З. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар"
БӘХЕТСЕЗ ПОЧМАК ӘСИРЕ
Гап-гадәти авылда туып үскән гап-гади кеше ни сәбәпле каләм кыштырдата башлый, әдәбият мәйданына омтыла? Әлеге сергә беркем дә төшенә алмас, мөгаен. Мәдәният учакларыннан еракта, әмма ул чын халык тормышында кайный, тууга халык җырлары колагында яңгырый, ана сөте белән күңеленә тел аһәңе сеңә.
Әдәби әсәр язган берәр яңа кеше турында ишетсә, Мөхәммәт Мәһдиев: "Дөньяда тагын бер бәхетсез адәм арткан", - дияр иде. Чыннан да, татар шагыйренең йөрәген югалту сагышы шигырь уты булып беренче адымыннан ук кысып ала. Һәм соңгы сулышкача җибәрми. Нәкъ Тукай әйткәнчә: "Бәхетсез милләтнең бәхетсез углы, бәхетсез почмакның әсир былбылы..."
Нигә гадәтләнгән табигый юлдан китми аерым кемсәләр? Көйләнгән тормыш үзе чакырып тора югыйсә. Әти-әнисе шуңа өнди, туган-тумача, таныш-белеш. Кузгал, кеше йөргән эздән бар, кеше төсле бул!
Әллә соң нәселдән килгән кан шулай вакыт-вакыт саташкалап аламы? Шигырь язуымны ишеткәч, Ерак әби (Шыгырданда яшәгәнгә шулай атый идем) миңа бик кызганып караган иде:
- Зариф агайдан инде бу, шуңардан...
Зариф Бәшири 1962 елда - нәкъ мин туган ел! - җитмеш дүрт яшендә Уфада вафат булган. Аның турында мин сабый чактан ук ишетеп үстем. Бәширинең бертуган сеңлесе Хәлимә әби дә Шыгырданда яши иде. Әбием Мәрьям (аның атасы Габдрахман Бәшири Чүти мулласы була) Зариф агасын еш искә ала иде, атаклы Шәкүр әбзәсен дә аклап сүз кыстырырга онытмый иде. Әбинең сеңлесе Әсма апа Тукай авылы мәктәбендә озак еллар мәктәп директоры булып эшләде. Зариф Бәшири, төрмә-сөргеннәрдән котылып, бераз хәл алгач, туган ягына кайтып, мондагы төрле авылларга таралган туган-тумачасы белән күрешеп, хушлашып киткән. Ул бүләк итеп калдырган ак шәлне Хәлимә әби үлгәнче кер кундырмыйча саклады.
Зариф Бәшири туган Чүти авылын белмәгән татар булмагандыр элегрәк. Атаклы ат карагы Шәкүр Рәхимов авылы бит ул! Бәшири язганча, "авылда мәчет салу, мәктәп ачу, мулламәзин кую, староста сайлау, җир бүлү, йорт урыннарын билгеләү кебек җәмәгать эшләренең һәммәсе дә" Шәкүр карак ихтыярында була.
"Минем әтинең атасы Таҗи бабай белән Шәкүр каракның анасы бертуган булганлыктан, искә алынган мәсьәләләрдә алар бергәләп план төзиләр, - дип дәвам итә язучы. - Әнә шул план буенча, озакламый минем агам Габдрахман әти янына мулла булырга һәм, әти үлгәч, бөтенләй хуҗа булып калырга тиеш. Шәкүрнең миннән бер яшькә кече кызы бар. Ул үсеп, мин пишкадәмчелек дәрәҗәсенә ирешкәч, авылга өченче мәчет салынып, мин шуңа мулла һәм Шәкүргә кияү булачакмын икән".
Йә, ни кирәк тагын ул заманда татар кешесенә?! Төшемле урын әзер. Нәкъ хәзерге "нуворишлар" яңа туган балаларына җылы урын әзерләп куйган кебек. Ә, юк, ләүхелмәхфүзеңә бүтәнчә язылган, Зарифны да мәчет миһрабы түгел, тузанлы редакция коридорлары үзенә суырып ала. Тәкъдирнең үз вәзене бар. Күп тә үтми, яңа татар матбугатында Зариф әл-Бәшири исеме күренә башлый. Татар әдәбияты мәйданында Бәшири үзенә урын даулый.
Бүгенге татар укучысы беләме соң Зариф Бәширине?
Бу кеше, шактый гына озын гомер яшәсә дә, әдәбиятта, халык хәтерендә үзенә лаек урынны алмыйча дөньядан үткән. Озак еллар типкедә, чит якларда җан асраган бу фаҗигале язмыш иясенең (бәхетсез почмакка куып кертелгән татар әдибенең) иҗаты да, тормыш юлы да тиешенчә өйрәнелмәгән, бәһаләнмәгән әле.
Булачак әдип 1888 елда Чүти авылында (хәзерге Кайбыч районы) Шәрәфетдин мулла гаиләсендә дөньяга килә. Башта әтисендә, аннары Буа, Акъегет мәдрәсәләрендә, аннары Казанның атаклы "Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә укый. Яшьтән үк шигырь җене йоккан шәкерт мондагы әдәби даирәгә тиз кереп китә, шигырьләре бер-бер артлы көндәлек матбугатта басыла башлый. Әлбәттә, аларның күбесе өйрәнчек, зәгыйфь нәрсәләр була, шуңа яшь шагыйрьне шул чорның кискен тәнкыйте күз уңыннан ычкындырмый.
Бу тәнкыйть Зариф Бәшири Оренбургка күчеп, "Чүкеч" журналында эшли башлагач та туктамый. Аңа Тукайның зәһәр сатира уклары да тия ("Бәшири мыраулый", "кыска аяклы маймыл" һ. б.). Әлбәттә, гарьчел Бәшири дә Тукайга дорфа һөҗүләр юллый. Ул заман матбугатын күзәтсәң, хәйран калмый мөмкин түгел. Тәнкыйть еш кына шәхескә тукынуга кайтып кала. Шул ук вакытта матбугатта әле генә бер-берсен дөмбәсләгән кешеләр тормышта еш кына шәхсән дустанә мөнәсәбәттә дә калалар. Тукай да, мәсәлән, С. Сүнчәләйгә язган хатында үзе төзегән дәреслеккә Бәширинең бер шигырен кертүен хәбәр итә, аңа уңай бәя бирә.
Әмма матбугаттагы мондый пырдымсызлык, минемчә, бөтенләй эзсез югалмый. Егерменче-утызынчы елларда бу шаукым - әдәбият әһелләренең бер-берсенә ташлануы - зур фаҗигагә әверелде.
Оренбургтан киткәч, З. Бәшири Пенза, Тамбов якларында, Җидесу өлкәсенең Капал шәһәрендә мөгаллимлек итә.
Яшьтән үк әдип чуашларның тарихы, көнкүреше белән кызыксына. Бу гаҗәп тә түгел, Чүти бит чуаш авыллары белән янәшә генә утыра. Оренбургта вакытта ул "Шура" журналында "Чуашлар" дигән әтрафлы зур мәкаләсен бастыра. Бераздан шушы мәүзугъ аның әдәби иҗатына да килеп керә. "Чуаш кызы Әнисә" бәянын киң даирә укучылар яратып кабул итә. Чыннан да, бу әсәр матур тел белән язылган, аңардан бертөрле лирик җылылык бөркелә.
Гомумән, чәчмә әсәрләрдә аның иҗади мөмкинлекләре киңрәк ачыла. Балалар өчен язылган "Ефәк корты", "Шаян Фәһим" әсәрләре дә шуңа дәлилдер дип уйлыйм. Шигырьләренә исә нәфислек җитми, күп очракта алар коры кычкыруга, тамак ертуга кайтып кала. Юкка гына Ш. Бабич үзенең мәшһүр "Китабеннас" әсәрендә З. Бәширигә мондый эпиграмма багышламый:
Әй, Зариф, чык ялтырап, тик бар да китсен аптырап,
Дошманыңны калтырат, борчакларыңны шалтырат.
Аның Октябрь фетнәсенә кадәрге шигырьләренең күбесе - милләт язмышын кайгырткан декларатив язмалар. Беренче җыентыгы да "Милләт кайгысы" дип атала. Хәзерге "милли" шигырь язучыларга аңардан шактый өйрәнергә мөмкин.
Әлбәттә, З. Бәшири - милләт алгарышын җаны-тәне белән теләгән зат. Баласына нинди исем бирүгә карап, кешенең кем икәнен әйтеп була. Улларына шагыйрь Ясүкәй, Чыгтай дигән исемнәр куша.
Ул күп язган. Арада, билгеле, бүген дә рәхәтләнеп укырлык шигырьләр бар. Үз заманында исә Тукай, Дәрдемәнд, Рәми, Бабичларны санаганнан соң, Гафурилар, Укмасыйлар, Думавилар, Бәшириләр, Сүнчәләйләр исемлеге башланган. Бүген дә бу исемлекнең тәртибе үзгәрмәде. Бу үзе үк "бүген мине аңламыйлар, киләчәктә аңларлар" дигән өметнең буш икәнлеген раслый булса кирәк.
Сәяси юнәлешләрдән һәрвакыт читтә торган, әмма унынчы елларда ялган донослар аркасында охранка тарафыннан әтисе һәм абыйсы Габдрахман белән беррәттән эзәрлекләнгән З. Бәшири дә патша төшерү мәрәкәсен сөенеп каршы ала, юксыллар хакын даулап, үзенә хас шигырьләр дә яза; әмма, күрәсең, бу буталышның асылын тиз аңлап ала: татарның кызыл авызлары белән тулган Казан, Уфалардан читтәрәк яшәргә ниятли, Төркестанда кала, андагы үзбәк, уйгур, татар газеталары белән хезмәттәшлек итә, Урта Азия дәүләт университетында үзбәк, уйгур телләрен һәм әдәбиятларын укыта. Шушы елларда ул "Үзбәк әдәбияты", "Уйгур әдәбияты" исемле хезмәтләрен дөньяга чыгара. Әсәрләрен үзбәк телендә дә яза (мәсәлән, "Ефәк күлмәк"), шулай ук ул беренче уйгур газетасы "Садаи Таранчы"ның беренче мөхәррире буларак та билгеле.
Билгеле, "заман корабыннан" иске әдәбиятны себереп түгәргә җыенган яшь "пролетар" шагыйрьләр өчен ул комган кебек үк чит була. З. Бәшири моны аңласа да, ярашып карый, әдәби мохиттә казганырга омтыла, "кызыл" шигырьләр дә язып азаплана. Ләкин алар зәгыйфь һәм шактый ук көлке чыга. Утызынчы елларда ул Донбасска килә, берара андагы "Пролетар" газетасында эшләп ала. Күрәсең, заман белән тигез атлап, эшчеләр тормышын өйрәнеп, советча әсәр язарга да теләгәндер. Тик, шул чакта Донбасста сөргенлектә булган Шәйхи Маннур үзенең истәлекләрендә язганча, яшьләр аңа сәерсенеп һәм көлеп карый. Карт шагыйрьнең (юкса аңа әле илле дә тулмаган була!) эшче темасына язган "Поезд китте хутлап-хутлап, стансада торды туктап-туктап" дигән юллары телләргә күчеп, З. Бәширине "шөһрәткә" күмә.
Ничек кенә "кызыл" һәм уяу булырга тырышмасын (икенче хатыныннан туган улларына Фрит, Сизгер дигән исемнәр куша) иске милли әдәбият вәкиле, мулла малае булган әдип большевистик репрессиядән котыла алмый. Төрмә-лагерьларда аңа "яңа тормышның" бөтен ләззәтен кичерергә туры килә.
Иреккә чыккач, ул кабат Уфага кайтып төпләнә. Монда аны, әлбәттә, беркем дә кочак җәеп каршы алмый. "Тукай дошманы" дигән кара тамга аны үлгәнче эзәрлекли. (Камил Мотыйгый язмышын искә төшерик, ул Тукайның яңа "дусларыннан" котылыр өчен үз-үзенә кул салырга мәҗбүр була.) Югыйсә үз заманында татар дөньясында Тукайның сатирасына кем генә эләкмәде икән? Эчтән авыр кичерсә дә, мондый гайбәтләрдән З. Бәшири өстен кала белгән. Холык шундый. Ул үзенең замандашлары турында истәлекләр язарга утыра. Гасыр башында татар әдәби мохитенең эчендә кайнаган, гаҗәеп кызыклы тормыш юлы үткән кешенең бу истәлекләре безнең әдәбият өчен гаять әһәмиятле. З. Бәшири истәлек, хатирә язу өчен зарур булган искиткеч хәтергә ия була. Аның бу вакыттагы тормышын күзаллау өчен Миркасыйм Госмановның "Ябылган китап" (Казан, 1996) дигән әсәреннән бер өзек китерү урынлы: "Әниебез Гөлҗиһан (1905 елда туган) ике-өч ел Капалда мөгаллимлек итүче Зариф Бәширидә укый... <...> Әниебезнең сүзләренә караганда, Зариф Бәшири ихлас күңелле тәрбияче, тырыш мөгаллим, зур шагыйрь, әмма шәхси тормышында бик бәхетсез кеше булган. Шулар хәтергә нык сеңеп калганмы, мин бер елны Зариф Бәширине махсус эзләп киттем. 1960 елның гыйнвар ахырларында, кышкы каникул вакытында булды бу хәл.
Салават шәһәренә барышлый, Уфада биш-алты сәгатькә махсус тукталдым да, белешмәләр бюросыннан аның адресын алып, бер сәгать чамасы теркелдәгән трамвайда Черняховскийга юнәлдем. Ишекне ачкан марҗа әбие, кемгә килүемне белгәч, эчтәге ишекләрнең берсенә төртеп күрсәтте. Аннан бер күзе йомык чандыр бабай килеп чыкты. Аягында киез итек, өстендә гадәти сырма. Үзен эзләп килүемне белгәч, рәхим итүемне үтенде.
Бүлмәдә бер иске тимер карават, ялангач өстәл, ике-өч урындык кына - кычкырып торган ярлылык... Борчып йөрүемнең сәбәбе әниебез икәнлеген әйттем. Карт сагайган төсле ялгыз күзен миңа таба борды.
- Сез Капалда торган чакта әниебез сездә укыган икән...
- Әниегез кем кызы була? - дип бүлдерде Зариф ага.
- Локман Мөлекев кызы...
- Фәрвазмы, Гөлҗиһанмы?!
Шаклар каттым: кем әйтмешли, кырык елдан артык вакыт узуга, аның да егерме елы төрмәләрдә, сөргеннәрдә тузуга карамастан, кайчандыр үзеннән ике-өч кыш дәрес тыңлаган чәчби кызларның исемнәрен шулай керфек какканчы искә төшерер өчен нинди хәтергә ия булмак кирәк?!"
Менә шундый кеше хатирәләр язарга утыра. "Замандашларым белән очрашулар" дип исемләнгән бу әсәр 700 биттән артып китә. Тик З. Бәширигә бу хезмәтнең дөньяга чыгуын күрергә насыйп булмый. Ул 1968 елда гына, өчтән ике өлеше кыскартылып, Татарстан китап нәшриятында дөньяга чыга. Ләкин шул да бик авырлык белән басмаханәгә барып җитә. Уфаның кайбер язучылары (хосусән Сәйфи Кудаш) бу истәлекләрнең басылуына ни өчендер катгый каршы була, Казанга бер-бер артлы хатлар юллый. Истәлекләрнең редакторы итеп билгеләнгән Гали Халит яза: "Китап инде тәмам тиражга әзерләнгән көннәрдә аңа каршы Казаннан читтә яшәгән әдипләрнең берсеннән зур гына хат-рецензия килеп төшә. Бу хатрецензия авторы З. Бәшири истәлекләрен бөтенләй әһәмиятсез сафсата дип юкка чыгарып, аларны бастыру зур хата булачагын исбат итәргә тырыша. Аның белән генә дә калмый, Казан әдипләренең олы буыннарыннан кайберләрен шушы гаугага кушылырга, булышырга чакыра. Аның шаукымы күпмедер дәрәҗәдә Хәсән ага Туфанга да кагыла. Ә менә ул шул вакытта минем белән сөйләшеп аңлашуны кирәк дип саный. Һәм без аның белән очраштык.
- Халит туган, - диде миңа Хәсән ага, - З. Бәшири истәлекләрен чыгару бер дә кирәкмәгән четерек нәрсәгә әверелеп, сезгә уңайсызлык тудырмасмы? Мин шуңардан шикләнәм... Аннары бу әдип үз вакытында бөек Тукаебыз белән дә ызгыш-талашларда булгалаган бит. Тукайның шактый зәһәр ләгънәт-каргышларын да татыган... Шулай булгач, аның истәлекләрен халыкка тәкъдим итү ни дәрәҗәдә урынлы булыр икән?
- Хөрмәтле Хәсән ага, - дидем мин, - Бәширинең татар әдәбияты тарихында кечкенә булса да үз урыны бар. Ул революциягә кадәрге әдәбиятыбызның Тукай җитәкләгән демократик канатына бик якын торды. Аның истәлекләрендә дөреслек аз түгел. Ул үз чорының байтак әһәмиятле фактларын җанлы итеп күрсәтә алган. Әмма без, Тукай белән мөнәсәбәте яхшы булмаган дип, кайбер язучыларыбызны әдәбият тарихыбыздан төшереп калдырырга ашыкмыйк әле. Ә менә кайбер хөрмәтле иптәшләрнең Бәширигә карата үз шәхси үпкәләрен, үчләрен, антипатияләрен алгарак куеп, сезне бу кирәксез гаугага тартып кертүләрен искә алып бетермәгәнсез, ахры...
Минем сүзләргә каршы Хәсән ага бертөрле дә кире мөнәсәбәтен сиздермәде.
Махсус редактор Гали Халит, нәшрият редакторы Рәис Даутов төрле каршылыкларны җиңеп чыгалар, укучылар кулына әлеге истәлекләр, бик нык кыскартылып булса да, 1968 елда барып ирешә. Чыккан кадәре дә гаҗәпләнү уята: биредә Риза казый, Дәрдемәнд, Ф. Кәрими, Бабич хакында хатирәләр бар, автор аларның эшчәнлеген уңай бәяли, аларга сокланып яза. Бу шул заман өчен (истәлекләр илленче-алтмышынчы елларда языла) гайре табигый хәл. Әлеге шәхесләрне әле сиксәненче еллар уртасына кадәр төрлечә тәнкыйтлиләр иде.
Зариф Бәшири гасыр башындагы мәдәни тормышны безнең күз алдында яңадан терелтә. Бу истәлекләрне бүген тулысынча дөньяга чыгару бик игелекле эш булыр иде. Әмма асыл кулъязма исән микән? Заманында нәшрият чүплегендә Лирон Хәмидуллин "З. Бәшири" дип язылган папкага тап булган иде. Әмма әлеге нөсхә истәлекләрнең нәшрият өчен әзерләнгән, инде кыскартылган варианты булып чыкты. Кулъязма белән танышкач, мин анда сызып ташланган шактый сәхифәләргә тап булдым. Шул турыда әйткәч, нәшриятның элекке мөхәррире Рәис ага Даутов ул кыскартуларны бик тиз искә төшерде (аңарда Бәшири хәтере иде, валлаһи!).
- Аларны главлит (коммунистик цензура) кыскартырга мәҗбүр иткән иде, - диде ул.
Бу төшеп калган бүлекләр, шул көннәрнең сулышын безгә җиткерү белән бергә, актуаль дә яңгырый. Бер бүлек Фәтхелислам Агиевның марҗа кызына гашыйк булып йөреп тә ни өчен өйләнми калуы турында язылган. Тагын бер бүлектә исә М. Гафуриның химаяче алпавыт утарыннан, хезмәтчеләрнең авыр тормышларын күргәч, кымыз, казылыкларны ташлап кайтып китү вакыйгасы хәзер күпләрдә елмаю гына уятадыр. Кемдер эчтән генә шагыйрьне "хәерче тәкәббер" дип сүгеп алырга да мөмкин. Без бит үзебез яңа байларга барып йөз суын түгәбез, химая өмет итеп аларны мактап газета-журналларда язабыз. Юксыл халык гаме бөтенләй хәтердән чыга.
"Замандашларым белән очрашулар" дип аталган истәлекләр шулай итеп әлеге китапта сипләнгән килеш тәкъдим ителә. Әлбәттә, әдипнең сайланма әсәрләрен тәшкил иткән китапта үзәк урынны атаклы "Чуаш кызы Әнисә" бәяны алып тора. Без бу юлы чәчмә әсәрләрне генә сайладык, Зариф Бәширинең шигырьләрен туплап чыгару - киләчәк эше. Әдәби мирасыбыз онытылырга тиеш түгел.
Билгеле, "залимнәрне, өстеннәрне яклый алмаган" шагыйрьләрнең язмышы авыр була. Гомере буе халыкка хезмәт итеп тә ялгызлыкта, бөлгенлектә үлгән Зариф Бәшири шуның мисалы. Инде без, соңарып булса да, аңа лаеклы бәяне бирик. Аның иҗатын җентекләбрәк өйрәнергә вакыттыр, мөгаен. Ул чакта татар әдәбиятының тарихы да яңа яклары белән ачылып китәр иде. Бу юнәлештә кайбер эшләр башкарыла да инде. Уфада әдипнең оныгы Энрике Бәшири "Зариф Бәшири" дигән халыклар дуслыгы һәм мәдәнияте мәркәзе оештырган, бабасының иҗатын киңрәк даирәләргә белдерергә омтыла. Энәле авылы егете Валерий Тургай тырышлыгы белән "Чуаш кызы Әнисә" китабы Чабаксарда татар һәм чуаш телләрендә дөнья күрде. Казанда Салават Галимов "Зариф Бәширинең әдәби һәм публицистик мирасы" дигән темага кандидатлык диссертациясе яклады. Әлеге китап шуларга бер өлеш булсын. Зариф Бәширинең татар әдәбиятында гына түгел, бөтен төрки дөньяда үзенә лаек урыны бар.
Ркаил Зәйдулла
САКЛА ТЕЛЕҢНЕ!
Әй татар! Бу көнгә чаклы саклады, бел, ни сине?
Каршыңа килгән һәлакәттән ни соң йолды сине?
Асрады ни-нәрсә күкрәгеңдә хәят ләмнәрен,
"Мәңге бетмәклек" сазыннан ни суырып алды сине?
Корытмады яшәү тамырындагы бер дым белән,
Яфрагы бар, чәчкәсе юк, корымаган гөлдәй сине?
Шөбһәсездер, саклаган шәй - тик мөкатдәс тел сине,
Җуймады "татар" намыңны, һәр татар кыйлды сине.
Бир тавыш "Мин бар!" дигән,
моннан болай калма гаҗиз!
Тел булып та дәшми торганлык шулай телде сине.
Аркаланма башкаларга, көтмә һич ярдәмчеләр,
Кем озатмас мәңгелек юлга, җаным, көлми сине!
Бар булырсың һәм яшәрсең дөньяда рәхәт, тыныч,
Һич изә алмаслар - әгәр булсаң ана телле - сине!
ЗАМАНДАШЛАРЫМ БЕЛӘН ОЧРАШУЛАР
Беренче бүлек
(Буа мәдрәсәсе)
Элекке Сембер губернасына караган Буа кечкенә генә вак сәүдәгәрләр, мещаннар шәһәре иде, аңа су юлы да, тимер юл да бармый, хәтта якын-тирәсендә таш юллар да юк. Шунлыктан аңа бара торган юлларда гына түгел, аның урамнарында да көз, яз көннәрендә арба ерып чыга алмаслык балчык була.
Менә шул шәһәрчектә озак еллардан бирле дин башлыклары әзерли торган зур гына бер мәдрәсә яшәп килә. Анда укыр өчен Казан, Сембер, Саратов губерналарыннан, хәтта Әстерхан якларыннан да күп кенә шәкертләр җыела иде.
Без дә абыем белән шунда укып ятабыз. Кечкенә генә бер бүлмәдә дүртәү торабыз: абыем Габдрахман, Багыш авылыннан Гыймран хәзрәт улы - әниемнең туган энесе Сәлахетдин, Төке авылыннан Әхмәтҗан һәм мин фәкыйрегез.
Минем бу мәдрәсәдәге беренче төп бурычым шуннан гыйбарәт иде: кышкы чатнама суыкларда һәр көнне иртән иртүк торам да, агач башмакны өстерәп, ишегалдына су нәүбәтенә чыгам. Анда иң кимендә бер сәгатьләп көтеп торырга туры килә, чөнки безнең шикеллеләрне иң азаккы чиратка куялар. (Мәдрәсәнең үзендә дә, аңа якын-тирәдә дә кое булмаганлыктан, суны читтән китертәләр иде.)
Су нәүбәтеннән кергәч, олы агайларга юыну өчен аларның комганнарына су салам да, чыра әзерләп, самавыр куярга чыгып китәм. Мәдрәсәдә җылы ашханә, кухня кебек нәрсә булмаганлыктан, чәйне дә тышта кайната, ашны да тышта аш самавырына күмер ягып пешерә торган идек.
Агайларны чәй эчереп, бүлмәне җыештырганнан соң, башка зур шәкертләрнең һәм хәлфәләрнең йомышларына - базарга, кибетләргә йөгерәм. Андый йомышлар шактый күп була. Син тыңларга, сүзсез баш иеп чабарга тиеш.
Синең шушы бурычларны үтәвең уку эшенә зарар итмәгән шикелле, уку эше дә шул бурычларны үтәүгә комачаулык ясамый. Чөнки кәгазьгә язылмаган, ләкин гадәткә нык кереп киткән "программа"да болай куелган: һәрбер шәкерт иң кечкенәсеннән башлап иң зурысына чаклы ел буена тик бер китап укый. Шуны укып чыккан шәкерт "уку программа"сын үтәгән була. Шуның өчен укучыдан "син ничәнче сыйныфта укыйсың?" дип сорау урынына "нинди китап укыйсың?" дип кенә сорыйлар. Сыйныф бүлмәсе дигән нәрсә юк. Ә инде ул китапта теге дөньяда янып торган җәһәннәм өстендәге кылдан нечкә, кылычтан үткен сират күперен үтү өчен бу дөньяда нишләргә кирәклегенә чаклы язылган була.
Уку вакытлары да сәгатьләп-нитеп билгеләнмәгән. Сине укытучы хәлфәнең кәефенә карап йөри. Хәлфәнең кәефенә туры килсә, ул көн саен бер тапкыр үзе теләгән вакытта чакыЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" рып алып сиңа сабак бирә. Кәефенә туры килмәсә, ике көнгә, өч көнгә бер чакыра. Шунлыктан уку эшләре алай күп вакыт алмый.
Мондагы шәкертләр уку дәрәҗәсе ягыннан өч төрлегә бүленә.
Беренчесе - мантыйк (логика) фәненең башлангыч китабы "Исагуҗи"га төшкәнгә кадәр укучылар - безнең шикелле сикытлар. Бу дәрәҗәне алу өчен иң кимендә җиде-сигез ел укып, гарәп теленең грамматикасын үтәргә кирәк.
Икенчесе - гарәп теле грамматикасын үтеп, "Исагуҗи"га төшеп, ханлык дәрәҗәсенә күчү. Ул чагында инде андый шәкертне, укый торган китабының исеменә бәйләп "исагуҗихан", "шәмсияхан" дип йөртәләр. Бу дәрәҗәне үтү өчен алты елда алты китап укырга кирәк.
Әнә шул алты елда алты китапны укып үткәч, шәкерт укуның иң соңгы китабы булган "Мулла Җәлал" дигән китапка төшә һәм "пишкадәм" дигән исемне ала. Бу исемне алган шәкерт, гәрчә аның белеме ике бозауга кибәк аерырга ярарлык булмаса да, галимлекнең иң соңгы дәрәҗәсенә җиткән санала, безнең ишеләрне теләгән йомышына кушарга, теләгәнчә суктырырга хаклы.
Безнең авыл шактый зур. Аның чаклы башка татар авылларында өч-дүрт мәчет, һәрбер мәчеттә ике мулла, бер мәзин булса, безнең авылда бар булганы ике мәчет, мәчет саен бер генә мулла, чөнки авылны үз кулында тоткан Шәкүр карак белән шәкүрчеләр яңа мәчет салуга да, мулла куюга да рөхсәт итмиләр. Авылда мәчет салу, мәктәп ачу мулла-мәзин кую, староста сайлау, җир бүлү, йорт урыннарын билгеләү кебек җәмәгать эшләренең һәммәсе дә алар теләгән тәртип буенча йөртелә. Минем әтинең атасы Таҗи бабай белән Шәкүр каракның анасы бертуган булганлыктан, искә алынган мәсьәләләрдә алар бергәләп план төзи. Әнә шул план буенча, озакламый минем агам Габдрахман әти янына мулла булырга һәм, әти үлгәч, бөтенләй хуҗа булып калырга тиеш. Шәкүрнең миннән бер яшькә кече кызы бар. Ул үсеп, мин пишкадәмлек дәрәҗәсенә ирешкәч, авылга өченче мәчет салынып, мин шунда мулла һәм Шәкүргә кияү булачакмын икән.
Моны бөтен авыл халкы да белә. Шуның өчен картлар белән карчыклар урамда очрап калганда, абзыйның аркасыннан сөеп:
- Алла боерса, әтиең урынына мулла булырсың, - диләр, ә миңа:
- Гыйсмиләр мулласы булырсың! - диләр. Ягъни безнең балалар өчен салынасы мәчет мулласы дигән сүз була инде бу.
Һәрбер атна-җомга көндә зур әнкәйнең китап сөйләгәнен тыңлар өчен безнең өйгә иллеалтмышлап хатын-кыз җыела. Зуррак бәйрәмнәр алдыннан аларның саннары йөздән дә ашып китә торган иде. Һәммәсе дә сәдака китерә, кайсы бер савыт он, кайсы ярма, күбрәге пешкән икмәк алып килә иде.
Әти безне Буага укырга җибәргән чагында, зур арбага турпыша җәя дә шунда түбәләмә иттереп әлеге сәдакага җыелган икмәкләрне төйи, һәм без шуларны алып китәбез. Аларны мәдрәсәнең салкын базындагы такта сандыкка төяп куябыз да, кирәк саен алып менеп, мич куышында җылытып ашыйбыз. Менә бу инде мәдрәсәдә ашала торган төп азык!
Әмма күпләр үзләре теләгәнчә туйганчы ашый алмый, чөнки андый икмәкләр аз килә, шунлыктан ярым ач хәлдә яшәүчеләр байтак була торган иде.
Безнең әти кирәк-яраклар, чәй-шикәр алу өчен акча җибәрүдә дә алай бик үк саран түгел. Ай саен бер сум килеп кенә тора. Шуңа күрә дә безнең шикәрсез чәй эчкән чаклар бик сирәк була иде. Шулай да иске ак чәйнек капкачының төймәсен һәрвакыт өстәл тартмасында саклыйбыз; шикәр булмаган чакларда, читтән караган шәкертләр шикәрсез чәй эчәләр икән дип әйтмәсен өчен, әлеге чәйнек капкачының төймәсен тешкә кагып алабыз.
Атнага бер тапкыр шулпалы аш пешереп ашаган шәкерт бай шәкертләрдән санала. Ул яктан без дә артта бармый идек. Хәтта атнасына икешәр тапкыр пешергән чаклар да булды.
Аш пешерүне шулай оештырасың: өч кеше өчәр тиеннән акча салыша да, шуның биш тиененә ит, өч тиененә он, бер тиененә борыч, суган, тоз, бәрәңге ала. Мәдрәсәгә каршы гына әнә шуларны бер ашлык итеп әзерләп, кәгазь капчыкка салып куйган аерым бер кибет тә бар иде. Шунда барып, әлеге тугыз тиенне кибет хуҗасы алдына куясың да:
- Бер ашлык, - дисең.
Ул кәгазь капчыкны алып кына бирә.
Чәйне дә күмер белән кайнатып, ашны да күмер ягып пешергәнлектән, мәдрәсәдә күмер иң кыйммәтле нәрсәдән санала иде. Һәр бүлмәдә торган шәкертләр, атна саен (җомга - базар көне) үзара салышып, алты йә сигез тиенлек күмер алып куялар. Мәдрәсәнең идәне ике катлы булганлыктан, ул күмерләр ике идән арасына яшерелә. Ләкин күп кенә шәкертләрнең алган күмере атна буена җитми. Шунлыктан атнаның соңгы көннәрендә бер-береңнең күмерен чәлдерү ул артык гаепле бер эштән саналмый, тик аны осталык белән, сиздерми генә эшли белергә кирәк!
Менә бу эштә мин уңмаганрак, шунлыктан күп вакыт агаларымнан шелтә ала идем. Күмер чәлдерү эше дә, билгеле, башка йомышлар кебек үк, безнең шикелле сикытларга йөкләтелә. Шунлыктан мин, шәкертләр ятып йоклагач, ике идән астына төшәм дә, күкрәгем белән шуышып, башкаларның күмерләрен капшап йөрим. Менә шулай йөргәндә, маңгайны кабарткан чаклар да аз булмый. Ләкин андый минем кебек үк "караклар" белән сөзешеп маңгай кабарту тик шома эшли алмау ягыннан гаеп һәм көлке генә санала иде.
Шәкертләр синең кабарынган маңгаеңа карый да:
- Сак йөриләр аны, пешкән шалкан! - дип көләләр.
Берәү дә сине карак дип мыскылламый да, оялтмый да.
Менә шуның өчен дә бер Буа шәһәрендә генә түгел, шундый мәдрәсәләр тоткан Казан шикелле башка шәһәрләрдә дә чухурлар (мещаннар) шәкертләрне "күмер карагы" дип кенә йөртә, кайчакларны "әш-шифырты вәл-күмер" дип тә җибәрә торганнар иде. Монысы инде "шәкерт белән күмер бер-берсенә тиң, бәяләре, кадерләре бер" дигән мәгънәдә әйтелә.
Безнең ише шәкертләр әнә шундый бурычларын үтәгәннән калган вакытларын күбрәк җәмәгать сәкесендә үткәрә.
Нәрсә соң ул җәмәгать сәкесе?
Мәдрәсәнең тышкы ишегеннән кергәч тә, иң элек идәне түбәнрәк булган иркен генә бер урынга-җиргә туктыйсың да, аяк киемеңне - күбесенчә агач башмакны - шунда салып, аны кулыңа тоткан килеш үзең торган бүлмәгә алып китәсең. Әнә шул ел буенча бервакытта юылмый, кырылмый торган, кул яссысыдай балчык каткан урынны мәдрәсә телендә "әчелек" дип йөртәләр. Аннан соң инде идәне калкурак булган әлеге җәмәгать сәкесенә аяк басасың. Җәмәгать сәкесе дип һәрьяктан вак бүлмәләр әйләндереп алган урталыкка әйтелә. Бу бүлмәләрнең бик азы гына такта белән, калганнары чаршау белән бүленгән була. Аларда ханнар белән пишкадәмнәр, шулай ук аларга туган, кардәш булган безнең шикелле кайбер сикытлар да тора. Зурлар белән бәйләнеше булмаган сикытларның күбесе (әгәр дә ул бай баласы булмаса) шул җәмәгать сәкесендә яши. Мәдрәсәдә торып укымаган шәһәр балалары да һәр көнне иртә белән килеп, әнә шунда хәлфәләре дәрескә-сабакка чакырганны көтеп утыра. Безнең шикелле бүлмәләрдә яшәүчеләр дә, бурычларын үтәгәннән соң, шунда ук чыгып утыра, шәһәрдән килгән шәкертләр белән сабак өйрәнә, әкиятләр сөйли, табышмаклар әйтешә, китаплар укый, зурларга сиздермәслек рәвештә генә шаярып та ала.
Мин шушы мәдрәсәдә дүрт ел яшәп тә, үземнең генә түгел, башка шәкертләрнең дә, ел әйләнәсенә бер тапкыр булсын, мунчага барып юынганнарын белмим. Әмма әле дә булса шунысына гаҗәпләнәм: шулай булуына да карамастан, анда бет дигән нәрсәнең заты да булмый торган иде. Ә кандала дигәне инде шәкертләргә күмер шикелле үк тиңдәш иде. Менә шуңа күрәдер, ахрысы, әнием, мәдрәсәгә киткән чакта, безгә калын кара киндер яисә алачадан тегелгән күлмәк кидереп җибәрә. Бу күлмәк исә - кандалага каршы көрәшнең иң көчле һәм бердәнбер коралы. Мин, кандала чеметә башлау белән, күлмәкнең ике җиңе очыннан тотам да, басып кына, тәнне ышкып алам: кандалалар четер-четер килә...
Менә шул рәвешчә татар халкы өчен "мәдәният җитәкчеләре" әзерли торган шундый мәдрәсәдә дүрт ел яшәдем мин. Мин - сикыт, мин - сәхрә, мин - бернәрсә дә аңламый торган "маңка савыты", мин - кулыннан берни килми торган күмер карагы - "шифырт"!
Әйләнә-тирә, ата-ана, гаилә тәрбиясе минем үземә дә шундый караш, шундый ышанычны биргән:
- Язмыш, Алла тәкъдире мине шулай булырга, һәммәсенә дә баш ияргә, барысына да чыдарга, күнегергә кушкан!
Ләкин шул ук вакытта бу кимсетелү, кыерсытылулар һәм эт урынына йомышка чабулар, азлап-азлап кына булса да синең яшь йөрәгеңә шушы тормыштан тую, кемгәдер нәрсә өчендер нәфрәт тойгыларын кузгата, кемнәндер, нәрсә өчендер үч алу кирәклеген сизү орлыкларын салалар.
Шуның өстенә безнең гаилә тормышы да искиткеч күңелсез, эчпошыргыч бер хәлдә иде. Кайткан чагында туктаусыз дәвам иткән җәнҗал, талаш, кычкырыштан башканы күрмисең.
Әтинең ике хатыны, ике хатынга ике оя баласы бар. Ул оялар да, юри шулай эшләнгән шикелле, бер-берсенә капма-каршы: зур әнкәйнең балалары һәммәсе дә кызлар. Ә минем әнинең зур балалары һәммәсе дә малайлар. Йорт эчендәге бөтен талаш-кычкырышның да төп сәбәбе әнә шунда.
Карт әни яки зур әнкәй минем әнинең ир балаларыннан көнләшә, аларның әтидән соң михрап иясе булып калуларын теләми. Шуның өчен дә аларны ничек кенә булса да читләтү, рәтсез бер хәлгә кую хәйләсен, юлын эзли. Аларны үзара һәм алар белән ата арасын бозыштырырга тырыша.
Минем әнием исә үзен әнә шул михрап иясе булачак ир балаларның анасы санап кукраерга тели, һәрбер эштә үз балаларын өстен куярга маташа.
Әти - чиксез коры табигатьле, үзсүзле, үз-үзенә исе китүчән, йортта ирке чикләнмәгән хуҗа булганлыгын нык күрсәтүчән бер кеше. Аныңча, йортта бер генә кеше дә аның бер генә теләгенә дә, бер генә сүзенә дә каршы килергә тиеш түгел!.. Аңа ошамаган кечкенә генә сүз дә аны тәмам җенләндерә, серкәсе су күтәрми.
Әнә шуны бик яхшы аңлаган зур әнкәй искитмәле осталык, хәйлә һәм астыртынлык белән хәрәкәт итә, ялагайлана белүе аркасында, үз гаебен дә сылап-сыйпап, яшереп калдыра ала.
Минем әнием, саф-пакь йөрәкле, артык дәрәҗәдә садә күңелле булуы аркасында, андый сылау-сыйпау, хәйлә, ялагайлану дигән нәрсәне белми. Үзе дөрес дип тапкан фикерен, сүзен ачыктан-ачык шап иттереп әйтә дә сала. Менә шуның өчен дә талаш вакытларында тукмак күбрәк аңа төшә. Әнигә төшкән бу тукмаклар аны нык яраткан, хөрмәт иткән миңа шулкадәр каты тәэсир итә, шул чагында мин, әгәр кулымнан килсә, бөтен дөньясына ут төртеп, әкиятләрдә сөйләнә торган Каф тавы артына китәрдәй була идем.
Менә шундый күңелсез, эчпошыргыч, ачу-нәфрәт тудыручы тормыш өстенә минем эшкә җигелүем дә, мәдрәсәдә булган газаплардан артык булмаса, бер дә ким түгел.
Минем агам - әнинең зур улы Габдрахман - тиз генә пишкадәмлеккә аяк басып, авыл мулласы, әни әйтмешли, "алтын багана"лык урынын аласы булганлыктан, ул ел буена диярлек мәдрәсәдә кала, авылга кайтмый. Кыр эшләре кызган чакларда гына кайтып, берәр ай эшләштереп китә. Әнинең миннән соңгы балалары һәммәсе дә ваклар. Зур әнкәйнең кызлары буй җиткән булса да, җитмәсә, тагын мулла кызлары, затлы сөякләр. Алар күбесенчә өй эчендә киндер, сөлге, җәймә сугып, күлмәк тегеп, түбәтәй сырып, барасы кияүгә придан әзерләргә тиешләр. Шулай булгач, аларны вак-төяк эшләргә, йомышка йөртеп тә, ыржыктай ялчы-хезмәтче белән кыр, урман эшләренә дә җибәреп булмый!..
Шуңа күрә дә, яз җитеп, май ае кергәч тә, мине өйгә - эшкә кайтаралар. Язгы сабан сөрү, бәрәңге утырту, каты сука, печән җыю, урак уру, иген сугу, урман кисеп утын ташу кебек эшләрнең һәммәсендә дә мин хезмәтче белән тиң. Шуның өстенә мин терлекләрне көтүгә йөртәм, каз, үрдәк, тавыкларны карыйм, аларга болыннан әрекмән яфраклары, кузгалаклар алып кайтып, тапап ашатам, әнинең бәбиләрен карыйм, каршыбыздагы Тутый кош елгасына төшеп, аларның пычрак чүпрәкләрен юам. Апаларым киндер, сөлге, җәймә кебек нәрсәләр тукыган чакларда, иртә таңнан торып, аларга шүре ясыйм, җеп катам, уратнадан җеп чорныйм. Шулай да мин апаларыма бик үк рәнҗүле түгелмен. Алар минем бу хезмәтләремне бөтенләй үк җилгә чыгарып ташламый: Сабан туйларында, суган кабыгы белән кайнатып, бер-икене генә булса да йомырка кызартып бирәләр; бәйрәм көннәрендә көнбагыш, прәннек кебек нәрсәләр алу өчен ике-өч тиен генә булса да, алардан акча да эләгә. Миңа дип, бәйрәм көннәрендә генә кияр өчен ак ситсыдан күлмәк теккән чакта да аның якасын бормалап-бормалап, кызыл, яшел җепләр белән кайыйлар. Мин шулар белән юанып, бигрәк тә кечкенә апамны яратуыма бирелеп, күп вакытларны өйдәге күңелсезлекләрне, авырлыкларны да онытып йөрим...
Бервакытны мин, болай өй эчендәге күңелсезлекләр хакында сөйләргә батырчылык итә алмасам да, әтиемә мәдрәсәдәге хәлләр турында нык кына зарландым. Ләкин ул бер дә әсәрләнмәгән һәм исе китмәгән рәвештә генә:
- Алаймы, - диде, - авырлык белән алган белем кадерлерәк була ул! Яшь чагында күргән авырлыклар киләчәккә юл ача...
Шуннан соң ул үзенең яшь чаклары һәм нинди авырлык белән укуы турында кыскакыска гына итеп сөйләп бирде.
Минем әти урта хәлле игенче Таҗи гаиләсендә туа. Мин Таҗи бабайны яхшы хәтерлим. Аның уртача гына зурлыктагы такта түбәле бер өе, бер келәте, ике буй лапасы бар иде. Терлек-туары да бер ат, бер сыер да биш-алты сарыктан тора. Ләкин ул авылның башка кешеләреннән аерыла: бары тик аның гына яшелчә һәм җиләк-җимеш бакчасы бар иде. Дүрт йөз йортлы авылда бүтән берәү дә бу эш белән маташмый. Җәй көннәре Таҗи бабай иртәдән кичкә кадәр шул бакчасында эшли, алма, чия, кура җиләге мул булып өлгерә, яшелчә түтәлләрендә кишер, кыяр, шалкан өлгерә. Бабай үзенең төпчек улы - озын буйлы, таза бәдәнле Садри әбзәй белән яши. Аны авылда Садри солдат дип кенә йөртәләр иде. Мин һәр көнне аның Хәйретдин исемле улы янына уйнарга барам. Яшелчә өлгергән чак булса, бабай безне кыяр, шалкан ише нәрсәләр белән сыйлый, алма, чияләрдән дә коры калдырмый иде.
Уртача хәлле булса да, Таҗи бабай бик горур, үзен дөнья кендеге санамаса да, авылның "алтын тамыр"ы саный. Уен түгел, аның турыдан-туры ерак бабасы авылга нигез салган бит! Шәҗәрә болай: Таҗетдин - Бәшир - Сираҗетдин - Җомагыл - Чурагол - Аккөбәк - Чүти. Безнең авыл шул Чүти исемен йөртә дә инде. Мин инде үзем бу "алтын тамыр"га болай барып тоташам: Зарифулла - Шәрәфетдин - Таҗетдин.
Мин әтинең анасы Кабас әбине белмим. Ул мин бишектә чакта ук үлгән. Зур әнкәйнең сөйләвенә караганда, аның исеме Хәбибҗамал булса да, безнең яктагы гадәт белән аны Кабас әби дип кенә йөрткәннәр.
Әти мулла булганнан соң, Коръәнне тулаем ятлау эшенә керешә. Коръәнне яттан-күңелдән белгән кешене "хафизы Каләмулла" дип атыйлар. Баласын "хафизы Каләмулла" итәргә теләгән кеше, гадәттә, аны җиде-сигез яшеннән шул эшкә багышлый. Кимендә моңа ун елдан артык вакыт китә. Ятлау белән генә шөгыльләнгәнгә, күп хафизлар бүтән мәсьәләдә шыр надан була иде. Безнең әти Коръәнне дүрт елда ятлап ала. Зур әнкәй:
- Аның Коръән ятлаган чакларда ничек интеккәнен мин генә беләм, - дия торган иде. - Кан төкереп ятлады ул аны.
- Саулыгыңны бетереп азапланма, - дип, әти-әнисе дә әйтеп карый.
Тик әтинең яраткан сүзе бар иде:
- Башлаган эшне ярты юлда калдыру - иң булдыксыз кешенең эше ул!
Коръәнне яттан өйрәнгәннән соң, әти үзлегеннән урысча укырга керешә. Авылда бер генә дә урысча укый-яза белгән кеше юк. Берәр адрес-фәлән яздырырга кирәк икән, һәркем күрше урыс авылларына йөгерә.
- Мин урысчаны бер тиенлек бакыр акчадан башладым, - ди әти. - Бер тиенлек бакыр акча өстенә "один копик" дип язылган. Шулай булгач, урыслар "бер тиен" дигән сүзне "один копик" диләр икән. Димәк, бу сүзнең башында "к" хәрефе була инде. Димәк, урысларда "к" хәрефе әнә шулай языла!
Шулай башлап китә дә, өйрәнә торгач, өч-дүрт ел эчендә урыс теленең бөтен грамматикасын үтә, мөкәммәл сөйләшергә өйрәнә, хатасыз яза алырлык хәлгә килә.
Аның урысча мавыгып укый торган нәрсәләре хокук һәм авыл хуҗалыгы турында китаплар була иде. Шуңа да аны бер яктан "хафизы Каләмулла" дип атасалар, икенче яктан "закончы мулла" дип йөртәләр.
Бервакытны ул шушындый сүзләрне ычкындырып куйды:
- Диндә кырык фарыз булса, безнең илдә аның кырык беренчесе - урыс телен өйрәнү.
Аның шушы сүзләреннән файдаланып, мин:
- Алай булгач, әти, син безне дә урысча укыт инде! - дидем.
Моңа каршы ул башта:
- Бик әйбәт булыр иде дә, аңа минем байлыгым җитми шул, - диде. Аннары тагын да үзенең тырышлыгын китереп кыстырды: - Ә менә мин үз тырышлыгым белән өйрәнгәнмен ич, сез дә шулай итегез!..
Ул безне мәдрәсәгә укырга җибәрә, өйгә кайткан чакларда ачык йөз белән каршы ала. Ләкин киткән чакта безгә, шуны укыгыз, моны өйрәнегез, шулай-болай булыгыз дип, бер генә сүз дә әйтмәгәне шикелле, укып кайтканнан соң да ни эшләдегез, нәрсә укыдыгыз, нәрсә белдегез дип тә сорашмый, тикшерми, сынап карамый. Кайчагында шуңа эче пошып, әни:
- Бу нинди ата бу? - дип куя. - Балаларының ничек укуларын сынау, тикшерү, алардан таләп итү дигән нәрсә юк!..
Әти моңа каршы да тыныч кына җавап кайтара:
- Баланың башына йодрык белән төеп тору аркасында гына укуыннан бер файда да юк! Алар үз теләкләре, үз дәртләре белән укырга тиеш. Менә шул чагында гына чын кеше була алырлар, файдалы белемгә ия булырлар!
Бервакытны ул, кайдан исенә төшеп, нәрсәне үрнәк итептер, бәет, шигырь язу эше белән дә мавыгып алды. Ул аларны язгач берәүгә дә менә бер нәрсә яздым әле, дип әйтми дә, күрсәтми дә. Тик аларны матур иттереп бер кәгазьгә яза да өстәл өстенә куеп китә. Аны һәрберебез үзе югында укыйбыз. Соңыннан мин аларны алам да үземнең кечкенә кара сандыгыма салып куям. Бераз вакыттан соң әти сорый:
- Кайсыгыз алды аны? - ди.
- Әти, миндә ул! - дим мин, үзем мине шелтәләр микән инде дип куркып-каушап торам.
Ләкин ул мыек астыннан гына бераз елмая да:
- Алай икән, ярый, югалтма син аларны, - ди. Башка бер сүз дә әйтми.
Мин соңыннан аңлый башладым: мондый нәрсәләр белән кем кызыксына дип сыный икән ул.
Кайчагында үзебезгә якынрак кешеләр аңардан:
- Мулла абзый, син шундый нәрсәләр язгансың икән... Укып карарга мөмкин булырмы икән? - диләр.
Ул, күңелле кыяфәттә елмаеп, миңа карый:
- Андый нәрсәләр Зарифта инде ул, андыйларны ул җыя! - ди.
* * *
Шулай авылым белән Буа мәдрәсәсе арасында нишләргә дә белми аптырап йөргән чагымда, мин үзем шикелле шәкертләрдән әлеге җәмәгать сәкесендә яшәүче Рәүф дигән берәү белән дуслашып алдым. Ул Буа шәһәренә якын гына булган Бәке Йомарасы дигән авылның мулласы Самад ахунның улы иде. Соңыннан Рәүф Казанда чыга торган газеталарга "Ахундзадә Габдерәүф Шәһидуллин", "Агыш" имзалары белән хәбәрләр язып торды. Аннары хәзерге Үзбәкстандагы Нәманган шәһәренә барып, матбага ширкәте оештырды һәм үзбәкләр тормышыннан берничә сәхнә әсәре дә язып бастырды. Гражданнар сугышында Колчак гаскәре белән Себергә китә, анда корпус мулласы була. Колчак җиңелгәч, Ташкентка килеп чыккан иде. Анда да совет властен үзләштерә алмыйча каядыр китеп югалды. Үз вакытында "Урман әүлиясы", "Ачлык кушты" кебек әсәрләр язган Ярулла Вәли дә шушы авылдан. Мин Оренбургта эшләгән чагында "Вакыт" газетасында хисапчы булып эшли иде. Соңрак Закир Рәмиевнең тол калган кызына өйләнгәч, ул нәшер итә торган бөтен матбугат эшен үз кулына алды. Утызынчы еллар уртасында Уфада Диния нәзарәтендә хисапчы булып эшли иде. Соңгы язмышын белмим.
Самад ахун ничектер төрле төбәкләрдә яңа мәктәпләр ачкан Әхмәт бай Хөсәенов белән танышып, аның ышанычын казана. Бераздан Әхмәт бай аның авылына да зур гына бер мәктәп салдыра. Аңа укытучылар һәм күп кенә китаплар җибәреп тора. Рәүф, авылына кайткан саен, әдәбият китапларын алып килә. Без аның белән икәүләп, буш вакыт булды исә, әлеге җәмәгать сәкесендә мич арасына кереп утырабыз да шуларны укыйбыз.
Әдәбият китапларыннан Каюм Насыйриның "Әбүгалисина"сы белән Фатих Халидинең испан гарәпләре тормышыннан алынып язылган сәхнә әсәрләре безгә чиксез зур тәэсир ясады. Бигрәк тә Әбүгалисина шикелле булу турында байтаккача хыялланып йөрдек.
Шундый китапларны укыганнан соң, үзара сөйләшәбез:
- Әйдә без дә шундый бер әкият китабы языйк!
- Нәрсә турында язарга соң?!
Киңәшәбез, темалар эзлибез.
Рәүф әйтә:
- Мәзин Сәлахының кибәк башы белән дамелланың дәрескә әфиүн салып килүе турында язсак ничек булыр икән? - ди.
Анысына мин дә риза булам, язып та карыйбыз, әмма бер дә күңелгә ошарлык булып чыкмый шул! Шулай булса да, мин маташа торгач, "Карун белән Һарун" дигән хикәя сымак бер нәрсә яздым. Моңа пишкадәм һәм ханнар "сафсата белән шөгыльләнәсез!" дип кенә караса да, ул җәмәгать сәкесендә шактый популярлашып китте, аны кулдан-кулга йөртеп укый башладылар, мине тагын да шундый нәрсәләр язарга котырттылар. Пишкадәмнәрдән бары тик бер кеше - Гарифҗан Вәлиди мактап җибәргәч, минем күңел тагын да күтәрелде. Әлеге Рәүф тә:
- Пишкадәмнәр сүзенә төкер син! - ди. - Алар үзләре кеше төсле хат та яза белмәгәч көнләшәләр...
Гарифҗан абый Буа шәһәренеке, атасыннан яшьли ятим калган. Авырлыклар күреп булса да, тол анасы аны пишкадәм булганчы укыта. Ул пишкадәмнәрнең иң яше, аңа әле егерме ике яшьләр тирәсе генә. Мәдрәсәдә муллалыкка урын чыкканны көтеп яткан кырык-илле яшьлек пишкадәмнәр дә бар иде. Әнинең бертуган энесе Сәлах әбзәй дә (аны монда Хомса Сәлах дип йөртәләр) шактый картаеп бара иде инде. Ә урын юк та юк! Габдрахман абыйга пишкадәмлеккә ике ел калган иде әле. Гарифҗан Вәлидигә дамелла берничә җирдән урын тәкъдим итсә дә, ул ничектер мулла булмады. Соңрак ул шулай ук газеталарга шигырьләр, мәкаләләр язды. "Казан мөхбире"ндә чыккан "Мәйханә" шигыре әле дә хәтеремдә. 1926 елда мин аны Казанда күреп калдым, "кечкенә генә бер мастерскоем бар, шунда эшлим" диде.
Әлеге Гарифҗан Вәлиди еш кына безнең бүлмәдә минем агаларым белән сөйләшеп утыра. Азәрбайҗанда, Төркиядә чыга торган төрле газета-журналлар белән әдәбият китаплары алып керә. Алар шуларны бергәләп укый да әллә нинди әлегә чаклы мин ишетмәгән яңа сүзләр сөйлиләр. Мин бер читтә генә тыңлап утырам.
Шунда "әфәнде" дигән сүз колакка чалынды. Моңарчы бер дә ишеткән сүз түгел. Бүтән кешегә эндәшкәндә "әфәнде", "әфәндем" дисәң, зыялылык, тәрбиялелек билгесе икән. Безнең якта кара халык бер-берсенә "ами", "байткә", "амутька" дип эндәшә. Укыганрак кешеләр "мулла кем" диләр. Тагын да хөрмәтләбрәк әйтергә теләсәләр инде, "тәбәррек" дип зурлыйлар.
Шуннан соң без Рәүф белән бер-беребезгә гел "әфәндем" дип эндәшә башладык. "Әфәнде" сүзе инде барлык мәдрәсәләрдә модага кереп бара иде. Тик мәзин Сәлахына мода ни аңа, чурт ни, надан бит ул, бер тапкыр "әфәндем абый" дип эндәшкән идем, яңагыма шундый чабып җибәрде, күземнән утлар күренде!
(Акъегет мәдрәсәсе)
Елдагы гадәт буенча, быел да май башларында авылга кайттым. Хәзер миңа ундүрт яшь... Шул гомернең дүрт елы мәдрәсәдә үтте.
Мин авылга кайтып өч-дүрт көн үткәч, Акъегет авылындагы Заһидулла бай Шәфигуллиннан әтиемә бер хат килде. Ул әтине үз мәктәбендә булачак тантаналы имтиханга чакыра икән. Әтинең сүзенә караганда, бу имтиханга Казаннан һәм башка өязләрдән дә күп кенә кешеләр киләчәк.
Әнә шул юл белән халык арасына яңа тәртипле мәктәпләрнең файдалы булуы турында фикер таратыла, чөнки бөтен тау ягында (Буа, Тәтеш, Зөя, Цивил өязләрендә) беренче тапкыр ачылган бу яңа мәктәпкә каршы надан, кара муллаларның һәм аларның таянычлары булган байгураларның әшәке лыгырдаулары әледән-әле ишетелеп тора иде.
Саф, чын мөселманлык үрнәге саналган Бохара галимнәре - дин башлыклары да: "Анда укыган кешеләрнең һәммәсе дә динсез кяферләр!" - дип фәтва чыгарган икән. Имештер, кайчандыр, кайдадыр, кемнедер көпә-көндез, рамазан шәрифтә, болытсыз-яңгырсыз бер вакытта яшен атып үтергән дә, аның мәетен ниндидер бер марҗа гына күргән. Ул марҗа кемгәдер: "Ул кеше дуңгыз сурәтенә кергән иде!" - дигән икән. Соңыннан тикшереп карасалар, яшен суккан кеше ысулы җәдид мәктәбендә укучы кеше булып чыккан!
Берәүләр әнә шундый сүзләрне авызларыннан төкерек чәчә-чәчә сөйләсәләр, икенчеләре баш чайкап: "Ходайның кодрәте, ә! - дип куя. - Аллаһы Тәгалә диннең дошманын җәзалыйм дисә, болытсыз-яңгырсыз көндә дә яшен җибәрә икән, ә!" Ул эшне башкару өчен Җәбраил фәрештәне кушкандыр инде ул, Аллаһы тәбарәкә вә тәгалә хәзрәтләре!"
Минем әти исә нинди генә җирдә, нинди генә мәҗлестә булмасын, яңача укуга каршы сүзләр кузгалган чакларда, аларны ялганга чыгарып, мондый укуны дәртләнеп мактый иде.
Быел ул мине дә шундый ният белән Акъегет мәдрәсәсенә имтиханга алып барды.
- Әйдә әле, улым, син дә барып күр әле, ошармы икән ул сиңа, - диде.
Бакча эченә салынган ике катлы зур мәктәп. Аның түбәнге катындагы җыйнак бүлмәләрендә читтән килеп укучылар тора. Югарыгы катында уку - класс бүлмәләре. Пакь, таза, бөтен җирләре балавыздай итеп юылган һәм кара парталар тезелеп киткән бу бүлмәләргә керЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" гәч тә мин үземне яңа дөньяга чыккандай хис иттем, һәм күз алдыма Буа мәдрәсәсе ыржаеп килеп баскандай булды.
- Тагын да шул дуңгыз абзарына барырмын микәнни?
Аңа булган нәфрәтем кабат көчәйде. Акъегеткә юл буенча куркып-каушап бардым:
- Андагы шәкертләр миннән әллә нинди җавап бирә алмаслык сүзләр сорап йөдәтмәсәләр ярар иде, - дим.
Ул заманда нинди генә бер мәктәп яки мәдрәсәгә башка бер шәкерт килмәсен, аны дәррәү ун-унбиш шәкерт сырып алалар да төрле яктан йолыккалыйлар, көләләр, мыскыллыйлар, аңарга тузга язылмаган нәрсәләр турында сорау бирәләр иде:
- Сәлсәбила, җәлҗәбиланың мәгънәсе ничек?
- Мөселман пәриләр, җеннәр кайда күбрәк булалар? Менә шуннан соң сүз көрәштерү, талаш-тартыш китә.
Азагы агач башмаклар белән сугышып беткән чаклар да еш була иде.
Ләкин минем юлдагы уйларым да, куркуларым да бушка чыкты, чөнки мондагы шәкертләр мине бөтенләй башкача каршыладылар:
- И-и, син Буа шәкертемени?.. Алай булгач, син безнең өчен кадерле кунак икән!
Алар мине ачык йөз белән, дусларча култыклап алдылар да мәктәп тормышы белән таныштыра башладылар.
Мәктәп ишегалдында мунча: шәкертләр атна саен шунда кереп юыналар. Зур ашханә. Анда һәрвакыт куб кайнап тора, теләгән чагыңда чәйне эчә бир. Аның янында киң чуен плита, кастрюлеңне куй да аш пешер. Ашханә янында якты, җылы юыну бүлмәсе. Болар беренче күрүдә мине бик тә гаҗәпләндерде, әлбәттә.
Мондагы укучылар арасында дәрәҗәләр дә юк, тик бер нәрсә бар:
- Кайсы сыйныф шәкерте?
Класслар арасында бер-берсенә кимсетеп, түбәнсетеп карау булмаган шикелле, зуррак класста укучылар да борыннарын һавага чөеп йөрмиләр. Һәрбер класста ничә төрле фән укыла.
Тантаналы имтиханда миңа бик нык тәэсир иткәне география һәм уку дәресләре булды. Имтиханга кергән унбер-унике яшьлек бала уку китабындагы хикәяләрне укып чыга да аннары, китапны ябып куеп, аңлатырлык итеп сөйләп бирә...
Шундый ук балалар географиядән сөйләгән чагында, барлык җир йөзе синең күз алдында уч өстенә төшерелгәндәй җанлана. Алар сине әле Пекинга, әле Парижга, әле Истанбулга илтеп кертәләр... Ә мин сигез ел укып, үзебезнең Цивил шәһәре кайсы якта икәнлеген дә белмим.
Имтиханнар бетеп, кайтырга чыккач, әти миннән сорый:
- Ничек, улым, мондагы тәртип һәм укулар сиңа ошадымы? - ди.
- Ошамаган кайда инде ул! - дим мин. - Буа әчелеге түгел инде бу!..
Әти дә көлеп җибәрә, аннары кайтарып сорый:
- Алай, шәт, син дә шунда килеп укыр идең?
- Бик килер идем дә, сез рөхсәт итсәгез...
Мин әтинең мондый сүзләрне, әгәр кәефенә туры килә калса, хуплаганлыгын бик яхшы беләм. Шуңа күрә мин "сез рөхсәт итсәгез" дигән сүзләрне өстәп куям. Шуңадыр инде ул, ризалык күрсәтеп:
- Мин үзем дә шулай уйлыйм шул, - ди.
Дөрестән дә, ул үз сүзендә торды: көз җиткәч тә Акъегеткә укырга китерде.
Мин бу мәктәптә дә дүрт ел укыдым. Әмма һич шикләнми шуны әйтә алам: бу мәктәп минем аңымны, дөньяга, тормышка булган карашымны киңәйтте, мине, начармы-яхшымы, әдәбият мәйданына кертеп, матбугат хезмәтчесе ясады!
Гариф хәлфә мин барганның икенче елында мәктәптә тәрәккый мәҗлесе дигән бер нәрсә оештырып җибәрде. Менә шул мәҗлес, утырышлар аша мин беренче мәртәбә Мәҗит Гафури иҗатына килеп чыктым.
Һәрбер кече атна көндә кич белән үткәрелә торган бу тәрәккый мәҗлесенә, шушы мәктәпнең олырак шәкертләреннән тыш, шактый зур булган Акъегет авылының аңлырак картлары, яшьләре белән тирә-як авыллардан да күп кенә кешеләр килә торган иде.
Мәҗлес дүрт бүлектән тора. Беренчесе: иң элек зуррак шәкертләр берәр мәсьәлә турында үзләренең электән хәзерләп килгән фикерләрен сөйлиләр. Бу нотык (речь) дип атала иде. Шуның өчен дә аны сөйләүче мөмкин чаклы тыңлаучыларны кызыксындырырлык, аларның тойгыларын уятырлык итеп сөйләргә тырыша. Нотыкларның төп эчтәлекләре - татар милләтенең артта калуы, аның сәбәпләре, шуңа каршы көрәш, уку эшләрен яхшырту, мәктәпләргә фән кертү, гүзәл әхлак, тырышлык, эшчәнлек, пакьлек, тазалык һәм башка шундыйлар.
Мин, чынлап торып әйткәндә, милләтнең нәрсә икәнлеген бөтенләе белән дини караш нигезендә генә яклый идем. Бала беренче тапкыр укырга башлагач та, хәлфә аның кулына кечкенә генә "Иман шарты" дигән бер китапны тоттыра. Анда шулай язылган: "Сән кем колый сән?" - дип сорасалар, "Алла колый мән!" - дигәй сән! "Канкый милләтдин?" - дип сорсалар, "Ибраһим галәйһиссәлам милләтидән!" - дигәй сән!"
Ибраһим кем соң, үзе нинди милләттән?
Синең бу турыда сорарга да, аңа җавап эзләргә дә, тикшерергә дә хакың юк!.. Коръәндә "Сезнең ата-бабаларыгыз Ибраһим милләтеннән" - дип язылган икән, син татар да, ислам динендә булганлыктан, үзеңне Ибраһим милләтеннән сана, шулай дип ышан! Ә Ибраһим яһүди ич, син дә шул милләттән буласың түгелме соң? Гариф хәлфә мәҗлес саен аңлатма бирә:
- Ибраһим яһүди бит ул, ә без яһүди түгел, без татар, - ди.
Шулай итеп, минем "Иман шарты"ннан алган "милли тойгым" төтен булып оча да китә.
Икенчесе - газеталар, әдәбият китапларын кычкырып уку. Безнең мәктәпкә Кырымдагы Бакчасарай шәһәрендә Исмәгыйль Гаспринский чыгарган "Тәрҗеман" газетасы белән Тифлис шәһәрендә Мөхәммәт Шаһтахтинский тарафыннан чыгарыла торган "Шәркый урыс" газетасы килә торган иде. Әлеге мәҗлестә берәү шуларны кычкырып укый да, аннары аларда куелган мәсьәләләр турында фикер алышулар китә. Мәсәлән, "Шәркый урыс" газетасы һәрбер номер саен диярлек "Безгә гарәп хәрефен ташлап, үзебезнең бөтен төрек халыклары өчен бер нигездә милли хәреф тәшкил итәргә кирәк!" дип язып чыга иде. Гариф хәлфә шул карашка төбендә кушыла да:
- "Шәркый урыс" тәкъдим иткән хәрефләрне кабул итәргәме-юкмы - анысы башка, әмма гарәп хәрефен ташларга кирәк! - ди.
Бу мине шулай ук гаҗәпкә калдыра иде.
Өченче бүлек - элекке җыелышта бирелгән темалар буенча, һәркемнең үзе язып килгән нәрсәсен уку.
Дүртенче бүлек - төрле фәнни сораулар һәм шуларга тапкыр җаваплар бирү. Дөрес җавап бирүчеләргә каләм, карандаш, китап, дәфтәр кебек нәрсәләр бүләк ителә.
Шушы кышны мин дә шундый сорауларга дөрес җавап бирүем өчен өч тапкыр бүләк алдым. Ул бүләкләр арасында кыска гына кызыл шарф, Баһау Максудовның (татар матбагасы эшлеклесе, бар гомерен Уфа шәһәрендә үткәреп, 1958 елда 96 яшендә вафат булды) матур язарга өйрәткән "Хөснелхат" рисаләсе һәм Мәҗит Гафуриның "Фәкыйрьлек белән үткән тереклек" хикәясе дә бар иде.
Гариф хәлфә шушы соңгы бүләкне биргән чагында, аны башкаларга һәм элекке бүләкләрне биргәндәгегә караганда ничектер тантаналырак итеп минем кулыма тоттырды
- Бүләкләрнең дә иң шәбе һәм иң кадерлесе эләкте сиңа! - диде. - Нык сакла, яхшылап, аңлап укы, белемеңне киңәйтүдә үзеңә дәстөр ит!..
Җыелышның шактый соңга калып таралуына да карамастан, мин бу хикәяне шушы төндә үк бер кабат укып та чыктым. Укый башлагач та, ярлыларның хикмәтләреннән эчем катып көлгән идем. Ләкин, хикәяне укып бетергәннән соң, андагы күренешләрнең минем йөрәгемдә сыкранулы, әрнүле, тынычсыз тойгылар кузгатканлыгын сизә башладым. Шунлыктан мин аны тагын да берничә кабат укып чыктым. Укыган саен ул мине уйландыра иде. Гафури хикәясендә сурәтләнгән вакыйга һәм кешеләргә охшашлык үз тирә-юнемдә дә барлыгы күз алдыма килә. Аның тере шаһитлары берәм-берәм калкып чыгалар шикелле.
Берәүләр байлык аркасында бал-май өстендә йөзә, йомшак түшәкләрдә ауный, рәхәт көн күрә. Аларның тормышы да тәртипле, һәрнәрсәсе дә үз җирендә, алардан берәү дә көлми дә, мыскылламый да, алар нәрсә әйтсәләр дә, аларныкы дөрес! Ә берәүләр, әнә шул хикәядә күрсәтелгәнчә, фәкыйрьлек аркасында хурлыклы, мәсхәрәле тормышта яши. Алар, зур көч түгеп маңгай тире белән тапкан юклы-барлы ризыкларын да тыныч кына ашый алмый. Көннәре гел кайгыда үтә. Нигә бу болай, аның сәбәбе нәрсәдә? Нигә теге ярлы да бу бай?
Әнә шуларны уйлаган чагымда минем күз алдымда әтинең сеңлесе Шәрифҗамал абыстайның ире Садыйк хаҗи белән аларга якын гына торган Камали карт җанлана. Алтмыш биш яшьлек Камали карт әле дә булса дыңгычтай тап-таза ир, эшләгәндә актарып ташлый, сөйләгәндә ярып сала. Урлашмый, эчми, тартмый, сүгенми, караңгыдан караңгыга кадәр тир түгә - арткан төше юк! Ә Садыйк хаҗи мәҗлестән мәҗлескә йөри. Эшләгәнен күргәнем юк. Бик мул яши. Ник болай?
Әллә соң чыннан да Садыйк хаҗиның "Алла бирмәсә, эшләсәм дә байый алмыйм!" дигән сүзләре дөресме? Ә нигә Алла хезмәт кешесенә мул тормыш бирергә теләми? Юк, мин нидер аңламыйм. Дөресен әйткәндә, Мәҗит Гафуриның хикәясен дә аңлап бетермим әле мин.
Мәҗит Гафуриның бу хикәясен мин әлеге тәрәккый мәҗлесендә дә укыдым. Бераз укыган саен, күз кыры белән генә тыңлаучыларны сөзеп алам. Башта берникадәр көлгән булдылар да аннары тирән тынлыкка чумдылар. Кем белә, бәлки, алар да шулай: "Ул нигә болай соң?" дигән сорауга җавап эзли торганнардыр.
Бер генә җирдә дә, бер генә җыелышта да авыз ачып сөйләми торган үтә ярлы Истәй карт, хикәяне укып бетергәннән соң, кинәт кенә урыныннан торды да әлеге сорауны бирде һәм, шуңа җавап көтеп, бер миңа, бер башкаларга карап алды. Ә башкалар, Истәй картның да теле ачылуга гаҗәпләнеп булса кирәк, бер-берсенә караштылар. Сүзне Заһидулла бай алды:
- Әйе, шулай ул, - диде бай. - Ярлылык начар нәрсә, ә ярлылык ялкаулыктан, тапкан малны тота белмәүдән килә. Шуның өчен дә авылда пыскып ятмаска, читкә китәргә, сәүдә итәргә, мал табарга, тапкан малны саклап җыярга кирәк!..
Гариф хәлфә дә өстәп куйды:
- Укырга, һөнәрле булырга кирәк!
Гаҗәп бер кыюлык белән Истәй карт үзе җавап бирергә тотынды:
- Уку, һөнәрле булу кирәк, әлбиттә, - диде ул, аннары Заһидулла байга карады: - Сәүдә мәсьәләсенә килгәндә, хаҗи әфәнде, мин сезнең фикерегезгә кушыла алмыйм. Элеккеләрдән калган бер сүз бар: син дә мулла, мин дә мулла, атка печән кем сала? Шуның шикелле, син дә, мин дә, Мөхәммәтәмин дә сәүдәгәр булгач, аларның алучылары кем булыр?
Җыелыштагыларның күбесе тагын да гаҗәпсенеп бер-берсенә карашып алдылар. Бу гаҗәпсенүнең чын сере шунда иде: бу нинди хәл бу? Үз гомерендә беренче тапкыр Истәй карт та байлар алдында авыз ача. Җитмәсә тагын, алар сүзенә каршы!
Шул ук вакытта кайберәүләр аның сүзләрен хуплап та куйдылар. Бу хәл Истәй картка батыраеп сөйләргә көч бирде бугай:
- Ярлылык ул тик ялкаулыктан дип әйтәсең дә бит син, хаҗи әфәнде, - диде, - ай-һай, бу сүз дөрес булыр микән?.. Әнә бит сездә хезмәт итүче Чүти авылының Талип Тимершасы һәр көнне иртә таңнан тора да сезнең өчен утын кисә, ишегалларын тазалый, терлек-туарны карый, су китерә, аның хатыны, сезнең балаларыгыз йокыдан торганда өй җылы булсын өчен, мичләргә яга, чәй кайната, тәмле коймаклар пешерә. Шулай булгач, шундый кешеләр ялкау булалармы икән?
Заһидулла бай кайтарып һичбер сүз эндәшмәде. Бик авыр һәм каты басып, җыелыштан ук чыгып китте.
Гариф хәлфә тонык тавыш белән генә:
- Һиммәтле бер байның хәтерен калдыру ярап беткән эш түгел инде, - дип куйды. Ләкин ул да, башкалар да Истәй картка каршы чыгып сөйләмәделәр.
Җыелыштан чыкканда, шул авылда Казан артыннан килеп яшәүче Шакир тегүче, үзүзенә әйткәндәй итеп:
- Гаҗәп хәл булды бит әле бу, - диде. - Бүген укылган хикәя Истәй картның да телләрен ачты, төеннәрен чиште.
Ярлы игенче аксак Мөхетдин дә:
- Син, энекәш, күбрәк шундый хикәяләрне укы безгә! - диде.
Икенче көнне Гариф хәлфә мине үз бүлмәсенә чакырып алды да:
- Кичәге мәҗлес көтелмәгәнчә җанлы үтте бит әле. Киләсесендә менә шул китапны укы, - диде.
Ул миңа Галиәсгар Камалның "Бәхетсез егет" дигән әсәрен бирде.
Бүлмә ишегеннән чыгып барганда, ул мине кабат чакырып алды да:
- Тагын әйтәм: бу китапны да шулай җанлы итеп укы! Заһидулла шикелле байлар бала тәрбиясенең нәрсә икәнлеген аңласыннар! - диде шатлыклы бер кыяфәт белән.
Нәкъ шушы вакытта Гариф хәлфәнең күңеле күтәренке чакларда көйли торган бер җыры исемә төшеп китте:
Әй бай улы, бай улы, якаларың каюлы,
Ятсаң - урының җәюле, чыксаң - атың җигүле.
Заһидулла байның яшькә бездән олырак булган, ләкин безнең белән бер сыйныфта укучы Хәйрулла исемле улы бар иде. Кием шәп, ашау-эчү дигәнең аннан битәр! Аның кесәсендә һәрвакытта кәнфит тә шоколад, ул дәрес вакытында да шуларны суырып утыра. Укуга һич игътибары юк, тәртибе дә әллә кем түгел. Милләт өчен күп эш башкарса да, Заһидулла байның үз улына вакыты җитми иде, күрәсең. Гадәттә шулай була бит.
Мин электән ук Шакир тегүчегә барып-килеп йөри торган идем. Белмим, әллә ул миңа охшаган, әллә мин аңарга, безнең серләр бик килешә иде.
Мин килеп керүгә, ул хатынына эндәшә:
- Яле, Таифә, табаңны берсәк чыжылдатып ал әле! Мәхдүм үзе килгән!
Таифә әптәй дә тиз генә самавырын кайнатып, коймак яисә бәрәңге кыстыбые кебек нәрсәне өстәлгә китереп тә куя.
Заһидулла бай, һәр шәкерт казаки киеп йөрергә тиеш, дигәч тә, мин, әлбәттә, туп-туры Шакир әбзәй янына киттем.
Бу юлы мин барганда Шакир кием тектерергә килгән кешеләр белән сөйләшеп утыра иде. Мин кергәч тә, ул:
- Менә үзе дә килеп чыкты әле! - диде.
- Нәрсә бар, Шакир агай?
- Менә бу агай-энеләргә әлеге син укыган китап турында сөйләп утыра идем. Мин әйтәм, шуны язган Мәҗиттән сорыйсы иде дим, ул әнә, безнең шикелле, авырлык белән көн итүчеләр турында да шундый бер китап язсын иде дим.
Менә шул рәвешчә, Мәҗит Гафуриның "Фәкыйрьлек белән үткән тереклек" дигән хикәясе Акъегет авылында кулдан-кулга, өйдән-өйгә йөреп китте. Аулак өйләрдә кич утырган буй кызлар да, җылы мунчаларда җыелып уйнаган буйдак егетләр дә шуны укыйлар, шул турыда сүз алып баралар. Авылга килгән кырыктартмачы, тубалчыларга да беренче сорау шул була:
- "Фәкыйрьлек белән үткән тереклек" дигән китап бармы?.. Яисә шундый башка бер хикәя?..
(Камил Мотыйгый)
Мин инде унҗиде яшьлек бер үсмер. Гәрчә беркадәр әйләнгечрәк булса да, Акъегет авылына барганда Кече Кайбыч аркылы кайтам һәм Сөнгатулла муллада кич кунып яисә ашапэчеп, кунак булып, хәл җыеп китә идем. Чөнки Сөнгатулла агай белән минем әтием арасында нинди сәбәпләр аркасындадыр шактый якын дуслык бар, алар бер-берсенә барышып-килешеп йөриләр иде. Искитмәле егет табигатьле, шактый хөр, ачык фикерле һәм бик күп төрле гыйбрәтле мәзәкләр сөйләргә оста, һәвәс булган бу кеше белән сөйләшеп утыру миңа ләззәтле тәэсир итә торган иде.
Ул, сүз ара сүз чыккан саен, шушы авылдан китеп, Уральскида мулла булган һәм әтисе белән бертуган Мотыйгулла турында сөйләргә ярата. Ул шактый аңлы, шактый зур белем иясе, бигрәк тә гарәп, фарсы әдәбиятларын нык тикшергән. Көнчыгыш шигырьләренең төзелеш законнарын, кагыйдәләрен нык белә торган бер кеше икән.
Аннары сүз Мотыйгулла мулланың улы Камилгә күчә.
- Искиткеч кабилиятле, дәртле егет, шактый зур эшчән кеше чыгар аңардан, - ди Сөнгатулла мулла.
"Тәрҗеман" һәм "Шәркый урыс" газеталарын укып барган Мотыйгулла мулла да, Фатих Кәрими атасы Гыйльман ахун шикелле, татар халкына матбугат һәм әдәбият кирәк, ди, шуны булдыру турында хыяллана. Үзенең улы Камилдән шул юлда хезмәт итүче бер кеше чыгуын көтә.
Камил Мотыйгый башта әтисенең мәдрәсәсендә укый. Аннары аны әтисе урта дәрәҗә юридик мәктәпкә (хәзерге техникум дәрәҗәсендә) бирә. Аны бетереп чыккач, Мисырга - аның үзәк шәһәре Каһирәгә җибәрә.
- Әйдә ике яклы галим булсын, - ди ул. - Шәрекъ дөньясын да, гареп дөньясын да үз күзе белән күреп, кирәк белемне алсын.
Менә шул рәвешчә, читтән торып, мин Камил Мотыйгыйның әтисе белән дә, үзе белән дә таныштым.
1905 елның язында Акъегет авылыннан үз авылыбыз Чүтигә кайтканда, мин тагын да әнә шул Кече Кайбыч авылы аркылы үтеп, әлеге Сөнгатуллаларга туктадым. Капкадан кергәч тә, шатланган кыяфәттә елмаеп, хуҗа миңа сөенче биргән тон белән:
- Әйдә, хуш килдең, - диде, - әле миндә тагын бер кадерле кунак бар!
- Кем ул?
- Уральскидагы Мотыйгулла абзыйның улы Камил!
Озын буйлы, таза гәүдәле, мәһабәт кыяфәтле һәм көр тавышлы Камил белән танышу һәм сөйләшүләр миндә аңа карата бик тиз арада симпатия кузгаттылар.
Акъегет мәдрәсәсендәге баш мөгаллим Гариф Хәйруллин тарафыннан атнакич саен үткәрелә торган әдәби кичә сымак утырышларда укылган "Тәрҗеман" белән "Шәркый урыс" газеталары һәм татар дөньясында күренгән аз гына санлы әдәбият китаплары тәэсирендә мин матбугат, әдәбият белән шактый кызыксынсам да, боларны тирән, төпле итеп аңлаудан шактый ерак идем әле. Менә шунлыктан мин Камил Мотыйгыйның матбугат, әдәбият турындагы сүзләрен зур кызыксыну белән бирелеп тыңладым, аңламаганнарымны аңларга тырыштым. Ул Россиядә тиздән ихтилал - революция булачагы турында сөйли иде.
- Шуннан соң, - диде ул, - татар телендә дә газета-журналлар чыгачак, бер-бер артлы матур әдәбият китаплары туып торачак. Бөтен мәдрәсәләребездә яңа тәртип белән укытылачак. Татар мөгаллимнәренә дә, хәтта муллаларга да хөкүмәт тарафыннан вазифа тәгаен ителәчәк (жалование биреләчәк).
Шунда ук ул гарәп, фарсы, төрек телләрендәге шигырьләрне зур дәрт белән укып-көйләп җибәрде дә:
- Озакламый бездә дә шундый шигырьләр була башлар! - диде.
- Ә бездә шигырьләрне язарлык кешеләр бармы соң?
- Нигә булмасын, бар, әлбәттә, гаҗәп талантлы яшьләр бар. Алар тик хөррият булмаганлыктан, үз телебездә матбугат юклыктан гына дөньяга чыга алмый ята. - Шуннан соң ул үз әтисенең мәдрәсәсендә укып ятучы Габдулла исемле бер шәкертне дә телгә алып үтте: - Гаҗәп дәрәҗәдә сәләтле егет. Әти әйтә: "Моңардан зур бер шагыйрь чыгар!" - ди. Шуның өчен дә әти аны гел үз тирәсендә тота, гарәп-фарсы шигырьләре, аларны төзү кагыйдәләре белән таныштыра. Ул егет урыс әдәбияты белән дә таныш. Аның өстәл өсләре дә төрле телдәге әдәбият китаплары белән тулган. Шуның өчен әти аны "замана Җаһизы" дип йөртә. Җаһизны беләсеңдер, элекке гарәп галиме. Аны "китап гашыйгы" дип тә йөрткәннәр. Әти миңа әйтә: "Син бу егетне кулдан ычкындырма, киләчәктә күркәм тарихка ия буласы егет бу!" - ди. Тик егет бик үзсүзле... - Шуннан соң ул әлеге Габдулла турында шуны да әйтеп үтте: - Бала чагыннан ук ятимлектә, какты-сукты астында үскән, хәзерендә дә матди хәле әйбәт түгел. Әти аңа ул яктан да хәлдән килгәнчә ярдәм итә. - Аннары Камил кыркылдап бер көлде дә: - Безнең әтинең кызык бер табигате бар аның, - диде. - Матбугат вә әдәбият белән кызыксынучы яисә шул юлда өметле бер кеше булдымы, ул аны үз тирәсенә тарта. Габделвәли исемле бер төрек егете солтан Габделхәмиткә каршы чыгуда гаепләнеп, кулга алынып, җәзалану куркынычы астында калгач, Урысиягә качып чыга. Әти, кайдандыр табып алып, аны үз мәдрәсәсенә урнаштырган. Әлеге Габдулла янында, аның белән бер бүлмәдә торсын дигән! Габдуллага әйткән: "Бу кеше әдәбият белән шактый таныш булганы шикелле, кабилият ягыннан да буш булмаска охшый. Син аннан файдаланырга тырыш!" - дигән.
Мин, Сөнгәтулла мулланың сүзләрен искә алып:
- Ничек соң, Камил агай, син үзең аны-моны ябалап, әдип булу юлына керешмисеңме? - дип сорадым.
- Маташмыйммы соң, - диде ул. - Каләм тотып төннәр буе утырган вакытларым булды. Кайчакларны берәр мәүзугъ өстендә уйланып йөрим, хыялланып ятам, әллә нинди матур фикерләр, гөлле-чәчәкле сүзләр искә төшә. Ләкин, каләм тотып язарга башладыммы, шуларның һәммәсе дә кинәттән таралып китә. Барып чыкмый бит...
Шулай сөйләшеп утыра торгач, Камил бервакытны дәртләнеп китеп, бөтен өй эчен яңгыратып, көр тавыш белән җырлап та җибәрде. Өй хуҗасы, пошынган рәвештә әле бер тәрәзә, әле икенче тәрәзә алдына барып, урам якка каранып йөри башлады һәм тәрәзәләрнең пәрдәләрен төшереп куйды. Күрәсең, Камилнең көчле тавышы аны өркетте булса кирәк. Тик ул моны кадерле кунакка ачык әйтергә кыймый иде, ахры. Камил аның пошынуын сизеп алды бугай:
- Нәрсә син, агай, - диде, аңа гаҗәпләнеп караган рәвештә, - әллә минем җырлавымны яратмыйсыңмы?
- Юк, энем, алай түгел, - диде Сөнгатулла. - Син матур да, тәэсирле итеп тә җырлыйсың, һәм мин татар көйләрен үзем дә яратам. Ләкин мин бит шундый бер мохиткә карап көн күрә торган кеше. Ничә әйтсәң дә мулла. Ә бит безнең надан халык каршында җыр, музыка дигән нәрсәләр шайтан фигыле, имансызлар гадәте итеп санала. Әгәр дә мәчет картлары синең минем өемдә җырлавыңны ишетсәләр, иртәгә үк мине мәчеткә чакырып: "Мулла башың белән өеңдә әллә нинди килмешәкләрне җырлатып ятасың!" - дип, утка бастырачаклар.
Шушы чорларда мин әтидән яшереп бер гармун алган идем. Без дустым Зиннәт белән аны төннәрдә генә аларның мунчаларында уйнап маташабыз, өйрәнергә тырышабыз. Ә көндезен аны арт бакчабыздагы агач умарта оясы эченә яшереп куям. Ничектер беркөнне әти шул гармунны табып алган. Иң элек ул мине яңакларым шешеп чыкканчы чәпәде дә, аннары гармунны таптап, изеп ташлады.
- Җитмәсә тагын, келәттән ашлык урлап сатып алгансыңдыр әле бу шайтан коралын! - дип җикеренде һәм кычкырынды.
Камил Мотыйгый, тиздән булачак революция турында сөйләгәч, шушы вакыйга исемә килеп төште дә:
- Революция булгач, яшермичә гармун уйнарга да, җырларга да мөмкин булачакмы? - дип сорадым.
- Билгеле, - диде ул, - мәктәпләргә хәтта җыр, музыка дәресләре дә кертеләчәк!
Тагын бер нәрсә минем күңелне борчый иде.
Безнең авылда Гөбенә суына салынган дүрт ташлы тегермәнне Василий дигән бер урыс биләп тора. Василийның дүрт кызы бар. Безнең авылда туып, татар кызлары белән бергә уйнап үскәнлектән, алар, татар телен ана теле шикелле белү белән бергә, безнең авылга шулчаклы ияләшкәннәр:
- Шушы авылдан бер генә дә китәсе түгел, татар егетенә генә иргә чыгасы иде! - диләр иде.
Иң азагында аның кече кызы бер татар егетенә (Шәкүр каракның улы Сабир турында сүз бара. - Р. З.) ябышып та чыкты. Ләкин бу вакыйга зур җәнҗаллар тудырды. Икенче көнне үк авылга урядник белән күрше урыс авылының побы килеп җитте. Алар авыл мулласына боерык бирделәр:
- Аларга ислам шәригате буенча никах укыйсы булма. Шулай итәсең икән, муллалыгыңнан төшерелеп, төрмәгә озатылырсың!
Әлеге поп аларны христиан законы буенча кушарга тели:
- Чөнки закон шулай: урыс кызы татарга чыкса, аларның икесе дә һәм балалары да христиан саналырга тиешле! - ди.
Ләкин егет тә, аның ата-аналары да моңа риза түгелләр. Менә шунлыктан алар байтак вакыткача законлаштырылмаган хәлдә яшәделәр. Ә халык аларга "никахсызлар" дип кырын карап көлде.
Безнең авылда кырык йортлап керәшен саналган татарлар бар иде.
Алар тыштан гына чукынган булып йөри. Балалары тугач, күрше авыл побы аларга урысча исем куша. Ә авыл мулласы мөселманча исем бирә. Шулай итеп, алар рәсми рәвештә "Иван", "Степан" саналалар, халык телендә исә, хәтта тирә-юньдәге урыслар арасында да алар "Әхмәт", "Ихсан" дип йөртелә. Алар гаскәри-солдат хезмәтенә алынганда "христиан" саналып, христиан исәбенә керә, үлгәч мәетләрен дә рәсми рәвештә мөселман татарлар белән бер зиратка күмәргә ярамый, аларның үзләренең мазарлыклары бар иде. Иң начары - мөселманнар белән христиан саналганнарга өйләнешү патша указы буенча тыелган. Бу закон бик күп фаҗигаләргә сәбәп була иде. Әгәр мөселман татар керәшен кызына өйләнә калса, аларның балалары да христиан саналырга тиеш. Шуңа да мөселманнар керәшеннәр белән үзара никахлашудан саклана. Керәшен кызын алып законсыз, әмма никахлы яшәгән кешеләргә дә кырын карыйлар иде. "Кара сарыкның кайчан агарганы бар?" дигән сүзне мин еш ишетеп үстем.
Безгә якын гына торган Фазлый исемле бер татарның кызы бер керәшен егетенә ябышып чыкты. Ләкин Фазлыйныкылар икенче көнне үк бөтен нәсел-нәсәпләре белән җыелып бардылар да әлеге кызны өстерәп алып кайттылар һәм, эштән чыкканчы кыйнап, бер атна буенча төтенле мунчада газаплап тоттылар.
Шуның аркасында җиләктәй матур кыз Фатыйма озак еллар кияүсез яшәде, керәшен калдыгы дип, аны берәү дә алмады.
Миндә чиксез авыр тәэсир калдырган шушы вакыйгалар турында сөйләгәч, Камил Мотыйгый:
- Менә бит ничек ул бездә, - диде. - Ләкин мондый законнар, мондый хәлләр тиздән тарих битләрендә кара тап кына булып калырлар!
Камил мин сөйләгән шушы вакыйгалар турында үзенең хатирә дәфтәренә беркадәр нәрсәләрдер язып алды да:
- Вакыты килер, без мондый вәхшәтләрне матбугат сәхифәләрендә ачарбыз! - диде.
Күрәсең, ул тиздән татар телендә ирекле матбугат барлыкка киләчәген күз алдында тотып шулай сөйләнгәндер.
Акъегет мәдрәсәсендә үткәрелгән кичәләрдәге сүзләр һәм анда укылган газеталар тәэсире аркасында шәкертләрнең бер өлешендә ниндидер уяну булса да, аның төп нигезе ничек барлыкка килүен аңлаудан мин бик ерак тора идем әле. Без тик менә шуны гына беләбез: дөньяда студент һәм социалист дигән бер төркем халык бар, әнә шулар, дау куптарып, революция ясаячаклар икән!
Камил Мотыйгый социалистлар турында да күп кенә сөйләде. Ләкин мин аның мәгънәсен тотып кала алмадым. Мине кызыксындырган нәрсәләр башка иде: татар телендә дә газетажурналлар чыгачак, матур әдәбият китаплары да бер-бер артлы туып торачак, талантлы Габдуллалар мәйданга киләчәк, яңа тәртипле мәктәпләр дә ачылачак, ачыктан-ачык җырларга, гармун уйнарга да ирек булачак, урыс, керәшен һәм татар яшьләренә үзара өйләнешү дә тыелмаячак.
Менә шундый шатлыклы, өметле хәбәрләр сөйләүче Камил Мотыйгый минем күз алдымда гомерем буена югалмаслык бер шәхес булып калды. Озак та үтмәде, ул сөйләгәннәр шул елның көзендә үк беркадәр барлыкка килде.
Барыннан да бигрәк, татар телендә газета-журналлар чыга башлап, матбугат битләрендә Габдулла Тукай, Мәҗит Гафури, Галиәсгар Камал, Нәҗип Думави, Миргазиз Укмасый, Фатих Әмирхан шикелле талантлы шагыйрь һәм язучылар күренде.
Мин беренче тапкыр Тукай шигырьләре белән әлеге Сөнгатулла муллаларда Камил Мотыйгый тарафыннан чыгарыла торган "Әлгасрел җәдит" журналы аша таныштым. Сөнгатулла мулла Тукай шигырьләре басылган бу басманы минем кулга тоттырган чакта:
- Менә укы инде теге вакытта Камил зур өмет баглаган Габдулла шигырьләрен! - диде.
Аның бу сүзләрне әйткән чагындагы мөлаем кыяфәтендә бер яктан Тукай шигырьләрен чиксез ярату сизелеп торса, икенче яктан Тукайның үз туганнары тирәсеннән күтәрелүенә мактану төсмерләре дә күренә иде.
(Шигырь җене)
Без укый торган Акъегет авылы мәктәбенә 1905 елгы революция нәтиҗәсендә татарлар арасында беренче тапкыр чыга башлаган "Казан мөхбире", "Йолдыз", "Азат", "Бәянелхак", "Өлфәт" һәм "Фикер" кебек газеталар да килә башлады. Алар безнең тәрәккый мәҗлесен тагын да җанландырып, кыздырып җибәрделәр. Бу газеталарны укыгач, фикер алышулар тагын да киңәя барды.
Акъегет мәдрәсәсендә дә, зуррак сыйныфларга үрләгән саен, фән уку артта кала, бөтенләе белән диярлек, башка дини мәдрәсәләрдәге шикелле, мәгънәсез иске мантыйк (логика) дәресләренә күчелә иде. Шунлыктан алар безне шактый туйдырды. Матбугат килә башлагач, без инде укуга бөтенләй түбән, әһәмиятсез дип карый идек. Газета уку белән артык дәрәҗәдә мавыгып киттек. Бигрәк тә "Казан мөхбире"н дүрт күз белән көтеп ала торган идек. Чөнки аңарда бер-бер артлы Мәҗит Гафури, Нәҗип Думави, Миргазиз Укмасыйларның шигырьләре чыгып тора. Газеталарны алгач та без зур дәрт белән күз йөртә башлыйбыз: кемнәрнең нинди шигырьләре бар?..
Ә минем беренче сүзем:
- Мәҗит Гафури шигырьләре бармы?
Бишенче ел инкыйлабыннан элек мин шул елларда мәйданга килгән Фатих Халиди, Фатих Әмирхан, Фатих Кәрими, Галиәсгар Камал, Риза Казый, Закир Һади кебек язучыларның әсәрләрен зур ләззәт белән укып килгән булсам да, шулай ук Нәҗип Думави, Миргазиз Укмасый шигырьләре дә миңа нык тәэсир итсә дә, әллә инде "Фәкыйрьлек белән үткән тереклек" дигән хикәя шулкадәр тетрәндергән, байтак вакытка чаклы миндә татар дөньясында Мәҗит Гафуридан да югары торган бер әдип юктыр дигән караш дәвам итеп килде. Мин әлеге газеталарны кулга алгач та аулак бер җирне табып утырам да зур бер дәрт, ләззәт белән Гафури шигырьләрен укырга керешәм. Кат-кат укыйм, аларның мәгънәләрен аңларга тырышам. Укыган саен алар мине тагын да ныграк җәлеп итәләр, тирән уйга салалар. Шушы чорларда мин авыл тормышыннан байтак кына җырлар, бәетләр язган идем. Боларны авыл егетләре гармун көенә җырлап та йөрделәр. Алар миннән шушындый җыр һәм бәетләрне авыл кызларының кайберсен мактап, кайберсен хурлап язуны сорыйлар, мине җылы мунчаларга алып барып конфет, прәннек, чикләвек кебек нәрсәләр белән дә сыйлыйлар иде. Макталган кызлардан - мактавым өчен әле макталмаганнардан - мактап язачагым өчен, байтак кына чиккән кулъяулыклары да, ак пирчәткәләр дә алган идем инде. Әнә шуларны мин Мәҗит Гафури шигырьләре белән чагыштырып карыйм да ертып, ботарлап ташлардай булам, чөнки аларда Гафури җырлаган әһәмиятле фикерләр юк.
Ә минем язганнарым ни турында? Кыз урларга йөреп тә булдыра алмаган Манир Җамали малае Галәвидән көләм. Шайтан Хисами кызы Мәрхабәнең матурлыгын мактыйм. Камарай кызы Фатыйманы уңмаган дип хурлыйм. Хәсән кызы Камилә егетләрдән чәч тәңкәсен алдырган! Кәтәмән карт ялкау, ындырдагы арыш кибәннәре унар ел сугылмый ята!
Ә ул халыкның артта калуын, ачлык, ялангачлыкта яшәвен сөйли, шундый бәхетсезлек белән көрәшкә чакыра. "Тама-тама су савыты тулган вакыт", - ди.
Шуннан соң мин "Яшә, хөррият, яшә!" дигән бер шигырь яздым да аны "Казан мөхбире"нә җибәрдем. Аннары "Кем икән без татарны уятучы?" дигәнне язып, шул ук Казанда чыга торган "Йолдыз" газетасына салдым. Ләкин аларны язганлыгымны, җибәргәнлегемне берәүгә дә белдермим әле мин.
- Әгәр дә басылмый калсалар, - дим, - шәрикләрем күз ачарга да ирек бирмәсләр, көләрләр. "Ат дагалаганда, бака ботын кыстыра" диярләр.
Тагын бертөрле курку да башланды: "Идарәдән җаваплар" дигән бүлектә "Зариф әфәнде Бәшири, җибәргән нәрсәгез яраксыз табылды, басылмады" дип тә язып чыгарсалар, хурлыгыннан асылын да үл инде!.. Үзе кеше төсле хат кисәге яза белмәсә дә, кешедән көлгәндә, күкрәген киереп, борынын чөяргә ярата торган Лотфулла хәлфә күз ачарга да бирмәс! Тегеләй дә, газета белән артык мавыгып китеп, безнең укуга салкын каравыбыз өчен тиресенә сыеша алмый йөргән бу адәм очынып китәр дә туктаусыз "Нихәл, шагыйрь?" дип мыскыллар да торыр.
Газеталары да тагын, үч иткәндәй, нәрсәсенә кирәктер инде ул. Һәр номеры саен "Җибәргән нәрсәгез яраксыз табылды, басылмый" шикелле сүзләрне бастыралар гына. Нигә кирәк иде инде кешене шулай оялтырга? Җибәрелгән әйбереңне басмау хурлыгы гына җитмәгән иде ди, тагын аны газетага язып та бөтен дөньяга фаш ит, имеш!
Шунлыктан мин, әлеге газеталар килгәч тә, иң элек әнә шул "Идарәдән җаваплар" дигән бүлекне карыйм: минем исем дә эләкмәгән микән шул хурлык тактасына?
Шушы атна-ун көн эчендә шулай тынгысыз уйлар белән йөреп тәмам эштән чыктым бит: ашым - аш, йокым йокы түгел!
Шундый көннәрнең берсендә әлеге Лотфулла Булатов дигән хәлфәдән дәрес алып утыра идек. Баш мөгаллим Гариф хәлфә, авызы колак артына җитеп шатланган кыяфәттә, кулына берничә газета тотып, безнең янга килеп керде:
- Бераз гына туктап торыгыз әле!.. - Ул Лотфулла хәлфәгә шуны әйтте дә бер газетаны ачып укый башлады: - "Яшә, хөррият, яшә!"
Дошманымны җиңгәндәй булып, әллә ничек кинәт җиңеләеп киттем, Гариф хәлфә дә, Лотфулла хәлфәгә карап:
- Шаулама әле, яхшылап укырга ирек бир! - диде.
Аның бу сүзләре минем шәрикләрне дә очындырып җибәрде бугай, алар дәррәү сикерешеп тордылар да хәлфә абыйны сырып алдылар.
- Яңадан укы әле, хәлфә абый?..
- Чынлап та Зарифныкымы?
Лотфулла хәлфә, ачуыннан булса кирәк, алдындагы зур, катыргы тышлы "Һидайя" китабын ачкан көйгә калдырып, бүлмәдән чыгып китте. Усал Бәрлебаш Хәлиме аның артыннан кычкырып калды:
- Әй, Лотфулла абый, китабыңны ачык калдырдың бит - шайтан укыр!
Маҗгар Вәли көлеп җибәрде:
- Шайтан укырга гына ярарлык та инде ул!..
Шактый коры табигатьле, тәртип саклауны яратучан Гариф хәлфә бу юлы безгә бер сүз дә әйтмәде. Ул шигырьне укып бетерде дә:
- Мин боларны хәзердән үк хаҗи әфәндегә алып барып укыйм әле, - диде. - Үз мәктәбеннән әдипләр чыгу аны да шатландырсын!..
Гариф хәлфә, чыгып китәргә җыенгач:
- Ә, монысы да бар икән әле! - диде дә, әлеге минем шигырь басылган "Йолдыз" газетасын кабат ачып, аның баш мәкаләсен укырга кереште.
Кыска гына әйткәндә, анда шулай язылган иде: "Халкыбыз арасында әлегә кадәр мәйданга чыга алмый яткан талантлар шактый күп икән. Идарәбезгә менә шундый талантларның язган нәрсәләре бер-бер артлы килеп тора..."
Бу сүзләр миңа "Шул талантларның берсе шушы газетада шигыре басылган Зариф әлБәшири" дип әйткәндәй тоелды.
Гариф хәлфәнең, Заһидулла байлардан әйләнеп, әлеге газеталарны алып кайтуын көтү миңа чиксез авыр булды. Мин сабырсызлык белән әле бер тәрәзәгә карыйм, әле икенчесенә, әле бер бүлмәгә барып керәм, әле икенчесенә. Кайсы гына бүлмәгә барып керсәм дә, һәммәсендә дә шул турыда сүз бара, шәкертләр мине сырып алалар:
- Кайчан яздың аларны, ничек яздың, нигә безгә күрсәтмәдең? Җыелышта укыйсы калган иде аны!..
Соңыннан уйлыйм: "Мәҗит Гафурилар, Нәҗип Думавилар да, шулай беренче шигырьләре басылып чыккач, минем шикелле шатланудан җенләнеп йөрделәр микән?" - дим. Шул ук вакытта минем Мәҗит Гафурига булган хөрмәт, мәхәббәтем тагын да көчәйде. Әйтерсең лә мин бу нәрсәләрне үзем генә язмаганмын, аларны язуда Гафуриларның да зур катнашы, булышлыгы булган!..
Шундый көннәрнең берсендә түбәндәге хәл булып алды: кичкә таба мәдрәсәгә күп кенә газеталар килде. Ә без аларны бүлешеп алдык та торган бүлмәләребезгә кайтып укый башладык. Озакламый кичке караңгы төшеп, лампаларга ут алынды. Шул чагында Лотфулла хәлфә, бүлмәдән бүлмәгә йөреп, безне эзли иде:
- Әйдәгез дәрескә! - ди. - Һидайя дәресенә бит, беләсезме?
Усал Хәлим аңа:
- Куй әле шул "Һидайя"ңне, - ди. - Күрәсең ич, без яңа газеталар укыйбыз. Аларда Гафури һәм Думавиларның да яңа шигырьләре бар!
Лотфулла хәлфә ачуланып кычкыра:
- Сафсата! - ди. - Кышкы имтихан якынлашып бара, ә сез "гәҗит тә Мәҗит" дисез, гәҗит белән имтихан тотарсыз менә!
Хәлим ашыкмый гына кулындагы газетаны җайлап бөкләде дә күкрәгенә кысты һәм Лотфулла хәлфәгә ярсулы карашын ташлады:
- Нәрсә ул сафсата, газеталармы?! Мәҗит Гафурилар, Нәҗип Думавиларның шигырьләреме?! Юк, алар сафсата түгел, сезнең "Һидайя"ләрегез сафсата! - Ул, шушы сүзләрне әйткәннән соң, идән буйлап атлап йөри-йөри, "Тама-тама су савыты тулган вакыт!" дип сөйләнә иде.
Лотфулла хәлфә аңа таба аптырап карап торды да:
- Йә, тагын да нәрсә әйтергә телисең? - диде. - "Су савыты тулган!" дип, дәрестән качарга уйлыйсыңмы? - Ул бармак янап чыгып китте.
Хәлим аның артыннан шап иттереп ишекне ябып калды:
- Су да бер тулгач таша башлый, чуен да бер тишелә!..
Шул тавышка коридорга җыелган шәкертләр бердәм шаулап кычкырдылар:
- Дөрес, Хәлим, дөрес!..
Эш шактый зурга китте.
Ул көнне безнең шәрикләрнең берсе дә дәрескә чыкмады. Бер атна чамасы төрле җыелышлар барды, мәдрәсә башлыклары шәкертләрне мәдрәсәдән куу белән янадылар, шәкертләр, реформа таләп итеп, мәдрәсәне ташлап чыгу мәсьәләсен куйдылар.
Заһидулла байның хат язуы аркасында әлеге Хәлимне Акъегет авылыннан егерме чакрым чамасындагы Бәрлебаш авылына атасы Гатаулла мулла, ат җибәртеп, үз янына алдырды.
Хәлим өч-дүрт көннән соң яңадан әйләнеп килде дә безгә кыскача гына итеп атасының ничек әрләүләрен, куркытуларын сөйләп бирде.
- Хәлфәләренә, байларга каршы тел озайтасы булсаң, бүгеннән укытудан туктатырмын да сука башына тотындырырмын үзеңне! - дигән ул улына. - Тик сукачы мажик булып йөр аннары!
Шуларны сөйләгәннән соң, Хәлим безнең җанга җылы биргән икенче бер хәбәрне дә белдерде:
- Моннан ике-өч көн элек безнең авылдан ике чакрымда гына булган Кече Кайбычта Сөнгатулла муллада булдым. Анда әлегәчә без күрмәгән "Вакыт" һәм "Фикер" дигән яңа газеталар бар икән. Шулай ук безгә килми калган "Казан мөхбире" дә... Аларны Сөнгатулла муллага аның Уральскидагы карендәше Камил җибәреп тора икән.
- Аларда да Мәҗит Гафури шигырьләре бармы?
- Бар, бар! - диде Хәлим. - Шундый әйбәтләр, хәтта алып кайтып укыгач, алар минем әтиемә дә нык тәэсир итте. Шуның аркасында аның миңа булган ачуы да йомшарды.
Шуннан соң ул тагын шуларны да сөйләде:
- Ул газета һәм журналларда Нәҗип Думави белән моңа кадәр безгә билгеле булмаган Габдулла Тукаев дигән яңа бер шагыйрьнең дә искиткеч яхшы шигырьләре бар икән. Хәтта аның шигырьләре Мәҗит Гафуриныкыннан да шәбрәкләр!
Аның бу соңгы сүзләре мине үртәгәндәй, йөрәгемә чирткәндәй булды:
- Кит әле моннан! - дидем мин аңа. - Мәҗиттән дә шәп иттереп кем шигырь яза алсын?!
- Язалар икән шул! Укып күргәч, үзегез дә ышанырсыз әле...
- Укыгач күрерсез, белерсез, имеш! Пешкән шалкан! Без аларны кайдан табып укыйк? Күчереп алып килсәң булмадымы?
Шул минуткача якын дус булып йөргән Хәлим, күчереп алып кайтмаганы өчен, минем каршымда түбән бер кеше кебек булып калды.
Төне буе уйланып, пошынып ятканнан соң чыдый алмадым: иртә таңнан торып, барлыюклы киемнәремне киендем дә, кулыма бер таяк алып, Кече Кайбыч авылына юл тоттым.
Ачы җил, күз ача алмаслык буран, юлны калын көрт баскан, ләкин аларның берсе дә мине куркыта, юлымнан туктата алмый, чөнки Гафури шигырьләре белән әлегә чаклы үзем күрмәгән Габдулла Тукаев шигырьләрен укырга барам!
"Тукаев шигырьләре Гафури шигырьләреннән дә әйбәтрәк!" Хәлимнең әнә шундый сүзләре дә мине очындыра.
Кичке эңгердә Сөнгатулла муллаларга барып кердем. Ул мине җылы каршылады. Ни өчен килгәнлегемне әйткәч, мине нык кына шелтәләп тә алды:
- Шундый салкында туңып үләргә уйладыңмы әллә? - диде. - Берәр таныш кеше артыннан хатың булса, мин үзем ул газеталарны җибәргән булыр идем!
"Ахмак сүз, - дим мин эчемнән генә. - Таныш кеше кайчан килеп чыга да, ул газеталар миңа кайчан тапшырыла? Шуны көтеп ят, имеш!"
Ул мине җылытырга тырыша, ашарга-эчәргә кыстый, уку хәлләрен сораша, ә мин аларның берсенә дә колак салмыйм, әлеге шигырьләрне укыйм. Соңыннан ул да көлеп җибәрде:
- Аңлыйм, аңлыйм мин сине... Тукаев шигырьләре инде мине дә иләсләндерә башлады.
- Ә Мәҗит шигырьләре?
Сөнгатулла мулланың "Тукаев шигырьләре" дип атап әйтүе аның Мәҗит Гафурины кимсетүе төсле булып тоелды миңа. Шунлыктан мин тагын да шул сорауны кабатладым:
- Синеңчә, Гафури шигырьләре начармыни?
- Юк, алай дигән сүз түгел, - диде ул. - Син Тукай шигырьләрен беренче тапкыр күрәсең, шуңа күрә генә әйтәм.
Ләкин, дөресен генә әйткәндә, Тукай шигырьләре мине беренче тапкыр уку белән үк йотып алсалар да, мин әле Тукаймы, Мәҗитме шәбрәк яза дигән бер фикергә килерлек хәлдә түгел идем. Сукыр тавыкка бар да бодай дигәндәй, аларның һәммәсе дә миңа җан азыгы, һәммәсе дә минем йөрәгемне җылыта!
(Күңел Казанга тарта)
Унбер-унике яшьләремдә әти мине Казанга алып барган иде. Ләкин ни өчендер ул баруымда Казан миндә бертөрле дә истәлек итеп күз алдына китерерлек, сагынып сөйләрлек эз калдырмаган. Шунлыктан миндә аның турында күп мактаулы сүзләр, легендалар сөйләнгән Казан каласын барып күрү дәрте торган саен көчәя генә иде. Бигрәк тә Мәҗит Гафуриның шунда булуы - аның мәдрәсәи "Мөхәммәдия"дә укуы турындагы хәбәр миндә бу теләкне тагын да үстереп җибәрде. Кыш буенча шул ният белән тиенләп җыеп килгән бер сум кырык тиен акчамны кесә төбенә салып, мин Акъегет авылыннан унбиш чакрымда булган Козловка пристанена киттем. Аннан, дүртенче класс пароходка утырып, Казан каласына...
Усиягә, Казан пристанена килеп төшкәч, мин шундагы извозчиктан:
- "Мөхәммәдия" мәдрәсәсен беләсеңме? - дип сорадым. - Шунда барырга иде.
- Печән базарына илтеп төшерермен, - диде бу. - Шул тирәдә бугай ул. Ни йомышың төште?
- Мәҗит Гафурины күрәсе иде. Син аны беләсеңме?
Извозчикның Мәҗит Гафурины белмәвенә чиктән тыш гаҗәпләндем.
Пристаньда халык кайный, трамвайлар йөреп тора, кешеләр шуңа утыралар да китәләр. Ә мин бернәрсә дә аңламыйм, кая барырга да белмим.
Арлы-бирле ялтыранып йөрдем дә, зур арбалы извозчикка утырып, шәһәргә киттем. Шулай итеп мин, авыл егете, җитмәсә тагын, җырлар, бәетләр язып йөргән, шагыйрь булу хыялы белән җенләнгән бер шәкерт, биш тиен урынына кырык тиен акча тотып, Печән базарына барып төшкәч тә, мәдрәсәи "Мөхәммәдия"не сораша башладым. Миңа:
- Тегәрҗеп урамында! - диләр.
- Кайда соң ул урам?
- Казан каласында!
Мәҗит Гафурины сорыйм.
- Казанда Мәҗитләр дә, Гафурилар да күп, - диләр.
Шушымы инде Казан?! Гафурины да белмәгән башлары белән нишләп йөриләр монда? Атаклы мәдрәсәнең дә кайдалыгын белмиләр. Бик надан булып чыкты бит әле Казан халкы.
Тинтерәп йөри торгач, "Мәгариф көтепханәсе"нең алдына барып чыктым. Аның ишеге янындагы пыяла шкафка төрле китаплар тезелеп куелган: "Алданма кызыл алмага", Миргазиз Укмасый шигырьләре. "Себер тимер юлы", Мәҗит Гафури әсәре.
Шул китап күземә чалыну белән, мин кибет эченә ташландым.
- Әнә шул пыяла тартма эчендәге "Себер тимер юлы" дигән китапны алып бирегез әле миңа!
Урта яшьләрдә, ыспай гына киенгән бер кеше миңа карап елмайды да:
- Нигә аны пыяла тартмадан алып торырга, - диде, - ул монда да җитәрлек!
Китапны алып биргәч, ул бераз гына миңа карап торды да:
- Сез саладанмы әллә? - диде.
- Әйе!
- Әйтәм җирле...
Китапны алдым да кош тоткандай булып чыгып киттем. Урамга чыккач, иң элек кесәмдәге акчаларны барлап карадым. Илле бер тиен акча калган!
- Алай-й-й, өч тиенгә күмәч алып ашасам, пароход билетына җитәрлек кала икән әле.
Тоттым да пристаньга җәяүләп киттем.
Шулай булса да, мин бик шат идем. Үземнең Казанга килүемне бушка чыкмаган иттереп тоям, чөнки минем кулымда Мәҗит Гафуриның әлегә чаклы мин күрмәгән бер китабы бар!..
Инде миндә Мәҗит Гафуриның үзен эзләп табу, аның белән күрешү кайгысы да, унар морҗалы өйләре булган Казанны күреп йөрү дәрте дә онытылган иде. Миндә тик бер генә теләк - ничек итеп тизрәк шул китапны укырга!
Шәһәрдән чыккач, чирәмгә утырдым да китапны актарырга керештем. "Себер тимер юлы" - Мәҗит Гафури әсәре! Китап тышындагы шул сүзләргә карыйм да тәмле уйларга чумам. Күз алдына китерәм: "Милләт кайгысы" - Зариф Бәшири әсәре! Шундый яшел тышлы китап пыяла тартма эчендә булыр микән? Эчке түш кесәмнән кәгазь, карандаш алдым да "Себер тимер юлы" китабына охшатып язылачак "Милләт кайгысы"ның тышлыгын ясадым. Тышлык яшел булырга тиеш иде. Тик яшел кәгазем юк бит янымда, каһәр! Китабым басылып чыкканчы әлеге кәгазь эчке түш кесәмдә сакланды.
Бу җәйне мин бөтенләе белән авылда үткәрдем һәм булачак "Милләт кайгысы" дигән җыентыкны оештырдым. Ләкин моны оештыру миңа арзанга төшмәде. Мин һәр көнне өй артындагы бәрәңге бакчасына чыгам да койма буендагы кычытканнар арасына яшеренеп утырып укыйм, язам. Ләкин, эш җайланып кына барган чагында, чәпчеп-чәчәлеп әни килеп чыга:
- Кайда чыгып китте инде бу тагын?! Җенләнде бит шул такмаклары белән!.. Болынга төшәргә, тавыкларга ат кузгалагы җыеп кайтырга иде бит...
Мин тиз генә "Себер тимер юлы" белән үземнең язмаларымны яшерәм.
Башкасы ни булса шул, әнием аларны алып ертып ташлый күрмәсен! дим. Мин, сукранасукрана, болынга төшеп китәм. Мәҗитне дә әнисе шулай җәфалый микән?
Шул җәйдә безнең авылга таштан яңа тәртип белән укыту өчен зур гына бер мәктәп салынды. Мин шунда укытучы булырга тиеш идем. Бер ел булса да укытып, үземне мөгаллимлектә сынап карыйсым килә иде. Чүтидә мәктәп салырга кирәк дип, Заһидулла байның колак итен ашаган кеше мин түгелме? Дәрт зур иде. Менә, ниһаять, кызыл кирпечтән мәктәп салынды. Ысулы җәдит өчен! Моңа шактый зур акча тоткан Заһидулла бай: "Үзең артыннан йөртеп салдырдың, инде яңа укуны да үзең башлап җибәр!" - дигәч, мин шатланып риза да булган идем.
Ләкин башта укытучы булу хыялы белән шактый мавыккан булсам да, тора-бара бу дәрт сүнә башлады, чөнки әти мине һәр көнне мәчеткә куа:
- Син булачак укытучы, аннан соң мулла! - ди. - Шулай булгач, халыкка яхшы күренергә, диндар булырга кирәк!.. Югыйсә, тегеләй дә яңа тәртипкә каршы төрлечә котыртулар барган чагында, динсез икән ул дип, күп кеше баласын укырга бирмәс!..
Мин бу сүзләрдә монафикълык күрәм. Мин мәчеткә халык күрсен өчен генә йөрергә тиешмени? Мәчет ул мулла-мунтагай өчен төшемле урын гына түгелме соң? Мөселманнарның иң зур бәйрәме - гает бәйрәмнәрен дә искә төшерәм. Килгән халык гает намазы алдыннан мулла-мәзингә мул итеп сәдака бирә. Ул гына да түгел, муллалар шәкерт улларын да ияртеп баралар. Халык аларга да сәдака бирә. Шундый төшем өчен әти безне дә гаетләрдә үз янына утырта иде. Бала чагында күңелле генә була иде ул! Ләкин тәрәккый мәҗлесләрендә сөйләнгән сүзләрне тыңлаганнан соң, бу гамәлнең түбәнлек икәнен һәм дингә бернинди дә катнашы булмавын аңлагач, сәдака өметләнеп утыруны үзем өчен хурлык дип саный башладым. Авылда калсам, әти белән каршылыкка керергә туры киләчәк иде.
Миңа җәй буе Казанда, Оренбургта һәм Уральскида чыга торган газета-журналлар килеп торды. Шуларны укып юанам, бөтен комачаулыкларга чыдыйм. Тик шунысы күңелсез: аларны уку, аларда язылган мәсьәләләр турында фикер йөртүемне уртаклашучы кешеләр юк.
Менә шулай пошынып йөргән көннәрнең берсендә минем яныма авыл мәдрәсәсендә укып чыккач, берничә ел читтә йөреп кайткан Рәхимҗан белән Хәсән дигән ике егет килде. Алар миңа үзләренең үпкәләрен белдерделәр:
- Үткән елларда син безнең белән аулак өйләргә йөри торган идең, җылы мунчаларда була идең, болын буйларында безгә кызлар турында язган бәетләреңне укый идең. Җәйге кичләрдә койма буйларында төрле әкиятләр сөйли торган идең. Быел нигәдер бик эреләнеп киттең әле син!.. Хәлфә булачак кешегә шулай кирәктер инде!
Шул көннән башлап һәр кичне ләчтит сатып утырган койма буе безнең китап уку урынына әйләнеп китте. Укылган китаплардан яшьләргә генә түгел, хәтта картларга да бик нык тәэсир иткәне Мәҗит Гафуриның "Фәкыйрьлек белән үткән тереклек" һәм "Себер тимер юлы" дигән китаплары иде. Аларны берничә тапкыр укыдык. Авыл халкы бер-берсеннән ишетә дә, кич булды исә, шунда килә.
- Йә әле, безгә дә укы әле шул китапны! - диләр.
Рәхимҗан "Себер тимер юлы"н укыган саен:
- Мин шул юлда Себердә йөрдем бит, - дип, сүз ачмый калмый. - Тимер юлы белән йөрү рәхәт тә, тиз дә! - ди ул. - Мин йөргән җирләргә ат белән барырга туры килсә, анда барып җиткәнче сакалың агарыр!
Ул үзенең тимер юлда тиз йөрүе аркасында күп җирләр күрүен, уе-фикере ачылуын сөйли.
- Иге-чиге юк бит илнең, - дип, янә бер шакката ул. - Һи-и, андагы байлык! Аны бит юлга салырга гына кирәк. Анысы җиңел генә түгел. Белемсез булмый. Мәҗит шуны әйтә ул, шуны аңлата. Уку кирәк, ди ул. Урыстан да узарлык белем кирәк безгә.
Аңа кушылып Песи карт та яшь чагында үзләренең ат белән Мәскәүгә баруларын сөйләп китә:
- Ике ай ярым йөрдек, Манир Җамали юлда салкын тидереп авырды да үлеп калды! - ди. - Ә менә хәзер тимер юл белән Мәскәүдән биш көндә әйләнеп кайтасың!
- Анысы шулай аның, - дип сүзгә кушыла Мингали. - Әнә күпме еллар Донбасста эшләп йөргән Сәйдәш Галләми авылга кайткан иде. Анда, малай, эшчеләр бик усаллана икән. Патшаның үзенә каршы сөйләүчеләр бар, имеш.
- Җае чыкса, һи-и. Без дә тик ятмас идек тә анысы.
- Әнә урыс алпавытының җирләре нинди шәп урында... Ут өстендә биетергә иде шуны.
- Син аны әйтәсең әле. Ә үзебезнекеләр? Низам байны кара син. Хәләл көч белән баеганмы? Садыйк хаҗины кара!
- Кул бер күтәрелсә, алар гына өлешсез калмас иде әле.
Шундый көннәрнең берсендә кемнәрдер Садыйк хаҗиның келәтенә төшеп, күп кенә малларын урлыйлар. Бу хәл авыл сәүдәгәрләре белән кулакларга безгә бәйләнү өчен җитә кала.
- Әнә бит алар көн саен, койма буена җыелып, ниндидер шайтан сабакларын укыйлар да: "Низам байлар белән Садыйк хаҗиларны да тыныч куймабыз!" - диләр.
Әнә шуннан чыккан инде ул келәткә төшү дә!
Минем әтиемә дә килеп җитәләр:
- Синең улың ниндидер бер Мәҗит дигән судинның шайтан сабакларын укып, авыл яшьләрен бозды, аларны караклыкка өйрәтте. Кем белә, келәт басу эшенә үзе дә катнашкандыр әле ул! - диләр.
Шуннан соң әти мине йөрүдән, яшьләр арасында китап укудан тыйды. Ләкин "Фәкыйрьлек белән үткән тереклек" тә, "Себер тимер юлы" да кулдан-кулга, өйдән-өйгә сәяхәт итүдән туктамады.
Үз гомерен авыл байларына эшләп үткәргән Хамаҗан Кәримәсе:
- Әйтәсе иде шул Мәҗит дигән кешегә - байларның менә шушы этлекләрен дә язсын иде ул! - ди.
* * *
1907 елның көзендә, басу эшләре бетеп, урманнан әтиләргә кыш буена җитәрлек утын ташыгач, мин Казанга укырга киттем.
- Болай булмас ул! - дим, мин әйтәм. - Мәҗит Гафуриныкы төсле китап бастырып чыгару өчен, әлбәттә, Казанга мәдрәсәи "Мөхәммәдия"гә укырга барырга кирәк. Чөнки Мәҗит Гафури да шунда укый ич... Китап бастыручы "Мәгариф көтепханәсе" дә шунда!
Казанга барып төшкән көннән үк, мин үз дәверендә матур гына шигырьләр язган, берике җыентыгы да басылып чыккан Хәбиб Исхакый белән бер чәйханәдә танышып алдым. Ул да мәдрәсәи "Мөхәммәдия"дә укый икән. Ләкин танышкач та ул бер күңелсез хәбәрне әйтте:
- Үткән кыш Мәҗит Гафури безнең белән бергә укыды. Ул быел юк инде, Уфага кайтып китте, - диде.
- Инде миңа нишләргә? Ул булмагач, китапны да бастырып булмас инде... Уфага "Галия" мәдрәсәсенә барсам ничек булыр икән?..
Хәбиб Исхакый белән киңәшләшкәннән соң, мин, тәвәккәлләп, Казанда калырга булдым.
Хәбиб Исхакый белән без бер сыйныфта - шәрик булып укыйбыз, бер бүлмәдә торабыз, шәһәргә йөрергә чыкканда да гел бергә булабыз. Мин туктаусыз аңардан Мәҗит Гафури турында сорашам:
- Төсе, буе, кыяфәте, килбәте? Кием-салымы, тормышы? Шәптер, ә?! Фаэтонда гына йөридер?
- Син аны губернатор дип белдеңме әллә?
Хәбиб Исхакый аның шактый ярлы хәлдә яшәвен сөйләде дә:
- Ул үзен садә тота һәм түбәнчелекле, ләкин бик сак кеше. Урынлы-урынсыз сөйләүдән, күп катнашулардан тартына, - диде.
Мин үземнең моңа бөтенләй кире уйларымны әйткәч, Хәбиб Исхакый көлеп җибәрде:
- Алай булгач, китабың басылып чыккач, син үзеңне бик эре тотарга уйлыйсыңдыр инде?..
- Юк, нишләп алай булсын? - дим мин.
Хәбиб Исхакый да, минем шикелле үк, Мәҗит Гафурига көчле мәхәббәт саклый икән. Бигрәк тә ул аның шигырьләрен мактый:
- Аның шигырьләрендә өмет хисләре көчле, - ди.
- Алай булгач, син үзең нигә соң шулчаклы өметсез?
- Тормыш шулай итте мине, - диде Хәбиб, авыр гына көрсенеп.
Әхмәтҗан Мостафин кебек иске фикерле хәлфәләргә, иске тәртипләргә каршы көрәш алып барган Хәбиб Исхакый, һәрвакыт мәдрәсә идарәсе һәм Галимҗан хәзрәтләр тарафыннан читләтелүе аркасында, торган саен өметсезлеккә бирелгән иде. Аның саулыгы да шулчаклы начар: кан әсәре булмаган төсенә караганда, очы күгәргән озынча борыны гына синең күзеңә чалына, хәтта төштә күргән бер шәүлә кебек кенә иде. Шул өметсезлек аркасында, ул 1912 елда үзен үзе һәлак итә.
Хәбиб Исхакыйның сөйләвенә караганда, Мәҗит Гафури Троицк шәһәреннән Казанга килеп, мәдрәсәи "Мөхәммәдия"гә укырга кергәч тә үзенең тырышлыгы, үзен тота белүе аркасында, укучылар арасында гына түгел, хәтта мәдрәсә идарәсе һәм Галимҗан хәзрәт алдында да бик тиз ригая, хөрмәт казана. Галимҗан хәзрәт үзенә бик якын торган Фатих хәлфәгә:
- Син Мәҗитне күбрәк үз тирәңдә тот, аңа яхшы, җайлы урын бир. Аңа һәрвакытта да булышлык ит, тәрбия итә белгәндә, аннан зур кеше чыгар, - ди икән.
Хәбиб Исхакый әйтә:
- Күрәсең, Галимҗан хәзрәт Мәҗитне дә Фатих хәлфәнең копиясе итәргә теләгәндер, - ди.
Әлеге хәлфә искитмәле аумакай, куркак, ялагай бәндә иде. Нигәдер аны мәдрәсә эчендә дә, Казан халкы арасында да "Урыс Фатих" дип йөртәләр иде. Бу миңа бигрәк тә сәер тоела, безнең якта, киресенчә, сүзен бирмәүче, турыдан бәрдерүче, шуның белән тупасрак та булган кешегә "урыс токымыдыр ул" ди торганнар иде. Урысның илдә үзен хуҗа итеп тоюыннан килеп чыккан сүз булгандыр инде. Яуларда кырылып исән калган татар исә аңа гел ярарга, яраклашырга тырышкан.
Әле дә булса хәтеремдә: яз башында, Гөбенә суы ташкан чакта, без малайлар белән көймәдә йөрергә булдык. Көн җилле булганлыктан, көчле каты дулкын арасында безнең көймә чайкала да чайкала, шактый озак җәфалангач, без батудан куркып кире әйләнеп кайттык. Шунда безне әти күреп алды.
- Әй җебегән нәрсәләр! - дип кычкырды. - Шулай куркак булырга ярамый инде. Андый чакта урыслар бер генә дога әйтә.
- Нинди дога соң ул?
- Андый чакта урыслар "ничауа!" диләр дә ишкәкләрен суга батырып йөзеп тә китәләр. Батмыйлар да, калыкмыйлар да!
Ул чагында "Мөхәммәдия"дәге алдынгы, зуррак шәкертләрдән саналган Закир Шакиров (күп еллардан соң аның улы Мидхәт Шакиров, башкорт булып, озак вакытлар Башкортстанны җитәкләде. - Р. З.) урысчаны яхшы белүе белән башкалардан аерыла иде.
- Урысча укырга кирәк, чын белемне урыс матбугатыннан гына алырга мөмкин! - ди ул.
Менә шуңа күрә дә Мәҗит Гафури күбрәк шул Закир тирәсендә була. Аның белән дуслаша, аның аркылы урыс әдәбиятын, урысча өйрәнергә тырыша.
Казанга килүе аркасында, ул бу яктан зур уңышка ирешә. Гарәп әдәбияты белән дә шактый нык таныша.
Таһир Ильяси дигән бер укытучы бар иде. Ул Гарәбстанда озак яшәгән, шунда укыган. Аны гарәп телен китаплардан гына түгел, авылларга, күчмә ком гарәпләре арасына барып өйрәнгән дип сөйлиләр иде. Гарәп телен без ул язган дәреслек буенча укый идек. Таһир Ильяси бәдәвиләрнең (Хиҗаз, хәзерге Сөгуд Гарәбстанында ком сахраларындагы ваххаларда (оазисларда) яшәүче күчмә гарәпләр) авыз иҗатын өйрәнә, тикшерә. Казанга кайткач, ул гарәп мәкальләреннән, табышмакларыннан, әкиятләреннән гыйбарәт булган "Ифадә" исемле саллы бер китап язып нәшер итте.
Менә шул кеше "Мөхәммәдия"дә гарәп телен һәм әдәбиятын укыта, Мәҗит Гафури да шуннан укый.
Таһир хәлфә төрле мәсәлләрдән, хикәятләрдән торган "Кәлилә вә Димнә" китабын яратып укыта иде. Биш мең еллар элгәре Һиндстанда санскрит телендә иҗат ителгән әлеге китап соңрак гарәп теленә тәрҗемә ителгән. Гарәп телен яхшы үзләштерер өчен татар мәдрәсәләрендә без шул китапны укый идек. Ул бик мавыктыргыч, бер кереп китсәң чыга алмыйсың. Хәзер кайберәүләр (мәсәлән, Афзал Кудашев) Гафуриның күп мәсәлләре Крылов тәэсирендә, аңардан файдаланып язылган дип тәкрарлыйлар. Ләкин мин ачыктан-ачык һәм өзеп әйтәм: Мәҗит үзенең мәсәлләрен күбрәк әнә шул "Кәлилә вә Димнә"дән файдаланып язды. Ул заманнарда без шәрекъ мәдәнияте белән турыдан-туры багланышта идек. Мин шуны гына өстәр идем: Крыловның үз мәсәлләре дә греклар аша килеп җиткән "Кәлилә вә Димнә"дәге хикәятләрдән алынган.
1905 ел революциясеннән соң Мәҗит Гафуриның халык арасында популярлашып киткән шигырьләре китап бастыручы байлар игътибарыннан да читтә калмый. Шагыйрь тирәсендә әйләнә башлыйлар. Бигрәк тә шушы чорларда гына оештырылган "Борадәран Шәрәфләр матбагасы ширкәте"нең мөдире Гыйльметдин Шәрәф туктаусыз ялагайлана:
- Без синең китапларыңны, шөһрәтеңне үстерерлек итеп, матурлап бастырырбыз, - ди. - Барыбыз да бер мәдрәсәнең җимешләре ич, бер-береңне шулай култыкларга кирәк, синең шөһрәтең безнең дә шөһрәт, - дигән була, ә үзе Мәҗитнең китапларына шалкан бәясен тәкъЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" дим итә. Хәбиб Исхакый белән мин дә Шәрәфләргә үзебезнең беренче җыентыгыбызны сатып карадык. Гыйльметдин Шәрәф безне ачык чырай белән каршы алды. Сүз иярә сүз чыгып, урыслар әйтмешли, ни с того, ни с чего, ул:
- Сезнеңчә ничек: Мәҗитме, Тукаймы шәп шагыйрь? - дип куйды. Безнең җавапны көтеп тә тормастан, Мәҗит турында: - Тупас тел, тупас тасвирлар аңарда, - дип нәтиҗә ясады.
Мин:
- Безнеңчә, аларның икесе дә бик шәп шикелле! - дидем дә сүзне кисәргә уйладым.
Ләкин Хәбиб Исхакый:
- Мәсьәләне алай куеп булмый бит! - дип, сүзне озайтып җибәрде: - Мәҗит үз урынында өлкән, Тукай үз урынында... Кем кемнәр өчен яза бит!..
- Ничек инде ул "кем кемнәр өчен"?
- Халык өченме, әллә нәширләр өченме?
- Әлбәттә, сезнең шикелле мужиклар өчен, - диде Гыйльметдин.
- Без дә шулай уйлыйбыз шул! - дип кисте Хәбиб Исхакый.
Аның шушы сүзләреннән соң Гыйльметдин Шәрәф безнең китапларны кире алдыбызга куйды да:
- Без боларны бастыра алмабыз, гафу итегез! - дип, кырын борылгандай булды.
Шуннан соң без аларны "Милләт көтепханәсе"нә биреп бастырдык. Зарары шул булды: Шәрәфләргә унөч сумнан саткан идек. "Милләт көтепханәсе" ун сумнан түләде. Ләкин минем шатлыгым башкада иде. Китап басылып чыккач та:
- Әһ-һа, Мәҗит, - дидем, - син милләтне сөйсәң, мин аны кайгыртам!
Бу сүзләр Мәҗит Гафуриның "Милләт мәхәббәте" дигән шигырьләр җыентыгы чыгу уңае белән әйтелде, әлбәттә.
1905 ел революциясеннән соң Россиядә булган бөтен татар мәдрәсәләрендә бердәм дулкынлану, чуалышлар башланды.
Егерме-егерме биш ел буенча укып та, алган белемнәре мулла булудан башкага ярамаганлыктан, бик күп шәкертләр, сакаллары агарганчы, муллалыкка урын чыкканны көтеп, шул мәдрәсәләрдә мүкләнеп яталар иде.
Менә бу хәл икенче төрле караш-аң тудырды:
- Мәдрәсәләргә ислах, реформа булсын, фән, урыс теле укытылсын!..
Казандагы Галимҗан хәзрәт Баруди карамагында булган мәдрәсәи "Мөхәммәдия" 1905 ел революциясеннән элек үк беркадәр ислах ителгән - реформалаштырылган иде. Менә шушындый мәдрәсәләрдә укучы шәкертләр, мәдрәсәләргә ислах кертү таләпләре белән генә калмыйча, Казан шәһәрендәге эшчеләр, төрле политик оешмалар белән бәйләнеш тотып, революция хәрәкәтендә дә аралашып киттеләр. Казанда булган бәрелешләр чорында эшчеләр белән бер сафта кулларына корал алып сугыштылар, прокламацияләр басу, аларны тарату, урамнарда тәртип саклау, оешмалар арасында хәбәр йөртү кебек эшләрне башкардылар.
Галимҗан хәзрәт мәдрәсәсе шәкертләрендә булган бу хәрәкәт Казандагы башка мәдрәсә шәкертләренә дә йогынты ясамый калмады. Минем агам укый торган Закир хәзрәт мәдрәсәсендәге (аны "Зәңгәр мәчет мәдрәсәсе" дип тә йөртәләр иде) шәкертләрнең Алафузов заводындагы эшчеләр белән бәйләнештә булуларын да мин бик яхшы беләм. Бигрәк тә шул завод эшчеләреннән "социалист Сафи" дип танылган берәүнең әнә шул мәдрәсәгә килеп яшерен җыелышлар үткәрүе миндә нык тәэсир калдырган иде.
Казан чухурлары белән берлектә, Николай патша рәсемен күтәреп, "Яшәсен падишаһы әгъзам хәзрәтләре" дип, Казан урамнарында демонстрация ясап йөргән Галимҗан хәзрәт әлеге революция хәрәкәтенә катнашкан шәкертләргә каршы кискен чаралар күрә башлады.
Мәсәлән, кичке сәгать уннан соң шәкертләр мәдрәсәдән шәһәр урамнарына чыгып йөрүдән тыелдылар. Сәгать уннан соң урамга чыгып калган шәкертләр яңадан кайтып мәдрәсәгә керә алмасыннар өчен мәдрәсәләрнең капкаларына зур, авыр йозаклар салынды, таш коймалар өстенә чәнечкеле тимерчыбыклар тартылды. Шәкертләрнең урындык куеп утыра торган биек өстәлләрен ваттырып, аларны мичкә яга башладылар.
Әмма бу чаралар шәкертләр арасында тагын да ризасызлык китереп чыгарды.
Шул ук чорларда бер газетада "Низамлы мәдрәсә" дигән кискен мәкалә басыла. "Мөхәммәдия" шәкертләре, шуңардан сәхнә әсәрләре төзеп, мәдрәсәләрдә уйныйлар, җилем басмада "Изгеч" һәм "Телчән" дигән газеталар чыгаралар.
Менә шушындый хәлләр шактый көчәеп, политик төс ала башлагач, мәдрәсә идарәсе хәрәкәт башында йөргән дүрт шәкертне куарга карар бирә. Сиксән ике шәкерт, шуңа протест йөзеннән 1905 ел азагында мәдрәсәне ташлап, "Марсельеза" һәм башка революцион җырлар җырлап, урамга чыгалар. Мәдрәсәгә алтмыш кешелек кораллы полиция чакыртыла. Берничә шәкертне кулга да алалар.
Шәкертләр арасында, үзләренең таләпләре кабул ителмәү аркасында, мәдрәсәне ташлап чыгучылар башка шәһәрләрдә дә булды. Мәсәлән, Оренбургтагы "Хөсәения" шәкертләре ике тапкыр ташлап чыктылар. Хәтта Оренбургта карагруһчылар органы булган "Дин вә мәгыйшәт" журналын чыгаручы Вәли мулла мәдрәсәсендә дә шундый хәлләр булып үтте. Галимҗан Ибраһимов белән аның шәриге һәм дусты Шәһит Әхмәдиев тә әнә шул мәдрәсәне ташлап чыгучылардан иде.
Шулай ук М. Гафури, Н. Думави, М. Укмасый, Ф. Әмирхан, К. Тинчурин һәм Г. Камал кебек күренекле язучыларыбызның да тормыш юлы шәкертләр хәрәкәте белән бәйле икәнлеге мәгълүм.
Мәдрәсәи "Мөхәммәдия"не ташлап чыккан шәкертләр әнә шул чорларда гына барлыкка килгән "Казан мөхбире" газетасында озын бер декларация сыман нәрсә бастырдылар. Ни өчен мәдрәсәне ташлап чыгулары турында аңлату биргәннән соң, алар үзләренең төрле фәннәр һәм урыс теле укуга теләкләрен белдерәләр. Ләкин моңа ирешү өчен аларда материаль мөмкинлек бөтенләй диярлек юк иде.
Шул ук вакытта Шакир Мөхәммәдьяров дигән студент "Казан мөхбире" газетасына, халыкны ярдәмгә өндәп, бер мәкалә язып чыга. Куылган шәкертләргә ярдәм эшен оештыру өчен "Ислах комитеты" төзелә. Бу комитет Первая гора урамында бер агач өйне арендага алып, әлеге шәкертләрне шунда урнаштыралар. "Казан мөхбире" газетасы аркылы җыелган ярдәм акчага икмәк, он, ярмалар китерәләр. Шунда җыелыш үткәрелеп, мәдрәсәне ташлап чыккан шәкертләр өчен курс ачарга карар кабул ителә. Бу курсның программасында шактый урын урыс телен өйрәнүгә бирелә.
Ләкин бу эш барып чыкмады, чөнки башлап йөрүче берничә эшче һәм студентлар кулга алынды. Һәм мәдрәсәне ташлаган шәкертләргә бер тәүлек эчендә Казаннан чыгып китәргә боерылды.
(Фатих Әмирхан)
1908 елның көзендә Фатих Әмирхан инициативасы белән Казан шәһәрендә "Әлислах" исемле газета чыгарыла башлады. Бу газетаның рәсми редакторы Вафа Бәхтияров саналса да, төбендә аның редакторлык эшен дә, секретарьлыгын да Фатих Әмирхан берүзе алып бара иде.
Ул чорларда, реакция хөкем сөргәнлектән, аз гына сулрак агымда барган газетаны да полиция органнары бик нык күзәтәләр, әгәр дә аның редакторы күзгә күренгәнрәк кеше булса, ул газетаны яптыралар иде. Менә шунлыктан андый газеталар полиция каршында шөбһәле булмаган, күзгә күренмәгән кешеләр редакторлыгында чыгарылдылар. В. Бәхтияров шундый редакторларның берсе иде. Татар эсерлары органы булган "Таң йолдызы" газетасының һичбер күзгә күренмәгән Гали Бутиләков редакциясендә чыгуы да менә шуннан иде. Чөнки фактик редактор булган Гаяз Исхакыйга газета чыгарырга рөхсәт юк иде.
"Урал" газетасын чыгару алдыннан Хөсәен Ямашлар үз араларында катнашып йөргән "кып-кызыл сасиалист" Хәмит исемле бер приказщикны рәсми редактор итәргә уйлыйлар. Ләкин Хәмит риза булмый:
- Аңа тыгылып, башымны Себер җибәрер хәлем юк әле, - ди.
- Алай үз шәүләңнән курыккач, өеңдә генә утыр, үзеңне социалист дип атама, - ди аңа Ямаш.
- Ярар, төрмәдә утырганчы өйдә утыру яхшырак, - дип, Хәмит китеп бара.
Мин Оренбургта эшләгән чагында ул байлар тирәсендә ялагайланып, алар җырын җырлап йөри иде. Шулай да кайчакта "Мине Ямаш редактор итмәкче иде!" дип мактанып та ала иде.
Әлеге мәдрәсәи "Мөхәммәдия"не ташлап чыккан шәкертләр бөтенесе диярлек, икенче игъдади сыйныфында укучы шәкертләр булганлыктан, шул мәдрәсәдәге икенче игъдади шәкертләре мәдрәсәне ташлап чыгу вакыйгасын һәрвакытта үзләре өчен тарихи бер горурлык һәм үзләрен шул традицияне ваклаучылар иттереп карыйлар иде.
Әлеге фетнәдә юлбашчылык иткән шәкертләр арасында шигырь язучылар да бар иде. Ләкин алар төрле сәбәпләр аркасында зур әдәбият мәйданына үтә алмады, югалдылар... Шушы истәлекләрдә генә булса да, исемнәре калсын: Хәбиб Исхакый, Касыйм Туйбактин, Хәбиб Хәмзин, Хафиз Кушаев...
"Әлислах" газетасын чыгару, аны яшәтү эшендә дә әлеге икенче игъдади шәкертләре көчләрен аямады. Алар, үзара нәүбәтләшеп, аның редакциясенә йөриләр, "Әлислах" газетасы басылып чыккач та аны бөклиләр, адресларын язалар, почтага илтеп тапшыралар, матбагага материаллар илтәләр, газета тарату эшен алып баралар иде. Хәбиб Исхакый белән мин дә үз нәүбәтебезне шунда бергә үткәрә торган идек.
"Әлислах" редакциясе ул бер газета редакциясе булып кына калмады. Тора-бара ул Казандагы бөтен алдынгы, аек фикерле татар яшьләренең җыелышып, төрле киңәшләр, фикер алышулар урыны булып китте. Анда яшерен киңәшләр үткәрелгән чакларда, әлеге игъдади шәкертләре, полиция килеп басмасын өчен, урамда күзәтчелек эшен алып баралар иде. Һәр көнне дәрестән бушагач та алар шунда китәләр, алдынгы яшьләрнең сүзләрен, фикерләрен, үзара сүз көрәштерүләрен тыңлыйлар, шулай итеп җан азыгы алып кайталар. Бигрәк тә Фатих
Ул вакытта беркадәр реформалашкан мәдрәсәләрдә класска бүлү тәртибе менә шулай була торган иде: өч класс ибтидан (башлангыч), дүрт класс рөшди (урта), өч класс уртадан югары - игъдади, өч класс гали (югары). - З. Б. Әмирхан һәм Габдулла Тукайлар иҗат эшенә омтылган яшьләргә шул юлда ярдәм күрсәтәләр иде.
Көннәрнең берендә Хәбиб Исхакый белән "Әлислах" идарәсенә бардык. Без барган чагында, Фатих Әмирхан ниндидер бер кулъязма укып утыра иде. Башка чакларда Фатих абзый редакциягә килгән кешеләрне, бигрәк тә шәкертләрне, матур гына елмаеп һәм уен-көлкеле сүзләр белән каршы ала торган иде.
Бервакытны мин "Әлислах" газетасына бер шигырь биргән идем. Шул уңай белән газетаның "Идарәдән җаваплар" бүлегендә шундый сүзләр языла: "Шигырегездә күбрәк милләтне кайгыртып җылыйсыз... Әдәби нәрсәләр язарга кирәк!"
Шушы газета чыккан көнне редакциягә баргач, Фатих абзый, гадәттәгечә, елмаю белән каршы алды да:
- Йә, Бәшири, нык ачуландыңмы, кәефең кырылдымы? - диде.
- Нәрсә өчен?!
- Әлеге сүзләр өчен.
Мин ихлас күңел белән аның алдына барып бастым да:
- Фатих абзый, - дидем, - мин кәефсезләнмәдем, киресенчә, безгә игътибар итеп, шундый файдалы киңәш ясавыгыз өчен шатландым!
Фатих абзый миңа кулын сузды.
- Бир бишне! - диде. - Әнә шуларны аңлый белсәң, син үсәрсең!
Фатих Әмирхан Казанның алдынгырак яшьләре, бигрәк тә укучылар арасында булган хәлләрне, вакыйгаларны вак-төягенә чаклы белеп, күзәтеп бара иде. Ләкин ул, гадәттә, чиксез дәрәҗәдә ачы телле, турыдан-туры суктыра торган кискен табигатьле бер кеше булуына да карамастан, беркемнең дә начар, килешсез якларын битенә бәрми, бу эш ярамый дип, үгетнәсыйхәт тә бирми иде. Ул әнә шундый югарыда әйтелгән сүзләр белән генә синең миеңә чиртә дә куя.
Яшьләрдә яңалыкка, алга омтылу дәрте үсә. Аларда иске тормышның һәрбер күренешенә каршы нәфрәт, җирәнеп карау фикере туа. Ләкин тәҗрибәсезлек, белем азлык аркасында алар күп вакытта һәртөрле модаларга иярәләр. Мондый хәлләр бездә дә күп булды.
- Социалист булырга тырышабыз!..
Шулай булгач, кием-салым, тышкы күренеш ягыннан да үзгәреп, кызыл төймәле, өч билле казакилар, тупчылган, кыек якалы җиләннәр белән башны ялтыратып чәч алуларга каршы көрәшүдә дә башкаларга үрнәк булырга кирәк!
Тукай да: "Татар башы чокыр-чакыр, себермәсәң дә такыр!" - дип көлә ич андый башлардан!
Әнә Сәгыйть Рәмиев, Гыймат Нугайбиков шикелле социалистлар чәчләрен җилкәләренә хәтле төшереп, артка табан каерып ташлыйлар. Яисә аларның чәчләре үрә тора. Өсләрендәге күлмәкләре дә кара яисә көрән төстә булып, билләре каеш белән буылган.
Шул кыяфәттә йөргән кешеләрнең һәммәсе дә социалист!.. Без шулай уйлыйбыз. Уйлыйбыз да шулай булырга тырышабыз. Ләкин кул белән ничаклы сыпырсак та, безнең чәчләр социалистларныкы төсле матур булып артка ятмый. Шунлыктан без иң элек чәчләрне юешлибез дә аннан соң аны берәр тастымал яки чүпрәк белән кысып бәйлибез.
Кайчакларны шулай бәйләгән килеш икешәр тәүлек йөрибез. Бервакытны мин, башым шулай бәйләнгән килеш, аның өстеннән кара кәләпүш киеп, редакциягә дә барганмын. Фатих абзый көлемсерәп карап торды да:
- Нихәл, башың авыртамы әллә? - диде.
Минем оялуым гына җитмәгән иде тагын, теленә шайтан төкергән нәрсә, Фатих абзыйның энесе Ибраһим:
- Социалист булабыз! - дип тә куйды.
Фатих абзый тагын да үртәнеп көлемсерәде:
- Гыймат Нугайбиков төслеме?
Бервакытны Касыйм Туйбактин үзенең юклы-барлы акчасына толчоктан искерәк кенә бер кара күлмәк белән ялтырап торган киң каеш ремень алып кайткан. Ул, шушы күлмәкне киеп, әлеге ремень белән билен буып, редакциягә бара. Фатих абзыйның күзе моңа төшми калмый. Ул аңа карап тора да:
- Ай-яй, Касыйм, - ди, - аркалыкның да кәттәсен табып алгансың икән! Берәр чук та тагып җибәрсәң, май чапканда, янга җигәргә дә ярарлык буласың икән!
Аның Касыйм Туйбактинны күргән саен "Нихәл, социалист булып буламы соң?" диюе дә әнә шуннан иде. Ә инде безгә бу "кызым, сиңа әйтәм, киленем, син тыңла" булып төшә иде.
* * *
Бүген безне Фатих абзый башка көннәрдәге шикелле көлемсерәп, шаян сүзләр белән каршы алмады.
Әллә ул без кергәнне сизмәде, әллә сизеп тә, алдындагы нәрсәсен бик бирелеп укыганлыктан, исәнләшеп тормады. Ләкин, ничек кенә булмасын, без аңа хөрмәт йөзеннән, аның укуына комачаулык итмәс өчен, әкрен генә, аяк очлары белән генә басып, алга уздык та бер кырыйга барып утырдык.
Без иң элек Фатих абзыйның укыган кәгазьләренә күз салдык. Кәгазьләр бик төрле: кайсы озынча, тар күләмдә, кайберләре шактый зур һәм киң, кайсылары кеп-кечкенә, алар арасында ап-ак, яңа кәгазьләр дә бар, ә кайберләре саргаеп беткән, иске, хәтта кибетчеләр әйбер төреп бирә торган сары, чүбекле кәгазьләр дә күренгәли иде. Фатих абзый укыган чагында уң кул бармаклары арасына кысып тоткан кызыл башлы карандашы белән бертуктаусыз шык-шык иттереп өстәлгә сугып тора. Кайчагында кәефләнгән, ризалык күрсәткән рәвештә елмаеп та куя. Укып бетергәч тә ул безгә карап елмайды да:
- Нихәл, егетләр? - диде. Аннан соң сүзне алдындагы кулъязмаларга күчерде. - Әлегә чаклы безнең "Әлислах" газетасында, дөресен генә әйткәндә, хәтта татар матбугат вә әдәбиятында шәкертләрнең ислах хәрәкәтләреннән алып язылган бер генә дә әдәби нәрсә юк иде. Менә бу бурычны Галимҗан Ибраһимов дигән берәү үтәде! - Ул кулъязмаларны безгә табан сузды да: - Мәгез әле, берәрсен кычкырып укыгыз әле! - диде. - Мин тагын да бер кабат тыңлап торыйм! - Укырга башлар алдыннан Фатих абзый әйтеп куйды:
- Каләме үткен күренә бу егетнең...
Бу - Галимҗан Ибраһимовның беренче хикәясе - "Зәки шәкертнең мәдрәсәдән куылуы" иде.
Укып чыктык.
Фатих абзый шулчаклы бирелеп тыңлады, редакциягә килеп кергән кешеләргә дә ишарә кылып, тыныч кына утыруларын сорый иде.
Укып чыккач, бездән:
- Йә, ничек соң, ошадымы? - дип сорады.
- Фатих абзыйга ошаган нәрсә безгә ошамаска?!
- Алай түгел ул, егетләр... Барыннан да бигрәк аңа сез бәя бирергә тиешле, чөнки ислах өчен көрәш сезнең үз башыгыздан үткән!
- Кем соң ул Галимҗан, нинди кеше?
- Бу хикәяне язган Галимҗан да, - диде Фатих абзый, - Оренбургның иң иске бер мәдрәсәсендә - Вәли мулла мәдрәсәсендә укып, ислах хәрәкәтенә юлбашчылык иткәнлеге өчен аннан куылган шәкерт!
Галимҗан Ибраһимовның исемен мин беренче тапкыр менә шунда ишеттем, аның беренче әсәрен дә әнә шунда күрдем, шунда укыдым. Аның бу әсәре миңа ничаклы көчле тәэЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" сир ясады. Фатих абзыйның да аңа зур өмет баглавы миндә әллә ничек, Галимҗанга карата зур ихтирам тудырды.
- Эх, күрәсе иде аның үзен дә!
- Нинди төстә, нинди кыяфәттә икән ул?
Ул минем күз алдымда башта менә шулай җанлана: гүяки ул да кара күлмәк өстеннән каеш ремень буган, социалист булырга маташадыр. Гүяки ул да шулай, Хәбиб Исхакый шикелле, шәкертләр җыелышында, кулындагы кәгазь төргәкләрен җиргә күтәреп бәрә-бәрә, кызган сүзләр сөйлидер!
Аннан соң ул икенче бер кыяфәттә дә килеп баса: гүяки ул да, шул заманның шактый танылган язучыларыннан булган Галиәсгар Камаллар, Фатих Әмирханнар төсле, өстенә килешле костюм, башына кара кәләпүш яисә каракүл бүрек киеп, биек өстәл янында язып утыра. Костюм эченнән алсу яки сыек зәңгәр сатин күкрәкчәсе дулкынланып, ялтырап күренәдер. (Чөнки мин ул чагында гына түгел, хәтта аннан соң да Фатих абзыйның, Галиәсгар агайның ак яка белән галстук куеп, эшләпә яисә фуражка киеп йөргән чакларын күргәнем юк. Аларның башларында һәрвакытта кара кәләпүш яисә тар кырпулы каракүл бүрек, аерым яка яки күкрәкчә була торган иде.)
- Эх, күрәсе иде аны!
Шул елның язында мин Казаннан Оренбургка - "Кәримов, Хөсәенов вә шөракасы" матбагасына эшкә киттем.
Икенче бүлек
(Ырымбурда)
Оренбургта минем кулыма "Гыйрфан улы Болгар" имзасы белән басылган "Аурупа философы Декарт һәм аның нотыгы" дигән бер китап килеп кергән иде. Соңыннан Галимҗан Ибраһимовның төрекчәдән бер тәрҗемәсе икәнлеген белдем. Әлеге китапны укыган чагында мин "Кәримов, Хөсәенов вә шөракасы" матбагасында баш редактор һәм "Чүкеч" журналында мөдир-мөхәррир булып эшли идем.
Шул елның - хәтерем алдамаса, август аенда иде шикелле - әлеге матбаганың директоры Тимерша Соловьёв минем яныма төсе белән дә, өс-башлары белән дә Көнчыгыш халыкларына охшаган бер кешене алып керде. Аның кулында газетага төрелгән зур гына бер төргәк тә бар иде. Элек ул мине кунак кеше белән таныштырды:
- Төркстан шәһәре сартларыннан сәүдәгәр Сәет-Насыйр әфәнде Мирҗәлилов. - Аннан соң кулындагы төргәкне минем алдыма куйды. - Бу әфәнде безнең матбагада бастыру өчен зур гына бер китап алып килгән икән, син шуны яхшылап карап бастыр инде...
Теге кеше миңа:
- Мөмкин булса, эштән бушагач, кичкә без төшкән гостиницага барсагыз иде, - дигән тәклифне ясады.
- Ярый! - дидем дә аның адресын алып калдым.
Алар чыгып киткәч тә, мин әлеге төргәкне актарып карадым: "Борынгы ислам мәдәнияте". Галимҗан Ибраһимов әсәре.
Шул сүзләрне укыгач та, иң элек минем күз алдымда "Зәки шәкертнең мәдрәсәдән куылуы" дигән хикәя язылган төрле кәгазьләр җанланды. Аның бу әсәре исә тигез бер үлчәүдә киселгән шома ак кәгазьләргә язылган иде. Миндә тирән гаҗәпләнү дә, белергә теләү дә уянды.
Дөресен әйтергә кирәк: ул чакларда безнең күпләребез Урта Азия халыкларына, бигрәк тә үзбәкләргә кимсетеп карый һәм шул карашларга ышана торган идек. Имештер, алар культурада, белемдә шулчаклы артта калган, хәтта үзләренең артта калганлыкларын да белмәслек дәрәҗәдә наданнар!..
Имештер, аларда матбугат, әдәбият дигән нәрсә дә юк кына түгел, хәтта алар арасында боларның нәрсә икәнлеген дә белгән кеше юк!
Имештер, аларда тик шул гына бар: әтәч, бүдәнә сугыштыру, нәша тарту, әфьюн салу!..
Менә мин бүген үзебез әнә шулай караган бер халыкның вәкилен күрәм. Ә бу кешенең өсте-башы, мөгамәләсе, үзен тота белүе - һәммәсе дә аның шактый тәрбияле, культуралы бер кеше булганлыгын күрсәтә. Шуның өстенә тагын ул Галимҗан шикелле әдәбият мәйданына килгән өметле берәүнең китабын да бастыра...
Миндә шундый фикерләр туу өстенә әлеге кешенең Галимҗан белән ничек бәйләнеш тотуын белү теләге дә кузгалды. Эштән тукталгач та гостиницага киттем.
Сәет-Насыйр әфәнде берүзе генә түгел, аның янында шундый ук сөйкемле, ыспай торышлы тагын бер кеше бар иде. Ул да шул ук Төркстан шәһәреннән бер үзбәк икән. Ләкин Сәет-Насыйр әфәнде мине аның белән таныштырса да, аның исем-фамилиясе минем хәтеремдә калмаган, бер колагымнан керде, икенчесеннән чыгып та китте, чөнки минем бөтен уем, дикъкатем башка мәсьәләләр белән мәшгуль иде. Сәет-Насыйр әфәнде сүзнең кайда тартканлыгын аз гына бер ишарәдән дә аңлап ала торган шактый зирәк бер кеше иде, ахрысы, иң элек шуларны әйтеп алды:
- Безнең сартия халкында шактый уяну, алга, яңалыкка омтылу бара бит хәзерендә! - диде. - Ысулы җәдид мәктәпләре ачабыз, аларга татарлардан мөгаллимнәр китерәбез. Казан, Оренбург, Уфа шикелле шәһәрләрдәге мәдрәсәләргә укучылар җибәрәбез, татар матбугатын, татар әдәбиятын укыйбыз...
Шуннан соң ул бераз гына уйланып, көлемсерәп торды да:
- Тарих шулай икән ул! - диде. - Бервакытны татарлар Бохарага килеп гыйлем алган. Инде хәзер без алардан шуның бурычын түләтергә тырышабыз. Алардан белем алырга, алар аркылы Аурупа мәдәниятенә якынлашырга телибез!
Сөйли торгач, ул үзләрендә татарларга карата үпкә барлыгын да әйтеп куйды:
- Без татар кардәшләр белән мәдәни нигездә нык аралашырга телибез. Безгә хәтта кыз алып, кыз биреп тә яшәргә кирәк. Тик татар кардәшләр безгә түбән күз беләнрәк карый, тиңгә санамыйсыз...
- Наданнар кайда да бар, - дигән булдым мин. - Мәдәниятебезнең борынгы тамырлары Төркстанда икәнлеген без беләбез.
Аннары ул үзенең Галимҗан белән танышу мәсьәләсенә күчеп, аның да үзләрендә яңалыкка омтылу уңае белән килеп чыкканлыгын әйтте. Ул менә болай була.
Әлеге Сәет-Насыйр Мирҗәлиловлар Төркстанның бер шәһәрендә утыз биш-кырык балалык бер ысулы җәдид мәктәбе (яңа методлы мәктәп) оештыралар. Аңа Уфадан бер укытучы китертәләр. Ул укытучы Галимҗан Ибраһимовның туган агасы Шакирҗан икән. Ул мәктәпне яхшы юлга куюы, укытуы белән Төркстан шәһәре халкын канәгатьләндереп, мәхәббәтләрен казана. Үзбәкләрнең алдынгырак яшьләре, буш вакыт таптылар исә, аның янына киләләр, фикер алышалар, матбугат, әдәбият укыйлар, дөнья хәлләре белән танышалар икән. Менә шундый утырышларның берсендә Галимҗанның кайбер нәрсәләре укыла һәм Шакирҗан Ибраһимов аның үз энесе икәнлеген дә әйтеп куя.
Бу хәл коры сүз белән генә калмый, шул ук җәйне Галимҗанны Төркстан шәһәренә кунакка да чакырып китерәләр.
Шуларны сөйләгәннән соң, Сәет-Насыйр әфәнде:
- Галимҗан безгә бер генә түгел, берничә тапкыр килде, - диде. - Ләкин ул кеше башта без уйлаганча булып чыкмады.
Мин аптыраулы караш ташладым. Сәет-Насыйр әфәнде минем карашымны кире каккандай итеп көлде:
- Юк, алай түгел!
Алар Галимҗанны яхшылап кунак итәргә, сыйларга тырышалар. Шул уңайда үзләре дә аның белән бергә утырып, күбрәк аны сөйләтеп, аңардан күп кенә нәрсәләр алырга телиләр. Аның бик үк яхшы матди тәрбиядә тормавын да искә алып, яхшы ашасын, ял итсен, хәл җыйсын, диләр. Ләкин Галимҗан, аш-су табыны әзерләнде исә, бердән юкка чыга. Алар белән ашчәй янында бик сирәк була. Булган чагында да бик аз сөйли, бирелгән сорауларга кыска гына җавап кайтара да күбрәк тегеләрнең үзләрен сөйләтергә тырыша. Урта Азия халыкларының тормышлары, гадәтләре турында бертуктаусыз сораулар биреп йөдәтә.
Аш-чәй әзерләнде исә, Галимҗанны эзләп китәләр. Аны кайдан табалар соң? Ул яисә ишегалдында эшләүче казакъ янында, яисә берәр йомышчы тирәсендә, яисә даладан шәһәргә базарга килгән казакъ белән мавыгып сөйләшеп утыра торган була.
Әйтергә кирәк: ул чагында үзбәкләр Төркстанның шәһәрләрендә генә күпчелек тәшкил итәләр иде. Төркстан шәһәре тирәсендә үзбәк кышлаклары-авыллары бик аз, анда күчмә казакълар яши. Шулай ук шәһәр халкының йомышчы, ялчылары да бөтенләе белән диярлек әнә шул казакъ ярлыларыннан тора иде. Шунлыктан Галимҗан күбрәк әнә шулар белән аралашкан, алар тормышын өйрәнергә тырышкан.
Алар яныннан кайткан чагында Галимҗанның кулында карандаш-каләм белән арлыбирле язылган, озынлы-кыскалы, киң, тар кәгазь кисәкләре була икән. Ул боларны үзенең фанердан ясалган юл сандыгына салып бара. Аңардан:
- Галимҗан әфәнде, ул кәгазьләргә нәрсә язасың соң, алар нәрсәгә кирәк? - дип сорыйлар.
Галимҗан көлеп кенә җавап бирә:
- Хәерче капчыгы өчен күзгә күренгән һәрбер нәрсә - калакмы, шырпы тартмасымы, калай кисәкләреме, каткан икмәк-шикәрме - һәммәсе дә зур байлык булган шикелле, әдип өчен дә әнә шундый кәгазьләр кыйммәтле җәүһәрләр!
Шәһәрдә бераз яшәгәннән соң, Галимҗан далага - берәр хәллерәк казакъка илтеп куюларын сорый. "Килгән-килгән, саф, иркен һавалы далада бераз кымыз эчеп, кузы ите ашап киткәндә дә зарар булмас иде", - ди.
Сәет-Насыйр әфәнде аны үзенең яхшы гына тормышлы таныш-дус казакъларыннан берсенә илтеп куя:
- Кәттә мулдәкә булады бу! - ди.
Соңыңнан әлеге казакъ та Сәет-Насыйр әфәндегә зарлана:
- Мулла дигәнең әйле-шәйле бер кеше булып чыкты ич! - ди. - Кузы гуште, кымыз дигәнең аның өчен анчиси бер тамак ич! - ди. - Киленчәкләр белән бүз балалык кылып йөрүдән башкага төк карамайды.
Галимҗан монда да шулай була: кайда падачы (куй багучы - көтүче), кайда куй савучы хатын-кыз, кайда яшьләр уены, ул гел шулар тирәсендә, шулар белән мәш килә. Аннан соң казакъларның асау атлары, айгырлары белән кызыксына. Бәла бит ул далада туып үсеп, кулга ияләшмәгән казакъ айгырлары белән эш итү!.. Иң элек аны тота алмый теңкәң корый, эштән чыгасың. Ул сине янына да җибәрми яисә арт аяклары белән тибеп очыра, яки берәр җиреңнән тешләп эләктереп ала да бер читкә селтәп ташлый. Ниһаять, колакларын торгыза да киң дала буйлап оча; аның артыннан ни яхшы чаптар атларга атланган дүрт-биш кеше башларына элмәк арканнар тагылган озын кура агачларын күтәреп куып йөриләр. Аның муенына элмәкле җеп ташлап эләктерергә азапланалар, ә ул якын да җибәрми сине!..
Әле аны тотып, эләктереп алганда да аңа атланалмый яисә аңа атлангач та шома гына йөреп китә алмый йөдисең. Мең бәла белән атланып та өлгермисең, ул алгы аякларын югары күтәреп, арт аяклары белән баса да, кинәт кенә мәтәлчек атып, сине бер кырый ыргытып җибәрә. Галимҗан, кайчакларны бөтен дөньясын, ашау-эчүен онытып, көне буе әнә шундый асау айгырлар янында була. Казакълар исләре китеп сөйлиләр:
- Киленчәкләр белән ат җене сугылган, күрәсең, аңарга, - диләр. - Нигә кирәк иде инде ул мулдәкә кешегә... Әнә бит башка мулдәкәләр карт-корыларга "Ясин", "Тәбарәк" өйрәтүдән башканы белмиләр.
Аннары тагын да шунысына исләре китә.
Галимҗан аз гына вакыт эчендә әнә шундый кыргый айгырларны тоту, аларга тиз генә атланып алып, шома гына җилдереп китү эшендә дә башка бүз балаларны оятка калдыра башлый. Атлап киткәнче үк атка менгән күчмә казакълар да тиз генә кулга ияләштерә алмаган атлар да Галимҗан кулында игә килә икән! Ат җене бардыр моңарда, дип, күчмәннәр дә шаккаткан. Ул айгырның тезгененнән тартып башын артка каера да ялт итеп өстенә менеп атлана һәм, ике аягы белән аның янбашларыннан кысып, ныгып утыра. Айгыр, ал аякларын күтәреп, аны артка атып ташларга да итә, алга чөеп ташларга да азаплана, төрлечә тыпырчынып та карый, юк, булмый. Галимҗан һаман да аның өстендә утырыпмы-утыра. Иң азагында, бу мулдәкә нугайны болай гына җиңеп булмады, ахрысы, дигәндәй, айгыр киң дала буйлап җанфәрманга чабарга тотына. Айгыр чапкан саен, Галимҗан итегенең каты үкчәләре белән аның янбашларына кадап, аны кыздыра гына. Айгыр ап-ак күбеккә төшкәнче чаба-чаба да, сиңа буйсынмый булмады инде дигәндәй, башын аска бөгеп, шып итеп туктый.
Ә Галимҗан, атның ял асларыннан, борын өсләреннән сыйпап, аны иркәли. Айгыр күңелләнеп, пошкырып куя. Шуннан соң ул үзенең бөтен иркен Галимҗанга тапшыра. Егет тезгенне кайсы якка тартса, айгыр шул якка карап, шома гына кузгалып юргалап китә. Картлар:
- Атның телен беләме икән әллә бу мулдәкә? - диләр.
- Мулдәкә буйсындыруның догасын белә торгандыр!
Чытлы, шаян кызлар белән үртәнчек киленчәкләр бүз балалардан көләләр:
- Ат белән бергә туып, ат белән бер далада үскән азаматларны нугай мулдәкә ат тотарга өйрәтә диген, ә!.. Егет булып йөрүегезне әйтер идем!..
Сәет-Насыйр әфәнде тагын шундый бер вакыйганы да сөйләгән иде.
Казакълар арасында шактый зур абруйлы, нык тормышлы, шуның белән бергә "байгуралык" чире белән нык авырган бер манап була. Аныңча, һәммә эштә дә, һәрбер җирдә дә ул өстен булсын, гел аңа шаккатып торсыннар! Көннәрнең берсендә әнә шул манап Галимҗанны кунакка чакырып, аның алдына үзендә булган бөтен сый-хөрмәтне куя. Аннан соң:
- Байлык дигәнең әнә күз алдында, - ди. - Куй, кузы дигәнеңнең исәбе-саны юк, көн дә берсен суй да аша!.. Кымыз дисәң, унлаган бияне тот та бәйлә!.. Айгыр дигәнең тагын да шулай ук - теләгәнеңне тот та, мен дә атлан!.. - Әлеге манап, Галимҗанны шулар белән алдарга
- Теләгегез нинди?
- Менә минем унөч-ундүрт яшьлек бер улым бар, син шуны укытып, үзең шикелле белемле яса да, ул да шулай синең кебек һәрбер җирдә дамеллаларның авызларына кургашын коя торган булсын!..
Галимҗанның "Казакъ кызы" романын язу өчен материал җыя башлавы әнә шуннан башлана. Әнә шул рәвешчә атаклы әсәр барлыкка килә.
(Галиәсгар Камал)
1909 елның җәендә, Оренбургта эшләгән чагымда, һичбер көтелмәгән, уйланмаган җирдән минем бүлмәгә Галиәсгар абзый Камал килеп керде. Ул җиңелчә генә киенгән, кулында бик үк зур булмаган юл чемоданы.
Мин, аптырап, урынымнан сикереп тордым.
- Кайдан җил ташлады сине, Галиәсгар абзый?!
- Җил ташламады, - диде ул, матур гына елмаеп. - Сезгә килдем - матбагада эшләргә!
Аның безнең матбагага эшкә киләчәге турында бер генә сүз дә ишеткәнем юк иде. Шунлыктан тагын да гаҗәпләнеп сорадым:
- Ничек инде ул алай капыл-кара гына? Алдан хәбәр биргән булсагыз, каршы төшеп алган булыр идек!
Галиәсгар абзый сәер генә җавап бирде:
- Алай алдан хәбәр итәрлек үк күңелләнеп килмәдем мин!
1905 ел революциясе булгач та чыга башлаган "Йолдыз" газетасында беренче саныннан башлап шушы көйгә чаклы эшләп килгән Галиәсгар абзый нәрсә өчендер аның редакторы Һади Максуди белән үпкәләшә дә Казанны ташлап чыгып китә. Һәм тиз генә Тимерша Соловьёв белән хәбәрләшеп, Оренбургка эшкә килә.
Мин дә бердән аңлап алдым: аның Оренбургка "сәяхәте" уйланган бер план белән, җиң сызганып, бил бәйләп эшләү өчен түгел, ә тик Һади Максудига булган үпкәдән һәм ачудан гына килеп чыккан икән.
Галиәсгар абзыйны мин шул дәвернең танылган, көчле бер язучысы һәм журналисты итеп кенә түгел, үземә карата булган күп кенә сәбәпләр аркылы да якын күрә һәм хөрмәт итә идем. Минем Оренбургка шушы матбагага эшкә килүем дә Галиәсгар Камал белән Борһан Шәрәфнең димләве аркасында булды. Алар мине барырга кызыктырды. Тимерша Соловьёвка тәкъдим иттеләр. Гәрчә мин күп кенә мәсьәләләрдә Тимерша Соловьёвлар белән килешеп бетә алмасам да, Оренбургка килүемнән шактый канәгать идем. Мин монда яхшы гына журналистлык тәҗрибәсен алдым, матбагачылык эшенә өйрәндем. Бер-ике җәен Тимерша Соловьёвның Мәкәрҗә ярминкәсендәге "Двухсветная" гостиницасына барып, аның кухнясында эшләдем, аш-су әзерләү һөнәрен үзләштердем. Соңгысы хәзер, картлык көнемдә ялгызым калгач, бик кирәк булды, ашханәгә йөрергә сәмән юк, ачлыктан гына егылып үләсе... Шунда яшьлегем искә төште - мин бит суга балта салып та аш пешерергә өйрәнгән кеше! Рәхмәт инде Тимерша агайга...
Минем Галиәсгар Камалга булган онытылмас хөрмәтемнең икенче сәбәбе менә бу иде: Галиәсгар абзый - без укыган Галимҗан хәзрәт мәдрәсәсе шәкерте. Гәрчә бу мәдрәсәдә күп кимчелекләр булса да, һәм ул безне канәгатьләндермәсә дә, Галиәсгар абзый үзенең шушы мәдрәсә шәкерте булуы белән шактый горурлана иде. Сүз уңае чыккан саен, ул:
- Татар матбугат вә әдәбиятына Мәҗит Гафури, Фатих Әмирхан, Кәрим Тинчурин, Миргазиз Укмасый, Хәбиб Исхакый кебек әдип-шагыйрьләрне чыгарган мәдрәсә җимеше бит без! - дип масаеп та куя иде.
Менә шуның өчен дә без язган нәрсәләребезне алып барсак, ул безне үз итеп каршы ала, өйрәтә, юл күрсәтә, киңәшләр бирә торган иде. Янәсе, мәдрәсәи "Мөхәммәдия" шәкерте ярты юлда калмаска тиеш!
Менә шуның өчен дә аның бүген капыл гына килеп керүе, аны хөрмәтләп каршы алмавыбыз миңа әллә ничек авыр тоелды. Шуның белән бергә үк миндә зур шатлану тойгысы да кузгалды: "Эчкә җыелган серләрне сөйләп, һич булмаганда, күңел юатырга бер кеше булды, ичмасам", - дидем мин эчемнән генә.
Борһан Шәрәфнең дә Оренбургка килеп, "Вакыт" газетасында эшли башлавына бер елга якын иде. Дөрес, үз дәрәҗәсендә мин аны да хөрмәт итәм, аның да яхшылыкларын оныта алмыйм. Казан татар матбугат тарихында беренче тапкыр барлыкка килгән "Казан мөхбире" белән аннан соң чыккан "Әхбар" газеталарын башлап оештыручы һәм аларның бөтен җаваплы эшләрен берүзе алып баручы кеше әнә шул Борһан Шәрәф иде. "Казан мөхбире" Сәетгәрәй Алкин акчасына чыгып, аның рәсми мөхәррире (редакторы) шул ук Сәетгәрәй Алкин булса да, ләкин ул газетага бер юл булсын нәрсә язмау гына түгел, бер тапкыр булсын аның редакциясенә дә килеп карамаганлыгын белә идек. Аның редакторлык эшен дә, секретарьлыгын да Борһан алып барды. Ул да шулай ук, Галиәсгар абзый шикелле, безнең ише яшь каләм ияләренә матди яктан да, мәгънәви яктан да ярдәм итә иде. Бигрәк тә Мәҗит Гафури, Нәҗип Думави, Миргазиз Укмасыйларның башлап матбугат һәм әдәбият дөньясына чыгуларына, күтәрелүләренә аның да ярдәме тиде.
Ул чагында бик күп яшь язучылар үзләренең язган нәрсәләрен бастырып дөньяга чыгарырга урын таба алмый, басылган әсәр өчен бөтенләй гонорар юк иде. Алган тәкъдирдә дә бер китап өчен, күп булса, җиде-сигез сумнан артмый иде. Мәсәлән, Г. Тукай үзенең беренче тапкыр басылган ике җыентыгына егерме биш сум гонорар алды. Бу инде бик шәп алудан санала иде. Менә шул чагында Мәҗит Гафуриның "Әхбар" газетасында басылган "Үги балалар" хикәясенә Борһан Шәрәф егерме биш сум түләде. Бу хәл күпләр телендә озак вакыткача гаҗәпләнү белән сөйләнде: "Череп баеган икән Мәҗит Гафури!" - диделәр.
1905 ел революциясеннән соң Казан шәһәрендә оештырылган "Борадәран Шәрәфләр" матбагасының төп хуҗалары Шиһап, Борһан, Шәһәр, Гыйльметдин, Галимҗан исемле биш агай-эне Шәрәфләрдән һәм дә аларның аталары Шәрәфи дигән авыл баеннан тора иде. Шәрәфи байның энесе Галәветдиннең дә моңа бераз кысылышы бар иде. Ләкин аның рәсми директоры булган Гыйльметдин Шәрәфтән башка боларның берсе дә әлеге матбаганың эшенә катнашмыйлар, тыгылмыйлар. Шәрәфи бай белән аның зур улы Шиһап хәзерге Татарстандагы Кишер Аксуы дип йөртелгән авылда сәүдә итәләр; Шәһәр Шәрәф "Мөхәммәдия" мәдрәсәсендә укыта һәм ислам тарихын тикшереп, аның турында китаплар язу белән шөгыльләнә. Галимҗаннары исә укый иде. Борһан Шәрәф журналистлык эшендә. Матбага һәм нәшрият эшен алып барган Гыйльметдин Шәрәф, оста хәйләкәр, саран бер сәүдәгәр булып, нинди генә оятсыз юллар белән булса да, баю, мал җыюга омтыла иде. (Соңыннан, матбагалары ябылгач, ул Казанда ширкәт акчасына зур бер җимеш магазины ачты.) Аның язучылар, шагыйрьләр белән булган мөгамәләсе бик тә хәйләле, ничек кенә булса да, алар көченнән бушкарак файдалану юлы белән бара иде. Кайвакытларны аның артыгракка китүенә эче пошып, Борһанның туганы алдында язучыларны яклаган чаклары да булды. Мондый хәлне мин үзем дә күрдем. "Казан мөхбире" газетасында бухгалтер булып эшләп Гыйльметдин Шәрәф берничә тапкыр минем гонорарны басып калырга маташты. Менә шул чакларда Борһан ике арага төшеп эшне минем файдага җайлады.
Гыйльметдин Шәрәфнең күпчелек кыланышлары "Бу эш минем үз максатларыма, үз файдама зарар китермиме?.. Аның аркасында үземә дә берәр файдасы килүе мөмкинме?" дигән сораулар белән үлчәнә иде.
1908 елның көзендә, укулар башлангач, Оренбургтагы "Хөсәения" мәдрәсәсендәге шәкертләр, берничә мәсьәләдә реформа таләп итеп, баш күтәрде.
- Яки безнең таләпләр сүзсез кабул ителсен, яки без мәдрәсәне ташлап чыгып китик, икенең берсе! - диделәр алар.
Эш шактый зурга китте. Шәкертләр, барлы-юклы нәрсәләрен җыеп, төенләп, мәдрәсәнең ишегалдына чыгарып тезде.
- Таләпләр кабул ителә икән - алар яңадан мәдрәсәгә, кабул ителми икән - станциягә!
Мәдрәсә идарәсе белән мөтәвәллиләр (Әхмәт бай тарафыннан билгеләнеп калдырылган попечительләр) киңәш башлады. Җыелышка Риза Казый, Фатих Кәрими, Тимерша Соловьёв, Борһан Шәрәф шикелле шәһәрнең алдынгы җәмәгагь эшлеклеләре дә чакырылган иде. Уң яктан карап та, сул яктан карап та бу мәсьәлә белән кызыксынган һәркем мәдрәсәгә, аның тирәсенә җыелды:
- Эшне ни белән бетерерләр икән?..
Җыелган халык арасында үзара сүз көрәштерү бара. Берәүләр: "Мәдрәсәдән куу белән генә калмый, төрмәгә дә тыгып төяргә иде ул динсез башбаштакларны!" дисәләр, икенче берәүләре исә шәкертләрнең таләпләре хаклы булганлыкны исбат итәргә тырыша: Фатих Кәрими, Борһан Шәрәф кебекләр, шәкертләрнең хаклы булуларын мөтәвәллиләргә аңлатыр дип өметләнәләр. Баштарак шәкертләр дә аларга шундый өмет баглаган иде.
Халык кайный, сүз көрәштерә; урамда полиция күзәтеп йөри: андый-мондый берәр хәл булса, мөтәвәллиләр идарәсе белән эш итәргә әзер тора иде.
Җыелышта һәммәсе дә зур байлардан гыйбарәт әлеге мөтәвәллиләр, өстәл сугып:
- Һәммәсен куарга да чыгарырга ул бунтовщикларны! - дип кычкырына.
Ә "алдынгы җәмәгать хадимнәре" авыз ачып бер сүз булсын әйтми, тик анда-санда гына "әйе, әйе!" дип, тегеләрнең сүзләрен җөпләштереп куялар иде. Бераздан соң Фатих Кәрими һәм Борһан Шәрәфләрне шәкерт халкын тәртипкә өндәү өчен сайлап чыгардылар. Алар "Шәкертләрнең таләпләре төбендә хаклы, урынлы булса да, аны болай забастовка рәвешендә куярга ярамый. Безнең милләт әле ул дәрәҗәгә барып җитмәгән. Милләт байларының бу һиммәтләренә дә шөкер итәргә, кадерен белергә кирәк" дигән рухта сүз башладылар, шәкертләрне яңадан мәктәпкә кайтару нияте белән байтак кына үгетләделәр. Ләкин шәкертләр тыныч кына җавап бирде: "Рәхмәт инде, Борһан агай!.. Сез мондый вәгазьләрегезне Вәли мулла мәчетенә барып толчок әһелләренә сөйләсәгез, бәлки, үтемлерәк булыр иде" кебек мәсхәрәле сүзләрне дә ычкындыралар иде.
Ниһаять, җыелыш шуның белән нәтиҗәләнде:
- Баш күтәргән шәкертләрнең таләпләрен кабул итмәскә!
Шәкертләр исә моны зур тынычлык, салкын канлылык белән генә каршы алып, төенчекләрен күтәрделәр. Күпләр шәкертләр ихтилал, гыйсъян җырлары, "Марсельеза"лар җырлап кузгалыр дип көткән һәм шуңа каршы полиция дә әзерләнгән иде. Ләкин алай булмады. Тик шәкертләрнең кайберләре, мәдрәсә баскычы өстенә басып, салкын кан белән генә үзләренең нәфрәтләрен белдерде. Шуннан башка кызган бер хәрәкәт күрсәтмәделәр. Алар исеменнән миңа да бераз сөйләргә туры килде. Шул ук мәдрәсәдә урысча укытучы Хаҗиәхмәт Байтирәков белән без шәкертләрне озата киттек.
Байтирәков бер көлде дә:
- Күпләргә шунысы күңелсез булды, - диде, - шәкертләрнең тәртипсезлек күрсәтмәүләре һәрнәрсәгә әзер торган полицияне байлар алдында "егетлек" күрсәтүдән мәхрүм итте...
Мин, азмы-күпме үземә төшкән бурычны үтәвемә шатланып, риза булган хәлдә, матбагага кайтып кердем. Ләкин мине анда ачулы, күгәргән йөз белән каршы алдылар.
- Әһ-һә, социалист кайтып килә!
Минем өстемә барыннан да бигрәк Борһан Шәрәф белән Мәхмүт Мәрҗани (М. Галәү) ташландылар.
- Син бит әле яңа гына йомырка кабыгы эченнән чыгып киләсең!.. Мондый кыланышың белән син үзеңнең киләчәгеңне җуясың! - диде алар.
Тормыш шуны күрсәтте: алар безнең шикелле "юньсез" булып калмады. Бик тиз "зур уңышларга ирештеләр": Борһан Шәрәф Фатих Кәриминең сеңлесенә өйләнеп, Рәмиев һәм Хөсәеновлар тирәсендә ныгып урнашып калды. Әйе, мал дигән нәрсә күп кешене үзгәртә.
Иран шаһы Мөхәммәтгали тәхеттән куылгач, "Вакыт" газетасының баш редакторы Фатих Кәрими аны Иранга "хәбәрче" итеп җибәрде. Ләкин ул аннан бер генә рәтле нәрсә язмаса да, үзләренең Казандагы җимеш сәүдәләрен үстерү юлында шактый зур эшләрне башкарып кайтты.
Оренбургка кырык ямаулы чалбар белән килгән Мәхмүт Мәрҗани дә озакламый, шактый зур байларга кияү булып, азагында бер китап магазины ачып, нәшрият эшенә кереште.
Галиәсгар абзый да, Казан байларыннан берсенең кияве булып, күп кенә придан алган иде. Әмма ул шул акчага "Мәгариф" көтепханәсен ачып, татар дөньясында башлап яңа әдәбият бастыра башлады. Башка көтепханәләр, "Бәдәвам", "Тәкыйгаҗәп" һ. б. шуның шикелле тиз сатыла торган нәрсәләрне бастырып, меңнәрчә байлык җыйган чагында, Галиәсгар Камал табыш алу урынына зарар китереп, яңа әдәбият һәм дәреслекләр бастыру эшен юлга куйды. Азәрбайҗанда чыга торган "Мулла Насретдин", "Фәюзат" кебек үз дәверендә шактый сул булган журналларны башлап "Мәгариф" көтепханәсендә күрдек.
Табыш артыннан кумаган Галиәсгар абзый, әлбәттә, артык ерак бара алмады. Аның китап сәүдәсе шартлады. Иң азагында ул бу көтепханәсен калдык-постыклары белән Шәрәфләргә тапшырды да үзенең тормышын бөтенләе белән журналистлыкка бәйләде. Күпләр аңардан көлделәр:
- Җөнтәй! - диделәр. - Татар шәкерте сәүдә итә беләмени соң ул!
Галиәсгар абзый Оренбургка килгән чагында, мин аннан бөтенләйгә китәргә уйлап йөри идем. Мине Каракул шәһәренә укытучылыкка чакыралар иде. Бу турыда мин башта Борһан Шәрәф белән киңәштем. Ул барырга киңәш бирде:
- Ул якка киткәннәрнең күбесе, мәсәлән, Фатих Садыйков, Тәхәви Туйбактин, Фәйзерахман Җиһандаров кебек укытучылар, зур бай кызларына өйләнеп, сәүдә эшләренә керештеләр, хәзер дә алар шактый зур байлар катарында йөри! - диде. - Андагы дала халкы да бик садә әле, алар арасында сәүдә итеп бик тиз баеп була!
Галиәсгар абзый белән дә киңәштем. Ул да шулай ук барырга киңәш итте.
- Анда гаҗәп дәрәҗәдә бай, матур табигать! - диде ул. - Биек таулар, тау араларындагы яшел, тигез далалар, салкын күлләр, аккан сулар!.. Әнә шул инде ул - матур шигырьләр язу өчен илһам бирә торган җир! Шулай кызыктыру өстенә монысын да өстәп куйды: - Син менә чуашлар турында кызыклы гына нәрсәләр язасың. Мондый эшкә яхшы гына талант, дәртең дә бар. Шулай булгач, әнә шул якташ кыргыз, казакъ, уйгур-таранчы, үзбәк халыкларының тормыш вә гадәтләре, тел вә халык әдәбиятлары белән танышып, алар турында файдалы нәрсәләр язарга мөмкин!
Шундый кеше иде ул Галиәсгар абзый. Остаз иде, иптәш иде.
(Нәҗип Думави)
Мин эшләп утыра торган бүлмәгә озын буйлы, таза гәүдәле бер кеше килеп керде. Аның аягында шактый иске, таушалган, тупас күннән тегелгән итек, өстендә соры төстә, кыскарак кына җәйге пальто, башында кызыл фәс иде. Ул, минем белән танышып-исәнләшеп тә тормастан, үткен зур күзләре белән миңа төбәп карады да:
- Монда Тимерша Соловьёвны кайда күрергә мөмкин? - диде.
Мин аңа Тимершаның эш бүлмәсен күрсәттем.
Ул шунда кереп киткәч, аеруча аның күзләре миңа ничектер таныш булып күренде.
- Кайчандыр кайдадыр күргән идем шикелле мин бу кешене?..
Ләкин мин аны кайда күргәнлегемне хәтерләргә дә өлгерә алмадым, Тимерша Соловьёв килеп чыкты.
- Менә нәрсә, - диде Тимерша, әкрен генә минем яныма килеп, - безнең өчен үтә кирәк бер кеше килеп калды. Аны чәйгә алып керергә иде. Өйдә Кәшифә генә. Син, безгә кереп, аңардан чәй әзерләт әле!
Тимершаның биш-алты бүлмәле квартирасы да шул ук матбага йортында иде... Кәшифә - аларның асравы. Ул тиз генә самавыр куеп җибәрде. Чәй әзерләнде.
Бераздан, ашыгып, Тимерша үзе дә килеп керде. Кайдандыр ачкыч алып шкафны ачты, чәйнеккә берничә чеметем чәй салды, өстенә бер шешәдән аз гына кызгылт- көрән куе сыекча агызды.
- Монысы нәрсә инде, Тимерша агай?
Ул күзен кысып елмайды:
- Чәйне куерта торган дару!
Озакламый Риза Казыйның зур улы Габдрахман Фәхретдинов белән әлеге кунак та рәхим иттеләр.
Тимерша белән кунак кеше арасында сүз дәреслекләр турында башланды.
- Хәзер мәктәпләр күбрәк матур исем астында ишетелгән дин дәреслекләрен сорыйлар... Тарих, җәгьрәфиядән дә берничә башлангыч нәрсә язарга була, - дип сөйләп китте Тимерша.
Теге кеше җавапсыз гына, салкын кан белән тыңлап утыра һәм ара-тирә:
- Алай, алай, - дип кенә куя иде.
Габдрахман Фәхретдинов, нәрсәдер әйтергә теләп, "Бәшири" дип миңа эндәшеп куйды. Шуннан соң кунак кеше дә, кинәт кенә миңа таба карап:
- Сез Зариф Бәшири буласызмыни? - дип сүз катты.
Ул, шушы сүзләрен әйтә-әйтә, миңа таба кулын сузды. Мин дә, кулымны сузып:
- Әйе! - дидем. - Ә сез кем буласыз соң?
- Нәҗип Думави!
Кинәт хәтеремә төште: 1905 елның көзендә минем мәдрәсәи "Мөхәммәдия"гә яңа гына килгән чагым иде. Беркөнне кич белән Шәһәр Шәрәф шушы кешене ияртеп бүлмәдән бүлмәгә йөргән иде:
- Танышыгыз: милли шагыйрьләребездән Нәҗип Думави.
Мин Нәҗип Думавиның "Казан мөхбире" газетасында басылган шигырьләрен зур мавыгу белән яратып, бирелеп укучыларның берсе булсам да, ул чагында, әллә ничек, иптәшләрем арасыннан чыгып, аның алдында "Танышыйк әле!" дияргә батырчылык итә алмаган идем.
Шуларны сөйләп биргәч, Нәҗип Думави, көлемсерәп:
- Алай булгач, - диде, - ул чагында таныша алмауның үчен менә хәзер чыгарырбыз инде. - Һәм ул мине кичкә үзе төшкән номерга чакырды.
Тимерша Соловьёв, дәреслекләр мәсьәләсе белән артык мавыгып киткәнлектән, безне таныштыруны исенә китерә дә алмаган. Үзенең бу эше килешсез чыкканлыгын аңлап булса кирәк, ул, аптырап, бер Нәҗипкә, бер миңа таба карады да:
- Сез әлегә кадәр таныш түгел идегезмени? Бер мәдрәсәдә укымадыгызмыни? - диде.
- Юк, - диде Думави, елмаеп, - әдипләр белән шагыйрьләрнең һәммәсе дә мәдрәсәи "Мөхәммәдия"дән генә чыгарга тиеш дип тәкъдир тактасына язылмагандыр бит?
Барыбыз да бердәм көлеп җибәрдек.
- Ә син кайда укыдың?
- Казанның Габдулла Апанаев мәдрәсәсендә.
Коры-сары капкалап шактый гына утыргач, Тимершаның хатыны Гасимә ханым да кайтып керде.
- И-и, кунаклар бар икән. Ә мин аны-моны белмәстән өйне ташлап йөри бирәм.
Ул өстәл өстенә карап алды да шкафтан чикләвекләр салынган тәлинкә чыгарып куйды.
- Ир кеше, ни, кунак сыйлый беләме соң ул...
- Зарар юк, - диде Тимерша. - Эш тәгамдә түгел, хөрмәттә!
Нәҗип тә аның сүзен җөпләде:
- Ачык чырай, такта чәй.
Гасимә хәйләле елмаеп Тимершага карады:
- Мин күрми дә торам, Бәшири дә монда икән. - Аннары Думавига борылды: - "Зариф" ди дә исе китә инде Тимер абзагызның. Берәр затлырак кешене чәйгә чакырса, аны калдырмый.
Мин мондый сүзләрне моңарчы берничә тапкыр ишеткән идем инде. Гасимә ханымны яхшы белгәнгә, күпсенү итеп кабул итмәдем. Менә Тимерша сине шулкадәр үз итә дип әйтергә тели иде Гасимә ханым, син дә аның кадерен бел, аның уңаена гына йөр!
Нәҗип Думавины озаткач, Тимерша минем колакка пышылдады:
- Кичен аңа барсаң, әлеге дәреслекләр мәсьәләсендә ширкәт файдасын онытма...
Нәҗип белән без дусларча озак кына сөйләшеп утырдык. Ул чәй китертте.
- Мин алай кешедәге кебек "ачык чырай, такта чәй" дип тормыйм, "хәлдән килгәнчә" дим. Хәзер кайнар пәрәмәч китерерләр.
Тимершаларда булган сүзләргә дә кагылып алдык. Нәҗип тә андагы кыланышларның серенә, сәясәтенә тәмам төшенеп утырган икән.
- Саранлыклары бер якта торсын әле аның! - диде ул. - Алар шулай безне ялланып эшләүче итәргә азаплана.
Нәҗип үзенең авыр хәлдә яшәве турында сөйләде:
- Гаиләм шактый ишле. Шәһәрдә яшәп язу эше белән генә тормыш кичерүе авыр. Хәтта мөмкин дә түгел!.. Аена ике йөз-өч йөз юл шигырь язасың икән, аңа, күп булса, дүрт-биш сум акча аласың. Әгәр дә берәр хикәя-фәлән язсаң, алты-җиде сум. Шунлыктан семьям авылда тора. Үзем кышкы көннәрдә берәр авылда укытучылык итәм. Аннан алган эш хакы да алай аякны бик үк иркенләп сузарлык түгел. Кышына йөз утыз-йөз кырык сум аласың икән, ашауэчү, юл чыгымнары да шуның өстеннән. Шунлыктан яз көне авылга, балалар янына кайткан чагында, кесәңдә, күп булса, утыз-кырык сум акчаң була. - Нәҗип зарларының төп эчтәлеге шушындыйрак рухта иде.
Хатыны да укытучы булган кешеләр бераз яхшырак хәлдә булсалар да, Нәҗипнең хатыны исә гади генә бер авыл кызы. Шуның өстенә алар арасында татулык та чамалы икән. Дөрес, Нәҗип хатынын әхлак ноктасыннан да, тормышка сәләтле булу ягыннан да кимсетеп сөйләми. Ләкин хатынының кыз чагында булган гаебе күңелен гел тырнап тора. "Балдызым, йолдызым" дигәләп, җизнәсе кызның башын әйләндереп, үз дигәненә ирешкән булган. Бу хәлләрне белЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" мичә кызга өйләнгән Нәҗип, әлбәттә, кәләшен кызганган, "җизни көчләде" дигән сүзгә дә ышанган. Әмма хәзер ул хатынына, гаиләсенә еш кына илтифатсызлык күрсәтә, үз-үзенең җанын талкый иде. Бу хакта ул "Кем гаепле?" дигән хикәя дә язды.
Ничек кенә булмасын, мин бу беренче танышып утырышуда аның турында шул фикергә килдем: Нәҗип Думави - гаҗәп дәрәҗәдә салкын канлы, сабыр табигатьле бер кеше. Ул үзенең тормышыннан зарланганда да, аны үз хәленнән зарлану итеп түгел, ә татар язучылары һәм культура эшчеләренең хәлләре шулай авыр булганлыкка бер мисал иттереп кенә сөйли иде.
- Мәдәният, мәгариф вә матбугат эшчеләренең язмышлары әнә шундый Тимершалар кулында булгач, шулай булмый хәле юк! - дип куйды ул соңыннан үзе дә.
Аннары ул үзенең мәгариф эшенә нык бирелүен, үзе укыткан мәктәпләрдә балаларга мөмкин чаклы фән белемен бирергә, аларны тормышка яраклы кешеләр итеп тәрбияләргә тырышуын сөйләде.
Нәҗип Думавиның бу юлы Оренбургка килүенең төбе дә ике төрле ният белән булган икән.
- Тормыш та шәптән булмагач, күңел дә тынычсыз булгач, саулык та начарлана төште, - диде ул. - Шунлыктан, берәр казакъ авылына барып, анда мулдәкәлек итеп, балалар укытып булса да, бераз кымыз эчеп, куй ите ашап, саф һавалы иркен далада ял итәргә уйлаган идем.
Бу вакытта Думави мәктәпләр өчен берничә китап та бастырган иде. Аның балалар өчен язган шигырьләре дә байтак кына булды. Менә шуларны искә алып булса кирәк, Тимерша Соловьёвлар, аңа хат язып, үзләре өчен дәреслекләр язарга димлиләр.
- Мин алар белән дә шул турыда сөйләшергә уйладым, - диде Нәҗип.
- Соң сөйләшүнең нәтиҗәсе ничек булып чыкты яисә ничек булып чыгар төсле?
- Әлегә бертөрле дә нәтиҗәгә килгәнебез юк, шулай ук килеп тә булмастыр, ахрысы...
- Ни өчен?
- Беренче сүз башлаудан ук мин аңладым: алар мине дә "Гыйльмехәл"ләр язучы Якуб Хәлили итәргә телиләр. Ә мин аны булдыра алмыйм! - Шуннан соң ул дәреслекләр белән "мөхәррирләр"нең күбәюеннән зарланды да: - Эт дип типсәк, аягың шуларга бәрелә!.. Мин шул мәсьәләне күтәреп матбугатка чыгарга да маташып карадым, ләкин юл бирмиләр, бастырмыйлар. Чөнки газета-журналларның башында утыручыларның бөтенесе диярлек үзләре шундый "мөхәррирләр", шул исем белән яшеренеп байлык җыючылар. "Йолдыз" газетасы "Дурысы шифаһия", "Мөгаллим сани" кебек нәрсәләр язып баеган шундый мөхәррир Һади Максуди кулында. "Вакыт" газетасы тирәсендә дә бар андыйлар, - дип өстәде.
Ике көннән соң Нәҗип Думави, Тимерша Соловьёвлар белән кайтадан сөйләшеп тә тормастан, бер казакъ бае белән табышып, далага чыгып китте.
Тимерша Соловьёвның кулын селтәп:
- Йөриләр шунда җил куып! Күктән төшкән нигъмәтне ашый белмәстән! - дип мыгырданганы колакка бәрелде.
Нәҗип Думави белән дә эш чыкмагач, безнең хуҗалар бер дә баш ватмый гына мәсьәләне бик җиңел хәл итте: тоттылар да Галимҗан Баруди нәрсәләрен, бер генә хәрефен дә үзгәртмәстән, ун меңнәрчә данә бастырып чыгардылар.
Мин менә шуларның һәммәсен дә Галиәсгар абзыйга сөйләп бирдем. Ул, гаҗәпләнеп, башын чайкап торды да:
- Барысыннан да бигрәк башкаларның китапларын үзләреннән сорамый гына әнә шул рәвешчә бастыру артык оятсызлык бит инде ул! - диде. - Һич булмаганда, әдәбият вә матбугат дөньясында шактый күренекле бер урын тоткан Фатих әфәнде Кәримигә бераз оялырга, моңа юл куймаска кирәк иде...
Акча исе керсә, намуслы дигән кешеләрдә дә оят беразга онытылып тора шул, каһәрең...
Галиәсгар абзый жалованиесен уз вакытында ала алдымы-юкмы, мин анысын белмим. Тик шунысы мәгълүм: Галиәсгар абзый килгәннән бирле билгеле бер урынга утырып эшләми иде. Аның нинди эштә, күпме жалование алуы да безгә билгесез. Аның фатиры да юк, ул Тимерша йортындагы кечкенә генә бер бүлмәдә тора. Аның үзенә бер фатир алып, семьясын китертү теләге дә күренмәде. Беркөнне, сүз уңае туры килеп сорагач, кулын гына селекте дә:
- Барыбер мин монда озак тора алмам! - диде.
Тимерша Соловьёв - бөтен ширкәтнең баш директоры; матбага, литография, китап төпләү, нәшрият эшләре бүлеге, китап магазины - һәммәсе дә аңа карый иде. Шәриф Саттаров исә Соловьёв матбагасының эчке эшләрен караучы, аның урынбасары иде.
Эш хакын алганнан соң ике-өч көн генә үткән иде. Шәриф Саттаров белән генә эш бүлмәсендә чәй эчеп утырабыз. Матбагада, конторада бер генә кеше дә юк, эшчеләрнең һәммәсе дә төшке ашка таралган. Утыз яшьләр чамасында булыр, киң күкрәкле, таза бәдәнле литографист урыс кинәт кенә без утырган бүлмәнең ишеген ачты да:
- Тимерша кайда? - диде тупас кына.
- Монда күренми ул.
Шушы җавапны алгач та, ул безнең янга атылып керде дә шап иттереп ишекне япты. Аның күзләрен кан баскан, куллары калтырый иде.
- Алаймыни, ул юкмыни?! - Акаеп, Шәриф Саттаровка карады: - Син бит аның урынбасары!
Шәриф Саттаров тыныч кына җавап кайтарды:
- Шулай икәнен үзең дә беләсең ич!.. Аны нигә сорап торасың?
Литографист тәмам аның алдына ук килеп басты:
- Шулай булгач, бир минем өч айлык жалованиене!
- Мин Тимершадан башка булдыра алмыйм!
- Алаймыни?! Эш хакына килгәч, Тимершадан башка булдыра алмыйсың!.. Ә безне эт урынына эшкә җиккәндә - син хуҗа, аны булдыра аласың!
Ул кинәт Шәриф Саттаровка ташланды һәм, якасыннан эләктереп алып, аны өстәл артыннан өстерәп чыгарды да, идән уртасына сузып салды да таза йодрыклары белән бит-башларына тондыра башлады. Шәриф Саттаров кычкырырга итә, ләкин теге аңа ирек бирми, авызына чәпелдәтә:
- Тик тор, тавышыңны чыгарасы булма! - ди. - Югыйсә тагын да яманрак булыр!
Мин ике арага төшеп туктатырга теләдем. Ләкин ул мине этеп кенә җибәрде, мин стенага килеп сыландым. Безнең ише шәкерткә инде күпме кирәк...
- Тик тор, тавышыңны чыгарма!.. Җиттеме инде, туйдыңмы?.. Сез акчага саран булсагыз да, без кул көченә юмарт!.. Кирәк булса, Тимершага да җитәрлек калды әле! - дип сөйләнә-сөйләнә, литографист Саттаровны дөмбәсләвен дәвам итә иде.
Ул кыйнавыннан тукталгач, үз-үзеннән риза булган рәвештә, искиткеч тынычлык белән минем алдыма килеп басты да:
- Гафу ит мине, берәр җиреңне авырттырмадыммы? - дигән булды һәм шунда ук әкрен генә атлап үзенең эш бүлмәсенә кереп югалды.
Шәриф Саттаров көч-хәл белән генә урыныннан торган чагында, аның бит-башлары тубалдай шешенгән иде.
Контора һәм матбага эшчеләре килә башлады. Ләкин шунысы гаҗәп: эшчеләрнең күбесе Шәриф Саттаровның коточкыч төсенә карыйлар да исләре китмәстән:
- Кыйнаганнармыни? - диләр дә үз эшләренә китәләр.
Тик Мәхмүт Мәрҗани шикелле контора эшчеләре генә бераз ярсып, әтәчләнеп алды:
- Бу нинди эш бу? Полиция чакырырга кирәк!
- Кайда Тимерша абзый, тизрәк чарасын күрсен иде.
- Врач чакырырга кирәк!..
Ахырында Шәриф Саттаровны бер бүлмәгә кертеп салдылар. Ләкин ул көнне Тимерша күренмәде.
Сәбәбе нәрсәдә булгандыр, Тимерша Соловьёв бу эшне зурга җибәрмәде. Шул көенчә тыныч кына үтте дә китте. Хәтта әлеге литографистны эштән дә чыгармадылар. Тик Шәриф Саттаров кына:
- Минем таныш хулиганнарым бар әле, шулардан мин аны бер издерәм, - дип сөйләнеп йөрде. Ләкин бу да шулай сөйләнү булып кына калды шикелле.
Галиәсгар абзый соңыннан миңа болай диде:
- Бу эш шундагы барлык эшчеләрнең киңәшләре белән булган икән. Шуны аңлагач, Тимерша, үзенә тагын да ныграк эләгүдән шүрләп, эндәшми калу юлын сайлаган.
(Дәрдемәнд)
Фатих Кәрими Истанбул шәһәреннән дарелфөнүн (университет) бетереп кайтканда, Россиядә иң әшәке реакция хөкем сөргән чак була. Шунлыктан ул, атасының васыяте буенча, татар телендә бер газета чыгару турында күпме генә хәрәкәт итсә дә, аны булдыра алмый, аңа рөхсәт бирелми. Шуннан соң ул, язу эшенә керешеп, шушы кечкенә генә матбагада үзе язган нәрсәләрне бастыра башлый. Мин үзем унике-унөч яшьлек бала чагымда аның "Шәкерт белән студент", "Салих бабайның өйләнүе" дигән әдәби китапларын һәм "Нәшрият Кәрими" исеме астында "Финнар", "Кореялылар", "Французлар" шикелле серияләп чыгарылган фәнни әсәрләрен зур дәрт һәм кызыксыну белән укыган чакларымны әле дә беләм. Шул ук вакытта ул Оренбург Каргалысында яңа ысул белән укытучылар әзерләү өчен бер курс та ача. Мин укыган иске Буа мәдрәсәсеннән әнә шул курска барып кайткан карт шәкертләрнең курсны полиция килеп басуы, үзләренең тәрәзәдән чыгып качулары турында сөйләүләрен әле дә булса хәтерлим.
1905 ел революциясеннән соң Фатих Кәрими мәктәп-мәдрәсәләр салдыруы белән дан тоткан Әхмәт бай Хөсәеновның энесе Гани бай Хөсәеновка татар телендә берәр газета чыгару турында киңәш сала. Гани бай аның бу киңәшен мәслихәт күрү белән генә калмый, оештыру эшенә дә керешә. Ул туганы Мәхмүт байны, Закир һәм Шакир Рәмиевләрне дә шул эшкә тартып, күндереп, "Гыйльман ахун Кәримов матбагасы"н берләштергән хәлдә, "Кәримов, Хөсәенов вә шөрәкасы" дигән зур бер матбагачылык ширкәтен барлыкка китерә.
Фатих Кәриминең теләве буенча, аның кияве Тимерша Соловьёв директор итеп билгеләнә.
Фатих Кәриминең сөйләвенә караганда, Гани бай Хөсәенов та матбугат һәм матбагачылык эшен нык ярата торган булган, бу юлда ярдәмне кызганмаган. Ләкин аның зур улы Вәли мулла, аерата иске фикерле, реакцион бер кеше булганлыктан, атасының бу эшенә үч итеп, карагруһ дин башлыклары органын - "Дин вә мәгыйшәт" журналын җитәкли.
"Кәримов, Хөсәенов вә шөрәкасы" матбагасы төзелгәннән соң, Шакир һәм Закир Рәмиевләр Фатих Кәрими редакциясендә "Вакыт" газетасын, аннан соң Риза Казый (Фәхретдинов) редакциясендә "Шура" журналын чыгара башлыйлар. Тимерша Соловьёв "Чүкеч" журналын нигезли. Алар "Кәримов, Хөсәенов вә шөрәкасы" матбагасында басыла.
Ләкин күпләрнең зур өмет белән шактый суммалар салып төзегән бу ширкәтләре үсә дә, уңыш та күрә алмады. Төп сәбәбе башында Тимерша Соловьёвның утыруында, аның чиксез вакчыл булуында, үзенә байлык тупларга омтылуында иде. Ул үзенчә бик хәйләкәр һәм артык дәрәҗәдә экономлы булырга тырыша, шул юл белән ширкәтне дә, үземне дә баетам дип уйлый иде.
Ләкин аның бу экономлыгы һәрвакытта "биш тиенлек куян, ун тиенлек зыян" булып бетә иде.
Мин шушы ширкәткә эшкә барган чагында, матбага менә шундый бер хәлдә иде: машиналар һәм хәрефләр тәмам искергән, күбесе сынып, кителеп беткән. Матур клишеләр юк. Арзанлы тонык буяу, кәгазьләр чүбекләнеп, сәлперәп тора. Тимерша, экономия ясыйм дип, яңа машиналар, хәрефләр, яхшы буяулар, кәгазьләр алдырмый. Әнә шул чүп-чарлар белән эш итә, газета, журнал һәм китаплар бастыра. Басылган нәрсәләр тонык булып чыга, бик күп хәрефләр бөтенләйгә танылмый. Эшчеләрне аларның белемнәренә, тәҗрибәләренә карап түгел, ә аз хакка да риза булуларына, үзенә ялагайлануларына карап ала. Төрле юллар белән эшчеләрнең эш хакларын басып калырга тырыша. Менә шуның өчен дә яхшы матбага эшчесе килми, килгәне дә күңел биреп эшләми иде.
"Вакыт" газетасы белән "Шура" журналын шул матбагада бастыручы Рамиевләр, бигрәк тә Закиры, матбугат һәм әдәбиятка зур мәхәббәт белән караганлыктан, бу эшкә сәүдә-табыш ягыннан килмәделәр. Матбугатның эчтәлеге белән дә, күләме, тышкы күренеше һәм техникасы ягыннан да нәфис, матур, күркәм булуын телиләр иде. Менә шуның өчен алар үзләре дә пайчы булган ширкәт матбагасының техника ягыннан түбән булуына, бигрәк тә "Вакыт" белән "Шура"ның кеше күзенә күрсәтергә оят дәрәҗәдә пычранып чыгуына рәнҗеп, сыкранып карыйлар, ләкин, Фатих Кәриминең кияве булганлыктан, аның хәтерен саклап, Тимерша Соловьёвның юньсезлекләренә каршы чара күрмиләр иде.
Шунысын да әйтеп үтәргә кирәк: Рәмиевләр, бу ширкәтнең аңа шактый зур сумма керткән члены булуларына да карамастан, ширкәтнең исемендә үз фамилияләрен күрсәтүдән баш тарттылар, хәтта үзләренең шушы ширкәттә булганлыкларын да белдермәскә тырышалар иде.
1909 елның башларында Закир Рәмиев үзенең акчасына үз ишегалдындагы бер өйдә, "Вакыт" газетасы белән "Шура" журналларын бастыру өчен, "Вакыт" матбагасы ачты; моңа чаклы атнасына өч тапкыр чыгып килгән газета көндәлеккә әйләндерелде.
Закир Рәмиев газета белән журналның техника ягыннан матур булып чыгуына шулкадәр нык әһәмият бирә иде, хәтта машинадан өч тапкыр үткән хәрефләрне яңадан керттерми, алар белән әйбер бастырмый иде. Ул шытырдап, ялтырап торган нык кәгазьләр, чем-кара буяулар китертте.
Үзләренә аерым матбага оештыруга кадәр "Вакыт" газетасының исеме дә үтмәс балта белән юнып ясалгандай тупас, ыржайган рәвештә күзгә ташлана иде. Закир Рәмиев аны да алып ташлатып, гарәп хәрефе кулланыла торган барлык илләрдә иң югары урын тоткан нәсех язуы белән клише ясатты.
Аерым матбага оештыруга хәтле "Вакыт" газетасы редакциясендә бар булганы ике кеше - Фатих Кәрими белән Габдрахман Фәхретдинов кына эшли иде. Аерым матбага оештырылганнан соң, аның редакция составы да киңәйтелә башлады. Казаннан һәм башка шәһәрләрдән тәҗрибәле журналистлар белән язучылар чакыртылды. (Борһан Шәрәф, Габделбарый Баттал, Рәкыйб Рәкыйби, Заһит Шәркый, Шәриф Камал һ. б.) Тик "Шура" журналында гына Риза Казый берүзе торып калды. Ул үзе редактор, үзе сәркатип, үзе әдәби хезмәткәр, хәтта редакциягә килгән хат һәм материалларны да күчереп чыгучы иде. Тик соңга таба гына ул әдәби нәрсәләрне миңа тапшыра торган булды.
Үз вакытында "Сәлимә" шикелле шактый матур әдәби нәрсәләр язган Риза Казый нәрсә өчендер:
- Мин әдәби нәрсәләрне матур иттереп эшли дә, төзәтә дә алмыйм, әдәбияттан, бигрәк тә шигырьдән хәбәрем дә аз! - дип, әдәби нәрсәләргә кул салмый иде.
Закир Рәмиев матбугат хезмәтчеләренә ул чорда татарлар арасында һичбер җирдә күрелмәгәнчә зур жалование бирә иде. Мисал өчен шуны гына искә алып үтү дә җитсә кирәк: ул чагында, татар дөньясында түгел, хәтта Мәскәү, Петербург шәһәрләрендә чыга торган иң зур, популяр урыс газеталарының редакторлары да аена җитмеш-сиксән сумнан артык алмаганда, "Вакыт" газетасы редакторы Фатих Кәрими белән "Шура" журналы редакторы Риза Казый аена йөз утыз сум алдылар. Моны күпләр: "Министрлар жалованиесе!" - дип йөртә торганнар иде.
Шуның өстенә Риза Казый Закир Рәмиевнең үз ишегалдындагы зур гына бер өендә түләүсез тора, аның яктырту, ягу расходлары да Закир Рәмиев өстендә иде.
1909 ел башларында, "Вакыт" газетасының чыга башлавына өч ел тулу уңае белән кечкенә генә бер җыелыш үткәрелде. Шунда Закир Рәмиев - Дәрдемәнд - мондыйрак мәгънәдә сөйләгән иде:
- Үткән елларда "Вакыт" белән "Шура" һәр елны алтын хисабы белән ун мең сумга якын зарар күреп килделәр. Бу зарар укучыларның, алдыручыларының аз булуыннан килгән хәл түгел. Безнең укучылар шактый зур табыш күргән башка газеталарныкына караганда ике өлеш диярлек күп. Бу зарар безнең газета белән журналны эчтәлеге ягыннан да, техникасы ягыннан да матур иттереп чыгару өчен акчаны кызганмавыбыздан килә. Аннары ул тантаналы рәвештә: - Моннан соң без бу мәртәбәле юлда ел саен унбиш мең сумга кадәр зарар күрергә әзер! - дип белдерде.
Закир Рәмиевнең чын мәгънәсе белән аристократ бер шагыйрь, әдәбиятка "сәнгать сәнгать өчен" ноктасыннан караучылардан булганлыгы билгеле инде. Һәрхәлдә, шулай язалар хәзер. Шулай булуына да карамастан, ул башка язучыларның әсәрләрен үз органнарында бастыруга бер ноктадан гына килми, сүз иркен тыймый, авторларга гонорарны да яхшы түли торган иде. Мәсәлән, ул Тукай шигырьләренә юлына илле тиенгә чаклы гонорар бирү шарты белән аны үзләренә эшкә чакыра! (Бу чагында бер генә җирдә дә шигырьнең юлына биш тиеннән артык гонорар түләнми иде.)
Ул талантлы язучыларны тиз күреп ала да үзенә тартырга тырыша. Беренче хикәяләрен ошатып, Шәриф Камалга зур бәя бирүче дә Закир агай булды. Ул яшь язучыны үзләренә эшкә чакырды, язганнарын иң тәүдә үзе карап бастырып чыгара иде. Шәриф Камал һичбер җирдә булмаганча гонорар алды. Мәшһүр "Акчарлаклар"ны нәшер иткәндә Закир Рәмиев аңа болай ди:
- Бу хикәядә бер генә дә затлы, назик персонаж юк, ләкин гаҗәеп дәрәҗәдә сәнгатьле язылганга күрә мин аны бастырам, - ди.
Закир Рәмиевнең үзе чыгара торган газета-журнал редакцияләренә килеп-кереп йөргән чагын мин бик аз беләм. Мин шул тирәдә ике елга якын эшләп йөреп тә, аның "Вакыт" редакциясенә килгәнлеген бары тик бер тапкыр гына күрдем. Шул ике ел эчендә аны күрүем бар булганы өч тапкыр булды. "Вакыт" газетасы чыга башлаган көннән бирле шунда хисапчы булып эшләүче Сабир Шәриповка бу турыда әйткән идем, ул көлде: "Мин ешрак күргәнмен икән, өч елга биш тапкыр күрдем!" - диде.
Закир Рәмиев редакцияләрдә генә түгел, башка җирләрдә дә бик сирәк күренә, үз өеннән рәтләп чыгып йөрми, кеше белән аралашмый торган иде. Әлеге без эшли торган ширкәт членнары еш кына үзара киңәшләр үткәрә, ә ул аларга бервакытта да килми, тик аның агасы Шакир Рәмиев кенә килә иде.
Мин Фатих Кәрими һәм Риза Казыйлардан берничә тапкыр аның турында шундый сүзләрне ишеткәнем бар:
- Ул - яшьтән үк чиксез дәрәҗәдә өметсезлеккә бирелгән кеше. Шуның өчен дә аның барлык юанычы - үзенең көтепхәнәсендә матур әдәбият укып, язып көнен үткәрүдән тора...
Мин аның белән тик бер тапкыр гына редакциядә очрашып, ун минутлап сөйләшеп утырдым. Ул әкрен, салмак тавыш белән бик аз сөйли, әйтергә теләгән фикерен кыска гына итеп, ике-өч сүз белән генә әйтеп, аңлатып куя торган иде.
Беренче күрешкәндә, ул миңа шундый сорау бирде:
- Ничек соң, язган нәрсәләрең өчен яхшы түлиләрме? Гонорар белән тормышны тәэмин итеп буламы?
- Анысы инде аның, Закир абзый... - дип кызарындым мин. Сүземне әйтеп бетерә алмадым, ул нәрсә әйтеремне бердән аңлап алды булса кирәк, бүлдерде:
- Алай ярамый ул! Язучы, шагыйрьнең тормышы тәэмин ителми икән, аның иҗаты да тәэмин ителми!
Аның бу сүзләре белән кайсы гына язучы килешми икән?! Мин дә, билгеле, нәширне хуплап башны селеккәләдем.
- Мин сезнең "Шура" журналында басылган нәрсәләрегезне укып барам, - диде ул. - Сез шагыйранә шактый гына үсеп киләсез. Кайбер әсәрләрегездә минем мәктәпкә иярү дә сизелә.
Мондый иярүне ул хуплыймы, әллә ризасызлык белдерәме, мин төшенә алмадым.
Аның сүзләреннән мине беркадәр аптырауда калдырганы: "Шура" журналында басылган шигырьләреңне укып барам" дигәне булды. Чөнки мин ул чыгара торган журналда эшләгәч һәм шулай ук үзе шагыйрь дә булгач, анда басыла торган шигырьләрне ул үзе карап, үз күзеннән үткәреп бастыра торгандыр дип уйлый идем. Шунлыктан мин аңа түбәндәге сорауны бирергә ашыктым:
- Соң, Закир абзый, сез аларны журналга кермәс борын укымыйсызмыни?
Ул миңа болай дип җавап бирде:
- Журналның җаваплы кешесе бар бит аның! Аңа мин нишләп кысылыйм! Мин дә шулай, башкалар шикелле, аны басылып чыккач кына укыйм...
Ул "Шура" журналының редакцион эшләренә һичбер тыгылмау гына түгел, хәтта үз нәрсәләрен дә Риза Казыйга: "Ярарлык итеп тапсагыз, журналга кертерсез", - дип кенә бирә икән.
Шул чорларда "Шура" үзенең укучыларына түбәндәге мөрәҗәгатьне бастырып чыгарган иде:
- Сезнеңчә, иң алдынгы шагыйрьләр кемнәр? Шулардан ике шагыйрьне күрсәтеп язуыгызны үтенәбез.
Моңа каршы Габдрахман Сәгъди: - Габдулла Тукаев белән Зариф Бәшири, дип яза.
Закир Рәмиев шул турыда миңа сорау бирде:
- Моңа сез ничек карыйсыз? - диде.
Ләкин мин аның бу соравын аңлап җиткерә алмадым: "Г. Сәгъдинең җавабына кичек карыйсыз?" әллә: "Үзегез кемнәрне алдынгы шагыйрьләрдән саныйсыз?" диюе идеме?
Шунлыктан мин, тисә тиенгә, тимәсә ботакка дигәндәй, боларның икесенә да җавап була алырдайрак иттереп:
- Мин булсам, Тукай белән Дәрдемәнд дип җавап бирер идем, - дидем.
Ул бераз гына сүзсез торды да:
- Минемчә, Сәгыйть Рәмиев булса кирәк! - диде.
Ул Сәгыйть Рәмиевне Тукай урынына куеп әйтәме, әллә үз урынына, ягъни Дәрдемәнд урынына куеп әйтәме? Мин төшенә алмадым. Ләкин, һәрхәлдә, шунысы ачык: ул Сәгыйть Рәмиевкә зур бәя бирә иде.
Закир Рәмиев белән сөйләшеп утырудан соң берничә көн үткәч, Риза Казый мине үз өенә чакырды. ("Шура" журналының аерым редакциясе юк, аның бөтен эшләрен Риза Казый үзенең өендә алып бара торган иде.)
Ул миңа болай диде:
- Редакциядә бик күп шигырьләр җыелды. Аларның барысын да журналга кертеп бетереп булмый, әлбәттә. Шуның өчен дә, без Закир әфәнде белән сөйләштек тә, аларның яхшыракларын сайлап, аерым җыентык чыгарырга булдык. Син, менә шуларның барын да карап чыгып, журнал өчен муафыйк булганнарын сайлап ал әле.
Шуннан мин аңа да Закир Рәмиевкә биргән сорауны бирдем:
- Нигә, Закир абзый үзе карап сайлап алмыймыни? - дидем. - Ул сайласа, белебрәк тә сайлар иде, шуның белән бергә журналның хуҗасы да бит ул!
Риза Казый үзе дә, уңайсызланган рәвештәрәк итеп:
- Закир әфәнденең гадәте дә, карашы да кызык аның, - дип куйды. - Закир әфәнде болай ди ул: һәрбер әдипнең, һәрбер шагыйрьнең үзенә бер өслүбе, тоткан юлы була. Ә мин, аларның шигырьләрен төзәтәм дип, үземә таба борып җибәрермен дә аларда икеләнү тудырырмын, ди. Менә шуның өчен дә ул кеше иҗатына тыгылмауны артыграк күрә. - Аннан соң Риза Казый үзеннән өстәп шуны да әйтеп куйды: - Ул үз өслүбенә, үз мәсләгенә артык бирелгән мөтәгассыйб булса да, башкаларга аны йөкләү ягында түгел, һәрбер шагыйрь, һәрбер әдип бу мәсьәләдә ирекле булырга тиеш! - дип саный ул.
Менә шушы көннән башлап "Шура"ның адәби бүлеген мин алып бара торган булдым.
* * *
Галиәсгар абзый белән шушы турыда байтак кына сөйләшеп утырганнан соң, ул Тукайның Оренбургка килүдән баш тартуына үзенең бик үк риза булып бетмәгәнлеген әйтеп куйды.
- Минемчә, Тукай бу мәсьәләдә ялгышты, - диде ул. - Бәлки, ул мәсләк фикер ягыннан Закир Рәмиев белән килешә алмам, дип уйлыйдыр. Үзең дә күрәсең, Рәмиев һәркемнең бәйсезлеген хөрмәт итә. Хикмәт анда түгел. Хикмәт шунда: Тукай өчен Казанның мохите шәптән түгел. Иптәшләре аңа начар тәэсир ясый. Тынгылык юк Тукайга... Көн димиләр, төн димиләр, сырадыр-нидер күтәреп килеп керәләр икән. Тукайның ишеге һәркемгә ачык бит. Куып чыгарырга яхшысынмый. Шулар аркасында Тукай ярым ач хәлдә яши, көннән-көн сәламәтлеген югалта, өметсезлеккә бирелә. Монда килсә, эшләргә мәйдан киңлеге аркасында, тормыш ягыннан да тәэмин ителер иде, Казанның әлеге мохитеннән дә котылыр иде. Әйтәм ич, Закир Рәмиевнең синең мәсләгеңдә эше юк. Аңа әсәрең нәфис булсын!
- Хикмәт тә, бәлки, шундадыр: - әйтер сүзе булганда, Тукай кеше хәтере саклап тормый бит. Дәрдемәнд белән алар икесе ике төрле, сыеша алырлар идеме икән?
- Тукай артык үзсүзле шул, - дип көрсенде Галиәсгар абзый. - Аңа аңлатуы кыен.
Шушы чорларда мин Рәмиевләр белән Фатих Кәриминең тагын бер әдәби журнал чыгару фикерендә булуларын да аңлаган идем. Бу турыда Галиәсгар абзыйдай сорагач, ул:
- Минем белүемә караганда, шулайрак аңлашыла, ләкин аңа муафыйк кешесен таба алмыйлар икән. Шәриф Камал белән Галимҗан Ибраһимовны чакырырга уйлыйлар, имеш, - диде.
Бу чагында мин Галимҗанга чын ихлас өмет белән карау дәрәҗәсенә килгән булсам да, Шәриф Камалның "Шура" журналында чыккан һәм миңа бик ошаган "Уяну" дигән хикәясеннән башка нәрсәсен күрмәгәнлегемнән, аның турында бертөрле дә төпле карашка ия түгел идем.
- Нинди кеше соң ул Шәриф Камал? Шундый олуг журналны алып барырлык өмет күрсәткәне юк ич әле аның, - дидем.
Башта Галиәсгар абзый, шаяруга тартып:
- Кем булсын, Пенза мишәрләреннән берәү, - диде. Аннан соң, җитди бер төс алып: - Мишәрен мишәр дә бит, - диде, - ул кеше шул беренче хикәясе белән үк үзенең буш бер мишәр булмаганлыгын күрсәтә. Аның "Вакыт"ка һәм "Шура"га тагын да берничә нәрсәсе килгән. Шуларны укыгач, Закир Рәмиев тә аңа зур өмет баглаган. Үз тирәбезгә тартырга, үстерергә кирәк егетне, дигән. Аның бер кулъязмасын мин дә укып чыктым...
Шул соңгы сүзләрне әйткәндә, Галиәсгар абзый канәгатьләнгән төстә башын да чайкап куйды.
(Юлий Мессарош)
Мин Оренбургтан бөтенләйгә китү турында бер фикергә килдем. Ләкин кая китәргә?
Эстәрлетамак шәһәрендә кечкенә генә яңа бер матбага ачылган икән. Мине анда да чакыралар. Анда китәргәме, әллә Урта Азиягә - әлеге Каракул шәһәренә укытучы булып барыргамы?
Галиәсгар абзый:
- Боларның кайсына китсәң дә ярый, ләкин моннан тай! Матбагадан ала алмый йөргән жалованиеңне дә алдың инде, анысы бик әйбәт булды, - ди.
- Анысын, - мин әйтәм, - алдым алуын да, "Чүкеч"тә эшләгәнем өчен алынмаган ике йөз сумдай акча бар бит әле. Тимершадан анысын ничек алырга?
Галиәсгар абзый шөбһәле бер караш ташлый да:
- Ала алмасаң төкер үзенә! - дип куя.
Мин менә шулай икеләнеп йөргән арада, Оренбург шәһәренә Венгриядән атаклы шәрекъчы Юлий Мессарош килеп калды.
Мессарош ике елдан бирле Россиядә, татар, башкорт һәм чуашлар арасында, аларның тел-әдәбият, тормыш, тарих, гадәтләрен тикшереп, өйрәнеп йөри икән. Фатих Кәрими, Борһан Шәрәфләр аны зур хөрмәт белән каршы алдылар.
Ул венгр (маҗар) халкының төркиләр нәселеннән булуын исбат итү юлында йөри икән. Шуны исбат итәрлек күп кенә материаллар да җыйган, имеш.
Мин, әлбәттә, үземнең белемем сай, андый тирән мәсьәләләргә кысылырлык көчем юклыкны бик яхшы аңлыйм. Шунлыктан миндә Мессарош шикелле бер галим белән танышу, күрешә алу дигән өмет бөтенләйгә юк иде. Ләкин көтелмәгән бер вакытта миңа Борһан Шәрәф килде дә:
- Мессарош әфәнде синең белән танышырга тели, - диде. - Син бүген кичке сәгать сигезгә аңа бар әле!..
Мессарош мине:
- Авани, лайыхи, аван пурнзи, - дип, чуашча саф халык теле белән исәнләшеп каршы алды.
Сакал-мыексыз, чандыррак ак йөзле, утыз-утыз ике яшьләр чамасында булган бу галим башта ук миндә җылы тәэсир тудырды. Ул татар, башкорт телләрендә бөтенләе белән шул халыкларның үзләренчә төгәл сөйләшә. Мин башта ул бу телләрне берәр югары мәктәптә укып өйрәнгәндер дип уйладым. Ләкин ул минем соравыма каршы:
- Юк, укып түгел, - диде, - әнә шул халыклар арасында ике ел йөреп өйрәндем.
Ул татар, башкорт халык әдәбиятын шулчаклы күп белә икән, нинди генә мәсьәлә хакында сүз кузгалмасын, ул шул халыкларның мәкаль һәм табышмакларыннан берничәсен әйтеп куя да бер нәтиҗә ясый. Ул төрки телдәге бөтен иске әдәбиятны укыган, тикшергән һәм хәзерге матбугат, әдәбиятны да укып, тикшереп бара.
Ул миңа башта болай диде:
- Мин сезнең "Шура"да чуашлар турындагы нәрсәләрегезне дә, 1906 елгы "Казан мөхбире"ндәге очеркларыгызны да зур дикъкать белән укып чыктым. Сезнең бу хезмәтләрегез минем өчен бик кызыклы. Сез татар матбугатында моны беренче тапкыр күтәрәсез.
Шуннан соң ул үзе аңлап җиткерә алмаган кайбер сүзләре турында сорашты...
Без шундый рухта байтак сүз алып бардык. Ул мин сөйләгән сүзләрнең һәммәсен дә татарча, урысча һәм венгрча язып утырды. Аннан соң сүзне мишәрләргә күчерде.
- Минем ишетүемчә, - диде ул, - сез мишәр таифәсеннән шикелле?
- Әйе, - дидем мин, - ләкин бездәге мишәрләрнең телләре Пенза мишәрләренекенә караганда байтак башка!
- Мин мишәрләр арасында аз булдым, тик Казан губернасының Цивил өязендәге чуашлар арасында йөргән чагында гына берничә мишәр авылын очраттым. Шулай ук поездларда Пенза, Тамбов мишәрләре белән очрашып, сөйләшеп барырга туры килде. Шулай да мин алардан кайбер сүзләрне эләктереп алдым. Әйтик, аларда "йовык", "селәпҗә", "тастар", "сөрми" кебек, Идел буе татарларында булмаган, кулланылмаган сүзләр бар. Шул ук сүзләр чуашларда да бар. Алыйк "якын" мәгънәсендә булган "явык" сүзен, бу сүз, һичшиксез, иске төрки телдән калган. Мәсәлән, "Йосыф" китабында "Зөләйха Йосыфка явык килде" (Зөләйха Йосыфка якын килде) диелә. "Тастар" сүзе дә шулай ук иске төрки телдә бар. Мәсәлән, "Бакырган" китабында: "Ләҗәк артык безем дәстарымыздин", - ди. Шулай ук чуаш хатыннары башларына чорный торган тастарны хәзерге көндә кайсыбер җирләрдә, мәсәлән, Пенза, Тамбов губерналарында, мишәр хатыннары да чорный икән. Мин моны Мәскәү - Казан тимер юлы станцияләрендә, мәсәлән, Сасово, Тарбиево станцияләрендә күрдем. "Бакырган" китабындагы сүзләргә караганда, бу тастар үзе дә борынгы төркиләрдән калып, чуаш белән мишәрләргә дә шуннан килгән булса кирәк.
Мин дә аның карашларын җөпләдем:
- Чуаш кызлары кияүгә киткәч тә башларына тастар чорный. Бу - аларда хатын булу билгесе. Ә мишәр хатыннары картая төшкәч чорный. Бу инде аларда картлык ягына авышу билгесе. Ләкин "тастар" сүзе үзе фарсыныкы.
Мессарош боларны да язып алганнан соң:
- Менә болар мишәр теле белән чуаш теле арасында ниндидер бер аерым якынлык барлыгын күрсәтә. Шунлыктан алар түрк-татар, төрки халыкларының тормыш, гадәт, тел һәм әдәбиятларын тикшерүчеләрне кызыксындыра торган нәрсәләр, - диде.
Аның минем туган-үскән якларда йөрүе һәм хәтта әтиемне дә якыннан белүе билгеле булды.
Менә шушы галим белән утырышулар нәтиҗәсендә мин бөтенләй очынып киттем. Минем Эстәрлетамакка бару турындагы уем да, Каракул шәһәренә китү турындагы ниятләрем дә җимерелде.
- Ни булса шул, - дидем мин, - быел кышны берәр мишәр авылында кичерим әле... Кешеләр әнә шулай үсәләр ич, камыт киеп түгел!
Галиәсгар абзый да мине очындырып җибәрде, Риза Казый да шундый киңәш бирде. Ул ничек, ниләр эшләү турында да акыллы, файдалы юллар күрсәтте. Иң азагында ул, үзенең шушы юлда ярдәм итә алмавына борчылып булса кирәк:
- "Шура"да басылган чуашлар турындагы нәрсәләрең өчен гонорар биргәндә, сиңа зур ярдәм булыр иде дә бит, - диде. - Ләкин мин акча мәсьәләсенә катнаша алмыйм шул. Ул мәсьәләне Фатих әфәнде хәл итә.
"Вакыт" белән "Шура"да гонорар мәсьәләсе шулай куелган иде: гонорар редакциянең үзе кушып, сорап яздырган нәрсәләргә генә бирелә. Шулай язылмаганда, нинди генә яхшы, файдалы әсәрләр булса да, гонорар бирелми. Гонорарны кемгә һәм күпме бирү эше Фатих Кәрими карамагында иде. Билгеле, бу "кушып", "әйтеп" яздырулар күбрәк редакция әһелләренең үзләренә яисә аларның туган-тумачаларына, кода-кодагыйларына була. Әйтик, Борһан Шәрәф "Вакыт" сәркатибе булу сыйфаты белән зур гына жалование алу өстенә көнсаен диярлек (күбрәк урыс газеталарыннан алып) бер мәкалә яза. Ә алар "кушып яздырылган"нар рәтенә керә. Шуның белән бергә Борһан Шәрәф кебекләрнең Персия шикелле җирләргә "мөһим командировкаларга" йөрүләре да гонорар фондына өстәмә йөк иде. Бу мәсьәләдә Риза Казыйның зур улы Габдрахман Фәхретдин, әрнеп, сыкранып йөрсә дә, ачыктан-ачык чыгыш ясый алмый иде.
Мин чуашлар турындагы нәрсәләремне яздым да яздым. Аннан соң Риза Казыйга тапшырдым. Гонорар турында уйлау кая инде ул; журналда басылып чыкса, шуңа шатлануыңнан, әтисе базардан алма алып кайтып биргән бала шикелле, үрле-кырлы сикерәсең!
Риза Казый да, гонорар турында бернәрсә дә әйтмәстән, "яхшы нәрсә, рәхмәт!" дип бастыра бирде. Әнә шул "рәхмәт"е белән бергә, ул миңа, Оренбургтан киткән чагымда, ике еллык "Шура" журналын бүләк итте һәм өметләндерде:
- Мишәрләр турында язып тор, һичбер тоткарсыз "Шура" журналында бастырырбыз. Бәлки, Фатих әфәнде белән сөйләшеп, гонорар да билгеләрбез.
Мин әллә ни борчылмадым - күптән түгел алган өч айлык жалованиемнең кырык сумлабы кесәдә иде әле. Аннары Г. Ибраһимовның "Борынгы ислам мәдәнияте" дигән китабын нәшер иткән Сәед-Насыйр Мирҗәлилов минем дә чуашлар турындагы әйберләрне китап итеп бастыруга алган өчен егерме биш сум гонорар түләгән иде. Шуның өстенә Тимерша Соловьёвтан "Чүкеч" журналында эшләгәнем өчен ике йөз сум аласым бар, кем белә, ул да биреп куйса...
Китәр алдыннан алачакларым турында Тимерша Соловьёвка сүз каттым. Ул һичбер төрле аптырау, икеләнү һәм оялу төсен чыгармастан, кесәсеннән шыгырдап торган өр-яңа кыпкызыл ун сумлык кәгазь акчаны алды да:
- Хәлдә барынча инде, - диде. - Үзең дә беләсең ич: мин хәзер үземнең дә бөтен маямны, көчне менә шушы татар матбагасы юлында сарыф итәм!
Ярый әле Казан нәшире Мөхәммәтҗан Кәримов шикелле, акча нәрсә ул, шөһрәт мөһим, әфәндем, шөһрәт, димәде. Киресенчә:
- Ала каргадан аласың булсын, - дип өметләндерде.
Шулай итеп, минем "Чүкеч" журналында эшләгән байтак кына эш хакым "ала карга тырнагында" калды.
Өченче бүлек
(Сәгыйть Рәми)
Казанга кайтып төшкәч тә мин иң элек үзем укыган мәдрәсәи "Мөхәммәдия"гә бардым. Әле дә анда булган шәрикләрем, бигрәк тә Хәбиб Исхакый белән күрешергә ашыктым.
Бу вакытта Хәбиб Исхакый аз гына хакка шул мәдрәсәнең башлангыч мәктәбендә укыта. Байтак кына шигырьләр дә язган, бер җыентыгын бастырып та чыгарган. Аның өчен ун сум гонорар да алган.
- Күрәсең ич, эшләр шактый шәптән хәзер, - ди ул, - гонорар алучы шагыйрь булдым!
Шулай да ул искиткеч картайган, ябыккан. Аның бөтен хәрәкәте, күз карашлары да, сүзләре дә нык изелгәнлеген, өметсезлеккә бирелгәнлеген күрсәтә. Элекке кызулык та, кискен хәрәкәт тә, гыйсъянчылык дәрте белән ашкыну да сүнгән. Гәрчә ул башта мине уен-көлке сүзләр белән каршы алса да, аның да йөрәктән түгел, ә үзен көчләп кенә икәнлеге күренеп тора иде. Мин аңа:
- Нигә шулчаклы картайдың, сәлперәйдең? - дип әйткәнемне сизми дә калдым.
- Шулай, дускаем, картайталар да, сәлперәйтәләр дә монда, - дип куйды ул, авыр гына көрсенеп.
Галимҗан хәзрәт белән Әхмәтҗан Мостафин шикелле карт хәлфәләр һаман да аңа үсәргә, колач җәяргә ирек бирми, һаман да аяк чалалар икән. Мәдрәсәне ташлап чыгу эшендә башлап йөрүен аның битенә бәрәләр, ташлап чыккан шәкертләрдән шактый өлешенең шул мәдрәсәгә кабат кайтып керергә мәҗбүр булулары тегеләрне тәмам очындырып җибәргән. Алар ике сүзнең берендә: "Бушкуык социалистлар!" - дип көлә болардан. Хәбиб Исхакый берике җәйне казакъ арасына чыгып йөргән дә Нәҗип Думави кебек ташлап кайткан.
Авыр тәэсир итте миңа кайчандыр үзара ярышып шигырь язган бу өметле талантның, якын дустымның шулай сүнүе!..
Шуннан соң мин газета редакцияләренә киттем.
Редакцияләр дип... бу вакытта аларның күбесе калмаган иде инде. Бишенче ел инкыйлабыннан соң бер-бер артлы борынлаган җиде-сигез басманың икесе генә яши иде Казанда - "Йолдыз" белән "Бәянелхак"...
"Йолдыз" газетасы тирәсендә күзгә күренерлек бер генә үзгәреш тә юк. Аның редакциясе һаман да шул "Болгар" номерларындагы кечкенә генә бер бүлмәдә икән. Һади Максуди һаман да шулай элеккечә, башына карасу кызыл фәсен кигән килеш өстәл янына җәелеп утырган да, кулындагы сөтле кофены бер уртлап, бер өстәлгә куя-куя, редакциягә килгән кешеләргә "галәми ислам" турында фәлсәфә сата. Төркиянең көчле, ныклы дәүләт булуын, аның кайчан да булса бер грекларны, болгарларны ут өстендә биетеп, зур шан казаначагын сөйләп, әһеле исламны шатландыра. Үзенең "Мөгаллимел-әүвәл" һәм дә "Мөгаллимес-сани" дигән дәреслекләренә күп яңалыклар кертүен сөйли. Энесе Садри Максудиның җәмәгать, сәясәт эшчесе булуына масайган кебек сизелә. Шул уңай белән ул миңа карата да үпкәсен белдереп алды:
- "Чүкеч" журналында чыгарылган карикатурагызга күңел рәнҗеде рәнҗүен дә... Зарар юк, Зариф әфәнде, яшьлек барын да эшләтә! Янәсе, тора-бара аның бөек бер кеше булганлыгын мин дә аңлармын әле!
Каршысына утырган Гариф Латыйпов һаман да шулай - "Һади агай" булырга тырыша. Кофелы стаканын да аның төсле иттереп тота, аның төсле уртлый. Өйдән алып килгән алма бәлеше кисәкләрен дә аның төсле кабып, аның төсле чәйни. Сөйләгән чагында аның төсле башын кыйшайтып, аның кебек иттереп авызын чалышайта.
Һади агай үзенә "Вилла Йолдыз" (Йолдыз сарае) исемле дача салдыру артыннан йөри һәм бер ишәк алырга да уйлый икән. Шул дача салынып, ишәк тә алынгач, кызык өчен ишәк җигелгән арбага утыртып, безне чәйгә алып барачак икән.
"Бәянелхак" газетасы тирәсендә шактый зур үзгәрешләр барлыгы күренде. Мин Казаннан киткән чагында, "Бәянелхак" редакциясе мәдрәсәи "Мөхәммәдия"нең артында гына, Әхмәтҗан Сәйдәшевнең үз йортында иде. "Бәянелхак"ның матбагасы да әнә шул өйнең шактый зур, киң бер өлешендә булып, аның үзенә карата директоры да бар иде (Хөсәен Әбүзәров). Редакциясендә дә өч-дүрт зур гына бүлмә булып, аларда Рәкыйб Рәкыйби шикелле берничә кеше эшли иде. Аның һәрвакытта ап-ак мәтликап суырып, эшләп утыручы, ыспай гына, матур гына бер бухгалтеры да бар иде.
Аның бер бүлмәсендә Әхмәтҗан карт Сәйдәшев редакциягә килгән Казан чухурларына закон өйрәтеп утыра, Рәшит Казыйның японнарны мөселман итү артыннан йөрүен сөйләп куандыра. Аның алгы зур бүлмәсендә таза бәдәнле, мәһабәт, килбәтле улы - Мөхәммәтҗан Сәйдәшев редакциягә килгән кешеләргә Садри һәм Һади Максудиларның мәсләксезлекләрен, "Йолдыз" газетасының артык дәрәҗәдә зарарлы кызыл юл тотуын сөйләп, Садри Максудиның Дәүләт думасына сайлануы хата булганлыгын, аңа тик үзе лаек икәнлеген аңлата. Мин менә шундый редакцияне эзләп килдем. Ләкин аның ишегалдына барып кергәч тә, мине кулына зур себерке тоткан бер карт тупас, коры сүзләр белән каршы алды:
- Нишләп йөрисең монда, кем кирәк сиңа?!
- "Бәянелхак" редакциясе.
- Андый нәрсә юк монда!..
- Ул моннан күчтемени?.. Кая күчте соң?..
- Белмим!..
Аннан китеп, бер-ике урам аша үткәч, Кәбир Бәкер очрады:
- Кайдан килеп чыктың әле син?..
- Кайттым әле менә Казанга, сезнең шикелле иске дус-иш, таныш-белешләрне күрергә!
Байтак кына сөйләшеп торганнан соң, "Бәянелхак" редакциясен сорадым мин аңардан. Ул, көлемсерәп:
- Син Казан матбугатында, бигрәк тә "Ялт-йолт" журналында "Бәянел-Болак" дигән сүзләрне укыганың юкмыни? - диде.
- Нигә булмасын!.. Мин аның "Бәянелхак"ка бирелгән яңа "атама" икәнлеген дә беләм!
- Алай булгач, шул инде, аның редакциясе дә шунда нәкъ үз урынын тапты. Болак буена күчте!
Аның өйрәтүе буенча шунда киттем.
Казан шәһәрен икегә бүлеп, Кабан күленнән башлап Казан елгасына чаклы сузылган Болак үзенең сасылыгы, пычраклыгы белән дан тота иде. "Бәянелхак" редакциясе хәзер нәкъ әнә шуның каршысында икән. Аның үз гомерендә бер тапкыр да буяу күрмәгән стенасы пычрануның чигенә барып җиткән. Ишекләре кыйшайган, бусагасы чалышайган, әйтерсең лә бер ташландык өй!..
Урам яктан тар гына караңгы коридорга кергәч тә, мин аның сул ягындагы ишектән бик үк зур булмаган бер бүлмәгә үттем. Аның тышкы күренеше шикелле үк шыксыз булган бу бүлмәсендә бер басу машинасы белән берничә тартма хәреф тора. Алар янында берничә матбага эшчесе дә бар. Шуңа күрә дә мин:
- Матбаганың директоры кем? - дип кенә сорадым.
- Мөхәммәтҗан абзый Сәйдәшев, - диделәр.
- Алай икән!..
Борылып чыгып китәргә торганда гына минем күзем матбаганың аргы башындагы кечкенә генә бер бүлмәнең ачык ишегенә төште. Аның эчендә, иске бер өстәл янында, Әхмәтҗан карт Сәйдәшев икмәк белән йомырка ашап утыра иде. Менә бит! Казан күләмендә атаклы картның шулай бик гади итеп ашап утыруын чухурлар күрсә? Чистай ягыннан килеп газеталар тирәсендә эшләштереп йөргән Харрас Фәхри дигән бер әйбәт кенә егет бар иде. Ул бер сәүдәгәр кызы белән танышкан, бер-берсенә күңелләре төшкән. Берсе алырга тели, икенчесе - барырга! Кызның ата-анасы шуны белеп алгач, бот чабып көлә: "Тапкан икәнсең кияү булырлык кеше! - диләр кызга. - Чүбекле сары кәгазьгә бер кисәк икмәк белән ярты вобла балык чорнап, кайда җитте шунда ашап йөрүче бит ул!" Хәер, Әхмәтҗан картның инде өйләнәсе юк, рәхәтләнеп ашый как өстәлдә йомырка белән ипине...
Мин, аның янына кереп исәнләшеп тормастан, көлемсерәп чыгып киттем һәм әлеге коридорның икенче ягындагы ишектән шактый зур бер бүлмәгә үттем. Бу бүлмә дә шулай ук шыксыз иде. Аның кайчандыр бер буялган булганлыгын күрсәтә торган тимгел-тимгел эзләре дә бик тонык күренә. Идән чиксез пычрак, җир кебек каткан. Аның кайчан да булса юылганлыгына күңел ышанырлык түгел. Бүлмәдә ике иске агач өстәл белән алар тирәсендәге берничә урындыктан башка бернәрсә дә юк. Ишеккә каршы гына торган өстәл янында Сәгыйть Рәми утыра. Бүлмәдә аннан башка берәү дә күренми иде.
Мин бүлмәгә килеп кергәч тә аптыранып, ишек төбендә таптанып калдым. Сәгыйть абый белән ничек танышырга да ничек итеп күрешергә?.. Ни өчендер шундый бер шикле уй төште.
Мин Сәгыйть Рәми белән якыннан күрешеп танышкан кеше түгел идем әле. Аны читтән күреп кенә беләм, таныйм һәм аңа җылы хөрмәт саклыйм.
Ул минем күз алдымда ике төрле кыяфәте белән җанлана. Берсе - аның театр һәм әдәбият кичәләрендә, яшьләр арасында җиңел, шат, күңелле хәрәкәт белән очынып йөргән чагы. Мондый вакытларда аның өстендә каеш билбау белән буылган үтә кызыл күлмәк, кара пиджагы җилбәгәй җибәрелгән була. Кабарып, мамыкланып торган ярым бөдрә кара чәчләре тегеләй дә ачык, сөйкемле, гел көлемсерәүле йөзенә тагын да күркәмлек бирә иде.
Ул еш кына "Әлислах" редакциясенә килә. Аның өстендә куе сары пальто, башында тар кырпулы каракүл татар бүреге. Ул ишектән килеп кергәч тә иң элек, көнчыгыш халыклары гадәте буенча, ике кулын күкрәге өстенә куя да, башын кыйшайтып, аз гына алга таба бөгелә.
- Сәлам бирдек, әһеле ислам! - ди.
Шундый уен-көлке белән кыланып һәм сөйләнеп, ул Фатих Әмирхан яисә Тукай янына атлый. Тукай, урыныннан торып, аңа урындык тәкъдим итеп, зур хөрмәт белән каршы ала:
- Әйдә, Сәгыйть агай, утыр, рәхим ит!..
Әллә ничек безгә Фатих абзыйның аны каршы алуы сәеррәк төсле тоела. Дөрес, ул да аның белән елмаеп, кулын биреп күрешә. Аннары:
- Нихәл, мәҗнүн гашыйк? - ди дә үзенең эшенә керешә.
Тукай белән Рәми кайчагында уен-көлке, кайчагында җитди рәвештә, ләкин саф дусларча сөйләшеп утыралар. Тукай ярым көлкеле, төртмәле итеп сүз башлый:
- Бүген төнлә, сеңеп йоклаган чагымда, кемдер берәүнең Сәгыйтьнекенә охшаш тавыш белән "Әй, Габдулла, ятма, тор!" дигәне колагыма ярып керде. Күземне ачып җибәрсәм, таң атып килә икән. Ялт итеп сикереп тордым да тәрәзә төбенә барып утырдым. Әй, Сәгыйть, мин әйтәм, юк-барларны уйланып ятма! дим. Үзең дә тор, шигырь яз, халык синнән иҗат көтә! дим. - Аннары ул көлеп кенә өстәп куя: - Ничек соң, минем тавыш синең колакка кердеме? - ди.
Сәгыйть бер сүз дә әйтми, көлә генә. Кайвакытта Тукай:
- Йә, Сәгыйть агай, "Зөбәйдәң"не яшәтә алмадың инде, ичмасам, Мозаффарияне яшәт! - дип, бөтенләй икенче мәсьәләгә күчеп тә китә. Бу төртмә сүзләр әле күптән түгел генә булып үткән кайбер вакыйгаларны искә төшерәләр.
Казанның Печән базары мәчете мулласы Зариф Мозаффаровның кызы бервакытны ничектер бер шигырь сыман нәрсә яза да аны Сәгыйть Рәмигә бирә. Сәгыйть тегенең күңелен күтәреп, хатын-кызлардан да берәр кешене әдәбият тирәсенә тарту нияте беләндер, ахрысы, моны төзәтеп, матурлап яза да матбугатка чыгара. Ләкин бу шигырь кызның үзенә генә түгел, Зариф мулланың да башына бәла тудыра. Казан мещаннары байтак вакытлар шау-гөр килә:
- Ул кызга ләгънәт! Бер егет тә алмасын аны! - дип каргыш оралар.
- Мулла кызы, имеш. Тузга язмаган сүзләр яза. Әтисе Зариф мулла ни карый?
Ирләр мәҗлесендә дә, хатын-кызлар табынында да шул мәсьәлә чәйнәлә, әһеле ислам шуңа ярсый.
Башкаларга караганда шактый ачык фикерле булган Зариф мулланы ничек тә аяктан егарга йөргән Йосыф һәм Кабул шикелле үтә иске муллалар, Печән базарының дин "батырлары" алдында үзләренең абруйларын тагын да ныграк арттыру өчен:
- Уфага, дини идарәгә белдерергә кирәк аны! - диләр.
- Зөбәйдәне дә яшәтмәдең, Мозаффариянең дә хәзер тыны чыкмый, инде кемгә нәүбәт? - ди Тукай.
Ләкин Тукайның кинаяле сүзләре шелтәләү, кимсетү белән әйтелмәгәнлеген аңлаган Сәгыйть абзый моңа рәхәтләнеп көлеп кенә җавап кайтара.
Байтак кына сүз көрәштергәннән соң, Сәгыйть Рәми, Тукай белән Фатих абзыйга кул биреп:
- Ахшамыңыз хәерле улсун, әфәндем! - ди дә чыгып китә...
Тукай аны аяк өсте торып озатып кала. Шуннан байтак кына ишеккә карап тора да: "Олуг талант ул Сәгыйть!" - ди.
Фатих Әмирхан кулындагы каләмен өстәлгә куя. Күренеп тора, ул Тукай белән килешми.
- Аңлый алмыйм мин аны! - ди. - Ул, бер карыйсың, көләч, шат, бер карыйсың, өметсез. Тагын бер карасаң, гыйсъянчы. Әле "Аллалар, шаһлар, кануннар булалар бер чүп кенә!" дип нәгърә ора, әле "Сызла, күңелем, сызла..." дип өзгәләнә. Үз урыныңны табарга кирәк бит инде, ниһаять!
- Кешенең төрле чагы була, шагыйрь күңеле бит ул, - дип, Тукай Сәгыйть Рәмине яклый.
- Белмим, мин шагыйрь түгел, аңламыйм, - дип, Фатих абзый кулына тагын каләм ала да урысча мыгырдап куя: - Пора уже определиться... - Бераз тынлык булып ала. Фатих абзый тагын башын күтәрә:
- Әминә мәхәббәте шулай иләскә әйләндерде микән әллә Сәгыйтьне? - ди.
Кем соң ул зур бер шагыйрьнең мәхәббәтен үзенә яулап алган Әминә?
Беләсегез киләме? Яшереп тормыйм, алайса, энәсеннән җебенә чаклы сөйләп бирим.
Казан шәһәрендә шактый зур белемле, ачык фикерле морза Әбүбәкер Терегулов дигән бер карт бар иде. Уфа ягыннан Казанга килеп урнашкан кеше, - диләр иде аны.
Ул картның ир баласы булгандырмы-юкмы, анысын белмим, әмма аның Әминә, Мәдинә, Зәйтүнә исемле өч кызы бик билгеле иде безгә. Ибраһим агай аларны өчесен дә, уртадан югары белем алганчы, урыс мәктәпләрендә укыткан. Замана белемен, замана тәрбиясен алган, җитәрлек дәрәҗәдә культуралы, милли яктан да затлы кызлар иде алар!..
Театрларда, әдәбият кичәләрендә, танцы, конфетти сибеш, серпантин чорнаш, хат йөртеш уеннарында яшьләрнең күңелләрен күтәреп, уенны кыздырып җибәрүчеләр дә әнә шул кызлар була торган иде. Алар ул чаклы авыз суын корытырлык матур да түгелләр. Ләкин мөлаем елмаюлары, сөйкемле карашлары, тәрбияле мөгамәләләре белән бик күп яшь йөрәкләрне үзләренә тарталар иде.
Яшь йөрәкләрне генәме! Имештер, атаклы татар бае Әхмәт Хөсәенов бервакыт Казанга килгәч театрга бара, спектакльдән соң яшьләр уенына да кала, уеннарны, биюләрне бик сокланып тамаша кыла. Ул киткәч, хезмәтчесе Терегуловның өч кызына да конвертлар китереп бирә. Һәр конверт эчендә "Мәрхабә!" дип язылган илле сумлык акча була. Булса да булгандыр, әлеге өч кыз һәркемнең карашын җәлеп итәрлек сөйкемле сөякләр иде.
Менә шуларның икенчесе булган Мәдинә минем дә йөрәгемне яулап алды. Ләкин бу яшерен яну минем өчен өметсез бер мәхәббәт кенә иде. Моны үзем дә сизәм, кайчагында үземнең ахмаклыгымнан үзем дә ояла торган идем. Мин гап-гади шәкерт, өстә кайтарма якалы гади җилән, аякта кыршылган читек... Дөрес, үзем чәчне артка җибәрер өчен башка сөлге бәйләп, "социалист" булырга маташам. Тик морза кызын каратырга ул гына җитми шул. Шушы яшерен мәхәббәтем белән дә кызны кимсетмимме соң мин? Әлбәттә, ул минем мәхәббәт турында белми. Беркем дә белми, Алла сакласын!
Шулай да берчакны иң якын булган дустым Хәбиб Исхакыйга эч серемне чиштем дә:
- Өметсез мәхәббәт! - дип куйдым.
Ләкин өметсезлекнең иң соңгы дәрәҗәсенә килеп җиткән Хәбиб Исхакыйны, гәрчә минем хакыма гына булса да, өметле тойгылар чолгап алды:
- Нигә ул кадәр үзеңә түбән карап, андый өметсезлеккә бирелергә?! - диде ул. - Син бүген гади бер татар шәкерте икәнсең, бәлки, иртәгә күренекле бер әдип булырсың... Син шуңа ышанасыңмы?
- Ышанам!
- Алай булгач, монысына да ышан инде!
Мин ышандыммы-юкмы, әмма йөрәк һаман да үзенекен итте. Ул мәхәббәтне соңгы көнгәчә күңелемдә саклап килде...
Сәгыйть Рәминең исә Әминәне шашып сөйгәнлеге илдән яшерен түгел иде. Моны Сәгыйть абзыйның үз тиңдәше булган Тукай, Фатих Әмирхан, Газиз Гобәйдуллин кебек югары катлам интеллигенция генә түгел, хәтта безнең кебекләр дә белә, ул моны үзе дә яшерми торган иде.
Мин монда шуны да шикләнми әйтә алам: Сәгыйть Рәминең "Яшә, Зөбәйдә, яшим мин!" дигән пьесасы да әнә шул мәхәббәт тарихы белән бәйле.
Ике елдан соң "Бәянелхак" редакциясендә Сәгыйть абзыйны театр, әдәбият кичәләрендәге кыяфәте белән күрәм. Аның өстендә шул ук янып торган кызыл күлмәк, шул ук ыспай кара пиджак, кабарып торган кара бөдрә чәчләре дә аның чыраена күркәмлек бирәләр.
Аны күрү белән берничә секунд эчендә минем күз алдымнан янә шул югарыдагы хәлләр бер-бер артлы үтте. Барыннан да бигрәк үзем хөрмәт иткән, аңа карата җылы караш саклаган Сәгыйть абзыйның лаеклы булмаган бер урында утыруына мин йөрәгемдә ризасызлык тойгысы кузгалганын сиздем. Минем аның алдына бармастан икеләнеп тукталып калуым да әнә шуннан иде.
Сәгыйть абзый бераз гына башын калкытып, игътибарсыз рәвештә генә миңа карап алды да:
- Кем кирәк иде сезгә?.. Нигә анда тукталып калдыгыз? Узыгыз бирегә! - диде һәм тагын да үзенең эшенә кереште.
Мин әкрен генә атлап аның алдына барып тукталдым:
- Мин, Сәгыйть абзый, Оренбургтан килгән идем...
Ул миңа сүзләремне әйтеп бетерергә дә бирмәде, күтәрелеп, текәлеп карады:
- Оренбургтан дисең?.. Бик әйбәт!.. Син Бәшири түгелме соң?
Мине тануына гаҗәпләнгән рәвештә аңа кулымны суздым.
- Әйе, шулай!.. Танышыйк әле, Сәгыйть абзый, - дидем. - Сез мине ничек таныйсыз?
Ул, элеккечә сөйкемле елмаеп:
- Без болай якыннан күрешеп таныш булмасак та, мин сезне редакцияләрдә күп күргәнем бар һәм яшь язучы Бәшири икәнлегегезне беләм.
Шуннан соң ул, утырган җиреннән торып, үз янындагы бер буш урындыкны алды да, югарыга күтәреп, өстәл аша миңа сузды.
- Әйдә, утыр әле менә шуңа! - Һәм өстәл тартмасыннан "Казан мөхбире" газетасын тартып чыгарды. - Моннан ике көн элек кенә "Казан мөхбире"ндә синең бер шигырьне бастырдым. Менә бу санны үзеңә җибәрим дип тора идем. Үзеңнең үтенүең буенча, шигырьләреңә булган карашымны хат язып белдермәдем, киңәш тә бирмәдем. Минемчә, кайбер җирләрен төзәтеп газетада чыгару минем карашымны да, киңәшләремне дә белдерсә кирәк, - дип сөйләп китте Сәгыйть абзый.
Ул шигырьнең кайсы җирләрен ничек һәм нинди уй белән төзәтүен әйтте. Шундый бер урын бар иде: мин табигать матурлыгы турында сөйләп язып киләм дә, үземнең хисләремне раслау өчен "рас сүзгә төчкерек" дигән халык мәкаленнән чыгып: "Янда Гыйрфан төчкерә!" - дип куям. Сәгыйть абзый аның урынына: "Янда сайрап кош тора!" - дип яза, шулай төзәтә.
- Әдәбиятта, шигырьдә, урыны белән халык мәкальләреннән файдалану бик әйбәт нәрсә, әлбәттә. Ләкин, Зариф әфәнде, һәрнәрсәнең үз җае бар бит. Сез менә монда шактый хисле итеп табигатьне тасвирлап киләсез дә аннан кинәт кенә Гыйрфанны төчкертеп куясыз. Бу бит тасвирдан алынган матур хисләр өстенә төкерек чәчеп, аның бөтен шигъриятен җую була... Ә менә мин аның урынына кошларны сайратам да тойгыларны тагын да күркәмләндереп, күтәреп җибәрәм. Мин шулай уйладым. Сез нәрсә әйтерсез тагын? - дип, сораулы итеп миңа карап алды.
- Бик рәхмәт, Сәгыйть абзый!.. Илтифат, игътибар белән шундый киңәшләр бирүегез өчен шатланудан башка нәрсә әйтергә мөмкин?
Нәҗип Думави казакъ даласыннан кайтып, Оренбургка килгән чорларда, мин берничә шигырь язган идем. Аларны Нәҗипкә укып күрсәткәч, ул шактый яратты һәм кайбер җирләрен бергәләп төзәттек тә. Шул ук көннәрдә Оренбургка Казаннан берничә кеше киткән иде. Кайсы икәнлеген ачык хәтерли алмыйм, шуларның берсе артыннан әлеге шигырьләрне Сәгыйть абзый Рәмигә җибәргән һәм аның үз карашын әйтеп, тиешле киңәшләрен биреп, хат язуын сораган, үтенгән идем. Менә бусы әнә шул шигырьләрнең берсе иде.
"Казан мөхбире" газетасын башлап чыгарган Сәетгәрәй Алкин, ике елга якын дәвам иттергәннән соң, нәрсә өчендер һәм нинди шартлар беләндер аны әлеге "Бәянелхак" редакторы Сәйдәшевкә тапшырды. Бу кеше аны ике елга якын чыгарып, дәвам иттереп килде. Ләкин бу чакларда инде ул атнасына өч тапкыр түгел, тик бер генә тапкыр чыгарыла, һәм аның аерым редакциясе дә юк, тик "Бәянелхак" янында гына басыла иде. Шунлыктан бу газета ил күзеннән бөтенләй диярлек төшкән, аны алдырган кеше дә, укучысы да бик аз, аңа туктатылган бер газета дип кенә карыйлар иде.
1909 елның көзендә, мин Казанга кайткан чагында, "Казан мөхбире"нең эшләрен бөтенләе белән Сәгыйть Рәми берүзе алып бара иде. Сәгыйть абзый аны мөмкин чаклы матур, яхшы итеп чыгарырга тырыша, хәтта аның бер битенә "Без" исеме астында, көлке, һөҗү (юмор, сатира) бүлеге оештырып, "Без" сүзен безгә охшатып язып та куйган иде.
Сәгыйть Рәми бу чагында "Бәянелхак" газетасы редакциясендә дә берүзе генә диярлек эшли. Аның рәсми редакторы Мөхәммәтҗан Сәйдәшев рәтләп редакциядә булмый, иртәдән кичкәчә газета өчен игъланнар, әбунәчеләр табу артыннан йөри. Шулай ук ул вакыты булып язарга теләсә дә, бер-ике юл булсын яза алырлык хәлдә түгел иде. Мин Казанга кайткан чагында, анда Сәгыйть Рәмидән тыш, тагын да бер Сәгыйть исемле егет эшләштереп йөрсә дә, ул да редакциядә бик сирәк була, Сәгыйть абзыйга ярдәме бик аз тия иде.
Шактый киң белемле, культуралы, аңлы, чибәр, ыспай гына булган бу егетнең төбендә кем, кайдан килгәнлеген берәү дә ачык рәвештә әйтеп бирә алмый иде. Кайберәүләр аның турында:
- Себердән кеше үтереп качкан икән, - дип сөйләсәләр, ә кайберәүләр:
- Ул ихтиляль хәрәкәтенә катнашып, нык эзләнү астында калгач, төрле җирдә кыяфәтен алмаштырып йөри, - дип тә әйтәләр иде.
Сәгыйть абзый да аның турында миңа ачык җавап бирмәде. Мин дә артык төпченеп сорашмадым. Мин Казанга кайтып, берәр атна торгач та, ул бөтенләй юкка чыкты. Шуннан бер ел үткәч, мин аны Мәкәрҗә ярминкәсендә, Тимерша Соловьёвның "Двухсветная" гостиницасындагы ашханәдә эшләгән чагымда күрдем. Ләкин аның белән озак сөйләшеп торырга туры килмәде. Ул ашыга-ашыга килеп кереп, минем белән иске дусларча исәнләште дә иң элек борын астындагы сызылып торган кара мыегын алып ташлады, аннары башындагы кара эшләпәсен салып, култык астына яшерелгән кара кәләпүшен киде.
- Кыяфәтем үзгәрдеме инде? - Шул сүзләрне әйтеп, ашыгып чыгып та китте.
Шуннан бер ун минуттай вакыт үткәч, астыртын карашлы, утыз яшьләрендә булыр бер кеше ашханәгә килеп керде дә аш бүлмәләрен караштырып йөрде, аннан соң, минем яныма килеп:
- Монда минем бер иптәшем кергән иде, югалттым бит үзен! Кара нечкә мыеклы, ак чырайлы, башына кара эшләпә кигән егет. Син күрмәдеңме аны, кая таба чыгып китте икән? - дип сорашты.
Мин эшнең нәрсәдә икәнлеген абайлап алдым да, җилкәмне кысып:
- Бер дә әйтә алмыйм шул! - дидем. - Монда, ашый торган җиргә, андый кешеләр күп керә бит, аларның барысын да кайдан күреп, кайдан хәтерләп бетерәсең.
Бу егет тә шулай юкка чыккач, Сәгыйть абзый "Бәянелхак" газетасында бөтенләй берүзе калган иде. Әмма минем эчемне бер нәрсә тырный: һичбер үзенә лаеклы булмаган шушы җирдә Сәгыйть абзый ничек утыра да шулчаклы күп эшне ничек берүзе алып бара? Нәрсә өчен шулкадәр баш вата? Ләкин бу турыда Сәгыйть абзыйның үзеннән сорарга батырчылыгым җитми иде.
1905 ел революциясеннән соң төрле шәһәрләрдә күптөрле исемнәрдә татар телендә бербер артлы газеталар чыга башлады. Татар халкы, аларның нинди юлда, нинди юнәлештә булуларына карамастан һәм ул якны тикшереп тә тормастан, аларны зур шатлык белән каршы алды. Аларның һәммәсен дә йотлыгып, бирелеп укырга кереште. Ләкин бу газеталар торабара иләнә башладылар. Һәрбер катлау, һәрбер укучы үзенең карашларына, үзенең фикеренә ошаган газеталарны гына укырга өйрәнде. Кайберәүләр, әлбәттә, аларның әдәби-техник яктан эшләнүләренә карап та бәя бирәләр иде. Менә шунлыктан күп кенә газеталар, үзләренә билгеле бер юнәлеш алмаулары яисә техник һәм әдәби яктан укучыны үзенә тартырлык итеп эшләнмәүләре аркасында, бер генә катлауның да карашын яулап алмадылар. Алар торган саен үзләренең укучыларын югалтып, иң азагында тукталырга мәҗбүр булдылар.
Бу югалу нәүбәте әлеге "Бәянелхак" газетасына да якынлашып килә иде. Башка җирдән һичбер төрле дә килерләре булмаган аталы-уллы Сәйдәшевләр, шуны сизеп алгач та, үзләренә терәк булган бу газетаны ничек тә яшәтү юлын эзлиләр. Иң азагында газетаның редакция һәм матбагасы урнашкан өйләрен үзләре торыр өчен бер-ике бүлмәсен генә калдырып саталар, һәм Болак буендагы шыксыз, килбәтсез йортны арендага алып, редакция белән матбагаларын шунда күчерәләр. Инде хәзер анда кырыс-кырыс басып йөргән директор да, мәтликап суыра-суыра счёт төймәләрен тартып утыручы бухгалтер да, тутырылган тавыктай гәүдәле, ак йөзле, нечкә, тәти бармаклы кассирша Маурыська да, джентльмен әдәби хезмәткәрләр дә юк. Әхмәтҗан Сәйдәшев - үзе типография хуҗасы, үзе бухгалтер, үзе кассир, үзе игъланнар җыючы агент.
Элек, яңа чыга башлаган чакларында, халыкны дин юлыннан яздырмау өчен тырышу шикеллерәк бер юнәлеше булган бу газетада инде хәзер мәсләк тә, юнәлеш дигән нәрсә дә калмаган. Анда басыла торган нәрсәләрнең күбесендә бер-берсенә капма-каршы килә торган фикерләр яисә бернәрсәгә дә ярамый торган буш фәлсәфә, сафсата тулып ята. "Японнарны мөселман итәм!" - дип шалтырап йөргән Рәшит Казый Ибраһимовның "Бәянелхак"та номер саен басылып килгән "Дәүри галәм" дигән нәрсәсен дүрт күз белән көтеп алган әһеле ислам, чухурлар гына укый, чөнки алар әле һаман да әнә шул "Дәүри галәм"дә "Японнар ислам динен кабул иттеләр!" дигән сүзләрнең язылуын көтә иде.
Бу газета икешәр битле игъланнарны басып яшәп килде. Шунлыктан Сәгыйть Рәми дә аңардан:
- Бу инде хәзер газета булудан да бигрәк игъланнар капчыгы! - дип көлә торган иде.
Игъланнар бер "Бәянелхак" өчен генә түгел, башка газеталар өчен дә шактый мөһим мәсьәләгә әверелде. Ләкин башка газеталар, күпме генә тырышсалар да, номер саен бары тик биш-алты игълан гына бастыра алалар, "Бәянел хак" газетасы исә шулчаклы игъланны ничек итеп таба иде соң?..
- Үзең дә беләсең, - диде Сәгыйть абзый минем бу соравыма каршы, - Әхмәтҗан Сәйдәшев элек-электән Казан чухурлары арасында дипломсыз аблакат (адвокат), закончы булып килгән. Урыс телен шактый гына яхшы белүе, сүзгә дә оста булуы аркасында ул шул юл белән Казан мещаннарын авызына караткан. Казан шәһәр Думасына аны сайлыйлар, губернатор яки башка түрә-каралар белән эш итәргә туры килсә, аны җибәрәләр. Казан татарлары исеменнән
Петербург, Мәскәүгә кеше җибәрергә кирәк булганда да ул бара. Галимҗан хәзрәтләр Архангельски ягына сөргенгә җибәрелгәч тә, аларны гафу итүне сорау өчен, Әхмәтҗан Сәйдәшевне Эчке эшләр министрлыгына җибәреп кайтардылар.
Менә шулар аркасында губернатор һәм башка түрәләр алдында Әхмәтҗан Сәйдәшев Казан татарларының алдынгы, абруйлы кешесе булып таныла. Аны һәр җирдә дә, һәммә эштә дә шул караштан чыгып ригая итәләр. Шул ук вакытта патша ялчылары татар халкы арасында үз теләкләрен үткәрүдә аннан файдалануны һич тә онытмыйлар. Шуның белән бергә мөселманнарның абруйлы кешесе тарафыннан чыгарылган бу газета күп тарала торгандыр, анда басылган игъланнарга мөселман халкы әһәмият белән карыйдыр кебек фикерләр урыслар арасында яхшы ук таралган иде.
Казан чухурлары, бу игъланнардан күп файда чыкмаслыгын белсәләр дә:
- Әйдә инде, яши бирсен, үз газетабыз бит, японнарны мөселман итү турында да безне шатландыра! - дип, игълан бирәләр, булышалар иде.
Шуларны хикәя иткәннән соң, Сәгыйть абзый:
- Хәзер инде йолдызчылар белән бәянелхакчылар арасында мәсләк яклап, редакциягә килгән кешеләргә бер-берсенең гайбәтен чәйнәп утырулар да бетте! - дип көлеп җибәрде. - Алар инде бер-берсенә комачаулык итмиләр...
Сәгыйть абзый кинәт кенә сорап куйды:
- Казанга озакка килдеңме?
- Юк, мин килмәдем, кайттым! - дидем.
Ул да, көлеп, мине куәтләде:
- Анысы дөрес, Казан - синең төп ватаның.
Казанда мин егерме биш көнләп торачагымны, аннан солдатка каралу өчен авылга кайтып киләчәгемне әйттем дә:
- Шул көннәрне бушка үткәрмәскә, берәр нәрсә эшләргә иде дә бит, - дидем.
- Алай булгач, - диде Сәгыйть абзый, - әйдә кил минем яныма, иртәгәдән эшкә башла. Мин бүгеннән үк Мөмәммәтҗан агай белән сөйләшермен, сүз дә әйтмәс.
Мин бу тәкъдимне шатлык белән кабул иттем һәм икенче көнне эшкә башладым.
Өч-дүрт көн маташып йөргәннән соң, Сәгыйть абзый миңа:
- Син Сәйдәшевтән акча алганың бармы әле? - диде.
- Нинди акча?
- Жалование.
Мин аптырап калдым.
- Өч-дүрт көн эшләгәч тә жалование алалар димени? Ай башы җитми торып, кайда жалование бирелгәне бар? Әле безнең Тимерша Соловьёв ай азагында да алай бик бирергә ашыкмый торган иде.
Минем шушы сүзләремнән соң ул рәхәтләнеп бер көлде дә:
- Аны беләм инде мин, - диде. - Ә син кайчан алырга уйлыйсың соң?
- Киткән чагында, билгеле.
Сәгыйть абзый көлеп җибәрде:
- Ул чагында таштан юкә суярсың, Сәйдәшевләрдән егерме көнлек эш хакын берьюлы ала алмассың, энем!.. Без монда жалованиене көн саен яисә көн аралаш алып торабыз. Кайбер көнне бер сумнан, кайбер көнне илле тиеннән. Егерме-утыз белән калган чаклар да була...
- Ни өчен?
- Мин сиңа әйттем ич инде: бу газета игъланнар исәбенә генә яши. Сәйдәшев һәр көнне игъланнар өчен күпме акча тапса, шуннан, үзләреннән калгач, бер сумнан, илле тиеннән безгә дә бүлеп бирә.
Төш вакыты үтеп, сәгать өчләр чамасы иде инде, Сәгыйть абзый бер тәрәзәгә, бер ишеккә каранды да:
- Нишләп йөри икән бу хуҗасы? Берәр җиргә барып ашарга иде бит, - диде һәм урыныннан торып пальтосын кия башлады.
Озак та үтмәде, ишектән, ашыгып, Мөхәммәтҗан Сәйдәшев килеп керде дә кесәсеннән берәр сумлык көмеш акча чыгарып безгә сузды:
- Ашыйсыгыз да килгәндер инде...
Ул шул сүзләрне әйтте дә чыгып та китте. Сәгыйть абзый көмеш тәңкәне учында сикертеп алды да:
- Эш пеште, әйдә киттек! - диде.
"Болгар" номерларының аш залына баргач, Сәгыйть абзый аш сайларга кереште:
- Бер порция томатлы токмач алсак - кырык тиен, аның артыннан котлет - кырык биш тиен, ике кешегә сиксән биш тиенгә төшә икән. Юк, - диде ул, - без болай итик, ике блюдодан төшке ашны алыйк. Аның шулпасы да күбрәк, икмәге дә мулрак, арзанга да төшә: ике кешегә - алтмыш тиен!
Төшке аш алырга булдык.
Мин аш көтеп утырган арада, Казанга килгәннән бирле минем эчне тырнап торган, әмма уйлап-уйлап та серенә төшенә алмаган бер мәсьәләне кузгаттым:
- Сәгыйть абзый, - дидем, - минемчә, бу газетада эшләү бер генә яктан да сиңа лаеклы түгел бит!.. Мин сине һаман элекке шикелле җитез, күңелле, чая кеше итеп күрәм. Ә бу син эшләп торган җирдә бер генә җанлы, мәгънәле нәрсә юк.
Ул берникадәр уйлангандай итте дә авыр караш белән миңа күз салып, әмма бернәрсә дә булмаган, гади, табигый бер мәсьәлә хакында сөйләгән төсле:
- Нигә күңелне төшереп торырга? Заманасы, дәвере шулай булгач, барысын да күрергә, барысын да тыныч кан белән баштан үткәрә белергә кирәк... Аннары, бу бит вакытлы бер хәл! - диде. Бераз тукталып торгач, акрынрак тавыш белән өстәде: - Без хәзер барыбыз да "яфрак астына" постык.
(Чүти)
Ун-унбер яшьлек бала чагында, шул елны солдатка карала торган Гыйсмәт исемле күрше егете миңа бер кызыл алма биргән иде. Мин, шатлануымнан нишләргә дә белми, әнием янына йөгереп кердем дә:
- Әллә, Гыйсми абый бирде! - дидем.
Әнием аркамнан кагып сөйде дә:
- Солдатка китмә, абый, дип әйттеңме соң үзенә? - диде.
Күрәсең, солдатка китү зур бәхетсезлектән саналгандыр, ахрысы. Авыл яшьләренең - рекрутларның - солдатка каралу чаклары якынлашкач та һәркемнең авызында шул сүз була торган иде:
- Быел кемнәрне алырлар икән инде?
Минем турыда сүз йөртүчеләр булгандырмы-юкмы, ләкин мин үземне кәбестә тапарга да алмаячакларын белә идем. Шунлыктан миңа алай-болай солдатка китә калсам, ата-анамны, туган-тумачамны күрми калырмын дип курка торган урын юк, авылга кайтып тормастан, шәһәрдә генә каралсам да була иде. Шулай да мин авылга кайтып каралырга булдым. Туй сылтавы белән тун тегелә дигәндәй, мин дә үзем уйнап үскән киң, матур Гөбенә болыннарын кайтып күрергә ният кылдым.
Көз булса да, көннәр аяз, һәм кояш та нурларын җир өстенә мул итеп сибеп тора иде. Мондый вакытта болында күптән чабылган печәннәр урынына яңадан яшь үләннәр чыга. Алар арасында ап-ак каз-үрдәкләр йөри. Колыннар да кырлы-мырлы сикереп уйный. Гөлбикә белән Миңсылулар да Гөбенә суында юган киндерләрен яшел чирәм өстенә җәеп агарта. Менә шуларны кайтып күрү минем өчен җан азыгы түгелме соң!..
Шулай уйладым да кайттым, һәм кайтуым бушка китмәде. Мин кабаттан балачагымның һич тә югалмас эзләрен күрдем һәм онытылмас истәлекләрен татыдым.
Кемнәр аркасында, нинди сәбәпләр буенча булганлыгын әйтеп тормыйм, мин җиде яшендә чагымда укырга-язарга өйрәнгән идем инде. Минем бөтен бирелеп укыганнарым "Таһир-Зөһрә", "Бүз егет", "Мәгъшукнамә", "Кәҗә бәете", "Килен бәете" кебек нәрсәләр була торган иде. Кышкы көннәрне мичтә тәгәрәтеп пешерелгән бәрәңгене җылы арыш икмәге белән ашап, чәй эчеп алгач та түр сәкесе өстенә үземнең кечкенә, карага буялган сандыгымны куям да, аның ике ягына ике аягымны сузып утырып, әнә шул китапларны, бәетләрне укырга, язарга керешәм. Күп вакытта әни мине орыша, шелтәли:
- Мавыгасың да утырасың төнтәеп шундый такмазалар белән! - ди. - Әнә мин сиңа нинди әйбәт китаплар алып кайттым. Ә син аларны кулыңа да тотып карамыйсың!..
Аның миңа дип төрле җирдән табып алып кайткан "Тәкый гаҗәп", "Бәдәвам" шикелле гел Аллага буйсынырга, намаз укырга өндәгән, кайнар тәмугларда яну азаплары белән куркыткан бу китаплар бер генә бөртек тә мине кызыксындырмый. Күрәсем дә килми шуларны.
Мин бәетләр язып, укып утырганда, апайлар да шунда чигү чигеп, түбәтәй сырып, күлмәк җөйләп маташа иде. Шулардан Бибисара исемлесен кечкенә әптәй (абыстай) дип йөртәм. Ул да шулай китап укырга ярата. Кайчакларны эшен бер кырыйга куя да берәр китапны кычкырып укырга керешә, йорт эчендә булган башкалар аның укыганын тыңлап торалар. Билгеле, мин дә шулар арасында булам инде.
Минем әнием, шуннан файдаланып, үзе сайлаган китапларны да укырга куша. Янәсе, улым Зариф та шуларны тыңлап гыйбрәт алсын!
Ә минем бер генә дә күңел биреп тыңлыйсым килми шуларны! Нинди гыйбрәт аласың алардан? Тот та бертуктаусыз әллә нинди адәм аңламаслык телдә язылган "чипи-чыпаш, кәнәд шаһи" дигән нәрсәләрне укы!.. Имештер, сандугачлар да, Алланы искә төшереп, әнә шундый сүзләрне сайрый. Минем җәйге көннәрне иртә белән сандугачларның сайрауларын бик күп тапкыр тыңлаганым бар. Ләкин аларның сайраулары бер генә бөртек тә андый "чипи-чыпаш"ларга охшамый.
Аннан соң, бераз тор да бер намаз укы, бераз тор да бер намаз укы! Имештер, ниндидер бер имам Әгъзам дигән кеше көн саен өч йөз тапкыр намаз укый торган булган. Син дә, имеш, шуңа охшарга тырыш! Безнең күрше Туди бабай бер дә юкка: "Иртә намаз, кич намаз, каккан казыгың калмас!" - дип әйтми, күрәсең... Ә теге имам Әгъзам төсле көн саен өчәр йөз тапкыр намаз укый башласаң, казыгың түгел, башындагы чәчең дә калмас!..
Минем җанга тигәне тагын да шул: теге дә ярамый, бу да ярамый! Хәтта юк кына бер нәрсә өчен дә теге дөньяда кызу утта сиксән хокып янарга туры киләчәк. Әйтергә генә ансат бит ул: аның һәрбер хокыбы сиксән ел! Ничек итеп кеше сиксән җирдә сиксән ел яна алсын ди? Бар әле, иртә белән әниләр салам яккан мичкә кереп кара әле: сиксән ел түгел, сиксән минут эчендә көлгә әйләнерсең!
Миннән ике яшькә олы булган Хамбик Сәрбие безгә сабакка йөри. Ул шундый сөйкемле, ягымлы бер кыз, аның һәрбер елмаеп каравы да миңа әллә нинди бер ләззәт бирә. Мин аңа үземнең бәетләремне укыйм. Кайберләрен матурлап язып та бирәм. Ул миннән тырышып-тырышып язарга өйрәнә. Инде ул үз исеме белән ата-аналарының да исемнәрен яза башлады. Әни мине шуның өчен да теттереп орыша, шелтәли:
- Икенче шул Сәрби белән язу язып утырганыңны күрсәм, бармакларыңны чыра пычак белән тапармын! - ди. Имештер, китап кызларга язу өйрәнергә, аларга язуны өйрәтергә дә кушмый!.. Имештер, исе киткән шул Хамбик атапасына!
Нишләп атапа булсын ди ул шундый сөйкемле Сәрби?! Язу язарга өйрәнгәне өченме?! Атапа дип тупас, дорфа хатын-кызга гына әйтәләр бит!
Мин әнә шуларга үртәлеп йөргән көннәрнең берсендә әнием кайдандыр тагын да шундый бер китап алып кайткан. Ул шуны әлеге кечкенә әптәйгә укырга бирде.
- Кем дә кем шушы дога шәрифне җитмеш тапкыр бисмилла әйтеп, зәгъфран суы беләк ак кәгазьгә язганнан соң, мәзин өйлә намазына азан әйткән чагында кара җиргә күмсә, икенче көнне мәзин тагын да өйләгә азан әйткән чагында шул җир, "биизни Аллаһы Тәгалә алтынга әйләнгәй!"
Минем дә колакларым торды бит, малай! Уен түгел шул, алтын ич ул! Ул Сабан туйларында һәм башка төрле бәйрәмнәрдә әтидән көнбагыш алыр өчен ялынып-ялварып сораган бер-ике тиен түгел!..
Ләкин шунысы бәла бит әле аның: хәзер кыш көне. Туңган җиргә калын кар яткан. Туфракны алтын ясаучы догалыкны ничек итеп җиргә күмәсең?
Шунлыктан миңа кышны үткәреп, кара туфраклы җиргә аяк басу көннәрен көтеп алу авыр булды. Башка чакларда сиздермичә генә үтеп китә торган көннәре дә кире беткәнгә әйләнделәр, үтмиләр дә үтмиләр!
Мин һәр көнне, иртә белән йокыдан торгач та, кичен яткан чагында да, бармакларымны бөгә-бөгә саныйм:
- Яз җитәргә ничә көн калды икән?
Үзем исәбенә чыга алмагач, әнидән сорыйм:
- Әни, кайчан яз җитә инде, сабанга төшәргә ничә көн калды?.. - дим.
Әни башта, бераз гына уйланып торып:
- Әгәр быел да сабанга елдагыча унөченче апрельдә төшсәләр, аңа тагын да утыз җиде көн калды, - ди, аннан соң минем күңелсезләнгәнемне сизептер, ахрысы: - Нигә шулчаклы зарыгып көтәсең әле ул язны? - дип куя.
- Мусакай Ситдикъ Җамалугы әйтә: "Яз җиткәч тә Гөбенәдә икәү балык тотарбыз", - ди. Әй, әни, күрсәң иде аның кармакларын: шундый шәпләр, аның калкавычлары да агачтан түгел, әллә ни шунда!
Әни мине тагын да әрли:
- Сабагыңны укы әле! - ди. - Син бит Мусакай малае түгел, аның бит сабак укыйсы да, белем алып мулла-мәзин буласы да юк! Ул да шулай үскәч, әтисе шикелле такта ярып кайткач, бусагага утырып махорка чорнар.
- Әни, әллә китап аның белән балык тотарга да кушмыймы? Әллә ул да атапамы, аның өчен дә сиксән хокып янаргамы?
Әни эндәшми...
Шулай итеп, дүрт күз белән зарыгып көтә торгач, кара җиргә дә аяк бастык, инде минем башка икенче бер кайгы төште:
- Зәгъфран суын кайдан алырга?
Мин моның да юнен таптым. Беркөнне тавык астыннан сиздермичә генә ике йомырканы эләктердем дә кызлар хаты, сөйдергеч бөтиләре язу эшендә дан тоткан Кукы Хәмит Кәлимулласына йөгердем. Ләкин ул да әле алай тиз генә чыгарып салмады, байтак кына сорашты, ялындырды:
- Нәрсәгә ул сиңа, әллә берәр сөйдергеч бөтие язасыңмы? Шундый берәр догалык таптыңмы әллә, аны миңа да бирерсеңме? - Теге дә бу...
Туфрактан алтын ясау турындагы догалыкны аңа белдерү, әйтү кая инде ул!
- Юк, - мин әйтәм, - миндә андый нәрсәләр кайдан булсын ул, - дим. - Зур әнкәйнең башына өянәк булган да шуңа бөти язып тагарга иде, - дим.
Иллә Алла, кырык мулла белән дигәндәй, аңардан зәгъфран суы алып кайттым да шуның белән әлеге догалыкны ак кәгазьгә язып, мәзин өйлә намазына азан әйткән чагында, арт бакчага чыгып, әйбәтләп кенә күмдем.
Шул көнне төне буе йокым йокы булмады. Гел генә уйланам да саташам:
- Зур булыр микән ул алтын? Әгәр дә йодрык чаклы, юк, куш йодрык чаклы булса? Безнең әти бер тиенлек бакыр акчадан да кечкенәрәк булган бер алтын тәңкәне "унбиш сумлык бу" ди. Куш йодрык чаклы алтыннан әнә шундый ничә тәңкә чыгар икән? Йөз чыгар, юк, ике йөз, ике йөз илле!
Шулар барлыгы күпме - ничә мең сум булуы турында исәпләргә тотынам. Юк, аларның исәпләренә чыгар өчен бармак саннары гына түгел, башыңдагы төкләр дә җитмәс!
Ул алтыннарны әтиләргә күрсәтергәме икән?
Ул турыда озак кына уйланам да: "Юк, нигә күрсәтергә, - дим. - Мин аны бер җиргә яшереп куярмын да, аннан соң ун-унбер яшькә җиткәч кенә алып, Казанга китәрмен. Анда буйга җиткәнче укырмын. Укып, зур белемле кеше булгач, шәпләп кенә киенермен дә дугаларына кыңгыраулар тагылган пар ат белән кинәт кенә авылга кайтып төшәрмен. Бөтен авыл халкы шаккатып, һәрбер өйдә минем турыда сүз китәр". "Менә бит ул нинди матур булып үскән! Өс-башы да нинди әйбәт!" - диярләр. Бу чагында инде Хамбик Сәрбие дә буй җиткән кыз булыр. Минем апаларым кебек, ул да Гөбенә буенда яшел чирәм өстенә җәеп, үзе тукыган ак киндерләрен агартыр, аңа да бүләкләр алып кайтырмын, әнә шул киндер агарткан җирдә кеше күрмәгәндә генә бирермен үзенә!
Нәрсәләр алып кайтырмын икән аңарга?
Билгеле, кершән, иннек, теш карасы, көзге, беләзек, күлмәк итәгенә тота торган яшелле, кызыллы саташалар... Әтинең читтә йөри торган энесе Садри абзый да минем апайларыма шундый нәрсәләр алып кайта ич!
Кечкенә әптәй дә:
- Үскәч, миңа шундый бүләкләр алып кайтырсың, - ди ич.
Шушы төндә баштан үткән хыял һәм корылган планнарның барысын да әйтә-сөйли китсәң, аның үзе өчен генә дә берничә көн кирәк булыр иде.
Икенче көнне, дүрт күз белән зарыгып көтеп алган вакыт килеп җиткәч тә, мәзин өйлә намазына чакырып азанының беренче сүзен кычкырып җибәргәч тә, мин арт бакчага - әлеге туфрактан буласы алтынны алырга чыгып киттем.
Чыксам, иң күзем белән күрим: ниндидер бер тавык шуның өстендә тибенгән дә туфрак астыннан килеп чыккан әлеге догалы кәгазьнең өстенә үз "алтынын" салып киткән!
Башка вакытларда мин тавыкларны бик ярата торган идем. Җәйге көннәрне иртә торгач та болынга төшеп, аларга тапап ашату өчен ат кузгалагы җыеп кайта идем. Чөнки мин һәр көнне аларның качып салган ояларыннан яисә лапас башындагы яшерен култыклардан берике йомырка табам. Ул йомыркаларга бер башы кызыл, бер башы зәңгәр карандашлар белән мәчет, мәктәп рәсемнәрен төшерәм. Кеше, ат, сыер, сарык рәсемнәрен төшерергә телим дә бит, ләкин әнкәй кушмый:
- Алар, теге дөньяга баргач, үзеңнән җан сорап йөдәтәләр икән, - ди.
Ә менә бүген ул тавыклар миңа шундый әшәке булып күренделәр, яз башында яшел чирәм өстендә йөргән каз бәбкәләрен тырнак араларына кыстырып, эләктереп алып очкан тилгәннәр дә алай ук яман күренмәгәннәрдер!
Мин бу догалыкны шул рәвешчә язып, тагын да дүрт-биш тапкыр күмдем. Ләкин алтын юк та юк! Аннан соң өметемне өзеп, кулымны селтәдем.
Үземнең шулай җенләнеп йөрүем турында кечкенә әптәйдән башка берәүгә дә әйтмәдем. Ә ул егыла-егыла көлде:
- Җиргә догалык күмеп кенә туфрактан алтын ясап булса, Мусакай Ситдикъ та такта ярып йөрмәс, Купшы Низук та балта осталыгы итмәс, Шәкүр карак та келәт басмас иде!
Менә шушы вакыйгадан соң андый китапларны күрсәм, минем җенем кузгала торган булды.
Икенче кыш килеп җитте. Мин инде сигез яшендә. Ләкин көннәр һаман да шулай бертөрле үтә. Мин һаман да шулай аякларымны әлеге кара сандыкның ике ягына сузып утырам да үземнең бәетләрем, әкиятләрем белән булашам. Кечкенә әптәйләр дә шулай элеккечә чигү чигә, түбәтәй сыралар, күлмәк җөйлиләр. Әнә шундый көннәрнең берсендә әлеге кечкенә әптәй бердән чигү эшеннән тукталды да кулындагы энәсенең очын алдындагы ак бүзгә төртеп, бераз гына уйланып торды. Аннан соң чигү әйберләрен бер кырыйга этәреп куйды да, урыныннан торып, өй түрендәге шүрлектән бер китап тартып алды.
- Мин бик әйбәт бер китап укыйм, син тыңлап тор, Зариф! - диде.
Зур гына күләмдә яшел катыргы тышлы һәм сары кәгазьгә басылган бу китап "Йосыф китабы" иде.
Белмим инде, әллә китап шулай башта ук тыңлаучыны үзенә тартырлык итеп җанлы язылганлыктанмы, әллә кечкенә әптәйнең аны артык дәрәҗәдә бирелеп, матурлап укуыннанмы, мин аны йотлыгып тыңлый башладым. Минем күз алдымнан гаҗәеп хәлләр кичә иде:
- Явыз табигатьле, тар күңелле агалары Йосыфны, аның матурлыгыннан, аталарының аны артыграк яратуыннан көнләшеп, тере көенчә ком сахрасындагы бер коега ташлый.
Юлчы-кәрванчы сәүдәгәрләр, әлеге кое янына ишәк, дөяләрен сугару өчен тукталгач, берничә көн коеда яткан Йосыфны тартып чыгаралар. Ләкин Йосыфның агалары кәрванчылар янына баралар да: "Бу безнең качкан колыбыз!" - дип, Йосыфны юк кына бәягә сатып җибәрәләр.
Сәүдәгәр кәрванчылар Йосыфны эссе ком сахралары, текә ташлы таулар арасыннан яланаяк, җәяү әйдәп баралар да Мисыр фиргавененең мал вәзиренә саталар.
Мал вәзиренең яшь хатыны - үзенең матурлыгы, чытлыклыгы белән Мисыр илендәге бөтен ир затының күзләрен кыздырган Зөләйха - Йосыфка гашыйк була һәм аны үзе белән бозыклык итәргә өнди. Әгәр дә Йосыф шуңа риза булса, аның сарайдагы тормышы вәзирләр тормышыннан да артык булачак икән. Ләкин намуслы, саф күңелле, чын кешелекле егет, коллык аркасында нинди зур азаплар чигүенә дә карамастан, пычрак эшкә якын да килми. Шуның өчен дә Зөләйха, яла ягып, аны төрмәгә яптыра. Йосыф унике ел төрмәдә азап чигә.
"Йосыф китабы"ның менә шушы җирләрен укыганда, минем йөрәгем, бер яктан, урынсызга җәберләнгән Йосыфны кызганып әрнесә, икенче яктан, аны җәберләгән, азаплаган агаларына, кәрванчыларга, вәзир хатыны Зөләйхага ачу, нәфрәт хисләре белән ярсый иде. Иң азагында мин күңелем тулып елап җибәрдем. Өйнең аш бүлмәсендә эшләп йөрүче әнием, минем елаган тавышымны ишетеп, түр ягына килеп чыкты да, көлеп:
- Нигә елыйсың, тиле?! - диде. - Чын түгел бит ул, әкият!
Мин әниемне чиксез каты яратам. Минем аны яратуым тик бары аңа булганлыктан гына түгел, ул искитмәле яхшы күңелле, безнең өчен шәфкатьле, йомшак табигатьле ана. Нинди ачуланган чагында да, хәтта шуңа хаклы булган хәлдә дә, аның мине органы-сукканы юк. Тик әрли, шелтәли, орыша да, шуның белән эш бетә.
Ул булган кадәр яхшы ашатырга, пөхтә итеп киендерергә тырыша, кичен иркәлеп йоклата, иртә белән баштан сөеп уята. Ничек итеп яратмаска шундый ананы!.. Шуңа күрә дә кайчагында аның хаксыз шелтәләре булса да, хәтта сөйкемле Сәрбине "атапа" ясавы да, минем аңа булган мәхәббәтемне киметә алмый иде.
Менә бүген бичара Йосыфның һичбер гөнаһсызга шундый газаплар чигүенә дә, әнә теге кабахәтләрнең золымнарына да "әкият бит ул!" дип кенә каравы әллә ничек әнине минем күз алдымда түбәнсеткән төсле тоелды.
Мин һаман да үзем лышкылдап елыйм, үзем кечкенә әптәйнең укуын тыңлыйм, ә башымнан төрле уйлар кичә. "Нигә бу болай?" кебек сораулар бер-бер артлы тезелеп китәләр һәм очсыз-кырыйсыз бушлыкта югалалар.
Шулай уйлана-уйлана, мин кечкенә әптәйгә карап куям. Әлеге күренешләрне укыганда, аның да күз керфекләре чыланган шикелле.
Укый торгач, кечкенә әптәйнең тавышы үзгәрә. Ул, күңелләнеп, рәхәтлек тапкандай була:
- Йосыф төрмәдән иреккә чыга, якты, матур тормышка ирешә, атасы белән кавыша, аңа явызлык иткән агалары, хыянәтләре ачылып фашлангач, ил каршында да, тарихта да кара йөз - бәднам булып калалар!
Китапның менә шул җирләре укыла башлагач, мин авыр көрәшләрдә җиңгәндәй яисә караңгы бер җирдә ятканнан соң якты дөньяга килеп чыккандай булып китәм дә иркенләп бер сулыш алып куям.
"Менә бит дөньяда хаклык та бар икән ләбаса! Тик аңа ирешү өчен чыдамлы, намуслы булырга гына кирәк! Ничек итеп Йосыф төсле намуслы, тапкыр, авырлыкларга чыдамлы бер егет булырга?"
Хәтта мин кайчагында шулай да уйлап куям: "Миңа да шундый авырлыклар, газаплар очрасын иде дә, мин дә, Йосыф төсле, шуларны ерып чыгу аркасында бәхетле якты тормышка ирешсәм иде!.." Әнә шундый азаплар, авырлыклар аркылы килгән бәхет кадерлерәк тә, ләззәтлерәк тә булыр төсле тоела иде минем күңелемә.
Быел кышын кечкенә әптәй шундый берничә китап укыды. Хәтта "Кырык вәзир", "Тутыйнамә" шикелле зур, гыйбрәтле китапларны да бүлеп-бүлеп укып чыкты. Менә боларның һәммәсе дә минем яшь күңелемне уяталар, миндә уйлану, дәрт, эзләнү тудыралар иде. Шулар арасыннан бәет белән язылган "Ярым алма" китабы да миңа нык тәэсир итте.
Ил эчендә үзенең әхлаклы, намуслы булуы, эшчәнлеге, турылыгы белән танылган яшь, матур егет Сабит көннәрдән бер көнне су буена төшеп юына. Шул чагында ул су өстендә яр буйлап агып килгән ярты алманы күрә. Алманың эче ап-ак шикәрдәй, тышы якуттай алсу кызыл! Сабит алманы тотып ала да, аны-моны уйлап-нитеп тормастан, тәмләп кенә ашый. Ләкин ашап бетереп, әйләнеп китәргә торганда гына аның алдына биле бөкрәйгән, ап-ак сакаллы бер карт килеп туктый.
- Балакаем, минем ярты алмам суга төшеп киткән иде, син күрмәдеңме? - ди.
Сабитның бердән төсе качып, тез буыннары калтырый башлый.
"Ах, мин нишләдем? - дип үкенә ул. - Нинди хурлык, оятсызлык бу!.. Берәүнең кулыннан төшеп киткән алмасын тотып ал да ашап җибәр, имеш..."
Әгәр дә Сабит: "Юк, бабай, күрмәдем!" - дисә, бәлки, бернәрсә дә булмас, шуның белән бетәр, карт әйләнер дә китәр иде. Ләкин Сабит - намуслы егет ул, ялган сөйләүне белми, намусы аңа юл куймый! Шунлыктан ул, еларга җитешеп, картка ялына, аңардан бәхиллек сорый башлый:
- Кичер мине, бабай, бәхиллә мине! - ди. - Мин тотып алып ашадым ул алманы, оятсызлыкны мин эшләдем! - ди.
Ләкин егет ничаклы ялынса-ялварса да, карт бәхилләргә теләми. Иң азагында, ялынаялвара торгач, карт болай ди:
- Ярый, балам, кичерермен. Ләкин шул шарт белән: минем бер кызым бар, ул шундый ямьсез, күрсәң котың очар. Кылый күзләреннән туктаусыз эрен агып тора, чалыш авызыннан чыккан сап-сары тешләре сине тешләп алырдай булып ыржайган. Битләре шундый шадра, һәрбер шадрасына борчак батарлык. Акылга дисәң - алты да биш. Менә шул кияү табалмас кызымны хатын итеп алсаң, гаебеңне гафу итәрмен!
Сабит уйлый. Ул да бит егет, аңарда да егетлек дәрте, егетлек теләкләре бар!.. Ил эчендә бер кашык су белән йотарлык зифа, сылу кызга кияү булуны кем генә теләми дисең? Күзгәбашка чибәр, ягымлы, акыллы бер хатын белән тигез, тату көн итү, гомер кичерү теләге Сабитта да бар бит!.. Ә менә бүген әлеге карт тәкъдим иткән коточкыч ямьсез, ярты акыл, черкен бер кыз белән бөтен гомерне заяга үткәрү күз алдында тора. Авыр, бик авыр бу!.. Ләкин намус дигән нәрсә тагын да кыйммәтлерәк. Дөньяда намуссыз, оятсыз, хыянәтчел булып яшәү аннан да авыррак. Шулай булгач, картның шушы шартын кабул итми мөмкин түгел!
- Ярый, бабай, - ди Сабит. - Мин кабул итәм, тик минем гөнаһымны гына кичер!
Карт кичерә. Егетне кыз янына үзе ияртеп алып керә.
Сабит кыз янына барып кергәч тә, бердән тукталып, аптырап кала. Чөнки аны шундый бер кыз каршы ала: аның йөзенә карасаң - күз камашырлык!
- Бабай, син нигә минем белән шаярасың? - ди егет. - Син бит миңа төсенә карасаң җирәнерлек кыз тәкъдим иттең һәм шуңа туй ясадың!
- Юк, балам, мин шаярмыйм, - ди карт. - Мин шушы матур, шуның белән бергә акыллы, намуслы кызыма үзенә пар килерлек намуслы, саф күңелле иптәш эзләдем. Шунлыктан сине сынап карадым. Син берәүнең ярты алмасын табып алып ашау шикелле кечкенә генә бер хатаңны җую өчен үзеңнең бөтен гомереңне, бөтен тормышыңны зәһәрли торган черкен бер кызга багышларга риза булдың! Димәк, син саф намуслы, минем шушы кызыма лаеклы егет. Менә бу кыз шул намусың өчен бүләк сиңа!..
Күп укыдым мин әнә шундый китапларны. Риза Казыйның "Сәлимә"ләрен, Фатих Халидинең испан гарәпләре тормышыннан алынып язылган сәхнә әсәрләрен, "Гашыйк гарип" һәм башка хикәяләрне. Алар минем аңымны киңәйткән, мине матур әдәбиятка тарткан саен күз алдымда әлеге "Йосыф китабы" һәм "Ярым алма" шикелле әсәрләр сөйкемле күренешләре белән җанланалар; аларның һәрбер юлы мине яктылыкка алып барган юл булып, һәрбер битләре аллы-гөлле чәчәкләр белән бизәлгән бакча мәйданнарына охшап торалар иде. Менә шуның өчен әлеге кечкенә әптәй дә, дөнья йөзендәге остазларның да иң алдынгысы булып, минем йөрәгемдә үзенә карата мәңге сүнмәс мәхәббәт калдырган! Мин кечкенә әптәем Бибисараны мәңге шулай мине канатлы хыялларга урап очырта торган китаплар укучы яшь кыз итеп кенә күрергә тели идем.
Әнием Фатыйма бездән унсигез чакрым ераклыкта булган Багыш дигән авылдан, Гыймран хәзрәт кызы иде. Гыймран мулла үз дәверендә авылда зур мәдрәсә тотып шәкертләр укыткан. Багышта укый-яза белмәгән бер генә кеше дә юк иде. Мәдрәсәгә тирә-яктан да килеп укыганнар. Араларында соңыннан үзләре дә мулла булып китүчеләр булган. Әтием Шәрәфи мулла да шушында белем алган, Коръән хафиз булып җитешкән, ягъни ул Коръәнне тулысынча яттан белә иде. Андыйлар сирәк булганга, әлбәттә, безнең якта дәрәҗәсе дә зур иде.
Әтинең беренче хатыныннан ир баласы булмый. Еллар үтә, бер-бер артлы һаман кыз туа. Әти кайгыра: "Үз урыныма кем мулла булып калыр, михрабыма кем ия булыр?" Багышка остазы Гыймран хәзрәткә бара, зарлана, киңәшә. Ул, әлбәттә, остазының буй җиткән кызы бар икәнен белеп баргандыр. Ни булса шул, Гыймран хәзрәт шәкертенә икенче хатынлыкка кызын бирә. Һәм, Ходайның хикмәте, әни бер-бер артлы дүрт ир бала таба.
Мин бабамны төш кебек кенә хәтерлим. Ул урта яшьләрдә үлә. Аны җирләүләре генә ачык истә калган: кабере өстендә сәдака итеп кашык өләшкәннәр иде.
Әнием һәр елны, кыр эшләре бетеп, ни арба, ни чана чакларында, безне алып, Багыштагы тол карчык әбиләремә унбиш-егерме көнгә утырмага бара торган иде. Соңгы бер баруыбызда миңа ун яшь булгандыр. Беркөнне мин көндез әбиләрнең түр сәкеләренә ятып йоклап киткәнмен. Бервакыт әнием мине уята:
- Тор, балам, тор, әнә Ади абзаң безне алырга килгән! - ди.
Күземне ачып, башымны күтәреп карасам, ян тәрәзә аша ишегалдында пар туры ат җигелгән канатлы тимер тарантас күренә. Ишек өсте сәкесендә, зур күзләрен ялтыратып елмайган хәлдә, Шәкүр карак энесе Ади карак утыра иде. Әниләр күңелле, шат хәрәкәт белән арлы-бирле йөреп торалар. Ләкин минем йөрәгем, әллә нинди бер күңелсез хәбәр көткәндәй, жу итеп китте.
Әлеге Ади карак:
- Йә, Зариф, - диде, - кода булдык бит, сезне туйга алырга килдем. Бибисара абыстай минем энем Мөхәммәтҗанга ябышып чыкты!
Мин кинәт елап җибәрдем. Әниләр мине көйләргә, юатырга кереште:
- Тиле, нигә елыйсың?
Ләкин мин аларга бернәрсә дә эндәшмим. Әйтерсең лә минем йөрәгем әллә нинди бер бушлыкка әйләнде. Әйтерсең лә безнең өй эче дә чокырга әверелгән. Әптәй укый торган әлеге китаплар да, ятим балага охшап, моңаеп, җирдә аунап ята.
"Шундый китапларны табып, моннан соң кем укыр инде миңа?" Эчемнән генә менә шулай уйланып сызлана идем мин.
Авылдагы гөнаһсыз балачагым шул вакытта үтте дисәм дә була. Минем өчен моңлысагышлы туй узганнан соң, әти мине Буа мәдрәсәсенә илтте. "Сөяге миңа, ите сезгә!" - диде.
(Чуаш кызы Әнисә)
Безнең авыл рекрутлары солдатка каралу өчен үз авылыбыздан унбиш чакрым чамасы ераклыкта булган, хәзерге Чуаш республикасына караган Төмәр исемле бер чуаш авылына баралар иде. Габдрахман абыем канатлы тимер тарантаска пар ат җигеп, мине шактый тантаналы рәвештә алып барды. Тик башка авыл егетләре шикелле яулык селкеп, гармун тартып кына булмады. Шулай ук дугада пар кыңгырау да чылтырамый иде.
Төмәр халкы, рекрутлар килү көннәре якынлашкач та, зур хәзерлекләр күрә башлый. Өйләренең идәннәрен, урындык, сәкеләрен сары балавыздай итеп юалар, самавырларын ялтыратып агарталар, катык-сөт, май, йомыркаларны мул иттереп әзерлиләр, бал ачыталар һәм икмәктән сыра куялар. Ләкин өйләре матуррак, сый-хөрмәтләре дә яхшырак булган, чистарак тормышлы чуашлар кем туры килсә шуны төшерми, кунакларны өс-башларына, тарантас, атларына, үзләрен тота белүләренә карабрак, сайлабрак кабул итәләр иде. Без алай гармун тартып, яулык селкеп бармасак та, килеш-килбәтләребез охшап калгангадыр, ахрысы, зур гына, биек, тимер түбәле яңа бер өйнең капкасы төбендә басып торган уртача яшьләрдәге бер кеше, кулын селтәп, безне туктатты да:
- Әйдәгез безгә! - диде. - Минем өем дә пөхтә, кирәк булса, симез каз, үрдәкләрем дә бар!..
Капкасы тутырып ачылгач, ул шуны да әйтеп салды:
- Миндә ерак шәһәрдән килгән тагын әйбәт ике кеше бар әле!
Без өйгә кергәндә, ак яка, галстуктан, өр-яңа кара костюмнан ике кеше өстәл янында чәй эчеп утыра иде. Аларның берсе минем шикелле яшь егет, икенчесе утыз яшьләрендә булыр, өлкәнрәк кеше. Бу чуашның җыйнак өендә шундый кешеләр булгач, миңа да күңелсез булмас төсле тоелды. Аларның Җаек (Уральск) шәһәреннән килгәнлекләрен белгәч, мин тагын да күңелләнебрәк киттем.
Аларның яшьрәге, минем белән яшьтәше, Камил Мотыйгыйның газета-журналлары туктатылгач, аның матбагасын сатып алып, "Яңа тормыш" газетасын чыгарган Җаек бае Гобәйдуллинның улы икән, икенчесе аларның бухгалтерлары булып чыкты.
Элекке Зөя өязенә караган Танай, Мамадыш авыллары белән безнең Цивил өязенә караган Әрә, Бакырчы, Акъегет, Юынчы шикелле авылларның җирләре аз, булган кадәресе дә игенчелек өчен начар, каты, сары балчыклы җирләр. Шунлыктан бу авыллардагы халыкның күбесе төрлечә һөнәр, кәсепкә бирелгән, алар арасыннан Урта Азия, Себер якларына китеп сәүдә иткән һәм шактый зур байлыкка ия булган кешеләр дә байтак кына бар иде. Әлеге Гобәйдуллин дигән бай да әнә шул авылларның берсеннән - Асламчы Әрәсе дигән авылдан китеп, Уральск шәһәрендә сәүдә йөртеп баеган һәм шунда җирләнеп калган. Ләкин нәрсә өчендер ул һаман да Әрә кешесе булып санала икән.
Бу авылның күп кенә сәүдәгәрләре авылдан авылга йөреп кызыл мал белән сәүдә итүче - асламчы булганлыкларыннан, безнең тирә-якта бу авылны Асламчы Әрәсе дип тә йөртәләр иде.
Әлеге Гобәйдуллинның да улы, минем шикелле, авылга кайтып, солдатка каралырга булган; алар да шулай Төмәр авылына килгәннәр.
Мин танышкач та зур дәрт белән алардан Камил Мотыйгый һәм Тукайның андагы тормышы турында сораша башладым. Тукай Уральскида чагында җитез җанлы, дәртле була. Халык арасында, яшьләр арасында барган һәрбер эшкә, хәрәкәткә актив катнаша, һәрбер оештыру эшләрендә, җыелышларда Габдулла Кариев белән бергә йөриләр, ут чәчеп сөйлиләр.
Тукайны шул яклары белән мактап, байтак кына сөйләгәннән соң, алар:
- Тукай, Казанга кайткач, бик нык үзгәргән икән, һичкая бармый, тәмам өметсезлеккә бирелгән икән, - дип гаҗәпләнеп куйдылар.
- Шулай Казан мохите рухсыз, түбән микәнни?..
- Бөтен Казанны алай дип булмый инде, әлбәттә!.. Анда да төрле халык, төрле мохит бардыр. Бәлки, Тукай да күңелсез мохиткә эләккәндер? "Зур авылда төрле кеше бар", - диләр чуашлар.
Мин шушы сүзләрне әйткәч, тегеләр көлеп куйды:
- Бигрәк тә нык мавыгып киткәнсең син шушы чуашларың белән! Матбугатта да шулар, телеңдә, сүзеңдә дә шулар!..
Без төшкән өй хуҗасының бердәнбер баласы - Праски исемле унбиш-уналты яшьлек кызы бар. Бер генә дә - берәгәйле дигәндәй, Праски үзенең тышкы чибәрлеге белән дә, сөйкемлелеге, җитезлеге, уңганлыгы белән дә тиңдәшсез тоелды миңа. Нечкәрәк кенә, урта буйлы бу кызның бераз гына кыйгачланып торган кара кашлары, уйнап торган кара күзләре әллә ничек минем бала чагымның күңел төбендә яткан истәлекләрен уятып җибәргәндәй булды...
Безнең авыл киң болынлы, шактый зур Гөбенә суы буена утырган. Авылның көнчыгыш ягына чыгып китә торган кыр капкасын үткәч тә, бездән дүрт-биш чакрымда гына булган Куыш елгасы Әндерие дигән күрше авылының кыры башлана. (Бу авылны чуашлар Ховылчирма дип йөртәләр.) Бу кырга тоташкан Гөбенә буе болыны да әнә шул авылга карый. Безнең авыл халкы бу болынны Әндери аланы дип йөртә торган иде.
Безнең авылның җире-туфрагы яшелчә һәм җиләк-җимеш, алма бакчасы үрчетү өчен искитәрлек дәрәҗәдә уңышлы булса да, ни өчендер бер генә кеше дә бер генә түтәл булса да яшелчә утыртмый, алма бакчасы үрчетү дигән нәрсәне уйлап та карамый иде. Бары тик безнең әтинең атасы Таҗи бабайның кечкенә генә бер алма бакчасы барлыгы хәтеремдә.
Миңа тугыз-ун яшьләр чагында, кайдан исенә төшептер, әтием әлеге Әндери аланына тоташкан бер җирдән байтак кына урынны бүлеп алды да шунда кыяр, шалкан, кишер, кәбестә шикелле яшелчәләр утырта башлады. Ләкин аларны яхшылап карау-тәрбияләү, үз вакытында су сибү дигән нәрсә юк диярлек. Шулай булуга да карамастан, яшелчә котырып уңа. Әмма аны саклау-каравыллау эше бик начар куелган иде. Фәкать мин саклыйм, мин каравыллыйм. Иртә белән йокы туеп, кояш күтәрелгәч кенә барам да кич белән, кояш батар-батмас чакта кайтып та китәм. Аннан калган вакытларда - бакчага төшеп "яшелчә утаучылар" өчен, Миңлебикә остабикә әйтмешли, изнигам.
Әлеге Әндери аланы белән Әндери кырын Васюк дигән урта яшьлек бер чуаш саклый. Васюк агайның миннән бер яшь өлкән Симук исемле улы белән миннән ике яшь чамасы кече Әнисә исемле кызы бар. Алар да шунда аталары белән бергә булалар. Мин бакчаны саклый башлаганның икенче көнендә үк әнә шулар белән танышып алдым.
Симук та саф күңелле, чын дус-иптәш булып уйнарлык малай, ул җырга да, сүзгә дә оста. Бер сөйли башласа, аның матур, тыңлар өчен күңелле булган әкиятләре берсе артыннан берсе чыгып, агылып кына тора. Ләкин мин нигәдер күбрәк Әнисә белән уйныйм. Ул үзенең сөйкемле елмаюлары, мөлаем карашлары белән дә, җитезлеге, күндәмлеге белән дә мине үзенә тарта; Әнисәнең үрелмәгән чем-кара чәчләрен җилфердәтеп, чәчәкле яшел үләннәр арасында бер сикереп, бер юргалап яланаяк чабып йөрүе тын һавада кыйгач канатларын җәеп очкан карлыгач булып күренә. Без, бөтен дөньябызны онытып, болын буенда уйныйбыз, чәчәкләр җыябыз, шул чәчәкләрдән такыя ясыйбыз. Шуларны кигәч, Әнисә минем күзләремә тагын да сөйкемлерәк булып, күңелемә тагын да якынрак булып китә. Шулай мавыгып уйный торгач, мин үземнең бакча сакчысы булганлыгымны да онытып җибәрәм.
Минем әнием, әллә минем өчен генә шулай инде, искитмәле юмарт, киң күңелле. Ул һәр көнне, мин бакчага киткән чакта, бер-ике йомырка пешереп яисә кара арыш икмәгенә калын иттереп атланмай ягып биреп җибәрә. Кунак-фәлән чакырылган чак булса, сумса, кабартмаларны да шулай шактый мул итеп бирә.
- Менә боларын Әнисәгә дә бирерсең! - ди. - Ул ятимә кыз, аның кайгырта торган анасы юк! Бичара, нинди сөйкемле кыз бит.
Әнинең Әнисәгә шулай диеп куюы, шуның өстенә аны кызгануы әниемне яратуымны тагын да ныграк арттыра. Ул бит Әнисәне дә үз баласыдай күрә, аны сөйкемле кыз дип мактый. Шулай булгач, шундый ананы нигә яратмаска да аның сүзен нигә тыңламаска!..
Шуның тәэсирендә мин Әнисәгә булган йомшак күңеллелегемне, ригаямне тагын да арттырам.
Менә шул рәвешчә без ике җәйне Гөбенә буеның киң болынында уйнап үткәрдек. Ике елдан соң әти нәрсә өчендер әлеге бакчага яшелчә утыртмас булды. Анда киндер белән җитен чәчә башлады. Шуннан соң без Әнисәләр белән аерылыштык. Безнең бу аерылышу әтинең бакчага яшелчә утыртмый башлавы аркасында гына булмады. Ул мине шушы елның кара көзеннән Буа мәдрәсәсенә укырга илтте, һәр елны көз җиткәч Буа мәдрәсәсенә укырга китәм дә аннан җәйге кыр эшләре башлангач кына кайтам. Габдрахман абый белән кара көзгә чаклы көне-төне кыр эшләрендә булабыз. Аннан соң, урман кисеп, кышка җитәрлек утын ташып калдырабыз.
Минем йөрәгемнән Әнисә образы бервакытта да китми һәм югалмый. Аңа булган якынлык тойгылары да сүнми. Бигрәк тә Гөбенә болынында печән чапкан, печән җыйган чакларда Әнисәне сагыну, юксыну тойгылары минем йөрәгемдә тагын да ныграк дулкынланалар. Бу сагынулар, юксынулар, үскән саен, электә булмаган теләкләр белән аралаша. Миндә Әнисәне җылы кочагыма алып кысып-кысып сөю, ефәктәй йомшак кара чәчләреннән сыйпый-сыйпый иркәләү, оялып аска караган чакларында саф кызыллык тибеп торган битләреннән үбү теләкләре туа. Гүяки мин әнә шул бергә булган балалык чорларында аны шулай сөеп иркәли һәм аңардагы ятимлек моңнарын уртаклаша алмаганмын.
"Ул хәзер нинди хәлдә, кайда яши, кайларда йөри, дөньяда бармы, юкмы?.." Бәлки, мондый уйлар бу көнгә кадәр минем башыма да килмәгәннәрдер.
Кайчакларны мин болын буена төшеп, әлеге бакча янына тукталам да, Әнисәне күз алдыма китерә-китерә, озак кына уйланам. Бу уйлану миңа күңел хушлыгы, җан ләззәте бирә. Тик монда инде балачак дустым Симук та, Әнисә дә юк, була да алмый, чөнки бу болынлыкны чуашлар ни сәбәптәндер безнең авылның Низам байга саткан иде.
Шул бала чакта аерылышудан соң, минем үз гомеремдә бер тапкыр булсын, Әнисәне күргәнем юк, аның язмышы турында бернәрсә дә белмим. Әлеге Төмәр авылы кызы Праскины күргәч, йөрәгемдә сакланып килгән Әнисә образы күз алдымда тагын да җанлана башлады.
Гүяки бу сөйкемле Праски Төмәр авылы чуашының кызы түгел... ул - Әнисә, Әнисәнең үзе!.. Гүяки болын буйларында, кара чәчләрен җилфердәтеп, карлыгачтай очып йөргән яланаяклы Әнисә тагын да җыйнаграк, сөйкемлерәк булып үскән.
Менә шушы көннәрдән башлап, Әнисәне искә алып сагынган минутларда, ул беркайчан да күз алдыма элекке яланаяклы, бәләкәй кызчык булып килми инде. Ул һаман да минем алдымда буйга җитеп килә торган Праски сыйфатында гәүдәләнә.
Менә хәзер мин - җитмеш яшьлек бер карт - шул садә балачак мәхәббәте турында уйланып утырам. Мәхәббәт булдымы ул, әллә минем бәхетле балачагымны сагынуыммы? Нигә шул хатирәләрдән һаман күңелем нечкәрә, йөрәгем дә ешрак тибә башлый? Әгәр дә киләчәк буыннардан берәү мин гомерем дәвамында язган нәрсәләремнән берәрсен генә булса да кулына алса да, ригая белән кемдер хәтерләсә, истә тотсын: бу әсәрләрне язуда минем катнашым аз. Алар барысы да Әнисәгә булган садә мәхәббәтемнең нәтиҗәсе. Беләм, бу юлларны укысалар, мине гомер барынча читләтеп, мине мыскыллаудан тәм табып килгән күп кенә татар укымышлылары, бигрәк тә каләм ияләре борын җыерып көләр. Ләкин мин сөйгән татар халкы бар! Башыма төшкән авыр кайгылар вакытында мин бары тик аңа ышандым, шул ышаныч миңа көч бирде. Ә каләмдәшләрдән мин кичерү генә сорыйм: язарга батырчылык иткәнем өчен гафу итегез!
* * *
Солдаттан котылып авылдан Казанга килгәннән соң, мин шушы кечкенә генә сәяхәтләремнән алган тәэсирләрем турында озын гына бер мәкалә язган идем. Анда Праски турында да искә алып үттем.
Шушы язмаларны мин иң элек Сәгыйть абзый Рәмигә күрсәттем. Ул шактый күңел биргән төстә аны тавышсыз гына укып барды да әсәрләнгән рәвештә кинәт кенә тукталып калды:
- Тукта әле, боларны тагын да бер кабат укыйм әле!
Ул Праски турындагы сүзләрне зур дикъкать белән ашыкмый гына, кычкырып укып чыкты да:
- Чуашлар Прасковьяны Праски дип йөртәләрмени? - диде.
- Әйе!
Шуннан соң ул елмаеп миңа карады да:
- Бу чуаш кызы синең йөрәгеңә шактый зур бер тынычсызлык салган икән, - дигән булды.
- Юк, Сәгыйть абзый, тынычсызлык кына түгел!.. Ул минем саф балалык мәхәббәтен яңадан тергезеп, минем йөрәгемә дә мәңге югалмаслык мәхәббәт тәҗәссемен урнаштырды!
- Әйе, бу мәхәббәт, әгәр дә шулай, син язганча булса, нинди генә яшь йөрәкне дә яуларлык!..
Аның бу сүзләрне тирән бер тәэсир астында әйткәнлеге сизелеп тора иде. Мин шулай аңладым һәм шулай аңлаганга күрә дә аның үз рөхсәте белән югарыда язылган бөтен хәлләрне түкми-чәчми генә энәсеннән җебенә чаклы аңа сөйләп бирдем. Ул минем сүзләремне бирелеп тыңлап утырды, хәтта берничә тапкыр көрсенеп тә куйды шикелле.
Кем белә, бәлки, мин сөйләгән нәрсәләр аның да йөрәгендә сакланган Әминә образын яңадан тергезгәндер дә аның көрсенүле тойгыларын кузгаткандыр!
Мин шулай уйладым. Мин сөйләп бетергәч, ул:
- Әйе, саф мәхәббәт ул - чиксез зур рухи байлык! - диде. - Бөтен табигать мәхәббәт белән яши!.. - Һәм бераз гына уйланып утыргач, Сәгыйть абзый мин көтмәгәнрәк бер фикер әйтеп салды: - Әй, кара әле, Бәшири, - диде, - менә шушы турыда син берәр хикәя кебек нәрсә язсаң, нинди әйбәт булыр иде. Әгәр дә аның эчтәлеген чуашларның тормыш, гадәтләрен күрсәтү белән дә зиннәтли алсаң, ул татар әдәбияты өчен яңа, кыйммәтле бер бүләк булыр иде! - Аннары тагын да кабатлады: - Чынлап әйтәм, син минем шушы киңәшем турында ныклабрак уйла әле!
Мин озак уйлап та тормадым, шул көнне үк кич белән "Чуаш кызы Әнисә" дигән нәрсәмне яза да башладым.
Минем солдатка каралу өчен авылга кайтуымның зур табышы менә шушы булды!..
(Бәянел-Болак)
Мин "Бәянелхак" редакциясенә барып кергән чагында, Сәгыйть абзый Рәминең эш өстәле тирәсендә өч кеше сөйләшеп утыралар иде.
Мин Сәгыйть абзый белән Мөхәммәтҗан Сәйдәшевтән башкасын, өченче кешене, әлегә чаклы күргәнем юк иде. Ялтырап торган башлы, күгәреп торган ак йөзле, ләкин таза гәүдәле, киң күкрәкле бу кеше зарланган кыяфәттәрәк сөйләнеп утыра иде:
- Шулай итеп, минем бер елга якын эшләгән тәҗвитемне бер җирдә дә бастырмадылар. Оренбургка Риза Казыйга да җибәргән идем. Ул: "Әйбәт язгансың, ләкин "Шура" журналы китаплар бастырмый бит!" - дип, кире кайтарды.
Мин сүзнең нәрсә турында барганлыгын аңласам да, аңламаганга салышып:
- Нигә "Шура" журналында бастырмаган? - дидем.
Сәгыйть абзый, минем көлебрәк әйтүемне сизенеп булса кирәк, өстәп җибәрде:
- Әдәби-фәнни бер журналда Коръән уку турындагы китапны басалар димени...
Мин "хатамны" төзәткән рәвеш белән:
- Ә, тәҗвитмени әле ул, мин аңламый калдым, берәр әдәби-фәнни нәрсәме дип торам, - дигән булдым.
Мөхәммәтҗан Сәйдәшев китәргә җыенган кыяфәттә урыныннан торды да:
- Шулай инде, һәммә эштә дә кода-кодагыйлык кирәк, - дип, теге кеше белән мине таныштырды: - Таныш булыгыз, бу кеше минем киявем, хокукшинас Шәйхегаттар Иманаев була!
Мин Иманаевны күреп белмим, аның белән таныш түгел идем. Тик шуны гына әйтә алам: Оренбургта чагында бервакыт сүз уңаенда Борһан Шәрәф:
- Мөхәммәтҗан Сәйдәшев кызын юрист Иманаевка биргән икән, - дигән иде.
- Шундый зур белемле кеше Сәйдәшевләрнең нәрсәсенә кызыкты икән, ни байлыклары, ни абруй? Кызы укыган бер нәрсә булса, тагын бер хәл иде... Ул яктан да бит ташка үлчим!
- Чөнки матур бит!.. - дип кенә каплаган иде мине Борһан Шәрәф.
Бүген мин әлеге мактаулы юристның тәҗвит язу эшенә керешүен белгәч:
- Чиләгенә күрә капкачы икән! - дип куйдым эчемнән генә.
Тегеләр чыгып киткәч, мин Сәгыйть абзыйга:
- Бу тәҗвит язу дигән нәрсә шулкадәр зур керемле, күрәсең? - дидем. - Инде юристлар да шуңа керешкәннәр!
Сәгыйть абзый көлеп җибәрде.
- Юристы шуның төсле булгач!.. Тотынмаган нәрсәсе калмады инде аның да. Ләкин ничек тә алдыра алмагач, ул хәзер хатыны белән игъланнар исәбенә яши... Бәрәкәт бирсен Ходай бу игъланнарга!
- Алай димә, Сәгыйть абзый, ул да бит "Болак буендагы әрекмән яфраклары астына поскан Ходай бәндәсе".
Минем бу сүзләремне нинди уй белән, кемгә төртеп әйткәнлегемне Сәгыйть абзый аңлый иде, әлбәттә. Ләкин ул моңа төсен дә бозмыйча, элеккедәй шат, көр тавыш белән:
- Нәрсә син һаман бер нәрсәне чәйнисең? - диде. - Ачуымны китермә, билләһи, сиңа ачу итеп китәрмен дә барырмын моннан!
- Бик әйбәт булыр иде кана!
Шуннан соң ул:
- Уен сүз түгел, - диде, - чынлап та, мин моннан китәргә булдым һәм тиздән!
- Кая?
- Әстерханга, "Идел" газетасына. Шул турыда хат аша сөйләшү бара...
Мышный-мышный Әхмәтҗан Сәйдәшев килеп керде. Ул кулындагы шактый зур күләмле төпләнгән кәгазьләрен өстәл өстенә куйды да безнең белән исәнләште.
- Менә нәрсә, Сәгыйть, кешесе дә килеп чыкты бит әле, - диде. - Бу эшне Бәширигә тапшырсак?
- Нәрсә соң ул, Әхмәтҗан агай?
- Мин үземнең тәрҗемәи хәлемне язган идем. Әнә шуны күчереп, төзәтеп эшләп чыгарга кирәк. Шуны сезгә тапшырсам?..
Мин икеләнгән хәлдә бераз гына уйланып тордым да:
- Иң элек күздән кичерим әле... Әгәр кулдан килерлек булып, вакытым сыйдырса карармын, - дидем.
Дөресен генә әйткәндә, Сәйдәшевнең бу мемуарларын рәткә китерергә бер дә исәбем юк иде. Чөнки бик яхшы билгеле - эш хакы рәхмәттән генә гыйбарәт булачак. Рәхмәт әйбәт нәрсә, тик, кызганыч, аның белән тамак туймый. Шулай да укып чыктым бу болганчык язылган тәрҗемәи хәлне. Ләкин рәткә китерер өчен аны яңадан язарга кирәк иде. Эчтәлеге дә бит кызыксындырырлык түгел. Ул тора да губернаторлар, шәһәр башлыклары белән дусларча аралашуы турында яза, алар каршындагы абруе белән мактана. Төрле мәҗлесләрдә шампанский эчүен, - әлбәттә, могтәбәр кешеләр белән чәкештереп! - горурланып тасвирлый. Казан татарларының аны ходок итеп төрле җирләргә җибәрүен вак-төягенә кадәр яза. Үзен безнең халыкның иң бөек кешесе итеп күрсәтә. Монысы аңлашыла инде, югыйсә ул нигә мемуар язып торсын?!
Карап чыкканнан соң, юкка көч әрәм итеп утыруның мәгънәсез икәнлеген аңладым. Сәйдәшев тәрҗемәи хәлен үзенә алып барып тапшыру өчен урамга чыккан гына идем, Мөхәммәтҗан Кәримовка очрап калдым. Башына ак данадар бүрек, өстенә өч бөрмә билле, кызыл шакмак төймәле, гади соры материалдан тегелгән бишмәт кигән бу кеше кыршылып, саргаеп беткән читек-кәвешләрен лаштыр-лоштыр өстерәп бара иде. Ул мине күргәч тә:
- Һә, мелла Зариф әфәнде, Кадәмегезгә хәсәнат, - диде. - Әлбәт, әлбәт, мөселманча булсын, сәлам биреп исәнлек-саулык сорашып күрешергә кирәк! - Ул минем җавабымны көтеп тә тормастан: - "Яман аталар" дигән нәрсәгез басылып чыкты бит. Аны күрдеңме, үзеңә тиешле булган ун данәне алдыңмы? - дип такылдап та алды.
- Алганым юк әле, - дидем.
- Әйдә, булмаса, үзем биреп җибәрим.
Ул мине үзләренең шуннан ерак та булмаган иске китап кибетләренә алып китте.
- Шулай итеп, мелла, кем, Зариф әфәнде, зур магазинда - Шәрифҗан абзагыз, монысында мин күз-колак булам инде.
Бу чорларда Казандагы нәширләр арасында җырлар бастыру буенча ярыш бара иде. Аларның берсе "Менә дигән җырлар" дигән исем астында бастырса, икенчесе - "Менә дигән шәп җырлар", өченчесе "Иң яхшы җырлар" исеме астында бастыралар иде. Күрәсең, шактый зур табыш килә торган булгандыр; соңгарак калып булса да, бу файдалы эштән "Борадәран Кәримовлар ширкәте" дә авыз ачып калмаска уйлаган. Мөхәммәтҗан Кәримов кибеткә барып кергәч тә шул турыда сүз башлады:
- Мелла, кем, Зариф, матур гына җырлар җыеп язар идең. Хакын да яхшы гына түләр идек. Мәсәлән, җыр башына биш тиеннән, ике йөз җыр җыйсаң, менә сиңа ун сум!.. Соңыннан үзеңне бер әйбәтләп сыйлар идем! - Аннары язучыларга һәрвакыт әйтә торган шушы сүзләрен дә кабатлап алды: - Үзегезгә дә шөһрәт, әлбәт, шөһрәт... Кайсыберсен үзең уйлап чыгарып язсаң да гөнаһ булмас.
- Ярый, Мөхәммәтҗан агай, карап карарбыз әле, - диюдән башка җавап бирә алмадым.
Алар соңыннан бу турыда үзләренең якын кардәшләре булган Якуб Мамишевка мөрәҗәгать итәләр. Мамишев:
- Алай гына булмый ул, агаем, - ди. - Аларны җыю өчен, әлбәттә, авылга барырга кирәк, бигрәк тә хәзерендә. Чөнки күп көтепханәләр аларны бастырып чыгарды. Аларныкыннан уздыру өчен, әлбәттә, авылларга барырга кирәк.
Ләкин кайберәүләр авылларга барып маташмыйча үзләреннән чыгарып та нәширләргә алып килә иде.
Шулай итеп, берадәран Кәримовлар да үзләренең авылларда китап сатып йөрүче тубалчы, кырыктартмачыларының әрҗәләренә, "Тәкый гаҗәп", "Бәдәвам", "Кисекбаш" кебек китаплар янына:
Торма монда, кайт илеңә,
Илеңдә иген игәрсең;
Бутылкаңны, чана итеп,
Стаканыңа җигәрсең, -
шикелле җырларын да төяп җибәрә. Акча дигәнең нишләтми ул!
Сәгыйть абзый Рәмигә Мөхәммәтҗан Кәримовтан ишеткәннәремне сөйләгәч, ул:
- Бу нәширләр нахаллыкның шул дәрәҗәсенә барып җиттеләр, хәтта аларның кайберләре Вакыйф Җәләлләрдән оятсыз такмаклар чыгартып, халык җырлары иттереп бастыра башлады!.. Рәшиди дигән берәү, "Вәрәсәи Хөсәения" ширкәтенең заказы буенча, мишәрләрне мәсхәрәләгән похабщина язып ята, - диде. - Мишәрләр шулкадәр ахмак, надан икән, ак чәчәк атып утырган карабодай басуыннан диңгезне аера алмыйлар, имеш! Ә цензорлар шуның ишеләрне һич тоткарлыксыз бастырырга рөхсәт бирә. Юкса бүтән нәрсәләрне энә күзеннән үткәрәләр бит.
- Рөхсәт бирү генә түгел, шатланып, хуплап торалар. Татарның төрле таифәләре арасында низаг чыгару бит аларның бурычы. Татарны таркатып бетерү. Ә безнең күбебез шуны аңламый. Безгә милли аңны күтәрергә дә күтәрергә әле.
- Матбугат шуларга каршы ут ачу урынына аларга күз йома!
- Нигә йоммасыннар, чөнки ул матбугат әһелләре әнә шуларны үзләре чыгара бит! Акча дигәндә милләт онытылып тора. Әйтик, "Кәримов, Хөсәенов вә шөрәкасы ширкәте" ниндидер
берәүнең "Әдәбе тәзәүвеҗ" дигән бер китабын бастырып чыгарды. Бу китапта булган оятсыз сүзләр хәтта шул дәрәҗәгә барып җиткән, аларны сөйләргә дә тел бармый. Анда ир белән хатын арасында булган төнге җенси мөнәсәбәтләр ачыктан-ачык языла да, аннары: "Шундый вакытта мондый дога укырга, мондый вакытта тегенди дога укырга кирәк", - диелә. Шул китап турында "Вакыт"ка берничә ачы тәнкыйть килде. Ләкин аларны бастырмадылар, чөнки аларны бастыргач, ул китап сатылмый, милли байлыкка зарар килә!
Озакламый Әхмәтҗан карт та килеп керде:
- Йә, мелла Зариф, карап чыктыңмы, нишләргә булдың?
Мин башта нәрсә дип әйтергә дә белми аптырап тордым да:
- Менә нәрсә, Әхмәтҗан абзый, - дидем. - Монда шактый кыйммәтле тарихи материаллар бар. Башыгыздан күп хәлләр кичкән икән!
Шул сүзләрдән Әхмәтҗан абзыйның күңеле күтәрелеп китте бугай, ул минем әйтеп бетерүемне дә көтмәстән кеткелдәп көлеп җибәрде:
- Хе-хе, аңлагансың, рәхмәт. Шулай инде, бөтен гомерем Казан мөселманнарына хезмәт итү белән үтте!..
- Шуңа күрә, Әхмәтҗан абзый, моны тирәнрәк белемле кешедән эшләтеп алганда яхшырак булыр иде. Әйтик, Шәйхегаттар Иманаев. Урысча да, безнеңчә дә зур белем иясе. Юрист. Сезне аңлар өчен хокукшинас булу да кирәк бит әле. Каләм көче дә шактый булырга охшаган. Нинди әйбәт "Тәҗвид" язган бит әнә!
Әхмәтҗан абый балкыды:
- Безнең кияү төрле яктан булдыра анысы. Тик Казан халкы үсәргә ирек бирми аңарга. Көнләшәләр. Юкса Дума депутаты булмас кешеме? Юк, Садрилар йөри анда. Тик минем язганнар белән утырырга аның вакыты булмас шул.
Мин инде ничек кенә булса да аның җил ягына салам кыстырып, шушы бәладән котылырга тели идем. Ләкин карт та бирешми, һаман да аны миңа тагарга маташа.
- Менә Сәгыйть китәргә йөри, аның урынына сине куярга җыенабыз, - дип, мине кызыктырмакчы.
Шуннан соң мин:
- Әлегә мин авылга кайтам, әтием авыру икән. Аннан килгәч карарбыз, - дидем дә ычкыну ягын карадым.
Шулай итеп, мин җырлар җыю "шөһрәте"ннән дә, менә бу "шөһрәт"тән дә мәхрүм калдым. Сәгыйть агай Әстерханга киткәч, Иманаев "Бәянелхак"та эшли башлады, тәҗвитче юристка да эш табылды. Иясенә күрә биясе!..
(Фәхрелислам Агиев)
Казанга килгәннең өченче көнендә, мине Фәхрелислам Агиев үзенең фатирына алып китте.
Фатир дип, чынлап караганда фатир да түгел иде инде ул: күп булса, унбер-унике квадрат метрлык бер бүлмә.
Без барып кергәндә, бүлмә ишегенә каршы гына торган тәрәзә каршындагы өстәлнең бер ягында Гафур агай Коләхмәтев, икенче ягында аның сеңелесе Суфия туташ утыралар иде.
Мин Гафур Коләхмәтевне дә, Суфия туташны да читтән күреп кенә таныйм. Болай берсе белән дә күрешеп танышканым юк иде.
Мин Гафур агайның редакцияләргә килеп йөргәнен дә хәтерли алмыйм. Шулай ук Казан татар яшьләре тарафыннан куелган театр һәм әдәбият кичәләрендә дә аны күргәнем булмады. Ләкин аның кичәләргә бик еш йөрүен, аларны тамашачы булып бирелеп каравын, әмма сәхнә ябылгач та кайтып китүен, аннан соң була торган танца һәм уеннарга калмавын ишеткәләгән идем.
Суфия исә мондый эшләргә, Мәдинә һәм Әминә туташлардан да битәррәк, шактый зур дәрт һәм җанлылык белән катнаша, аралаша торган иде.
Фәхрелислам безне шулай таныштырды:
- Менә бу Зариф Бәшири дигән кеше була инде. Ул берничә көн генә элек безнең яктан килде. Безнең күрше авылда кыш үткәргән, - диде. - Ә менә бу учитель Гафур Коләхмәтев була. Менә монысы - аның сеңлесе Суфия туташ! Алар безнең яктан - Пензадан. Үзең әйтмешли, "атям-атя"лар ыруыннан.
Билгеле, мин алар белән читтән торып кына танышлыгымны әйтеп күрештем. Гафур агай:
- Ә мин сезне читтән күреп тә белмим, ләкин болай ишетеп беләм, - диде. - Сез Ягодныйда булдыгыз шикелле?..
Кылт итеп минем исемә түбәндәге хәлләр килеп төште: 1906-1907 уку елында мин үзем туып үскән Чүти авылында укыттым. Минем тырышлыгым аркасында анда таш мәктәп салынган иде. Аны салыр өчен кирәк булган акчаның күбесен Себердә сәүдә итеп баеган Акъегет авылы бае, химаяче Заһидулла Шәфигуллин белән үз авылыбызның сүдәгәре Низам бай биргән иде. Бу мәктәп бинасы әле дә саклана, тик анда хәзер иген амбары. (Ә бүген ул бинаны кибеткә әйләндергәннәр. - Р.З.) Шушы мәктәптә бер мөддәт укытуым өчен миңа Уфа бае, "Галия" мәдрәсәсенең дә химаячесе Садретдин Нәзирев (тумышы белән Дөбъяз ягыннан) егерме биш сум эш хакы җибәрде. Асылда, ул кырык сум биргән булса да, кулдан-кулга йөреп, шулай гына калган иде.
1907 елның язында, укулар тукталгач, Казанга бардым. Минем бу баруым шундый бер уй белән иде. Әгәр дә эш табылса, җәен берәр җирдә эшләп, бераз мая әзерләргә дә аннан соң ныклап яңадан уку эшенә керешергә. Мөмкин булса, урысча да укырга.
Бу чагында минем абыем Габдрахман Казанның Зәңгәр мәчет мәхәлләсе дип аталган өлешендәге Закир хәзрәт (Халиди) мәдрәсәсендә укый иде. Мин шунда барып төштем.
Казандагы мәдрәсә шәкертләре белән аралашып йөргән эшче социалист Сафи карт менә бу мәдрәсәгә дә еш кына килә икән. Шул кеше мине үзе белән Ягодныйга алып китте.
- Ничек тә булса бер эш табарбыз әле, - диде. - Ә син буш чакларда эшчеләр арасында газеталар, китаплар укырсың. Бездәге эшчеләрдә болай матбугатка, әдәбиятка мәхәббәт зур булса да, үзләре укый-яза белмиләр.
Мондагы эшчеләр бөтенләе белән диярлек тозлы балык ашый икән. Алар эшкә барган чакта да, заводтан эштән чыккач та, берәр тозлы балык алалар да, шуны кара икмәк белән бергә сары кәгазьгә төреп, култыкларына кыстыралар. Шунлыктан монда вак-төяк сатучылар өчен балык сату эше шактый табышлы бер сәүдә булып киткән, һәр көнне иртәдән кичкә чаклы завод тирәсендәге урамнарда ике яклап балык сатучылар тезелгән була.
Башта мине дә шундагы эшчеләр әлеге эшкә димләде. Шунда тозлы балык сатучылар аена егерме-егерме бишәр сум файда итәләр, имеш. Минем дә күз кызды бит.
"Өч ай сату итсәм, - дим, - аена егерме сумнан табыш иткәндә дә, өч айга алтмыш сум була бит ул! Аннан соң гамьсез рәвештә укы да ят!"
Шул рәвешчә, "дусай сумасын" исәпли-исәпли, Усиягә (Казан елгасының тамагы, "устье" дигән урыс сүзеннән) төшеп киттем һәм аннан бер куль (ике пот чамасы) вобла алып кайттым. Кич белән кайбер эшчеләр, аларны төрле сортларга бүлешеп, ничек сату турында миңа киңәш бирделәр.
Мин дә, урамның бер ягында бер җирдән урын алып, сатучылар катарына чыгып утырдым, балыкларны тезеп куйдым. Алай сату эше бик үк сүлпән бармый кебек әле, эшчеләр балыкларны сайлый-сайлый алалар гына. Шулай итеп, беренче көнне мин яхшы гына саттым. Ә инде икенче көнне сәүдә эше бердән сүлпәнләнеп китте. Эшчеләр килә дә балыкларны тоткалап карый, сайлаган булалар. Ләкин берсе дә алмый, кулын селти дә китә. Бара-тора бөтенләй карамый да башладылар. Минем тирәдәге башка сатучылар миңа таба карап алалар да аннан үзара ымлашып елмаешалар.
Ә алар үкертеп саталар. Мин аларның балыкларына карыйм: сап-сары вобла балыклары кояшка каршы алтындай ялтырап тора. Ә минекеләр коңгырт балчык кирпеч кисәкләредәй, өсләренә карау белән кешенең күңелен кайтара. Моның серен соңыннан гына белдем: сату эшендә тәмам кыршылган теге кешеләр сатылмый калган балыкларны һәр көнне кич белән тазалыйлар, чистарталар, сатар өчен дә азлап-азлап кына тезеп куялар икән. Чөнки барын да берьюлы куйганда, соңрак калып сатылган балыкларга тузан куна, аларның төсләре кача икән.
Ниһаять, мин калган балыкларны өч көннән соң көч-хәл белән ярым-йорты бәясенә сатып бетердем дә исәпләп карадым. Зарар алай бик үк күп түгел: өч көнгә 250 тиенлек балыктан 53 тиенлек кенә!.. Әгәр дә шулай һәр өч көнгә 53 тиен зарар итеп, өч ай балык белән сәүдә итсәм, 15 сум 90 тиен зарар булачак. Бер ел буе укытып алган 25 сумымның биштән өч өлеше вәссәлам!.. Ун тиенгә ал да биш тиенгә сат - атың булсын сәүдәгәр, менә шулай була торгандыр инде ул!
Мин тагын да икеләнеп кенә Усиягә төшеп киттем. Иң элек бер фикергә дә килмәстән карап йөрдем.
"Минем шикелле ваклап сатучылар балыкны күбрәк кайдан һәм ничек сайлап, сатулашып ала икән?.."
Алар сайлый да, сатулаша да беләләр, шул эштә тәмам кыршылганнар. Ләкин алар төсле кыршылган булыр өчен татар шәкертенә тагын да берәр еллык укытучылык жалованиесен әзерләп килергә кирәк!
Шулай йөргәндә, урта яшьләрдәге бер татарның сайлап, сатулашып балык алуын карап тордым. Ул, балыкларны алгач, як-ягына каранды да, мине күреп:
- Әллә син, энекәш, эш көтеп торасыңмы? - дип эндәште.
- Нинди эш бар?
- Менә шушы балыкларны Ягодныйга күтәреп кайтырга иде.
Мин уйлап алдым: "Тукта әле, буш кайтканчы, күтәреп кайтыйм. Бәлки, балык сатудан килгән зарарны каплар ул!"
- 20 тиен бирсәң, әйдә киттек!
Теге дә алай бик үк вакчыл табигатьле кеше булып чыкмады: бердән 18 тиенгә риза булды.
Мин ике потлык балык кабын җилкәгә әйләндереп салдым да җилтерәтеп киттем.
"Әле кичкә чаклы байтак вакыт бар ич, - дим. - Тагын да Усиягә төшеп карыйм әле, шулай туры килсә, ике 18 ең 36 тиен була түгелме соң!"
Икенче юлы күтәреп кайтуымда 20 тиен алдым.
Димәк, 53 тиен зарарны каплар өчен, тагын бер генә юлы барып кайтырга кирәк!
Шул рәвешчә мин, җилкәмә ике потлык кап салып, Усия белән Ягодный арасында ике айга якын киләп сарып йөри торгач, саф 17 сум акча эшләдем. Алай гына да түгел, кысып тоткан чыгымнардан соң 17 сум!
Шуны кат-кат санап карыйм да башыма чиртеп куям:
- Синең 12 ел буена татар мәдрәсәсеннән алган белемең балык сату хәйләсен өйрәнүгә дә ярамады бит! - дим. Аннан соң, җилкәне сыйпап: - Менә, ичмасам, кырда урак урып, сука сукалап, урманда агач кисеп тазарган җилкәгә һәрвакытта да ышанып була, - дим. - Ул беркайчан да ачка үтермәс!..
Һәр көнне диярлек кич эшчеләр белән мин торган такта баракка җыелабыз да төрле газеталар, китаплар укыйбыз. Аларда язылган нәрсәләрдән чыгып, төрле сүзләр, фикер алышулар китә. Минем эшчеләргә күрсәткән барлык файдам тик шуннан тора: мин матур иттереп кычЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" кырып укый беләм, ә эшчеләр сеңеп, бирелеп тыңлый. Инде фикер алышуга килгәндә, авызыма таш капкандай утырам. Шуннан соң төннәр буенча уйланып ятам: "Мин җиде яшемнән башлап шушы көнгәчә ничә йөзләп китап укыдым. "Иман шарты" белән "Кисекбаш"тан алып, гарәпчә "Һидайя"ләргә чаклы берсе дә калмады. Ләкин башка төялгән белемнәр һич булмаганда ваклап балык сатарга да ярамады. Кая инде ул, шушы эшчеләр шикелле, тормышның катлаулы серләрен аңлау!"
Бервакыт, иртәгә ял дигән көнне, кич белән әлеге Сафи, Минһаҗ һәм Сираҗи агайлар Пороховойга китәләр.
- Мунча кереп кайтабыз әле, - диләр.
Бик табигый хәл. Мунчага мин дә шунда йөрим. Бистәдәге берничә татар хатыны үзләренең өч-дүрт кенә кешелек кечкенә мунчаларын, алдан хәбәр бирсәң, әйбәтләп ягып, каен миннекләрен пешекләп, хәстәрләп куя иде.
Ләкин бара-тора әлеге эшчеләрнең мунчага йөрүләре төрле уйга сала башлады: "Бу Сафи агайлар, мунчага барабыз, диләр. Ә үзләре бервакытта да алмаш өчен күлмәк-ыштан да, юыну өчен кирәк булган сабын-фәлән дә алып китми. Бер китсәләр, алты-җиде сәгать торып кайталар. Ә менә мин күп булганда бер сәгать, сәгать ярым эчендә эшемне бетерәм да кайтам".
Алар, аннан кайткач та, ишегалдында озак вакыт шыпырт кына сөйләшеп утыра. Бу сөйләшүләрендә берничә кешенең исемнәрен дә телгә алалар: "Гафур" диләр, "Галимҗан" - диләр...
Менә бүген Гафур агай Коләхмәтев:
- Сез Ягодныйда булдыгыз шикелле? - дигәч кенә, мин әлеге "мунчага бару"ның серен бераз абайлап алдым да, аны-моны уйлап тормастан:
- Минем Ягодныйда булуымны Сафи агайлардан ишеткәнсездер инде сез? - дидем.
Гафур агай аз гына җилкәсен кысып елмайды да:
- Андый кешене белмим мин, - дип, сүзне башка якка борып җибәрде: - Мин үзем дә Пенза ягыннан, мишәрләр таифәсеннән булганлыктан, сезнең "Шура"да алар хакында язган нәрсәләрегезне укып барам. Ләкин миңа әллә ничек шунысы сәер төсле: сез алар турында гел бер яктан - телләре, гадәтләре һәм тормыш тәртипләре ягыннан гына язасыз. Бусы да шактый коры. Сезгә аларның бүгенге тормышларына да кагылып үтәргә кирәк иде. Әйтик, Пенза һәм Тамбов губерналарындагы мишәр таифәсеннән саналган халык арасында сәүдәгәрлек бик таралган. Аларда байлар гына түгел, шул ук батраклар да, завод-фабрикаларга китеп эш эзләүчеләр дә бардыр бит? Укучының шуларны да беләсе килә!.. - Шул сүзләрдән соң Гафур агай, мине беркадәр акларга теләгән сыман: - Нишлисең бит инде, "Шура" өчен язасыз шул, - дип куйды. - Телегездә "Шура" тәэсире ярылып ята.
- Нишлисең бит, Гафур агай, - дидем мин дә. - Кемнең чанасына утырсаң, шуның җырын җырларсың дигәндәй, мохит тәэсир итә бит!
- Аның башка төрле мохите дә юк бит әле, - дип куәтләп куйды Агиев та.
Гафур абзый кулына тоткан кечкенә генә бер китапчыкның битләрен берәмләп ача-ача берникадәр эндәшми утырды да, тавышын күтәребрәк:
- Башка мохит юк дип әйтү дөрес түгел ул, - диде. - Мохит юк түгел, бар ул. Ләкин аны таба белергә, табу дәртенә керешергә кирәк.
Шушы утырышудан соң Фәхрелислам Агиев миңа еш кына кереп йөри торган булды. Ул, килеп кергәч тә, иң элек кесәсеннән сары кәгазьгә чорналган, пыяладай ялтырап торган кызыл, каты монпаси чыгарып, өстәл өстенә шап иттереп ташлый. Бу юлы да шулай булды.
- Йә, шушы монпаси белән шәпләп кенә бер чәй эчәбезме? - диде ул, елмаеп. - Шуның белән чәй эчсәм, күкрәгем иркенәеп киткәндәй була. Аны Гафур каенага да бик ярата...
- Әһә, - мин әйтәм, - асыл кош эләктеме койрыгыннан!
Агиев, аптырап, гаҗәпләнеп:
- Ничек инде ул алай, нинди асыл кош! - дигән булды.
- "Гафур каенагай" дидең түгелме соң?
Агиев көлеп үк җибәрде:
- Аны әйтәсең икән!
Әйе, көләрлек тә шул.
Тамбов һәм Пенза губерналарында ул чагында аз җирле вак помещиклар токымы бар иде. Нәсел арткан саен җирләре бүленеп, алар торган саен ярлылана барган. Шунлыктан алар соңгы елларда, вагаеп калган биләмәләрен сатып, шәһәрләргә күчеп китәләр иде. Аларның җирләрен, урманнарын күбрәк шундагы мишәр байлары сатып ала иде. Мәсәлән, Тамбов губернасы Вәрәки дигән авылның Гыйсмәтулла дигән бае, шулай ук Еванко дигән авылның Мәскәүдә миллионнар белән каракүл сәүдәсе йөрткән байлары Кашаевлар, урыс алпавытларыннан шулай ала-ала, мең дисәтинәгә якын җир һәм урманга ия булганнар иде. Фәхрелисламнар авылына якын гына булган менә шундый помещиклардан берсенең Маргарита исемле матур гына бер кызы була. Шул кыз белән Фәхрелислам яшьтән үк бер-берсенә мәхәббәт бәйлиләр.
Фәхрелисламның атасы Таһир мулла белән әнисе мин барган саен, зарланалар иде:
- Табынды бит шул урыс кызына! - диләр. - Шуңа гына өйләнмәсә ярар иде! Сихерләде бит балабызны, мәлгунә.
Мин китәр алдыннан, алар зур шатлык белән түбәндәге хәбәрне әйттеләр:
- Фәхрелислам Суфия Коләхмәтевага өйләнә икән, - диделәр.
Аларның моңа шатланулары Суфия туташның әйбәт, укымышлы, тотнаклы кыз булуыннан гына түгел, әлбәттә.
- Суфия - татар кызы, мөслимә. Кяфирә, мәлгунә түгел!
Казанга килгәч, Фәхрелисламга шул турыда сөйләгән идем дә, ләкин ул кырт кисте:
- Юк сүз ул, минем Суфиягә өйләнергә уйлаганым юк әле! - диде. Ә инде бүген "Гафур каенагай" - ди.
Шул сүз белән китереп тоткач, Фәхрелислам яшереп тора алмады, серне ачып, төшендереп сөйләп бирде:
- Дөрес, - диде, көрсенеп, - без Маргарита белән нык сөештек. Аны онытуы авыр миңа. Шулай да мин, агай-эне, дус-ишләр белән киңәшә торгач, Суфия туташка өйләнергә булдым. Бу мәсьәләдә миңа нык тәэсир иткән кеше - Газиз Гобәйдуллин. Аның Маргаритага өйләнүемә каршы булуы безнең әти-әниләрчә түгел. Кяфирә, мәлгунә, фәләннәрнең монда катнашы юк. Әлбәттә, ир белән хатынның ике диндә булуы иртәме-соңмы шулай ук каршылыклар тудырыр иде. Газиз гаилә тормышы, бала-чага тәрбиясе, гореф-гадәтләр ноктаи нәзарыннан чыгып үгетләде мине. Мин килешми булдыра алмадым.
Агиев тынып калды. Мин аны бүлдермәдем.
- Син ничаклы гына киң карашлы, хөр фикерле булма, барыбер син татар баласы, диде ул. Син татар тормышы, татар милли гадәтләре белән сугарылып үскән; син, бик тырышсаң да, әнә шул татарлыгыңны, татар гадәтләреңне чыгарып ташлый алмыйсың. Ташлый алган очракта син кем буласың инде? Һәрхәлдә, син һәрбер мәсьәләгә татар булып карыйсың, татар булып фикер йөртәсең. Ә ул урысча тәрбия алган, культурасы урысныкы. Аңардан ул читләшә алмый, читләшергә теләми дә. Аннары, яшерен-батырын түгел, ул үзенең культурасын югары куя, ә бу иртәме-соңмы бәреп чыгачак. Шунысы да бар: садә табигатькә өйрәнеп үскән саф авыл егете белән аристократлык тәрбиясе алган Маргарита арасында чын тату тормыш була алыр микән? Мин, диде Газиз, урыс аристократларыннан чыккан Маргарита белән түгел, гади егетнең татар морзасы кызы Мәрьямнәр белән дә табигый, садә тормыш төзүенә ышана алмыйм.
- Әйе, Газизнең фикере катгый булган, - дидем мин.
- Шулай. Ул - мәсләкле егет. Әгәр дә мин, ди, университет тәмамлап, татар халкына хезмәт итәргә телим икән, өйләнү җәһәтеннән дә, шөбһәсез, шул яктан карап эш итәчәкмен. Юлыма ярарлык гали белемле кыз табылмый икән, һич булмаганда, авылга кайтып, алача күлмәкле бер кыз алып киләчәкмен, ди.
- Сүз дә юк, Маргариталарга караганда ул милли тәрбиягә ныграк тартылачак.
- Алла белә, - дип, Фәхрелислам Агиев карашын стенага төбәде. - Газиз хаклы - кызны үз даирәңнән алырга кирәк.
- Син дөрес эшләгәнсең, чын күңелдән котлыйм, - дип, мин аның кулын кыстым.
- Суфия яратмаслык кыз түгел, - диде ул.
(Галимҗан Ибраһимов)
Шушы утырышудан соң мин авылга кайтып киттем һәм Мәкәрҗә ярминкәсе башланганга чаклы авылда булдым. Казанга сирәк кенә баргалап йөрдем.
Сентябрь азакларында, Мәкәрҗә ярминкәсе беткәч, бер-ике көнгә генә Казанга кайттым һәм "Болгар" номерларының берсенә төштем. Бер-ике көннән соң Тамбов якларына китәргә тиеш идем.
Юлга кирәк булган кайбер нәрсәләрне алыр өчен, мин "Болгар" номерлары астындагы азык-төлек кибетенә төшеп киттем. Шуннан әйләнеп кайтып килсәм, номерымның ишеге төбендә ике кеше басып тора. Алар бик сак кына итеп, бармак очлары белән генә ишегемне кагалар иде.
Аларның берсе үзенең торышы-кыяфәте һәм өстендәге киемнәре белән әллә ничек, минем күземә сәер генә бер кеше булып күренде. Ябык, чандыр, ак чырайлы бу кеше буйга бик үк озын да түгел. Әмма балак очлары аяк тубыкларыннан узар-узмас кына, тар кара чалбары белән өстендәге кып-кыска, бөтен бәдәнен кысып торган кара тужуркасы әллә ничек, беренче карауда стенадан үрмәләп барган шикелле бер иллюзия тудыра иде. Җилкәсенә салынып төшкән чем-кара озын чәчләрен яртылаш каплаган кара эшләпәсе дә аның шушы кыяфәтенә бөтенләй чит төсле булып күренде.
Икенчесе исә тәбәнәгрәк булып, кара пальтосы белән тар кырпулы каракүл бүреге дә аның мәһабәт кыяфәтенә ятып, килешеп торгандай иде.
Мин аларның артларына килеп бастым да:
- Номерда кем дә юкмыни? - дидем.
Әлеге сәер кыяфәтлесе миңа таба әйләнеп карады да, өске ирененең уң як канатын аз гына калтыратып, ягымлы гына елмайды:
- Зариф әфәнде сез буласызмы әллә?
- Әйе, шулайрак!
Ул миңа кулын сузды:
- Алайса, танышыйк әле, мин Галимҗан Ибраһимов булам!
Мин аның кулын йөрәк җылылыгы белән кыстым да, тагын бер кабат җентекләп, кыяфәтенә карап алдым.
Галимҗан Ибраһимов!
Минем күз аллымда кинәт "Әлислах" редакциясендә Фатих абзый Әмирханның Зәки шәкерт турындагы хикәяне укып утырган чаклары һәм шуннан соң Галимҗанның төсен, килбәтен Галиәсгар Камалларга, Фатих Әмирханнарга охшатып, гәүдәләндереп йөрүләрем җанланды. Ләкин ул бүген үзенең чын кыяфәте, төсе, торышы, килбәте ягыннан да, шулай ук киемнәре белән дә мин хыял иткән кешегә һич кенә дә охшамый иде. Аның җилбәгә җибәрелЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" гән тар, кысан, кыска тужуркасы эчендәге агара башлаган, асылда, кара сатин күлмәге өстеннән буган каешы да күземә чалынгач, мин: "Әллә моның да безнең шәкерт чагыбыздагы шикелле "социалист" булырга йөргән дәвере микән?" - дип уйлап куйдым.
Ул үз янында басып торган кешене:
- Бу кеше - минем агам, мөгаллим Шакирҗан Ибраһимов була, - дип, минем белән таныштырды да үзләренең миңа нәрсә өчен килгәнлекләрен әйтте: - Агам Шакирҗан якын арада Төркестан шәһәренә китәргә йөри. Сәет-Насыйр әфәнде Мирҗәлилов аңа мөмкин хәтле сезне күреп сөйләшергә кушкан булган, - диде.
- Бик әйбәт, рәхим итегез!
Мин, бүлмәнең ишеген ачып, аларны алып кергәч тә гафу үтендем:
- Менә нәрсә, Галимҗан әфәнде, - дидем. - Мин сезнең белән күрешеп танышуыма бик шатмын, ләкин сезнең белән озаклап сөйләшеп утырырга вакытым булмавы аеруча кызганыч: тимер юлга төшәргә ашыгам.
- Беренче танышуыбызда ук иркенләп сөйләшеп утыра алмау минем өчен дә күңелсез, әлбәттә, - диде Галимҗан да.
Безнең сөйләшүебез озакка бармады. Сәет-Насыйр тапшырган мәсьәләләр турында кыскача гына сөйләшеп аңлашкач та, мин станциягә төшеп киттем, алар - үз юлларына.
Вагонга кереп утыргач кына минем башыма "Соң нигә мин Галимҗан Ибраһимовның хәзер кайда торуы, нинди эштә булуы турында сорашмадым?! Җитмәсә, Галимҗанның аерылышкан чагында, "Ярый, алайса, таныш булыйк, хатлашып торыйк" дигән сүзләреннән соң да аның адресын сорап алмаганмын бит, ә!" кебек үкенечле уйлар килеп тулды.
Әнә шундый үз-үземә булган шелтәле уйлар мине байтак вакытка чаклы борчып торды. Безнең Галимҗан белән танышуыбыз әнә шулай артык дәрәҗәдә капылт булып кына башланды.
(Мишәр иле)
Поезд чаба, мине максатыма тизрәк ирештерергә ашыга сыман. Максатым - Тамбов губернасы Темников өязе Вәрәки дигән авылда балалар укыту, шуның белән бергә мишәрләр турындагы тикшеренүләремне дәвам иттерү!
Вәрәки авылы зур түгел, анда бар булганы илле йортлап хуҗалык. Аларның да унысы урыс. Мондагы күп кенә татар авылларында әнә шулай ун-унбиш йортлап урыслар яши. Бу урысларның да, шулай ук татарларның да фамилияләре бертөсле - гел искедән калган татар фамилияләре була. Мәсәлән, Богданов, Янгалычев, Чембарисов кебекләр.
Авылга барганның беренче көннәрендә үк күземә шул ташланды: авылда унбиш белән илле яшь арасында булган ир заты бөтенләй диярлек күренми. Мин тора торган өй хуҗасы Җәмшит картның да өйдә хатыны һәм өч кызы гына иде.
- Җәмшит агай, синең ир балаң юкмыни? - дип сорадым мин аңардан.
Ул:
- Бер улым бар да, Мәскәүдә сәүдә эше белән, - диде.
Бу турыда кемнән генә сорама - җавап бер:
- Мәскәүдә яисә Урта Азиядә сәүдә эше белән!
Пенза губернасындагы мишәр сәүдәгәрләре иң элек, җилкәләренә кызыл мал бөктәре асып, авылдан авылга, өйдән өйгә асламчы булып йөри. Үзләре моңа "узылчы" диләр. Аннан соң, сәүдә эшләре киңәя башлагач, Сибириягә, Маньчжурия якларына китеп, мех сәүдәсенә керешәләр. Күбесе Бохара, Хива, Фирганә якларында каракүл яисә мамык сәүдәсе йөртә. КайЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" берләре Җидесу өлкәсендә, кыргыз, казакълардан йон-ябага, тире-яры җыеп, Мәскәү якларына озаталар яки тере куйлар җыеп, аларны көтү-көтү итеп мамыкчылык белән көн күрә торган Фирганә тарафына җибәрәләр.
Менә шундый сәүдә аркасында миллионнар белән эш иткән байлар үзләренә кирәк булган хезмәтчеләрне - бухгалтер, счетовод, приказчиктан башлап, каракүлне эшләп, буяп чыгара торган фабрика эшчеләренә чаклы, әлбәттә, үз авыл кешеләреннән алып китәләр. Аларны эшләтәләр, шул ук вакытта сәүдә эшенә дә өйрәтәләр. Байларда ундүрт-унбиш яшеннән башлап унбиш-егерме еллап сәүдә эшендә булган һәм шул юлда тәҗрибә алган эшчеләрнең дә бер өлеше тора-бара шулай ук сәүдәгәрлеккә керешә. Мин укыта торган әлеге Вәрәки авылының мәктәбен үз хисабына яшәтүче Рәхим Байтирәков дигән бай, бер яктан, үзе Мәскәүдә йөз меңнәр белән сәүдә итсә, икенче яктан, элекке хуҗалары булган Кашаевларда доверенный булып та эшли иде. Аның үз сәүдәсен Кәрим дигән берәү йөртә. Бервакыт мин Рәхим байдан моның сәбәбен сорагач, ул миңа болайрак җавап бирде:
- Кашаевлар сәүдә эшләрен миллионнар белән йөртсәләр, әле минеке йөз меңнәр тирәсеннән узмый. Шулай булгач, Кашаевлар миңа аена 80 сум биргәндә, мин Кәримгә 50 сум бирәм. Тагын монысы да бар: Кашаевларның сәүдә дөньясында булган зур дәрәҗә һәм ышанычларыннан мин үз сәүдәм өчен дә файдаланам. Кайда гына барсам да, миңа Кашаевлар кешесе дип карыйлар.
Менә шуның өчен дә һәрбер авылның читтә зур сәүдә йөрткән байлары, үз авылына яңа мәктәпләр ачып, балаларны ундүрт-унбиш яшьләренәчә укыталар да аннары сәүдә эшенә алып китәләр.
Авылга барганыма өч-дүрт кенә көн иде әле, унбер-унике яшьлек бер кыз бала мине, "бер самауар чәй эчмәгә" дип, өйләренә ашка - кунакка алып китте. Зур гына бер аш бүлмәсенә кергәч, мин ишек төбендә туктап аптырап калдым. Чын мәгънәсе белән Аурупача җыештырылган бу бүлмәнең аш өстәле тирәсендә һәммәсе дә Аурупача киенгән, ләкин калфаклы җиде-сигезләп яшь кенә хатын-кызлар сөйләшеп утыралар иде. Алар арасында бер генә дә ир заты юк. Минем аптырап калуым да менә шуннан иде. "Ахрысы, мин хатын-кызлар арасына ялгышып килеп кердем", - дип уйладым. Чөнки кирәк безнең Казан якларында булсын, кирәк Пенза якларында булсын, татар хатын-кызлары арасына япь-яшь бер егетнең, бигрәк тә минем шикелле чит бер ирнең килеп керүе ул оят бер эш кенә дә түгел, хәтта гадәттә булмый торган җинаять санала иде. Мондый хәлләрдә безнең як хатын-кызлары, урыннарыннан дәррәү кубып, битләрен каплап, чыр-чу килеп, икенче бүлмәгә йөгерер иде. Ә монда, мин барып кергәч, әлеге хатын-кызларда бер генә төрле дә андый хәрәкәт булмау гына түгел, хәтта алар арасыннан яшь кенә берсе минем алдыма йөгереп килде дә:
- Адя, мулла абзый, адя! - дип, мине чишендерә башлады.
Мин әле, өс-башларымны чишенгәч тә, түргә узмастан, баскан җиремдә тордым. Мине чишендерүче хатын шуны сизенде, күрәсең, мине култыклап алды да:
- Ни үзең аптырап торасың: Кадым (Кадом шәһәре тирәсендәге татарлар. - Р.З.) халкы хатыннары ашап ташларлар дипме әллә куркасың? - дип сөйләнә-сөйләнә, өстәл янына алып китте.
Озакламый авылның илле-илле биш яшьләр чамасындагы мулласы Кәрим хәзрәт тә килеп керде. Аны да шулай "адя-адя"лап каршы алдылар, чишендереп, өстәл янына утырттылар. Шулай итеп, без, ике ир кеше, җиде-сигезләп хатын-кыз арасында озак кына утырып чәй эчтек, кунак булдык. Мулла алар белән дөнья хәлләре турында иркенләп сөйләшә. Ә мин сүзгә күп аралашмый тартынып утырам.
Соңыннан Кәрим мулла миңа төшендереп бирде:
- Бу яктагы татар хатын-кызлары, ир-атларның һәммәсе дә читтә - сәүдә эшендә булганлыктан, бөтен хуҗалык эшләрен үзләре алып бара: кыр эшләрен башкаралар, утын әзерлиләр, базарга йөриләр, ала торганнарын алалар, сата торганнарын саталар. Йорт һәм хуҗалык эшләрен ирләргә караганда да белебрәк һәм урынына җиткеребрәк үтиләр. Менә шуның өчен дә мондагы хатын-кызлар арасында йөз яшерү, ирләр алдында тартынып тору дигән нәрсә юк. Ирләр белән бергә эшлиләр, базарга йөриләр, мәҗлесләрдә утыралар. Хәтта элек-электән иске мәктәпләрдә дә шулай килгән: ир балалар белән кызлар бер мәктәптә, бер сыйныфта утырып укыйлар.
Шуның аркасында булса кирәк, мондагы татар хатын-кызлары искитмәле җитез, тере, үткен табигатьле, эшкә уңган, һәммәсе дә тәмам Аурупача киенә. Аларның татар хатын-кызлары икәнлекләрен күрсәтә торган бары бер билгеләре - ул да булса калфак! Ун яшьлек кыз чагында кигән калфакны тәмам карчык булганга кадәр башларыннан төшермиләр.
Әлеге Кәрим мулла әйтә:
- Сезнең Казан ягында калфак хатын-кызларның бәйрәмнәрдә, кунакка-фәләнгә барганда гына кия торган зиннәте саналса, бездә ул - татарлык билгесе, - ди.
Мондагы татар хатын-кызлары урыслар белән сөйләшкәндә - урысчаны, мукшы-мордвалар белән сөйләшкәндә - мордвачаны, үз ана телләрендә сөйләшкәндәй чатнатып сөйләшә.
Шуны да әйтеп үтәргә кирәк: монда урыслар белән татарлар үзара искиткеч дус яшиләр. Урыслар - гаҗәп дәрәҗәдә яхшы, садә табигатьле, кунакчыл халык монда. Алар татарларны "князьләр" дип йөртә. Бу сүз урыслар арасында татарларга карата хәтта "милләт" төшенчәсе булып киткән шикелле. Мондагы урысларга син үзеңне "мин татар" дисәң:
- А, казанский, - дип кенә куялар.
Гүяки татар халкы Казан тирәсендә генә яши дә, шундагылар гына татар санала!
Мәктәптә дәрес барган чагында, уку китапларының берсендә "ишан" дигән сүз чыгып калды. Укучы балалар сорый:
- Нәрсә соң ул "ишан"? Нинди кешегә "ишан" диләр?
Тома сукыр кешегә ак төсне аңлатуы ничек кыен булса, миңа да ишанның нинди кеше булуын балаларга аңлатуы шулчаклы авыр булды. Чөнки Идел буе татарларында ишаннарны авылдан авылга йөртеп кунак итү иң күркәм бер эш саналганда, бу якларда ишанның нәрсә икәнен дә белмиләр икән. Шулай ук муллаларны җыеп зур табыннар уздыру, аларның бер чикләвек кабыгына бөтен җир йөзен тыгып төяү турындагы әкиятләрен тыңлап утыру дигән нәрсәләр дә юк. Мулла намаз укыта, никах чыга, мәет күмә, балага исем куша. Аннан башкасына килгәндә:
- Хәзрәт, син безнең дөнья эшенә тыгылып башны әйләндермә!
Шунлыктан булса кирәк, мондагы муллаларның бөтенесе диярлек сәүдә эшенә керешкән. Мин укыткан авылның мулласы зур пар тегермәне тота, кирпеч суктырып, янган кирпеч әзерли, дүрт улы дүртесе дә читтә сәүдә итә. Мондагы муллалар улларын дини мәдрәсәдә укытып, аларны мулла итү ягын карамый икән...
Укулар башланып, бер-ике ай үткәч тә, безнең мәктәп янып китте. Ләкин төн уртасында анда беркем дә тормаган бикле мәктәпнең болай янып китүенә берәү дә артык кызыксынып, аның нидән януын, утның нәрсәдән чыгуын тикшереп маташмады.
Мулла:
- Зарар юк, байлар акча бирерләр дә, таштан зур мәктәп салырбыз, - диде.
Бу чагында әлеге мәктәпнең химаячесе Рәхим бай Мәскәүдә иде. Кайткач, ул шуны гына әйтте:
- Яңа, зур мәктәп салуга юл ачылды! - диде.
Мин мулла белән Рәхим байның бу мәсьәләгә болай салкын гына карауларының серен мәктәпне сала башлагач кына аңладым.
Мулла:
- Таштан, янган кирпечтән салырга кирәк! - ди. Имештер, агачтан салганда, тагын янып китү куркынычы бар. Аның урыны да тар бер җирдә. Башка җирдән ут чыкса да, аның янмый калуы мөмкин түгел...
Башта байлар да моңа кул куйгандай булды.
- Бик әйбәт, хәзрәт, - диделәр. - Без дә шулай уйлаган идек. Без әйтәбез, хәзрәт янган кирпеч бирсә, дибез, калганын үзебез тотарбыз, дибез.
Ләкин мулла алай кирпеч бирү ягын уйлап та карамый. Шулай да үзе һаман таштан салу мәсьәләсен кыздыра. Иң азагында Рәхим бай, бер күзен кысып, елмаеп:
- Ярый, хәзрәт, оятыгыз җитсә, яңадан салган мәктәпкә дә ут төртерсез! - дип куймасынмы.
Мулла уттай булып кызарынды да сүзсез калды һәм мәктәпне таштан салу турында авызын ачмас булды.
Буе утыз, аркылысы ун метрлык агач мәктәпне тау астындагы болынлык җиргә, кечкенә генә күл янына ике ай эчендә эшләтеп тә куйдылар. Менә шуннан соң гына Рәхим бай мәктәпнең ничек януы турындагы серне ачып бирде. Элекке мәктәп кечкенә, шактый искергән. Аның урынына зур, яңа мәктәп салырга уйлыйлар. Ләкин мулла кырт кисеп каршы төшә:
- Атам салып калдырган мәктәпне үзем исән чагында сүттерә алмыйм! - ди.
Мулланың зур табыш итү өмете белән әзерләткән кирпечләре сатылмый, үтми башлый. Шуннан соң мулла уйлый: "Әлегә чаклы сүтәргә рөхсәт бирмәгән мәктәпне бүген сүтәргә рөхсәт биреп, үземнең кирпечләрне тәкъдим итсәм, миннән көләрләр генә, - ди. - Шулай булгач, аны ут төртеп яндыру уңайлырак булыр!"
Рәхим бай, шуларны миңа сөйләгәннән соң:
- Мулла безне ахмак итәргә уйлаган иде дә, барып чыкмады шул, - диде. - Ә без, аңа ачу итеп, мәктәпне агачтан салдык!
Дүртенче бүлек
(Мөфти юбилее)
Әллә нигә Уфа минем күңелемә якын бер шәһәр булып тора. Анда Мәҗит Гафури булганга шулай тоела шикелле. Димәк, Уфаны бер барып күрергә кирәк! Яз җиткәч тә Уфага бару дәрте белән ашкынуымның иң беренче сәбәбе әнә шул иде.
Балачагымнан башлап үзенең иҗаты белән минем күңелемдә матбугат вә әдәбиятка мәхәббәт, шул юлга чыгу дәртен тудырган Мәҗит Гафури белән танышу, аның белән фикер алышу үзе генә дә ни торачак. Татар картлары әйтмешли: "Үзе бер гомер!" Шуның өстенә Уфаның кызлары да бик әйбәт диләр.
Гаилә тормышы корырга йөргән Зарифның күңелен Уфа тарта. Уфадагы кайбер танышларым белән дә хәбәрләшкән идем. Алар да:
- Өйләнәсең икән, Уфага килеп өйлән, чөнки Уфа кызлары тормыш көтү өчен лаеклы тәрбия алып үсә! - дип, мине котыртып яза.
Вәрәки авылыннан Казанга килеп төшкәч тә, мин шул көнне үк "Йолдыз" идарәсенә бардым. Билгеле, барыннан да бигрәк Галиәсгар абзый белән күрешеп исәнләшү өчен иде.
Мин барып кергәндә, Һади Максуди белән Галиәсгар абзый икәү генә сөйләшеп утыралар иде. Мин исәнләшеп, берәр көннән Уфага китәчәгемне әйткәч тә, Галиәсгар абзый:
- Алай булгач, нәкъ үз вакытында килеп чыктың әле син! - диде. - Без Уфага, мөфти Мөхәммәдьяр Солтанов юбилеена, "Йолдыз" идарәсеннән бер хәбәрче җибәрү турында сөйләшеп утыра идек әле! - Шушы сүзләреннән соң ул Һади Максудига карады: - Минемчә, Зариф әфәнде шуңа лаеклы шикелле?
Һади Максуди да кушылды:
- Әгәр дә үзе риза була икән, моңа мин дә каршы түгел, - диде.
Мин дә ризалык белдердем:
- Нигә риза булмаска? - дидем. - Борынгылар әйтмешли, һәм зиярәт, һәм тиҗарәт!
Димәк, монысы минем Уфага баруымның өченче сәбәбе булды. Ләкин баруын бару да бит ул, бер газетаның хәбәрчесе булу кебек бурычны өстеңә алгач, ул бурычның нәрсәдән торганлыгын, язган чагында нәрсәгә ныграк әһәмият бирергә кирәклеген аңларга-аңлашырга кирәк.
Өч-дүрт айдан бирле татар матбугатында мөфти Мөхәммәдьяр Солтановка юбилей ясау мәсьәләсе тирәсендә сүз бара. Һәммәсендә дә бер генә сүз:
- Мөфти хәзрәтләре озак гомерләр хезмәт итте, аңа юбилей ясарга, аны бүләкләргә кирәк!
- Нәрсә өчен аны бүләкләргә, нинди хезмәтләр күрсәткән соң ул, аның шушы хезмәтләре нәтиҗәсендә татар халкына нинди файдалар килгән?..
Менә шундый сорауларга җавап булырлык бер генә нәрсә дә язылмый.
Менә шуның өчен дә мин Һади Максуди белән Галиәсгар абзыйга түбәндәге сорауларны бирдем:
- Анда барганнан соң, газетага язу өчен нинди мәсьәләләргә ныграк әһәмият бирергә дә күбрәк нәрсәләр турында һәм ничек язарга?
Минем бу сорауларымнан соң Һади Максуди шактый гына тамак кыргалап торды. Эһемэһемнәрдән соң гына:
- Билгеле, юбилей тантанасы турында инде, - диде. - Россия мөселманнары мөфти хәзрәтнең хезмәтләрен ни рәвешле тәкъдир итәләр...
- Аның хезмәтләре нәрсәдән гыйбарәт соң?
Тагын эһем-эһем!
- Әхмәтҗан Сәйдәшев кебек мөфтинең хезмәтләрен инкяр итәргә җыенмыйсыңдыр бит? Начармы-яхшымы, мөфти - безнең дини эшләрдәге юлбашчыбыз. Аның тырышлыгы белән дә динебезне, миллиятебезне саклап киләбез. - Күренеп тора, Һади Максудиның бу турыда сүз озайтасы килми иде. - Хезмәте зур булмаса, бөтен Рәсәй мөселманнары аның юбилеен үткәрү турында хәрәкәт итмәс иде. Хөкүмәт әһелләре дә шуны муафыйк тапкан...
Һади Максуди шуларны сөйләгән чагында көлемсерәп кенә утырган Галиәсгар абзый:
- Мәсьәләне ике койрыклы итеп куюның нигә кирәге бар? - диде. - Имештер, хөкүмәт әһелләре дә юбилей үткәрүне муафыйк таба!.. Исе китә ди хөкүмәт әһелләренең безнең мөфтигә! Күрмисезмени, алар диния нәзарәтне бүлгәләп, җиде-сигез мөфти билгеләмәкче. Шуннан соң шуларны сугыштырып ятарга уйлыйлар. Мөфтинең юбилеен үткәрәбез дип, үзебезнекеләр йөри. Мин дә шәхсән бу юбилейны үткәрүгә бөтенләй үк каршы түгел. Шулай ук юбилей ясау мәсьәләсен күтәргән кешеләрнең дә күбесе мөфти шуңа яраклы-лаеклы эш күрсәтте дигән карашны алга сөрми. Алар "Бәлки, шул уңай белән мөселманнар өчен берәр файдалы нәрсә эшләп булмасмы?" дигән өмет белән шул мәсьәләне күтәреп чыкты!
- Ә сезнеңчә ничек, аңардан берәр файдалы эш чыгармы соң?
- Бәлки, бернәрсә дә чыкмас! - диде Галиәсгар абзый. - Шулай да ятып калганчы атып калырга кирәк.
- Бушка акча исраф итү генә булыр төсле...
- Әйдә үткәрсеннәр дә аннан файда өмет итүчеләр тагын бер кабат мөфтинең кем икәнлеген күрсеннәр!
- Эһем-эһем, - дип тамак кыргалады Һади абзый. - Аптыраган үрдәк арты белән күлгә чума дигәндәй...
Галиәсгар абзый миңа киңәшләрен бирә башлады:
- Иң элек шуны кисәтеп әйтәм мин, - диде ул. - Юбилей тантанасы, андагы очрашулар, мөфтигә бирелгән бүләкләр, аны мактап сөйләнгән сүзләр турында артык мавыгып язуның кирәге юк. Чөнки андагы очрашуларны кайберәүләр шуннан берәр файда килмәсме дип эшләсәләр, кайберәүләр мөфти алдында ялагайланып, аңа үзләрен матур күрсәтү өчен шапырыначак. Шулай булгач, син күбрәк менә шуңа әһәмият бир: анда бөтен Рәсәй мөселманнарыннан диярлек иң алдынгы саналганнары, төрле фикердә булган җәмәгать әһелләре җыелачак. Син күбрәк әнә шулар тирәсендә әйлән...
Һади Максуди гадәттәгечә "эһем"ләп алды да:
- Шулай да, кем, Зариф әфәнде, - диде, - язган нәрсәләрең халык алдында мөфти хәзрәтнең дә, дини идарәнең дә базарын төшерерлек булмасын, һәрхәлдә, ничә әйтсәң дә, дини идарә дә, шулай ук мөфти хәзрәтләре дә хакимият каршында бөтен Рәсәй мөселманнарының бердәнбер рәсми таянычлары бит инде!..
Мин әнә шундый төрле наказлар белән Уфага киттем. Шушы юбилей уңае белән "Йолдыз" газетасында уннан артык озын мәкалә бастырдым. Тик шуны гына әйтеп үтәргә телим: шул мәкаләләргә карата Уфаның иң карагруһ муллаларыннан булган Сабир мулла "Дин вә мәгыйшәт" журналында бер чыгыш ясады: "Дин башлыкларын мыскыллап язган бу кешене хөкемгә тарттырырга кирәк!.."
(Мәҗит Гафури)
Уфага барып төшкәч, мин элекке танышларымнан берсен эзләп таптым да аның белән Гафуриларга киттем.
Гафуриның ул чакта кайсы урамда, ничәнче номерлы йортта торганлыгын бүген ачык кына хәтерли алмыйм. Тик шунысы гына күз алдымда калган: алар шәһәрнең шактый читендә һәм кечкенә генә бер агач өйдә торалар иде. Аның караңгы, тар гына коридор кебек нәрсәсеннән үткәннән соң, ишегеннән туп-туры басып-атлап керә алмадык. Башны иеп, бөгелеп керергә туры килде.
Без барып кергәндә, күп булса җиде-сигез квадрат метрлык бер бүлмәдә икәвесе бик шәп киенгән, бриллиант кашлы алтын колак алкалар, йөзекләр белән зиннәтләнгән, берсе гади, искерәк кенә күлмәктән булган өч хатын сөйләшеп утыра иде. Мине алып барган танышым гади киемле хатын белән исәнләште дә:
- Мәҗит әфәнде өйдәме? - дип сорады.
Әлеге хатын ачык чырай, җиңел хәрәкәт белән урыныннан торды да үзе утырган утыргычны бушатып, безгә тәкъдим итте:
- Чит кунакны шунда утыртыйк инде! - Аннан соң ул минем танышыма карап көлде: - Сезгә, Мәҗит баеп, яңа урындыклар алгач, утырырга тәкъдим итәрбез; хәзергә гаепкә алмагыз инде.
Гафуриның җәмәгате Зөһрә ханым иде бу. Шундый тәкәллефсез, садә, шат күңелле, ачык чырайлы бу хатын миңа шулчаклы ошады, хәтта мин, үземнең өйләнү нияте белән йөрүемне искә алып: "Иптәшең менә шундый булса, дөньяда яшәвең дә урынсыз булмас иде", - дип куйдым эчемнән генә.
Без кергән кечкенә бүлмәнең уң ягында әлеге коридордан тар гына, тәбәнәк кенә тагын да бер ишек урыны бар иде. Ләкин ишек үзе юк, аның урынына шактый искереп, сизрәгән бер чаршау кебек нәрсә элеп куелган. Әлеге садә киемле хатын шул якка таба карады да:
- Гафури! - дип кычкырды. - Сиңа тагын да кунаклар, ләкин болары ир затыннан. Багажлары булмаса да, чит шәһәрдән!
Зөһрә Мәҗиткә һәрвакытта шулай "Гафури" дип эндәшә торган иде.
Күп тә үтмәде, тар ишеккә корылган чаршау сымак нәрсә күтәрелде дә, тәбәнәгрәк буйлы, ябык, чандыр, ләкин җитди чырайлы, сирәк кенә нечкә кара мыеклы берәү күренде. Аның өстендә искерәк кенә булса да ак яка белән кара галстук һәм соры костюм, башында кара хәтфә түбәтәй иде. Мин, аны күргәч тә, Хәбиб Исхакыйның тасвир итүенә таянып, бу кешенең Мәҗит Гафури булуына ышандым һәм шунда ук урынымнан тордым да, "безне син таныштыр инде" дигәндәй итеп, мич янында басып торган әлеге иптәшемә карадым. Ләкин тар ишек арасында күренгән кеше без торган бүлмә ягына чыкмастан тукталды да иң элек үткен күзләре белән бер миңа, бер минем иптәшемә сынаган, танырга теләгән рәвештә карап алды. Аннан соң бераз гына елмайды да:
- Әһлән вә сәһда! - дип куйды.
Мине ияртеп алып килгән танышым көлемсерәп миңа карата ишарә ясады да:
- Менә кунак алып килдем сиңа, - диде. - Зариф әфәнде Бәшири!
Теге кеше дә, матур гына елмаеп, бер аягын без торган бүлмәгә чыгарды да миңа таба кулын сузды:
- Алайса, танышып алыйк инде, мин Мәҗит Гафури булам!
Мин аңарга үзебез торган бүлмәгә бөтенләй чыгып җитәргә ирек бирмәдем, зур гына бер адым ясадым да аның кулыннан кысып тоттым:
- Мәҗит!..
Мин, шатлыклы тойгылар белән дерелдәп каушаганлыгымнан булса кирәк, "Мәҗит!" дип кычкырып җибәргәнлегемне үзем дә сизми калдым. Хәтта "агай" дигән сүзне өстәүне дә исемә китерә алмаганмын.
Мин бүген үзенең иҗаты белән каләм тотуыма иң башлап көч, батырлык биргән остазымның кулын кысам! Исемен әйтү белән генә булса да аңа булган бетмәс-төкәнмәс хөрмәтемне белдерәм! Мин шулай йөрәгемнең иң тирән җирендә аңа карата сакланган бөек ихтирам аркасында әлегә чаклы аның гадәтен, табигатен сынап белмәгән булуымнан каушап, тагын нинди дә булса бер сүз әйтергә белми аптырап калдым.
Ләкин Мәҗит абзый мине шушы аптыранып торудан үзе коткарды.
- Танышыгыз, менә бу минем хатыным Зөһрә була! - дип тәкъдим итте дә көлеп куйды. - Безгә кияү булачак шагыйрь, Уфаның кызлары тартмаса, кем белә, бәлки, Уфага әйләнеп тә карамас иде!
- Кем белә инде аны - кызлар тартканмы, сезләрме?..
Татар язучыларының иҗатларыннан иң элек минем кулыма килеп кергәне Гафури әсәрләре булса да, аларның үзләре белән күрешеп танышуда иң соңга калганы да ул булды дияргә мөмкин. Гафури белән күрешүдән элек мин Шәриф Камалдан башка Сәгыйть Рәми, Габдулла Тукай, Нәҗип Думави, Миргазиз Укмасый, Галимҗан Ибраһимов, Дәрдемәнд һәм Фатих Әмирханнар белән танышкан идем инде. Шунлыктан мин, Мәҗит белән күрешкәч тә, иң элек шул турыда әйтеп алдым. Ул күңелле генә итеп елмайды да:
- Кыргыз-казакъларда "Арткы дөянең йөге авыр була" дигән бер мәкаль бар, - диде. - Шуның шикелле, соңга калып күрешүебезнең дә нәтиҗәсе, мәгънәсе тирәнрәк булыр.
Уфага килүемнең бер серен кайбер танышларым Гафурига да әйтеп куйганнар булса кирәк. Минем өйләнү нияте турында юкка гына сүз кузгатмады инде ул...
Шул чагында чаршау корылган тар ишек арасында тагын да бер кеше күренде. Озын буйлы, тыгыз, таза бәдәнле, тулы ак чырайлы бу кеше, ишеккә кысыла-кысыла, азап белән генә чыккандай булып, без торган бүлмә ягына атлады да әллә кайчангы таныш сыман миңа карап елмайды:
- Исәнмесез, Бәшири әфәнде! - Аннан соң ул өстәл янында утырган хатыннарга күз кырые белән генә карап алды да: - Без инде сине күптән Уфа кияве хисабына теркәп куйганбыз, - диде. - Чөнки безнең Уфа кызлары салкын энәдән бармакларына суык тидерүче кызлар түгел, тормыш кызлары!..
Мәҗит Гафури да ханымнарга таба күз кырыен ташлап алды да аз гына кыркылдап көлде:
- Тукта әле син, Хәлим әфәнде, мин бит сезне таныштырганым да юк! - диде һәм әлеге таза гәүдәле кешене тәкъдим итте: - Зыялыларыбыздан Хәлим әфәнде Искәндәрев, Галимҗан Ибраһимовның якын дусларыннан, үзе "Галия" шәкерте!
Боларның шулай тәкәллефсез сөйләшүләре миңа да үземне тартынмыйчарак тоту батырлыгын бирде. Шунлыктан мин:
- Менә кызык тагын, - дидем. - Сез мине бердән Уфа кызлары белән атаковать итеп алдыгыз. Бәлки, мине, сезнең кызларга өйләнеп баҗа булуга караганда, каләм аркылы әдәбият дөньясында баҗа булу теләге ныграк тарткандыр?
Минем шул сүзләремнән соң Зөһрә ханым, әз генә авызын турсайтып, шелтәле рәвештә Мәҗиткә карады:
- Кызык син, Мәҗит, - диде ул. - Берәүнең табигатен, әхвале рухиясен белмәс-аңламас борын, танышыр-танышмас, тузга язмаган сүзләр сөйлисең!
Зөһрәнең бу сүзләре бер яктан караганда - Мәҗиткә, икенче яктан караганда миңа тартым аңлашыла иде.
- Зарар юк, - диде Мәҗит тә. - Без монда шигырь дә, хикәя дә язмыйбыз. Кешене энәсеннән җебенә кадәр өйрәнү әнә шунда гына бик кирәк ул! Ә инде дусларча танышканда, җырның ертыгы юк дигәндәй, уен-көлкенең һәммәсе дә бата... Без бит кара сөякләр!
Бу сүзләрне ишеткәч, ике затлы хатын бер-берсенә карап алды. Алар, әлбәттә, үзләрен кара сөяккә санамый иде.
Өстәл янындагы урындыкларга утырган әлеге ике хатыннан тыш, аягүрә басып торучы без биш кеше белән бүлмәнең эче бөтенләйгә тулып киткән иде. Мәҗит Гафури бер безгә, бер Зөһрәгә карап алды да:
- Кунакларга урын тәкъдим итәргә иде, - диде. Аннан соң кәефсезләнгән рәвештә әлеге хатыннарга карады: - Гафу итегез, ханымнар! - диде ул аларга. - Без, мөһим бер эш белән мәшгуль булганлыктан, сезнең янга тиз генә чыга алмадык, сезне бераз көтәргә мәҗбүр иттек. Йомышыгыз миндә булса кирәк?..
Ләкин Зөһрә ханым теге хатыннарга бердән сүз ачарга ирек бирмәде:
- Шулай инде ул, безнең Гафури артыграк мәшгуль кеше, - диде. - Әле менә бүген үзенең имениесеннән доверенный килгән дә, иртәдән бирле аңардан исәп-хисап алып, имение хәлләрен сорашып утыра, - дип, шаярулы һәм кинаяле сүзләр ташлады.
Миңа билгесез хатыннарның берсе, пудралы яңакларында әз генә алсулык билгесе күрсәтеп, урынында утырган килеш кенә:
- Сезгә зур гына бер йомыш белән килгән идек шул, Мәҗит әфәнде, - диде. - Уфадагы Мөслимәләр җәмгыяте исеменнән мөфти хәзрәтне котлап, аңа бүләк һәм адрес тәкъдим итәргә булган идек. Җәмгыятьнең рәисәсе Мәрьям ханым Солтанова, котлау сүзләрен шигырь белән язып бирүне сорар өчен, безне сезгә җибәргән иде!
Икенче ханым аңа ялгады:
- Язу хакын тулы итеп түләрбез, Мәҗит әфәнде!
Мәҗит башта әллә ничек хурланган, кимсетелгән төс белән аска карап торды да аннан соң безгә бераз елмаеп, ә тегеләргә иронияле тон белән:
- Йомышыгыз да, шулай ук хезмәтегез дә шактый зур икән шул, - диде. - Ләкин, хезмәт хакын тулы итеп түләргә вәгъдә бирүегезгә дә карамастан, мин бу бөек хезмәтне үти алмавымны белдерергә мәҗбүрмен, чөнки миндә андый зур кешеләргә карата шигырь язарлык талант та, илһам да, сәләт тә юк!..
Аның бу соңгы сүзләрне әйткән чагындагы тавышы аерата мыскыллы булып яңгырады. Ләкин теге ханымнар моны аңлап җиткерә алмады булса кирәк, чөнки аларның берсе тагын да кабатлады:
- Илһам дип, ни, аңа әллә нинди озын шигырьләр кирәкми инде... Ун-унбиш юл җитә... Язу хакына килгәндә, без анысын кызганмабыз...
Бу сүзләрдән соң инде Мәҗит Гафури үзенең хурланулы ачуын яшереп тора алмады:
- Шигырь базарда сатыла торган чабата түгел ул. Аны заказ буенча гына тукып булмый!
Шуннан соң теге ханымнар да, эшнең барып чыкмасын аңлап булса кирәк, пошынган рәвештә урыннарыннан кузгалды.
- Алай булгач, яза алмыйсыз була инде?..
- Юк! - диде Мәҗит, тагын да катырак итеп.
Тегеләр ишектән чыгып барган чагында, тагын да әйтеп куйды:
- Илһамсызлыгым аркасында зурларның кадерен белә алмавым өчен мөхтәрәм ханымнар мине гафу итсен!..
Инде хатыннар чыгып киткәч, күңелендә булганны ярып салды:
- Сатлык морзаны гына мактап язасы калды инде!
Мәҗит Гафуриның шушындый хәрәкәте һәм сүзләре миңа һич көтелмәгәнчә нык тәэсир итте...
Әңгәмәбез үзеннән-үзе мөфти юбилеена барып ялганды. Юбилей хакында фикер алышулар шактый озакка барды. Кыскасы, Мәҗит тә, Галиәсгар абзый шикелле үк, аннан халык өчен берәр файдалы эш чыгуына бик ышанмый иде.
- Мөфти бит ул тәхет чүпрәге, патша лакее, - диде ул. - Аннан Россия мөселманнарына зарар гына килде. Үзе шундый булдыксыз тагын, шундый булдыксызлыгы аркасында үз намусын саклауның да нәрсә икәнлеген аңламый...
Мөфти Мөхәммәдьяр Солтановның шушы юбилеена карата үткәрелгән тантаналарда ул катнашмады, бер генә җыелышка да бармады һәм бер генә сүз дә язмады. Хәтта үзара сөйләшеп утырган чакта юбилей турында сүз чыкса, ул, кулын селтәп:
- Ташлагыз әле шул юк-бар нәрсә турында вакыт әрәм итеп лыгырдавыгызны! - дип кенә куя иде...
Мәҗит Гафуриның тормышы матди яктан шактый начар булганлыгын мин беренче күрүдән үк аңлап алдым.
Аның зал урынын тоткан җиде-сигез квадрат метрлык бүлмәсендә иске, хәтта буялмаган бер өстәл белән өч урындыктан башка күзгә күренерлек бер генә нәрсәсе дә юк иде.
Икенче кабат баруымда мин моны тагын да ныграк сиздем. Алар Зөһрә белән икәү аркылысы-буе күп булса өч-дүрт метрдан торган аш бүлмәсендә ашап утыралар иде. Шунлыктан мин туп-туры әлеге зал урынын тоткан бүлмәгә үттем дә аларның ашап бетерүләрен көтеп утырдым. Бераздан соң Мәҗит уенлы-чынлы сүзләр белән минем яныма чыкты:
- Ун көннән бирле шулпалы аш ашаганым юк иде. Бүген токмачлы ит шулпасы чөмердем, малай!
Аның артыннан, кечкенә Әнвәрен күтәреп, ачык чырай, шат йөз белән Зөһрә ханым да килеп керде:
- Ярый әле син булып чыктың. Ишек каккач, "Галия"ләр килеп калдымы әллә дип шөбһәләнгән идем...
Мәҗит мәдрәсәи "Галия" шәкертләре белән нык аралаша. Алар Мәҗиткә зур хөрмәт күрсәтә, һәрвакыт аның янына киләләр, төрле мәсьәләләр турында фикер алышалар. "Галия"гә илнең төрле ягыннан бик кыю фикерле шәкертләр җыелган иде. Алар мәшһүр шагыйрьгә тартылгандыр, билгеле.
Менә шуңа күрә дә Гафури "Галия" шәкертләре белән аралашудан, алар белән фикер алышулардан үзе өчен зур ләззәт һәм җан азыгы таба икән.
- Анысы шулаен шулай, бик әйбәт эш тә бит, - ди Зөһрә. - Ләкин атна-ун көнгә бер тапкыр пешерелгән аш өстенә туры килсәләр, һичбер төрле дә тартынып-нитеп тормыйлар инде алар. Табакның төбенә кадәр ялтыраталар!
Ләкин Мәҗит моңа да һичбер пошынмастан көлә генә:
- Нишлисең бит, - ди, - татар шәкерте һаман да ач инде ул. Шәкерт чагымда мин үзем дә шулай идем. Менә шуңа күрә дә татар шәкерте тынгысыз; ул яңалыкка юл эзли, шуңа омтыла, ач торып булса да, файдалы белем алырга тырыша!
Зөһрә дә үртәнеп көлә:
- Гафури шәкерт чагында ач булган да, ә хәзерендә бик шәп, шундый тук инде, тәмам артып, ташып тора, - ди.
Сүз тора-бара аларның нинди керем хисабына яшәүләренә күчте. Мәҗит әйтә:
- Нинди керем булсын, шул гонорар инде, - ди.
Елына ике яисә өч китабың басылып чыга икән, алардан бик күп булса егерме биш-утыз сум гонорар аласың. Ул заманда китапны шартнамә белән бастыру һәм табак яисә юл башыннан гонорар бирү дигән нәрсә юк иде. Китапны бастыручы бай сәүдәгәр китапка хакны үзе теләгәнчә билгели.
- Ярый инде, сигез сум бирермен, - ди. Тарткалаша торгач, бер китапка ун сум биргән чаклары да була.
Янәсе:
- Ярый инде, монысы синең хакка гына! - Шуннан ул моны да өстәп куя: - Без синең китапны бастырабыз икән, сиңа шөһрәт бит, әфәндем, шөһрәт! - ди.
Аңа риза булмыйсың икән, нәшир әфәнде китабыңны алдыңа гына төртә:
- Ярый инде, алайса, башка нәшриятларга биреп кара! - ди.
Ә аның башкалары да бер чыбыктан сөрелгән. Газета-журналларның күбесендә гонорар бөтенләй бирелми.
Шуңа да карамастан Мәҗит бервакытта да тормышыннан зарланмый, рухын төшерми, иҗат эшенә кимчелек китерми, үзенең намусын җуеп, байлар алдында ялагайлык итми. Бу турыда ул шундый бер хәлне дә сөйләп алды.
Бервакытны, аптырауда калгач, Мәҗит Уфаның шактый зур байларыннан саналган һәм үзен һәрвакыт мәгърифәтчел, тәрәккый күрсәтергә тырышкан Шәмигуловка бурычка ун сум акча сорап бара. Ләкин Шәмигулов ни өчендер шул көнне бирми һәм бирмим дип тә әйтми. Ул бераз гына уйланып тора да:
- Ярый, Мәҗит әфәнде, карап карарбыз, иртәгә сәгать уннарда килерсез, - ди.
Икенче көнне баргач, байтак кына көттереп, арлы-бирле йөри дә Мәҗит алдына ун сум акчаны китереп куя.
- Ярый, Мәҗит әфәнде, моны бурычтан санамабыз инде, һибәдән булыр! Сез дә минем милләт хадимнәренә булган ярдәмнәремне онытмассыз инде, - ди.
- Онытылыр дип куркам шул!
Шуннан соң Мәҗит әлеге ун сумны Шәмигуловның алдына куя да сүзсез генә чыгып китә һәм шушы вакыйгадан соң ачка үләрлек хәлгә килгәндә дә, байлар алдына бармас була.
Тормышы турында Мәҗит болай ди:
- Алай бик үк аптырап калганыбыз юк әле. Үзем язгалыйм, Зөһрә дә эшләштергәли; шулай итеп, үз көчебез белән матур гына, тыныч тормыш алып барабыз. Элеккеләр: "Мал гарипкә тансык", - дигәннәр. Үз көчең белән көн итүнең шунысы әйбәт икән: берәү дә синнән зарланып, эш хакымны тулы бирмисең дими. Син дә ай, болар хыянәт итмиләр микән, мине дошман күреп, зарар итәргә йөрмиләр микән дип хафаланмыйсың. Дүрт ягың да кыйбла, мин сиңа әйтим!
Мәҗит үзенең иптәше Зөһрәдән риза булганлыгын да белдереп куя:
- Тормышның авырлыгын күбрәк ул күтәрә, - ди, - тегү тегеп булса да, тормышның ертык-сүтекләрен каплый. Ул бервакытта да тегене китер, моны ал, тегесе юк та бусы юк дими. Кайвакыт юклык сәбәпле күңелсезләнгән чакларда да, уен-көлке, әллә нинди өметле карашлар белән сине юатып, күңелне күтәреп куя!
Мин Мәҗит Гафуриның Зөһрәдән чиксез риза булганлыгын аның үз сүзләреннән генә түгел, Зөһрәнең Мәҗиткә булган мөнәсәбәтеннән дә аңладым. Шулай ук моны башка чакларда да нык сиздем. Зөһрә Мәҗит Гафури өчен чын бер иптәш, аның рухын, әдәби зәвыгын күтәрүче һәм аның иҗади хезмәтен аңлый торган ихлас ярдәмчесе иде. Ул Мәҗитне тормыш юлдашы иттереп кенә түгел, иҗат кешесе буларак та хөрмәт итә, аны тәрбияли, юк-бар сораулар белән борчымый, аның уен-фикерен әдәбияттан башка якка юнәлдермәс өчен юкны бар итәргә, барны тота белергә тырыша иде.
Татар шагыйрьләре, язучылары арасында Мәҗит Гафури белән Сәйфи Кудаш кебек хатыннан уңган бүтән кешене мин белмим. Бу җәһәттән үзем бик бәхетсез булдым. Шуңа да Зөһрәнең бәһасен, кадерен мин барысыннан да ныграк аңлыйм. Татар-башкорт тарихы Гафурига ничаклы бәһа бирсә, Зөһрә дә шуңа лаек!
Уфага шушы беренче килүемдә мин Мәҗит Гафури һәм Зөһрәләр белән нык аралашып, тәмам үзләшеп беткәннән соң, шундый авыр тормышта булып та, Зөһрәнең һаман шат, күтәренке күңелле, уен-көлке сүзле булуы турысында аның үзенә дә әйтми кала алмадым. Ул шаркылдап бер көлде дә:
- Нигә күңелне төшереп торырга? - диде. - "Өметсез - шайтан!" дигәннәр. Без бит әле өметсез шайтаннар түгел...
- Әйе, безне өмет яшәтә. Халкыбыз исән булганда, өмет сүнмәс! - дидем мин, үземнең дә күңелемне күтәрергә теләп. - Гади халык Мәҗитне бик яратып укый. "Фәкыйрьлек белән үткән тереклек"не Акъегет авылы тегүчесе Шакир агай миннән ничә генә тапкыр укытмады. Ярлылар тормышы яхшы сурәтләнгән. Тик менә... - дип туктап калдым мин.
- Башлагач әйтеп бетер инде, - диде Мәҗит.
- Ни сәбәпле алар ярлы? Шул ачылмаган...
- Ул хикәяне мин Троицкида мәдрәсәдә укыганда яздым. Иң төп максатым ярлы, юксылларга мәрхәмәт уяту иде. Әдәби әсәр өчен бу гына җитми шул. Тәҗрибәсез кул белән язылган хикәя, дөрес әйтәсең.
- Байсыз ярлы булмый. Байлар тормышыннан берәр нәрсә язарга җыенмыйсыңмы соң?
- Андый теләк бар, - диде Мәҗит. - Түл дә җыелды. Байларны да аз күрмәдем.
- Аларның да төрлесе бар, - диде Зөһрә ханым. - Әнә Сәлимгәрәй морза...
Ул заманда Уфада алпавыт морза Сәлимгәрәй солтан Җантуринның абруе зур иде. Әлеге морза күп кенә башка байлардан зыялылыгы, юмартлыгы белән аерылып тора. Ул - "Галия" мәдрәсәсенең төп химаячеләреннән берсе, әдәбият-сәнгать кешеләренә дә һич хөсетсез булыша иде.
Беркөнне, шул мөфти юбилее вакытында, Уфа урамыннан акрын гына уйланып бара идем, кинәт кенә берәү җилкәмә кулын салды. Борылып карасам, казакъка охшаган, ләкин бөтенләе белән Аурупача киенгән кечкенәрәк буйлы кеше елмаеп тора.
- Гафу итегез, әфәндем! Сез Зариф Бәшири буласыз бит?
- Әйе. Ә сез...
- Мин - Сәлимгәрәй Җантурин.
- Бик мәмнүнмен, - дидем мин, каушап. "Мондый олуг кеше миңа нигә эндәште икән..."
- "Йолдыз"да юбилей мөнәсәбәте илә мәкаләгезне уку шәрәфенә ирештем, - диде ул, мине җитәкләп. - Киңәш-табыш итәсе бар. Минем өем якын гына, риза булсагыз, рәхим итеп керер идек.
Без аның өендә байтак кына сөйләшеп утырдык. Ул гаҗәп дәрәҗәдә саф күңелле, садә кеше булып чыкты. Аңарда бер генә төрле дә морзалык, аристократлык чалымнары юк.
Югыйсә мин моңарчы күргән татар морзалары бик тәкәббер иде. Гади катламнан чыккан ярлы шәкертне инде ул кешегә дә санамый. Аларның кайберләре урыс ягына авышкан, урысча белем, тәрбия алган. Үз милләттәшләрен түбәнсетеп карау шуннандыр да. Хәер, алар морзалыкны аерым бер милләт сыман хисаплыйлар. Морзалар һәм татарлар дип, документларда аерып та язалар иде. Шыр чыккан ярлы - чабаталы морза да гади татардан, хәтта ул череп баеган булса да, үзен өстен саный. Кызын берәрсе кодаласа, беренче соравы: "Кем соң ул?" Бу сорау бер генә мәгънәне аңлата. Ягъни морзамы, түгелме? "Юк, морза түгел. Шулай да яхшы нәселдән. Мөгаллим!" "Һәй, сәбәке татар, морзалар токымына борын сузып маташа. Булмас!"
Сәлимгәрәй морза башка иде. Аны казакъ солтаны дип тә сөйлиләр иде. Димәк, ул Чыңгыз нәселеннән булып чыга! Кем генә булмасын, Уфада аны һәркем татар зыялысы дип кабул итә, аның гадилегенә соклана. Бик күп игелекләр эшләгән шушы милләт хадиме, соңыннан йортсыз-җирсез калып, Казанда үлгән дип ишеттем.
Бер җәйдә морза Мәҗит Гафурины, кымыз эчеп кайтсын дип, үз утары Шафранга җибәрә. Аңа аерым бүлмә бирәләр, яхшы ашаталар, алдында хезмәтчеләр биеп йөри. Әлбәттә, мондый химаягә күнекмәгән Мәҗит шундый рәхәт тормышны ташлап кайта.
"Андагы ялчыларның хәл-әһвәле күңелемә тиде. Шуларның маңгай тире белән сугарылган байлык бит морзада да... Ә бит үзе бик яхшы кеше! Ләкин мин үз көнемне үзем күрергә өйрәнгән".
Тантаналарның шау-шуы шактый сүрелгәч, Уфага мөфти юбилеена килгән егермеләп вәкил, җыелып, рәсемгә төшәргә булды. Мин Мәҗит Гафурины да шулар исемлегенә кертү кирәклеге турында искәртү ясадым. Кайберәүләр, гаҗәпләнеп:
- Мәҗит Гафури? Ул монда, Уфадамыни?
- Гаҗәп бер сорау, - дидем мин. - Сезнең гаҗәпләнүегезгә гаҗәпләнмәле. Атаклы милли шагыйребезнең кайчаннан бирле Уфада яшәвен дә белмәгәч...
- Алай булгач, нигә бер дә күзгә-башка күренми ул? Бөтен Рәсәй мөселманы шау-гөр килеп зур бер юбилей үткәрә, ә ул, Уфада яшәгән килеш, бер генә җыелышта да күренмәде.
- Анысын үзеннән сорагыз инде!
Башта Мәҗит төшәргәме-юкмы дигәндәй тартынып торса да, мин: "Һәрхәлдә, тарихи бер нәрсә, барып төшәргә кирәк", - дип, аны күндердем.
Рәсемгә төшәргә дип барсак, ишек төбендә Садри Максуди, исемлекне кулга тоткан килеш, килгән кешеләрне шуңа карап кертеп тора иде. Көтмәгәндә ул Мәҗит Гафуриның юлын бүлде:
- Сез кем буласыз?
- Мәҗит Гафури! - дидем мин горур гына. - Әллә сез таныш түгелме?
Садри Максуди әллә чын күңелдән, әллә болай гына хөрмәтләп Мәҗиткә кулын сузды:
- Сезмени бу?! Әйе, без таныш түгел идек шул...
Әлбәттә, Мәҗит тә Садри Максудины читтән торып яхшы белә иде. Дәүләт думасы депутаты Садри Максудины ул заманда белмәгән кеше бар иде микән? Моңарчы ул Думаның башка әгъзалары белән Англиягә барган иде. Максуди шунда атаклы лордларның берсенә: "Сез ничек уйлыйсыз, колониягә әйләнгән Азия һәм Африка илләре кайчан да булса бәйсез булырлармы?" - дип сорау биргән. Лордның җавабы кыска булган: "Һичбер вакытта да!" Бу хакта укыгач, Мәҗит бик әсәренгән иде. "Ялгышалар! - диде ул, ярсып. - Борынгы бай мәдәнияткә ия булган һәм шуның белән үзләренең сәләт, истигъдадларын тарих алдында исбат иткән шәрекъ халкы, һичшиксез, азатлык алачак. Коллыкта булган һәр милләт, әгәр дә телен-денен югалтмаса, иртәме-соңмы азат булачак!"
...Рәсемгә төшүчеләр җыелып бетә язган иде. Беркем белән дә исәнләшеп тә, танышып та тормастан, Мәҗит бер кырыйга килеп утырды. Аны белүче берничә кеше кырына килеп сораштырды:
- Нигә беркайда да күренмисез, Мәҗит әфәнде? Бер җыелышта да катнашмыйсыз.
- Андый зур эшләрдә тыкшынып йөрергә яратмыйм. Аның өчен миннән башка да кеше җитәрлек, - дип коры гына җавап бирде шагыйрь.
Рәсемгә төшеп кайтып килгәндә, ул моңсу гына әйтеп куйды:
- Бу сурәт барыбер миңа эләкмәс инде.
- Нигә алай дисең?
- Гадәми кодрәт багис!
"Акча юк" дип әйтүе икән.
- Борчылма, берәр җаен табарбыз, - дидем мин.
Шул вакытта Әмин Зөбәер дигән бер дустым, театр белән җенләнеп, Уфада труппа җыйган иде. Юбилей көннәрендә шул төркем тарафыннан Фәттах Латыйпов, Мохтар Мутиннар катнашуында зур гына әдәбият кичәсе үткәрелде. Әмин Зөбәер шул кичәдә Мәҗит Гафуриның берничә шигырен гаҗәеп оста итеп башкарды. Халыкка бик ошады. Тамашачылар, асылда, юбилейда катнашкан хәлле кешеләр иде, шуңа да әлеге ахшамда чыгыш ясаган артистлар өчен шактый зур табыш калды. Шуны үзара бүлешкән чакта, мин, Мәҗит Гафуриның матди яктан авыр яшәвен күз алдына китереп:
- Иптәшләр, үзегезгә билгеле, нинди генә кичә булмасын, анда иң зур урынны Гафури әсәрләре тота. Бу кичәдә дә шулай булды. Шуңа күрә табыштан аңа да өлеш чыгарсагыз иде.
Минем бу тәкъдимемне Әмин Зөбәер дә хуплады. Мәҗиткә егерме биш сум бирергә булдылар. Ләкин соңыннан белүемчә, кем кулында калгандыр, әлеге акча шагыйрьгә тапшырылмаган. Билгеле, Мәҗит үзе аны эзләп ала торган кеше түгел иде.
Мин бу урында Габдулла Тукайның Мәҗит Гафурины шагыйрь буларак олылавын да әйтми үтә алмыйм. 1907 елның башында ул "Әлгасрелҗәдит" газетасында түбәндәге шигырьне бастырган иде:
Ничек диләр сине, "шагыйрь" диләрме,
"Шигырь язмак берлән шагыйль" диләрме?
Сәмави сүз, алар аңлар микән соң?
Аны аңлаучылар аңлар микән соң?!
Бу сүземне язып "Гасрел җәдит"кә,
Итәм тәкъдим Нәҗип берлән Мәҗиткә!
Тукайның Нәҗип Думави белән Мәҗит Гафурины шагыйрьлек биеклегенә күтәреп куюы бик әһәмиятле, чөнки ул шигърият мәсьәләсендә гаять таләпчән иде. Аның "Мөтәшагыйрьгә" дигән шигырен генә искә төшерик:
Тәшәгырь әйләмә, зинһар, кермә шагыйрь битлегенә син,
Кисәрләр койрыгыңны, кермә былбыл читлегенә син.
Миңа шунысы да билгеле: Казанга килгәч тә, Тукай да, нәкъ минем кебек үк, Гафурины күрергә тели, "Мөхәммәдия"гә бара. Әлбәттә, ул Гафурига мәдхия укып кына утырмый. Юкса ул Тукай да булмас иде. Мәсәлән, ул Мәҗитнең урыс әдәбиятыннан шактый ук хәбәрсез булуын әйтә иде. Уфада күрешкәч, Мәҗит миннән Тукай турында җентекләп сорашты, әлбәттә, Тукайның аңа мөнәсәбәтен дә белергә теләде. Мин сүз уңаеннан тәнкыйтьне дә яшермәдем.
Мәҗит, көрсенеп:
- Тукай хаклы! - диде. - Нишлисең, ул як аксый минем. Мәдрәсәдә борынгы шәрекъ әдәбиятын гына тирәнтен өйрәттеләр. Бу җәһәттән мин зарлана алмыйм. Тиңдәшсез фарсы шигъриятен генә - Сәгъдиләрне, Хафизларны, Хәйямнарны ал син... Алардагы киңлек, сурәтлелек тагын кайда бар? Дөрес, урыс әдәбиятын да өйрәнергә кирәк. Тик ул әле чагыштырмача яшь әдәбият.
- Тукай шәрекъ әдәбиятын да бик яхшы белә...
- Әйе, ул тирән белемле, - дип килеште Гафури. - Алла аңарга сәләтне дә, гакылны да кызганмаган. Шулар булганда, белемсез ярамый. Аның остазы да бит Мотыйгулла хәзрәт булган.
Ул башка шагыйрьләргә дә бәясен үз кимәленчә, кыенсынмыйча бирә.
- Тукай да, Сәгыйть тә, без барыбыз да шәрекъ әдәбиятыннан үсеп чыккан кешеләр. Сәгыйтьнең Аллаһка мөрәҗәгать итеп язулары шул ук Хәйямнәрдән, Нәсимиләрдән килә бит. Тик Сәгыйтьнең кычкырынуы, поза алуы миңа ошамый. Ә болай... татарның иң кабилиятле шагыйре ул!
- Дәрдемәндне онытма!
- Сүз дә юк, - диде ул, - Дәрдемәнд - зур шагыйрь. Ләкин ул уйгырларның, чагатайларның әдәби өслүбе белән артыграк мавыга. Гади халыкка ят өслүб ул. Халык теленнән төшеп калган борынгы сүзләр күп. Дөрес анысы, Дәрдемәнд гади халык өчен язмый. Шуңа күрә ул китап та чыгармый.
- Китабына ун сум гонорар көтеп нәшир күзенә карап мәэсүфләнеп торасы юк, - дип көлдем мин. - Ул бүгенге наданнар өчен түгел, киләчәк заман укучысы өчен яза.
- Без һәммәбез үз заманыбызның кешеләре, - диде Гафури, минем белән килешмичә. - Минемчә, авыл егетләре урам әйләнгәндә җырлый ала торган саф татар телендә язарга кирәк. Моңа мин дә ирешмәдем әле. Менә Миргазиз Укмасый гади халык телендә яза, халыкчан. Без гарәп-фарсы сүзләрен чамасыз күп кулланабыз. "Күк" дип язмыйбыз, "сәма" дип кенә җиффәрәбез. Янәсе, шулай гүзәлрәк тә, шагыйранә дә.
- Авыл җырлары кебек итеп язсаң, безнең укучыбыз ук йөз чөерәчәк бит, тупас дип.
- Без "Мөхәммәдия", "Бакырган"нарны көйләп мич башында утырган карчыклар өчен дә, "Кисекбаш", "Тәкый гаҗәп"ләрне җырлап иске мәдрәсәдә түр урынны дәгъвалаган аксак хәлфәләр өчен дә язмыйбыз. Без шигырьләребезне зур сәхнәле кичке заллар өчен, иркен болыннарга гармун тотып чыккан егетләр өчен, кышкы озын кичләрдә чигеп-тегеп утырган кызларыбыз өчен язабыз!
Мәҗитнең бу фикерләрен Шәехзадә Бабич та уртаклаша иде. Кырымның Бакчасарай шәһәрендә чыгучы "Тәрҗеман" газетасында Исмәгыйль Гаспралының "Лисан кирәк, лисан!" дигән мәкаләсе чыккач, ул ирен чите белән генә мыскыллы елмайды да: "Кемгә лисандыр, безгә тел кирәк!" - диде.
Ул дәвердә күп шагыйрьләр туган телне олылап, аны кадерләү кирәклеген әйтеп шигырьләр язды.
Тукайның сүзләре бөтен татар иленә яңгырады: "И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!"
Туган телебезгә багышлап Дәрдемәнд тә язды, мин фәкыйрегез дә читтә калмады.
Гафури, шуларны искә алып:
- Сез барыгыз да хаклы: туган тел газиз, туган тел гүзәл! Ләкин ул саклансын дисәк, аңа мәдхия уку гына, Алладан тел ачкычы сорау гына җитми, аны кискән, бирткән көчләргә каршы көрәшергә кирәк! Татар теле үзебездән башка берәүгә дә кирәк түгел. Һәм бәгъзеләр аның үзебезгә дә кирәк булмасын өчен тырыша.
"Телеңне киссәләр" дигән шигырь язарга Гафурины шушы уйлар, хисләр этәргәндер:
Әй, татар, нишләрсең инде, бар телеңне киссәләр?
Зар җылап сорауларыңны юкка хисап итсәләр?
Авызыңны көчләп ачып, бер башка телне тыксалар;
Нишләгән булырсың инде, чын аяктан ексалар?
Барлыгыңны искәрерләрме Дума мәбгусләре?
Кайчы тотканнар кисәргә, бар микән соң үчләре?
Әйе, патша хакимияте хуплап торган урыс шовинистлары гына түгел, Дәүләт думасының күпчелек депутатлары да безнең телебезне кисәргә хыялланып, шул юлда байтак эш башкарып килделәр. Бу золымнан безне инкыйлаб коткарды. Советлар властена безнең өметебез зур иде...
(Казан Казан бит инде ул!)
Мөфти юбилее тәмам булгач, берничә көн Уфада тордым да Казанга кайтып киттем.
Казанга кайтканның өченче көнендә миңа көтмәгән җирдән агасы Шакирҗан белән Галимҗан Ибраһимов килеп керде.
Бу юлы Галимҗан беренче танышкан чактагыга караганда өс-башы, төсе-чырае ягыннан да беркадәр үзгәргән иде. Чыраенда яхшы гына тулылану күренә, җилкәсенә әлеге кара тужуркасы өстенә кара накидка салынган, шома гына күн итек кигән. Кулында да кыскарак кына калын таяк. (Бу заманда интеллигенция арасында кулга таяк тотып йөрү модага кергән иде.)
Ул, килеп кергәч тә, әллә кайчангы таныш кешедәй:
- Йә, нихәл, исән-сау йөреп килдегезме? - диде дә, кул биреп нитеп тормастан, өстәл янындагы урындыкка утырды. - "Болгар" номерларының ишеге алдыннан үтеп бара идек, швейцар кычкырып туктатты да: "Сорап йөргән Бәшириең килде әнә!" - диде. Шул сүзне ишетүгә, тоттык та баскычтан үрмәләдек. - Шуларны әйтте дә, ул бердән сораша башлады: - Уфа ничек, ошадымы үзеңә, анда барудан берәр файдалы эш чыктымы? Мәҗит Гафури ни хәлдә?..
- Уфа ошадымы дип, аны кайсы ягыннан тотып әйтергә соң? Табигать матурлыгы ягыннан дисәң, аның мактап телгә алырлык урыннары күп кенә, әлбәттә. Агыйделнең текә ярлары өстенә төзелгән, һәрьяктан диярлек агым су белән чорналган Уфа шәһәренең һавасы җиңел, саф, тирә-ягы шикелле, шәһәрнең эче дә яшеллеккә бай...
- Ә халкы, бигрәк тә зыялылары?
- Халкы дип, бер җирдә дә халык бертөрле булмый инде ул, төрлесе була - яхшысы да, яманы да. Тулаем әйткәндә, Уфа интеллигенциясе арасында садәлек, ихлас күңеллелек, эчкерЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" сезлек күренеп тора. Барыннан да бигрәк интрига дигән нәрсә юк, шунлыктан алар белән бик тиз аңлашып, үзләшеп, дуслашып була.
Шуңа мисал итеп мин берничә хәлне дә сөйләп алдым:
- Уфага барып төшкән көндә үк мин үзем туктаган "Нур" номерларының аш-чәй залында берничә "Галия" шәкерте белән очрашып калдым. Шулар арасында Фәхри Әхмәт белән Әмин Зөбәер дә бар иде. Шул көнне Уфада "Галия" шәкертләре, приказчиклардан Мохтар Мутин һәм Фәттах Латыйповлар тарафыннан оештырылган театр уйналачак икән. Кич якынлашуга, әлеге "Галия" шәкертләре, театрга билет алып килеп, син безнең шәһәрнең кунагы дип, мине култыклап та киттеләр. - Мин шуларны сөйләгән чагында, ризалык белдереп, кәефләнгән төс белән тыңлап утырган Галимҗан:
- Әйе, "интрига юк" дисең... Иң мөһиме дә әнә шул инде аның, - диде. - Әнә шул яклары белән Уфа миңа ошый да!
- Ә Казан?
- Ул яктан Казан зыялылары арасында мохит шактый күңелсез. Интригалар да җитәрлек...
- Хәзер сез даими рәвештә кайда торасыз?
- Күптән түгел генә Казанга килеп урнаштым һәм берничә еллар монда булырмын дип уйлыйм.
- Үзегез Казанның мохитеннән зарланасыз. Уфаны мактыйсыз. Шулай булгач, тормыш өчен нигә Казанны сайладыгыз?
- Мин үзем дә бу турыда байтак кына баш ваттым. Уфа миңа, әнә шул син әйткәнчә, табигый садәлеге, халкының эчкерсезлеге белән ничаклы ошаса, ул миңа ватаны асли булу ягыннан да бик якын... Ләкин, ничә әйтсәң дә, Казан Казан бит инде ул!.. Ул тарихи бер шәһәр, Казанда мәдәният мәйданы киң, аның университеты, аның меңләгән студенты, профессорлары, гыйлем, фән әһелләре бар. Казан - татар матбугаты, әдәбиятының үскән, киңәйгән мәркәзе. Казанда эшләр өчен дә, матбугат вә әдәбият дөньясында тәҗрибә алу өчен дә мәйдан киң!.. Мин бит әле үземнең җиң сызганып, бил бәйләп эшли торган дәверемә килеп җитмәгәнмен. Берничә тапкыр миңа Рәмиевләрнең матбугат ширкәте дә Оренбургта бер әдәби журнал оештыру турында тәклиф ясады. Ләкин мин аны да кабул итмәдем. Казанны сайладым. Шуның белән бергә мин Агыйдел, Урал буйларын, үземнең Урал баласы булуымны да онытмыйм һәм аны онытачак та, истән дә чыгарачак түгелмен. Килер бер көн, һәрхәлдә, мин Уфага кайтып эшләрмен...
Мин аларга, Уфага барып, анда төрле кешеләр, бигрәк тә Мәҗит Гафури белән танышуутырышуымны, яшьлек хатирәләремне яңадан тергезүемне сөйләдем.
Мәҗит Гафури турында, аның матди яктан авыр хәлдә яшәвен, ләкин шулай булуына да карамастан бернәрсәгә дә исе китмәвен, рухын төшермәвен, зарланмавын, үзен нык тотуын сөйләдем.
- Мәҗит, - диде Галимҗан, - бер яңагына суксаң, икенчесен куярга тора. Үзенең шәхси тормышына килгәндә, һичбер төрле дә әрсезлек юк аңарда. Әле ярый бәхетенә Зөһрә шикелле хатын туры килгән үзенә. Күпләр көндезен шәм яндырып эзләсәләр дә таба алмаслар иде андый хатынны. Әнә бит Тукай да, шуннан куркып, өйләнү дигән нәрсәдән ваз кичкән. Ярый ла хатының атыңа охшаган булса; әгәр инде морҗадан чыгып качарлык шайтанны да койрыгыннан эләктереп ала торганы туры килсә, каләмеңне кабереңдә кочаклап ятарга гына кала!
Сөйләшә торгач, Галимҗан әле һаман да кулында булган таягын стенага сөяп куйды. Аннан соң накидкасы белән эшләпәсен салып элде дә шәрә лепкә тирәсенә үскән озын кара чәчләрен тарап, артка әйләндереп сала-сала:
- Без кунакка килдек, ә син безне һаман да коры сүз белән сыйлыйсың, - диде. - Кайда, берәр самавыр чәй әйтергә исәбең бармы?
Чәй әзерләнгәнче дә, чәй эчкәч тә, безнең арада гел уен-көлке сүзләр барды.
Мин ике ел буенча Галимҗан белән аралашып та (бер караватта йоклаган чаклар да аз булмады), аның шаркылдап, кычкырып көлгәнен күрмәдем. Эч катып көләрлек мәзәк сөйләгәндә дә җитди кала, бары тик өске ирен чите генә калтырап китә.
Ул байтак кына кыргыз, казакълар тормышыннан булган кызыклы мәзәкләрне сөйләде дә:
- Бу халык шулкадәр үткен, зирәк вә сүзгә тапкыр, - диде, - аларның гади генә бер көтүчесе дә гади генә бер нәрсәне сөйләгән чагында аны шигырь-бәет иттереп сөйли ала...
Шушы беренче утырышудан соң Галимҗан көн саен диярлек миңа керә торган булды. Күп вакытта ул үзе белән бергә Шәһит Әхмәдиевне дә алып килә иде. Аны минем белән:
- Бу кеше Оренбургта, Вәли хәзрәт мәдрәсәсендә бергә укыган һәм шундагы ихтиляльларны кузгатып йөргән "Зәки шәкерт"нең берсе, минем ахирәтем, - дип таныштырган иде. - Чыгышын сорасагыз, Чистай хәерчесе!
Мин алар белән ике елдан артык аралашып йөргән дәвердә, чынлап та, аларның ихлас дуслыкларын һәм моның нигезендә яткан сәбәп - аларның карашлары бертөрле булуы икәнлеген аңладым. (Алар Октябрь революциясенә дә әнә шулай килделәр.) Бик күп мәсьәләләрдә Галимҗан Ибраһимовлар белән килешә алмаган Фәхрелислам Агиев кебекләр, алар турында сүз чыккан чагында:
- Ике саяк-сандырак! - дип кенә куя торганнар иде. Ләкин алар икәү генә түгел, мондый "саяк-сандырак"лар Галимҗан тирәсендә шактый гына булды.
Ул чорларда Казан татар яшьләре - укымышлылары арасында берничә төркем барлыгы сизелә иде.
- Фатих Әмирхан төркеме.
- Галиҗан Ибраһимов, Шәһит Әхмәдиев, Гафур Коләхмәтев, Газиз Гобәйдуллин, Фәхрелислам Агиевлар төркеме.
- Фатих Сәйфи-Казанлы, Газиз Биккинеевлар төркеме.
Соңгысында атаклы кешеләр юк диярлек, Фатих Сәйфи үзе дә күзгә-башка бәрелми иде. Мин үзем дә аны Фатих Әмирханның "сасиалист фатихчылар" дигән мыскыллы бәяләмәсе аша гына белә идем. Октябрь революциясе чорында язып, "Аң" журналында бастырган бер хикәясендә ул "чанадан коелып калган печәнне җыеп йөрүче малайлар союзы" дип, профсоюзларга сәяси төрттергәндә прототип итеп Фатих Сәйфине ала. Совет власте җиңгәч, Фатих Сәйфи берара Галимҗаннар, Шәһитләр төркеменә сыенды.
Бу төркемнәр, болай тыштан караганда, ниндидер бер политик нигезгә корылган кебек күренми. Алар ачыктан-ачык бер-берсенә каршы гайбәт сату кебек нәрсәләрне дә күрсәтмиләр, үзара барышып-килешеп йөриләр, утырышалар, сөйләшәләр, әйтерсең лә алар стихияле рәвештә генә бер-берсе белән танышып киткән гади дуслар!.. Мин шулайрак аңлый идем аларның үзара мөнәсәбәтләрен.
Шундый бер вакыйга булып алды.
Ул чагында мин Казанда түгел идем. Шунлыктан Галимҗан Ибраһимов белән Гыйльметдин Шәрәфләр арасында килеп чыккан третейский судның нәрсә өчен, нинди сәбәпләр аркасында булуы турында ачык хәтерли алмыйм. Бу судның нәтиҗәсе ни белән бетүе турында газеталардан гына укып белдем. Суд Галимҗанны гаепләп карар чыгара. Шуннан соң, бераз вакыт үткәч тә, мин Казанга килдем һәм беренче очрашуда ук Галимҗаннан шул турыда сораштым. Галимҗан:
- Һичшиксез, мин хаклы идем һәм, ачык фактларга караганда, суд минем файдага карар чыгарырга тиешле иде, - диде, - ләкин минем үземнең дә бу турыда зур бер хатам булды.
Третейский судта рәис зур урынны тота. Ул кайсы якка тавыш бирсә, шул як җиңеп чыга. Ә рәис ике якның да ризалыгы белән билгеләнә. Галимҗаннар судында Уфа морзаларыннан Ибнеямин Әхтәмов рәислек итә.
Галимҗан әйтә:
- Минем бик зур хатам да әнә шунда булды, - ди. - Гали дәрәҗәдә белемле, җәмәгать эшләренә дә катнашып йөргән, болай караганда мәдәни бер кеше булып күренгәнлектән, мин аңа ышандым, хаклык белән эш итәр дип уйладым. Ләкин эш кешенең белеменнән бигрәк аның карашында, сыйнфый төсендә икән. Ә мин, ачык авыз, сәяси аңымның тарлыгы аркасында карганың күзен карга чукымаганлыгын аңламаганмын!.. Менә бу вакыйга минем өчен хурлыклы хәл түгел, ә киресенчә, файдалы сабак булды.
- Син күрсәң иде, - диде шушы хәлләрне сөйләгәннән соң Галимҗан, - бу суд Аитов, Апанаев, Әхмәрев кебекләр өчен шундый шатлыклы бер бәйрәм булды, алар шатлыкларыннан нишләргә дә белми, бөтенләй чигеннән чыгып китте. Башта ук судка җыелып килгән шушы адәмнәр, хөкем карары укылгач та, кул чабып, миннән көләргә, мыскылларга керештеләр... Анысы бер хәл, күпмедер вакыттан соң мин Фатих Әмирханга юлыктым. Мине күргәч, ул каһкаһә белән көлде: имеш, көчеңнән килмәгәнгә тотынырга кирәк түгел иде. Шуннан соң мин Тукайга киттем. Ул да, бөтенләй үк ачык әйтмәсә дә, Фатих белән бер фикердә булуын сиздерде.
Шушы вакыйгадан соң булса кирәк, Галимҗанның Тукайлар, Фатихлар белән арасы суына. Бу мәсьәләдә Галимҗан хаклы идеме, юкмы, мин кистереп әйтә алмыйм. Шунысын гына беләм: Тукай белән Галимҗан соңыннан да килешмәде. Моның, әлбәттә, бүтән сәбәпләре дә булгандыр. Бер Казанга ике тәкә башы сыймый дигән сүзне, бәлки, шушы ике кешегә карата әйтергә мөмкиндер.
Аларның шулай ачылышлы булуына кемнәрдер сөенсә дә, пошынучылар да бар иде. Газиз Гобәйдуллин шундыйлардан булды. Аның белән мине Галимҗан таныштырган иде. "Ышанычлы, якын дустым, - диде. - Бик эчкерсез, саф кеше. Байбәтчәгә бер дә охшамаган". Чыннан да, Газиз Казан сәүдәгәре Салих бай улы, Казан университеты студенты иде. Ул: "Әйе, әти урам себерүче түгел шул", - дип уфтангандай итте. Газиз бик уен-көлке ярата торган кеше иде. Аның Һади Максуди һәм аңа охшарга тырышкан Гариф Латыйпов булып кыланулары әле дә күз алдымда җанлана. Ул Һади абзыйның мөфти булырга теләп сөйләнүләрен бигрәк тә оста итеп күрсәтә иде. Чып-чынлап артист сәләте бар иде аңарда.
Газиз Галимҗанны ничек хөрмәтләсә, Тукайны да шулай ук тәкъдир итә. Шуңа күрә аларның арасыннан кара мәче үткәнгә борчыла иде.
- Бу мәсьәләдә күбрәк Фатих гаепле, - дип, үзенең фикерен дә әйтә иде.
Бер ул гына түгел, башкалар да Фатих Әмирханның Тукайга йогынтысы зур дип уйлый иде. Минемчә, бу ялгыш караш. Алар, әлбәттә, дуслар, ләкин Тукай фикердә дә, кешеләргә мөнәсәбәтендә дә бәйсез, мөстәкыйль кеше иде.
(Истәлекле мәҗлес)
Шушы җәйнең август башларында шикелле, мин беренче тапкыр Галимҗанның фатирына бардым. Фатир дип, фатир да түгел инде аның торган җире. Җиде-сигез квадрат метрлык кечкенә генә бер бүлмә шунда.
Ул чагында Казанның Болак һәм Кабан күленең Кремль ягы бөтенләе белән "урыслар ягы" дип йөртелә иде. Анда өй яисә фатир тотып, гаилә белән яшәүче татарлар бөтенләй юк диярлек. Тик чит шәһәрләрдән килеп, вакытлы торган берле-ярымлы яшьләр генә шундагы урыслардан аерым бүлмә ала. Галимҗан да Кабан күленә якын гына бер урыс өендә бер бүлмәгә урнашкан иде. Мин барып кергәч тә, иң элек:
- Күпме түлисең бу бүлмәгә? - дип сорадым.
- Алты сум, - диде Галимҗан. - Татарлар торган якта мондый бүлмәне дүрт сумнарга да табып була булуын да, ләкин мин, кесәмә авырлык килсә дә, урыс арасында торып, урысчамны үткерләтү өчен шунда яшәргә булдым.
Аның бүлмәсендә искерәк кенә одеял белән бер мендәрле тимер карават, буялмаган агач өстәл белән ике урындыктан башка бернәрсә дә юк иде.
Аның өстәле өстендә бармак төртерлек дә ачык-буш җир күренми. Өстәлнең ике башына китаплар, кулъязмалар өелгән. Урталыкта эреле-ваклы төрле кәгазьләр чәчелеп ята. Мин, өстәл янындагы урындыкка барып утыргач та, әнә шул кулъязмаларга күз ташладым. Өстә яткан кечкенә кәгазь кисәгенә "Ак сакалым шаһит булсын, бу хәлне Бикә белән миннән башка берәү дә белмәс! Аһ, нахак, нахак!" дип язылган иде.
Нинди кәгазь туры килсә, шуңа язылган кулъязмаларны күргәч, минем исемә бер хәл килеп төште.
Бервакытны мин Оренбургта чагымда "Шура"да бастыру өчен Риза Казыйга бер нәрсә биргән идем. Ул, кулына алгач та көлеп куйды:
- Үзең, Америка язучылары шикелле, нинди кәгазь туры килсә - шуңа язгансың икән.
Шуны исемә алдым да мин: "Әллә чынлап бөтен Америка язучылары да шулаймы икән, Галимҗан да шуларга охшарга телиме икән? - дип уйладым эчемнән генә. - Кем белә, бәлки, шулай да булыр..."
Мин Риза Казыйның әлеге сүзләрен әйттем дә:
- Чынлап та, әллә син дә шуларга иярәсеңме? - дидем.
Галимҗан башта, моңа җавап бирмәстән, түбәндәгечә сөйләп китте:
- Берәр хикәя кебек нәрсәне язар алдыннан, мин иң элек үземнең күз алдымнан үткән вакыйгалардан, фактлардан чыгып, шул язачак нәрсәмнең эчтәлеген планлаштырам. Аннан соң аның скелетын эшләргә башлыйм. Шул ук вакытта яңадан искә төшкән яисә шул чагында күзгә күренгән һәм кемнән дә булса ишеткән яраклы-кирәкле, лаеклы булган вак кына нәрсәләрне, материалларны аерым кәгазь кисәкләренә яза барам. Скелет тәмам булгач, аны шул кәгазь кисәкләренә язып барган нәрсәләр белән тулыландырып, сипләп, яңадан эшләп чыгам. Әнә шулай кечкенә генә бер скелеттан зур, тулы, бөтен бер нәрсә пәйда була! - Иҗат эше гаҗәп бер нәрсә бит ул, - дип, сүзен дәвам итте Галимҗан. - Син башта үзең ясаган-уйлаган план белән берәр нәрсәне яза башлыйсың. Ләкин, яза торгач, синең әлеге планың белән андагы фактлар, вакыйгалар башлангыч юл яисә беренче маяк булып кына кала. Ә кайчагында бөтенләй әһәмиятләрен дә югалталар. Чөнки язган саен синең күз алдында әллә кайчангы истәлекләрдән калган тәэсирләр бер-бер артлы яңадан җанлана башлый. Менә шулар өстенә бүген күз алдыннан үтеп торган бүтән хәлләр дә килеп кушыла, синең дикъкатеңне чорнап ала. Шулай итеп синең аңың киңәя, тармаклана, тормыш эченә яңадан кереп китеп, эзләнергә мәҗбүр була. Хәтта, үзең дә сизмәстән, күзгә чалынган юк кына нәрсәләрдән, вак-төяктән үзеңә кирәкле булган дитәлне табып аласың. Әнә шул рәвешчә синең иҗади эшең үзенә көч җыя, тулы бер нәтиҗә бирә. Менә мин хәзер "Яшь йөрәкләр" дигән бер нәрсә язып ятам. Минем планым буенча, ул күп булса, кырык-илле битлек хикәя сыман бер нәрсә булырга тиеш иде. Ләкин инде ул зур бер повесть яки роман төсен алып бара. Әнә шул чәчелеп яткан вак кулъязмалар, кәгазь кисәкләре аның мөндәриҗәсенә кереп бетәчәк. - Шуннан соң ул әлеге Риза Казый сүзләренә бәйләп сөйли башлады: - Мин Америка язучыларының нинди кәгазь туры килсә, шуңа язулары турында бернәрсә дә белмим. Әмма мин шуны әйтергә телим: төрле язучыда төрле гадәт бар. Мәсәлән, Көнчыгыш сарай шагыйрьләреннән берсендә шундый гадәт булган диләр: ул, бераз язган саен, иягендәге сакалының бөртекләрен йолкып ала икән. Хан моның белән кызыксына да аңа боерык бирә: "Менә шул турыда бер шигырь яз, ләкин сакалыңа кагылма!" - ди. Шагыйрь утыра да утыра, ләкин барып чыкмый, баш эшләми. Бармакларны сакалга таба суза башлады исә, хан боерыгы җибәрми. Иң азагында шагыйрь ханның алдына тезләнә: "Юк, ханым-солтаным, - ди, - башымны киссәң дә, мин сакалымны йолкымый торып, иҗатымны башкара алмыйм!.." - Галимҗан тагын да үзенә таныш бер язучының (Сүз Гаяз Исхакый турында барса кирәк. - Р. З.) гадәтләре турында сөйләп китте: - Иҗат эшенә утырган чагында, ул язучының язу өстәлендә җыйнаклык, пөхтәлек булса да, язу эшеннән тукталганда, инде аның өстәл өстен дуңгыз аунагандай бер хәлдә күрәсең. Хәтта аның язылган кәгазь кисәкләре дә төрлесе төрле җирдә чәчелеп, буталып беткән була. Ул аларны соңыннан көч-хәл белән җыеп алып тәртипкә сала. Бу нидән шулай?.. Чөнки ул үзенең бөтен күңелен, уен, дикъкатен салып, артык бирелеп язганлыктан, күп вакытта каләмен, кара савытына манам дип, шап иттереп өстәлгә китереп тә кадый яисә кара савытын төртеп аударып та җибәрә. Каләмен чамалап мануга игътибар итмәгәнлектән, каләмгә артык күп сыланган кара өстәл өстенә дә тама. Яза торгач, шулчаклы мавыгып, кызып китә, язылып тулган кәгазьне бер кырыйга этеп кенә җибәрә дә тиз генә икенче кәгазьне - нинди туры килсә, шуны эләктереп - тартып ала, ә теге этеп җибәргән кәгазь бер читкә очып китә. Бервакытны шундый бер хәл була: ул бер журнал өчен мәкалә яза һәм язып бетергәч тә, аны яңадан карап, укып-нитеп тормастан, редакциягә җибәрә, аннан типографиягә юллыйлар. Типографиядә җыелып, корректурасын укый башлагач, корректорлар язманың урта бер җирендә аптырап калалар: сүзләр дә, җөмләләр дә, әйтергә теләгән фикерләр дә бер-берсенә ябышмый. Аптырагач, редакторга күтәреп китәләр. Ул да укып карый: "Юк, ябышмый, бернәрсә дә аңлашылмый!" - ди. Иң азагында язучының үзенә баралар. Ул үзе дә укып карагач хәйран була: "Арадан берәр кәгазь кайда да булса төшеп калгандыр яисә берәр җирдә буталып ята торгандыр, - ди ул. - Эзләргә, табарга кирәк!" Эзлиләр, редакциядән дә, типографиядән дә, язучының үз өстәл өстендәге кәгазьләр арасыннан да эзлиләр, ләкин табылмый. Шуннан беркүпме вакыт үткәч, теге әдип язу өстәленә җәелгән кәгазь урынына башка бер кәгазь җәеп куярга була. Шул чагында аның күзләре өстәлгә җәелгән кәгазьдәге язуларга төшә. Йа Хода, үз язуы икән! Әлеге мәкаләне язган чагында, ул, һичнәрсәгә игътибар итмәстән, кызып китеп, өстәлдәге кәгазьгә яза биргән...
Шуннан бер ел элек мин, "Гасыр көтепханәсе"нең тапшыруы буенча, әлеге Галимҗан сөйләгән язучының зур гына бер әсәрен күчереп чыккан идем. Аны күчерү шулчаклы авыр булды миңа, җан тирләрем чыкты. Дөрес, ул әйбер канәгатьләнерлек дәрәҗәдә тәртипле, аңлаешлы язылган. Сүз төзелешләре матур, җайлы; вакыйгалар, җепкә тезелгәндәй, бер-берсенә тигез, шома булып бәйләнеп баралар. Ләкин, язу мәсьәләсенә килгәндә, ничек итеп әйтим инде, ирекле-ирексез бер гарәп шагыйренең "Яр буендагы каз аягы эзләренә охшаган хатыгызны алдым. Ләкин укыр өчен үзегезне чакырырга кирәк булыр" - дигән сүзләрен хәтерләргә туры килә.
"Гасыр көтепханәсе"нең хуҗасы Әхмәтгәрәй Хәсәни дә әйтә:
- Шуның өчен дә без аның әсәрләрен матбугатка яңадан күчертеп җибәрәбез, чөнки хәреф җыючылар танымый, - ди.
Шул турыда Галимҗанга сөйләсәм, бу юлы да ул язучыны яклый:
- Ул артык бирелеп китеп, тирән уйлап язуы аркасында, башына килгән фикерләрне, күз алдында җанланган сурәтләрне тасвир итүгә чумып, язуының матурлыгына булган игътибарны да югалта, - ди.
- Бик пөхтә язучылар да бар, - дидем мин. - Фикерләре дә тирән. Минемчә, әсәрне соңыннан укырга тиешле кешеләрне интектермәскә кирәк.
- Язучының холкына да бәйледер инде. Монда барысын да бер кагыйдәгә куып кертергә ярамый.
- Валлаһы әгләм биссәуап! - дидем мин дә. (Дөресен Алла белә. - З. Б.)
Мин китәр алдыннан Галимҗан сорап куйды:
- Син Нәҗип Думавины күрдеңме?
- Юк... Нигә, ул мондамыни?..
- Мин аны моннан биш-алты көн элек урамда гына күреп калдым. Өстендә иске генә киемнәр, аркасына кечкенә генә бер биштәр дә аскан иде. Эндәшергә уйлаган идем дә, әллә нигә яхшысынмадым.
- Гаҗәп, кая бара икән соң ул?.. Шахтага түгелдер лә?
Үзем торган "Болгар" номерларына кайткач, аның конторасыннан миңа бер ачык хат китереп бирделәр. Бу хат Нәҗип Думавидан иде: "Бубидан ашыгыч рәвештә Казанга хәрби идарәгә чакырып алдылар да, килеп төшүгә, солдатлар лагерена озаттылар. Бер тиен дә акчам юк, бер сум гына булса да җибәрә күр!"
Нәҗип Думави набор вакытында тиешле проценттан артып калган таза егетләрнең берсе - запас солдат икән. Шуның өчен дә аны бер айга "уен"га озатканнар. (Бу чагында ул атаклы Габдулла Бубилар мәктәбендә укыта иде.) Галимҗан да аны шунда китеп барганда күреп калган икән.
Бу чагында мин үзем дә акча мәсьәләсендә шактый кыйнала идем. Әле ярый номерлар хуҗасы Гарәпша Рамазанов миһербанлы кеше, куып чыгармый, "ала каргадан алачагын" сабыр гына көтә. Тик бит Нәҗипкә ярдәм итәргә кирәк. Нишләргә?
Икенче көнне иртә белән шул турыда уйланып торганда, Галимҗан Ибраһимов килеп керде:
- Йә, нихәл, тыныч йокладыңмы?
- Йокысы качмас иде әле аның да, менә шунысы күңелсезрәк... Мин Нәҗипнең ачык хатын аның алдына куйдым.
- Алай булса, миндә өч сум акча бар әле, мә, шуны җибәр! - Ул башта миңа бер сумлык кәгазь акча бирде дә аннан соң: - Тукта әле, - диде, - ул бит тоткын хәлендә, тагын да бер илле тиен кушарга кирәк. Без монда ничек тә рәтләрбез, һич булмаганда, Һади абзыйның җил ягына салам кыстырырга туры килер! - Шуннан тагын үкенгәнрәк рәвештә: - Шул чагында Нәҗипкә эндәшәсем калган икән, кулына ук тоттырып җибәргән булыр идем, - дип өстәде.
Мин почтага барырга җыенган гына идем, Нәҗипнең хатыны килеп керде.
- Мин кичәгенәк Нәҗип янында булдым, сезгә сәлам әйтте, - диде ул. - Нәҗип сездән акча сорап язган булган икән. Инде җибәрмәскә кушты...
Хатыны Дума авылыннан Нәҗипкә төрле кирәк-яраклар өстенә бер сум җитмеш тиен акча да алып килгән икән. Мин Галимҗанның акчасын кире кайтарып бирмәкче идем, ул да: "Ярый, кайткан малда бәрәкәт бар!" - дип, аны кесәсенә сала башлаган иде дә, нишләптер кире уйлады:
- Мә, синдә торсын әле, туздырма, сакла! - дип, акчаны миңа сузды.
- Ни өчен?
- Нәҗипкә багышланган акча Нәҗипкә калсын! Лагерьдан йончып кайткач, бер сыйларбыз үзен.
Нәҗип лагерьдан кайткач та, аның белән без икәүләп Галимҗанга бардык. Галимҗан үзендә туры килде. Ул Нәҗипне кочаклап каршы алды да:
- Йә, лагерь бик ватмадымы үзеңне? - диде.
- Вату кайда! - диде Нәҗип, күңелле генә итеп. - Саф һава, вакытлы ашау-эчү, хәрәкәт. Мин үземне яхшы хис итә башладым әле.
Нәҗипнең бит-куллары җилле кояш астында тимердәй каралып киткән иде.
Галимҗан миңа карады да:
- Хөрҗин калай? - дип куйды.
- Исән-аман, тәкъсир! - дидем мин.
- Алайса, нишләп монда утырабыз? - дип сикереп торды Галимҗан. - Киттек ресторанга!
Без өчәүләп Думавига җибәреләчәк акча исәбенә ресторанга сыйланырга киттек.
Кәеф шәп. Без, әдәби иҗат белән шөгыльләнүче өч егет, киттек хәзерге Бауман урамы буйлап. Олы суммалар белән эш иткән байлар сыман, зур ресторанга кереп, бер бүлмәгә урнаштык. Байлардан бер дә ким түгел, кесәдә шытырдап торган кәгазь берлек, өстәвенә илле тиен көмеш тә бар. Без бу юлы үзара киңәшеп, сүз көрәштереп тә тормадык, Галимҗанның әйтүе буенча 75 тиенгә бер графин аракы, калган 75 тиенгә биш шешә сыра алдырдык. Бер графинда ярты шешә - чирек литрдан аз гына артыграк аракы була. Шешә белән, ярты шешә килеш алганда аның бәясе 22 тиен генә булса да, графин белән алганда өстәп зур гына аштабак белән сыр, балык, кызыл уылдык, тозлы кыяр шикелле җиде-сигез төрле кабымлык китерәләр. Без болай өчебез дә аракы белән мавыгучы түгел, мондый утырулар бик сирәк була торган иде.
Башта сүз вак-төякләр турындарак барды. Болар арасында яхшы ук күңелсезләре дә бар иде. Шуңа күрә булса кирәк, Галимҗан сүзне икенче бер җитди мәсьәләгә борып җибәрде.
- Бәшири, минем сиңа әйткәнем юк шикелле әле, - диде ул. - Мин бит татар теленең сарыф вә нәхуын тәмам эшләп бетердем. Киләсе уку елына басылып чыкса кирәк.
Галимҗанның шушы сүзләре Нәҗипне дә җанландырып җибәрде.
- Синең аны язуың турында Бәшири миңа сөйләгән иде, - диде ул Галимҗанга. - Хәтта мин синең квартирыңа барып, язган нәрсәләрең белән ныклап танышырга һәм үземнең кайбер фикерләремне, киңәшләремне әйтергә дә уйлаган идем. Мөһим вә җитди бер эш бит бу. Тирәннәнрәк уйлап эшләргә кирәк аны.
- Ярдәм итәсез икән, бик әйбәт булыр иде, - диде Галимҗан да, үзенең теләген һәм канәгатьләнүен белдереп.
Шуннан соң Нәҗип Галимҗанга байтак кына сораулар бирде һәм үзенең кайбер киңәшләрен әйтеп алды:
- Зур эш бу, Галимҗан, зур эш, - дип кабатлады. - Татар мәдәнияте тарихында татар теленең сарыф вә нәхуын эшләп чыгу - мәңге онытылмаслык бер хезмәт!..
Нәҗип Думави чын мәгънәсе белән педагог һәм педагогияне тирәннән аңлап, аңа нык бирелгән бер кеше дә иде. Ул үзенең табигате, яратылышы белән үк педагог иде. Мин моны аның педагогия турында сөйләгән фикерләренә карап кына әйтмим, ә берничә тапкыр аның укыткан җирләрендә, класста дәрес биргән чакларында булганнарны да күз алдында тотам. Нәжип Думави укучы балаларны ничаклы яратса, укучылар да аны шулчаклы ригая итәләр, тыңлыйлар иде. Мин, Вәрәки авылында ике ел укытканнан соң, аннан киткән чагымда, уз урыныма Нәҗип Думавины тәкъдим иткән идем. Нәҗип анда дүрт ел укытты. Укучылар да, аларның ата-аналары да миңа гел хат язып, Нәҗиптән бик риза булганлыкларын, аны тәкъдим иткәнлегем өчен миңа рәхмәтләрен белдерде.
Менә шуңа күрә дә мин, Нәҗип Думави белән утырышкан чакларда, әдәбият турында сөйләшүдән дә бигрәк, педагогия хакында гәпләшүне артыграк, файдалырак саный идем.
Сөйләшә торгач, Нәҗип тагын да әрнү, сыкрану белән кызып китте:
- "Мәдәният мәйданында үсәбез!" дип лаф орган булабыз. Дөрес, матбугат вә әдәбият дөньясында күзгә күренерлек уңышларыбыз да юк түгел. Ләкин уку-укыту тәртипләренә, педагогия мәсьәләләренә килгәндә, бездә әле һаман да шул иске мунча, иске таш!..
Галимҗан да аның сүзләрен куәтләп җибәрде:
- Бу өлкәдәге үсешебез әле бака ботыннан гына!
- Бака ботыннан булса бер хәл әле... Бака бәкәленнән диген.
Нәҗип тагын да кызып сөйләп китте:
- "Ысулы җәдит" дигән булабыз. Без бит яңа тәртип белән дә балаларны укырга-язарга тизрәк өйрәтүдән узганыбыз юк. Балаларны укырга-язарга өйрәткәннән соң, һаман да шул
гарәп теленең сарыф-нәхуын укыта башлыйбыз. Укудан туктагач та сука башына ябышачак яисә шахтага күмер чукырга китәчәк татар малаена ни пычагыма кирәк ул гарәп сарыфнәхуы?! Телгә алып әйтүе дә оят бит, үз ана телеңнең сарыф-нәхуы юк!.. Ел саен мәктәпләр өчен кырык-иллеләп уку китаплары бастырып чыгаралар. Якуб Хәлили төсле мәзин дә уку китабы яза, Хәбибрахман Зәбири кебек сәүдәгәр дә дәреслек яза, Фуад Туктаров шикелле гимназия белән университет арасында калган кемсәләр "педагог" булып китәләр дә китап язарга керешәләр!.. Менә син, Галимҗан, шул турыда бер усал мәкалә язсаң иде. Каләмең үткер. Әйе, мондый мәузугта Габди каләме кирәк.
Галимҗан аптырап китте:
- Габди дисеңме? Кем соң ул Габди?
- Нигә, син түгелмени?
- Кем әйтте аны сиңа?
- Һади Максуди.
- Тфү... Фәсле марҗа икән ул да! Кеше саен әйтергә, фашларга ярагач, яшерен имза нигә кирәк? "Габди" имзасы белән язган мәкаләләрем өчен бәйләнүчеләр, дошманлык итүчеләр дә аз булмады. Кайдан белгәннәр дисәм... - Галимҗан көрсенеп куйды.
Сөйләшә торгач, сүз әдәбият мәсьәләсенә дә барып җитте. Ул да шул Нәҗипнең мәктәпләрдә укыту өчен әдәбият дәреслекләре булмавыннан зарлануы аркасында килеп чыкты. Шуннан кайбер әдипләрнең иҗатларына бәя бирү мәсьәләсенә дә килеп терәлдек. Галимҗан Тукайны бөтенләй читкә дә этәрергә теләми, ул аны булдыра да алмый һәм аны булдыра алмаганлыгын үзе дә аңлый.
Галимҗанның татар шагыйрьләре турындагы карашларына бер генә төрле дә сүз катмаган, тыныч кына утырган Нәҗип Думави Дәрдемәндкә караган сүзләрдән соң:
- Куй әле, зинһар, Галимҗан! - диде. - Безнең тормышта аңардан башка да өметсезлеккә тартып, йөрәкләрне әрнетә торган хәлләр аз түгел!..
Нәҗипнең тел төбе Тукайны яклауга таба кыю гына борыла башлаганда, безгә ресторанны калдырырга туры килде. Өчебез дә ап-аек, шулай да күңел күтәренке иде.
Иртәнге кояш та күтәрелеп килә иде инде. Өсләренә күк материядән тегелгән кыска киемнәр, башларына да шундый ук татар түбәтәенә охшаган нәрсәләр кигән һәм күкрәкләренә дә номерлы такта кисәкләре аскан арестантлар шәһәр урамнарын себереп йөри. Көннәр шактый эссе булганлыктан, коры тузан күтәрелгән. Шунлыктан без тузансыз җиргә - тиз генә Черек күл бакчасына кереп киттек...
- Тукайга нәфислек җитми, - дип, өзелгән сүзен дәвам итте Галимҗан. - Шигырь укыгач, күңел хушланырга тиеш. Ә аңарда...
- Син Тукайга кагылма! - дип, аның сүзен бүлде Думави. - Син түгел, моны көнчелегең сөйли. Тукайның бөтен татар дөньясына таралган даны тынгы бирми сиңа! - Ул кулын селтәде дә саубуллашмый-нитми китеп барды.
Галимҗан озак кына башын чайкап торды:
- Нигә ул тиктомалдан җенләнде? Исерек тә түгел... Һәрвакыт шулаймы ул?
- Минем беркайчан да болай Нәҗипнең чыгырдан чыкканын күргәнем юк иде, - дидем мин, Галимҗаннан гафу үтенгәндәй.
- Гаҗәп!
- Гаҗәп түгел, күпләр кебек ул да Тукайны бик олы күрә.
- Шунысы гаҗәп тә инде аның...
Мин иңемне сикертеп куйдым. Саубуллашып, без икебез ике якка юнәлдек.
Әлеге вакыйгадан өч-дүрт көн үткәннән соң, беркөнне кич белән коридорга чыктым. Тукай бүлмәсеннән бер бүлмә аша минем бүлмәгә каршы гына Мулла иле авылыннан килеп урысча укып ятучы Акбердин дигән егет тора иде. Бүлмәсе ярым ачык, мин Акбердин белән өстәл янына утырган Думавины күреп калдым. Рөхсәт сорап, мин дә кердем, өстәл янына ишеккә аркам белән утырдым. Бераздан ишектә Габдулла Тукай тавышы ишетелде:
- Нәҗип Думави, син дә мондамыни?
Тукай үзенә таныш кешеләргә һәрвакыт шулай исем-фамилиясе белән эндәшә торган иде.
Думави тиз генә урыныннан торды да ярым ачык ишек бусагасына баскан Тукай алдына зур хөрмәт, түбәнчелек белән килеп күреште.
- Төрле үткән-сүткәнне искә төшереп утырабыз әле...
Нәҗип үзен нигәдер кыен хәлдә калган кебек хис итә иде. Бераз сүзсез басып торгач, ул капыл гына сорап куйды:
- Габдулла әфәнде, сез Галимҗан Ибраһимов иҗатына ничек карыйсыз?
- Иҗат дип карыйм, - диде Тукай, көлемсерәп.
- Иҗатның ниндие юк...
- Иҗат бар, әдәбият бакчасына кергән эт эчәге үләне бар. Ул матур гөлләр арасында борынлый да, шуларның сабакларына чорналып, җирдән аларга тиешле азыкны суыра. Галимҗан Ибраһимовның "Татар хатыны ниләр күрми" дигән нәрсәсе... иҗат! Шәриф Саттаровның "Татар милләтен тәрәккый иттермәүчеләр" дигән нәрсәсе эт эчәге!
Тукай, сүзне озайтмастан, үз бүлмәсенә китеп барды.
Бишенче бүлек
(Габдулла Тукай)
1907 елның октябрь башлары иде.
Бу чагында мин Казанда Галимҗан хәзрәт Баруди карамагындагы мәдрәсәи "Мөхәммәдия"дә укый идем.
Төшке аштан соң шәһәргә чыгып, бераз йөреп кайтырга җыендым.
- Кемдер сине сорый, коридорда көтеп тора, - диделәр.
Мин бүлмәдән чыкканда, мәдрәсәнең ярым караңгы коридорында бик күп дигәндә ундүрт-унбиш яшьлек бала сыман берәү басып тора иде. Шактый кечкенә буйлы, чандыр йөзле, нечкә бәдәнле бу кешенең чыраенда да яшүсмерлек төсе сизелә.
Аны күргәч тә, мин аптырап калдым: "Кем булыр икән бу бала сыман кеше? - дидем үз-үземә. - Авылдан берәрсе килдеме дисәм, авылда мин белмәгән, мин танымаган бер генә кеше дә, хәтта бер генә бала да юк!.."
Шуннан соң мин аны, танырга теләп, баштанаяк җентекләп карарга керештем. Аның өстендә ярым аурупача тегелгән, күп кенә киелеп сүсәргән кара сырма пальто, башында да ярыйсы гына кыршылган, иске, каракүл кырпулы, кызыл бәрхет түбәле бүрек, аягында кыскарак кына чалбар балакларыннан күренеп торган иске кара штиблет иде.
- Йә, - дип куйдым мин шуннан соң, аңа карап. - Сезме мине сорадыгыз?
Үткен карашлы кара күзләре белән бу бала тагын да бер кабат минем буй-сынымны сөзеп алды да кулын сузды:
- Зариф Бәшири, синме бу? - Минем җавабымны да көтеп тормастан: - Мин Габдулла Тукаев булам, - диде.
- Тукай?.. Кемне күрәм мин!..
Минем йөрәгем ниндидер зур шатлык ярсулары белән типсә, башымда да бер-бер артлы әллә нинди уйлар кайный иде.
Беренче тапкыр үземнең шәрикләрем, әдәбият сөюче иптәшләрем белән аның шигырьләрен мавыгып укыган чакларым, аның шигырьләре басылган газета-журналларны күреп, аларны укыр өчен унбишәр, егермешәр чакрымлык җирләрне салкын кыш көннәрендә җәяүләп йөрүләрем һәм, шуларны табып укыганнан соң: "Их, менә шундый бер шагыйрь булсаң иде!" - дип хыяллануларым - һәммәсе дә минем күз алдымнан кичте.
Ул чагында мин шашкын хисле, үсмер бер бала идем әле. Ә бүген әнә шул Тукайның үзен күрәм... Җитмәсә тагын, ул миңа якын танышларча кулын суза.
Ләкин бу беренче тапкыр күрешү һәм танышуыбызда без озак сөйләшеп тора алмадык. Бик күп булса, биш-алты минут кына сөйләшкәнбез, чөнки ул китәргә ашыга иде.
Ул шул көндә генә Уральски шәһәреннән Казанга килеп төшкән, берәр сәгатьтән үзенең туган авылына солдатка каралу өчен китәсе икән.
- "Болгар" номерларына урнашкач, монда да килдем, - диде ул. - Әгәр дә солдаттан калсам, яңадан Уральскига бармаячакмын. Казанда калачакмын. Шул чагында иркенләп күрешергә дә, сөйләшергә дә мөмкин булыр әле.
Аның Казанда калачагын белгәч, мин тагын да ныграк шатландым. Димәк, минем Гафури белән бергә булу өметем бушка чыккан булса да, Тукайның монда булуы мине рухландырачак.
Шуннан соң мин Тукайга:
- Алай булгач, син рекрут әле, - дидем. - Ләкин соңгарак калгансың: авылда яулык селкеп, җырлап йөри алмыйсың ич инде.
Минем шушы сүзләремнән кәефләнеп, ул да көлеп куйды:
- Шулай булса да, аулак өйләрдә, Гыйльми, Сәрбиләргә ыргыту өчен кызыл билле прәннекләр алдым әле.
Аннан соң ул, ашыгып, тизрәк күрү дәрте белән сөенгән рәвештә, Гафурины сорады:
- Минем ишетүемә караганда, ул да шушы мәдрәсәдә укый шикелле, - диде. - Мин аны да күрергә теләгән идем.
Мин Гафуриның быел монда булмаганлыгын, күптән түгел генә Уфага кайтып китеп, шунда тора башлаганлыгын әйттем. Бу хәбәр Тукайны шактый борчыды һәм күңелсезләндерде булса кирәк:
- Кызганыч! - дип куйды.
Камил Мотыйгый редакциясендә "Яңа тормыш" исемле бер газета чыга башлаган икән. Тукай шушы газетаның бәләкәй генә күләмдә басылган игъланнарын да алып килгән. Шуларның берничәсен миңа бирде дә:
- Сиңа Камилнең сәламен әйтергә онытканмын икән әле, - диде. - Ул синнән шушы газетага язып торуны үтенде. Әлбәттә, аңа булышырга кирәк инде, Гафурига да шул турыда әйтермен дигән идем дә бит, ни хәл итәсең, күрә алмадым шул, - дип, тагын бер мәртәбә үкенеч белдерде.
Тукай бу беренче танышуда кием-салымы, төсе-кыяфәте белән мин күз алдына китергәнчә булып чыкмаса да, үзен тота белүе, мөгамәләсе, сүзләре белән аңа шигырьләре аркылы булган элекке хөрмәтемне, мәхәббәтемне саклап кына калмады, ә тагын да ныграк үстерде.
Тукай белән икенче тапкыр күрешүем "Әлислах" редакциясендә булды.
Без Хәбиб Исхакыйлар белән газетаның яңа чыккан номерларын почтага алып барырга әзерли идек. Тукай килеп керде. Ул, безнең белән исәнләшкәч тә:
- Шушы газетаны үз итүегезгә мин бик куанам, - диде.
Шуннан соң миң аңардан:
- Соң, ничек, солдат итеп алмадылармы үзеңне? - дип сорадым.
Ул күңелсез генә, төшенке бер тавыш белән генә җавап кайтарды:
- Синең белән минем ишеләрне нәрсәгә дип алсыннар соң?
Ни өчен шулай күңелсезләнеп җавап бирүенең төп сәбәбен аңлый алмадым. Югыйсә безнең ише күпләр солдатка алмауларына шатлана гына иде. Ләкин аңа бу турыда бер сүз дә әйтмәдем, үзеннән дә кайтарып сорамадым. Тик:
- Ярый, туганкай, безнең өчен кәбестәне монда тапау күңеллерәк тә, файдалырак та булыр! - дидем дә, шуның белән безнең сүз киселде.
Бу күрешүдә Тукай миндә шундый бер тәэсир калдырды. Ул тарихта булып үткән шагыйрь, язучыларның иҗатлары белән генә түгел, аларның тормышы һәм гадәтләре белән дә бик кызыксына икән. Аның урыс, гарәп, фарсы, төрек телләрен шактый яхшы белүе һәм аларның әдәбиятларын оригиналда укуы белән шул дәвердәге башка күп кенә татар шагыйрь, язучыларыннан байтак югары һәм аерылып торганлыгын шушы беренче очрашуларда ук инде мин азмы-күпме сизенгән идем. Чөнки ул төрле әдәбиятлар турында тегеләй-болай сүз чыга калса, бик тиз һәм җиңел генә итеп тиешле мисалларны китерә һәм шул телләрдә өзекләр дә сөйләп күрсәтә иде. Аның белән аралаша башлагач, мин шуны аңладым: шагыйрь булыр өчен табигый талант кына җитми, күп белергә, күп укырга да кирәк икән.
Тукайны мин шул беренче күрешүдәге кыяфәттә, шул ук гади һәм игътибарсыз итеп кенә киелгән кием-салымнары белән күп очраттым. Чөнки ул Казанга килгәннән соң байтаккача, хәтта гонорар алган чакларында да шушы киемнәрен ташламады. Мин ул вакытларда аның костюм яки сюртук киеп йөргәнен белмим. Ул бераздан искерәк кенә бер сюртук алган булса да, аны бик сирәк, әллә нидә бер генә кия, кигәндә дә, шартына китереп түгел, ничек туры килсә, шулай кия иде. Кисә дә, аның ак якасы, жилеткасы булмый, шуның белән бергә кара кәләпүшен һич тә калдырмый иде. Күп вакытта ул кара көрән күлмәктән булып, билен каеш белән буа һәм кәләпүшен кия торган иде. Кайбер җәйге кичләрдә мин аның шул кыяфәттә "Болгар" номерлары янындагы тротуарда ике тезен кочаклаган килеш чүгәләп утырганын күрәм. Ул чакларда ул нәкъ самими балалар шикелле була.
- Тукай, нишләп утырасың монда? - дип, бер тапкыр сораганым да булды.
Ул миңа беренче тапкыр күргәндәй карады да, өзеп:
- Күзәтәм! - диде.
Тукайга якын торган кешеләр арасыннан бигрәк тә Фатих Әмирхан, Галиәсгар Камаллар аны һәрвакытта да яхшы костюм киеп, ак якадан, галстуклардан йөрергә димлиләр, аның шундый киемнәрдә, яланбаш көенчә рәсемгә төшүен телиләр.
- Һич булмаса, тарихка мәдәни кыяфәттә төшкән бер рәсемеңне калдырыр идең, - диләр.
Хәтта аларның бу димләүләре көчләү дәрәҗәсенә дә җиткәли икән. Алар беркөнне Тукайны алдап-йолдап, хәтта берникадәр басым ясауны да кулланып, яхшы костюмнан, яланбаш хәлдә рәсемгә төшерә алганнар. Тукай шул рәсем эшләнеп бетеп, кулына алгач та, арлыбирле әйләндергәләп карап тора да берсенең артына:
- Мә, ал инде күптән көткән яланбашыңны! - дип яза. Һәм: - Теләгеңә ирештең инде! - дип, Фатих Әмирханның алдына ташлый.
Шулай да бераздан, сирәк-мирәк булса да, Тукай костюм киеп, галстук тагып та йөри башлады.
Көннәрнең берендә "Әлислах" идарәсендә сөйләшеп утырабыз. Анда-санда гына килгәләп йөри торган Гафур Коләхмәтев тә шунда иде. Манжетлар, ак якалардан купшы итеп киенгән Гыйльметдин Шәрәф белән Фәхрелислам Агиевлар, көлә-көлә, кемнеңдер гайбәтен саталар. Агиев:
- Барып чыккан татар шәкерте иде ул! - ди.
Боларның гайбәтләренә катышмыйча, бер читтә нәрсәдер укып утырган Тукай, Агиевның шушы сүзләрен ишеткәч тә, акрын гына урыныннан торды да:
- Әгәр дә Агиевка татар шәкерте булу эләккән булса, - диде, - ул да болай койрыксыз сандугач булып йөрмәс иде... Юкса: "Атакай үлгәч, гут-гутлаган куцат суеп, паминкасын уздырдым!" - дип кем яза инде?! Шыер! - Шуннан соң ул түбәндәгеләрне тезеп китте: - Татар шәкерте татар әдәбиятын тергезеп, аңа нәфис телле шагыйрьләр, әдипләр бирде. Татар шәкерте әбҗәдле, иман шартлы "мәфтекләр" урынына телле, фәнле, әдәбиятлы мәктәпләр оештырды. Татар шәкерте үз халкының тарихын тудырды, аның аңына үзгәреш кертте!.. Ә сез, турпыча казыклары, әйтегез әле, нәрсә бирдегез?..
Басынкы табигатьле, аз сүзле, бик сирәк вакытта гына көлүне ярата торган Гафур Коләхмәтев тә Тукайның шушы сүзләреннән соң рәхәтләнеп бер көлде:
- Йә, кияү, нигә телең тотлыгып калды? Тукайга җавап бир...
1911 елның җәендә Уфа укымышлыларыннан Зыя Типиев, Казанга килгәч, Тукайны күрү өчен аның номерына бара. Тукайның ак яка киеп, шуның өстеннән галстук бәйләргә маташып торган чагы була. Ул, Зыяга һичбер сүз эндәшми-нитми, байтак вакыт үзенең галстугы белән булаша. Ләкин бәйли алмый. Шуннан соң галстугын караваты өстенә атып бәрә дә, җентекләп, кунакка карый:
- Сез кем буласыз?..
Зыя үзен ничек итеп таныштырырга да белми аптырап кала. Тукай әлеге галстугын яңадан кулына ала да аның җавабын көтеп тә тормый:
- Мә әле, алай булса, минем галстугымны бәйләп бир әле! - дип, галстугын аңа суза. - Бәйли белмим шул нәрсәне. Иптәшләр сүзен сүз итеп кенә эшләргә маташуым иде, - ди.
- Тукай белән безнең бөтен танышуыбыз да, сөйләшүебез дә әнә шуннан гына гыйбарәт булды, хәтта ул минем кем икәнлегемне дә белми калды, - диде Зыя миңа. - "Гафу итәсез, көтә торганнардыр", - диде дә калдырып китәргә ашыкты. Күрәсең, ул рәсемгә төшәргә киткәндер. Мин шулай дип уйладым, ләкин ул бүлмә ишеген бикләми, хәтта бераз гына ачык калдырып чыкты.
Хәер, Тукай бүлмәсен беркайчан да бикләми иде.
Тукайның Казанга килүенә дүрт-биш айдан да артык түгел иде. 1908 елның февралендә Казан татар укымышлыларыннан берсенең туган көне булды. Аның өенә бару өчен, башта "Әлислах" редакциясенә җыелдык. Анда балалар өчен берничә уку китабы, әлифбалар язган Гыймат Нугайбик тә бар иде. Соңга таба Тукай да килеп керде. Гадәттә, Тукай бик сирәк вакытта гына башкалар белән исәнләшә дә, үзенең күзе төшкән бер кешегә:
- Нихәл соң? - дип куя яки: - Нихәл, Бәдигъ мәзин күркәсе? - дип эндәшә торган иде.
Бу юлы аның күзе нәрсә өчендер бик шәпләп манжетлар, ак якалар кигән Нугайбиккә төште:
- Нихәл, ыспай егет, син дә мондамыни әле? - диде.
Нугайбик тә, күрешергә теләп, аңа кулын сузды:
- Нихәл, шагыйрь?..
Башта күңелле генә, кәефле генә сөйләшкән, исәнләшкән Тукай, аның шул сүзләрен ишеткәч тә, нигәдер җимерелеп төшкәндәй булды:
- Мин шагыйрь түгел! - диде.
- Ә сез кем буласыз соң?
- Минем исемем - Габдулла, фамилиям Тукаев була!..
Нугайбик, һаман да үз сүзен сүз итәргә теләгәндәй:
- Габдулланың ниндие булмый аның? - диде. - Габдулланың тимерче, итче булганы бар, шулай ук шагыйрь булганы да бар!..
- Алай икән, - диде Тукай моңа каршы. - Әгәр дә кешенең фамилиясен аның һөнәре, кәсебе белән йөртә торган булсалар, бу вакытта сезне дә "Гыймат балалар башын әйләндергәнев" дип әйтергә туры килер инде!
Шуннан соң алар, бәйләнешеп китеп, бер-берсенә каты-каты гына сүзләр дә әйтеште. Иң азагында Тукай Нугайбиккә берникадәр текәлеп карап торды да, берни әйтми-нитми, ишектән чыгып китте. Аларның бәйләнешләренә сүзсез генә карап торган башкалар да, Тукай чыгып киткәннән соң, боларның бу маҗаралары шуның белән бетте инде дигәндәй, тагын да үзара сөйләшергә кереште. Ләкин Тукай озакламый яңадан әйләнеп килеп керде. Шунда булганнарның һәммәсе дә, сөйләшүләрен туктатып, кинәт көлеп җибәрде, чөнки Тукай шундый бер кыяфәттә иде.
Иске бер газетаны киң иттереп, катлап муенына ураган да, аның өстеннән калын бер бауны буып, очларын тезләренә кадәр салындырып төшергән. Ике кулының беләкләренә дә шулай ук газеталар урап, аларны да бау белән бәйләп куйган.
Әнә шундый кыяфәте белән ул, джентельменнарча басып, гәүдәсен туп-туры катырып, салмак адымнар белән Нугайбикнең алдына ук килеп басты:
- Без яшь чакта әниләребез әйтә торганнар иде: "Кәлимәтен, таебәтен, безнең әни бай хатын, маңгаенда ука-чук, сандыгында бук та юк!"
Аның шушы эше белән сүзләре бер Нугайбикне генә түгел, коры манжетлар, ак якалар белән интеллигентланып йөргән башка берәүләрне дә шактый кызартты. Шунлыктан көлгәне көлде, көлмәгәне оялган сымак башын аска иде.
(Бәдигъ мәзин күркәсе)
"Әлислах" чыккан көннәрдә, без Хәбиб Исхакый белән иртәнге сәгать җиделәрдән кичкә чаклы шунда эшлибез. Ул көнне Тукай да редакциягә шактый иртә - иртәнге сәгать сигезтугызларда ук килә. Тукай үзенең көндезге вакытларын күбрәк "Әлислах" идарәсендә үткәрә. Анда газеталар укый, килгән кешеләр, бигрәк тә шәкертләр белән сөйләшеп утыра иде. Ләкин мин аның "Йолдыз" яисә башка газеталар идарәсенә барып йөргәнен гомеремдә бер тапкыр булсын күрмәдем.
Ул "Әлислах" идарәсенә, беркем белән дә исәнләшеп-нитеп тормый, ишектән берәр нәрсәне көйләп яки берәр кызыклы нәрсә турында сөйләнеп керә: "Сәналилхалики гәбрән вә әфлак, мич астыннан песи чыкты пырхылдап!" Беркөнне ул, мәсәлән, телче Хәсән Галинең "тәрҗемә" дигәннең татарчасы "аудару була" диюеннән көлеп: "Бүген иртә белән йокымнан торсам, өстәл өстендәге лампам идәнгә тәрҗемә ителгән", - дигәндәй сүзләрне сөйләнеп керсә, икенче көнне: "Шулай итеп, көпә-көндез рамазаны шәрифтә сабын белән икмәк ашап утырасыз, ә!" - дип куя. Аннары "Әлислах" газетасын өстән-өстән генә карап чыга да безне йөдәтә башлый: "Яле, берәр кызыклы нәрсә сөйләп җибәрегез әле!" - ди.
Янәсе, үзегезгә дә эшләве күңеллерәк булыр!
Беркөнне мин редакциядә түбәндәге нәрсәне сөйләдем: "Саратов губернасыннан ике мишәр төн уртасында калага арыш сатарга баралар икән. Бервакытны шуларның алдан бара торганы кинәт кенә атын туктата да артка карап кычкыра:
- Әй, Төпи, Төпи, йокладыңмы әле син?..
Төпи җавап бирмәгәч, ул аның олавы янына үзе бара да төрткәләп уята башлый. Төпи дә, йокыдан уяныр-уянмас, иләс-миләс кенә башын күтәрә дә:
- Нәрсә бар, арбаң ауды-ниттеме әллә? - ди.
- Юк, - ди теге мишәр, - минем башыма уй килеп төште әле: синеңчә ничек, Мөхәммәд пәямбәр кайсы авылныкы булыр?
Төпи бераз уйланып тора да, үз тирәләрендә булган иң зур авылны исенә төшереп:
- Минемчә, малай, Иске Пелдәнгенеке булыр ул, - ди".
Тукай шушы мәзәктән рәхәтләнеп бер көлде дә:
- Алай булгач, тәҗвит язып йөргән Шәһит Гаүни дә "пәямбәр" нәселеннән инде! - диде.
Татар дөньясында булган бер генә характерлы вакыйга яки тип та Тукай күзенә чалынмыйча, теленә, каләменә эләкми калмады булса кирәк. Күп вакытта ул мондый күренеш һәм типлар турында мәгънәле җырлар оештыра яки алар турында кызыклы, килешле берәр сүз әйтеп, халык арасында популярлаштырып җибәрә торган иде.
"Көпә-көндез рамазаны шәрифтә сабын белән икмәк ашап утырасыз, ә..." диюе дә әнә шундый вакыйгалардан килеп чыгып, шул ук Тукай аркылы таралып киткән иде. Ул менә шулай була.
Казанның Галимҗан хәзрәт мәхәлләсендә Йосыф мулла бар иде. Искелек, тискәрелекнең дә ар ягына барып чыккан бу мулла үзе артык дәрәҗәдә беркатлы кеше иде. Аның үзенә күрә, утыз-кырык шәкертлек кенә булса да, бер мәдрәсә кебек нәрсәсе дә бар. Беренче тапкыр Казанда яңа ысуллы мәдрәсә ачкан Галимҗан хәзрәтне ул һәрвакытта да үзенең мәсләк дошманы итеп карый, әлбәттә... Шунлыктан Галимҗан хәзрәтнең үзеннән яки аның шәкертләреннән берәр кимчелек табып күрде исә, Йосыф мулла аны мәхәллә халкы арасында фаш итәргә тырыша.
Үзенең улын, мәхдүмне, тагын да ныграк динле, суфи һәм искелекне саклаучы бер "каһарман" итеп әзерләү өчен Йосыф хәзрәт аны шул дәвердә үтә кадимлеге белән дан тоткан Кышкар мәдрәсәсенә укырга илтә. Әнә шул мәхдүм, Кышкар мәдрәсәсендә берничә ел ятканнан соң, Ураза бәйрәме алдыннан Казанга аталарын күрергә кайта. Аңа Фатих Әмирханнар, Тукайлар, шулай ук театр, әдәбият кичәләре, төрле газеталар һәм шулар белән бергә "Әлислах" турында да әлегә чаклы колагы ишетмәгән, күзе күрмәгән хәбәрләрне, яңалыкларны сөйлиләр:
- Театр һәм әдәбият кичәләрендә кызлар белән егетләр кочаклашып бииләр, редакцияләрдә дә гел бергә булып, мәш киләләр, - диләр.
Шуларны ишеткәч, мәхдүмнең дә колагы тора.
- Бер күрәсе иде шуларны, - ди. - Бигрәк тә газета дигән нәрсәләрен кемнәр эшләп, ничек чыгаралар икән?..
Йөри торгач, ул беркөнне шул ук рамазан аенда "Әлислах" редакциясенә барып чыга. Анда Тукай, Фатих Әмирханнар булки белән сыр ашап, чәй эчеп утыралар икән. Шуны күргәч, Йосыф хәзрәтнең улы тәмам аптырауга, хәйранга кала.
- Боларда дин дә, оят та беткән икән, - ди. - Көпә-көндез рамазан шәрифтә һичбер кемнән тартынмастан ашап-эчеп утыралар. Җитмәсә тагын, икмәк белән сап-сары сабын да ашыйлар!..
Ул моны әтисенә дә кайтып сөйли.
Шуннан соң Йосыф хәзрәт икенче көнне бер байның өендә ифтар - авыз ачу мәҗлесендә Галимҗан хәзрәтне бик нык кызартырга, халык арасында көлке итәргә уйлый:
- Мелла Галимҗан, - ди ул, - синең шәкертләреңдә дин калмаган, алар киртәдән сикергәннәр. Әнә синдә укыган Зариф хәзрәт улларының көпә-көндез, рамазани шәрифтә сабын белән икмәк ашап утыруларын минем мәхдүмем үз күзе белән күргән!..
Ләкин Галимҗан хәзрәт моңа салкын кан белән генә җавап бирә:
- Сабын ашамлыктан түгел бит ул, мулла, кем, Йосыф, - ди, - шунлыктан аны ашаганнан гына уразалары ачылмас!..
Шул вакыйганы ишетү белән, Тукай "Ялт-йолт" журналында кызыклы гына нәрсәләр язып чыкты һәм кешедә ярамаганрак берәр нәрсә күрде исә шуны искә төшерә иде.
Шул ук Йосыф хәзрәт Фатих Әмирхан турында "Зариф мулланың күзлекле улы үзе студент, үзе социал-демократ икән!" дигән сүзләрне ишеткән дә аны үз күзе белән күрергә теләгән. Әнә шундый теләк белән йөргән бер вакытта ул Фатих Әмирхан белән көтмәгәндә кибеттә очраша. Кемдер берәү аңа: "Зариф хәзрәтнең күзлекле улы шул була инде", - дип төртеп күрсәтә. Йосыф хәзрәт читтән күрү белән генә чикләнми, Фатихның алдына ук килеп баса: "Зариф хәзрәтнең күзлекле улы! Үзең судин, үзең, "сасыган виноград" син буласыңмы инде ул?" - дип сорый. Татар өчен авыр әйтелешле "социал-демократ"ны шулай сасы виноградка әверелдерә.
- Йосыф хәзрәтнең кыңгыр аткан ташы туры килеп төшкән, - ди Тукай, моны ишеткәч. - Азмыни бездә биленә ат аркалыгы бәйләп, кызыл авызланып йөргән "сасыган виноградлар"!
Бу атама шулай ук яшьләр арасында тиз таралып китте. Берәү белер-белмәс сәясәттә гәп орып кызыл авызлана башласа, аңа: "Җитәр инде, сасыган виноградланып торма!" - дип туктаталар иде.
Тукайның яңарак кына килгән чагында, 1907 елның көзендә, Сәгыйть Рәминең "Яшә, Зөбәйдә, яшим мин!" дигән сәхнә әсәре басылып чыккан иде. Ләкин ул китап озак яши дә, тарала да алмады: аны цензура җыеп алып, юкка чыгарды. Шуннан соң Тукай, Сәгыйть Рәмине күргән саен:
- Йә, Сәгыйть, Зөбәйдәң яшәмәде бит инде, син ни эшләп яшисең? - дип көлә иде.
Тукай берәүдән кәефе килгәндә яисә аның берәр эшенә рәхмәт әйтергә теләгәндә "Яшә, Зөбәйдә!" дип куюы белән бу сүзне дә яшьләр арасында популярлаштырып җибәрде.
Бервакытны редакциядә Тукайлар белән сөйләшеп утырабыз. Арада Яңа бистәдәге Вахит мәзиннең улы да бар. Террорист социалистларга катышып йөреп, соңрак ул хөкүмәт почтасын талаганда атып үтерелде. Шул чакта кызыл фәскә нечкә генә чалма урап, өстенә җөббә кигән берәү килеп керде. Бу кешенең киемнәренә, сүзләренә караганда, аның Мәккә, Мәдинә яки Мисыр тирәсендә йөреп кайткан берәү икәнлеге күренеп тора иде. Ул ишектән килеп кергәч тә, Вахит мәзиннең улы:
- Әйдә, Рәфикъ әфәнде! - дип, аны каршы алды да безнең белән таныштырды: - Танышыгыз, бу кеше Бәдигъ мәзин улы Рәфикъ әфәнде була, - диде. - Әле яңарак кына Мисырдан укып кайтты.
Тукай исә аның белән исәнләшеп, күрешеп тә тормады, мыскыллаган рәвештә генә бер елмайды да:
- Алай, "Бәдигъ мәзин күркәсе" диген, ә! - дип куйды. - Ул шулай Мисырга качкан булган микәнни?.. Ә без, бөтен Казанны ду китереп, моннан эзләп йөрибез тагын!
Без үз-үзебезне тота алмастан көлеп җибәрдек. Ә бу көлкенең тамыры түбәндәге бер фактка бәйләнгән иде.
1905 ел революциясеннән соң татарча беренче газета булып "Казан мөхбире" чыга башлады. Беренче саннарының кайсындадыр Бәдигъ мәзиннең "Күркәм чыгып югалды, табып китергән кешегә бүләк бирәм" дигән игъланы басылды. Бу хәл әллә ничек сәер дә, кызык та тоелды. Хәтта кайберәүләр:
- Газета булгач, шундый чепухаларны нигә басарга инде? - дип тә куялар иде.
Ләкин тора-бара газеталарда бер-бер артлы шундый игъланнар еш чыга башлагач, гаҗәпләнүләр дә үз-үзеннән бетте. Бәдигъ күркәсе дә онытылып калган иде. Әмма андый көлкеләрне күңел дәфтәренә теркәп барган Тукай "Бәдигъ мәзин күркәсе"н онытмаган икән: аны ул татар яшьләре арасында яңадан терелтте.
Аңа кадәр Мисыр тирәләрендә йөреп кайткан кешеләр турында "Мисыр каргасы", "Гарәбстан песие" дигән сүзләр кулланылган булса, Тукайның бер җырындагы "Бу дөньяда шөһрәт алды Бәдигь мәзин күркәсе" - дигән сүзләреннән соң алар бөтенләй телдән төшеп, алар урынына "Бәдигь мәзин күркәсе" кулланыла торган булып китте.
Бервакытны Казанның Печән базары сәүдәгәрләреннән берничәсе берләшеп, кара, каләм, карандаш, дәфтәр шикелле мәктәп, канцелярия нәрсәләре ясап чыгару өчен "Ай" исемле ширкәт ачалар. Алар, сәүдәләрен шәбәйтү өчен, берничә язучыны майлап, шул турыда газеталарга мәкаләләр яздырырга уйлыйлар. Имештер:
- Бу - милли сәүдәне күтәрү юлында татарлар арасында беренче эш!..
Шул ният белән алар, байтак кына канцелярия әйберләре биреп, бер кешене Тукайга да җибәрәләр. Ул әлеге нәрсәләрне Тукайга алып барып "бүләк" иткәннән соң, үзләренең ширкәтләре турында мәгълүмат бирә:
- Әлегә кадәр мондый нәрсәләрне ясап чыгару эше гел урыс сәүдәгәрләре белән фабрикантлары кулында булды. Шуның аркасында алар татар халкының миллионлаган акчаларын имеп киләләр, - ди. Имештер: - Шуңа күрә дә һәрбер аңлы татар бу ширкәтне култыкларга тиешле!
Тукай аның шушы сүзләрен тыңлап тора да:
- Ачык иттереп әйт инде: миннән нәрсә телисез? - ди.
- Әгәр дә менә шушы ширкәт хакында газетага берәр нәрсә язсагыз, бик әйбәт булыр иде! - ди теге вәкил.
- Ярый, - ди Тукай, - анысы була торган эш аның!..
Ширкәтнең членнары Тукайның "Ай" ширкәтен мактап язган мәкаләсен көтәләр, көтәләр, көт булалар... Менә бервакыт Казан яшьләре арасында "Айхайлүк ширкәте" дигән каламбур таралып китә. Моның Тукай авызыннан чыгуы шөбһәсез иде.
Әле дә булса күз алдымда: көннәрнең берсендә мин поездда Тукай җырларын укып бара идем. Минем янымда гади генә бер авыл карты да шуларны кызыксынып тыңлап утыра. Һинди Минһаҗ турындагы җырларны укыгач, ул:
- Алай, Тукай ул кешенең бу эшен булмастай итебрәк әйтәмени? - диде. - Алай халыкны алдап йөргәч, койрыгын кисәргә иде аның... - Шуннан соң, үзенең Тукайдан чиксез риза булганлыгын белдереп: - Әйтә дә соң үзе, - диде. - Әнә шундый ярамасрак кешеләрнең күзләренә без белән кадагандай итә. Кайдан таба ул сүзләрен?
Һинди Минһаҗ дип Һиндстанда йөреп кайткан Минһаҗ Кадермәтовка әйтәләр иде. Ул Саратов губернасындагы Хвалын шәһәрендә мәдрәсәи "Галия", ягъни университет ачам дип, шәһәрдән шәһәргә йөреп, шактый акча җыя. Иң азагында, Казан каласына килеп, мондагы абруйлы байлардан саналган Апанаевлардан берсенең кызына өйләнә дә, шуның белән эш бетә. Тукай мондый хәлне игътибарсыз калдырамы инде? "Таш ташыйлар, анда Минһаҗ "Галия" нигезен сала, Туй ясыйлар, монда Минһаҗ гаилә нигезен сала" дигән җыру шул вакытта телгә керә.
Закир Кадыйри, Мисырдан кайтканнан соң, гарәп милләтчеләренең лидерларыннан саналган Мөхәммәт Габдеһү дигән бер галимнең "Элмәр эте җәдидә" һәм "Тәхрире мәрьат" дигән әсәрләрен татарчага тәрҗемә итеп бастырды. Ләкин татар матбугатында аның бөтен тәрҗемәләре шундый иләнделәр, хәтта Кадыйриның гарәп телен дә, татар телен дә рәтләп белми торган бер бушбугаз икәнлеге беленде. Шуннан соң Тукай аның турында:
Әнә чеп-чи бәрәңге кәлҗемәсе,
Менә "Тәхрире мәрьат" тәрҗемәсе, -
дигән шигырьне дә язып чыккан иде. Тукайның шундый шигырь-җырларыннан авыл байгурасының карт кызына кияү табу өчен салынган мәчетенә мулла булган, селексәң әлиф төшмәслек надан хәлфәләр дә һәм көн саен бер төскә кереп мәсләк алмаштырып йөргән "сасыган виноградлар" да читтә калмады.
Тукай чыгарган сатирик җырлар, шигырьләр һәм аның үткен, тапкыр сүзләре, каламбурлары никадәр тәэсир, эффект ясаганлыгын тагын бер тапкыр күрсәтү өчен минем түбәндәгеләрне язып үтүем дә урынлы булыр дип уйлыйм.
Көннәрнең берендә "Әлислах" идарәсенә Тукай килеп кергән чагында, яшьләрдән берәү әлеге "Бәянелхак" газетасын күзәтеп утыра иде. Тукай йөзен чытып аңа карады да:
- "Бәянел-Болак" сасыларын иснәп утырасыңмыни? - диде.
Тукайның шушы сүзләреннән соң теге егет әллә нинди бер оят эш белән тотылгандай булды һәм үзен акларга теләгән бер кыяфәттә газетаны бер якка ташлады. Йөзе кып-кызыл иде.
- Юк ла... Кирәкле бер игъланны гына карап утыра идем, - дип пышылдады ул кыяркыймас кына.
Тукай үртәлеп көлде:
- Яхшы исертә торган сыралар кайда бар икән дисеңме?
Шуңа чаклы яшьләр арасында "игъланнар гәҗите" дип йөртелгән бу газета шуннан соң "Бәянел-Болак" дип атала башлады. "Ялт-йолт" журналында да бу, газетаны телгә алырга туры килгәндә "Бәянел-Болак" дип кенә яза торган булдылар.
1909 елның көзендә Бозаулык мулласы Галиәсгар Гафуров-Чыгтайның "Исабәт" исемле бер китабы басылып чыкты. Чыгтай үзенең бу китабында читләтеп булса да диннең кайбер уйдырма якларына кагыла. Менә шуның өчен дә шул дәвернең тәнкыйди фикерле татар яшьләре арасында әлеге китап бик хуплап кабул ителә.
Шуннан соң озак та үтмәде, татар газеталарында Чыгтайның шушы китапны язганлыгы өчен дини идарә алдында тәүбә итеп, "Исабәт"не яндырганлыгы турында хәбәрләр басылып чыкты. Тукай исә, Чыгтайның шул тәүбәсеннән көлеп, "Мәҗрух указ" дигән шигырен бастырды: муллалык указын кулыннан җибәрмәс өчен үзенең мәсләген сатып хур булуын күрсәтте, шәхси мәнфәгать өчен дөреслектән кул селтәүнең иң әшәке бер эш булганлыгын ачып бирде, мин бу турыда Тукайның үз авызыннан да: "Мулла, ничә әйтсәң дә, муллалыгына кайта. Ул бәлешсез, коймаксыз тора алмый!" - дип, нәфрәтләнеп сөйләгәнен ишеткәнем бар.
(Әдәбият кичәләре)
Беркөнне без Хәбиб Исхакый белән төшке аштан соң "Әлислах" редакциясенә бардык. Анда әле бер кеше дә юк иде. Бераздан Вафа Бәхтияров, аннан соң Тукай килеп керделәр.
Тукай өстәл янындагы бер урындыкка килеп утырды да, Хәбиб Исхакыйга эндәшеп:
- Йә, Хәбиб әфәнде, ни хәлдә соң, язасыңмы әле?.. Мин синең "Әхбәр"дә басылган шигырьләреңне бик яраттым, - диде.
Хәбиб аңа яңарак кына язган бер шигырен бирде дә:
- Вакытыгыз булса, менә шуны укып, җитешсез җирләрен күрсәтсәгез яхшы булыр иде, Габдулла әфәнде, - диде.
Тукай мондый нәрсәләрне бервакытта да өстән генә карап үткәрми. Ул аны, бөтен игътибарын салып, кабат-кабат укып чыга, аңлашылмаганрак җирләрен авторның үзеннән кайта-кайта сорый, мактарлык җирен мактап, җитешсез җирләрен күрсәтеп, ничек кирәклеген төшендереп бирә. Тора-бара ул Хәбиб Исхакыйга да шактый зур әһәмият биреп, аның әсәрләренә каты гына тәнкыйтьләр ясый башлады. Шул ук вакытта ул бу яшь шагыйрьгә матди ярдәм итү юлларын да табарга тырыша иде. Татар телендә чыга торган газета-журналларда бик сирәк кешеләргә генә гонорар бирелә, күтәрелеп кенә килә торган яшь язучылар гонорар алу дигән нәрсәне уйлап та карамый иде. Хәтта алар арасында: Язган әйберләреңне бастыру өчен үзеңә акча түләргә кирәктер дигән фикер белән йөрүчеләр дә бар иде. Шул чакларда берничә кешенең редакциягә: "Минем шушы нәрсәмне бастыру өчен күпме акча түләргә кирәк булыр икән?" - дип, хат язуларын да беләм.
Менә шундый шартларда Тукай Хәбиб Исхакыйның "Әхбәр" газетасында басылган шигырьләре өчен аңа, үзе йөреп, гонорар алып бирде. Шулай ук ул Хөсәен Ямашев аркылы берадәран Кәримовларның энеләреннән һәм Ямашевка кияү булган Хәсән Кәримовтан да аңа байтак кына ярдәм алды. Бу хәл, әлбәттә, Хәбибне чиксез рухландыру белән бергә, иптәшләре арасында да аның дәрәҗәсен күтәрде. Шуннан соң аңа:
- Гонорар алучы шагыйрь! - дип, хөрмәт белән карый башладылар.
Тукайның Хәбиб Исхакый шигырьләре турындагы фикерләрен тыңлаганда, сүз арасында мин:
- Ләкин Хәбибтә ике зур кимчелек бар, - дидем. - Ул, бер яктан, ялкау булса, икенчедән, өметсезлеккә мөбтәлә.
Тукай авыр гына бер сулап куйды да:
Бара милләт зәгыйфь, абыныр-абынмас.
Сүнә яшьләрдә ут кабыныр-кабынмас,
дип, шигырь белән генә җавап биргәндәй булды. Бу берничә вакыттан соң басылып чыккан "Яшьләр" шигыренең нәкъ беренче юллары булган икән.
Редакциядә гадәттәгечә байтак кына сөйләшеп утырганнан соң, Хәбиб Исхакый белән минем алдыма Тукай шундый бер мәсьәләне куйды:
- Менә нәрсә, сез үзегез укый торган мәдрәсәдә әдәбият кичәләре, әдәбият мәҗлесләре, түгәрәкләр оештырсагыз, нинди шәп булыр иде, - диде.
Тукайның бу тәкъдиме безнең өчен бик урынлы булып чыкты. Без шул ук көнне, Касыйм Туйбактин шикелле башка берничә шәрикләребезне дә күндереп, оештыру эшенә керештек. Кайбер укытучылар да, шуңа кушылып, безгә ярдәм иттеләр. Без һәр кече атна көн мәдрәсә ашханәсендә әдәбият кичәләре үткәрәбез. Анда декламацияләр сөйләнә, күмәк җырлар, шигырьләр әйтелә. Тик скрипка, гармун шикелле коралларда уйнау гына булмый торган иде. Шуннан соң инде җомга көн кич белән мәдрәсәнең дәресханәсендә әдәбият түгәрәге сыман бер нәрсә дә үткәрә башладык. Анда һәркем үзе язган нәрсәсен укый, сөйли. Аларга тәнкыйтьләр ясала.
Ул чакта урысчадан шактый зур белеме булган, үзен башка укытучыларга караганда иркен, хөр тоткан һәм шәкертләргә якын торган Закир Шакиров, урыс газета-журналларындагы мәкаләләрне укып, сөйләп, безгә ярдәм итә.
Тукай мондый кичә һәм түгәрәкләр булу алдыннан безгә киңәшләр бирә, аларны үткәргәннән соң, ничек үтүләре турында сорашып тора.
- Ләкин шулай да сак кыланырга кирәк. Полициянең колагына төшмәсен, - ди.
Берничә тапкыр үзенең кичәгә килүен сорасак та, ул моңа күнмәде:
- Анда чит кешенең булмавы яхшы. Мондый кичәләрне укучыларның үз арасындагы нәрсә итеп үткәрү җиңелрәк булыр, - дип җавап бирә иде.
Менә шундый кичәләрнең берсендә безне полиция килеп басты. Иң элек төпченеп сораша башладылар:
- Бу кичәләрне кемнәр оештыра, кемнәр җитәкчелек итә?
- Читтән килгән кешеләр буламы?..
- Кемнәрнең шигырьләре укыла?
Шунда булган бөтен шәкертләрнең исем-фамилияләрен мәдрәсә идарәсендәге журналлар буенча барлап чыктылар. Мәдрәсә идарәсе һәм Галимҗан хәзрәт белән полиция арасында нинди сүзләр булгандыр - анысын без белмәдек. Ләкин шуның өченче көнендә Галимҗан хәзрәт белән Әхмәтҗан Сәйдәшев, Садыйк Галикәев шикелле мәхәллә байлары безне чакырып әрләде:
- Моннан соң андый эшегез булмасын, югыйсә мәдрәсәдән куарбыз! - диделәр.
Шушы вакыйгадан соң мин шәһәр күләмендә куела торган әдәбият кичәләрен оештыру эшенә бирелдем. Ул чакта Казанда театр һәм әдәбият кичәсе кебек нәрсәләр аерым кешеләр тарафыннан гына оештырыла иде әле. Бу эшләрдә Фатих Әмирханның энесе Ибраһим башлап йөри иде.
Мин мәдрәсә шәкертләреннән күмәк җырлар, хорлар оештырам, декламация сөйләүчеләр әзерлим, билет сату, игъланнар тарату кебек эшләргә булышам.
(Япон мөселманнары)
Беркөнне кич белән "Болгар" номерларында коридорга чыгып, арлы-бирле йөренә башладым. Тукай бүлмәсенең ишеге ярым ачык булып, аның кем беләндер сөйләшеп утырганы ишетелә иде. Ул Рәшит Казыйның "Бәянел-хак" газетасында эшләүче улы Мөнир Ибраһимовка үзенең яңа гына язган бер шигырен укып утыра икән.
Шигырен укып бетергәннән соң, Тукай:
- Кайда бастырырга инде моны? - дип куйды.
- Безнең "Бәянелхак"ка биреп кара син аны, - диде Мөнир.
Берникадәр тынлыктан соң Тукайның, кырыс кына итеп:
- Булмас ул! Анда биргәнче, мичкә якканым артыграк! - дигәне аермачык ишетелеп калды.
- Юк, мин аны басарга дип әйтмим, - дип, Мөнир нәрсәдер әйтергә башлаган иде дә, Тукай аңа сүзен бетерергә ирек бирмәде:
- Болак исләре чыга башлады, ахры, - дип, кырт кискәндәй булды.
Мин тиз генә әйләндем дә, бернәрсә белмәгәндәй, тагын да акрын гына атлап, коридорда йөрештерә башладым. Тукай бүлмәсеннән, комачтай кызарынып, Мөнир Ибраһимов килеп чыкты. Ул минем яныма җиткәч тә, Тукай белән безнең арада булган вакыйганы бу белмәдеме икән дигәндәй, миңа карады:
- Ә, Бәшири, синмени әле бу?.. Нишләп йөрисең болай?
Белмим, хурланудан, белмим, оялудан аның иреннәре калтырый иде.
- Бүлмәдә ялгыз утыру ялыктыргач, бераз гына йөрештереп керим дип чыккан идем әле, - дидем мин.
Мөнир җиңел сулап куйды:
- Мин дә бер җирдән кайтып килешли берәрсендә тәмәке тартып чыгыйм әле дип кергән идем дә... - Ул ашыгып китеп барды. Ул заманда әле урамда күрсәтеп тарту гадәте юк иде. Тартып кара, көфер почмагы әһелләре "ник тудым" көненә калдырыр!
Мөнир күздән югалгач та, мин Тукай бүлмәсенә кердем. Куе тәмәке төтене эчендә, әлеге шигырен йомарлап тоткан һәм аякларын салындырган килеш, Тукай караватында аркылы төшеп чалкан ята иде. Мин көлеп җибәрдем:
- Син Мөниргә тәмәкенең бик зәһәрен тарттыргансың, ахры, - дидем.
Тукай урыныннан торды да йомарлаган шигырен өстәл өстенә ыргытты:
- Син аны күрдеңмени?
- Мин аны гына түгел, аны ничек куып чыгаруыңны да күрдем...
Тукай кызып-кызып сөйли башлады:
- Үзләре мәсләк сатып, тегермән ташы ялаучы эт булгач та, мине дә шулай итәргә уйлыйлар, ә!.. "Бәянел-Болак"ка шигырь биргәнче, аны яндырганың мең артык!..
Мин йомарлаган шигырьне алып җәеп шомарттым да:
- Беткә ачу итеп тунны утка ягарга ярамый! - дидем. - Бу шигырь "Бәянелхак"тан кыйммәтрәктер әле?
- Мөнир сиңа нәрсәләр сөйләде? - диде Тукай. - Япониягә китәчәген әйттеме?
- Нигә, ул шунда китәргә уйлыймыни?
- Уйлый гына түгел, тиздән китә дә инде ул. Бөтен эше беткән...
- Нәрсәгә китә ул?
- Нәрсәгә? Имеш, укырга китә, - диде Тукай үртәүле бер елмаю белән. - Мондагы университетларның "бөтен факультетларын бетергән дә", инде үз ватаныбызда "алырлык белем калмагач", Япониягә китәргә булган!..
Мөнир Ибраһимов 1909 елда "Мирхәйдәр" дигән бер хикәя язган иде. Анда ниндидер бер урыс егетен мөселман ясый да шуны бөтен мөселманнар өчен зур уңыш һәм шатлыклы хәл дип тасвир итә. Мин әнә шуны телгә алдым да:
- "Гыйбраһим кошы"ның чебеше бит ул, - дидем. - Инде анда барып, японнарны мөселман ясамакчылар...
- Билгеле, - диде Тукай да, - әнә шулай шарлатанланып йөриләр дә инде алар!.. "Менә бит татарлар мәдәният ягыннан ничек үсте, хәтта Япониядә укырлык хәлгә килделәр", - дип, бөтен японнарны шаккатырырга уйлыйлар булса кирәк. Үзебезнең хәлләр еларлык булганда бит!
Тукай 1906 елда ук инде Рәшит Казыйның Япониягә ясаган мөселманлык миссиясеннән көлгән иде. Аннан соң аның турында "Яшен" журналында берничә карикатура да басылды. Шушы журналның берсендә әлеге Рәшит Казый чалма кигән кеше башлы кош рәвешендә күрсәтелеп, аның астына "Гыйбраһим кошы" дип язылган иде.
Тукай "Японияне мөселман итәбез" дип йөрүчеләрнең көлкедән башкага ярамаганнарын бик тә ачык күрә һәм аңлый иде:
- Адәм әйтеп ышанмаслык буш хыял бит бу! - диде ул. - Иң элек японнарның мөселман булу ихтималлары юк. Аннан соң аларның мөселман булуларыннан безгә ни файда? Безгә буш, файдасыз хыяллар артыннан йөргәнче, Россиядәге үз туган халкыбызны башка алдынгы милләтләр дәрәҗәсенә күтәрү юлында хәрәкәт итәргә кирәк.
1911 елда мин әлеге Мөнир Ибраһимовтан бер хат алдым. Ул Япониядән язган бу хатында Сәгыйть Рәми, Тукай, Фатих Әмирханнар турында сорый да: "Үземә килеп торган бердәнбер татар газетасы "Бәянелхак"та сезнең берегезнең дә имзасы күренми", - ди. Шуңа гаҗәпләнеп үкенү белдерә. Янәсе:
- Ул безнең имзаларыбыз, язган әсәрләребез белән японнарны таныштырырга теләсә дә, бигрәк тә японнарга хөрмәт белән караган "Бәянелхак"та материаллар юк! Безнең күренекле язучылар японнар каршында абруйлы саналган "Бәянелхак" газетасына язсалар, аларның да абруйлары үсәр иде!..
Шул хатны Тукайга күрсәткәч, ул озак кына башын селкеп торды да:
- Мин Мөнирне шулчаклы ук аңсыз кешедер дип уйламый идем, - диде. - Бу кадәр дә юк нәрсә белән шөгыльләнер икән. Хәер, юньсезләрне бездә чәчеп үстермиләр. - Шуннан соң ул миннән: - Җавап язарга уйлыйсыңдыр бит? - дип сорады.
- Белмим шул...
- Әгәр язарга уйласаң, - диде Тукай, көлеп, - син аңа болай яз: "мин, диген, мөселманга чыккан берәр япон кызына өйләнергә телим, син миңа шуны табып җибәр әле". Ә Тукай марҗага өйләнде, дип өстә. Синең өчен сөенеп, минем өчен көенеп тик ятсын шунда.
(Тукайга ихтыяҗ)
1907-1908 елларда Казанның берничә язучы һәм журналисты Оренбург шәһәрендә алтын промышленниклары Закир һәм Шакир Рәмиевләр акчасына чыгарыла торган "Вакыт" газетасы белән "Шура" журналына эшкә китте. Шулар арасында мин дә бар идем. Мин "Чүкеч" журналында һәм типографиядә эшли башладым. Шул уңай белән Тукай "Яшен" журналында "Тарта Казанның яшьләрен Рәмиевләр алтыны" дигән бер җыр бастырып чыгарды. Шуннан бераз вакыт үткәч, Рәмиевләр белән Фатих Кәримиләр Тукайга да хат язып, аны үзләренә эшкә чакырдылар. Алар Тукайга аена 40 сум эш хакыннан тыш татар матбугаты тарихында гына түгел, хәтта урыс матбугаты тарихында да күрелмәгән рәвештә яхшы шартлар тәкъдим итәләр: шигырьләренә юлы 50 тиенгә чаклы каләм хакы билгелиләр. Ул заманда шигырь юлына иң күбе 3 тиен түли торганнар иде.
Ләкин Тукай, бу чакта үзенең шактый авыр хәлдә яшәвенә дә карамастан, анда бармады. Ул үзенең рәсми җавабында: "Мин Казанны ташлап китә алмыйм!" - дип кенә язган булган. Ләкин төбендә ул алай түгел иде.
Казанга кайтканнан соң, мин аннан:
- Дөресен генә әйт әле, Тукай, синең Оренбургка бармавыңның төп сәбәбе нәрсә иде? - дип сорадым.
Моңа каршы ул:
- Гәрчә син минем шул чакыруга каршы язган хатымнан чыгып, "Чүкеч" журналында: "Саклый Казанның яшьләрен Печән базар шакшысы!" - дип төрткән булсаң да, минем Оренбургка бармавымның сәбәбе Казаннан китәсем килмәүдә генә түгел иде, - диде. - Аның икенче сәбәпләре дә бар: элек минем белән чәкәләшеп алган Закир Рәмиев аны бервакытта да онытмый, әлбәттә. Аларның мине чакырулары күбрәк әнә шуннан иде. Алар шуның белән башкалар алдында да "Алтын кайда - чынлык шунда!" дигәнне исбат итәргә телиләр, янәсе: "Алтынга каршы шигырьләр язып, үзен мәсләгендә ныклы күрсәткән Тукай да бездән уза алмады, алтын артыннан килде!" - дияргә уйлыйлар иде. Бәс, шулай икән, андый кешеләр белән мин бергә була да, эшли дә алмыйм!.. Минем гадәтем шул: миңа кеше килгәндә, минем ишегем дә, чыраем да ачык булсын, башкаларныкы да миңа шулай булсын!
Мин Тукайга Закир Рәмиевнең, гәрчә ул капиталист һәм үз идеясен нык саклаучы кеше булса да, асылда, яхшы табигатьле булуын, аңарда үч алу, кешене үзенә табындыру гадәте юклыгын сөйләп:
- Аның сине чакыруы, һичшиксез, синең иҗатыңны хөрмәт итү һәм яхшы бәя бирүдән башка нәрсә түгел иде, - дидем.
- Ул турыда да миңа әйтүчеләр булган иде. Галиәсгар Камал да шулайрак язды, - диде Тукай моңа каршы. - Хәтта мин баштарак шуңа таянып барырга да уйлаган идем. Ләкин соңыннан тагын да бармау ягы җиңде.
Моңа охшашлырак тагын бер факт Тукайның Петербургка сәяхәте вакытында да күренде.
Петербургта Тукай шәрәфенә зур бер банкет бирелә. Мондагы татар интеллигенциясе белән алдынгы җәмәгать хадимнәре: "Бөек шагыйрь мәгънәле сүзләр белән берәр телмәр сөйләр", - дип ашкынып көтеп тора. Ләкин Тукай бер генә сүз дә әйтми, телен йоткан кебек тик утыра.
Тукай турында гайбәтләр язып, бу төркем аны дөнья күрмәгән, культурасыз кеше итеп күрсәтергә, шуның белән бергә Петербургтагы татар карагруһчыларының пычраклыгын да яшереп калдырырга тырышты. Хикмәт шунда: үзенә ят кешеләр белән Тукай тиз генә аралашып китә алмый, аны кирәк дип тә тапмый иде.
Шушы чорларда Петербургта ахун Гатаулла Баязитовлар һәм Байрашев кебек карагруһ татар байлары тарафыннан патша хакимиятенә хезмәт итү нияте белән төзелгән "Сирател-мөстәкыйм" атлы бер оешманың барлыгы бөтен татар интеллигенциясенә билгеле иде. (Бу оешма турында баштарак телләрдә генә сөйләнеп йөрсә дә, соңга таба "Вакыт" газетасы аның турында ачыктан-ачык язып чыкты.) Шул оешма исеменнән газета да чыгарылды.
Тукай үз исеменә бирелгән әлеге банкетта менә шул оешма һәм газета белән бәйле кешеләрнең дә барлыгын белә, әлбәттә.
- Мин, аларны күрү белән, үземне сыйрател-мөстәкыймчеләр арасына килеп эләккәндәй тойдым. Шунлыктан мин анда берәр сүз сөйләү түгел, ничек кенә булса да аннан тизрәк чыгып китү юлын карадым, - ди Тукай.
Шагыйрьнең әлеге банкетта әнә шулай сүзсез утырып торуын миңа Кәбир Бәкер дә сөйләгән иде. Шуннан соң мин Тукайга:
- Кәбир Бәкернең әйтүенә караганда, алар сиңа зур хөрмәт күрсәткәннәр икән. Моны ничек итеп аңларга инде? - дидем.
- Моны аңлау өчен просто провокаторлык сәясәтен генә аңларга кирәк!..
(Тукай хаты)
Тукай белән без хат язышып-алышып тормый идек.
Тик Оренбургта чакта бер дә уйламаганда аңардан бер хат алдым. Ул бу хатында тик бер нәрсә турында гына яза. "Мин урысларның бөек критикларыннан Белинскийны өйрәнәм әле", - ди. Аның әсәрләрен укуны башка татар язучыларына да тиешле тапканлыгын белдерә һәм миңа да шуны тәкъдим итә. Татар язучыларыннан күбесенең урысчаны начар белүләренә ачына. Кызганыч, бездә Белинский биеклегендәге тәнкыйтьче юк, дип үкенү белдерә.
Мин Оренбургта чагында Тукай сирәк-сирәк кенә Борһан Шәрәфкә дә хат язгалый иде. Борһан Шәрәф аның хатларын миңа күрсәтми калмый. Беркөнне Борһанга бардым. Мин барганда, ул Казанның атаклы байларыннан Сөләйман Аитовның улы Исмәгыйль белән шахмат уйнап утыра иде. Аның өстәлендә кулъязмасына караганда Тукайныкы икәнлеге күренеп торган бер хат ята. Аны күргәч тә, мин Исмәгыйль Тукайдан хат алып килгән икән дип уйладым, чөнки Аитов шул көнне генә Казаннан килгән иде. Ләкин Шәрәф башта миңа бу хатны күрсәтергә теләмәгәндәй күренде. Бераздан соң гына:
- Тукай сине "Чүкеч" журналы редакторы булуың белән тәбрик итә, - диде.
Шул сүзләрне ишеткәч, мин бәйләнә калдым.
Ләкин Тукай бу хатында мине тәбрик итми, тик түбәндәге сүзләрне генә яза икән: "Тимершаның башы китек, сабы сынган "Чүкеч"е Бәшири кулына күчкәч, бәлки, төзәлер", - ди.
Шуларны укыгач, Борһан Шәрәф:
- Бу инде тәбрик итүдән дә зуррак! - дип куйды.
Шуны әйтергә кирәк, берәр кешедән күңеле кайтса, Тукай киләчәктә дә аңа өмет бәйләми иде. Тимерша Соловьёвка карата да ул шундый карашта тора, аның матбугат тирәсендә булашуын әдәбият өчен бер бәла дип саный иде. "Аңа коммивояжер гына буласы да бит!" дигәнен үзем дә ишеткәнем булды. Нишлисең, кода-кодачалык ул заманда да бар иде шул: Тимерша уңышлы өйләнгән иде.
Тукай, гадәттәгечә, алдан күргән - "Кәримов, Хөсәеневләр матбагасы"н шартлаткач, Тимерша Мәхмүт байга коммивояжер булып ялланды.
Фатих Кәриминең Закирә исемле бер сеңлесе бар иде. 1909 елның җәендә аның исеменнән бер хикәя басылып чыкты. Бу хикәяне чынлыкта кемнәр язып, кемнәр оештыргандыр - анысын ачык әйтә алмыйм. Бастыру өчен миңа тапшырылганда, Риза Казыйның улы Габдрахман кулы белән язылганлыгын мин ачык күрдем. Габдрахман, аны миңа биргән чагында:
- Яхшылап карап, килешмәгән җирләрен төзәтеп, матурлап бастыр инде... Татар хатынкызлары исеменнән чыга торган беренче хикәя бит бу! - диде.
Мин елмайдым да:
- "Исеменнән" дигәнең бик урынлы!.. - дидем.
Габдрахман үзе дә көлемсерәп ияк какты да:
- Шаулама инде, - диде.
Тукай Борһан Шәрәфкә язган әлеге хатында, шул хикәя мәсьәләсен читтән торганы хәлдә миннән элек сизеп, аның турында күп кискен сүзләр язган булган икән. "Реклама урынында чыгарылган бу хикәя", - дип башлаган сүзләрен аның: "Татар әдәбиятын менә шундый реклама өчен язылган нәрсәләр чүпли башлады!" - дип тәмамлавы, әлбәттә, минем өчен көтелмәгәнрәк нәрсә иде. Борһан Шәрәфнең бу хатны миңа күрсәтмәскә теләве дә әнә шуны яшереп калдырырга маташудан булган дигән нәтиҗәгә килдем мин. Казанга кайтып, Тукайга шул хакта сөйләгәч, ул Борһан Шәрәфнең бу хатны миңа күрсәтүенә бик гаҗәпсенде.
Озакламый Борһан Шәрәф Закирәгә өйләнде. Шаулатып туй ясадылар. Матбугатта Закирәнең башка әсәрләре күренмәде.
Алтынчы бүлек
(Николай Ашмарин)
"Чуаш кызы Әнисә" дигән әсәремне яңадан эшләп чыгу фикере мине күптәннән бирле борчып тора иде. Ул дөньяга чыккач, миңа күп кенә кешеләрдән хатлар килде, үзләре күрешеп сөйләшкән кешеләр дә аны яңадан тулырак итеп язуымны сорыйлар иде. Бигрәк тә чуашларның үзләренә генә хас тормыш гадәтләрен киңрәк итеп күрсәтүемне үтенәләр.
1911 елда, мөфти Мөхәммәдьяр Солтанов юбилееннан кайткач, мин "Йолдыз" газетасында берничә вакыт эшләп йөрдем. Ул чагында Казанның атаклы профессорларыннан Ашмарин татар матбугатының цензоры булып эшли иде. Мин берничә тапкыр аңа "Йолдыз" газетасын басарга рөхсәт алу өчен бардым. "Йолдыз"ның бер номерына чуашлар шактый тыгыз утырган бер төбәктәге Озын Куак һәм Бикшик дигән татар авылларына баруым уңае белән язылган бер нәрсәм кертелгән иде. (Бу авыллар хәзерге Чуаш республикасының Батыр районына карый. Гражданнар сугышында Фәтхи Бурнаш белән "Мөхәммәдия" мәдрәсәсенең бер сыйныфында укыган Габделкадыйр Апанаев дигән егет Озын Куак тирәсендә үз отряды белән акларга каршы сугышканда әсир төшеп, барысы да үтерелә. Район үзәге Батырда аларга һәйкәл куелган. Бикшик исә Фәтхи Бурнаш туып үскән авыл. Фәтхинең атасы Закир мулла элекэлектән минем әти белән дус булып, кунакка йөрешәләр иде. Фәтхинең абыйсы Зәки белән без мәдрәсәдә бер сыйныфта укыдык. Зәки авылда әтисе янында мулла булгач, минем димләвем белән безнең авыл кызына өйләнде. Шунлыктан Фәтхи Бурнаш нәсел-нәсәбенең тарихы миңа үз тарихымдай ачык билгеле.)
Шул язманы укыганнан соң, Ашмарин:
- Моның авторы әлеге "Чуашлар" дигән нәрсә белән "Чуаш кызы Әнисә"не язган кеше түгелме? - дип сорады.
- Әйе, шул кеше, - дидем мин, үземнең кем икәнлегемне белдермәдем.
- Ул Казандамыни хәзер?
- Юк, ул авылда, - дидем. - Казанга килеп-китеп кенә йөри.
- Казанга килгән чагында сез аңа әйтегез әле, ул мине күрсен иде. - Шуннан соң ул, минем чуашлар турында язган нәрсәләремә тукталып, берничә сүз дә әйтеп куйды: - Татар матбугатында чуашлар турында башлап авыз ачкан бу кешене без, һичшиксез, тәкъдир итәргә тиешлебез. Шуның белән бергә аның кайбер хаталарын күрсәтеп, аңа ярдәм итү - безнең бурычыбыз! - диде.
- Хаталары нәрсәдә соң аның?
- Аның төп хаталары - кайбер сүзләрен бик үк дөрес язмауда.
Мин, үземнең кем икәнлегемне аңа белдерүдән тартынсам да, аңардан файдаланырга теләп, чуаш теле, халык әдәбияты турында күп кенә сораулар бирдем. Ул искиткеч зур түбәнчелек белән минем һәрбер соравыма аңлатып җавап бирә иде. Әнә шундый табигате белән ул миндә бик яхшы тәэсир калдырды. Шунлыктан мин икенче бер баруымда, һич тартынып тормастан, аңа "Зариф Бәшири" дип кулымны суздым. Ул кулымны кысып тотты да көлеп җибәрде:
- Нигә үткән килүеңдә әйтмәдең? - диде. - Дөресен генә әйткәндә, мин үзем дә, сорашып белүемә таянып, бу кеше үзе шул түгел микән дип шикләнебрәк калган идем. - Шуннан ул җитди сүзгә кереште: - Чуашлар белән татар халыклары бик борынгыдан ук бергә, бер территориядә, бер-берләре белән аралашып, дус яшәп киләләр. Тарих алар арасында чын дуслык мөнәсәбәтеннән башка нинди дә булса бәрелешү, каршылык булганлыгын күрсәтми. Киресенчә, алар һәрвакытта читләр тарафыннан булган һөҗүмнәргә каршы бергәләп көрәшеп килгән. Шуның аркасында чуашлар белән татарлар тормышында аларга хас булган үзенчәлекләр, гадәтләр бер-берсенә шулчаклы нык аралашып киткән, хәтта аларның кайсысы татарлардан - чуашларга, кайсысы чуашлардан татарларга кергәнлеген дә аерып алып булмый. Шулай ук чуаш сүзләре - татар теленә, татар сүзләре чуаш теленә дә аерып алуы мөмкин булмаслык дәрәҗәдә сеңеп киткән. Шуны да игътибарга алмый мөмкин түгел: хәзер икесе дә бер исемдә булган һәм үзләре бер катардан утырган татар-чуаш авыллары шактый күп. Мәсәлән, Чуаш Чүтие, Татар Чүтие, Чуаш Согыты, Татар Согыты, Татар Тимәше, Чуаш Тимәше шикелле авыллар, шулай ук яртысы татар, яртысы чуаш булган Әлебашы, Юашка, Шерби шикелле авыллар да бар. Аннары кайбер чуаш авылларының исемнәре саф татарча: Күлбашы, Каргалы, Ишбашы, Морат, Тугай... Ә татар авылы Ачасырның исеме чуашча. (Ачасыр "баласыз" дигәнне аңлата. Каюм Насыйри Ачасырны "атасыз" мәгънәсендә дип хаталана. - З. Б.) Хәтта бүгенге көндә кайбер авылларның кайсысы чуаштан татарлашкан, кайсысы татардан чуашлашкан икәнлеген дә аерып алып булмый. Менә бу хәл бигрәк тә элек-электән татар-болгарлар белән бер төбәктә яшәп килгән чуашлар арасында нык күзгә ташлана. Боларның һәммәсе дә чуашлар белән татар-болгарлар арасында үз булып, үзләшеп яшәү, көн күрү булганлыгын күрсәтә. Ләкин соңгы чорларда бу ике халыкның бигрәк тә укымышлылары арасында бер-берсен өйрәнү, тарихи дуслык, якынлыкны саклау дигән нәрсә нигәдер әһәмияттән төшеп бара!.. Менә шундый күңелсез хәлләргә каршы көрәштә, һичшиксез, иң көчле корал - матбугат һәм әдәбият. Шуның өчен дә мин татар матбугатында сезнең чуашлар мәсьәләсен күтәреп чыгуыгызны шул юлда башлангыч бер уңышлы адым иттереп карыйм. Әгәр дә сез чуашлар тормышын тагын да якынрак торып өйрәнсәгез һәм "Чуаш кызы Әнисә"не тагын бер кабат тулырак итеп яңадан язсагыз, һичшиксез, онытылмас бер хезмәт күрсәткән булыр идегез.
Шуннан соң миндә Ашмарин тарафыннан бирелгән киңәшләр "Чуаш кызы Әнисә" дигән әсәремне яңадан эшләп чыгу дәртен көчәйтеп җибәрде.
(Шәриф Камал)
Быел мин Мәкәрҗә ярминкәсенә барып бер атна гына торып кайттым да үткән кышта укыткан Вәрәки авылына киттем.
Рузаевка станциясендә минем Байбиков дигән танышым бар иде. Юл уңае белән шунда туктап, берәр көн кунак булырга уйладым. Шәриф Камаллар авылы Пешлә Рузаевкага терәлеп кенә тора икән. Элек мин ул турыда бернәрсә дә белми идем. Мин әлеге Байбиковлардан:
- Шәриф Камалны беләсезме? - дип сорадым.
- Нигә белмәскә? - диделәр алар. - Шәриф Камаллар белән без барышып-килешеп йөрибез. Әле кичә генә ул энесе Габдулла белән бездә булды.
- Ул хәзер дә авылындамыни?
- Әйе!
Шуны белеп алгач та, мин шатлыгымнан нишләргә дә белмәдем һәм Шәриф Камалны эзләп киттем.
Шәриф Камал хатыны белән аталарында бер өйдә тора икән. Мин эзләп тапкач:
- Мәчеттә ул, тиздән кайтыр! - диделәр.
Җомга көн иде. Бер төркем ир-атның урам буйлап килүен күрдем. Миңа якынлаша төшкәч, алар арасыннан аерылып, кара тужурка белән чалбар өстеннән сары чапан, башына тар кырпулы каракүл бүрек кигән сөйкемле, ак чырайлы, сакал-мыексыз берәү минем алдыма килеп басты да иң элек төсмерләп карап торды. Аннан соң, тартынып-нитеп тормастан, үзенең ялгышмавына ышанган рәвештә:
- Исәнмесез, Зариф әфәнде! - диде.
Мин, гаҗәпләнеп:
- Сез кем буласыз соң? - дидем. - Мине кайдан беләсез?
- Мин Шәриф Камал булам! - диде ул, күрешү өчен кулын сузып. - Сезне сорашып белүемә, бәян итүләренә карап таныдым. Кичә генә Байбиковлар: "Ул шушы көннәрдә килергә тиешле", - дигәннәр иде. Шунлыктан бу башка кеше булмас дип уйладым.
Икәүләп аларның өйләренә киттек. Капка төпләренә барып җиткәч, Шәриф Камал мине туктатты:
- Әнә минем бабай - әтинең әтисе кайтып килә, аның белән таныштырыйм әле сине. Бик кунакчыл карт, матбугат, әдәбиятны да яратып укый.
Озын буйлы, шактый таза гәүдәле, күз карашлары да җанлы гына, тере генә, күрер күзгә алтмыш-алтмыш биш яшьләр чамасында булыр, ак сакаллы карт безнең янга килеп җиткәч, Шәриф Камал:
- Менә, бабай, кадерле кунак! - диде. - Казаннан килгән Зариф Бәшири дигән шагыйрь, әдип. Бәлки, шигырьләрен укып та хәтерли торгансыңдыр?
Карт ике кулымны бердән үзенең куллары арасына алып кысты да:
- Беләм, балам, бик беләм! - диде. - Кадерле мосафир икәнсең! - Шуннан соң ул зарлы тавыш белән: - Изге көнгә - җомга көненә туры килгәнсең икән, балам, кадерле мосафир, - диде. - Мин сездән миңа тизрәк үлем теләп дога кылуыгызны сорыйм. Изге көндә мосафирларның догалары кабул була торган иде...
Мин дөньяда тизрәк үлем килүне теләүчеләр дә бар икән дип гаҗәпләндем дә:
- Нигә, бабай, дөньядан шулчаклы туйдыгызмыни, тормышта зур авырлыклар күрдегезме әллә? - дидем.
- Юк, балам, юк! - диде бабай. - Тормышымда зарланырлык авырлыклар күрмәдем, ил имамы булып, кадер-хөрмәт белән гомер кичердем. Ул яктан бик ризамын. Аннан әйтүем түгел. Хәзер миңа йөз дә биш яшь. Шул озын гомер эчендә күпме гөнаһ кичергәнмен. Инде тагын да яшәп, тагын да күпме гөнаһ кичерергә кирәк. Аллаһы Тәгалә үзенең яратмаган бәндәсен, озын гомер биреп, күп гөнаһларга дучар итү белән ләгънәтли, дигән борынгы китаплар.
- Әй бабай, нигә алай өметсезләнергә? - дидем мин. - Кеше бит гомере буена гөнаһ кылып кына яшәми. Бәлки, синең яхшы эшләрең гөнаһыңа караганда да күбрәктер. Менә бит нинди халыкка файдалы хезмәт итүче балалар, балаларыңның балаларын үстергәнсез, тәрбия иткәнсез. Менә оныгыгыз Шәриф халыкка аң бирү, аларны тәрбия итү юлында нинди яхшы китаплар яза, безнең шикелле мосафирлар, аны күрү өчен, ерак җирләрдән килә. Менә шуның үзе генә дә бөтен гөнаһыңны җуярлык бит әле, бабай... Тазалыгың җирендә булырга охшый, син, шуңа куанып, аларның кадер-хөрмәтләре астында рәхәтләнеп яшәүне телә!
- Анысы шөкер, балаларым кадер-хөрмәт итәләр! - диде бабай. - Ләкин үзем кырысрак, тынгысыз, ярсурак табигатьле булдым. Балаларны да, киленнәрне дә рәнҗетергә, хәтерләрен калдырырга туры килде. Ярый да алар бәхилләп гүргә озатса? - Шуннан соң ул якын һәм үз күргәндәй итеп, Шәриф Камалга карап алды да: - Әле менә улым Шәриф тә минем шушы начар якларымны әкият итеп язды! - диде.
Мин Шәриф Камалдан:
- Нинди хикәя соң ул? - дип сорадым.
- "Кычкырыш" дигән хикәяне әйтә, - диде Шәриф.
Шуннан соң бабайга:
- Ул хикәяне язганы өчен хәтерең калмагандыр бит?.. - дидем.
- Юк, балам, юк! - диде карт. - Шуны укыган кешеләр андый табигатьле булуның начар нәрсә икәнлеген күрсеннәр дә үз-үзләрен төзәтсеннәр, тәрбия итсеннәр. Бәлкем, шуның да савабы тияр миңа!
- Бик дөрес әйтәсең, бабай, әнә шундый улларың булуына шатланып яшәргә кирәк. Үзең әйтмешли, Хода гомер биреп ләгънәтләсә, аңа каршы менә шундый балалар белән шәрәфәтле кылгандыр үзеңне.
Бабайның күңеле ачылып киткәндәй булып, тагын да сөйкемле рәвештә Шәриф Камалга карап алды:
- Мосафир кунакны өйгә алып кер, балам, кунак ит!
- Юк, бабай, - диде Шәриф Камал. - Мин аны өйгә алып кермим, энем Габдулла янына алып барам. Анда күңеллерәк булыр!
- Бик әйбәт, балам, анысы да әйбәт!
Карт белән Шәриф өйләренә кереп киттеләр.
- Мин өс-башымны алмаштырып чыгыйм әле, - диде Шәриф Камал.
Ул чапанын салып, аның урынына кара пальто киеп, газета белән чорналган галошны култыгына кыстырып чыкты.
- Көннәр аяз, коры булса да, запаслы ат арымый дигәндәй, андый-мондый яңгыр ява калса дип, резина галошны да алдым әле.
Шәриф Камалның энесе Габдулла авылдан бер чакрымдай гына ераклыкта булган, уйсуүзән бер җирдәге куаклыкта өч-дүрт бия бәйләп, шуларның сөтләреннән кымыз ачыта икән. Тимер юл станциясендә торучылар, кичләрен килеп кымыз эчәләр. Шәриф Камал мине шунда алып китте. Шул җирдә кечкенәрәк кенә, искерәк кенә бер өй дә бар. Габдулла җәй көне семьясы белән шунда тора икән. Ул безне егетләрчә, ачык чырай, якты йөз белән каршы алды.
Мин шунда ук чамалап алдым: Шәриф Камал белән Габдулла төс ягыннан да, табигатьләре ягыннан да бер-берсенә бер генә бөртек тә охшамаганнар. Шәриф Камалның хәрәкәте әкрен, табигате басынкы, аз сүзле, шуның белән бергә аның күз карашлары тирән уйчанлыгын күрсәтә. Габдулла сүзгә юмарт, өздереп сөйли, ярып сала. Хәрәкәте җитез, җилләнеп йөри. Шунлыктан мин байтак вакытка чаклы Шәриф Камал белән сүз башлап, сөйләшә алмый утырдым, чөнки Шәриф Камалга төбәп берәр сорау ташласам, аңа җавапны Габдулла бирә.
Өйнең ике тәрәзә арасындагы стенасында бер скрипка эленеп тора. Мин, Шәриф Камалга карап:
- Бу кайсыгызныкы? - дип сорадым.
Аңа да җавапны Габдулла бирде:
- Ул Шәриф агайныкы, - диде. - Шәриф агай һәр көнне менә шунда килә дә, алдына берәр бутылка кымыз куеп, скрипкасын сыздырып җибәрә. Үзе уйный, үзе нәрсәдер уйлый. Аннары соң идән буенда арлы-бирле атлап йөри. Кайчагында үз-үзенә сөйләнеп тә куя!
Бәлки, Габдулла Шәриф Камал гадәтләре турында тагын да күбрәк сөйләгән, мин дә рәхәтләнеп тыңлаган булыр идем, ләкин Шәриф Камал аны туктатты:
- Син тагын хатыным белән ничек авыз үлчәшкәнне дә сөйләргә уйламыйсыңмы?!
Шуннан соң Шәриф Камал, энесенә күп сөйләргә юл куймаска теләгәндәй, бабасының минем белән әңгәмәсе турында сөйләп алды.
- Кызык карт, - диде ул, - Зариф әфәндедән дә, тизрәк үлүне теләп, дога кылуны сорый. Үзенең гайрәте һаман да җирендә әле: юк кына бернәрсә өчен дә бөтен өй эчен зир-зәбәр китереп ата. Үзе болай саф күңелле ул, соңыннан үкенеп тә куя.
- Әлеге хикәяң чынлап та аның турындамы?
- Бөтенләе белән, - диде Шәриф Камал. - Хикәядә аны азарлаган икенче карт - аның энесе, анысы басынкы табигатьле, әхлаклы карт. Ул да исән әле.
Менә шуннан соң гына без Шәриф Камал белән сүзгә керешеп китә алдык.
- Минем һәрбер хикәям үз күз алдымнан, үз җилкәмнән үткән хәлләрдән, вакыйгалардан алынып языла, үз әйләнә-тирәмдәге кешеләр сурәтләнә, - ди ул. - Яшь булсам да, шактый күпне күрергә туры килде.
Шәриф Камал ниндидер бер сатучыга малай булып йөри. Каспий диңгезе буенда балык промыселларында эшли. Шул промыселларның берсендә бер кыз белән яратыша, аны оныта алмый. "Аның турында бер хикәя дә язам әле", - ди ул.
Шуларны сөйләгәннән соң, ул стенага эленгән әлеге скрипканы алды да уйнап җибәрде. Үзе уйный, үзе җырлый. Уйнаган, җырлаган саен, моңы көчәя, тавышы калтырана. Аның калтыранып чыккан тавышы, болай артык көчле, яңгыравыклы булмаса да, үзенең йөрәктән чыгуы белән синең дә йөрәгеңне калтырата иде. Син шунда йөрәгеңдә тирән, югалмаслык эз калдырган Әнисәләрне, Мәдинәләрне күз алдыңда җанландырасың. Кем белә, бәлки, Шәриф Камал да шулай мәхәббәт белән янып-көеп калган промысел кызын күз алдына бастырып, аны кызганып моңая торгандыр?
Ул, уйнаудан тукталып, скрипкасын яңадан элеп куйгач, минем йөрәгемнең нәрсә өчен борчылганын сизенгәндәй иттереп:
- Мәхәббәтеңне исеңә төшердеме скрипка? - дип куйды.
Мин авыр гына бер көрсенү белән җавап бирдем.
Габдулла өстәл өстенә өч шешә кымыз китереп куйды да:
- Киленегез менә дигән мишәр пәрәмәче әзерли, шул өлгергәнче кымыз эчә торыйк, - диде. - Ләкин пәрәмәч ат итеннән түгел, яшь, симез бозау итеннән!
- Алай булгач, мишәр пәрәмәче булмый инде ул, - дидем мин.
Шәриф тә көлеп җибәрде:
- Мөселман пәрәмәче дә түгел!
Әкрен генә кымыз эчә-эчә, Шәриф Камал белән байтак сөйләшеп алдык.
- Казан матбугаты белән бер дә бәйләнеш тотмыйсың, ахрысы, син? - дидем мин.
- Юк шул, - диде Шәриф Камал, - ләкин бу нинди дә булса бер исәп, план белән түгел. Үз-үзеннән шулай килеп чыкты. Беренче хикәямне татар дөньясында бердәнбер чын әдәби журнал булган "Шура"га җибәргән идем. Риза Казый, аны бастырып чыгаргач та, үземә хат язды. Ул хатын үз исеменнән генә түгел, Закир Рәмиев һәм Фатих Кәримиләр исеменнән дә язганлыгын әйтә дә азагында: "Каләмегез көчле, языгыз, җибәрегез, тоткарсыз рәвештә бастырып торырбыз!" - ди. Беренче тапкыр шундый сүзләр белән минем рухымны, дәртемне күтәрүчеләр шулар булгач, язган нәрсәләремне аларга җибәреп торуны үземә бурыч итеп санадым.
Ул үзенең бөтенләйгә Оренбургка күчеп барырга, шунда җирләшергә җыенганлыгын да әйтеп алды.
Казан матбугаты белән бәйләнештә булмаса да, Шәриф Камал Казандагы кайбер күренекле татар язучылары, шул җөмләдән Галимҗан Ибраһимов белән дә бәйләнеш тота, хатлашып тора икән.
Шәриф Камал белән безнең утырыш юк кына бер сәбәп аркасында көтелмәгәнчәрәк тәмамланды.
Габдулла кыр ягына чыга торган тәрәзәгә карады да:
- Әнә мулла килә, ул, мөгаен, Зариф әфәнденең монда булуын ишеткәндер, аны эзләп килә торгандыр, - диде.
Без дә тәрәзә аркылы күз салдык. Зур гына арбага матур кара-туры ат җиккән берәү әлеге без утырган өйгә якынлашып килә иде. Арбадагы кешене күргәч тә танып алдым.
- Яңа Аллаголның Харис мулла мәктәбе мөгаллиме ич ул! - дидем мин. - Кайдан килеп чыккан ул монда?
Мин 1909-1910 елларда, Пенза губернасы Яңа Аллагол (Устрахманка) авылында укыткан чагында, шул авылның Харис мулла мәктәбендә ярыйсы гына ачык фикерле, аңлы бер укытучы бар иде. (Аның исем-фамилиясен хәзер хәтерли алмыйм.) Ул минем белән нык аралаша, аш мәҗлесләрендә, муллалар белән сүз көрәштергән чакларда аларга каршы төшә торган иде. Менә шушы кеше, Шәриф Камаллар авылындагы бер карт мулла үлгәч, аның урынына мулла була да шуның кызына йортка керә. Шәриф Камал шуны миңа сөйләгәннән соң:
- Ул безнең белән аралаша, сезне гел сагынып искә алып сөйли, - диде.
Әлеге мулла ахылдап килеп керде дә:
- Мин сине станциядә күреп калдым. Ләкин, ай күрде, кояш алды дигәндәй, син халык арасында буталып, күздән югалдың! - диде. - Шуннан соң мин өйгә кайтып ат җиктем дә сезне эзләп киттем. Байбиковларда, Шәриф Камалларда булдым, азагында менә эзләп таптым. Әйдәгез, Шәриф абый, һәммәгез дә безгә!.. Остазбикә тавык тутыра калды...
Бу кешенең мулла булу хәбәрен ишетү һәм аны мулла хәлендә күрү миңа сәер тоелды. Шунлыктан мин аңа турыдан-туры:
- Мин синнән моны көтмәгән идем, - дидем. - Шундый аңлы башың белән мулла булу гына җитмәгән тагын, аксак суфилар төсле мулла кызына йортка да кергәнсең!
- Нишлисең бит, тормыш, Зариф әфәнде! - диде ул, авыр гына көрсенеп. - Татар мәдрәсәсе биргән белем шуннан артыкка ярамагач, теләсәң-теләмәсәң дә, шуңа риза булырга мәҗбүр инде... Коры аң белән генә әллә кая барып булмый икән шул. Аң буенча йөрерлек белемең булмагач нишлисең?
- Нәҗип Думавиның "Мулла булам, мулла!"сы, - дип куйды Шәриф Камал да.
Габдулланың хатыны әзерләгән пәрәмәч әле яңа гына өстәлгә куелган, аны зур бер иштиһа белән ашый гына башлаган идек. Шундый тәмле пәрәмәчне ташлап китүе дә кызганыч, тутырылган тавык та үзенә тарта!.. Пәрәмәчне ныклабрак ашасаң, тавыкка урын калмый. Шәриф Камалга да шуны әйтеп алдым:
- Итәктән тартсаң - җиңгә, җиңнән тартсаң - итәккә!
Шәриф Камал да, көлеп:
- Пәрәмәч - безнең мишәр халкында мөселман азыгы, - диде, - аны ашау мөселманлык билгесе санала; тутырылган тавык булса - милли татар азыгы. Шулай булгач, әйдә, пәрәмәч авыз итеп мөселман булдык, инде татар булып карыйк!..
Шулай көлешә-көлешә арбага чыгып утырдык.
(Тоткын хәлендә)
Вәрәки авылында яңа салынган мәктәптә күңелле итеп кенә укыта башлаган идем, әтидән хат килеп төште: "Казан губернаторының приказы буенча, урядник, килеп, минекен дә, агаң Габдрахманныкын да - икебезнең дә указларыбызны алып китте. Без муллалык мансабыннан мәхрүм ителдек. Безнең тирә-якта бездән башка да шундый берничә мулланың указлары алынды. Без хәзерендә полиция карамагы астында яшибез. Тикшерү бара. Бу эшне губернатор үзе башкара.
Кичәгенәк урядник, яңадан килеп, синең кайда булуыңны - адресыңны сорады. Мин: "Белмим, ул инде күптән бездән аерылган", - дидем. Синең өстеңнән дә донослар булган булса кирәк, сак булып тор!..
Синең турында Саттар Насыйры: "Мәктәптә укыткан чагында балалардан "Марсельеза" җырлата иде", - дип шикаять биргән, имеш. Безнең өстән булган әләкләрнең дә күбесе әнә шул Насыйрдан икән.
Безне сөргенгә җибәрү ихтималлары да бар!"
Мин төштә күргән кебек кенә хәтерлим: арт урамда, җимерек кенә өйдә яшәүче Саттар Насыйры беркөнне безгә тал чыбыгыннан үрелгән каз тубалы күтәреп килгән иде. Әни аңа биш тавык йомыркасы биреп, тубалын алып калды. Менә шуннан соң мин аны күргәнемне хәтерли алмыйм. Чөнки ул каз тубалы үреп кенә көн итүе авыр булганлыктан, егет чагында ук авылдан чыгып, чит җирләргә китә дә байтак еллар югалып тора.
Миңа ундүрт-унбиш яшьләр булгандыр, көннәрнең берендә әлеге Саттар Насыйры дугаларына кыңгыраулар тагылган пар ат белән авылга кайтып төште.
Аның шулай кайтуы читән буйлары белән каравыл өйләрендә шаккатыргыч яңа гайбәтләргә сусаган тел бистәләре өчен зур тема булып китте:
- Череп баеган икән, ди, шул, малай!.. Мелҗүм сум акчасы бар, ди.
- Аның чәй сала торган тартмасы да алтын кебек ялтырап тора. Әллә чынлап та алтын микән?
- Булса да булыр шул, аның сәтләмәсе дә көмеш икән!..
Аның авылда чагында талчыбыктан каз тубалы үрүдән башкага ярамаганлыгын яхшы белгән тел бистәләре:
- Яшь вакытында ук башлы егет иде ул, - дигән булалар.
Аннары сүз аның ничек баюы мәсьәләсенә күчә:
- Җен казнасын ачу догасын белә икән, ди, ул. Бала чагында Чәркә бабайдан өйрәнгән булган, ди.
- Себердә мал табуы бик җиңел икән, ди, ул, малай!.. Әнә бит урлап Себер киткән Тум бабай да нинди баеган анда!..
Насыйр инде ул хәзер "черегән бай" гына да түгел, бөтен дөньяның белемен башына төягән "акыл иясе" дә. Ул сөйләгәндә, шаккатып, аның авызына карап торалар:
- Булган, ди, Җирҗис дигән бер пәйгамбәр, ул җиргә типсә, алтын сикереп чыккан, ди.
- Патша хәзрәтләре гел генә Петербург ахуны Гатаулла Баязитовны чакырып алып, аның белән киңәш итешә икән дә, ди, соңыннан, аның акылына хәйран калып, аңа чабата зурлыгы алтын медаль биреп җибәрә икән, ди.
Әнә бит ничек ул - Саттар Насыйры тарих дөньясында да йөзә генә!
Әти көлә:
- Шарлатан! - ди.
Бервакытны китаплар бастыручы борадәран Кәримовлардан Шәрифҗан Кәримов, Чүти авылыннан икәнлегемне белгәч, миннән сорап куйды:
- Саттар Насыйрын беләсеңме син?
- Беләм, әлбәттә, - дидем һәм әлегеләрне сөйләп бирдем.
Ул башын селкеп торды да:
- Кырып ясалган аферист! - диде. - Безне шундый утыртты ул!..
Заһидулла бай Шәфигуллин да аның турында гел: "Кыршылган аферист", - ди торган иде.
Тора-бара Насыйрның афёралары тишелә башлый, кайда барса да, мәйдан тарая. Менә шунлыктан инде ул Казан яшерен полиция идарәсенә агент булып керә.
1913-1914 елларда Иркутск шәһәрендә каралган һәм шундагы суд буенча Сахалин атавына сөргенгә җибәрелгән Хәсән Кәримов (аның хатыны Хөсәен Ямашевның сеңлесе иде, Кәримовларның да, Ямашевларның да төпләре Саратов губернасыннан) белән Петербург мулласы Лотфулла Исхаковлар эше дә әнә шул Саттар Насыйрының әләкләреннән башланып китә. Ул, Шәфигуллиннар белән әтиләрне һәм ачыграк фикерле берничә мулла белән мине дә шул төркемгә бәйләп, авыл халкы әйтмешли, "бер күн бияләй" донос яза. Гатаулла Баязитовлар белән Байрашевларның "Сирател-мөстәкыйм" дигән кара оешмалары белән дә бәйләнеш тота һәм, аларның кушулары буенча, Лотфулла Исхаков турындагы "материаллар"ны да ул бирә.
Менә шушындый вакыйгалар аркасында миңа күп кенә авырлыкларны баштан кичерергә туры килде.
Шушы кышны мин Вәрәки авылында кыл өстенә баскан бер хәлдә кичердем. Мин күрше авылларга, шәһәргә, базарларга барып кешеләр белән күп аралашмаска, тел йотып утырырга мәҗбүр идем. (Шулай киңәш бирделәр.)
Ләкин барыбер белгәннәр, беркөнне урядник авылга килгән һәм, гадәттәгечә, Рәхим бай Байтирәкевкә кергән.
- Зариф Бәширов дигән кеше сездә укыта икән... Аны бит Казан жандармериясе эзли!
Рәхим бай тиз генә табын әзерләткән. Урядникка сузган аракыга биш сумлык алтын салган да:
- Юкны эзләп йөрмә! - дигән. - Бездә андый кеше юк.
Урядник шаркылдап көлгән:
- Әйе шул, үзем дә аптырадым, эзе дә, исе дә юк!
Урядник әле тагын берничә тапкыр килә. Нигә килмәсен, килгән саен теш арасына биш сумлык алтын кысылгач!
Бу хәл миңа Шәкүр карак сөйләгән бер вакыйганы искә төшерде:
- Бервакыт, Кият алпавытының берничә нәсел айгырын урлап кайткач, аларны кирәк җиргә озаткач, становой пристав килеп керде. Яхшы гына сыйланып, кан тамырлары йомшагач сорый бу миннән: "Йә, Шәкүр Рәхимович, дөресен генә әйт әле, икебез арасында гына калыр, айгырларны сез урладыгызмы?" Мин нәрсә әйтим: "Безнең эш - урлау, сезнең эш - табу!" - дидем. Тынычланмый бу, тагын бер стопканы күтәргәч: "Урланган малны урнаштырыр өчен яшерен келәтегез бар икән, чынлап та бармы, әйт инде миңа гына", - ди. Аптырагач: "Сездән яшереп булмый инде, ваш былгаруди, бар андый келәт", - дидем. Күзе ялтырап китте тегенең. "Кайда?" - дип сорый. "Менә бит, - дип, корсагына төрттем, - безнең мал урнаштыра торган келәт!"
1912 елның җәен бер җирдән икенче җиргә йөреп һәм кайда барсам да "яфрак астына посып" үткәрергә туры килде.
Июнь азакларында Казанга барып, унбер-унике көн кеше күзенә күп күренмәстән, "Болгар" номерларында яттым һәм шушы килүемдә Галимҗан Ибраһимов белән бер тапкыр, әмма шактый озак, күңелдә онытылмаслык тәэсир калдырырлык итеп утырыша алдым.
Казанга килүемнең икенче көнендә иртә белән үк, ашыгып, Галимҗан Ибраһимов килеп керде.
- Кичә синең килүеңне Галиәсгар абзыйдан ишеткән идем, - дип сөйләнә-сөйләнә, култыгына кыстырган ике зур китапны шап иттереп өстәл өстенә ташлады.
- Озак утыра алмыйм, исәнләшеп чыгу өчен генә кердем, вакытым юк!
- Нигә шулчаклы ашыгыч?
- Иртәгәләргә Казаннан китәргә җыенам.
- Кая?
- Киевка!
- Нинди эш белән, берәр редакциядәнме әллә?
- Юк! - дип кырт кисте башта Галимҗан. Аннары, ни өчен китүенең сәбәбен ачык әйтергә теләмәгәндәй: - Болай Казан мохитеннән бераз читкәрәк китеп торырга уйладым әле, - диде. - Киевны күрү дә кирәк нәрсә, тарихи бер шәһәр бит! Мөгаллимлеккә чакырып торганда нигә бармаска?! - Шуннан соң ул, кулындагы таягын идәнгә кадап, урындыкка утырды да: - Йә, үзегездә эшләр ничегрәк? - диде.
- Безнең эш ни, ал да гөл! - дидем мин. - Бер елдан артык инде кая барсам да кыл өстендә!..
- Шуңа кайгырасыңмы, шуны башыма төшкән зур бәла дип уйлыйсыңмы? Әгәр дә шулай дип карый торган булсаң, син мин уйлаган Зариф түгел!
- Алай ук пошынмыйм да, шулай да бер җирдә утырып тыныч кына эшли алмавыма эч поша.
- Анысы гына берни түгел аның, ул бит вакытлы бер хәл, - диде Галимҗан. - Ләкин син шул ягын уйла аның, Бәшири, бу вакыйга синең аңыңа күңелле бер үзгәреш кертәчәк, әгәр дә шуны аңлый белсәң... Кичә генә без шул турыда Галиәсгар абзый белән дә сөйләшеп алдык әле. Ул әйтә: "Бу вакыйга Зариф өчен шәрәфле бер хәл, - ди. - Ләкин аның агасы Габдрахман белән Дәүләтша муллаларның гаепләнүләре аңлый алмаслык сәер бер нәрсә!"
Галимҗан белән Галиәсгар абзыйларның шушы карашларына мин дә кушылдым: минем агам Габдрахман белән Дәүләтша чыннан да тирә-яктагы муллалар арасында алдынгы фикерле булулары белән аерылып тора иде. Яшерен полиция агентлары әнә шуларны "фетнәле кешеләр" дип тәкъдим итәләр. Шунлыктан мин дә:
- Сөйләмә дә инде, - дидем, - хурлыгыннан мамык җебе белән әремгә асылынырлык!
- Синең башыңа килгән бу бәла, тирәннән уйлаган чакта, бәла дә түгел, кайгы да түгел, - диде Галимҗан, авыр гына көрсенеп. - Менә минем башка төшкән бәлане зур кайгы дисәң дә була, ичмасам!
- Нәрсә, нинди кайгы ул тагын?.. Әллә сине дә күзәтәләрме?..
- Күзәтү, имеш. Ул күзәтү кемгә юк дисең хәзер! Тукай әйтмешли, кеше саен унбиш шпион...
Сөйләшә торгач, ул накидкасын салып элеп куйды, эшләпәсен салды, өстәл янындагы урындыкка җайлап утырды. Аның кыяфәте үзгәргән: өстендә килешле өр-яңа кара тужурка, ыспай чалбар.
- Котлы булсын яңа киемең! - дидем мин.
- Рәхмәт, - дип көлемсерәде ул. - Ярый әле кайдан алдың, күпме тора дип сорамадың. Байга саныйсың...
- Безнең байлык...
- Әйе, безнең байлык үзгә!
Шуннан соң ул үзенең кайгысын сөйләп бирде:
- Мин сиңа үткән җәйдә "Казакъ кызы" дигән роман белән утыруым турында әйткән идем шикелле. Әнә шуны язып та бетердем һәм югалтып та өлгердем! - Ул, тагын да авыр гына бер көрсенеп, урыныннан торды да арлы-бирле йөренә башлады. - Әгәр шул романым табылып, дөньяга чыга калса, "яфрак астында" яшәү генә түгел, бөтен гомерем төрмәдә үтсә дә риза булыр идем.
Мин шуны аңладым: Галимҗан үзенең бөек бер әсәр язуына чын күңелдән ышана иде. Әлбәттә, андый әсәр өчен әдип утка керергә дә әзер була.
- Әйе, чынлап та, зур кайгы бу, Галимҗан. Бу кайгы бер синең өчен генә түгел, безнең барыбыз өчен дә...
- Шуны аңлавың өчен рәхмәт! - диде Галимҗан. - Ә кайберәүләр шуңа куанып кәефләнәләр дә бит әле: "Кызык булган икән Галимҗан!" - диләр.
Шуннан соң ул, өстәл өстенә шап иттереп ташлаган ике китапны кулына алып, арлыбирле селкеп торды да, аларны ачу белән тагын да өстәл өстенә атып бәрде:
- Менә бит шушындый нәрсәләр белән халыкның миен зәһәрләүче кешеләр дә бар дөньяда!.. Әнә шулар да "әдип" һәм "мөхәррир" исемен күтәреп йөри!.. Күләмнәре белән бер пот, ә инде эчтәлек ягын бизмәнгә салсаң?..
Әлеге ике китап Фатих Кәриминең "Ислам тарихы" дигән өч томлык әсәренең беренче һәм икенче томнары иде. Мин аларның басылып чыгулары турында газета битләрендә укыган булсам да, үзләрен күргәнем юк иде әле.
- Ул китапларда рәтле бер нәрсә дә юкмыни соң? - дип гаҗәпләндем мин.
- Шуларны укып чыкканнан соң, - диде Галимҗан, - ирекле-ирексез синең башыңа шундый сораулар килә: соң, шушы дәверләрдә бөек мәдәнияткә ия булган гарәпләрдә гел хәлифәләр дә солтаннар, аларның зиннәтле сарайларында кәеф-сафа кичәләре генә булды микәнни? Борынгы гарәп мәдәнияте әйтерсең лә әнә шул сарайларда гыйш-гашрәт үткәргән хәлифәләр белән солтаннарның догалары аркасында гына барлыкка килгән! Кайда соң шул сарайларны эшләгән эшчәннәр, коллар? Кайда соң архитекторлары, инженерлары, галимнәре, фән ияләре? Кайда соң Гарәбстан чүлләрен тергезеп, дөгеләр, бодайлар үстергән, зәйтүн, хөрмә җимешләрен тәрбия иткән игенчеләр, бакчачылар? Алар нинди хәлдә яшәгәннәр, ничек көн иткәннәр, әлеге солтаннар белән хәлифәләр аларның җилекләрен ничек суырган?.. Менә болар турында ләм-мим! - Маңгаендагы тирне сөртеп алгач, ул сүзен дәвам итте: - Кызганыч без, татарлар! Ислам тарихын дөньяда Кәримидән башка язучы юкмы? Ә кайда безнең үз тарихыбыз? Татар тарихы. Аны кемнәр язар?
Галимҗан һәрбер нәрсәне зур бирелү, мавыгу белән, һәрбер сүзне, фикерне йөрәгеннән чыгарып сөйли. Ләкин ул шатлыклы нәрсәләрне сөйләгәндә дә, шулай ук ачулы нәрсәләрне сөйләгәндә дә шаркылдап көлми, ярсып, кызып китми. Әкрен генә, салкын кан белән генә, басынкы, тыныч рәвештә генә сөйли. Шулай булуына да карамастан, син тирән тәэсир астында аның авызына карап утырасың...
Сүз уңае белән мин аңардан шуны да сорап куйдым:
- Менә нәрсә, Галимҗан, - дидем. - Бервакытны син тарихның зур кешеләре турындагы карашларыңны сөйләгән идең. Мин һаман шул турыда уйлыйм да: "Бу чынлап та шулай микән?" - дим.
Берничә ел элек ул миңа шәхеснең тарихтагы роле турында бик мавыгып сөйләгән иде.
Галимҗан моңа каршы:
- Мин үзем дә тора-бара шушы карашыма бу чынлап та шулай микән дип карый башладым... - диде. - Галимҗан үзенең сүзләрен болай тәмамлады: - Мин үз аңымны, ышанычымны тагын да ныграк киңәйтү, ныгыту, баету өчен шушы эчпошыргыч Казан мохитеннән читкәрәк китеп торырга булдым. Шуңа мәйданы киңрәк булган Киевны сайладым...
Галимҗанның хәзер инде бөек тарихи шәхесләр турында сөйләгән сүзләре аның моннан берничә ел элек Мөхәммәтләр, Чыңгыз ханнар турында сөйләгәннәренә караганда азрак та, кыскарак та һәм ышанычлырак та булып тоелды миңа.
1912 елның кышын Тамбов губернасындагы Асиевларның постау фабрикасы булган Рассказовода Куданова дигән берәүгә сыенып, аның өендә берничә бала укытып үткәрдем. Язга чыккач нишләргәдер кирәк иде, мин гел "яфрак астына" посып йөреп булмас инде, ахрысы дидем дә, икенең бере дип, 1913 елның язында авылга кайттым.
Кайтуыма җиде-сигез көн үтмәде, күзен-башын тондырып, карт урядник килеп тә җитте:
- Кайда йөрисең син?.. Патшаны кайчан төшерәсез инде?.. Хи-хи-хи!.. - Ул шулай мыскыллап көлә һәм, шушы волостьтан беркая да китмәскә дип, миннән кул куйдырып ала: - Чөнки син полиция карамагында! - ди.
Шул рәвешчә өч айдан артык тоткын хәлендә авылда яшәдем. Берәр җиргә сызу ягын да карыйм, ләкин кулда паспорт юк. Волость старшинасына барсам, аның да сүзе бер:
- Сезгә паспорт бирелми, югарыдан боерык!
(Һади Максуди)
Тик, кача-поса гына булса да, Казанга барып кайткалыйм. Анда да, билгеле, Галиәсгар абзый Камал, Шәһит Әхмәдиев шикелле берничә кешене генә күрәм дә "Йолдыз" редакциясенә кереп утыргалыйм.
Быел "Йолдыз" редакторы Һади Максуди тормышында да күп кенә үзгәрешләр булып алган икән. Һади абзый үзенә "Вилла Йолдыз" дигән дача эшләтеп һәм аның ишеге өстенә урысча, гарәпчә эре хәрефләр белән шулай яздырып та куйган, диләр. Бер ишәк тә сатып алган, имеш. "Йолдыз" редакциясе дә хәзер элекке кечкенә генә бер бүлмәдә түгел, "Болгар" номерларының ике бүлмәсендә. Эчке зур бүлмәсендә Һади берүзе "настаяшни редактор" булып утыра, аңа туп-туры барып керүе дә мөмкин түгел. Ишек янында - Һади Максудиның "погонсыз полиция мистеры" бухгалтер Галимҗан Әмирханов. Редактор янына керер өчен иң элек аңардан рөхсәт алырга кирәк. Ул кәефе төзек чак яисә үзенә ошаган кеше булса гына тоткарлыксыз рөхсәт бирә, булмаса, кырт кисеп:
- Юк, мөмкин түгел, мөхәррир әфәнде мәшгуль, - дип кенә җибәрә.
Кайберәүләргә, үзенең кәефе килгәнгә чаклы, көтеп утырырга да рөхсәт бирә. Ләкин көтеп утыручыларны бик үк ялыктырмый. Аларны үзенең шаккатыргыч сүзләре белән юатып утыра. Шулай булгач, мин ни җитте бер кеше түгел инде, сәясәт турында да сөйләргә хакым бар дигәндәй, Һади абзыйдан ишеткән "хикмәтле" сүзләргә үзе тарафыннан да койрыклар ялгап, "тирән сәясәткә" кереп китә. "Йолдыз" газетасы "галәми ислам" газетасы булганлыктан, сүз күбрәк ислам дөньясы турында бара инде, әлбәттә. Кайберәүләр, аның сүзләрен аңлап җиткерә алмаганлыктан, аңа сорау-фәлән бирсәләр, ул аларга:
- Сере бар аның, сере, - дип кенә җаваплый, янәсе, сез аңлап җиткерә алырлык мәсьәлә түгел ул!..
Галиәсгар абзый, мыскыллы елмаеп, әкрен генә сөйләнә:
- Билгеле, андыйларны аңлар өчен Һади Максудиның дүрт аяклы яшь ишәге янында ике аяклы карт ишәк булырга кирәк, - ди.
Соңгы бер баруымда мине гаҗәпләндергән нәрсә шул булды: Һади абзыйның лаеклы хезмәтчесе редакциягә килгән кешеләр белән бөтенләй башкача мөгамәлә итә. Бигрәк тә өс-башы әйбәтрәк, ыспайрак яисә газеталарга язгалап йөргән билгелерәк бер кеше килсә, ул, тиз генә урыныннан торып, аңа түбәнчелек белән сөйләнә башлый:
- Үзегезгә дә билгеле, әфәндем, - ди ул, - якын көннәрдә Дәүләт Думасына сайлаулар башланачак. Шул турыда җитди мәкаләләр язарга, бигрәк тә халыкның фикерен Садри Максудины сайлау тирәсенә оештыру эшен алып барырга кирәк. Әле менә кайбер карагруһ татарлар Садри Максудины сайлатмаска, аның урынына ниндидер бер йомырка складында эшләүче Салихмы шунда, Салиховмы дигән кешене сайлатырга йөриләр икән. Барып торганы карагруһ бер кеше инде ул... Садри Максуди булса, чын мәгънәсе белән ап-ак груһлардан! Үзе Парижда укыган, үзе миллионер Рәмиевләр кияве!.. Аннары мөфти Солтанов урынына яңа мөфти сайлау мәсьәләсе дә Россиядә булган утыз миллион мөселманнар өчен искиткеч мөһим бер эш бит. Бөтендөнья мөселманнарының нашире әфкяре булган "Йолдыз" редакторы Һади Максудига бу мәсьәлә өстендә дә шактый баш ватарга туры килә.
Шул утыз миллион эченә кергән Кырым, Кавказ, Урта Азия мөселманнары гәрчә Уфадагы Оренбург мөфтилегенә кермәсәләр дә, Әмирханов, мөфти сайлау эшенә тагын да мөһим төс бирү өчен:
- Утыз миллион мөселманның мөфтие бит ул! - дип җибәрә.
Шулай итеп, килгән кешеләр Һади абзый янына "нык кына эшкәртелеп" кертелә.
Һади абзый да аларны зур түбәнчелек һәм ачык чырай белән каршы ала. Аларга, торып, урын тәкъдим итә һәм, кешесенә карап, сүз башлый. Сәүдәгәр булса - сәүдә эшләре турында, мулла булса - мәхәллә халкы, мәчет эшләре турында, укытучы булса - мәктәп, укуукыту турында җентекләп сорашканнан соң, сүзне Дәүләт Думасына һәм мөфти сайлау мәсьәләләренә китереп тери, әгәр дә инде матбугат тирәсендәрәк йөргән кеше булса, сүзне гонорардан башлап, аның акча мәсьәләсе нинди хәлдә булуын сораша.
Ул мөфти сайлау хакында аерым бер басым белән әйтә дә кабатлап куя:
- Әйе, мөфти турында үз фикерегезне күрсәтеп язу барыннан да мөһимрәк, - ди.
Аннары теге Галимҗан Әмирхановны чакырып ала да чәй яки каһвә китерергә куша.
- Мин үзем, сөйләшеп утырганда, куе чәй яисә каһвә эчәргә гадәтләндем әле, - ди.
- Мөфти сайлау мәсьәләсе үткәнче, ул гадәттән файдаланып калырга кирәк, - дип, Галиәсгар абзый мыек астыннан елмая.
Мөфти кую, татар матбугатында шактый зур бер кампания төсен алып, байтак вакыт чәйнәлде. Барыннан да бигрәк монда "Йолдыз" газетасы зур активлык күрсәтте. Номер саен диярлек шул турыда берәр нәрсә язмый калмый иде. Язылган нәрсәләрнең үзәгендә тик бер нәрсә тора: нинди кешене мөфти итәргә?
Һади абзыйча:
- Мөфтинең дин гыйлемен дә, урысчаны да яхшы белүе, дөнья сәясәтеннән дә, бигрәк тә ислам дөньясындагы хәлләрдән дә хәбәрдар булуы кирәк. Иң мөһиме тагын да менә шул: садә табигатьле кеше булсын, аның ишеге һәркем өчен дә менә шулай ачык, киң булсын. Мин үзем әнә шундый садәлекне яратам; кем килсә дә, ачык йөз белән каршы алам, мөфти булган кеше дә әнә шулай булырга тиеш! - ди ул. Шуннан соң ул сорауны кабыргасы белән куя: - Шулай булгач, сезнеңчә, мөфтилеккә кем лаеклы? - ди.
Төрле кеше төрле кешене күрсәтә:
- Риза Казый, Фатих Кәрими, Гайса морза Еникеев, Муса Бигиев һәм башкалар, - диләр.
Ләкин Һади абзый, үзенчә бер сәбәбен табып, аларның һәммәсен дә кире кага:
- Риза Казый урысча белми, Фатих Кәрими артык төрекче кеше, Гайса морза аристократ табигатьле, тәкәббер, Муса Бигиев дорфа!
Бу юлы редакциянең алгы бүлмәсенә барып кергәч тә, Галиәсгар абзый мине, күз кысып, үз янына чакырып алды да колагыма пышылдады:
- Һади абзыйның юмарт чагы, - диде. - "Мөфтилеккә синнән дә лаеклы кеше юк" дисәң, һәм шул турыда язарга да вәгъдә бирсәң, шунда ук кесәсен капшый башлар.
Һади абзый, чынлап та, мине түбәнчелек белән каршы алды да, исәнләшеп, урындыкка утырыр-утырмас ук хәлемне сораша башлады:
- Ничек соң эшләр, кая табарак бара?.. Сезнең мәсьәлә безне дә шактый борчый бит. Ул турыда газетка да кыска гына булса да язып үткән идек. Киңрәк итеп, сәяси төс биреп язарга мөмкин булмады. Үзең дә аңлыйсыңдыр инде: алай язуның хөкүмәт сәясәтенә каршы булып күренүе ихтимал. Бигрәк тә бүгенге көндә - Дәүләт Думасына сайлауга әзерлекләр, мөфти кую барган чакта. - Шуннан соң ул җил ягына салам кыстыра башлый: - Минем "Йолдыз" имласы турындагы мәкаләмне укыдыңмы?.. Анда мин: "Шагыйрьләребездән Миргазиз Укмасый белән Зариф Бәшири дә "Йолдыз" имласы белән язалар", - дип билгеләп үттем. Әнә шулай бит ул, мелла кем, Зариф әфәнде, "Йолдыз" газеты сезнең ише шагыйрьләрнең үз имласын кабул итүе белән халык алдында горурлана. Минем шуны билгеләп үтүем халык алдында сезнең дә бәягезне күтәрә, әлбәттә. Кул кулны, кул йөзне юа дигәндәй, шулай итеп бер-береңне күтәрешергә кирәк. Мөфти кую мәсьәләсендә дә, дим, мин әйтәм, шулай бер юлдан, бер караш беләнрәк барганда яхшы булыр иде, дим. Сезнең дә ул мәсьәләдә бер фикерегез бардыр, әлбәттә?
- Барын бар да бит, Һади абзый, үз хәлемнең менә шулай булуы аркасында, рух төшеп, күңел сыныбрак тора бит әле.
- Алай күңелне төшереп тору нигә кирәк?.. Вакытлы нәрсә бит ул, үтәр дә китәр, иншалла, бернәрсә дә булмас. Язарга кирәк. Сез бит инде, һәрхәлдә, матбугатта танылган кеше. Сезнең карашыгыз укучыларга тәэсирсез калмас. Әйе, мөфти мәсьәләсе турында әйтәм әле...
Шуннан соң ул кесәсен капшый башлады. "Калкавыч чиртә!" - дип уйладым мин.
- Акча мәсьәләсе ничегрәк соң? Әтиләрең нинди хәлдә яши? Указларын бирергә уйламыйлармы? Картлык көнендә аңа да авырдыр инде...
Ул, шулай сөйләнә-сөйләнә, куе зәңгәр төстәге 25 сумлык кәгазьне сузды.
- Һади абзый, минем бит әле газетага берни дә язганым юк, - дигән булдым мин. Үзем артык уйнап ташламыйммы дип шикләнеп тә куям. Ә, шулаймыни дип, акчасын кире тыгып куйса? - Бу акчаны алуы оятрак булмасмы?
- Алыгыз, ал, Зариф әфәнде, язарсыз әле. Әнә мөфти мәсьәләсендә дә үз карашым бар дисез.
Аннары ул әлеге Галимҗанны чакырып ала:
- Ике стакан каһвә белән берәр татлы нәрсә китерт әле! - Боерык бирелгәч, ул төп сорауга күчә: - Сезнең карашыгызча, Зариф әфәнде, мөфти булырга кем лаеклырак?
- Ничек дип әйтим инде, Һади абзый? - дим. - Кичә генә берничә кеше белән шул турыда фикер алышып утырган идек: күпчелек Садри агайны лаек таба. Мин дә шулайрак уйлыйм...
- Садри мәсьәләсендә сез ялгышасыз, зур ялгышасыз, - ди ул, үзенең гаҗәпләнүен яшерергә теләп. - Әйе, ул - зур сәясәт кешесе. Ләкин мөфти булуга лаеклы түгел, аның урыны әнә шунда - Дәүләт думасында.
Мин, төшенмәгән кешедәй, җилкәмне кысып куйган булам да:
- Ничек инде Садри агай мөфтилеккә лаек түгел? - дим.
- Садри артык дәрәҗәдә светский, аристократ табигатьле кеше ул... Ә мөфти булыр өчен менә безнең төсле садә табигатьле, түбәнчелекле кеше булырга кирәк!
Мин уйланып торган булам да:
- Ул чагында, Һади абзый, - дим, - мөфтилеккә сездән дә лаек кеше юк.
Һади абзый эченнән шуны гына көтеп торган булса да, алай тыштан серне бер дә бирергә теләми әле:
- Анысы, бәлкем, сезнең карашча шулайдыр да бит, ләкин "Йолдыз"ны ташлап китүе авыррак булмасмы соң?
- Аптырагансың икән, Һади абзый, - дим мин, аның мөфти булуына шатланган рәвештә, - "Йолдыз"ны Уфада да чыгарып була бит!
Шуннан ул, зарланган кыяфәт алып:
- Әллә нигә безнең матбугат әһелләре бу мәсьәләгә салкынрак карагандай күренә, - диде. - Моннан берничә генә көн элек шул турыда Нәҗип Думавига да әйтеп үткән идем, ул да фикерен язарга булды.
Кич белән, Галиәсгар абзыйның редакциядә үзе генә утырганын белеп, мин аның янына кердем. Ул хәйран калып көлә:
- Башка чакларда үтә хәйләкәр булган Һади, мөфти булу җене кагылганнан соң, тәмам тинтәккә әйләнеп китте. Хөкүмәтнең мөфти куюда халык фикере белән бер генә дә хисаплашмаганын аңламый микәнни соң бу адәм? Хөкүмәткә Һади да, Садри да, Фатих та кирәкми, аңа Баязитовлар шикелле, үзенең мөселманнарга каршы кара сәясәтен үткәрүчеләр кирәк!..
Шуннан соң Галиәсгар абзый бераз тукталып, уйга калыбрак торды да:
- Килеп чыкмый бит шундый чагында Камил Мотыйгый дигәне дә! Аны котыртып җибәрсәң, һичшиксез, ул: "Мөфтилеккә миннән дә лаек кеше юк!" - дип язып чыгар иде. Шулай тик бер-берсеннән көнләшеп, булмас нәрсә тирәсендә җенләнсеннәр иде!..
- Камилне шулай җиңел акыллы дип уйлыйсыңмыни?
- Һи-и, Һади Максудидан битәррәк! Дөресен әйткәндә, Һади ул ахмак кеше түгел. Ул һәрбер нәрсәдә үз файдасын алга куеп эш итә. Артык хыялга бирелүе аркасында гына хәйләкәрлеге ахмаклыкка әйләнеп китә. Камил Мотыйгый исә садә, эчкерсез кеше. Аңарда үз файдасын карау да, хәйләкәрлек тә юк. Ул кем ыскытса, шунда барып тыгыла. Бер карасаң, хатынының бирнәсен кызганмыйча дүрт-биш төрле газета-журнал чыгара, икенче караганда, Коръән тәфсире язарга керешә, өченче карасаң, ул инде, җырчы булып, шәһәрдән шәһәргә йөри!
Галиәсгар абзый әйтерсең лә Камил Мотыйгый белән алдан сөйләшкән булган: берничә вакыт үткәч, чынлап та, Камил, үз башы белән уйлаптырмы яки кемнең дә булса коткысы нәтиҗәсендәдерме, "Вакыт" газетасында: "Мөфти булырга тик мин генә лаек!" - дип язып та чыкты. "Мин моңа дини һәм дөньяви белемем белән генә түгел, мәһабәт кыяфәтем белән дә туры киләм", - дип тә өстәгән әле.
Шуннан берничә ел үткәч (1916 елда), мин Уфа шәһәрендә Борһан Шәрәфкә очрап калдым һәм сүз арасында:
- Камил Мотыйгыйның шундый юньсез чыгышын "Вакыт" газетасында бастыруыгызга мин әле дә хәйранмын! - дидем.
- Без аны Һади Максудиның борынына чиртеп кую өчен юри шулай эшләдек, - дип җавап бирде ул.
(Гаяз Исхакый)
Икенче тапкыр мин Уфага 1913 елда килдем. Әлбәттә, килүгә үк Мәҗит Гафури фатирына юнәлдем. Бу вакытта Гаяз Исхакый да Уфада иде. Аның белән бергә Казаннан һәм Троицкидан да берничә зыялы килгән икән. Мәҗит Гафури шул турыда хәбәр иткәч әйтеп куйды:
- Аларны өйгә кунакка чакырырга кирәк булыр инде.
Зөһрә үртәнеп көлде:
- Өйгә ди бит әле, фатир сыман нәрсәгә дисәң инде...
- Мәшһүр шагыйрьгә кара реакция бүләк иткән тавык кетәклегенә дисәң дә була, - дип, мин дә Зөһрәне җөпләдем.
Бу сүзләргә Мәҗит елмайды гына, безгә каршы сүз әйтмәде, янә тирән борчылу белән кунакларны өйгә чакыру турында сөйли башлады. Гаяз Исхакыйның сөргеннән кайтканына озак вакыт үтмәгән, аны кунакка чакыру мәртәбә санала иде.
- Акча җыешып пикникка да чыгарга җыеналар. Без инде анда чыга алмабыз. Өйгә алдырсак та, кимендә җиде сум кирәк булачак. Берәр нәрсәне сатарга кирәк!
Зөһрә тагын көлеп җибәрде:
- Сатарга ни бар? - Аннары ул бераз уйланып торды да: - Әй, киткән мал киткән! - диде. - Кыз вакытымның ядкяре итеп калфагымны саклаган идем. Шуны сатарбыз! - Аннары Мәҗитне тынычландырырга теләп әйтеп куйды: - Мин хәзер барыбер калфак тагарга яратмыйм.
Зөһрәнең мондый фидакярлеге йөрәгемне чәнчеп алды.
- Калфагыңны сатма, Зөһрә! - дидем. - Минем бераз акчам бар, кунакларга шуны исраф итәрсез.
Садә күңелле Зөһрә кыенсынмый гына акчаны алып та куйды.
- Ярар, - диде ул, бөтен йөзе белән елмаеп. - Ала каргада аласың булсын!
Мәҗитнең моңа ачуы килде:
- Тинтәк, - диде. - Зариф бит бик йончыган, аның кымызга барасы бар.
- Казанга мин телеграмма бирдем инде. "Йолдыз"дан акча җибәрергә тиешләр, - дип, мин Мәҗитне тынычландырдым. - Акча мәсьәләсе җайга салыныр.
- Җибәрерләрме соң?
Тәгаен җибәрәчәкләрен аңлаткач кына Мәҗит тынычланды.
Бу заманда Уфада һәр җәй саен башлангыч сыйныф мөгаллимәләренең белемен күтәрү өчен курслар була торган иде. Беркөнне иртән минем бүлмәгә Мәҗит килеп керде.
- Бүген сәгать уннар тирәсендә Гаяз иптәшләре белән мөгаллимәләр очрашуына бара, безне дә чакырдылар.
- Чакырган җиргә бар, куган җирдән кит, дигәннәрме әле борынгылар. Барабыз, әлбәттә.
Очрашу Уфа бае Габдулла Госманов өендә буласы икән. Анда мөгаллимәләр һәм кунаклардан башка Уфаның үзендә яшәүчеләр дә байтак кына җыелган иде. Күбесе Шәмигулов, Госманов, Нәзиров кебек эре сәүдәгәрләрнең уллары-кызлары, кияүләре-киленнәре. Ефәккә генә төренгәннәр, бриллиант кашлы йөзекләре, алкалары җемелдәп китә. Гаяз Исхакый, шулар уртасында утырып, "милләт тәрәккые" турында мавыгып сөйли:
- Гөлләр кебек гүзәл, ачык йөзле милләт аналарын монда күрүдән без чиксез мәмнүн, - ди.
Байбичәләр, редикюльләреннән көзге алып, иннек-кершәнле ачык йөзләренә күз салып ала.
Гаяз Исхакыйны эндәшми генә тыңлаган Мәҗит Гафуриның мөгаллимәләр белән тулы залга кергәч күңеле күтәрелеп китте.
- Менә кайда безнең милләт аналары!
Мөгаллимәләр барысы да гади киемнән, кыяфәтләреннән, хәрәкәтләреннән дә гади халык вәкилләре булулары күренеп тора. Гаяз Исхакый аларга озын гына нотык тотты. Ул аларны иманлы, әхлаклы, тотнаклы булырга, халык өчен хезмәткә өндәде. Чыгышының ахырында:
- Мондый укуларны оештырган милләтпәрвәр байларга да рәхмәт әйтергә кирәк. Менә бүген дә алар безнең арада. Аларның мондый гамәлләре һәрьяклап хуплауга лаек.
Ләкин алкышлар урынына бераз тупасрак кыяфәтле бер мөгаллимә хатын торып басты:
- Гаяз әфәнде, без мондагы укулар өчен тулысынча үзебез түлибез, - диде.
Мәҗит Гафури елмайды, теге мөгаллимә белән аларның күз карашы очрашты бугай, мөгаллимә дә аңа елмаеп җавап кайтарды.
Гаяз Исхакый бу хакта сүз озайтмады, сүзне бүтәнгә борып сораштыра башлады:
- Кайсы яклардан килдегез? Моңарчы кайда укыдыгыз? Кайларда мөгаллимлек иттегез? - Аннары ул сәер соравын ирештерде: - Кайсы таифәнекеләр укуда алдынгырак - казаннармы, мишәрләрме, башкортлармы, типтәрләрме?
- Алдынгылык бит ул тәрбиядән килә, Гаяз әфәнде, - дип җавап бирде бер кыз. - Безнең тәҗрибәдән чыкканда, иң әһәмиятлесе гаилә тәрбиясе! Аннары инде мәктәп...
Мәҗит Гафуриның күңеленә бу сүз аеруча хуш килде:
- Дөрес, сеңлем! - диде ул, хуплап.
Гаяз Исхакый да сүзгә кушылды:
- Бәлки, шулайдыр... Ләкин бит мишәрләрнең теле тупас. Шуңа да тел мәсьәләсендә мәктәп тәрбиясе әһәмиятле булырга тиеш.
Мишәр баласы булгандыр инде, бер кыз үпкәләгән тавыш белән:
- Сез бит үзегез дә мишәр, Гаяз әзи, - диде. - Ничек сез шулай әйтә аласыз?
- Үзем мишәр булганга әйтәм дә инде, - диде Г. Исхакый, көлемсерәп. - Безнең әдәби тел бер булырга тиеш. Ә аны сабыйларның аңына мәктәп-мәдрәсәнең сеңдерүе зарур.
Мәҗит Гафури, ашыкмыйча гына урыныннан торып:
- Бүтән сорауларыгыз юкмы, Гаяз әфәнде? - дип сорады. Һәм җавапны да көтмәстән, очрашуның тәмамлануын белдереп кузгалды: - Булмаса, саубуллашыйк!
- Мәҗит агай, яңадан килегез! - дип кычкырды кемдер.
Гаяз Исхакыйга алай кычкыручы булмады.
Урамга чыккач, Г. Исхакый Мәҗитне шелтәләгәндәй:
- Мин сезне шигырь укырсыз дип уйлаган идем, - диде. - Кая ашыктыгыз инде...
Мәҗит, җилкәсен сикертеп:
- Әйе, монда фикерле кызлар җыелган, - дип куйды.
Янәсе, шулай булгач, буш сүз сөйләгәнче китүең яхшырак.
Мин Гаяз Исхакыйлар белән пикникка чыга алмадым, авылга кайтып киттем. Мәҗит тә анда булмаган. Авылдан килгәч, Мәҗит миңа өенә килгән кунаклар турында сөйләде. Гаяз Исхакый турында:
- Ул лимонлы чәй эчәргә ярата икән, - дип куйды.
Бервакыт миңа Мәҗит үзенең зур ихтирамы аркасында, Гаяз Исхакый, Риза Казый, Фатих Кәрими кебекләрнең йогынтысына эләгүен сөйләгән иде. 1906-1907 елларда чыккан җыентыкларының берсендә, хәтерем ялгышмаса, "Милләт мәхәббәте" дигәнендә "без төрек халкы" гыйбарәсен куллана һәм аска: "Риза Казый киңәше белән мин безнең халыкны төрек милләте дип атарга булдым", - дип язып куя.
Шуларны хәтерләп, ул "кеше арбасына утыруның" шагыйрь өчен һич тә ярамаганлыгын сөйләде.
- Риза Казыйның "татар" сүзеннән качуы хәзер бик көлке тоела бит! - Аннары, киштәдән "Асраулар әдәбе" дигән китап алып: - Кара инде бу ахмаклыкка, - диде. - Рәмиевләргә тәлинкә тотам дип болай түбән төшәргә ярамый бит инде. Ул бит үзе зур галим.
Китапта хезмәтченең хуҗалардан алда утырмаска, сорамасалар башлап тел кузгатмаска тиешлеге, тагын шундый "әдәп кагыйдәләре" язылган иде.
Мәҗит Гафури белән Гаяз Исхакый арасындагы эчке каршылыкны мин шунда күрәм: Исхакый, эсерлыгыннан ваз кичеп милләтчегә әверелсә, Гафури, киресенчә, милләтчелектән сыйнфый көрәш тәгълиматына күчеп бара иде.
Җиденче бүлек
(Казакълыкта)
Авылларда кыр эше башланган иде инде, мин Уфадан туп-туры Мәкәрҗә ярминкәсенә киттем. Анда алда телгә алынган Рәхим бай Байтирәкевне, тагын берничә таныш сәүдәгәрне очраттым. Сүз иярә сүз чыгып, аларга үземнең тоткын хәлендә яшәвемне сөйләп бирдем. Хәер, Рәхим бай минем белән жандармерия идарәсенең кызыксынуы турында белә иде инде. Урядникның теш арасына алтын кыстыручы кеше бит! Мин үз хәлемне бәян иткәч, алар бердән:
- Менә, - диделәр. - Бирәм дигән колына чыгарып куяр юлына!
Чыннан да!
Җидесу өлкәсенең Капал шәһәрендә Вәрәки ягындагы Әҗе дигән авылдан китеп баеган Шаһиәхмәт Абсаттаров дигән бер бай бар икән. Ул шуннан биш-алты ел элек ир һәм кыз балалар өчен мәктәпләр салдырган. Аларга ел саен җиде-сигез укытучы кирәк, имеш. Ләкин ике мәхәллә мулласы һәм укытучылар да үзара икегә бүленеп, тыныч тормыйлар. Халык балаларына аң-белем, тормыш капкасы ачарга тиеш булган мәктәп эшләре менә шул интригаларга корбан булып, ул мәктәпләрдән көтелгән нәтиҗәләр чыкмый икән. Шунлыктан әлеге Шаһиәхмәт бай, мәктәпләрне идарә кылу өчен, җайлы эш итә белгән бер кеше эзли, ди.
Байтирәкевләр миңа шунда барырга тәкъдим иттеләр. Билгеле, бу минем өчен әйбәт булыр төсле тоелды. Ләкин кулда паспорт та, башка бертөрле документ та юк.
Шуны әйткәннән соң, әлеге сәүдәгәрләр:
- Юкка хафаланасың икән, - диделәр. - Капал шәһәренә исән-сау барып егылсаң, анда паспорт та, документ та кирәкми!.. Шаһиәхмәт бай үзе паспорт, үзе документ!.. - Алар Уфа, Чиләбе, Омск, Кәрәкәү (Павлодар), Семипалатинск шәһәрләрендәге танышларына хатлар язып бирде: - Менә шушы кешеләр сине бер шәһәрдән бер шәһәргә озата торырлар, юлда да паспортсызлык гаме булмас, - диделәр.
Мин авылга да кайтып тормадым, юлга чыгып киттем. Уфада ике көн туктап калырга туры килде.
Иң беренче эш итеп, әлбәттә, мин сәүдәгәрләрнең хатын мине озатырга тиешле Имаметдин Бәхтихуҗин дигән кешегә илтеп бирдем. Шуннан чыккач, Гафурилар фатирына дип бара идем, юлда берничә иптәше белән Шәһит Әхмәдиев очрады. Исәнлек-саулык сораштык.
- Закир Кадыйриларга бара идек әле, - диде Шәһит. Шуннан мине кыстарга кереште: - Закир Кадыйри Сибириядән шундый матур бер кызга өйләнеп кайтты! Матурлыгына килгәндә, бер кашык су белән йотарлык. Белеме дә шактый югары булырга охшый, шигырьләр дә яза икән.
Шулай итеп, чибәр киленне күрү дәрте белән кыздырып, алар мине дә Закир Кадыйриларга алып китте. Закир Кадыйри мин Оренбургта эшләгән чакта "Хөсәения" мәдрәсәсендә "Гыйльме Каләм" дәресләрен укыта иде. Тимерша Соловьёвларга килеп йөри. Мин дә аның белән шунда таныштым. Мисырда укып кайткан Кадыйри ике-өч сүз саен "шәй" кәлимәсен кыстырып сөйләшә иде. Мин аның өендә дә булгаладым. Бу вакытта ул Мәрьям исемле хатын белән яши иде. Тиздән алар аерылыштылар. Хатынга Кадыйриның "назиканә вөҗүд"ләре ошамаган, дип сөйләделәр. Чыннан да, Закир әфәнде пафос белән сөйләшүче бик төче кеше иде. Менә хәзер ул Сибириягә кадәр барып журналист Вагыйз Нәүрүзевнең (соңыннан аның патша охранкасы агенты икәне билгеле булды) ятимә сеңлесенә өйләнгән. Сания исемле бу хатын "Санияи Гыйффәт" имзасы белән матур-матур шигырьләр дә яза иде. Санияи дигәннән, ул шагыйрәнең исеменнән бигрәк аның "икенче" булуын аңлата. Аңарчы Заһидә исемле кыз "Гыйффәт туташ" дигән тәхәллүс белән әдәбият мәйданына килгән иде.
И яшьлек! Яшь килен күреп йөрү кайгысы идемени миндә... Нәкъ шул вакытта минем үз гаиләм таралырга тора иде. Хатыным белән бәйләп торган җепләр тәмам чуалган иде.
Шул сәбәпле булса кирәк, аннары Кадыйриларга бару да вакытны алды, ул көнне мин Мәҗит Гафурига бара алмадым. Икенче көнне иртүк Мәҗит үзе килеп керде. Ләкин аның кыяфәте яхшы ук кырыс һәм хәтта ачулы күренә иде.
- Нәрсәгә син алай миннән качып ятасың? - диде ул, - әллә хәтерең калдымы?
Шушы көнгә чаклы Мәҗит белән безнең арада бер тапкыр хәтер калдырышу яисә тупас мөгамәлә кебек нәрсәләр булмаганлыктан, аның бу сүзләре мине тәмам аяктан екты. Мин үземнең Уфага килгәннән соң булган хәлемне аңлаттым да гафу үтендем.
- И туган, - диде ул, авыр көрсенеп. - Мин сине аңлыйм да, кызганам да. Гаиләнең уңышсыз булуы бәхетсезлек шул, бернишли дә алмыйсың.
- Балалардан аерылуы кыен, - дидем мин, уфтанып.
Шуннан соң ул минем Уфага килүемне Шәһит Әхмәдиевтән ишеткәнлеген әйтте дә:
- Син Капал шәһәренә китә дип ишеткәч, үзем ашыгып килдем әле, - диде. - Ходай бер яктан кимсетсә, икенче яктан көтмәгәндә бирә дә.
- Мондый сәфәр өчен, бәлки, җантимерләргә (жандармнарны шулай Тукайча атады) рәхмәт әйтергә кирәктер?
Мәҗит үзе дә Төркестан якларында яшәп алырга хыяллана иде. Гарәп, фарсы әдәбиятларын тирәнтен өйрәнгән Гафури Троицкида чакта казакъ халык авыз иҗатын да яхшы ук өйрәнгән, хәзер исә Урта Азиягә барып үзбәк, таҗик, төрекмән халыкларының тормышы, теләдәбияты белән танышу дәртендә иде. Тик "гадәми көдерәт багис"!
Бераз үзебезнең хәл-әхвәлләрне белешеп аңлашкач, ул миңа җитди киңәшләр бирә башлады:
- Урта Азия халыкларының тормыш, тарих, тел вә әдәбиятларын өйрәнүдә Риза Казыйлар ысулы белән генә канәгатьләнергә ярамый. Әгәр дә син үзбәк, кыргыз, казакъ, дунган шикелле халыкларның чын тормышларын, телләрен, әдәбиятларын өйрәнергә телисең икән, язгы ял көннәрендә аларның авылларына чыгып, гади халык белән аралашып, тормышларын үз күзең белән күреп өйрән. Халык әдәбиятларын үз авызларыннан ишетеп җый, шуннан чыгып эш ит!
Аерылышкан чагында, ул кулымны кысты да тагын бер кабат:
- Ул халыклар тормышыннан яңадан-яңа нәрсәләр язуыңны көтәм! - диде.
Капал шәһәрендә үткән дүрт еллык гомерем эчендә Мәҗит Гафуриның шушы киңәшләре белән теләкләрен бервакытта да исемнән чыгармадым.
Мин юлда булган хәлләрне, күргән-белгәннәрне язып тормыйм, тик Семипалатинск (аны Семәй дип кенә атыйлар иде) белән Капал арасына гына бераз тукталам. Семәйне үткәч тә, мин бөтенләй күз күрмәгән, колак ишетмәгән, адәм аяк эзе салынмаган башка бер дөньяга барып чыккандай булдым. Төркестан өлкәсе халыкларының тормышлары турында мин төрле китапларда, газета-журналларда беркадәр укыган булсам да, әмма укып белү - бер, ә күреп белү икенче нәрсә икәнлеген аңладым.
Семәй белән Капал арасындагы җиде йөз чакрымлык юлны ат белән бардык, шул ике арада бер генә агым су аша үтмәдек, бер генә урында да иген чәчелгән җир, урман, куаклы болын, бакчалы авыл күрмәдек. Каты, чәнечкеле кыргый үләннәр, зәңгәр чәчәкле саксауллар баскан, очсыз-кырыйсыз киң дала яки очы-кырые күренмәгән ком диңгезләре җәелеп ята. Тик кечкенә генә болаклар челтерәп аккан кайбер уйсу-үзән җирләрдә тәп-тәбәнәк, стенасы да, түбәсе дә соры балчыктан эшләнгән берничә өйле казакъ кыстаулары (кышлаклары) гына очраштыргалый. Җәй көне булганлыктан, аларның тирә-юньнәрен дә, өй түбәләрен дә әлеге кыргый үләннәр басып алган. Бу чакларда күчмә тормышлы казакълар тау араларындагы уйсу җирләрдә мал йөртеп яши иде. Шунлыктан әлеге кыстауларда җан әсәре, тормыш юк. Тик Семәй ягына йон-ябага, тире-яры, Капал якларына завод-фабрика тауарлары йөрткән кәрванчылар гына әнә шундый җирләргә туктап, ат, ишәк, дөяләрен утлата, сугара, чәй кайната, тозланган, какланган итләрен пешерә. Очсыз-кырыйсыз далада шуннан башка җанлылык күренми иде.
Мин адәм чыдый алмаслык эссе көннәрдә дә, күзгә төртсәң күренмәслек караңгы, бөркү төннәрдә дә шушы киң далаларга мавыгып, җентекләп карап барам, алардан нечкә тойгыларны уятырлык шигърият алырга телим. Ләкин җансыз далаларның моңсу, караңгы төннәрендә, һич булмаганда, шакаллар белән бүреләрнең улаулары, кыргый кошларның чәрелдәүләре генә дә ишетелми ичмасам! Тик ара-тирә кыштырдап, шуышып үткән сары сахра еланнары гына күзгә чалынып кала.
Аптырагач, мин ат куучы казакълардан ни дә булса күңелгә ягымлы берәр нәрсә сөйләтергә телим. Чөнки алар, сүзләренең мәгънәләре бик үк тирән булмаса да, мәкальләп, чәчәнләп сөйләүләре аркасында сине шактый күңелләндереп җибәрә. Әмма күп вакыт бу җирләр ниндидер газаплы, борчылулы хисләрне, уйларны уята.
Урыны-урыны белән иске ерганаклар яныннан үткән чакта, казакъ карты сиңа борыла да:
- Булган заманнар! - дип көрсенеп куя. - Борынгы заманда бу җирләр аллы-гөлле булып күренеп торган. Менә бу ерганаклардан шаулап тау сулары аккан, тирә-якта сап-сары тары, алтын борчактай кунак (кукуруз), бодай, бидә (клевер) җәйрәп үскән. Адәм балалары арасында миһербанлык беткәч, сулар да акмас булган, гөлле сахралар да корган. Хәтта очар кошлар да, елгыр бүреләр дә тау арасына поскан. Һи-ии...
Әйе, укып белү башка да, күреп белү башка икән шул!.. Кайбер татар әдипләренең язулары тәэсирендә әлегә чаклы минем күз алдымда "дөнья җәннәте" булып җанланган Төркестан иле беренче күрүдә "күңелсез шигърият"тән башка бернәрсә дә бирмәде.
Әлеге җансыз далаларны кичеп, Капал шәһәренә илле-алтмыш чакрымдай җир калгач кына, ерактан кара болытка охшап күренгән Алатауның җирле халык телендә Кисек авыз тавы дип йөртелгән бер тармагына килеп җиттек һәм шунда без беркадәр җанлылык, тормыш әсәрен күрә башладык. Тау итәкләрендә, игенчелек өчен җайлы, уңышлы булган җирләрдә, урыс, казакъ авыллары тезелеп киткән. Тау араларындагы үзәнлек, уйсу җирләрдә, мал багып, күчмә хәлдә яшәүче казакъларның киермә, киез өйләре, алар тирәсендә ап-ак куй көтүләре күренә.
Мин бала чагымда мулла әтием янына укымышлырак дуслары аш табыны янына җыелып үзара сөйләшә торганнар иде. Имештер, Рәсәй Төркестанны басып алгач, үзбәк, кыргыз, казакълардан сораганнар: сез эчке эшләрегезне урыс хөкүмәте законнары нигезендәме, әллә ислам шәригате беләнме йөртергә телисез? Үзбәкләр, без дин кануннары - шәригать белән яшибез, дигән. Кыргыз, казакълар, без борынгыдан заң (гореф-гадәт) белән яшибез, шулай яшәргә телибез, дип җавап биргән.
- Әйе, - ди арада берәү, - кыргыз-казакъ халкы мөселман санала гына, асылда алар кыргый кавем.
Бу мәсьәләгә бик тирән керә алмыйм, зур авылда төрле кеше бар дигәндәй, шул заң аркасында җиде йөз чакрымлы җансыз даланы без исән-имин үттек. Заң мосафирларга тимәскә куша. Угрылар булса да, аларны бик тиз табып алалар. ярты метр озынлыкта була. Ләкин аның беләктән юан тамыры дүртәр-бишәр метрга сузылып китә. Ул бик каты, хәтта аны һичбер төрле пычкы белән кисеп булмый. Тик авыр нәрсә белән сугып кына сындыралар. Үзе бик кызу яна. Аны кадаклап, потлап үлчәп саталар. - З. Б.
Без Семәй шәһәрендә, почта һәм кеше йөртү конторасына кереп, Капал шәһәренә бару өчен түбәсе ябык бер арба белән пар атка акча түләдек тә әйберләребезне җайлап салып, утырып киттек. Егерме-егерме биш, кайбер җирләрдә утыз чакрым саен ям (казакълар үзләре аны "бикәт" диләр). Анда барып җиткәч тә, атларны алмаштырып җигәләр дә юлына озатып җибәрәләр. Ял итәргә телисең икән, әлеге ям-станцияләрдә аның өчен аерым бүлмә дә бар. Кирәк булса, аш, чәй дә әзерләп бирәләр.
Гаҗәпләнерлек нәрсә: очсыз-кырыйсыз буш далада юлчыда да, алып баручы кучерда да үзен үзе саклау өчен бертөрле корал-фәлән юк. Шулай ук юлбасар үзеңне үтереп, малларыңны талап алып китсә дә, бер кешенең дә күрүе мөмкин түгел, юлчыга сыеныр җир юк. Менә шулай булуына да карамастан, миңа Семәй шәһәреннән чыккан чагында ук кисәтеп әйтеп куйдылар:
- Көнен көн, төнен төн дип торма, арбаның түрендә, курку-тынычсызлану дигән нәрсәне исеңә дә китермәстән, рәхәтләнеп йоклап бара бир!..
Кыргыз, казакъ халыкларында шундый бер гадәт бар: кайда гына бармасыннар, юлда очраган кешене - атлымы, җәяүлеме ул - туктатып, әгәр дә читтәрәк булса, аның артыннан җитеп, каршысына чыгып, энәсеннән җебенә кадәр сорашалар: кайдагы кеше, кайдан килә, кая, кемгә бара, исеме, фамилиясе, нинди эш белән һәм башкалар?
Шул ук вакытта аның төсен-кыяфәтен, кием-салымын, атланган атын яисә ишәген билгеләп, күңелгә салып куялар.
Шулай ук берәр казакъ авылына, кем генә булмасын, берәр кеше килде исә, аның турында дә төпченеп сорашалар. Юлда очраган яки авылга килеп киткән кешеләр хакында инде берике сәгатьтән тирә-юньдәге бөтен авылларга хәбәр таралган була.
- Шундый-шундый кеше шундый җирдән шундый җиргә китеп бара ятар!
Менә шуның аркасында бер генә бозык баш та, угры-карак та, юлбасар да бер генә җирдә дә үзенең эзен яшерә, үзенә сыеныр урын таба алмый. Берәр җирдә талау, юл басу, урлану кебек нәрсә булды исә, ул турыда инде бик тиз арада бөтен далага хәбәр таралган, бөтен дала аякка баскан була. Күрүләр, сорашулар, төсмерләүләр буенча талаучының эзенә төшәләр дә аны тотып та алалар.
Соңыннан шундый берничә вакыйга минем үз күз алдымнан һәм үз башымнан да үтте.
Безнең мәктәпне уртача яшьлек бер казакъ каравыллый иде. Яңа килгән кеше бернәрсә дә белмәс диде бугай, ул, без юк чагында безнең фатирга кереп, беркадәр нәрсәләрне ала да далага качып китә. Шушы көндә үк бу хәлне полициягә белдердек. Анда казакъның исемфамилиясен, төсен-кыяфәтен, кайсы волостьтан булуын, урланган нәрсәләр турында сорашып, язып алдылар да, бер атчабар ясавылны волостька чаптырдылар һәм ышанычлы рәвештә:
- Урлаучы да, урланган нәрсәләрегез дә ике көннән дә калмас, алдыгызда булыр! - диделәр безгә.
Ике көн үтмәде, каракны тотып та китерделәр.
Җәйге көннәрнең берсендә Капалдан илле чакрымдагы бер казакъка кымыз эчәргә киттек. Көн кичкә таба иде. Кичке җиләс һавада тау итәгеннән бару үзе бер рәхәт, дип киңәш биргәннәр иде. Чыннан да, ай яктысында саф тау һавасы сулап баруның ләззәтен тел белән аңлатып булмаслык!
Минем белән баручы Тәхәви кыргыз-казакълар тормышыннан мине кызыксындыра торган нәрсәләрне сөйләп җибәрде. Шулай итеп бара торгач, төн уртасы җиткәнне сизми дә калдык. Менә бервакытны тау ярыгыннан атка атланган дүрт казакъ килеп чыкты да безне уратып та алды. Кулларында пычак.
- Бастап сикәр, кадактап сәй! - диләр алар.
- Без сәүдәгәрләр түгел бит, бездә чәй дә, шикәр дә юк, - ди Тәхәви.
Безне ат өстеннән өстерәп төшерделәр дә бөтенләй чишендереп, күзләрне томалап, кулларны артка каерып бәйләделәр.
- Атларыгыз белән малларыгыз бәхилме?
Бәхил дими нәрсә әйтәсең, ияк астында үткен пычак уйнаганда.
Безне бер чокыр җиргә утырттылар да үзләре киттеләр.
Озак вакытлар азапланып, без кулларыбызны бәйдән ычкындырып, күзләргә бәйләнгән чүпрәкләрне чишкән чагында, кояш чыгып, көн яктырган иде инде. Мин хафаланам:
- Бу хәлдә без кая барабыз инде? - дим, ә Тәхәви тыныч кына көлә:
- Озакламый атларыбыз да, әйберләребез дә үзебездә булыр, - ди.
Күлмәк-ыштаннан җәяүләп тау арасыннан баргач, бер казакъ өенә килеп чыктык һәм шуның хуҗасына хәлне сөйләп бирдек. Берничә минут эчендә тирә-яктагы бөтен казакъ өйләрен кызу хәрәкәт басып алды. Уртача яшьләрдәге бер казакъ, өч атка ияр салып, безне шуннан дүрт-биш чакрымда гына булган волость старшинасына алып китте. Ул хәйран калып көлә:
- Нинди нәрсәләр икән алар, тинтәкләр, - ди. - Мөгаен, ерактан килгән угрылардыр алар!..
Старшина шул минутта ук, бөтен тирә-якка яр салып, хәбәрчеләр җибәрде дә безгә чәй әзерләтте һәм куй суеп казанга салды.
- Ашагыз-эчегез дә ятып тыныч кына дәм алыгыз! - диде.
Ашадык-эчтек тә ятып йокладык.
Кичкә таба, без йокыдан торганда, таланган кием-салымнарыбыз үз яныбызга куелган, атларыбыз да киез өй янына бәйләнгән иде. Безне талаучылар да, ике куллары каерылып аркылы таякка бәйләнгән көйгә, башларын аска салындырып басып тора.
Һәр ямның, ягъни бикәтнең, казакъча үз атамасы бар. Мәсәлән, Комбикәт, Сайбикәт, Саксаулбикәт... Әлеге Кисек авыз тавын кичеп үтү Ташбикәт дигән станциядән башлана. Без, чынлап та, Кисек авызга охшаган бер тау ярыгына кереп киттек тә шуннан сөзәкләп югарыга үрли башладык.
Атлар, барлык көчләрен салып, арбаны өстери, без арттан этәбез. Шулай итеп мең газап белән тауның түбәсенә чыкканда, атлар да ап-ак күбеккә чумган, безнең дә бөтен гәүдәбез манма тиргә баткан иде.
Атлар ял иткән арада, мин, тау башына басып, төн ягында артта калган очсыз-кырыйсыз далаларга карап тордым. Даланың сул ягында күренгән зур гына бер кара тап кебек нәрсә дикъкатемне үзенә тартты. Мин кучер казакътан сорадым:
- Әнә теге нинди кара тап ул, берәр зур шәһәрме әллә? - дидем.
- Ул Балхаш күле! - диде казакъ.
- Аның тирәсендә нинди халыклар яши?
Казагым башта үртәнеп көлде дә:
- Аның тирәсендә арыслан, юлбарыс, шакал дигән халыклар яши, - диде.
- Нигә кыргыз, казакълар яшәми?
- Чөнки анда яшәргә дә, аның тирәсенә барырлык та түгел... Анда сазлык, баткак җирләр һәм каты камышлыклар гына.
Мин шушы сүзләрне язып утырган чагында, бәлки, сезнең берәрегез әнә шул Балхаш күле тирәсендәге Караганда якларына Кисек авыз тавы аша үткән тимер юл вагоннарының берсендәге йомшак урыннарда газета укып бара торгандыр.
(Капал)
Капал - бик кечкенә бер шәһәр.
Анда яшәүче халыкның да саны унбер-унике мең тирәсендә генә. Электр яктысы турында хыялланган кеше дә юктыр. Ашханә, чәйханә дигән нәрсәләрнең дөньяда була торган бернәрсә икәнлеген дә белмиләр. Бу шәһәрдә син әҗәл даруы өчен дә конфет, прәннек, клиндер, ак күмәч, булки кебек нәрсәләрне таба алмассың.
Капалда бар булганы бер мәдәният йорты бар, ул да кечкенә генә офицерлар клубы. Анда офицерлар белән түрә-кара һәм зур байлар лото, карта уйнап утыралар. Елына ике-өч тапкыр кинокартина була. Мин яшәгән өч ел эчендә бер тапкыр урысча театр куелды.
Капал шәһәрендә урыс халкы бик аз. Алар, күп булса, барлык халыкның ун процентын тәшкил итәдер. Шуңа күрәме, Урта Азиянең башка шәһәрләреннән аермалы буларак, монда зур чиркәүләр дә юк. Югыйсә чиркәү салуны патша хөкүмәте юллар төзүдән, хастаханәләр салудан да мөһимрәк күрә иде.
Мондагы урысларның бөтенесе диярлек гаскәри хезмәт ияләре, почта-телеграф эшчеләре һәм администрация түрәләре. Урыслардан тик бер-ике кеше генә урам кибетендә сату итә. Магазин, кибет сәүдәсен бөтенләе белән диярлек үзләренә аерым кварталлары, мәчетләре булган үзбәкләр алып бара. Шәһәрнең унбиш процентка якынын тәшкил иткән бу халыкның искечә дә, яңача да бер мәктәпләре юк.
Үзбәк байларыннан берсенә мин шул турыда сүз каткан идем дә:
- Андый вак-төяк белән маташмыйбыз! - дигән җавапны алдым.
Шәһәр халкының иң зур күпчелеге татарлар. Ике мәчетләре бар. Алар арасында Пенза, Тамбов губерналарыннан килеп җирләшкән һәм миллионнар, йөз меңнәр белән эш йөртүче сәүдәгәрләр байтак. Башкалары әнә шул байларның якын туганнары, кода-кодагыйлары, якташ-авылдашлары булып, алар да кара эш белән көн күрми. Байларның сәүдә эшендә йөриләр.
Татар байлары кибет-магазин тотып сату итмиләр. Аларның бөтенесендә диярлек тик бертөрле кәсеп: дала халыкларыннан йон-ябага, тире-яры җыеп, Мәскәү ягына озату һәм тере куйларны көтүе-көтүе белән Ташкент, Фирганә якларына әйдәү.
Бу сәүдәдә акча дигән нәрсәнең тоткан урыны бик аз. Ул малларны акча түләп җыймыйлар, чәй, шикәр, мануфактура шикелле тауарларга алмаштырып алалар. Татар байлары үзләре куйган кешеләр - агентлар аркылы кыргыз, казакъларга бурычка көндәлек тормыш өчен кирәк төрле тауарларны көзен тараталар да язга таба шуның бәрабәренә куй, йон һәм тире җыеп алалар. Билгеле, бурычка таратылган тауарлар бер ярым-ике бәясенә хисапланса, кыргыз, казакъ маллары ярым хакка исәпләнә.
Безнең мәктәп хуҗасы Шаһиәхмәт бай һәр елны Фирганә якларына йөз меннән артык куй озата. Мәскәү якларына йөз мең потларча йон-ябага, миллионнан артык тире җибәрә, бишәр йөз мең сумлык промтауар китертә.
Шаһиәхмәт бай үзенең ничек баюын, җирле халыкны ничек алдау юлларын һичбер яшерми:
- Дала халкының дөнья күрмәгән, пакь күңелле, саф табигатьле, һәрнәрсәгә ышанучан булуы аркасында баедык без, - дип сөйли иде ул.
Шаһиәхмәт Абсаттаровның ата-бабадан килгән фамилиясе Таниев булып, башка туганнары шул фамилиядә йөри иде. Ул Тамбов губернасындагы Әҗе дигән авылда уртача хәлле игенче гаиләсендә туып үсә. Солдатка алынганнан соң, шуннан качып, Җидесу өлкәсенә килә. Анда, фамилиясен үзгәртеп, "казакълык"ка языла, казакъ кызына өйләнә. Бу якларда солдатлыктан качып кыргыз, казакъ, үзбәк, төрекмән булып киткән татарлар ул заманда шактый иде. Патша хөкүмәте, Урта Азияне басып алганнан соң булган килешү нигезендә әлеге халыкларны гаскәри хезмәткә алмый иде. Шул килешүне бозып, Беренче бөтендөнья сугышы вакытында боларны хезмәт армияләренә ала башлагач, бу халыклар арасында баш күтәрүләр булды.
Үзенең сөйләвенә караганда, Шаһиәхмәт егерме биш сум акча белән сәүдәгә башлый һәм, дала халыкларын алдау сәләтенә ия булуы аркасында, соңгы чорларда миллионер булып китә. Аның сәүдә эшендә әйләнештә йөргән миллионнардан тыш Семәй банкасында алтын белән унҗиде миллион сумлап акчасы булган, диләр.
- Сугыш эше хәйләдән, кансызлыктан торса, сәүдә белән баю эше оста алдаудан, комсызлыктан һәм оятсызлыктан тора, - дип сөйли торган иде Шаһиәхмәт бай.
Урта Азиянең бигрәк тә кыргыз, казакълар яшәгән районнарында һәр елны җәй көне икешәр айга сузылган ярминкәләр була иде. Монда шәһәр байлары бер кулдан промтауарлар белән сату итсә, икенче кулдан йон, тире, куй җыялар.
Шундагы бер-ике вакыйга турында да бай үзе сөйләгән иде.
Шундый ярминкәләрнең берсендә әлеге Шаһиәхмәт бай, куй йоны җыю өчен, янәшә ике киермә киез өй утыртып, аларның берсендә өстенә яшел чапан, башына ак чалма киеп, кулындагы тәсбихын тартып үзе утыра. Янәсе, ул инде "хаҗи" булган - Мәккәгә барып кайткан да монда тик Алланы гына сагына. Икенче өйдә аның кешеләре куй йоннарын үлчәп алып тора. Куй йоны саткан кыргыз, казакълар бай алдына кереп тезләнәләр дә:
- Ай, хаҗәкә, бир пата! - диләр.
Ләкин "хаҗи әкә" алар белән дөнья сүзләрен күп сөйләшми. Ул тик тәсбих кына тарта:
- Ля илаһы... Ля илаһы...
Ә тәсбихның җеп очы кайда бәйләнгән булуын берәү дә белми, күрми һәм күрү-белү турында уйлап та карамый. Чынында исә аның җеп очы күрше киез өйдәге йон үлчи торган бизмәннең гер-бүкән куя торган тәлинкәсе астындагы элмәккә җир астындагы труба аша бәйләнгән. Теге өйдә йон үлчәп алучыларның сигналы буенча Шаһиәхмәт әнә шул җепне тарта. Шулай алар, бизмәннең бүкән куйган ягын авырайтып, ике пот урынына өч-дүрт пот йонны урлап алып калалар икән.
Бервакыт зур гына бер капчык йонны үлчәгән чакта, "тәсбих җебен" тарту аркасында, казакъның өч пот йоны ике пот булып чыга. Аннан соң аның капчыгын үлчиләр. Ләкин бу юлы "хаҗиәкә" "тәсбих җебен" ялгыш күбрәк тартып җибәрә: буш капчык ике пот ярым тарта! "Менә бит, - ди йонны үлчәүчеләр, - йоның ярты пот тулмады!" Оят дигән нәрсә кирәкми икән сәүдәдә чыннан да. "Ярый, алайса, авылга кайтып тагын ярты пот алып килим", - ди садә казакъ. Һәм алып та килә, юкса бит әҗәтле буласы! Аңа ике поттан хисаплап акча бирәләр.
- Шундый ярминкәләрнең берсендә, - ди Шаһиәхмәт бай, - без, Капал байлары, йонның бер потын кырык биш тиеннән артык алмаска сүз куештык. Ләкин башка шәһәрләрдән килгән байлар илле тиеннән алалар. Шунлыктан, ничаклы садә һәм аңсыз булсалар да, кырык биш тиен белән илле тиенне генә аера белгән дала халкы безнең тирәгә якын да килми. Уйлана торгач, моның да серен таптым. Кыргыз, казакъларны чакырып алам да алардан сорыйм:
- Башка байлар йонның потын күпмегә алалар? - дим.
- Илле тиеннән, - диләр.
- Алай икән, - дим мин шуннан соң, тегеләрне кызганган булам. - Менә без кичә генә Мәскәүдән язу алдык: хәзерендә йонның потын илле биш тиеннән алырга мөмкин икән, ләкин поты илле кадактан булыр!
- Мәйле, поты алтмыш биш кадактан булса да, илле биш тиеннән булгач, сезгә генә китерәбез инде! - диләр казакълар. Шулай итеп, без пот ярым йонны илле биш тиеннән үкертеп ала башладык.
Шаһиәхмәт бай миллионнар белән сәүдә йөртә. Ләкин аның сәүдә конторасы, бухгалтериясе, бухгалтеры да юк. Ул бөтен сәүдә эшен һәм исәп-хисапны, үз өендәге кечкенә генә бер бүлмәдә утырып, берүзе алып бара, аның "бухгалтериясе" дә Әфтияк зурлыгында төпләнгән бер дәфтәрдән тора, бөтен исәп-хисапны шунда гына терки. Мәсәлән: "Найман волосындагы Шәймәрдән Рәхимовка, дала халкына бурычка өләшү өчен, шулчаклы чәй, шулчаклы шикәр җибәрелде". "Маманнар волосындагы Бисембай дала халкыннан җыйган биш йөз куйны Дәүкән падачы көтүенә кушты".
Шулар арасында ук хатыныңа сабын алырга бирелгән биш-ун тиеннәр белән бәйрәм көннәрендә мәчеттә муллаларга бирелгән сәдакалары да язылган була.
Шаһиәхмәт бай лото уйнарга ярата. Шунлыктан ул, һәр кече атна көн кич белән бөтен укытучыларны һәм кайбер якын туганнарын өенә чакырып иң элек кунак итә, аннары озын өстәл тирәсенә утырып, лото уенын башлый.
Шаһиәхмәт бай лото уенын шундый бирелү белән уйный, банкка җыелган акчаны үзе санап барлый һәм аны үз алдында тота, отыш кемгә генә чыкса да, нык тикшергәннән, барлаганнан соң гына откан кешесенә бирә. Үзенең лотодан откан акчаларын аерым янчыкка салып җыеп бара һәм аны тимер шкафта саклый.
Шундый уеннарның берсендә аның каенесе, үтә шаян табигатьле егет, минем яныма утырды да колагыма пышылдады:
- Җизнине бер кызык итик әле бүген...
Шуннан бер тиенлек бакыр акчаны ул өстәл астына төшереп җибәрде дә бераздан минем кабыргама төртте һәм, өстәл астына ишарәләп:
- Кемнең акчасы төшкән анда? - диде.
Мин нәрсә өчен төрткәнлеген аңлап алдым да:
- Минеке төшеп киткән булса кирәк, - дидем.
Шаһиәхмәт бай, кинәт урыныннан торып, урындыгын артка таба этәреп җибәрде дә дүрт аяклап өстәл астына кереп тә китте.
- Минеке ул, минем акчам төшеп китте! - дип сөйләнә иде үзе.
Ул шулай сөйләнә-сөйләнә өстәл астында яткан бер тиен акчаны алды да, зур корсагын өстерәп мышный-мышный чыкканда, башын өстәл кырына бәрде.
Аның буй җиткән кызы, оялуыннан кызыл комачтай булып:
- Бер тиен акча өчен башсыз кала яздың бит, әти! - диде.
Шаһиәхмәт бай бер тиен акчаны отыш янчыгына салып куйды да кызына карады:
- Синең колагыңа аскан бриллиант алка өчен түләнгән сигез йөз сум акча әнә шундый бер тиеннәрдән җыелган бит ул...
Көннәрнең берендә мәктәп эшләре белән мин Шаһиәхмәт байның өенә бардым. Без сөйләшеп утырганда, җиңнәрен сызганган, яулыгын кайтарып артка бәйләгән байбичә - Җәмилә абыстай килеп керде.
- Кер юа идек тә, сабын бетеп калды, - дип, иреннән акча сорады.
Шаһиәхмәт бай, теләмичә генә торып, тимер шкафтан бакыр акчалар сакланган зур янчыгын тартып чыгарды да, байтак актарынганнан соң, өчәр тиенлек ике данә бакыр акча алып хатынына бирде.
- Ярты кадак алдырсаң җитәр бит? - дип сорады аннары. - Бәрәкәтләбрәк тотарга кирәк!
Җәмилә абыстай тиеннәрне кулына алып гаҗәпләнгән рәвештә башын чайкап торды да, миңа карап:
- Мөгаллим әфәнде, бай абзаңа бераз гына үгет бирер идең, - диде. - Мин бит бу йортта асрау кыз да, килмешәк бер хатын да түгел. Шушы кеше белән утыз ел гомер итеп дүрт бала үстергән хатын! Сабынның күпме кирәген белмимме мин...
Мин Җәмилә абыстай файдасына берәр сүз әйтергә дип авыз ачкан идем, Шаһиәхмәт бай кисеп кенә куйды:
- Кысылма!
Хатыны чыгып киткәч, ул әлеге алты тиенне "әфтиягенә" яза-яза үзалдына мыгырданды:
- Акча мәсьәләсендә хатын-кызга ирек куйсаң, өсәк төбе бик тиз такыраер!
Байтак вакытлар мин бер сергә төшенә алмый йөрдем.
Акча мәсьәләсендә вакчыл, саран табигатьле Шаһиәхмәт бай, мәктәп мәсьәләсенә килгәндә, дүрт ел буенча бер генә тапкыр да шундый гадәтен күрсәтмәде.
Һәр айның башында, мин аның хозурына үткән ай өчен хисап бирергә барам. Ул бервакытта да нигә моны алдың, нигә бу кыйммәт дип вакланмый, алган нәрсәләргә ышаныч кәгазьләре дә сорамый. Киләсе ай өчен мәктәп кирәк-яракларына, мөгаллимнәргә айлык эш хакына дигән акчаны сораган кадәр бирә.
- Һәрбер мөгаллимгә үзең белеп, эшенә карап хак билгелә, - ди.
Ул мине үз химаясенә алды һәм миңа ышана иде. Килеп төшүгә үк өздереп әйтте:
- Паспорт мәсьәләсендә бер генә бөртек тә борчылма, шәһәр, өяз түрәләренә генә түгел, губернаторның үзенә дә "бу кеше минем канат астында!" дип әйтеп куярмын. Синең эшең - мәктәпне юлга кую, ә акча тоту - минем эш.
Бервакытны мин читләтебрәк кенә мәктәпкә карата аның шундый киң күңелле булу сәбәбен аңларга теләвемне белдердем. Ул бер-ике сүз белән генә шулай дип җавап кайтарды:
- Менә шушы төпләнгән кәгазь кисәкләрен "бухгалтерия" итеп йөртү артта калып, сөрсеп бара инде. Безнең балалар тиешле белем белән коралланган замана сәүдәгәрләре булырга тиеш!
Мәктәпләрнең 90-95 процент чыгымын Шаһиәхмәт бай күтәрә. Ләкин "алар да читтә калмасын әле, игелекле эшкә катнашсыннар" дип, башка байлардан да азмы-күпме ярдәм ала. Болар, ярдәмнәре аз булса да, дәгъвалары зур, һәрбер эшкә тыкшыналар, өйрәтәләр. Арада миңа кадәр Казан мәдрәсәләреннән килгән булдыксыз пишкадәмнәрнең каенаталары да бар. Болары, әлбәттә, миннән гел кимчелек эзли, кияүләренең мәктәп идарәсеннән читләштерелүен кичерми иде.
Шаһиәхмәт байга мин болай дидем:
- Мәктәп тирәсендәге гаугаларны бетерүнең бер генә юлы бар: син бөтен чыгымнарны үз өстеңә ал! Тегеләргә җәнҗал чыгарырга мөмкинлек калмасын. Әгәр тагын да кысылып маташсалар, "мондагы тәртип ошамый икән, үзегез теләгән мәктәп ачыгыз" диярбез.
(Күңел җимешләре)
Без барудан бер ел элек Капалга Казан ягыннан Гөлниса исемле бер укытучы - мөгаллимә килә. Урысчадан да, фән-белем ягыннан да башка укытучыларга караганда шактый югары булган бу мөгаллимә үзен хөр-иркен тота. Аурупача киенә, ял көннәрендә әлеге офицерлар клубына да йөри.
Мәктәпләр ачылган елларда килеп укыткан һәм соңыннан кияү таба алмый яткан бай кызларына өйләнеп, сәүдә эшенә керешкән Казан, Уфа ягы пишкадәмнәре әнә шул укытучы турында җыелыш саен гаугалы сүз кузгата: имеш, аның тышкы күренеше үк мөселманлыктан ерак, ул клубта офицерлар белән бозык юлда йөри икән, теге дә бу...
Бай каенаталар да, кияүләренә кушылып, гауганы көчәйтә. Азагында Гөлнисаны мәктәптән чыгару белән генә калмыйлар, хәтта бер казакъ-урыс авылына сөрәләр. Менә шул рәвешчә мәктәпләрдә эшләрнең җайлануына комачаулык итәләр...
Шуннан дүрт ел элек Шаһиәхмәт бай дүрт егетне Уфага "Галия" мәдрәсәсенә укырга җибәргән булган икән. Без баргач та алар кайтып төште. "Галия" мәдрәсәсенә төрле яктан җыелган алдынгы карашлы укучылар арасында тәрбия алган бу яшьләр белән аңлашу да, бер куллап эшләве дә җиңел булды.
Укучы зуррак кызлардан җидесен сайлап алып, укытучылар җитештерү өчен кичке курс ачтык. Алар кичләрен укый, көндезен безгә булышлык итәләр, үзләре өчен тәҗрибә алалар.
Үткән елларда ирләр мәктәбе белән кызлар мәктәбе арасына биек бер койма салынган булган икән. Янәсе, шул юл белән ир һәм кыз балалар арасында начар бәйләнеш булуга комачаулык итәргә!
Без әнә шул койманы сүтеп ташладык та әлеге курста укучы кызларны ир балалар мәктәбенә тәҗрибә өчен йөртә башладык.
90 проценты дин дәресләреннән торган уку программасын үзгәртеп, 70-75 процентын фәнни белемнәргә бирдек. Тарих, география, математика, урыс теле, кызлар өчен кул эшләре кебек дәресләр белән тыгызладык. Гарәп теле урынына Галимҗан Ибраһимовның татар теле грамматикасын керттек.
Ул чорларда эчке Россиядәге татар мәктәпләрендә дә җыр дәресе дигән нәрсә бөтенләй юк иде. Җыр урынына Алланы, Мөхәммәдне мактаган гарәпчә дини шигырьләр, салаватлар (дин бәетләре) яисә "Укыйк, шәкертләр", "Йөзең ак булыр синең!" шикелле нәсыйхәттән торган нәрсәләр "Бакырган", "Мөхәммәдия" көйләренә әйтелә иде. Без аларны да чыгарып ташлап, "Әллүки", "Зиләйлүк", "Карурман", "Буранбай", "Шәүрәкәй" шикелле татар, башкорт халык көйләре һәм җырлары белән Тукай, Бабич, Гафури шигырьләрен керттек. Менә бу нәрсә укучылар өчен генә түгел, халык өчен дә күңелле, җанлы, шатлыклы бер нәрсә иде. Кайчакларны гади халык арасыннан карт ук кешеләр мәктәпкә килеп, шул көй, җыр һәм шигырьләрне башкаруны үтенә. Ә шәкертләр аларны дәртләнеп башкара, аннары үзара сөйләшәләр:
- Тукай һәм Бабич шигырьләре газета-журналлардан, китаплардан укыганда бертөрле тәэсир калдырса, халык көйләренә салып җырлаган чагында башкарак, көчлерәк тәэсир калдыра икән! - диләр.
Мин гаҗәпләнеп сорыйм:
- Сез моннан элек Тукай һәм Бабич шигырьләрен укый идегезмени? - дим.
Әнә шуңа Разия дигән ятимә бер кызның җавабы миндә онытылмас булып калды. Ул башта китаплар салып йөртә торган букчасыннан татар шагыйрьләренең унга якын җыентыгын чыгарып куйды да:
- Менә бит алар, - диде, - бүген генә кеше күз алдында букчадан чыгарылалар!
- Нигә, әлегәчә чыгарырга ярамый идемени?
- Ярамый иде шул! Без аларны берничә иптәш кызларыбыз белән зур кыенлыклар аркасында гына кулга төшерәбез. Яшереп кенә укыйбыз, кайберләрен кеше-кара ишетмәгән җирләрдә генә көйгә салып җырлыйбыз.
Разия Тукай белән Бабичның берничә шигырен җырлап та күрсәтте. Мин, шатлыклы бер гаҗәпләнү белән башымны чайкап: "Тукай Тукай инде ул! - дим эчемнән генә. - Бу Бабичы ничек итеп шулчаклы тиз Алатау чокырлыгындагы яшь йөрәкләргә килеп керде икән?"
Беркөнне бер төркем яшьләр мәктәпкә җыелып килгән:
- Бу тау араларында кысылып яткан караңгы шәһәрдә яшьләргә җан азыгы бирерлек бер генә нәрсә дә юк бит! - диләр. - Ичмасам, сез тагын да берәр нәрсә оештырыр идегез.
Без укытучылар белән үзара киңәштек тә түбәндәге эшләргә керештек. Ирләр мәктәбенең бер бүлмәсендә китапханә оештырдык һәм татар телендә чыга торган газета-журналларны алдыра башладык. Яшьләр моны зур шатлык белән хуп күрделәр. Кайсы ун сум, кайсы унбиш сум акча ташлый. Бер айдан соң Казаннан биш йөзләп әдәбият китаплары килде, һәр көнне кич китапханә бүлмәсе яшьләр белән тулып китә торган булды.
Таштан салынган кызлар мәктәбенең, тәртипле итеп урындыклар куеп утырганда, ике йөз илле-өч йөз кеше сыярлык киң, озын коридоры бар иде. Шуның бер башына сәхнә кебек нәрсә эшләтеп алдык та югары сыйныфларда укучы шәкертләрдән "Сәхнәчеләр" исеме астында бер түгәрәк оештырдык. Алар һәр ике атна саен барлык укучылар өчен әдәби кичә үткәрә иде.
"Галия" мәдрәсәсеннән укып кайткан Якуб Айманов дигән яшь мөгаллим скрипка, балалайка уйнарга да оста икән. Ул берничә шәкертне шуңа да өйрәтеп өлгерде. Якуп Бабич белән аралашкан, үзе дә шигырьләр яза иде. "Саман" дигән поэмасы хәтта басылып та чыкты.
Бу кичәләргә, урын сыйдырганда, берән-сәрән генә булса да, шәһәр кешеләрен дә керткәлибез. Тора-бара, халыкның теләге буенча, китапханә тирәсендә барлыкка килгән даирә катнашы белән әлеге офицерлар клубында да зур гына итеп бер-ике тапкыр әдәби кичәләр белән театр да куеп алдык.
Шәһәр халкының күп өлеше безнең бу эшләрне хуплап торды. Хәллерәк кешеләр репетицияләрне үз өйләрендә үткәрү өчен нәүбәт төзи, катнашучыларны аяк өсте кунак итә. Капал шәһәрендә беренче тапкыр театр уйналуы турында "Вакыт" газетасы да язып чыкты.
Шундый кичәләрнең берсенә Шаһиәхмәт бай өяз түрәләрен дә чакырган иде. Шәһәрдә Кулбай Тугусов дигән бер казакъ юрист бар, аны да алып килгәннәр. Ул түрәләргә Тукай, Гафури, Сәгыйть Рәмиләрнең шунда сөйләнгән, җырланган шигырьләрен тәрҗемә итеп утыра. Әлеге түрәләр хәйран калып башларын чайкый.
- Татар әдәбияты шулчаклы үскәнме? - дип, безнең янга килеп үзебезне котлыйлар, кулларыбызны кысалар, татар язучылары турында сорашалар иде.
Шуннан соң берничә көн үткәч, өяз башлыгы шәһәрдә булган бөтен урыс, татар укытучыларын кабинетына чакырды. Анда безнең әдәби-музыкаль кичәне мактады, тәэсирләре белән уртаклашты. Аннары, урыс укытучыларына карап:
- Менә сезгә кемнән үрнәк алырга кирәк! - диде. - Сез бит клубта лото уйнап йөрүдән башканы белмисез...
Моннан башка мин уйгырларның (ул заманда аларны таранчы, ягъни сабанчы дип йөртәләр иде) халык авыз иҗатын җыю белән мавыктым. Капалда үткән дүрт ел гомеремдә аның үрнәкләре шактый җыелды. Соңрак болар уйгыр зыялысы Латыйф Әнсари җыйган халык әдәбияты үрнәкләре белән бергә Мәскәүдә нәшер ителгән "Уйгыр әдәбияты" дигән китапта дөнья күрде.
1916 елда татар һәм уйгыр телләрендә "Садыр хаңрок" дигән сәхнә әсәре дә яздым. Ул Казанда да берничә тапкыр уйналды.
(Уфа)
Капал шәһәрендә миңа, полиция күзәтүеннән котылу турындагы шатлыклы хәбәрдән тыш, туган-үскән яклардан күңелсез-кайгылы хәбәрләр дә бер-бер артлы килеп кенә торды: иң элек өлкән апам Рәйсәнең үлү хәбәре килде. Бераздан зур әнкәй (үги анам) вафат булган. 1914 елның язында әтиемнең үлү хәбәрен алдым. 1915 елда агам Габдрахман белән энем Фатих фронтка озатыла. Әнием болай дип яза: "Унөч яшьлек энең Хәлим, суканы сөлге белән муенына асып, җир сукалый", - ди. Хәлимә сеңлемә дә җиде яшь кенә. Ә җиңги - Габдрахман агамның хатыны - берсеннән-берсе вак алты бала белән торып калган.
Алга чыгып булса да әйтим инде, шундый авырлык күреп үссәләр дә, Хәлим белән Хәлимә югалып калмады: Хәлим вафатына кадәр Енисей тирәсендә алтын приискасы дирекЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" торы булып эшләде, Хәлимә хәзерге Чуаш республикасының Батыр районындагы Чкалов (Шыгырдан) урта мәктәбендә укыта, орден белән бүләкләнде.
Нишләргә соң?
Уйландым-уйландым да: "Бер кайтып килергә кирәк, - дидем. - Аларның тормышларын юлга куюда, бәлки, берәр төрле чара күрергә мөмкин булыр!"
1916 елның май аенда юлга чыктым.
Элеккеләр "Юл азабы - гүр азабы!" дигәннәр. Ләкин сугыш чорында юл азабы гүр азабыннан да яманрак икән ул!
Шуның өстенә тагын да бер көтелмәгән бәла килеп чыкты.
Мин, полиция күзәтүе астыннан чыгу хәбәрен ишеткәч, авылдан паспорт алдыру мәсьәләсенә өстән генә карап, аңа бөтенләй әһәмият бирмәгән идем. Юлга чыккач, терсәкне тешләргә туры килде, чөнки кая гына барып төшмә - паспорт сорыйлар. Кулыңда паспортың булмаса, синең яшеңә, саулыгына да карамастан, тоталар да фронтка озаталар.
Менә шундый сәбәпләр аркасында, Уфага килеп җиткәнче, айдан артык вакыт үтте. Мин Капал шәһәреннән чыгып киткән чакта, ул тирәдә шактый тынычлык хөкем сөрә иде әле. Үзбәк, кыргыз, казакъ халыкларының патша хөкүмәтенә каршы күтәрелүләре турында ыңшыңнар йөрсә дә, нинди дәрәҗәдә икәнлеген яхшылап белүе авыр иде.
Уфага килеп төшкәч тә, мин, билгеле, иң элек Мәҗит Гафурига бардым. Аңа кереп, күрешү өчен кул сузгач та, ул мине шелтәле сүзләр белән каршы алды:
- Син нишләп йөрисең монда, - диде, - Урта Азиядә шундый зур вакыйгалар барган вакытта?!
Мин Капалдан киткән чакта бөтенләй тынычлык булуын, андый бернәрсәнең дә сизелмәвен әйткәч, ул мине тагын да ныграк шелтәләргә кереште:
- Димәк, син хәтта әнә шундый хәлләрнең булачагын да сизә алмагансың!.. - Ул инде үзе шушы вакыйгага карата бер шигырь дә язып өлгергән икән. - Ә мин, - диде ул, - сиңа хат язып, шул турыда төпле мәгълүматлар алырга җыена идем әле. Ә син ул хәлләр турында Уфадагы Фәсхиләр чаклы да белмисең.
Нишлисең бит, оят булса да, үз гаебеңне өстеңә алырга туры килә.
Озак кына сөйләшкәннән соң, Мәҗит, миннән хисап алгандай итеп:
- Йә, әлегә чаклы нинди эшләр башкардың? - диде.
Мин мәктәп, укыту турында һәм баштан үткән хәлләрне сөйләгәннән соң, ул:
- Анысы зур эш, әлбәттә, - диде. - Ә иҗат мәсьәләсе, шулай ук җирле халыкларның тормышларын, тел, әдәбиятларын өйрәнү эше ничек?
Мин Уфага килер алдыннан гына "Тау кызы" шикелле берничә шигырь язган идем. Гафурига шулар белән бергә "Садыр хаңрок" дигән сәхнә әсәрен дә күрсәттем һәм:
- Уйгур-таранчы халык әдәбиятыннан биш йөзләп җыр, мәкаль, табышмак һәм дә әкиятләр җыйдым, - дидем.
Ул әлеге шигырьләрне, бигрәк тә "Тау кызы"н, Уфада чыга торган "Тормыш" газетасында бастырырга киңәш бирде. Икенче көнне үзе, мине редакциягә алып барып, шуларны бастыру турында тәкъдим ясады, һәм аларның берничәсе басылып та чыкты.
Шуннан ул үзенең "Фәкыйрьлек белән үткән тереклек" хикәясен сәхнәләштерергә һәм "Кара йөзләр" дигән бер пьеса язарга омтылып та, соңыннан алардан ваз кичкәнен сөйләде.
- "Кара йөзләр"не, насыйп булса, хикәя итеп язарга уйлап торам әле, - диде.
- Ул халыкларда, күрәсең, элек-электән музыка һәм матур әдәбиятка мәхәббәт зур булган. Бу хәзер дә шулай, - дидем. Бигрәк тә гади авыл халкы арасында татар әдәбиятының да нык таралган булуын сөйләгәннән соң: - Барыннан да бигрәк мин Бабич шигырьләренең шулчаклы тиз Алатау түбәләрендә яңгырый башлавына гаҗәпләнәм, - дидем.
- Бер дә гаҗәпләнерлек нәрсә юк монда! - диде Мәҗит. - Бабич гади халыкның йөрәгенә ярып керерлек итеп яза ала!
Ул мине Бабич белән таныштырырга сүз бирде.
- Бабич һәрвакыт миңа килеп йөри һәм язган шигырьләрен иң элек миңа алып килеп укый, - диде.
Мәҗит белән бу утырышу сизелмәслек дәрәҗәдә озакка сузылды. Кич якынлашып килә иде инде. Шунлыктан мин бераз хафаланган рәвештә:
- Әле минем кулда паспорт булмау аркасында берәр номерга да җайлашканым юк бит, - дидем.
Гафури, уйлап та тормастан, урыныннан кузгалды да киенә башлады:
- Үз Уфабызда бер шагыйрьгә кунар җир дә таба алмасак, барыбызга да оят булыр!
Ул мине, хәтерем ялгышмаса, "Нур" исемендә иде шикелле, гади генә бер номерга алып барды һәм, кыланышларына караганда егет табигатьле күренгән хуҗасына:
- Менә сиңа кунак - Бәшири дигән шагыйрь! - диде. - Аның паспорты юк, бер-ике көн синдә булыр.
- Бер-ике көн түгел, бер-ике атна булырга да мөмкин, Мәҗит әфәнде, ул яктан тыныч булыгыз! - диде номер хуҗасы.
Икенче көнне иртә белән мин тагын да Мәҗитләргә киттем. Аның фатирына якынлашып барганда, Мәҗитнең тавышын ишеттем:
- Кичә генә миндә Бәшири булды. Озак кына утырыштык. Аның янына сине дә чакырырга уйлаган идем, Зөһрә өйдә булмаганлыктан, чакыра алмадым.
- Ул мондамыни?..
Монысы Сәгыйть Рәми тавышы иде.
- Кичә генә килгән. Капалдан.
- Бүген сиңа килерме ул?
- Килсә кирәк иде.
- Мин бүген көне буе өйдә булам. Әгәр дә килсә, әлбәттә, миңа алып кер!..
Мәҗит белән Сәгыйтьләрнең фатирлары бер-берсенә капма-каршы, алар тәрәзәләрен ачып кына сөйләшә икән.
Мин барып кергәч тә, иң элек Зөһрә ханым алдыма килеп басты да кулларымнан кысып тотты:
- Кичә генә Мәҗитне әрләдем әле: "Нигә Бәширине номерга урнаштырдың, үзебездә генә кундырасы иде", - дидем. Шуны да уйлый белмәгән бит.
- Мин Сәгыйтькә "Хәзер Бәшири белән сезгә керәбез, Бану ханым табасын чыжгыртсын!" дип әйтим әле, - дип сөйләнә-сөйләнә, Мәҗит урам ягындагы ачык тәрәзәгә омтылды.
- Ай, - диде Зөһрә, көлә-көлә. - Сәгыйтьнең үзен чакыр, куйган камырым бар, хәзер кабартма пешерә башлыйм! - Шуннан соң ул миңа карады да, үзләренең тормышларыннан риза булган рәвештә: - Без килгән кунакларны сыйлый алмаслык түгел инде. Мәҗит хәзер гонорарга гына таянып тормый."Шәрекъ" матбагасында корректор булып та эшли, - диде.
Чынлап та, Мәҗитләрнең тормышлары элеккегә караганда шактый рәтләнгәндәй күренә. Зур гына ике бүлмәле фатирларының өй җиһазлары да әйбәтләнә, тулылана төшкән. Савытсаба кебек нәрсәләре дә яңарган.
Озакламый Сәгыйть Рәми дә килеп керде. Мин, кочаклашып күрешкәч тә, җентекләп аның төсенә, кыяфәт һәм өс-башына карап тордым.
- Сәгыйть абзый, синме бу? "Дустым" дип әйтә алмыйм, чөнки син минем остазым!
Сәгыйть тә йомшарган күңел белән:
- Остазлар белән шәкертләр арасындагы дуслык - гади дуслыктан көчлерәк ул! - дип куйды.
Әллә ничек Сәгыйть Рәмидә яхшы якка таба булган үзгәрешне күрү минем күңелне йомшартып җибәрде дә, үзем дә сизмәстән, күз яшьләрем саркып чыкты.
Сәгыйть кыяфәте белән үк шактый үзгәргән: ак яка, галстук таккан, жилетка, яңа гына энәдән чыккандай сюртук кигән, башында кара эшләпә. Аның мамыктай кара йомшак чәчләре дә хәзер җилкәсенә чаклы төшеп, күпереп тормый. Ул аларны бөтенләйгә кырдырып ташлаган да, алар яңа гына үсә башлаган. Аның төсеннән, күз карашларыннан да тулылык, сау-таза булганлыгы аңкып тора. Шуның белән бергә Сәгыйть шактый басынкы, чын тормыш көтүче ир төсен алган. Үзе дә, гаилә тормышыннан ризалыгын белдергән рәвештә:
- Мин бит хәзер ата инде! - дип куйды. Бигрәк тә ул "ата" сүзенә нык басым ясап, аны тагын да кабатлады: - Әйе, ата!..
- Ә нигә Бануны алып кермәдең? - диде Зөһрә.
- Бану, җырлый-җырлый, бәләкәемне йоклатып калды. Аның юа башлаган керләре дә бар иде; бәләкәй иркенләп эшләргә ирек бирми бит, һаман да тынычсызлана!
Сәгыйтьнең "бәләкәе" турындагы сүзләрне аерым бер ләззәт, күтәренкелек белән әйткәнлеге күренеп тора иде. Ул улына, бөек итальян рәссамы хөрмәтенә, моңарчы татарда булмаганча, Рафаэль дип исем кушкан. Ләкин мондый "Алла язмаган" исемне Уфа муллалары баланың колагына кычкырырга теләмәгән, ахырда Петербургтан килгән ислахчы мулла Муса Биги кушып киткән. Кызганыч, бу баланың гомере генә озын булмады. Сәгыйтьнең аны тирән бер хис белән яратуы сизелеп тора иде. Аларны күргәч, минем дә яраткан Ясүкәем исемә төшеп, йөрәгем парә-парә килде.
Сәгыйть Рәми Уфа губерна земствосының нәшрият бүлегендә эшли икән.
Һәрбер губернада яки өязләрдә булган земство ул хөкүмәт тарафыннан төзелгән учреждение түгел, ә ирекле бер оешма. Бу оешма авылларда мәктәпләр, китапханәләр ача, төрле фәнни китаплар, бигрәк тә авыл хуҗалыгына карата файдалы булган нәрсәләрне бастырып тарата, юллар, күперләр төзәтә иде.
Сәгыйть абзыйның сөйләвенә караганда, Уфа земствосы татар, башкорт авылларында культура эшләрен җанландыруда шактый эш алып бара икән. (Моны М. Гафури да раслый иде.) Ул татар, башкорт авылларында мәктәпләр, китапханәләр ачкан, татар телендә китаплар, брошюралар бастырып тараткан.
- Менә шуның өчен дә, - ди Сәгыйть, - мин анда үз көнкүрешемне юлга салу өчен генә түгел, татар, башкорт авылларында мәдәни эшләрне җанландыру нияте белән бирелеп эшлим!
Сәгыйть Рәминең әйтүенә караганда, әгәр бу земствоның башында икенче бер булдыклырак, дәртлерәк кеше утырса, тагын да киңрәк күләмдә эшләргә мөмкинлек бар икән. Ул земствоның татар телендә төрле әдәбият бастыру бүлегенең башлыгы Гомәр Терегулов турында да сөйләп алды. Ул кабинетының ишегенә "Докладсыз керергә ярамый!" дигән язу элеп куйган икән. "Татар түрә булса, чабатасын түргә элә" дип юкка гына әйтмәгәннәр инде, - диде ул. - Гомәргә бу бигрәк тә туры килә, ул бит чабаталы морза!"
Һәрхәлдә, Сәгыйть үзенең эшеннән дә, тормышыннан да шактый канәгать иде. Алар Мәҗит Гафурилар белән бер гаилә рәвешендә, "Бары - бергә, югы - уртак!" дигән нигездә яшиләр икән.
- Сәгыйтьнең Уфага кайтып тора башлавы, - ди Мәҗит, - минем өчен зур шатлык та, бәхет тә булды. Ул - саф күңелле киңәшче дә, дус та, иптәш тә!
Зөһрәнең тәмле кабартмалы чәе янында байтак кына сөйләшеп утырганнан соң, без Сәгыйть Рәмиләргә кердек.
Сәгыйтьнең фатиры да зур гына, пөхтә генә берничә бүлмәдән тора. Өй җиһазлары да яхшы гына.
Сәгыйть абзый, барып кергәч тә:
- Йә, Банукаем, - диде, - казан тирәсе ничегрәк, учак асты гөрлиме?.. Бәләкәй ничек, тыныч йоклыймы? Әгәр керләр эленмәгән булса, аларны мин үзем элеп керермен, ә син казан тирәсен кара! - дип, Бану ханымга үзенең ярдәмен тәкъдим итте.
Ул мине кеше белән мөлаем гына елмаеп сөйләшә торган, шактый нәзакатле һәм басынкы табигатьле хатыны - Бану ханым белән таныштырды.
- Менә бу Зариф Бәшири дигән шагыйрь инде. Минем белән Болак буендагы "әрекмән яфраклары астында" серләшеп утырган дустым!..
Бану ханымны күргәч, минем исемә келт итеп Әминә Терегулова килеп төште. Сәгыйть абзый аны котырып-җенләнеп сөйгән иде бит! Әлбәттә, бу ике хатын-кызны мин чагыштыра алмыйм. Әминә дә инде бер укымышлы, булдыклы кешегә кияүгә чыккан дип ишеткән идем. Ләкин аны бер дә бала чүпрәге юа торган хатын итеп күз алдына китереп булмый иде.
Бану ханым керләр юа, ә Сәгыйть аңа булыша!.. Кем белә, бәлки, бүгенге Сәгыйть белән Бану ханым арасындагы дуслык-мәхәббәт алар ап-ак иттереп юган керләр шикелле агара-яңара барадыр. Менә шуңа күрә дә кайчандыр Әминәне уйлап "Сызыла күңелем, сызыла ла!" дип җырлаган Сәгыйть бүген бала, гаилә мәхәббәтенең изгелеген мактаган җырны күтәренке күңел белән җырлыйдыр...
Бераздан соң Бану ханым табынга йөземләп пешерелгән пылау китерде.
Сәгыйть абзый Бануның аркасыннан кагып ала, бер кырыйда нәниләре йоклап яткан сәленмәле бишеккә карап куя. Бану ханым, башын күтәреп, сөйкемле рәвештә генә Сәгыйтькә елмая.
Мин гаилә бәхетсезлеге аркасында үз гомеремдә бик күп авырлыкларны баштан кичердем. Менә шуның өчен дә халкыңа булган мәхәббәткә бәйләнгән гаилә мәхәббәтенә "сине яшәтүче изге рухи бер көч" дип карыйм.
Бала ул, дөрес тәрбия алып кеше булып җитсә, синең халкыңа калдырган җанлы мирасың! Бу вакытта минем дә Халидә, Ясүкәй, Чыгытай исемле үземнән аерым балаларым бар иде. Менә шулар, бигрәк тә олы улым Ясүкәй, иҗат, яшәү юлымда өмет, ышаныч булып күңел түремдә яши. Аларны уйлаган саен йөрәгем әрнесә дә, күз алларым яктыра. Менә шушы юлларны язып утырганда да аларның барлыгы миңа таяныч бирә. Улларым соңгы Герман сугышында батырлыклар күрсәтеп, орденнар белән бүләкләнделәр. Ясүкәй хәзер Киевта җаваплы урында эшли, Чыгытай - Ташкентта инженер. Алар безнең гаилә бәхетсезлеген саф йөрәк белән кичерә алды.
Мәҗит белән Сәгыйтьнең гаилә бәхетен күреп, шуңа куана-куана, шушы утырышуларның икенче көнендә Уфадан - Казанга, аннары авылыма кайтып киттем.
(Туган якта)
Ике елдан артык дәвам иткән сугыш авыл халкының тормышын да, холык-фигылен дә шактый какшаткан һәм үзгәрткән!
Авылда әбер-чебер карт-корылар белән зәгыйфьләрдән башка рәтле ир заты күренми, хәтта күп кенә "ак билет"лар белән "атага бер"ләрен дә фронтка озатканнар.
Авылда нинди генә карт-коры яисә карчыкларны күрмә, алар тик бер нәрсә турында сорый, тик бер нәрсәне сөйлиләр:
- Кайчан туктала инде бу сугыш?
Авылда сирәк-сорак кына Австрия әсирләре дә күренә. Аларны эшкә җибәргәннәр, һәммәсе дә байларда эшли. Әмма авыл халкы аларга безнең белән сугышучы дошманнар дип карамый.
Бер "ачтәри" белән мин дә сөйләшеп утырдым. Ул чех булып чыкты. Башта тартыныбрак сөйләшсә дә, бераздан ачылып китте.
- Австро-Венгрияне без ватанга санамыйбыз, - диде ул. - Шунлыктан күңел биреп сугышмадык, үзебез теләп әсирлеккә төштек.
Боларның авыл халкы белән ни өчен килешеп яшәвен шул сүзләрдән соң аңладым мин. Язмышлар охшаш икән бит!
Мин кайтканда, каты сука башланган иде. Аның артыннан печән чабу, урак уру нәүбәттә тора. Энем Хәлим, суканы сөлге белән муенына асып булса да, безгә караган җирләргә иген чәчә алган икән.
Мин, шытырдап торган яңа паспортны кесәмә салып, Казанга киттем. Анда Галиәсгар Камал белән Фатих Әмирханнан башка берәү дә юк иде. Галимҗан Ибраһимов Уфага киткән, анда "Галия" мәдрәсәсендә әдәбият укыта икән. Гыйльметдин Шәрәф, Хәбибрахман Зәбири, Якуб Хәлили, Шиһап Әхмәрев кебекләр дары заводына - оборона хезмәтенә "эшче" итеп беркетелгәннәр. Алар яңадан-яңа "Гыйльме хәл"ләр яза, китап бастырып тараталар икән. Сугыштан ризасызлык белдермиләр, киресенчә, күңелләре көр.
Гыйльметдин Шәрәф, бер яктан, нәшрият эше, икенче яктан, җимеш, конфет сәүдәсе аша капчыкка алтын, көмеш тәңкәләр җыя.
- Атым юк урамда, кайгым юк буранда! - ди ул үзе дә.
Галиәсгар абзый һаман да шул "Йолдыз" газетасында секретарь булып эшли икән. Ул мине кызык һәм ят сүзләр белән каршы алды.
- Нихәл, йон-ябага сәүдәгәре, шәп кенә баедыңмы инде? - диде.
Мин, аптырап, җилкәмне кыстым:
- Ничек инде ул "йон-ябага сәүдәгәре"?
Капал ягына барган кайбер укытучылар приданлы бай кызларына өйләнеп, куй, йонябага сәүдәсенә керешкән иде. Шуңа күрәдер, ахрысы, татар яшьләре арасында ул якка киткән укытучыларның һәммәсе дә сәүдә итә, анда баю бик җиңел икән дигән караш таралган.
- Сине дә йон-ябага сәүдәсе белән баеп киткән дип сөйлиләр. - Галиәсгар абзый көлде. - Череп баеган килеш болай ябык йөрүеңә хәйран булып торам әле менә.
- Гаҗәп инде ул җирләр, - дидем мин, көлә-көлә. - Анда йөзем дә урамда үсеп-пешеп утыра. Теләсә кем итәгенә өзеп тутыра да ярылганчы ашый!.. Хәтта пылау да үзеннән-үзе пешеп тора. Кашыгыңны күтәреп бар да күпкәнче тутыр!
Галиәсгар абзый тагын көлеп җибәрде.
- Пылау мәсьәләсендә бернәрсә дә әйтә алмыйм, әмма, син әйткәнчә, йөзем-җиләк турында әнә шулай сөйләүче ахмаклар бар, - диде.
- Мин киткәннән соң нинди яңалыклар булды соң Казанда? - дип сорадым Галиәсгар абзыйдан.
- Бик күңелсез яңалыклар булды, - диде ул, көлемсерәп. - Тырышып-тырышып та Һади абзыйны мөфти ясый алмадык!.. Падишаһы әгъзам хәзрәтләре әйткән икән, ди: "Һади Максудов Казаннан киткәч, миссионер Җузиләр белән кодалашырга кем кала?" - дип әйтеп әйткән икән, ди.
Фатих агай Әмирхан "Кояш" газетасында эшли икән. Ул мине башка төрле сүзләр белән каршы алды:
- Нихәл, Капалга китеп капланган такылдык?..
Мин шуңа чаклы Капалда үткән өч ел эчендә, анда-санда гына "Кояш" белән "Вакыт"ка мәкалә һәм хәбәрләр язып торудан башка, татар матбугатына игътибарга алырлык бер генә нәрсә дә язып җибәрә алмадым. Яхшылап хәтеремдә калмаган, мин Капалда чагымда, Троицкидамы, Уральскидамы, ниндидер бер көлке журналы чыгып торган. Мин бу журналны уку-күрү түгел, аның барлыгын да белми идем. Әнә шул журналда минем турыда "Такылдады-такылдады да Капалга китеп капланды!" дип язылган булган икән. Фатих абзый әнә шуны әйткәннән соң:
- Чынлап та, син, Капалга киткәч, иҗат эшенә бөтенләй арка биреп, йөзтүбән капланып яттың! - диде.
Мин үземне акларга теләп маташмадым. Кем белә, бәлки, игътибарга алырлык хаклы бер шелтәдер бу?..
Казанда озак тора алмадым. Өч кич кенә кундым да яңадан Уфага киттем.
Борынгылар әйтмешли, дүрт ягым кыйбла!
(Шәехзадә Бабич)
Бу юлы Уфага килгәч, туп-туры әлеге "Нур" номерларына төштем.
- Рәхим итегез, менә паспорт, менә ак билет!
Ашап-эчеп, бераз гына ял иткәч тә, Гафуриларга "паспортлы кеше" булып барырга җыенган идем. Ләкин көтелмәгән ике кеше килеп юлымны бүлде.
Вәрәки авылында миннән укыган шәкертләр - кызлар арасында Хава исемле искиткеч зирәк, үткен табигатьле бер ятимә кыз бар иде. Вәрәки халкы әнә шул кызны Уфага мөгаллимәләр курсына укырга җибәргән икән. Минем Уфада булуымны ишетеп, ул номерыма килеп керде. Мин, гаҗәпсенеп:
- Хава, кайдан җил ташлады сине? Ә минем килгәнлегемне кайдан ишетеп өлгердең? - дидем.
Хава моны бик очраклы гына белгәнлеген аңлатты.
Аның белән бергә озын буйлы, чандыр йөзле, тырпаеп торган колаклы, гаҗәп уйчан карашлы, ярым аурупача киенгән бер егет тә килгән иде. Ләкин беренче тапкыр күзгә ташлану белән ул әллә ничек күңелгә бик үк якын булмаган кешедәй тәэсир калдырды. Хәтта мин: "Тапкан икән Хава да үзенә "тәти" бер егет!" - дигән кебек уйга да килә яздым.
Бердән, әнә шундый тәэсир аркасында, икенчедән, Хава белән артык мавыгып китүемнән булса кирәк, мин бу егетнең үзен кем дип таныштыруына да артык игътибар итмәгәнмен. Тик "Галия" шәкерте дигән сүзләре генә колакка чалынып калган. Хава белән беркадәр сөйләшеп утырганнан соң гына мин, әлеге егеткә карап:
- "Галия"дә укыйм дидең шикелле син? - дидем.
- Әйе, шулай, - диде ул да, кырыс кына итеп.
- Күптәнме, ничәнче сыйныфта?
- Дөресен генә әйткәндә, мин хәзер укымыйм. Мәдрәсәне быел бетереп чыктым.
- Шәп!
- Нәрсәсе шәп инде аның?
- "Галия" мәдрәсәсеннән күбесенчә шәп кенә кешеләр чыга бит! - дидем мин. - Син менә шул мәдрәсәдә иң кимендә биш-алты ел укыгансыңдыр әле. Шулай булгач, син дә зыялы буласыңдыр инде?
- Кем белә инде аны? Эшли башлагач, эш юлындагы сәләт күрсәтер!
- Нинди юл белән, нинди эштә эшләргә уйлыйсың соң?..
- Бераз гына матбугат, әдәбият тирәсендә маташырга дәрт бар.
- Матбугат, әдәбият эшеннән хәбәрең бармы соң?
- Бераз гына!
- Алай булгач, әйт әле, егет, - дидем мин, - менә шушы шигырьне кем язган, аңа син ничек карыйсың?
Шуннан соң мин Шәехзадә Бабичның түбәндәге шигырен укыдым:
Күктә Алла,
Җирдә иблис,
мин - малай!
Берсе "дин!" дип,
Берсе "мин!" дип
тарткалай!
Белмимен:
Әллә Алла,
әллә иблис
алдалай!
Әлеге егет, җилкәсен кысып, бер миңа, бер Хавага таба карады да:
- Әйтә алмыйм шул! - диде.
Хава аңа:
- Йә, әйт инде, әйт! Нигә әйтмисең? - дип өтәләнде.
- Белмәгәч, нәрсәсен әйтсен ул? - дип кисәтеп куйдым мин дә. -Алай булгач, егет, мин сиңа "Галия"гә яңадан кереп укырга тәкъдим итәр идем. Шушы шигырьнең дә кемнеке икәнен белмәгәч...
Ләкин егет югалып калмады. Ул син мине сынасаң, мин дә сине имтиханлап карыйм әле дигәндәй:
- Алай булгач, - диде, - миңа да бер шигырь укырга рөхсәт итегез! Шуны әйтегез әле, менә бу шигырьне кем язган икән?
Дөниедән өметем жок минең, деймен,
Өмергә үткән шеттәй үкенбеймен.
Азаттык пән тыныштык - коксәгәнем,
"Ойктамак пән онытпак" деп эздеймен.
- Ә, бу казакъча икән, мин казакъчаны аңламыйм шул! - дигән булдым.
Ләкин мин казакъчаны аңлыйм гына түгел, казакъ телен шактый беләм. Өч ел буена казакълар арасында бер шәһәрдә яшәп тә казакъчаны аңлый алмаслык булсаң, аннары, казакълар әйтмешли, үзеңне ишәкнең арт тоягы итеп санарга гына кала! Шулай ук мин Капал мәктәбендә казакъ балаларын да укыттым бит. Аларга казакъ шагыйрьләренең матур шигырьләрен дә ятлата идем. Күп кенә казакъча шигырьләр дә беләм. Ләкин, гөнаһыма каршы, менә бу шигырьнең кемнеке икәнлеген белми идем. Шунлыктан, мин әнә шул белмәвемне яшерү өчен, казакъ телен аңламаганга салыштым. Әмма мин моның белән генә ота алмадым, әлеге үткен, кыю егет:
- Алай булгач, Зариф агай, сезгә дә өч ел шул якта яшәп тә казакъ телен белмәгәч, аны, Уфага кайтып, бездән өйрәнергә туры килер! - диде, елмаеп кына.
Шулай итеп мин кимсетергә уйлаган егет минем борыныма чиртте! Шунлыктан мин бу шигырьнең кемнеке булуын белү кирәклеген бервакытта да исемнән чыгармадым.
Тик байтак еллар үткәч, Октябрь революциясеннән соң гына бу шигырьнең Лермонтовныкы икәнлеген белдем. Аны атаклы казакъ шагыйре Абай Кунанбай тәрҗемә иткән булган икән...
Ул көнне мөгаллимәләр курсында укучы кызлар үзара гына бер әдәби кичә үткәрәләр икән. Шуны белдергәннән соң:
- Сезнең белән танышуыбыздан мин бик шатмын, Зариф агай, - диде уйчан карашлы какча егет. - Ләкин мин, әгәр дә сез рөхсәт итсәгез, сезнең белән иркенләбрәк бер утырышырга теләр идем.
Бу кыска гына утырыштан мин, әлбәттә, бөтенләй тәэсирсез калмадым. Беренче тапкыр күз ташлауда әллә ничек сөйкемсез төсле күренгән бу егет үзенә карата миндә җылы, якын бер тойгы калдырды. Мин уйландым: "Бу егет алай буш куык булырга охшамый. Хава да аңламый гына сайламаган, күрәсең, аны!"
Шушы көннәрдә Ураза бәйрәме килеп җитте. Шул уңай белән мине "Тормыш" газетасы редакциясенә чакырганнар иде. Мин барган чагында редактор Закир Кадыйридан башка Мәҗит Гафури, Сәгыйть Рәми, Нәҗип Думави һәм Сәгыйть Сүнчәләйләр, шулар белән бергә үк Хава белән миңа килгән әлеге егет тә бар иде. Алар кемнеңдер, Сәгыйть Сүнчәләйнеке иде шикелле, шигырен тикшереп утыралар икән. Теге егет миңа карап елмайды да ияк кагып исәнләште, мин дә шулай җавап кайтардым. Бу чагында минем барлык игътибарымны, бер дә көтелмәгәнчә, уйланмаганча, Нәҗип Думавиның да шунда булуы үзенә җәлеп итте. Өч елдан артык күрмәгән Нәҗипне кочаклап алырга теләсәм дә, аларның сүзләрен бүлергә кыймадым. Алар шигырь турында бер фикергә килгәннән соң гына мин, утырган урынымнан торып:
- Нәҗип, мин кемне күрәм?! Кайдан җил ташлады сине? - дип, аңа таба атлаган гына идем, Мәҗит Гафури минем юлымны бүлде дә:
- Мин сине Шәехзадә Бабич белән таныштырырга булган идем бит әле, - диде. - Менә ул үзе, танышыгыз!
Ул миңа теге таныш егетне тәкъдим итте.
Мин нәрсә әйтергә дә һәм нишләргә дә белми аптырап калдым: ышанырга да, ышанмаска да белмәгәндәй, бер Мәҗиткә, бер егеткә карап тордым, чөнки мин Бабичны бөтенләй башка бер кыяфәттә күз алдына китерә идем.
Бабич, урыныннан торып, әллә ничек оялган да, кыенсынган да рәвештә миңа кулын сузды һәм:
- Без Зариф агай белән таныша язып калган идек шикелле! - дип елмайды.
Менә шуннан соң гына мин Нәҗип Думави белән шартына китереп күрешә, исәнләшә алдым. Аннары Закир Кадыйри, миңа карап:
- Менә бит, ничектер туры килеп, бүген Уфага алты шагыйрь җыелган, - диде. - Шуңа истәлек рәвешендә без газетабызның бәйрәм санында сезнең берәр шигырегезне бастырып чыгарырга булдык.
- Бик әйбәт!
Ләкин бу утырыш азагында бик үк күңелле булып чыкмады. Башта Сәгыйть Сүнчәләй шигырен беркадәр төзәтмәләр белән кабул иттеләр. Шуннан соң Бабич шигырен тыңладык. Ул "Көтәм" дигән шигырен язып алып килгән иде.
- Алдан ук әйтеп куйыйм, - диде Бабич башта, - шигыремнең ике сәер ягы бар. Беренчедән, ул шактый кыю мәсләкле, икенчедән, башкорт ысулынча язылган.
Тауларына менсәм, кырда йөрсәм,
Балкый җәннәт нуры... гөлстан.
Мескен башкорт авылын килеп күрсәм, -
Аңкый хәсрәт... үлем... гүрстан!..
Үткен телле, тирән хисле Бабичның зур бирелү белән укыган бу шигыре безгә шулкадәр ошады һәм тәэсир итте ки, хәтта без укып бетергәннән соң да шактый вакыт сүзсез тордык, чөнки чын күңелдән чыккан, йөрәк каны белән язылган шигырь иде бу!.. Башкорт кардәшләребезнең хәленә кереп туган шигырь!
Төзәтмәләр кертү турында бер сүз дә әйтмәстән, без барыбыз да:
- Әлбәттә, бастырырга кирәк! - дидек.
Ләкин Закир Кадыйри моны хупламады:
- Шәй, мин бу шигырьне, - диде ул, - сәер якларын алып ташлаганда гына бастыра алам. Шәй, бу көенчә мөмкин түгел!..
Без берникадәр вакытка аптырауда калдык. Бабич моны сизде булса кирәк, ул, шигырен түш кесәсенә салып, урыныннан кузгалды да:
- Минем бу шигырем халкыбызга ирекле көн килми торып дөньяга чыга алмаслыгын үзем дә беләм. Ә мин ул көнне чын ышану белән көтәм. Юк, мин генә түгел, аны бөтен халык көтә! - диде дә, кыю-кыю басып, редакциядән чыгып та китте.
Закир Кадыйри сөмсерен коеп аска карады да:
- Шәй, фәүкылгадә кыю сүзләр, шәй, тули әмәл! - дип мыгырданды.
Без байтак вакыт тын тордык. Азагында бу тынлыкны Гафури бозды:
- Шулай да Бабич хаклы! - диде ул.
Без дә авыр гына бер көрсенеп алдык.
Шуннан соң Гафури икенче бер мәсьәләне кузгатты.
- Бүгенге көтелмәгән бер җирдән очрашуны, тарихи истәлек итеп калдыру өчен, бергә рәсемгә төшүне тәкъдим итәр идем мин, - диде ул.
Билгеле, моңа һәммәбез дә ризалык белдердек. Ләкин бу мәсьәләдә дә беркадәр сүз көрәштерүләр булып алды. Ул да булса, шул рәсемгә Бабичны да алу турында иде. Аны да Гафури кузгатты. Аның тәкъдимен мин дә хупладым. Нәҗип Думави белән Сәгыйть Рәми дә:
- Без дә каршы килмибез! - диделәр.
Ләкин Сәгыйть Сүнчәләй кырт кисеп каршы төште:
- Бабич бит ул яңа гына борынлап килә торган бер шагыйрь, - диде ул. - Аның яза башлавына кайчан да язган нәрсәсе күпме?..
Мәҗит Гафури, моңа каршы йомшак кына иттереп:
- Мәсьәлә бит ул озын гомерләрдә, күп шигырьләр язуда түгел. Язган нәрсәләрнең сыйфатында, кыйммәтендә. Мәсьәләгә шул яктан чыгып карарга кирәк! - диде.
Ләкин Сүнчәләй һаман күнмәде:
- Сыйфаты да инде... Тукай да, Дәрдемәнд тә түгел бит...
Думави үртәнеп көлемсерәде:
- Әйе! Монда Тукайлардан, Дәрдемәндләрдән югарырак торучы Сүнчәләйләр, Нәҗипләр бар әле.
Кинәттән ачуым кабарып китте дә, мин дә чыдап тора алмадым:
- Болай булмады бу, агай-эне, - дидем. - Мәсьәләне шәрә көенчә алга куеп хәл итәргә кирәк!.. Мин соңгы елларда, Бабич имзасы дөньяга чыккан чорда, Агыйдел, Идел буйларында булганым юк. Шунлыктан татар, башкорт халыкларының Бабич шигырьләренә ничек караулары турында бер сүз дә әйтә алмыйм. Ләкин соңгы өч ел эчендә миңа Урта Азиянең байтак кына җирләрендә булырга туры килде. Мин Алатау итәкләрен таптадым, Кәтмән, Чалкуда тауларының култыкларын араладым, Иле суы, Чу елгасы, Ыссык күл ярларын гиздем.
Нинди генә халыклар яшәми анда: татар, уйгыр-таранчы, кыргыз, казакъ, үзбәк һәм дунганнар! Менә шул җирләрдә, әнә шул халыклар арасында һәрвакытта Бабич шигырьләренең көчле бер дәрт белән яңгыравын ишетергә туры килде миңа!.. Ләкин мин бер генә җирдә дә Сәгыйть Сүнчәләй белән Зариф Бәшири шигырьләренең әнә шулай халык йөрәгенә барып кергәнлеген күрмәдем. Менә шуннан чыгып әйтергә телим: әгәр дә Бабич Сәгыйть Сүнчәләй белән миңа, бигрәк тә миңа: "Син минем белән янәшә утырып рәсемгә төшәргә лаек түгелсең!" - дисә, мин аның алдында телсез шайтан булып калыр идем!
Минем шушы очынулы сүзләремне башкалар шикелле үк тыныч кына, әмма игътибар белән тыңлап утырган Гафури, Сүнчәләйгә карап, бераз гына башын селкеп торды да:
- Менә нәрсә, Сәгыйть әфәнде, - диде, - әгәр дә мин, сезнеке төсле сиксән шигырь язуга караганда, Бабич шигырьләре төсле сигез юллык бер шигырь яза алсам, үземне дә чын шагыйрь итеп санар идем!
Сәгыйть Сүнчәләй телсез калды.
Без, һичшиксез, Бабичны да уртабызга алырга булдык һәм шунлыктан рәсемгә төшүне икенче көнгә калдырдык. Ләкин, кызганычка күрә, Мәҗит белән без ике көнгә якын эзләсәк тә, Бабичны таба алмадык. Шунлыктан рәсемгә Бабичтан башка гына төшәргә туры килде.
Тик анысы да шома гына үтмәде. Утырып төшү өчен барлыгы дүрт урындык куелган. Ә без - бишәү. Сүнчәләй башта ук уртадагы урындыкка барып утырды. Аннары сул яктагы урындыкларга Думави белән Рәми урнаштылар. Гафури уң яктагы урындыкка утырырга теләгән иде дә, тартынып:
- Бәшири, син монда утыр, - диде.
- Юк инде, - дидем, - мин күкрәк киереп утырганда, син, остазым булган карт шагыйрь, артымда басып торасыңмы? Утыр!
Ләкин утырса да, Гафури һаман кыбырсына иде.
Инде Думави торды:
- Әйдә, үзем басып төшим әле!
Арада иң яшебез Сүнчәләй селкенмәде дә.
Думавины көч-хәл белән утыртып, ниһаять, рәсемгә төштек. Шагыйрьләр арасында урын бүлешү рәсемгә төшкәндә дә була.
Мин Бабичны бәйрәм үткәч кенә күрдем.
- Кая югалдың син? Ай күрде, кояш алды дигәндәй, чыгып киткәч тә җир упкандай булдың!.. Әллә, Кадыйрига ачу итеп, бөтенләй Уфадан кул селтәргә уйладыңмы?
Бабич бәйрәм көннәрендә авылга китеп, шунда бераз саф һава иснәгәнлеген әйтте дә:
- Төкердем мин аңа! - диде. - Аңа гарьләнү түгел, уйлап та караганым юк... Андый "эт - баш, сыер - аяклар"ның шундый мөгамәләләре белән горурланам гына мин! "Минем шундый шигырьләрем аларның тез буыннарын какшата икән!" - дим.
Аңа рәсемгә төшү вакыйгасын сөйләгәч, ул:
- Менә монысы минем өчен чынлап та үкенерлек, хафаланырлык бер хәл, - диде һәм шуның тәэсирендә "Бәйрәм үткәч" дигән бер шигырь язачагын әйтте.
Ул икенче көнне үк шул шигырьне язып, миңа алып килде:
Нур балкытып, җырлап килгән изге гает -
Өч көн кунак... дүртенче көн күздән гаип!
Кайда гает? Менә инде йөр сөрмәеп!
Бабич белән без берничә тапкыр утырыштык. Ул Галимҗан Ибраһимовның "Галия" мәдрәсәсендә әдәбият укытуына шатлана.
- Ул укыта башлагач та, мин үземдә кискен бер борылыш башланганлыгын сиздем, - ди. - Аңа чаклы миндә дә матур әдәбиятта, бигрәк тә шигырьдә, гарәп-фарсы сүзләрен куллану кирәк дигән бер караш бар иде. Шул уңай белән бервакыт Галимҗан агай миннән сорый: "Син киләчәкнең яктыга таба баруында кемгә, нәрсәгә таянасың?" - ди. "Билгеле, - мин әйтәм, - халкыма", - дим. "Шулай булгач, - ди Галимҗан агай, - синең әдәби телең дә үз халкыңның теле булырга тиеш түгелме?" Шуннан соң мин халык телен актарып, аның җәүһәрләрен эзләргә керештем.
Мин Бабичның гаҗәп дәрәҗәдә сүзгә осталыгына хәйран калдым. Ул уен-көлке сөйләгән чагында, үзенең сүзләре белән генә түгел, хәрәкәте белән дә сине йөрәк кытыкланырлык итеп көләргә мәҗбүр итә. Ә инде җитдине сөйләгәндә, синең бөтен игътибарыңны яулап ала. Ул моны әнә шул көннәрдә Газиз Әлмөхәммәтев белән уздырылган әдәбият кичәсендә күрсәтте. Башта ул берничә җитди шигырь чыгып сөйләде. Тегеләй дә Газиз Әлмөхәммәтевнең җырлавы астында тирән уйга талган зал Бабич сөйләгән вакытта тагын да тирәнрәк тынлыкка чумды. Ләкин шуның артыннан ук Бабич кызыклы, көлкеле нәрсәләр сөйли башлагач, зал кинәттән җанланып, терелеп китте. Халык эче катып көлә, котырып кул чаба иде.
Шуннан соң мин Бабичны үз гомеремдә бер тапкыр да күрә алмадым. Бик яшьли, Тукай яшенә дә җитмичә һәлак булды шул бөек шагыйребез...
(И Казан...)
Казанга кайту теләгемә мин 1921 елның башларында гына ирештем.
Шәһит Әхмәдиевнең тырышлыгы аркасында командировка алып, Казанга кайттым. Мин кайтып төшкәндә, Казан урамнарында җепшек кар, урыны-урыны белән чылтырап су ага иде. Икенче төрлерәк әйткәндә, ни арба да ни чана!
Ул вакытта Казанда партия Үзәк Комитеты нәшрияты бүлегенең Шәрекъ (Көнчыгыш) халыклары өчен әдәбият тарату филиалы эшли, аның башында Фатих Сәйфи утыра иде. Тапшырасы әманәтләр дә булганлыктан, мин иң элек Фатих Сәйфигә юнәлдем. Ул исәнләшү белән:
- Менә нәрсә, син хәзер үк Галимҗан Ибраһимовка бар, - диде. - Ул каты авырып ята. Еш кына сине дә искә ала!
Ул мине, арык кына бер җирән ат җигелгән чанага утыртып, үзе озатып калды.
- Хәзергә бигайбә, безгә дигән автомобиль эшләнеп бетмәгән икән! - дип шаярткан да булды.
Галимҗан Ибраһимов Шиһап Мәрҗани улы Борһан хәзрәт өендә тора икән. Болай фатиры зарланырлык түгел, җыйнак кына ике бүлмәдән гыйбарәт.
Мин барганда, Галимҗан караватта ята иде. Ул акрын гына кузгалып торып утырды да:
- Вакыты-вакыты белән сукыр эчәк бик нык интектерә, - диде. - Шунлыктан караваттан төшә алмыйм.
Мин аны 1913 елдан бирле күргәнем юк иде. Төсенә бик җентекләп карадым. Минемчә, ул болай бик үк нык үзгәрмәгәнгә охшый. Авыруы көчле генә булуга карамастан, аның күңеле шактый күтәренке, элекке шикелле үк өске ирененең уң як канатын калтыратып, сөйкемле рәвештә елмая-елмая сөйли. Урта Азия хәлләрен кызыксынып сораша, дикъкать белән бирелеп тыңлый.
- Урта Азиягә бер барып чыгарга дәрт бар да бит, дәрман чаграк шул, - ди. Аннан соң: - Без сине байтак заманнар югалтып тордык, - диде. - Кайчагында мин шөбһәләнеп уйлап та куям: бу, мин әйтәм, Кытай ягына шылмады микән дим. Күптән түгел генә монда Әүлия ата шәһәреннән Низаметдин исемле бер карт, элекке тимер юл эшчесе килгән иде, синең турыда матур гына хәбәрләр сөйләде. Аңардан элек бер җыелышта энең дә шулай сөйләгән иде. Шуннан соң тынычланып калдым. Нигә алай бәйләнеш тотмадың? Язган нәрсәләреңне миңа җибәреп торыр идең...
Мин, андагы хәлләрне сөйләп, "мөмкинлек булмады шул!" дигәч, гафу иткән сымак ияк кагып, канәгатьлеген белдерде.
Мин Ташкенттан китәр алдыннан Шәһит Әхмәдиев, Гомәр Әлмөхәммәтевләр сәяси яңа бер журнал чыгара башлаганнар иде. (Журналның исеме хәтеремдә калмаган.) Шәһит Әхмәдиев бер хат белән шул журналның беренче санын Галимҗанга биреп җибәргән иде. Галимҗан хаттан да элек шул журналны зур җентекләү белән карап чыкты да:
- Бу малайлар анда яхшы гына эшләп яталар, күрәсең, - дип, шатлыгын белдерде.
Мин дә шуны җөпләдем.
- Мәхмүт Бөдәйли ни майтарып ята?
Бөдәйли Төркестан Үзәк башкарма комитеты каршындагы кыргыз-казакъларның милли эшләрен башкару бүлегенең башында утыра иде.
- Бөдәйли тырыш егет. Монда да яхшы эшләде. Ләкин аны сыйнфый көрәштән бигрәк милли азатлык мәсьәләсе ныграк җәлеп итә. Өстәгеләр шуны белгәнгә, аны моннан алып Урта Азиягә җибәрде. Анда нәкъ үз урынына куйганнар икән. Андагы халыклар иң беренче нәүбәттә милли азатлыкның җимешләрен татырга тиеш.
Тагын да берничә кеше турында Галимҗан исемнәрен атап сорашты.
- Кайда туктадың? Ашау-эчү яклары ничек? - дип, минем хәлләр белән дә кызыксынырга онытмады. - Бездә азык-төлек мәсьәләсе койты, сиңа карточка юнәтергә кирәк булыр.
Мин инде илдә Ачлык патша идарә итәргә җыенганын сизгән идем.
- Гел генә ак күмәч белән майлы пылау ашаганнан соң туган илнең арыш икмәге тансык була ул!
- Юлдан калган бәлеш төпләре бар әле, - дидем мин. - Иң мөһиме - ике-өч кадак дөгем бар.
- Дөге дип авыз суын китердең бит әле. Шуңардан пылау пешереп, ике җиңне сызганып, кашыксыз, кул белән ашаганда шәп буласы да бит...
Ул шунда ук өстәл кагып, күрше бүлмәдә үз эше белән булашкан хатыны Мәстүрә ханымны чакырды.
- Мәстүрә, син пылау пешерә беләсеңме?
- Себер пылавын пешерә беләдер идем.
- Юк инде, чибәрем, - дип уфтанды Галимҗан. - Пылау икән, кып-кызыл итле үзбәк пылавын пешерергә кирәк! Себер пылавы ул йөзем белән катнашкан бүрттерелгән дөге боткасы гына.
- Хыялланып утырасызмы? - диде Мәстүрә, көлеп.
- Бүген икмәк алдыңмы әле?
- Алдым.
- Җылымы, йомшакмы?
- Көндәгечә инде, җылы да, йомшак та түгел...
- Менә Зариф агаң туган илнең арыш икмәген сагынып кайткан. Чәй әзерлә әле син.
Минем, мондый гәпләрдән тиз генә арынып, үзебезнең таныш-белешләр турында сорашырга йөрәк кыткылдап тора иде.
- Анысы да монысы торсын, - дидем мин, - карт язучыларыбыздан хәзер кемнәр ныграк эшчәнлек күрсәтә?..
- Гафуридан башка берсенең дә имзасы күренми әле. Ул элеккегә караганда да ныграк терелеп, яңарып китте. Бил бәйләп, җиң сызганып кереште ул каләм эшенә!
Шушы сүзләреннән соң Галимҗан, зур кыенлык белән генә караваты янындагы өстәлгә сузылып, аның тартмасыннан бер кулъязма тартып чыгарды:
- Менә бит Мәҗит әле яңа гына бер поэма язган. "Эшче" дип атала. Моннан берничә көн генә элек Уфадан Галә Ходаяров алып килде. Шактый уңышлы нәрсә кебек. Барыннан да бигрәк шунысы әйбәт: Мәҗит бу нәрсәсе белән дә революцияне чын ихласлык, зур шатлык белән каршы алганлыгын күрсәтә. Әле мин син килгәндә генә шул турыда уйлап ята идем. Мәҗитне Казанга чакырдык бит. Шушы поэмасын сәхнә әсәре итеп эшләп карасын әле! Либретто! Татар операсын тудырырга кирәк безгә. Әлбәттә, - диде Галимҗан, бераздан сүзен дәвам итеп. - Мәҗитнең бу зур әсәрендә кайбер кимчелекләр дә бардыр. Бу һич гаҗәп түгел... Әгәр дә без иске татар мәдрәсәсеннән әдәбият мәйданына үрләгән әдипләрдән "Син, әлбәттә, бүгеннән үк һичбер хатасыз марксизм нигезендә яз!" дигән таләпне куйсак, бик ялгышкан булыр идек. Безнең моңа хакыбыз да юк, шуның белән бергә мәсьәләне болай кую зарардан башка бернәрсә дә бирмәячәк!.. Монда төп мәсьәлә шунда: нинди генә яктан карап булса да, карт әдип вә шагыйрьләрнең ихлас күңелдән үз итеп Октябрь революциясен каршы алуларында. Төпле юлбашчылык булганда, алар бу хаталарыннан бик тиз арыначак!..
Бу хакта Галимҗан байтак сөйләде. Аннары минем әле генә килеп төшкән кунак икәнемне исенә китереп булса кирәк:
- Мин бүгеннән үк Татсовнаркомга һәм Тат. ЦИК рәисе Борһан Мансуровка хәбәр итәрмен, - диде. - Алар сиңа номер да алып бирер, яхшы паёкка да беркетерләр...
Кылт итеп исемә килеп төште дә:
- "Казакъ кызы"н таба алдыңмы? - дип сорадым.
- Ул яктан шатлыгым зур, - диде Галимҗан. - Аны таптым табуын да, ләкин тагын бер кабат эшләп чыгып бастыру чарасын күрә алмыйм бит әле. Менә шушы кәефсезлек юл куймый тора!
Ашау-эчү, фатир мәсьәләләре Галимҗан әйткән рәвештә җайлангач, мин ике көннән соң тагын да аңа бардым, аңа билгеле булмаган байтак кына хәбәрләр сөйләдем. Урта Азия тирәсендә йөргән татар укымышлыларының төрле язмышларыннан гыйбрәтле үрнәкләр китердем.
- Шулай инде ул, - диде Галимҗан, шуларны тыңлагач. - Әнә Кәрим Хәкимов, Шәһит Әхмәдиев шикелле кешеләрнең ихлас хезмәтләренә тап төшерергә маташкан бәндәләр анда аз түгелдер әле. Аларны матбугат аркылы фаш итә торырга иде. Шундыйлар аркасында Урта Азия халыкларында татарларга карата салкын караш туарга мөмкин.
- Дөрес, - дидем мин дә, - мондый хәлләргә бармак арасыннан гына карап, авыз ачып тору ярамый, әлбәттә. Ләкин мин шунысына да ышанам: Урта Азия халыклары ак белән караны яхшы гына аера!
Галимҗан Ибраһимовның шактый авыру булуына да карамастан һаман да иҗат һәм җәмгыять эшендә күп кенә нәтиҗәле эшләр башкарганлыгы, һәрбер әһәмиятле мәсьәлә турында баш ватканлыгы күренеп тора иде.
- Мин карт татар шагыйрьләренең җыентыкларын, шулар белән бергә Бабич шигырьләрен дә җыеп бастыру өчен хәрәкәт итәм әле, - диде ул. - Бик яшьли һәлак булуына карамастан, Бабич безнең әдәбият бакчасында үзенең сулмас-шиңмәс чәчәкләрен үстереп калдыра алды. Әйдә, аларның элек дөньяга чыга алмый яткан иҗатлары бүген якты дөнья күрсеннәр!
- Бабич бит ул синең шәкертең шул! - дидем мин.
- Юк, - диде Галимҗан, - ул минем дә, Гайнетдин белән Фәсхетдиннең дә шәкерте түгел, тормыш, тарих шәкерте. Әйе, без барыбыз да шулай тормыш, тарих шәкертләре!
Иң азагында ул үзенең Сибириядә куркыныч бер хәлдә йөрүе турында сөйләп алды да:
- Артык дәрәҗәдә сак йөрүем аркасында гына шымчылар кулына эләкми исән-сау әйләнеп кайттым, - диде.
Галимҗанның әйтүенә караганда, аның иң нык сакланган кешеләре Вагыйз Нәүрүзев белән Колчак армиясенең корпус мулласы Габдерәүф Шәһидуллин булганнар.
- Беркөнне, - ди Галимҗан, - банк идарәсендә нәүбәттә торам. Әлеге Вагыйз Нәүрүзев яшь кенә бер мадамны култыклап килде дә керде. Аның атаклы провокатор икәнлеген яхшы белгәнлегемнән, эчем жу итеп китте. Җитмәсә тагын, минем кырдан үтеп киткәндә, миңа таба карап куйгандай булды. Гәрчә мин олаучы сыйфатында, танылмаслык рәвештә киенгән-ясанган булсам да, саклыкның зарары юк дип, тиз генә чыктым да сыздым. Таныган булса һичшиксез тоттырган булыр иде!
Ике атна торганнан соң, мин Фәтхи Бурнаш, Фатих Сәйфи һәм аның хатыны Абруй ханым белән бергә Ташкент шәһәренә киттем. Бурнаш бер атна Ташкентны күреп йөргәч, кабат Казанга кайтып китте. Фатих Сәйфи белән хатыны Ташкентта бер ел чамасы эшләделәр. Мин дә монда калып, "Иштирәкион" газетасында эшли башладым. Газетаның исеме берничә тапкыр үзгәртелеп, "Кызыл Байрак", "Төркестан" исемнәрендә чыкканнан соң, "Кызыл Үзбәкстан" исемен алды. Шул ук вакытта без "Кәмбәгәл диһкан" дигән игенчеләр газетасы да оештырдык. Шушы ике газетада мин 1929 елга кадәр эшләдем. Шул ук вакытта Урта Азия университетының эшчеләр факультетында уйгыр, үзбәк телләрен, әдәбиятларын укыттым.
Минем Галимҗанны соңгы тапкыр күрүем 1926 елның җәендә Казанга Шәкүр карак җинаятьләрен фашлау эшләре буенча кайткан чагымда булды. Казан урамыннан барганда "Бәшири, син түгелме соң бу?" дигән таныш бер тавышка әйләнеп карасам, урам уртасында канатлы тарантаска җигелгән бер ат туктап тора. Аңа Галимҗан утырган иде.
Мин, ашыгып, янына барып исәнләштем.
- Әйдә утыр! - диде Галимҗан тәкәллефсез генә. - Синең белән озак кына итеп сөйләшәсем килеп йөри иде әле.
Бу чагында Галимҗан Татарстан Мәгариф Комиссариаты янындагы Гыйльми һәйәт эшләрен алып бара иде. Шунда аның эш бүлмәсенә киттек.
Башта ул Садри Җәләл, Шәриф Байчура, Солтан Габәши, Ибраһим Биккулов шикелле укымышлылар турында зарланып алды:
- Шуларны эшкә тарту хакында нинди генә чараларны күрмәдем мин! Нинди шартларны таләп итсәләр, шуларның барысын да булдырдым. Ләкин бер генә дә күңел биреп, җиренә җиткереп эшләмиләр, һаман да кирелек итәләр. Хәер, әллә кирелек, әллә ялкаулык! Бу Байчура дигәннәре, бармак башына чорнарлык белеме булмаса да, татар укымышлыларының намусларын пычратырлык итеп дөнья болгатырга оста!.. "Безнең Байрак" газетасында үзбәкләрне түбәнсетеп нинди мәкалә чыгарган бит, ә?!
- Әйе, безгә килеп җитте ул, - дидем мин.
- Анда эшләүче татарларга зыяны килмәдеме?
- Үзбәк укымышлылары аларның кем икәнен белә белүен дә. Гауга чыкты инде барыбер.
Байчура да, газета редакторы Гасим Мансуров та Ташкентка үзбәкләрне "агартырга" килеп тә үзләре ниятләгән урыннарга урнаша алмагач, күңелдә ачу саклап кайтып киткән кешеләр иде. Шул ачуны чыгарганнар иде. Алар бит белә: Казан газеталары үзбәкләр арасында да тарала, дөресен әйткәндә, татар газеталары белән үзбәк басмаларының теле дә әллә ни аерылмый иде.
Соңыннан Галимҗан:
- Татарстанда фән-белем, мәдәният эшләре һаман киңәеп бара, моңа чиксез зур мөмкинлекләр бар, - диде. - Шунлыктан саф күңелдән, зур дәрт белән эшләүче укымышлыларга үзебездә дә ихтыяҗ көннән-көн арта. Безнең бит Урта Азиядә йөргән өметле, тотнаклы укымышлыларыбыз да күп кенә. Әнә шуларны Татарстанга кайтару чарасын күрергә кирәк.
Бу турыда байтак кына сөйләшкәч һәм киңәшкәннән соң, мин аңа:
- Ә син минем Татарстанга кайтуыма ничек карар идең? - дидем.
- Бик үк хуплап бетермәс идем һәм кайтырга ашыгу турында киңәш тә бирмәс идем, - диде ул. - Сәбәбе шул: син - Урта Азиядә электән үк эшләп килгән бер кеше. Син аларның тормышларын, әхвале рухияләрен яхшы беләсең. Минем ишетүемә караганда, син андагы җирле халык белән яхшы гына аңлашып эшләп киләсең икән. Шунлыктан мин шуны телим һәм сиңа шуны тәкъдим итәр идем: син әлегә анда торып, матбугат-әдәбият аркылы күрше халыклар белән дуслык әмәленчә эш итәр идең. Синең татар, башкорт матбугатына Урта Азия халыклары тормышыннан, андагы матбугатка татар, башкортлар хәленнән язып торуың, минемчә, бер әһәмиятле эш булыр иде. - Ул тагын бераз гына уйланып торды да: - Менә бит минем башыма нинди уй килеп төште, - диде, - иртәгә Кави Нәҗми белән сөйләшим әле. Син уйгыр, үзбәк әдәбияты турында берәр нәрсә язар идең. Әйдә, эшне шуннан башлап җибәрик!
Билгеле, мин дә моны бик хуп күрдем.
Икенче көнне Кави Нәҗми мине өенә чакырды. Барсам, аларда карт чуаш шагыйре Полоруссов (Шелеби) иптәш утыра иде. Кави Нәҗми аның белән мине таныштырды да:
- Менә бит эш нинди җайлы килеп чыкты! - диде. - Күктән көткән нәрсә җир астыннан үзе чыкты бит әле! Бүген генә без Галимҗан Ибраһимов белән синнән чуаш, уйгыр, үзбәк әдәбиятларына карата берәр нәрсә яздыру турында сөйләшкән идек. Шуннан күп тә үтмәде, менә бу иптәш килеп керде. Ул татар белән чуаш мәдәниятләре арасында элемтә ясау турында сөйләшү, шуңа нигез салу өчен килгән. Менә бит, - диде Кави Нәҗми, тагын да кайтарып, шатланган рәвештә, - нәкъ менә шушы чорда синең дә Казанга килеп чыгуың уйланып эшләгәндәй булды.
Икенче көнне без Татарстан китап нәшрияты белән чуаш, уйгыр, үзбәк әдәбиятлары турында берәр нәрсә язу өчен килешү ясадык, һәм мин, Казанда бер айга якын торып, Полоруссов-Шелеби ярдәме белән "Чуаш әдәбияты" дигән китапны эшләп бетереп киттем. Уйгыр, үзбәк әдәбиятлары турында Ташкентка кайткач язып җибәрдем.
(Сагынмалык)
Патшаны төшергәнне мин Капалда ишеттем. Октябрь түнтәрелешен Алма-Атада каршы алдым. Ләкин Җидесуда советлар 1918 елның апрель - май айларында гына җиңеп чыкты. Аңарчы идарә Вакытлы хөкүмәт вәкилләре кулында иде. Россиядә совет власте урнашканын авыздан авызга гына әйтәләр иде.
Мине бигрәк тә татар дөньясындагы хәлләр кызыксындыра иде. Әдәбият даирәсендә нинди вазгыять икән? Әдипләр бу түнтәрелешкә нинди бәя бирә? Аеруча остазым һәм дустым Мәҗит Гафуриның әлеге шаккатмалы вакыйгаларга мөнәсәбәтен беләсе килә иде. Ниһаять, 1919 елда Ташкентка килгәч, китапханәдә Уфада чыккан газеталарга тап булдым. Аларның берсендә Мәҗитнең Октябрь революциясен хуплап язган шигыре дә бар иде.
1921-1922 елларда Урта Азиягә, бигрәк тә Ташкентка, Казаннан, Уфадан татар укымышлылары килә башлады. Габдрахман Сәгъди, Нигъмәт Хәким, Шәриф Байчура... Илдә ачлык, авыр тормыш. Ә Ташкентның "икмәкле кала" дип даны чыккан иде. Ул елларда монда ярты Рәсәй килеп тулган сыман тоела иде. Безнең зыялылар, әлбәттә, ач тормыштан качып кына түгел, җирле халыкны "агарту" ниятен дә күздә тота, шундыйрак, тузансызрак эш эзли. Андый эшләр күп иде ул заманда.
Шундый зыялыларның берсе Мәҗит Гафурины да бирегә чакырып хат җибәрә. "Ташкент тирәсендә мул тормыш, ди, халык зыялыларны хөрмәт итә, җыеныгыз да юлга чыгыгыз". Мәҗитнең җавабы кыска була: "Бу авыр елларны халкым белән бергә үтәргә телим!"
Чакыручыларның Мәҗит турында нәрсә уйлаганнары билгеле инде. Аның бу җавабы, телдән телгә күчеп, байтак халыкны шаккатырды.
Ун елдан артык вакыт үткәч, мин Мәҗит белән 1927 елның көзендә очраштым. Казаннан Уфага без Тупиев дигән укытучы белән килдек. Ул мине туп-туры Мәҗит Гафуриларга алып китте. Тик Мәҗит өйдә юк иде. Һәрвакыт шат күңелле Зөһрә ханым мине ачык чырай белән каршы алды.
- Зариф! Нинди җилләр ташлады? Мәҗит сине гел искә төшерә. Бергә төшкән рәсемегезгә карый да уйланып утыра. Сез анда икәү генә кәләпүш киеп төшкәнсез икән. Хәзер шул ике кәләпүшле динсезләр ягында, - дип көлде ул.
Мәҗитнең сүзен искә төшердем: "Тормыш үзгәртә кешене!"
Мин яңадан аларга кич белән килдем. Мәҗит белән икебез дә чиктән тыш дулкынланган идек. Күздән яшьләр дә килде, бугазга сүзләр дә тыгылды.
Төн ката сөйләшеп чыктык.
Ул совет хөкүмәтенә зур өметләр баглый иде. Гасырлар буена изелгән халкыбыз иркен сулыш алды, дип сөенүен белдерде.
- Мөмкинлектән файдаланып калырга, җиң сызганып эшләргә кирәк! - диде ул.
Февраль революциясеннән соң без укытучы Габдулла Фәйзи-Сатыев белән бергә АлмаАтада эшләгән идек. Хәзер ул Уфада икән. Ул мине өенә кунакка чакырды.
- Бүтән беркемне дә чакырмыйм. Икәү генә Алма-Атадагы чакларны искә төшереп утырыйк әле.
Бу турыда Мәҗиткә әйткәч, ул:
- Берәр сәбәп табып, мин дә Габдуллага кереп чыгармын әле. Күз күрмәгән хәлләрне тыңлау миңа рәхәт, - диде.
Чыннан да, кунакка килеп чишенеп кенә утырган идем, Мәҗит Гафури белән Зөһрә ханым килеп керделәр.
- Зөһрә белән һава суларга чыккан идек, сиңа кереп чыгарга булдык, - диде Мәҗит абзый, көлемсерәп. - Ашыгызга таракан булып төшмәдекме?
- Үтегез, - диде хуҗа. - Кадерле кунак булырсыз. Мондый очрашулар сирәк була.
Габдулла Фәйзигә килер алдыннан, мин Гафури белән очрашу тәэсиреннән шигырь язган идем. Аны бераздан бергәләп укыдык. Мәҗит абзый бераз уйланып торды да шигырь юлларын кабатлады:
И авыр безнең үткән көннәр,
Авырлыгы күбрәк көннәрдән.
Кәгазьне күкрәк кесәсенә салып куйгач, Зөһрәгә карап:
- Менә бит, кереп дөрес эшләгәнбез, - диде.
Хуҗа балкып елмайды:
- Мәҗит абзый, сез һәрвакыт көтеп алган кунак! Кереп йөрегез шулай.
- Бу эшне ахырына җиткерергә кирәк, - диде Мәҗит абзый миңа. - Иртәгә икәү рәсемгә төшик, шунда мин җавап шигыремне алып килермен.
Икенче көнне без рәсемгә төштек. Мәҗит Гафури җавап шигырен шул рәсемнең артына язып бирде:
Аерым, ерак җирдә торганда да,
Күңелем якын күргән иптәшем!
Миннән сиңа һәм дә синнән миңа
Сагынмалык булсын бу рәсем.
Теләгем шул сиңа һәм үземә,
Инде әз-мәз калган гомергә
Бөтен дөнья эшче халкы белән
Алга барыйк син һәм мин бергә.
Шунда бәхет, шунда җан азыгы,
Шунда минем бөтен теләгем;
Бөтен эшчеләргә шуны тели
Ялкын белән тулган күкрәгем...
Әйе, чыннан да сагынмалык булды бу рәсем. Гомер үтте дә китте. Мин картка сагынырга гына калды хәзер...
МИШӘРЛӘР
Колагымда мишәр ләфызы сүзе уйнамакла бәнем күкрәгемдә ихтыярсыз бер төрле ифтихар (мактану, горурлану) вә горурият калка. Фәкать бу ифтихарым җенсият дәгъвасы, милли низаг вә тәгъсиб кеби инсаниятсезлекләрдән пактер. Затән (нигездә), мишәр халкында бу тәфәххер (мактану, кәпрәю) гомуми бер табигать уларак искедән канга сеңеп калмыштыр.
Яшь вакытларымда мәдрәсәдә укудыгымызда, мишәр талибәсе илә Казан татарлары тәсмия (исем бирү, атау) әйделмеш татар талибәсе арасында бер-беренең гадәт вә телләрен тәнкыйть әйтеп низагламыш бер-бер артлы булып тормакта булып гадәт хөкемен алмыш иде. Мишәрләр исә, казан татарларының асыл мөкяләмәләрен, казан татарлары исә мишәрләрнең урыс ләфызларына маил (тартым, сыман) сүзләрен вә тавышларын тәнкыйть итмәктә иделәр. Моннан аңлашылдыгына күрә, һәр милләт вә һәр җенес, кирәк нинди дәрәҗә мәдәнияттә булса да булсын, үзенең ана телен сөя вә шуны алгы сафка куясы киләдер.
Татарлар илә мишәрләр арасында бундый тартышларның булуы арадан берлекне югалтмак вә ул исә безем өчен мотлак бер зарур улдыгыннан отры, андый мәгънәсез низагларны ташламак мәгъкуль вә телләремезне берләштермәк сададында (юлында) улмак тиешле идеге һәр ике тарафның өмеде вә теләгедер. Ләкин бу искедән калмыш бер дәгъва улдыгы кеби татарлар илә мишәрләр арасында әүвәлдә бер суыклык булдыгында фикеремездән кичермидер.
Асыл хәлне тәдкыйк (нечкәләп тикшерү, җентекләү) өчен караган вакытда, татарларның урыс лисанендән һичбер ләфызны истигъмаль кылмаулары вә соңрак вакытда истигъмаль кылырга башламыш исәләр дә хозур аз булуы хәтта урыс лисанләренә телләренең дә мәхрәҗдә (авазның ясалып чыга торган урыны, артикуляция базасы) зәгыйфьлек күрсәтә; мишәрләрнең исә күп ләфызлары урысча улыб, асыл мөкяләмәләре дә шуңа мөшабиһ (охшаган, тиң) улдыклары бу ике җенеснең арасында мөнәсәбәтнең юклыгын, улдыгы тәкъдирдә дә ерак тамырларда гына улдыгын күңелгә саладыр.
Әгәр хәзерге Казан татарлары белән мишәрләрнең милли санаган гадәтләреннән башка искедән калма гадәтләре, тормышлары чагыштырылып каралса, бер-берсенә мөхаләфә (туры килү) улан шәйләр бик күптер. Мишәрләрнең кирәк дин вә мәгариф тугрысында булган һиммәтләре (ялкынлы дәрт, теләккә омтылу, тырышу) вә кирәк тиҗарәт (сәүдә итү, алыш-биреш) вә мәгыйшәт эшләрендә булган хәрәкәтләре булсын, казан татарларына нисбәтән (чагыштырганда) бик күп дәрәҗәдә алдадыр. Эштә бәнем беркадәр мәгъруриятем дә (горурлану) бондандыр. Затән бу мишәр җенесендә гомумән бар булып мишәрлекләрен сөяләр вә үзләренең намусларын сакламак юлында аңлаган вә күңелләре җиткән кадәр иҗтиһадларын (тырышлык, эшкә күңел биреп эшләү) кызганмыйлар.
Бәнем бу сүзләрне мишәрләрдә татар кардәшләремез дошманлык вә кырын күзләре бар икән фикере юлына хәмел (түземлек, сабырлык) итмәсенләр, мишәрләр хакында аз чук мәгълүмат җыеп язмага бәне мәҗбүр идән нәрсә дә ифтихарымызны куәтләндермәгә сәбәп булган маҗаралы мөстәшрик (ориенталист) Мисаруш әфәнде җәнапларының таусыяләредер (киңәш).
Мисаруш җәнаплары, аның белән бер кадәр вакытлар мәҗлестәш улдыгым заман, сүз арасында "Рәсәйдә гомумән татар исемләнеш әһел ислам арасындагы кавемләренең каюсы тәрәкъкыйга (алга китү, прогресс) маил вә голүм мәгарифкә мөстәгыйдрәк (сәләтле, булдыклы)?" идеге хакында бәндәләренә бер сөаль такты. Ләкин бән голүм вә мәгарифтә түбән вә тәҗрибәдән буш һәм дә милләттәшләрем арасына аз ихтилятлы (аралашучан, якыннан таныш булу) улдыгымдан бу сөальләрә катгый җавап вирмәкне өстемә ала алмадым. Шулай да булса югарыда яралмыш фикерләремне бәян суңында тәхминән (чама белән, якынча) мишәрләр белән казан татарлары улдыгын сөйләмия җәсарәт (батырлык, кыюлык) иттем.
Мөстәшрик җәнаблары мишәр халкының башка татар кәвемләренә нисбәтән тәрәкъкый вә мәгарифкә мөстәгыйдрәк кавемләр идегенә тугърылаган фикере барлыгын бәйнәдән суңра анларны сәүдәгәр, гаюр (гайрәтле, җитез, булдыклы) вә эшләрендә сәбатлы (эштә нык торучан, чыдамлы, ныклы) бер кавем улулар илә истихсан (яхшы дип табу, яхшыга санау) итте. Тик бары анларның тиҗарәт (сәүдә, сату, алыш-биреш итү) эшендә башка милләтләр илә артык аралаштыгыннан моңа кадәр гыйлем вә мәгарифтә сәкат (бозык, эшкә яраксыз) улдыкларындан наши (бу очракта мәгарифтә зәгыйфь булганлыкларыннан) телләрен югалтмак вә аны аңламак кеби хәлләренең генә һаман шөйлә бардыкта истикбаль (киләчәк) өчен куркынычлы идеген сөйләде. Мәга мә фиһ (шуның белән бергә) анлар бу арада яхшы ук укуга ябышмыш улдыкларындан буның да чарасына керешерләр өмидендә идеген бәян итте.
Мөстәшрик җәнаблары миңа бер һидмәт йөкләмәк ниятендә идеген белдермәк эстәде. Бу кеби бөек затларның һидмәтләрен кулдан килдектә кире кайтармак, әлбәттә, агыр эшдер. Фәкать безем кулымыздан мондый затларның теләкләренә нинди һидмәт килә булса икән! Бу фикерне, әлбәттә, аңа да аңлаттым.
Чуашлар хакында "Шура"да яздыгым шәйләр төпле тарихлардан алынып язылмавы белән бәрабәр, анларның асыл вә нисбәтләре хакында улмай, бәлки үз тәҗрибә вә тәдкыйкларымдан гыйбарәт булса да, мөстәшрик әфәнде бунларның тарих өчен бөек бер ярдәм идеген сөйләп мишәрләр хакында да шушы рәвешле нәрсәләр язмакны зарарсыз булдыгын бәян һәм таусыя итте.
"Һәр милләтнең тарихы анларның искедән калма гадәт вә әхлакларын, тел вә мәгыйшәтләрен тикшермәк белән мәйданга чыгадыр. Бәнә галәйһи "Шура" журналы кеби әһәмиятле сәхифәләрә малик улдыгыңыз хәлдә беркадәр агырлыклары тәхмил (йөкләтү, күтәртү) итмәмәксез кеби иҗтиһад әһеленә языкдыр" җөмләләре бәнем яшь вә һәвәскәр күңелемне очындырды.
Затән бән бер яшь бала хөкемендәмен вә матубгатта игътибарым да зәгыйфь. Хакилә ат уйнатмага кадәр дә улмадыгымдан буны рәткә чалышсам да, бу хакда корыч каләмләре белән матбугат сәхифәләрендә нурлар уйнатып, "Һәй сәкат бөекләрә юл бир!" димәк заманлары улмадыгындан бу көнә кадәр бу хәлнең өмиден күрелеб тормадыгына чисартмый калкытдым. Бәнәи галәйһи, беркадәр мөһим эшләремне куеп, мишәр кардәшләремнең гадәт вә телләрен, мөмкин улса иске әсәрләрен дә тикшермәк ният илә Пенза губернасында мишәр боткасы улан Рахманка суы буендагы бер мишәр карьясендә кыш кичермәк ниятен тоттым.
Бәнем монда мишәр кардәшләрем белән аралашып сададымны ачарга ябышдыкма беркадәр көнләр булды. "Шура" сәхифәләре кабул итдекчә, иң әүвәл мондагы Тамбов вә Пенза мишәрләре хәлендән язып, гадәт вә телләрен бәяндән соң тарихи җәһәттән дә беркадәр мәгълүмат биреп, мишәрләр мөнәсәбәтләре улан фәкать җәнәб хак тугъры фикер йөрсендә максадыма усулымны насыйп әйләсен...
"Күңел белән тоташмаган күз - ботак тишеге" дигән мәкальнең дөрестлегенә бу көн артыграк төшендем. Мин үзем мишәр баласы, мишәрләр арасында туып, мишәр балалары белән уйнап үстем. Ләкин мишәр гадәтләрендән һичберсе диярлек хәтеремдә калмаган. Бары күрше әбиебезнең башына "чалма" аталган озын вә киң ак бурларны чолгап йөргәне генә күз алдымда тора. Авылда әбинең мине сөйгәнлекләре, кыяк суганлар биреп күрсәткән яхшылыклары исемә төшеп, бөтен торышы белән җанлы картина рәвешендә булган сурәте күз алдыма төшкәч кенә мишәр карчыкларында "чалма" бәйләү гадәте барлыгын хәтеремә китерәдер. Затән мин артык татарлаштыгымдан үзем дә мишәр баласы идегемә галәмәт булган һич диярлек дәрәҗәдә бер гадәт таба алмыйм вә шулай ук башкалар да сизә алмыйлар. Тик мишәрләр арасына килгәч кенә бөтен күңелем хушланып, пешкән суган ашавым гына миндә мишәрлек гадәтләрендән табигый булган бер гадәт барлыгын белдерде. Мишәр халкы гомумиятлә пешкән суган ашар өчен җан атар. Бу чуашларда да шулай ук.
Мишәрләр вә чуашларның бу көнгә кадәре сакланган урынлары да Рәсәйнең шималь тарафындадыр. Бу тарафта булган чуашлар белән мишәрләр бер-берсенә якын булып, һичберсенең арасында татар карендәшләр юкдыр. Әмма башка тарафларда булган мишәрләр вә чуашлар, мәсәлән, Самара, Саратов, Хвалын, Чистай кеби җирләрдә нык татарлашканнар яхуд урыслашканнар.
Бәнә галәйһи чуашлар хакында күбрәк шимали чуашлар әхвәленнән яздыгым кеби монда да шимали мишәрләр хәлендән язуны муафыйграк таптым.
Мишәрләрнең татарларга караганда чуашларга булган мөнәсәбәтләре кирәк тормышта вә кирәк гадәттә булсын, бик якындыр. Шушы сүзләремне исбатка байтак кына файдасы булганлыкдан, үземнең мишәрләр арасына сәяхәт әснасында (ара, вакыт) булган хәлләремне бераз язып китмәк булам.
Казан вә Мәскәү тимер юлы өстендә булган Шихран, (хәзерге Канаш - Р. З.) станциясендә берәр кич кунмак матлубым булдыгындан фатир эзләргә лазем күрелде. Бер йортына барып тәрәзә кактым да, урта яшьләрдә бер чуаш хатыны кечкенә генә тәрәзә тишегендән башын тыгып, безне татарлар зын иттегендән булса кирәк, каты күңелдән чыккан тавыш белән: "Кайсы авыл татарысыз?" - диде. "Җиңгәй, без татар түгел, Чүти мишәрләре" җавабын ишеткәч, җингәйнең сүзләре йомшакка әйләнсә дә, нинди эшле, кем баласы, кайда бару хакында озак сорашкач кына: "Бердән, мишәр вә, икенчедән, Шәрәфи абзый баласы да булгач, ачык йөз белән кабул итәмез инде", - диде.
Чуашлар да, үзенә килгән кешене генә түгел, бәлки юлда очраган кешене дә начар эшле булмасын хәүфилә (курку, хәвеф) төрлечә сөальләр белән тәдкыйк гадәте гомумиятлә бардыр. Алар бу гадәтләре белән кыргыз-казакъ халкына охшыйдыр. Кыргызларда да узган-барганны туктатып сорашмый ебәрмәк юкдыр.
Мәзкүр (югарыда әйтелгән, әйтелеп үтелгән) чуаш хатыны, безнең күрше авылдан киткәнлекдән татарчага бик оста булмакла бәрабәр, яшь вакытында, әткәсе белән бездә берничә мәртәбә чәй дә эчкән икән. Менә шуның өчен дә миңа ничек ихтирам итәргә белми иде. Ихтирамына сәбәп ике төрле нәрсә булдыга: бер идә мишәрлегем вә бер идә әткәмнең икмәк-тозыдыр.
Үзенең тугыган тышлы мендәрләрен баш астына салып сары тунын өстемә яба вә һәр хәрәкәтендә: "Әй, безнең атай мишәрдән бер дә кайтмый иде. Авылыбызга мишәрләр килә иде. Мишәр кызлары белән кич утырыша идек, мишәрчә бәетләр (җырулар) әйтә идек. Кыз чакларым хәзер төштә күргән вакытлар кебек кенә булып калды... Монда килгәч тә чуаш телен үгрәнә алмый аптырап беттем. Монда чуашлар татарча бик аз беләләр. Элек чуашларда мишәрчә бәетләр әйтелү булып, бөтен күңелне өзә иде. Хәзер заман бөтенләй бозылды инде, аларның берсе дә калмаган" сүзләрен тәкърарлап күз яшьләре белән зарлана вә: "Безнең чуашлар урынсыз җирләргә тиктомалдан җумардлык (юмартлык) кылмаганын сез дә белә торгансыз? Әгәр сез безнең җанымыз тарткан мишәр булмасаңыз, мин үзем ята торган мендәрләремне тиз генә сезгә бирер идемме! Әле ярый мондагы чуашлар да мишәрләр өчен өзелеп тора. Кайнатам да, мишәрләр булса, керсеннәр дип, сезнең килүгә ачык йөз бирде", - дия килүемезгә ничек мәмнүниятен (разый булу, шат булу) булдыра, хатынның иркә кызы Анна да безгә ничек хөрмәт куярга белми йөри иде. Бу исә чуашлар белән мишәрләр арасында калибән бер мөнәсәбәт барлыгын белдерсә кирәк.
Поездда вакыт югарыдагы хәлләрне мөләхизә кылып бармакта идем, каршымда утырган бер татар карчыгы янына яшь кенә бер мишәр егете килеп утырды. Татар карчыгы бу егетнең каты телендән мишәр идеген аңлагач та: "Җегет, сез кайда барасыз?" - сөален биреп, "Ыстанбулга, әбекәй" җавабын алуына бөтенләй гаҗәпләнде вә моңа карап тәхкыйранә (хурлы, мыскыл итү) бер тавыш белән: "Анда нишләп йөри икән инде бу мишәр", - дия мишәрләрне начар бер халык зан итдеген аңлатты. Әбинең тәгърифенчә, мишәрләр гаять җалкау, кеше арасына катнаша алмаслык пеш бер халык булдыгындан, моның да шундый һәйбәт Истанбулга баруы фәүкъ (өстен булу) алга да бер вакыйга, имеш... Минем сөальләремә каршы мишәр егете үзенең Истанбулга башлап баруының сәбәбен сөйли башлады:
- Менә шәкерт! Бездә иң кыен нәрсә - өйләнү. Ул мине егерме бергә чаклы чыкмаган туган-үскән илемдән чыгып ун еллар читтә йөрергә мәҗбүр итте. Солдаттан калгач өйләнергә теләсәм дә, кыз бәрабәренә бирергә тиеш булган сигез йөз сумны бирергә атамның көче йетмәде. Бәнә галәйһи мин читкә мал табарга чыгып китеп, йөри-йөри ике елдан соң Истанбулга барып чыктым. Анда сигез ел интеккәч кайтып өйләндем.
Бу егетнең кыз бәрабәренә сигез йөз сум бирүенә гәҗәпсенеп, мин:
- Ник ул кадәр кыйммәт? Юкса сөйгән кызыңны гына алмак булдыңмы? - дидем.
- Әй шәкерт, кайда ул сөйгән кыз! Нинди булса яраган булыр иде дә, шундан кемгә таба алмадым. Бу әле урта бәһасе генә. Бездә кызлар мең йә мең ярым сум була. Шуңа күрә дә егетләре тиз генә өйләнми.
- Соң, ул акча кыз атасына буламы?
- Юк, туй расхудына, бирнә бүләкләренә бетә, - диде вә бу гадәтнең начарлыгын, шушы сәбәпкә күрә дә кызларны үзе теләмәгән бай егетләргә кол урынына сатып бөтен сәгадәтләрен вәйран иткәнлекләрен бәяли башлады.
- Алай булгач, нигә әллә никадәр маллар түгеп мишәр кызы аласыз, татарда беткәнмени кыз?
Ул көрсенде.
- Әй шәкерт! Үз җенесеңдән аерылу кадәр агыр эш дөньяда бар микән! - диде.
Бу әфәнденең дөрес сөйләвенә Пенза мишәрләре арасында чынлап ышандым. Бер мишәр интеллигенты мине үзенең туена чакырды. Бу әфәнде, яхшы гына мәгълүматы да булганга вә әдәбият җәдидә белән дә һәр ноктасына кадәр төшенеп мәшгуль булганга, һәм вә милли фикерле булып, фикере дә телдән генә булмый эш белән дә булганга, зыялы диюгә дә лаеклыдыр. Фәкать ул өйләнү тугърысында гына үзенең фикерен эш белән күрсәтә алмаган.
Ул бу тугърыда: "Мишәрләрнең буйлә өйләнүләре вә кыз бирүләре, бердән, кияү белән кызның бер-беренә кәфил генә гүзәл әхлаклы вә истикамәтле булуларына карамыйча, фәкать зур туй, күп мәһәрне (калым) генә тикшереп, кияү белән кызны бер-беренә күрсәтми вә белдерми бар ишанкылык итүләр илә бер-беренә мәхәббәтләре булмастан аларны кычкырыш вә низаг, кайгы вә хәсрәт боткасына боталган мәгыйшәткә ату вә икенчедән, өйләнүченең барлыюклы малын туй расхудына түгеп, малы булмаса, бурычка чумдырып калган мәгыйшәтләре вә бурыч газаплары өчен кияүне читкә байлар хезмәтчесе яхуд сәүдәгәр итеп ебәрергә мәҗбүр иттегендән, аларның ләззәтле яшь гомерләрендә бер-берендән аерылып торуларына, сагынып саргаюларына гына сәбәп була. Шулай булгач, ачы хәсрәтләрне, тәмле шатлыкларны шәрик (уртак) хәят белән уртаклашу, гаилә ләззәтенә алданып мәгыйшәт агырлыкларына чыдау өчен булган бу өйләнү, максудның киресенчә, яңабаштан кайгы вә хәсрәткә чуму, талаш вә кычкырышка юл ачу яхуд өсткә артык нәфәкка вә бурычлар йөкләп тә, нәтиҗәдә бер-берең белән озын гомерләр күрешә алмау дәрте белән тилмереп йөрергә бер сәбәп һәм байларны коршау аша сикертүче, фәкыйрьләрне мәнгелек бурыч астына тыгучы бер бәла гына буладыр, - дия бөтен күңелендән әрнегәнен, эчендән еглаганын белдерә вә моның начарлыгын игътираф кыла. Сүз арасында мисал өчен алдымыздагы бер хезмәтчене күрсәтеп: "Күр инде, менә шул әфәнде дә өч-дүрт йөз сумсыз өйләнә алмый бит! Әле дә етмәсә шулкадәрле нәсия (бурыч) дә яздыра. Кыз атасы аларның киләчәктә мәгыйшәтләрен уйлап та карамый микәнни!" - дип өзелә, шул гадәтне ничек тә булса бетерергә тели.
- Үзең шуның начарлыгын белә торып та ник алай эшләдең?
Поезддагы мишәр кеби бу интеллигент танышым да:
- Шулай алмасаң, өйләнми торырга кирәк, башка милләтдән алсаң, миллилекне аяк астына салып таптау була, - дия җавап бирде.
Монда кадәрле яздыкым шәйләр мишәрләр хакында булган өч төрле нәрсәне аңлатмак өчен идегә, анлар да: мишәрләр белән чуашларның бер-беренә якынлыклары вә мишәрләрнең өйләнүләре тугърысында булган начар гадәтләре вә дә миллилекләредер. Әмма аларның бу тугърыда булган миллилекләре ялгыш юл белән булдыкын киләчәктә язачакмын.
Мишәрләр ныкдыр да миллиләр! Үзләрендән аз гына аерым булган татарларга да нык катнашасылары килми. Затән, бу татарларның мишәрләргә хаксыз кырын карауларындан да килә булыр. Фәкать анларның миллилек юлын тотып та җөзьи бер нәрсәләрдә тәгассыб (үз илеңне, халкыңны чиктән тыш ярату) килеп, миллилекнең иң нык бер нигезе булган тел мәсьәләсенә әһәмият бирмәүләре, үзләренең миллилектә ялгыш юлда идекләрен нык ачык белдерәдер.
Мәгълүмдеркә, һәр милләтнең тәрәккый вә тәгәлисенә (югарылану, бөек булу) сәбәп булган нәрсә ул милләтнең ана телен югалтмаудыр. Ана телен югалткан бер милләт тәрбиячесез ятим калган бер бала хөкемендәдер. Ул милләтне "үле вә рухсыз, тәрәккый кабилиятсез милләт", дия тәгъбир итмәк даһән (чиктән тыш) артыкдыр. Шулай булгач, мишәрләрнең бу миллилекләренә тәрәккый сәбәп булган бәгъзе әсәрләр күрсәтүләренә таянып, анлардан бөек өмидләр күзәтмәк күңелгә бик авыр бер хәлдер. Чөнки мишәрләр үзләренең ана телләрен көн бүген гаеп итеп тормактадыр. Анларга катышкан ләфызларының иң күбе дә урыс ләфызларыдыр. Якыйнән (ачык рәвештә, шиксез) мәгълүм улдыгына күрә, хәзерендә анларда йеде йөздән зияда урыс сүзләре кулланылмактадыр. Хәлбуки алар моңа һич әһәмият бирми, телләрен көндән-көн урыслаштыру белән мәшгульләрдер. Урамда йөргән кечкенә генә бер мишәр баласын тотсаң, ул шактый гына урысча сөйләшә белә. Ләкин үзе урысчаны һичкайда укымаган. Дөрест, мәмләкәтемезнең баш теле булган урысчаны белмәк бик зур бер бәхтиярлек исә дә, мөкатдәс булган ана телен шуның астына күммәк тәгърифсез бер тәәсефдер (зур кайгы).
Надан халыкның тел җуюы шөйлә торсын, бәлки дә, муллалары бөйлә сүз саен бер урыс сүзен катыштырып сөйләүне кәмаләт (җитешкән) саныйлар. Мөтәватирән (күп сөйләнгән) ишетдекем, бер вакыйгаларны бу урында язмакым белән, анларның телләре ныкдыр да урыслашканны исбат итә алырмын дип уйлыйм.
Нижгаруд (Түбән Новгород) тарафында бер мулла гает көнендә зияратка бармыш. Бар белдеге: "Раббәнә әтийнә фи әд-дүнья хәсәнәтән вә фи ахирәти хәсәнәтән вакыйна газаба ән-нар" дия, бөтенләй урыс мәхрәҗләре (авазның ясалып чыга торган урыны, артикуляция базасы) белән укыдкыдан соң әтрафында булган халыкка карап: "Вафси нимнушка, тульки нит Ибрушки, ун миня кармил сулянкум", - дия көйләп куймыштыр. Укучым, бәлки, моны латыйфа (анекдот) дия зан идер. Фәкатъ латыйфа түгел, ышанычлы бер хакыйкдыр.
Мишәр кардәшләремезнең бу хәлгә әһәмият бирмәүләре хәтта моны аңламаулары нидән дип беләсез? Зан әйтәменгә наданлыкдан. Әгәр моны милләт өчен зарарлы дип белсәләр иде, мотлакан, моны бетерергә тырышырлар иде. Үзләренең милләт хисләренә мәгълүбиятләрендән (җиңелү, аста калу) тулай "милләт өчен зарарлы" дип аңлаган нәрсәләр өчен дә, унар елдан артык мәшәкатьләрдә йоклаган мишәр егетләре моны аңладыкда тагын да күбрәк мәшәкатьләргә баш иячәкләре табигыйдер. Моның өчен дә мишәр балаларын милли вә моңа әһәмият бирә ала торган мөгаллимләр кулында тәрбия итмәк лаземдер. Әгәр бу илә булса, анларны татарлар белән дә берекдермәк бик кулай улачакдыр. Чөнки мишәрләрнең асыл телләре белән татар теле арасында аерма бик аздыр. Ләкин шунысы гаять гаҗәптер: бу бер-берсенә шулкадәр якын булган ике милләт арасында артык суыклык кайдан калган? Мин мишәрләрнең асыл телләрендә беркадәр сүзләрендән башка татар телендән аерма бик аз табам. Ләкин анлардагы "шит" (кадак), "богыл" (кибән), "карый" (кайдан), "әмән" (гүя) сүзләрен генә белдегем телләрдән һичберендә таба алмадым.
Фәкать мишәрләрнең асыл мөкяләмәләре һичбер милләтнекенә охшамаслык дәрәҗәдә башкадыр. Бары тик бер сүзне ике мәртәбә әйтми сөйләүләре белән генә вә кыргыз-казакъ халкына охшаталар. Ләкин алар сүзләрен бер-беренә тиз тоташтырып крута-крута сөйләдекләре хәлдә мишәрләр һәр сүзләренең арасын нык аералар вә бер мәртәбә әйтү белән аңлатырлык рәвештә ачык әйтеп сөйлиләр. Җөмләләрен кыска төзеп вә ахырларын, төшкенрәк булган моң бер тавыш белән боргалый-боргалый, сузып тукталалар. Кешегә хитаблары бик тупас вә диваналыкдан гаять еракдыр. Шулай ук аларның кешедән рәҗа (үтенү, өмет итү) вә тәмәнниләре (теләү, ялвару) "катгый әмер" кеби буладыр. Мәсәлән, бер нәрсәне икенче бер урынга алып куюны рәҗа урынында: "Амрук, амый, мә, шуны тегендә алып куй!" - диләр. Яхуд бер нәрсә сораганда, гаять тупас вә килешсез итдереп: "Менә шуны миңа давай!" - диләр.
Амрук Әмрәалладан бозылган бер кешенең исемедер. Аларда исеме бозылмаган, кушаматы булмаган кеше бөтенләй юк. Хәтта шулкадәре бозалар ки, чын исеме ничек идеген дә белеп булмый. Хәтта кайберләре үзләре дә чын исемнәрен белми. Мин берәүнең исемен сорадыкым да, "Сабитин" дия җавап бирде. Мин моңа, артык гаҗәбемнән ачуга тоташып: "Мин синдән чын исемең ничек? дип сорадым", - дидем. Мишәр дә: "Ничек булсын, Сабитин, мулла кушкан ат", - диде. Соңрак белдем: ул Сәйфетдин, имеш. "Амый" сүзе бер-беренә хитабда (эндәшү) аларда бик мәдехле (мактаулы) булган бер сүздер. Моның асылы "гами" (тупас, дорфа, кара кеше) булырга охшый.
Мишәрләрнең асыл мөкяләмәләре шулкадәр кызыкдыр ки: читдән тыңлап торган кеше гади-рәт сүзләрдән дә бер латыйфа сөйлиләр дип зан итәр. Ике мишәрнең гадәти сүзләрен генә тыңлап торганда да көлми калу мөмкин түгелдер.
Мишәргә әйтү иң кыен булган авазлар "х", "гъ", "къ", "уау" авазларыдыр. Берничә еллар мәдрәсәдә гомер уздырган (үзләренчә "ыйлем") кешеләр дә бу авазларны әйтә алмый. Мондан башка авазларны тәмам җиренә йеткереп сөйлиләр вә укыйлар.
Мишәрләр үз сүзләрен күбрәк кыскартып сөйләүне сөйдекләрендән дингә мөтәгалликъ (бәйле, мөнәсәбәтле) булган мөкатдәс гарәби сүзләрне дә гаятъ ялгыш вә куркынычлы, хәтта кяфергә мөртәкиб (начар эшкә бирелүче, гөнаһ кылучы) булырлык мәгънәләр аңлашырлык дәрәҗәсендә кыскартып сөйлиләр. Мәсәлән, "иншә Аллаһ"ны "ишә Аллаһ", "Аллаһы Тәгалә"не "Ала Тәләсе" диләр. Әгәр әйтә алмаган мәзкүр дүрт аваздан барысы да очраса бетте инде анда. Мәсәлән, "күл һүә Алла"ны "кәлүала" дия укучы мишәрләр миңа бик еш очрый.
Болар шулай булса да, күбрәк мишәр муллаларының иң динче мөридләрендән саналадыр. Мәҗлесләрдә җәдидче вә мәгариф пирурларга (берәр дини мәзһәб, дәрвишлек юлына чыгарган кеше), кыямәт куркынычы рәвешендә кикерә-бакыра кяфер пичаты басканда, "Хәзрәтнеке дөрест! Яшьләр динне бетерделәр!" дип, муллаларга дини ярдәмдә булучылар менә шушы әфәнделәрдер. Мишәр муллалары Алладан курыкмый бу наданларга "динче галим" исемләрен биргәнчә, дини эшләрдә югарыдагы мәзкүр җөмләләрен генә төзәтсәләр дә, югалып бетәргә якынлашкан ана телемезне бетермәскә тырышып, дөнья вә ахирәттә мәсгуд булырлар иде. Ләкин һәйһат (кире кайтаруы мөмкин булмаган бер нәрсә өчен өзгәләнгәндә әйтелә торган ымлык)! Корсак моны йебәрми.
Мин бунларны мишәр кардәшләремне бәгърем җанып аявымдан чыдаша алмый яздым. Укучым, шаяд (ихтимал) гафу идәрсез дип уйлыйм.
Бар милләт өчен иң хәтәр булган нәрсә эшсез вә гамәлсез ифтихар (мактану) вә хыял пәрәстлекдер. Болар күбрәк вакытда ияләшкән милләтне начар гадәтләр белән истиля (басып алу, җәелү, каплап алу) кылыб, Тәгалә вә тәрәккый юлындан адаштыра вә ераклаштырадыр. Боңа мисал итеп гаҗәм (иран кешесе, фарсы) милләтен истә тоту да йетәдер. Мәсәлән, бер гаҗәмнең тора торган өенә керсәң, иң әүвәл күзгә күренгән нәрсәләрдән биредә дивары зиннәт уларак ифтихар вә хыял пәрәстлекдән туган картина вә рәсемләр буладыр. Мәсәлән, хәзрәти Гали бер дию белән сугышкан вакытда гайрәт белән кылычын чапкан да кылыч диюне үтеп җирне дә кисеп төшкән. Хәтта җирне күтәргән мәймүнә үгезне дә кисеп һәлак итәчәк икән дә, тиз генә хәзрәти Җәбраил килеп кылычны тоткан һәм дә үткен вә гайрәтле бер атка менгән Мозафир шаһның зур бер җылан белән сугышу рәсемләре кебиләр. Болар рәсемдә генә түгел, игътикадларында (чын күңелдән ышану, инану) вә телләрендә дә шулай ук. Әгәр бер картрак фикерле гаҗәм белән ултырышырга тугъры киленсә, ул туктаусыз хәзрәти Галине сагына, аның белән мактана. Ләкин аңарда булган сыйфатлар белән түгел, бәлки хыялда булган ялгыш сыйфатлар белән. Ә үзе шулай булырга тырышмый. Шушы хыял белән вакытын уздыра вә милләтен фәкать шуның аркасында гына өстен итәргә тели. Кызык түгелмени, гаҗәмләр үзләрен хәзрәти Галигә нисбәт белән күкрәк киерәләр!
Бу гадәтләр гаҗәмләрне генә түгел, безнең мишәрләрне дә бик нык истиля кылгандыр. Кайда гына бер мишәр янына барып дин-ислам хакында сүз башлама, ул Али батыр (хәзрәти Гали) хикәясен сөйләп китәдер. Шуның белән фәхерләнер (горурланыр) вә үз дөньясын шуның белән гали күрсәтергә тырышыр. Дөньяны гына түгел, хәтта мишәрләргә нәсел җәһәтендә һич мөнәсәбәте булмаган хәзрәти Галигә бәйләп, гүя элек мишәрләрдән шундый кешеләр булган кеби, үзенең мишәрлеген мактар. Гомумән диярлек һәр мишәрнең кулында вә өйләрендә хәзрәти Галине "кан кальга (ныгытма)", "җәнадил (кыя буендагы) кальга"ларында диюләр белән сугыш вакыйгаларын язган кыйссалар булына. Үзе укый белмәсә, кешедән укытып, тетри-тетри тыңлап утыра. Хәлбуки бу кальгаларының нәдә тарих, нәдә җәгърафия сәхифәләрендә һич күренгәне юк вә бар дип игътибарлырак авыздан ишетелгәне дә юк. Ләкин мишәрләр моны да кәшеф (ачык беленмәгән бер нәрсәне табып мәйданга чыгару) кылгандарга Ташкенд шәһәре элек Җәнадил кальгасы булган, имеш, дип аңлаталар.
Мишәрләр арасына фән вә әдәбият җәдидә китапларының таралмавы да ошбу кыйссаларның артык роль казандыкларындадыр. Кышкар вә Мәчкәрә шәкертләре Казан арты китапчыларына "мишәрләр сәхабәсе" дия исем бирмешләр иде. Моның да сәбәбе аларның мишәрләргә шундый яңа хорафат (юк-барга ышану) биргән хыялый кыйссалар таратулары өчендер. Казанның берничә китапчыларын алтынларга күмгән нәрсә дә мишәрләрнең ошбу игътикадкә буялуларыдыр.
Сүз арасында илтимасым (үтенү) уларак шуны да әйтеп китәргә телим генә: мишәрләргә заман икътизасына (таләбенә) мөнәсәб уларак язылган рисалә вә китапларны таратмак өчен иң кулай юл мәзкүр кыйссаларны таратучы китапчыларның моңа игътибар вә һиммәт итмәкләредер. Чөнки мишәрләр бу китапчылар нәшер иткән китапларга шулкадәр ияләшкән, гадәтән башкалар нәшриятын алмакдан гаҗәб дәрәҗәдә иҗтинаб (саклану) иделәр. Бу көндә мәзкүр китапчыларның әз-мәз нәшер иткән яңа рисаләләре дә көллиятле (бөтенләй, тулаем) сурәттә
мишәрләрдә бардыр. Алар нәшер иткән рисаләләрнең һәрбере мишәрләр каршында хакдыр. Мәзкүр китапчы борәдарән Кәримовлар белән Урса Хөсәиния фирмалары улуб моңа һиммәт бирсәләр, мишәр кардәшләренең телләрен ачу да вә аларны начар игътикадлардан паклы дә берничәлек һидмәтне иткән булырлар иде.
Мишәрләр китап вә рисалә моталәгасына (эшне төрле яктан тикшереп хөкем чыгару) киленчә гыйлем вә мәдәниятләренә нисбәтилә шаян истихсандадыр (яхшыга санау). Казан татарлары эшсез вакытларын, истирахәт (ял итү, эштән бушап тору, рәхәтләнү) кичләрен күбрәк ресторан вә пиваханәләрдә динне тәрәккый һәвәсилә (теләге белән) бутылка бушатмак белән үткәрдекләре хәлдә, мишәрләр бәйрәм вә истирахәт кичләрен булдыра алган кадәрле китап уку белән уздыралар. Аларны да укый белүче аз булдыкда берсе укыганны биш-алтысы ихлас белән тыңлап утыра. Мин берничә шәһәрдә күтәреп сәүдә итеп йөрүче мишәрләрнең арып-талып кайту өстенә һәр кичне уку белән булашуларын күреп гаҗәпләнә идем. Фәкать боларның укый торган китаплары Али батыр (хәзрәти Гали), Камыр батыр, Чилбәр батырның җиде башлы диюләр белән сугышкан, Әбүгалисина хәлен тасвир иткән ялган кыйссалардан узмаганга бөтен зиһенләре вә миләре юк хыял вә юрган асты фикерләре белән чуалып беткән буладыр. Бу хыялларының гакыл вә тән сәламәтлеге өчен дә бик күб зарары бардыр. Шуның өчен дә мишәрләр арасында гакылдан язган кешеләр бик күб очрый. Мин ошбу рәвештә гакылдан язган берничә мишәрне күрдем. Кулларында гел шундый китаплар, шуны укый да: "Ах! Менә шулай булса иде", - диеп, озын хыялга чума. Бу тугърыда пәйгамбәрлек дәгъвасына мөбтәля (дучар булучы) булган мәгълүм Мирайны истә тотсак да йетәр. (Бу кеше Саратов мишәре булып вә агасы берничә урыс вә татар газеталарына да язылмыш иде.)
Бу урында "Бу милләтләр шушы хыяллар белән саташыб да үзләре шундый диюләр белән сугышучылар кеби булырга фигълән тырышалармы соң?" дигән бер сорау килә. Бик тырышырлар иде дә, дию-җыланлар белән сугышуы мөмкин түгел бит!
Мишәрләр тырыш, булдыклы вә егет табигатъле бер халык булулары өстенә гаятъ дәрәҗәдә аңлы, зәки вә үткен булдыкларындан бераз җүн уңайларына ятылса, бу хәлләрдән котылуы да бик тиз булыр төсле күренә. Менә мин бу арада әлегә кадәрле муллаларына аерып яңа китапларны нәфрәт күзе белән караган вә кулларына тотарга җирәнгән берничә мишәргә "нәшрият кәриме"нең берничәсен укып вә аңламаганларын аңлату белән мәшгульмен. Вә вакыт бетерүгә, "Менә бу китаплар бигрәк яхшылар икән. Никадәрле халыкның тормыш вә рәвешен белдерә, әлегә кадәр безгә ник болар килмәгән соң?" дия мәмнүниятләрен (разый булу, шат булу) белдерәләр вә һәркайсы "Фәләнем сәүдәдән кайткач аңа да укытыр идем" дия сатуымны эстиләр.
Мишәрләрдә иң бөек урын казанган нәрсә дә гайбәт тә вә тәкълиддер (кемгәдер охшарга, иярергә тырышу). Араларындан бере бер нәрсә кылса вә эшләсә, башкалары да ул нәрсәне асылын вә әһәмиятен, нәтиҗә вә зарарын һич уйламыйча, барлык мал вә вакытларын сарыф кылыр. Бер-берсендән калышмас өчен актык чиккә кадәр тырышалар. Бу бигрәк тә дини булган нәрсәләрдә куәт алмышдыр. Мәсәлән, бер авылда өч мәсҗид булса, башка авылларда мөмкин кадәрле өч ясарга, хәтта мәхәллә тутыра алсалар, артдырырга да тырышалар. Бер бай мәсҗид салдырса, икенчесе дә андан-мондан җыеп мәхәллә тултыра да мәсҗид сала. Шуның өчен дә Рәсәйнең кирәк каю гына тарафында булган бер мишәр авылына карама, 5-6 йөз иманалы авыл булса да 3 тән ким мәсҗиде булмас. Мишәрләрнең иң ярлылары да Чистай мишәрләре улып, анда да һәр авылда өчәр вә дүртәр мәсҗид буладыр. Бу хакда "татар баеса, хатын алыр, мишәр баеса, мәсҗид салыр" дигән бер мәкаль дә үзләре арасында ифтизар белән сөйләнәдер. Мәсҗидләренең эченә кереп карадык да, түгел биш вакытта, бәлки, җомга намазЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" ларында да яртысындан артыгы буш күрелдегендән беленәдер ки: бу хәл бары дингә булган мәхәббәт вә ихласларын тышдан белгертер өчен дә бер-беренә рәкабәт (ярышу) итешү икән.
Мондый тәкълидләр исә гавамында (масса, халык) гына булмыйча, бәлки, муллаларында да көч алмышдыр. Мәсәлән, бер мишәр мулласы теле белән ысул җәдидәне вә Аурупа мәдәниятен сүгә, фигыле белән анларга каршы сугыш ача, шунардан ук "хәзрәт, балаңыз кайда укый?" дип соралса, бер ысул җәдидә мәктәбендә яки бер урыс мәктәбендә укытканы беленә.
Шул муллалар ук хәзерендә бер-берсендән калышмас өчен бик камил булмаса да, тырышып-тырмашып, мәсҗиде янына бер ысулы җәдидә мәктәбе торгызган вә мөгаллим дә китергән булалар. Димәк, бер авылда өч мәсҗид булса, өч мәктәп вә өч мөгаллим дә була. Менә боларның һәммәсен түземле милли мишәрләр һич сыкранмый тәрбия кылалар. Бер мишәр мулласы ысулы җәдидә мәктәбе ачкан да, шуңа ачынып: "Бәгъзе бер авылда җәдидче байлар читтән кайтып муллаларына ысулы җәдидә мәктәбе ачып бирделәр дә, ул муллаларның шундый мәктәпләре булгач, без дә салмый булдыра алмадык. Менә шулай итеп һәр мәхәлләне шул басты. Әле дә йетмәсә, яратмасаң да үз мөгаллимеңне мәҗлес саен мактап йөрергә туры килә. Чөнки башкалар үзләренекен мактый", - дия зарлана. Болай булганда мишәрләрнең тәкълид вә гайбәтләрендән яхшы гына өмитләр дә әйтергә урын бар.
Бу тәкълидчелек ансыз да тәкәллефле булган гавам халкын бигрәк тә зур исрафларга (акча туздыру) чумдырадыр. Мәсәлән, уртача гына мәгыйшәтле булган бер мишәрләрнең бәйрәм тәкәллефләрен санап карыйк. Ул, бичара, игенен җыеп бетергәч, истирахәт алды бәйрәмен зур чыгымнар белән үткәреп озак та үтми, авыз ачтыру вә Рамазан бәйрәмен үткәрү мәсърафларына (чыгымнар) тотына. Ярлы булса да, байлардан калышмый. Боларны үткәреп йебәрү онытылганчы, Корбан бәйрәменең эше сизелә башлый. Менә күреңез шушы әфәнденең Корбан бәйрәмендә генә тоткан чыгымларын! Гарәфә көн (моңа мишәрләр "үрә/өйрә көне" диләр) муллаларга коймаклар пешереп илтә. Шул көндә үк хәзрәт дә йорт саен Коръән укып йөри, аңарга аз булганда 20-30 тиен сәдака бирә. Гаеттә мулла, мөәззин, хәлфә, мәхдүм, хаҗи вә сорыкортларга аз булганда 5-6 сум сәдака өләшә. 4-5 сумлык сарык чала. Мөмкин кадәрле байлардан калышмый, 20-30 сумлар акча тотып, аның мәҗлесен уздыра, анда һәм 2-3 сум корбан сәдакасы өләшә. Бер-ике көн үткәч, "Корбан хәтеме" исемендә тагын да бер мәҗлес ясый. Шул көенчә уртача гына бер мишәрнең Корбан бәйрәме генә дә 70-80 сумдан аша.
Корбан бәйрәме артындан гашура (мөхәррәм аеның унынчы көне) килеп җитә. Хасил, дини бәйрәмләр берсе артындан берсе туа тора. Мишәрләр боларның һәрберсен зур-зур мәсърафлар белән каршы алалар вә үз итәләр. Һәрберен, үзләренчә тантаналы вә тәкәллефле рәвештә икешәр вә өчәр көн ясыйлар. Һәрберендә муллалар йорт саен Коръән укып йөри. Элегрәк кызыл йомырка бәйрәмләрендә дә Коръән укып, йомыркалар пешертеп йөргәнләр. Хәзер бу юк. Моны чуашлар вә гаҗәмләр (фарсылар) хәзерендә дә ясыйлар. Моңа чуашлар "Монкун", гаҗәмләр "Нәүрүз бәйрәме" диләр. Гаҗәмләрнең бу бәйрәмне "хәзрәти Хөсәеннең Йезед белән сугышкан көне" дия урамларда ат өстендә күгәрчен уйнатып вә пычак, тимерләр белән үз-үзләрен кыйнап, үзләренчә хәзрәт Хөсәенгә охшап йөрдекләре кеби, чуашларның да "Олы көн" исемен биргән бу бәйрәмләрендә сахрада йомыркалар алып, атлар чаптырып йөрүләре "хәзрәти Хөсәенгә охшау" гадәтендән калган булса да гаҗәб түгелдер.
Мондан 25-30 сәнәләр генә әүвәл мишәрләрнең бәйрәмләрендә иң сөекле гадәтләре дә аю биетеп йөрү булган. Нинди бер иҗтиһад сәясендәдер аны бетергәнләр.
Ул беткәч, мишәрләргә күңелсез булдыгындан, гакылсызрак кешеләрне аю ясап, чылбырлап, биетеп йөргәнләр. Мишәр карчыклары моны авыз суларын корытып сөйлиләр вә сагыналар. Фәкатъ шуны шаян тәхсиндер ки: аларда бәйрәм көнләрендә дә исереп, урам буйларында бугаз киереп акырып-кычкырып йөрү гомумиятлә бөтенләй диярлек юктыр. Казан татарлары дини бәйрәмләрнең ике гаедтән башкасын тотмый вә хәтта искә дә алмый. "Симек", "Куш капка" исемләрендә булган эчке бәйрәмләрен "чымыткый" белән каршы алып, "ачтыкый" белән озатып, дин вә әдәбкә сыймаган җыен кабахәт вә фәхеш эшләр белән пычрандыклары хәлдә, мишәрләр андый бәйрәмләрнең исемләрен дә белми вә ишетми. Дини бәйрәмләрне генә тотып, мөмкин кадәрле эчке вә фәхеш эшләр белән буялмаска, яхшы эшләр белән үткәрергә вә бәйрәмне ихтирамларга тырышалар. Бер-беренә мәхәббәтләрен арттырырга, туган вә дустларының хәтерен табарга бәйрәмне оста итәләр. Тик бары фәкыйрьләре чикдән тыш исрафлардан тыелып, байлары корбан мәҗлесләренә түккән 100 сумларын бигрәк тә гыйлем вә мәгариф юлына, ятим вә фәкыйрьләрне тәрбия эшенә тотып, мәҗлесләрен гадирәк үткәрсәләр, тагын да яхшырак булыр иде.
Мишәр халкы гомумиятлә читтә йөрдекләрендән төрле халыкны күрә вә аралаша, шуның өчен дә Аурупа гадәтләренә тәкълид итүләре дә аз түгелдер. Мәсәлән, асылда, мишәрләрнең өйләре урдыклы (сәке) булып, аш ашаганда, шәрекъ ысулынча, идәндә вә сәкедә тезләнеп яки болганып утыру гадәте булса да, хәзерендә һәр өйдә Аурупа ысулынча өстәл вә урындыклардыр. Өй әсбаблары вә мәҗлес әдәбләре дә, шулай ук киемләре дә күбесенчә аурупача булына. Мәсәлән, бер мишәр авылына барып керсәң, биш билле казаки, тездән чалбар, кунычын көядән ашаткан читекләрне бик аз күрергә мөмкин булыр. Һәркайсы диярлек пиджак вә тужурка, брюка вә штиблет, озын вә тар бүрек, катырма яка белән йөри. Моңа муллалардан башка картлары хәтта һич игътираз (каршы төшү) кылмый, вә яшьрәк муллалары дә шушы киемләр белән сәрбәст (ирекле, азат) йөри ала. Шулай ук боларда сач, сакал вә мыек кеби җон бәхәсләре дә бик аз булып, әл-надир (сирәк), кәл-мәгъдүм (юк) кагыйдәсе тәхтенә кертергә ярарлыкдыр.
Фәкать мишәрләр моның әһәмиятен, кирәклеген аңлагандан, яхуд ачык фикерле вә мәгарифле санагандан, киемләренең дингә катнашы юклыгын белгәндән түгел, бәлки дә бер-берсендән күреп вә ияреп кенә эшлиләр. Шушындый Арупача тормышлы вә киемле мишәрләр арасындук иске фикерле вә хәзрәтләр догасына баш иеп әбҗәд вә иҗекнең хасиятләренә иман китерүчеләр дә бик күптер. Шуңа да шулардан ук, "карт хәзрәтләр дингә сыймый, диләр дә диюен, нишләмәк кирәк, кеше кигәнгә киямез инде шунда" дия җавап алачагыңны көт тә тор.
Кыскасы, мишәрләрнең бу илә тәкълидчелекләре аркасында хәзерге гадәт вә тормышлары гаять дәрәҗәдә буталчыктыр. Шулай ук табигать вә фикерләре дә төрле урында төрлечә булып, бер-беренә тәмам хилаф вә аермалыдыр. Шуның өчен дә аларда аурупача булган берничә гадәтләрен күреп "мишәрләр яңалашканлар икән" дия, яхуд иске гадәтләрне күреп тә "боларга әле дә тәрәккый исе кермәгән икән" дия хөкем кылып булмыйдыр. Аларның асыл хәлләрен белер өчен дә кирәк картраклары тирәсендә әйләнү вә аларны сөйләтү тиешдер.
Кыргыз (казакъ) вә мишәр кеби тарих сәхифәләрендә әсаслы бер мәгълүмат тәхтенә кермәгән вә алар өчен ачык бер фасыл төзелмәгән кәвемләрнең хәзерге гадәт вә әхлак, төс вә табигать җәһәтләрендән бәхет итәргә теләнелсә, иң муафыйк булганы да аларның хатын вә кызлары әхвәлендән бәхет итүдер дип уйлыйм. Аның өчен хәзерендә бу кавемләргә башка кавемләрнең каты катнашмавы белән бәрабәр гомумият игътибары белән караганда, боларның хатын вә кызлары бөтенләй диярлек укымаган вә читләрдән гадәт алырлык дәрәҗәдә катнашмаганлыктан, иске гадәт, табигать вә төсләре башкармаган вә үзгәрелмәгәндер.
Хатын вә кызларда булган иске табигать халыклардан начарларының үзгәрмәсе өчен, мәсәлән, каты вә тупас, җанга салкын вә ачулы табигатьле булган бер хатын, яхуд бер кызның нәзакәт вә хиссиятлелек, хисият вә җазибәлелек (үзенә тартучы, үзенә каратучы), мөлаем вә йомшак табигатьлелек кеби сыйфатларга алышынмасы өчен, әлбәттә, укумасы вә төрле милЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" ләтләргә катнашып үзендә булган косурларны (кимчелек, җитешсезлек) күрмәсе вә бигрәк тә хөррә (ирекле, азат) вә хокуклы булмасы лаземдер.
Мишәр хатын вә кызлары исә бу хәлгә килгәндә, түгел мондый милләтләргә нисбәт илә, хәтта кыргыз вә хатынларына караганда да тәмамән иске хәлләрендә булып, уку, хөррәлек вә үзләрендә беркадәр хокук саклау кебиләрдән бөтенләй гаридерләр. Шуның өчен дә аларның хәрәкәт вә төсләренә карау белән дә искелекне нык саклаганлыкларын вә җуймаганлыкларын ачык белергә буладыр. Затән һәрбер милләт вә һәр кавемнең иске гадәтләрен саклау тугърысында иң нык гайрәт вә көч сарыф кылучылары хатынлар таифәседер. Кыскасы, иске гадәтләрнең нык таянычлары хатынлар димәк мөмкиндер. Моның өчен тарих сәхифәләрен актару вә хосусән Рәсүл Әкрәм әфәндемезгә каршылык иткән һәр кабиләнең башында иске гадәтләрнең югалуындан куркыган хатынлары исламнан куркып вә өркеп йөргәнлекләрен күз алдына китерү бөек бер дәлил була алыр.
Чуаш кыз вә хатынлары кияүгә баруда вә мәгыйшәт юлларында үз ихтыярларын саклый алдыклары хәлдә, мишәр кыз-хатынлары гадәтән аталарының сатлык хайванлары, кияүләренең бәхәссез уенчыкларыдыр. Алар бу хәлләрне үзләре өчен җәбер вә мәгыйшәтләре өчен куркынычлы бер гадәт диеп тә белмиләр вә уйламыйлар.
Мишәр кызлары аталарының биргән, хакыйкый хәленчә әйтсәк, саткан егетенә һич сыкранмый вә кайгырмый барырга әзердерләр. Чөнки алар "кияүгә бару нәрсә, нинди кияү белән торганда матур мәгыйшәт була" дип уйламыйлар да, уйласалар да, тик "хатынлар кияүнең бала уенчыгы вә колы мисалында булган бер нәрсәсе вә аның һәр әмеренә мотыйг булу вә һәртөрле җәбер вә кабахәтлекләренә түзү безгә тиеш" диеп кенә уйлыйлар да, кияүгә китүне бер гадәт саеб кына нинди кияү булса да бара һәм аның һәртөрле золымына вә әмеренә түзә һәм чыдыйдыр. Бу хакда мишәр кызларының авызларында "Мин алучыга баручы, куучыдан китүче" дигән бер мәкаль дә һәрвакытта сөйләнә вә тәкрарланадыр.
Мишәр кызларында гыйшык вә мәхәббәт дигән нәрсә дә гомумиятилә юкка хисаб хөкемендәдер. Матур гына әйткәндә: "Мишәр кызы артык сөйми дә вә сөелми дә". Чөнки сөю вә сөелү өчен иң беренче шарт нечкә хиссиятле, нәзакәт вә җазибәле булмакдыр. Болар исә мишәр кызларында тәмамән юкдыр вә хосусән укымаган да булса, "мишәр кызы" димәк урынына "җанлы бер күсәк" димәк тә мөмкиндер. Мондан башка хөррәлек вә хокуклылык җәһәтендә мишәр кызлары кыргыз кызларына караганда да түбән хәлдәдер. Кыргыз кызларына исә аз булса да бер кадәр хокуклы вә хөррә булу бәрабәр, гаять дәрәҗәдә үткен кыланышлы вә җазибә буладыр.
Мишәр хатынлары вә кызлары, бердән, шушы хәлдә булулары вә, икенчедән, ирләренең гаять көнче табигатьле булулары сәбәбле, гаять дәрәҗәдә гыйффәтле вә саф күңелле шәһвәт (җенси дәрт, теләк) пәрәстлекдән ерак буладыр. Чөнки мишәрләрнең ирләре хатынлары хакында соң дәрәҗәдә көнче вә хазир сүи занга (начар уй, явыз фикер) алышучы табигатьледерләр. Әгәр бер кызның яхуд бер хатынның гыйффәте хакында тузан кадәрле генә бер гаебе беленсә дә, бөтен халык телендә тәгъҗиб вә тәхкыйрь (хурлау, мыскыл итү) белән сөйләнә, атасы вә яңа кияү алдында кыйнау вә сугу кеби газаблар белән бәлаләнәдер. Бер кыз яки бер хатын ят бер ир белән берәр генә сүз алышдырса да, авыл әллә никадәр исемләр күтәрә вә гыйффәтсезләр җөмләсендән саналадыр. Менә шушы сәбәбләргә күрә дә мишәр кызларының түгел гыйффәтендә язганы, бәлки дә, беркадәр шаярганы да меңгә бер генә сөйләнә вә ишетеләдер.
Бу урында шуны да аңлатып китүне тиеш саныйм: мишәр кызларының бу илә гыйффәтле булулары ирләрендән куркып вә яман исемдән өркеп кенә түгел, бәлки, алар та әзәлдән (борынгы заманнан) гыйффәтле булып яралалар вә туалар, гыйффәтле булып үләләр.
Мишәр кызлары, бердән, бастырынкы күңелле вә артык шәһвәт пәрәст булмадыкларындан вә кияүнең төс вә матурлыкларына артык игътибар кылмадыкларындан, вә икенчедән дә, киләчәк мәгыйшәт вә рәхәтлекләрен уйлый алырлык дәрәҗәдә тәрбияләнгән бер гакылга мәлик булмадыкларындан, кияүне дә сайлап тора алмыйлар. Фәкать шунысы шаян дикъкатьтер ки: бер мишәр кызы тәзәүәҗ мәсьәләсен аңларлык дәрәҗәгә килсә, яхуд фикере ачылырлык дәрәҗәдә укыса, ул ничек кенә булса да үзе теләгән егеткә бара ала. Иң әүвәл атасы вә анасына өзеп кенә әйтә, алай да булмаса, ябышып чыгып китә дә егет белән үзләре никах ясаталар. Затән мишәр кызлары һәр эшләренең аңлаган вә шулай дип белгән кадәресен дә һәртөрле манигларга (киртәләргә) күкрәк киереп вә батыр күңеллелек белән аның билфигыль (чынлыкта, чынлап) вөҗүденә җөрьәт итә алалар. Әмма нә чарага аларга җәһаләт (наданлык, аң-белемсезлек) ныклап урынлашкан. Бу урында шуны да яшермәүне тиеш күрәмен ки: бу көндә төрле шәһәрләргә сәүдә өчен таралган мишәрләрнең кызлары һәрбере укыган вә хәтта күбесе бөек мәктәпләрдә йетешкән була вә йетешәдер. Өмид барга аңлаган эшне юлда калдырмаучы вә бигрәк тә гыйбта (берәүдәге яхшы якларны күреп үзендә дә шуны булдырырыга теләү, кызыгу) вә тәкълидче мишәрләр монда да тәкълидсез чыдый алмаслар.
Киемләре җәһәтенә килсәк, кызларының күлмәкләре киң вә озынлыкта уртача булып, фәкать бер кыйсса вә ике катлы зур-зур итәкләрендә генә мөрәккәб (кушылган, бергә җыелган) буладыр. Бер итәге билдән башлап тубыкка кадәрле вә икенче итәге күкрәк астындан башлап тез өстенә кадәрле төшкән буладыр. Изүләре бәгъзе бизәксез вә бәгъзе хатынларыныкы кеби мич капкачы рәвешендә боргалап-боргалап төрлечә ситсылардан бизәп ясаган буладыр. Башларына кечкенә шәл яки яулыкны кыекчан урталай катлыйлар да бер кыегын артка салындырып бәйлиләр.
Хатынлык галәменә чыккач, киленчәкләрнең бөтен киемләре үзгәреп, тәмамән хатынларына охшап калалар. Күлмәкләре бары беркадәр киңлек җәһәтендән генә хатынларыныкындан аерыладыр. Башларына тастар бәйлиләр. Әмма боларның тастарлары хатынларыныкы кеби гади чүпрәкләрдән генә булмыйча, артка салынган койрыгы алтынлы алкалар вә чуклар белән бизәлеп, иң ярлысыныкы да 15 йә 20 сумларга төшәдер. Бер мишәр кызының кияүгә алып бара торган иң кадерле вә мөһим бер приданый-иярчене дә сөекле тастарыдыр. Кияүгә китәр вакытын сизә башлады исә, барлык иҗтиһад вә әрсезлеген сарыф кылып тастар хәзерләргә башлыйдыр. Сүз арасында "фәләннең кызы буйга җитеп килә инде" урынына "тастар әзерли инде" тәгъбирен йөртәләр. Фәкать бу тастарлар төрлечә булып, һәрьяк мишәрләренең үзләренә махсус буладыр. Мәсәлән, саратский мишәр хатынларының маңгайларына да беркадәр койрык салынып, итәгенә көмеш тәңкәләр тезелгән, Пенза вә Тамбов мишәрләренең дә тәмам хатынларыныкы ысулынча булмакла бәрабәр баш өстенә бер кечкенә матур гына шәл ишеп бәйләгән вә шәлнең ике кыегын югарыга таба күтәртеп куйган буладыр. Тау як мишәрләренең исә фәкать киң вә озын, яхуд ак киндерләрдән генә мөрәккәб булып, хатынларының алдын вә артын, кулларын вә аяк башларын тәмам каплап алган һәм баеракларында маңгай өстендә көмеш укадан тегеп ясалган бер катыргы да була вә бу катыргының чуклары күз кашларына кадәрле салынып йөри. Бу мукшы (мордва) хатынларында да булып, аларның маңлайдан югары булган кисәге гади тактадан гына буладыр. Моңа болар да "тастар" ди. Тау як мишәр хатынлары исә "чалма" якә "үрпәк" исемләр илә йөртәләр.
Асылда, "тастар" сүзе дә фарсыча "чалма" мәгънәсендә булган "дастар" сүзендән алынган булса кирәк. Аның өчен суфи Аллаяр хәзрәтләренең: "ләҗек артык безем дастарымыз дин, Иранлар гар идәр кирәнемез дин" битендә дә фарсыча "дастар" сүзе чалма мәгънәсендә вә урынында килмештер.
Мишәр хатынларының күлмәк өстендән кия торган өч билле, ачык түгәрәк якалы, чабу вә итәкләренә ак вә сары чуклар яхуд төрле төстә саташ вә ситсылар тоткан камзуллары да буладыр. Кызлары вә хатынлары гомумән кулларына беләзек вә ишмә, аякларына үзләре бәйләгән оек һәм дә бәйрәмләрдә кызыл вә яшел төсләрдә читек кияләр. Сачләренә чулпы вә төрлечә саташлар тагалар. Бармакларына зур-зур кашлы йөзекләр, муенларына хәситәләр кияләр. Күзгә сөрмә тартудан башка битләренә кершән вә иннек, тешләренә "теш карасы", тырнакларына "кына" ягынмак кеби нәрсәләр боларда бик модададыр. Бу вакыт мишәрләрнең яшьрәк хатын-кызларына Казан хатынларының иң иске модаларындан булган зур итәкләр өстенә куштан итәкләр салу, зур калфаклар вә карташилар да керә башлады. Боларны да читдә йөргән ирләре генә алып кайтып таратырга миясәр булдылар. Ләкин мишәр хатын-кызлары гомумиятлә бизәнү вә киенү эшенә гаять һәвәскәр. Затән алар дөньяга килә, һичбер нәрсәдән хәбәре вә белеме булмаган ана кулында һичбер нәрсәне кирәксенми, агач кеби фәкать җөссәсен (гәүдәсен) өстерәп буйга җитә, кияүгә бара, мәгыйшәт мәшәкатьләрендә ирләренә тузан кадәре дә ярдәм итми, иренең тапканын ашау белән картая. Менә шушы дөрләрендә киенү вә бизәнүдән башканы күрми вә белми дөньядан да кичәләр. Чөнкә мишәр хатынлары йорт тәрбиясе вә кул эше кебиләрне гүзәлчә белүдән гаять дәрәҗәдә мәхрүмләрдер. Ашамлык-тәгамләр пешерүдә, түгел тәкәллифле ашларны, бәлки дә гали вә көндәлек ашларны да соң дәрәҗәдә татсыз вә иштиһага (теләк) мохалиф (каршы) яраксыз итеп пешерәләр. Беркадәр җөйләгән эч киемләре дә тик өстендән шуып төшмәслек дәрәҗәдә генә буладыр. Күзгә күренерлек беркадәр һөнәрләре дә карашындан: урак ура белү вә арыш суга белү. Өй эшендән пичкә ягып сыгыр саву, санаигы нәфисәдән (нәфис сәнгать) беркадәр җитен вә сүс җебләре белән ашъяулык, сөлге вә киявенә күлмәклекләр өчен алачалар тукудыр. Элек бу бик куәтле булып, гаҗәеп дәрәҗәдә нәфис эшне белсәләр дә, хәзер төн-көн түбәнлеккә йөз тотмактадыр.
"Гакыллыга бер ашар җитәр диләр" мәкаленә бармагымны төртеп, боларның йорт вә бала тәрбияләре хакында бу урында артык сөйләүне дә сүз озайту дип кенә беләмен. Заныма калса, бу ике төрле нечкә вазифалар тугърысында алардан артык шәй өмид итү дә буш булса кирәк.
Мишәр хатынлары вә кызлары үзләренчә гаять диндар йөреп, иске гадәтләренә нык ябышкан булмакларына бәрабәр багучылар артындан чабып бәхет сынату, җыелып-җыелып гайбәт сату вә кеше хәлен тикшерү, юк-бар сүзләрне үстерә-үстерә халык арасына тарату, берберсеннән көнләшеп, зур-зур исраф вә тәкәллефләр белән угърашу вә күрше хатынлары илә җәнҗал кубарышу кеби эшсезлектән килгән начар вә хатынларга якышмаган әхлаклар вә сыйфатлар белән дә мусуфадырлар.
Мишәр хатынларының бу хәлдә булуларына ирләренең бәхәссез уенчыгы булып "чапан" зинданында тоткын булып бикләнеп яткан хатынлар үзләреме гаепле, юк исә аларны мәдәният юлына салып, гыйлем вә мәгариф, тәрбия вә хәсән әхлак эшләренә коендырудан кул тарткан ирләреме гаепле? Мин бу хакда катгый хөкем бирә алмасам да, ачыграк фикерле вә укыганрак бер мишәр хатынының сүзләрен язып китмәк булам. Ул бичараның чын бәгыреннән чыккан шушы сүзләрен тыңлап караңыз әле: "Сез, ирләр, һаман безнең тәрбиясезлегебезне тәнкыйть кыласыз. Зан итәмен ки, безнең тәрбияле булуымызны телисездер. Шулай булгач, безне ныклап укытып караңыз әле, ничек булыр икән?! Ифтихар белән әйтә аламын ки, без мишәр хатындарында булган истигъдад (сәләтлелек, булдыклылык, зирәклелек, үткенлелек) вә кабилият, тырышлык вә саклык, аң вә гыйффәтне һичбер милләт хатынларында табалмассыз... Сез беләсез бит, менә шушы авылларда йөз йорт хуаҗасының унысы да өйдә юкдыр, алар һәммәсе хатынларын ташлап унар ел читтә йөри. Шул унар ел өй саклап яткан бер мишәр хатынының иренә хыянәт иткәнен ишеткәнегез бармы? Ә ирләрнең төрле бәйрәмләрдә типтереп йөрүенә катнашасым килмәсә дә, шунда түккән акчалары белән безне укытсалар иде, без дә башка булыр идек дияргә җөрьәт итә аламын; шулай булгач, безнең уңмаганлыкымызга уйламыйча үпкәли дә алырсызмы?"
Дөрес, шушындый надан вә тәрбиясез булган мишәр хатынларында бәгъзан бик гүзәл хасләтләр (холык, табигать, үзенчәлек, сыйфат) дә юк түгел. Мәсәлән, иренең әмерендән баш тартмау, гыйффәтенә хыянәт итмәү, йорт эчендә белгән кадәр һидмәтендә ялкаулык кылмау кебиләр.
Төс җәһәтенә килгәндә, мишәр хатын-кызлары гаять дәрәҗәдә матур. Әгәр аларның үткен вә матур кара күзләре, сөйкемле-көләч яңаклары, оялу белән елмайган вакытта караЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" сыман алсулыкка әйләнгән кара туткыллы йөзләре, шомырт кеби кара вә озын сачләре белән керфекләре вә кашлары, шома вә тигез сөйкемле булган эре вә таза бәдәнләре яхшы тәрбия күргән, хиссият вә җазибәле (кешенең күңелен үзенә тарта торган көч, сыйфат) рух белән тәрбияләнгән бер кызда булса иде, җир йөзендә иң мактаулы вә матурлык белән мәшһүрә булган шәм-гарәб кызлары да болар янында лә шәй (әһәмиятсез, һич кыйммәте юк) булып калыр иде.
Мишәр хатынларының ирләр арасында гадәтән иң мактаулылары да күп ир бала анасы булганларыдыр. Мишәрләр гадәтән кирәк ир вә кирәк кыз балалар булсын, аларның күплегенә вә гаиләсенең зурлыгына нәкадәрле сөенсә дә, ир баланың күплегенә сөенгән кадәр үк сөенмиләр. Бер мишәр угълының угълы булганга үз угълы булудан артык сөенәдер. Бу минем тармагым күбәю, нәселем зураю дип ифтихар кыла. Чөнки мишәрләрдә иң иске вә гаять ерак булган бер бабаның бөтен тармагы шуның фамилиясендә йөридер. Халык арасында да фәлән кабиләдән вә фәлән нәселдән димәк кеби фәлән халыкдан дия йөртелмәктәдер. Мәсәлән, "Бәшир халык", "Яхый халкы", "Шалкай халык", "Акчура халкы" кебиләр. Шуның өчен дә зур бер мишәр авылында да өч-дүрттән артык фамилия булмый. Бәнә галәйһи, ир баланың күплеге бер кабиләнең зурлыгын арттырдыктан бу мишәрләр өчен зур бәхтиярлык булып, ир балаларына "болар безнең алтын баганаларымыз" дия йөриләр. Ир балаларын артык сөйгәнгә күрә дә үзләренең иң сөйгән, аның кирәклегенә нык төшенгән сәүдәгәрлек гыйлеменә һәр мишәр үз баласын баштан ук өйрәтергә тырыша.
Мишәр халкы болай да гаиләләренең зурлыгына гомумән шатланучан буладыр. Алар үзләре дә: "Өй җәмәгатенең кирәк кечкенә вә кирәк зур булсын, барыбер гаилә мәшәкатен күрәсең. Гаиләнең ничек булса да көне һаман беркөенчә үтә; шулай булгач, зур бер гаиләнең тәрбиячесе исемен алу, әлбәттә, бер фазыйләт", - диләр. Менә шул сәбәпләргә күрәдер дә мишәрләр соң дәрәҗәдә тиз вә күп үрчегән бер халыкдыр.
Бар милләтнең кадер вә кыйммәтен, намус вә гыйззәтен җуйган нәрсә ике төрле шәй булып, бере теләнчелекнең күплеге вә икенчесе фахишә вә фәхеш хатынларының мәйдан алуыдыр. Бу ике төрле нәрсә ул милләттә гыйлем вә мәгарифнең, мәгыйшәт вә интизамның, һиммәт вә иҗтиһадның нә дәрәҗәдә идеген ачык белдерер. Мәсәлән, теләнчелекнең күбәймесе ул милләтне ялкаулык истиля кылып һөнәр вә сәнәгатьтән ерак идекдән күрсәткәнен вә фахишәләрнең мәйдан алуы ул милләтнең хатын вә кызлары гыйлем вә һөнәрдән мәхрүм, хөррәлекдән өмидсез идекен белдерер.
Бу җәһәтләрдән мишәр халкы икегә аерылып, чистай вә хвалын мишәрләренең бар белгән эшләре вә һөнәрләре теләнчелек вә сукыр суфилыктыр. Бу мишәрләрдә теләнчелек шулкадәрле тәрәккый иткән ки, араларында баерак булганлары да, ун-унбиш кадәр сабыйларны, ирсез вә фәкыйрь хатынларны табыш уртагындан, яхуд җыелган нәрсәләренең һәммәсен хуҗага бирү шарты белән айлык вазифа итеп яллап чыгаралар да теләнчелек белән сәүдә итмәктәдерләр. Моны бәян өчен озын юллар каралтмый Русиянең һәр тарафында булган халык телендә, урынлы сүз килдектә зарбе мәсәл (мисал китерү) уларак "хвалын теләнчеләре", "чистай теләнчеләре" дия йөрттекләре вә яки кирәк шәһәр урамларында, вә кирәк авыл юлларында булсын, кыш буе авыз туңдырып, нечкә киемләр кию сәбәпле бөтен вөҗүде белән тетрәп ишектән ишеккә, авылдан авылга йөргән теләнчеләрнең һәркайсындан "Сез кайдагы?" сөаленә "Чистай" яки "Хвалын" җавапларын алырсыз.
Бу мишәрләр теләнчелек һөнәрендә шулкадәр тәрәккый итмәклә бәрабәр искитәрлек оятсызлык гадә өйрәнгәнләр ки, аларның моңлы күңел вә сынык бер тавыш күрсәтеп, "Атам үлде, тәрбиячесез калдым", "Йортымыз вә бөтен игенемез янды, ач калдык" дия ялган сүз вә түгәрәк яшьләре белән үзләрен кызгандырып сорануларына ирекле-ирексез тасдыйк (сәдака) итми чыдый алмассың. Әгәр алар бу кадәрле оста телләре белән сәүдә эшләренә тотынсалар иде, һич шик юкдыр ки, иң маһир сәүдәгәрләрдән булган яһүдиләрдән дә алга китәчәкләрдер. Чистай вә хвалын хәерчеләре арасында нарат кеби кызарып торган таза вә сәламәтләре, зәгыйфь вә сабыйларга нисбәт илә күп артык күренеп теләнчелек сәүдәсендән кайтдыктан соңра һичбер төрле эшкә тәшәббес (бер эшкә керешү, тотыну) итми, каравыл өйләрендә "Алты батыр" хикәяләрен сөйләп гомер үткәрмәк мәйдан алмышдыр. Шулай ук болар арасында гыйффәте белән сәүдә итеп тамак туйдырган фахишәләрнең дә күплеге беленде. Шәһәрләрдә фәхешханәләр тотучы мишәр динчеләре дә аз түгелдер.
Менә бу мишәрләр бөтен мишәр милләтенең гыйззәт-нәфес вә намусын җуеп мондый кабахәт сыйфатлардан пакъ булган Пенза вә Тамбов һәм бер такым Сембер вә Мәләкәс мишәрләрен дә "хәерчеләр" сүзен ишетергә мәҗбүр итәләр. Хәлбуки бу мишәрләр, хосусән Пенза вә Тамбов мишәрләре, бу ике кабих сыйфатлардан пакь булып бөтен эшләре вә хәрәкәтләре белән яхшы тормыш вә мәгыйшәткә өстерәгән сәүдәгәрлекдән гаять маһиранә (осталык белән, осталарча) рәвештә булынмактадырлар. Бу мишәрләр үзләренең мишәрлекләре белән горурланып намусларын саклауны артык сөйдекләренә күрә дә Чистай вә хвалын мишәрләренә бөтен күңелләрендән әрниләр вә ләгънәтләр яудыралар.
Бу мишәрләрнең сәүдәгәрлекләре хакында бер мишәрнең үз авызындан милләтен мактауга караганда башка милләтләр тарафындан макталуын артыграк күрүемнән, мишәрләр арасына сәяхәтем сарәсендә (сөендерүче, шатландыручы) булган бер очрашуны гына язып китәргә теләдем.
Тарбеев станциясенә төшкәч, Тамбов губернасын үтеп Пензага караган мишәрләр арасына китүем матлуб булдыкындан, беркадәр чакрымларны бер мукшы (мордва) егете алып бармак булды. 18-19 яшьләрендә булган бу мукшы баласы урысчаны яхшы гына белә вә татарчаны да бераз җырткалый ала икән. Һәм дә урысчадан байтак кына роман вә газеталар, рисалә вә журналларда мәталигә (танышу) итдегендән фикере дә чибәр генә ачылган булып, үзендә "милләт кайгысы" барлыгы да аңлашыла. Берничә чакрымларга кадәре моның белән җитди мәсьәләләрдән бәхәс ачып сүз кузгата алмадык. Чөнки мине әллә нинди бер тирән уй-фикер бастыгындан бер дә сөйләшәсем килми иде. Әмма егетнең сөйләшәсе килгәнлеген вә үзенең эчендәге кайгысын түгәсе килгәнлеген миңа карап төрлечә сораулар биргәнлегендән аңладым. Ләкин мине күңелемдәге төрле фаразлар вә планлар шулкадәрле таңлыкка калдырган вә истиля кылганлар идеге гадәтән аның сораулары бер колагымдан кергәнчә икенче колагымдан чыгып киткән булалар иде. Егетнең эчендә моңы көчләде булырга кирәк, ничек кенә көй белән мукшы телендә булган җырулар җырламый чыдый алмады. Моның җырулары миңа бердән тәэсир итте. Татлы вә куәтле фаразлар мине җиңә алды. Күңелем яңа бер хәзинә тапкан кеби булып, башым кинәт кенә аның тарафына әйләнде.
Бу вакыт каршымыздагы кызыл түбәле биек-биек өйләр ялтырап торган озын-озын манараларга күзем төшеп "бу нинди шәһәр?" дия сорап сүз башладым. Минем белән сөйләшер өчен ничек юл ачарга аптырап килгән егетнең теле чишелде:
- Бу шәһәр түгел, бәлки дә Юна исемле бер мишәр авылыдыр. Синең, бәлки, бу биек өйләргә күзең камашкандыр. Бу бер дә гаҗәп түгел. Мондагы мишәр авыллары һәммәсе шулай бай. Мондагы авылларның һәммәсендә 3-4 йөз мең суммалы, бәлки дә, миллионлар белән эш йөрткән мишәрләр күп. Ничек бай булмасынлар соң! Үзләре барысы әрсез сәүдәгәрләр. Балалары бераз үстеме, байга керешеп сәүдәгә китә. Анда бераз шаяра, сәүдәгә вә телгә остара да, үзендән сәүдәгә тотына. Ул гына түгел, бер-берсен гаҗәеп дәрәҗәдә күтәрешәләр. Яшьрәкләренә урын булмаса, байлары йә үзләрендән, йә кәфил (берәү өчен җаваплылыкны үз өстенә алу) булып, башкалардан алып мал бирәләр дә аны сәүдәгә тотындыралар; белмәсә үгрәтәләр. Ә башка милләтләрне, никадәрле укыган вә истигъдадлы күренсә дә, ак һидмәтләргә һич алмыйлар. Күптән түгел бер мишәр бае бер урыс егетен сәүдә хезмәтенә алган иде. Шуңарга башкалары тәмам игълан нәфрәт иткәнләр, хәтта ачуларындан тотып кыйнаганлар. Кара хезмәтләрдә, мәсәлән, утын кисү, су ташу, тирес түгү, йомышка йөрү кебиләрдә һичбер мишәрне күрмәссең, һәммәсе дә урыстан вә мукшыдан булыр. Мин аларда артык фәсәдә дә (бозыклык) ягъни эчке фәхеш артындан йөри кебек нәрсәләрне дә күп белмим. Менә шулчаклы әрсез вә тырыш булу өстенә милли тәгассыб (үз халкын, милләтен артык сөю) та булгач, ул милләтнең икътисади хәле ничек яхшырмасын соң! Ләкин алар әле хәзерендә аз укыйлар. Әгәр укысалар, тагын башка булырлар иде. Мин алардагы истигъдад вә кабилияткә дә тәгъҗиб итәм. Бу да юлда калмас, уку кирәклеген дә яхшы ук аңлап киләләр бугай. Шушы елларда гына берничә байлары зур бер мәктәп вә җәмгыять хәйрия ачарга теләп күп кенә акча да җыйганнар иде. Ләкин эш башында йөрүчеләрнең начарлыгыннан вә алар да руханилардан булдыгындан гына вөҗүдкә чыкмый тора. Шулай инде ул, бер эшкә руханилардан берәү катышты исә андан хәер өмид итү кыен.
Беркадәр сөкүттән (тынып тору) соң мукшы егете, янәдән сүзгә керешеп: "Безнең мордваларның мишәр белән бер нәселдән идеге бик яхшы аңлашыла, ләкин алар ник болай түгел икән? Кирәк гыйльми җәһәтендән вә кирәк икътисади җәһәтендән булсын дөньяда иң сәфил (түбән, хур кеше) вә югалырга әзерләнгән бер кавем улса, ул да безем мукшы милләтедер. Боларның бар белгәнләре өйдә тик яту да эчү, наданлыкка баш июдер. Шуннан башка һичнәрсәләре күрелми, тик ашарларына бетсә генә мишәрләргә баралар да көненә егерме тиенгә арыш сугып кайталар. Бу дамы авылда көн итү? Бу хәлне аңлаган вә милләтне сөйгән бар кеше өчен моннан артык кайгы-хәсрәт улырмы?" - диде.
Егетнең моңа кадәрле һич күрмәдекем мукшылар хакында уйламаган җирдә бер мәгълүмат бирүе минем өчен тагын да бер яңа хәзинә булды. Хосусән аның "мукшылар мишәр вә татарлар белән бер нәселдән булулары аңлашыла" җөмләсе форсат килдектә аларның да хәлен тикшерүгә юл ачды.
* * *
Мондагы мишәрләр сәүдә җәһәтеннән шулкадәр тәрәккый иткәнләр ки, нинди генә бер мишәр гаиләсе күрмә, ул гаиләнең эчендә ике-өчесе сәүдә белән чит шәһәрләрдә (үзләренчә "янтыкта") йөри торган була. Шәһәрләрне вә әллә никадәр мәмләкәтне әйләнеп чыкмаган һичбер мишәр юкдыр. Начар гына бер мишәр белән сүз ачарга тугъры киленсә, ул үзенчә Төркия вә Франция, Болгария вә Германия һәм дә Кытай мәмләкәтләрен сөйләп шаккатырадыр. Укый вә яза белү читтә торсын, гомумиятлә укуның ни икәнен дә белмәгән бу мишәр халкының бөтен мәмләкәтне әйләнеп үзләренең араларын шәһәр хәленә кертүләре, тирә-якта булган бөтен урыс вә мукшы кавемнәрен үзләренә кол итүләре, үзләренең йөргән мәмләкәтләренең әхвәл икътисадиясеннән генә түгел, бәлки дә бөтен әхвәлләрендән саф вә тугъры мәгълүмат бирә дә алулары искитмәслек тә түгелдер. Бу аларның авыз күтәреп мөляхәзәсез (игътибар белән уйлау, фикер йөртү) йөрмәгән бер халык булмаклары белән бәрабәр, истигъдад вә кабиләтенә нә дәрәҗә идекләрен дә бик яхшы белдерсә кирәк. Аңлашылдыгына күрә, мишәрләр искедән бирле сәүдәгәрлек белән мәшгуль булган бер халык булырга охшыйдыр. Чөнки һәр мишәр карты үзенең вә аталарының сәүдә белән йөрдекләрен ләззәт вә тәфахирга (үз-үзен, бер-берен мактау) чумып сөйли. Мишәрләрдә элгәре "кыздырып сату" дигән сәүдә бик модада булган. Ялган ефәк яулык вә ялган мехларны хәйлә белән бик нык үткәрә алганлар.
Кыздырулары бу илә: бер сатлык тауарны берәр байның өенә, бигрәк тә баяр хатынларына алып бара да кыйммәт бәһагә алырга өнди. Алмасалар: "Әй бетле, синдән буламы соң моны алу! Синдә моны алырлык акча юк бит!" - дия кыздыралар вә хурландыралар икән. Үзләрен кеше алдында бай күрсәтеп вә мал белән кибарь тотарга теләгән байлар, табигый, кыздыруга бирешеп, үзләрен бик нык оттырганлардыр. Мишәр караклары бу сәүдә белән бик күп мәмләкәтләрдә йөргәнлекләрен, моңа бигрәк тә урыс вә юнан милләтенең алданганын, ләкин төрек вә болгарларны һич тә кыздыра вә алдый алмаганлыкларын сөйлиләр. Мишәрләр сәяхәт вә сәүдәгәрлекне хәтта милли эш хөкемендә йөртеп артык сөя. "Бу безгә бабайЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" лардан калган мөкаддәс бер мирас", - диләр. Мишәр баласы кеше арасында күренә алырлык булды исә сәүдәгә китү ниятен тота. Чөнки аларда сәүдә гыйлемен белмәү гаеп хөкемендәдер. Мишәрләрнең күбрәк сәүдә иткән җирләре Төркия, Франция, Кытай вә Сибирия мәмләкәтләре булып, сәүдәгәрләре дә җон-җабага, мех вә тире-җары сәүдәләредер. Моннан башка комиссионер, маклер булып йөрүчеләре һәм вокзалларда буфет тотучылар, җоз (сату йөге) йөртүчеләре дә күптер. Бүгенгедә Сибирия вә Маньчжурия әтрафында сәүдәгәрлектә иң зур роль казанган сәүдәгәрләр дә мишәрләрдер.
Кыскасы, мишәр сәүдә җәһәтеннән яһүдиләргә бәрабәр диелсә дә, хаклыктан чит булмас. Фәкать алар артык мөсриф (әрәм-шәрәм итүче), өй икътисадында тәдбирсез (эшнең ахырын уйлап эшләмәү, алдан күрмәү) вә чиктән тыш тәкәллефле бер халыкдыр. Үзләренчә гыйлем вә дин юлына тоткан исрафлары да әтрафтан ишан вә муллаларны, мөәззин вә сукыр суфыйларны җыеп бөек вә гаять тәкәллефле мәҗлесләр ясау вә дога алудыр.
II
ЧУАШ КЫЗЫ ӘНИСӘ
(Бәян)
Белмим, беренче һәм бердәнбер ир бала булгангадырмы, мине әткәй әнигә караганда ныграк ярата иде. Мин әткәемнең бер тапкыр булса да сукканын да, хәтта ачуланып орышканын да хәтерләмим. Ул һәр көнне иртә белән чәй янына утыргач та мине сорый:
- Улым йокысыннан торганмы әле? Кайда, әнисе, уят инде син аны. Юындыр да ашаргаэчәргә утырт! Аш-су янында бергә-бергә күңелле була ул!..
Ашарга-эчәргә утыргач та ул мине иркәләп сыйлый, уенлы-чынлы сүзләр белән шаярта:
- Алла боерса, тегүчесе үлеп-нитеп китмәсә, улыма Ялчек базарыннан яшел савырлы читек алып кайтырга уйлыйм.
Ул миңа Тормы ярминкәсеннән бик матур, кап-кара йонлы бер тай алып кайтырга уйлаган, тик менә биясе генә тумас борын үлеп калган икән.
Шуннан соң ул шәһәр балаларының ничек һәм нәрсәләр белән уйнаулары турында сөйләп китә.
- Аларның кыш көне тау шуа торган чаналары да авыл малайларыныкы шикелле юкә кабыгы белән агачтан гына ясалган булмый. Аларныкы үзе биек, табаннары корычтан ясалган була. Алар тип-тигез җирдә дә үз-үзеннән шуып китә.
Минем бердән колакларым тора:
- Әти, миңа да шундый чана алып кайтырсың бит, ә?
- Нигә алып кайтмаска?! Әгәр сабагыңны яхшылап укысаң, ни җитте малайлар белән уйнап йөреп шаярмасаң, мин сиңа чана гына түгел, башкаларын да алып кайтырмын әле!
Җиде-сигез яшьләргә җиткәч тә әти мине үзе белән бөтен җиргә алып бара торган булды.
Җиде яшемдә - Буа каласын, сигездә Казан шәһәрен күрдем.
Мин тирә-күрше малайларына, бигрәк тә күрше Фазлыйның үзем белән яшьтәш булган, әрсез, шаян Хисамына үземнең шәһәрдә күргәннәремне сөйләргә ярата идем.
Беркөнне без, әти белән Буа каласыннан кайтышлый, үзебезнең авылдан дүрт чакрым ераклыкта булган калын имән урманы буена утырган Энәле дигән чуаш авылына кагылдык. Бер ягы калын урманнан, бер ягы яшел арыш басуыннан торган такыр киң юлдан җәйге саф һава эченнән бу авылның уртасына килеп кергәч тә әллә ничек минем тыным кысылып китте. Урамның ике ягына тезелгән салам түбәле, тәбәнәк кенә өйләрнең агач стеналары кап-кара корымдай булып каралып торалар. Аларның урам як стеналарында булган кечкенә генә дүрт күзле бердәнбер тәрәзәләре дә бөтенләй тәрәзәгә охшамыйлар. Чөнки аларның кайберләренә пыяла урынына карасу сары карындыклар гына корылган, кайберләре, пыялалары булса да, күгәреп киткәннәр. Аларның кап-кара корымга буялган кысалары арасыннан туктаусыз рәвештә төтен чыгып тора.
"Бу авылның кара мунчалары нигә болай гел генә урам ягына салынган икән? - дип уйладым мин. - Безнең авылдагы кара мунчалар бакча артларында яисә су буйларында, яр асларында гына булалар ич!"
Мин менә шундый уйлар белән барган чагында, әтием бер чуашның җил капкасы алдына килеп туктады. Аның да капка янында өй сымак бер нәрсәсе безнең авылдагы кара мунчаларЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" дан бер дә аермасыз иде. Аның урам ягына караган стенасы бөтенләй тәрәзәсез. Анда тик куш йодрык сыярлык бер төнлек тишеге генә булып, аңардан бөркелә-бөркелә куе кара төтен чыгып тора. Аның ишегалды ягына караган бер стенасында кечкенә генә дүрт күзле бер тәрәзәсе бар. Аның да пыялалары күгәреп беткәннәр. Бу өй сымак нәрсәнең ишеге ике кабат булып, аның ишегалды ягына карап ачыла торган беренче каты без барганда бөтенләе белән ачык тора иде. Өй эченә карап ачыла торган икенче каты ярты ишектән генә гыйбарәт булып, анысы ябык тора, һәм аның ачык түбәсеннән куе кара төтен ишелә-ишелә чыгып, бөтен ишегалдын каплап алган. Мин моны: "Әле яңа гына ягылган берәр мунча микән", - дип уйладым да, ишегалдының төрле ягына күз ташлап, аларның өйләрен эзли башладым.
- Боларның өйләре кайда соң, әти?
Әти миңа карап елмайды да:
- Менә шул инде аларның өйләре! - диде. - Чуашларның күбесендә менә шундый кара өй була.
Шуннан соң әти әлеге дүрт күзле кечкенә тәрәзә янына барды да камчы сабының очы белән генә аның кысаларына суккалый башлады:
- Әй-й, килдә шин пур-и? - Тәрәзә кысасына суккалаганнан соң, әти тагы да миңа карап сөйләнә башлады: - Әнә бит ничек анда!.. Аларның өй эчләренә керү түгел, ишекләренә дә якын барып булмый. Күрәсең нинди төтен!..
- Әти, ни өчен алай соң ул: өй эчләреннән һаман төтен чыгып тора?
- Мичләренә якканнар!
Мин аптырап калдым: "Минем әнием дә көн саен диярлек мичкә яга, ә безнең өй эченә бер дә алай төтен чыкмый ич!"
Мин әтидән тагын сорадым:
- Ни өчен аларның төтеннәре мичләренең морҗаларыннан чыкмый?
- Кара өй булгач, аның миче морҗасыз була шул! Шунлыктан аның миченә яккач, төтене өйнең эченә тарала. Аннан төнлек тишекләре аркылы әлеге ярты ишекнең түбәсеннән тышка чыгып, ишегалларына, урамнарга җәелә.
- Ә ни өчен алар мичләренә морҗа чыгармыйлар? Кяфер булгач, мичләренә морҗа чыгарырга ярамый мәллә?
- Нигә ярамасын, ярый, әлбәттә! - диде әти минем бу сүзләремә каршы. - Ләкин аларның наданлыклары чыгартмый. Әнә шул наданлык аркасында искелеккә теше-тырнаклары белән ябышып ятулары морҗалы мич чыгартып кеше төсле яшәргә ирек бирми. Ата-бабадан шулай калган. Ата-баба гадәтен ташларга ярамый, диләр. - Әти бераз уйланып торгач, тагын сөйләнә башлады: - Элек безнең бабайларыбыз да әнә шулай кара урман буйларында, шундый ук морҗасыз мичле, кара өйләрдә торган. Әле мин бала чагында гына безнең авылда да җидесигезләп кара өй бар иде. Безнең авылда "тәмәке тырысы" дип йөртелә торган Мусакай карт бар бит әле. Әнә ул да шушындый кара өйдә туып үскән.
Әти белән сөйләшеп торганда, әлеге кара өйнең эченнән 30-35 яшьләр чамасындагы бер чуаш хатыны килеп чыкты. Аның биле сүстән үрелгән җеп-киндерә белән буылган, күк киндер күлмәгенең итәк очларына төрле төстәге тар куштан итәкләр белән суташлар, тасмалар тотылган иде. Ләкин алар яңа чагында нинди төстә булганлыклары да беленмәслек дәрәҗәдә каралып, төтәсләнеп беткән. Тик аларга җентекләп караганнан соң гына болар кайчан да булса ак, зәңгәр, сары төстә булганнардыр дияргә мөмкин иде. Шулай ук аның изү тирәсенә әйләндереп тоткан төрле төстәге тар гына ситсылары да саргаеп, төтәсләнеп беткән, үзләренең чын төсләрен югалткан иде. Барыннан да бигрәк мин аның башындагы тастарына карагач та: "Шундый эссе бер көндә моның башы ничек чыдап тора икән?" - дип, аны кызганып куйдым. Чөнки
Тирәсе кызыл сызыклы, уртасы ак киндердән булган тастымал кебек бер нәрсә аның ияге астыннан алынып, башының түбәсенә китереп бәйләнгән. Яңаклары белән колаклары шуның астына кысылып калган, тик бит алмалары гына күренеп тора. Аннары шул ук төстәге озын сөлге кебек бер нәрсә белән маңгаеның яртысыннан алып, бөтен баш түбәсе, муеннары, хәтта җилкә чокырлары да чорналып алынган. Бу сөлге кебек озын нәрсәнең калган яртысы чуаш хатынының артына - биленә чаклы асылынып төшкән. Тастарның артка салынып төшкән әнә шул очлары да кайчандыр төрле төстәге җепләр белән чигелгән булган. Ләкин хәзер алар да инде, артык дәрәҗәдә саргаю һәм каралулары аркасында, үзләренең зиннәт матурлыкларын югалткан, кешенең матурлык сөйгән күзләрен үзләренә тарта алмыйлар.
Ул өйдән чыгып, җил капкага таба бераз килгәч, уң кулын каш өстенә куйды да яшьләнеп-юешләнеп, тирәләре кызарып торган кысык кара күзләре белән нәрсәнедер эзләгән шикелле карана башлады. Аннан соң әтине танып алды да, корымланып беткән кулының аркасы белән күзләрен сөртә-сөртә, кояштан качарга теләгәндәй иттереп җиргә карады:
- Әй-й, Җәрәпи агай икән әле пу. Авани, аван порнашше?
- Сир дә авани? ...Васёк килдә пур-и? - дип, әти дә аңа кулын сузды.
Алар әти белән икесе дә: "Пиди аван, пиди аван!" - диештеләр дә, хатыны үзенең ире Васёкның өйдә юклыгын, урманга утынга киткәнлеген әйтеп:
- Ул озакламый кайтыр инде. Мин дә аның кайткан вакытына аш әзерли идем әле, - диде дә ашыгып өенә кереп китте.
Үч иткәндәй көне дә җилсез һәм тын һавалы иде. Шунлыктан авыл эченнән чыккан төтен бердән таралып һавага күтәрелмәстән, әкрен генә җиргә ятып сылана, һәм, безнең дә күзләрне сыйпап үтеп, кайбере борын тишекләреннән үпкәләргә үрелә.
Мин, аз гына булса да шул төтеннән качарга теләп, урамның икенче ягындагы карт бер тирәкнең ышыгында уйнап торган җиде-сигезләп кечкенә кызый янына бардым. Әти шул якка таба карап, тимер тарантасының канаты өстенә утырып калды.
Барысы да диярлек биш-алты яшьләрендә булган бу чуаш кызларының уеннары, уеннарыннан да бигрәк аларның хәрәкәт һәм кыланышлары әллә ничек миңа бик ошагандай булып китте. Шунлыктан мин аларның уеннарын бик нык бирелеп, кызыксынып карап тора башладым.
Алар зур бер карт тирәкнең ышыгындагы тигез, такыр һәм киңлеге дә, озынлыгы да дүртбиш аршындай булган бер җирне аркылы-торкылы шакмаклап сызган, биш-алтысы шуның тирәсенә чүмәшеп утырган. Калган икесе җир өстенә сызылган шакмаклар өстендә уен алып бара. Уен алып баручыларның берсе үзенең учындагы шоп-шома карасу-саргылт имән әкәләсен барлык көче белән һавага чөеп җибәрә дә җиргә кайтып төшкәнен күзәтеп тора. Ул үз турына төшеп җиткәндә генә аны яңадан югарыга таба чөеп җибәрә. Үзе:
- Перрә, виккә, вичче! - дип кычкырып санап бара. Әгәр дә инде ул кире кайтып төшкән әкәләгә сугып өлгерә алмаса, җиргә тәгәрәгәненә карап: - Кечталла да тачталла? - дип кычкырып куя.
Шуннан соң аның янында сүзсез генә басып торган икенче бер кыз, сул аягын күтәреп, уң аягы белән алга таба дәңгелдәп, әлеге сызыклар аша сикерә башлый.
Әнә шул сыңар аяклары белән дәңгелдәп сикереп уйнаган ике яшь чуаш кызының берсе минем күзләремә шулчаклы сөйкемле булып күренде! Ул минем йөрәгемә үк кереп утырды. Моңар чаклы минем беркемгә дә шулчаклы сөеп, үз итеп караганым юк иде.
Ул уйнаган чагында зур җитезлек, булдыклылык күрсәтә иде. Аның булдыклы, җитез хәрәкәтләре белән кыланышлары, тездән аз гына озынрак булган тигез, тар һәм биле бернәрсә белән дә буылмаган карасу-кызгылт алача күлмәге тез бәдәненә тагын да ныграк матурлык, килешлелек бирә. Ул сыңар аягы белән дәңгелдәп икенче бер сызыкка баскан саен, күкрәген аз гына алга чыгарып, бераз гына туктап басып тора. Менә шул чагында аның үрелмәгән, таралмаган, тузгып торган куе кара чәчләре дә аңа искитмәле бер матурлык бирә.
Ул да җиргә төшкән әкәләнең янына дәңгелдәп барып җиткәч тә, беренче кыз шикелле үк: "Кечталла да тачталла?" - дип кычкырды һәм, бер аягы белән тезләнеп, икенче аягының тезен торгызып, җиргә утырды. Аннан соң шул торгызган тезен кочаклаган килеш ияген аның өстенә куйды да, үзенең куе кара кашлы, әз генә кысыграк булган сөрмәле кара күзләре белән иптәшләренә җентекләп карап, матур һәм мөлаем итеп бер елмайды. Елмайган чагында аның кечкенә генә куе кызгылт иреннәре аз гына уң якка тартылды да, сул ягыннан аз гына ачылып, вак кына ап-ак тешләренең очларын күрсәтеп куйды.
Минем үземнең дә ике сеңлем бар. Алар да шулай ук матурлар, сөйкемлеләр. Мин аларны да чиксез яратам, якын күрәм. Ләкин алар әле бик яшьләр: берсе өч яшендә, икенчесенә әле яңа гына бер яшь тулып узды. Шуңа күрә дә алар минем белән уйнамый.
Шушы сөйкемле чуаш кызы да минем сеңлем булсын иде, бервакытта да минем янымнан китмичә, гел минем белән уйнап торсын иде! Аның белән уйнавы да күңелле булыр, ул минем уенчыкларымны ватмас, үзенеке кебек кадерләп кенә тотар иде. Әни дә аның белән уйнаган өчен орышмас, "Уенчыкларыңны ник аңарга бирәсең?" - дип ачуланмас иде. Мин уенчыкларымның сурәтләрен кәгазьгә төшергән чагында, ул да шуңа кызыксынып, тын да алмастан, матур күзләре белән миңа карап: "Бигрәк тә матур эшлисең бит, ә!" - дияр иде. Чынлап та, ул миңа ничек итеп эндәшер иде икән?.. Ул да сеңлем Сара кебек "Тәти абый!" дияр иде микән? Бәлкем, ул алай әйтмәс. Әнием кебек иттереп: "Заркаем!" - дияр. Ә ул: "Абыем Заркаем", - дияр. Хисамуклар, Сөнниләр кебек "Зари!" димәс бит!.. Ә мин аңар ничек итеп әйтер идем? "Сеңлем!" дияр идем микән?.. Беләсе иде, аның исеме ничек икән?.. Әгәр дә аның исеме "Басти" булса, мин аңарга "Сеңлем Басти!" диярменме?.. Юк, алай килешми!.. Ничек итеп шундый сөйкемле бер кызга, чуашча, авызыңны тутырып, "Басти!" дияр идең! Аның исеме "Зифа!" булса, нинди әйбәт булыр иде, әнә бит Куян Кәмәленең кызы Зифа нинди сөйкемле!.. Ә моңа тагы да сөйкемлерәк булганы өчен "Зифакаем" дип үк җибәрсәң!
Шундый уйлар минем күңелемнән бер минут эчендә кичеп үтте. Мин аңа тагын бер кат җентекләп карыйм. Бу чагында ул, үзе кочаклап утырган тезе өстенә ияген куйган килеш, кысыграк күзләре белән миңа таба карап утыра иде.
Шул чагында әлеге чуаш хатыны, капка төбенә чыгып, уң кулын күзе өстенә - маңгаена куйган килеш, як-ягына каранып алды да:
- Әнисә, син кая?.. Аш ашарга өйгә кер! - дип кычкырды.
Сөйкемле, кечкенә чуаш кызы ялт итеп урыныннан сикереп торды да, җитез, шаян бер хәрәкәт ясап, шакмаклы сызыклар өстендә дәңгелдәп йөргән бер кызга карады:
- Кечталла да тачталла!..
Шуннан ул, түшен аз гына алгарак чыгарып, өйләренә йөгерде.
Әнисә!.. Нинди матур исем!.. "Зифакаем" дигән исемнән дә матуррак бит бу!.. Ул үзе дә бит Зифадан сөйкемлерәк!
Капка төбенә җитәр алдыннан ул нәрсәнең тәэсиреннәндер, белмим, бөтенләй җилләнеп, күңелләнеп китте, аякларын чалыштыра-чалыштыра, шаянланып сикерә башлады. Аның шул шаянлануы әтигә дә ошады бугай, ул Әнисәнең бу хәрәкәтенә көлемсерәп карап торды да аны үз янына чакырып алды:
- Йә, кызым, зур үсәсеңме инде?
Әнисә, мөлаем, йомшак карашын әтигә ташлап, матур гына бер елмайды да, башын аска иеп, җиргә карап тора башлады. Аның бу торышында оялу да, моңлану, кимсенү дә һәм кемнеңдер кочагына сыенып, песи баласыдай иркәләнергә теләүнең дә барлыгы күренеп тора иде. Бигрәк тә аның бодай төсле йөзе, бит алмаларының алсуланып китүе аны миңа тагын да сөйкемлерәк, тагын да ягымлырак иттереп күрсәттеләр.
Әти аның башыннан сыйпап сөйде дә:
- Йә, кызым, безгә кайчан кунакка барасың инде? - диде.
Әнисәнең йөзе ачылып китте. Ул тагы да әтигә карап елмайды. Әти аңа кесәсеннән алып ун тиенлек көмеш тәңкә тоттырды. Әнисә шулчаклы куанды: өйләренә ашарга керүен дә онытып, әтигә рәхмәт әйтеп-нитеп тормастан, көмеш тәңкәне учлап иптәшләре янына чапты. Иптәш кызлары бердән аның тирәсен сырып алды да, гаҗәпләнгән, шатланган Әнисәдән күпсенгән сыман, әлеге көмеш тәңкәне карый башладылар. Аларның һәрберсе көмеш тәңкәне кулына ала да бер кояшка каршы, бер уч төбенә куеп карый; аннан соң бер Әнисәгә таба, бер әтигә таба карап, кайберләре "Менә син нинди бәхетле!" дигән мәгънәне, кайберләре "Бу сиңа күбрәк, әрәм бит!" дигән мәгънәне аңлата. Кайберләре "Шундый бер тәңкәне һич кызганмыйча биргән бу кеше нинди яхшы кеше икән!" дигәндәй күренә.
Алар үзара әкрен генә сөйләшә башлады:
- Бу малай аның малае микәнни?
- Шулай ди шул.
- Шундый кешенең малае булсаң иде, ә!
- Ул малай көн дә прәннек кенә ашый торгандыр инде.
- Прәннек кенәме соң, конфетын да тетә генә инде ул!
Бу соңгы сүзләрне әйткән Әнисә, үзләренең безгә бик якын таныш булулары, безнең тормышны бик яхшы белүләре белән масайган рәвештә якынлык, дуслык, үзлек күрсәткән төс белән берничә тапкыр миңа таба карап куйды. Иң азагында алар Әнисәгә төрле киңәшләр бирә башлады. Кайберләре: "Бу тәңкәне тишеп, күкрәгең өстенә, изүеңә кадап куй инде", - диләр. Кайберәүләре шул акчага, төрле төстә вак төймәләр алып, алардан такыя ясарга киңәш бирә. Кайберләре: "Аны берәр тиенлек бакыр акчаларга әйләндер дә аның бер тиененә прәннек алып аша, калганнарын бер янчыкка салып куй!" - диде.
Шуннан соң алар өйләренә йөгерде. Шул чагында әти мине үз янына чакырып алды да:
- Әйдә, улым, кайтыйк инде! - диде. - Васёкны көтеп утырсак, соңга калырбыз.
Безнең кайтырга җыенганны күргәнгә, ахрысы, әлеге чуаш хатыны капка төбенә йөгереп чыкты да әтинең җиңенә ябышты:
- Килә каймазер кечтә каян, менә киләт тә, чәкер-төрче-мәзер каят. Ку менла пулат инде?! Айдыр, айдыр, киләкәй, айла юрамас!..
Ул артык кыстаганлыктан, әти өйгә керергә булды.
- Чуаш халкы шулай бит ул: өйләренә кереп икмәк-тоздан авыз итми китсәң үпкәлиләр, - диде. - Кермәсә, килгән кеше өчен дә оят санала.
Без өйгә кергәндә, андагы төтен тышка чыгып беткән иде инде. Өйгә килеп кергәч, мин байтак вакыт бернәрсәне дә күрми тордым. Кеп-кечкенә бер тәрәзәсе булган бу өйнең төтен белән ысланып, кап-кара булып ялтырап киткән стеналары әнә шул кечкенә тәрәзәгә төшкән әз генә яктылыкны үзләренә тартып-суырып ала. Шунлыктан мин берничә минут торып, бераз күз ияләшкәч кенә аның эчендә булган нәрсәләрне беркадәр күрә башладым. Иң элек минем
- Ә чәйне кайда кайнаталар?
- Чуашлар чәй эчми алар.
- Ә соң нәрсә эчәләр?
- Баераклары куас эчә, әйрән чөмерә, ярлыраклары - су!
Шуннан соң мин эчемнән генә: "Әнисә дә шулай гел су гына эчә микән? Аңа әйрән дә, куас та эләкми торгандыр инде", - дип, аны кызганып куйдым.
Әлеге чуаш хатыны, такталары карасу-саргылт төскә килеп калган сәке өстенә җәймәфәлән дә җәеп тормастан, берничә телем икмәк белән бер коштабак эре тоз китереп куйды. Аннан зур бер агач табак белән аш китерде. Үзе бездән гафу үтенгән рәвештә:
- Сыер булмагач, сөт-катык та юк инде, килгән кунакка сыра кебек нәрсә дә булмады, - дип сөйләнде.
Бу чуаш хатынының бөтен сүзләре белән хәрәкәтләре аның артык дәрәҗәдә саф, садә күңелле, хәйләсез бер кеше икәнлеген күрсәтә иде.
Катык та катылмаган, итсез коры ашы бөтенләе белән диярлек төрле үләннән әзерләнгән иде. Кабыгы да әрчелмәгән вак бәрәңге, чөгендер яфрагы, балтырган, кузгалак һәм башка шундый үләннәр арасында берничә генә бөртек борчак чумары да күренә. Әти зур агач кашык белән ашны бутап караганнан соң:
- Чуаш халкы шулай бит ул, - диде, - җәй көне төрле үләннәр белән генә туена.
Без бер кабымдай гына икмәкне әлеге эре тозга бутап каптык та ашка сузылмадык.
Чуаш хатыны безнең аз ашавыбызга гаҗәпсенгән төс белән безне тагын да кыстап караса да, әтинең:
- Монда килеп җитәрәк кенә Кәшәле авылына кереп тамак ялгап алган идек, - дигән сүзләре белән канәгатьләнде булса кирәк, артык кыстамады.
Без тарантаска утырып кайтып киттек.
Бу вакытта Әнисә берничә чуаш кызы белән әлеге тирәк ышыгында сөйләшеп утыра иде. Мин ат кузгалып киткәнче алардан күземне алмасам да, безгә арты белән утырган Әнисәнең йөзен күрә алмадым. Ат кузгалып, бер-ике өйдән узганнан соң, тагын да артыма әйләнеп карадым. Бу чагында Әнисә дә, башын күтәреп, безгә таба карап тора иде. Аның болай карап торуы әллә ничек миңа авыр тоелды. Ул безнең китүебезне теләмәгән, бераз моңайган, тилмергән сыман тоелды.
Мин үзем дә сизмәстән әкрен генә "Кечталла да тачталла!" дигән сүзләрне кабатлап куйдым. Алар минем колак төбемдә Әнисәнең саф, матур тавышы белән яңгырап киткәндәй булды.
Нинди матур сүзләр!.. Әйтерсең лә аларның эчендә ниндидер бер матур, ягымлы, серле тавышлар яңгырый! Мин өйгә кайткач та бу сүзләрне күңелемнән чыгара, телемнән төшерә алмадым һәм ялгызым гына калып эчем пошкан минутларда шул сүзләрне кабатлап юана торган идем.
II
Мин әниемә дә, үз-үземә дә "Моннан соң Фазлый малайлары белән уйнамам инде, уенчыкларымны да бирмәм!" дисәм дә, вәгъдәмне бозганымны үзем дә сизми калганмын.
Беркөнне әти белән әни кайдадыр ашка киттеләр. Сеңелләрем - өйдә, мин капка төбендә калдым. Шул чагында Хисамуклар белән Сөнниләр минем яныма килделәр дә үзләренең елгыр, юха телләре белән мине ирештерергә тотындылар:
- Син һәрвакытта да минем әйбәт, матур уенчыкларым бар дип мактанган буласың, алдыйсыңдыр әле, андый уенчыкларың юктыр! Әгәр булса, күрсәтми түзә алмас идең! Безнең шундый уенчыкларыбыз булса, синең кебек мич астына яшереп тормас идек әле!
Болар мине шулай үрти-кыздыра торгач, "Казнасын җир астына яшереп асраучы чуаш бит ул! Уенчыкларымны кешегә күрсәтсәм, ашарлар дип курка бит ул!" дигән сүзләргә дә барып җиттеләр. Мин дә йөрәкләнеп киттем. Өйгә йөгереп кердем дә уенчыкларымны күтәреп чыктым.
- Менә болар нәрсә соң? Бу уенчыклар түгелмени? Алар сезнең төшегезгә дә кергәне юк әле.
Башта мин аларны Хисамукларга күрсәтеп мактанырга, аларның күзләрен кыздырырга дип кенә алып чыккан идем. Ләкин алар, минем бу нәрсәләремә бик кызыксынып карагач, башларын селкеп мактап та куйгач, мин алар белән уйнап та киттем. Минем уенчыкларымны Тутый елгасы янындагы ялгыз тирәк астына алып барып уйный башладык. Фазлый Хисамугы минем агач ат җигелгән арбам белән мавыгып уйнарга кереште. Мин дә аңа үзе теләгәнчә уйнарга ирек бирдем. Ул каяндыр салам алып килде, шулардан вак кына көлтәләр бәйләп, биек иттереп минем арбама өйде, аннан соң:
- Моны бастырыкларга кирәк инде. Шуннан соң ул көлтә төялгән матур гына бер арба булачак! - диде.
Бармак калынлыгы бер агачтан бастырык ясады, аның бер башын арбаның алдына, әлеге көлтәләр өстенә сузып салды. Арбаның артына да калын гына бер җеп бәйләп, барлык көче белән тарта башлады. Тарткан саен бастырык арба өстендәге көлтәләрне кыса-сыга. Хисамук әлеге җепне - "арканны" кирәгеннән артыграк тартты, күрәсең, бастырык арбаның арт ягына очып барып төште.
Моны күрүгә, мин кычкырып елап җибәрдем:
- Ат карагы, беглый, арбаны харап иттең бит!
Хисамукның моңа исе генә дә китми ичмасам!.. Ул рәхәтләнеп пырхылдап көлә:
- Аның черек булуына мин гаеплемени? Арбаңа кырдан көлтә төяп кайтырга да ярамагач, нинди игенче син! - ди. - Тимерләнмәгән арба арбамыни ул! Ә син минем уенчыкларым дип мактанган буласың!
Арбаның җимерелүенә елап та бетермәгән идем, минем өчен тагын да бер, аннан да зуррак күңелсезлек туды. Борын Фәхретдин Сөнние кайдандыр зур гына бер мәче алып килгән дә аны минем атсыз тарантасыма җиккән, үзе мәченең муенынамы, колакларынамы бәйләгән нечкә генә, озын гына җеп-дилбегәне кулына тоткан да бер чыбык белән: "На-а, хайван!" - дип, мәчегә сугып җибәргән. Мин әйләнеп караганда, ауган тарантасны җан-фәрманга өстерәп чапкан мәче Ризван картларның лапасларына җитеп бара иде. Сөнни исә, кулында әлеге нечкә, озын дилбегәне тоткан килеш, дулап чапкан мәчегә карап тик көлеп тора.
Шул арада мәче, Ризван картларның лапас түбәләренә үрмәләп, кечкенә бер тишеккә кереп тә югалды. Ә тишеккә сыймаган тарантас, аның бирге ягында терәлеп, бераз гына торды да, үзенең тәртәләрен тишекнең эчендә калдырып, шалтырап җиргә килеп төште. Без йөгерешеп барганда, аның сынган күчәрләре белән яргаланып-тузылып беткән такталары гына җирдә чәчелеп яталар иде. Сөнни белән Хисамук тагын да кычкырынып, мине үртәп көлә башладылар:
- Тарантаска ат җигеп кунакка барырга уйлаган идек тә бит, атыбыз дулап эшне бозды!
Мин еладым-еладым да җимерелгән арба белән тарантас кисәкләрен әниләрем кайтканчы бәрәңге бакчасындагы кычытканнар арасына чыгарып күмдем. Аларны яшереп куйгач кына минем исемә килеп төште: "Тутый елгасы буенда кечкенә өем дә калган ич!"
Мин тиз генә капка төбенә йөгереп чыктым. Әле ярый Кантык Садретдине аны үзе китереп бирде. Ләкин аның да морҗасы кыйшаеп, бер тәрәзәсе ватылган иде. Мин аның морҗасын тиз генә төзәткәләдем дә башка уенчыкларым арасына кертеп куйдым:
- Әниләрем генә белмәсә ярар иде!.. Алар белсә, нәрсә дип әйтермен?
Әни өйгә кайтып кергәч, минем елап кызарынган күзләремә карап:
- Улым, нәрсә булды, ник еладың? - диде.
Мин, нәрсә әйтергә дә белмәстән, бераз гына таптанып тордым да:
- Капка төбендә утырганда, бер котырган эт йөгереп килеп өстемә сикерде, шуннан куркып еладым, - дидем.
Әнинең төсләре качты:
- Тешләмәдеме соң үзеңне?
- Тешләвен тешләмәде дә, мин бик каты курыктым.
Әни авыр гына көрсенеп алды:
- Җиле-фәләне тиеп, балам котырмаса гына ярар иде... - Үзе кырык йорттан кырык кисәк икмәк җыярга чыгып китте. Ул кырык көнгә чаклы һәр көнне шуларның берсен миңа ашатып торды. Янәсе, котырган эт тешләгән кешене әнә шулай дәвалыйлар.
Әни кырык көн үткәнче тынычлана алмады:
- Аллага шөкер, зыян-зәүрәте тимәгән икән әле...
Мин исә кемгәдер ачуланган рәвештә шуның белән пошына идем:
- Әгәр дә Әнисә минем сеңлем булган булса, мин Фазлый малайлары белән дә уйнамаган булыр идем! Чынлап та, ул Әнисә нигә безнең кызыбыз булмады икән?!
Фазлый малае белән мин бөтенләй уйнамас булдым. Уеннан туйганнан соң, ак кәгазь белән бер башы кызыл, бер башы зәңгәр булган ике башлы карандашымны алам да рәсем ясый башлыйм. Рәсемгә күбрәк үземнең уенчыкларга карап өй, мәчет, пароход сурәтләрен төшерәм. Кайчагында ат, сыер, кеше сыннарын да ясап куям. Ләкин җанлы нәрсәләрнең сурәтләрен алай бик үк матур иттереп чыгара алмыйм. Әнием дә бу эшемне бик хуп күрми. Җанлы нәрсәләрнең рәсемнәрен төшерү ярамый, язык була, янәсе. Алар теге дөньяда, кыямәт көнендә, үзләрен төшергән кешедән җан сорыйлар, имеш.
Җанлы нәрсәләр рәсемен төшерүдән күңелем кайтты. Өй, пароход, тау, урман кебек нәрсәләрнең рәсемнәрен мин искитмәле матур иттереп чыгарам. Кайчагында әни дә мактап куя. Хәтта ул бу турыда күрше-күлән хатын-кызларына сөйләп йөри:
- Минем улымның куллары әнә шундый эшкә бик сәләтле. Болай булса, үсә төшкәч, көлдән төймә дә төяр ул.
Көннәрнең берендә әти мине кырга игеннәрне карап кайтырга дип ияртеп алып китте. Гел генә бер өй түрендә, бертөсле уен белән уйнап утыру мине бик нык ялыктырган да, туйдырган да, күрәсең. Киң кырга, саф һавалы үсемлекләр дөньясына килеп чыккач, үземне мин бөтенләй башкача хис иттем. Сулышым киңәеп, тыным иркенәеп киткәндәй булды. Шуның өстенә минем әти дә алай телен йотып, авызына су кабып, сүзсез йөри торган кеше түгел. Юлгафәләнгә чыктың исә, ул үзенең сүзчәнлеге белән синең күңелеңне күтәреп җибәрә торган иде. Бу юлы да ул шулай булды. Сап-сары дулкынланып торган арыш басуына килеп чыккач, ул шатлык белән елмайды:
- Ахыры хәерле булып, ашарга насыйп булып, исән-сау кулга керсеннәр иде инде бу игеннәр! Шундый уңганнар - күкрәп үскәннәр бит! Җил-фәлән кагып, боз-фәлән сукмаса, быел халыкның бүресе улый инде!
Шуннан соң ул чыбыктай каты-каты, төп-төз булып үскән арыш саламнарындагы каештан үрелгән камчыдай бүртеп, җиргә таба салынып торган бер карыштай башакларны тотыптотып карады да:
- Нинди симез, тере бөртекләр бит болар! - диде, - күзгә дә гәрәбәдәй булып күренәләр. Бу бөртекләрне җепкә тезеп, кызлар муенына энҗе иттереп таксаң да ярарлык!
Минем күңелемне дә күтәрергә уйлады, ахрысы:
- Бу ашлыкларны исән-сау җыеп алсак, сезнең барыгызга да бер пардан матур күлмәкләр белән җиңсез камзуллар тектерер идек!
Бераз барганнан соң өстәп куйды:
- Дүртегезгә дә пардан!
Бу сүзләр мине аптырашта калдырды: "Ничек инде дүртебезгә дә? Без бит өчәү генә - ике сеңлем дә мин!"
Без арышны үтеп, сабан ашлыгы басуына килеп чыктык. Каташлык кырындагы солылар шактый агарган. Ләкин бодай, борчак, арпа кебекләре әле һаман да ямь-яшел булып утыралар. Борчак җирләре өстенә килеп чыккач, аларның симез, бүртеп торган озынча, яшел кузакларын җыеп кесәләремә тутыру дәрте кузгалды миндә. Ләкин әти кырт кисеп мине туктатты:
- Пешеп җитмәгән кузакларны ашасаң эчең авырта диләр. - Әти сүзен дәвам итте: - Быел көзгә сиңа чынлап торып укырга төшәргә вакыт бит инде. Менә мин сиңа әйбәт китаплар алып кайтып бирермен. Ул китапларда бик күп нәрсә язылган. Шуларның берсендә "Әгәр дә кем дә кем кырдагы арыш башакларыннан, борчак кузакларыннан берәрсен өзсә, ул кеше гомергомергә бәхетсез булачак" диелгән.
- Алай булгач, әти, безнең авылда Борын Фәхретдиннәр белән Фазлыйлар нигә алай итәләр? Алар бит, кырга чыксалар, яртышар капчык борчак кузаклары алып кайта, башка кешеләр дә шулай. Шүкә Тимершалар, Куян Сәлахиләр, Манир Жамалыйлар...
- Шулай шул инде, улым! Безнең халык: "Без ак тормышлы, пакь йөзле", - дип мактанырга яратса да, шундый эшкә килгәндә, кара тормышлы чуашлардан да яманрак.
- Ә чуашлар алай түгелме, әти?
- Чуашлар алар, тормышлары әшәке булса да, эчләре, намуслары белән пакь халык. Алар урламый, хыянәт итми, ялган сөйләми, теләнчелек кылмыйлар.
Әтинең чуашлар турында, аларны мактап әйткән сүзләре әллә ничек миңа бик ягымлы, хәтта минем үземне мактагандай булып китте. Соңгы вакытларда мин үземдә әллә нинди бер күңелле үзгәреш сизә башладым. Элегрәк мин урамда-фәләндә чуашны күрсәм, ау этеннән качкан куян шикелле кача торган идем. Хәзер, минемчә, бөтен чуаш яисә Әнисәнең атасы, яисә абыйсыдыр төсле тоела. Хәзер мин борын канатлары кара янып саргайган карт чуашларга да элеккечә җирәнеп карамыйм инде. Минемчә, аларның һәммәсенең дә кызлары Әнисәдер кебек тоела. Нигә инде аларга чит иттереп карарга?! Әти әйтә:
- Алар бик эшчән, уңганнар. Алар соңгы вакытта укуга да бик нык ябышты. Менә күрерсең әле, унбиш-егерме елдан соң бездән дә аграк тормышлы булып китәрләр, - ди.
Мин Әнисәне уйлый башлыйм. Ул инде минем күз алдыма дулкынланып торган куе кара чәчләре өстенә алтын укалы, ак энҗеләр белән чигелгән кечкенә генә кызыл хәтфә калфак куйган, өстенә дә үзенең нечкә билен кысып тора торган алсу ак сатин күлмәк кигән зәңгәр башмаклы бер кыз булып килеп баса. Аның аз гына алгарак чыгып торган күкрәге өстендәге көмеш тәңкәләр тезелгән хәситәсе дә аңа шундый килешеп тора, аның янында әнинең сеңлесе Хатирә апайның матурлыгы бөтенләй юкка чыга!.. Хатирә апай ул гел авызын турсайтып, ачуланып тора: аның күзләре дә синең өстеңә зәһәр чәчкәндәй булып ялтырый. Әнисә бит андый түгел. Ул ак тешләренең очларын гына күрсәтеп елмайган чагында, аның күз карашлары йөрәгеңә үтеп керә.
Мин юл буенча шулай хыялланып барам. Без тар гына бер чирәмлек җиргә килеп чыктык. Аның калын имән агачлары белән буралган бер чишмәсе бар. Чишмәнең янында имән агачыннан казылып ясалган ике улак - тигәнә тора. Тигәнәләр арасында төбенә һәм тирәләренә ак ташлар түшәлгән бер чокыр бар. Чишмәнең суы иң элек әнә шул чокырга агып төшә дә, аннан ташып чыгып, әлеге чирәмлек буенча агып китә.
Әти чишмә янына килеп туктады:
- Менә Энәле кырына да килеп җиттек! Менә бу чирәмлек Энәле кыры белән безнең авыл кырын аера торган сызык була инде.
Ә чишмәсе?.. Безнең якларда бу чишмә суыннан да саф, тәмле, йомшак су юк әле.
Мин халык телендә "Аксаби кизләве" турында күп кенә нәрсәләр ишеткән булсам да, бу көнгә чаклы үзен күргәнем юк иде. Әтинең әйтүенә караганда, бу чишмә моннан илле еллар элек бер кеше тарафыннан да игътибарга алынмаган. Аның салкын саф суы йомшак, кара җир астыннан кайнап чыккан да, туфрак белән болганып, куерып алга үрләгән. Шуннан әлеге Энәле авылында Аксаби дигән бер чуаш - без кереп чыккан Васёкның атасы - ул чишмәне кырларда урак уручы, сука сукалаучы игенчеләр өчен файдалы бер хәлгә китергән. Аның төбенә таш җәйгән, тирәсенә имән бура бураган, чокыр белән тигәнәләрне үзе казыган. Шуннан соң менә аның суы сафланып, тоныкланып ага башлаган. Йөзләрчә татар һәм чуаш игенчеләре аннан атларын сугарган, үзләре эчкән. Үзе үлгән чагында улы Васёкка карт әйтеп калдырган:
- Шушы чишмәне һәрвакытта да төзәтеп, тазартып тор!
Шул көннән бирле ул халык телендә "Аксаби кизләве" дип аталып киткән. Аның турында халык телендә күп кенә әкиятләр дә оешып өлгергән, кызык кына вакыйгалар да булып алган.
Әлеге Аксаби карт яшь чагыннан алып каты бүсер авыруы белән азапланган, имеш. Ул кылмаган им-том, ул бармаган күрәзәче, имчеләр калмаган. Кирәмәте дә, ырымы, келәве дә - һәммәсе дә эшләнгән. Поп тарафыннан хач манылган чиркәү сыекчасы да, татар мулласы өшкергән таң алды сулары да файда бирмәгән. Киресенчә, аның авыруы көчәйгәннән-көчәйгән генә. Кемгә генә барса да:
- Бу тукатудан килгән авыру, аны төзәтеп булмый!- дип җавап кайтарганнар.
Аксаби карт, шул авыру белән азап чигеп 35 яшьләренә җиткәннән соң, көннәрнең берендә, кыр карарга чыккач, чиксез дәрәҗәдә сусаган, шуннан әлеге кизләүгә барган да:
- Ни булса булыр, болганчык булса да шуннан эчим әле, - дип, эшләпәсе белән аның суын эчкән. Шуннан ул үзендә әллә нинди бер җиңеллек һәм рәхәтлек сизгән. Аның бүсер авыруы да шактый йомшарган кебек булып киткән. "Тукта әле, бәлкем, шифасы булмасмы", - дип, һәр көнне шул чишмәнең суын өенә алып кайтып, тондырып эчә башлаган. Шул рәвешчә ул бер көн эчкән, ике көн эчкән, ай эчкән. Эчкән саен үзендә рәхәтлек, җиңеллек сизгән, көче арткан. Кәефе яхшырган. Әлеге бүсер авыруы да көннән-көн кими барып, иң азагында беткән дә киткән. "Тукта әле, бу изге, шифалы чишмә булмагае" дип, аның белән дәвалануны башка авыруларга да тәкъдим иткән. Күзе авырткан, корчаңгы-кутыр белән йөдәгән кешеләр дә шуннан су алып кайтып юынган; эче авырткан, аягы-кулы сызлаган кешеләр дә шуның суын эчкән. Авыруларыннан котылганнар. Шуннан соң аңа тирә-яктагы бөтен халык "Изге чишмә" дип исем биргән.
Тора-бара Аксаби карт шундый бер уйга килгән: "Тукта әле, үземә шифа биргән бу чишмәне мин кырда эшләүче игенчеләр дә файдаланырлык бер хәлгә китерим. Савабы да булыр, үзем үлгәч, ил телендә яхшы исемем дә калыр".
Ул аны шулай эшләгән дә.
Аксаби карт иркен тормышлы кеше булмаган, аны авылның ярлылары исәбеннән йөрткәннәр. Кайбер кеше ярлы булуын аның ялкаулыгыннан күргән:
- Ул үзенең бөтен гомерен, өенең бусагасына утырып, махорка тарту белән үткәрде!
Кайберәүләре исә:
- Дөнья малына исе китми торган, дәрвиш табигатьле бер кеше иде, - дип мактап та куя.
Әтинең әйтүенчә, ялкау, эшлексез кеше булмаган ул, киресенчә, эшчән, тырыш һәм уңган булган. Аның байлык җыймавы кирәгеннән артык юмарт, киң куллы бер кеше булуыннан килеп чыккан.
Әти:
- Аның йортына кергән теләнче кызарып бүртенгәнче ашап чыга иде!.. Аның өенә кергән бала-чага да бервакытта да буш кул белән чыкмый торган иде. Ул аларга яисә берәр йомырка, яисә кыяр, шалкан кебек нәрсәләр бирә иде. Һич булмаса, кесәсенә кыздырган борчак төяп чыгара торган иде, - ди.
Энәле авылына ат ашатырга яки чәй эчеп, кич кунып чыгарга теләгән юлчыларның һәммәсе дә аңарга туктаган. Аксаби карт аларның үзләрен дә, атларын да ашата-эчертә, туйдыра, ләкин бер тиен дә акча алмый икән. Ул аларга: "Сез бит юл улы, юл улының кадер-хөрмәте бик зур аның! - ди икән. - Бу дөньяда үз корсагыңны гына кайгыртып яшәү ул кешелек түгел. Үзеңнекен кызганма, кешенекенә кул салма, өмет атма! Үзең бир, кешедән сорама. Кешенең нәрсәсен үзеңнеке кебек күр: сакла, кадерлә. Менә шунда гына адәм балалары арасында чын татулык, саф кешелек җәмгыяте булыр".
Аксаби картның атасы Чурагол бабай патшалар хөкүмәте тарафыннан көчләндереп чукындырылган чуашларның берсе булган. Ләкин ул христиан динен күңелләнеп, яратып тотмый. Картны чиркәүгә көчләп алып бара торган булганнар, аның өенә поп тарафыннан ирексезләп кертелгән тәре дә поплар килеп тикшереп йөргән чагында гына өйнең чатлыгына куела икән. Алар киткәч, ул сәке астына ташлана икән. Чурагол карт турында аны белүчеләр болай диләр:
- Ул бертөрле динне дә тотмады, бертөрле динне дә хөрмәт итмәде. Шулай ук бертөрле динне дә сүкмәде дә, хурламады да. "Бу дөньяда кешенең иң зур, иң изге гыйбадәте - кешегә яхшылык итү, башкаларга явызлык, хыянәт итмәү!" - ди икән.
Аксаби карт та, кешегә яхшылык итү мәсьәләсенә килгәндә, атасы кебек кеше булса да, дин тоту мәсьәләсендә бөтенләе белән атасының киресе булган. Ул үтә тәүфыйкчыл, гыйбадәтчел булу белән бергә, өч төрле диннең өчесен дә бертигез хөрмәт иткән. "Ләкин Алланың кайсы динне ныграк яратканын, нинди динне дөрес санаганын безнең беребез дә белмибез бит, - дигән. - Мин дә белмим, син дә белмисең. Синең дә Алланы күргәнең юк, минем дә. Шуның өчен мин өч диннең өчесен дә тотам. Ягъни өчесе буенча да гыйбадәт үткәрәм, яхшы якларын алам, ошамаганнарын калдырам. Теге дөньяга баргач, Алла үзе карар, кайсы дин дөрес булса, шуның гыйбадәтен кабул итәр", - дигән.
Аксаби карт белән минем әтиемнең атасы Таҗи бабай бик дус булганнар. Бер-берсенә ешеш кына барышып-килешеп йөргәннәр. Таҗи бабай аларга барса, сыра эчеп кайткан, Аксаби килсә, чәй эчеп киткән. Аларның серләре дә, киңәшләре дә бергә булган. Киткән чакларында да бер-берсен кырга чыгып, икешәр чакрым җир киткәнче озатышканнар. Аерылышканда, берсен берсе кочаклап:
- Әгәр дә икенче тапкыр күрешкәнче үлеп-нитеп калсак, бу дөньядагыны теге дөньяга алып бармыйк инде, - дигәннәр.
Аксаби карт һәрбер аерылышканда:
- Әй, Таҗидәй, Таҗидәй!.. Без бу дөньяда шундый дус булдык, эчебез керсез, сый-хөрмәтебез миннәтсез булды. Безнең балаларыбыз да шулай бер-берсе белән дус булып гомер итәрләр микән? - дигән.
Әти, Аксаби карт турында озак кына сөйләгәннән соң, миңа таба карады:
- Син, улым, Аксаби бабаңны күргәнең бар идеме? Аны хәтерли аласыңмы?
Мин аны күрүемне төш кебек кенә хәтерлим. Күз алдымда аның шәүләсе генә... Шулай да әтиемә:
- Әйе, хәтерлим! - дип җавап бирдем.
- Ә улы Васёкны беләсеңме?
Бик еш булмаса да, безгә Энәле авылыннан Васёк исемле урта яшьләрдәге бер чуаш килеп йөри торган иде.
- Ул шушы Аксаби бабайның улымыни? - дидем.
- Әйе, шул Васёк агаң Аксаби картның улы, Әнисәнең агасы була инде.
Әнисә исемен әйткән чагында, минем йөрәгемдә Аксаби картка да, Васёк агайга да чиксез бер якынлык, үзлек тойгысы кабынып китә.
Әтинең әйтүенә караганда, Аксаби картның беренче хатыны - Васёк агайның анасы - моннан егерме еллар элек үлгән. Аксаби карт, ул үлгәннән соң, алтмыш яшенә чаклы ундүрт ел хатынсыз торган. Аннан соң, башына нинди уй төшептер, утыз биш яшьлек бер тол хатынга өйләнгән.
Аксаби картка килмәс борын, ире белән унбиш елдан артык гомер итеп, бер бала да тапмаган бу хатын, Аксаби картка килеп бер ел торгач, дөньяга бер кыз китерә. Ләкин ул үзенең бөтен гомере буенча бердәнбер кызын үз күзе белән бер тапкыр күрә дә, бер тапкыр үбә дә алмый: баласы тууга дөньядан китә, үзенең анасыннан ярты сәгатьлек бала булып калган әлеге кызга атасы - Аксаби карт - Әнисә дигән исем бирә. Әнисәне җиңгәсе - Васёк агайның хатыны карап үстерә. Аңа дүрт яшь тулгач, Әнисәнең атасы да үлә.
Аксаби карт, минем әтиемне чакырып, үзенең васыятьләрен әйтә:
- Мин үз гомеремдә бер кешенең дә хакына тимәдем. Бер кеше белән дә әрләшмәдем, кычкырышмадым. Мине бер кеше дә яманлык белән искә алмас дип ышанам. Ләкин гомеремнең азагында бер ялгышлык эшләдем. Ул гомерем буенча кылган яхшылыкларымны җуеп ташласа да гаҗәп түгел!.. Минем бу ялгышлыгым картлык көнемдә өйләнеп, дүрт яшьлек кызым Әнисәне ятимә итеп, язмыш иркенә ташлап калдырудан гыйбарәт. Минем җаным әнә шуңа газаплана. Улым Васёк исә тормышка сәләтсез, чиксез дәрәҗәдә ваемсыз бер кеше. Аның Әнисәне тәрбияләп үстерә алуына күзем җитми. - Күз яше белән үтенеп әтидән сорый: - Без синең атаң Таҗи карт белән аның соңгы гомеренә чаклы ахирәт дус булып яшәдек. Мин үлгәннән соң да син минем кызым Әнисәгә күз-колак була күр. Читтән торып булса да аның тәрбиясенә ярдәм ит.
- Шулай, улым, - диде әти, күз яшьләрен сөртә-сөртә. - Аксаби карт үзенең Әнисәсен чиксез дәрәҗәдә ярата иде. Соңгы сулышына чаклы аны теленнән ташламады. - Авыр гына көрсенеп алды да: - Әйе, Әнисә әйбәт бала! - дип, тагын сөйләп китте. - Мин аны яратам да, кызганам да. Әгәр ул мулрак тормышта, яхшырак бер кулда тәрбияләнеп үссә, аңардан бик әйбәт кеше чыгар иде.
Мин нәрсәдер әйтергә теләдем, ләкин әйтә алмадым. Әллә сүз табалмадым шунда, әллә уем-теләгем оешып җитмәде. Шул арада Энәле юлыннан Васёк агайның килеп чыгуы да комачаулык итте булса кирәк.
- Әти, әнә Васёк агай! - дип кычкырып җибәрдем.
Васёк агай үзе дә көтелмәгән очрашуга гаҗәпләнде булса кирәк:
- Аккынчы! Ай, песмелла! Әс тә кундамы, Жәррәпи пичәй?
Ашыкмыйча гына башындагы очлы кара бүреген кулына алып, сул як култыгы астына кыстырды. Аның җилкәсенә тияр-тимәс торган, тирәли тигезләп кыркылган кара куе чәчләре беркадәр тәртипсезләнеп чуалды. Васёк агай, башын артка таба селкеп-кагып, алга төшкән чәчләрен артка таба кулы белән сыйпап, тигезләп куйды. Аннары әтигә ягымлы гына елмайды:
- Авани, Жәррәпи пичәй?
Әлегә чаклы мин бервакытта да Васёк агайның йөзенә төбәп, җентекләп караганым юк иде. Ләкин нәрсә өчендер, үзем дә белмим, бу юлы мин аның әтигә карап елмайган йөзенә чиксез дәрәҗәдә тирән бер җентекләү белән карадым. Аның күз карашлары да, елмаюы да бөтенләе белән диярлек Әнисәнекенә охшый иде. Тик шунысы бар: Әнисә елмайган чагында, аның карасу-кызыл иреннәре арасыннан күренгән вак кына ап-ак тешләре аның бөтен төсенә шагыйранә бер сөйкемлелек бирә, аны бөтен йөрәгең белән иркәләүгә чакыра.
Мин Аксаби кизләвенең аръягына - яшел чирәмлеккә барып йөзтүбән яттым. Алар кизләү янындагы бер тигәнәнең кырына аякларын салындырып утырып, шактый озак сөйләште.
Васёк агай әйтә:
- Сәләхи пайлар да аны үсепескә алып асрыйк, тиләр дә пит, мин шул сескә пирергә уйлыйм! - ди. - Сес пит атауның тусты, атау сесне пит яхшы күргән пит, яхшы кеже тигән.
Әти дә аны бик ныклап ышандыра:
- Хафаланма, Васёк, тыныч бул! Без аны яхшы тәрбияләп үстерербез.
Безнең авылда кайбер ярлырак кешеләр баерак адәмнәрнең бозауларын үзләренә алып үстерә торган иде. Аблакат Миңниләр дә әнә шулай Горбун кулакларның бер бозавын алып, сыер булганчы карап, тәрбияләп үстерде. Үзе сыер булып бозаулагач, аны Горбун кулакка кайтарып бирделәр дә, үзләренә, тәрбияләп, ашатып үстергәннәре өчен, аның бозавын алып калдылар. Мин тиз генә әнә шул турыда уйланып алдым: "Әллә әти дә шулай Васёк агайның берәр таен яисә бозавын-фәләнен үзебезгә алып үстерергә уйлыймы икән? Алай дисәң, безнең әти әле Горбун кулаклар кебек бай булмаса да, Миңни Аблакат шикелле кешедән бозау алып үстерерлек үк ярлы да түгел!.. Безнең бит үзебезнең дә ике сыерыбыз бар. Аларның бозауларын ел саен симертеп, суеп ашыйбыз!" Тагын шунысы да исемә килеп төште: "Васёк агайларның сыерлары да юк бит әле. Беркөнне аның хатыны, сыер булмагач, сөт-катык та юк, дигән иде. Сыеры булмагач, бозавы кайдан булсын аның?"
Кайтырга чыккач:
- Әллә, әти, Васёк абыйлардан берәр көчек алып асрарга булдыңмы? - дип сорадым. - Мин, әти, эт баласын бик яратам! Әгәр үзе ялтырап торган кара йонлы да булса, ул бигрәк тә матур инде. Аның белән уйнавы да күңелле.
Әти минем сүзләремнән җәберсенгән, мыскылланган рәвештә миңа таба карады:
- Нәрсә сөйлисең син, улым? Әнисә ул көчекмени?
- Әнисә?..
- Әйе. Безнең нәрсә турында сөйләгәнебезне син ишетмәдең дә, аңламадың да, ахрысы.
- Аңламадым шул, әти.
Шуннан соң әти миңа, елмаеп:
- Аның агасы Васёк, - диде, - Әнисәне безгә китерергә булды. Сиңа да, сеңелләреңә дә яхшы бер иптәш булыр... Без аны яхшылап тәрбияләп үстерербез. Сез аның белән бергә уйнарсыз. Тик сез аны чуаш кызы дип читкә какмассыз бит?
- Юк, әти, юк! Мин аны бик каты яратырмын. Аңа уенчыкларымны да биреп торырмын.
- Менә шулай булгач, бик әйбәт инде ул.
Мин шулчаклы куандым, аны мин ничек итеп аңлатырга да белмәдем.
Шатлыгымны кемгә сөйләргә соң? Сөнниләргә, Хисамукларга сөйләсәң, аларның бер дә исләре китмәс. "Шул үксез бозау чуаш кызына сөенәсеңме?" - дип көләрләр генә. Алар бит әнә ата-анасыз калган Пәтүс кызын да гел үрти:
- Ятимнең корсагы җиде, диләр. Пәтүс кызының да корсагы шуңа күпшенгән, имеш.
Сеңелләремә әйтсәм, алар мондый шатлыкны каян аңласын әле. Сабыйлар гына бит... Аларга ни, мин дә, син дә, Әнисә дә бер!.. Аларга, авызларын мәмиләндереп, үпкәләп еларга гына булсын!..
III
Әллә нигә күңелсезләнеп кенә тәрәзә төбендә уенчыкларым белән ялгыз гына уйнап утыра идем.
Ишектән ачык изүле, озынча түгәрәк якасының тирәсе кызыл җепләр белән боргаланып-боргаланып каелган, вак-вак бөрмә билле, кара озын казаки кигән Васёк агай, нәни куллары белән аның итәгенә ябышкан Әнисә килеп керделәр. Васёк агай ишек төбендә туктады да, гадәте буенча, озынча кара бүреген башыннан салып култык астына кыстырды. Аннан соң, тузгыган чәчләрен төзәтә-төзәтә, мич янында басып торган әнигә таба карап елмайды:
- Иззәнмесез, җиңгәй?
Әнисәнең оялып тартынганы, каушаганы күренеп тора. Башта ул бераз гына җиргә карап торды, аннан соң башын күтәреп, әз генә кысылып торган кара күзләре белән өй эчендәге нәрсәләргә төбәлде. Аннары, тарсынган, ярым ятсынган хәлдә, моңаеп кына абзасына карады. Бармагын авызына капты, башын аска иде.
Бу юлы аның өс киемнәре минем беренче күрүемә караганда бераз үзгәргән. Хәзер инде ул яланбаш түгел, башына уртадан кыеклап катлап каралы-кызыллы чуар яулык бәйләгән. Уйнап йөргән чагындагы алача күлмәге өстеннән биленә тар гына каеш буган. Хәзер инде ул яланаяк та түгел, ак йоннан бәйләнгән оек белән өр-яңа чабата кигән. Күрәсең, аны җиңгәсе кеше өенә җыйнаграк барып керсен өчен яхшырак киендерергә тырышкан. Аның болай киенгән булуын мин бик үк ошатып бетермәдем. Минем өчен аның яланбаш, тузгыган чәчле, яланаяк булуы сөйкемлерәк төсле тоела иде.
Ул килеп керүгә, үзем дә сизмәстән уенчыкларымны бер кырыйга төртеп җибәрдем, сәкедән сикереп төшеп, аның алдына йөгереп килдем. Үзем кинәт аптырап әнигә карадым.
Әнием миңа:
- Менә, улым, сезгә бергә-бергә күңелле итеп уйнар өчен яхшы бер иптәш булды инде, - диде. Аннан соң шелтәләгән рәвештә: - Йә, нишләп торасың инде, кунакны каршы ал!
Әнинең сүзләреннән шатланып, батырланып, Әнисәне үземнең уенчыкларым янына чакырдым.
Агасы да аңа: "Бар, сеңлем, бар! Бергә-бергә уйнагыз. Икәү дус булырсыз. Безгә кунакка килерсез!" - дип әйтә кебек иде.
Шуннан соң без икәүләп уйнарга да керешеп киттек. Нәкъ минем беренче тапкыр күргән чактагыдай итеп, Әнисә үзенең иркәләүчән карашлы күзләре белән сөйкемле елмая. Без берберебезгә бик тиз ияләштек.
Әнисә белән без уйнаган чакта гына түгел, ашаган-эчкән чакларда да бергә утыра торган булдык. Беребез килми торып, икенчебез аш-су янына утырмый. Әткәй һаман да элеккедәй мине үзе белән бергә төрле ярминкәләргә, шәһәрләргә алып йөри. Анда баргач, миңа төрле уенчыклар, тәмле конфетлар, прәннекләр алып бирә, Әнисәгә дә алдырам.
Әти дә:
- Шулай, улым, шулай. Мине үз итмиләр, читләтәләр дип күңеле төшмәсен дигәндәй сүзләр әйтеп, үзенең дә моңа куанганлыгын белдерә иде.
Бервакытны Әнисә үзе генә агаларына кунакка кайтып килде. Әгәр хәтерем алдамаса, ул апрель аеның урталарында була торган һәм дә чуашлар, бигрәк тә чукынмаган чуашлар каршында иң зур бәйрәм саналган "Мун кун" тантанасына кайткан иде шикелле. Шул чагында аңа җиңгәсе кызылга буялган бер йомырка белән ике тозлы кыяр биргән булган. Ләкин Әнисә аларны минем белән бергә ашау өчен өйгә алып кайткан иде.
Әнисә һәрвакыт үзенең туган авылын, абый-җиңгәсен, андагы иптәшләрен сагына иде. Кайчагында кызып уйнаган чагында аның йөзенә моңлану билгесе чыга. Шул чагында ул, бердән күңелсезләнеп китеп, үзенең авылдагы иптәшләре турында сөйли дә миңа карап матур гына елмаеп куя. "Әй, синең белән бергә булгач, нигә миңа күңелсезләнергә? - дип, тагын уйный башлый. Сагынганын сизгәч, әти белән әни аны туган авылына кунакка кайтарып җибәрәләр. Ул моңа бик шатланып кайтып китә. Әтиләр аңа берничә көн торып кайтырга кушсалар да, ул шул ук көнне, кич булганны да көтмәстән, әйләнеп кайтып килә.
Әниләр:
- Нигә бик тиз кайттың әле? - дип аптырап сорыйлар.
Ул оялып кына җавап кайтара:
- Болай гына...
Аннан соң, минем белән уйный башлагач:
- Син булмагач, күңелсез шул! - дип, мине сагынып кайтканлыгын белдерә.
Әнисәнең мине нәрсә өчен шулчаклы яратканлыгын, үз күргәнлеген мин белмим. Аның миңа яравы барыннан да бигрәк үзенең сүз тыңлаучан, күндәм табигатьле, ир балалар төсле батыр күңелле булуы аркасында иде. Аның бервакытта да, сеңелләрем төсле, авызын бөрештереп, мәмиләндереп үпкәләгән чагын күрмәдем.
Беркөнне без, ике сеңлемне дә ияртеп, аның белән болын буена төштек. Юлда башка күрше кызлары да очрап, безгә ияреп бардылар. Башка кызлар белән сеңелләрем болын буена барып җиткәч, чәчәкләр җыеп, башлыклар үрергә, бер-берсен чакырып, кунак-кунак уйнарга тотынды. Мин яшь тал чыбыкларыннан юкә суеп, камчы үрә башладым, гармуннар ясадым. Шулчак минем колагыма Әнисәнең чуаш көенә татарча җырлаган тавышы ишетелде:
Җырла дисәгез, җырлармын
Берне түгел, икене;
Җырламас идем икене,
Сез үзегез сөйкемле!
Уенымнан тукталдым да сеңелләрем белән уйнап йөрүче кызларга карадым. Әнисә алар арасында юк иде. Шуннан соң:
- Әнисә, син кайда, нишләп йөрисең анда? - дип кычкырдым.
Әнисә бездән ерак түгел генә үскән зирек һәм тал агачлары арасыннан килеп чыкты:
- Ни бар, талтам? Нигә чакырдың мине?..
Ул бер кочак тал чыбыклары күтәргән иде.
Мин, гаҗәпләнеп:
- Син нишләп йөрисең? Ул чыбыклар нәрсәгә кирәкте? - дидем.
- Читән үрергә чыбыклар җыйдым. Шулардан бурап кечкенә өйләр ясыйм. Менә үзең дә күрерсең әле...
Аның бу уены миңа бик ошады. Ул әйткән матур өйләрне ясау белән мин дә кызыксындым.
- Әйдә икәү ясыйкмы? Ләкин миндә пәке юк.
- Миндә бар.
Тиз генә оек балтырыннан чалгы сыныгыннан эшләнгән бер пәке тартып чыгарды:
- Менә мә! Моны миңа үзебезнең авылның Михайла малае Тимофей биргән иде. - Шуннан соң ул, Тимофейны мактап: - Сандык тимере бирсәң, шуңардан да менә дигән пәке ясап бирә ул, - диде.
Без аның белән шундый матур өйләр ясадык, кайткач, әни дә мактады.
- Кайдан өйрәндегез?
- Мине Әнисә өйрәтте.
- Сиңа ир бала буласы гына калган икән, - дип, әни Әнисәне кочаклап сөйде дә, - минем кызым ул барын да булдыра!—диде. - Хисамуклар ир бала булсалар да андый нәрсә ясый алмый әнә.
Әнинең "минем кызым" дигән сүзләре мине тагы ныграк шатландырды:
- Хисамуклар алар кеше ясаганны гына боза беләләр.
Әнисә мине урман белән кызыктыра башлады. Алар җәй көне иптәшләре белән көн саен диярлек урманга барып, аннан аш пешерү өчен сәрдәләр, балтырганнар җыеп кайталар икән. Әнисә шуларны сөйли дә, авыз суларын корытып:
- Балтырган белән сәрдәдән пешергән аш шундый тәмле була ул! - ди. - Телеңне йотарсың.
Ә көз көннәрендә, кыр эшләре беткәч, урманга барып чикләвекләр, имән әкәләләре җыя торган булганнар.
- Ул урманда кура җиләге белән бөрлегән дә була торгандыр инде! - дим.
Ә ул "Була шул!" дип өстән генә җавап бирә дә тагын үзенекен сөйләп китә: - Анда кузгалаклар да бик күп була, - ди. - Без аннан аю дәгелләре алып кайтып, су сиптерә торган мылтыклар ясыйбыз! Безнең җиңги пешергән балтырган шулпасын ашасаң, үзең дә телләреңне йотардай булыр идең әле!
Ә мин әнинең кура җиләгеннән вареньелар кайнатырга осталыгын сөйлим:
- Әгәр мин шул урманга барсам, каен тузыннан ясалган берәр чиләк су сыешлы тырыс алып барыр идем дә шуны тутырганчы кура җиләге белән бөрлегән җыеп кайтыр идем. Аннан соң әни варенье кайнатыр иде...
Без аларның агаларына кунакка барганда, октябрь аеның урталары иде. Әнисәнең җиңгәсе ишегалдында киледә сүс төя. Әнисә, ишегалдына барып кергәч, исәнләшеп-нитеп тормады, шунда яткан бер кисапны алып булыша да башлады.
Ул шатлана-шатлана сүс төя.
Ул шулчаклы шат һәм күңелле иде, мин аның шундый җилкенгән чагын бервакытта да күргәнем юк.
Сүс төеп бетергәч, аның җиңгәсе безне өйләренә алып керде. Әнисә өй эчләренә барып кергәч, сагынган төс белән, әле бер нәрсәгә барып кагыла, әле икенче нәрсәне тотып карый.
- Җиңги, быел кыш мич башында минем урынымда кем йоклар икән?
Аның сүзләреннән соң мин мич башына карап алдым: анда алача тышлы кечкенәрәк бер мендәр, иске кара чикмәннән башка бернәрсә дә юк. Изелеп-басылып торган ул мендәрнең дә эченә салам тутырып ясалганлыгы күренеп тора.
Без кич кундык. Әнисә әлеге мич башында йоклады, миңа салам түшәп ишегалдына урын әзерләделәр.
Икенче көнне иртүк, Әнисәнең димләве буенча, урманга имән әкәләсе белән чикләвек җыярга киттек. Безнең белән бергә берничә чуаш хатыны, Әнисәнең иптәшләреннән өч кечкенә кыз барды. Әнисәнең җиңгәсе дә шунда иде. Алар юл буе безне сораштырып барды. Туктап-туктап, Әнисәнең киемнәренә кызыгып-кызыксынып карыйлар да, бер-берсенә карашып, бер гаҗәпсенгән, бер Әнисәдән күпсенгән сыман:
- Аккынчы, ай песмелла! - дип куялар.
Әнисәнең киемнәре хәзер инде бөтенләй диярлек үзгәргән: элеккегә караганда шактый ук яхшырган, әйбәтләнгән. Ул безгә баргач, әнием аңа да, миңа да сары сатин күлмәк тегеп бирде. Сары төсне әни белән мин бик яратып бетермәсәк тә, Әнисә шундыйны теләде.
- Әйдә, аның күңеле булсын инде.
Ул Әнисәгә дигән күлмәкне аның күңеленә ошарлык иттереп текте. Аның итәк очларына өч-дүрт рәт яшел, кызыл, зәңгәр төстә тар гына куштан итәкләр куеп, алар тирәсенә ак, кара челтәрләр тотты. Җиң очларына көмеш тәңкәләр кадады. Шул күлмәкнең өстеннән биленә буар өчен, көзге Ялчек ярминкәсенә баргач, әти белән без ялтырап торган каеш алып кайттык. Шул ук ярминкәдән аңа без кызыл, сары бизәкле яшел йон шәльяулык белән яшел төймәләр тезелгән озын кунычлы кара ботинка да алып кайткан идек. Әнисә бүген урманга әнә шуларны киеп барды. Чуаш хатын-кызлары, ботларын чабып:
- Аккынчы, телнелсә каерым! - дип куялар.
Кайберләре Әнисәнең аягы астына җиргә чүмәшеп утыралар да аның ботинка кунычындагы яшел төймәләрен бармак очлары белән ышкып, сыйпап карыйлар:
- Тутарсем, чаплы тыхыннат бит выл!
Кайберләре аның шәл чукларын битләренә ышкый:
- Ефәктәндер бу, нинди асыл зат!
Аннан соң аларның бәяләре турында сорашырга керешәләр.
- Бу киемнәр өчен бер ат алырлык акча киткәндер инде!
Алар мактаган чагында, Әнисә үзен бик әйбәт тота. Мактану да, кылану да, кәпренеп масаю да күрсәтми. Алар мактаган чагында күз кырыйлары белән генә миңа карый да җиңел генә елмаеп куя. Аларның: "Ай-һай, тәмам алпут кызы булган бит, ә!" - дип куаныч белдерүләренә дә, кайберәүләренең, авызларын турсайтып, боларны Әнисәдән күпсенгән хәлдә: "Мишәрләрдә урланган нәрсәләр күптер шул аларда!" - дип чеметүләрен дә исе китмәгән рәвештә үткәреп җибәрә ул.
Урман эченә кереп, бераз арырак - эчкәрәк киткәч, Әнисә үзенең иптәш кызлары белән, комсызланып, имән әкәләләре белән чикләвек җыярга кереште.
Үзләре бертуктаусыз сөйләшәләр. Бу чагында сүзне күбрәк Әнисә алып бара:
- Быел кузгалаклар шәп булдымы? Урман какысы белән балтырганнарны күп җыйдыгызмы?
Иптәшләре дә аны үкендерерлек итеп үзенә бертөрле мактану белән җавап бирә. Балтырганнар белән сәрдәләрне шулчаклы күп җыйганнар, алар әле дә булса ашалып бетмәгәннәр, имеш. Янәсе, һәр көнне балтырган, сәрдәләрдән шулпа пешереп ашыйлар. Алардан зурзур көлтәләр бәйләп, пәҗемәсеннәр өчен салкын коелар эченә асып куйганнар, имеш.
Әнисә дә алардан көнләшкән рәвештә карасу-кызгылт иреннәрен ялап ала:
- Җәен шулчаклы килергә тырыштым, булмады шул...
Урманга бару минем өчен бөтен гомерем буенча сагынып сөйләрлек истәлекләр тудырды. Бу көнне урман эче эш, хәрәкәт белән, җанлы тормыш белән кайный иде. Агач кисүчеләр берничә урынга чыбык-чабыклар өеп ут куйган. Коры чыбыкларның сыек зәңгәр төтене җилсез, тын урман эчендә калын имән агачларының куе яфраклары арасыннан һавага күтәрелү өчен үзләренә юл эзли.
Белмим, ни өчендер бөтен урман эчен каплап алган төтен миңа чуаш авылы эчендәге кара өйләрдән чыккан төтен шикелле тынны кысучан, авыр тәэсирне бирми иде. Аңарда ниндидер табигый матурлык сизелә. Аның эченнән батыр йөрәкле чуаш егетләре белән саф күңелле чуаш кызларының җырлары, бер-берсенә эндәшкән тавышлары яңгырап килә. Дәртле җырларның талгын моңнары үзенә урман эченнән чыгар өчен юл табалмаган төтен шикелле, калын имән башларына, аларның куе яфраклы ботакларына бәрелә-сугыла, ерак-еракларга очып китәләр дә, ниндидер бер үтә алмаслык каты җиргә сугылып, кире әйләнеп кайталар.
Озын һәм калын имән агачларын кисеп аударучы бер төркем чуашлар янына барып, аларның эшләренә кызыксынып карап тордым. Яшь кенә, таза гәүдәле ике чуаш егете әлеге аударылырга тиешле булган калын бер имәннең авар ягыннан үткен, зур балта белән киртләде дә икенче ягыннан зур бер пычкы белән кисәргә тотынды. Агачның тимердәй каты, юан булуына карамастан, аларның гаҗәп тизлек белән хәрәкәтләнгән пычкыларын чак-чак кына күреп була иде.
Кинәт кыштырдап килгән бер аяк тавышын ишеттем. Күз кырыйларымны як-якка сирпеп кенә карадым. Мөлаем елмаюы белән, аякларын чирәмгә ышкый-ышкый гына атлап, Әнисә килә иде. Ул, яныма килеп җиткәч, җиргә чүмәшеп утырды да җирдә яткан капчыкларымны тотып-тотып карый башлады. Аларның имән әкәләсе җыярга дигәне бөтенләй буш, икенчесендә исә бер-ике уч чикләвек бар. Әнисә капчыкларының һәр икесендә дә кимендә яртышар пот имән әкәләсе белән чикләвек бар иде. Шуларны миңа күрсәтте дә:
- Талтам, бернәрсә дә җыймыйча нишләп монда торасың әле? - диде ул.
Мин чикләвек салган капчыгымны күрсәттем:
- Әнә җыйганмын ич!
- Аның ише җыюмыни ул?
- Шулай да бит...
Баерак, терлек-туары булган чуашлар җыеп кайткан әкәләләрнең төшләрен-орлыкларын пешереп дуңгызларына ашата. Үтә ачлык булган елларны үзләре дә шуның онын алабута белән катыштырып, күмәч пешереп ашаганнар. Шуның аркасында үлмичә кыш чыкканнар да!..
Ул елны әкәләләрне чуашлар бөтен семьялары белән бергә бер-берсе белән талашаталаша җыйган, һәрбер гаилә күбрәк җыярга, күбрәк әкәлә запасы ясарга тырышкан. Дүрт яшьлек Әнисә дә бөтен кешедән уздырып җыярга омтылган. Күбрәк иттереп җыеп кайтса, аны абыйлары, җиңгиләре дә мактаган.
- Урманга килгәч, әкәлә дә җыймый кайту - зур булдыксызлык, җебегәнлек ул!..
Ул мине дә җыярга кыстый хәзер. Югыйсә башка чуаш кызларының: "Синең мишәр абыең бигрәк тә булдыксыз нәрсә икән!" - дип көлүләре бар.
Кинәт, ерактан килгәндәй, бер тавыш яңгырады:
- Әнисә, син кайда?!
Бу тавыш башта көчсез ишетелде. Аннан ул ерак-ерактан, бөтен урманны яңгыратып, яңадан кайтып килде:
- Әс кечталлау-у-у-у?
Әнисә имән төпчекләре өстеннән сикерә-сикерә минем яныма килде дә кулының очларын куышландырып авызына куйды:
- Без монда, сезнең янга барабыз!..
Аның бу сүзләре, бөтен урманны яңгыратып, минем күкрәгемә кайтып сугылды.
Без икәүләп, кулга-кул тотынышып, әкрен генә атлап, әлеге тавыш килгән якка киттек.
- Син, талтам, урманда бер дә булганың юктыр, ахрысы?
- Нигә?
- Урманда бер дә йөри белмисең икән.
- Син бит урман кызы! Шунда туып, шунда үскәнсең...
Урман эчендә бер чуаш кызының матур җыры ишетелде:
Безнең урам тауга түбән, шуып төшә бер чана,
Мин урамнан үткән чакта елап кала кыз бала!
Җыр Әнисәгә дә тәэсир итте бугай, ул да җырлап җибәрде:
Вырмандалай миерәй пучтарма, аван пулат хына херинә!
Әнисә белән без чуаш хатын-кызларының төтәсләнеп янган чыбык өеме янында утырган җирләренә барып чыктык. Аларның кайберләре вак кына күмерләнеп торган чыбык көлләренә күмеп - бәрәңге, кайберләре имән әкәләсе пешерә. Без, һәммәбез дә, түгәрәкләнеп утырып, бераз тамак ялгарга булдык. Әнисә үзе алган имән әкәләсеннән миңа да өлеш чыгарды:
- Мә әле, талтам, авыз итеп күр!..
Имән әкәләсенең пешкәннән соң бераз баллангандай тәм биреп, йомшаргандай булса да, авыз тутырып ашарлык бернәрсәсе юк иде: мин аның бераз гынасын кабып, авырлык белән чәйнәп йоттым да калганын ташладым:
- Миннән булмый бу, дуңгыз ашасын аны!
Чуаш хатыннары шаркылдашып көлеште.
- Ачлык ел булса, син дә ашар идең әле.
Ә үзләре, ачлык ел булмаса да, аны шактый яратып, тәмләп ашый.
Араларыннан берсе капчыгыннан кечкенә бер чегет кисәге чыгарып, шикәр тешләгәндәй иттереп, тешенең очы белән генә кырып каба да, бетмәсә ярар иде дигәндәй, бик кадерләп кенә, сакланып кына ашый.
Чуаш хатыны Әнисәгә бармак башы зурлыкта чегет аерып бирде. Ә ул, аның яртысын миңа сузып:
- Монысы бик тәмле нәрсә, аны син дә яратырсың!- диде.
"Чегет" дигәннәре коры эремчектән әвәләп ясалган кечкенә бер кабартма. Ул чуашларның бик мактаулы азыкларыннан саналса да, бик коры, каты һәм артык тозлы булганлыктан, бик үк яратып ашалырлык нәрсә түгел иде. Шулай да мин, Әнисәнең күңеле булсын өчен, яратып ашагандай кыланып, икмәк йомшагы белән бергә чәйнәп йоттым.
- Ничек соң, талтам, тәмлеме? - дип куйды Әнисә. Янәсе, чуашларда нинди тәмле ашлар бар.
"Баргач ашарсыз" дип, әни безгә ак күмәч белән зур гына бер борай йомшагы, калай тартмага салып, дүрт кисәк туралы мае биреп җибәргән иде. Кич ашаганнан калганын, урманга килгәч, Әнисәнең җиңгәсе икебезгә бүлеп бирде. Әнисә үз өлешен башка чуаш хатыннары белән уртаклашты. Алар аны авызларына капкач та:
- Ай, тенелзә каерым! - дип, үтереп мактарга кереште.
Янәсе, мондый ризыкны патша үзе дә бик саклап кына ашый торгандыр.
Шуннан алар әлеге тураның ничек ясалуын сораша башлады...
- Аңарга сөт белән сөзмә дә сала торганнардыр. Югыйсә шулчаклы тәмле булмас иде!
- Турта да салына торгандыр...
Туралы мае да, нигездә, эремчектән эшләнә. Тик аңа өстәп сары май, каймак, йомырка салалар. Аннары юка гына иттереп, кабартмадай әвәләп, табага куеп, мичтә пешерәләр. Өсте кызарып чыгуга, бер чүлмәккә салып, өстенә эрегән сары май коялар.
Әнисә шул турыда сөйләгәч, чуаш хатыннарының һәммәсе дә, башларын селкеп, ботларын чабарга кереште:
- Йомырка да сыталар диген, ә!.. Май да, каймак та салалар. Ничаклы байлык кирәк!..
- Әнисә, сез көн дә шуны гына ашыйсызмы?
- Сез сөт белән катыкны исәпләми дә торгансыздыр, иеме?
- Базарга барган саен прәннек белән келиндер аласыздыр?
Әнисә алар сорашканда, "әйе, шулай!" дигән сыман ияген генә кагып утырды.
Урманнан кайткач, Әнисәнең җиңгәсе безгә тышы арыш камырыннан ясалган бәрәңге кәлҗемәсе белән арасына бераз борчак салынган балтырган шулпасы ашатты. Әнисә бик ләззәтләнеп ашады. Өйгә кайткач та: "Әй, җиңгәйнең ашлары!" - дип, әллә ни вакыткача мактап сагынды.
Көзен миңа ун яшь, Әнисәгә сигез яшь тулды.
Әтиләр мине укыта башлады. Мин һәр көнне әле күптән түгел генә ачылган "ысул җәдит мәктәбе" дип атала торган яңа методлы мәктәпкә йөрим. Кайткач, әти белән әни сабакларымны әзерләшәләр, төрле матур китаплар укыйлар, әкиятләр сөйлиләр. Бигрәк тә әти мине рәсем ясарга кызыктыра иде.
Әти миңа шәһәрдән кәгазь-карандаш, кара такта һәм төрле китаплар алып кайтып бирә. Әнисә дә, миңа да бирер микән, дип өметләнеп, әтинең күзләренә карый. Эләкмәгәч, моңая, күңелсезләнә.
Кайчакта:
- Мулла абзый, боларны миңа да алып кайтмадыңмыни? - дип сорап та куя.
- Болар бит, кызым, уенчык түгел. Алар сабак укыр өчен кирәк әйберләр.
- Мин дә укыр идем шул...
- Сабак укырга сиңа иртә әле, - дисә дә, әти эченнән генә хафаланып ала: - Бик укытасы иде дә... агаларыңның, христиан чуаш кызына мөселман сабагын укыта дип рәнҗүләре, шаукым куптарулары бар.
Әти аңлатканнан соң, Әнисә, бераз тынычланган кебек, башын сәер генә аска иде.
Артык сорап йөдәткәч, күңелсезләнүе дә көннән-көнгә арта торгач, әти аңа да әлифба китабы, кара такта белән бер грифель алып кайтып бирде:
- Нишлисең бит инде. Баланың күңелен төшереп булмый.
Әнисә моңа чиксез дәрәҗәдә куанды. Бөтен күңелен биреп, укырга-язарга өйрәнә башлады. Баштарак ул моны миннән көнләшү, күпсенүдән генә башласа, бара-тора, уку-язу эшенә чын күңелдән бирелеп, яратып кереште. Хәтта ул минем сеңелләрем янына барып, үзенең язуларын, төшергән рәсемнәрен күрсәтеп, аларны да өйрәтергә тырыша иде. Әти белән әни кызның зирәклеген күреп шатлансалар да, бу эшнең башланып китүенә шактый хафаланалар иде. Әнисәнең агасы Васёк, атасы Аксаби карттан аермалы буларак, бик динчел, христианчыл булу белән бергә, үзенең чуашлыгын тирән бер тәгассып (фанатизм) белән саклый, аны изге бернәрсә иттереп саный иде. Ул христиан диненә бик нык ябышкан, аныңча, христиан диненнән башка булган бер генә дин дә дөрес түгел! Менә шуңа күрә дә ул сеңлесенең татар гадәтен үзләштерүеннән, чуашлыктан качып, бөтенләй татар-мөселман булып китүеннән курка иде. Хәтта аның, безгә сиздерми генә, яшерен-батырын гына сеңлесенең бөтен хәрәкәтен тикшереп йөргәнлеге дә билгеле. "Тормышым яхшы булса, сеңлемне әрәм итеп анда асрамас идем" дигән сүзләре дә ишетелгәли башлады.
Ул безгә килгән саен, Әнисәнең муенына тагылган хач-тәресен барлап китә иде. Менә шуңа күрә дә әтиләр Әнисәнең татарча-мөселманча укырга-язарга өйрәнүенә шактый борчыла, аны бер генә кешегә дә белдермәскә тырышалар, Әнисә үзе дә бу турыда бик сак кылана. Әти-әниләрнең максаты Әнисәнең чуашлыгына, христианлыгына һичбер кагылмастан, аны укымышлы, яхшы бер кыз иттереп тәрбияләү иде.
IV
Безнең авыл кояш чыгышы ягыннан үзебездән дүрт-биш чакрым ераклыкта булган Ховылчирма дигән чуаш авылы кырына терәлә. Икенче төрле итеп әйткәндә, авылның көнчыгыш капкасыннан чыгуга, Ховылчирманың кырлары, болыннары сузыла. Безнең авыл үзенең ике ягыннан да хуш исле болыннары, иркен аланнары белән һәркемнең күңелен үзенә тарткан шактый зур Гөбенә суы буена утырган.
Бездән шактый еракта булган авыл халыклары гына түгел, шәһәр кешеләре дә җәйнең матур көннәрен телгә алган чагында:
- Менә хәзер Чүти болыннарында кош атып, Гөбенә суында балык тотып йөрсәң иде! - дип куялар.
Гөбенә болыннары табигать тарафыннан шундый үлчәнеп эшләнгән, әйтерсең аны ниндидер табигать галиме озак уйланып ясалган план буенча эшләткән. Аның печәнлек, чабын җирләре шундый төз, шундый тигез, миңа дисә, жәй көннәрендә шунда чык та йомырка тәгәрәтеп уйна! Июнь-июль айларында бу җирләрдә актамыр, чәүкә башы (клевер) шикелле үләннәр кеше күмелерлек булып үсә. Авыл халкы: "Чапкан чагында чалгы каерыла", - ди. Үләннәр арасыннан күтәрелеп чыккан ак, сары, зәңгәр, карасу, кызыл төстәге чәчәкләр печәнлек җирләрне шәрекъ кызлары кулы белән чигеп эшләнгән ефәк паласлар төсенә китерә.
Болынның кайбер урыннары табигать тарафыннан юри шулай төрле җиләкләр үстерү өчен барлыкка китерелгән кебек. Июнь-июль айларында җир исә каен җиләге, җир җиләге, кәрәзле бөрлегән (чебеш күзләре) белән кызыл комач япкандай булып капланып алына. Тирәяк авыллардагы буйдаклар да Чүти авылы кызларын мактап җырлаганда: "Аларның кызыл иренле, уймак авызлары да үз болыннарында үскән җиләкләргә охшый!" - диләр.
Болыннарның куаклык-агачлык җирләре дә коры зифа таллардан гына, бөдрә башлы зирек агачларыннан гына тормый. Кура җиләге, кызыл карлыган, шомырт, балан, миләш һәм үгез борыны (гөлҗимеш) шикелле җимешләрне авыл халкы җыеп бетерә алмый.
Гөбенәнең саф, йомшак суында йөзгән балыклары балык тотучы Вәлиулла картлар өчен бетмәс-төкәнмәс бер байлык булган шикелле, аның куаклык җирләре дә аучы Билаллар өчен зур бер хәзинә: киек казлар, киек үрдәкләр шунда инде алар!.. Көмеш чыклар төшкән җәйге иртәләрдә син куакларда сайраган сандугач моңнары белән ничек хушлансаң, аучы Билаллар да киек кошлар тавышыннан шулай кәефләнә. Алар үзләренең мылтык түтәләрен өмет белән куаклыктан пырхылдап очып чыккан каз һәм үрдәкләрнең күкрәкләренә тери: "Гөрес!.. Гөрес!.." Дары төтене һавага җәелә: канаты салынган үрдәк яки каз әйләнә-тулгана яшел чирәм өстенә килеп төшә.
Гөбенә буена балык тотарга килгән балалар да, аның басмаларында кер чайкаган яшь киленнәр дә, яшел чирәмле яр башларында киндер агартучы шаян кызлар да, печән чабарга килгән батыр егетләр дә әлеге елгага сокланып туя алмый.
Тирән безнең Гөбенә,
Вак таш җәйгән төбенә;
Суы йомшак, саф һәм тонык:
Энә төшсә күренә!..
Әнисә белән мин Гөбенә болыннарының хуш исле, ал чәчәкле яшел чирәмнәре өстендә башкаларга караганда да күбрәк аунадык. Балалык чагыбызны чәчәктән чәчәккә кунып йөргән ак, сары, зәңгәр күбәләкләр белән берлектә уйнап-шаярып шул болыннарда үткәрдек.
Болынның әлеге Ховылчирма аланына тоташкан бер җирендә безнең әтинең яшелчә бакчасы бар иде. Таҗи картның барлыгы унбиш-уналты төптән торган алма бакчасы авылның бердәнбер җимеш бакчасы булган кебек, әтинең бакчасы да бердәнбер яшелчә бакчасы санала иде. Әти әнә шул бакчаны саклау, каравыллау эшен Әнисә белән миңа тапшырды, һәр көнне, иртә белән йокыны туйдырып, кояш шактый күтәрелгәч кенә, без анда барабыз да төш вакыты җитүгә, ашарга дип, яңадан кайтабыз. Без кире әйләнеп барганчы ике сәгатьләп вакыт үтә. Ә кич белән, кояш батып өлгерми, тагын кайтып киләбез. Без юк чакта бакча яшелчәләр урлану белән генә калмый, таш бастырып үткәндәй тапталып та бетә. Әнисә белән мине, дөресен генә әйткәндә, яшелчә бакчасы түгел, караганда күзнең явын алырлык матур, саф һавалы иркен болын тарта. Шундый күңелле бит анда! Гөбенә суында, балыктай йөзеп, чумып уйный-уйный коенасың, киң болында, һичкемнән дә тартынмыйча, иркенләп җырлыйсың. Ә бит өйдә алай итеп булмый. Бигрәк тә әни, җырлаган тавышыңны ишетте исә, бер сүз белән тыныңны кисә:
- Ата-аналар алдында авыз ерып җырларга оят түгелме сезгә?! - ди.
Ә бит киң болында авызга чүпрәк тыгучы йә иләк ябучы әти-әни юк... Күкрәк киереп җырлаган көчле тавышың куаклыклар арасына үтеп яңгырый да, аннан кире кайтып, кан тамырларыңны рәхәтләндереп кытыклый, йөрәкләреңә сүнмәс дәрт бирә! Аннан соң төрле төстәге чәчәкләрдән такыялар, хәситәләр ясап киябез дә шуларның тәмле хуш исләрен иснәп йөрибез.
Гөбенәдә балык тоту үзе ни тора! Тын гына, тыныч кына аккан суга суалчан кидерелгән кармакны ташлыйсың да су өстендә калган калкавычка керфек тә какмый карап торасың. "Менә хәзер калкавыч селкенә башлар... Нинди балык эләгер икән: кызылканатмы, шыртлакамы, алабугамы? Зуррагы эләгеп куеп тартып алганда, кармакның җебе өзелмәс микән?.."
Шулай тәмле генә уйланып торганда, кинәт чиртә башлый. Кармакны җәһәт кенә тартып аласың да артка - яшел чирәм өстенә ыргытасың. Бармагыңнан аз гына озынрак балык, кояшка каршы көмештәй ялтырап, җирдә тыпырчына. Нинди матур күренеш!
- Менә шуны кәгазь өстенә - рәсемгә төшерсәң иде, - ди Әнисә.
Күңеллеләнеп балык тотканда гына тавыш ишетелә:
- Әй, ачык авызлар, бакчагызга балалар төшкән ич!
Кармакларны ташлап, бакча ягына йөгерәбез. Итәкләренә кыяр, шалкан төягән балалар коймалар аша сикереп төшә дә абына-сөртенә кире якка чабалар.
Картлар безне шелтәли:
- Биш тиенлек куян, ун тиенлек зыян дигәндәй, биш-алты вак балыкка алданып, бакчаны эштән чыгартасыз бит, ә? Ачык авызлар!..
Кайберәүләр әтине әрли:
- Нинди байлыкны балаларга тапшырган, җөнтәй ул!
Кантык Сарттины белән дегет Миңлебай малайлары бервакытта да бакчага төшмиләр. Ләкин алар безнең яшелчәләрне бакчага төшкән балалардан күбрәк ашый. Алар кайвакытта түбәтәйләренә яшел борчак кузаклары төяп килә. Кайчагында очына нечкә тимер беркеткән агач ук яисә үрелгән ат кылы алып киләләр. Кантык Сарттины бер кузактан яшел борчакларны ярып ала да тәмләп кенә чәйни:
- Ах, тәмле дә соң!
Минем, авыз суымны корытып, кызыксынып карап торганны күргәч, бер борчак кузагын миңа да суза:
- Мә, син дә ашап күр әле берсен, өмсенеп торма!
Кулымны сузуга, кузакны кире тартып ала:
- Ә, юк! Кыяр, шалкан бирсәң генә.
Ә мин бер кузак башына бер шалкан яисә бер кыяр биреп төятәм генә аларга.
Укларны алып килгәч, тагы да кызыктыралар. Сарттин атып ук җибәрә:
- Әнә кара, ничек оча ул! Мондый укны безнең малайларның берсе дә ясый алмый.
Ук югарыга кыеклатып оча да дуга ясап җиргә төшә.
- Моның белән кош та атып була. Ләкин ул чакны бик югарыга җибәрмисең. Кошның йөрәгенә генә барып кадала.
- Ә синең атканың бармы соң?
- Ике үрдәк алып кайттым инде. Шундый симезләр!.. Кош атар өчен тын һава кирәк. Бүген көн җиллерәк шул: төзәгән укны читкә алып китә...
Фазлый Хисаметдины аның сүзен җөпли:
- Дөрес әйтә ул: без бергә алып кайттык.
- Алай булгач, бир миңа...
- Күпме кыяр, ничә шалкан бирәсең?
- Белмим шул.
- 20 кыяр, 10 шалкан бир дә - ук синеке.
Фазлый Хисаметдины каршы төшә:
- Бигрәк арзан - җүн сорыйсың, тиле! Хәсән бай малаена алып барсаң, берсүзсез биш тиен бирәчәк!.. Ә бит 20 кыярың ике тиен дә, 10 шалканың бер тиен генә ич. Бар булганы 3 тиен була, тиле!
- Арзан булса булыр. Әйткән сүз - аткан ук. Чуашлар да: "Ут эчәрнә титарат, сымах эчәрнә титармас"108, - диләр.
Үзе Әнисәгә карый:
- Шапламари, аван хер?109
Әнисә, йомшарып:
- Йә, талашып торма инде! - ди миңа.
Кантык Сарттинының итәгенә тагын да кыярлар, шалканнар төялә.
Чыбыркы кылы белән дә шулай кәкре каенга терәтә ул безне.
Әнисәне ул су төймәсе кебек нәрсәләр белән кызыктыра:
- Менә бит нинди матурлар! Аларны җепкә тезеп кулыңа бәйләсәң дә, такыя тирәсенә тотсаң да, менә дигәннәр!
Яшелчә бакчасын саклавыбыз шуның төсле иде безнең.
Күп вакытта әни дә, шулай ук тирә-күрше картлары да бу турыда әтигә еш кына әйтә торганнар иде:
- Берәр ышанычлы кеше яллап куйсаң, яшелчәләрне сатып, күпме акча эшләр идең!
Әти исә, бер дә пошынмыйча гына:
- Мин бит ул бакчаны акча җыяр өчен түгел, тәҗрибә, үрнәк бакчасы булсын өчен үстерәм, - дип җавап кайтара иде. - Халыкның үз җире бит ул. Башта урлап ашасыннар, торабара үзләре дә шундый бакча тота башларлар!..
Әни кулын гына селти:
- Җөнтәй!
Ховылчирма кырларын саклаучы Тандыр малае Семёк белән танышып-дуслашып алгач, бакчаны саклау бераз җайланыбрак китте.
Ул башлап үзе килде безнең янга.
Әнисә белән без шалаш эчендә икмәк белән тозлы кыяр ашап утыра идек. Тышта йомшак кына йөткергән тавыш ишетелде.
- Кем бар анда?
Чыксам, тактасы сирәкләтеп кадакланган койма янында Семёк басып тора. Ул томырап торган үткен кара күзләре белән миңа елмайды:
- Нихәл, дус? Бакчаны саклап буламы? Малайлар бик йөдәтмиме?
Мин аны читтән танып-белеп йөрсәм дә, үзе белән кара-каршы килеп сөйләшкәнем юк иде. Аның елмаюы, үз кеше итеп эндәшүе миңа җылы тәэсир итте. Әйтерсең ул миңа әллә кайчангы таныш, күптән бергә уйнап йөргән бер малай!..
- Нигә монда торасың, әйдә монда уз, Семёк!
Ул тартынып тормады, тиз генә койма аша ыргылып төште.
- Җиңел сөякле икәнсең!
Шалаштан Әнисә килеп чыкты. Семёк аның белән чуашча исәнләште:
- Авани, лаехи?110
- Пиде аван, пиде лаех!
Без дуслашып киттек. Ул көн саен иртә белән безне каршы ала. Безгә киңәшләр бирә:
- Болын буена киткәндә бакчаны онытырга ярамый. Әнисә калып торсын. Ул киткәндә, без калырбыз.
Әнисә киреләнә:
- Берүзем йөримме?
- Ярый, алайса. Сез киткәндә, мин калып торырмын. Кайчагында икәү йөреп килербез. Ярыймы, Әнисә?
Әнисә күнә:
- Бик әйбәт! - дип кул чаба.
Семёк безне шелтәләп тә алды:
- Нигә Кантык малайларына кыяр, шалкан төятергә! Алар биргән нәрсәләрне без үзебез дә ясый алабыз ич!
Ул фуражкасын тутырып борчак, ясмык кузаклары алып килә:
- Менә бит, туйганчы ашагыз, безнең кырда беткәнмени алар!..
Үзе ул бервакытта да яшелчә арасына керми, бездән кыяр, шалкан сорамый. Биргәндә дә икмәк белән тәмләп кенә ашый да калганнарын үлән арасына яшереп куя.
Ул безгә чуашлар арасында булган кызыклы, гыйбрәтле әкиятләр дә сөйли. Кызыклы, күңелле булуына мавыгып кына түгел, һәрбер сүзне үз җаена китереп, аларның мәгънәләрен аңлагандай иттереп сөйли. Кайбер урыннарда: "Вәт чапла бит выл"112, - дип, вакыйганы очлап та куя.
- Ниндидер бер чуаш авылында булган, ди, бер чуаш бае. Үзе кибет тотып сатучы булмаган, ди, ул, тик иген бае булган, ди. - Ул әкиятен шулай башлап китә дә аннан соң өстәп куя: - Безнең чуаш халкында сатучылык дигән нәрсә бөтенләй юк дәрәҗәсендә бит. Әти дә әйтә: бишәр йөз йортлы чуаш авылына барып керсәң, сатып алырга шырпы таба алмый изаланасың.
Авылдагы чуашлар бер тиенлек шырпы өчен урыс-татар авылларына чаба икән. Әти әйтә:
- Чуашлар алар урман кисә, утын ташый. Уңдырылган ашлыклары, симертелгән терлекләре өчен келәтләр, араннар, амбарлар торгыза. Чуаш халкы ул - урман халкы, урман баласы!..
Семёк үзенең саф күңелле кеше икәнлеген тиз аңлатты. Ачык йөзе, шаянлыгы белән безгә тиз якынлашты. Иртә белән ул безне шаян, уйнак сүзләр белән каршы ала.
Семёк ятим бала иде.
Әнисе, беренче баласы булган Семёк дөньяга килгәч, барлыгы дүрт кенә ел яшәгән. Әнисе үлгәч, атасы Тандырны төрле яктан өйләнергә димләгәннәр:
- Әле бит син бик яшь, эшчәнлегең һәм уңганлыгың бар, гомереңне әрәм үткәрмә, - дигәннәр.
Ләкин Тандыр кырт кисеп каршы төшкән:
- Яраткан Праскиемнан калган бердәнбер бүләкне - нәни Семёгымны үги ана кулына тапшырыр хәлем юк!
Тугыз ел инде алар аталы-уллы икәү генә тора.
Тандыр аш-суны үзе әзерли. Өйләрне, ишегалларын үзе җыя, үзе тазарта. Хәтта керләрен дә үзе юа. Ертыкларын да үзе ямый. Безнең әтиләр: "Аның өй эчендә түгел, ишегалдында да өрсәң очар тузан таба алмыйсың!" - диләр. Семёкның кигән күлмәкләре, кара киндердән, өйдә тукылган алачадан гына булсалар да, һәрвакытта чиста, өстенә сылап куйгандай ятып тора. Аның ак тула оегы белән чабатасы да чип-чиста була торган иде.
- Безнең әти, - ди Семёк, - кышның озын кичләрендә чабата, башмак тукып, чәйшикәргә акча эшли.
Аның шушы кырлар белән болыннарны саклау эше дә Семёкны тәрбия итү мәсьәләсеннән килеп чыккан. "Семёк җәй буе яхшы һавада, болында, су буйларында йөреп таза булып үсәр, авылда очраган бер балага ияреп начар гадәтләргә өйрәнмәс!" - дип уйлаган ул. Яраткан баласына хатыны Праскиның акыллы, яхшы күңелле, эшчән булуы турында сөйләп, әйбәт тәрбия бирергә тырышкан. Семёк берәр яраксыз, начар эш эшләсә дә, ул аны какмаган-сукмаган, кычкырып куркытмаган.
- Улым, андый эшләрең белән анаңның җанын борчыма, рәнҗетмә! - ди икән.
Семёклардан унбиш чакрым ераклыкта Ялчек исемле зур базарлы бер чуаш авылы бар. Өяз земство оешмасы шунда зур бер больница салган. Праски кыз чагында шул больницаның ашханәсендә эшләгән. Иргә чыккач, ире Тандырны да больницага эшкә алганнар.
Семёк татарчаны шулчаклы оста сөйли, "бу чуаш малае" дип әйтерлек түгел. Мин аның серен сорагач, ул:
- Мин бит биш елдан бирле шушында болын саклыйм. Татарлар белән аралашам, - ди торган иде.
Михайло дигән бер чуаш Ахим байларда 20 елдан артык эшли, ә үзе һаман да татарчаны дөрес сөйли алмый. Әнә шуларны уйлыйм да Семёкның татарчаны болай оста һәм дөрес сөйләве аның зирәк булуыннан һәм татарчага нык күңел бирүеннәндер дим.
Семёк кайвакытларда матур иттереп урысча әйтемнәр, мәкальләр әйтә, урысча җырлар җырлый. Ул урыс сүзләрен тау ягы татарлары шикелле "ызнакум", "Вачили", "учин" дип бозып сөйләми.
Беркөнне без Семёк белән икәү безнең яшелчә бакчасы янында сөйләшеп утыра идек. Безнең янга зур кара ат җитәкләгән урта яшьләрдәге бер чуаш белән безнең авылның ике татары килеп туктады. Татарларның берсе ике сүзнең берсендә "ызнаш" дип сөйли торган Йомыттин агай иде. Йомыттинны тирә-як татар авылларында да "Закончы Йомыттин" дип йөртәләр иде. Берәр кеше берәр кызыклы вакыйга сөйләсә дә, аны "Ызнаш Йомыттинныкы" дип башлап китә, яисә шулай дип сүзен очлый торган булган. Аның янындагы татар да безнең авылныкы, Метеркә Баттин дигән юаш кына бер кеше иде. Безнең янга килеп туктагач та алар белән килгән чуаш, башыннан бүреген салып, Семёк белән исәнләште:
- Авани, лаехи?
- Пиде лаех, пиде аван, Абус пиччәй! - дип җавап кайтарды Семёк.
Әлеге чуаш күн бияләе эченнән бер кәгазь чыгарып Семёкка сузды.
- Мин Баттин пиччәйгә ат саткан идем дә язуын укып бирерлек кеше таба алмадым. Йомыттин пиччәй дә укый алмый икән.
- Нигә Петяны алып килмәдең?
- Ул өйдә юк иде шул, Ялчеккә киткән.
- Ярый, алайса, - диде дә Семёк кәгазьне алып укый башлады. Аның ачык һәм шома итеп укуына хәйран калып карап тордым: димәк, бу урысчаны да безнең әтидән ким белми. Ат язуын укып бетергәч, Семёк аны, татарчага тәрҗемә итеп, аерып-аерып аңлатырга кереште.
- Сигез яшьлек печтерелгән алаша, кара төстә, ялы уң ягына яткан, сул як муенында ак тамга бар...
Семёк сөйләгәндә, тегеләр атның язуда күрсәтелгән билгеләрен карап, тикшереп торды. Соңыннан Йомыттин, кулы белән башындагы малахаен арткарак этеп, күкрәген бераз алгарак чыгарды да:
- Ызнаш, дөрес язылган!.. - диде.
Семёк миңа карап күз кысты.
Алар киткәч, Семёк бераз гына башын селкеп торды да, үртәнеп:
- Закончы агаң менә хәзер алардан бер бутылканы алдырып кага инде. Хезмәте дә зур булды ич: "Ызнаш, дөрес язылган!" - диде.
- Абус агай безнең авыл чуашы ул, - диде Семёк. - Без школга аның улы Петя белән йөрибез. Тырыш малай.
- Семёк, син школга укырга йөрисеңмени?
Ул, уенга тарткан сымак иттереп:
- Ызнаш, так! - дип куйды.
Семёклардан алты чакрым ераклыкта Олы Таяба дигән зур гына бер чуаш авылында өяз земство идарәсе тарафыннан биш еллык урысча бер школа оештырылган. Оештырылган елны анда укучы аз булган. "Нигә кирәк ул уку? Безнең малайларның түрә буласылары юк әле!" - дип, балаларын бирмәгәннәр. Чуашларның кырык йортлык Ховылчирма авылыннан да бары тик әлеге Абус белән Тандыр гына балаларын шунда укырга биргәннәр.
- Быел ике классны бетердек инде, - ди Семёк. - Атай әйтә: "Биш класс бетергәнче укы, зур кеше булырсың, волостной писер яисә чатабут". - Шуннан соң ул үзләренең укытучы апаларын мактап китә: - Шундый яхшы күңелле, йомшак табигатьле, мөлаем. Без аның сүзләрен йотып алырдай булып тыңлыйбыз. Ул безне үзара дус, тату яшәргә өйрәтә.
- Ул нинди халыктан, чуашмы?
- Чуаш түгел түгелен. Ләкин чуаш телен шундый белә ул, үзеңне сатып җибәрер. Чуашлар намуслы, эшчән, сәләтле халык, ди. Тик аларда наданлык бик көчле. Сез укып чыгып, аларны агартыгыз, аларга якты юл күрсәтегез, ди.
Семёк берәр нәрсәнең яисә берәр эшнең начар яки яхшы ягын сөйләсә: "Тётя Валя шулай әйтә", - дип куя. Тетя Валя шулай әйткәч, ул эш турында башкача уйларга урын калмый, янәсе.
Семёк, Әнисә, мин тагын да ныграк дуслашып, үзләшеп киттек. Болында төрле уенчыклар ясавыбыз да күбрәк китап-кәгазьләр белән мавыгуга әйләнеп китте. Семёк урыс әлифбасы, урысча балалар өчен язылган кечкенә сурәтле хикәя китаплары алып килә. Әнисә, яшел чирәм өстенә утырып, сәгатьләр буе шуларга карап рәсемнәр төшерә, Семёк аңарга урыс хәрефләрен өйрәтә.
Без өч җәйне шул болында үткәрдек. Болыннарда печәннәр чабылып, кырдагы игеннәр җыелып беткәндә, безнең яшелчә бакчасында сакларлык нәрсә калмый инде. Шунлыктан болынны ташлап, без Чүтигә өйгә кайтабыз.
Байтак көннәргә чаклы бездә әллә нинди бер сәерлек, күңелсезлек сизелә башлый, ниндидер бер кадерле нәрсәбез болында калган шикелле тоела. Әнисә дә еш кына:
- Хәзер Семёк кайда, нишләп йөри икән, ул безгә бер дә килмәс микәнни инде? - дип, авыр сулап куя.
Семёк сирәк булса да безгә килеп йөри иде. Кышкы ял көннәрендә, укудан туктаган чакта, икешәр кич кунып китә. Без кышның озын кичләрен аш өенең мич башында үткәрәбез. Семёк безгә кызыклы хикәяләр сөйли, китаплар укый. Әнисәнең рәсемнәрен карый.
Әти белән әни дә Семёкны яраталар, якын күрәләр. Аның хөрмәтенә кайналган чәй янына әнинең каймак, мае мул куела. Без йокыдан торган вакытка майлы белен дә әзерләнгән була. Мондый көннәрдә без дә майга, коймакка ныграк үрелә торган идек. Шуңа күрә дә мин, Семёкны сагынып:
- Бу атнада килер микән ул? - дигәч, әни рәхәтләнеп бер көлә торган иде:
- Бер ат аркасында йөз ат су эчә дигәндәй, май-каймаклар сагындыра башладымыни инде?
Әнисә - үз халкын сөю тойгысы белән дулкынланучы кыз. Шунлыктан ул кем дә булса чуашларга карата берәр начар сүз әйттеме, аңа карата рәнҗүле караш ташламыйча түзә алмый иде.
Куыш Әндрие чуашлары печәнгә безнекеләргә караганда бер-ике көн элегрәк төште. Болында кызу эш кайный. Киң күкрәкле чуаш егетләре киерелә-киерелә чыж-чыж иттереп печән чаба. Алар артыннан кабарынкы яшел печән өемнәре тасмадай сузылып кала бара. Яшь кызлар белән киленнәр, шыңрап торган нечкә тавышлары белән җырлый-җырлый, иртәрәк чабылып, өсләре кибеп өлгергән печән тасмаларын агач тырмалар белән әйләндерә. Картрак чуашлар печәннәрне бер өемгә җыялар да, өч җәпле агач сәнәкләр белән күтәреп, печән кибәне өстенә ыргыталар. Гөбенә буенда җиргә казылып ясалган учакларда яңа гына киселгән чи таллар белән зирек чыбыклары яна. Аларның аксыл төтеннәре, җилсез, тын һавада җиргә сыланасылана, Гөбенә буйлап ерак-еракларга тарала.
- Их, су буена нинди матур ямь бирә бу төтен тасмалары! - ди Әнисә.
Ул көнне Семёк безнең янга килмәде. Ул да чуашлар арасында эшләшеп йөри булса кирәк...
Без озак кына сокланып карап тордык:
- Нинди матур күренеш! - диде Әнисә. - Нинди матур табигать, җанлы эш, чын тормыш монда!
Үзе тиз генә шалашка йөгереп кереп, кәгазьләрен, карандаш, буяуларын алып чыкты. Аннары яшел чирәм өстенә җайлап утырды.
- Тукта әле, матур бер рәсем ясап булмас микән?!
Шулар белән мавыгып, без төшке ашка кайтуны да онытканбыз.
Байтак вакыт үткәч, әти килеп чыкты:
- Балалар, нигә кайтмыйсыз, әниегез пыр туза анда. "Аш суынып бетте инде" ди. Әйдәгез, тизрәк кайтыгыз!
Мин бераз хәйләли төштем:
- Китсәк, бакчага кеше төшәр дип курыктык.
- Кем төшсен?
- Әнә бит печән чабучы чуашлар...
Әти башын чайкап көлде:
- Юк, улым. Чуашлар бакчага да төшмиләр, кешенең әйберен дә урламыйлар, ул гадәт юк аларда!
Әнисә ялт итеп сикереп торды да минем алдыма килеп басты. Шатланып кулларын чәбәкли:
- Күрдеңме, ишеттеңме, әти нәрсә әйтә?.. Чуашларда караклык юк, ди.
Әти сүзен дәвам итте:
- Чуашларда берәр кеше начарлык эшләсә: "Йә инде, нигә шулчаклы битәрләргә аны, ул бит берәүнең тәкәсен урлап суймаган!"—диләр.
Әнисә тагын да очынып китте:
- Әһә, ишеттеңме, әти нәрсә әйтә?
Өйгә кайтып ашарга утыргач та, Әнисә тынычлана алмады: болында эшләгән рәсемен итәгенә куйган, ашны капкан саен, уйланып, кайбер җирләрен төзәтә, кулы белән рәсемне еракка сузып карап тора да күңелле генә елмая.
Җәй көннәренең берсе. Чәй эчеп утырабыз. Әтидән башка барыбыз да өйдә. Ишектән утыз яшьтән ашкан бер хәерче килеп керде. Аның өстендә бөрмә билле җилән, башында ялтыравыгы аз гына кыршыла төшкән картуз. Без аны урыс хәерчеседер дип уйладык. Ә ул, ишектән керүгә, бозык татар теле белән:
- Хәер сораган, нәстә булса да яраган, - диде.
Без моңа да артык игътибар итмәдек, бераз татарча белә торган урыстыр дип уйладык. Хәтта әни:
- Татарча да беләсең икән әле, - дип, көлә-көлә табындагы икмәкне кисә башлады.
Хәерчегә җор карап торган Әнисә яңадан сорап куйды:
- Кайдан син?
- Төмәр авылыннан...
Әнисә сәкедән сикереп төште дә, йөгереп барып, әни белән хәерче арасына керде:
- Әни, әрәм итмә хәер-сәдакаңны!
Әнисә әни кулындагы икмәк белән шикәрне, ялт иттереп тартып алып, кире табынга китереп куйды. Без бернәрсә дә әйтергә белмичә аптырап калдык.
- Нәрсә җенләнәсең, Әнисә?
- Җенләнсәң дә урыны бар.
Ул хәерченең алдына ук килеп басты:
- Димәк, син чуаш!
Хәерче каушап калды: бер агарынды, бер кызарынды, ишектән кире чыгып китәргә дә уйлады. Башын аска игән килеш, калтыранган тавыш белән:
- Җулай җул, чуааж... - диде.
- Нинди йөз белән хәерчелек итеп йөрисең? Намуссыз, җир бит!
- Авыру мин... эшли алмыйм... бер кулым бөтенләй эшкә яраксыз - чулак...
Чынлап та, аның кулы зәгыйфь иде: бармаклары кәкрәеп каткан, беләгендә ит әсәре юк, шакырдап торган сөяк.
Әнисә, аңа рәтләп карамыйча:
- Семьягызда кемнәр бар? - дип сорады.
- Беркемем дә юк.
- Кайда торасың?
- Әтидән калган бер иске өйдә.
- Бәрәңге бакчаң бармы? Авылыгызда терлек йөртү өчен болыннар, кырлар бармы?
- Бар!..
Хәерче, чыгып китәргә җыенып, ишеккә таба тартылды.
Тәмам хөкем процессы башланды шулчак!.. Әнисә, безгә таба акаеп карый да, тагын сорауларын яудыра:
- Әйе... торырга өй дә бар, бәрәңге утыртырга бакча да бар, терлек йөртергә кырлар, болыннар да бар... Ә ялкаулык белән сөмсезлек барыннан да көчлерәк. Шулаймы? Авылыгызны әйтер идем инде, бер генә адәм рәтле кеше юк, күрәсең. Нужәли анда хәерче йөртүнең чуашлар өчен хурлыклы эш икәнлеген аңламыйлар? Аңласалар, шул бер кешенең тормышын рәтләү юлында чара күрерләр иде ләбаса... Бар, кайт, йөрмә монда илдән илгә кеше көлдереп!.. Кайт та әйт, бу эш минем өчен генә түгел, бөтен чуаш өчен оят, диген.
Хәерче чыгып китүгә, Әнисә тагын да кызып сөйләнә башлады:
- Яшь булсам да, үз гомеремдә чуаштан хәерче күргәнем юк. Ата-бабамнар безнең каныбызга "хәерчелек бөтен халык өчен хурлык" дигән ышанычны сеңдергәннәр. Һе! Безнең авылда берәрсе хәерчелек итеп карасын әле, аны шунда ук авыл җыенына чакырып хур итәрләр иде. Аңа калса, чулак, сукыр, ятимә, тәрбиячесе булмаган карчыклар бездә дә юк түгел. Яшиләр ич, ач та, ялангач та түгелләр. Караклыктан да әшәке ул хәерчелек!.. - Ул туктап бераз уйланып торды да кинәт кенә атылып ишектән чыгып китте.
Әни, авыр көрсенеп:
- Әйе, шулай!.. - дип куйды.
Бераздан Әнисә әйләнеп керде дә көлә башлады:
- Урамга чыксам, хәерчем бездән өч йорт аша Тәкә Дәүләтләр турына туктаган да бер ары, бер бире каранып тик тора. "Керергәме, юкмы?" дип икеләнә, ахры. Мине күрүе булды, югары очка таба ашыга-ашыга атлый башлады. Ул әйләнеп караган саен, мин йодрык күрсәтәм. Авылдан чыгып киткәнче карап тордым.
Әти килеп керде:
- Нәрсә син, кызым, янгын чыккандай, ары-бире тырылдап йөрисең?
Булган хәлне аңлатуга, ул:
- Бик дөрес! - дип, Әнисәне хуплады. - Кеше эшләп ашарга, эшләп яшәргә тиеш!.. Эшләп көн итәрлек түгел икән, аны ил карарга тиеш!
Әнисә тагын да очынып китте:
- Әһә, әһә, ишетәсезме?
Әни йомшарып китте, Әнисәне кочагына тартып алды да башыннан сыйпап сөя башлады:
- Син бит минем акыллым, син минем алтыным, курносым...
VI
Миңа унбиш яшь тулды. Буем да шактый үсте. Әнисә дә унөч яшендә генә булса да, буйга миннән бик үк калышмый. Ул үскән саен сылулана, җыйнаклана бара. Ул аз гына алга чыгып торган күкрәге, зифа буе, үзенең сыгылып торган нечкә билкәе белән һәркемне сокландыра. Аның аз гына каратуткыллы, бодай төсле алсуланган яңаклы йөзе, куе кара кашы, озын керфекле, сөрмәле, бераз гына кысыграк шомырт кара күзләре кешеләрнең карашларын иркәли. Карасу кызыл иреннәре арасыннан ак тешләренең очларын гына күрсәтеп елмайган бу кызның үзен үзе тота белүе дә үзенә булган хөрмәт-ихтирамны арттырганнан-арттыра.
Әти дә аны үзе югында: "Эшкә уңган, зирәк кыз", - дип мактап куя торган иде.
Әнисәнең күзләрендә барган саен әллә нинди бер моңсулык белән үзен иркәләтергә теләү көче сизелә иде. Ләкин аны әлегә чаклы башларыннан сыйпап иркәләүче әтиемнән башка берәү дә юк иде. Әни дә аны ярата, үз итә. Ләкин әни ничектер аңа гына түгел, безгә дә корырак, салкынрак тоела иде. Дөрес, ул безне үз вакытында ашата, эчертә, юындыра, киендерә. Ул яктан һәммәсен дә булдыра. Ә менә йомшак сүзләр әйтеп, ягымлы, җылы куллар белән йөрәгендәге саф мәхәббәтен бирүгә килгәндә ничектер саранрак иде.
Шуңа күрә дә Әнисә әти тирәсендә әйләнүне, аның иркәләүле сүзләрен ишетүне артыграк күрә иде.
Әнисә үзенең дәрәҗәсен - бәясен яхшы аңлап, үзен пакь, чиста тотуы белән дә башка кызлардан аерылып тора. Ул, агаларына кунакка барып кайтканнан соң, күп кенә авыл кызларының тотанаксыз һәм тәрбиясезлекләреннән зарлана.
Әнисә унөч яшенә җиткәндә, татарча укый-яза белә иде инде. Ул татар телендәге әдәбият китапларын яратып, аңлап, мәгънәләренә төшенеп укый, алар турында төпле фикерләр йөртә ала.
Беркөнне без Әнисә белән алма бакчасында озын гына бер хикәя китабы укып чыктык. Күбрәк ул укыды, мин тыңлап тордым. Әнисә озак кына сүзсез калып, уйланып утырды да авыр көрсенеп куйды:
- Безнең чуаш телендә кайчан шундый китаплар булыр икән?
- Менә шулай синең шикелле белемле кызлары күбрәк үскәннән соң...
Ул матур гына елмаеп миңа карады:
- Талтам, зинһар, мине оялтма!..
Әнисә ундүрт яшенә җиткәндә, әти аның туган көне бәйрәменә чуаш кызлары яратып кия торган такыя эшләтеп бирде. Бу такыя унар-унбишәр тиенлек көмеш тәңкәләрдән эшләнеп, аның шундый ук тәңкәләрдән торган ике як колакчыннары иңбашларына салынып төшкән иде. Әнисә бала чагында әти аңа биргән ун тиенлек көмеш тәңкәне минем теләвем буенча такыяның маңгай турына кадап куйды да аның тирәсен алтын ука белән әйләндереп чигешләде:
- Бу тәңкә мулла абыйның онытылмаслык истәлеге!
Ул әлеге такыясын, көмеш тәңкәләр тезеп ясалган хәситәсен киеп, көзге алдында төзәтенергә, көязләнергә яратучан булып китте.
- Йә, талтам, мин чын чуаш кызы булдыммы инде?
- Ни өчен киемнәрең белән шулчаклы мавыгасың?
- Әй, талтам!.. Безне татар егетләре барыбер иптәш итмәс, нишләсәң дә, ирем чуаш булыр инде. Шулай булгач, ата-бабадан калган гадәтне тотмый, шуңа өйрәнми, аларча кыланмый кая барасың?
Бу җавабының нечкә бер хәйлә генә икәнлеген күз карашыннан ук сизә идем. Аңарда чуашлыкны сөю бик тирән, бик көчле иде.
Мин ата-анама бер генә ир бала булганлыктан, алар мине шактый иркәли. Татарларда олы яшьтәге ир балаларга, энеләре һәм сеңелләре тарафыннан, "мулла абый", "дәү абый", "тәти абый" дип әйттерү гадәте бар. Әтиләр дә минем сеңелләремә мине "тәти абый" дип әйтергә өйрәткәннәр, Әнисәнең дә миңа "талтам" дип әйтүе шуннан килеп чыга.
Ләкин алай әйтүне мин яратып бетерми башладым:
- Ташла шул сүзне!
- Соң ничек әйтим?
- Теләсәң ничек әйт! "Тәллүк" диген, "Митади" диген, "Митрофан" диген, тик "талтам" дип кенә әйтә күрмә!
Бара-тора ул миңа Заркай дип эндәшә башлады. Ә ул сүз йөрәкнең тирән җирендә яткан кебек иде.
Әнисә безгә килгәннән бирле минем Хисамуклар, Сөнниләр белән уйнаганым юк. Хәтта уйнарга теләк тә тумады.
Бервакыт шулай Әнисә белән икәүләп болын буена төшеп барабыз. Кайдандыр кайтып килә торган Сөнни белән Хисамук безгә каршы очрамасынмы?! Бөтен дөньяларын онытып, сүгенә-сүгенә, нәрсә турындадыр сүз көрәштереп киләләр иде. Без, аларның сүзләреннән җирәнеп, урамның икенче ягына тартылдык. Алар кинәт безне күреп алды да ашыга-ашыга атлап куып җиттеләр. Хисамук җилкәмә сугып туктатты, Сөнни алдыма чыгып басты. Әнисә алга йөгереп китте.
- Шулай диген, ә?.. Сасы бер чуаш кызының култыгына кереп алгач, элекке иптәшләрең дә онытылдылар диген, ә?!
- Васёкның кара өенә кайчан кияү булып барасың инде?..
- Безне дә кияү егете итеп алып барырсың... Чуашның кара өйдәге корымлы стенасына сөялеп утыру өчен өстебезгә торыпшалар ябынып барырбыз!..
Чиксез ачу һәм хурлану миңа көч бирде, ахрысы, икесен ике якка төртеп җибәрдем дә - чап тизрәк. Бераз баргач, артыма әйләнеп:
- Ярый, - дидем. - Сез анда баргач, ат урларсыз. Ә чуашлар сезнең маңгаегызга эшләпәсез кадак кагарлар!..
Алар, төрлечә сүгенеп, әдәпсез җырлар җырлап артта калды.
Болын буена төшеп җиткәнче, Әнисәгә күтәрелеп карамадым. Әнисә нәрсәләр уйлагандыр - анысы миңа билгесез. Без зирек агачлары арасындагы куе яшел чирәмлектә тукталдык. Күз кырыйларым белән генә аңа карадым. Ул, озын керфекләрен түбән төшергән килеш, бармак очлары белән үлән бөртекләрен йолыккалап утыра. Күзләре дымланган...
- Син елыйсың түгелме?
- Еларсың да шул!..
- Нәрсә өчен?..
- Әйтерсең кеше түгел...
Аны тынычландырырга тырышып:
- Әй Әнисә, Әнисә, - дидем. - Ул тәрбиясезләрнең чуаш булмаулары белән мактан син!
Башын күтәреп, ул миңа карады. Аның озын керфекләре арасында буылып торган яшь бөртекләре бит алмалары буйлап түбән тәгәрәде. Уң кулын минем иңбашыма куеп, шуңа үзенең башын салды:
- Шулай, Заркай!.. - Авыр гына көрсенеп, тагын кабатлады: - Заркаем!.. Ни әйтсәң дә, без инде чуаш. Татарлар безне барыбер үз итмәс... Шулай ук...
- Нәрсә "шулай ук"?.. - дип гаҗәпләнеп сорадым мин. - Шулай ук сез дә татарларны үз итә алмассызмыни?
Ул дәшмәде, миңа табарак елышты да башындагы такыясын салып итәгенә куйды. Аның чәч бөртекләре ләззәтле рәвештә минем битемне кытыклый...
Әнисә белән без җиде елдан бирле бергә. Бер өйдә уйнап үстек. Ләкин аның миңа бервакытта да шулчаклы якын утырганы, шулчаклы тирән үзлек белән елышканы юк иде. Уң кулымны аның янбашына салып, әкрен генә кыстым.
"Әнисә, син нинди матур, нинди сөйкемле!" - дип әйтергә теләдем. Ләкин ни өчендер телем ул сүзләрне әйтә алмады. Шулай да мин, ачылган авыз бушка ябылмасын дигәндәй:
- Әнисә, син нинди акыллы!.. - дип куйдым. Үзем аны үземә таба тартып, барлык көчем белән кыса идем. Ул да миңа таба елыша.
Шулчак мин Әнисә йөрәгемә кереп, минем үзем булып китсен иде дигән бер теләкнең үскәнлеген сиздем.
Өйгә кайтканда, бер-беребезгә күтәрелеп карашмадык та, эндәшмәдек тә... Кичен дә озак йоклый алмый яттым, әллә нинди уйлар башыма ирексезләп керә дә, үзләре артыннан җавабын да таба алмаслык сораулар алып килә: "Шул чуаш кызына кайчан өйләнәсең дә кайчан кияү булып барасың, имеш?! Җитмәсә, кемгә?.. Үзеңнең ахирәт дустыңа... сеңлең Әнисәгә!" Болында Әнисәне иркәләү рәхәте яңадан йөрәгемне дулкынландыра...
Ни өчен бу хис шулхәтле ләззәтле?
Сеңлем Сараны да Әнисәдән ким яратмыйм. Аны бит көненә ничә тапкыр кочагыма алып битләреннән, маңгайларыннан үбәм... Ләкин ни өчен соң Әнисәне кысып иркәләгәндәге рәхәтлек сеңелләремне ярату тойгысына бер дә охшамый? Ни өчен ул шулчаклы исертеп ләззәтләндерә?!
VII
Мин табигать яратам.
Аның шигъри матурлыкларына сөенеп карыйм. Җәйнең матур, аяз көннәрендә, иртә белән йокымнан торгач, салкын су белән юынам да алма бакчасына чыгам. Йөзләрен кояшка таба әйләндереп, ефәктән тукылгандай нәфис сары чәчәкләрен әкрен искән йомшак җилдә җилфердәтеп утыручы көнбагышлар белән алсу чәчәкле йомры баш мәкләр күз карашларымны иркәли.
Июнь ае башлары.
Беренче тапкыр Әнисәне иркәләвемә бер ел вакыт үткән, шуннан бирле без аның белән кулларыбызны тотып та күрешкәнебез юк.
Бүген дә мин бакчада Әнисәгә юлыгырмын дип уйламаган идем. Ул иягенә таянып бер агач эскәмиядә утырган килеш нәрсә турындадыр уйлана. Янына бардым.
Гомеремдә беренче тапкыр үзем дә сизмәстән, аңа:
- Канатым! - дип эндәштем.
Әнисә, башын күтәреп:
- Заркаем, син дә мондамыни әле? - диде. - Утыр әйдә.
- Нигә шулай күңелсез син?
- Кояш нурларына кызынып утырам ич.
Мин аңа үпкәләгән кыяфәт белән:
- Нигә инде яшерәсең? - дидем. - Мин сиңа булышырга һәрвакыт әзер!
Ул оялган сымак башын түбән иде:
- Үзең дә беләсең инде, Заркаем. Тиздән абыйларымда Симек бәйрәме булачак, ул бит безнең зур бәйрәм. Анда һәркемдә туй-төшем, килен озату була. Кызлар җыела, уйныйлар, көләләр.
- Булса соң... Җыелгач, кызлар көлә инде алар!
- Минем дә шунда кайтасым, иптәш кызларым белән җыеннарда буласым килә...
Күз карашларыннан аның туган авылына кайтасы килгәнлеген аңладым. Туган-үскән җирләр, кешенең кендек каны тамган туфрагы бер Әнисәнекен генә түгел, башкаларның да күңелләрен үзенә тарта ул. Кеше ничаклы рәхәт яшәсен, әгәр ул туган иленнән читтә икән, һаман да йөрәгендә тынычлык таба алмый. Мин үзем туган җирләрдән читтә булмасам да, "Алтын-көмеш чыккан җирдән туган-үскән җир якын" дигән җырны тирән бер ләззәт һәм дулкынлану белән җырлыйм. Әнисәнең теләген урынына җиткерүне үз өстемә алдым.
- Аның өчен нигә кайгырып торырга? Әткәйдән сорарбыз да икәүләп барырбыз.
Аның шатлыгының иге-чиге юк иде.
Ул, кулларымнан тотып, күзләремә карады:
- Заркай! Синең белән, ә?..
- Әйе, канатым, бергә!
Иреннәребезнең бер-берсенә якынлашуы кайсыбызның теләге белән булгандыр, хәтерләмим.
Алар авылына җәяүләп бардык.
Әле яңа гына серкәсен очыра башлаган арыш арасыннан барулары чиксез күңелле иде. Шунлыктан минем саф һавада әкрен барасым килә. Әнисә ашыга, мине дә тизрәк атларга кыстый.
- Болай барсак, кызлар җыенына өлгерә алмабыз ич!
- Кара әле әнә теге Чиркас тавын, түгәрәкләнеп торган түбәсен күрәсеңме? Кояшка каршы нинди матур булып ялтырый, нәкъ менә синең башыңдагы такыя төсле...
Әнисә шаркылдап көлеп җибәрде:
- Синең урак урган чагында кәләпүш астына әрекмән яфраклары кыстырып кигән башыңа охшыйдыр ул!..
Өч ел инде без әтиләргә ияреп уракка йөрибез.
Әти безне кыр эшләренә өйрәнеп үссеннәр диптер, ахры, очындырып, җилләндереп урдырырга тырыша. Ничек итеп урырга, көлтә бәйләргә, зурат һәм чүмәләләрне ничек куярга кирәклекне күрсәтә. Ялкаулана башласаң:
- Игеннәрне түкми-чәчми генә җыеп алсак, сезнең икегезгә дә көзгә пардан күлмәк, - дип канатландыра.
Әнисәнең тырышып һәм дә пөхтә эшләвенә, ашлыкларны төптән урып, җирдә бер генә бөртек тә башак калдырмавына әтинең исе китә:
- Менә, кызым, ичмаса, рәхмәт!
Мин дә үземчә тырышып урган булам да, әллә ничек барып чыкмый шул: хурланам да, ачуланам да...
- Синең урагың үткенрәк шул! - дим Әнисәгә.
Кояшның эссесе артыграк булганга, башым да авырта, шуңа мин әрекмән яфраклары өзеп түбәтәем астына кыстырып киям.
Бер якшәмбе көнне шулай иртә белән уракка барабыз. Чукынган чуашлар ул көнне эшкә бармый, ял итәләр. Чиркәүдә гыйбадәт кылалар. Тирә-яктагы чуаш авылларында дыңгылдатып чаң кагалар...
- Их, бүгенгә генә чуаш булсам иде! Мин дә уракка бармый, ял иткән булыр идем, - дим.
Әнисә шул сүзне колагына киртләп куйган икән, минем ялкау адымнарыма карап:
- Урак урганда эссегә чыдамасаң да, хәзер менә эссе кояш астында мөмкин кадәр озаграк барырга тырышасың, - диде.
Без барганда, Энәле авылының Гөбенә суы буендагы чирәмлегендә яшьләр уйный иде. Әнисә шунда ук аларның уеннарына катнашып китте.
Кулга-кул тотышып әйләнүче кызларының башларындагы төрле төстәге төймәләрдән яисә көмеш тәңкәләрдән ясалган такыялары күңелгә ниндидер матурлык, мәһабәтлек тойгысы бирә. Өсләренә төрле куштан итәкле тар күлмәкләр киеп, билләренә ялтыравыклы каешлар бәйләгән, аякларына озын кунычлы ботинкалар кигән кызларның кош кебек талпынулары бигрәк тә күңелле. Уен озакка бармады, бетте. Аннары кызлар элек чуашча, аннары чуаш көенә татарча җырлап ямьле су буйларын, иркен кырларны яңгыратты. Кызларның күмәк җырларыннан калган тәэсирләре белән гөжләүләре колакта яңгыраган бер чакта, мин:
- Әнисә, канатым, син кайда? - дип кычкырып куйдым.
Тик торганда шулай соравым көнчелек утының чагылып китүе түгел иде микән?..
Кызлар җырлаганда, тезелешеп баскан егетләре ниндидер бер өмет белән аларның бөтен кыланышларын күзәтә. Уен-мазар беткәч, егетләр, берәм-берәм такмак әйтеп, үзләре сайлаган кызлары белән култыклашып, парлашып авылга таба китте. Минем йөрәгемә көнчелек утының кабуы да әнә шуннан килде, күрәсең. Мин Әнисәнең дә шулар арасына кереп буталып китүеннән курка идем. Аларның уеннарына, җырларына минем киңәшем белән катнашкан Әнисә бу юлы да үзенә булган ышанычны аклады. Үз-үзен ничек итеп тота белүе үзенә булган хөрмәтне тагын да үстерде. Кыска буйлы, сөйкемле бер егет, Әнисә алдына барып такмак әйткәннән соң, аны үбәргә теләде. Ләкин Әнисә кискен рәвештә моңа каршылык күрсәтеп, кинәт артына әйләнде. Аның болай эшләве оялганлыктанмы, әллә миннән яхшысынмаганнанмы, әллә мондый гадәтне үзенең кире күргәнлегеннәнме?.. Ничек кенә булмасын, ул үзен саклады. Миндәге көнчелек утын сүндерде...
"Әнисә, канатым, син кайда?" - дип пошынуым да әнә шул чакта иде ул. Әнисә яныма йөгереп килде дә:
- Әйе, мин монда! - диде.
Бу чагында аның коңгырт яңаклары шулчаклы матур, сөйкемле булып кызарганнар иде, әйтерсең лә аның бит алмаларында ялтыраган вак кына тир бөртекләре дә аларның матурлыгын арттырыр өчен барлыкка килгән.
Әнисә белән култыклашып аның абыйларына кайттык.
Гадәттә, чуашларның килен төшерү туйлары - арчилары, менә шул Симек бәйрәмендә була, ләкин бүген андый тантаналар үткәрелмәде. Уеннан соң һәрбер өйдә ярты төнгә чаклы, үзләренең дус-ишләрен, кода-кодагыйларын һәм кардәш-ыруларын кунакка чакырып, сыйлашу табыны үткәрелде. Әнисә белән мин дә, агаларына ияреп, аларның бер якыннарына кунакка бардык. Өй хуҗасының өстәл тирәсен унлап кеше сырып алган. Алар арасында кызлар белән егетләр дә, ирләр белән хатыннар да, картлар белән карчыклар да бар иде. Өстәл өстенә зур бер табакка салып, бөтен көенчә пешерелгән йомыркалар куелган. Аның тирәсенә бәрәңге, эремчек кәлҗемәләре белән мин инде элегрәк авыз иткән ак чегетләр өелгән.
Хуҗа табынга зур чүлмәк белән өй сырасы китереп утыртты. Әүвәле сыраны төбенә аз гына бал салынган стаканга салып үзе эчеп җибәрде. Буш стаканын әйләндереп, үзенең уч төбенә сугып куйды. Бу исә "Сез дә шулай бер тамчысын да калдырмыйча эчегез!" диюе, янәсе. Шуннан соң гына кунакларга өләшә башлады.
Эчкән вакытта кыстау, кыстату, тарткалашу бик шәп булды. Хуҗа белән хатыны урта яшьләрдәге бер чуашны чәчләреннән тарта-тарта кыстадылар. Әнисәнең әйтүенә караганда, ул бу йортның кияве булып, чуашлар гадәте буенча, кияүне шулай кыстыйлар икән. Шунысы гаҗәп: сый-хөрмәт тәмам булганчы бер генә кешенең дә өстәл өстендәге ашамлыкларга кул сузганы күренмәде. Кунаклар киткәндә дә ризыклар өстәл өстендә шулай өелеп калды. Өстәл өстендәге нәрсәләрне ашау аларда начар гадәт санала икән. Кунак тик сыра эчә дә җырлый-бии, аннары исереп аяктан егыла.
Байтак эчкәннән соң ике егетнең берсе скрипка, икенчесе думбра уйный башлады. Кунакларның һәммәсе дә тын калды. Өй эчен тирән бер тынлык басты, һәммәсе дә ниндидер бер хыялга чумды. Музыка уйналып беткәч кенә, картлар арасында хәрәкәт башланды. Алар үзләренең үткән гомерләрен, кичергән авырлыклары белән кайгы-хәсрәтләрен кызганычлы әкиятләр рәвешендә сөйли башлады. Күзләреннән тамган яшь бөртекләре әйтерсең лә аларның йөрәкләренә гомер буена җыелып-укмашып килгән кайгы-хәсрәт төеннәрен сүтеп, шул урынга түгеп калдырырга тырыша иде.
- Кышның чатнама салкын бер көне иде, - ди картларның берсе. - Урман кисү эшеннән кайтып, арыган бәдәнне сәкегә төнге ялга ташлаган гына идек, авыл эчендә шау-шу купты. Ялан кылычларын селтәп, чапкын атларга атланган ике стражник өйдән өйгә кереп халыкны куа! "Лашман хезмәтенә!.. Әйдә хәзер атларыгызны җигегез, берәр айлык азык алыгыз", имеш. - Карт көрсенеп сулап куя. - Безгә тик чуаш булган өчен генә сан юк иде. Юк кына бер нәрсә өчен дә стражниклар: "Сасы, тынчык!" - дип, мылтык түтәсе белән җилкәләргә кундыралар иде.
Картларның икенчесе үзенең солдатта йөргәнен сөйли:
- Анда да безгә сан юк иде, - ди. - "Кытай" дип кенә акыралар иде.
Налог җыюлар... көчләп чукындырулар... Хуҗа Хәсән каберен зиярәт иткән өчен җәзага тартулар...
Һәммәсе дә берәм-берәм телгә алынды.
Менә шуңа күрә бу бәйрәм җан өзгеч бер тәэсирле вакыйга булып истә калган.
Картлар шундый күңелсез истәлекләр сөйләгәннән соң, кызлар белән егетләр тагын үзләренең уеннарын башлады, бер-берсенә каршы торып җырлаштылар, такмак әйтештеләр. Аларның көй һәм җырларында әллә ни матурлык һәм күтәренкелек булмаса да, нечкә күңелләрдән сызылып, моңаеп җырлаулары йөрәктә ялкынлы хисләр кузгата иде. Алар күбрәк үткәнне сагына, кавыша алмый калган сөйгәннәрен мактый. Җырлар арасында чуаш көенә салып җырланган татарча җырлар да бар иде:
Челтерәп аккан чишмәләрнең
Суын эчеп туймадым;
Әйтер сүземне әйталмадым,
Күрешербез дип уйладым.
Бу җырлар миндә якты бер тойгы калдырды. Азакта Әнисәнең җырлавын үтенделәр. Миндә дә шундый теләк барлыгын белгәч, артык кыстатып тормады. Ләкин бер егет белән дә каршы җырламаячагын белдерде. Әнисәнең җырларыннан да бигрәк хәрәкәте мине биләп алды. Аның искиткеч саф моңнары "Минем бу җырларым сиңа гомерлек хатирә булсын!" дигәндәй яңгырый иде. Шулчак мин Әнисәгә булган мәхәббәтемнең ничаклы тирән һәм көчле булганлыгын аңладым. Ул җырлап бетергәч, минем яныма килеп утырды да, бер кулын иңбашыма куеп, икенче кулы белән күз яшьләрен сөртеп алды.
Әнисә татарча бер генә җыр җырлады:
Без урамнан үткән чакта
Карап калды чоланнан;
Карап калды, әй, чоланнан,
Керфекләре чыланган!
Әй-й-й...
Карамас иде чоланнан,
Бергә үстек оланнан!..
Аннан ул күп чуаш җырларын җырлады, такмаклар әйтте:
Вырманнан вырмана черәрем,
Хурама чухмар тупманым;
Ялран яла черәрем,
Сан пәкки шинә тупманым.
Ай, чуным Варвари,
Аулах черзә пулмари.
Әнисәне тирән бер ләззәт һәм кызыксыну белән тыңлаучылар, аның авылга килеп-китеп йөргән араларда гына җырларын шулчаклы күп өйрәнеп, саф һәм оста җырлый алуына гаҗәпләнделәр, рәхмәтләр белдерделәр. Бигрәк тә агасы, аның башларыннан сыйпап:
- Үз халкыңның җыр-көйләренә булган көчле мәхәббәтең өчен рәхмәт, сеңлем, мең рәхмәт! - диде.
Биюләр башланды.
Кунаклар арасындагы моңланулар әкрен-әкрен югала башлады. Ләкин мин аларның биюләреннән бер генә төрле дә дәртләнерлек, кәефләнерлек нәрсә тапмадым.
Икенче көн иртә белән яшь киленнәрне озату тантанасы башланды.
Төп йортка китәсе яшь киленнәр, изүләре тирәсенә төрле төстәге ситсылар тоткан күлмәкләр киеп, башларына өр-яңа тастарлар чорнап, өйдән өйгә йөри башладылар. Шулай йөрү яшь киленнәрнең яшьлек дөньясыннан семья тормышына чыгу билгесе санала икән.
Озатыласы киленнәр кергән бер өйдә, үзләренең яшьлекләре белән бәхилләшеп, гаилә тормышына аяк басуларына кайгы белдергән җырлар җырлыйлар. Туганнары, дус-ишләре, иптәш кызлары белән саубуллашалар.
Тегеләре көмеш тәңкәләр сона, тормыш итү, ирләренә буйсыну турында киңәшләр бирә, юатып сөйлиләр, бәхетле тыныч тормыш, саф мәхәббәт телиләр.
Яшь киленнәр кыеклатып урталайга катланган шәльяулыкларының бер кыегын артка, түбәнгә салындырып билләренә бәйләгән. Бу исә аларның гаилә тормышына аяк басуларын белдерә торган билге икән.
Яшь киленнәр китәсе йортларда иртә белән ашау-эчү, бию, җырлау үткәргәннән соң, яшь киленне озатыр өчен билгеләнгән тарантаслар белән арбаларга атлар җигелде, дугаларына кыңгыраулар тагылды. Ә өй эчендә аһ-ваһлар, зарлар, кайгы-хәсрәт җырлары һаман дәвам итә иде.
Озатыласы киленне тарантаска мендереп бастырдылар. Аның түбәсенә - башы өстенә - киң, озын бер чаршау җәеп, аның дүрт чатыннан тарантасның алдына һәм артына утырган хатын-кызлар тотты. Яшь килен төшәсе өйгә җиткәнче шул чаршау астында җырлап барырга тиеш икән. Ул атлар кузгалып киткәч, үзенең шушы йортта уйнап үсүләрен, бала чакларын, иптәш кызлары белән аулак өйләрдә кич утыруларын сагынып, ата-аналары, туган авылы белән бәхилләшеп җырлый башлады. Вакыт-вакыт янына утырган хатын-кызлар да аңа кушылып ала.
Төш җиткәч, Энәле авылына да килен алып кайтучылар күренде. Әнисәләрдән ерак түгел бер өйгә төшкән киленне каршы алу тантанасына без дә бардык. Пар атлар җигелгән тарантаслар кереп туктагач, алар тирәсен егетләр, хатын-кызлар сырып алды. Иң башта бер хатын ала тышлы мендәр чыгарып, тарантас янына куйды. Яшь килен шул мендәр өстенә басуга, аны ике хатын җитәкләп өйгә алып кереп китте. Баскычтан менгәндә, икенче бер хатын киленгә агач калак белән май каптырды:
- Төкле аягың белән, балакаем!..
Яшь килен май каптыручыга киндер сөлге бүләк итте. Шуннан яшь сылу, җыелган халыкка карап, "Килен җыры"н җырлады. Ул җырында кыз баланың бәхетле, рәхәт гомере, анасы янында иркәләнеп үскән чаклары булганлыгын белдерә, аннан килен булып төшкәч, аның тормышы шундый авыр һәм газаплы булачагын әйтә. Киленнең саны гаилә эчендә, бигрәк тә каенаналы йортта, хайванга караганда да түбән, ди. Әгәр мин мичкә күбрәк яксам, каенана: "Утын бит ул урманнан үзе килми!.. Сиңа ни, арба ватылса утын, дигәндәй кыланасың!" - дип битемә төкерер... Әгәр дә азрак яксам, "Өйне дә җылыта алмыйсың, карт белән карчык мич башыннан төшә алмасыннар, ди торгансыңдыр", - дип, җаныңны газаплар... Ашны күбрәк пешерсәм, "Мал кадерен белмисең, үзеңне килмешәктәй тотасың!" - дип битәрләр, азрак пешерсәм, "Уңган килен килгәч, туйганчы ашаудан да мәхрүм калдык!" - дияр.
Кызлар белән яшь киленнәр аның җырларын тирән бер тәэсир астында тыңлыйлар да авыр көрсенеп куялар:
- Туръан чир!
Килен өйгә кереп киткәч, аның аерым бер арбага төялгән өшәнчек-придан төялгән сандыкларын өйгә ташу башланды.
Иң элек киленне каршылаучы кызлар белән егетләр "Уңган, диләр, яшь киленне, суккан, диләр, күп сөлге! Суккан, диләр, күп сөлге, суккан, диләр, күп җәймә!" дигәндәй җырларны җырлап җибәрде. Арба өстендәге егет сандыкны бер егеткә сузды, ул аны күтәреп өйгә кереп киткәч, тагын да җыр башланды:
Чаршавы да күп, диләр,
Сандыгы да күп, диләр.
Сандыгы да буш түгел,
Мендәр, ястык дигәннәре
Күпереп торган мамыктан.
Кызлар белән егетләр җырлаган саен, әлеге егет арбадан йә сандык, йә бер бөктәрне алып биреп торды. Бирнә ташылып беткәч, һәммәсе дә өйгә тулды.
Без кергәндә, яшь килен икенче бүлмәдә иде. Чуашлардагы гадәт буенча, килен төп йортка төшкәч, киемен алмаштыра икән. Бу яшь килен дә, киемен алмаштырып чыккач, пар чиләкле көянтәсен иңбашына асып, кизләүгә суга китте. Өй эчендәге өстәл өстенә төрле ризыклар куелса да, килен судан кайтмый торып ашау-эчү башланмады. Сөйләнә торган сүзләр гел киленнең бирнәсе турында булды.
- Күп придан алып килгән! - дип мактадылар үзен.
Килен судан кайткач, тезелешеп утырган халыкка стаканнар, чынаяк чокырлары өләштеләр. Чуашлардагы гадәт буенча, сый-хөрмәтне, кунакларга сыра өләшүне яшь килен үзе башкара икән.
Без туйның азагын көтмәстән кайтып киттек. Озак вакытка чаклы Әнисәнең кәефе бозылып йөрде. Ул еш кына тирән уйларга батып, хыялланып утыра. Ләкин мин күрмәмешкә салына идем. Үзем эчемнән генә: "Кем белә, бәлки, ул да үзенең күңелле яшьлеге белән бәхилләшеп, чын тормышка чыгар көннәре якынлашканын искәрә торгандыр", - дип уйлый идем.
Ничек кенә булмасын, аның күңелсезләнүе миңа авыр тәэсир итте.
Әти мине көзен чит шәһәргә укырга җибәрәчәген белдерде. Бу хәбәр миннән дә бигрәк Әнисәгә каты бәрелде.
- Мин сине бик каты сагынырмын инде, синнән башка миңа бик күңелсез булыр, - дип кайгыра иде ул. Киткән чагымда да: - Укулар тукталып, имтихан булгач та кайт, яме! - дип, күзләрен яшьләндереп калды.
VIII
Җәй көне, мәктәптә укулар тукталганнан соң, мин тик бер генә айга авылга кайта торган идем.
Без ул вакытны гел Әнисә белән бергәләп болын буйларында, урманнарда йөреп үткәрә торган идек.
Урманда җиләк җыябыз. Әнисә миннән ерак түгел бер чокырлыкта, ә мин уйсу җирдәге тонык чишмә янында йөрим. Әнисә үзе җиләк җыя, үзе җырлый:
Кашка туры атым булса,
Кайтыр идем илкәйгә;
Үзем кайтып җиталмасам,
Сәлам диегез гөлкәйгә.
Җырның матурлыгы белән тәэсирләнеп, мин аның янына атладым. Аның җилләнә-җилләнә җиләк җыюында да, җырны "әй-й-й!" дип кайтарып алуында да күңеле шактый күтәренке икәнлеге күренеп тора. Ләкин минем:
- Әнисә! - дип эндәшүем аның кәефен үзгәртеп җибәрде.
Ул, башын күтәреп:
- Заркаем! - диде.
Аның бер бөртек күз яше бит алмасыннан җир өстенә сикерде. Ә, юк, җиргә түгел... Бер усак яфрагы өстенә менеп утырды. Каты җилнең көченә буйсынып сабагыннан өзелеп төшкән усак яфрагы Әнисәмнең йөрәк бәгыреннән сызылып чыккан күз яше өчен тәхет булды.
Әнисә белән мин дә яфрак өстендәге яшь бөртегенә карап тордым да авыр сулап куйдым:
- Усак яфрагы да күз яше кебек кояшта куырылып, кибеп юкка чыгачак... Җилләр исәр, сулар агар, гомер дигән нәрсә дә бер урында тукталып тормас, үтәр... Тормышның зәһәрле гадәте безне дә үзенең кочагына алыр, күз яше белән усак яфрагын корыткан төсле юк итәр, корытыр!..
Шул көннән соң мин үземне Әнисәдән ераклаштырдым, аның белән азрак очраша торган булып киттем.. Чөнки аның белән булган һәрбер минут йөрәк өзгеч истәлекләр калдыра иде. Ә мин моны теләми идем. Бу турыда уйлаган саен "Урман ничаклы калын булса, аны үтүе шулчаклы авыр!" дигән мәкаль искә төшә иде.
Мәктәпне бетергәч, мин тагын ялга кайттым. Тик бу юлы бер генә айга түгел, бөтен җәй буена кайттым. Исәп әйбәт кенә ял итеп алып, көзен шәһәрдә берәр урынга эшкә керү иде.
Әнисәнең саулыгы начарланган. Шактый ябыккан ул. Төпкә баткан күз карашларындагы моңсулык арткан, көчәйгән. Күрешкән чакта сизелерлек тетрәнде, калтыранды ул. Куе кызгылт иреннәре дә салкында өшеп күгәргәндәй калтырап кына елмайды. Аның сафлык белән тулы күкрәге үзенең яшерен серләрен, үзендәге тынычсызлыкны, күнелсезлекне тышка чыгарырга ашкына. Минем кайтуым аркасында туган шатлыгын ничек итеп аңлатырга белми аптырый ул. "Бик сагындым шул, Заркаем, бик..." дигән сүзләрне генә әйтә алды.
Мин бит Әнисә белән күп булашмаска, артык аралашмаска дигән ният белән кайткан идем. Дөрес, мин аны әле дә өзелеп сөям. Аның белән бергә булу, сөйләшеп утыру миңа күңел хушлыгы - ләззәт бирә. Ләкин аның һәр сүзе минем йөрәгемә ялкынлы ук булып кадала, һәрбер моңлы, тилмерүле карашы мине арынып чыга алмаслык бер тынычсызлыкка этәрә, шуның аркасында мин бер эшемне дә баштанаяк ерып чыга алмаслык бер хәлгә киләм.
Мәктәптә чакларда да аның эчкерсез мәхәббәте, йөрәк бәгыремдә азаплы бер төен булып, бик күп дәресләремә кимчелек китерә торган иде. Мин ялкынлы бер дәрт белән укырга гына теләгәндә, күз алдыма сеңелләрем, аннары Әнисә килә дә баса.
Сеңелләрем белән катнашудан күп вакытта файда гына таба торган идем: аларның күңелле итеп шаярулары, сөйләүләре Әнисәдән калган авыр тойгыларны җиңеләйтә торган иде. Ләкин Әнисәнең күңелсезләнүе тирәнәя генә бара. Ул моны: "Аның миннән бизә, ераклаша баруы аркасында туган бер нәрсә!" - дип уйлый иде. Теле белән әйтмәсә дә, аның күз карашлары, хәрәкәтләре шуны ачык аңлата.
Ничаклы гына Әнисәдән качып йөрергә, аның авызыннан да, үз телемнән дә "сөям!" сүзен чыгартмаска тырышсам да, бу эш миңа ял да, тынычлык та бирмәде. Ә беркөнне Әнисәнең авыруы көчәйгән, ул урыныннан тормый башлады. Аның янына хәтта мине дә кертмәделәр. Дөресен әйткәндә, үзем дә атлыкмадым, нигәдер Әнисәнең күзенә карарга курка идем...
Көннәрнең берсендә миңа әнием күп кенә нәрсәләр сөйләде. Иң элек ул сүзне шуннан башлады:
- Менә синең китәр чакларың да җитеп килә. Кайтканыңнан бирле утырышканыбыз да, сөйләшкәнебез дә юк. Кайбер көннәрне мине бөтенләй күрмисең. Иртүк торасың да кармакларыңны, ау мылтыгыңны алып болын буена төшеп китәсең. Итәк чабуларың белән шәүләңне генә күреп калам. Кайчакта бөтенләй дә кайтмыйсың. Андый төннәрдә мин йоклый алмыйм, төн буе хафаланып чыгам. "Берәр бәла-казага юлыгып калмаса ярар иде!" - дим.
Әни, ярым мыскыллы рәвештә көлеп:
- Безгә улым, - дип дәвам итте сүзен, - берәр үрдәк-фәлән атып алып кайтыр яисә балыклар тотып китерер дип, өчаяк өстенә таба куеп майлар да кыздырып торам!
Янәсе, мин гел буш кул белән кайтам!
- Сеңелләрең дә сине, абый кайткач безне уйнатыр, су буйларына алып төшәр, дип сагынып көткән иде. Әнисәнең дә саулыгы начар, үлем түшәгендә диярлек каты авырып ята. Үзе шул хәлендә дә "Заркайны иркенләп күрә алмый калам, ахрысы... ул киткәч үлеп-нитеп куйсам..." - дип кайгыра, гел сине теленнән төшерми. Янына барып утыргала, улым, күңелен күр, ул бичара, чуаш кызы булганга күрә мине санламый дип уйламасын. Бертугандай булып бергә уйнап үстегез, без дә үз балабыздай күреп, яратып үстердек, мең шөкерләр булсын, ул да тәртипле, тәрбияле булып буйга җитте, начарлыгын, тотанаксызлыгын күрмәдек. Кайда куйсаң да ярарлык. Йөзебезгә оят китерерлек түгел. Гомере генә булсын инде аның.
Әниемнең сүзләре миңа көчле тәэсир итте. Бигрәк тә үземнең Әнисәдән качып йөрүемне әдәпкә сыймаган бер тупаслыкка санап, аны кызгана башладым. Ул мине сөя. Тик моны теле белән генә әйтә алмый. Шулай ук мин дә аны яратам, ә үзем шуны яшерергә тырышам... Йөрәкләрдә тамыр җәйгән бу тирән мәхәббәтне минем көчләнүем белән генә юкка чыгарып буламы соң?
Түзмәдем, гаепле кеше сыйфатында Әнисәнең янына барыбер бардым. Ул ап-ак җәймәләр җәелгән, ап-ак тышлы мендәрләр-ястыклар өстендә, ике кулын күкрәгенә куеп, югарыга караган килеш, ялгыз гына чалкан ята. Аның озын кара керфекләре, көчсез күз кабаклары авырлык белән селкенә. Итсез, зәңгәрсу-ак төскә кергән арык беләгендәге нечкә, күк тамырлары җитез бер хәрәкәт белән тибә.
Аның алдында яткан тозлы кыяр белән пешкән балтырганнарны әле күптән түгел генә Васёк агай китергән икән. Әнисә минем килгәнемне сизмәде. Мин озак кына аның ярсып-ярсып типкән чигә тамырларына карап утырдым. Кинәт ул, йокысыннан куркып уянган кешедәй, дерт селкенеп китте. Аннан соң, авыр сулап, калтыранган тавыш белән:
- Миңа бик авыр шул!.. - дип пышылдады.
Аның күкрәге өстендәге куллары ике якка аерылды. Күтәрелергә азапланган күз кабаклары да яртылаш ачылып кире йомылды. Мин, әкрен генә сул кулыннан тотып:
- Әнисә, әллә эчәсең киләме? - диюгә, ул тетрәнеп китте. Кыенлык белән булса да башын борып көчсез, үпкәле карашын миңа юнәлдерде:
- Исәнмесез, Заркай! Дөньяда сез бармыни әле?
Аяз көнне яшен суккандай, ни әйтергә белмичә аптырап калдым. Бераздан, үз-үземне кулга алып:
- Мин әлегә исән, йөрәккәем Әнисә! - дидем. - Килә алмавым өчен гафу ит, канатым!
Аның иреннәре әкрен генә кыймылдады да хәрәкәтсез калып тагын йомылды. Ул бернәрсә дә әйтә алмады. Әкрен генә кулымнан тотты:
- Искә алып, санга санап килүең өчен рәхмәт, Заркаем! Юкса мине бөтенләй оныткандыр дип уйлаган идем...
Ул, җиңелчә ыңгырашып, уң кулын күкрәге өстенә куйды.
- Син нишләп алай уйлыйсың, йөрәккәем? Мин нишләп сине онытыйм?!
- Заркай! Әгәр мин бер сүз әйтергә теләсәм ачуланмассыңмы?
- Әйт, бәгырем, әйт!..
- Мин бит чуаш кызы! - диде. - Ә инде...
Соңгы сүзләрен, күз яшьләренә тыгылыптыр, ахрысы, әйтеп бетерә алмады, аның агарган йөзен куе кызыллык басты. Минем башымда "ә инде..." дигән сүзнең мәгънәсен аңларга теләү фикере кайный иде. Ләкин мин аны төшенә алмадым.
- Сүзеңнең азагын көтәм, канатым!
Ул әкрен генә янында яткан такыясын кулына алды да:
- Әйе, мин чуаш кызы! - диде кабатлап. - Менә моны без киябез... ә инде сезнең өчен ул ике тиен бер акча...
- Әнисә, канатым, мин синнән бервакытта да моны көтмәгән идем!..
- Юкка кәефеңне кырасың, Заркай... Мин сездән күргән тәрбиядән кимчелек табарга уйлаганым юк... Авырудан терелсәм, агам мине кияүгә бирергә уйлый, ә минем сездән китәсем килми...
- Китмә, канатым, сабыр ит... Агагыз, чуашларда булган гадәтне бозып, көчләп кияүгә бирә алмас. Әле бит син яшь, бик яшь...
- Мин сездән мәңге китмәс идем...
- Кияүгә мәңге китмәскә уйлыйсыңмыни?
Ул кулымны кысарга теләде һәм мин аның серен дә, мәгънәсен дә бик тиз аңладым. Аның кулын күкрәгемә куйдым.
- Заркай, Заркаем!..
Сөю-мәхәббәт дигән нәрсәнең ничаклы көчле, адәм баласының бөтен рухына, җанына патшалык сөрүче бер могҗиза икәнлегенә тагы да бер кат төшендем.
- Әнисә, дөресен генә әйт әле, син кемне дә булса өзелеп, саф мәхәббәт белән сөясеңме?
Ул текәлеп минем күзләремә карады да, соравымны раслап, әкрен генә ияк какты. Безнең күзләр очрашты. Аның озын, кара керфекләре түбән иелде, күз төпләренә җыелган энҗеләр җемелдәште. Кесәмнән кулъяулыгымны алып, аның яшь бөртекләрен сөртергә үрелгәндә, минем яшьләрем, Әнисәнең алсуланган яңакларына тамып, аның яшьләренә кушылды... Бу исә Әнисәгә шатлык та, өмет тә, көч тә алып килде. Ул, әкрен генә күз кабакларын күтәреп:
- Яшең бигрәк тә кайнар икән! - диде, күзләрен йомды. Нәрсәдер белдерергә теләп иреннәрен кыймылдатса да, артык берни дә әйтә алмады.
Мин аның кулларын кадерләп сыйпый-сыйпый берничә тапкыр: "Әнисә, канатым!" - дип эндәшсәм дә, җавап бирмәде. Йөзендәге кызыллык сыегая, сүнә. Аның урынына күгәргән аклык, төссезлек арта бара иде. Мин каушап калдым:
- Йа Ходай! Сөекле күгәрченем кара туфрак астына ташланырга җыена түгелме соң? Кем белә, бу хәл, бәлкем, минем гөнаһ шомлыгым аркасында барлыкка килгән нәләтле бер күренештер?..
Мин, аның кулларын яңагыма кыса-кыса, үзем дә сизмәстән: "Йа Раббым!" - дип кычкырып җибәргәнмен. Бу тавышка әнием белән сеңлем йөгереп кергәннәр. Сеңлем Сара соңгы елларда Әнисә белән шулчаклы нык дуслашкан һәм якынлашкан иде. Ул аны "бертуган карендәшем" дип йөртә иде. Шуңадырмы, килеп керүгә кочаклап алды да, үксеп-үксеп еларга тотынды:
- Әй, апак абтием, апак абтием, син дә шулай ук үләрсең микәнни?..
Торган саен Әнисәнең тыны кысыла, сулышы тарая.
Әни дә: "Үлә, ахрысы!" - дип, баш яулыгының бер кырые белән йөзен каплады. Мин, бу авыр хәлгә түзә алмыйча, өйдән чыгып киттем.
Әти, тиз генә ат җигеп, күрше Кәшәле авылыннан фельдшер алып килде. "Тиздән аңына килер, борчылмагыз, үлем куркынычы юк!" - дип, әниләрне тынычландырып киткән ул. Төн урталарында әниләр миңа Әнисәнең аңына килеп, су сорап алып эчүен белдерде. Шатлыгымнан башым түбәгә тиярдәй булып аның янына кердем. Ул югарыга карап ята иде. Әкрен генә:
- Әнисә, хәлең ничегрәк? - дидем.
- Заркай, синме бу? Бир әле кулыңны... Сөям шул... Тик үземнең сөелүемә генә ышана алмыйм...
Минем аңлавымча, ул һаман да әле икәүдән-икәү сөйләшеп утыруыбыз дип уйлый иде. Мин, сүзне озакка, тирәнгә җибәрсәм, тагын да күңелсез бер хәл килеп чыгуыннан куркып:
- Әнисә, бер дә хафаланма! - дидем. - Сине дә сөяләр!..
Күгәрченкәем шулчаклы шатланды, әйтерсең лә мин аңа "сөям!" дип бервакытта да җимерелмәслек вәгъдәмне бирдем. Төпкә баткан күзләрен миңа төбәп, кипкән иреннәрен әз генә хәрәкәтләндереп, йомшак кына, матур гына итеп бер елмайды. Мин аның карашында җанлы тормыш, өметле мәхәббәт, сүнмәс бәхет күрдем. Минем шатлыктан елыйсым, елауның тирән бер ләззәтен татып җырлыйсым килде...
IX
Кырда ашлыклар өлгерде. Урак өсте җитте. Әнисәнең саулыгы өметле бер хәлгә килде. Әти белән әни:
- Әле ул яңа гына авырудан терелгән, аңа ял кирәк, - дип, аны кыр эшләренә, уракка йөртмәскә булдылар.
Әнисә үзе:
- Башкалар уракка йөргәндә, мин нишләп берүзем өйдә утырыйм, - дип, бер генә көн дә өйдә калмады, һаман безнең белән кырга йөрде.
Әти белән әни дә монысына каршы төшмәделәр. Бигрәк тә әти:
- Кырга чыгуына мин каршы түгел, саф һавада йөрү аның өчен файда гына булыр, - диде.
Ләкин безнең һәр көнне колакларыбызга тукып җибәрә торганнар иде:
- Әнисә эшләмәскә тиеш.
Хәтта алар Әнисәнең урагы белән җиңсәләрен бөтенләй яшереп куйганнар иде. Әнисә, миңа сүзе үтмәгәч, сеңлем Сараны юмалый:
- Берүзеңә авыррак булыр. Син ял ит, бераз гына мин урыйм!
Бу турыда әтиләр бернәрсә белмәсләр, янәсе. Күндерә алмагач, икенче төрле хәйләгә күчә: ул Сараның көлтәләрен бәйли, аңа көлтә баулары ясый, шуның аркасында сеңлем мине узып китә, Әнисә, кулларын чәбәкли-чәбәкли:
- Әй, кәҗәң көтүдән калды бит! - дип, миннән көләргә тотына. Аннан урагыма килеп ябыша да: - Бир әле кәҗәңне, үзем куыйм, - ди.
Аптырагач, уракны бирәм. Шатлыгыннан нишләргә белми һәм күз ачып йомганчы Сараны артта калдыра. Аннан тагын, Сараның урагын алып, мине куа. Ләкин без аның бу хәйЗ. Ш. Бәширов, Р. Р. Зәйдуллин. "Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар" ләсенә һәрвакыт юл куймыйбыз. Үрсәләнеп ялынса да, уракны бирмибез. Шуннан ул Сөләймән елгасы буйларында байтак кына йөреп килә дә:
- Көн бик кыздырып җибәрде әле, Заркай! Синең башың эссегә бер дә чыдамый бит! - дип сөйләнә-сөйләнә, түбәтәемә әрекмән яфраклары куеп минем башыма кидерә. Ул моны мине кайгыртканлыгыннан эшлиме, әллә мыскыллап, шаяртып көлә генәме?
Ничек кенә булмасын, Әнисә куйган ич аны - аның да күңеле булсын! Тик бездән урак кына сорамасын!
Кояшның эссесе сүрелә башлагач, әрекмән яфракларын башымнан алып Әнисәгә бирәм:
- Әйдә, шаяртып кал инде! Быелдан соң синең әрекмән яфракларыңа да, уракларыгызга да әссәламегаләйкем! Исән-сау бул!
Әнисә, аптырап, миңа сораулы караш ташлый:
- Шуннан соң?
- Шуннан соң шул!..
- Ничек инде ул коп-коры "шул".
- Ә сиңа юешрәге кирәкме?
- Түгел, майлысы!
- Майлысы да, җайлысы да шул, Әнисәкәем! Бүтән мин авылга кайтып урак урып йөрмәячәкмен!
Әнисә, күңелсезләнеп:
- Алай икән! - ди. - Зур кеше, шәһәр кешесе булабыз диген, ә!
Аның җавабында миңа төрттереп әйтү, үпкә барлыгын белсәм дә, сүзне икенчегә бордым:
- Йә, ярый... көлтәләрне җыеп, чүмәләләргә куярга кирәк.
Әнисә белән Сара көлтә ташыйлар, мин чүмәлә куям. Әнисә шундый җитез эшли; Сара ике-өч көлтә китергән арада, ул биш-алтыны күтәреп икешәр кабат әйләнә. Үзе эшли, үзе сөйләнә:
- Шәһәр кешесе булгач, шушы чүмәләләрне күз алдына китергән чагыңда, бәлкем, безне дә - тупас урман кызларын да исеңә төшерерсең?..
Әнисә элек алай түгел иде, авырып терелгәннән соң шактый үзгәреп китте: артык шаяра башлады, хәйләләргә өйрәнде. Теле дә шомарып, төртмәле сүзләргә остарып китте. Юк кына нәрсәдән мөгез чыгара да бәгыреңә китереп чәнчә.
Кайчагында бездән урак сорап ала алмагач:
- Әй, сездән! - дип, кулын селки дә, елга буеннан әрекмән яфраклары өстенә өеп кыпкызыл каен җиләкләре, җир җиләкләре җыеп менә: - Әй анда җиләк! - Үзе безне кызыктыра-кызыктыра тәмләп ашый. - Шундый күп алар, яр буйларына кызыл комач япканнар диярсең. Шундый эреләр, шундый тәмле булып пешкәннәр - авызыңа керүгә эреп китәләр.
Чынлап та, аның җиләкләре минем күзләремә авыз суын корытырлык тәмле булып күренә:
- Йә, Әнисә, бер-икесен генә каптыр әле, - дим.
Ул җиләкләр арасыннан берничәсен сайлап ала да, бармак очлары белән генә тотып, миңа суза. Мин аларны иреннәрем арасына суырып алыйм гына дигәндә, артка чигенә дә миңа дигән җиләкләрне үзе кабып йота.
- Алай икән, тәмле җиләк ашыйсың килә икән, ә? Бик яратсаң, үзең җыеп кил! - ди.
Мин гарьләнеп җилләнә-җилләнә ура башлыйм. Шуннан соң ул Сараны кызыктыра башлый. Сара, үзенең яшьлегенә бирелеп:
- Абый, мин дә җиләк җыеп килимме? - ди, миңа карап. Мин эндәшмәгәч, ул урырга керешә.
Шуннан соң гына Әнисә:
- Ач авызыңны! - дип, Сарага берәм-берәм җиләк сона.
- Тәмле бит, ә?
Үзе көнләштерергә теләгәндәй миңа карый:
- Тәмле шул! Бик тәмле!
- Ярый, Әнисә, ярый!..
- Алаймыни?.. Әнә син җиләк урынына урагыңның очын суыр!
Мин аның саен кызурак урам.
Әнисәнең ачуы килә. Ул чиләк күтәреп яңадан елга буена төшеп китә. Ул анда безгә чәй әзерли - "ялкау вакыты"116 җитә. Без катык салып ашар өчен дип алып барган таш кәнди белән нәүбәтләшеп җиләкле чәй эчәбез.
- Чәй эчәсең килсә, Әнисәне ачуландырырга кирәк икән!
- Бик исем киткән! Сараның эчәсе килгәндер дип кенә кайнаткан идем.
Үзе юри Сараны кыстап-кыстап чәй эчерә, җиләк ашата. Аның толымнарын төзәтә, чәч үремнәрен рәтли.
- Сара! Бу күңелле көннәр, кем белә, бәлкем, киләчәктә бәгырьләрне өзә торган истәлек кенә булып калыр! Кыз баланың язмышы билгеле: бүген монда булса, иртәгә - тегендә! Сине өзелеп сагынганда, ай нурлары сибелгән юл өстенә чыгып басармын да: "Сарау-у-у, син кайда?" - дип кычкырырмын.
Сара, кулына тоткан таш кәндиен авызына якын китергән килеш, аска карап катып кала. Аннан урыныннан торып читкә китә. Ләкин Әнисәнең йөзендә бер генә бөртек тә үзгәреш, моңлану күренми. Ул, кызык бер нәрсә сөйләгәндәй, шаркылдап көлә-көлә:
- Ә ул чакта, - ди, - безнең талтамыбыз шәһәр кешесе, зур кеше булып йөрер. Аңа мондый таш кәндиләр белән елга буенда чәй эчеп утырулар көлке генә булып күренер!
Кыр эшләре бетте.
Авыл тирәсен кибәннәр белән эскертләр чорнап алды. Сентябрь аеның ахыры. Әнисә бөтенләй диярлек тазарып, сәламәтләнеп җиткән иде. Көзге ындыр эшләренә ул бер көн дә калмастан катнашып йөрде. Бергә арыш суктык, басым бастырдык, бәрәңгеләр казыдык.
Көндез суккан ашлыкларны кичен бергә җыеп көшелгә өябез. Әти шуларны җил уңаена торып көрәк белән суыра. Без тазартылган орлыкларны капчыкларга тутырып, арбаларга төйибез дә, йортка алып кайтып, келәтләргә аударабыз. Бу эшләрне Әнисә белән икәү башкарабыз. Беркөнне шулай капчыкны ул җитез генә арба өстенә селтәп җибәрүгә, капчык минем кулымнан ычкынып китте. Мин, абынып, авызым белән арба кырыена барып бәрелдем. Аскы иренем тумпаеп, шешеп чыкты. Шул чакны Әнисәгә:
- Син нәрсә кыланасың, атапа! - дип кычкырып җибәргәнемне үзем дә сизми калганмын.
- Нәрсә сәлперәеп торасың, пешкән шалкан! - дип, ул да миңа җавап кайтарды.
Ул көнне без бер-беребезгә эндәшү түгел, күтәрелеп тә карамадык. Ул нәрсә уйлап йөргәндер, анысын белмим. Ә менә мин иренемнең авыртуын белдерүемә, аңа авыр сүз әйтүемә үкенеп бетә алмадым.
Кичке аштан соң мин тышка - лапаска чыгып киттем. Озакламый Әнисә дә минем яныма килде.
- Заркай, иренең бик каты авыртамы? - дип, шешегемне баскалап, сыйпап карады: - Тиз бетәр, Заркаем, хафаланма! Ятканда компресс ясарбыз.
Әллә нигә Әнисә уттай кызарынды да, ике кулы белән битен каплап, өйгә йөгерде...
Икенче көнне без яңадан бер арба арыш алып кайттык.
- Тукта әле, Заркай, син арыгансыңдыр, ял итә тор! - дип, Әнисә арба өстендәге бер капчыкны җилкәсенә кундырып, келәт эченә кереп китте. Алты потлы капчык түгел, гади бер мамык мендәр күтәрдемени! Мин аның шулчаклы көчле булуына хәйран калдым.
Әнисә сул җиңен сызганды да беләкләрен катырып югарыга таба бөкте: куш йодрык кадәр булып мускуллары кабарып, күпереп чыкты.
- Йә, тотып кара әле менә шуларны!
Йомшак кына иттереп, саклык белән генә тоттым, кулым тимергә тигәндәй булгач, катырак кыса башладым.
- Йә инде, кулыңның кыры белән сугып күр!
Мин барлык көчкә суккан идем, кулым каты бер резинага китереп бәргәндәй югарыга сикерде. Әнисәнең куллары моңа кадәр миңа һәрвакытта шундый йомшак, нәфис булып сизеләләр иде, әйтерсең лә алар, аккош мамыгын шыгырдап торган ефәк янчыкларга тутырып, юри шулай ясалганнар... Ә бүген, сугыйм дисәң, алар синең кулыңны резина туптай кире кага.
Моннан өч айлар гына элек, авырып яткан чагында, аның куллары бөтенләй чырага охшап калган иде. Мин шуларны күз алдыма китердем дә:
- Авыру килеште, күрәсең, Әнисә! - дидем.
- Шапла шау! - дип куйды ул масайган бер төс белән. - Торнашкер!
- Ай-яй, Әнисә, - дидем мин аңа шаяру белән, - кемгә дә булса синең беләкләрең арасына кысылырга туры килмәсен, сөякләренә кадәр шытырдар!
- Ничек һәм кемне кысасың бит!
Мин аның кочагына ничек барып кергәнемне үзем дә сизмәдем. Тик аның йомшак иреннәре маңгаема тигәнен аз гына хәтерлим: мамык мендәр эченә баткандай булып ниндидер бер рәхәтлеккә чума бардым.
Үзем әкрен генә пышылдыйм:
- Әнисә, Әнисәкәем, үтер мине, аша, аша!
Әнисә мине ычкындырып җибәрде дә аннан тагы беләгемнән кысып алды. Мин, исерек шикелле чайкала-чайкала, башымны аның иңенә салдым. Үзе минем чәчләремнән сыйпый, үзе сөйләнә:
- Йөрәгең чыдый аламы соң?
- Беләкләрең кысуынамы?
- Ә, юк! Сөюне, иркәләүне күтәрә аламы, дим.
Ул тиз генә арбага менеп утырды:
- Әйдә, киттек!
Мин, аякларымны салындырып, арбаның икенче ягына утырдым.
Ындырда безне арыш көшеле янында күкрәге белән көрәгенә таянган килеш әти каршы алды:
- Бу юлы озаклый төштегез, улым! Әллә арбагызның берәр җире ватылып-нитеп калдымы?
Әнисә оялган сымак җиргә карады.
- Юк, әти, андый нәрсә булмады булуын да... Әнисә бер капчыкны җилкәсенә салганда ярылып китте дә ашлыгы җиргә чәчелде...
- Капчыкны ул үзе генә күтәрдемени?
Мин Әнисәнең капчыкны ничек итеп күтәрүен күрсәттем.
- Кыз балага авыррак килер дип уйламадыңмыни?
- Юк, мулла абый, юк... Ул да булышты! - диде Әнисә, астан гына миңа карап.
Әнисәнең көче турында әтигә сөйләп булмый бит инде! Күңелемдәге теләк төенен, өйгә кайтып, ашарга утыргач, әни белән Сарага чиштем.
- Бер капчыкның уртасыннан кысып тоткан иде, бер башыннан ярылды да китте...
Минем артык мавыгып китүемне күргәч, Әнисә миңа күз кысты. Шуннан сүз уен-көлкегә әйләнеп китте.
Чуашлар "ң" авазын әйтә алмый. Әнисә дә "уң кулымны" диясе урынга "ун кулымны" дип әйтеп куйды.
- Әле тагын ун кулың бармыни? - дидем. - Ун кул белән кыскач, капчык түгел, кеше ярылыр.
Әни белән Сара да көлеп җибәрделәр. Әнисә ачуланырга да, үпкәләргә дә белмәде:
- Сез нәрсә бер дә юкка көләсез әле?
Без эшнең нәрсәдә икәнен аңлатып бирдек.
Әти кайтып, шул уңай белән кызыклы бер мәзәк сөйләде.
...Бер чуаш хатыны яңа тун тектергән. Тунын бер дә саласы килми икән. Кызу гына мичкә яккан да, әлеге тунын киеп, аның янына утырган. Үзе һаман орчык эрли икән. Утыра торгач, тун итәге көя башлаган. Шулчак ишектән таныш бер татар килеп кергән. Күреп:
- Әй, Марфа түтәй, туның яна бит! - дигән.
- Шулай шул, Насрый! Туным яна шул. Әле кичә тенә тегеп бетерделәр.
- Юк, - дигән Насрый, - мин "туның яңа" дип әйтмим, "яна" дип әйтәм!
- Соң, мин дә жуны әйтәм пит, туным яна! дим.
Насрый тел белән аңлата алмагач, янына барып, тунның итәген тотып күрсәткән:
- Менә бит, туның яна!..
Марфа түтәй, еларга җитешеп, Насрыйга ачуланган:
- Әй, туным харап булган бит! Соң сиңа шуны "яна" дип яхшылап әйтсәң булмадымыни?..
Көзге иген сугу, басым бастыру эшләре бетте. Беренче октябрьдә мин шәһәргә эшкә китәргә тиеш. Мине зур бер тынычсызлык басты. Беренчедән, шәһәргә эшкә китү көннәрен зур дәрт белән шашып көтәм; икенчедән, шәһәр тормышы, анда үземнең яшьтән бирле теләп, хыялланып йөргән иҗат эшенә барып керү мине чиксез дулкынландыра. Ләкин аннан да бигрәк Әнисә өчен борчылам. Шул турыда уйлый-уйлый, төннәр буе йоклый алмыйм. Нишләргә дә белмим. Алай уйласаң да, болай уйласаң да, аны агасы барыбер бездән алып китеп, кияүгә бирәчәк...
Минем күз алдыма әллә нинди коточкыч күренешләр килеп баса.
...Стеналары кара корымга буялган кара өй. Морҗасыз мич алдында күз яшьләрен мөлдерәтеп Әнисә йөри. Ул кемгәдер рәнҗи, кемнедер каргый... Төн җиткәч, ай нурлары сибелгән такыр, кара юл өстенә чыгып баса. Чепи күзләре белән ерак-еракларга карап, кулын маңгаена куйган килеш кычкыра:
- Әс кечталла?..
Шулчак тупас чабаталар кигән калын аяклы бер егете аның алдына чыгып:
- Мин монда! - дип, Әнисәне кочагына алып кысарга тели.
Әнисәнең күз аллары караңгыланып, башы әйләнә башлый.
- Нишләргә соң?..
Әнисәне үзеңә иптәш итеп калдыру мөмкин эш түгел! Әтиләрнең разый булулары да бик шөбһәле. Әнисә христиан динендә. Аның агасы өчен христиан булмаган кеше ул кеше түгел! Әнисә үзе моңа ничек карар?.. Аның дингә карашы турында да бернәрсә белмим. Ул мәсьәлә шушы көнгә чаклы минем исемә дә кереп чыкканы юк. Әнисәне үзем белән качырып алып китү турында да уйланам. Ләкин эшкә ашарлык итеп бер генә план да төзеп булмый. Шәһәрдә Әнисәне дә, үземне дә тәэмин итәрлек дәрәҗәдә акча таба алуым әлегә һичбер төрле юл белән дә мөмкин түгел. Әнисәне андагы тормышка яраклы итеп тәрбияләү өчен дә көч түгәргә кирәк булачак... Дөрес, әтием шактый хәлле кеше. Теләсә, миңа ярдәм итә ала. Ләкин үзең шәһәргә эшкә китеп тә ничек әтиеңнән ярдәм сорап ятасың?! Киресенчә, син үзең аларга ярдәм итеп, җибәреп торырга тиеш. Әти әле дә:
- Мең шөкерләр булсын, бердәнбер улым да кулдан китте инде, - ди, - инде анасы белән безгә аның бүләкләрен көтәргә генә калды.
Әнисә минем борчылуларымны сизә микән?..
Сеңелләрем Сара белән Рәхимәне дә алып, Әнисә һәм мин Буа шәһәренә - Пукрау ярминкәсенә барырга җыенабыз. Әнисә белән Сара бер атнадан бирле инде, бөтен дөньяларын онытып, шуңа әзерләнәләр. Әти яңа гына алып биргән алсу сатиннан бер-берсенә күрсәтә-күрсәтә, киңәшә-киңәшә күлмәк тегәләр. Әнисә үзенең такыясын, садә энҗеле калфагын тагын да матуррак, килешлерәк иттереп төзәтә. Икесе дә күзләренә сөрмә тарталар. Кына ягынып, тырнакларын кызарталар. Битләренә ягар өчен кершән-иннекләр, бизәүләр әзерлиләр. Шул турыда Әнисә белән миңа үзара гына бераз үпкәләшеп алырга да туры килде.
Миндә үзем дә аңлый алмаган кызык бер гадәт бар. Битенә иннекләр ягынып, колагына алка аскан берәр хатын-кыз күрдемме, җенем кузгала. Аның йөзенә дә карыйсым килми. Минемчә, дөньяда табигый матурлыктан да әйбәт нәрсә юк! Инде табигать сиңа матурлык бирмәгән икән, аны битләреңә буяулар ягып, колакларыңа чичекай, калайлар тагу белән генә төгәлләргә тырышу сыерга ияр кидерү белән бер инде ул!..
Кайчак шулай Әнисә, Сарага ияреп, чуаш кызларында булмаган эшләрне эшләп куя. Беркөнне аның алдына бер көзге кисәге куйдым да:
- Онга баткан песине күрәсең киләме? - дидем.
Әнисә аны-моны уйлап тормастан:
- Нигә?! Безнең песи онга батканмы әллә? - диде.
- Менә ул!
Әнисә минем нәрсәдән көлгәнлегемне шунда ук аңлап алды да, ике кулы белән йөзен каплап йөгереп чыгып китте. Әйләнеп кергәндә иннекләре юылган, ул яңадан табигый төсенә кайткан иде.
Әнисә үзен мактаганны яратучан бер кыз иде. Берәр нәрсәгә киреләнеп-нитеп калса, "матурым, сылукаем" дип, җайга китерә торган идем.
Сара үзе күлмәк җөйли, үзе тешләрен каралтыр өчен теш карасы чәйни. Әнисә дә аңардан күрмәкче:
- Мин теш карасын кич белән, йокларга ятканда чәйнәрмен инде, - ди.
Шуны ишетеп алдым да кичкә чаклы Әнисәне сагалап йөрдем: берәр аулаграк җирдә кыздырыйм әле дидем. Ләкин кыздырмадым. Бу юлы да әлегедәй оялту юлы белән генә эш иттем. Аның артыннан мин дә чоланга әлеге көзгене күтәреп чыктым.
- Син алсу-кызгылт чәчкә яратасыңмы?
- Ни бар тагын?! Яратам, әлбәттә. Андый чәчәкне кем яратмас?!
- Әгәр аның өстенә бер күбәләк тә кунса?
- Ул чагында тагын матуррак була инде.
- Әгәр шундый бер чәчәк өстенә сумала, дегет яксаң?..
- Мин аның битенә төкерер идем.
- Алай булгач, мин дә иртәгә синең битеңә төкерермен.
- Нәрсә өчен тагы?!
Мин тиз генә көзгене аңа каршы тоттым:
- Яле, бер елмай әле!
Ул елмаюга аның энҗе кебек тезелеп торган ап-ак тешләре күренде...
- Шундый матур бер чәчәкне былчыратырга йөрисең!..
- Син дә инде, гел мине күзәтәсең дә йөрисең. Колак алкаларына да бәйләнгәч... - Ул күз-кашларын җыерып, йөзләрен чытты да, үпкәләгән кыяфәттә миңа арты белән әйләнде.
- Шулай инде... Сарага нишләсә дә ярый!.. Ул теш карасы да чәйни, кершән, иннек тә ягына... Ә миңа бер колак алкасын да күпсенәсең!.. Шулай шул инде, чуаш кызы өчен әрәмдер ул.
- Сара ул минем сеңлем. Ә син... син миңа...
Әнисә миңа бераз гына кырынрак торып, түшләрен дә алга чыгарган килеш башын бераз гына арткарак ташлады да, төз генә басып, күз карашларын чоланның бер як чатына терәде:
- Син яратсын дип көязләнгән, матурланган кеше юк әле монда!
- Беләм, Әнисә. Син минем күңелемне табар өчен көязләнмисең!.. Табигать сиңа болай да матурлыкны кызганмаган. - Үз сүземнән үзем әсәрләнеп, Әнисәнең мәһабәт торышы алдында сәҗдә итәрлек бер хәлгә килдем...
Әнисә колак алкаларын чоланның бер чатлыгына атып бәрде. Аннан соң, башын күкрәгемә куеп, балаларча үксеп еларга тотынды:
- Кичер мине!..
- Әнисә, син яңадан беренче тапкыр яраткан, яланаяклы, тузган чәчле кызчык булсаң иде!.. Ул чакта юк кына бер колак алкасы, теш карасы кебек нәрсәләр безнең мәхәббәтебезне азаплы бер авыруга әйләндерә алмас иде.
Әнисә, күз яшьләрен сөртеп:
- Әйе! - диде. - Без хәзер җитмеш яшьлек карт белән карчык булсак, тагы да әйбәтрәк булыр иде. Ул чагында безнең сүнгән йөрәкләр өметсез киләчәк белән өмет тойгылары арасында калып сызланмас иде. Юк-юк, канатым, әле дә безнең йөрәк ялкыннарыбызны бер генә нәрсә дә, хәтта өметсез киләчәкнең кара шәүләсе дә сүндерә алмый, алар шашынып дөрли!..
Буа каласында әниемнең якын бер кардәше бар.
Ул зур сәүдәгәрләрдән булмаса да, тирә-яктагы авыл кешеләре арасында "Мәмет бай" дип телгә алына торган иде.
Буа каласында яз көне - май аенда, көз көне октябрь башында ярминкә була. Көз көне була торганын "Пукрау ярминкәсе" дип йөртәләр. Әтием ярминкәләргә мине дә алып бара. Без анда Мәмет агайларда кунак булабыз. Ул безне:
- Әйдә, мулла җизни, хуш килдегез. Бәләкәй шәкертне дә алып килгәнсең икән, яхшы булган. Балалар да сагынышып торалар иде әле, - дип шатланып каршы ала.
Ашаган-эчкән чакта да ул мине: "Аша, бәләкәй шәкерт, аша, улым!" - дип кыстый торган иде, аннан соң: "Әй җизни, Хода миннән шундый бер ир бала кызганды бит!" - дип, моңаеп та куя торган иде.
Мәмет агайның бер ир баласы булган да бик яшьләй үлеп киткән. Хәзер аның өч кызы бар, икесе буйга җиткән. Алар мине иркәлиләр, уйнаталар, шаярталар, өйдәге хәлләрне, әниләр, Саралар турында сорашалар.
- Сараларга быел нинди күлмәкләр тектердегез?
- Ал сатиннан!.. Әти аларга да Әнисәнеке белән пардан алган.
- Сара зур үскәндер инде?
- Әнисә чаклы булып килә!
Мәмет агайның зур кызы Тәнзилә апайны мин нигәдер бик яратып бетермим. Ул үзен бик тупас тота. Әнисәне телгә алган чагында, кашларын җыерып, авызын турсайта:
- Бигрәк тә кадерле булган икән шул чуаш кызы.
Кайчагында:
- Мин синнән чуаш кызы турында сораганым юк бит әле! - дип тә куя.
Шуңа күрә мин дә аның белән үз итеп, күңелләнеп сөйләшмим. Ул берәр нәрсә турында сораша башласа:
- Әй лә, белмим, - дип кырт кисәм.
Киткән чакта, һәммәбезгә дә атап-атап, аерым пакетларга салып, бүләкләр, күчтәнәчләр биреп җибәрәләр.
- Менә монысы үзеңә, монысы Сарага, монысы бәләкәй Рәхимәгә!..
Мин аптырап аларга карыйм:
- Ә Әнисәгә?
Тәнзилә апай күзен акайта:
- Әнисә?! Безгә кем соң ул?!
Бер баруыбызда алар үзләренең Ялчек базары аркылы Сара белән Рәхимәгә җибәргән читекләре турында сорашты:
- Аякларына чак килдеме, яраттылармы?
- Алар яраттылар яратуын да... Әнисә бик күңелсезләнде. Шуннан соң әти аңа да базардан шундый ук читек алып кайтып бирде.
Тәнзилә апай, авызын турсайтып, йөзен чытты:
- Әнисә күңелсезләнде, имеш!.. Бигрәк тә үзсенгән икән, асрау чуаш кызы, лыркыш!.. Аның Сара белән тиңләшергә ни хакы бар?!
Мәмет агайның минем белән яшьтәш булган уртанчы кызы Ләйли бер дә алай түгел!.. Шаян, шат күңелле ул, Сараларны сорашканда, Әнисә турында да сораша:
- Әнисә ничек соң, ул да сезнең белән уракка йөриме?
Мин аңа Әнисәнең ничек урак уруларын, эшкә пөхтәлекләрен бәйнә-бәйнә сөйләп бирәм.
Тәнзилә апай карыша:
- Чуаш кызы бит ул - шуның өчен яратылган да.
Ләйли, апасына шелтә ясап:
- Кешенең хәтерен калдырып нигә шулай әйтәсең, апай? - ди. - Чуаш кызы дигәч тә, ул кеше түгелмени? Аның да җаны бар бит, кеше кигәнне аның да киясе килә!..
Мәмет агайның кече кызы Әминә бик басынкы, мөлаем табигатьле. Ул сүзгә бик аз катнаша. Әллә нигә бер: "Билгеле, шулай!" - дип, яисә, тегеләр миннән төпчеп сораша башлагач: "Йә, бик йөдәтмәгез инде кешене!" - дип, берәрсенең сүзен җөпләп куя.
Ул Әнисәне күрәсе килү теләген белдерде миңа.
Ярминкәгә-фәләнгә гел Әминә белән бергә чыгабыз. Ул мине урамнарда йөртә, шәһәр белән таныштыра. Берәр уенчык алып бирә:
- Монысы миннән истәлек сиңа, - ди. - Менә монысын Әнисәгә бирерсең...
Мин үскәч, Буага сирәк бара торган булдым. Кайсы елларны бөтенләй бармый да калам. Ләкин кайчан гына барсам да, Ләйли белән Әминә мине урталарына алып утырталар да инәсеннән җебенә чаклы җентекләп сорашалар.
- Сара нишли, челтәр бәйлиме?
- Әнисә ничек? Әле дә шулай матур рәсемнәр төшереп чигү чигәме?..
Хәзер Тәнзилә апа юк. Ул чит бер шәһәргә кияүгә киткән. Шуңа күрә мин Әнисә турында да тартынмый сөйлим... Тартынмый сөйлим дигәч тә, алай бик үк барын да чишепактарып ташламыйм инде. Ипләп-чаклап, үлчәп-кисеп кенә сөйлим. Аның урак ургандагы шаянлыкларын, Сара белән булган дуслыкларын, бергә-бергә күлмәк җөйләүләрен, киндер сугуларын сөйлим. Минем йөрәгемнең Әнисә турында бик үк тыныч булмаганлыгын аңлыйлар, ахрысы... Ләйли бармагын яный да, уенга тартып:
- Сөясеңдер син аны! - дип куя.
Әминә дә саф күңелдән:
- Нигә, сөю гаеп эшмени?! - дип, мине яклаган була.
Әминәнең кайсыбер гадәтләрендә мин Әнисәне күрәм. Тик аның карашында Әнисәнеке шикелле моңлылык түгел, төпле акыллылык аңкый. Аның авыз читләрен бөреп елмаюлары бөтенләе белән Әнисәнеке инде!
Каладан кайткач, Әнисәгә бу турыда барысын да сөйлим:
- Ягымлы, акыллы кыз ул.
Шулчак Әнисә сәерләнеп кенә:
- Шулай булмый... Ул шәһәр тәрбиясен алып үскән ич! - дип куя.
Элегрәк Әнисәнең, Әминә турында сөйләгәч, сәерләнеп, андый сүзләр әйтүенә бер дә әһәмият бирми торган идем.
Соңгы чакларда мин аның бу сәерләнүендә көнләшү, "ул шәһәр кызы шул!" диюендә үзенә күрә бертөрле төртмә уй барлыгын сизә башладым.
Әнием дә Әминәне еш кына мактап телгә ала:
- Аш-суга да бик булган кыз!
Аннан миңа карап куя:
- Әллә, мәйтәм, шуны үземә килен ясасам ничек булыр икән, дим.
Әнисәнең төсләре бөтенләй үзгәреп китә. Ул, кашларын җыерып, күңелсез генә аска карый да авыз эченнән генә меңгери:
- Шәһәр кызы булгач, аның йөзе дә ап-актыр шул... Куллары да мамык шикелле йомшактыр!..
Үзе, Сарага карап, үртәлгән рәвештә көлеп куя:
- Җилкәләренә биш потлык капчык кундырып, тәти кулларына чабагач тоттырасы иде аларның!
- Ни сөйлисең?.. Биш потлык капчык астында пешеп, четеле-четерек сөякләре челпәрәмә килер ич аларның.
Соңгы вакытларда Әнисә "Бер күрәсе иде шул Әминәгезне!" дигән сүзләрне еш әйткәли башлады.
Ләйли белән Әминәнең теләве буенчадыр, ахрысы, Мәмет агай, Буада май аенда булган ярминкәгә баргач:
- Хода боерса, исән-сау булсак, Пукрау ярминкәсенә абыйлары белән бергә сеңелләремне дә кунакка алып килерсез, - дип, әтигә әйтеп җибәргән. Азагында: - Әнисә дә калмасын! - дигән.
Әти моны байтак вакытка чаклы әйтми йөрде. Тик урак өстендә генә:
- Ходай насыйп итеп, игеннәрне җыеп бетерсәк, кыңгыраулы пар ат җигеп, үзегезне Пукрау ярминкәсенә Мәмет агаларыгызга алып барам, - диде.
Шуннан бирле Әнисә зур дәрт белән Буа каласына бару көннәрен көтә. Әнисәгә, безнең авыл белән Энәледән башка җир күрмәгәнлектән, шәһәргә бару зур бәхет иде.
Әти калага җибәрү өчен кирәк нәрсәләрнең һәммәсен дә карап-барлап куйды. Дугага пар кыңгырау бәйләнеп, атларның шлеялары майланды. Аларга кызыл, яшел чуклар тагылды. Канатлы тимер тарантасны юып, яңадан буяп чыктык. Җомга көнне тынычланып ял итәсе генә калды. Кызлар да әзер иде.
Җомга көнне Әнисә, иртәнге чәйне эчкәч, үзенең түр сәкесе астындагы чиертлекләре тутырылган капчыкларның берсен тартып чыгарды да:
- Йә әле, бераз гына чиертлек уйнап алыйк! - диде.
Аңа Сара белән Рәхимә кушылды. Мин дә калышмадым:
- Җә, алайса, Әнисәнең маңгаен шештергәнче чиертерлек итеп отыйм әле үзегезне!
- Белмим шул, кемнең маңгае шешәр әле, - дип елмайды Әнисә.
Әнисәнең чиертлекләре башкаларныкыннан бик нык аерыла иде. Урманга барган саен, ул бармактан калынрак, төз, туры үскән яшь юкә агачы кисеп алып кайта, аны кояшка куеп киптерә. Аннан соң телгән кисәкләрне урталайга ярып чыга. Чиертлек әзер! Аның түгәрәкләнеп торган тышкы ягы "кара" дип, ярылган ягы "ак" дип атала. Әнисә чиертлекләренең "кара" ягы кара буяуга буялган, өстеннән яшел, зәңгәр сызыклар үткәрелгән була. Ул, аларны аерым капчыкларга салып, түр сәкесе астында саклый. Кайчак әти белән әни: "Чиертлек мачтыры, чиертлекләр атаманы!" - дип көлә торганнар иде.
Чиертлекләрдән кеше саен иллешәрне бүлеп алдык та уенны кемнең элек башлавы турында шобага салыштык. Шобага Әнисәгә чыкты. Егерме бишәр чиертлекне санап, Әнисәнең куыш учы эченә салдык. Ул куыш учы эчендәге йөз данә чиертлекне: "Ай, песмелла!" - дип, киң сәкенең өстенә сибеп җибәрде. Рәхимә гаҗәпләнгән рәвештә:
- Әнисә апай чиертлекләрнең телен белә ул, - дип куйды.
Сараның да аларның шулай әйбәт-тигез чәчелеп төшүләренә эче пошты, күрәсең:
- Оста хәрәмли ул! - дип ычкындырды.
- Мондый уенда иң зур егетлек - сиздерми генә хәрәмли белү, - диде Әнисә.
Чиертлекләрнең утызлабы тик басып торалар. Аларны "баба" дип йөртәләр. Уйнаган кеше аларны җыеп ала. Әнисә дә шулай эшләде.
Әнисәнең осталыгы - чиертлекләрне уңайлы таратып-чәчүдә генә түгел, аларны, берберсенә кагылдырмый-тидерми, җитез чиертеп җибәрүдә дә.
- Әнисәнең уңышы аның оста уйнавында гына түгелдер, ахры, бәхет дигән нәрсәнең дә катнашы бардыр монда, - дип куйдым мин.
- Аның каруы андый кеше мәхәббәттә отылучан була икән, - дип, Әнисә соңгы ике чиертлекне дуамалча чиертеп җибәрергә ашыкмады. Иң элек ул аларның ничек ятуларын, бер-берсенә булган араларын күзәтте. Аннары бармагы белән алар арасына юл салды.
Мин түзмәдем:
- Син, Әнисә, бәхетле сөелүгә караганда, уңышлы уенны артыграк күрәсең, ахры, - дип куйдым.
Сүзләремнең очы кая барып терәлгәнлеген аңлап алды да:
- Нишлисең бит, үзсүзлелек! - диде. - Күп вакытта адәм балалары шул үзсүзлелекләренә бирелеп, бәхет тамырларына балта чапканнарын да сизми калалар.
Әнисә чиертеп җибәргән чиертлек төбәлгән чиертлеккә шундый каты барып бәрелде ки, алар бер-берсен кугандай булып, сәке буенча шуып барды да идәнгә тәгәрәп төште.
Без тагын өч уен уйнадык. Боларында да Әнисә дилбегәне үз кулыннан ычкындырмады: безнең бөтен чиертлекләребезне отып алды. Аның чиертлекләрен санаганнан соң, безнең маңгайларыбызга йөз иллешәр тапкыр чиертергә тиеш иде. Әүвәле ул кечкенә сеңлем Рәхимәгә карады:
- Яше тулмаган каракны төрмәгә япмыйлар.
Сара, шуннан файдаланып:
- Минем дә яшем тулмаган! - дип караса да, Әнисә аңа:
- Мин бер хикәя укыган идем, - диде. - Көнчыгыш халыклары атлап барган кызга бүрек белән бәргәндә ул егылмаса, аны кияүгә бирергә ярарлык дип таныйлар икән. Син хәзер бүрек белән түгел, күсәк белән суксалар да чайкалырлык түгел!.. Шулай булгач, суз, туганкаем, маңгаеңны!..
Сара күзләрен йомды да, башын арткарак ташлап, маңгаен Әнисәгә якын китерде.
- Әнисә апай, бер иллесен булса да кимет инде...
Әнисә шулчаклы йомшак чиертә, хәтта баштарак куркып торган Сара:
- Абау-у! Башым ярыла инде; әллә черки тибә, әллә чебен, - дип көлә иде.
Әнисә шактый гына чиерткәннән соң:
- Ярый, алайса, калган иллесен гафу итәм, - диде дә шундый каты иттереп чиертте, аның тавышы таш өстенә тимер чүкеч белән суккандай булып шакылдап яңгырап китте.
- Кайчагында безнең авылның черкиләре менә шулай да тибәләр.
Сара кинәт кенә: "Абау!" - дип маңгаен учлап алды:
- Кансыз!.. Шулчаклы каты чиертәләрмени аны? Маңгаем ярыла дип торам.
- Үзең бит, - диде Әнисә көлә-көлә, - тибә белми дип, черкине ачуландырдың да, ул менә гайрәтен күрсәтте.
Әнисә миңа таба борылды:
- Йә, гафу сорыйсыңмы?
- Юк, - дидем мин. - Дошманың алдында гафу сораганчы, ук тиеп үлгәнең яхшырак.
Әнисә баш бармагының битен төкереге белән аз гына юешләп, имән бармагын катлады да, аның тырнагын шуның өстенә бастырды:
- Йә, йом күзеңне!.. - Шуннан соң: - Ай, песмелла! - дип, шак иттереп минем маңгайга берне кундырды. - Бер!
Маңгай сөякләрем чатнап китте.
- Икәү, өчәү, дүртәү...
Чиертүнең саннары арткан саен, аларның шакылдавы көчәя барды, маңгаемның авыртуы да сизелерлек бер хәлгә килде. Илледән соң Сара аның кулын тотып алды:
- Абау, Әнисә апай, бигрәк тә кансыз кыланасың ич!.. Абыемның маңгае тавык йомыркасыдай шешеп чыкты инде!..
Маңгаемның шакылдавы мич алды бүлмәсендә эшләп йөргән әнинең дә нервысына тиде, ахрысы. Әнисәнең чиертүе йөзгә тулганда, безнең янга килеп:
- Абау! - дип кычкырып җибәрде. - Син нәрсә кыланасың, Әнисә?!
- Бернәрсә дә кыланмыйм, чиертәм.
- Шулчаклы чурсыз чиертәләр димени?!
Әнисә горурлык белән елмайды:
- Намуслы батырның маңгае бер кыз баланың чиертүенә түгел, дошман укларына каршы да тимердәй ныклык күрсәтергә тиеш!..
XI
Әнисәгә җомгадан соң тагын бертөрле шатлык-күңеллелек килде.
Әти җомга намазыннан кайтып, төшке ашны ашаганнан соң, Әнисәне болынга төшеп йөрергә чакырдым. Ул капка төбенә чыккач та:
- Ай, аккынчы!.. Шашынуымнан иң кирәкле нәрсәмне онытып калдырганмын ич! - диде дә, ашыгып, яңадан өйгә кереп китте. Чыкканда, аның кулында сары кәгазьгә пөхтә итеп төрелгән бер нәрсә бар иде.
Урамның югары башыннан тиздән солдатка китәсе рекрутлар төркеме, тезелешеп, гармун көенә җырлап килә иде:
Чылтырап аккан чишмәләрнең
Суын эчә алмадым;
Әйтер сүзем әйтә алмадым,
Күрешербез дип уйладым.
Җыр Әнисәгә тәэсир итте булса кирәк, алар урамны яңгыратып үтүгә, ул күтәрелеп күзләремә карады да башын түбән иде:
- Әйе, әйтер сүзләр күп бит ул... тагын да күрешербез дип өметләнәсең шул!..
Тагын җыр яңгырады:
Без барасы юлларның
Баганасы пичәтле;
Без җырламый кем җырласын,
Безнең көннәр исәпле...
Мин дә бит, күп булса, бер атна-ун көннән китәчәкмен. Солдат булып мәҗбүри рәвештә китмәсәм дә, балачактан ук бергә уйнап үскән, мәхәббәте йөрәгемә кереп урнашкан Әнисәне калдырып китәм ич. Кем белә, Әнисә белән мине аерачак вакытлар, бәлки, көннәр белән түгел, сәгатьләр белән генә исәпләнә торгандыр!..
Буа каласына барып кайткач, мин шәһәргә эшкә китәргә тиеш. Кем белә, бәлки, мин Әнисә белән болын буйларына төшеп йөрү түгел, аның белән сөйләшү өчен ун гына минут вакыт та таба алмам.
Әнә шуларны уйладым да Әнисә белән бөтен йөрәкне ачып сөйләшергә булдым.
Зирек, тал агачлары яныннан үткән тар гына бер сукмак буйлап Гөбенә суына киттек.
Байтак барганнан соң, Әнисә сүз башлады:
- Безнең бабаларыбыз "сентябрьдә син дә бер, мин дә бер" дигән сүзләрне нинди мәгънә белән әйттеләр икән?
Мин дә, авыр сулап:
- Әйе, сентябрь ае һәркем, һәрнәрсә өчен бәхилләшү ае ул! - дип куйдым. - Киек казлар да, торналар да, саргайган агач яфраклары да, үләннәр дә бер-берсе белән бәхилләшә!..
Әнисә дәшмәде. Бераз барганнан соң, озын көйгә салып, акрын гына җырлап җибәрде:
Карлыгачкай кара, муены ала,
Ник моңайган икән бу бала?
Моңаймас та иде, әй, бу бала,
Сөйгән яркайларыннан кала.
Әнисә үзенең моңлы тавышын көчле булмаса да, басынкы гына яңгыратып чыгара да, урыны-урыны белән нечкә скрипка кыллары шикелле калтыратулар ясап, йөрәк тамырларыңны чиертеп-чиертеп ала. Әйтерсең ул синең яныңда түгел, әллә кайда - ерак-ерак тау араларында...
Безсүзсез генә Гөбенә суы ярларына барып утырдык. Тирә-яклары агач яфраклары белән капланган су акрын гына, хыялга чумгандай ага да ага... Мин Әнисәне шәрекъ әкиятләрендәге матурларга охшаттым: минем алдымда Ширин, Нарспи, Ләйлә һәм Зөләйхаларның берсе тора кебек иде.
Ул кинәт, исенә нәрсәдер төшкәндәй, як-ягына борылып карады да, мәче турасы дип йөртелә торган үләнне өзеп агымсуга ыргытты: ике бөртек үлән дулкыннар өстендә йомарланып шактый еракка киткәч, бер-берсеннән аерылды. Ләкин озак та үтми, тагын да бер агымга төшеп, бер-берсенә кушылды. Без дә бер-беребезгә өметле, сөенечле рәвештә караштык. Ниндидер көч иреннәребезне бер-берсенә якынайтты.
- Әнисәм, йөрәккәем!..
- Заркаем!
Гүя Гөбенә суы өстендә арлы-бирле очып йөргән акчарлаклар да безнең мәхәббәтебезне раслап кычкырыша иде.
Әллә нигә минем күзләремнән берничә бөртек күз яше тәгәрәп төште. Әнисә дә күрде, ахрысы, җырлавыннан туктады да, башын тез өсләренә куеп:
- Дөрес, дөрес, безнең арабызны шул гына аера алачак! - диде. Аннары ачуланган рәвештә күкрәген сыйпап алды. - Әй, шул булмаса!
- Әнисәкәем, безне беркем дә, берни дә аера алмас! Дөньяда мәхәббәттән дә көчле хаким, аннан да мөкатдәс канун юк!
- Дөрес, сөю дигән нәрсә мөкатдәс ул. Ә милләт аңа караганда да көчлерәк түгел микән? Әйтик, син - татарлыкны, ә мин чуашлыкны шул юлда корбан итә алабызмы?!
- Монда, Әнисә, дин томаны белән шуны хуплаган гадәтнең албастыдай хакимлек итүе комачаулый...
Әнисәнең иреннәре калтырап, теле тотлыгып, әйтәсе сүзен әйтә алмады. Авыл ягындагы агачлыкларга карап:
- Абый килә! - диде.
Без аны дулкынланып, сабырсызлык белән көтеп алдык. Ул уң кулын, сары күн бияләе эченнән чыгарып, Әнисәгә сузды:
- Исәнме, сеңлем Униса!
Аннан миңа карады:
- Тахы да зес анын тузты Саррих!
Әнисә кулын бирмәде:
- Безнең артыбыздан куып килдеңме әллә?
- Жуллай, зенсен арттан килдем пит әле! Сине алырха... Анда Мулла апсыйларха бархан итем дә алар зесне полынга чыгып китте тиделәр. Сине алырха килдем жул!.. Җиңгәен дә авырый. Үзем дә начарландым. Өйдә эжләргә кеже кирәк пит!..
Әнисә, башын аска иеп, ачулы күзләре белән абыйсына карады:
- Ярый, кайтырмын! - диде. - Мин бәхетле булсам, Аксаби картның үзенә охшамаган, үзсүзле улына сеңел дә булмаган булыр идем.
Әнисә әтисен сирәк телгә ала иде. Ул чакта да "әти" дигән сүз белән түгел, "Аксаби картны яхшы кеше диләр бит!" - дип кенә куя иде.
Шул әйбәт карт исән булса, Әнисә дә мондый моңлануларны күрмәс иде.
Бер акчарлак безнең баш өстебездә кычкырып, әйләнә-әйләнә очып йөри. Әнисә бармагы белән ишарә кылып миңа карады:
- Әнә яңа гына безне шатлыклы минутлар белән тәбрик иткән кошлар инде безнең аерылуыбызны табигатькә фаш итә!..
Әйе, сентябрь ае - безнең өчен бәхилләшү ае!
Аннары ул сабырлык-тынычлык белән йомшак кына иттереп кулымнан үпте дә:
- Әйдә, абый, киттек! - диде.
Алар зирек, тал агачлары яныннан үткән сукмак буйлап күздән югалды.
Әнисәнең кинәт китеп баруы миңа бик авыр булды. Күз яшьләремне сөртер өчен кесәмнән кулъяулыгымны алыйм дисәм, бармакларым ниндидер бер кәгазьгә төртелде. Ул Әнисәнең капка төбеннән яңадан өйгә кереп алып чыккан төргәге иде. Әнисәнең кулымны үпкәндә пышылдаган сүзләрен шул чакта гына аңладым мин: "Кайчан да булса мине исеңә төшереп күзләреңнән яшь бөртекләре чыкса, аларны менә шуның белән сөртерсең!.."
Ап-ак кулъяулыгының дүрт читенә кызыл, сары ефәк җепләр белән "Заркай. Әнисә. Мәхәббәт. Хатирә" дигән сүзләр чигелгән иде. Уртасына сары ефәк белән чигеп Әнисәнең үзе төсле моңланып утыручы бер кыз төшерелгән. Озак кына карап торганнан соң, бүләк яулыкны кадерләп кенә төреп, эчке түш кесәмә салып куйдым.
Мин кайтып кергәндә, безнең аш өе яңа гына үлек чыккан өйгә охшап тора иде. Өй эчендә моңсулык, бер генә төрле дә хәрәкәт, сөйләшү дигән нәрсә юк. Сара, ниндидер бер китап битләренә карап, нәрсә турындадыр уйлана. Рәхимә түр башында сүзсез генә үзенең курчаклары белән уйный. Мич алды бүлмәсенең ишеген ачуга, самавыр янында ике кулын чалмаштырып күкрәге өстенә куйган әнине күрдем. Ул, башын күтәреп, төшенке тавыш белән:
- Син кайда идең?.. - диде. - Агасы Әнисәне алып китте бит...
Мин кире чыгып киттем. Лапас астындагы арба үрәчәсенә утырып байтак кына уйландым да иртәгә Буа каласына әзерләнгән кыңгыраулы дугалар белән канатлы тарантаска пар ат җиктереп станциягә китәргә дигән фикергә килдем.
- Шәһәргә, эшкә, Әнисәсез тормышка аяк басарга!..
XII
Шәһәрдә бер генә минутка да Әнисә исемнән чыкмады. Ләкин шунысы гаҗәп: аны нечкәрәк кенә, төз гәүдәле, зифа буйлы итеп җанландырырга тырышсам да, минем күз алдыма карт тирәк астында уйнап йөргән тузгыган кара чәчле, яланаяклы, тар итәкле күлмәк кигән, күзләрен тондырып миңа таба деңгелдәп килгән кечкенә бер кыз бала килеп баса иде.
Бер ел эчендә Әнисәдән өч кыска һәм коры итеп язылган хат алдым.
"Мин әлегә исән-сау. Абый белән урманга утын кисәргә йөрибез. Синең исәнлегең ничек?.."
Шундый коры сүзләрдән соң, ичмасам, "Хат яз!", "Нигә хат язмыйсың?" дип тә өстәп куймый. Беренче хатында: "Адресыңны мулла абыйлардан алдым", - дисә дә, ничек алганлыгы турында бер сүз дә әйтмәгән. Ул үзе безгә барып йөриме, әллә кем дә булса безнекеләрдән аларга баргалыймы - шуны да аңлап булмый иде. Шунлыктан мин аларны алгач, өстән-өстән генә күз йөгертәм дә шундый чакларда гына чыгарыла торган түш кесәмдәге әлеге яулыкка төреп куям. Үзем бөтенләй хат язмадым.
Соңгы хатында ул болай дигән: "Мин хәзер бөтенләе белән урман кызы булып беттем. Сез инде зур кеше - шәһәр кешесе, аның тәти кызлары арасына кереп югалгансыздыр!.." Хатында җавап язмавыма үпкә белдерелгән бер генә сүз дә булмаса да, "Сез инде шәһәр кешесе..." дигәненнән үпкәләгәнлеге, шәһәр кызларыннан көнләшкәнлеге күренеп тора иде. Бу хаты, нечкә тойгыларымны кузгатып, дулкынландырып, әлеге кулъяулыкны тартып чыгарырга мәҗбүр итте. Шуннан соң ул да миңа хат язмас булды.
Мин яшь чактан ук матбугат эшчесе булу дәрте белән хыялланып үстем. Шул хыял мине Ырынбур каласына алып китте. Мин монда язучылык эшенә дә борын тыга башладым. Матбага эшеннән бушауга, газета-журналларга хәбәрләр, мәкаләләр, кечкенә-кечкенә хикәяләр, шигырьләр язам. Аларның берсе дә басарга яраклы табылмасалар да, рухымны төшермәдем, дәртемне сүндермәдем, һаман да яхшырак язарга тырыштым. Басылган берләре дәртемне күтәрде. Башта газетада хәреф җыючы гади бер өйрәнчек булсам, икенче елымда бер журналның редакциясенә эшче булып алындым. Тора-бара шул журналга редактор итеп билгеләндем. Кайчакларда матбагачылык ширкәте мөдире Шәвәлиев:
- Син үзеңә тапшырылган һәрбер эшне үз эшең итеп эшлисең! - дип мактап, җил ягына салам кыстырып та куя иде.
Мин сүзгә җөптәш тел бистәсе һәм ярыйсы гына әрсез, кыю егет булганлыктан, өстәвенә матбугатта да эшләгәнлектән, шәһәрнең алдынгы яшьләре белән танышып, аралашып киттем. Шәвәлиевләр аркасында күренекле гаиләләр эченә дә кердем. Аларның кайсына гына барсам да - минем өчен ачык ишек, якты чырай, такта чәй!
Көннәрем күңелле үтә. Бакчаларда йөрибез, театрларга барабыз. Кичәләрдә уйнап-көлеп күңел ачабыз. Төрле сүзләр ишетәсең. Төрле гыйбрәтле вакыйгалар, кызыклы хәлләр кичерәсең. Шуның аркасында Әнисә турында да артык борчылмый-уйламый башладым.
Яшьләр төркеме гел генә буйдак егетләрдән тормый, алар арасында яхшы гына тәрбия алган туташлар да, акыллы кызлар да, мәдәни гаиләләрдән төрле ханымнар да була. Үзләренең буй-сыннары, зифалыклары белән яисә мөлаем табигатьләре, сөйкемле кыланышлары белән синең күңелеңне кытыклаучылары да, тойгыларыңны дулкынландыручылары да килеп чыга. Шундый чакларда Әнисә тар, кыска күлмәкле, яланаяклы, тузган чәчле гәүдәсе белән күз алдыма килеп баса да, үпкәле күзләре белән миңа текәлеп:
- Кечталла да тачталла! - ди.
Нарасый сөйкемленең шундый кинәләре мине кинәт чигендерә: "Ах, шул нарасыемның башыннан сыйпап сөйгән кулларымны кемнәргә сузам мин?!"
Июнь аеның азагы. Ял көннәренең берсендә без - редакция эшчеләре - Сакмар суы буена пикникка чыктык. Арабызда әлегәчә миңа таныш булмаган чит хатыннар, чибәр генә кызлар да бар иде.
Шәһәргә килеп эшли башлавыма шактый вакыт үткән булса да, Сакмар суының бөдрә таллы тугайларына чыгып күргәнем юк иде.
Озак йөреп, күп карадым мин андагы матур табигать байлыкларын... Ләкин алар минем күңелемне канәгатьләндерә алмады.
Минем уйларым, тойгыларым Әнисәле, Гөбенәле туган авылыма тартыла; яшел чирәм өстенә ятам да җырлап җибәрәм:
Йөгереп китәр идем мин,
Кайтып җитәр идем мин.
Илкәемне, гөлкәемне
Сөеп китәр идем мин!
Ал да булыр идем мин,
Гөл дә булыр идем мин;
Туган-үскән илкәемдә
Бергә булыр идем мин!
- Кем белән?
Башымны күтәреп карасам, алдымда өч кеше басып тора: берсе - Шәвәлиев, икенчесе - аның хатыны Факиһә ханым, өченчесе - таныш та, билгеле дә булмаган бер туташ. Әнә шул туташ төртмәле тавыш белән чыркылдап көлеп җибәрде:
- Билгеле, сөйгәне белән!
Мин тиз генә сикереп тордым:
- Гаҗәп түгел!
Директор Шәвәлиев, сары мыегын бөтерә-бөтерә, күзләрен серле генә кысып, әлеге кызның беләгеннән тотты да миңа карап елмайды:
- Йә әле, танышып җибәрегез.
- Фаизә Вильданова!
- Зарби... (Матбугатта мин шундый имза белән йөри идем.)
Фаизә белән күзләребез бер-берсенә очрашуга, уттан качкан күбәләктәй, карашымны тиз генә җиргә төшереп, башымны түбән идем.
Шәвәлиев, хатынының колагына пышылдап:
- Оялчан, саф егет!.. - диде.
Мин дә эчемнән генә:
- Мондый сихерле күзләрдән оялырсың да шул! - дип куйдым.
Директор, көлемсерәп, миңа карады:
- Йә, күңелең булдымы инде?
Без пикниктан кичке сәгать тугызда гына кайтырга кузгалдык. Ашау-эчүләрдән туйган, йөгерешеп-куышып уйнаулардан, коенулардан ялыгып беткән идек инде.
Фаизә Шәвәлиевнең бер байда доверенный булып эшли торган агасының бердәнбер кызы икән. Ул быел гимназияне алтын медаль белән бетереп, Шәвәлиевләргә ялга килгән. Үзенең әйтүенчә, ул биредә сентябрь башларына чаклы торасы икән.
- Әгәр шәһәрнең тормышы күңелемә ошап куйса, бәлкем, кышны да монда үткәрермен, - ди.
- Әгәр дә сезгә ошый алсак, нинди бәхетле буласыбыз икән.
Зур кара күзләре белән мине йотардай булып:
- Әгәр дә ошамасак, куып җибәрерсезме? - ди.
- Нигә куарга? Яши бир әйдә. Хасбулатовның ел буенча ябагасын коя алмаган кырыкмыш таен сыйдырган шәһәр шундый күңелле, матур бер туташны гына сыйдыра алыр әле!
Фаизә туташ һәрнәрсәне белергә, аңларга тырыша, инәсеннән җебенә чаклы тикшерергә ярата. Үзенең берәр хатасын күрсә, аны шунда ук төзәтү юлларын эзли. Ул ачык йөзле, шаян табигатьле. Үз-үзен чиксез иркен тота: теләгән сүзен һичбер тартынмый әйтә, теләгән эшен ачыктан-ачык, һичбер тайчанмастан эшли. Шуңа карамастан үзен саф тота: аның белән өч айга якын аралашып йөрсәм дә, аңарда һичбер төрле тотнаксызлык күрмәдем. Аның табигатендә назлылык, иркәлек һәм иркәләнергә теләү билгеләре сизелеп торса да, андый дулкынлануларның кочагына дуамалланып ташланмый ул.
Бервакыт мин аңардан сүз уңаенда:
- Дөресен генә әйтегез әле, Фаизә туташ, сез кемне дә булса сөясезме? - дип сорадым.
Ул, колак яфракларына кадәр кызарып, сәер генә җиргә карады:
- Сөям дә бит... Өметсез сөю...
Күз кабаклары салынып, озын кара керфекләре коелып төште. Аның йөрәгендә нәрсә тибрәнгәнне яхшы аңладым. Мин җылы сүзләр әйтеп юатырга теләгәндә, ул кинәт үзе дә сизмәстән ычкындырып җибәрде:
- Синең Әнисәң бар бит!
Минем йөрәгем калтырап китте: "Әллә чынлап та биреләм, җиңеләм микән?.. Фаизә туташның зур кара күзләре, синең бөтен ирек-ихтыяр тезгенеңне үз кулларына алып, сине кол итә".
Шулчак Әнисә минем күз алдыма килеп баса да: "Кечталла да тачталла!" - дип такмаклап бии башлый. Фаизә туташның үзе дә, аның сүзләре дә юкка чыга.
Ял көннәренең берсендә, гадәтем буенча, Шәвәлиевләргә бардым. Туташ та мине ачык йөз, якты чырай белән каршы алды, ишектән керүгә шаяртырга тотынды:
- Йә, нихәл соң, шәп йокладыгызмы?
- Шундый тыныч йокладым, әгәр колагымны кисеп, авызымны ямап куйсалар да сизмәгән булыр идем.
- Ни өчен авызыгызны яматырга?
- Булыр-булмас сүзләр белән сезнең йөрәкне борчымас өчен.
Фаизә туташ, бармак янап:
- Тирән мәгънәле шаяру бу, - дип куйды. - Алай булгач сөйләгез, нинди төшләр күрдегез?
- Бернинди төш тә күрмәдем.
- Ә берәү белән дә саташмадыгызмы?
- Юк...
- Хәтта минем белән дә?
- Сезне мин бервакытта да төшемдә күрергә теләмим.
- Гаҗәп, мин сезне шулчаклы туйдырдыммыни?..
Без, шулай сөйләшә-сөйләшә бераз утыргач, йөрергә чыгып киттек.
Күп йөрдек, күп җирләргә бардык без Фаизә туташ белән. Урал суында көймәдә йөздек. Аның аръягына чыгып, Азия һавасын суладык, чәчәкләрен иснәдек, үләннәрен таптадык. Уйнадык, көлдек, сөйләштек, җырлаштык.
Бу көнне безнең шәһәрдә татарча театр буласы иде, Фаизә туташ белән без кичен туптуры шунда киттек.
Театрдан чыккач, аны култыклап алдым:
- Йә, Фаизә туташ, пьеса сезгә ошадымы? Бәхетсез Вәлимәне кызгандыгызмы?
Ул ачыну белән көлде:
- Үз хокукы өчен көрәшмәгән хатын-кыз, минемчә, кеше түгел.
- Мәсьәләне каты куясыз, Фаизә туташ.
- Нишләтәсең, минем табигатем шундый. Дөньяда хокуксыз, намуссыз яшәгәнче, үлгәнең артыграк!
Без аларның ишек төпләренә килеп җиткән идек инде. Баганада электр уты яна. Аның яктысы астында Фаизә туташның кара күзләре шундый матур, шундый нурлы күренә, әйтерсең лә электр лампасы чибәр кызның йөзеннән үзе нур алып яктыра. Мин кулымны акрын гына аның култыгыннан чыгардым. Ул, күзләрен йомып, башын артка ташлаган килеш, җилкәсе белән беләгемә ятты. Аның алсу иреннәре тәмле бер җиләкне суырырга әзерләнгәндәй калтыранып китте. Мин дә иреннәремне аңа якынайттым:
- Фаизә!
Ул, акрын гына капшанып, минем кул учларымны сыйпады:
- Зарби!..
Кинәт шулчак күз алдымда яланаяклы, тузган чәчле Әнисә, җанланып: "Кечталла!" - диде. Башым әйләнгәндәй булып китте, кулларым бердән сәлперәеп, салынып төште.
- Чү, нишлисең син?..
Мин йокыдан уянгандай булып күзләремне ачканда, Фаизә җәһәт кенә кузгалды да, баскычтан йөгереп менеп, маңгаен ишеккә терәде.
- Сез минем белән шаярасыз, мине мыскыллыйсыз!
Ул үксеп-үксеп елый иде. Мин шуннан башка берни дә хәтерли алмыйм. Аңардан ничек аерылып киткәнемне дә, фатирыма ничек кайтып җиткәнемне дә, хәтта урыныма ничек чишенеп ятканымны да юньләп хәтерли алмыйм. Аларның һәммәсе дә эшләнгән, ләкин аң белән, аңлы теләк белән түгел, табигый бер сөрелеш белән эшләнгән. Уянып китсәм, сәгать ун.
- Бу ни хәл? Ике елдан бирле бер генә көнне дә, бер генә минутка да эшкә кичегеп барганым юк иде, ә бүген?!
Мин барып кергәндә, Шәвәлиев ниндидер бер чит кеше белән сөйләшеп утыра иде. Ул миңа гаҗәпләнеп карап торды да:
- Нәрсә булды сиңа? Әллә Әнисәңне сагыну кайгысыннан эчтеңме?..
Мин кинәт үзгәреп киттем, шашынып, утырган урынымнан сикереп тордым:
- Директор әфәнде, мин синнән бу чаклы зур оятсызлык көтмәгән идем. Мин сине чын кешегә санап, вәгъдәңә ышанып, йөрәгемне ачтым, ә син бүген вак мещаннарча аны битемә бәрәсең. - Мин, тагы да кыза төшеп, өстәлгә китереп суктым. - Сал миңа штраф, эштән калган, диген. Боерык бир: куарга аны, кабак тастымалын, диген... Ләкин эчке эшләремә тыгылырга, изге мәхәббәтемә кагылырга бертөрле хакың юк синең!.. - Мин, өстәлемә йөзтүбән капланып, зыяндаш тоткан кешедәй калтырана идем.
Башкалар да эчләреннән генә әрнеп пышылдашты:
- Дөрес, кешенең эчке хисләре белән шаярырга ярамый.
Шәвәлиев йомшак кына итеп беләгемнән тотты:
- Гафу ит, ялгышлык миндә. Әйдә, безгә кереп бераз хәл җый! Факиһә апаң белән Фаизә сиңа әле кичә генә кайнаткан чия вареньесы белән чәй эчерерләр.
Мин аның тәкәллефен кабул итмәдем: минем өчен Фаизә туташның күзләренә күренүдән дә авыр нәрсә юк иде.
Ике атна үтте.
Мин Шәвәлиевләргә бармадым, Фаизә туташ белән дә очрашмадым. Өченче атнада һич тә көтмәгәндә бер магазинда кемдер кулымнан тотты. Борылып карасам - Фаизә туташ. Ул бернәрсә дә булмаган шикелле ачык йөз, күтәренке күңел белән минем алдыма килеп басты:
- Сез дә дөньяда бар икәнсез әле! Кайда югалдыгыз?
- Бу арада күбрәк язу белән утырырга туры килде шул.
Ул мине култыклап алды:
- Әйдә, киттек!
- Кайда?
- Безгә!
Мин карышып тормадым.
Юлда ул үзенең берничә зур роман укып чыкканлыгын, якын арада Себер ягына китәргә җыенганын сөйләде.
- Алай, безнең шәһәр сезгә ошап бетмәдемени?
- Кем белә, бәлкем, мин үзем сезнең шәһәрегезгә ошамаганмындыр!
Ләкин, дөресен әйтергә кирәк, аның китү хәбәре миңа авыр тәэсир итте. Мин үземне сахрада адашып калган ялгыз кешедәй хис итсәм дә, моны аңа белдермәскә тырыштым.
Өйдә, аның бүлмәсенә кереп икәү генә калгач:
- Беләсеңме, Зарби? - диде ул, башын миңа таба сузып, сер сөйләгәндәй. - Абыем Шәвәлиев белән җиңгәм Факиһә мине ничек якын күрсәләр, сине дә шулай яраталар. Мин килмәс борын ук безне иптәш итәргә уйлап куйганнар. Әле дә шул өмет белән йөриләр. Безнең дуслык бәйләнешен дә шуңа корылган нигез итеп карыйлар. Минем китүем дә, синең белән аерылышуым да аларга каты тәэсир итәчәк. Шуңа күрә мин үземнең китәчәгемне әлегә чаклы аларга әйтми килдем. Аларны күңелсезләндермәс өчен, безгә берәр хәйлә корырга кирәк булыр инде.
- Йә, синеңчә ничек?
Ул өстәл тартмасыннан бер телеграмма алды да:
- Менә шуны укып кара әле, - дип, миңа бирде.
- "Әтиең каты авырый, тизлек белән кайт!"
- Йә, ничек? - дип кыткылдап көлеп җибәрде ул.
- Йә, шуннан?
- Нәрсә икәнен аңламыйсыңмыни? Мин бит моны үзем яздым. Абыйларга күрсәтеп, әти яхшыра төшкәч, яңадан килермен, диярмен. Алар безнең арада ышанычлы бер вәгъдәнең булуына ышанып калсын. Син дә мине озаткан чакта, аларга шундый бер өметне ныгыта торган сүз әйтерсең.
- Була ул! - дидем.
Без шулай эшләдек тә. Мин, аның соңгы тапкыр кулын кысып:
- Тиз кайтыгыз, Фаизә туташ, көтәрмен! - дидем.
Шәвәлиев белән Факиһә ханым, шатлык белән елмаешып, бер-берсенә карашты:
- Без дә шулай булуын телибез!
XIII
Фаизә туташны озатуы миңа бик кыен булды.
Аңа ияләшкәнемне ул киткәннән соң гына сиздем.
Җитмәсә, таныш-белешләр, үч иткәндәй, җыен тузга язмаган сүзләр белән эчемне пошыра: мин аның артыннан ничаклы иснәнеп йөрсәм дә, ул миңа төкереп кенә киткән, имеш.
Беркөнне театрда таныш туташлар сырып алды үземне:
- Нихәл, Себер кошын очырдыңмыни?
- Аучысы начар булгач, очар шул!
Аларның мыскыллы, мине түбәнсетә торган сүзләре миңа ничаклы авыр булса да, сер бирмәскә тырыштым:
- Нишлисең бит, асыл кошлар һәрвакыт шулай була инде. Салкын кыш җитте исә, җылы җиргә китәләр дә, яз җиткәч, тагын кайталар!.. Ала каргалар белән чәүкәләр генә салкын кар өстендә каткан үләксәләр эзләп йөри.
Шәвәлиев, Фаизә туташ киткәннән соң, бөтенләй күңелсезләнеп, ширкәтнең буш яткан өен төзәттерү эшенә күмелде. Ул миннән төрле киңәшләр сорый:
- Менә монысын йокы бүлмәсе, монысын аш бүлмәсе итәргә телим. Синеңчә ничек, ошыймы?
- Бик әйбәт, бик яхшы иткәнсең, - дим.
Аннары аларның стеналарын буяту, бүлмәләргә нинди мебельләр кую турында сөйли.
- Безнең Фаизә дә шул төсне ярата, ә синеңчә ничек?
- Менә бу җирен сары буяу белән чәчәкләтер идем.
Ул, бик кәефләнеп:
- Сайлый беләсең икән үзең дә, - ди.
Соңгы көннәрдә мин үземнең арыганлыгымны сизә башладым. Шуның өстенә борчулар да килеп кушылды. Бернәрсәдән дә ямь тапмыйм. Берәү белән дә сөйләшмим. Берәү белән дә аралашасым килми. Төннәр буе күземне йокы алмый, йөдәп чыгам. Йокыга китсәм дә, туктаусыз саташам, дерт итеп сискәнеп уянып китәм. Авылда чагында алай түгел идем: ашарга тотынсам - аш җитми, урынга ятсам, майдай эреп китә идем. Мин иген-ашлык сукканда, көлтәләр ярсып сикерә, мин селтәнгән балталар колач җитмәслек имән тармакларын бер чабуда икегә аерып җибәрә торган иде.
Истәлекләр берәм-берәм күз алдымда җанлана...
...Гөбенә суы буе тугайлыкларында түгәрәк күлләргә сикереп төшеп, су чәчрәтә-чәчрәтә йөзеп, чумып йөргән чаклар. Балык тотулар. Зирек, тал агачының кабыкларыннан, юкәләрдән камчылар үреп, гармуннар ясап йөргән чаклар... Сеңелләрем Сара белән Рәхимә әле дә шулай, мине озаткан чактагыдай моңланып карап торалар микән? Күбәләктәй очынучы җиңел сөякле Әнисәне хәзер кемнәр куып йөри торгандыр?..
- Юк, кайтам мин! Туган-үскән илемә, Әнисә янына, сеңелләремне күрергә кайтам!.. Калын имән агачларын гөрселдәтеп еккан картларының гыйбрәтле әкиятләрен тыңларга кайтам! Көт син мине, йөрәккәем Әнисә!
Без яшелчә бакчасын саклаудан тукталган елны Семёк Олы Таяба авылында бишьеллык мәктәпне бетергән иде. Соңыннан аны тётя Валя, Чабаксарга алып барып, бер якыннарына фатирга урнаштырган. Мин авылдан киткәнче Семёк белән хат алышып тордым. Ул бу хатларында: "Тётя Валяларның якыннары мине бер конторга өйрәнчек итеп эшкә кертте. Эшлим дә, укыйм да", - дип яза иде. Кайда укый, ничек укый, ул турыда ләм-мим, бер сүз дә юк.
Мин авылдан киткәннән соң, Семёк белән бәйләнеш өзелде. Хәзер ул кайда? Укыймы, эшлиме?
Әтиләргә хат язганда, мин Семёкның адресын җибәрүләрен үтенсәм дә, ни өчендер җибәрмәделәр.
Көтмәгәндә, бер дә уйламаган җирдән, Семёктан хат килеп төшмәсенме! Ул болай башланган: "Бала чактан безнең канга сеңгән тирән, кайнар дуслык тойгылары кайсыбызда сүнгәндер, бу турыда гаеп кайсыбыздадыр? Бер хөкем чыгаруы кыен, әлбәттә. Кем белә, бәлки, син гаепне миңа ташлап, миңа үпкәлисеңдер, миндә дә, бәлки, шундый фикер туадыр. Ләкин сиңа булган дуслык тойгысы бервакытта да сүнгәне юк. Киресенчә, һаман чәчәк ата. Синең белән күрешәсем, рәхәтләнеп сөйләшәсем килә". Шундый сүзләрдән соң: "Үзем быел Коммерческий школаны бетереп чыктым, - дип өстәп куйган. - Маргарита гимназия тәмамлады. Якында укытырга хәзерләнеп йөри!" - дигән.
Күз алдыма Әнисә килеп басты...
"Күптән түгел генә авылга ялга кайттым, - дип яза Семёк. - Шунда синең әтиләреңдә булдым. Синең адресыңны алдым. Тётя Валя һаман да шунда - Таябада укыта. Ул инде ике бала үстерә. Ире дә укытучы. Тётя Валя бөтен районда зур авторитет казанган. Аларның школаларында укырга теләүчеләрнең күбесе урын юклыктан алынмый кала... - Семёк зур соклану тойгысы белән дәвам итә: - Чуашларда балаларын укыту дәрте шундый үскән хәзер".
Әтисе турында язарга да онытмаган Семёк: "Ул шактый картайган, шулай да элекке энергия, элекке рухы сүнмәгән. Шушы кайтуыбызда берьюлы ике туй үткәрдек без. Башта әтине үзебез белән алып китәргә теләгән идек тә, ул кырт кисеп каршы төште: "Ун елдан артык яшәгән болынымны ташлап китәмме соң!" - диде. Шуннан аны бер тол хатынга өйләндердек. Икенче туй - Маргарита белән минеке. Өйләндем бит мин, малай! Кайткач, кәләшем белән таныштырырмын үзеңне. Ул Чабаксарда гимназия тәмамлады".
Аннан Әнисә турында яза: "Әнисәне өйләренә барып күрдем. Ул хәзер чын мәгънәсе белән чабаталы кыз. Аңарда хәзер элекке рух та, элекке дәрт тә сүнгән. Кем гаепле моңа: синме, минме, агасымы, тормышмы? Шуны хәл итә алмадым. Ләкин ничек кенә булмасын, без синең белән күрешеп, ул мәсьәләне хәл итәргә тиешбез".
- Кайтам, кайтам, бер минут та тормыйм, кайтам!..
XIV
Октябрь ае башларында, Шәвәлиевне мең бәла белән күндереп, бер айлык ял алдым.
Үз авылыбызга утыз чакрым ераклыкта булган Шихран станциясенә килеп җиткәнче тынычлана алмадым. Әллә нигә миңа туган авылыма кайтып җитә алмам, туган-тумачаларым, сөйгән сеңелләрем, ардаклы Әнисәм белән күрешә алмам төсле тоела иде. Поезддан төшеп, туган-үскән илнең һавасын күкрәгемне киереп сулагач кына тынычландым.
Урта яшьләрдәге бер чуашны дугасына кыңгыраулар тагылган, агач тарантаска җигелгән пар аты белән ялладым да:
- Әйдә, сыпырт шушы юл белән, - дип, Чүти юлын күрсәттем.
Ямщик көлеп куйды:
- Ултыма да султыма, уннан вара туррах!.
Атлар шундый шәп элдертә - тарантас көпчәкләренең җиргә тиюе сизелми дә. Тик алардан күтәрелгән аз-маз тузан гына мине туган-үскән җиремә кайту белән тәбрикләгәндәй була иде.
Шихран станциясеннән безгә чаклы бер генә урыс йә татар авылы күрмәссең, буйдан-буйга сузылып, юлның ике ягыннан да чуаш авыллары кала.
Урманны чыккач, юлның берсе Әнисәләр авылы - Энәлегә таба үтә, икенчесе турыдан-туры безгә борыла. Әнә мин суын эчеп үскән Гөбенә елгасы!
Энәле авылына таба каерылып китә торган юлны күрсәтеп, ямщикка кычкырдым:
- Әйдә, шуннан туп-туры.
Ул аптырап калды:
- Чүтигә аннан әйләнеч бит.
- Ничә чакрымга?
- Дүрт чакрым.
- Әйдә шуннан, күп булса, илле тиенгә артык булыр.
Ямщигым шатланып атларына кычкырып җибәрде:
- Һайт!
Өсләре ялтырап торган зур, симез кызыл-туры атлар кара урман буйлап Энәлегә таба җилдерде.
Үзем һаман да Чүти ягына карап барам. Минем алдымда уч төбендәгедәй булып җәелеп яткан авылның урта бер җирендә, мәчет тирәсендә, кызылга буялган такта түбәле өй күренә. Без Әнисә белән шунда уйнап үстек.
Ямщик, дилбегәләрен селкеп, атларның янбызларына лып иттереп сугып ала да, кәефләнеп:
- Һайт! - дип кычкырып куя.
Атлар да, колакларын кайчыландырып, пошкыра-пошкыра, тагын да кызуланып алга җилдерә.
Мин тирән уйлар тәэсирендә Энәле авылына барып кергәнне сизми дә калганмын.
- Икмәк-тоз, якты йөз!
Миңа бик якын булып ишетелгән тавышка башны күтәреп, күземне ачып җибәрсәм, минем алдымда аякларына калын чолгаулар чорнаган, зур чабата кигән, өстенә искерәк кенә вак-вак бөрмәле сары кайры тун бөркәнгән Әнисә басып тора.
Әнисәнең мине шулчаклы тиз тануына исем китеп, ни әйтергә дә белмичә каттым да калдым. Мин үземне хөкем алдына баскан кешедәй хис итә идем.
- Әнисә, синме?
Аңа таба кулымны суздым. Ул, бернәрсә дә булмагандай, кулларымнан тотты да: "Менә сиңа барып торган урман кызы!" - дип, иркәләүчән күзләре белән миңа елмайды. Ул һаман да шул ук Әнисә: бераз кысылыбрак торган кара күзләре шулай ук сөеп карый, шул ук вак һәм ак тешләре куе кызыл иреннәре аркылы җемелди. Бодай төсле тулышып алсуланган шул ук түгәрәк йөз, яңакларын шул ук куе кызыл шәүләләр дулкынландыра... Шулай да аның кайбер хәрәкәтләрендә тупаслык күренеп-беленеп тора иде. Ул минем кулларымны кысып тотуга, мин аларда элекке нәфислек, ефәк йомшаклыгы калмаганлыгын, аның урынына тыгыз итчәнлек, көч артканлыгын сиздем.
Минем маңгаема, яңакларыма кайнар тир бөртекләре бәреп чыкты. Калтыранган тавыш белән:
- Әйдә, Әнисә, утыр минем яныма! - дидем. Башымны Әнисәнең күкрәгенә куеп үксепүксеп елыйсым килде.
Әнисә тартынып тормады, тиз генә минем яныма менеп утырды:
- Син бик нык үзгәргәнсең, Заркай! Шәһәр кешесе, зур кеше булгач, кулларың да нәфисләнеп, төсләрең дә матурланган, өс-башларың да бөтенләй икенче. Безнең ише сары тунлы кызлар янына утырырлык та түгел.
- Шулай, ардаклым, заман зурайта да, кечерәйтә дә ул. Менә сез дә бит тап-таза, зуп-зур бер кыз булгансыз.
Әнисә җиңел генә көлеп куйды:
- Мин инде зур гына да түгел, карт ук бер кыз булдым.
- Алай-й! - дидем мин, сузып кына, нәрсә әйтергә белмичә.
Әнисә, үзенең үпкәсен ачыктан-ачык белдереп, башын аска иде:
- Мин - юләр урман кызы. Четле матур шәһәр кызларына гына тиң шундый бер егетне үз итмәкче булганмын тагын!.. Алар хатларын да урман кызы төсле генә язмый торганнардыр...
Мин, үз-үземне янып торган утка ташлардай булып, аның кулларыннан тоттым:
- Әнисә, син нәрсә сөйлисең? Мин бит сине... сине...
Мин аның өчен генә шәһәрдән кайтканлыгымны, бөтен көчемне аның өчен генә түгәчәгемне сөйләп-аңлатып бирергә теләсәм дә, бугазыма тыгылган яшькә буылып, сүзләремне әйтә алмадым.
Без аларның капка төпләренә туктадык.
Шул ук кара өйнең шул ук җил капкалы, бәрәңге бакчасын биек кара читәннәр белән бүлгән, шып-шыр ишегалдында Әнисәнең пешеккән күзле җиңгәсе йөри. Без килеп туктагач, кулын маңгаена куеп, мине танып алды да:
- Танымый да торам, Саррих пит әле! - диде. - Әллә нигә күзем начарланып китте. Имнәтеп, өшкертеп тә карадым - файдасы юк...
Ул безне кыстый-кыстый өйләренә алып керде. Анда шул ук иске күренеш. Шул ук морҗасыз мич, шул ук кара корымга буялган стена, шул ук кара корымга күмелгән Микула угодник тәресе.
Әнисәнең җиңгәсе алдыбызга кәнди белән эре тоз, киселмәгән бер бөтен икмәк белән пычак китереп куйды. Аларча, кунак икмәкне үзе кисеп ашарга тиеш. Ә бөтен икмәк кую хөрмәтнең иң зурысы санала. Шуннан минем яныма килеп утырды да киемнәремне исе китеп карый башлады:
- Ай-яй, моның бәясе дә бик кыйбаттыр инде? Кайдан таптың шулчаклы бер-берсенә охшаганнарын?..
Әнисә әллә ничек минем белән җәелеп, бөтен йөрәген ачып сөйләшергә теләмәгәндәй күренә. Ул моннан бер ел элек абыйсы Васёкның үлгәнлеген, шуннан соң тормышның авырлыгы аркасында җиңгәсе белән дә аралары шактый бозылуын сөйләде дә:
- Урман кызының язмышы кайда да бердер ул! - дип тирән сулады.
- Ничек, безгә баргалыйсыңмы? - дип сорадым мин.
Ул сәер генә:
- Әйе, - дип куйды.
Иркенләп сөйләшергә теләсәм дә, булдыра алмадым: бер яктан, җиңгәсе, үз сиксәнен санап, безгә ирек бирми, икенчедән, ямщик ашыктыра. Чемоданнан бер шәльяулык алып Әнисәгә бирдем.
- Менә сиңа кечкенә генә бүләк. Иртәгә безгә барырсың, без шунда, яулыкны артка бәйләп, изүләрне ычкындырып, иркенләп гәпләшербез.
Ләкин ул һаман да уйчан, күңелсез иде.
- Рәхмәт искә алуың өчен! Бу яшь кияүнең биленә бәйләргә бик шәп икән, - дип, сөйләнә-сөйләнә дүрткә катлап төрәм генә дигәндә, җиңгәсе тартып алды да, әрле-бирле кагып, әйләндерә-әйләндерә:
- Ай-яй, бигрәк тә матур икән бу! - диде. - Чын ефәктер... Шәһәрдә бөтен кешеләр дә башларына шуны бәйләп йөриләрме?
Ул аны бер үзенең башына үлчәп карый, бер Әнисә башына ябындыра.
Әнисә шәльяулыкны җиңгәсенең кулыннан алды да, берничәгә бөкләп, кесәсенә салып куйды.
- Мин үз гомеремдә сине бер генә тапкыр күрә алсам, үлсәм дә үкенмәм дигән идем. Инде хәзер минем өчен барыбер.
Ул башын аска иде. Мин аның бөтен сүзләреннән, карашларыннан өметсезлеккә бирелгәнлеген, бөтен нәрсәгә кул селтәрлек хәлгә килгәнлеген аңладым.
- Нәрсә син, Әнисә, алай сөйлисең? - дидем. - Без моннан соң гел бергә булырбыз...
- Ай, белмим шул... никтер ышанасы килми...
Ул күңелсез генә боегып ишектән чыгып китүгә, күңелемне авыр бер шом басты.
Мин, тиз генә йөгереп, аның артыннан чыктым:
- Әнисә, Әнисәү-ү-ү!
Кызның үзе түгел, эзе дә күренми иде.
Җиңгәсе белән икәүләп эзли башладык.
- Әнисә, син кайда?
Никадәр кычкырсак та, үзе дә күренмәде, җавабы да булмады.
Инде нишләргә? Китәргәме, юкмы?
Мине бердән каушау басты, аяк-кулларым калтырана башлады. Кинәт бәрәңге бакчасы ягыннан кемнеңдер ыңгырашкан тавышы ишетелде...
- Кем ул, кайда? Әнисәкәем, син түгелме? Нигә ыңгыраша ул, нигә азаплана?
Мин барлык көчем белән бәрәңге бакчасына атылдым, берәү дә юк. Бу ни хикмәт?! Әнисәнең җиңгәсе килеп керде. Аның курку-каушау аркасында йөзенә кан йөгергән, күгәргән иреннәре калтырана:
- Ай, йөрәгем!.. Васёк үлгәндәгедәй шомлана...
Әлеге тавыш ике читән арасыннан тагын да азаплырак булып ишетелә башлады. Әнисәнең җиңгәсе, кул аркасы белән күзләрен сөртә-сөртә, абына-сөртенә шул якка йөгерде. Аның артыннан мин чаптым. Җиңгәсенең "Аккынчы, виләт, виләт!" дигән сүзләре яңгырады. Ул да булмый, читән арасыннан йөгереп чыкты да минем беләгемнән кысып тотты:
- Айдыр чазырак, Унисса вилне!
Минем алда Әнисәнең салкын гәүдәсе...
- Әнисә, бәгырем, син нишләдең? Мин бит нинди ерак җирләрдән сине эзләп кайттым. Синең белән бергә тормыш төзү өчен кайттым!..
Минем ачы, кайнар күз яшьләрем аның күгәргән битенә тамды.
Минем Әнисәнең бер генә булса да тавышын ишетәсем килә!..
Ләкин ул, эндәшсәм - җавап бирми, тыңласам - сулышсыз, кулларыннан тотсам - боздай салкын...
Мин, аптырагач, яңадан аның күкрәген капшап карадым, чү, кулыма ниндидер кәгазь кисәге бәрелде. Тиз генә суырып чыгардым да укый башладым. Ул миңа язылган хат иде.
"Заркай!
Синең белән бергә уйнап үстек, бер-беребезне сөештек, масаю горурлыгы белән яратыштык. Әйе, мин сине нинди тирән мәхәббәт белән сөйсәм, бөтен күңелем белән ышанам, син дә яраттың, ләкин син - татар егете, мин чуаш кызы идем. Менә шул хәл мине корбан итәргә әзерләде. Мин тыныч йөрәк белән күзләремне йомам. Минем өчен иң тәүге бәхет сине сөю булса, иң соңгысы - сине күреп үлү. Мин үлгәч, нинди юлга керсәң дә - анысы синең үз ихтыярың. Ләкин мин сиңа соңгы сүзем итеп шуны әйтәм: тормыш, дөнья, мине алдаган кебек, сине дә алдар. Әгәр син минем шушы сүзләремне онытсаң, минем үземне дә онытырсың. Хуш, бәхил бул!.. Соңгы сулышларын сине күз алдыннан җибәрми сулаучы Әнисәң".
Хатны укыгач, Әнисәнең агу эчеп үлгәнлегенә ышандым. Мин аның хатына озак, бик озак карап тордым:
- Бичара Әнисәкәй!..
Икенче көнне, Әнисәне кадерләп күмгәч, мин үз авылыбызга кайтып тормадым, әлеге ямщикның елгыр атлары мине яңадан Шихран станциясенә алып килде.
ЕФӘК КОРТЫ
Сунның шикләнүләре
Моннан берничә мең еллар элек булган хәл бу.
Ул заманда ефәкчелек дигән нәрсә булмаган әле. Кешелек дөньясы ефәкнең нәрсә икәнен дә белмәгән.
Бервакыт шулай Сун атлы бер кытай игенчесе калын күк киндер күлмәктән, яланаяктан гына тут агачлары урманына китә.
Бу урман шундый зур, шундый калын була, аның эчендә ниләр барлыгын берәү дә белми. Кешенең анда керергә батырчылык итүен Сун әкиятләрдә генә ишеткән була. Шунлыктан урман кырыена барып җитүгә, әнә шул әкият аның исенә килеп төшә. Имештер, бу урманнарда ниндидер шомлы, куркыныч хәшәрәтләр яши. Алар кеше күзенә ут булып та, вак кына кара корт булып та күренә. Ул кара кортлар кешелек дөньясына зур бәлаләр китерә...
Сунның бабасы шундый кортларны күргән кайбер кешеләрнең зур бәхетсезлекләргә юлыгуын, кайберләренең бетмәс-төкәнмәс бәхеткә ирешүен сөйли торган булган.
Ул вакыт әле бу җирләрдә халык бик аз яшәгән. Шунлыктан адәм аяк басмаган кара урманнар бик күп булган. Коры һавалы, эссе кояшлы тау итәкләрендә серләре берәүгә дә билгеле булмаган, тәмле җиләкле, нәфис, йомшак яфраклы тут агачлары бик күп булып үскән.
Сун бала чагында аның ата-аналарының иген җирләре тарая башлый, шунлыктан алар тут урманнарының кайбер өлешләрен бүлеп яндыра, агач төпләрен казып чыгаралар да җирне йомшарталар, тигезлиләр. Моның өчен күп көч түгәргә туры килә. Ул чагында әле машина дигән нәрсәнең исе дә булмый, аның исемен дә белмиләр. Җир казу, агач төпләү өчен кулланган кораллары да йомшак тимердән эшләнгән китмән генә була. Җирне йомшартып сөрү, сукалау эшендә дә каты агач тамырыннан ясалган амачлар гына кулланыла. Ул амачка ике үгез җигәләр дә, бер кеше амачның башыннан тота, бер кеше үгезләрне җитәкли, ә өченче кеше аны куып-әйдәп бара.
Менә шул рәвешчә өч кеше белән ике үгез, ике көн тоташтан эшләп, бер танап җирне йомшартканнан соң, аңа бодай, дөге, маш кебек нәрсәләр чәчәләр. Менә шул чагында Сунның әтисе тут агачы яфракларында бик күп вак кына кара кортлар күргән. Ул куркып, шомланып калган һәм бу турыда агай-энеләренә сөйләп биргән. "Белмим инде, бу кара кортлар илебезгә бәла-каза китермәсәләр ярар иде!" - дигән.
Бу яңа җирләргә чәчелгән иген беренче елда ук чиксез зур уңыш биргән. Сунның атааналары бу уңышны әлеге кара кортлардан күргән һәм, моңа куанып:
- Бу кара кортлар дөрестән дә кайберәүләргә бәхет китерә икән! - дигәннәр.
Менә шуннан соң халык телендә кара кортлар турында әллә нинди әкиятләр, легендалар йөри башлый. Ләкин Сунның бабасы һаман да үзенең иске карашында калган:
- Шулай булса да, бу кара кортлар, әллә нигә бер бәхет китерсә дә, күбрәк бәла китерә, - дигән ул.
Бу җирләрдә иген икенче елны да зур уңыш биргән, ләкин аларны җыеп алырга торганда гына Әфганстан ягыннан зур чикерткәләр явы килеп, бөтен игеннәрне харап иткән. Кытай руханилары, дин башлыклары иген кырларына әллә ничаклы "тылсымлы" сөякләр кадап, ул чагында кытайлар алла сурәте дип табынган елан сурәтләре төшерелгән шома такталар торгызып куйсалар да, моннан бер нәтиҗә дә чыкмый, чикерткәләр алардан курыкмый. Карт-коры моны да әлеге тут агачлары яфракларындагы вак кара кортлардан күрә.
- Әйткән идемме мин сезгә, оланнар! Бу бәлане шул нәләтләр китерде!.. - ди Сунның бабасы.
Халык кортлар турында бер-берсеннән арттырып, бер-берсенә өстәп, әллә нинди сүзләр, әкиятләр сөйли башлый. Соңгы буыннарга килеп җиткән шомлы, куркынычлы легендалар әнә шуннан калган була.
Сун, тут агачлары урманы янына килеп туктагач та, үзе яшь чагындагы әлеге вакыйгаларны күз алдына китереп, бабасының әнә шул сүзләрен исенә төшерә дә озак кына уйланып тора. Аның кысык кара күзләре тут агачларының өрелеп пешкән җиләкләренә сокланып карый.
Кура җиләгенә охшаган, йә күгелҗем, йә саргылт ак төстәге тут җиләкләре шундый матур булып пешкән, аларга карау белән Сунның авызыннан сулар килә.
- Их, нинди матур! - ди ул, - нинди сокландыргыч булып, тулып пешкәннәр!.. Авызыңа кергәч тә эреп китәрдәй булып торалар!
Шулай ди дә аларны кыяр-кыймас кына берәмләп өзеп ала башлый, беренчесен өзеп алгач та авызына кабып җибәрә, кабып җибәрә дә:
- Их, тәмле дә соң! Балың да, шикәрең дә бер якта торсын! - дип куя.
Чынлап та, тут җиләкләре авызга кергәч тә баллы, шикәрле каймактай эреп китә.
Сун артык кәефләнүеннән куллары белән тез башларына суга-суга бер әйләнеп биеп тә ала.
- Берничә көн тоташтан кәрзинем тулганчы җыеп алып кайтырмын да әйбәтләп кенә киптерермен. Хатыным, балам икенче җәй җиткәнче тик шуны ашап ятсыннар! Эх, нинди куаныр алар! Ачлыкның нәрсә икәнен дә белмәсләр!.. - ди ул.
Үзе, шулай җыя торгач, урманның эченә кереп киткәнен сизми дә кала, эчкәрәк кергән саен, җимешләр күбәя бара.
- Их, улым да килгән булса, ул да шатланып җыяр иде!.. - дип куя Сун.
Ул кәрзине, кесәләре тулгач кына урманның эченә үк кереп киткәнен сизеп ала. Шактый еракка керелгән икән!..
- Их, мин нишләдем?! - дип куя ул, үзен-үзе шелтәләп. - Бу җирләргә бер генә кешенең дә аяк басканы юк бит әле!..
Сун, бабасының әкиятләрен тагын бер кабат исенә төшереп, шомлы уйларга бирелеп торганда, яшел яфраклар өстендә кыймылдап йөргән вак кына кара кортларны күреп ала. Алар тут агачының йомшак яфракларын тәмләп, кетердәтеп кимерә.
- Шомлы кортлар! - ди Сун, куркып. - "Алар үзләренең сихерләре белән кешеләрне урманның эченә тарталар да тарталар икән!" - дип, бабайлар бер дә юкка гына әйтмәгәннәр икән! Шулай тартып кертәләр дә әллә нинди зур бәлаләргә юлыктыралар, ди, кем белә, шәт, алар менә бу җиләкләрне мине эчкәрәк тартып кертү өчен юри шулай тәмле дә, матур да итеп күрсәткәннәрдер.
Шуннан соң ул, әле җиләкләренә, әле кортларга карап, ни эшләргә дә белми уйланып тора да:
- Булмый бу! Урманның эченә кереп җыйган җиләкләрем дә, һич шөбһәсез, агулы, шомлы җиләкләрдер! - ди.
Ул башта җиләкләрен түгәргә кызганып, кыймыйрак торса да, соңыннан:
- Күрдеңме, әнә ничек сихерли алар кешене! - дип куя һәм шунда ук бөтен җиләкләрен түгеп ташлый. Аяклары белән таптап, изеп-сытып бетерә. Тут яфраклары өстендә йөргән вак кара кортларны да кулы белән себереп төшерә, аларны да таптап изә. Шомы ияреп кайта күрмәсен дип, кулларын җәһәт кенә чирәмгә сөрткәләп ала да өенә таба йөгерә. Артына әйләнеп карарга да курка. Әйтерсең коточкыч бернәрсә аны куып килә, әйтерсең әйләнеп карады исә, аның күзләрен төртеп тишәчәк!
Ул өендә дә берничә көн куркып, шомланып йөри. Вак кына кара кортлар күз алдына килгән саен, шомланып, эсселе-суыклы булып китә. Аннан соң:
- Әй, Җир алласы!.. Минем йортыма, сөекле гаиләмә тагын нинди бәлаләр җибәрерсең икән?! - дип куя.
Ләкин өрелеп пешкән матур, тәмле тут җиләкләре бер үк вакытта аның күз алдында җанлана, авыз суларын китереп, аны үзләренә тарта. Ул, бу турыда озак кына уйланып йөргәннән соң:
- Бу кортлар һич шөбһәсез минем өемә зур бер бәхет яисә зур бер бәла китерәчәк! - дип куя.
"Шайтан җепләре"
Әнә шундый көннәрнең берсендә Сун нәрсә өчендер үзенең хатыны Җүн Хәй-лу белән үпкәләшеп, каты гына әрләшеп ала. Сун үзен хатынына хуҗа итеп күрсәтергә, аны һәрбер сүзенә буйсындырырга тели. Шунлыктан ул, гайрәт чәчеп:
- Син миннән узып беркая да бара алмыйсың, бер генә нәрсәне дә булдыра алмыйсың! Чөнки мин сине ашатам-эчертәм, киендерәм! - дип кычкыра.
Ләкин хатыны аның бу сүзләренә көлеп кенә карый:
- Мин сиңа бервакытта да баш иеп коллык итмәм, моны теләмим дә! - ди ул. Ирен мыскыллап, үчекләп тә куя: - Әтәчләнмә, байгыш! Син урманнарда тут җиләге пешкәнне белмисеңмени?! Хәзер инде җиләк күп тә, тәмле дә. Көненә бер генә кәрзин җыеп кайтсам да, үземә елга җитәрлек азык әзерли алырмын! - ди.
- Хатын башың беләнме?! Шомлы җаннардан курыкмыйча, япа-ялгыз урманга барырга уйлыйсыңмы?
Хатыны аны үчекли-үчекли шаркылдап көлә дә:
- Ир булуыңны әйтер идем. Синең төсле ирең булганчы, булмаганы мең артык! - ди.
Сун хурлыгыннан нишләргә дә белми:
- Минем кай җирем башка ирләрдән ким?! Кул-аягым исән, күзләрем бөтен! - ди.
Хатыны тагын да ныграк үчекләргә керешә:
- "Мин сине ашатам" дигән була бит тагын, үҗәт!.. Син бит вак кына кортлардан да куркасың! Хатының, балаң өчен түгел, үзең өчен дә тәмле тут җимешләрен җыюдан куркып йөрисең!.. Шулмы синең ирлегең?! Куян йөрәк, җонтай син!.. Ир түгел, куяннар да шул урманнарда йөри! - ди.
Сун хатынының шушы сүзләреннән соң тирән уйга кала.
"Чынлап та шулай бит!.. - ди ул үз-үзенә. - Тормышта бәла-казаларга каршы да ир була белергә кирәк бит! Кем белә, бәлкем, ул кортлар үземә дә, йортыма да көтелмәгән бәхет китерер!.."
Шуннан соң ул, башын иеп, берсүзсез әлеге кәрзинен ала да тагын урманга китә. "Хатын башы белән ничек мыскыллый бит, ә?! Ирләр әйтмәгән сүзләрне әйтеп, йөрәкне әрнетә!.. Имештер, мин куяннан да куркаграк, җебегән бер нәрсә!" - дип сөйләнә ул үз-үзенә.
Тут агачларының ямь-яшел яфраклары арасындагы саргылт-ак җимешләр кояш нурларында алмаз бөртекләредәй җемелди. Әкрен генә искән йомшак җилдә тибрәлеп торган ап-ак энҗедәй кабырчыклары арасында алсу кояш нурлары уйнап күзләрне камаштыра. Сун, бөтен дөньясын онытып, тәмле тут җиләкләрен җыярга керешә. Ул аларның берсен кәрзингә салса, икенчесен авызына кабып, иреннәрен ялый-ялый ашый.
Бу юлы ул, үзе дә сизмәстән, урманның эченә, тагын да ераккарак кереп китә. Тут яфракларын ашап, кыймылдап йөрүче вак кына кара кортлар тагын да күбрәк булып күренә. Ләкин Сунның дикъкатен әлеге вак, кара кортлардан да бигрәк моңа чаклы бер дә күзгә ташланмаган нәрсәләр җәлеп итә. Болар турында ишеткәне дә булмый аның.
Өч япьле нечкә генә ботаклар арасында имән чикләвегенә охшаган, ләкин бик җиңел, саргылт-ак төстәге нәрсәләр кысылып тора. Сун бик шомланып, шөбһәләнеп карап тора-тора да:
- Кулны тидереп, тотып караргамы әллә? Шомлы, сихерле нәрсәләр түгелме икән соң болар? - дип куя.
Бу чикләвекләр тирәсендә көчсез канатлы, саргылт-ак төстәге күбәләкләр дә күренә. Сун тагын да ныграк аптырый, көрсенеп тә куя.
"Менә тагын нәрсәләр бар икән әле монда!.. Күрәсең, безнең ата-бабаларыбыз урманның бу җирләренә керә алмагандыр", - дип уйлый.
- Ни булса, шул булыр, - дип куя ул аннары. - Боларны җыеп алып кайтыйм да киләчәк буыннар өчен тагын да кызыклырак, куркынычлырак әкиятләр тудырыйм әле!.. Киләчәк буыннар әкият сөйләгән чакларында Сунның да исемен телгә алсын, аның турында да әкиятләр тудырсын! - Шундый дәртле уйлар Сунны очындырып җибәрә.
Ул, курка-курка гына булса да, әлеге имән чикләвеге сыман нәрсәләрне җыеп ала да ашыга-ашыга урман кырыена чыга. Шунда аларны кояшка каршы куеп, җентекләп карый башлый.
Бу саргылт-ак пыяладай озынча нәрсәнең эчендә, урта бер җирдә, ниндидер кара шәүлә томанланып күренә. Сун чикләвекне бармаклары арасына кысып сыйпаштырып та карый. Бу әйбер бармаклар арасында нәфис резин шикелле сыгыла һәм матур, күңелле бер тавыш чыгарып шыгырдый. Сыйпаган чагында бармакларны рәхәтләндереп кытыклый. Әз генә йонлач, ләкин шома, саргылт-ак кабыгына карау үзе генә дә нинди күңелле! Сун озак кына уйланып, икеләнеп тора да:
- Әйдә, ни булса, шул! - дип, аларны өенә алып кайтып китә.
Өйгә кайткач, берничәсен кечкенә генә кәрзингә салып куя, ә берничәсен баласына уенчык итеп бирә.
Сун, гадәттә, урман кырыеннан тут җиләкләрен җыеп алып кайткан чакларында, аны сөекле улына үзе ашата торган була. Иң элек аңа авызын ачарга куша. Аннан соң, әлеге җимешләрне берәмләп аның авызына ташлый да тәмләп чәйнәвен елмаеп карап тора.
- Һә, тәмлемени, улым?.. Аша, аша, туйганчы аша! - ди.
Бу юлы да ул шулай итә, балалар уйнаган җиргә бара да улы Ши-кайдан сорый:
- Һә, улым, матурмы бу нәрсәләр? Бик матур шул!.. Уйнагыз, балам, уйнагыз! - ди. Аннан соң, масаеп: - Әтиең таба белә шул ул! - дип өсти һәм татлы хыялларга чума: "Киләчәк заманнарда балалар менә шундый ук уенчыклар белән мавыгып, бирелеп уйнаган чакларында бу турыда ата-бабаларыннан ишеткән әкиятләрне сөйләрләр. "Сун дигән кеше чиксез батыр, тапкыр булган. Әнә шундый шомлы нәрсәләрдән да курыкмаган!" диярләр. Шулвакыт балаларның йөрәкләрендә менә шулай Сун шикелле батыр булсаң иде дигән теләкләр уяныр!
Шундый уйларыннан соң ул, дәртләнеп:
- Хатын мине бер дә юкка гына, син куяннан да куркаграк, дип кимсетә бит, ә!.. - дип куя.
Балаларның бу яңа уенчыклар белән бирелеп-мавыгып уйнаулары Сунның күңелен тагын да күтәреп җибәрә. Алар шундый бирелеп уйный! Әтиләре җыеп кайткан тәмле тут җимешләрен ашауны да онытканнар. Балалар аларны ялап карый, учларында сикертә, тәгәрәтеп йөртә. Ә Сун читтән генә карап елмаеп утыра. Хатыны аны тиргәп тә ала:
- Әллә бала булдыңмы син, сакаллы сабый! Шуларның уйнаганнарын карап утыра-утыра бөтенләй эшеңне оныттың бит инде! - ди.
Сун авыр гына көрсенә дә:
- Ничә әйтсәң дә, хатын шул! - ди. - Моның азагы ничек булып чыгачагын аңламый шул ул. Бәлкем, бу нәрсәләр безгә бик зур бәхет китерер!
Тик хатынына бер сүз дә әйтми, эченнән генә: "Эшнең кая таба барганын күргәч, үзе дә үкенер әле!" - дип уйлый.
Сунның яраткан улы - ун яшьлек Ши-кай - бу уенчыклар белән бигрәк тә нык мавыга. Ул, үткен кара күзләрен кысып, аларның берсен кояшка каршы куеп карый. Шул чагында бу матур әйбернең эчендә ниндидер бер карачкыл шәүлә кыймылдагандай була. Ши-кай, авыр сулап, әтисенә карый да кинәт кычкырып җибәрә:
- Әти, аның эчендә әллә нәрсә кыймылдый!
- Чикләвекнең төшедер ул, балам!
- Алайса, ул нигә кыймылдый соң?
Сун, эченнән беркадәр шомланса да, баласына сиздерми.
- Сиңа гына шулай күренә торгандыр ул, - дип кенә куя.
- Алай булгач, мин аны ватам да орлыгын алып ашыйм!
Ши-кай шулай ди дә "чикләвек"не тешләре белән кыса да башлый. Ләкин "чикләвек" шартлап ярылмый, резин кебек әкрен генә шыгырдап яньчелә генә.
- Әти, ул нигә ярылмый икән?
- Аны ярырга ярамый, улым, - ди Сун, ә үзе һаман да эченнән генә курка, шомлана: - Аның эченнән берәр яман нәрсә килеп чыкса?!
Шунлыктан ул баласының "чикләвек"не яруын теләми, берничә тут җиләген кулына алып:
- Ач әле, балам, авызыңны! - ди.
Ши-кай авызын ачкач, ул әлеге җиләкләрне аңа каптыра.
- Тәмлеме, балам? Шулай тәмләбрәк, суырыбрак аша син аны!.. Ашагач, телең белән иреннәреңне дә ялап куй!
Ши-кай җиләкләрне тәмләп, суырып йота да тагын әлеге уенчыкларга карый:
- Шундый тәтиләр!.. Мин аларны иртәгә Юан-шиларга да алып барырмын әле!
- Нәрсәне?
- Менә бу тәтиләрне.
- Мин синнән "җиләк тәмлеме" дип сорыйм, - ди Сун, ачуланып.
Сабый һаман үз сүзен сүз итә:
- Матур шул бу тәтиләр! Бик матур!.. - ди.
Улының шушы сүзләреннән соң Сун көлеп җибәрә:
- Әтиең табып алып кайтты шул аларны! - ди.
- Әти, син аларны кайдан алдың соң? Әллә тут агачыннанмы? - дип сорый Ши-кай.
Сун улының болар белән шулчаклы кызыксынуына куанса да, аны канәгатьләндерерлек җавап бирә алмавына пошына. Ул ни дип әйтергә дә белми. Чөнки алар, башка чикләвекләр кебек, агач ботакларына нечкә сабаклар белән ябышып тормый. Шулай ук яшел капчыклар эчендә дә үсмиләр, тик өч япьле нечкә чыбыклар арасында гына кысылып торалар. Озак уйлаганнан соң, ата: "Алар күктән төшкән нәрсәләр булса кирәк", - дип куя. Шуңа күрә улына:
- Алар "күк улы"ның теләге белән күктән төшкән, аларны ярырга да, ашарга да ярамый!.. - ди. - Бар нәрсәне дә "күк улы"ның теләге белән, Җир һәм Күк аллалары бергә киңәшеп, илгә бәхет яисә бәла китерү өчен җибәрә.
Ши-кай атасының бу сүзләреннән бернәрсә дә аңламый.
- Әти, нигә ул алай? Бар нәрсә дә "күк улы"ның теләге белән генә буламыни? Нигә безнең теләк белән бернәрсә дә күктән төшми? - ди.
- Чөнки ул "күк улы"!
- Ә без?..
- Без - адәм балалары.
- Ул да безнең кебек үк ике аяклы, ике куллы адәм түгелмени?
Сун шап иттереп улының башына сугып җибәрә:
- Тик тор!.. Аның турында алай сөйләргә ярамый!
Ши-кай берни аңлый алмаса да, атасына кайтарып сүз әйтми. Чикләвеген ала да, мин аны Юан-шиларга күрсәтәм дип, йөгереп чыгып китә.
Ләкин озак та үтмәстән ул, төсләре китеп, куркынып кайтып керә. Керә дә:
- Әти, аның эченнән шайтан чыгып килә! - дип кычкырып җибәрә.
Сун улы идәнгә ташлаган чикләвекне кулына алып карый. Чикләвекнең башы тишелгән, ә эченнән, йомырка эченнән чыгып килгән чебеш кебек, саргылт-ак төстәге елтыр күзле бер баш чыгып килә. Сун да моны күрүгә куркуыннан агарынып китә, башка чикләвекләр салынган кәрзин янына йөгереп бара. Андагыларның да берничәсеннән саргылт-ак күбәләкләр тишеп чыкканнар. Алар көчсез канатларын җилпеп, кәрзиннең бер башыннан икенче башына очып йөри. Бу хәлне күргән Сун тагын да курка кала:
- Болар яисә бәхет, яисә бәла китерүче күбәләкләр булырга тиеш, - дип куя.
Шунлыктан ул, стеналарына төшерелгән елан сурәтләре алдына тезләнеп, маңгаен җиргә тери дә озак кына гыйбадәт кыла. Үзләре "җир аллалары" дип ышанган бу еланнардан "күк улы"ның күңеленә шәфкать һәм мәрхәмәт салуны сорый. Аннары бу хәлне беркемгә дә белдермәстән, тут курчакларын әйләндереп-әйләндереп карый. Аларның файдалымы, зарарлымы икәнлекләрен белергә тырыша. Кайберәүләрен утка салып яндырып та карый.
"Әгәр ул шайтан яисә тылсымлы нәрсә булса, утта янмас, берәр куркыныч кыяфәткә кереп, күккә күтәрелер", - ди. Аннан соң ул аларның берничәсен кайнар суга сала. - Бәлкем, ул монда берәр яңалык, үзгәлек күрсәтер, - ди.
Ләкин эш Сун уйлаганча барып чыкмый, чикләвекләр утта да гади нәрсәләр кебек кенә яна, кайнар суда да һичбер куркыныч төскә кермиләр. Сун шактый тынычлана. Кайнар суда җепшеп тарала башлаган бу әйберләрне бер дә курыкмый гына кулына алып карарга батырчылык итә. Чикләвек эченнән чыгып торган җеп очларыннан тарткалап карый. Сун тарткан саен йомгактан сүтелгәндәй җеп сүтелә, сузыла бара. Моны күргән Сун, "чикләвекләр"не кайнар суда тагын да озаграк тотып, тагын да ныграк кайната. Алар, суда озак кайнаган саен, тагын да ныграк таркалып, җиңелрәк сүтелә башлый. Сун шатланып кычкырып җибәрә:
- Матур, нәфис җепләр чорналган вак йомгаклар ич болар!
Сунның күңеленә яңа уй килә: "Кем чорнаган икән соң бу йомгакларны? Һәрхәлдә, кеше чорнамаган инде, моңа кадәр бездә булмаган мондый нечкә, матур җепләрне кем чорнап, урманга илтеп, агач япьләренә кыстырып йөрсен? Мондый нечкә җепне чорнап тору өчен меңнәрчә кеше кирәк булыр иде".
Шуннан ул кайнар суда таркалган вак йомгакларның берсен кулына ала да җепнең очын табып өзмәкче булып карый. Ләкин җеп өзелми. Нечкә генә, нәфис кенә җепнең шундый нык булуына Сун аптырап кала. Моңарчы үзе күргән җеп эрли торган нәрсәләрнең һәм шулардан эрләнгән җепләрнең һәммәсен дә күз алдыннан кичерә, һәм, алар берсе дә шундый нечкә, нәфис түгел, ничек кенә тырышсаң да, алардан мондый җепләрне эрләп булмас иде дигән нәтиҗәгә килә.
Аннары, кем эше булыр икән бу дип, бик озак баш ваткач: "Боларны, һич шөбһәсез, шайтан эрләгән, шайтан чорнаган!" - дигән уйга килә. Җепләр сүтелеп беткәч, кара-соры кортка охшаган бер үле нәрсә килеп чыгуга, Сун:
- Менә аның шайтаны! Кайнар суга салып кайнаткач, шайтан үлгән, аның өстендәге күлмәге йомгакка әйләнгән!.. - дип кычкырып җибәрә.
- Шайтанны үтереп, аның күлмәгеннән җеп эшләргә кем батырчылык итте, моны кем уйлап чыгарды?
- Сун!..
Һәм ул, тагын да масаебрак:
- Моңа хатынның да исе китәр инде: "Кайдан уйлап чыгардың моны?" - дияр. - Сакаллы сабый дип атарга батырчылык итә алмас бүтән!.. - дип куя. Шатлыгыннан бер биеп тә ала.
- Шайтанны да җиңдем, күлмәгеннән җепләр дә чыгардым. Җебе дә нинди бит, үзе таза, үзе матур!.. Мондый җепләрне кытай халкының бервакытта да күргәне юк!.. Бабай сөйләгән әкиятләрдә мондый җепләр хакында бер генә сүз дә әйтелми!.. Шайтанны җиңгән батырлар турында да бер генә әкият тә юк, - ди ул.
Сун бераз уйланып тора да: "Болардан тукымалар сугып карасаң, ничек булыр икән?" дигән нәтиҗә ясый.
Шуннан ул бу җепләрнең берничәсен бергә кушып катып карый. Катылганнарын йомгакка чорный. Алардан чыккан 10-15 ләп җепне бергә кушып катканнан соң да әле алар гади җепләргә караганда нечкәрәк тә, нәфисрәк тә, матуррак та булып чыга.
Сун инде күп уйланып тормый, шул җепләрдән тукыма тукырга керешә. Бу тукыма шундый нәфис, матур һәм нык була, аларны кулына алгач, Сун куанычыннан нишләргә дә белми. "Болардан бәла килер!" дигән уен да онытып җибәрә.
- Аларның шайтаннары үлгән инде!.. Ул шайтаннарны да Сун үтергән, хәтта үтергәннән соң ул аларның үләксәләрен аяк астына салып, бер дә курыкмыйча таптап бетергән!.. Аларны таптаганда, Сунның аяклары да корымаган!..
Шушы уйларыннан соң ул иркенләп бер сулыш ала да, дөньяда беренче тапкыр барлыкка килгән ефәк тукыманы тотып, хатыны янына бакчага йөгерә:
- Менә күрәсезме, анасы, "күк улы"ның теләге белән, безгә килгән бәхет һәм дәүләт бу!.. Мин, синең ирең Сун, "күк улы"ның теләге белән, күк аллаларының безгә җибәргән дәүләтен үзем эзләп таптым, ә син, "Куркак куян, сакаллы сабый!" дип, миннән көлгән буласың! - ди ул.
Бу тукыма Сунның хатыны Җүн Хәй-луга да бик ошый. Ул да, чын күңеленнән шатланып, иренең башыннан сөя, хәтта аны кимсеткәләве өчен гафу да үтенә:
- Син чын ир, чын кеше булып чыктың, минем сөекле Суным! - ди.
Бу ефәк тукыма белән барыннан да бигрәк кечкенә Ши-кай кызыксына. Ул аны үзенең кара кәләпүше түбәсенә дә куя, муенына да урый, учына да йомарлый, битенә дә ышкып карый.
Күңелле тавыш биреп, әз генә шыгырдап торган саргылт-ак төстәге бу ефәк тукыма шундый матур булып ялтырый, әйтерсең лә үзендә генә була торган бертөрле нурларны чәчә! Үзе ничаклы йомарласаң да сынмый, тәпәрләнми, кулга тотсаң, кулыңны иркәләп, кытыклап рәхәтләндерә. Битеңә ышкысаң да, үзенә күрә бер күңеллелек бирә. Кая куйсаң да нур чәчеп тора.
Җүн Хәй-лу да аны төрлечә кыландырып карый, дулкынланып торган кара чәч толымнарына бәйли. Бу ефәк тасмалар аның чәч толымнарын да нурлы итеп, матур итеп күрсәтә. Аннары Җүн Хәй-лу тукыманың бер читеннән тар гына иттереп кисеп ала да аны матурлап үрә һәм уң як борын канатын тишеп, шунда тагып куя. Аннан соң ул сабый балалар төсле әйләнәәйләнә, сикерә-сикерә биергә керешә.
Моны күргәч, Сун тагын да шатлана, зур бер җиңү килгән кебек масаеп, кулларын чәбәкләргә керешә:
- Кара әле, анасы, син тагын да матурлана төштең бит!.. Син мине сакаллы сабый дип әрли идең, менә хәзер үзең сабый кебек кыланасың, - ди.
Хатыныннан ягымлы сүзләр ишетеп, иркәлекләрне күргәч, Сун тагын да ныграк очынып китә:
- Мин ул йомгакларны тагын да күбрәк җыеп кайтам да берничә киләп җеп катам әле. Аннан соң күп итеп тукыма тукырмын. Син үзеңә бизәнү әйберләре ясарсың, - ди.
- Ә калганнарын?.. - Хатыны, аның сүзләрен бүлеп, ашыгып сорап куя: - Ә калганнарын нишләтәсең?
- Шуннан соң, - ди Сун, - аларның зур бер кисәген "күк улы"ның алдына алып барырмын да аңа бүләк итәрмен һәм аңардан сорармын: Ханым-солтаным, диярмен, синең теләгең белән җир аллалары безгә бәхет китерде, диярмен. Син, диярмен, бу тукымаларны күбәйтергә, алар белән сөекле хатынымның чәч толымнарын, борын канатларын бизәргә рөхсәт ит, диярмен.
Ши-кай да кулларын чәбәкләп кычкыра:
- Мин аларның бер кисәген ап-ак йонлы бәрәннең муенына бәйләрмен. Бер кисәгеннән чук ясап кара кәләпүшемә тагармын, - ди.
- "Күк улы" боерса, диген, ахмак! - ди Сун аңа, ачуланып.
Ши-кай тагын да батырланып кычкыра:
- Ә мин аңардан сорап тормам! Аларны "күк улы" түгел, минем әтием эзләп тапты! - ди.
"Күк улы"на тел тидергәне өчен батыр йөрәкле шаян Ши-кайга нык кына таяк та эләгә, моңа әнисе дә кушыла:
- Шул кирәк аңа, малай актыгына! "Күк улы" турында зурлар әйтмәгәнне әйтә бит, ә!.. - ди.
Шуннан соң, Сун белән хатыны икәүләп утырып озак кына киңәшәләр дә, әлеге ефәк җепләренә "шайтан җепләре" дип исем кушалар, озак елларга чаклы кытай халыклары арасында да аның исеме шулай "шайтан җепләре" дип йөртелә. Аның турында бик күп легендалар сөйләнә.
"Күк улы"ның "бүләге"
Сун бу хәл турында берәүгә дә сөйләми. Ул ефәк кузыларын күп итеп алып кайта да алардан җеп эрләп, тукымалар тукый, аннары иң матур, иң нәфис, иң зур бер кисәген сайлап аны "күк улы"на алып китә.
- Ханым-солтаным, җир һәм күк аллалары, синең гомереңә бәрәкәт биреп, күңелеңә аклык, мәрхәмәт салсыннар, - ди ул, "күк улы"ның алдына тезләнеп. - Мин сезнең киң дәүләтегезнең күләгәсендә, сезнең шикелле күктән иңгән патшаларга гына лаек булган гаҗәп нәфис бер нәрсә эзләп таптым, - ди.
Һәм әлеге ефәк тукыманы патшаның алдына сала.
Патшаның бу тукыманы артык дәрәҗәдә бирелеп һәм сөеп, кызыксынып каравы Сунда тагын да зуррак өметләр тудыра. Шунлыктан ул зур бер батырлык белән үзенең теләкләрен дә сөйләргә керешә:
- Ханым-солтаным, әгәр сез рөхсәт итсәгез, мин дә бүләккә каршы бер бүләк сорар идем, - ди.
Нәфис тукыманы йомарлап үбә-үбә, сабый балаларча шаркылдап көлеп утырган патша Сунның сүзләре беткәнне дә көтми:
- Моны кайдан таптың? Ничек итеп эшләдең? Әгәр дә аның бөтен серләрен сөйләп-әйтеп бирсәң, "күк улы"ның мәрхәмәтле күңеленнән бирелә торган бүләкләрнең иң зурысы сиңа булыр!.. - ди.
Сун бу тукыманы нәрсәдән сугуын әйтә. Шуннан соң ул тагын үзенең теләкләрен кабатлый:
- Ханым-солтаным! Син миңа бу тукымаларны тагын да күбрәк, тагын да матуррак итеп эшләргә рөхсәт ит. Аннан соң аларны сөекле хатынымның чәч толымнарына, борын канатларына, сөйгән улым Ши-кайның кәләпүшенә чук ясап тагарга ирек бир. Алар безнең өебезгә бәхет һәм ямь китерсен!.. - ди.
- Ярый! - ди патша, - син бу эшең өчен бүләкләрнең дә иң зурысын алырга хаклысың! Патша шунда ук тәхет ягасына сугып кычкыра: - Палач!..
Сун куркып, сискәнеп китә:
- Палач нигә, ханым-солтаным?!
- Киләчәк буыннарга синең турында онытылмас, югалмас әкиятләр калсын өчен!
Патша тәхет алдында кулын кушырып торган палачына боерык бирә:
- Шушы булган, батыр игенченең башын кисегез дә, тимер таякка кадап, минем "гөлләр бакчасы"на, үзем сөйгән башлар янына куегыз.
- Тыңлыйм, ханым-солтаным!
Палач Сунны алып киткән чагында, патша тагын бер өстәмә боерык бирә:
- Күзләре урынына алмаз-бриллиантлар куегыз!.. Тешләре урынына алтын тешләр утыртыгыз!.. Киләчәк буыннар аның турында әкиятләр сөйләгәндә, минем шундый кешеләргә күрсәткән мәрхәмәтем һәм биргән бүләкләрем турында авыз суларын корытып, шаккатып сөйләсеннәр!
Сунның башын кисү турындагы боерык сәгате-минуты белән патша әйткәнчә җиренә җиткерелә, һәм аның гәүдәсе ерак сахраларга илтеп ташлана.
Сахра козгыннары ефәкчелекне башлап җибәрүче кытай игенчесе Сунның җансыз йөрәген талаша-талаша чукыган чагында "күк улы" - кытай патшасы, ефәк тукымадан тегелгән халат киеп, яңа боерыклар бирә:
- Тут агачлары үскән урманнарның һәммәсен дә яндырыгыз! Ефәк кортларын һәм аларның кузыларын берсен дә калдырмыйча сарайга җыеп китерегез!.. Сарайда тормаган, патша нәселеннән булмаган бер генә кеше дә ефәкчелек белән шөгыльләнә һәм ефәк халат кия алмасын!.. Сарайда тормаган яисә патша нәселеннән булмаган кеше ефәк тукыма тукыса яисә аның белән зиннәтләнсә, шул минутта ук аның башы киселсен! Сунның хатыны, бала-чагалары, нәсел-нәсәбе бер минут та тормыйча ук юкка чыгарылсын!.. - ди.
Патшаның бу боерыклары да җиренә җиткерелә. Сунның сөекле хатыны Җүн Хәй-луның да уң як борын канатына ефәк чуклар тагылган башы, тимер таякка кадалып, "күк улы"ның әлеге "гөлләр бакчасы"на куела.
Ә кечкенә Ши-кай, ефәк чуклар тагылган кара кәләпүшен һәм берничә ефәк кузысын эләктереп ала да кара урман арасына кереп кача һәм шундагы җәнлекләр, ерткыч хайваннар белән дуслашып, байтак еллар буе урманда яши, үсә. Шунда егет була. Ил белән аралашмый, авыл урамнарына аяк басмый, бер генә өйнең дә бусагасын атлап үтми. Кыргый урманнарның тәхетсез, фәрмансыз, палачсыз агач куышларында көн күрә. Шул урман читләренә курка-курка гына җиләк җыярга барган кайбер игенчеләр аның: "Күк улы"на үлем!.. Сун Ши-кай ыруларының ефәк җепләре җир йөзендәге бөтен халыкка булачак!" дигән ачулы җырларын ишетә.
Ефәк кортларына ул "Сун Ши-кай ырулары" дигән исемне бирә.
Ефәк җепләрне "шайтан җепләре" дип йөрткән кытай халыклары шуннан соң күп елларга чаклы ефәк кортларын "Сун Ши-кай ырулары" дип йөртә, шул ырулар турында исәпсез-сансыз әкиятләр сөйли.
Билгесез егет
Озак гомерләр, шактый күп еллар үтә. Эшчән ефәк кортлары кытай патшасының зиннәтле сараенда тоткын булып ята. Күз явын алырлык матур, нәфис тукымалар кытай кызларының кара чәч толымнарында да, шаян балаларның кәләпүш чукларында да күренми.
Бердән бер көнне "күк улы"ның сараена киң җилкәле, уйчан карашлы матур бер егет үтеп керә. Ул зур ашкынулар белән сарай түренә үк керә дә тәхет алдына килеп тезләнә.
- Ханым-солтаным! - ди ул юаш кына тавыш белән. - Әгәр дә сезнең бөек илтифатыгызга ирешә алсам, мин сезнең алдыгызга зур бер хезмәт белән килгән идем.
Шуны да әйтеп үтәргә кирәк, Сун тарафыннан бүләк ителгән һәм җир йөзендәге бердәнбер ефәк киемнән саналган әлеге ефәк халат "күк улы"ның "тәхет күлмәге" дип атала торган була.
Шушы үткән еллар эчендә җир йөзенең бик күп ханнары, солтаннары, ханбикәләре һәм шаһзадәләре, шушы тәхет күлмәген күрү өчен кытай патшасының сарай бусагасын таптый. Аларның бу нәфис тукымага күзләре кыза, аны үзләрендә дә булдырасылары килә. Кытай патшасына сансыз-хисапсыз алтыннар, коллар, җирләр тәкъдим итәләр:
- Андый тукыма эшләргә безгә дә ризалык бир, безне дә өйрәт, - диләр.
Тик кытай патшасы масайганнан-масая бара:
- Ул Җир һәм Күк аллалары тарафыннан "күк улы" өчен генә җибәрелгән! - ди.
Әлеге билгесез егет килгән чагында да кытай патшасы үзенең тәхете өстендә әнә шул халатны киеп, масаюыннан чиксез дәрәҗәдә шашынып утыра икән.
- Моңа чаклы җир йөзендә күренмәгән бер бүләк белән килдеңме? - дип җикерә ул.
- Шулай, ханым-солтаным! - ди билгесез егет. - Әгәр мин сезнең алдыгызда тиешле булган хезмәтемне башкара алсам, һич шөбһәсез, минем ул хезмәтем сезнең өчен әлегә чаклы җир йөзендә күренмәгән бүләкләрне барлыкка китерәчәк. Әйе, сезнең исемегезне тарихка кертеп калдырачак бүләкләр белән килдем мин!.. - ди.
- Сөйлә! - ди "күк улы".
Билгесез егет сакланып кына кесәсеннән бер ак янчык тартып чыгара:
- Ниндидер җинаятьчеләр, - ди ул, - мәрхәмәтле "күк улы"ның тугрылыклы боерыкларын урынына җиткерүдән баш тарткан булса кирәк, ханым-солтаным!
Патшаның иреннәре тетрәп, куллары калтырап китә:
- Нәрсә ул, нинди җинаятьчеләр? Нинди капчык ул кулыңда?
Егет:
- Борчылмагыз, ханым-солтаным, - дип патшаны тынычландыра да сүзен дәвам итә: - Мин сезнең мәрхәмәтегез күләгәсендә зур бәхет белән яшәгән Кытай иленең ерак читләреннән килдем. Шул ерак читләрдәге калын, кара урманнарның берсендә мин меңнәрчә ефәк кортларын һәм аларның чиксез дәрәҗәдә күп йомыркаларын, күбәләкләрен күрдем. - Егет шулай ди дә әлеге янчыктан берничә кузы белән ефәк корты йомыркаларын чыгарып патшаның алдына куя: - Менә аларның кайберләре!
Патшаның күзләрен кан баса, ул, шашынып:
- Кара халык шулардан күлмәк ясап кияме? - дип кычкыра.
- Анысын әйтә алмыйм, ханым-солтаным!
- Чит илләргә дә чыгаралармы?
- Анысын да әйтә алмыйм, ханым-солтаным!
Ачуыннан шашарга җиткән патша, тәхет ягасына сугып, нидер әйтергә тели. Ләкин билгесез егет аның бу омтылышын да бүләргә батырчылык итә.
- Шашмагыз әле, ханым-солтаным, - ди ул. - Минем тарафымнан сезгә тәкъдим ителәсе хезмәтләр әлегә телгә алынганы юк бит!..
- Хуш, әйтеп кара!
- Минем белүемчә, баш сөяге сезнең "гөлләр бакчасы"на урнаштырылу бәхетенә ирешкән Сунның ефәк кузыларыннан җепне ничек эрләүнең серен сезгә бөтенләе белән әйтми калдыруы аркасында булса кирәк, шушы көнгә чаклы сезнең сарайда да тәхет күлмәгеннән башка бер генә карыш та ефәк тукыма тукылмаган икән!
- Дөрес! - дип кычкыра патша, ачуланып, ярсу белән: - Палач! - дип акыра.
Исемсез бәдәнле палач, кулын кушырып, кан кою өчен боерык көтеп тора.
- Боерыгыгызны көтәм, ханым-солтаным, - ди ул.
- Сунны минем алдыма китерегез!
Палач каушап, калтырап җавап бирә:
- Ханым-солтаным, Сунның "гөлләр бакчасы"ндагы баш сөяге корыганга да инде байтак еллар үтте.
Патша тагын да ныграк зәһәрләнеп кычкыра:
- Мин сиңа боерык бирәм, аның җанын үзенә багышлагыз да, менә бу кузылардан җепләр катып, ефәк тукымалар эшләп чыгаруны аңа тапшырыгыз!
Баш кисү, кан кою кебек "күңелле" эшләр көткән палач мондый боерыкларга каршы ни дип әйтергә дә белми. Ул бердән коелып төшә. Аның күз алдында әлеге "гөлләр бакчасы"ндагы тимер таякка кадалган үз башы шәүләләнә.
Патша яңадан акыра:
- Нишләп торасың тагын?!
- Без аның җанын кайтара алудан гаҗизбез, ханым-солтаным, - ди палач, калтыранып.
- Ала белгән җанны кайтара да белегез!
Патшаның шушы сүзләреннән соң үз җаныннан өметен өзгән палач ярдәм-мәрхәмәт сорап яшьле күзләре белән әлеге билгесез егеткә текәлә. Астыртын карашлы яшь егет ханның акылсыз ярсуын бастырып калырга тели:
- Кичерүегезне сорыйм, ханым-солтаным. Бәлкем, минем сезгә тәкъдим ителгән хезмәтем Сун тарафыннан яшерелгән серләрне ачудан һәм сезнең бу хаклы теләкләрегезне тормышка ашырудан гыйбарәттер!
Патша, бераз тынычланып, тирән сулыш ала да:
- Син кем? Кайдан килдең, билгесез егет? - ди.
- Мин, - ди егет, хәйләле күзләрен кысып, - сезнең алдыгызга, Җир һәм Күк аллалары тарафыннан, үткәндәге гөнаһым өчен сездән гафу сорап, калган эшләрне азагына чаклы башкару өчен җибәрелдем. Әйе, мин Сунның җаны! - ди.
- Син минем матур җарияләремә нәфис ефәк күлмәкләр бүләк итү эшен башкармакчы буласың, алайса? - ди патша, күзләрен майландырып.
- Шулай, ханым-солтаным!
Патшаның йомшаруы шул дәрәҗәгә барып җитә, хәтта ул сабый балалардай көлеп җибәрә:
- Кил, үп минем сакалымны!
Яшь егет, патшаның бу "илтифатлы бүләге"н кабул иткәннән соң, тагын:
- Димәк, боерасыз? - дип сорый.
- Ярый! - ди патша. - Бу эшне сиңа тапшырам, син сарайны бу матур тукыма белән тәэмин итәргә тиешсең!.. Аннан соң...
- Аннан соң, ханым-солтаным?..
- Аннан соң шул, минем мәрхәмәтле сараемнан бирелә торган бүләкләрнең иң зурысы сиңа булыр! Ягъни син яңадан шундый ук бүләк белән бүләкләнерсең, булдыклы Сун!..
- Аңладым, ханым-солтаным! - дип җавап бирә билгесез егет.
- Китегез! - дип боера патша палачка.
Билгесез яшь егет сарайдагы ефәкчелек эшләрен кабул иткән чагында, "күк улы" сарайның мактаулы палачларыннан берсенә түбәндәге боерыкларын бирә:
- Минем сарайга җитәрлек ефәк тукыма әзерләү белән үк бу мәрхәмәтле егетнең башы минем "гөлләр бакчасы"ндагы тимер таякларның берсенә Сун белән Җүн Хәй-лу башлары арасына кадалып куелсын!
Ә егет патшаның вәгъдәсе буенча эшнең азагы шулай бетәчәген бик яхшы аңласа да, бернәрсә дә аңламаган кешедәй, тыныч кына эшләвендә була. Сарай ефәкчелегендә булган бөтен ефәк кузыларын карап, тикшереп чыга. Алар эчендәге ефәк кортлары күбәләк хәленә килгәннәр дә тишеп чыкканнар. Шунлыктан, йомгаклардагы җепләр урта бер җирдән кыркылган, киселгән, кыска сапламнарга әйләнгән, тукыма тукый алмаслык хәлгә килгән. Шуның аркасында Сун үтерелгән көннән башлап шушы көнгәчә сарайда бер генә карыш та ефәк тукыма тукый алмаганнар. Кытай патшасы: "Җир һәм Күк аллалары ефәк күлмәкне миннән башкага кидерергә теләмиләр икән!" - дип уйлый һәм шуңа ышана.
Егет ефәк кортларының яңа гына өлгергән бөтен кузыларын бергә җыя да, аларны яхшылап сайлап, ике төркемгә бүлә. Аларның кечкенә бер өлешен, болары нәсел үрчетү өчен күбәләкләр чыгарырга тиешле дип, кәгазь тартмаларга салып куя. Берничә көннән соң алардан күбәләкләр тишеп чыгып вак кына саргылт-ак йомыркалар сала башлый. Бераздан кара төскә кергән бу йомыркаларны яшь егет, кечкенә янчыкларга салып, салкын җиргә элеп куя.
- Алар киләсе язга чаклы шунда саклансын, яз җиткәч, без аларны җылы урынга куярбыз. Шунда алардан вак кына кара кортлар чыгар һәм кырык көн буена тут агачларының яфракларын ашап, нәфис җепне катарлар! - ди.
Кузыларның күбесен, эчләрендәге күбәләкләре тишеп чыкмас борын, кызу кояш астына җәеп сала. Бу кузылар эчендәге күбәләкләр эссе кояш нурлары астында куырылып үлә. Шунлыктан уралган ефәк җепләре киселми, кырылмый кала. Егет аларны суда кайната да нечкә җеп очларын эзләп таба һәм унбиш-егермеләбен бергә кушып сүтә башлый. Сүтелгән берсен ката бара. Шул рәвешчә сүтелеп катылган җепләрдән күп кенә киләпләр сара. Инде шул җепләрдән нәфис, матур тукымалар тукырга гына кала.
Ефәк тукымалар тукылганнан соң, сарай үзенә нинди бүләк бирәсен бик яхшы аңлаган яшь егет нинди чаралар күрергә уйлагандыр, анысы билгесез.
Син Цзан-луның хәйләсе
Бу вакыт "күк улы" сарайда ефәкчелек эшләрен алып баруны Син Цзан-лу исемле яшь кенә бер кызга йөкләгән була. Менә шушы кыз эшне бөтенләй икенче якка борып җибәрә.
Бердән бер көнне, Син Цзан-лу белән яшь егет икәүләп шул туку эшләренең хәстәрен күреп йөргәндә, кыз кинәт кенә башын егетнең күкрәгенә куя да сулкылдап елап җибәрә:
- Ши-кай! - ди ул, егетнең күзләренә карап, - мин синең баш сөягеңнең, ата-анаңныкы шикелле, "гөлләр бакчасы"ндагы тимер таякка кадалуын теләмим!
Егетне сарайда "билгесез егет" дип йөртәләр һәм ул, минем кемлегемне, кайдан килгәнемне, чын исемемне берәү дә белми, дип уйлый. Шуңа күрә сарай кызы авызыннан "Шикай" дигән сүзне ишеткәч, ул аптырап катып кала һәм, курку катыш гаҗәпләнү белән артка таба чигенә-чигенә:
- Син акылыңнан яздыңмы әллә? Мин нинди Ши-кай булыйм! - дип кычкырып җибәрә.
Ләкин кыз аптырамый да, каушамый да, күз яшьләрен сөртә дә, егетнең күзләренә туры карап:
- Әйе, син Сун улы Ши-кай! - ди.
Ни әйтергә дә белми аптырап калган егет әкрен генә:
- Син ялгышасың! - дип куя.
- Юк, мин ялгышмыйм!..
- Син бу чыгышың белән миңа каршы нинди тозак кормакчы буласың? - дип сорый егет.
- Юк! - ди кыз, тагын да батырлана төшеп: - Мин синең Ши-кай икәнлегеңне моннан берничә көн элек, "күк улы"ның "гөлләр бакчасы"ндагы Сун белән аның хатыны Җүн Хәйлуның башлары алдына тезләнеп ант иткән чагында белдем.
- Ул нинди ант?!
- "Күк улы"на үлем!.. Сун Ши-кай ыруларының ефәк җепләре җир йөзендәге бөтен халыкка! - дигән антыңны әйтәм.
- Син мине күзәтеп йөрдең, алайса? - ди егет, ачу белән.
- Әйе! - ди кыз. - Мин сине күзәттем, моннан соң да күзәтәчәкмен!
- Сиңа "күк улы" шулай куштымы? Шулаймы?..
Кыз әкрен генә ачудан шашынып, куркып, каушап калган егетнең янына бара да йомшак кына иттереп аның кулларыннан тота һәм:
- Әйе, мин сине күзәттем һәм күзәтәчәкмен! - дип кабатлый.
Кызның мондый мөгамәләсе егетнең күңелен йомшартып җибәрә. Ул, кызның башыннан сыйпый-сыйпый:
- Әйт әле, акыллым, син мине ни өчен күзәтәсең, бу күзәтүләреңнән ниләр чыгарырга уйлыйсың? - дип сорый.
Кыз бераз гына сүзсез тора да:
- Ышан, Ши-кай. Миңа сине күзәтергә "күк улы" кушмады, сине дус күрүем, саф мәхәббәтем кушты. Синең изге теләкләреңә булган ихтирамым, ригаям кушты!.. - ди.
- Шуннан нәрсә әйтергә телисең? - ди егет, ышаныр-ышанмас кына.
- Минем әйтергә теләгәнем шул: синең башың "гөлләр бакчасы"нда калырга тиешле түгел! - дип җавап бирә кыз.
Ши-кай тирән уйга кала:
- Алай икән! Ә синеңчә нишләргә соң?
- Без моннан тизрәк качарга тиешбез!
- Ни өчен?
- Синең киләчәктә җир йөзендәге бөтен кешелек дөньясына мәңге-мәңге файда китерү өмете белән ташкан теләкләреңне тормышка ашыру өчен.
- Безнең моннан качуыбыз белән генә ул теләкләрнең тормышка ашуы мөмкинме соң? - дип сорый егет, бераз уйланып торганнан соң.
- Әйе, бик мөмкин! - ди кыз. - Бу турыда мин сиңа караганда да күбрәк уйладым. Син атаң Сун белән анаң Җүн Хәй-луның корыган баш сөякләре алдына тезләнеп ант иттең. Бу шулаймы, дөресме?
Ши-кай бу турыда кызга әйтергәме, юкмы дигәндәй икеләнеп тора да, бер карарга килеп:
- Әйе, дөрес! Ул шулай булырга тиешле һәм шулай булыр да! - ди.
- Дөрес! - ди кыз. - Мин дә шуны әйтәм, мин дә шулай уйлыйм. Ул шулай булырга тиешле һәм шулай булыр да!.. Ләкин аның тагын бер ягы бар...
Егет ашыгып аның сүзен бүлә:
- Анысы нәрсә тагын?!
Кыз белән егет инде бер-берсенә нык ышанып сөйләшәләр.
- Дөрес, Ши-кай! - ди кыз, - син "күк улы"ның башын кисеп, аңардан үч алырсың, монысына мин дә ышанам, ләкин Сун Ши-кай ырулары турындагы теләкләрең нишләр?! Синең бу турыда уйлаганың бармы? Бу теләкләр "күк улы"ның башын кисү белән генә тормышка аша алырмы?.. Безгә барыннан да бигрәк әнә шул турыда уйларга, шул турыдагы чараларны эшкә ашыру әзерлеген күрергә кирәк.
Егет тагын уйга кала.
- Дөрес! - ди ул аннан соң, авыр гына көрсенеп. - Синең уйларың тирән һәм төпле!.. Ләкин мин шуннан башкасын булдыра алырмынмы икән соң?!
- Без анысын да булдырырбыз, чөнки булдырырга тиешбез! - ди кыз ышаныч белән. - Моның өчен безгә моннан, Кытай иленнән качарга кирәк!
Ши-кай да качу турындагы фикергә бердәм кушыла:
- Безнең өчен, бигрәк тә минем өчен, моннан качу барыннан да җиңелрәк, - ди ул. - Калын урманнарны үтеп, киң ком сахралары белән биек тауларны кичү минем өчен берни түгел!.. Үземнең күптәнге хыялымны тормышка ашыру теләге миңа бетмәс көч бирәчәк.
- Шулай булгач?
- Без качканнан соң, - ди Ши-кай, авыр гына көрсенеп, - сарайда тоткын булып калган Сун Ши-кай ыруларының язмышлары ничек булыр?
- Алар һәрвакытта да, һәр җирдә дә безнең белән бергә булыр! - дип җавап бирә кыз.
Ши-кай ышанмыйча башын селки:
- Белмим шул. Сарай җибәрмәс аларны!
- Сарай җибәрмәс, ә без алып китәрбез!
- Ә тотсалар?
- Ничек котылуның чарасын күрдем инде мин. Миңа ышан!
Ул чагында Кытай иленнән чит илгә чыккан кешеләргә ефәкне, ефәк кортын һәм аның йомыркаларын алып чыгарга рөхсәт ителмәгән. Чит илләргә чыккан кешеләрне, нинди генә кеше булмасын һәм нинди генә эш белән чыкмасын, аяк табаннарына чаклы тенти торган булганнар. Әгәр дә аңардан ефәкчелеккә караган бер генә нәрсә чыкса да, аның кем генә булуына да карамастан, бөтен малларын алып, үзен асканнар.
Ши-кай әнә шуларны күз алдына китерә дә тагын өметсезләнеп башын чайкый:
- Син күргән чаралар, без үзебез генә булсак, коткара алыр иде, әлбәттә. Ләкин безне тотып тентегән чагында яныбыздан бер генә ефәк корты яисә аның йомыркасы чыкса да, ни буласын беләсеңме? - ди егет.
- Ши-кай! - ди кыз, аны шелтәләп, - син шулай ук бу зур эш өчен үз-үзеңне кызганасыңмыни?!
- Юк! - ди Ши-кай, - әгәр дә минем йөрәгемне шакалларга азык бирү белән генә Сун Ши-кай ырулары халыкныкы булса, мин йөрәгемне үзем суырып чыгарып бирер идем. Ләкин бу рәвештә файдасызга корбан булудан алар өчен ни файда?!
- Анысын мин дә беләм, - ди кыз, - ләкин син миңа ышан, алар безне тотып, ничаклы гына тентесәләр дә, бездән ефәкчелеккә караган бер генә нәрсә дә таба алачак түгелләр!.. Мин, сиңа теләктәшлек итү йөзеннән, ефәк кортларының йомыркаларын үзебез бара торган урынга исән-сау көенчә алып барып җиткерергә ант итәм!
Ши-кай зур сынау белән кызның күзләренә карый. Кызның янып торган зур кара күзләрендә саф мәхәббәт һәм чиксез кыюлык чагыла, шунлыктан Ши-кай да аның бу вәгъдәләренә ышанмыйча булдыра алмый. Алар, бер-берсенә ышанып, чын дуслык, тирән мәхәббәт белән кулларын кысыша.
Шуннан биш-алты көн үткәннән соң, сарайда зур гауга куба. Сарай өчен көтелмәгән бер вакыйга булып ала.
Иртәнге эссе, якты кояш йомшак нурлары белән Кытай илен иркәләп сөйгән чагында, сарай кешеләре "күк улы"ның баш сөяген үзенең "гөлләр бакчасы"ндагы тимер таякка кадалган хәлдә күрәләр.
Шул ук көнне, әлеге билгесез яшь егет белән сарай кызы Син Цзан-луның да юкка чыкканлыгы беленә.
Бу чагында сарай ефәкчелегендә дә, башлары тишелгән ефәк корты кузыларыннан башка, бер генә нәрсә дә калмаган була. Алар да, эшкә ярамаслык булып, җирдә чәчелеп ята икән.
Сун белән Җүн Хәй-луның баш сөякләре янындагы бер тимер казыкка кадалган "күк улы"ның баш өстенә бер такта куелып, аңа түбәндәге сүзләр язылган була: "Сарайда тоткын булып торган Сун Ши-кай ырулары азат ителде. Алар хәзер бөтен дөнья халыкларына ефәк күлмәкләр кидерү өчен нәселләрен үрчетә!.. Бөтен дөнья халыкларының вәкиле булган Шикай Сун Ши-кай ыруларын тоткынлыкта асраган "күк улы"на үзе барлыкка китергән менә шушы "бүләк"не тәкъдим итә!"
Сарай түрәләре яшь егет Ши-кай белән сарай кызы Син Цзан-луны тотарга һәм башларын кисәргә боерык биргән чагында, алар инде Тянь-Шань тауларының көнбатыш битендәге ташкын сулар янында тыныч кына ял итеп утыралар.
Тянь-Шань тауларының тар гына бер үткелендәге чик сакчылары аларны бик яхшылап тенти, хәтта киемнәрен салдырып яндыралар, мунчаладан тукылган чапаннар гына кидереп җибәрәләр.
Ши-кай белән Син Цзан-лу, әнә шул мунчаладан тукылган чапаннарга уралып, ТяньШань тауларының көнбатыш ягына, Урта Азия өлкәсенә үтеп китәләр. Бу якка килеп чыкканнан соң, алар текә ташлар арасыннан шаулап агып төшкән бер очан су янына ял итәргә туктый.
Бу очан сулар шаулап агып төшкән текә ташларның тирә-яклары киң кыяклы, төз, сылу сабаклы, төрле-төрле матур чәчәкле яшел үләннәр һәм киң, куе яфраклы, бөдрә тармаклы өрек агачлары белән чорналган була. Шулар арасындагы ак ташлар өстеннән, бөтен барлыгы белән күтәрелеп-бәрелеп түбәнгә ташланган усал тау сулары, тирән ярлар астындагы каты ташларга сугыла да үзләренең бриллианттай бөртекләрен тау битләренәчә чәчрәтә. Аннан соң каты ярсуларын йомшартып, ап-ак күбекләрен яр асты чокырларына ташлап калдыралар һәм борыла-сарыла тау итәкләрендәге тигез, яшел җәйләү җирләрдә агалар. Җәйләү буйларында, киң күкрәген киереп, тын һәм әкрен агымлы, сөзәк ярлы Иле дәрьясы көзге кебек ялтырап ята.
Син Цзан-лу яшел чирәмнәр арасыннан сузылып чыгып һавага күтәрелгән бер текә таш астындагы чылтырап аккан салкын чишмәнең суын ятып эчә дә, тау итәгендәге җәйләү җирләргә карап:
- Әнә шул ап-ак кузылар (бәрәннәр) үлән кырыккан җирләрдә, безнең Сун Ши-кай ырулары өчен яңабаштан үстерелгән тут агачлары чәчәк атар, - дип куя.
Ши-кай борчылган кыяфәт белән:
- Әйт инде тизрәк, аларның язмышлары ничек? - дип сорый.
Кыз тыныч кына елмаеп җавап кайтара:
- Алар да, безнең кебек үк, "күк улы"ның сарай тоткынлыгыннан азат!
Ул шушы сүзләрне әйткәннән соң, үзенең озын, куе, кара чәч толымнарын сүтеп, аларны тарый башлый. Шул чагында аның чәч араларыннан вак кына кара ефәк корты йомыркалары Ши-кайның учларына коела.
- Менә минем сиңа һәм үземнең халкыма булган саф мәхәббәтемнең бүләкләре, - ди Син Цзан-лу. - Минем бу бүләкләрем мәңге-мәңге яшәргә хаклы, Сун Ши-кай ыруларының нәселләре Җир шарының бөтен халыкларын нәфис, йомшак ефәк тукымалар белән киендерсен, бизәсен.
- Әйе, - ди Ши-кай, - безнең саф дуслыгыбызның чын ләззәте дә әнә шунда булырга һәм безнең бөтен гомеребез дә шул юлдагы көрәш белән үтәргә тиеш!
Шуннан соң алар икесе беравыздан:
- Менә бу вак, кара кортлар бөтен кешелек дөньясына мәңгелек бүләгебез булсын! - диләр.
Син Цзан-лу сарайдан алып чыккан бөтен кәгазьләрен ертып ташлый, алар арасыннан тик иске уйгыр хәрефләре белән язылган берсен генә алып кала һәм аны Сун Ши-кайның алдына куя. Бу кәгазьгә Син Цзан-луның Көнчыгыш Төркестанда яшәүче ярлы бер уйгыр сабанчысының кызы икәнлеге язылган була.
- Мине "күк улы"ның сарай куштаннары кәефенә корбан итү өчен бик яшь чагымда урлап алып киткәннәр иде. Ләкин алар бу теләкләренә ирешә алмады! - ди кыз.
Ә Сун Ши-кай, шатланып, дустын кочып ала да:
- Болай булгач, инде безнең бер генә кайгыбыз да калмады, хәзер үк җиң сызганып эшкә тотынабыз, - ди.
Аның күзләрендәге шатлык нурларыннан Син Цзан-луның матур йөзе тагын да алсуланып, тагын да гүзәлләнеп киткәндәй була.