нас в Воронеже чернявых полно. Я больше похож на татарина, чем он, - дип, ул Адилның көчле кул тискиенда буыла-буыла акланырга тотынды. - Смотри мне! - дип, Адил ефрейторның күн итекләре салына башлаган аякларын идәнгә төшереп бастырды да: - Помиритесь! - дип, бүлмәдән чыгып китте. Бонифатийга дип, мине алдап җыйган күгәрченнәрне Дубовой капчыгы белән аэродромга алып барган. Шунда үзебезнең механиклар белән пешекләп, чистартып, чиләктә пешергәннәр икән. Мин, тынычлана алмыйча, төне буе борсаланып чыктым. Минем дә катышым бар бит монда, ничек җуярмын бу гөнаһымны? Тормышта болай тиз ышанучан-беркатлы булып яшәү ярамый бит инде. Белмәдем, дип, үз-үземне туктаусыз битәрләп аклану гына җиңеләйтә диме гөнаһның авырлыгын! Төшкә дә шул кошлар керде. Имеш, Мәскәү Кремлендә яшәүче күгәрчен килеп төшкән икән, дим. Гөнҗәлә бүрекле, эре гәүдәле күгәрчен, гел кукраеп, йоннарын кабартып, ысылдап тора. Күзләрендә кызыл очкыннар чатнап-чатнап китә. "Кош каргышы төшсә нишләрсең, ничек яшәрсең?" - ди. "Мин белмәдем, гаебем шулчаклы гына, белмичә эшләдем", - дип танам, бәргәләнәм икән. "Акланма!" - ди Кремльнең баш күгәрчене... Дубовойга бүтән бер дә эндәшмәм дигән идем, икенче көнне Бонифатийдан бәрхет кәгазь табып кайтты да... күңел йомшады инде. Димәк, Ленкомнатадагы эшебезгә соңгы ноктаны куяр көн җитте, моннан соң инде без Дубовой белән сирәк очрашачакбыз. Монда эш беткәч, мине Офицерлар йортына, китапханәгә берничә көнгә эшкә җибәрделәр. Офицерларга гына бирелә торган китап байлыгын тәртипкә китерүдә ярдәм кирәк икән. Мин монда гаҗәеп бай китаплар дөньясына чумдым. Буш вакыт булдымы - китапка кадалам. Шишковның "Хәсрәт дәрьясы" дигән романын татарча укыганым бар иде, иң беренче итеп шуның русчасын укып чыктым. Тетрәнеп укыдым да...Руста бу иң көчле роман, моңа кадәр булмаган, моннан соң да булмаячак дигән фикергә килдем. ШТАБ Озак көттергән Белорус кышы җылымса аклыгы белән тын гына иңде. Көн дә иртән эре-эре кар ява. Ява диюең килешеп тә бетми шикелле. Кар таҗлары, сәмави бизәген сакларга теләгәндәй, талгын-тыйнак кына, үз бәясен белеп кенә, чирканчык алып, җиргә куна барып, тоташ аклыкка әверелә. Мурыган көзге моңсулыктан сыгылган күңелем, саф аклык хозурыннан кинәнеп, канатларын турайта башлады. Юаныч алып килгән шундый җылымса юаш кыш фасылы да булыр икән. Мул кар явып торган шундый бер иртәдә мине дивизия штабына чакырттылар. Нигә дигән сорау куймыйча гына, йомшак кар түшәлгән таныш аллеядан барам. Башыңны күтәр, тураеп кара дөньяга, бәргәләнмә, күңел! Иншалла, бар да әйбәткә булыр... Санама айларны, көннәрне санап, йөрәгеңә сагыш боҗралары урама, килер ул азатлык кыңгыравын яңгыратыр көн, сиңа да килер, салып ыргытырсың хәрби киемнәреңне. Хәзергә яшь карны таптап килгән күн итегеңне ишек катында кагып, штаб бинасына килеп керәсең. Өченче каттагы кабинетта, сине дивизиянең комсомол вожагы - капитан Пинчук һәм инструктор старшина Лагунь көтә. Икесе дә, кырыслык битлеге кимичә, елмаеп сөйләшә торган ачык йөзлеләр. Пинчук гадәттән тыш куе кара, мул чәчен вакыт-вакыт кулы белән маңгаеннан көрәп алып сөйләшә. Аңа егерме тугыз яшьләр булыр. Старшина Лагунь, өч ел хезмәт иткәннән соң, контракт буенча калган. Курач юка гәүдәле старшинаның сүз җилеменнән үк милләте белорус икәне сизелеп тора. Кайчакта онытылыпмы, "тряпка" дигәнне "трапка" дип, "наряд" дигәнне "нарад" дип белорусчалатып җибәрә. Хәрби кырыслык сизелеп тормаган җирдә минем күңел таралып китә, үз итеп, эчкерсез сөйләшә башлыйм. - Моннан соң эшең шушы кабинетта булыр. Ике ай буена. Менә өстәл сиңа, урындык, шкаф. Калган кирәк-яракларны табарбыз, - диде капитан. Болар миңа алдагы айларда гамәлгә ашырылачак олы бер сернең пәрдә читен генә ачып күрсәттеләр. Март аенда ил буенча комсомол билетларын алыштыру кампаниясе башланачак икән. Ул бик җитди, җаваплы эшкә мине дә тартмакчылар. Миннән кала тагын матур яза белгән өч егет кирәк булачак, ди. Төп эш урыны - Офицерлар йортыннан бер бүлмә сайланган, анда ремонт-буяу эшләре бара, имеш. Хәзергә минем төп шөгылем, - шул бүлмәне бизәү өчен, комсомол эшчәнлегенә караган плакатлар ясау... Менә бит беренче килеп төшкән көнне изелеп, мескен булып шушы штаб коридорында утырган, монда бәхетле кешеләр генә эшли торгандыр дип, кызыгып карап торган идем. Менә хәзер язмыш мине шушы дивизия штабының өченче каттагы кабинетына кертеп утыртты. Димәк, руслар әйтмешли, глаз положил. Миңа, эш башлап җибәрү өчен, ни-нәрсә кирәген бөртекләп кәгазьгә төшерергә куштылар. Штабның хуҗалык эшләрен башкаручы, матди байлыкка хуҗа кеше майор Железняк икән. Юантык гәүдәле, фуражкасын маңгае өстеннән арткарак шудырып үзенчә киеп йөргән бу майор гаҗәеп юмарт булып чыкты. Аның подвалдагы склады дөньяның бөтен байлыгын сыйдыргандыр кебек иде. Майор Железняк "юк" дигән сүзне белми, ни сорасаң, шуны бар итеп алдыңа куя. Булмаса инде, "табарбыз" дип, алдагы көнгә калдыра, һәм шул әйберне табып сине канәгатьләндерүдән үзенә бер ләззәт кичерә иде сыман. Гадәттә, матди байлыкка кулы тигәннәргә мондый киң күңеллелек хас түгел. Мин майор Железняктан рулоны белән яхшы ватман кәгазе, акварель һәм гуашь буяулар, төрле озынлыктагы линейка, лекало, буяу карандашлары кебек һәр кирәк-яракны бөртекләп җыеп, кабинетка алып мендем. Менә хәзер эшкә керешергә була: комсомолның биш ордены, ил белән кичкән биш эпохасы турында гомумиләштереп, заманча стильдә ясалачак плакатларның сурәте инде минем уемда әзер, ачык шәйләнә. Эш сәгате иртәнге тугызда башлана, көндезге уникедән икегә чаклы төшке ашка вакыт бирелә, аннары сәгать алтыга чаклы сузыла. Штабтагы бөтен бүлекләр дә шушы кагыйдәгә буйсына икән. Кабинетта икәү генә калган чакларда старшина Лагунь мине сөйләндерергә ярата. Юк кына сүздән дә елмаеп, рәхәтләнеп көлгән булып, шундый бирелеп, гаҗәпкә калган булып тыңлый - беркатлы сабый диярсең. Шундый да бирелеп тыңлаучы булганда, мин очынып китәм, сүзләр берберсен тартып китереп агыла башлый. Кай төннәрне мин казармада, одеял белән бөркәнеп кенә, Америка тавышын тыңлыйм. Күршем сержант Шульгинның "спидола" дигән бик шәп, кыйммәтле радиоалгычы бар. Үзе тыңлап туйган чакларда, ул аны миңа биреп тора. Беркөнне, старшина Лагунь белән гәпләшеп утырганда, шул радиодан ишеткән бер вакыйганы әйтеп ташладым бит. Безнең илдә бер матбугат органында да басылып чыкмаганын мин белгәнмени! Старшина Лагунь самими елмаеп утырган җиреннән кинәт калкынып куйды: - Син моны каян ишеттең? Мин каушап калдым. Ул дәвердә әле телевизордан яңалыклар карау яисә газеталардан көтелмәгән хәбәрләр уку дигән төшенчә бөтенләй юк иде. Димәк, мин алгарак киткәнмен. Совет кешесе яңалыкны искергәч кенә белергә тиеш. Каушавымны сиздермәскә тырышам. Мондый чакта бик гади һәм мәгънәсез уйдырма кулайрак. - Кичә Офицерлар йортына кинога килгән идек. Шунда гражданскийдан киенгән ике ир затының шул хакта сөйләшкәнен ишеттем, - дидем. Старшина Лагунь ач яңагын сыпырып куйды, нидер әйтергә җыенган иде, кабинетка, гадәттәгечә, каударланып, капитан Пинчук кайтып керде. Капитанның кәефе шәп икәнен чамалап, старшина Лагунь Азнакайда Никита Хрущёвны ничек каршы алганыбызны миннән тагын бер тапкыр сөйләтте. Бая гына сөйләгәнне сүзгә-сүз кабатларга яратмаганлыктан, мин, әлбәттә, хәтер капчыгын киңрәк ачып, яңа төсмерләр кушып сөйләргә тырыштым. Старшина Лагунь беренче тапкыр ишеткәндәй рәхәт чигеп, көлү өянәген тыймыйча тыңлады. Капитан Пинчук исә, киләчәктә олырак урынга, партия эшенә сикерәсен онытмыйча, көлүнең чамасын тартып кына утырды. Кешене тыңлауга караганда үзе сөйләргә яратучан капитанга бу юлы кайбер сүз кыйпылчыклары эләгеп калган бит әле. - Транспарант өстеннән сыер көтүе үтеп чыкканы, чынлап та, булган хәлме, арттырмыйсызмы? - дип соравы моңа дәлил иде. - Булмаганны булган дип сөйли белү сәләте юк шул миндә, - дигәч, старшина Лагунь: - Ай-һай, - дип башын чайкап куйды. - Күргәнне сәнгатьле сөйли белү һәркемгә бирелмәгән шул, - диде капитан. Фикерен аламаландырып, чүбекләп, анык кына әйтеп бирә белмичә, азаплый торган старшина Лагуньга киная булды бугай бу. Әмма ул моны сизмәмешкә салышты. - Син Хрущёвка бәяне дөрес бирдең, ә менә Брежнев хакында ни уйлыйсың? Уемны күңелдә талкып, искәртеп тормыйча, капылт кына әйтеп бирә торган беркатлы булсам да, бу юлы туры бәргән сорау мине чиркандырган кебек булды. Кечкенә бер белорус авылыннан чыгып, көтүче чыбыркысын портупеяга алыштырган бу старшина минем баш очында пәрәвез ятьмәсе үрә түгелме соң? Әмма сорау бирелгән, аңа җавапсыз калу да егетлек түгел. - Самолёт трабыннан төшүе әллә каян күренеп тора. Калын кашлы, чибәр, мәһабәт. Ил башлыгы шундый булырга тиеш! Үзенең үтә дә ябык курач гәүдәсен исенә төшергәндәй, старшина Лагунь кызарып куйды. Гаҗәп бит, бер уйласаң: җәмгыятьтә кешене кимсетү, кыюлыгын бетереп, күндәм мәхлукка әйләндерү өчен, нинди генә чикләүләр, шартлы кануннар уйлап табылмаган. Моңа әкрен генә күнегә барасың, уеңа, телеңә богау салуны табигый хәл кебек аклый башлыйсың. Югыйсә бит әйтергә кыҗрап та әйтелми калган фикерең күңелеңне күгәртә бара, маңгаеңа йончу сыр булып сызыла. Тоталитар ил-дәүләттә яшәүчеләр ни өчен кырыс-сытык чырайлы, мыжык холыклы була? Чөнки уеңда кабынган фикерне дөньяга чыгара алмыйсың; бары да эчкә җыелып бара, тибенеп, тырнап һәрдаим сине бимазалап тора, тәнеңне каралта, җаныңны сызлата, менә шул тулгаклап кайнаган эчке халәттән чырай киеренке ямьшәя, күз карашы тыныч нурын җуеп усаллана. Армиядә төрле штабларда политбүлектә эшләүчеләр аерым бер катлау булып яши. Болар "җылы" урында. Чырайга да яшь күренәләр. Киемнәре дә пөхтә. Болар җайлашып яшәүнең асылына тиз төшенеп алалар. "Коммунизм", "ленинизм" кебек олы сүзләрне, марксистлардан күчереп алган цитаталарны бернинди хиссез генә кулланып, телне күңелгә тоташтырмыйча гына сөйләү осталыгына ирешкәннәр. Боларга хәрби дәрәҗә бирелү дә үз вакытында тәгәрәп килә. Әйтик, тавыш тизлегендә очучы самолётны иярләүче, җирдән аерылу, җиргә кайту кебек хәвефле мизгелләрне күпме кичергән экипаж командиры әле кырык биш-илле яшьләрендә дә өлкән лейтенант кына булырга мөмкин. Ә аның яшьтәше, политработник булып штабта утыручы курсташы җилкәсенә бу вакытта инде кимендә подполковник погоны менеп кунаклый. Сугышны кичкән офицерлардан ишеткәнем бар: маршал Жуков политработникларны бер дә яратмаган, диләр. Маршалның яратмавы, эзсез каламыни, әлбәттә, шактый язмышларны ботарлап ыргыткандыр. Айдан артык бер кабинетта эшләү дәверендә дивизиянең комсомол вожакларына - капитан Пинчук һәм старшина Лагуньга - мин ияләшеп өлгердем. Әйбәт кешеләр сез, дип күзләренә карап әйтә алмасам да, аларга булган якынлык хисен эчтән яшерә алмый идем. Кайчакларда мин буйсынырга тиешле гап-гади солдат икәнемне онытып җибәрәм, артык үз итеп, шаяртып та алгалыйм. Менә бер күренеш: көнгә чыксаң, кабинет эче кайнап тора: керәләр, чыгалар, бертуктаусыз ачылып-ябылып торуга ишек күгәне чыдасын гына. Телефоннар кызышып бетә. Каядыр телефонограммалар китә тора. Ашыгу, кабалану, болгавырлык. Искә төшерәм: Азнакайда комсомол комитетына кергәч тә шундый хәлгә юлыга идем бит. Күрәсең, бөтен илдә шулайдыр, тынгысыз яшьлек ритмы үз-үзен котыртучы җитезлеккә корылган. Әйләнмәле тәгәрмәч эчендәге тиен күз алдына килә: коточкыч тизлек белән йөгерә тиен, ә үзе бер урында тора. - Менә хәзер комсомол оешмаларын тораташ катырып куй - илдә берни үзгәрмәячәк, беркем сизмәячәк, - дип көләм дә, старшина Лагунь: "Кемне алдык без эшкә", - дип, капитанга ым кагып елмая. Капитан Пинчук, Берлинга берничә көнлек командировкада булып кайтканнан соң, фотоларын күрсәтте. Рейхстаг бинасын тетеп, җимереп бетергәннәрдер дип уйлый идем, исән калган икән бит, яраларын ямап, кабаттан күтәргән эшчән алман халкы бу мәһабәт бинаны. - Җиңү байрагын беркеткән гөмбәз шушымы? - дип сорыйм капитаннан. Капитанның бармагы төп гөмбәз турыннан икеләнебрәк кырыйга шуыша: - Шушы булырга тиеш... Старшина Лагунь байрак элүче геройлар Егоров белән Кантария хакында сүз кузгата. Шул уңайдан мин вакыт-вакыт хәтеремне тырнап алгалаган сорауны бирмичә кала алмыйм. Мәктәптә укыганда (кайсы класста чакта икәнен тәгаен генә әйтә дә алмыйм), Җиңү байрагын элүчеләр өчәү булган дип аңыма кереп калган иде. Легендага кергән өч кешенең берсе ни сәбәпле тын гына төшеп калды. Ни өчен? Кем иде ул? Минем бу соравым һавада эленеп калды. Капитан телефон номерын җыярга тотынды, старшина Лагунь, ык-мык килеп, сүз җебен ялгый алмады. Әллә соң мин ялгыш шулай өчәү дип хәтердә калдырганмынмы? Бу сорауны кузгату мәгънәсезлекме? Ни өчен? Ни сәбәптән? Кайчан? Җавап табу минем өчен мөһимме? Бәлки, бу - ялган легендалар тудыруга корылган җәмгыятьтә карусыз алданасы килмәү үҗәтлеге, гөнаһсыз үсмер чак хәтерен барлап карау, гадел дөреслеккә төшенәсе килүдәндер... Дистә еллардан соң гына мин, ниһаять, бу сорауга җавап таба алдым. Нишлисең бит, холык-фигылемә тумыштан шундый туфрак салынгандыр инде: кирәк чакта эчке горурлыгымны тыеп кала алмыйм, хаксыз икәнемне сизгәндә дә, үз сүземне бирми черәшәм, җайсыз сораулар куеп, җавап бирергә тиешлене уңайсыз хәлгә дә калдыргалыйм. "Кәҗә рәхмәт әйтә: сакалын селкетә" дигән кебек, "әйе" дип, күндәм баш кагып торучыларны кызыгып кызганам. Андыйлар дөнья йонын уңайга сыпырып рәхәт яши. Моңа мин һәрдаим төшенә барам. Бүген мин дивизия штабы белән хушлашам. Плакатлар, төрле кирәк-яраклар әзерләнеп бетте. Хәзер инде Офицерлар йортындагы кабинетка күчәргә дә була. Ачкыч үз кулымда. Старшина Лагунь әйберләрне күтәрешеп озата барды. Без, биш кеше, комсомол билетлары алыштыру буенча берничә ай буена бергә эшләячәкбез икән. Икенче көнне, калдык-постык әйберләрне алырга дип, Пинчук кабинетына кергән идем, минем өстәл артында таза гәүдәле, мул чырайлы бер сержант утыра. - Таныш булыгыз, - диде старшина Лагунь, - безнең яңа инструктор Лебеденко. Без кул бирештек. Лагунь, мине озата чыккач, болай диде: - Без рядовой состав арасыннан инструктор итеп алырга синең кандидатурага тукталган идек. Әйбәт егет син, эчми-тартмыйсың. Тик... капитан белән икәү сине ике айга якын сынадык та... политик яктан өлгереп җитмәгән әле дигән нәтиҗәгә килдек. Турысын әйткәнгә үпкәләмә инде син. Минем көләсе килде. Нигә үпкәлим, ди. Минем сүз запасы дөресне сөйләргә дә җитенкерәми бит әле. Ә инде "бар"ны - "юк", "юк"ны - "бар" дип сафсата сату өчен әллә күпме җансыз сүз байлыгы кирәк. Җитмәсә, артистлык, кыюлык, ояла белмәү кебек мөһим сыйфатлар да мине читтән генә урап узган. - Мондый эшкә татарны кую ярамас дигәнсездер әле, - дип, старшина Лагуньны юри котырткан булам. Ул кызып китә: - Син нәрсә?! Муса Җәлил - политрук! Муса Җәлил - татар, Муса Җәлил илдә күрелмәгән батырлык кылган түгелмени! Шаярттым гына дип, старшина Лагуньны тынычландырам. - Рәхмәт, миңа андый камыт кидермәгән өчен, - дим. - Старшина званиесе һәм ай саен егерме биш тәңкә акча эчеңне тишмәс иде дә бит... - Егерме биш сум диюегез - заманчиво. - Хәзер рядовой солдатка айга күпме түләнә? - Ике сум җитмеш ике тиен. Энә белән җеп алырга җитә, комсомол взносы түләгәннән соң... КАБИНЕТ Офицерлар йорты бик зур бинаны биләп тора. Саллы ишекләрен ачып килеп керүгә, син казарма шартларында яшәүче гади солдат икәнеңне онытасың. Монда бөтенләй бүтән тормыш кайный. Әле уңнан, әле сулдан, әле астан, әле өстән музыка тавышлары, яңгырап, бер-берсе белән кисешеп, серле тибрәнеш хасил итә. Яныңнан бөтерелмә итәкле биюче кызлар чыркылдашып уза, затлы киенгән ханымнар хушбуй исе сирпелдереп, горур гына үтеп китә. Монда өч йөз илле кешелек кино-концерт залы, китапханә, спорт залы, төрле түгәрәкләр өчен кабинетлар, тәмле шоколад, кофе исләре таратып, буфет эшләп тора. Коридорда безгә тәгаенләнгән кабинет ишеге янына кара төстәге фортепьяно куелган. Кап-кара күзле, кара чәчле, грузинкага охшаган юантык гәүдәле ханым шул уен коралында 6-7 яшьлек кызчыкны клавишларга басарга өйрәтә. Вакыт-вакыт кулына сугып куя. Эре күз яшьләре чыккан балага иелеп, елама дип ысылдый. Бер-берсенә охшаган сыман мондый "грузинкалар" Офицерлар йортында шактый күренә. Баксаң, алар грузинка түгел, яһүд милләтеннән икән. Март башында кабинетыбыз җиһазланып бетте: тәрәзәгә пәрдә куелды, стеналар бизәлде, өстәлләр тезелде. Дивизия штабында, политбүлектә эшләүче ханым Антонина Ивановна өч-дүрт айга безнең җитәкчебез булачак. Аңа утыз биш яшьләр булыр. Кырыслык битлеге кимәгән, һәрчак елмаеп, ягымлы сөйләшә. Без дигәнем дүрт егет: украин акценты белән йомшак итеп, сузыбрак сөйләшүче Полтава егете - Валентин, Харьковтан - Владислав, урманда ракеталар сагында торган җиреннән монда, шәһәргә чакыртып алынуына сөенеп бетә алмаган, кыска буйлы Вологда егете - ефрейтор Михаил һәм мин. Эшкә керешер алдыннан, безне дивизия штабына, политбүлек начальнигы полковник Курганский кабинетына җыйдылар. Комсомол билетлары алмаштыру бик мөһим, илкүләм кампания икән. Бу почётлы эшкә меңләгән солдат арасыннан сайланганнан сайланганнары гына алына, шуңа күрә үз-үзеңне тотышыңда, сөйләшү алып барганда, кием-рәвешеңдә һәркемгә үрнәк булырга тиешсең. Шушы дәвер эчендә без фәкать парад мундирында гына йөрергә тиеш булабыз. Дүртебез дә, меңнәрчә билет тутырып, бер дә хата җибәрмәсәк, ВЛКСМ Үзәк комитетының Мактау грамотасы һәм алтын сәгать белән бүләкләнүебез ихтимал. Бозу очрагы булса, билет Мәскәүгә, Үзәк Комитетка җибәрелә, һәм ул билет номеры гамәлдән чыгарыла. Полковник Курганский басым ясап, өстән торып сөйләми, ә киңәшләшкән кебек, йомшак итеп, үз тиңе күреп мөрәҗәгать итә иде сыман. Кыяфәте татарга охшаган; ирен читенә сизелер-сизелмәс елмаю поскан, елдам нурлы карашы үзенә тартып тора. Бу сөйләшүдән соң капитан Пинчук безне Офицерлар йортындагы кабинетка алып китте. Кабат әйләнеп кайта-кайта, бик бөртекләп, алда торган эшнең җитдилеген шәрехләп бирде. Капитан безгә уңышлар теләп чыгып киткәч, Антонина Ивановна кулларын уып, ишекле-түрле йөреп алды: - И-их, егетләр! Карап торам да... Менә дигән егетләр бит сез! Мин сезгә ышанам, менә дигән итеп башкарып чыгарбыз, Алла бирса, - дип, ул безне буфетка, чәй белән сыйларга дип алып китте. "На Бога надейся, но сам не плошай" дигән рус мужигы. Әзерлек барышында мин күп тапкырлар һәр яктан уйлап карадым. Өр-яңа билетның шыкырдап торган битенә, корыч каләм очын кара тушька манып, таныш түгел кешенең исеме-фамилиясе, атасының исеме языла. Хәрефләрең матур итеп тезелеп барырга тиеш. Бу киеренке мизгелдә каушау, дулкынлану хисе тәнгә таралган кан тибешеннән каләм очына төшә. Шундый киеренкелектә уннарча, йөзләрчә билет тутырганда, хата җибәрми буламы?.. Мин моңа һич кенә дә ышана алмыйм. Шуңа күрә, барысын уйлап, алдан хәстәрен күрдем. Беркем юк чагында, ашыкмыйча, иркенләп, үземнең осталыгымны сынап карадым. Әмма бу хакта берәү дә алдан белергә тиеш түгел иде... Беренче эш көнен Антонина Ивановна коридорда ишеккә терәлеп диярлек торган фортепьяноны: "Безгә тынычлык кирәк", - дип, икенче төшкә күчертүдән башлады. Ул безнең әнкә кебек, аның күзенә генә карап торабыз. Аның сейфында - мөһер, яңа билетлар, документлар. Валентин, Владислав һәм мин каллиграфиянең камил югарылыгына ирешкән осталык белән билетлар тутырырга тиеш булабыз. Ефрейтор Михаилга исә фотоларны төгәл үлчәмдә кисеп, билетка ябыштыру кебек четерекле эш йөкләнде. Беренче көнне без бик сакланып, нык тырышып, шактый дулкынланып бишәр билетны хәл иттек. Эш тәртибе болайрак иде: парад киеменнән солдат кереп каршыңа утыра. Син, аның учёт карточкасындагы һәр пунктны укып, үзеннән сорый барып, дөреслеген раслатасың. Аннары иске билетындагы исем-фамилиясенең дөрес язылганмы-юкмы икәнлеген тикшерәсең. Шуннан соң гына хәлиткеч эш - "акка күчерү" башкарыла. - Иртәгә шушы ук полктан тагын унбиш солдат киләчәк. Аннары кичен яңа билетларны тантаналы рәвештә генерал үзе тапшырачак, - ди Антонина Ивановна. Ләкин, икенче көнне яңа күлмәк киеп, кичке тантанага әзерләнеп килгән Антонина Ивановнаны бер мизгелдә аяктан ега яздык. Бар да әйбәт бара иде югыйсә, ару гына эшләп утырган җирдән Валентин кычкырып җибәрде: - Убейте меня, ребята! Убейте! Все пропало... Валентинның бөтенебезне сискәндергән бу гасабилы кычкыруы төбендә ни ятканын чамаласак та, бер исемне язганда, ике хәрефтә үк хата җибәрер дип көтмәгән идек. Антонина Ивановна агарып чыкты, тиз генә сумкасыннан валидол төймәсе алып капты, башын артка ташлап, күзләрен йомып хәтсез утырды. Бераздан карлыккан тавыш белән: - Нишлибез инде хәзер, генерал үзе тапшырырга тиеш иде бит?.. - дип, урыныннан торды. Һаман үз-үзен битәрләп утырган Валентинга карап: - Акланмагыз, хата җибәрү берәүдән дә ерак йөрми, - диде. Мин, билетны алып, кайсы хәрефне, кырып, ничегрәк төзәтергә икәнен чамаладым да: - Рөхсәт итсәгез, Антонина Ивановна, төзәтеп карыйм, - дидем. - Юк, юк! - дип, ул ишетергә дә теләмәде. Билет аннулируется. Сообщим в ЦК, - дип, коридорга чыгып китте. Без, егетләр, бер сүзгә килеп, Антонина Ивановнаны күндереп карарга булдык. Бераздан ул керде дә, безнең сүз берләшкәнне сизгәндәй: - Барыбер беткән билет инде, маташып карагыз, - дип, өметсез кул селкеде. Мин алдан әзерләгән әйберләремне өстәлгә чыгарып салдым. - Шылт иткән тавыш та, бер хәрәкәт тә булмасын, - дип, барысын да буфетка чәй эчәргә баруларын үтендем. Менә хәзер сыналу мизгеле килде сиңа, егетем. Йә бар син, йә юк. Бу дөньяның син генә чиртеп көй чыгара алырдай нечкә кылы булырга тиеш бит инде...Тәвәккәллә! Кул астымда - егерме дүрт төстәге карандаш бәйләме. Чын корычтан эшләнгән, бер дә тотылмаган кыйммәтле лезвие салынган кап. Үткен пәке һәм мамык түтәрәме. Менә шушы әйберләр белән четерекле операциягә тотынырга була. Ничә тапкырлар үземне сынап, эшләп карасам да, барыбер каушата. Бу мизгелдә мин үземне бик нечкә операциягә алынган нейрохирург итеп тоям. Хикмәт шунда: күп документлар кебек үк, комсомол билеты да яхшы, тыгыз кәгазьдән бизәк-орнамент сеңдереп эшләнгән. Гади күзгә аның бизәкләре күренми, ә кызгылт-көрән төсе генә шәйләнә. Иң хәтәр мизгел - лезвиене ике бармак арасында бөгеп китереп, хата киткән хәреф турыннан кәгазьнең бик юка өрфия катлавын кыеп алу (тушь кәгазьнең "майлы" катламында гына, эчкә сеңмәгән була). Болай иткәндә, кәгазь чүбекләнми, шулай да тырнак йөзе белән "яралы урын"ны ышкып, шомартып аласың. Кәгазьнең кыеп алынган җире агарып кала (бу очракта сары, кызыл, көрән, куе сары төстәге карандаш сөрмәләрен үткен пәке белән кырып, порошокка әйләндереп, күпме микъдарда, ничек кушарга икәнен мин алдан ук тәҗрибә ясап, чамалап әзерләп куйган идем). Менә хәзер иң мөһиме, - дару-порошокны мамык белән сак кына ышкып, "яралы" турны кирәкле төскә кертү... Соңгы аккорд - хаталы хәреф урынына төзәтелгән хәрефне язып куясың. Тагын бер сере бар: хаталы хәрефне тулаем кыеп алмыйсың, төзәтәсе хәреф элементларын чамалап, кайбер өлешләрен генә юк итәсең - яра мөмкин кадәр әз урынны алырга тиеш... Шулай итеп, операция тәмам. Киеренке халәттә бөтен мускуллар тартылган, әллә инде сулыш та алмаганмын, йөрәк тә гүя тынып калган булган. "Шәп чыкты бу!" - дип, үз-үземне хуплаудан соң бөтен әгъзалар, бушанып, хәрәкәт сорый башлады. Күңел мәтәлчек ата. Рәхмәтле булып, йөгерек бармакларны язып, чәбәләндереп, массаж ясыйм, йодрыкны учка, учны йодрыкка бәреп куям. Тегеләр чәй эчеп килделәр, өстәлдә төзәтелгән документ ятканын күрсәләр дә, кулга алып карарга куркыбрак торалар. Ниһаять, Антонина Ивановна, үз күзләренә ышанмыйча, әле болай, әле тегеләй әйләндереп карады да: - Шушы билет идеме соң ул, ныклап сез дә карагыз әле, - дип, егетләргә бирде. - Төзәтү, чынлап та, ювелирларча башкарылган иде. Шулай да, билетларны генерал тапшырасы тантаналы кичәгә барыр алдыннан, Антонина Ивановнаның эчтән борчылуы сизелә иде әле. Икенче көнне ул "бар да әйбәт үтте" дип, балкып килеп керде. Минем иңемнән кочып, бит очымнан үбеп алды, барыбызны да ягымлы карашы белән сыйпап: - Сезнең белән разведкага барып була, - диде. Бераз вакыттан соң без һәммәбез көнгә унар билет тутыра башладык. - Ашыкмагыз, фәлән айда бетерергә дигән срок куелмаган бит! - дип, Антонина Ивановна чыбыркылап торса да, һәммәбез көнгә унар билетны кулдан үткәрәбез. Бозылган билетны юк итмичә, төзәтә алу мөмкинлеген белү, безне эшебезгә җиңел карарга түгел, киресенчә, киеренкелекне йомшатып, каушамаска этәрде; шуның аркасында хаталар да сирәк китә иде... Ышаныч ныгып, кул языла торгач, көнгә һәммәбез утызар билетны әйләндереп каплый башладык. Эштән соң калып, мин тушь белән рәсемнәр ясаштырам. Минскида "Во славу Родины" дигән зур форматлы, сигез битле округ газетасы чыга. Анда кулдан ясалган рәсемнәр дә бастыралар. Мин дә, кызыгып, редакциягә рәсемнәремне юллаган идем, "Тематик яктан килеп бетмәгән, бастырып чыгара алмыйбыз" дип хат килде. Мондый каршылык минем канатны салындырмый, киресенчә, үҗәтләндереп котырта гына. Барыбер ул газетада басылачакмын дип, кыдрачланып, яңадан-яңа рәсемнәр ясыйм. Дивизиянең политбүлек начальнигы полковник Курганский кичен безнең казармага яңа комсомол билетлары тапшырырга килгәч, блокнотымны алып, сызгалап утырган идем. Сурәт ярыйсы гына килеп чыкты, полковникны күреп белгәннәр шунда ук танып алдылар. Җибәрдем мин бу рәсемне Минскига. Озак көттермәделәр, "Вручение комсомольских билетов" дигән исем астында басылып та чыкты. Тик Курганский нинди хәрби дәрәҗәдә, погонындагы өч йолдызны бик үк аерып булмаслык итеп төзәткәннәр. Полковник булса, хәрби сер ачыла микәнни?.. Ун көннәр үткәндер, мине полковник Курганский кабинетына чакырттылар. Штабка килеп, кабинетына үттем: - Товарищ гвардии полковник, по Вашему... Полковник мондый рәсмилеккә кул гына селтәде дә миңа каршы килеп күреште. Шул ук сизелерсизелмәс кенә елмаю, җылы караш. - Газетада минем рәсемне чыгаргансыз икән. Командировкада идем, күрми калдым, табып китерә алмассызмы? - диде полковник. - Була ул, - дип, мин Офицерлар йортындагы кабинетыбызга йөгерә-атлый барып килдем. Курганский газетадагы рәсемне җентекләп карады да, елмаеп: - Ошатып ясагансыз. Шундый талант булу - бәхет инде ул, - диде. Минем кайдан, кайчан армиягә алынуымны сорашканнан соң, кинәт кенә: - Туган ягыгызга отпускка кайтасыгыз килмиме? - диде. Көтелмәгән бу тәкъдимнән мин өнсез калдым. Әмма шатлыкны өркетмәс өчен тыштан сабыр гына калырга икәнен дә чамалый идем. - Иптәш полковник, - дидем мин, дулкынланудан тоныкланыбрак калган тавышыма көч биреп, - мин бит әти-әниемнең бердәнбер малае... Алар инде олыгаеп киләләр. Бездә июнь урталарында печән "чире" кузгала. Менә шул печән әзерләү чорына җибәрә алмассызмы икән? Әти-әнигә көтелмәгән ярдәм булыр иде... Полковник Курганский, "аңлыйм хәлеңне" дигән кебек, иңемә кулын салды, ишеккә кадәр озата килде. - Килештек. Июнь башында минем хәтергә төшерерсез, - дип саубуллашып калды. - Шул көнне үк мин Омскига - балачак дустым Фавариска хат язып салдым. Ул анда Трудармиядә прораб булып хезмәт итә. Иллә дә шәп булыр иде, икебез бервакытта ялга кайтсак. Армия шартларында кем, кайчан күргән андый бәхетне. Еллар аша шаккатып уйлыйм: берең - Бобруйскида, Европаның борын төбендә, икенчең - тайгалар артында адашкан Омскида. Арада - меңнәрчә чакрым киңлекләр, меридианнар. Каты канунлы армия кысаларында ирекле уй-хыялны гамәлгә ашырырга бернинди мөмкинлек булмаган килеш... Нинди ышаныч, нинди өмет - һич икеләнүсез, "бергә кайтабыз" дип сүз куешу өчен нинди башсызлык, тәвәккәллек кирәк булган. Җай гына барган эшебез 3 апрель көнне (1967 ел) тукталып калды. Полк, дивизия штабы биналарының алгы ягында кара тасмалы байраклар иелеп тора. Бүген Мәскәүдә, Кызыл мәйданда, илнең оборона министры, маршал Родион Яковлевич Малиновскийның җәсәден, туп (пушка) лафетына куеп, соңгы юлга озаталар. Бу олы кайгының кара шәүләсе илнең бөтен хәрби берләшмәләренә дә сирпелгәндер. Безнең гарнизонда да үзгә бер хәрәкәт. Полклар саф-саф булып аэродромга таба бөркелеп килә дә очу полосасына тезелә бара. Олы елга кебек агып барган батальон сафында атлаганым бар иде. Ә монда - тулы бер дивизия, тетрәп торган диңгез, меңнәрчә йөрәк тибешенә кушылып, эреп югаласың. Трибунада - генерал Дудаков, югары чиндагы офицерлар. Матәм митингы башлана. Малиновский - ике тапкыр Советлар Союзы Герое, Югославиянең Халык каһарманы, алтмыш тугыз яшьлек маршал... шундый дәрәҗәләргә менеп җиткән шәхес үлмәскә тиеш югыйсә... әмма тәкъдир бар шул, яшәү һәм үлем бизмәнен ул тигезләп тора. Митинг соңында махсус әзерләнгән полклар, автоматларын өскә каратып, салют бирделәр. Шул мәлдә, әллә каян гына ябырылып, күк гөмбәзен умырып төшергән авазлар салып, каргалар өере күтәрелде. Аэродром тирәсендәге агач ябалдашлары сискәнеп куйды бугай. Шомлы, сагышлы тантана тәмам. Язга үрелгән ботакларда тулышкан бөреләр шартлап ярылыр шикелле... Илнең Обороны министры итеп маршал Гречко билгеләнгәч, армиягә кертелгән яңа тәртипләрнең мин искәргәне шул иде: штаб офицерлары китель өстеннән портупея буып йөрергә тиеш булдылар. Портупея будыңмы - син инде күн итекләр кияргә тиешсең - кием формасы шуны таләп итә. Маршал Гречко үзе шундый форманы ярата икән... Җәйге челләдә ничек мондый кием белән йөрербез, дип пошаманга калган офицерларны илгә кертелгән һәр яңалыкның озак яши алмау гадәте коткарды. Комсомол билетлары алыштыру дәверендә миңа үзебезнең часть кыйпылчыклары урнашкан Пастовичи, Осиповичи кебек шәһәрләрдә булырга туры килде. Бобруйск шәһәреннән еракта, урман эчендә плацкарт вагонда яшәгән кислород ясаучы взвод белән дә таныштык. Солдат-повар пешергән андагы борчак ашының тәме әле дә хәтерне кытыклап тора (өч йөз кешегә пешергән белән утыз кешегә дип пешергән аерыла шул). Менә без, Барановичига очарга дип, аэродромга килдек. Антонина Ивановна җитәкчелегендә бөтен группабыз белән атна буена шул шәһәрдә яшәячәкбез. Минем кулда портфель, капкачы арасына түгәрәк итеп төрелгән плакатлар кыстырылган, калган егетләрнең дә кулы буш түгел. Бөтен кирәк-яракны төяп барабыз. Арты чүгеп, нәни генә сыңар тәгәрмәчтә утырган Ли-2 самолёты Ту кебек мәһабәт лайнерлар янәшәсендә оялган кебек посып тора. Шуның тимер баскычыннан күтәрелеп, эчкә үтәбез. Түрдәрәк пәрдә тартылган. Бераздан, самолётны тирбәтеп, берничә офицер килеп керде. Арада - генерал Дудаков үзе! Иң арттан безнең капитан Пинчук күренде. Генерал, алга узып, пәрдәне шудырды да, "минем яшерен серем юк сездән" дигәндәй, ачык килеш калдырды. Кителен салып, кабинага узганда, мин уйлап куйдым: генерал бит, гадәттә, чын хәрби самолётта - Ту-16 да оча, ә бу самолётта ул "юл уңаеннан" гына, кайсы якка утырыр икән? "Мин - генерал" дип дәгъвалау юктыр, димәк, очышның үз кагыйдәсе бар. Генерал Дудаков уң як штурвал артына утырды. Ә капитан Исаков исә сул креслоны, экипаж командиры урындыгын биләде. Самолётыбыз, тыгыз болыт юрганын ертып, өскә, кояш нурлары кинәнеп таралган зәңгәр чиксезлеккә чыкты. Күз карашын иркәләп, мәңгелекнең үзе агып бара шикелле. Хозурлыктан акыл саташа: кая очам мин? Кайсы заман кешесе мин? Һәм ул "мин" болыт упкыннары арасына төшеп югалыр кебек. Генерал белән самолётка кереп утырган офицерлар арасында дивизиянең баш штурманы - подполковник Мостафин да бар, мин аны читтән генә күреп белә идем. Пинчук яныбызга хәл белергә дип килгәч, "Монда сезнең земляк бар дип, Мостафинга әйтә алмассызмы?" - дидем. Миңа подполковник янына бару уңайсыз, ә ул минем янга килә ала. Килми икән, димәк, якыннан танышу язмаган... Иллюминатордан карап бара торгач, бөтенләй онытылып сихерләнгәнмен. Сискәнеп киттем. Подполковник Мостафин янәшәмә килеп утырган икән, иңемнән кочып алды: - Татар егетеме? Исемегез ничек? Кайсы төбәктән, Казаннанмы? Шулай сөйләшеп киттек. Татарча белмәве хакында әйтеп, ул бераз моңсуланып алды. Ятим калган малай Киевта, балалар йортында тәрбияләнгән икән. - "Рәхмәт" дигән сүз генә хәтердә калган, - диде ул. - Менә минем урынбасарым бар - майор Шаһиморатов, Уфа татары, телне әйбәт белә... Подполковник Мостафин белән шактый сөйләшеп утырдык. Ягымлы кеше. Язмыш шулай китереп куйгандыр инде, детдомнан хәрби мәктәпкә китү аның өчен ятимлектән котылу, тотрыклы юл сайлау булып тоелгандыр. - Отставкага чыккач, берәр татар авылына барып төпләнергә дә тормышны яңабаштан корырга хыялланам, - диде ул. Самолётыбыз калын болыт түшәге эченә кереп, шактый талкынып алганнан соң, төтенсу томан аша җир өсте шәйләнә башлады. Самолётның гәүдәсе "дерт"ләп куйды, шассилар оясыннан чыкканда шулай була. Димәк, төшәргә озак калмады. Подполковник Мостафин, минем җилкәдән кагып саубуллашканда: "Проблемаң булса, мине тап, кергәлә", - дип, түргә, үз урынына китте. Самолёт Барановичиның хәрби аэродромына төшеп утырды. Генерал Дудаков, лётчик кабинасыннан чыгып, кителен кия башлады. Башка офицерлар да, төзәтенгәләп, генерал кырыена елыштылар. Мин, портфелемне алып, тизрәк чыгу ягына, ишеккә ашыктым. Ачык ишектән күн итек башы күренүгә, кинәт оркестр уйнап җибәрде. Каушап калдым. Артка чигенергәме, алга атларгамы белмичә икеләнеп алдым да, баскычның ике-өч аратасын бер итеп атлап, җиргә сикердем. Оркестрантлар тезелеп басканнар, каршыда полковник (Барановичидагы дивизион командиры булырга тиеш) һәм аның яраннары үрә басканнар. Болар генералны олылап каршыларга әзерләнгәннәр, әлбәттә. Эре балык чыгасын көткәндә кармак тирәсендә буталган маймыч кебек, мин шым гына читкәрәк тайпылып өлгердем. Генерал Дудаковның мондый нәрсәләргә исе дә китми шикелле. Сугыш гарасатын кичкән, күпне күргәннәргә хас сыйфат. Штаб янында кара-каршы килгәндә дә, син честь бирергә өлгергәнче, ул инде рядовой солдат дип тормый, синнән җәһәтрәк кулын "под козырёк" куеп үтеп тә китә. Генерал Дудаков сугышта "Митчелл" (Америкада эшләнгән) дигән самолётта очкан. 1941 елда ук Кёнигсбергны бомбага тоту операциясендә катнашып, легендага кергән. Герой исеме алган. Барановичида ракета йөртүче иң заманча Ту-22 самолётлары тора. Еракка очучы бу самолётлар үзләре дә ракета кебек очлы борынлы итеп ясалган. Якыннан караганда, очлымы өстеннән карандаш сыман нәрсә алгарак чыгып тора, бусы һава киңлегендә очып барган килеш кенә махсус самолёттан ягулык суыртып алу өчен эшләнгән. Монда казармалар шәһәр йортларыннан калын биек коймалар белән аерып алынмаган. "Ачык дивизион". Аэродром гына сак астында... Антонина Ивановна җитәкчелегендә без, дүрт егет, кунак сыйфатында (әмма киеренке эш белән) Барановичи шәһәрендә, яңа билетлар тутырып, һәр солдатка өләшеп чыкканчы, бер атнага якын тордык. Комсомол документларын алыштыру кампаниясе хезмәт дәверендә минем өчен истәлекле вакыйга булып калды. Күпме шәһәрләр күрдем. Күпме кешеләр белән аралаштым. Берничә ай эчендә үзем генә дә меңнән артык билет тутырганмындыр. Минем каршымда, сорауларыма җавап биреп, нинди генә милләт егете утырмады... Бу очракта мин инде рус, татар, украин, үзбәк, азәри кебек еш ишетелгәннәре хакында әйтмим дә, ә менә кайчан да булса күрермен дип башыма да китермәгәннәрен искә төшерергә була. Мин бер нәрсәгә шаккаттым: биниһая зур илдә, йөзләрчә милләт арасында без төрки кавемгә кергән халыклар гаҗәеп күп икән. Моны укып белү - бер хәл, ә күреп белү икенче икән шул... Менә минем каршымда табасаран егете утыра, бераздан аны кумык егете алыштыра. Рәсми сорашулардан соң мин болай гына сөйләштереп алам. "Күз", "колак", "борын", "баш" сезнеңчә ничек була, дип сорыйм. "Әни", "әти", "күк", "җир", "кан", "сөт"... - китә шундый сүзләр, барысы да уртак, охшаш... Күз алдымда милләтләр алышына тора: казах, үзбәк, каракалпак, якут, хакас, төрекмән, нугай, азәри... хәтта Молдавиядә яшәүче гагаузлар да безгә тугандаш икән (гагауз егетенең фамилиясе Турчинов икәне хәтердә калган). Мин, кызыксынып, төп сүзләрнең безнекенә охшашмы-юкмы икәнен белер өчен, осетин, грек, караим, абхаз, алман, яһүд, авар, чечен, ингуш егетләренә дә биреп карыйм, юк, кайбер сүзләр охшаган кебек тоелса да, алар инде бүтән "камыр"дан... Миңа бу - кыяфәт, тел, рух аермалыгы ошый, акылны әсәрендерә торган әллә нинди эчке куәт, табигый үзенчәлек, олы сер ята бу халыкларның төрлелегендә... * * * Белорус җиренә яз шаукымы интегеп килми. Кояш та, бөтен йөзенә ачылып, юмартлыгын яшерә алмыйча кинәнә; күз алдында төсләр үзгәрә бара. Әле генә алмагачлар шау чәчәктә була, аннары бакча, парк, урам скверларында тын гына сирпелеп, ак таҗ явымнары башлана. Син үзең дә, сизмичә, җәйдән сөенче алырга килгән йомшак җилгә уралып, җылы көннәргә кереп барасың. Шимбә көнне кичләрен паркта музыка яңгырый. Койма белән әйләндереп алынган түгәрәк мәйданчыкта танцы башлана. Гарнизонны шәһәрдән аерып торган коймага махсус ишек уелган. Кичке җидедә ике якка ике сакчы баскан шул ишектән шәһәр кызларын танцы мәйданчыгына кертәләр. Төнге унбергә кадәр алар - солдатларның күз уңындагы кунаклары. Гадәттә, кызлар шәһәрнең форштадт дип аталган шушы якындагы районында, үз йортлары белән яшәүчеләр төбәгеннән. Кайбер елгыр-хәйләкәр солдатлар беренче елында ук өйләнеп алалар да, "к тёще, на блины" дип, гарнизон белән кәләш йорты арасында киләп сарып, сый-хөрмәттә яшәп алалар. Хезмәт срогы беткәч, күбесе, мәгъшукасын алырга онытып, туган якларына кайтып китәләр. Танцы мәйданчыгында әнә шундый тол калган, алданган, рәнҗегән кызларны да күрергә мөмкин. Болар инде, төсен җуясы килмичә, әллә каян балкып торырлык итеп, купшы бизәнгәннәр. Әмма, нишлисең бит, гомер озая, итәк тә озыная бара, буыннар алышына. Отыры яшьрәк солдатлар килә барган саен, боларның базары төшеп, яшь кызлар рәтеннән арткарак чигенә торалар. Кайный танцы мәйданчыгы. Гашыйклык, ау дәрте аяусыз. Берәүнең дә үзенә тиңләнгән бәхетен бүлешәсе килми... Ә музыка хисләрне котырта. Йомры тезләр, бөтерелмә итәкләр, иңнәргә аккош муеныдай бөгелеп яткан куллар, чәч җиленнән сирпелеп киткән хуш ис, утлы иреннәр, сыгылмалы билләр... Хәрәкәт, буталыш, өмет, алгысыну... музыка өермәсендә чагылып киткән күзләр, күзләр, күзләр йолдызлыгы... Бүген дә мин янәшә торган өч кызга игътибар иттем. Алар гел бергә киләләр. Үзебезнең ротадан өчәү берләштек тә тартылдык болар янына. Үзем юаш-оялчан булсам да, кызлар арасыннан иң чибәрен сискәндерә алу җене бирелгән миңа. - Люба, - диде иң чибәре. Моңсурак карашында славян салкынлыгы. Мине нәкъ менә шундый, уе-сере эчкә, тирәнгә яшерелгән күзләр әсәртеп тынычсызлый. Любаның дуслары - бертуган Валя белән Рая икенчерәк, күзләрендә мут очкыннар чәчрәп китә. Еш елмаеп, күп сөйләшәләр. Төнге унбердә кызларны капкага кадәр озата барабыз. Иртәгә Березина елгасы буена кызынырга чыгабыз, батып үлүдән курыкмасагыз... сез дә кушыла аласыз дип тәкъдим ясыйлар. Очрашырга сүз куешабыз. Старшина Осипенкодан увольнительный кәгазе алыр өчен, бүген кичке барлауга үз вакытында кайтырга, ипле генә йөрергә кирәк. Березина үз кадерен белеп кенә ага торган матур елга икән. Яшел чирәмле, өянкеле сөзәк ярлары Агыйдел буйларын хәтерләтә. Малай чакта, кәс кисеп, буа ясап, Эстәрле инешен тирәнәйтеп, йөзәргә өйрәнүләр юкка китмәгән. Беләк-мускулларда йөзә беләм дигән ышаныч тибенә. Кайчандыр гаскәрен ташлап, Парижына качып барганда, Наполеон Бонапартны чак батырып үтермәгән тарихи елга бит бу. Мин моның аргы ярына йөзеп чыкмасам, гомергә үкенечкә калачак. Бигрәк тә кызлар карап торганда... Березина... Рәхәт яңгырашлы, ләйсәнле исем. Еллар узгач, мин ул елгага шигырь багышлармын дип уйламаган идем... Березина исемен кырык елдан соң Парижда ишетеп, сүгенер дәрәҗәгә җитеп тузынырмын дип тә уйламаган идем.Телләрендә "р" авазына кырау төшереп сөйләшкән французларга хөрмәтем бөтенләй кимеде. Мәскәүдән чигенгәндә, таланып, гаскәрен җуеп, мәсхәрәләнгән Бонапарт алып кайта Парижга бу елга исемен. Французлар хәзерге көндә дә "начар, бик начар" мәлне "бе-ре-зи-на" диләр икән. Моны белгәннән соң, "Мин Европалы, мин зыялы" дип күкрәк кагып йөргән французларны кызганып куйдым. Шундый күркәм елганың, шундый матур исемен, бер тинтәк сүзенә карап, кирәкмәс урында кулланалармы?! Березинадан оят! Каршымда - Березина тугайлары. Шәһәр бик еракта. Аның барлыгы да сизелми. Тын ярда без генә. Кызлар табын әзерләп куйдылар. Алдан хәстәрен күреп килгәннәр. Уртада кызыл шәраб шешәсе кукраеп утыра. Валя белән Рая бик уңган күренәләр, куллары ризык тирәсендә уйнап кына тора. Любага эшләү килешмәс тә кебек... Купальниктан аның гәүдә рәвеше, мода салоннарында кәскәс басып, сокланулы күпме күз карашларын кисеп үтәрлек. Белорусларның тыныч холыклы, күндәм, бик кешелекле икәнен аңлый, күрә, сизә башлаган идем, өйләрендә булгач, аш-суга да оста икәнлекләре ачылды. Валяларның өйләре Сакко һәм Ванцетти урамында чыршы бүрәнәләре кара төскә кергән, текә түбәсе әллә каян күзгә ташланып тора. Без, берничә солдат һәм кызлар, шул өйдә табын корып утырдык. Валя белән Раяның әнисе күзгә күренә дә, күренми дә кебек. Өстәлгә аш-су чыгарганда гына шәйләнеп кала. Гөр килеп утырабыз. Минем өчен мондый мәҗлесләрнең бер җәзасы бар: хәмер эчәргә кыстау юмартлыгы... Рюмкага иренне генә тигезеп утырам. Бервакыт күрәм: егетләр, хәмерле рюмка күтәреп, стена белән мич арасына корылган чаршау артына кереп-кереп чыгалар. Анда мыдыр-мыдыр сөйләшеп тә алалар. Минем, аптырап, шул якка күз салуымны күреп, Валя, уңайсызланып кына: - Анда минем әти ята. Алесь Гарасимович. Инвалид ул, - диде. Бераздан егетләр чаршау артына мине дә чакырып алдылар. Кердем. Күрәм: аяк турын юрган белән төргән, шактый таза иңсәле ир кеше ятакта утыра, бер якта - мич, бер якта - стена, кысан гына урын. Кемдер мине: - Вот он - самый натуральный татарин! - дип тәкъдим итте. Йорт хуҗасы Алесь Гарасимович сугыш ветераны икән, хәмер тәэсиреннән бераз йомшап та киткән шикелле: - Казань, Казань, - дип, мине кочакларга үрелде. Мин, иелеп, аның янәшәсенә чүмәштем. - Спасибо Казани, такую женщину судьбина мне дала, - дип, ул маңгаен минем маңгайга терәп елап җибәрде. - Она - святая, такой в жизни не бывает!.. Позовите Марию, пусть познакомится со своим сородичем. Алесь Гарасимович, Ватан сугышында каты яраланып, бот төбеннән ике аягын да өздергән. Минскида госпитальдә яткан, сугыш беткәч тә, ул хатынына хәбәр бирмәгән. Сугыш алдыннан гына, 1941 елда өйләнешкән булганнар. Ничектер, кешеләр аша ишетеп, хатыны Мария аны килеп алып, өенә алып кайткан. Сабый баланы күтәреп йөрткән кебек, ирен кирәк чакта табибларга алып барган, массаж ясаган, мунча керткән, тәрбиядә генә тоткан. Хуҗабикә кергәч, Алесь Гарасимович, торып басарга җыенган кебек калкынып, хатынын кочарга үрелде. - Ты же у меня святая, Мария, вот познакомься, земляк твой! - дип, мине дә якынрак тартып китерде. - Мәрьям, - дип ишетелер-ишетелмәс кенә пышылдады хуҗабикә. Алесь Гарасимович икебезне бергә кочаклап үкси башлады: - Я же как обрубок. Она меня!.. Хуҗабикә, калкынып-калкынып сөйләгән ирен тынычландырып, башыннан сыйпады да: "Вы уж извините его", - дип, чаршауны ачып, табынны карарга чыгып китте. Озак тынычлана алмады Алесь Гарасимович.... Вакыт-вакыт мине чакырып кертә дә иңемнән кысып коча: - Казанны күрәсем килә дип, бер мәртәбә дә әйтмәде. Сизә идем бит югыйсә... Кемнең инде туган җирен күрәсе килмәсен?! Әйткән булса да алып кайта алмас идем... Казанга минем Мария исеменнән сәлам әйт! Онытма, яме! Минем дә күзгә яшь килде. Нинди язмыш... Өч бала үстергән, ә үзе сабый буйлык ата... Их, мәнсез яшьлек, күп нәрсәнең асылына төшенеп тормыйча, үтешли генә күз салып китәргә күнеккәнсең шул. Нигә дип шулчакта ашыктың, ачлыктан киселгән ятимә кыз баланың, Белоруссия җиренә эләгеп, детдомда үсүе, исән калып, Мәрьямнән Мариягә әверелүе хакында кызларыннан түгел, ә үзеннән сөйләтергә иде бит...Шундый язмышка дучар булгач та, иренә тугры калып, тормышта күпләрне изгелек мисалы булып көнләштергән, сокландырган түзем-сабыр татар хатыны янында ник бер кәлимә сүз әйтмәдең дип үземне еллар аша, кайта-кайта битәрлим. Ул көнне өй һавасы, өй ашы, өй рухы минем күңелне иләсләндерде. Радиоладан тынлыкны "дер" селкетеп музыка җибәрдек. Өстәлләрне читкәрәк этәреп, танцыга дип парлашабыз. Любаның кулы иңемдә. Ягымлы сүз әйтеп күңелне юат син, йомшак кулың белән баштан сыйпа. Мин бит, туган җиреннән өзелеп, еракка ыргытылган бер ятим. Нигә мин көткән моң көйрәми бу күзләрдә? Казармага кайту белән, мин Фәниягә хат язарга утырдым. Ничә айдан соң яңадан терелүме бу? Нигә болай эре итеп язам, сүзләр кантар-кантар булып төшә: икеләнү-шикләнүләр... Көнләшүсагаюлар... Нигезсез фаразлар... Бар да чайпалып кәгазьгә түгелә... * * * Июнь башында дивизиядә яңа билетка чираты җиткән иң соңгы солдат кабинетыбызга аяк басты. Үзбәкстанда үскән Кырым татары Исмаилов Нәүфәл иде ул. Кылыч борынлы, каратут йөзле, чибәр егет, төбенәчә кырдырып алдырса да, чәче гадәттән тыш кара булганлыгы төк куелыгыннан ук сизелеп тора, бильярд шарына корым буяган кебегрәк... Теркәү карточкасына "крымский татарин" дип язылган. Мин әллә ниләр уйлап, четерекле тарихка кереп тормадым; "Себер татары", "Әстерхан татары", "нугай татары" дигән атамаларны өнәми идем. Нишләп безнең милләткә карата гына географик атама тагып әйтелә микән, "Себер урысы", "Уфа урысы" димиләр бит дип аптырый идем. Шуннан чыгып кына Исмаиловтан: - Сызыйкмы "крымский" дигәнен, "татарин" дип кенә калдырыйкмы? - дигәч, ул риза булып баш селкеде. Шулай итеп, соңгы комсомол билетына мөһер сугылды. Бөтенебез, басып, "Ура!" кычкырдык. Антонина Ивановна: "Әйбәт егетләр сез!" - дип, һәммәбезнең бит очыннан үбеп чыкты. Икенче көнне барыбызны да полковник Курганский кабинетына чакырттылар. Кыска гына нотыккотлаулардан соң таралышыр алдыннан, Курганский мине үз янына дәшеп алды. Онытмаган бит! - Июньнең унысыннан кайтырга җыеныгыз, - диде. Шатлыгым күкрәкне бәреп чыкмасын өчен, мин йөрәк турыма учымны калкан итеп куеп алдым. "Бер билетны да бозыкка чыгармадык" дип, Комсомол Үзәк комитетына отчёт биргән капитан Пинчук шат иде, безне кабинетка алып кереп, газы кымырҗып торган шешәле су белән сыйлады. (Хәер, ничә ай бергә эшләп, безнең беребезнең дә хәмер эчү хакында сүз дә кузгатканыбыз булмады.) Сизелеп тора, капитан Пинчук бездән алай тиз генә котыласы килми иде. "Офицерлар йортындагы кабинет сезнең карамакта кала, иртәгә, элеккечә, нәкъ сәгать тугызда эшкә киләсез. Зур планнар бар, аңлатырмын", - диде. Безнең гарнизон шәһәрчеге уртасында карт агачлары калгып утырган ташландык парк бар. Анда түгәрәкләп коймаланган танцы мәйданы да, ташлары җиргә сеңеп, чак шәйләнгән сукмаклар, тагын ямьшәйгән берничә эскәмия күренә. Менә шул паркны яңартуны капитан Пинчук кузгатмакчы була. Без, шушы командабыз белән, ике ай эчендә паркны төзекләндерү проектын эшләргә тиеш икәнбез. Ду китереп эшне башладык. Кайда, нинди аттракционнар, аллеялар, ял урыннары булырга тиеш - үлчибез, сызым сызабыз, рәсемен ясыйбыз, бәхәсләшәбез, идеяләр ыргытабыз. Увольнениегә чыгып, Бобруйскиның Үзәк паркына барып, аның дирекциясенә кереп киңәшләшәбез. Үзәк паркта мин охшаткан сәер урын бар. Аллеяның як-ягында дистәләрчә юкә агачлары, нишләптер, җиргә ятарга кызыккан сыман, бөтенесе бер якка авышып үскәннәр. Кәүсәләре һәммәсе дә бер юанлыкта, шундый төгәл, параллель авышлыкта (35 градуслар булыр). Шул аллеядан бераз баргач туктадым да: - Егетләр, бу агачлар арасына кергәч, нинди уй башыгызга килде? - дип сорау ташладым. Валентин, Владислав, Михаил бер-берсенә карашып тордылар да... Валентин әкрен генә: - Авасы килә... - диде. Чынлап та, минем дә күпме сынаганым бар, бу аллеядан үткәндә, агачларга тәңгәл рәвештә авышасы килү теләге уяна иде. Валентинның бу сүзеннән соң дүртебез дә җитәкләштек тә, көлешәкөлешә, гәүдәләребезне авыш тотып, аллеяның башына кадәр барып чыктык. Юкәләр, "без гарип түгел, үзебез шулай килешеп бер якка янтаеп үсәбез" дигән кебек, рәхмәтле шыбырдашып калдылар. Безнең яңартылган паркның ике башында искиткеч матур бизәлгән капкалар булырга тиеш. Капитан Пинчук бу капка рәсемнәрен бик ошатты, үзе дә чын-чыннан бирелеп, шушы стихиягә бирелеп китте. Кабинетыбыз әллә нинди талант ияләре утырган архитекторлар бюросы кебек. Һәркем үзеннән нинди дә булса яңалык кертергә тели, бәхәсләшәбез, шаулашабыз. Матур иҗади алдану, очынып, хыялны бар итәргә теләү, үз-үзеңне ачу, расларга тырышу илһамландырган гомеремнең иң бәхетле, мәгънәле көннәре иде бу. Шундый көннәрнең берсендә Фәниядән хат килеп төште: "Без икебез ике ярда хәзер. Син, теләсәң дә, минем якка чыга алмыйсың. Мин, теләсәм дә, синең якка чыга алмыйм.Моңа кадәр аерым булсак та, кайчан да булса кавыша алу өмете белән яшәгәнбездер,бәлки. Хәзер инде бар да бетте... Мин хастаханәдә ятам.Врачлар температурамны төшерә алмыйлар. Сәбәбен дә әйтмиләр. Димәк, мине котылгысыз үлем көтә. Ә син мине элеккечә итеп күз алдыңа китергәнсең: кемдер миңа яисә мин кемгәдер гашыйк булып, кинәнеп яши дип көнләшү белдергәнсең. Ул дөнья минем өчен юк инде. Бу стеналар артында яшәү рәвеше, кешеләрнең уй-гаме, мөнәсәбәте бөтенләй башка. Мин моңа күнегеп барам. Бу - минем дөньям.Аңа син керә алмыйсың. Хуш. Сиңа бәхетле булырга язсын Ходай..." Хатны кат-кат укыйм. Хәрефләр сикерә. Гади генә сүзләр дә аңлашылмый кебек. Нинди сүзләр табарга миңа, кая язарга - хатның адресы юк. Хәрефләр биешә. Хат юлларына текәлеп утырам да утырам икән. Укыйм да, укымыйм да, күңелдә - упкын. Уйлар төшә дә югала, төшә дә югала. Әгәр ул дөньядан китсә, минем өчен яшәүнең мәгънәсе калмый ич. Бүтән кешегә язмышын багышласа да яшәсен генә... Ул яшәми икән, минем дә бу җирдә гомернең уты сүнәчәк. Ярату, Мәхәббәт ул - мәңгелек утлы боҗра. Аны өзә алмыйсың. Өзә аласың икән, димәк, ярату булмаган. Син бу илаһи хис биеклегенә менеп җитәргә базмаган бер җан асраучы гына... Күңелдә корт күче кебек уйлар тузгый. Сүзләр кычкыра. Мин аларны тыя алмыйм. Сүзләр, бергә укмашып, дуамал көчкә әверелә, мине ярсыта. Хәзер үк, кичекмәстән, тимер юлга чыгып, ажгырып килгән поездның вагон тоткасына ябышып, каршы искән җилгә башны салып, туган якка ыргыласы килә. Нишләргә? Офицерлар йортына киләм. Егетләр кабинет тутырып эшләп яталар. Мин боларның дулкынына кушылып китә алмыйм. Ниндидер сүз каталар, кагылып китәләр, сорау бирәләр, мин күрәм дә, күрмим дә, ишетәм дә, ишетмим дә... Шулай уема уелып утыра торгач, тынычлана барам. Акыл үз ярына кайтып төшә. Каян килә соң әле миңа өметсез уй? Бу - вакытлы тетрәнү генә. Бар да әйбәт булачак. Сабырлык иң тугры юлдаш хәзер. Ике көннән мине болай да туган якка кайтарып җибәрәләр бит. Кой, әйдә, селтәп төшер хәсрәтле ябагаларны, тормышка кайт, егетем, сине юллар көтә! Валентин белән Владислав мине вокзалга озата килделәр. - Мин кайтканчы парк капкаларын алыштырып, бөтен нәрсәне бозып куя күрмәгез, - дигән булам. Егетләр көлешеп, кул болгап калалар. Гомель - Мәскәү поездында төш күрдем. Авылга кереп киләм, имеш. Урам буйлап, шатлыгын эченә сыйдыра алмыйча, кычкыра-кычкыра, Фаварис йөгерә. Чемоданымны ташлап, аңа каршы мин йөгерәм. Алар өе янында да, безнең өй янында да түгел, урталыкта кочаклашып күрешәбез. Мин Омскида хезмәт итүче Фавариска июнь башында, кайтасымны әйтеп, тагын бер хат язган идем. "Очраша алырбызмы?" дигән икеләнүле сорау, тынгысызлап, төшемә кергәндер инде. Ни гаҗәп: өнемдә дә нәкъ шулай булды. Июнь аеның тургай моңына кинәнгән кояшлы матур көне. Үзебезнең өй турындагы чирәмле үрдән төшеп киләм. Үзен күрмим әле, тавышын ишетәм: Фаварис мине күреп алган, кычкыра-кычкыра, чаттан йөгереп килеп чыкты. Бер-беребезнең кочагына атылдык. Күрешкән урыныбыз төштә күргәнгедән йөз адым болайрак иде. Фаварис, миннән өч-дүрт көнгә алданрак кайтып, Челтер чишмәнең суын эчәргә, башын салкын агымында тотып, "корт чактырырга" өлгергән икән. Өйдә - мин кайту бәйрәме. Рәзинә апа килеп җиткән. Әтинең чалгы чүкүе дә дәртлерәк. Әнинең коймаклары табаны дер селкетеп чыжылдый. Аяк арасында бөтерелгән песине йомшак кына сөя башлыйм да, ярату тезгенем ычкына, кызып китеп шапы-шопы китерә башлыйм икән. Песи, колакларын артка яткырып, үпкәләп китеп бара. Минем шулай сөюне кыйнау исәбенә кертә, күрәсең. Төштән соң, барлыгым белән юклыгымны искәртмәслек итеп кенә, өйдән чыгып китәм. Фәниянең Бөгелмәдә, нинди хастаханәдә ятканын Фаварис инде белеп алган. Икәү бергә барыйкмы дисә дә, мин риза булмадым. Ни көткәнен үзем дә белмим бит әле... Бөгелмә зур шәһәр булса да адашып йөрмәдем, тиз таптым мин хастаханә урнашкан куе бакчалы оазисны. Ул яткан корпусны белешеп, икенче катка күтәрелдем дә пыялалы ишек катында көтеп торам. Нишләптер, аны минем янга ук чыгармаслар, шушы ишек аша салкын гына күрешербез кебек тоелды. Күрәм: бүтәннәр кебек халаттан түгел, ә ачык төстәге спорт киеменнән килә, якынлаша... Ишекне ачып чыкты да мине кочаклап алды, кайнар яше муенымны пешергән кебек булды. Минем дә эчтә, бик тирәндә күңел сулкылдап куйды. Әллә нинди, моңа кадәр татымаган якынлык тойгысы аңымны томалады. Бер-беребез арасына упкын уйган айлар, гүя кысылып килеп, күкрәк эчендә бер ритмга типкән йөрәкләргә сеңде дә бетте. Кадерлелек кадерен сүзсез алмашу мизгеле иде бу. Аннары... бакча, агачлар күләгәсе, зәңгәр буяулы эскәмия. Арада - ятсыну. - Озакка кайттыңмы? - Бер күбәләк гомерен унга тапкырла. - Математикадан алга киткәнсең син армия хезмәтендә. - Сиңа дарулар килешкән. Тагы да чибәрләнгәнсең. Сагышлы елмая. Ул, чынлап та, төс ташламаган. Бит очлары янып тора. Күзләрендә яшәү дәрте очкынлана. Икебез генә белгән көйнең сүзләрен җуйганбыз да күз карашы белән генә бер-беребездән эзләшәбез кебек. Сүз йомгаклары каядыр еракка тәгәрәгән. Җеп очлары - күңел юшкынында. - Монда бүтән дөнья, - ди Фәния, тезелеп киткән тәрәзәләргә карап. - Син аны аңламыйсың. - Аңлар өчен нишлим? Мин дә авырыйммы? Икебез бергә... - Җүләр син, - дип, ул минем йолдызлы фуражканы салдырып алып, башына киеп куя. - Сиңа килешә, иптәш гвардии лейтенант! - Нинди "гвардии" дигән сүз ул тагын? - Абзаң гади генә частьта бил бөкми. "Гвардейский" дип аталган дивизия солдаты. - Нишләп погоныңда бер сызык та юк? - Мин бит хохол түгел сызыкка алданырга. Киләчәктә офицер погоннары тагып кайтыйммы соң? - Кирәкми! Син бит тәртипле кысаларга керергә яратмыйсың. Сиңа бозу, җимерү килешә... Ятсыну хисен җиңеп сөйләшкән, көлешкән булабыз. Әмма минем күңел барыбер ирекле түгел. Саксыз сүз әйтеп ташлап, үпкәләтермен кебек. - Мин сине үз дөньямнан ераккарак чигерә барам, чигерә барам... Ә син кайтып төштең дә барсын да чәлпәрәмә китердең. - Ә мин... Хат язмау ул оныту дигән сүз түгел әле... - Шушы айлар эчендә күпме хат яздым мин сиңа. Язам да ертам, язам да ертып ташлыйм. Ул хастаханә хәлләре, андагы кешеләр турында бирелеп сөйли, калын дивар белән чикләнгән икенче бер илдә яшәгән һәм гомердә шунда калырга уйлаган шикелле: "Сезнең дөнья, безнең дөнья", - дип, аерып карап, мине еракка "этеп" куя шикелле... Көн дә аралаша торгач, әкрен-әкрен, элеккеге халәтебезгә кайта башладык бугай. Әмма нихәл итәсең, тән ярасы кебек үк, күңел ярасында да җөй кала шул. Вакыт-вакыт Фәния моңсулыкка бирелә. Ниндидер олы бер серен миннән яшерә сыман... Бер якыная, бер ерагая, кочаклап алсам, кулын ирененә калкан итеп куя... - Сине үз дөньяма аласым килми. Көт. Терелеп, үзем чыгармын синең дөньяңа, - ди. Авылда беренче төн. Җан талкына. Тән йокы сорап изрәми. Борсаланып ятам-ятам да ишегалдына чыгам. Йокы мазасы бирми торган нинди шомлы тынлык соң бу? Һавада - терек җәй муллыгының кинәнеп тулышкан исе. Ишегалды уртасында, чыклы чирәмдә яланаяк басып торам. Җир дымы, шифа булып, буыннарга үрмәли. Тәнгә рәхәтлек иңә. Җан-тәннең туган җир каршында ятсынуы бетә бара. Йолдызлар чәчрәп янган күккә карап, сүзләргә төрелмәгән, күңелнең ниндидер илаһи догасыннан сәҗдәгә киткән кебек булам. Гомернең бәрәкәтле бу мизгелен искәреп кал ди күңел тавышы. Кадерен бел генә: җирдә таяну ноктасы - үз нигезең бар. Нәкъ шул турда, күк тирәнлегендә йолдызлар сибелгән үз кишәрлегең бар. Әти-әниең исән-сау. Шушы мөкәммәл бәхетне аң белән тоймыйча, төнге күкнең җан тибешен тыңлап басып торасың. Төнге авыл тынлыгы калын юрган кебек; каядыр эт өреп куйган авазлар, еракта, кырлар иңеннән чөрләп кенә ишетелгән трактор тавышы, кошлар йоклаган арада посып кына чикерткә сайравы - болар бит тынлык юрганының моңлы бизәкләре генә... Таң беленә башлагач, кереп, юрган астына чумам. Рәнҗемә миңа, авылым тынлыгы... Кичер син, чит җирдә, бүтән телгә, бүтән тавышларга күнегә башлап, бозылып кайткан улыңны кичер! Тән күзәнәкләрен изрәтеп йоклата торган гарасатлы тетрәү, дәһшәтле самолёт тавышларын юксынам икән бит мин... Иртән иртүк, кояш әле каеннар итәге астыннан чыгып кына килгәндә, без инде урман аланында. Чыклы үләнне чабу рәхәт. Чалгы йөзеннән җиләкләр сибелеп калганын, артта тигез кыркылган үлән камылында аяк эзләренең чигелеп баруын яратам. Күн итектән котылган аякларга рәхәт. Әти, үзенә бер кишәрлек алып, читтәрәк чаба. Янәшәдә генә чалгы чыжылдавы минем ритмны боза икәнен белә ул. Әни чиләккә мәтрүшкә себеркесе, сабаклы җиләк салып чәй кайната. Мин чалгы каршына тәгәрәп килеп өзелергә кызыккан, мәмрәп пешкән җиләкләрне сабагы белән өзеп җыям да зелпе куагына элеп куям, Фәниягә алып барыр өчен. Күкрәккә үләнле, чәчәкле, баллы куәт ургылып керә. Кояш югарырак чөелә барган саен, кошкорт, бөҗәк-санак тавышлары да куера. Менә кайда ул авиация - божан, авыр бомба таккан алты моторлы самолёт кебек, шом салып, тирәмнән әйләнеп уза, кигәвеннәр баритон тавышын сүндерергә онытып бәрелеп китә, черкиләр энә күзеннән чыккан нәзберек безелдәве белән теңкәгә тия - бар да оча, барысына да истәлеккә минем кан кирәк... Бик тиз үтеп китте ун көнлек ял, йотлыгып су эчкән ара... Печәнне туры лапас түбәсенә өйгәндә, ярдәмгә күрше-тирә ир-атлар җыелды. Ярдәмчел авылдашларның мәрхәмәтен һәрчак шулай тоеп яшәдем мин. Башта Фаварис белән хушлаштык. Берничә көннән әти-әни капка төбендә мине озатып калды. Фәния, "абага чәчәге кабып", табиблар күзенә күренмичә генә хастаханәсеннән чыгып, вокзалга килде. Гомеремдә икенче мәртәбә перронда озатып кала инде ул мине. Поезд кузгала башлагач, атылып төшеп, Фәнияне каерып үптем.Кулын калкан итеп куярга өлгерә алмады. Күзләрен зур ачып, куркынган кыяфәт белән: - Их син!.. - дип өзгәләнеп калды. Бу юлы Мәскәүдә күкрәк киереп йөрдем, "казан ятиме" булып утырмадым. Кызыл мәйданны иңләп-буйладым, Кремльне күрдем. Көтмәгәндә шулкадәр әйбәт абзыйга юлыктым, кая кирәк шунда иренмичә озатып йөрде. Гидларың бер кырыйда торсын. Тарихны белә, мавыктыргыч итеп сөйли. Шулкадәр рәхмәтле булып, соңыннан: - Сезгә күпме түлим? - дигән идем, чын-чынлап үпкәләтә яздым үзен. Көчкә тынычландырдым. "Мәскәүдә кая барма, акча сорыйлар бит", - дип акланам. - Яшәгән урыным Минскида, белорус мин, - диде танышым, аерылышканда. Гомельгә килеп төшкәч, Бобруйскига китәсе поездны көткәндә, вокзал мәйданында шәһәр манзарасын тамаша кылган мәлемдә кемдер аркамны шакыды. Борылып карасам, патруль - җиңенә кызыл бәйләгән өлкән лейтенант һәм ике солдат тора. - Нигә честь бирмәдең? - ди өлкән лейтенант. - Минем арт чүмечемдә күз юк бит, - дим. - Алай булгач, комендатурага керәбез инде, - ди. Кердек. Минем түш тулы значоклар ялык-йолык итеп тора. Документлар буенча тикшерә башлагач, җитмеш ике мәртәбә парашюттан сикергәнне белдергән значокны кешедән алып торганым билгеле булды, салырга куштылар. Комсомол значогыма да бронза аслык куелган, аннан дугайланып, истребитель самолёты очып чыгып килә. Ярамый икән, бу самолётны күрсәтеп, мин хәрби серне ачам лабаса... Шулай итеп, кителемдә бер-ике генә билге моңаеп калды. Бик бөртекләп, минем тәртипсезлек хакында кәгаземә язып, мөһер суктылар. Частенда күрсәтәчәкләр моңа, дип уйлый инде өлкән лейтенант. Ялгыша, бичара, старшина Осипенко кулына керәчәк тә, ул аны, карап та тормыйча, архивка озатачак. Өлкән лейтенантка чирканып карап, астан йодрыгымны кысам. Империянең менә шушындый верноподданныйлары һәрчак шулай бет булып кадалачак. Табигате дөрес-уңай, астыртын күндәм бәндәләрне дә җенем сөйми. Андыйлар кызыксыз, сәләтсез, куркак булалар. Миңа үзенең барлыгын раслап, кирәк чакта аударып-бәрелеп китә торган почмаклы кешеләр ошый... Бобруйск мине кояшлы көне белән каршылады. Эш урыныма барып кергәч, күңелгә болыт төште. Күпме үзгәреш: капитан Пинчук Мәскәүгә академиягә укырга китеп барган. Саубуллаша да алмадык. Аның урынына өлкән лейтенант Вакарин килгән. Аның без хыялланган парк белән кызыксынырга исәбе күренми, диләр егетләр. Аларның күрәзәчелеге рас килде. Таркаттылар безнең иҗат төркемен. Паркка исә шушылай, ташландык хәлендә калырга язган икән... Капитан Пинчукка бераз үпкә дә калды. Хәер, китәсен алдан әйтеп йөреп, без солдат кавеме белән нигә дип киңәшеп торсын инде офицер башы белән. Аерылышабыз. Егетләр белән ничә ай буе тату бер гаилә булып эшләдек. Валентин, Владислав, Михаил һәм мин. Ике украинлы, бер рус, бер татар... Хушлашу моңсу булды. Һәркем кире үз полкына кайтып китте. Кочаклашып аерылыштык, бүтән мәңге күрешмәячәгебезне белеп хушлашабыз бит... (Егерме еллар үткәндер. Чаллыда бер төркем язучылар "Татарстан" кунакханәсе каршында автобус килгәнне көтеп торабыз шулай. Баскыч төбендә бер авиация полковнигы безгә арты белән басып тора. Фуражкасы астыннан куе чал чәче күренә. Вакыт-вакыт сәгатенә карап куя. Нидер сизенеп, моның янына барып, кырыйдан күзәтәм. Бераздан борылды полковник, күзләр очрашты. - Извините, товарищ полковник, Ваша фамилия, случайно, не Пинчук? - дим. - Да, Пинчук. Откуда Вы меня знаете? - дип, сизелер-сизелмәс кенә елмайды. Бу таныш елмаюдан соң минем инде шигем калмады. Бобруйскида, дивизия штабында Сезнең белән бер кабинетта эшләп алдым, комсомол билетлары алыштырган чорны хәтерлисездер диюгә, полковник: - Вспомнил! Ваша фамилия на "Г", на "Г" дип, төртелеп калды. Мин әйтеп биргәч, яктырып китеп, иңемнән кочып алды. Ул Мәскәүдә, Муса Җәлил проспектында яши икән. Авиация турында китап язган, корректурасын күрсәтте. Теге, "минем урынга" инструктор булып билгеләнгән Лебеденко да шунда, бер урамда торалар икән. Кызганыч, ул үзе эше буенча иртә китә, без соң кайтабыз, берничә мәртәбә ул мине эзләп номерга да кергән, шулай итеп, озаклап әңгәмә корырга, хатирәләр яңартып алырга җай чыкмады. Иртәрәк кайткан төнне эзләп керсәм, ул инде китеп барган иде...) ЛОГИКА ДИГӘН МӨГЕЗСЕЗ ТӘКӘ Дивизия штабының оператив бүлеге (мозговой центр) икенче катта, зур гына бүлмәгә урнашкан. Стена яклап өч өстәл артында өч офицер утыра. Тәрәзә яклап түрдә киң өстәлнең хуҗасы - гадәти киемдә йөрүче, сызымнар сызучы олы яшьтәге Матвей Трофимович (аны "Трофимыч" дип кенә йөртәләр икән), тагын да зуррак өстәлне рядовой Володя Железняков били. Нижний Тагил университетының өченче курсына ул көз аенда кайтып китәргә тиеш, әгәр дә үзенә алмаш тапса... Таба алмый икән, декабрь азагына кадәр аны җибәрмәскә мөмкиннәр... Кайчандыр, ни сәбәптәндер кызып китеп, миңа "Ты - потомок Чингисхана, вы держали нас триста лет под игом!" - дип кычкырган бу егеттән мин сагая идем. ("Иго"... дип, башка сугып торгач, татар кешесе үзен гаепле санап, бер башка үсми, тәбәнәк кала. Ялган тарих белән халыкны кимсенеп яшәү хәленә дә китерергә мөмкин. Югыйсә "иго" ул таркау рус кенәзлекләрен игә, тәртипкә китерү дигән мәгънә буларак кабул ителергә дә мөмкин бит. Мин ул чакта моны белгәнмени...) Калын күзлекле Володя Железняков якыннан белсәң, алай дорфа, тупас холыклы түгел икән. Ул мине оператив бүлеккә алып килеп таныштырды, (сынау срогы белән) эшкә җигәргә уйлыйлар мине. Чибәр йөзле капитан Астафьев иң түрдә утыра, Гоголь әсәрләрендәгечә әйтсәк, "столоначальник" икән. Ул калын амбар кенәгәсенә баш күтәрми нидер яза. Икенче өстәл артында - капитан Комбаров. (Гамбәревтән бозылган фамилия, ахрысы.) Өченче өстәл артындагы майор Мезенко миңа беренче күрүдә үк ошамады. Төксе карашлы. Солдаттан чирканган кебек сөйләшә. Текәлеп карый да... сыңар күзе аерымланып, йөзеп тора, син шул күз алмасы артыннан ияреп, әле сулга, әле уңга тайпылырга тиеш кебек уңайсыз хәлгә каласың... Матвей Трофимович сугыш чорында ТБ-3 самолётында укчы-радист булып хезмәт иткән. Авиацияне үлеп ярата. Үткән хатирәләр белән үзен сугарып яшәүче тере тарих... Күрше кабинеттан хуҗаларча килеп кергән подполковник Журавлёв, штаб начальнигы урынбасары буларак, әлеге бүлекнең турыдан-туры җитәкчесе икән. Ул мине баштанаяк күзләп алды да кырыс, чатнап торган тавыш белән: - Монда эш бик катлаулы. Шактый четерекле документлар кулдан үтә. Кайчакта төннәрен дә эшләргә туры киләчәк! - дип юатып чыгып китте. Мин курка калдым. Янәшәмдә торган Железняков, астан төртеп: "Не ссы! Научишься. Привыкнешь. Нам, татарам, всё равно", - диде шыпырт кына. Ничә күз карап торганда, "сыналу эшафотын"да кыен мизгел иде бу. Астан гына йодрыкны кысып, үземә көч бирдем: "Боларга караганда миңа, татарга, икеләтә сәләтле булу, икеләтә зирәк булу, икеләтә эшчән булу кирәк - мин моны исбатларга тиеш!" Болар бит минем оялчанлык битлеге астында баш бирмәс үҗәтлек ятканын чамаламыйлар әлегә... Володяның өстәл тартмасында гаҗәеп тәртип: һәрбер карандаш, циркуль, каләм һәм башка шундый кул эше әйберләре оя-оя итеп, тәртип белән тезелгән. Өстәл тартмасын ачып, күзеңне йомып та тапмалы. Ул хәтта минем өчен дип тә кирәк әйберләрне аерым бүлеп куйган. Чүп чиләге кәгазь кисәкләре белән бик тиз тула икән. Атна азагында, секреткадан ачкычны кул куеп алып, чүпне крематорийга яндырырга илтәм. Бер-ике тапкыр шулай барганнан соң, башның уйлап табарга маһир күзәнәкләрен эшләтеп алдым. Зур табаклы, каты картоннан метр ярымнар биеклектә итеп, төпләп, цилиндр ясадым, гуашь белән чәчәкләр төшереп бизәдем дә стенага терәлеп бетмәгән шкаф почмагына утыртып куйдым. Чүпне хәзер айга бер генә яндырырга була. Капитан Астафьев: "Моңа берәүнең дә башы җиткәне юк иде әле", - дип мактады. Майор Мезенко, чыраен сытып, бәйләнергә сәбәп эзләп карады да тынды. Нишләп шулай икән бу тормыш, тыныч кына яшисе даирәңдә дөньяга аркылы туган берәр бәндә пәйда була да синең тынычлыгыңны бораулап тора. Көнеңне, кәефеңне боза. Ошамый бу кеше миңа. Аңардан күзгә күренмәгән салкын кара дулкын бәреп тора шикелле. Малай чакта авылда шундый бер егет бар иде. Мине күрде исә, кеше алдында "аксөяк" дип мыскыллый да шаркылдап көлә. Көлгән чакта, күзләре кысылып бетә, чукмар борыны, дугайланып, өскә чөелә, калын иреннәре алагаем ерылып, үшән колак очларына кадәр җәелә. Мин аны күралмыйм, кешеләр җыелып торган җирдә ул булса, тизрәк таю ягын карый идем. Нинди аксөяк булыйм инде мин, җәйге каникулда йөк машинасында комбайннан җурна (зерно) ташыйбыз, ындыр табагына кайткач, әрҗәсеннән агач көрәк белән көрәп бушатабыз. Ә ул, "Чаян" журналындагы сурәткә охшаган Әгъдәс, ындырда йөкле ат, машиналар кереп баса торган зур үлчәүдә эшли иде. Аның үртәп, бөркелеп көлүеннән һич котылыр чара юк. Кышкы каникул вакытында Фаварисларда аулак өй иде. Өч апасы ишекне бикләгәннәр дә без малайларны Фаварис янына кертмиләр, югары очтан егетләр төшкән, аларга да ишек ачучы юк. Арада теге... Әгъдәс тә бар. Аны Фаварисның иң чибәр апасына - Илгизәгә күз атып йөргәнен без белә идек. Шул төндә, яңадан үртәмәс бәлки дип, Әгъдәскә ярарга тырышып, ишекне ачып кертергә булдым. Кесәмнән пәке чыгардым да, эчтәге элгечнең ни рәвешле икәнен белә идем, - азаплана торгач ачып җибәрдем бит. Рәхмәт әйтәсе урынга Әгъдәс абый, үзенең яшьтәшләренә борылып: - Менә бит, егетләр, аксөяк булып юкка йөрми бу малай, кеше чыга моннан, - дип шаркылдап көлде. Минем ачудан күз алларым караңгыланып китте. Атылып урамга чыктым. Ишелеп төнге кар ява. Кар ябалаклары арасыннан каядыр күз төбәп барам да барам. Эчтән күңел әрнеп сулкылдый. Әмма җебеп төшәргә ярамый. Авыл башына чыктым, тегермән ягына таба барам. Күз алдымда - Әгъдәс абыйның киерелеп авызы ерылган чырае... Ул мине эзәрлекли... кәефемне боза, күз каршымда үртәп, үчекләп тора. Шул Әгъдәс күземә күренмәсә, миңа нинди рәхәт булыр иде. Ул мине туктаусыз мыскыллый, юлыма аркылы төшә, яшәү дәртемне сүндерә-томалый. Тегермән турына җиткәч, борылып кире авыл башына чаклы кайтам, тагын борылам; үзалдыма сөйләнәсөйләнә, ачынып, эчемә җыелып килгән бөтен рәнҗүемне чыгарам. Кәефемне җимерә, сулышымны буа торган бу бәндә минем юлыма аркылы килергә тиеш түгел. Шушы төн карасы, шушы кар аклыгы шаһит, каһәрлим мин аны, каһәрлим... Бер көннән соң микән, иртән күршебез Рәшидәттәй белән әнинең мыдыр-мыдыр сөйләшкәнен ишетеп уяндым. Тавышларында ниндидер шом бар сыман. Әгъдәс исеме дә чыккач, мин торып утырдым. - Өйләнмәгән дә... япь-яшь килеш харап булган... Ничек харап булган? Бу соравым, тел очыннан төшә алмыйча, тамакка тыгылды. Әгъдәс абый иртән, чәй эчеп утырганда, печенье капкан да... урындыгыннан артка китеп, тынсыз калган. Кинәт йөрәге туктаган икән... Бу хәбәр мине тетрәтте, зиһенемне чуалтты. Әллә соң минем гаебем бармы монда дип, үз-үземне талкыйм, кабат-кабат искә төшереп, аны терелтергә теләп әллә нинди тылсым-фаразлар кылам... Әлбәттә, минем гаебем булмагандыр. Мин, малай кеше, аның тәкъдиренә ничек тәэсир итә алыйм инде. Әмма мин шуннан соң беркайчан да, беркемгә карата да, каһәрле уйга бирелмәскә, бәгырьгә төшеп рәнҗемәскә дигән карарга килдем. Нахак бәла ягудан кала... үзеңне саксыз рәнҗеткән аяусыз кешене дә аңлап, кичереп карарга омтылу - гаделлеккә беренче адым түгелме! Менә хәзер кискен холыклы үсмер чакның шул хәлләре искә төште дә, майор Мезенконың да берәр уңай ягы бардыр бит инде, мин генә күреп бетермимдер, дип уйга калдым. Бер кабинетта алты кеше без. Күз карашлары, уйлар, холыклар кисешә... Бигрәк тә миңа, хокукы тәгаенләнмәгән оялчан егеткә кыен... Штабның оператив бүлегендә эш чынлап та күп икән. Беренче плакатны ясарга алынгач сизеп торам: Володя Железняков бик дулкынланды, бәлки минем шушы эшем аның язмышын хәл итәр, рәтле алмаш калдырса гына аны вакытында кайтарып җибәрәчәкләр бит... Буе - дүрт, иңе - алты биттән торган ватман кәгазьләрен (А форматлысын) җыеп ябыштырсаң, өстәл өстенә сузып яткырырга сыймый. Шуңа күрә барын да алдан санап, исәпләп, бөтен бер схеманы күздә тотып, өлешләп, аерым-аерым ясарга кирәк. Соңыннан гына ватман битләрен тоташтырасың. Карандаш эзеннән калын перо белән линейкасыз гына туп-туры сыза алуымны күзәтеп торган Володя, мактау сүзенә саран икәнен онытып, "невероятно!" дигән булып, гаҗәпләнүен белдерде. Һәм бүтәннәргә ишетелмәслек итеп кенә, теш арасыннан: "Ашыгып эшләмә!" - дип кайгыртучан ысылдап китте. Гадәтем шундый: бер-бер эшкә тотындыммы - тизрәк азагына барып чыгасым килә. Юк, ордымбәрдем кабалану түгел, үз шөгылеңнең серенә төшенеп, логик эзлеклелектә, секундларны минутка, минутларны сәгатькә үрә барып, вакытны юкка сарыф итмәү сәнгате бу! Икәү генә калгач, Володя болай диде: - "Ашыгып эшләмә" диюемне дөрес аңла. Солдат спит, служба идёт, дигәнне беләсең бит. Моны бетерүгә икенче эш китереп төртәләр, анысын бетергәч - өченчесен. Гел шулай бара, өзлегерсең бит. Бер көндә бетәсене ике-өч көнгә суза белү һәм шуның табигый икәненә начальствоны күнектерү - менә кайда хикмәт! Шулай итеп, Нижний Тагил университетында укыган, физика-математика факультетының өченче курсыннан армиягә алынган Володя Железняков миңа дивизия штабының оператив бүлегендә ничек "эшләү фәнен" гади генә төшендереп бирде. Миңа хәзер билгеле бер ритмга корылган кан йөрешен, йөрәк тибешен, кул җитезлеген, холык кайнарлыгын ничек үзгәртергә - менә монысы үз җаныңтәнең каршында хыянәткә бәрабәр... Штабта эшли башлагач, мин Володя Комаров белән якынаеп киттем. Ул майор Сорокин белән бер кабинетта кәгазьләргә чумып утыра, язу машинкасы да бар. Дивизиянең баш писаре Володя Комаров һәрчак үзалдына җырлап йөри. Казармада аның барлыгы сизелми дә. Ә монда, эш урынында ул башка. Төрле яктан агылып килгән әллә нинди җитди документлар аның кулы аша уза. Безнең этажда генерал Дудаков һәм штаб начальнигы полковник Шестопал кабинеты. Шестопалның гадәтен бөтен кеше белә: әгәр аңа "Товарищ полковник" дип кенә эндәшсәң - беттең. "Товарищ гвардии полковник" дисәң инде, рәхәт елмаюы бөтен йөзенә сирпелә. Безнең кабинет ишеге каршында гына дивизия һәм берничә полк байрагы постаментта, пыяла эчендә тора. Автоматлы сакчы һәрчак уяу, ишекне ачып кергән-чыккан чакта аңа честь биреп тормас өчен, баш киемен салып кулга тотам. Ишекне ачып чыгуга, посттагы солдатның автоматын кысып үрә катуы ошый да кебек миңа. Эштән соң үзем генә калып рәсем ясыйм, шигырьләр язган сыман итәм. Ике рәсемем Минскида "Во славу Родины!" газетасында басылып чыкты. Гаҗәпкә калдым: гонорар җибәргәннәр: беренчесенә 13 сум, икенчесенә 15 сум (кабат искәртәм: минем айлык жалунье - 2 сум 72 тиен). Гонорарларны алгач, бу кадәр сумманы кесә төбендә йөртеп булмас дип, акчаларны сберкассага салып, кенәгә ачтырдым. Газетада чыккан рәсемнәрне игътибарлап күзәтеп барам. Кайберәүләр төрле журналлардан файдаланып, әзер рәсемне "хәрбиләштереп", күчереп кенә җибәрә. Мондый да ялганга бару, кеше хезмәтен урлауны мин аңлый алмыйм. Берсендә, төп рәсемне табып, күчерелгән икәнен әйтеп, редакциягә хат юлламыйча түзә алмадым. Аннан шушындыйрак эчтәлектәге хат килде: имеш, бу рәсемне ясаган авторны плагиат дип әйтеп булмый, дөрес, кешедән күчергәнлеге сизелеп тора, шуңа күрә аңа кисәтү ясалды... Икенче бер рәсемне кайдадыр күргәнем бар дип гел уйлап йөрдем. Туган якка кунакка кайткач, үзем охшаткан рәсемнәрне журналлардан кисеп җыеп барган папкаларны бөртекләп карап чыктым. Тәки таптым бит! 1953 елда чыккан "Агитатор блокноты" журналы тышлыгындагы (Мәскәүдә басыла иде ул журнал) рәсемне тәрәзәгә куеп, аңа газетада басылган теге рәсемне куеп карыйм - суйган да каплаган, диюләре нәкъ менә шушы очракка карата әйтеләдер инде ул. Юлладым мин бу табышымны "Во славу Родины!" редакциясенә. "Ул чын карак, бу автор плагиат, бүтән безнең газетада басылмаячак", - дип, минем исемгә рәхмәт хаты килде. Канәгать калдым. Гаделлек түтәленә мин дә бер уч туфрак сала алдым бит. Оператив бүлектә "өйрәнчек" булып эшли башлауга бер ай вакыт үтеп тә китте. Бу вакыт эчендә Матвей Трофимовичтан мин күн белән тышлап, зур-зур альбомнар ясап, төпләргә өйрәндем. Володя Железняков исә нинди сызымга тотынсам да, астан, әкрен генә киңәшләрен бирә торды. Шулай итеп, мин дивизия штабының иң четерекле эшләр кайнаган бүлегендә беренче чиратта үзем каршында ышаныч яулап барам. Нинди генә эш тәгәрәп килсә дә, аның куәте астында тапталып калмаска, чигенмәскә дип, үз-үземне чыныктырам. "Ах, не смог татарин!" дигән өмет өзү сүзен ишетмәс өчен, мин борчаны дагалый, филне тезләндерә беләм икәнне исбатларга тиешмен. Бер айдан минем "Дело"ны Мәскәүгә җибәрделәр. Бу инде монда сынау срогының беренче адымын үтү иде. Хәзер инде Мәскәү "секретно", "совершенно секретно" дигән мөһер сугылган документлар белән эш итәргә яраклымы-юкмы икәнемне, бөтен нәсел-нәсәбемнең архивларда калган эзен актарып чыгарып, энә күзеннән үткәреп ачыклаячак. - Кире борырга мөмкиннәрме? - дип сорыйм капитан Астафьевтан. Ул гадәтенчә тыныч кына әйтеп куя: - Полно таких случаев... Володя Комаров бу хакта борчылмаска куша, бар да әйбәт булыр, ди. Эшкә без аның белән бергә йөрибез. Якшәмбе көнне шәһәргә ун сәгатьлек ялга бергә чыгабыз. Мин аның үзалдына җырлап йөрүен тыңларга яратам. Әллә нинди шәп көйләр белә ул. Кайбер сүзләре хәтергә эләгеп кала: Воздух Родины - он особенный, Не надышишься им... Сизәм бит: егетне вакыт-вакыт ниндидер моңсу уйлар баса. Сәбәбен сорасаң, эчке моңының серен кешегә фаш итмәгәем дигәндәй, сүзне бүтән якка бора. Шулай да... Шәһәргә ялга чыккач, шоколад кимерә-кимерә Үзәк паркта йөргәндә, бераз ачылып китте егетебез. "Авыш юкәләр арасыннан барганда күңел турая", - дип уйлап куйдым мин. Комаровның торган җире - Донбасс өлкәсе, Снежное шәһәрендә яшәүче яраткан кызы Женя язмышы борчый икән. Ниндидер бер егетнең аңа күз атып йөрүен Володяга хәбәр иткәннәр. Ул ышанган. "Миңа карата суына башлавын хатларыннан сизә идем инде, ди. Их, кайтып килергә иде, әле соң түгел, барысын да җайлап булыр иде... Юк шул, майор Сорокин җибәрми, узган ел гына кайтып килдең, ди". Ничек тә Комаровка ярдәм итәсе иде бит. Башымда уйлар тармаклана. Нишләргә була? Шахмат уенындагы кебек ничә йөрешне алдан уйларга кирәк? Логика дигән мөгезсез тәкәнең бөдрә йонын уңайга сыйпап, күңел араныннан чыгарып җибәрәм. Бар, табышсыз кайтып керә күрмә! Синең зирәклегеңә таянам мин... Штабның беренче катында команда пункты урнашкан. Мин аның ачык ишегеннән башны тыгып кына караганым бар. Стенада пыяла астында әллә нинди утлары җемел-җемел янып торган биниһая зур карта куелган. Рация тавышлары өзлексез ишетелеп киткәли, өстәлдә уннарча телефон ята. Серле бер кабинет. Аннан ерак түгел генә элемтәче кызлар-солдаткалар утырган зур гына бүлмә. Анда язу машинкасына охшаган линотип артында унлап солдатка утыра. Кытыр-кытыр эшләүче линотип тавышлары, идәндә такта ышкылаганда бөтерелеп чыга торган йомычка сыман, язулы кәгазь тасмалары уралып ята. Солдатка кызлар, линотип аша төрле хәрби частьлар белән тоташып, нәкъ телеграф тасмасы кебек тар кәгазьләрдә "сөйләшүне" тәүлек буена язып баралар. Мин шунда дежур торучы солдаткалар арасыннан берсе белән танышып алдым. Бронислава исемле. Мин төнгә калып эшләгәндә, ул, кытай термосын күтәреп, кабинетка керә, "мендәр" кәнфит белән чәй эчеп алабыз. Увольнениегә чыккач, мин аның шәһәр үзәгендәге борынгы, тәбәнәк йорттагы фатир тәрәзәсен шакыйм. Пәрдә чите ачыла, Брониславаның елмаюлы йөзе, озын бармаклы кулы күренә. Бераздан йортның бизәкле, калын ишеге ачыла, тимер култыксалы баскычтан Бронислава тротуарга сикерә. Паркта йөрибез, кино карыйбыз. Казарма тормышы еракка чигенә. Биленә каеш буган, пилоткасын кыңгыр салган соры бертөрлелекне берничә сәгатькә онытып, яшәп алу да язык түгел ич. Мине һаман бер уй борчый: Володя Комаровка ничек ярдәм итәргә? Бердәнбер юл - телеграмма эшләү... Ике көн буена кул бармакларына сөял чыгарып, резина кисәгенә почта штемпеле уеп, ясап карадым. Берне ясыйм, икене, өчне... Юк, булмый гына бит. Фальшивомонетчик чыкмый миннән... Иртән, эшкә килгәндә, штаб ишеге төбендә Бронислава белән бәрелешә яздым. Шул мәлдә башыма ачык бер уй килде. Бу кызый белән Ходай Тәгалә мине кирәккә таныштырган ич. Барын да алдан белеп, күреп, тоеп бер-беребезнең сукмакларын төенләштергән. Менә хәзер... Дустым Володя Комаровның хәленә кереп, сөйгән кызын саклап калып, мәхәббәт газабыннан коткаруда Брониславаның да ярдәме тиячәк... Володя белән киңәшләшәм. Туган шәһәреннән "Поздравляю с днём рождения" дигән гөнаһсыз телеграмма килде, ди. Телеграмма кәгазендәге тасманы кубарып алабыз да Бронислава линотибыннан чыккан тасманы ябыштырып куябыз. Анда хәтәр сүзләр язылган була: "Срочно приезжай отец тяжело болен мама" Андый хәвефле телеграмманың артында почта хезмәткәрләре тарафыннан кулдан язылган ниндидер сүзләр булырга тиештер дип, Володяның шкафындагы папкаларны актарып, иске телеграммаларны табып карыйбыз. Барысы да тиз, ашыгыч һәм төгәл эшләнә. Эчтән борчылуымны сиздермәскә тырышып, үз өстәлем артында эшләп утырам. Таза гәүдәсен җиңел йөртә белгән майор Железняк килеп керә: - Ишеттеңме әле, дустың Комаров телеграмма алды, юлга җыена... - ди. - Шулаймыни?! - дигән булам. Кабинетыбызның бер як стенасында СССР картасы эленеп тора. Хыялыйрак күз белән карасаң, аның сурәте галәмәт зур динозаврны хәтерләтә сыман. Камчатка ярымутравы - Тын океанга очлаеп сузылган динозаврның койрыгы. Башына исә Скандинавия илләре ялганган. Бу динозаврга аерым бер кеше язмышы чүп кенә; сыта, изә, таптап китә, җелеген суыра. Минем бу биниһая зурлык каршында һәрдаим чүгеп каласым килми, кайчакларда үземнең бар икәнемне искәртеп, ым кагып алгалыйм. Моның төбендә бернинди хөсетлек тә ятмый, бары тик уенчак холыкның, акыл зирәклегенә дәгъва кылып, бер уйнап алуы гына... Комаровны туган ягына капылт кына озата алу комбинациясе - шуның бер мисалы. Яшьлектә бер генә була торган мәхәббәтне саклап калу өчен, кыек юлга кереп алырга да була. Ил каршындагы безнең төп бурычыбыз аңа карап какшамас. Динозавр аерым кеше бурычын һәрчак искәртеп тора, ә үз бурычына килгәндә, хәтер капчыгы ертык ятьмәгә әверелә... Бу динозаврның сөмсез аягы астында калып тапталмас өчен, вакытында тайпылып кала белү зирәклеге кирәк... МЕЗЕНКО Майор Мезенко миңа карата нигә шулай авыр карашлы микән, яшьлегендә әллә татарлар берәр ничек рәнҗеттеләр микән үзен дигәч, капитан Астафьев: - Нигә алай дип уйлыйсыз? - диде. Мин Сталинны мисалга китердем. "Сосо" дип йөртелгән малай чагында аны, акча урлаган өчен, Ялта базарында Кырым татары бик каты кыйнап ташлый. Сыңар кулы шуннан коргаксып кала. Сосодан үсеп, Сталин булып өлгергәч инде Кырым татарларыннан аяусыз үч алуны оештыра. Мәчет манарасына охшап калкып торалар дип, Ялтадагы өч мең кипарисны төптән кистертә... Астафьев минем сүзләрне ышанмыйчарак, көлемсерәп тыңлады да: - Мезенко бик күңелле кеше иде. Инсульттан соң шулай калды. Сез аңа рәнҗемәгез инде. Документлары әзер булганын гына көтә, тиздән отставкага чыга ул, - диде. Сүзсез калдым. Уңайсыз тынлык иңгән бу халәттә тәндәге кан тибеше ишетелерлек иде. Менә бит ничек, үз каланчаңнан торып кына кешегә бәя бирү, хәленә керә белмәү - күпме аңлашылмаучылыкка сәбәп була шул... Атна-ун көн үтте микән, майор Мезенко белән саубуллаштык. Армия хезмәтеннән китүне авыр кичерми иде шикелле. Ачылып сөйләште, хәтта елмаеп та куйгалады. Үзенең туган шәһәренә - Ростов-Донга кайтып китәсен әйтте. "Мин бит Рейхстагка байрак кадаган өчәүнең берсе - легендар шәхес Алексей Берест белән бер урамда яшәдем", - дигәч, өнсез калдым. Байрак кадаучылар өчәү булган, мин шулай ишетеп калганмын, йә мин саташам, йә кешеләр хәтерсез дип күпме икеләнеп, аныклый алмыйча йөрүемә майор Мезенко, менә гади генә әйтеп биреп, чик куйды түгелме! Чишелмәгән төен йөртү күңелне кимсетә. Рәхмәт майор Мезенкога. Бу хакыйкать артында нинди гаделсезлек ятканына, билгеле бер идеологияне алга сөргәндә, кайбер язмышлар рәнҗетелеп кала икәнгә мин хәзер төшенә башладым шикелле... Берлинны штурмлау - ничә ел барган канлы сугышның соңгы аккорды - һәр частьның үз байрагын Рейхстаг бинасына беркетү белән тәмамлана. (Дүрт дистәгә якын байрак эленә.) Лейтенант Рәхимҗан Кошкарбаев белән рядовой Григорий Булатов (30 апрель, 14 сәгать 25 минутта) Рейхстагның төп ишек турындагы колоннага беренче булып байрак беркетәләр. Ләкин боларның батырлыгы легендага керми кала. Сугыштан соң Булатов истәлекләргә бирелеп карый, әмма аның рәсми легенда белән сипләнмәгән хатирәсеннән көләләр генә, хәтта "Рейхстаг" дигән кушамат та тагалар. Булатов гарьлегеннән асылынып үлә. Капитан В. Н. Маков, өлкән сержант Г. К. Заһитов, А. Н. Максименко, А. Б. Бобров һәм сержант М. П. Мининнан торган штурм группасы беренчеләрдән булып, Рейхстаг түбәсенә чыгып, "Җиңү алиһәсе" һәйкәленә байрак беркетәләр (30 апрель, 22 сәгать 30 минутта). Болардан соң берничә минут кала лейтенант Алексей Берест, кызылармеец Михаил Егоров һәм сержант Мелитон Кантария группасы Рейхстагның Көнчыгыш ягындагы түбә фронтонына, атлар һәйкәленә байрак беркетә. Хәрби совет алдан ук тугыз байракны махсус эшләткән була. Берест кулында шул рәсми байракларның бишенчесе. Ул вакытта әле тирә-якта атышлар бара. Түбәгә менү юлында урыны-урыны белән баскычлар җимерелгән була. Таза гәүдәле, буе ике метрлы Алексей Берест иптәшләрен, җилкәсенә бастырып, өске катка күтәреп менгезешә, аннары тегеләр үзен тартып алалар. Рейхстагның төп гөмбәзенә ул мәлдә якын килеп булмый. Гөмбәз котырып яна, ут ялмаган була. Алар Хәрби советның Җиңү байрагын 2 май көнне генә гөмбәз түбәсенә күчереп беркетәләр. Бер елдан соң бу өч кешенең икесенә Советлар Союзы Герое исеме бирелә. Алтын Йолдыз ордены белән бүләкләнәләр. Ә политрук Берест фамилиясе геройлар исемлегеннән сызылган була. Ул Кызыл Байрак ордены белән бүләкләнә. Шулай итеп, Алексей Берест тора-бара легендадан төшеп кала. Бу гаделсезлекне ул бик авыр кичерә. Аны кыерсыталар, юк сәбәп тапкан булып, төрмәгә дә утыртып алалар. 2005 елда гына аңа "Украина Герое" исеме, һәм Алтын Йолдыз ордены белән бүләкләнүе хакында Украина Президенты Ющенко указы басылып чыга. Туган җирендә һәйкәл куела. Ростов-Донда урам исеме бирелә. Әмма Алексей Берестка боларны күрү насыйп булмый. 1970 елда, оныгын күтәреп өенә кайтып барганда, ул рельста торган бер баланы күреп ала, ажгырып поезд килә... Берест оныгын җиргә бастырып куя да баланы коткарырга ташлана. Баланы читкә этеп өлгерә, әмма үзе оныгы күз алдында поезд астында кала... Әйе, батырлык кылган, бүләк биргән җирдә тулы дөреслек, гаделлек була алмыйдыр, ахрысы... Ясалма каһарманнар, ялган легендалар, мәңгегә дип куелган вакытлы һәйкәлләр... Болар бар да тоталитар җәмгыятьнең үз-үзен исертеп яшәү рәвешеннән киләдер... Күкрәген пуля тишкән килеш, Рейхстаг түбәсенә байрак тотып менеп җиткән татар Заһитовның кемгә кирәге бар?! Легендага өчәү - рус, украин, грузин милләтеннән булса шәп бит, икене генә калдырсаң, тагын да шәбрәк килеп чыга. Әгәр илбаш Сталин милләте белән чукча булса, геройлык кылучы да чукча булыр иде кебек. "Күзгә кырып салырлык" кына чукча милләтеннән берәр солдатны, фронт буйлап эзләтеп, Рейхстаг ишеге төбенә минуты белән китереп җиткерерләр иде. Әгәр инде табылмый икән, бүтән милләт кешесен чукча итеп, батырлык хакына, тудырган анасын да оныттырырлар иде. 1976 елда Мәскәүдә, яшь әдәбиятчыларның Бөтенсоюз семинарында катнашкан чакта кызыклы шәхесләр белән очрашу вакытында, миңа Мелитон Кантарияне якыннан күрергә туры килде. Зур башлы, чәче такыр итеп кырылган, Эльбрус тау сырты шикелле борынлы таза гәүдәле грузин. Рейхстаг түбәсенә байрак кадавы хакында ул саран гына бер-ике сүз әйтте: - Командир кушты да... Егоров белән икәү элдек инде... - дип, Грузиядә ике катлы йорты, җимеш бакчасы турында тәфсилләбрәк сөйләде. Бәлки, аны мондый очрашуларга еш чакырып, тәмам алҗытып бетергәннәрдер. Бәлки, өченче каһарман хакында - үз иңендә боларны Рейхстаг түбәсенә алып менгән лейтенант Берестны - телгә алырга кушмаулары аның намусына тигәндер... Төптән уйлап карасаң, легендалар кешенең сабыйлык акылына исәп тотып тудырылган... Володя Комаровның туган ягыннан кайтып төшүе үзе бер бәйрәм булды. Егетнең шатлыгы үзе генә күтәрерлек түгел, күзләре чаткыланып яна, сүзләре сәйлән кебек сибелә. Яраткан кызы Женя белән аңлашканнар. Бу кайту аның гомерендә онытылмас бәхет булып калыр, мөгаен. Икебез генә калган арада, икебез генә аңларлык өзек-төзек сүзләр алмашабыз: "Уйлаганыбыз барып чыкты бит, ә!", "Рәхмәт инде сиңа, гомердә онытмам!", "Бу хакта беркемгә әйтмә!" Әмма... нишлисең, эчкәре яшерелгән сер черем итеп ятмый шул, тышка бәреп чыгарга ясканып, тибенергә ярата. Бу очракта да шулайрак булды. Безнең дивизиядә, дәүләт эчендә дәүләт дигән кебек, алты йөз кешелек аерым бер "рота охраны" дигән часть бар. Боларның төп хезмәте - "через день - на ремень, через два - на кухню". Авиаторларның иминлеген тәэмин итеп, болар төрле объектларны саклап каравылда торалар, кухняда аш-су әзерләү дә алар карамагында. Бу частьның командиры полковник Рябинович иде. Штабта менә шул полковник кул астында эшләүче писарь егет Комаровның якташы икән. Туган ягына кайтып килү шатлыгыннан иләсләнгән Комаров тишкән бит моңа икебез генә белгән серне. Якташы шул ук схема буенча эш йөрткән. Телеграмма... Туган көне белән котлату... Текстны кайгылы хәбәргә алыштыру... һәм... кинәт аяз көндә күк күкри... Полковник Рябинович бүтән камырдан шул... Телеграмма кулына кергәч, тота да почта бүлекчәсенә шылтырата, авыр хәбәр булганда аерым теркәлә торган телеграмма килмәгәнен белеп ала, писарь егетне, чакыртып, келәмгә бастыра. Сүгә, кычкыра, яный. Комаров ни үле, ни тере, агарып чыккан, "Кичер инде мине, ник әйттем, ник әйттем..." - дип өзгәләнә. - Булган булган инде, - дим мин. - Якташыңны коткарырга кирәк. Җылы урыныннан тибеп төшерергә мөмкиннәр бит. - Ә ничек ярдәм итәргә? Тагын уйга калам, тагын логика дигән бөдрә йонлы тәкәне күңел араныннан чыгарып җибәрәм. Бераздан ул, җим кабып, әйләнеп кайта. Комаров, минем ике каш арасына җыерчык чыгарып, уйланып торуымны кәефем төшенкелеккә юрап, һаман гафу үтенә. - Егетең Рябинович кул астында писарь булып күпме эшли? - Бер елдан артык. - Алайса, җебеп төшмәсен. Бер ел буена аның кулыннан нинди генә документлар үтмәгән. Рябинович та фәрештә түгелдер. Әйтсен егетең: "Әгәр мине батырсагыз, үзегез дә чиста кала алмыйсыз", - дисен. Ул көнне Комаров казармага соң гына кайтып керде. Сизеп торам: атлавында ук тере өмет сизелә. Иңемнән кочып, аркадан сөйгән кебек итте дә: - Барып чыкты... Син әйткәнчә булды. Полковник белән аңлашканнар, - диде. Беркөнне төштән соң Володя Комаров белән һава суларга дип парк, стадион буйларын әйләнеп чыктык. Штабка кайтып барганда, безне җиңенә кызыл бәйләгән өлкән лейтенант һәм ике солдат туктатты. Гарнизонның эчке патруле иде болар. Имеш, без, Уставны бозып, эш сәгатьләрендә эленке-салынкы йөрибез. Аңлатып карыйбыз, ишетергә дә теләми өлкән лейтенант. Алып киттеләр безне КППга (контрольно-пропускной пункт) Себеркеләр тоттырып, дежур торучылар бүлмәсен себереп чыгарга куштылар. Идәне эре ярыклы, күптән инде юылмаган. Володя - дивизиянең баш писаре: "Мин моны болай гына калдырмыйм!" - дип, өлкән лейтенант белән бәхәсләшә торгач, якага яка килә яздылар. Миңа кызык, көләсе килә. "Төкер, әйткәнен тыңлыйк та тизрәк котылыйк болардан", - дип, Володяны тынычландырган булам. Себеркеләрне тапшырып киткәч тә, соң дәрәҗәдә кимсенгән Володя озак кына игә килә алмады. Штабка кайткач, мин гимнастёрканың түш кесәсенә сыярлык итеп кенә күн белән тышлап, келәйләп, икебезгә ике кенәгә ясап, калын тимер белән бастырып кибәргә куйдым. Хәзер инде, эченә кечкенә фотоларыбызны ябыштырып, дивизия штабында эшләүче сотрудниклар буларак, тәүлекнең теләсә кайсы вакытында гарнизон эчендә йөрергә рөхсәт ителә дигән язу кирәк тә, герблы мөһер кирәк. Анысын инде, бер папка документлар белән штаб начальнигы Шестопалга кереп, кул куйдырганда, мөһерен дә суктырып чыгуны, Володя Комаров эшли ала. Һәм ул аны башкарып чыкты да. Шыкырдап торган документларны кесәбезгә тыгып куйдык. Берәр мокыт лейтенант кисәге бәйләнеп карасын хәзер! Икенче көнне, үк документның көчен сынар өчен, төшке аштан соң гарнизон урамнарыннан юри киләп сарып йөрдек. Патруль җиңсәсе кигән капитан юлда очрап бәйләнмәкче булган иде дә... күн тышлы документларыбызны тегенең борын төбендә уйнатып кына алдык. Ял көннәрендә шәһәргә иреккә чыгу, ягъни увольнительный кәгазен, учка сыярлык кына итеп, Володя Комаров машинкада кирәкле санда бастыра. Аннары герблы мөһер суктырып, старшина Осипенкога кайтарып бирә. - Шестопал документларга мөһерне үзе сугамы? - дип сорыйм Володядан. - Бик мөһимнәрен карап, кул куеп чыга да мөһерне миңа тоттыра. - Алай булгач, увольнительный кәгазьләрен күбрәк бастыр, - дим. - Безнең кесәдә унлап данә йөрсен. Кирәк чакта, вакытын күрсәтеп язасың да... Әллүр - шәһәргә! Шулай итәбез дә... Теләгән чакта иреккә ыргылу кәгазе кесәдә хәзер барлыгын сиздереп, күкрәкне җылытып йөри. * * * Сентябрь башында Железняков белән саубуллашу көне килде. Ул өстәлен, бөтен эчке байлыгы белән миңа калдыра хәзер. Кабинет ишеген бикләгәч, махсус җепне пластилин түгәрәк аша тарттырып баса торган бронза мөһергә бәйләгән чылбырны, минем чалбар каешына беркетеп, кесәгә салды да: - Күз карасы кебек сакла. Пичәткә син хуҗа! - диде. Мин аңа әни биреп җибәргән йон оекбашларны бүләк иттем. "Әни бәйләгән" дигәч, Володя Железняковның күз төпләре дымланды. Оекбашны йөзенә куеп иснәп торды. Ул әнисез генә, ятим үскән икән... Перронда ул Минск поездының соңгы вагонына утырып, арткы ишек тәрәзәсеннән безгә кул болгап китеп барды. Шунда Комаров тирән сулап куйды да, иңемнән кагып: - Киләсе елга син мине шулай озатып калырсың, - диде. * * * Ниһаять, миңа Мәскәүдән оператив бүлектә эшләргә рөхсәт язуы килгәнен әйттеләр. Капитан Астафьев мине котлады да, ниндидер альбом тышына ябыштырырга дип, дивизиянең чын номерын (без конверт тышына яза торганы 40401 иде), ике генә санлы, сер итеп саклана торган номерны язарга кушты. Ватман кәгазенә кара тушь белән бизәкләбрәк яздым да мин моны, өстәл өстендә калдырып, төшке ашка китеп бардым. Ике сәгатьтән килсәм, язулы кәгазем өстәл өстендә күренми. И эзлим, и бәргәләнәм - беркайда юк. Капитан Астафьев гадәтенчә үз язуына багынып утыра. Капитан Комбаров та ниндидер кәгазьләр арасына чумган. - Шушында өстәл өстендә калдырып киткән идем! - дип, үз-үземә сөйләнгәндәй, гасабиланып әйткәч, капитан Астафьев башын күтәрде дә: - Бик начар иткәнсең, өстәл өстендә калдырып! - диде. - Ул бит - дивизиянең сер итеп тотыла торган номеры. Аны бер чит кеше дә белергә тиеш түгел! Капитан, өстәл тартмасыннан алып, язулы кәгазьне миңа сузды. Бу минем өчен тәүге сыналу, итәгеңне җыеп йөр дигән олы бер сабак булды. Рөхсәт язуы килгәннең икенче көнендә мине КГБ бүлегенә, майор Корниловка чакырттылар. Гөнаһлар түтәлемдә нинди шайтан таяклары бардыр инде, шуларны күңелемнән йолкып, үземне фәрештәләр янәшәсендә торырга тиешле санап, барып кердем кабинетына. Дәһшәтле булып тоелган майор Корнилов тимер киемле дә, күн киемле дә түгел, гадәти кительдән, карап торуга ягымлы гына күренә икән үзе. Ул миңа Мәскәүдән "допуск" килгәнлеген, оператив бүлектә эшләүнең җаваплылыгы хакында озынга сузмыйча гына аңлатты. Яшерен сергә ия документлар белән эш иткәндә сак булырга кирәклегенә басым ясап әйтте. Аннары казармадагы тәртип, үзара мөнәсәбәтләр турында йөгерек сораулар бирде дә кинәт кенә: - Америка тавышын тыңлаучылар бармы? - дип куйды. "Спидола" кебек кыйммәтле радиоприёмникның сержант Шульгинда гына икәнен беләдер, әлбәттә, мин дә тыңлаштыргалыйм дигәнне ишетергә теләгәндер бәлки. Әмма мин "белмим" дигән саран җаваптан уза алмадым. - Генерал шофёры кая барганнарын сөйлиме? Бу сорау бөтенләй җитлекмәгән иде. Чөнки генерал шофёры иртүк китә, соң гына кайта, һәм, гомумән, югары начальствоны йөртүче шофёрлар күбрәк үзара гына аралашалар иде. Миннән илһам ала алмаганны сизгәч, майор Корнилов торып басты: - Оператив бүлектә әйбәт эшләрсез дип ышанам, - дип, кулны кысып, ишеккә кадәр озата килде. Бүтән ул мине бер тапкыр да борчымады. * * * Искеләр китә тора, яңалар килә. Хәзер инде кореялы егетләр - Чагайлар юк. Тенниста Царьков дигән егет белән өзешәбез. Без - якташлар. Ул - Азнакайга чиктәш Шаран районыннан. Кап-кара чәчле, калын иренле, каратут йөзле, мулатка охшаган чибәр егет. Спорт белән шөгыльләнә. Шәһәргә бассейнга йөри. Җилкәләре калын, тыгыз тәнле. Брасс алымы белән йөзү буенча беренче разряд алуга ирешкән. Бервакыт ул Минскига ярышка китеп барды. Ул әйтеп калдырган вакытта, бөтен казармабыз белән телевизор каршына өелештек. Көтәбез. Менә йөзүче спортсменнар, бер-бер артлы чыгып, бассейн тирәли әйләнеп чыктылар. Безнең Царьков нишләптер күренми, көтәбез, юк кына бит. Китте төрле фаразлар: - Туалетка кереп киткәндер, - ди кайсыдыр. - Шаярткандыр гына, бөтенләй бармагандыр ул анда... - Кызлар янында ятадыр әле... Ярышлар башлангач кына, Царьковның таныш фигурасы күренде. Су белән көрәшеп, каерып ишеп килгән егетебезгә, экран аша көч биреп, калкына-калкына, бердәм кычкырабыз. Нишлисең, яуланган икенче урын һәрчак нигә беренче түгел дигән ризасызлык тудыра... Берничә көннән кайтып төште Михаил Царьков. Һәркемнең телендә котлаудан тыш бер генә сорау иде: - Теге чакта кайда идең, нишләп телевизордан күренмәдең? Царьков, кучкылт-кызыл иреннәрен җәеп, самими елмайды да: - Гафу, егетләр, туалетта идем, - диде. Менә шул егет белән тенниста уйнау - үзе бер хозур. Чын күңелдән уйный, әмма җиңелгәндә дә ярсымый, җиңсә дә тыныч кала. Кеше осталыгын да таный, бәяли белә. Ул миңа һәрчак "земеля" дип эндәшә. - Армиядән соң күрешербез бит. Син миңа, мин сиңа кунакка килермен, - ди. Очрашырга сүз куешабыз. (Күп булса өч ел үтәр. Казанда университетта укыганда, мин кышкы сессиягә килгән читтән торып укучы Шаран егете белән танышырмын. "Шаран" дигән яңгыравык сүз миңа шунда ук Михаил Царьковны искә төшерер. "Беләсезме андый егетне? Сәлам әйтегез миннән", - дигәч, теге егет башын түбән ияр: "Царьков Михаил юк шул инде бу дөньяда", - дияр. "Ничек юк! Андый егет югала димени, ул бит безнең ротаның утлы егете иде?!" Шуннан соң тетрәндергеч кыйсса ишетермен. Миша Царьков өйләнергә ниятләгән кызын, әти-әнисе белән таныштырырга дип, өенә алып кайткан. Бу хәлне көтмәгән атаанасы көмәнле кызны мыскыллап, куып чыгарганнар. Царьков ата-анасына рәнҗеп үзе дә чыгып киткән. Гарьлегеннән бәргәләнеп йөргән дә поезд астына ташланган. Поезд тәгәрмәчләре астында калып, ике аягы да төптән өзелгән, үзе исән калган. Каны бозылып, бөтен тәненә тарала башлагач, өч көн буена: "Миңа агу бирегез, яшисем килми!" - дип, табибларга ялынган һәм дүртенче көнендә җан тәслим кылган. Нинди егет иде бит! Тавышы хәзер дә колагымда яңгырап тора, чибәр йөзе, кызларның һушын ала торган елмаюы күз алдымда... Ә теге кызны... Царьковның әти-әнисе, өенә алып кайтып, үзләре янында яшәтәләр, Мишага охшап туган оныкны үстерешәләр икән. Соңлап килгән нинди үкенечле язмыш сабагы...) * * * Матбугатта басылып чыккан рәсемнәр шактый җыелып бара. Көндез, эш сәгатьләрендә, үз шөгылең белән мавыгып утыруны күз алдына да китереп булмый. Дөньяның бөтен четрекле эшләре миңа килеп ялгана кебек. Шахмат буенча калын гына алты китап туплаган идем, аларны Ленкомнатага алып кереп, өстәлгә өеп куйдым. Кем кызыксына, шул укый, өйрәнә ала. Нигәдер, бу хикмәтле уенга элеккеге дәрт сүнә, суына бара, ахрысы. Бөтен көчне рәсем ясауга, шигырь язуга бирәм. Әлбәттә, эштән соң калып, төннәрен генә, ялгызлыкның үзе бер бәхет икәнен тоеп, күңел мәгарәсенә төшеп актарынам... Әле менә өлкә газетасы "Во славу Родины" редакциясеннән тагын бер хат килеп төште. Анда болай дип язылган: "Уважаемый тов. Галеев! Решением редколлегии Вы приняты в заочную школу военкоров окружной газеты. 16 января в "Во славу Родины" напечатана первая страница в помощь слушателям (наш учебный план, консультация о заметке, первое задание). Посылая свои материалы в дальнейшем, ниже подписи добавляйте "слушатель заочной школы военкоров". Начальник Отдела писем и массовой работы М. Гурьев". Сурәтле фикерләүгә көчем җитмәсә, күңелдә кайнаган уйларны сүз көче белән белдерергә омтылып, шигырьгә тотынган булам. Ләкин минем баш очымда үрелеп кенә алырга сүзләр болыты җыелып тормый, сүз байлыгы каршында мин хәер сорашып торган фәкыйрь бер сукбай кебек. Нидер расларга, бирешмәскә теләп алгысынган күңел ялгызы гына тыпырчына шул. Их, кырыеңда бер киңәшчең, остаз, акыл иясе булса иде, мине бу үзешчәнлек баткагыннан тартып чыгарыр иде дип хыял йөртәм дә... Андый бәхет килеренә өмет өзеп, җитлекмәгән иҗат җимешләрен, аптырагач, редакциягә юллыйм. Анда инде баштан сыйпап кына тормыйлар, менә шушындый эчтәлектәге хат та язып җибәрәләр: "Уважаемый товарищ Галеев! Ваш рисунок при возможности постараемся использовать в газете. А вот стихи явно не удались. Вы не владеете по-настоящему ни ритмом, ни рифмой, многие строки очень прозаичны. Много стилистических погрешностей. Вот Вы пишете: Всюду светят огни, прожектора... Одно слово здесь явно лишнее: прожектора - это ведь тоже огни. Вы рифмуете совсем нерифмующиеся слова: "Сыны - Родины". Помните, что стихи требуют большого труда. С приветом - начальник Отдела культуры и быта подполковник М. Алексанов". Төн... Кабинетымда мин, дөньядан аерылып, күңел иреген тоеп, үземә калса, илһамланып, иҗат газабы кичерәм. Бу - үз-үзеңне яралап та, дәвалап та карый торган ләззәтле интегү газабы. Моның асыл мәгънәләрен мин аңлап та бетерә алмыйм әлегә, еракта, бик тирәндә тавышсыз яшенен - тонык җемелдәгән аҗаганын гына тоям... Сизәм дә, тоям да кебек: күзгә күренми торган ниндидер ишекләр берәм-берәм ачыла башлар да, мин, гаҗәеп дөньяга килеп чыгып, күңел җиһанындагы серләрнең асыл мәгънәсен төшенү тылсымына ирешермен кебек. Бу ишекләрнең ачкычы сүзләрдән коелган... Төн... Тып-тын ялгызлык. Юк, колак салсаң, әллә нинди тавышлар саркып китә. Хәрби тормышта тынлык сүрүе дә хәвефле җепләрдән тукылган, ул һәрчак уяу, сак, йокысыз. Аскы каттан әнә команда пунктыннан сөйләшкән тавышлар, ниндидер аппаратларның үз ритмында чыкырдавы ишетелә. Штабның йөрәге тибә. Кан юллары меридианнар, параллельләр аша әллә кай ераклыкларга тоташкан. Кинәт якында гына шапылдаган тавыштан сискәнеп, ишеккә ташланам. Байрак янында сакта торган солдат автоматын кулыннан төшереп җибәргән, басып торган килеш йокыга китеп алган, бичара. Кыяфәте куркынган, миннән гафу үтенгәндәй уңайсызланып, ул автоматын җәһәт кенә үрелеп ала да, билендәге каешын төзәтеп, тагын, кыл кебек тартылып, урынына баса. Төнлә калып эшләгәндә, ничә тапкыр кичердем инде моны. Беләм югыйсә, шапылдап төшүеннән үк беләм, әмма бер-бер хәл булгандыр, бәлкем, сакчының йөрәге тоткандыр дип хәвефле уйлыйм да ишекне ачып карамыйча түзә алмыйм. Уяулык сагында торган штабның бер бүлмәсендә, төн тынычлыгыннан файдаланып, бәләкәй генә дөнья булып, үз уема уралып утыруым мәзәк тә бер карасаң. Мин бит мондый вакытны йокы хисабыннан әҗәткә алам. Югыйсә, җир катламын казып-казып та, ватык чүлмәк кисәге дә тапмаган археолог кебек, нәүмиз ымсынып каласымны да беләм. Якутлар табыладыр вакыт белән, дигәннәр әнә. Өйрәнчек чакның да үз табышлары, үз югалтулары бар. Менә "Во славу Родины" редакциясеннән тагын бер хат: "Уважаемый тов. Галеев! Один из Ваших присланных рисунков "Цель поражена", возможно, поместим на страницах газеты. Другие Ваши рисунки имеют ряд недостатков. Рисунок "Перехват" - неудачное композиционное решение, надуманное. Старайтесь хорошо рисовать то, что видите на земле. Рисунки "Вести из Ташкента" и "За решением шахматной задачи" - имеют нарушения пропорции, не чувствует движения, статичны. Лучше продумывайте темы, которые хотите выразить в рисунке. Нам приятно получить от Вас хороший рисунок. Не забывайте о полевой учёбе воинов - это одна из важных тем. Желаю творческих успехов. С приветом художник-ретушёр Л. Дрозд". Шулай итеп, рәсемнәр чит күзләргә барып ирешә, сынала тора. Ә менә шигырьләр... алар, очарга өйрәтелмәгән кош балалары кебек, дөньяга чыгарга куркып, оясында утыралар.Ул чакта әле мин, сүзләрне интектереп, шигырь читлегенә сыйдыра алмыйча азапланган малай, тәнкыйть дигән чукмар барын белми идем. Аның чәнечкесе дә, мамыгы да, киңәше дә, миләше дә үзендә икән бит... Әзер бул, егет, әгәр син иҗат дәрьясының текә ярына килеп баскансың икән, курыкма, сикер билгесезлек упкынына! * * * Генерал Дудаковны Мәскәүгә, Хәрби-һава академиясенә алалар икән дигән хәбәр таралды. Сәбәбе: башкалада хәрби белгечләр, укытучылар җитмәгәннән түгел, әлбәттә. Дивизия командиры, ничә полкны туплаган самолётлар кәрванына үзе баш булып, алгы рәттә очарга тиеш. Моның өчен медкомиссия үткәндә шик калдырмаслык дәрәҗәдә сәламәт булу кирәк. Сугыш утларын кичкән кырык сигез яшьлек генерал, шулай итеп, белорус күгендә соңгы очышын ясады. Без, ротадан алты-җиде егет, генералның фатирына әйберләрен контейнерга төяргә дип бардык. Биш катлы йортта өч бүлмәле гадәти фатир. Төп мебельләре инде Мәскәүгә озатылган. Монда Могилёвта яшәүче кызына җибәрергә дигәннәре генә калган икән. Генерал үзе, хатыны вак-төяк әйберләр белән кайнаша. Без төрле мебель, өй җиһазлары ташыйбыз. Ике чиләк коньяк истә калган... Эреле-ваклы, купшы этикеткалы, яссы, йомры шешәләр ике чиләккә дыңгычлап тутырылган. Кибеттә аңгыра төстәге совет шешәләре генә күземә чалынганга, миңа болар гаҗәп затлы тоелды. Егетләр учка сыярлык шешәләрне суырып чыгарып, тотып-тотып карыйлар. - Әллә берәрне кесәгә тыгабызмы? - диләр. - Ярамый! - ди ефрейтор Пилипин. - Соңыннан генерал үзе сыйлаячак безне... Контейнерларны төяп бетереп, капкачын япкач, генерал Дудаков безне тезеп бастырды да рәхмәт белдерде, берәм-берәм кулларны кысып саубуллашты. Мәскәүдә һәм Мәскәү янында яшәргә тагын кырык биш ел гомер бирелгән генерал Александр Васильевич Дудаков белән әнә шулай хушлаштык. Казармага кайтып барганда, егетләр ефрейтор Пилипинны эт итеп сүктеләр. "Ну, ничек, сыйладымы?!", "Синең аркада... чуты юк иде бит коньякның!..", "Һәрберебезгә берәрне тыксак та сизми иде бит!.." Дивизия командиры итеп полковник Жихарев билгеләнгәч, гарнизон тормышы яңа тәртип кысаларына керә башлады; аның әмере белән кояш чыга, аның әмере белән җил исә кебек тоела иде. Булачак генерал утыз өч яшьләрдә; төз гәүдә, кырыслыгы килешеп торган чибәр кыяфәт, сыкы төсендәге каракүл папахадан, шинелендә ник бер ялгыш сызык, бөкләнгән эз булсын - бар ягы да килгән, пөхтәлек, затлылык үрнәге... Әмер биргәнче үк, үзенә буйсындыру теләген уята торган чын хәрби дәрман аңа тумыштан бирелгән иде. Аэродромда очыш вакытларында ничектер, ә менә гарнизон көнкүрешендә аның вакчыллык (педантлык) дәрәҗәсендәге тәртип кертүләре үзен сиздерә башлады. Яшь офицерлар хәрби киемне үзләренчә "бөгеп" китерәләр, хәтта чалбарны клёш итеп (балак очы киңәебрәк тәмамлана), тупыйк башлы ботинка урынына очлы башлы туфли киеп, носкины да ачык төслегә алмаштырып, модага ярашып киенәләр иде. Кайсылары хәтта фуражканың козырёгын кечерәйтеп, гасыр башындагы патша офицерларыныкы сыман итәләр иде. Полковник Жихарев чик куйды боларга. Лейтенант, өлкән лейтенант кебек яшь офицерларны туктата да чалбар балагын күтәрттерә. Хәрби стандартка туры килмәгән ботинкасын һәм носкиен алыштырып кияргә боера. Армиянең "сделать и доложить" дигән какшамас бер тәртибе бар; бирелгән эшнең үтәлгәнме, юкмы икәнен соңыннан тикшерергә оныту гражданкадагы тормышның бәласе түгелме?! Беркөнне полковник Жихарев, яраннарын ияртеп, безнең казармага килеп керде. Дневальныйның, әтәчле тавыш белән ертылып: "Рота, смирно!" - дип кычкыруыннан ук, гадәттән тыш хәл икәнен аңлап, ятканы-утырганы сикереп торып үрә каттык. Килә полковник казарма уртасыннан, күз карашы белән кистереп килә; чибәр, усал, пөхтә-ыспай, бөтен гәүдә торышыннан хәрбилекне ярату, буйсындыру ләззәте бөркелеп тора. Инде китәргә дип, ишек ягына борыла дигәндә, Володя Дубовойга күзе төште бит моның. Дубовойның, гадәттәгечә, гимнастёрка итәге керләнгән, каешы бил турында, ябык ат муенына эленгән камыт кебек, иркен асылынып тора. Моны күреп, полковник корыч тавыш белән кычкырып җибәрде: - Ты что стоишь как бабай?! Казарма эче дәррәү көлү тавышы белән тулды. Әмма полковникның кырыслыгын безнең көлү генә йомшата алмады. Шул көннән соң Дубовойга "бабай" кушаматы ябышып калды. Бу сүзнең ни аңлатканын күпләр, әлбәттә, белми иде. Телем шомара башлагач, мин рус теленә кайбер "төзәтмәләр" керттем. Танцы мәйданчыгындамы, болаймы, кызларга карата "потаскуха" дигән сүз еш кулланыла иде. Әллә нинди сикәлтәле, авыр сүз. Мин моны "пыкуха" дип, җиңеләйтебрәк әйтүне телгә кертеп җибәрдем. Кабул иттеләр. - "Как-как" дип, нишләп сез ата каз кебек какылдыйсыз, "кәк-кәк" дип йомшак итеп әйтергә кирәк, дим. Кабат-кабат әвәләп, "ә" авазын сыгылдырып әйтергә тора-бара күнектеләр бит тәки. "Сволочь" дигән сүзнең яңгырашы ошый иде миңа. Начар мәгънәне белдерсә дә, мин ул сүзне жәлләп, аяк астыннан күтәреп алдым. Башта өнәмичә йөрделәр дә, тора-бара: - Эй сволочь, - дип, бер-береңә эндәшү гадәткә кереп, "дустым" дигән мәгънәне алыштырды. Пермьдә хезмәт иткәндә, теләгән чакта үз телебездә гәпләшергә, бушанып алырга җай бар, татарлар күп иде. Ә монда... мин - берьялгызым. Туган телем сызып кына күңел юшкынына күмелә бара. Ялгызым калып уйланганда яисә берәр шигырь юлы, адашып, күңелемә килгәндә генә, ана телемдәге сүзләр уйдыгында эзләнә башлыйм. Яфрак астына качкан җиләк кебек, кайбер сүзләр дә, әллә үпкәләп инде, әллә ятсынып, хәтер пәрдәсе артына яшеренә. Үз фикеремне мин үз телемдә эчтән, тавышсыз гына белдерәм. Көнкүрештә кирәген җуйган Ана телем хисләремә төренгән тавышсыз эчке тел - җан теленә әверелә бара. Ә рус теле минем өчен көндәлек җан асрау өчен котылгысыз булган яңгыравыклы тән теленә әверелә бара. Җан телендәге сүзләрнең яңгыраш-тәмен мин әкрен генә җуям шикелле. Никадәр җиңел икән бит үз телеңнән мәхрүм калу. Моңа дистә еллар, гасырлар кирәк түгел икән. Шундый шартларга куелып, ихтыяр көчеңне җуйсаң, эчке иманың да булмаса, туган телеңә хыянәт итүеңне сизми дә каласың. Аннары...Тел сандыгыңда йомылып, сулышсыз калган сүз байлыгы, дәртен җуеп, берәм-берәм күзен йома барачак... Район газетасында чыккан шигыремне Фәния хатка салып җибәргән. Поезд Идел күперен чыккан чакта, гаҗәеп су киңлекләрен беренче тапкыр тамаша кылып барганда, әллә каян гына убылып төшкән иде ул шигырь юллары. Язып куярга җай юк иде. Күңелемнән туктаусыз кабатлап, ятлап бетергән идем: "Идел, Идел, күзен кыса кояш нурларыннан, елмая күк сине каршылап, тукта, поезд! Нигә ашкынасың, карый алмый калам яхшылап..." Сизә идем: рәсем ясау гына канәгатьләндерми башлаган иде. Нидер әйтергә телим, ниндидер уйлар бәргәләнә, ничек шуларны белдерергә, күңел капкаларын нинди көчләр кагып ачмакчы - һич аңламыйм гына бит. Сүз егәре, шигырь җене тынычсызлаган икән лә мине. Ул авыру бер йоккач котыла алмавымны ул чагында мин белми идем әле. Курка-курка гына, редакциягә җибәргән идем - басканнар бит! Газетаны Матвей Трофимычка күрсәттем. Ул шигырьнең график сурәтенә төксе генә күз төшерде дә көтмәгәндә әйтеп куйды: - Мин синнән кеше чыгар микән әллә дигән идем... Менә Трофимыч бер атна инде эштә күренми бит әле. Өстәле моңаеп тора. Авырып киткән. Авырый дигәч, без, гадәттә, "салкын тигәндер"гә ышанып, үзебезне юатып куябыз. Бу очракта... хәтәррәк икән шул. Матвей Трофимыч сөйләшеп торган чакта, кинәт кенә учы белән чигә турын кысып, тын кала торган иде. Вакыт-вакыт башы авырткан икән шул. Бәлки, ул авыртуның сәбәп чыганагы сугыш чорларына барып тоташадыр. Хәрби самолётта укчы-радистның кабинасы койрык төбендә була. Фаҗига-мазар килеп чыкканда, күбрәк укчы-радистлар исән калганнар. Матвей Трофимычларның да зенит утыннан самолётлары, яна-яна төшеп, җиргә килеп бәрелгәч, койрык ягы, сынып, илле метрга ыргытыла. Кабина эчендә Трофимыч исән кала. Бәлки, шулчактагы бәрелү аның хәзерге авыруына сәбәпче булгандыр. Баш миендә кабынган яман шеш, мәкерле тамырларын бөтен тәненә таратып, Матвей Трофимычны бер ай эчендә яндырып бетерде. Аның җәсәден соңгы юлга озатырга дивизиянең бик күп офицерлары килгән иде. ЧТО ТЫ НАДЕЛАЛ?! Дивизия буенча "ел йомгаклары" дигән кебегрәк олы киңәшмәгә әзерлек барышы турыдан-туры безгә кагыла. Көне-төне зур-зур плакатлар әзерлибез. Саннар, диаграммалар, хәрби эш нәтиҗәләре язылган мондый плакатлар полклардан да килеп, дивизия штабындагы штурманнар һәм оператив бүлекләрнекен дә кушып бергә җыела. Мондый "урак өсте" ай буена сузыла. Төнге икедә йә өчләрдә эшне төгәлләп киткәндә, дежурный бүлмәсендәге журналга китү сәгатен-минутын язып калдырасың. Димәк, синең төшкә кадәр йокларга хокукың бар. Беркем дә борчырга тиеш түгел. Ләкин мондый чакта җан түзми, ничек йоклап ятмак кирәк, мин элеккечә сәгать тугызда эш урынымда булам. Ә эш убылып кына төшә: берсен бетерүгә, икенчесен сонып кына торалар. Иртәгә олы киңәшмә башлана дигән көнне Офицерлар йортының зур залына плакатларны сәхнә алдына эләбез. Сәхнә алды иңгә - егерме биш метрлар, биеклеге унбиш метр бардыр. Менә шул ара - идәннән түшәмгә кадәр - без ясаган плакатлар белән каплана. Ике кырыйда бомба аса торган лебёдкалар, аларга нечкә тимерчыбыктан үрелгән арканнар тартылган. Шуңа беренче кат плакатлар эленә, аны күтәртеп, икенче кат эленә - шулай бара-бара, түшәмгә кадәр менгерелә. Трибунага пульт куелган: сөйләүчегә ничә минут вакыт калганы таблода янып тора. Указкалар төрле - биш, өч, бер метрлысы бар. Тоткычындагы кнопкага баскач, очында сары лампочка яна торган итеп эшләнгән. Авырлыгы тоннага җиткән плакатларны элеп бетерүгә, без, солдатлар, залны бушатабыз. Ишекләргә автоматлы сакчылар куела. Хәзер инде монда пропусксыз черки дә борынын тыга алмый. Иң четереклесе - карта белән эш итү. Секреткадан кирәкле төбәкнең картасын (номерын әйтеп, өлешләп) аласың да (масштаб буенча алар төрле: бер, ике, биш, ун километрлык итеп бүленгәннәре бар), кирәкле зурлыкта ябыштырып чыгасың. Итәкләре өстәл өстеннән салынып торган зур бер карта барлыкка килә. Исең китәрлек, илдәге төбәкләрнең бөтен елга-инешләре, юллары, өч йорттан гына торган авылларына, сукмакларына чаклы, бөртекләп, картага төшерелгән. Адәм акылы ышанырлык түгел... Берсендә шулай дивизия самолётлары заданиегә очасы төбәк картасын номерлары буенча ябыштырганнан соң карыйм: безнең төбәкләр ич бу! Идел-Кама кушылган урыннар, әнә Казан, Чабаксар күренә. Әмма миңа иркенләп карарга мөмкинлек булмады, эшкә тотындык. Кырыйда офицерлар, подполковник Журавлёв үзе... Четерекле саннар, исәпләүләр, маршрут сызыклары алар күзеннән уза. Язу , картага билгеләр төшерү - минем кулдан. Картаны уңгарак шудырып, калын пероны тушька манып яза башладым да... карасам, кул астымда минем авыл... Балтач дип аермачык язылган. Кулым калтырап китте, туктап калдым. Кырыйда күзәтеп торган подполковник Журавлёв үзенең кыргычлы тавышы белән: - Что-то у тебя ручка дрожит? - дип яңгыратып салды. - Там моя деревня, товарищ подполковник, - дим. - Вот и будем бомбить твою Татарию, - дип, подполковник ирен чите белән елмайды: - Не бойся, это будет всего лишь фотографическое бомбометание. Картаны иртәнгә эшләп бетерергә кирәк. Журавлёв төнге унда өенә кайтып китте. Комбаров белән Астафьев - ике капитан гына калды. "Операция өстәле"нә иелеп, четерекле нерв җепселләрен ялгап, өчәү мәш киләбез. Арылды, төнге сәгать икеләр. Астафьев белән Комбаров тәмәке тартырга дип чыгып киттеләр. Алҗыдым дип тормый, шундый чакта да җүләр уй башка килә бит ул. Мин бушаган тушь шешәсен картаның кап уртасына яткырдым. Кап-кара кәгазьне кайчы белән түгәрәкли-түгәрәкли кискәләдем дә шешә астына җәеп куйдым. Читтән караганда ышанмау мөмкин түгел: шешә ауган, кара тушь җәелгән, инде эше бетәргә күп тә калмаган картаның урта бер җирендә - мәхшәр! Түр тәрәзә янына бастым да тегеләрнең кергәнен көтәм... Менә ишек ачылды... Комбаровның юка чәчле түгәрәк башы күренде. Бер-ике атлавы булды, күзләре зур ачылып, куркынган кыяфәт белән катып калды. Әллә инде теленнән дә язды. Артыннан кереп килгән Астафьевка ымлап кына карта уртасындагы "мәхшәр"гә күрсәтә. Гадәттә, тыныч холыклы капитан кычкырып җибәрде: - Что ты наделал?! Мин, боларның шулкадәр тәэсирләнүеннән чыдый алмыйча, сыгылып төшеп, көләргә тотындым. Шушы җүләрлекнең файдасы тиде бит. Барыбызның да йокы ачылды. Бу моментны кайта-кайта искә төшереп, әгәр чынлап та шундый хәлгә калсак... дип кичереп карыйбыз. - Чак инфаркт алмый калдым. - Иртәгә, яңа карта алып, эшне яңадан башлауны күз алдыма китердем дә... - Әле күпме әр, күпме сүз булачак иде. - Ну, татарин... Бу сүзне мин төрле ягымлылыкта ишеткәлим инде. Күрше кабинетта майор Артемьев белән капитан Серегин эшли. Шулкадәр ипле, тыныч холыклы кешеләр. Мин, алар белән күрешергә дип, уң кулны сузганда, сул кулны сәлпәү генә күтәреп, честь биргән булам. - Ну издеваешься, татарин, - дип елмаеп куялар. Уңдым мин штаб офицерларыннан. Дивизиянең баш штурманы подполковник Мостафин үзе өченче каттан төшеп, кабинетка кереп хәлеңне белешкәләп чыксын әле. Җитмәсә, ял көненә очучылар ашханәсенә барасы талоннарын керткән. - Коткар син мине,өйдә хатын пешергән ашны ял көнендә булса да кабып карарга иде бит. Югыйсә бөтенләй үпкәлиләр, - дип, ул ике талон калдыра. Ял көнне иптәшкә Комаровны да алып киттек очучылар ашханәсенә. Бинага килеп кергәч үк шаккатып калдык. Һәркайда гөлләр, тәрәзәләрдә затлы пәрдәләр, өстәлләргә ак эскәтер җәелгән. Өч залга бүленә икән очучылар ашханәсе. Нинди самолётны егәрләвеңә карап, ризыкның тәме, калориясе билгеләнгән. Поршневиклар залы - ике канатлы самолётта очучылар өчен. Калган икесе - реактив самолётта очучыларга - дозвуковойлар һәм сверхзвуковойлар залы. Без Комаров белән соңгысына кердек. Башына ак калфак, зәңгәр күлмәге өстеннән ак сарафан кигән стюардесса (без аны шулай атадык) кыз, очып кына килеп җитеп, безне өстәл артына утыртты. Ашның гына да җиде-сигез төре бар икән. Кайсын сайларга белми аптырадык. Ул ризыкларның тәмлелеге! Өстәлдә торган горчица, борыч, әҗикә, тагын әллә нинди шешәләрдәге кызыктыргыч соусларны барысын да татып карыйсы килә. - Рестораннарың бер кырыйда торсын, - ди Володя. Минем Бөгелмәдәге рестораннан кала, бүтән затлыракны күргәнем булмагач чагыштыра алмыйм. Бер-бер артлы килеп торган ашамлыкларның яшелчә-җимешләр белән бай бизәлешенә исем китеп карыйм. Менә нинди дә була икән бит ашау сәнгате! Ашханәдән чыккач, гел елмаясы, гел көләсе килә, Володя белән кар атыша-атыша кайтабыз. Тәмле ризык белән бергә күңелләргә кояш керде, кәеф күкнең җиденче катыннан аягын салындырып утыра... Безнең "ашау бәхете" кичергән мондый көннәр айга ике-өч тапкыр кабатлана башлады. Рәхмәт инде баш штурман Мостафинга һәм аның урынбасары Шаһиморатовка. Хатыннары ял көнендә тәмле өй ризыгыннан өзелдермәсен генә... БҮРЕК Дисбе кебек бер җепкә тезелеп, талгын гына эре кар ява. Тополь ботаклары бу тере аклыктан рәхәт кытыкланып, оеп утыра. Йокыдан туеп, күземне ачуга, тәрәзә уемындагы шушы күренеш мине сәламли. Яңа елның беренче эш көне. Киенеп беткәч искәрәм: бүрегем урынында юк. Бүрек минем башка хыянәт итеп ташлап киткәнме әллә? Башта үзем генә эзләп карадым. Аннары күрше-тирәмдәге егетләр эзләшергә кереште. Юк кына бит. Өч елга исәпләнгән бүрегем эзен суыткан. Урлаганнар диясе килми. Чөнки казармада угрылык дигән нәрсәнең моңарчы сизелгәне юк иде. Штабка мин офицерлардан алданрак, тугыз тулганчы килеп утырырга гадәтләнгән идем. Бүген старшинаны көтеп соңга калам инде. Осипенко килгәч, минем хәбәрдән аптырап калды, йөзендәге кызгылт рәшә урыны-урыны белән тимгелләнеп чыкты. - Неужели бацилла воровства просачивается и в нашу казарму... - дип, үзалдына сөйләнгән кебек әйтеп куйды. - Сайлап ал, - дип, каптёркадан өч бүрек чыгарып бирде. Берсеннән-берсе искерәк, "ашы" бетеп, формасын җуйган бүрекләрне киеп карарга да кул күтәрелми, баш чиркана. Китеп бардым яланбаш кына. И, көннең матурлыгы! Чәчне каплап, баш түбәсенә кар өелә бара, өелә бара, гәүдәне төз тотарга тырышып, баш өстенә чүлмәк утырткан кебек атлыйм. Килеп кердем шулай штабка ак папаха киеп, икенче катка күтәрелгәндә эри башлаган карның тамчылары, муенны "пешереп", аркага таба юл алды. Кабинет ишеген ачып җибәрсәм... һушым китә язды. Капитан Астафьев өстәле янына бер төркем офицерлар җыелып баскан, погоннарындагы эре йолдызларны шәйләп курка калдым. Башына кар бүрек утыртып килеп кергән солдатка болар шаккатып карап каттылар. Ул арада безнең подполковник Журавлёв әчкелтем катыклы тавыш белән кычкырды: - Бу нинди маскарад?! - Бүрекне югалттым, - дидем мин юаш кына. - Кайда? Казармадамы? Старшина Осипенко ни караган?! - дип, ул телефонга тотынды. Офицерлар төркемендә подполковник Мостафин да бар икән. Ул Журавлёвны туктатып калды: - Кирәкми, шылтыратмагыз. Хәзер мин үземнең бүрекне китертәм, - дип, телефон номерын җыеп, хатынына аңлата башлады. Карасам... Мостафинның иңендә - полковник погоннары. Иске елдан Яңа елга атлап чыкканда, аңа тагын бер йолдыз өстәгәннәр икән. Югары дәрәҗәдәге офицерларның безнең кабинетка җыелу сәбәбе: катастрофага эләккән самолёт экипажының сөйләшүләрен яздырган "кара ящик"тан гадәти магнитофонга күчерелгәнне тыңламакчылар икән. Мин, туалетка чыгып, башның карын коеп төшереп, сөлге белән сөртенеп кергәч, озак та үтмәде, аскы каттан дежур солдат Мостафинның бүреген кертеп чыкты. Шулай итеп, "сыкылы" каракүл папахага күчкән полковник Мостафинның бүреген, маңгаендагы кокарда эзен тарап,урынына йолдыз беркетеп, миңа кияргә насыйп булды. Бу инде солдат кавемендәге бөтен бүрекләргә бүрек иде. Кайчакларда, кичен кәеф булганда, каптёркадан авиаторлар кия торган әллә ничә замоклы, кесәле, мех якалы куртка алып киям (аңа погон тагылмый), аякта хром итек, бүреккә кокарда тагып куям да төп капкадан дежурныйларга честь биреп кенә чыгып китәм "самоволкага"... Яшь офицер яисә сверхсрочник дип калалар бугай. Шәһәр шавына күмелеп, истирахәт кылып йөрим, минутларның кадерен тоеп, ирекле тормышка манылып алам. Казармага кайткач инде, бүрек маңгаена батып кергән кокарда эзен яңадан тарап, урынына йолдыз беркетеп куям. * * * Ялга кайткач, өйдән ботинкалы тимераякларны алып килгән идем. Ял көне кичен үзебезнең стадиондагы шугалакка киттем. Яратам үткен тимераякларның чыкырдап бозга кабуын, бала-чагалар чыр-чуын, кызларның егылганда да ыспайлыгын онытмыйча егылуын, аякларны чалындырмый торган рәхәт музыка яңгырашын, бозда ярылып калган ак эзләр чигелешен яратам. Монда - аяклар туганлыгы. Бар да бер ритмга көйләнергә тырыша. Янәшәңдә кулга-кул тотынышырга кызың булмаса, җил белән култыклашасың. Сагынганмын икән боз исен. Шугалак кайда да бер инде: дәртле музыка, тимераякларның сызылып китүе, йә сокланып, йә куркып кычкырып куюлар - болар бар да таныш авазлар букеты, ә бала-чага чыр-чулары шул букетка үрмә гөл булып урала. Онытылып, шуып барганда, аркама кемдер учы белән сугып куйды. Карасам, майор Шаһиморатов елмая, затлы спорт костюмыннан, янәшәсендә чибәр генә ханым бала җитәкләгән. Шаһиморатовның гәүдә торышы спортчы икәнен сиздереп тора... Икенче көнне ул безнең кабинетка төргәк күтәреп керде. - Бу - сиңа бүләк, - ди. Сүтеп карасам... Өр-яңа спорт костюмы. Кичә шугалакта минем сәләмәрәк киемгә кыеклап кына күз төшереп алган иде шул... Рәхмәттән кала нәрсә әйтим инде. Майор Шаһиморатов шундый бүләк бирә алуына үзе дә шат. - Катокта бөтен кызлар мине сырып алачак хәзер, - дим. Ул чыгып киткәч карыйм, төргәк эчендә тагын бер төргәк бар. Теш пастасы сыман калын-юан тюбиклар. Болар, самолётта, ун чакрым биеклектә алтышар сәгать очкан чакта тәмләп кую өчен, махсус паёклар икән. Тюбикның берсен кысасың, стакан тулыр-тулмас борщ савылып чыга, бер сынык ипи белән ашап куйсаң (аның тәмлелеге!), җыбылҗык исле ашханәгә барып торасы да юк. Икенче тюбикны кысасың, хуш исле шоколад ишелеп төшә. Өченче тюбикта - какао. Тора-бара штурман милләттәшләр мине бөтенләй "аздырдылар", өстәлем тартмасында затлы тәгам тыгызлап тутырылган шундый тюбикларга урын җитми башлады. * * * Барановичи шәһәренә тагын бер тапкыр командировкага барырга туры килде. Бу юлы да Ли-2 самолётына утырдык. Бу юлы да дивизия командиры үзенең яраннары белән барды. Генерал Дудаковтан аермалы буларак, полковник Жихарев бөтенләй башка, командарм рухы аның бөтен гәүдә торышыннан бөркелеп тора. Самолёт салонына кереп түргә үтүгә үк, ул аерып торучы пәрдәне тартып, ябып куярга әмер бирде. Штурвал артына утырмады шикелле. Чөнки бу самолёт аның өчен ишәк җигелгән чытыр арба кебегрәк тоеладыр... Барановичи аэродромына төшеп утыргач, ишек ачылуга, мин, кыбырсып, урынымнан тордым да чыгарга дип бара башладым. Шулчак арттан Жихаревның корыч тавышы үткен сөңге булып аркама кадалды: - Товарищ солдат, вернись! Мин урыныма кире ничек килеп чүмәшкәнемне дә сизми калдым. Бераздан яраннары белән үтеп киткән Жихаревның җиле генә тиеп калды. Ул арада ишетәм: нәкъ теге чактагыча, ярсып, оркестр уйнап җибәрде. Мин аны, Советлар Союзы Герое буларак, Дудаковны гына шулай каршылыйлардыр дигән идем, дивизия командирын сәламләү ритуалы икән бу... Барановичида безгә катастрофага эләккән Ту-22 самолётының хәрабәләрен күрсәттеләр. Өлкән лейтенант Вакарин дулкынланудан сулышына төелеп сөйли: - Күз алдымда булды бит, - ди. - Экипаж командиры белән дус идек. Очыш алдыннан футбол хакында сөйләшеп утырдык. Кузгалганда, кабина тәрәзәсеннән кул болгады. Күз алдымда бит... Күтәрелеп киткәч, унбиш секундтан... коточкыч шартлау... күз алдымда бит... төшеп кадалды. Гадәттә, очучылар катапульта вакытында креслосы-ние белән, снаряд кебек, уналты метр биеклеккә оча. Болар секундлар эчендә, әлбәттә, катапульта ясарга өлгерә алмаганнар. Ә штурман исә кнопкага басып өлгергән, аска очкан, әмма парашюты ачылырга биеклек-ара җитмәгән, җиргә бәрелеп чәпәлгән. Тимерчыбыклы магнитофон исән килеш табылган. Анда экипаж командирының "Куда задрал нос ё... мать!" дигән кычкыруы гына язылып калган булган. Штурманның ямьшәйгән креслосы бер кырыйда ята. Самолётның кабыргасы эчтән ишелепишелеп сузылган меңнәрчә электр чыбыклары белән тулган. Хәйран калмалы, бу кадәр хикмәтле приборларны, бу үткәргеч чыбыкларны җыеп, тоташтырып бетерергә нинди баш, акыл-зиһен җитмәк кирәк. Туксан тоннадан артык авырлыктагы самолёт җирдән аерылып күтәрелгән чакта, иң хәтәр мизгелләрне үтә. Штурвалны тән сизгерлеге белән генә үзеңә таба тартмасаң, "угол набора высоты" бозылып, самолёт секунд эчендә кисәкләргә таркалырга мөмкин. Очышын мәңгегә җуйган самолёт хәрабәсен карап йөргәндә, әллә нинди уйлар башка килде. Кешедәге ашкыну, тәвәккәллек, үз-үзен аямау, дуамал көчне егәрләргә тырышу һәм... фаҗига. Бу хәрәкәт гел шулай кабатлана тора, азагы да, тукталасы да юк... Шайтани омтылыш... Миңа үзебездәге Ту-16 самолётының һәлакәткә дучар ителеп, егылып төшүе хакында материаллар бирделәр. Самолёт җир өстеннән үткән юлның сызымын сызарга кирәк иде. Ни булган, нинди сәбәптән ике турбинасы да ун мең километр биеклектә тынып калган? Моны ачыклау өчен,гадәттә, электр, ягулык һәм башка төрләр буенча махсус белгечләрдән комиссия төзелә. Самолёт (ярый әле, бомбалары булмаган) кинәт сүнеп, электр тогы беткәннән соң, күпме генә тырышып карасалар да, кабаттан кабызып җибәрә алмаганнар. Бердәнбер юл калган, самолётны акрынлык белән түбәнәйтә бару (планирование). Кырга төшеп, зур тизлек белән карлы җирне сөреп барган вакытта, кабинага җир укмашкан кар кантары бәреп керә, уң очучының аягын кысып имгәтә. Буынсыз калып, тирбәлеп барган шассилар, җиргә килеп бәрелүгә, канатны тишеп, өскә бәреп чыгалар. Самолёт ике километр буена буразна сызып барганнан соң, олы гына салам эскертенә терәлеп туктап кала. Өч метрлы ватман кәгазенә менә шул самолёт үткән юлны, кайсы төштә нинди деталь төшеп калганына кадәр бөртекләп, схема-рәсем эшләдем. Комиссия әгъзаларына ул, катастрофа сәбәпләрен ачыклап, йомгаклау җыелышында күргәзмә әсбап буларак эленде. КАПИТАН КОМБАРОВ Бүген эш бик җитди, катлаулы булырга ошый. Хикмәт шунда: дивизиянең реаль картасы бар икән. Ул штаб начальнигы сейфында саклана. Аны биш елга бер, дөнья яктысына чыгарып, төзәтмәләр кертеп, яңага күчерергә кирәк, имеш. Картаны эшләгәндә, кабинет ишеген эчтән бикләп, хәтта күрше кабинетлардагы офицерлар да кертелмәскә тиеш. Сейфка сыярлык итеп бөкләнеп, таслап куелган картаны подполковник Журавлёв алып керде. Нәкъ безгә кирәкле меридиан, параллельләр кергән өр-яңа, чиста карта секреткадан алынып, минем өстәлгә җәеп салынган иде инде. Итәкләре өстәлнең як-ягына салынып торса да, картаны биниһая зур димәс идем... Таныш шәһәр исемнәре, елгалар... Сугыш!... дигән хәтәр әмер яңгырауга, бу илнең шәһәрләре, күперләре бомба шартлаулары астында калачаклар бит инде. Карта өстенә иелеп, искесен кырыйга куеп, эшкә керешәбез. Бүлмәдә дүртәү: подполковник Журавлёв, ике капитан - Комбаров һәм Астафьев. Дүртенчебез - мин. Төш җитәрәк ишек кактылар. Журавлёв үзе барып ачты.. Калын портфель тоткан полк секретчигы килгән. Автоматлы сакчысы коридорда торып калды. Секретчик алып килгән карталар күрше өстәлләргә җәеп салынды. Аларның реаль карталарыннан да мәгълүмат алу, чагыштыру кирәк икән. Шулай итеп, бөтен акылны туплап, яңа карта йөзенә яңа мәгънә кертү бара. Бераздан Журавлёв һәм Астафьевны каядыр чакыртып алдылар. Кабинетта җаваплы булып капитан Комбаров калды. Мин реаль картаның искесен, төреп, башка карталар янына куйдым, эшләнә генә башлаган яңасы өстенә кәгазьләр каплап, төшке ашка киттем. Ике сәгатьтән килсәм... бүлмәдәге офицерларны танымый торам. Капитан Комбаров картаеп киткән шикелле, пешеп чыккан йөзенә күгәрек төс кергән, хәтта чәчләре дә хәлсезләнеп маңгаена ябышкан. Капитан Астафьев та берни дәшми, ишекле-түрле йөренә. Подполковник Журавлёв та кереп, кырку тавышын күтәреп, ниндидер ымлыклар кычкырып чыгып китте. Хикмәт шунда: иске реаль карта юкка чыккан. Көпә-көндез. Кабинеттан. Җаваплы булып капитан Комбаров калган иде бит. Ул нишләргә белми бәргәләнә бичара. Сизенәләр: полк секретчигын эзлиләр. Дүрт сәгать буена "совершенно секретно" мөһере алган (бер җөмләсе өчен егерме биш елга хөкемгә тартырга мөмкиннәр) реаль картаның язмышын ачыклый алмый тордылар. Штаб начальнигы Шестопал гадәттән тыш хәл турында дивизия командирына җиткергән. Дүрт сәгатьтән соң, ниһаять, ачыкланды. Капитан Комбаров полк секретчигы портфеленә бүтән карталар белән бергә реаль картаны да салып җибәргән икән... Автоматлы сак астында яңадан полк секретчигы пәйда булды, реаль картаны тотып, капитан Комбаров, ашыгып, штаб начальнигы кабинетына кереп китте. Бер сәгатьтән приказ әзер иде инде. Капитан Комбаровны, өлкән лейтенант дәрәҗәсенә төшереп, егерме дүрт сәгать эчендә бүтән частька күчерергә диелгән иде анда. Капитан Комбаров бүтән күренмәде. Кызганыч, шулкадәр ипле, юаш кеше иде бит ул. Хатыны, мәктәптә укучы улы бар икән. Әмма хәрби кануннар катгый, әгәр дәүләт серенә карата әз генә хилафлык китерәсең икән, берни белән исәпләшенми, тапланасың икән - аклана алмыйсың... Кинәт үлеп киткән кебек тоелды ул миңа. Мондый тетрәнүдән соң ничекләр сыгылмый калыр да, ничекләр тураер бу кеше дип уема керә дә сызландыра... Ә тормыш дәвам итә. Берничә көндә яңа реаль картаны да төгәлләп чыктык. Эш отыры катлаулана барган саен, мине котырта, көч бирә, шуны җиңеп чыгасы килү дәрте яшәвемә мәгънә өсти шикелле... ГОСПИТАЛЬ Ярамый шул бәрәңгегә өйрәнгән ашказанын кинәт кенә артык тәмле ризык белән сискәндерү. Сигезенче март тирәләрендә ашханәгә бер дә бармыйча, Офицерлар йорты буфетында да, кабинетта да шоколад капкалап, кофе-какао кебек бүтән меридианнан килгән хуш исле эчемлекләргә генә салынган идем - берничә көннән бәреп чыкты, тупас ризык тансыклаган ашказанымны нык рәнҗеткәнмен, ахрысы. "Гастрит в стадии обострения" дигән диагноз куеп, мине шәһәр госпиталенә салдылар. Баш табиб Маркинзонның хатыны Фрида Григорьевна палатада ятучы унлап егетне (һәрберебезгә халат, җиңел кыска балаклы шаровар кигезелгән, хәрби дәрәҗәләрне белерлек түгел) дә бертөрле карый: фонендоскоп куеп, күкрәкне, арканы тыңлый, аннары порошоклардан торган өч төрле дару бирә. Кәгазен ачып, шуларны тел өстенә саласың да, су белән юдырып, эчкә озатасың. Бераздан рәхәт бер халәт аңны иләсләндерә. Изрәп караватта ятам, түшәмдә әкрен генә люстра әйләнә. Бүтәннәргә күз кырыен төшерәм, алар шуны ук кичерә микән, әмма сорарга кыймыйм. Көндезге аш вакытында өстәлдәге савытка үрелим дим, ә ул ерагая бара, ерагая. Компотлы стакан күз алдымда юанайды, мин аны, бүрәнә тоткан сыман, ике куллап колачларга җыенам. Авыру шулай буладыр инде дип, бүтәннәр сизмәсә ярар иде дип куркам. Өч көн буе шундый хәл кичердем. Ниһаять, дүртенче көнне... палатада бик көйсез, гел тавыш чыгара торган, дуамал холыклы грузин егете бар иде, шул, Фрида Григорьевна кергәч, тавыш чыгарды бит: - Сез нинди дару биреп агулыйсыз мине?! Күз алдында бөтен нәрсә әйләнә, туктата алмыйм! Баксаң, палатадагы бөтен егетләр дә шул халәттә интегә икән. Чөнки барыбызга да бер үк төрле порошоклар бирәләр бит. Моны белгәч, Фрида Григорьевна каушап калды. Шуннан соң порошокның ике төрен генә бирә башладылар. Боларын гына эчкәч, тәндә бернинди үзгәреш сизелми - күңелсез булып китте. Теге грузин егетенә ачу да килеп куйды. Әйтмәскә иде бит, әйләнсен иде дөньясы, әйләнәсе килгәч... Рәхәт иде лә күзәтеп ятуы... Госпитальнең бөтен табиблары да яһүд милләтеннән. Медсестралар белән җыештыручылар гына белорускалар. Аларның үзләренчә сузып, кычкырып сөйләшүләре әллә каян яңгырап тора. 1 апрель көнне, хәлне белергә дип, яныма Валя, Рая, Люба һәм Володя Комаров килделәр. Тәмтомнар алып килгәннәр. Коридорның фикус гөлләре ышыклаган аулак бер урынында, нигъмәтләрне уртага куеп сыйланып алдык. Баллы нәрсәләрдән курку бетмәгәнлектән, мин печенье генә капкалап утырдым. Китәргә дип кузгалышкач, Володя мине читкәрәк алып китеп, шаккаткыч яңалык әйтте: бүген оборона министрының приказы булган. Киләсе елдан армия хезмәте ике елга калдырылачак икән. Ә без өченче елга чыкканнар арасыннан утыз процент солдат демобилизациягә эләгәчәк, имеш. Мин бу хәбәргә ышана алмыйча тынсыз калдым. Беренче апрель, алдау көне дип, Володяны чыгырыннан чыгардым. - Приказны үз күзләрем белән күрдем. Менә ипи тотып ант итәм дип, - печенье сыныгын күрсәтә. - Их, ике ел ярым гына хезмәт итәчәкбез бит, тиздән - өйгә! - дип, Володя мине кочаклап дер селкетә. - Гафу ит, авыру икәнеңне онытканмын, - ди. - Нинди авыру?! Бу хәбәр - үзе бер бәлзәм, мин җен кебек таза хәзер! Үзем генә калгач, җан тарыга башлады. Киңлеккә сусап,тәрәзә катына килдем. Бөтен нәрсә мәгънәсен җуйды: дару исләре, палаталар, медсестраларның ак чагылышы, бөресе тулышкан каштан ботакларының тәрәзәгә үрелүе... Йөрәк ашкына. Миңа, сәламәт икәнемне исбатлап, моннан тизрәк чыгарга кирәк. И җүләр, әйтерсең лә казармаңа кайтуың иреккә чыгуга бәрабәр. Мин, утыз процентка эләгү өчен, кичекмәстән үземне әзерләргә тиешмен! Ә бит бүгеннән башлап, һәр солдат мин кайтып китәчәкмен дигән ышаныч белән яши башлаячак хәзер... Утыз процент... Уннан - өч, йөздән - утыз, меңнән - өч йөз кеше... Мин бу бәхетле санга эләгәчәкменме? Язмыш атына ышанам, ул үзен тышаулатырга ирек бирмәс... Ике көннән инде мин штабта, үземнең эш кабинетында идем. Тиз генә Мәскәүгә В. И. Суриков исемендәге Сәнгать институтына укырга керү шартлары турында сорап хат яздым. Әгәр язу килсә, армиядән алданрак котылу өчен җирлек булмасмы дип талпыну инде бу... Язмышны хәл итүдә иң төп кеше - штаб начальнигы - полковник Шестопал. Аның әмереннән тора. Шестопалның кәефен күтәрерлек, исендә калырлык ни дә булса эшли аламмы? Уйланам. Маңгай җыерчыклары - рельслар. Алар өстеннән уй поездлары уза. Дивизиянең елъязма-истәлек альбомына керәсе фотоларны карап чыгам. Шестопал кергән унлап фото бар. Шуларның берсе - пионерлар каршында, кызыл галстук тагып, честь биреп торганы - иң шәбе. Моннан картина эшләп карарга була ич! Ватман битен стенага беркетеп куям. Фотоны диапроектор аша төшереп, форматын көйлим. Миңа Шестопалның йөз рәвешен генә алып калырга кирәк... Калганы минем фантазиядән тора... Алгы планда - честь бирдермичә генә, пионер галстугы тактырмыйча гына... полковникның сурәтен калку итеп бирәм. Артта - самолётлар, һава лачыннары - үзебезнең "Ту"лар. Мин бу рәсемне, шулкадәр бирелеп, беркемгә күрсәтмичә, төнге сәгать уникеләргә кадәр калып, күңелемне салып, берничә көн буена эшләдем. Башта карандаш белән, аннары тушька күчеп... Чын гравюра, кыр-кырларында ак полоса калдырылган картина, бу шәп килеп чыкты. Үзем дә сокланып карап алам да яшереп куям. Берничә көн шулай кабатланды. Кемнеңдер кулы кагылыр, юк итәрләр сыман шөбһәләнеп, эшкә килүгә,рәсемем шкафта төрелгән килеш урынында торамы дип тикшереп алам. Мәскәүдән, В. И. Суриков исемендәге Сәнгать институтыннан җавап бик тиз килде. Анда керү имтиханнары, кабул итү шартлары тәфсилләп язылган иде (русский язык и литература - сочинение и устно, история народов СССР). Нәкыш һәм графика факультетына керүчеләргә: нәкыш, рәсем, композиция буенча осталыгын расларга җитмеш сигез сәгать вакыт биреләчәге әйтелгән. Хатның иң мөһим урыны азагында иде: документлар 1 июньнән кабул ителә, имтиханнар 11 июльдән диелгән. Капитан Астафьевка, уңай форсат табып, Шестопалга багышлап ясалган картинаны күрсәттем. Ул, эчкерсез кеше буларак, күңелендәген яшермичә: - Шәп чыккан бу. Үзенә күрсәтергә кирәк. Җаен китереп, мин аңа әйтермен, - диде. Мин, аның сүзендә торасына һич тә икеләнмичә, Мәскәүдән килгән язуны чыгардым. Ул игътибар белән укып чыкты да: - Моны башта Журавлёвка күрсәтик. Алдан аның белән киңәшү зыян булмас, - диде. - Аның алдына Шестопал рәсемен чыгарып салма. Көнләшер... Подполковник Журавлёв, кыбырсык, җитез холыклы буларак, үз кабинетында гына йомылып утырмый, берәр күрсәтмә бирергә дип, безнең кабинетка көненә унар тапкыр бәреп керә. Бер керүендә капитан Астафьев минем хакта сүз кузгатты. Журавлёв тыңлар-тыңламас кына торган кебек булды да: - Найди себе достойную замену. Иначе - никуда! - дип чыгып китте. Бу хакта мин үзем дә борчыла идем инде. Володя Комаров кайсыдыр полктан бер егетне тапкан да иде, танышырга һаман җай чыкмый торды. Беренче елын хезмәт итә торган ул егет Мәскәү өлкәсеннән - Люберцыдан булып чыкты. Виталик исемле. Авызы белән сулавын исәпкә алмаганда, ярыйсы гына кыяфәтле егет күренә. Оператив бүлеккә алып кереп таныштырыр алдыннан, мин аңа парикмахерга барып чәчен төзәттерергә, гимнастёркасын юарга, хәзергә парад мундирын киеп килергә куштым. Башта ул ипле-тыныч кына йөрде. Кулы каләм тота белә. Лозунг пероларын йөртүе дә өметле күренә. Тик бер җитешсезлеге бар: ул тотынган җирдә ак кәгазь йөзендә тап кала. Кара тушь белән эш итә башладымы - уйламаганда пычратып куя инде. Аның һәр хәрәкәте минем йөрәк аша уза, тагын берәр ярамаган нәрсә чыгармасын дип, ут йотып торам. Аның ярты юлда азаплап калдырган сызымнарына, эштән соң калып, үзем тотынам. Күз уңында булсын дип, Виталикны полктан үзебезгә - идарә ротасына күчерттем. "Бүре баласын бүреккә салсаң да, барыбер урманга карый" дигән кебек, буш вакыт булдымы, үзенең полкына китә дә югала, җитмәсә, салып кайтып керә. Бусы инде - безнең даирәдә күрелмәгән хәл. Хәмер килешми үзенә. Җил тегермәненә охшап китә, куллары, сүз куәсенә иярәм дип, гел бер-берсен куышып, әйләнгәләп, чәбәләнеп тора. Борыны, бөтенләй тыңкышланып, һава сулауны бөтенләе белән авызына ышанып тапшыра. Аптырагач, шулай болагайланып йөргәндә, изүеннән буып алып, мин бу малайны стенага дыңкыдым: - Тагын бер күрсәм, салып кайтканыңны... Башыңны сугып ярам! - дип кычкырдым. Көннәр үтә тора. Кайту хыялы бөтен аңымны биләгән. Майор Железняк складына төшеп, туган якта рәссам-бизәүче булып эшләячәгемне әйтәм, кайбер кирәк-яракларга күзем кызганын яшермим. Ул, ике дә уйламыйча, миңа илле табак ватман кәгазе, күп итеп тюбиклы буяулар, бик нәзберек кылдан кытайлар эшләгән пумалалар бирә, бик кыйммәтле (50 сумнар тирәсе) әллә ничә данә циркуль, рейсфедерлар җыелмасы салынган футлярны бүләк итә. Мин боларны ике посылка итеп өйгә җибәрдем. Володя белән, шәһәр читендәге "кара базар"га барып, чит илдән кергән ак нейлон күлмәк алабыз. Бу инде - күрелмәгән затлылык. Мин тагын Бобруйскида танылган оста тарафыннан тегелгән очлы башлы, биек, авыш үкчәле кара туфли сатып алам... Май ае күбәләк кунса, күбәләкнең яланаяк эзе калырлык самими яфраклары, яшеллеге белән кайнап, белорус җирен нурга коендыра башлады. Безнең парктагы танцы мәйданчыгына җан керде. Ял көне кичен, узган елдагыча, тар капкадан чуар киенгән кызлар бу якка агыла. Ә бу яктан гөмбә кебек бертөрле яшькелт киемле солдатлар, килеп, танцы мәйданчыгында укмаша. Безнең өч берлек - бөтерелмә итәкләре белән бу язга тагын да матураеп килеп кергән кызларыбыз Валя, Рая, Любалар - танцы мәйданчыгында аерым бер игътибарны җәлеп итә. - Әйдә, татар ия җирләргә алып китәм сине, - дим Любага. - Куркам... - ди Люба. - Сиңа анда кыен булыр шул, - дип, Люба белән килешәм. - Канлы, чи ит ашарга туры килер сиңа. Ук белән җәя тотып, бүре тиресе бөркәнеп йөрерсең. Шалашның менә дигәнен корып куярбыз. - Безнең әнинең туган җирен мыскыллама, - дип, сүзгә кушыла Рая белән Валя. - Ул бит икенче... Татар белорусы... - Син чын татар түгелдер... Киноларда күрәбез: алар бит кысык күзле, бөтенләй башка кыяфәттә... - Кинода бит татар ролендә казах, кыргыз артистлары уйный. - Нишләп алай? - Кысык күзле кеше усал, явыз булып күренә. Ә татар явыз булырга тиеш... Менә минем кебек. Кызлар көлешәләр. Музыка кулларны кулга тоташтыра. Сулышка-сулыш. Күзгә-күз. Тромбон тавышы йөрәккә бәрә. Соңгы көннәремме монда? Китеп барырмын микәнни? Алмагачлар, шашып, чәчәккә коена. Кал, әйдә, монда кал, кал инде, дип ягымлы белорус язы җиңемнән тарта. Калалмам, ахрысы, кичер мине белорус кояшы, болай да инде хәтәр яу-сугышларда күпме татар башын салган бу җирдә. Ә миңа исән-имин кайту бәхете язсын Ходай... Штабта гадәти эш көне иде. Сирәк була торган хәл: полковник Шестопал кабинетка килеп керде. Басып каршы алдык. Барыбыз белән дә кул биреп, күрешеп чыкты. Капитан Астафьев миңа ым какты. Тиз генә шкафтан теге картинамны алып, өстәлгә җәеп, тыңлаусыз ватман кәгазе бөтерелеп ябылмасын өчен, баш-башларына авыр әйбер куйдым. Капитан Астафьев: - Иптәш гвардии полковник, күз салыгыз әле, - дип, Шестопалны минем өстәл янына алып килде. Ак кайма уртасында бәрхет кара төстә бик нечкәләп ясалган рәсемгә карап, Шестопал тын калды, ирен читенә елмаю җәелде. Аннары миңа күз төшереп алды, тагын рәсемгә текәлде дә: - Моны миңа бүләк итәсезме? - диде. - Сезгә... бер истәлек булсын дип... Ул арада капитан Астафьев минем рәсемнәрнең газетада еш басылуын, вакытында демобилизация булса, Суриков исемендәге институтка керергә теләвемне, тизрәк әйтеп калыйм дигән кебек, тиз-тиз генә сөйләп бирде. Мин өстәл тартмасыннан институттан килгән язуны полковник алдына куйдым. Игътибар белән карап чыкты: - Анда мәктәпне быел гына бетергәннәрне алмыйлармыни, - дип, искәрмә итеп бирелгән юлларны укып чыкты: - На дневное отделение принимаются лица, имеющие стаж работы не менее двух лет на производстве по специальности или рекомендацию среднего художественного училища.- Шестопал, сынап карагандай, бер тын сүзсез торды да: - Алай икән... - дип, сәгатенә карап алды. - Рәсем өчен рәхмәт. Мин аны рамга алдыртырмын. Бу миңа армия тормышыннан кадерле истәлек булып сакланыр. Артына кулыгызны куегыз, бәлки, сез киләчәктә бөек рәссам булырсыз, - дип, елмаеп, кулны кысты. Кул куеп, рәсемне бөтереп тотып, мин Шестопалны кабинетына кадәр озата бардым. Бәлки, бу минем гомеремдә хәлиткеч көннәрнең берсе булгандыр. Хәзер инде юлымда бер генә кантар борчып тора. Ул да булса, уйнаштан туган малай - Виталик. Аның һәр хәрәкәте минем йөрәккә кагылып уза. Бу сиңа полк түгел, бу - дивизия штабы, монда югары белемле офицерлар эшли, итәгеңне җыеп йөр, дип тыныч кына әйтеп тә, үгетләп тә, кычкырып та, маңгаена йодрык терәп тә карыйм - юк, аң соралмаган үҗәтлек ягына тиресе калын малайның. Беркөнне үз полкына барып киләм дип киткән җиреннән сугышып кайткан. Маңгаенда - яра эзе. Бу килеш штабка алып барып булмый бит инде, алып киттем моны Офицерлар йортына. Концертмейстердан яра эзенә грим салдырттым. - Эшлисең килмәсә, мин киткәнче генә түз, аннары үзең карарсың, - дим. - Полкка кире кайтасым килми, - ди үзе. Штаб офицерлары каядыр Украинага учениегә китәргә әзерләнә. Ыгы-зыгы, һәр бүлектә ашыгыч эшләр өелде. Офицерларның үзара яшерен генә пышылдашып алуларын, нәрсәнедер белеп тә, әйтергә ярамаганлыгын сизәм, ниндидер астыртын шом канатларын җәя бара. Бу мине куркыта, шиккә сала. Стенадагы картага карыйм: динозавр нинди этлек эшләргә җыена тагын? Бу шаукымда мин тапталып калмаммы? Минем язмышка битараф йөргән сыман иде, полковник Журавлёв кабинетына чакырып алды да: - Иртәгә китәбез. Сез дә без кайтканчы китеп барырсыз шикелле. Мин сездән канәгать калам, - диде, гадәти-кырыс чыраена саран гына елмаю төсмере чыкты. - Хәтерлисездер, декабрь аенда Мәскәүгә, Генеральный штабка җибәрергә дип, биш плакат ясаткан идем... (Ул плакатларны бик тырышып, әһәмиятле урыннарын төсләр белән бизәп, әллә каян күренеп торырлык итеп, армия кырыслыгына үземчә яңалык кертеп ясаган идем. Плакат астына "Исполнитель гвардии рядовой М. Галеев" дип кую - анысы мәҗбүри иде.) - Мәскәүдән шылтыраталар бервакыт, "Ул гвардии рядовоегыз кайда хәзер, хезмәт итәме әле?" - диләр. "Нигә?" - дип сорыйм. "Плакатлары бик шәп чыккан, әллә соң үзебезгә алдырыйк микән..." - диләр. Мин инде сүз башында ук чамалап алган идем. Юк, минәйтәм, ул демобилизацияләнде, дим. Жалко дип, сүзгә нокта куйдылар. Шулчакта сине коткарып калдым, димәкче булам. Югыйсә бүген-иртәгә кайтып китәсе урынга... Пахал бы до тридцать первого декабря в Генеральном штабе... Рәхмәт әйтеп, подполковник белән саубуллашам. Кичен кабинетта офицерлар да: "Кайтып җитә алмасак..." - дип хушлашалар. Капитан Астафьев иңнән кочып, аркадан чәбәкләп саубуллашты. Болар бар да иртәгә учениегә кузгала. Мин дә тиздән китәм микәнни? Күңел ышанмый. Ике көннән - 21 майда - приказ, штаб начальнигы Шестопал кул куйган, юл документлары әзер, ике сәгатьтән мин Минск поездына утырырга тиеш. Әйберләр җыелган. Старшина Осипенконы көтәм. Ул бер ай элек миннән кырык биш сум акча алып торган иде. Шуны кайтарырга тиеш. Володя Комаров янәшәмдә, минем китү шатлыгыннан иләсләнгән акылны дөрес юнәлешкә кертеп йөри. Килде, ниһаять, старшина. Нигә чырае гел кызыл микән дип уйлый идем, кырыйдан ышкылып узганда искәрдем: бит тиресе бик нәзберек, куе кан тамырларыннан тора икән. Ә поезд китәргә минутлар калып бара. Акылым - өермә. Шул өермә уртасында старшина Осипенконың төче елмаюы унике мәртәбә янып сүнде инде. - Менә кырык сумыңны кайтарам. Биш сумы... Син үзегезнең якта алма үстермиләр дигән идең. Көзгә хәбәр сал, вагоны белән алып киләчәкбез! - дип, ул киң итеп елмаеп куйды. - Чё ты лыбишься! - дип, үзе сыман әйтергә минем чират та бит... Биш тәңкәгә кул селкеп, җылы гына хушлашабыз. - Йөгер штабка, Шестопал машинасы гына бар анда, сора полковниктан! "Гвардии" дип әйтергә оныта күрмә, онытсаң, тью-тью машина... - дип, Комаров миңа юнәлеш бирә. Мин, тыным-көнем бетеп, Шестопал кабинетының катлы-катлы ишекләрен ачып керәм: - Товарищ гвардии полковник! Сәгатемә чиртеп, хәлне аңлатып бирәм. Ә ул гадәттән тыш сабыр. - Әгәр гражданкада авырлыклар килеп чыкса, кире әйләнеп кайт, эш табарбыз, - дип, хәерле юл тели. Мин дә: - Желаю Вам расти до генерала! - дим. Полковникның авызы ерыла. Шофёры - чөенке борынлы Кистер һәрвакыттагыча дәрте ташып торган немец егете. УАЗикны сикертеп диярлек урыныннан кузгата, казармага таба кузгалабыз. - Почётный круг вокруг казармы! - дип, Кистер бер әйләндереп чыгара. Бу - аның яраткан гадәте, штаб каршындагы мәйданга чыгып баскан Шестопал тирәли дә ул почётлы түгәрәк ясап килеп туктарга күнеккән. Ә Шестопалга аның бу гадәте ошый иде. Әйберләрне Комаров белән машинага салып кузгалабыз. Күрәм: аэродромда эшләүче егетләр волейбол уйныйлар. Тәгәрәп киткән тупларын таптатмыйм дип, Кистер шып туктады, мин, тиз генә төшеп, туп артыннан килеп җиткән Михаил Царьков белән кочаклашып хушлашам. - Привет передай родным краям, земеля. Прощай, увидимся! Ул арада әллә каян гына минем өстәлгә хуҗа булып каласы Виталик пәйда була. Онытып китеп барасы идем бит, чылбырын ычкындырып, бронза мөһерне кулына сонам. Озата барам дигән була бит әле. Син минем ничә бөртек чәчемә агарырга заявка бирдең, тинтәгем, хуш! Кистер безне урындыкларына калын затлы келәм түшәлгән машинасында, күздән утлар күренгәнче талкытып, ике урамны бер итеп, әллә инде йортлар аша да сикертеп, вокзалга китереп бушатты. Поезд китәргә җиде минут бар. Володя белән хат язышырга сүз куешабыз. - Узган ел шушы перронда нәрсә дигән идең, мине озатырсың дигән идеңме? - Син беренче булгач, мин - икенче булырга риза, - ди Володя, моңсуланып. Поезд кузгала. Соңгы вагонга кереп, арткы ишек тәрәзәсеннән килеп кул болгыйм. Шпаллар артка таба йөгерә. Күзгә яшь килә. Китмәс борын сагына да башладым түгелме. Рәхмәт сиңа, белорус җире. Күп нәрсәне аңламаганымны аңларга өйрәттең бугай син мине. Плацкарт вагонда юлчылар бик аз икән. Дүрт урынга бер үзем хуҗа. Шәп булды бу! Тәрәзәне шудырып ачтым. Башны вагоннарны ялап искән дуамал җилгә куйдым. Чәчне йолкый, яңакны чәбәкли, баштагы уйларны җилгәрә... Җилгә уралып, еллар күңелгә бәрә. - Минме мин?! Ике ел ярым гомер эчендә бер карышка булса да үсә алдыммы мин? Әллә соң ничек киткән булсам, туган якка шул ук хәлдә кайтып бараммы? - Нишләп син үзеңә кимсетеп караучыларга иң борынгы, бөек халыкның улы икәнлегеңне кычкырып әйтә алмадың?! Моннан ничә мең ел элек Баба (Бабай) Аллага табынган Таргитай уллары, өч бертуган патша - Колаксай, Илбаксай, Арпасайлар - сак-скиф-сармат илләре төзеп, дөньяга исемен яңгыратканнар. Скифлар җиһанда беренче булып ук-җәя, карабаир юргаларда үрә басар өчен, өзәңге уйлап тапканнар. - Япан дала курганнарында алтын-көмештән тиңдәшсез сәнгать җәүһәрләре калдырган сакскиф-сарматлар турында кемнәр белми? - Европаның ничә халкы телендә дастаннар багышланган бөек Атилла оныгы икәнебезне кемнәр белми? - Өч җирдә өч болгар дәүләтен төзегән нәсел атасының - Кубрат ханның - оныгы икәнебезне кемнәр белми? - Үзеннән соң дүрт улына тулы бер кыйтгада дүрт мәмләкәт төзеп калдырган Чыңгыз хан оныгы икәнебезне кемнәр белми? - Евразия киңлекләрендә - күпме елгалар татар исеме белән ага; күпме урман-тайгалар татар исеме белән шаулый; күпме дала-үзәннәр татар исеме белән офыкларга тоташа; күпме тау-кыялар татар исеме белән күккә чөелә! - Нигә син боларны бөтен буеңа басып яңгыратмадың? - Ничек әйтим! Мин боларны белми идем бит: мине хәтерсез, уйсыз итеп тәрбияләделәр. - Тарихны белмәгән кешене мыскыллап та, көлеп тә, рәнҗетеп тә була. - Тарихны белмәгән кеше тамак ялына денен дә, динен дә, телен дә сатачак. - Үзен дә, телен дә, халкын да яклый алмаган тарихсыз бәндәне бүрек белән бәреп тә йөзтүбән аударып була... Ул, тамырсыз агач кебек, күбәләк җиленнән дә егыла. - Аклану - мескенлек. - Бары бер юаныч кала: белмәвеңне белү - белемгә омтылуга беренче адым... Мәскәү мине битарафлык кочагын җәеп каршылады. Метрога чумып, җир астыннан "Комсомольская" тукталышына кадәр барып, Казан вокзалына чыктым да, әйберләремне саклау камерасына урнаштыргач, ике кулымны рәхәт селкеп, урамны тутырып агылган кешеләр елгасына кушылдым. Магазиннарга кереп, үземә яңа киемнәр ауларга кирәк. Калдырып киткән иске киемнәрем мине көтә-көтә саргаеп беткәндер инде. Затлы магазиннарда җансыз курчак кебек салкын күзле сатучы кызлар мин солдатка бик илтифат итмиләр. Сораган әйберне, карчыга томшыгы кебек кәкрәеп сузылган озын тырнак очлары белән эләктереп, теләр-теләмәс, алдыма куялар. Мин күк төстәге шакмаклы лавсан чалбар алам. Балак очлары кайтарып тегелгән. Иске модага карый инде бу. Шуңа күрә арзанрак та. Шундый ук төстәге эшләпә сайлыйм. Уртасына энҗе бөртеге эләктерелгән кара бант - монысы нейлон күлмәк заказы... Шакмагы үз төсеннән чыккан свитерга күзем төшмәс борын кул сузыла. Шулай итеп, Сабан туена әзерлек Мәскәүдән башланды. Казан вокзалына кайтып, икенче катка, хәрбиләр өчен генә эшләп торган ательега керәм. Ике ханым утыра. Стеналарга, бөтен җиргә эреле-ваклы хәрби киемнәр эленгән. Лавсан чалбарны чыгарам. - Балак очын турайтып, клёш ясап бирегез, зинһар, - дим. - Өч сум һәм шоколад. Бер сәгатьтән әзер булыр. Валя дигәненә аңлатып бирәм: - Балакның үкчә ягы бер сантиметрга озынрак булсын, - дим. Валя дигәне миңа, "ишь ты" дигән кебек, сынабрак карап куя. Хакы белән килешеп чыгып китәм. Вокзал мәйданчыгында кара погонлы, шактый "йончыган" мундирлы солдат җиңемә кагыла. Тавышы, кыяфәте шундый мескен. - Мин бөтен акчамны урлаттым. Калугага кайтырга кирәк. Ярдәм ит, зинһар, ялынып сорыйм, - ди. - Менә хәрби билетым, адресны язып ал, кайту белән җибәрәм бурычымны... - Кирәкми, миңа җибәрәсең бит, минем адресны язып ал, - дип, мин хәрби билетымны чыгарам. Мәскәүдә алдану уенының мондый алымы да бар икәнен уйламыйча, биш тәңкәне чыгарып бирәм. Рус егете түбәнчелек белән, билдән бөгелеп, кат-кат рәхмәт әйтеп китеп бара. Күзгә карап алдаганнарны кичермим. Ничә дистә ел үткәндер, шул солдат кисәге кайчакларда искә төшә дә... их, егет, мине алдарга ярамый бит, нинди казаларга юлыктың микән дип, аны кызганып куям. Бер сәгатьтән керәм ательега, эшләп куйган Валя ханым, киеп карыйм. Гаҗәп инде: лавсан чалбар наят утыра, уң аяктагы капрон оекбашны тишеп, баш бармак, йомран кебек, башын калкыткан, Валя ханым күргәнче яшереп өлгерәм. Яңадан галифе, күн итекләремне киеп, пәрдәле кабинадан чыккач искәреп алдым: Валя ханым офицер кителенә погон тегеп утыра. Погон кырыеннан атлатылган җепләре күренеп бара. - Рөхсәт итсәгез... - дип, мин аның кулыннан энәне алам, - карамый торыгыз, - дип, погонның ярты ягын тегеп чыгам. Бер генә җеп эзе дә күренми. Ябыштырып куйган кебек. Валя шаккатып карый: - Ничек алай килеп чыкты? Галя, күр әле! Икесе дә погонны тотып, тартып карыйлар, җеп эзе күренми. Шуннан мин бик гади серен ачам: - Атлатып текмәскә, энәне чыккан эзенә кертергә кирәк, шул вакытта җеп күренмәячәк... - Күпме эшлим, моны безгә берәүнең дә әйткәне юк иде әле, рәхмәт сиңа, - ди Валя ханым. - Шоколадың җиткән, акчаң кирәкми. Гражданкада тегүче идең мәллә? - Мин ювелир һәр эштә, - дип, кызлар белән саубуллашам. Чыгып, саклау камерасыннан чемоданымны алам, шунда бер аулакта хәрби киемнәремне салып ташлап, Мәскәүдә алган чалбарны, шакмаклы күлмәкне, юка куртканы, эшләпәне киеп куям. Аякта - очлы башлы туфли. Хәрби киемнәремне, таслап төреп, сеткага салып, туалетка кертеп, тәрәзә төбенә куям. Үпкәләмәгез миңа, дим. Яңа чакта мин сезне алып кайтып, ике мәртәбә авылымны күрсәттем. Хәзер инде искердегез, котылыйк бер-беребездән... Атлыйм вокзал мәйданыннан, туфлинең биек үкчәләре аякны чөеп-чөеп җибәрә, очып китәрмен кебек. Шулкадәр җиңел, рәхәт, җырлыйсы килә. Минме бу дип, үз-үземне капшап карыйм. Скафандрны салып, бүтән планетага эләккән кебек, ләззәти исерү белән әрле-бирле йөренәм. Кешеләргә карыйм: уйламыйлар да, киемнәре нинди җиңел икәнен сизмиләр дә сыман... Кофе эчеп, киләп сарып йөргәннән соң, тагын икенче катка менеп, ательега керәм. Теге ханымнар, минем якка күз салыр-салмас кына: - Что вам, молодой человек. Мы обслуживаем только военных, - диләр. Мин көлеп җибәрәм. Бу нинди җилсу егет керде соң әле дип, бераз текәлеп карагач кына танып алалар мине. Чәй өстәле янына түгәрәкләнәбез. Бер-беребезне күптән белгән кебек сөйләшәбез. Алар, погон тегү сәнгатенә өйрәткән өчен, миңа кабат-кабат рәхмәт әйтәләр. Сәгать төнге унбердә Чиләбе поезды мине туган як тарафына алып китте. * * * Бер тәүлектән артык юлда талкыткан поезддан соң иртәнге сәгать җидедә Бөгелмә автобусы мине туган авылым Балтачка керә торган тукталышта төшереп калдырды. Төнлә яңгыр явып узган. Бөдрә рәшәле кырлар парланып ята. Кер кунмаган язгы яфракларда кояш нурлары атына. Әллә нинди рәхәт хозурлык бу! Акылны исертеп, баш әйләнә. Чемоданымны, солдат капчыгын күтәреп, бераз җир китүгә, артымда трактор тавышы ишетелде. Карыйм: алдына әллә нинди чытырманлы әйбер таккан зәңгәр "Беларусь" яныма килеп туктады. Кабинадан сикереп төшкән егетне танымыйм, без юк елларда буйга сикергән, ә ул таный, исемем белән эндәшә. Әйберләремне дә, үземне дә кабинага менгерешә. Ике үр арасында барлыгын сиздерми утыра авылым, тау кашагасына килеп җитүгә, кинәт уч төбендәге кебек ачылып китте. Түбәләр, капкалар, эре чәчәкләре балкып утырган тәрәзәләр - бар да таныш, бар да якын... Капка төбенә кайтып туктыйбыз. - Ишегеңне ачмый тор, - дим егеткә. Тын гына күзәтеп торабыз. Игътибар да итмиләр. Әни ишегалдында тавыкларга җим салып йөри, әти баскычта тәмәке тартып утыра. Бераздан соң гына, аптырап, бу трактор нишләп безнең капка төбенә үк килеп туктады соң әле дипме кузгалдылар болар. Мин кабинадан сикереп төштем. Әни, гадәттәгечә, сабыр гына килеп, ирләрчә күреште. Әти каушаудан тәмәке төтене бөркеп ютәлләргә тотынды. - Менә Белоруссиядән шушындый "Беларусь" тракторы биреп җибәрделәр, - дим, тәме онытылган туган телемдә "тавышлы" сүзләрем мәзәк чыга сыман. Бик тырышып, әйтәсе сүземне сайлап кына сөйләшергә инде. Югыйсә, татарчасын онытып кайткан булып кылана дип, мәзәк чыгаруларын көт тә тор... - Сабан туена кайтып җитәр әле дип, күңелем сизгән иде аны, - ди әни. - Минем дә төшкә керде, - ди әти. Әти капканы ача. Капка шыгырдавында - туган нигез пароле... Кай арада өйгә күрше-тирә җыелып өлгерде. Өч-дүрт өй аша гына яшәүче Рәзинә апа да йөгереп килеп җиткән. Һаман шулай: беренче класс баласы кебек оялчан, бөтен эчкерсезлеге алланып, бит очларына бәреп чыкты: - Синең белән киткәннәр берәү дә күренми, тагын ялга кайттыңмы әллә? - ди. - Бетереп кайткан! - ди әни, шатлыгын яшерә алмыйча. Күрешәләр, шаулашалар: - Кая солдат киемең, янарал булып кайтканыңны күрергә кердек, - диләр. Бөтерелә өй шатлыгы. Әни савыт-саба шылтырата. Әти елмаеп кына тора әлегә, әзрәк кәгеп алгач кына, аның теленә былбыл куна, "ул-лым" дип, җылы итеп эндәшә башлый. Күрше-тирә түтиләр, бер-берсен бүлдереп тормыйча, барысы берьюлы сөйләшәләр, шул ук вакытта тыңлыйлар да... И сагынганмын икән мин бу "опера"ны! * * * Урау юллар тузанын коеп, еллар тышавын чишеп, бөтен уйларымнан кагынып, бүген менә сиңа таба барам. Башлап әйтергә нинди сүзләр сайлыйм, күңел аланында чәчелеп яткан мең-мең сүз арасыннан иң гадиләре телгә килә: - Сагынып кайттым, Фәниям! Соңгы елда атна-ун көнгә бер килеп торган хатларыңда үз күңелеңә тирәнгәрәк яшеренә бара идең сыман. Ераклашумы бу миннән, яраклашумы бүтәнгә?.. Синең тавышың мине ерактан торып та уята, күз карашың ерактан торып та назлы эзәрлекли, йөрәк тибешең ерактан торып та җан тибрәнешенә көйләнә; гомерлеккә шулай янәшәмдә юатучым да, уятучым да син ул, син дигән ышану белән яшәдем бит мин. Ә инде гомер сукмагында вакытлы тайпылулар - матурлыкка сокланудан тыела алмаган күңелнең үрсәләнеп алуы гына... Ялгышулар аша, - синең кадереңне аңлар өчен, нәүмиз талпыну гына. Боларны мин сиңа сүзләргә төреп аңлата алмам, ахрысы. Тагын менә чирәмле ишегалдында, эңгер төшеп килгәндә, үзеңне күргәч, әйтеләсе сүз тәлгәшләре боегып калды да күңел коесына төшеп китте. - Сагынып кайттым... - дидем дә уенчыгы ватылган сабый сыман туктап калдым. - Син дә кочакка ташланмадың. - Тагын ярты елың бар бит әле. Нишләп иртә кайттың? - Мин дезертир бугай, командир. Саран гына елмайдың. Күзләреңнең миңа дигән уты чаткыланмый, нидән бу сагаю салкынлыгы? Теге вакыттагыча... төшемдә арабызга, шуышып, кара елан кергәне хәтергә килә. Мин, аны таптап, сине кочакларга омтылам. Бөтен тән-рухың киреләнә, кулларың җавап бирми, күзләрең салкын... - Синнән бизгәнмен икән. Шулкадәр чит син миңа, - дип, башыңны читкә борасың. - Бүтән берәүгә күз салдыңмы әллә? Җавап хәвефле җептә эленеп тора да өзелеп төшә: - Нигә мин?.. Ул беренче булып күз салгандыр, бәлки... Нинди киң тоелган ишегалды тараеп, кысылып килә. Мин, дуамал хис ташкынын тыя алмыйча, капканы бәреп кенә ябып чыгып китәм. Каядыр барырга, бушанырга кирәк. Музыка тавышлары яңгырап торган клуб ягына тартылам. Кайный күңел. Мин, шушылай ялгыз калыр өчен, ераклардан кайтып төштеммени! Хәзер керәм клубка, авылның иң чибәр кызын урап алам! Клуб ишеге төбендә егетләр, без югында буйга сикергән яшьләр инде болар... Ярый әле, күрешергә дип тоткарландым беразга, кайнарланып килүемне сүндерә төштеләр болар. Сүзләре колакка керә, мәгънәсе тышта кала, минем аң-зиһен кыерсытылып, канаты сынган хәлдә, миңа хәзер юаныч, онытылу кирәк. Арадан бер егетне читкәрәк алып китеп: - Авылда иң чибәр кыз кем дип саныйсыз? - дим. - Гөлсирин, - ди бу. - Егете бармы? Көлеп куя: - Кыргый ул, - ди. - Озата баручылар булды, капкасына бәрелеп, маңгаен канатып кайттылар. Әнә ул, үзе дә килә! Мин борылып карыйм. Куе чәч толымын баш түбәсенә урап куйган, балериналар кебек озын муенлы, төз гәүдәле кызый, кыю гына атлап, сап-сары блузкасы, ак юбкасы белән төн караңгылыгын куркытып килә бу. Егет-җиләннәргә күз дә салмыйча, клубка кереп китте. Юк, күңел читлегенә тиз генә ымсындыра торган кош түгел бу! Моңа вакыт кирәк. Әгәр мин дә капкасына бәрелеп чигенсәм, бу егетләр каршында көлкегә калачакмын бит. Юк, бүген мин бу кыргый кошка якын бара алмыйм. Тапталган мин, сындырылган, читкә тибәрелгән. Клуб ябылмаган килеш, өеңә кайтып кит әле, кайчан күрелгәне бар мондый хәлнең... * * * Туганнан туган абыем Рубис Себер якларыннан, Уренгойдан кайтып төште. Акча сугып, баеп кайткан. Мотоцикл алып җибәргән. "Өйләнергә иде, димләгән кызны күреп, Бөгелмәгә барып, танышып кайтабызмы, синең күзең үткен, ошаса тәвәккәллим", - ди. Киттек Бөгелмәгә турылап. Көн аяз. Мин Мәскәүдән алган яңа киемнәрем белән мотоцикл артында җил бәргәләгәнгә риза булып барам. Машиналар берән-сәрән генә күренә. Рубисның әле мондый көчле мотоцикл иярләгәне юк иде. Велосипед, мопед - шуның ишеләр генә. Юл шәп. Тизлекне арттырырга да була. Салаязга җитәрәк, асфальт уртасыннан кара төтен бөркеп, масаеп килүче дәү МАЗ машинасы күренде. Болай да тар асфальтны тутырып, караеп килә бу. Сизәм: Рубисның аркасы тирләп чыкты, мотоциклны кырыйгарак алам дигәндә... бәләкәй генә чокырга эләгеп, алгы тәгәрмәч сикереп куйды да, Рубис руль тотрыклылыгын тыеп кала алмады, мотоцикл ава язып, туп-туры МАЗ каршысына ыргылды. Әле генә хозурлыгына чумып барган кояшлы күк йөзе, яшел кырлар, минем кичә генә ерак аралардан кайтып төшүем - бар да үкенечкә каламыни дигән әллә нинди тетрәндергеч бәхилләшү сагышы, бер мизгелгә йомарланып, котылгысыз тизлек белән үлем каршысына суырылып керәчәк бит хәзер! "Их!" дигән әрнүле ымлык кына юл өстенә чәчрәп калачак! Ни хикмәт: Рубис, авып барган мәлдә, рульне каерып өлгердеме, машина торбасыннан бөркелгән әчкелтем сөремле төтен арасыннан чагылып киткән галәмәт зур тәгәрмәч, ышкыла язып, үлем җиле бәреп, яннан узып китте. Авып бетә язса да, чытырдап тотынганлыктан, гәүдәләребезне селтәп атмыйча, асфальтны сыдырып барган мотоцикл аска төшеп, уҗымлы кырга чыгып, йомшак җиргә төртелеп тукталды. Бер мәлгә, ни үле, ни тере хәлдә калып, дөньяны гүя барлыйбыз: күктәге кояш шул укмы, без исәнме? Карыйм: кул аркасы сыдырылган, кан ага, лавсан чалбар балагы умырылып чыккан. МАЗ машинасы ерак та китми туктаган икән, шофёры йөгереп килә. - Сез исәнме? - дип, икебезне дә күздән кичерде. - Ярый әле, Ходай саклаган... Минем дә баш Себер китә иде, - дип, шофёр мотоциклны торгызышты. Сул ягында аяк баса торган җирләре генә кәкрәйгән. Бүтән зыян юк шикелле. Сөремле машина китеп барганнан соң да, без уҗымлы кырда шактый утырдык әле. Андый чакта гел шулай: фаҗигале истәлекләрне барлап, үзеңнең исән калуыңа юанып аласың... Аңга килеп беткәч, сәяхәтебезне бүлеп, кире кайтырга булдык. Авылга төшеп, Фәнияләрнең бәрәңге бакчасы кырыена килеп туктадык. Әнисе Фәимә апа - ары башта, үзе киртә буенда гына бәрәңге матиклый. Канлы кулны күрсәтәм. Кесәдән кулъяулык чыгарам. Фәния аны ерткалап, кулны бәйли. Сизеп торам: яратып бәйләми. Бернинди җылы сүз, кызгану, ярага кайнар тынын өрү, хәлгә керү сизелми. Ә минем жәлләтәсем, юату сүзләре ишетәсем килә. Юк, миңа карата күңеле бозланган бит моның. Хатын-кыз каршында үзеңнең кирәгең булмауны тоюдан да мескен халәт юк. Бетте болай булгач, бар да бетте. Мотоциклны бер тибүдә кабызабыз, кузгала башлагач, мин Фәниягә ачу белән: - Сабан туена егетеңне алып кайт, мин дә ялгыз булмам! - дип кычкырдым. Рубисның мәктәп елларындагы мәхәббәтен "яңартырга" Нурия янына, Чалтаймас авылына төшеп киттек. Аның булачак балдызы Земфира чалбар балагының шакмаклы сурәтләрен җеген җеккә туры китереп, ертыгын шундый оста итеп тегеп бирде, җөй эзләрен берәү дә искәрерлек түгел иде. Мин ул чалбарны тагын ике-өч ел кадерләп кидем әле. ГӨЛСИРИН Клубка чыкканда, мин, Фәнияләр өе яныннан узмас өчен, аскы урамнан гына менәм. Бәлки, ул үзе күренмәс тә иде, имтиханнарга әзерләнәдер, Мәскәүнең үзенә барып укырга кермәкче бит. Клубта танцы бара. Музыка ритмына уралып, кызлар-егетләр иркен мәйданчыкка укмашканнар. Бер читтә, киеме, гәүдә тотышы белән горур балкып, Гөлсирин утыра. Туп-туры аңа таба киттем. Мондый кызны биюгә чакырмыйча ничек түзәсең. Аның чыкмыйм, дип кире кагу мөмкинлеген онытып җибәргәнмен лә... Юк, карышмады, урыныннан торып, озын бармаклы кулын минем учыма тапшырды. Магнитофоннан яңгыраган чит ил музыкасы безне төркем эченә суырып алды. Аның гәүдә-кул хәрәкәтләрендә ниндидер нәзакәтлелек бар. Чәчен, "су анасы" модасына ияреп, җилбәгәй туздырмаган, калын үрелгән толымын, баш түбәсе әйләнәли, шундый пөхтә урап куйган, ник бер тыңлаусыз чәч бөртеге үзен искәртеп торсын. Гөлсирин миннән бераз кыенсынган да шикелле. Әйтүләренә караганда, мин аны кырыс-усал диебрәк күзаллаган идем. Ә ул әнә озын керфекләреннән күз алмасына күләгә төшереп кенә сөйләшә. - Кай арада үсеп җиткәнсең, мин күрми дә калганмын, - дигән булам. - Сез... Мин аны бүлдерәм: - Нинди "Сез", мин берүзем генә ич! Авылдашлар булып, гади генә сөйләшик әле. - Алай әллә ничек... - "Сез" диюңең, якын итә алмам, дигән мәгънәне белдермидер бит? Гөлсирин, кызарып, ирен чите белән генә елмаеп куйды. Бу елмаю тыйнаклыгында киләчәктә ачыласы ниндидер сер канат кагынадыр сыман. - Мин сезне яхшы хәтерлим... - Тагын "Сез"... - Юк, бу юлы "икегезне" димәкче идем. Көпә-көндез урам уртасыннан барасыз икәү ...Фәния апа белән. Син... велосипедта, ул - җәяү. Синең бер кулың - рульдә, икенче кулыңны Фәния апаның иңенә куйгансың. Матур итеп киләсез шулай янәшә... - Ә син, яланаяклы кызый, койма ярыгыннан күзәтеп тордыңмы? - Юк, капка төбендә, эскәмиядә утыра идем. - Шул чакта, үтешли, сиңа борылып карадыммы? - Юк инде, күрмисең дә... - Их, белгән булсам соң... - Мин шунда бакчабызга кердем дә яшеренеп кенә еладым. Нигә мин дә шулай йөри алмыйм, нигә мин һаман бәләкәй микән дип еладым... Гөлсириннәрнең өе клубтан әллә ни ерак түгел, сөйләшә-сөйләшә кайтып киләбез, капкалары турысына җитүгә, бер секундка да тоткарланмыйча, саубуллашам да үзебезнең тарафка, түбән очка кайтып китәм. Капка төбендә әз генә басып торсам да, бу инде озатып куюга саналачак. Ә болай... кайту юлы бер якка булганга гына... Тагын күрешкәч, сүзгә-сүз үрелеше шулкадәр табигый ялгана, ул бит үзе дә белмичә минем яралы йөрәкне дәвалый, үзе дә сизмичә, күңел тыны белән мине юата бугай... Мин дә, үзем дә сизмичә, аңа ияләшеп барам түгелме?! Әмма ияләшү сызыгын атлап чыгарга куркам. Юк, аның үз-үзен вәкарьле биеклектә тота белүеннән сагаю гына түгел бу... Куркуның асылында - хисләрне вакытында йөгәнли, нәфесне тыя белү гаделлеге ята. Уятырмын да мин бу кызыйны... аннары ул үкенеч ярында торып калырмы? Чөнки мине барыбер Фәния кыйбласы үзенә тартачак. Солдат тормышы белән хушлашып, берәмләп-берәмләп кенә яшьтәшләр кайта башалады. Иң беренче Әхсән кайтып төште. Клубка чыккан көнне үк аның күз карашын яктыдан гына киенгән Гөлсирин өтеп алды. - Ах, чибәр, каһәр! Кай арада җитлеккән бу?! Әтисе председатель иде бит без үсмер чакта. Нигә шул председатель кызларына гына чибәрлекне өеп бирә микән Ходай, ә?! Бу - минеке, баста! Күңелем төбендә ниндидер бер уй бөресе чатнап китсә дә, мин бер сүз әйтмәдем. Икенче көнне Әхсәннең йөзе кара коелган иде. - Кит аннан! Әллә нәрсә бит ул. Кыргый кәҗә! - дип, Гөлсирингә үз бәясен бирде. Хезмәт срогын бетереп, бездән шактый алда кайтасы Ирек тә, өйрәтелгән эте армиядә үлеп китүе сәбәпле, бездән соңрак кайтып төште әнә. Теге чактагы гайбәте өчен мин аңа бернинди дә үпкә белдермәдем, булган мәкер-низагларны еллар юып алып киткән инде. Әмма, нишлисең, шикләнүчән кешегә шик ябышырга гына тора бит ул. Тагын аңа үпкәләргә сәбәп табылды. Ерак җирләрдән кайтып, клубка беренче кат кергән көнне яшел погонлы Ирекнең дә сусаган карашы Гөлсириндә тукталды. - Егет кисәге юкмы? Булса да чәйнәп ыргытам! Мондый чибәрлек өчен өзешергә дә була! - Егете юк аның, - дигәч, Ирек аптырап калды. "Андый-мондый җитешсезлеге беленмидер бит?" - диде. Мин көлеп куйгач, ышанычын йодрыгына кысып: - Мин аны озата барам! - диде. Икенче көнне ул кызмача иде. Йөзендә тимгелләнеп, эчке ачуы утрау-утрау булып бәреп чыккан. Мине ул клубның аулаграк урынына алып китеп: - Миннән көләргә уйладыңмы?! Нәрсә, кулга тотарлык кызлар сиңа гына дигәнмени! - дип, мине тупас сүзләр белән керендерә генә. Берни аңламыйча аптырап карап торам. Төшендереп бирде үзе: кичә ул Гөлсиринне озата барган да, шул ук "капкага бәрелеп", кайтып китәргә мәҗбүр булган икән. - Минем якын иткән егетем бар, - дигән Гөлсирин. Ирек төпченә башлаган. - Клубта бергә утырдыгыз бит, әйтмәдемени? - дигән Гөлсирин. Минем күңел рәхәт кытыкланып куйды. Шундый кыргый боланны күзгә күренмәс җепләр белән бик сак кына үземә якынайта барганмын икән бит. Эчке ау дәртен нәүмиз калдырып, ул җепне өзәргә дә кызганыч, әмма өзмичә дә булмый иде шул... ЯРАТ МИНЕ Иртәгә Сабан туе дигән көнне, Азнакайның үзәк урамыннан барганда, чаттан каршыма килеп чыкты ул - инде онытыла башлаган "А", "Б", "В" кызларының иң чибәре - Регина үзе! Аның тулышып өлгергән чибәрлеге сулышыма капты. Сүз әйтә алмыйча басып торам. Ул, кичә генә аерылышкан кебек, үз итеп, якын итеп елмая. Шомырт кара күзләрендә мут очкыннар биешә. - Кичә төшкә кергән идең, бүген очрашырга булган икән, - ди. - Мондый ук чибәр булу гөнаһ түгелме, дигән Пушкин хәзрәтләре. - Гөнаһларны үткен үкчә белән таптап барабыз. - Үзгәргәнсең син. - Кайсы якка? - Тагын да чибәрләнү ягына. - Казанда, медицина училищесында укыдым бит мин. Юк-барны сөйләшеп барабыз. Биек үкчәләр - чыкы-чыкы, тротуар ташларын сискәндереп бара. Читтәнрәк күз төшереп алам: нинди чибәрлек! Биек үкчәләр төз аякларны җиргә тидерер-тидермәс кенә алып бара кебек. Аяк очларының алга омтылышында нинди бәйсезлек! Үзе бераз мактанчык, үзе бераз һавалы, шушы кире саналган сыйфатлар үзенә нинди килешеп тора бит, каһәр! - Иртәгә Балтачка, Сабан туена кайтабызмы? - дим. - Чынлап чакырасыңмы? - дип, ул кабынып китә. - Минем анда туганнан туган апам яши бит. Кайтабыз. - Кайтабыз! - дип, кул бирешәбез. Сабан туе көнендә кояш та икенчерәк яктырта, сандугачлар да, армыйча сайрап, төнне көнгә ялгый. Мәйданга парлашып чыктык. Безне беркем искәрмәс, битараф халык арасында тыныч кына йөрербез дип уйлавым бик беркатлылык булган. Балтач балталы шул ул... Регинаны култыклап барган җирдән, Фәнияне ерактан күреп, утка пешкән кебек, кулымны тартып алдым. Гаҗәп: нишләп соң әле ул иптәш кызы белән генә, ягъни ялгызы гына. Нишләп соң ул йөргән егетен чакырмаган? Бәлки, мондадыр, якында гынадыр? Күпмедер вакыт үткәч, тагын күрәм: Фәния әнисе кырыенда... үзе генә.. Миңа Регина белән култыклашып, күләгәләребезне бер итеп йөрү ят бит болай... Фәния дә, мин дә аерым-аерым парлы булып мәйданга чыгарбыз дип уйлаган идем ләбаса... Авылдашлар килеп күрешәләр, җилкәдән кагалар, әмма бөтенесе дә эчкерсез, үтә күренмәле түгел. Әнә Алтынчы Шакир - Миргазиян абзый килеп күрешә. Янәшәмдәге Регинага күзен кысыбрак, сынап, җентекләп карап тора да, мине читкәрәк алып китеп: - Авылның иң бай Солтан абзый кызын эләктерде бу ярлы малай дип йөри идем. Ычкындырдыңмы, ачыкавыз! - дип, иренен бөреп, мыскыллы көлеп куйды. Кайчандыр тешенә пуля тигән бөкре Миргазиян абзый килеп күрешә, Регинаның да нәфис кулын бирчәйгән кабырчык кебек учына алып, бер мәлгә аңа, яшьлек кәүсәрен эчкәндәй, йотлыгып карап тора. Шуннан, мине читкәрәк тартып: - Бик чибәргә өйләнсәң, гомерең тыныч булмас. Сиксән адәм килеп, "яратам" дисә, сиксән беренчегә каршы тора алмый алар... - дип, тәмәкесен кабызып китеп барды. - Малаҗис, - дип, аркадан кага, аскы урам Фәүзәт. - Менә мин иллегә кадәр өйләнә алмадым. Мондый кызны ятларга бирә күрмә! Икебез белән дә килеп күрешкәч, үткен телле Шәмсиямалттәй, Регинаның кулыннан тотып: - Беләбез, үскәнем, Митрәйдә персидәтель кызы икәнеңне дә беләбез. Казанда укып бетереп кайтасы егетеңне көткәнеңне дә беләбез, - дип, ул мине Регинага таба тартыбрак китерә. - Бу егетнең дә сөйгәне бар, нигә аларның арасына керәсең?! Регина, аның кулыннан чак ычкынып, читкәрәк китә. Бераздан, тыны-көне бетеп, яныма килә: ике яшь егет, килеп, беләген кара яндырып, кысып тотып: "Үлемеңне эзләп кайттыңмы Балтачка?! Җыештырып куярбыз, апа!" - дигәннәр икән. "Күрсәт, кая ул егетләр", - дигәч: "Мин аларны танып кала алмадым", - ди. Ул арада яныбызга тракторчы Хәлим абзый белән хатыны Фатыйма апа килеп баса. Хәлим абзыйның басынкы карашы куркулык йөгертелгән кебек, күз кабак-керфекләре туктаусыз лепердәп, ачылып-ябылып тора. Көнчеллеге белән дан тоткан Фатыйма ападан гомере буе гаҗиз ул. Ә Фатыйма апа ныграк көнләшкән саен чибәрләнә генә бара. Менә ул мине читкәрәк тартты да, мәйданның каршы ягында торган Фәния тарафына ымлап: "Минем кызлар аның кебек купшы киенә алмады. Шулай да тупырдап үстеләр. Икесен кияүгә бирдем инде. Хәзинәдә тагын да чибәррәге калды..." - дип, уң кашын яшен аткан тизлектә сикертеп куйды. Ул арада Регинага, килеп, кемдер тагын янап киткән: "Син, кызый, безнең егетләрнең башын әйләндереп йөрмә!" - дигән. Гыймай Заһиты, килеп, миңа да хәмер исе бөркеп китте: "Апаем, муеныңа кара бантик таккач та... эшләпә кидем дигәч тә... Кем булдың ул чаклы?!" "Шәп!" дип аркадан кагулар, яисә бармак янап, сүгеп китүләрнең бетәсе юк иде, ярый әле, Рубислар килеп, аулакка, каен төбенә әзерләнгән табынга чакырып киттеләр. Мәйданнан чыгышлый, Фәния ягына борылдым да, карашлар очрашып кисеште шикелле. Күзләрендә аның бу юлы рәнҗү белдергән "Их син!" дигән әрнү сулкылдый иде сыман. Мин, шулкадәр үкенеп, бу көнне кабаттан, икенче төрле итеп башларга иде дигән өметсез уемнан изелеп, мәйданнан чыгып киттем. Регина ниләр уйлый, аның күңелендә бәйрәм шаукымы - ат чабышлары, көрәшкә чыгып бил алышулар, кашык кабып йөгерүләр - бу шаулы тамаша аерым кешеләрнең, аткан ук кебек, сүзләре аша кайтаваз-шәүлә булып кына күңеленә кергәндер. Каеннар арасында мәйдан шавы үткенлеген җуеп, юашланып калды. Түгәрәк табынга утыргач та, Регина әле һаман тынычлана алмый, туктаусыз кагына, гүя плащына кешеләрнең сүзләре сырганак кебек ябышып калган... Икәү генә каен арасында истирахәт кылып йөргәндә, Регина миңа болай диде: - Фәния янына барырга дип талпынып карадым да туктап калдым. Курыктым. - Аңа нәрсә әйтмәкче идең? - Әйдә безнең белән дип. Мин бит барыбер сине аңа калдырып китәм. - Мин әйбермени, алып яисә калдырып китәргә? - Мин бер айдан кияүгә чыгам. Теге апа белеп әйтте, Казаннан егете кайтуын көтә дип... - Бер айдан дисең инде... - Аны бердәнбер син булдырмый кала аласың. Мин көтәм. Бер ай... - Регина, түшемә башын куеп, кочаклап алды: - Күпме егет артымнан йөрде, җанын ярып бирергә әзер булып. Бер син битараф. Шуның белән син мине котыртасың да... Ярат мине!.. "Ярат мине, ярат мине!" - дип кабатлады сипкелле каеннар... * * * Сабантуйлар узганнан соң, июль башы кереп килгәндә, Фәнияне Азнакай - Бөгелмә автобусында күреп алдым. Янәшәсенә барып утырдым. Балтачка кадәр, берни сөйләшмичә, янәшә утырып кайттык. Бергә төштек. Тау өстеннән авыл күренгәч кенә, Фәния, тукталып, телгә килде: - Безгә бергә күренергә ярамый, кешеләрдән оят, - диде. Икенче көнне дә шулай кабатланды. Өченче көнне мин аны, кулыннан тотып, межа ягына, кайчандыр Туйкә мәктәбенә йөри торган юлны каймалаган тугайлыкка таба алып киттем. Кояш сүрәнәеп, Суыр тавы артына төшеп бара, офыкка якынайган саен ашыга, иртән чыгар өчен, җирнең каршы ягына барып җитә алмам дип курка, ахрысы. Еракта зәңгәр тау кәрваннары, дулкын-дулкын булып, офык читеннән агып бара. Дөнья матур, дөнья киң. Күңелгә сыгылып иңгән моңсулыкны җиңеп, бөтен каршылыклар ятьмәсен кылыч белән бер селтәнүдә чабып өзгән кебек кычкырасы килә. Шул мәлдә дерт итеп китәм... - Бер селтәнүдә... Фәния әйтәме моны, минем күңел кычкыруын ишетә, тоямы ул әллә?.. Димәк, безне тән, акылзиһеннән башка тагын ниндидер өстен бер көч бәйли, димәк, безнең йөрәкләр аерым бер дулкында үзара аңлаша: илаһи тартылу көче... - Нигә без болай булдык соң әле? - Ни үле, ни тере хәлдә калдым мин Сабан туе көнне. Көтмәгән идем, бөтен халык каршына икенче берәүне алып кайтырсың дип башыма да килмәгән иде. - Син дә егетең белән чыгасың дип уйладым мин... - Минем сиңа беркайчан да хыянәт иткәнем булмады. - Кайтып төшкән көннән бирле, мин үз каршымда салкын стена күрәм. - Бәлки, миндә дә гаеп бардыр... Әмма минем беркайчан да сиңа хыянәт иткәнем булмады. Беркайчан да... Әнә яңа ай урагы шаһит. Кай арада җәйнең юаш төн караңгылыгы иңгән. Күк гөмбәзендә урак ай, махсус җибәрелгән шаһит кебек, кыйгач карашын безгә төбәгән. Ул тыңлый, ул күрә, ул хөкем чыгара... Бергә калыргамы безгә, гомерлеккә аерылышыргамы? - Син беркайчан да, бер очракта да үзеңне гаепле саный белмисең. Аллаһ сакласын, кеше үтерсәң дә, син шул үтерүнең кешелеккә бик зур яхшылык булачагын исбат итә аласың, шулай бит?.. Шулай бит? - дип, ул тәүге тапкыр миңа күзләрен тутырып карады. - Мәйданда ялгызыңны гына күргәч үкендем, әлбәттә. Егетең бар дип, үч итеп кенә бит мин... - Минем беркемем дә юк. Тик шуны онытма: җиткән кызлы йортның капкасыннан иярле ат өзелмәс, диләр. Сүз катканны борып җибәрә белү һәр кызга бирелмәгән... Учарланып, ялгыз каен үскән тугайлыкта утырабыз. Еракта-еракта утлар җемелди. Яшь бодай кырыннан сирпелеп кенә киткән җил йомшак кына сыйпап уза. - Армиядә чакта әйтми торыйм әле, дидем. Кайткач аңлашырбыз, дидем. Үземне синнән коткарасым килгән иде. Сизәм: синең белән авыр булачак миңа. - Миңа синсез җиңел булачакмы? - Белмим, нишләп бетәрбез без?.. - Яхшыга гына юра син. Өшегән кебек калтырап, күкрәгемә сыена. Юеш бите яңагымны пешерә. Икебезнең дә керфекләр, авыраеп, бер-берсен юата. - Белә-белә утка керер идеммени, әгәр яратмасам. Яратуым да үкенечкә генә калыр дип куркам... - Мин чит кызларга карап сокланам, хисләнәм, сөйләшәм, аларны якын итәм икән, бу бит әле ярату, гашыйк булу түгел. Тәмле сулы чишмәнең ләйсән тамчыларын учыма алып татып карау гына... Сиңа булган мәхәббәтнең мәгънәсен ачыграк тояр өчен. - Сине беркем белән дә бүлешәсем килми. Минем генә яратуым азмыни соң? Нишлим, ничек исбатлыйм, ә?! - Мәхәббәт богавы уйлап табыйк. - Их син! - Күр әнә, айны икегә бүләләр. Безне күздә тотып. Фәния ышанмыйча күккә төбәлә дә гаҗәпкә кала. Болытлы төн дә түгел югыйсә. Әллә каян пәйда булган нәзек кенә болыт сузымы урак айның кап уртасыннан сызылып бара. Гүя кемдер айны, тупас карандаш белән сызып, икегә бүлә. Бераздан сызык бетте. Чалкан яткан ай - күкнең бердәнбер кысык күзе чистарып калды. - Күрдеңме... Ходай тарафыннан "Бүленмәгез!" дигән киная булды бу. - Ни генә булмасын, яраттым, яратам, яратачакмын! - дип, Фәния күз яшьләре аша үбә башлады. Бераздан күрәм: учарланган каен ботаклары арасында ай кысылып калган, ятьмәгә эләккән алтын балык кебек. Айның бу әсирлектән котыласы килмидер шикелле. * * * Володя Комаровтан хат килде. Ул 1 июньдә кайтып китү бәхетенә ирешкән. Минем урында оператив бүлектә калган малайны эштән куганнар. Сине сагыналар анда, дип шаярткан Володя. Кайчандыр безне борчуга салган яраткан кызы Женя хакында ул болай дип яза: ...Ждала она меня не так, как нужно, не так, как сама обещала. И вот теперь сам не знаю, что делать. Она чуть ли не на коленях уверяет, что любит меня, что она просто сглупила, что жить без меня не может и т. д. Да и я сам, чего греха таить, люблю её, по-прежнему и готов ей уже всё простить, хотя все в один голос говорят мне, чтобы я с ней растался... Хат язышыйк. Мин тиздән Горький шәһәренә яшәргә күчәрмен, ахрысы. Шунда пединститутка керергә исәп. (Без Володя Комаров белән ярты елдан соң Казанда очраштык). Миннән соң әлегә кайтучылар булмас, ахрысы, дигән Володя Комаров. Күрәсең, ул инде, өлкән дәрәҗәдәге офицерлар арасында кайнаган кеше буларак, алда көтелгән хәтәр вакыйгалар буласын ишетеп белгәндер, мин дә бит нидер сизенгән идем. Ашыгуым да юкка түгел, бер-бер сәбәп чыгар да, тоткарларлар дип, бик курыккан идем. 1968 елның 20 августында Чехословакия башкаласына совет гаскәрләре керде. Бу көтелмәгән чара, әлбәттә, безнең еракка оча торган авиациягә бик үк кагылмагандыр да... ләкин барыбер андый ЧП вакытында хәвефле шаукым, бөтен армиягә таралып, хәрбиләрне уяулык сагында тота. Күп солдатларның, кайтырга җыенып та, ел азагына кадәр тоткарлануы аңлашыла. Туган якта күңел утыргач, рәссам егетләр белән дә сөйләшеп-киңәшкәч, Суриков исемендәге институтка документларымны җибәрмәскә булдым. Бәләкәйдән сәнгать башлангыч мәктәбе үтмәгәнлектән, анда барып, оятка гына калырмын, үзешчәнлектән чыгып, биеккә сикерә алмам, дип уйладым. Азнакай посёлогында тагын бер матур бина арткан: мин эшләп киткән СМУ конторасына яңа апартамент өлгерткәннәр. Ике катлы, бакчасы, ихатасы бар. Миңа эшләр өчен, иркен клубы, эш бүлмәсе дә каралган. Мин бу бинага икеләнмичә кердем, мине, икеләнмичә, элеккеге эшемә алдылар. Иртәгәдән - эшкә. Озакка суза алмыйм. Чөнки минем кесәдә - тынлык, тиен акчалар гына кулга кыенсынып кына тиеп китә. Ә бүген... Редакциягә барып, анда эшләүче Ирек Бәдретдинов белән таныштым. Мәктәбебез стенасында шушы Бәдретдинов фамилиясе матур рам эчендә өч ел буе эленеп торды бит инде. Укуны алтын медальгә бетергән, имеш... Танышабыз. Бәлки, ул чынлап та медальгә лаектыр. Укуын бетергәч, ул елларда бөтен яшьләр ыргылган КАИга (Казан авиация институты) укырга кергән. Ошатмыйча, ташлап, армиягә китеп барган. Хәзер менә университетта читтән торып укуын дәвам иттерә икән. Шыр татар авылында үсеп, чын татар мәктәбен бетереп, русчаны да су урынына эчә. Ике телдән дә бер-берсенә авыштырып тәрҗемә итә белә. Бәлки, ул чынлап та алтын медальгә лаектыр... - Азнакайда иң көчле шагыйрь кем? - Үсепес дип торапыс, - ди Ирек, чувашчалатып. - Бер ел вакыт бир, барыгызны да сытам! - дим. Ирек рәхәтләнеп көлә: - Син бит әле шигырьдә күзе ачылмаган көчек шикелле генә, - ди. Редакциядә, көтмәгәндә-уйламаганда, Туйкин аганы очратам. Бер дә үзгәрмәгән шикелле. Һаман шулай җитез, хәрәкәтчән. - Сезнең математик булмасыгыз билгеле иде инде. Укырга керергә исәп бармы? - диде. Китәргә дип кузгалгач борылып килде дә: - Бүген сәгать алтыга миңа килеп чыкмассызмы, адресны хәтерлисезме? - диде. Мин шатланып риза булдым. Кичкырын Азнакайның авыл ягына төштем. Салиха әбигә кереп, хәлен белеп,чәй эчеп чыкканнан соң, Туйкин ага өенә киттем. Шул ук капка, шул ук коймалар. Чәчәкле аллеядан кереп, ишек төймәсенә бастым. Ничектер сизенеп, кинәт борылып карасам, артымда елмаеп басып тора, йомшак чүәктән, аяк тавышын сизмәгәнмен дә. Кулында - әнүч-укроп, яшел суган, сельдерей кебек тәм-томлы үләннәр учмасы. Өстәлне икебез генә түгәрәкләп, шактый сөйләшеп утырдык. Туйкин ага, кыенсынып кына, хәтта миннән рөхсәт сорагандай, "ярар микән" дип кенә, хәмер шешәсе чыгарып утыртты. Ак аракы - минем дошманым, дип әйтә алмадым, әлбәттә. Чәкештергән рюмканың читен генә "тешләштереп" утырган булдым. - Шигырьләрең күземә чалынган иде, - диде Туйкин ага. Гуру, Махатма кебек укытучым каршында ниндидер өйрәнчек тәҗрибәләр турында "яздым" дип батыраеп сөйләшү уңайсыз иде миңа. Туйкин ага гадәтенчә, каты сакал төге сыкыланып, сизелеп торган битен учы белән сыпырып куйды: - Сүзләрне әйтәм... Кәгазь битенә вак кына булып, тезелеп языла бит инде, ә уйласаң, һәр сүз кырмыска кебек үзеннән зурракны, олы мәгънәне күтәрә ала. Моңа,әлбәттә,чын талантлар гына ирешә. Иҗатта үзеңне табу дигән борынгыдан килгән хикмәт бар. Кызык бит... Энә белән кое казып кына, аның койрыгыннан эләктерә аласың. Икенең берсе: йә - табасың, йә - юк! Бусы инде Ходайның ым кагуыннан тора... Хушлашыр алдыннан, Туйкин ага борынгы сандыгыннан ниндидер төргәк чыгарды. - Менә мин сиңа ике китап биреп торам. Беркемгә күрсәтәсе булма! Бу - минем абыйлардан калган мирас... Утыз җиденче елда безнең китапларны йөге-йөге белән төяп алып киткәннәр. Анда нинди генә кыйммәтле фолиантлар булмаган... Ә болар... - дип, ул киндердән тышланган, кыркырлары сүсәреп беткән китапларны кадерләп, сыпырып торды, эчен ачып сак кына актаргалады... Төп нөсхә түгел, төшереп алынган, тышланган, тегелгән китаплар иде болар. Берсе - Михаил Худяковның Казан ханлыгы тарихы, икенчесе - Хара Даванның "Чыңгыз хан - бөек полководец" дигән кебегрәк исемдәге китабы... Туйкин ага боларны, ак чүпрәккә, аннары газетага төреп, сеткага салып, кулыма тоттырды. - Фәлән вакытка кайтарып бир, дип әйтмим. Ашыкмыйча гына сөреп чык. Боларны сынар өчен бирәм: көчең җитмәсә - сынасың, көчең җитсә - үзең сындырасың... Укытучым мине шундый фикерләр ешкынлыгында адаштырып, саулык теләп калды. Мин киләчәк язмышымда акыл-зиһен казанына салырга бәһасез нигъмәтләр бирелгән төенчекне тотып баруымны белмичә дә кайтып киттем. Нигә бирде микән боларны миңа Туйкин ага дип аптырыйм. Китапларны ачып-ачып карыйм да... Эченә кереп китә алмыйм... катмарлы, кадими борынгылык... Менә ул, уенчак уй белән бу тормышның өстәге күбеген генә җыярга өйрәтелгән замана баласы, кара урман авызында эчкә үтәргә куркып басып тора. Талпынып карый да тагын чигенә. Кыйбла кайсы тарафта - ул аны белми, чамалый гына... Искәрмәсәң, искәрми дә торган бер хәл булды. Эре малның кимерелгәннән калган бот сөяген күрше эте Тузикка ташлаган идем. Шушы кадәр мул сөяк күргәч, ул, сулышына кабып, тирәсендә әйләнгәләде дә... бераздан күрәм: нәзегрәк урынын табып, авызын каерып ачып капкан, тәмле җелек исеннән күзләре иләсләнеп кысылган, койрыгын дәртләндереп тыкрыкка, аулак урынга атлап китүләрен күрсәң... Үтеп киткәндә искәрәм: көе буе Тузикның гәүдәсе һаман бер урында, әрекмән арасында кайнаша - каты сөякне җиңәргә дип черәшә бу! Ай-һай, тешең чыдармы, дип карап үтәм. Икенче көнне шул урынга барып карыйм: шаккаткыч хәл, олы түтәрәм сөяктән баш бармак кадәрле генә иң каты төш-үзәге торып калган. Аннан соң Тузик җиңүче сыйфатында ике көн буе бәхетле елмаеп, шатлыгын белдереп, теш арасында ваклап кына өреп куйган сыман, койрыгын байрак итеп чөеп йөрде. Менә мин дә шул Тузик хәлендә бит. Миңа теш үтмәслек каты, җелеге тыгыз китап бирделәр. Җиңә алмыйм икән, укытучымны әйтмим дә инде... Тузиктан оят! Эштә мине Бөгелмә төзелеш институтына имтихансыз гына керү исемлегенә яздылар. Автобус белән кичләрен барып-кайтып укыячакбыз икән. Мин моңа башта бик сөендем. Бәләкәйдән үк "инженер" дигән сүз күрсәм йә ишетсәм, күңел кытыкланып ала иде. Сизәм бит: яңа йортларга карагач, эчемнән генә, их, болайрак бизәкләргә, их, икенчерәк төскә буярга иде дип, гел үземчә үзгәртергә хыялланып йөри идем. Менә бит, болай булгач, төзүче-инженер дипломы йөгереп кулга керәчәк. Матди байлык өстендә утырып, әйберләрне әвеш-түеш китерерлек маһирлыгым белән, теге... логика дигән бөдрә йонлы тәкәне чыгарып җибәреп, шахматтагы сыман дистәгә якын йөрешне алдан күреп, әллә нинди эшләр майтарып, баеп бетәргә юл ачыла түгелме миңа?! - Сиңа университетта уку кирәк. Телне, тарихны, әдәбиятны өйрәнү өчен, - ди Ирек Бәдретдинов. - Анда язучылыкка өйрәтәләрме? - Юк, беркайда, беркем дә язарга өйрәтә алмый, юнәлеш кенә бирә ала, - ди Ирек. Мин әле генә инженер булам дип хозурланган идем, хәзер инде "язу чире" башын калкыта. Кайсын сайларга? Авылга кайтсам, өйдә кунак бар икән. Ак түти. Аны күрмәгәнемә ун еллар бардыр. Аңа вакыт канаты гел дә кагылмаган кебек. Киресенчә, бермә-бер, аклы-каралы куе чәче аңа шундый килешә, ниндидер Шәрык илләреннән килгән акыл иясе рәвешен биреп тора. Ул әкрен-салмак тавыш белән минем хәлләрне сорашты да.. текәлеп, сүзсез генә карап торды. Кап-кара күз тирәнлегенә суырылып кереп барам кебек; тәнем кайнарланып, рәхәт-шомлы дулкын бөтен күзәнәкләремне сыйпап алды сыман. - Сөбханалла, машалла, - дип, ул иреннәрен селкетеп, эчтән ниндидер дога укып алды. Аннары миңа якынрак килеп утырырга ым какты да учымны учына алды. - Менә ике кулың... Ике кулың кебек үк ике юл чатында торасың икән лә... Берсе - уңга, икенчесе сулга тарта. Әгәр икесеннән дә берьюлы китү кодрәте бирелсә, иншалла, ике якта да үзеңне күрсәтә алыр идең. Ә тәкъдир "булдыра аласың" дип ләббәйкә итми, барыбер, сындырып сыный, шулай бит, улым?! Мин синең киләчәк гомереңне икегә ярып күрәм... Әгәр син сул тарафка юнәлеш тотсаң... сары яфрак кебек акча түшәлгән юлга чыгасың. Акча көшеле сине калын диварлы казна йортына китерә. Гомерең соңына җирдән аерылып, күккә тимер челтәр аша карарга каласың... аңлата алдыммы, улым?! Ә инде уң якка каерсаң, юлыңа ак кәгазь түшәлгән булыр. Кәгазьне син намазлык урынына күрерсең. Бу тарафта гадел яшәвеңә бүләк - меңнәрчә куллар күрәм, учны учка чәбәкләгән куллар урманы. Амин. Ак түти мендәргә кырынаеп, күзләрен йомып, хәтсез утырды. Аннары күзен ачты да, бөтен нәрсәне яңадан күргәндәй, серле бер караш ташлап, чәй сорады: - Кара булсын, Икълимә, чәеңне жәлләмә, - диде. * * * Туйкин ага биргән китапларны "тешләп" карыйм да теш үтмичә, кәефем китеп кире куям. Шактый вакыт шулай азапландым. Һәм беркөнне үз-үземне аяусыз камчыларга тотындым: "Син нәрсә, шулкадәр үк надан, тинтәкмени?! Андагы фикерләр баш җитмәслек итеп, әллә каян, күктән алып язылмаган бит. Тарихи әсәрне аңларлык та акыл-зиһенең юк мыни?! Ә үзең сүз белән эш итәргә җыенган буласың. Димәк, синең нинди катлаулы язылган фикер каршында да акылың бөялеп калырга тиеш түгел! Эшләт башыңны, уят акылыңны, җик рухыңны - син моны җиңеп чыга аласың! Шулай итеп, мин-минлегемне төйгечли-төйгечли укып чыктым бит әлеге китапларны. Күп нәрсәне аңлап бетермәсәм дә... шаккаттым. Киләчәктә, боларны җеген җеккә аңлап бетерү өчен, тагын шушы темага караган башка китапларны да укырга кирәклеген чамалаган хәлдә, рухи буем бер башка үсеп китте сыман... Хәзер мин кешеләргә: "Син үзеңнең кайчандыр дәүләтле халык улы булганыңны беләсеңме соң, нәданым, дип өстәнрәк карый алам. "Эй, ты - потомок Чингиз-хана!" дип кычкырганда, чүгеп калмыйча, башыңны горур тотып, "ә сездә бармы соң аның белән тиңләшердәй гаскәр башы?!" дип җавап бирә аласыңмы? Җавап бирә алмыйсың икән йөрмә буталып, ризыкны тирескә әйләндерү мәхлугы булып... * * * Фәнияне миңа да Бөгелмә вокзалыннан озатырга язган икән. Мәскәүгә китә. Бауман исемендәге Финанс институтында бер ел буена әзерлек курсларында читтән торып укыган, менә хәзер шунда көндезгегә имтиханнар бирергә исәбе. Икеләнә. - Документларымны алып, Казанга гына кайтыйм микән? - ди. Мин дә Мәскәүдән шикләнәм.Аралар ерагаю да хәвефле... - Син ничек әйтәсең, шулай була, - дип, ул кулымны авырттырырлык итеп кыса. - Берни дә әйтмәвең әйтү инде, аңладым, - дип, вагонның ишек тоткасына үрелә. Үз купесына кереп, тәрәзә янына килә. Йөрәк кысылып куя. Нәкъ теге чактагы кебек... Сигезенче класс кызының Туйкә мәктәбендә зәңгәр рамлы тәрәзәдән карап торуы сыман... Ул самими чордан соң бер гомер үткән кебек... Түзмичә, проводницаны кагып кына атылып эчкә керим дигәндә, поезд, артына тибелгән кебек, кинәт тартыла, кузгала башлады.. Ах, бу озатулар... Мәңгегә аерылышуның гөнаһсыз чалымы бар шул азга гына саубуллашканда да... Фәниянең Мәскәүдән язган хаты килеп төште. "Бу хатны мин сиңа Казан вокзалыннан яза башлыйм, кайда бетерермен, хәзергә белмим. Егерменче июль көнне Мәскәүгә барып җитеп, поезддан төшкәч, бер үзем бер таксига утырып, институтка киттем. Таксистым бик начар кеше булып чыкты (аның турында кайткач сөйләрмен әле). Кыскасы, мин аңардан көчкә котылдым, анда да әле алдап кына. Юкса Фәнияң беткән иде инде... Миңа комендант бер бүлмә бирде. Тышта яңгыр коя. Шулкадәр күңелсез. Утырып бер еладым. Беренче төндә сине төшемдә күрдем. Имеш, сине машина таптаган, үлгәнсең. Мин өегезгә бардым. Кешеләр җыелган. Син берүзең бер бүлмәдә караватта гел тере кеше кебек ятасың. Бераздан күзләреңне ачтың, нидер әйттең. Ни әйткәнеңне хәтерләмим, шуның белән төш өзелде. Төштә, исән икәнсең дип, бер сөендем, уянгач, төш кенә булган икән дип, икенче сөендем. Кабул итү комиссиясендә, документларны алырга дип килгәнемне белгәч, бик ачуландылар, җибәрмәскә телиләр. Мин карышам. Үзең уйла инде: өч елга якын без синең белән аерым булдык, хәзер тагын елга бер-ике генә очрашып, биш ел аерым яшәргәме?! Казанга кайтып укырга керсәм, якын булабыз бит, көнендә кайтып килергә дә була, шулай бит! Аннары син дә укырга Казанга килерсең дип ышанам. Белсәң иде, бәгырь, шундый сагынам сине, үткән еллар эчендә болай ук сагынмаганмын кебек. ...Ни булса, шул булыр, ахыры хәерле булсын инде. Мин, документларымны алып, Казанга юл тотам. Бу хатымны тәмамлап, шуннан җибәрермен инде... 22.07.67 ел". * * * Көз ае җиткәч, барып, разведка ясап кайтырга дип, Казанга юл тоттым. Фәния аэропортта иртәнге сәгатьләрдә каршы алды мине. Куе кызыл төстәге башлык, джерси пальто кигән. Бөтен торышында мин башкала студенты, дигән тыенкы горурлык та бар шикелле. Бу мине көнләштерми, укырга керәсе килү теләген котырта гына. - Минем институтка барып килик, мин деканатка әйтеп чыгыйм да, - ди Фәния. - Аннары без көне буе бергә! Син миңа кунакка килгәнсеңдер бит! Ә кунак кемнең аргамагы әле? - дип, ул миңа карата "ишәк" дигән мәгълүм сүзне әйтүдән тайчана. Финанс институты тау кашында әллә каян күренеп тора икән. Киң баскычлары, текә агылып менеп, дүрт колонна итәгенә тоташа. Антик сарайлар мәһабәтлеге бар бу бинада. Фәнияне мин шул колонналар төбендә көтеп тордым. Студент халкы баскычлардан менә,төшә, керә, чыга. Нинди бәхетлеләр. Мин моңа кадәр кайларда гаип булып йөрдем соң әле, уку храмнарының ишеген какмыйча?! Фәния чыккач, мин шундый фикер ташладым: - Әйдә, санап төшәбез, ничә басма булыр икән? Төшәбез янәшә, үз-үзеңә төбәлгән дикъкать - эчтән дога укыган кебек. Менә соңгы баскыч. Мин, җитмеш сигез чыкты, дим, Фәния, җитмеш тугыз, ди. Яңадан астан өскә санап мендек - икебезнең дә сиксән чыкты. Димәк, дөресе шулай. Ни өчен менгән чакта дөрес чыкты? Чөнки менү - максатка омтылу. Андый чакта бөтен егәреңне туплыйсың. Төшү исә - максатыңнан кайтып бару... Без ул көнне мин укырга керергә исәп тоткан тарих-филология факультетында да булдык. Ул университетның химкорпус дигән якты бинасына "өйдәш" булып урнашкан икән. Коридорыннан сокланып, көнләшеп, студент халкына кызыгып, бер йөреп чыктым. Фәния, бәлки, үзләренеке белән чагыштырып карыйдыр. Кесәне җылытып торырлык итеп, бер елга җитәрлек акча эшләп килергә дә яуларга бу бинаны! Бу - минем чигенүне белми торган максатым! Минем башны уку тарафына бора алуы белән Фәния канәгать... * * *