Гариф АХУНОВ
Акча күктән яумый
Повестьлар
Чикләвек төше
Мин аңардан гел аерылам дип яшәдем. Ул хакта беркайчан да, бер генә кешегә дә сөйләмәм дигән идем. Ләкин еллар үтеп, тормыш тәҗрибәм арткач, сөйләргә булдым. Чөнки ул - кешеләргә кирәк. Мин Казанның Яңа бистәсендә туып үстем. Безнең алты почмаклап салынган зур өебез, бистәгә дан тоткан алма бакчабыз бар иде. Сугыш елларында да мин әллә ни авырлык күрмәдем. Өстем бөтен, тамагым тук булды. Әтием меховойда тире иләүче булып эшли, әнием фабрика ашханәсендә аш өләшеп тора иде. Әни кичләрен ашханәдән, түбәләмә ике чиләк төяп, бәрәңге кабыгы, кәбестә калдыклары алып кайтып, сыер асрый, әти меховойдан яшереп кенә алып чыккан тире корамаларыннан пальто якасы, бүрек ише әйберләр тегеп, аларны таныш-белешләре аркылы талчукта саттыра иде. Ипи кытлыгы күрмәдек. Ситсы-мазарны чират торып алган булмады. Үзебез кайчандыр авылдан килгән булсак та, әти авылларны бик өнәп бетерми, фатирга кертми, ипинең һәр телеме үлчәүле чакта аның "авыл өерен" туйдырып ятарга бер дә исәбе юк иде. Аның дуслары булмады диярлек. Мин, аларның бердәнбер баласы булып, күрше кызларыннан матуррак киенеп, ачлыкның ни икәнен дә белми үстем.
Халикъ белән танышкан чакта, миңа унтугызынчы яшь иде. Кайвакыт кичләрен, чәй янында үзләре генә калгач, әтинең әнигә: "Кулдан озатырга кирәк. Бозыла торган товарның үз юлында булуы яхшы", - дигән сүзләрен ишетә башладым. Алар мине әти кул астында эшләүче Гапсамат исемле төпле акыллы, тапканын әрәм-шәрәм итми торган, өстәвенә читтән бер сандык мал да төяп кайткан бистә егетенә кияүгә бирмәкче булдылар. Егет безгә килеп утырды. Әти белән әни аның әле артына, әле алдына төшеп, өрмәгән җиргә генә утыртмадылар. Табынга мине дә чакырдылар. Әлеге Гапсамат, буйга тәбәнәк булса да, гәүдәгә нык иде, ул миңа кыска бармаклы каты кулын биреп күреште, ара-тирә генә сүз башлаштырып, гел әтигә төбәлеп утырды. Мин чәй ясап тордым. Ул миңа ошамады дип кенә әйтсәм, дөрес булмас. Гапсамат минем күңелемә шом салды. Кыска бармаклары белән чәй тәлинкәсен нык кына эләктереп, шопырдатып чәй эчкән чагында: - Алай диген. Тә-әк. Тормышны таза көйләгән син, Гыйбау абзый, - дип, бер-ике сүз әйтеп куйгач, өйгә авыр тынлык иңә иде. Әти кунак-мазар килгән чакта сандык төбеннән алып кия торган укалы кара түбәтәен арткарак чигереп, тегәрҗеп юанлыгы гына калдырып кырган кара мыегын, очлы кара сакалын бирчәйгән бармаклары белән сыпыргалап сүз башлады: - Халыкның хикмәтле сүзен беләсең инде син, Гапсамат. Салам ялгыз казыкка түгел, парлы казыкка эләгеп кала, ди халык. Әдәм баласының үз вакытында казыгын какканы, үз куышын корганы мәслихәт. Мин шунда кинәт эшләрнең кая барганын төшенеп алдым. Юкса моңарчы Гапсамат өйгә кереп тормый, куенына тыгып килгән тире-ярыны әтигә өйалдында гына биреп китә, алар анда шыпырт кына сөйләшә торганнар иде. - Казыкны нык итеп кагарга ният бар, Гыйбау абзый, син тәҗрибәле кеше, дөньяның җаен беләсең, кулдан килгәнне булышкалап торсаң... - диде Гапсамат һәм чынаягын каплап куйды. Әни бик өтәләнеп кыстаса да, ул бүтән чәй эчмәде, зур кара күзләрен тутырып миңа бер карады да, аннан күзен кыса төшебрәк, сөзеп кенә тагын бер карап алгач, китәргә ашыга башлады. Чоланга чыккач, мин аның әти белән кызу-кызу сөйләшкәнен ишетеп тордым, күңелемдәге шом тагын да артты. Әтинең сүзне өзеп сөйләшә торган гадәтен белгәнгә күрә, бүген булмаса иртәгә "парлы казык" турында яңадан сүз кузгатачагын көтеп йөри башладым. Минем күңелемдә икенче бер егет, безнең күршебездә фатир торучы Халикъ урын алганын алар белми иде әле. Халикъ Гапсаматның капма-каршысы: озын буйлы, җете зәңгәр күзле; гәүдәсенә сыланып, аны аеруча зифа итеп күрсәткән яшькелт френч киеп, лейтенант погоннары тагып йөрүче офицер. Яшькә дә ул Гапсаматтан күпкә яшь: күрше Хәерниса түтәйләрнең рус капкасыннан ялт итеп килеп чыга да, минем дә, көянтә-чиләк күтәреп, капкадан килеп чыкканымны үтә сокланып каршы ала: - Исәнме, күрше, суга барасыңмыни?! - дип, бик тә үз иткән ягымлы тавыш белән дәшеп кала. - Суга барам шул... - дим мин, дулкынланып. Аның белән якын булуымнан каушап һәм шул ук вакытта җанымда әйтеп бетергесез рәхәт бер тынычлык тоеп, үз юлыма китеп барам. Җилкәм белән тоям: ул мине чаттан борылганчы озатып кала. Безнең әле ялгыз калып сөйләшкәнебез дә юк, аның мине якын күрүен күңелем белән сизсәм дә: "Кем соң моның сөйгәне булыр икән?" - дип уйлыйм, шул билгесез кыздан хәтта көнләшә үк башлый идем. Гапсамат безгә килеп киткән көнне мин күкрәк турымда нәрсәнеңдер бик авырттырып сыкрап торуын сиздем. Зарыгып, тилмереп, кич җиткәнне көттем. Чоландагы кисмәккә дә, бакчадагы кисмәккә дә тутырып су китердем, ләкин ул көнне миңа Халикъ очрамады; мин, көне буе пошыргаланып, әледән-әле ян тәрәзәгә килеп, аның эштән кайтканын көтеп йөрдем. Ул кайтмады. Өстен иске чүпрәк белән кысып бәйләгән зур гына ике чиләк күтәреп, әни кайтты. Кухня ягында бәрәңге кабыкларын юып пешерергә куйды. Аның көн саен гадәтләнгән бу эшенә мин булыша торган идем. Бүген никтер булышасым килмәде. Кухня ягына күңел болгаткыч әчкелтем бәрәңге кабыгы исе таралгач, кәефем бөтенләй кырылды. Әти эштән кайтып, такта сарайда эш киемнәрен салып керде, гөлбәчтә озаклап юынды. Кичкырын булса да, сакал-мыегын кырып кайнашты. Сандыктан укалы кара түбәтәен эзли башлагач, мин: "Тагын Гапсамат килә микәнни?"- дип борчылып, почмак якта утырдым. Юк, бәхетем, килмәде Гапсамат. Ләкин әни табынны кунак килгәндәге төсле итеп әзерләде. Бер йомарлам базар мае, бавырсак, кәрәзле бал куйды.
Мине, бик яктырып, чәй янына чакырдылар. Чыктым. Сүзсез генә чәй эчтек. Әти сакалын чеметкәләп, тамак кыргалап утырды. Мин аның миңа әйтер сүзе барлыгына төшендем. Бераздан ул өйалдына чыгып китеп, бер төенчек күтәреп керде. Аны ашыкмый гына чиште. Биек итеп күпертеп җыйган тимер караватка - минем урын-җирләрем өстенә - елкылдап торган чытыр ак атлас чыгарып салды. - Кызым, Рокыя, кил әле монда, ошыймы бу сиңа? - диде. - Ошый, - дидем, хәтерләрен калдырмас өчен әйттем. Атласта кайгым юк иде. - Бигрәкләр дә матур инде. Каян алдың бу хәтле затлы әйберне? - диде әни, әтигә куштанланып. - Гапсамат табып китерде. Ике бәясен бирсәм бирдем, ди, әмма ләкин малны кулдан ычкындырмадым, ди. Әти атласны озынчага сузып, минем буема салып карады. "Әлләлә!" - дип тел шартлатты. Тик минем сөмсерләрем коела башлаганны күреп, яңадан челтәр япма өстенә илтеп куйды. Нәкъ шул мәлне ишек шакыдылар, әтиләр аны-моны әйтергә өлгергәнче, ишек ачылып китте дә, безгә... милиция киеменнән Халикъ килеп керде. Әнинең йөзе көл кебек агарды, әти, ашыгып, атласны яшерергә маташа башлады. Мин, кулларымны кушырып, карават буенда басып калдым. - Гафу итегез, - диде Халикъ, тотлыгыбрак сүз башлады. - Уңайсыз булса да керергә туры килде. Хәерниса карчыкның капка-курасы аварга җиткән. Тол карчык үзе берни дә булдыра алмый, шуларны турылап куярмын, дигән идем. Гыйбадулла абзыйның кораллары булмый калмас, дидем. Балта белән тигезләгеч кенә биреп торыгызчы... Әтинең каушавы йөзенә үк чыккан иде. Ул, беркавым зиһенен җыя алмый торгач: - Хәзер табабыз аны... - диде. - Балтасы лапаста инде аның... Тигезләгечен кая куйган ием соң әле? Менә син тамаша, кара инде... хәтер диген инде шуны да... Миңкамал, әй, кызым Рокыя, син белмисеңме? Табып кына бирче, булмаса. Әй, туктале, кем, чибәр егет, исемеңне белмим. Табынга рәхим итәр иең... Халикъ, йомшак кына рәхмәт әйтеп, борчуы өчен тагын бер мәртәбә гафу үтенеп, ишектән чыкты. Мин дә, тигезләгечне табу сылтавы белән, аның артыннан чыктым. Такта сарайдан, әтинең эш кораллары яткан шкафтан тигезләгечне эзләп таптык. Халикъ, каушый төшеп, кулымнан җиңелчә генә тотты да: - Рокыя, мин синең белән очрашыр идем, - диде. - Кайда? - дидем ашыгып. - Милиция идарәсендә. - Син ни сөйлисең?.. Нишләп мин анда барып йөрим? Минем хакта ни уйламаслар. - Кайда соң, алайса? - "Тукай" киносы янында. - Кайчан? - Иртәгә. Көндезге уникедә. - Ярый. Ул, иелә төшеп, сарайның тәбәнәк капкасыннан чыгып китте. Мин, тәнем буйлап йөгергән калтырауны басар өчен, беркавым сарай буенда торырга мәҗбүр булдым. - Рокыя, кайда син? - дип, әни ишектән башын тыгып дәшкәч кенә өйгә кердем. Әтинең миңа ак атлас күрсәткәндәге дәрте сүнгән иде инде. Миңа таба бер генә күтәрелеп карады да: - Сиңа алай бик чәчрәп чыгарга кирәкмәс ие... Яратмыйм шул милиция халкын. Балта дигән була, берәрсе чагып, иснәнеп йөрүе түгел микән? - диде. Минем бу сүзләргә хәтерем калды - дәшмәдем. Икенче көнне сәгать унике җиткәнне көч-хәл белән көтеп алдым да "свиданиегә" киттем. Әти белән әни эштә иде әле. Халикъ анда иде инде: кинотеатр янына җыелган халык арасында, сәгатенә караштыргалап, арлыбирле йөреп тора иде. Мине күрүгә, ашыгып кына яныма килде, рөхсәт сорап култыклады, без каршыдагы бакчага кереп утырдык. - Йә, ярар, мин бу сүзне кайчан да булса әйтергә тиеш инде, - дип, йомшак кына итеп кулларымнан алды. - Мин яшь кеше түгел. Сугышта йөреп кайттым. Ике мәртәбә яраландым. Акны ак дип, караны кара дип таный беләм. Сугышка кадәр елгачылар техникумына кергән идем. Соңгы курсыннан китеп бардым. Артиллерист. Менә Казанга кайттым. Әти үлде. Әни исән, сеңлем бар, укый, минем белән яшиләр.
- Сез миңа боларны нигә сөйлисез? - дидем. Ул гаҗәпләнде. Борын очы тирләп чыкты. Кулларымны кинәт җибәрде дә моңсуланып калды. Аннары әкрен генә, гафу үтенгән тавыш белән әйтте: - Синнән башка көн юк миңа, Рокыя... Мин сиңа гашыйкмын, - диде. Гүя өстеннән тау төшкәндәй көрсенеп куйды. Аның шундый гадилеге, мин газапланып йөргән тойгыны туп-туры әйтеп бирә алуы мине таң калдырды, хәтта каушатып җибәрде. Әле күпмедер бергә йөргәч, бер-беребезне ныклап белгәч, ягъни мине зур хискә әзерләгәч әйткән булса, мин дә, бәлки, аңа инде ул безнең күршегә килеп тора башлагач ук күзем төшкәнне, аны күрү үзем өчен бәхет икәнлеген әйтеп бирә алыр идем. Бигрәк кисәк булды шул бу. Мин аңа: - Ә сез нигә... милициягә кердегез? - дип кенә әйтә алдым. - Тәртип урнаштырыр өчен... - диде ул, өзеп кенә. "Тәртип урнаштыру" минем әтиләрем көткән дөньяга да бәйле иде. Ул дөнья мине бәхетле итә, гамьсез итә иде. Кинәт мин Халикъның әтиләрне кулга алуын, җавапка тарттыруын күз алдыма китердем. Күземне камаштырып, ак атлас чагылып китте. Минем өчен изаланып йөргән әтием кызганыч булып тоелды. Иркә бала булып үсүем, сугыш чорында да авырлык күрмәвем, алты почмаклы таза йортта, мул тормышта яшәвебез өскә калыкты. - Юк, мин милициягә кияүгә чыкмыйм, - дидем. Халикъ күзгә күренеп үзгәрде, аның озынча ак йөзенә, очкын чәчеп торган зәңгәр күзләренә рәнҗү бәреп чыкты. Ул хәрбиләрчә төгәл, нык хәрәкәт белән урыныннан торды да ике генә сүз әйтте: - Гафу итегез. Ялгышканмын. Саубуллашмыйча да китеп барды. Горур кеше иде ул Халикъ. Мин моны ул чакта әле аңлап та җиткермәдем, аның шулай кискен кылануына аптырап, "свиданиегә" чыгуыма гарьләнеп кайтып киттем. Әтиләр өчен бу бик тә кулай булып чыкты. Милиционер Халикъ безгә керүдән туктады, мин аны суга барган чакларымда да очратмас булдым, минем бәхеткә, Гапсамат торып калды. Шулай булмыйча соң - үз бәхетемне үзем җимердем бит. Эшләр чынга китте. Гапсамат безгә көнаралаш килә. Әтиләр хәзер мине Гапсаматка кияүгә бирергә әзерлиләр. Әни, ашханәдән көн саен алып кайткан бәрәңге кабыгын пешереп, минем туема тана симертә. Әти бирнәгә дип затлы мехтан тун тектерергә бирде. Гапсаматның күңелендә тирән тойгы булуына шикләнә идем мин. Аңар, мөгаен, каената буласы кешеләренең таза хәлле булуы гына ошыйдыр. Чөнки ул, безгә килгән саен, гел дөнья көтү турында сөйләшә. Әтинең авызына кереп, үзенә кирәкле акыллы сүзне генә йотып утыра иде. Гапсамат аракы эчми. Минем әти дә шешә белән дус түгел. Мин тик бер генә мәртәбә аларның мәҗлес корып утырганнарын күрдем. Эчми эчкәнгәме, Гапсамат кызган иде. - Их, бабай... - дип, әтигә тарсынмый-нитми кияү булып дәшеп, мине бал-май эчендә генә йөздерәчәген әйтте. Әшнәләре аны хуплап тордылар. Утыра торгач, Гапсамат: Кызгансаң, маллар табыла, Йөрәккә кан савыла, - дип җырлап та җибәрде. Тавышы аның куе, матур тавыш, тик ул җырның тәмен дә, моңын да аңламый иде бугай. Бистә егетләре кебек, тавышын чамадан тыш калтыратып җырлый иде. Әшнәләреннән берсе Гапсаматтан да уздырып җибәрде. - Ну, ахири, чикләвекле имән ава инде өстеңә, бәхетле йолдыз астында тугансың икән, чукынмыш! - дип, йодрыгы белән тегенең күкрәгенә төртеп алды. Мин мондый ачыктан-ачык әрсезлектән йөземне чытып чыгып киттем. Егетләрнең арттырып җибәрүләрен әти дә сизде бугай, ул мәҗлес халкын алма бакчасын карап керергә чакырды. Минем дәшми-тынмый йөрүемне әтиләр ризалык билгесе дип аңладылар, ахрысы. Минем белән шул хакта беркөнне кичен, чәй эчеп утырганда, чынлап торып сөйләштеләр. - Кызым, - диде әти, - яшең дә җиткән, кием-салымың да җитәрлек, үзебез исән чакта әйбәт урынга биреп калырга ниятләп торабыз. Кыз бала гомер буе ата-ана йортын саклап утырмас. Әмма ләкин синең ризалыгыңнан башка ул дәү эшне эшләп булмый.
- Кемгә? - дидем. Халикъ кебек сүзне өзеп сөйләшәсем килде. - Күзең сукыр түгел, күреп торасың, Сәмигулла абзый малае Гапсамат синең өчен җан атып йөри. Нәсел-нәсәпләре дә ил-көн алдында хур итә торганнардан түгел. Эчеп-исереп кеше көлдергәннәре юк. Нәселләрендә катын белән шаяручылар да күренми, Аллага шөкер. Әллә, мәйтәм, озын-озакка сузмыйча, тәвәккәлләп, туеңны итеп алабызмы? Мин байтак вакыт дәшми утырдым. Әтигә кушылып, әни дә Гапсаматны мактады. - Мал таба торган җегет, малның кадерен белә торган җегет, түкми-чәчми, әрәм-шәрәм итми, кулында менә дигән һөнәре дә бар, - диде. Күңелемдә, котырынып, кире тойгы уянды. Халикъка өзеп әйткәнне, нигә дип әле мин Гапсаматка да өзеп әйтмәскә тиеш? Өзеп әйтсәм, әтиләр бердәнбер кызларын теләмәгән кешегә биреп, гомер буе аның каргышын алып яшәргә теләрмени? - Юк, әти, көчләмәгез мине, яратмыйм мин Гапсаматны, - дидем. - Әй-йәй-йәй! Менәтерәк әйтте бу! - диде әти. - Йә, кем генә соң яраткан кешесенә кияүгә чыга? Тора-тора яратасың аны... ийе, һм... Моңарчы, кызым, Алланың биргәненә шөкер, безнең сүздән чыкканың юк ие, анысына рәхмәттән башка сүзебез юк, әмма ләкин суңгы сүзең белән рәнҗетәсең син безне... Йә, кай төше кемнән ким Гапсаматның? Буе-сыны бар, тазалыгы бар. Ай-һай, балам, бу заманда, сугыштан соң өшәнеп беткән бервакытта Гапсамат кебек алтын җегетне кулдан ычкындыру, мин сиңайтим, исәрлек! Заманасы да бит аның сайлана торган замана түгел. Сугыштан кайтканы - гарип-гораба, сугыш вакытында буй җиткәне - чирле-чирләшкә... Әтинең кычкырмый-бакырмый гына аңлатырга теләве күңелемне йомшартып җибәрде. Каты бәреләсем килмәде: - Юк, әти, ирексезләмәгез. Мин әле укырга телим, - дидем. - Кайда, кем булырга? - диде әти. Ул, минем дәшми торуымны күреп, бик тә үз иткән, кечелекле тавыш белән үгетләргә кереште: - Без сиңа, балам, изгелектән бүтән берни дә теләмибез. Әмма ләкин кисәтеп куям, кара аны, суңыннан үкенерлек булмасын, Сәмигулла абзый малаена кызның менә дигәннәре табылыр... Әтиләр мине бүтән кыстамады. Тик аларның дөньяда гамьнәре дә калмагандай булды. Әни өйне гөл кебек итеп тоту гадәтен ташлады, әти бер-ике тапкыр кызмача кайтты. Безнең җитешле түгәрәк тормышның гүя бер ягы кителеп төште. Әтиләр әллә ничек кызганыч. Әллә Гапсаматка кияүгә чыгаргамы? Ялгыз өйдә япа-ялгызым үскәнгә, әлегә бер җирдә дә төпләнеп эшләмәгәнгә, минем таныш егетләрем юк, укуны да мин сылтау итеп кенә әйттем. Укымаган кеше дә үлми. Әнә бит, әни укымышлы кеше сайлап тормаган, тоткан да дүрт класс белемле әтигә кияүгә чыккан. Нәрсәсе начар? Эшен дә эшли әти, тормышын да алып бара. Кеше арасында хур булып торганы юк. Халикъ, мин кырт кисеп сөйләшкәннән соң, безнең күршедән күчеп үк китте. Ул миңа бүтән әйләнеп тә карамаячак. Беркөнне өйләрне җыештырып, урын-җирләремне тагын бер мәртәбә кабартып җыйгач, шул уйларым белән миңгерәүләнеп, путаллы зур көзге алдына килеп бастым. Миңа хәзер егерме тулып килә. Яшьлегем үтеп бара түгелме? Минем әле йөзләрем алсу, күзләрем сөрмәле, буй-сынымның тал чыбыгыдай зифа чагы, нигә миңа Гапсаматның иркә хатыны булып, йорт биләүче акыллы хуҗабикәсе булып яшәмәскә? Тагын дүрт-биш ел торсам, яшьтәш егетләрем өйләнеп бетәчәк, мин сазаган кыз булып утырып калачакмын. Миңа үзем, үземнән дә бигрәк, минем кайгымнан бетерешеп, гомер буена рәнҗеп яшәячәк әтиләрем кызганыч тоелды. Чыннан да, Гапсаматның кай төше кемнән ким? Кулында һөнәре бар, мал кадерен белә торган холкы бар. Ярый, дорфарак та булсын ди, юнылмаган бүкән булсын ди. Аннан кемгә зыян? "Ир - баш, хатын - муен" дигән сүз дә бар бит әле. Муен борылмаса, баш борыла алмый. Мин, ун класс укыган кыз, Гапсаматны тәрбияли алмаммыни? Аны дорфа кыланышларыннан арындыра алмаммыни? Гапсаматта булмаганны бар итеп күрергә, аны матур һәм нечкә күңеллерәк итеп күз алдына китерергә тырышып яши башладым. Хыялым эшкә җигелде. Уйларымны әти-әнигә әйтмәдем әле. Шулай да беркөнне әти Гапсаматларга өй туена барырга кирәклекне әйткәч, карышмадым. Матуррак күлмәгемне, бәйрәмгә генә кия торган кытай туфлиемне сандыктан алгач, әтинең чырае яктырды, ул, ничектер сүзчәнләнеп китеп, кием-салымыңны кызганма, бетсә тагын алырбыз, дип әйтеп куйды.
Өчебез дә, өф итеп кенә киенеп, өй котларга барып кайттык. Бу бару минем күңелемне тагын да Гапсамат ягына аудара төшкәндәй булды. Ул өстенә буйлы ак күлмәк, кара бостон костюм, аягына ул чорда бистә егетләре өчен бик модалы булган, балтырлары кайтарылып куелган күн аслы ак фетр кигән иде. Аның чүкечтәй нык гәүдәсе, ташып торган каратутлы алсу йөзе бу юлы миңа хәтта чибәр дә булып күренде. Рокыя туташ дип, Гыйбау абзый, Миңкамал түти дип, аяк өсте торып безне сыйлаулары, аракымазарны да әти белән икесе, безгә күрсәтми, почмак якта гына төшереп керүләре минем күңелемә гел менә хуш килде. Мин дә тырыштым. Дәшкән чакта ягымлы итеп, бераз гына назланып, үз кадеремне үзем белеп дәштем. Тойгыларым кузгалганга алсуланып киткән йөзем (зур путаллы көзге минем каршымда иде) мәҗлес халкына бик тә ошап куйды булса кирәк, ул көнне мин мәҗлеснең күз өстендәге кашы булдым. Бу минем тәкәббер горурлыгымны, үз-үземне яратуымны арттырды, һәм шул кич минем язмышымның борылып китәчәгенә сәбәпче дә булды. Әтиләр Гапсамат турында кабат сүз кузгаткач, әллә ни назландырып тормадым. Ике өйдә дә туй әзерлеге башланды. Бәйрәмчә аш-су: табак-табак бавырсак, чәкчәк, кош теле әзерләдек. Әллә ничә төрле паштет пешердек. Идәннәрне кырып юдык. Келәмнәрне кагып элдек. Синькаланган челтәрләр, тәрәзәләргә ямь биреп, өйгә бәйрәм төсе кертте. Ишегалларын кат-кат себердек. Кунакларның караватка гына сыймаганын йоклатырга дип, әти тапчаннар ясады, юрган-матрасларны март кояшында җилләтеп, тузаннарын кагып керттек. Булачак туй мәшәкате әни белән икебезгә бер атнага җитте. Әтигә дә отпускысын шушы вакытка туры китереп алырга туры килде. Мин моңарчы күреп карамаган өр-яңа тормышка әзерләнеп, төннәрен хәвефләнеп яшәдем. Йокым качты. Моны әни бик тиз сизеп алды. Ул төнге сәгать икеләр тирәсендә минем яныма чыга, ак мендәргә сибелеп киткән чәчләремне сыйпап, беркавым янымда утырып тора, тик сүз катмый, сүз катудан ул ничектер уңайсызлана һәм, мин тагын да күбрәк борчуга төшмәсен дип, аналарга гына хас булган бер сизгерлек белән минем алгы көнемне кайгырта иде. Мин йоклый алмый ятам. Тәрәзәдән бәс сарган алмагач ботаклары күренә. Ә күк йөзендә бәсле ботаклар арасыннан зәңгәрсу йолдызлар тетрәнеп яна, алар бер кабынып, бер сүнеп торалар, йә бик якын, йә хыял җитмәс ерак булып тоелалар... Туйга ике-өч көн генә калгач, кодалар килеп, туй хәстәренең ничек барганын белешеп киттеләр. Күп сөйләшмәделәр. Гапсаматның әнисе минем әни кебек йомшак күңелле, йомыкый гына бер карчык икән, алар әни белән яшереп кенә бер елашып та алдылар. Мин инде беркемнән дә бәйсез кыз чакларымның үтеп барганын, тиздән миңа килен булып кеше йортында хезмәт итәргә туры киләчәген аңлап, яшьлегем белән аерылышу тойгысыннан күңелем тулып, төнне елап үткәрдем. Әни ике мәртәбә, яныма килеп, башымнан, ак мендәргә таралган кара чәчләремнән сыйпап китте. Ләкин көтмәгәндә безнең гаилә өчен бик күңелсез хәбәр килеп әйттеләр. Иртәгә туй дигән көнне Гапсаматның әнисе килде. Самавырга барып тотынган әнине туктатып, шыпырт кына әйтте: - Ашыкмый тор әле, Миңкамал, чәй куярга. Өйдәгеләргә әйтмиенчә генә киткәнием. Эшләрнең көе китеп тора бит әле...- диде, яулык чите белән күзләрен сөрткәләп алды. - Ай Аллам, ни булды тагын? - дип, әни булачак кодагые өчен хафалана башлады. - Гаптелсаматымны алып киттеләр. - Китсәнә! Кая?! - Милициягә алып киттеләр. Кичәгенәк төнне ике милиция килде. Ак өебезнең ишегенә йозак салдылар. Өй янына берәүне-бер китермәскә куштылар. И кодагый, ниләр генә булыр икән ул балакаема?.. - Әллә михавайдан берәр нәрсә алып чыкканыемы? - И-и-и, әйтмә инде, Миңкамал, нәфсе дигәннәре шайтан бит. Туй расхутларына булыр дип, каракүл тире алган. Аны күлмәк эченнән урап кигән. Вахтачы карт - яңа себерке - тентегән булып кыланып, милиция чакырткан, тиресе-ние белән алып киткәннәр. Бүген пүнәтәйләр белән килмәкчеләр. Ай!
Килгәннәрдер дә инде. Йөгерим. Ул-бу нәрсәгез булса, зинһар, яшерегез. Күрше-күләнгә ышаныч юк, бер-берсен сатарга гына тора, сезне дә харап итеп куймасыннар. Әнинең кулыннан самавыр капкачы төшеп китте. Яңа хәбәрне әйтергә дип, ул әти янына сарайга йөгерде. Сандыкта тире кисәкләреннән җыеп теккән ике бүрек бар иде, аларны кая куярга белми чабышып йөри башладылар. Гапсаматның әнисе Гөлниса җиңги ни төсле өтәләнеп килеп кергән булса, шундый ук кызулык белән бәрелә-сугыла чыгып та китте. - Бәхетләрең юк икән, балакаем, и-и-и, юк икән бәхетләрең! - дип, әни миңа карап елап җибәрде. Әти аңа бер генә кычкырды: - Җитте сиңа! Яп авызыңны! Тапкан монда эт кебек улап утырыр вакыт. Килеп җиткәннәрен көтәсеңме? Ач сандыкларыңны, тиешле-тиешсез әйберең булса чыгар... Әгәренки мин югында Гапсаматны сорап килсәләр, белмим, диген. Төшендеңме? - Туктале, әтисе, ничек инде олы башым белән алдашып утырыйм, Гапсамат кияү буласы кешебез ләбаса... - Кияү буласы! Бирерләр сиңа киявеңне! Мине төрмәдә череткәннәрен телисеңме? Булыр сездән. Ни чыкмаса, катын-кыздан чыга. Татарчалатып, җыландай телемне чыгарып әйтәм, ишетсен колагың: белмим, диген. Белмим! Белмим! Белмәгән дә күрмәгән - мең бәладән котылган. Гапсамат безнең өчен юк хәзер, юк! Рокыя, ишеттеңме? Гапсамат хәлләрен Гөлниса җиңги безгә көн саен җиткезеп тора. Аларны тентегәннәр. Ун каракүл бүрек, җиде баш тире, алты кисәк бостон отрезы алып чыкканнар. - Ниләр күреп җыйдыгыз шул тамашаны? - диде әни, Гөлниса җиңгигә шелтә белән карады. - И-и-и, әйтмә инде, Миңкамал, күрәчәк күмер ашата, ди. Нәфсе бит, нәфсе, күрәчәгебез булгандыр инде... Әти дөрес сизенгән икән. Гапсаматның җиле безгә дә килеп кагылды. Егетне кулга алганнан соң бер атна чамасы узгач, шөкер, килүче-китүче юк дип тынычланып кына утырганда, мине, машина белән килеп, милиция идарәсенә алып киттеләр. Әни хәтта сау бул дип тә әйтә алмады. Телдән язып күгәрде дә катты. Мин, милиционер ишетсен дип, әнинең иңбашларыннан сыйпап әйттем: - Борчылма, әни, мин бик тиз әйләнеп кайтырмын, безнең бер гаебебез дә юк бит, - дидем. Яңа бистәнең аскы урамындагы, тәрәзәләре тимер рәшәткәле зур гына агач йортның коридорына килеп кергәч, күңелемне курку басты. Иске телогрейка, дәү кирза итек кигән бер кешене мылтыклы милиционер миңа каршы коридор буйлап алып килә иде. Моның Гапсамат булып чыгуыннан йөрәкләрем алынып, бер читкә тайпылдым. Уф! Гапсамат түгел икән. Бәлагә эләккән бер Гапсамат кына димени дөньяда! Мине алып килгән милиционер коридордагы бик күп ишекләрнең берсен ачып җибәрде. Караңгы коридордан соң яп-якты кабинетка килеп кергәч, күзләрем камашып, кабинетның хуҗасын күрә алмый тордым. Боларны мин нигә бик төпченеп сөйлим? Бу - минем тормышымда гаять мөһим момент, бәлки, шуңа күрәдер, ул минем күңелемә бик тирән уелып калды. Күзләрем камашып, берни күрми торган арада, мине алып килгән милиционер: - Иптәш өлкән лейтенант, гражданка Гыйбадуллина сезнең карамакка китерелде, - дип чатнатып әйтеп честь бирде. - Китәргә мөмкин, - диде аңар өлкән лейтенант дигәннәре. Һәм мин, өстәл янында каккан казыктай басып торган чибәр лейтенантның Халикъ Саматов икәнен күреп, артыма егылып китә яздым. - Утырыгыз, гражданка Гыйбадуллина, - диде миңа үтә дә таныш һәм үтә дә чит рәсми-коры тавыш. "Менә нинди хәлләрдә очрашасым бар икән минем аның белән! - дигән уй миемне яндырып узды. - Беләсе иде, мине ул эш белән чакыртканмы, әллә минем теге көнге отказым өчен үч алырга җыенамы? Әгәр үч алырга чакырткан булса, ул бик әшәке кеше булып чыга, мин аңа бер сүз дә әйтмәячәкмен". - Сез мине гафу итегез, Рокыя туташ, - диде ул, милиционер чыгып киткәч. - Мин сезнең белән башка урында очрашуны кулайрак күрер идем, ләкин нихәл итмәк кирәк, хезмәтем миннән рәсмилекне таләп итә. Мин әнә шунда беренче мәртәбә аның үз эшенә фанатикларча бирелгәнен күрдем. Мин бит аның мине яратканын белә идем, хәзер дә ул вакыт-вакыт миңа төбәлеп онытылып кала, тик хисләренә ташып китәргә ирек бирми, шундук рәсми-җитди тонга күчә.
Мин аңар әтием-әнием турында, аларның нинди карашлы кешеләр булуы, мине ничек тәрбияләүләре турында яшерми сөйләп бирдем. Минем хәйләләмәвемне, гадел сөйләвемне ул аңлады, баштагы мөнәсәбәтен үзгәртеп, дустанә сөйләшүгә күчте. Дөресен генә әйткәндә, без бер-беребезне сыный идек. Юк, ул миннән үч алмый, аның хәле минекеннән авыррак: ул, мине яраткан хәлдә, мине авыр тойгыларга салырга һәм мин бигүк өнәп бетермәгән интим мәсьәләләргә дә кагылырга мәҗбүр иде. Өч сәгатькә сузылган сөйләшү вакытында ул бик нык арыды, арыганын миннән яшерергә дә теләмәде. Яшерим дисә, ул мине кайтарып кына җибәрә ала. Иртәгә тагын көн бар, берсекөнгә дә көн бар. Көн саен аз-азлап, итагатьле генә сөйләшеп, ул үзенә кирәкне җыеп бетерә ала иде. Тик ул алай теләми, намусына каршы бара алмый, икебезгә дә авыр, бик авыр булган эшен - миннән допрос алуын дәвам иттерә. - Гражданин Сәмигуллин Габделсамат сезнең белән нинди мөнәсәбәттә иде? - ди милиция өлкән лейтенанты Саматов. Мин көрсенеп әйтәм: - Мин аның ярәшелгән кызы идем. Ул, кәгазь өстенә иелеп, шатыр-шотыр яза башлый, озаклап ярсынып яза, каләм сабы тоткан бармаклары артык кысудан агарып китәләр. - Сезгә гражданин Сәмигуллин каракүл тире яки тегелгән бүрек китермәдеме? - Беләсезме, өлкән лейтенант, мин бу сорауны тактсызлык дип саныйм. Нишләп әле мин сезгә булачак ирем өстеннән сөйләп утырыйм? - Ләкин бит, Рокыя туташ, миңа сезнең әти-әниегезне чакырып сөйләшергә туры киләчәк. Ничек уйлыйсыз, аларны алҗытып йөртү кирәкме, әллә үзегез генә сөйләп бирәсезме? Минем ачуым кабара башлый: - Сез нәрсә, миңа әтием-әнием өстеннән әләк сөйләргә кушасызмы? - Тынычланыгыз, зинһар. Кабат сорыйм: гражданин Сәмигуллин сезгә каракүл бүрек китермәдеме? - Китермәде. - Тире китергәнен дә күргәнегез булмадымы? - Булмады. Әгәр андый эшләр хатын-кызга күрсәтеп эшләнелә дип уйласагыз, бик ялгышасыз. Ул миңа сүзсез озак итеп карап торды, аннары ниндидер звонокка басты, ашыгып килеп кергән милиционерга: - Иптәш сержант, гражданка Гыйбадуллинаны машина белән өенә илтеп куегыз, - диде. Мин, мыскыллы елмаеп: - Рәхмәт кайгыртуыгызга, аяк-кулым исән, җәяү дә кайта алам, - дидем. Милиция идарәсенә мине тагын өч тапкыр чакырттылар. Машина белән алып китәләр, җәяүләп кайтам. Өйдә мине дүрт күз белән әтиләр көтә, энәсеннән җебенә хәтле сорашалар, ах-ух киләләр, мин сөйләгәндә, әни тыела алмыйча елап та җибәрә, әти аны шундук тыя, эшләрнең ни белән бетәсен белмәгәнгә, алар төннәрен керфек какмый үткәрәләр, аларның ябыгып, агарып калган йөзләренә карау минем өчен ифрат авыр. Кайчандыр Халикъ Саматовка булган нәфис тойгыларым, аның өчен янып-көеп йөрүләрем соңгы көннәрдә икенче бер хис - бу кешене күралмас дәрәҗәсенә җиткән нәфрәт белән алышынды. Нигә дип азаплый ул безнең гаиләне? Ябасы икән, тотсын да ябып куйсын. Ләкин тора-бара, үзем дә сизмәстән, тойгыларым үзгәрә, янә элекке хәленә кайта башлады. Саматов чын дөреслекне белергә тели, аның өчен дөреслек бар нәрсәдән өстен. Мин моның шулай икәненә ышана барам. Аны иң авыр чакларда да сыенып булырдай олы итеп таныйсым килә. Минем хәтта ул кадәрле олы тойгыны әтигә карата да тойганым юк бит әле. Саматовка барысын да сөйләп була, ул барысын да дөрес аңлый дигән уйга килгәнлектән, мин аңа әтинең меховойдан тире кыйпылчыклары алып чыгуын, шуннан төннәр буена әни белән икәүләп, күз бетәштереп, бүрек тегүләрен әйтеп бирергә телим, ләкин икеләнәм. Әйтсәм, эшләр тирәнгә китмәсме? Әйтми калдырсам, мин Халикъны белеп бетерә алмыйм, аның закон колымы, чын кешеме икәнен бик тә беләсем килә. Бу миңа бик кирәк, чөнки бу минем язмышымны хәл итәчәк. Әгәр мин аларны әйтеп, Халикъның гадел кеше икәнен белә алсам, ике дә уйламый, аңа язмышымны бәйләр идем. Ә ул закон колы булып чыкса? Минем сабыйларча ышанып әйткән сүзем аркасында, юк кына нәрсә өчен әтине утыртып куйса? Бу миңа гомерлек яра булачак. Кешеләргә булган ышанычымны мәңгегә югалтачак. Шулай да мин тәвәккәлләдем. Тик әйтер сүземне Халикъка аның кабинетында түгел, беркем дә тыңлап тора алмастай аулак урында әйтергә булдым. Мин аның белән Идел буена барып сөйләшергә сүз куештым. Ул моның белән килеште, һәм без кояшлы бер көнне, елга трамваена утырып, Ослан тауларына чыгып киттек.
Мәңге онытасым юк ул көнне. Май урталары иде. Агачлар яфрак ярган. Җир өсте үлән белән түшәлгән. Юк, бу җәй урталарындагы инде күз күреп туйган, өстен тузан басып, җилләр уңдырып бетергән яшеллек түгел. Агач яфракларының сыткый сагызы да бетмәгән әле, аларны берәмтекләп санап чыгарга була, алардан баш әйләндергеч хуш ис, яз исе аңкый әле. Дөньяга килүләренә атна-ун көн дә узмаган сыек яшел яфраклар талгын җилдән әкрен генә җилфердәшә; яңа күлмәкләрен күрсәтергә чыккан күбәләкләр пыр да пыр килә; каяндыр моң гына булып гармун тавышы ишетелә, яшьләр көлә, яшьләр сөенә... Мин бәхетемне сыныйм. Халикъка мин әтиләр турындагы чын дөреслекне сөйләргә килдем. Ул бүген милиция өлкән лейтенанты киемендә түгел, мин погонлы Саматов белән Идел буена чыкмаган да булыр идем. Халикъ бүген аксыл-көрән костюмнан, изүләрен чишеп җибәргән ак күлмәктән. Ул, тезен тезгә куеп, агач төбендә утыра, беткәннән-беткәнгә ялгап тәмәке тарта, дулкынлана. Күрәсең, ул минем нинди уй белән килүемне сизенә. Мин аның күзенә туры карап сүз башлыйм: - Минем әтием Гыйбадулла - вак сәүдәгәр. Нэп заманында үз йортында кибет тоткан. Сәүдәгәрлек аның канына сеңгән. Меховойдан ул тире кыйпылчыклары алып кайта. - Нишләтә ул аларны? - Әни белән икәү бүрек тегәләр. - Бер айга ничә бүрек тегә алар? - Бер йә икене. - Кайда сата? - Талчукта. - Ала-а-ай... - диде Саматов һәм кинәт тынып калды. Папиросын бармак арасында йомарлап читкә атты. Мин, аның озак кына сүздән язып торуыннан куркып: - Йә, нигә дәшмисез? - дидем. - Әтиең мин сездән допрос алганны беләме? - Белә. - Борчыламы? - Әгәр сез мине тагын бер атна йөртсәгез, аның кайгыдан урын өстенә егылуы яки акылдан язуы ихтимал. - Ничек уйлыйсыз, Рокыя туташ, Сәмигуллинның төрмәгә утыртылуы әтиегез холкына да борылыш ясармы? - Әти әйтә, әгәр бу эштән исән-сау гына котылсам, бүрек дигәннәренә әйләнеп тә карамас идем, ди. - Тукран тәүбәсе булмасмы? - Минем әти сүзен җилгә очыра торган кеше түгел. Саматов кискен итеп башын чайкады, миңа өздереп кенә карады да: - Минемчә, шул җиткән! - диде. - Аңламадым. Нәрсә җиткән? - Куркып яшәве - аның өчен җитәрлек җәза. Җинаять составы булмау сәбәпле, әтиеңнең эше туктатыла. Мин утырган җиремнән сикереп тордым да Саматовны кочаклап алдым. Аклады бит ул, аклады минем өметемне! Мин Халикъ Саматовны элеккесеннән дә битәр бер ярату белән, олы итеп, зур итеп, сыеныр кешем итеп ярата башладым, миннән допрос алу бәрабәренә үзе турында да сөйләттем. Әтисе Габдрахман, әнисе Маһибәдәр икән. Баулы ягында туып үскән. Халикъ ачлык елны туган, шуңа күрә озын булып үскән, имеш. Нигә аксыл йөзле дә зәңгәр күзлеме? Өченче буын бабасы латыш, әбисе сөргендәге латышка кияүгә чыккан. Карчыга борын, озын буй, җете зәңгәр күз - латыш бабасы бүләге. Дүрт бала булганнар. Берсе суга батып үлгән, берсе кызамык чиреннән вафат. Төпчек кыз Сания дә баш бала Халикъ торып калганнар. Утыз бишенче елны әтисе аларны Казанга алып килә. Үзе ТЭЦта бетонщик булып эшли. Тик бәхете булмый картның. Ашханәдә агулы колбаса ашап үлә. Бәлки, ул үлмәгән дә булыр иде, колбасаның агулы икәнен сизеп алуга, конторага йөгерә. Башкаларны - илле дүрт кешене коткарып калалар, ашыгу сәбәпле, моны оныталар. Урындыкка утырган килеш бөгәрләнеп үлгән.
"Минем әти шул эшне эшли алыр идеме? Башкаларны коткарыр өчен, үзен корбан итәр идеме?" Бу фикергә мин җавап таба алмыйм. Мин аның белән янәшә атлыйм. Аның таза беләкләренең җылысын тоеп, кулын күкрәгемә кысып барам. Безгә хәзер сүз сөйләү кирәкми, ул минем өчен ачык, мин аны үтәдән-үтә күрәм шикелле. Көн кичкә авышып килә. Күләгәләр озая башлаган, көндезге кайнарлык та кими төшкән, ял итеп йөрүче яшьләр кайту ягына борылганнар. Урманда озак кына йөреп, яр буена төштек. Халикъ мине көймәләр биреп тора торган лабаз янына алып китте, паспортын бирде, ун сум акча калдырды да, миннән рөхсәт тә сорап тормастан, ныклы ихтыяр белән мине көймәгә кертеп утыртты, кулына ишкәк алды, моңсулана төшкән зәңгәр күзләрен балкытып: - Ә хәзер кич безнеке... - диде. Мин аның ихтыярына буйсындым. Кемгә ничектер, минем үземә бик тә аңлаешлы бер хакыйкать бар: егет чакта еллар буе белмәгәнне, ирең булгач, бер айда белергә була икән. Бер күреп сөйләшергә әллә ни бирердәй булып йөргән кыз чагымда Халикъ Саматов минем өчен озын буйлы чибәр офицер иде. Мин аның белән икәү, култыклашып, урамнардан узып китәчәк көннәремне күз алдыма китерәм: көнчелектән нишләргә белмәгән бистә кызлары безгә кызыгып карап калырлар инде, дип уйлый идем. Өйләнешкәнебезгә ел ярым булды инде, минем әле Халикъ белән урамда йөргәнем юк. Туй узу белән, ул мине укырга кыстый башлады. Син укырсың, мин эшләрмен, диде. Ул заманда хатын-кызлардан укырга бик атлыгып торучы юк иде, абитуриентларның күбесе фронттан кайтып төшкән шинельле солдат иде. Мин, әллә ни авырлык күрмичә, пединститутка барып кердем. Тик уку дигән нәрсә үзе бик авыр булып чыкты. Дәрестән кайткан саен Халикътан үземне кызгандыра торгач, ярты ел дигәндә, институтны ташладым. Аннары безнең улыбыз туды, Халикъ аңа француз революциясе хөрмәтенә Марат дип исем куштырды, һәм мин көннәремне "француз революциясе" янында үткәрә башладым. Тагын бер елдан мин Халикъка икенче малай табып бирдем. Халикъ анысына Максим Горький хөрмәтенә Максим дип исем куштырды һәм шул көнне үк гомеренең бушка узып барганын, инде үзенең укырга керергә тиешлеген әйтте. Әгәр мин укуны ташламасам, икебезнең берьюлы укый алмаячагыбызны әйтер идем, ләкин үзем укымагач, өстәвенә ике ел эчендә ике улым туып, кул-аягымны да бәйләп куйгач, аңар каршы килә алмадым. Халикъның ун класс белеме юк, фронтка ул елгачылар техникумының дүртенче курсыннан киткән - унынчы класс өчен экстренно имтихан бирәм дип атлыга. Права алу өчен ике йөз сум акча түләргә кирәк иде, түләде, тик инша язган чакта артыграк тырышып җибәргән: унике биткә унике хата ясаган. Экстренно имтихан тапшырудан Халикъны төшереп калдырдылар, ләкин ике йөз сум акчасын кайтарып бирмәделәр. Әнә шул ике йөз сум минем өчен Халикъ тарафыннан эшләнгән беренче сантыйлык булып күренде. Йә, кем инде тик торганнан ике йөз сумны суга сала? Минем сантый Халигым үтә дә үзсүзле булып чыкты. Икенче елны кичке мәктәпкә барып керде. Хәзер генә ул яшьләрне көчләп укыталар, ул чакта уку түгел, эш таләп итәләр иде. Халикъ кичке мәктәпкә түрәләреннән яшереп керде: аның милиция идарәсендәге эше кичке сәгатьләргә дә бәйле иде шул! Әй, авырга да туры килде соң аңа уку! Безгә бернинди уңайлыгы да булмаган иске йорттан болын чаклы зур бер бүлмә биргәннәр иде, ул бүлмәдә Халикъның әнисе, бертуган сеңлесе Сания, Халикъ үзе һәм ике бала белән мин торам. Халикъка дәрес хәзерләргә урын да, шарты да юк, шунлыктан ул күбрәк вакытын милиция идарәсендә үткәрә, хәтта кунып та кала торган иде. Мин, аны кызганып, нигә азаплана бу сантый, званиесе бар, хезмәт хакы әйбәт, казна киеме киеп йөри, тагы ни кирәк, ди идем. Үз кадерен үзе белеп, рәхәтләнеп кенә яшәр чакта... кирәк бит, әй! Йокысызлык, каты диванда черем итеп кенә алулар аны бик тә арытты бугай, ул миннән мендәр белән ак җәймә сорап алып, аларны шунда эш бүлмәсендә тумбочкага бикләп тота торган булды. Минем күңелемдә вәсвәсә уянды. Әгәр ул анда хатыннар белән буталса? Власть үз кулында. Урын-җире, диваны бар. Ә мин монда өй саклап ят! Гомерем заяга уза түгелме? Әллә Халикъ миннән Гапсамат үчен аламы? Мин бит аңа түгел, Гапсаматка чыкмакчы идем. Мин Халикъка эштән соң өйдә торырга, милиция идарәсендә кунып-төнеп ятмаска дигән таләп куйдым. Тешен кысып булса да, ул моның белән килеште. Кич кайтып, башын салкын су белән юа да, колакларын сөлге белән урап укырга утыра.
Минем тагын ачуым килә. Табыйм дисә таба бит җаен кеше, башын да күтәрми укый. Укый да укый, укый да укый, урам йөрергә чыгып керә дә тагын укый. Йә төнге дежурга китеп бара. Мин тагын, җаным әрнеп, мыскылланып, өй тулы халык белән утырып калам. "Юк, кадерле ирем, син миннән алай тиз генә котыла алмассың, - дип уйлыйм усалланып. - Кара син аны, акыллы баш, ул укып түрә булмакчы, мин монда бер бүлмәле фатирда аның нәселе, балалары белән хәсрәт чигеп ят". Бәйләним дисәң, сәбәп табыла бит ул. Беркөнне бу сеңлесе Саниягә, унынчы классны бетергән көнгә дип, биек үкчәле туфли алып кайткан. Миннән сорау юк, киңәш юк, туганнарына яхшы булып күренмәкче. Юк, дидем, күренми тор әле! Каенанам да өйдә чак иде. Халикъның эштән кайтып керүе булды, күтәрелеп бәрелүем булды: - Бәлки, син мине бала чүпрәге юучы асрау хатын итеп тотмакчы була торгансыңдыр? Мине, тау чаклы вәгъдәләр биреп, өйдән алып киттең дә, ат абзары чаклы бүлмәгә бикләп куйдың, инде минем белән киңәш итүне дә үзеңә хурлык саный башладыңмыни? - Ни сөйлисең син, Рокыя? Саниягә үз гомерендә беренче мәртәбә туфли алып бирәбез, шундый сөенечле көнне кара кайгыга әйләндермә, зинһар, - ди бу. Аның шулай үтә дә белдекле, тыйнак тавыш белән суфиларча сөйләнеп торуына җен ачуларым чыгып, авызымны гына ачкан идем, каенанам сүзгә кушылды: - Улым, Халикъ, безнең өчен катының белән тәмсезләнмә. Табып бир безгә берәр җирдән фатир, үзебезчә ипләп кенә яшәрбез, җан биргәнгә җүн бирер әле, - диде. Ләкин Халикъ әнисе белән Саниягә фатир табып биргәннән соң да мин аңа тынгы бирмәдем. Минем белән киңәш итми-нитми укырга барып кергән. Милиция идарәсенә икееллык Югары хуҗалык мәктәбенә разнарядка килә. Әйтә бу начальникларына: "Мине җибәрегез, хатын белән конфликт та бар, качып-посып уку да туйдырды", - ди. Укулары Куйбышевта буласы икән, китте-барды Халигым, мине ике бала белән калдырып. Әтиләргә барып киңәш иттем, мин әйтәм, менә шулай, шулай, киявегез мине ташлап укырга китте, нишлибез, дим. Әти аптырап, башын кашып тора. - Ни дип кенә әйтим соң, кызым? Сиңа сүз әйтсәм, син жәлке, кияүгә тел тидерсәм, үземә бик тә зур яхшылык эшләгән кеше. Бәла-казадан саклап калды бит. Акылсыз кеше дип әйтеп булмый, шешәмазар белән шаярганы да күренми, эш урынында да яраталар. Тагын ни әйтим сиңа? Ир белән катын арасына кысылу җүнлелеккә илткәне юк. Үз башың үзеңдә, мине бутама, күңелең ничек куша, шулай эшлә, кызым... - Ә ул хатыннар белән чуалса, мине ике балам белән ташлап китсә? - Анысын дөрес әйтәсең. Хәзергесе заманда катын-кызга бер дә генә ышаныч юк. Сугыштан соң бәк усалланды катын-кыз. Карт дими, яшь дими, аксак дими, бөкре дими - ир аулый. Бәладән башаяк, саклаганны, Алла, саклармын, дигән, барып кайт булмаса янына, үз күзең белән күреп кайт. Калганын кайткачыннан сөйләшербез. - Ә балалар? - Нәрсә булсын балаларыңа! Миңкамал янында уйнап торырлар, сабакка йөриселәре юк бит әле. Миңа, төенчекләремне төйнәп, Халикъ янына Куйбышевка юл тотудан башка әмәл калмады. Бу бару минем өчен бик тә гыйбрәтле булды: Халикъның мин тагын бер сантыйлыгын белдем. Кияү балакай миңа әйтми-нитми генә берьюлы ике җирдә укып ята, Югары хуҗалык мәктәбендә бер имтиханын биреп чыга да юридик институтка йөгерә икән. Килеп төшсәм - ябыккан, чыкмаган җаны да, ишелмәгән сөяге генә бар. - Син нәрсә, миннән качып китеп, хатыннар белән буталып ятасыңмы монда? - дип ябырылдым тегеңә. Ике урында берьюлы укуын әйтеп бирергә мәҗбүр булды. Моны шундук Югары хуҗалык мәктәбе директорына җиткердем. Теге борып алган Халикъны: - Син нәрсә, Саматов, бездән яшереп йөрисең? Ике җирдә укыйсың икән бит... Укымыйм дияр иде, ялган була, укыйм шул дияр иде, хуҗалык мәктәбеннән куып чыгарырлар дип курка. Дәшми, "иелгән башны кылыч кисми" принцибы белән эш итмәкче. Хәзер эттән алып, эткә салып тирги башлый дип торганда гына, директор Семашкин әйтә моңа: "Без бер путёвка алдык, егерме дүрт көнлек, мин аны сиңа бирергә булдым", - ди. Менә бит ул ничек! Ир-атның барысы бер чыбыктан сөрелгән. Мин аңа Халикъ Саматовның берьюлы ике җирдә укуын, алдашып йөрүен барып әйтәм, ә ул аңа путёвка тәкъдим итә. Ул гынамы! Саматовның акчасы юклыгын белеп, путёвканы бушлай бирдертә, аэропортка барырга машинасын бирә. Ләкин аэропортка кадәр әле Халикъның бер имтихан тапшырасы бар. Әзерләнеп җитмәгән. Керә бу, тәвәккәлләп билет ала. Тәвәккәллекне әҗәткә сорап тормый инде ул! Шул тәвәккәллеге аңа күпме күңелсезлек китерде. Барыбер эшли. Керә бу, ала билет. "Суд процессында гражданлык эше белән дәгъвачының катнашу очрагы". Практикадан белә ул аны, теориясен укырга вакыт тимәгән. Ә күршесендә утырган кызга сорауның нәкъ киресе элеккән:
"Суд процессында гражданлык эше белән дәгъвачының катнашмау очрагы". "Беләсеңме?" - "Беләм". - "Син чык әле", - ди Халикъ, аның сөйләгәнен тыңлап торып, киресен сөйләргә уйлый. Дөрес түгел, ниндидер көлке бер нәрсә килеп чыга. Баштагы ике сорауга яхшы гына җавап биргән булгач, професор сорау бирә дә бирә. Ә Халикъның самолётка өлгерәсе бар. "Ник ашыгасыз, егет?" - ди профессор. Халикъ дөресен әйтеп бирергә мәҗбүр. Өчлегә килешәләр. Халикъның шул өчлесе хәтта дәүләт имтиханнарында да килеп чыкты. Бер мәртәбә алдашты, анда да тоттылар үзен. Ләкин ул өчленең актыктан аңа кирәге чыкты. Анысын да сөйләрмен. Халикъ мине юатып, гафу үтенеп, самолётка утырды да ял йортына очты. Мин япа-ялгызым Куйбышевта калдым. Ир-ат халкына үләр чиккә җитеп ачуым чыкты: бер-берсен яклыйбыз дисәләр, табалар бит җаен. Институтына бардым, Югары хуҗалык мәктәбенең директорына тагын кердем. Ипләп кенә, йомшак кына итеп юмалап чыгардылар. Куйбышевка килүемнең берәүгә дә әйтмәгән тагын бер сәбәбе бар иде. Халикъның койрыгын бозга катырып куймакчы идем. Янәсе, моңа, малайларга өстәп, бер тәти кыз табып бирәм. Халигым маңгаемнан үпте дә аркамнан сыйпады, мин, шул сыйпауга җылынып, бер ай әтиләр янында торырга тиешмени инде хәзер? Бик гарьләнеп йөри идем, ял йортыннан хат язгач, шул азрак юаныч булды. Унике көнгә җиде кило да ике йөз грамм арттым, дигән. Чистый чучка икән. Ашау әйбәт, ябык типтагы МВД ял йорты. Аңа нәрсә - ашый да йоклый, ашый да йоклый - рәхәткә чыккан! Үлчәп карасалар, җитмеш биш килограмм булган. Җитте, чаңгыга бас, дигәннәр. Күңелем тагын вәсвәсәләнә, тагын әрнешә: "Чаңгыга бас!" - дип кенә калсалар бик хуп та, аннан зуррагы булып куймасын. Халикъ кебек ашый да йоклый, ашый да йоклый торган икенче бер зат юктыр дисеңмени анда! Югары хуҗалык мәктәбендә укуының файдасы шул булды: укуын бетерүгә, моны Идел - Балтик каналына билгеләп куйдылар. Элекке Мариинский системасы. Вычегда белән Шексна калалары арасында. Онега күленнән Рыбинск сусаклагычына кадәр ара. Халикъ Саматовның дәрәҗә зур: төзелештә кадрлар бүлеге начальнигы. Бу юлы минем үз акылым үзем белән иде инде. Егетем, башта үзем барып урнашыйм, теге дә бу дип, койрыкны тайдырмакчы иде, чатырдап ябыштым тегенең итәгенә. Ни күрсәк тә, бергә күрербез, мин синнән калмыйм, дидем. Балаларны да үзебез белән алып киттем. Вычегдада тордык. Гомеремдә күрмәгән каналлар күрдем. Пётр патша заманында ул бәләкәй генә канал булган, хәзер киңлеген кырык метр итеп казыдылар. Элек утыз җиде шлюз булган, хәзер тугыз-ун шлюз калдырып, калганын су белән күмделәр. Илле өченче елның маена тикле яшәдек. Халикъ сантый анда да укуын ташламады. Шушы көнгә тикле мине гаҗәпкә калдырган бер нәрсә бар. Халикъ кебек кешеләргә шулкадәр дә тырыш, шулкадәр дә ихлас беркатлы сантыйлык каян килә икән? Эшеннән эт кебек арып, телләрен салындырып кайтып керә, инде бу тамагына да ашый алмас, өстен чишенер дә авар, дип уйлыйсың, юк, башын салкын су белән юып ала да, сөлге белән колакларын урап укырга утыра. Куйбышевтан ерагайдык, Ленинград юридик институтына күчте. Имтиханнарны шунда барып тапшыра. Таныш начальник хатыннары, гаҗәпләнеп: "Халикъ Абдрахманович ничек барысына да өлгерә ул?" - дип сорыйлар. Нәрсә дип җавап бирергә белмәгәч, мин аның үзеннән сорадым. - Берәүләр гайбәт сөйли, икенчеләре жалоба яза, өченчеләре зәмзәм суыннан рәхәт таба. Мин аларның берсенә дә күңел бирмәгәч, вакытым укырга кала, - диде Халикъ. Идел - Балтик каналында эш беткәч, безне Мәскәүгә кайтардылар. Дөрес, без туп-туры өйгә, Казаныбызга да кайтып китә алган булыр идек, әмма Халикъның көзгедәй чиста биографиясе, сугыш юлын узган булуы, канал төзелешендә үзен яхшы яктан танытып өлгерүе Главканың симпатиясен уяткан. Мәскәүдә эшләп, вакансия көтәргә куштылар. Безгә Тундрадан, Тувадан, тагын әллә кайлардан урын тәкъдим иттеләр. Мин риза булмадым. Тел-теш тидерер хәлем юк, ул чагында Халикъ минем белән бик тә исәпләште. Исәпләшмәслек тә түгел: мин өченче баламны табарга йөри идем инде ул чакта. Күрәсең, Халикъ безнең хәлләрне ачыктан-ачык сөйләп биргән, безне Казан карамагына җибәрделәр. Ә Казанда Халикъ Саматов кебек эш атларын көтеп кенә торалар. Безне тоттылар да Әлмәткә җибәрделәр. Киләчәге зур шәһәр. Илнең күз өстендәге кашы булачак. Нефть осталары җыелачак. Дөнья күләмендәге конгресслар шунда узачак, Татарстан җиренә менә шундый кала салып бирергә кирәк, диләр. Халикъны Әлмәттә һөнәр мәктәпләре башлыгы итеп куйдылар.
Әлмәттә минем өченче улым туды. Халикъ анысына, берәүгә дә иярмичә, берәүнең дә хөрмәтен хөрмәтләп тормыйча, Җәүдәт дип исем куштырды. Өч бала белән кеше өстендә торып булмый. Килүгә квартир алдык. Времянкалар күп төзелә иде. Бик матур коттедж эләкте. Үзебезнең тормыш көйләнде, ләкин һөнәр мәктәпләрендә эш бик көйсез. Сугыш вакытында ата-анасын, туганын югалткан үсмерләр килеп тулган. Торак тәрәзәләренең пыяласы ватык. Җил сызгырып утыра. Зоналарда өере белән кәгазь чүпләре очып йөри. Гөнаһысына керер хәлем юк - Халикъ бар җирдә тәртип бар. Беренче мәртәбә свиданиегә килгән чакта аның миңа әйткән сүзләре исемә төште. "Нигә милициягә кердең?" - дигәч, "Тәртип урнаштырырга кирәк", - дигән иде бит. Ул моны, күрәсең, ил күләмендә алып әйткән. Ә мин, унынчыны гына бетергән яшел кыз, ул чакта аны аңлап җиткермәгәнмен. Халикъ "тәртип урнаштырырга" кереште, Бажановтан өч көнгә эшкә чыкмый торырга рөхсәт алды. Бажанов дигәннәре "Татнефтьстрой" комбинатының начальнигы, отставкадагы генерал. Һөнәр мәктәпләре аңа эшче көче бирә икән: үсмерләр дүрт сәгать укыйлар, дүрт сәгать эшлиләр, ягъни балта остасы, буяучы, штукатурчы булып практика узалар. Халикъ складтан ак җәймәләр яздырып алды, армейский заправка ясыйбыз дип, ду килеп йөри. Кузгалды тегенең фанатик сыйфатлары. Бригадирларны җыеп сөйләшә. Педагогларга тынгы бирми. Мине торакларның берсенә тәрбияче итеп куйды, үзе белән ияртеп йөри. Мунча яктыртып, халыкны тазарттык, чистарттык. - Ошыймы бу тәртип? - ди, һөнәрчеләрне җыеп. - Ошый, - диләр. - Яхшы эшләсәгез, тагын да яхшырак булыр. Һөнәрчеләр арасыннан һәвәскәр ике художник табып алды, плакатлар яздырды, стендлар эшләтте, стена журналы "Чаян" чыгара башладык. "Чаян"ны ерактан күренеп торырлык зур итеп эшләтте. Художниклар кайгыга калдылар. Атнасына ике мәртәбә чыгарыла торган сатирик журналга - егерме квадрат метр зурлыгындагы фанер тактага буяу каян табып бетерергә? Карикатураларны төсле итеп ясарга кирәк. Монда да җаен тапты Саматов, фанерны известь белән буята, иске галошларны яндырып, корым әзерләтә, төсле буяуга үлән суы кулланалар. Үләндә, үзегез беләсез - яшеле дә, сарысы да, алы да - күңелең ни тели, шул төс бар. Гаҗәп матур карикатуралар килеп чыга. Әллә кайлардан күренеп тора. - Иблистер бу Саматов! - диләр педагоглар. Китте һөнәрчеләр арасында ярыш. Художниклар алдынгыларның да, ялкау-саботажникларның да фамилияләрен язып, сурәтләрен төшереп торалар. Ялкаулардан һөнәрчеләр эче катып көлә. Бу минем өчен бик тә күңелле бер хәл иде. Тик мин "тәртип урнаштыруның" шома гына узмаганын аңлап алдым. Минем намуслы сантыем Саматов һөнәрче үсмерләр арасында гына түгел, бригадирлар арасында да тәртип урнаштырырга кереште. Аның өчен син булачак балта остасы, ятим үсмерме, әллә тәҗрибәле бригадирмы - барыбер, син кеше булып калырга тиеш. Саматов килгәнче, бригадирлар ятим балаларны кешегә санамыйча кимсетеп караганнар. Эшкә чыгарган чакта ремесленникларның хәтта аякларыннан сөйрәп төшерү кебек нәрсәләр булган. Саматов андый бригадирларны рәхимсез рәвештә эштән куды. Сәбәбен - социалистик законны бозган өчен, дип аңлатты. Тегеләрнең килешәсе килми, өйрәнгәннәр җәзасыз башбаштакланырга. Саматов өстеннән Казанга хезмәт резервлары идарәсенә жалоба язалар. Янәсе, Саматов, һөнәрчеләр белән сүз берләшеп, җимерү эше алып бара. Уйламаган-көтмәгән җирдән комиссия килеп төште. Комиссия башында - хезмәт резервлары идарәсе начальнигы. - Иптәш идарә башлыгы, егерме җиденче торактан егерме кеше эштә, берәү авыру, дежурный Касыймов. Комиссия карап чыга торакларны - армиядәге төсле тәртип. Икешәр кат ак җәймә, яшел одеял, чытыр ак мендәр. Идәннәр ялт итеп юылган. Стеналарда - плакат, картина. - Барысы да шулаймы, иптәш Саматов? - Барысы да шулай, иптәш идарә башлыгы. Ашханәгә киләләр. Дежурный чатнатып рапорт бирә. Ашап карыйлар - аш тәмле. Киңәшмә җыя идарә башлыгы, тәрбиячеләрне, педагогларны, бригадирларны чакыра, кыска гына итеп әйтә: - Саматов дөрес эшли. Уңыш телим сезгә, - ди.
Ләкин моның белән генә бетмәде әле. Бер тынгысыз әллә ничә кешегә җан борчуы таба ала. Комиссия китеп, озак та үтмәде, Халикъ "Татнефтьстрой" начальнигы Бажанов белән низагка керде. Халикъ инкасса аша "Татнефтьстрой" начальнигына биш йөз мең сумга счёт китереп куйды. Шул суммага комбинат безгә җиһаз бирергә тиеш булган, бирмәгән, һөнәрчеләр эшләгәнгә акча да түләмәгәннәр. Счёт куюга гаепле кеше өч көн эчендә "дөрес түгел" дигән отказ язарга тиеш, отказ язмаса, акча дәгъва кылучы кассасына күчә. Менә шунда килеп чыкты да инде Халикъның теге чактагы өчлесе. Дәгъвачы нишләргә тиешлеген Саматов имтиханнан соң кат-кат укый. Үзәк бәгыренә үткән әлеге сорау аның хәтеренә мәңгегә сеңеп кала. Ләкин генерал моны белми бит, минем тынгысыз Халигымны үзенә чакырып ала да өстәл сугып кычкыра: - Нефтьчеләр акчасына баш булмакчы булдыңмы? - Сез счёт куйганны көтеп ятарга тиеш түгел идегез. - Урыныңнан алдырам. Судка бирәм, - ди генерал. - Бирегез, тик миңа кычкырмагыз, - ди Саматов, кызмыйча гына. - Совет законы кемнең хаклы, кемнең хаксыз икәнен үзе ачыклап бирер. Халикъ миңа шуны соңыннан бик ачынып сөйләде. - Нигә бәйләнәсең? Генерал син белгәнне генә белмимени? - дидем. - Сугыш күргән солдат ике һөҗүмне берьюлы ота, - диде Халикъ. Миңа ул үз-үзенә артык ышана кебек тоелды. - Икегез дә дәүләт эше белән йөрисез, дәүләт акчасын тотасыз, тыныч кына килешер идегез, - дидем. - Юк, килешеп булмый, - диде Халикъ. - Бажанов кебекләр һөнәрчеләрне икенче сорт халыкка санарга гадәтләнгән. Менә мин алардан шул акчаны закон нигезендә каерып алсам, алар безгә бер чакрымнан бүрек салып йөри башлаячаклар. Халикъның әйткән сүзен җилгә очырмавын белсәм дә, генерал хәтле генералны җиңеп чыгачагына барыбер ышанмадым. Монда, бәлки, генералларны илаһи итеп карау да үзенекен иткәндер, мин Халигымның эше барып чыкмас дип борчыла башладым. Ләкин ул үз эшен бик белеп, нык кул белән эшләде. Халикъ үзләренең бухгалтерына әйткән, әгәр Бажанов безнең банктагы счётка арест салдырса, шундук баш тарт, отказ бир, дигән. Өч көн саен отказ язып тора болар. Бажанов тиресеннән чыгардай булып талпына, алай да барып чыкмагач, эшне Мәскәүгә, РСФСР арбитражына бирә. Ни хикмәттер, эш Саматов файдасына әйләнеп кайтты. Генерал Бажановка җиде процент госпошлина түләргә туры килде. Биш йөз мең сумның җиде проценты ничә сум була? Бер проценты - биш мең, җиде проценты - утыз биш мең сум. Дәүләт файдасына генерал Бажанов утыз биш мең сум акча түләде. Нефтьчеләр кесәсеннән алып түләде. Генералның аңардан башка да акылсыз эшләре булган икән. Шәһәргә ул утыз метр биеклегендәге фонтан салдырырга уйлаган. Янәсе, киләчәк буыннарга һәйкәл калдыра. Аны эшеннән алдылар. Эшне тикшерә килгән обком секретаре әйткән: - Шәһәрне пычракка батыргансың, оятыңны фонтан белән юмакчы булдыңмы? - дигән. Минем Халигым җиңүче булып чыкты. Минемчә, ул хаклык эзләп йөргәнгә генә түгел, эшне җиренә җиткезеп, барлык законнарын белеп эшләгәнгә җиңде. Шулай да мин аның генерал хәтле генерал белән тартышуын хупламадым. Әгәр шунда генерал җиңеп чыккан булса? Мин өч бала белән өелеп калсам? Сантыйлык бу. Акыллы адәм эше түгел. 1954 елны Әлмәттәге һөнәр мәктәпләре махсус училищеларга әйләнде. Саматовны Казанга МВД системасына чакырып алдылар. Халикъ белән без, мал-мөлкәтне җыештырып, дөресрәге, юк-бар бәягә сатып, Казанга кайтып төштек. Бу миңа сөенеч кенә булды. Ел саен диярлек урын алмаштырып, адәм рәтле оя кора алмыйча, кагылып-сугылып йөргәнче, Казанда ныклап кына бер төпләнеп алсак, әйбәт кенә яшәп китәрбез. Балаларыбыз бер мәктәпкә йөреп, бер укытучыга ияләнер. Маратның быел сабакка барасы елы. Әти-әни дә якты йөз белән каршы алдылар. Күз генә тимәсен, өрмәгән җиргә дә утыртмыйлар. Әни көндезләрен бакчада мәш килә, төпчек улым Җәүдәтне коляска белән алмагач күләгәсендә йоклата, олыракларына иртә өлгерә торган алмалар җыя, карлыганнан, кура җиләгеннән авыз иттерә. Мин үзем, кайткач та, әтигә әйтеп куйдым.
- Йөрмәдек түгел, күп йөрдек, әти. Инде төпләнәсе килә. Киявеңә мамыклырак эш белешә тор әле, - дидем. Юкса Халикъның холык бик чуар, эшсез торса, эче поша башлый, син аңа эш кенә төткәзеп тор. Дәгъвалырагын бир. Көрәшсез үткән көн көнмени, янәсе! Тагын бер баш чыкмастай эшкә кереп куйса, артта калган берәр предприятиене өстерәргә тотынса, күр дә тор, ярты картаясың инде. Ул чагында минем кайгым түтүт! Гадәт-холкын белгәнгә, тегенең гел җаеннан гына торам. Хәйлә белән алдырырга исәп. Әтинең таныш-белешләре аркылы Казанның Бауман урамындагы универмагына коммерческий директор кирәклеген белеп алдым. Менә дигән хезмәт хакы, почёты-даны, менә дигән "ЗИЛ"ы булачак. Безгә генә Пётр патша заманнарыннан калган каналларны киңәйтеп, бөтен илдән җыелган ятим сукбайны һөнәргә өйрәтеп, тәрбияләп, үзсүзле генераллар белән дәгъвалашып яшәргә димәгәндер! Гыйбадулла кызы Рокыя да бер лимузинга утырып йөреп карасын әле! Йортсыз йомран кебек, илнең бер башыннан бер башына йөрүдән бик тә туйган идем, көн дә үгетлим Халикъны, төн дә үгетлим. Дәшми. Иртән чыгып китә, кич кайта. Дүртме-бишме көн йөрде бу шулай. Беркөнне бите-башы яктырып, зәңгәр күзләрен күк ачуташ кебек балкытып кайтып керде: - Эш таптым, әнисе! - Нинди эш? - Пләтән төрмәсенә политик-тәрбия эше начальнигы итеп куялар. - Бар икән күрәселәрем, никләр чыктым мин сиңа кияүгә! Никләр генә Гапсамат теге чакта бәлагә тарыды икән? - дип елап җибәрдем. - Кеше эшләгән җирдә эш беткәндер шул, адәм каргышы яуган җирне эзләп йөрмәсәң, күңелең булмый инде синең! Мине кабергә керткәнче тырышасың. Беләм мин. Бу кайгыга сабышып үлсен йә тилеләр йортына барып керсен дип үчегәсең... Күңелемдә җыелып килгән барлык-барлык үпкәмне берьюлы чыгарып аудардым да: - Мин синең белән тормыйм. Тормыйм! Чыгып кит бездән! - дидем. Нишләгәнемне, ни әйткәнемне белештермәдем. Ярсып, дулап, рәнҗеп әйттем. Саматовны андый рәнҗүләр белән генә хатын-кыз итәгенә тагып буламы соң! Китте бу чыгып, ай буе бездән аерым яшәде, бер генә мәртәбә дә мине үгетләргә килмәде. Латышлар ягыннан кушылган канмы, газаплы сугыш юлын узып җыйган ныклыкмы аны хатын-кыз тирәсендә эбер-чебер китереп йөртми иде. Яңа эшендә бер ай чамасы эшләгәч, урамда очраттым. Майор погоннары таккан яңа френчтан, күз явыңны алырдай чиста хром итектән, озын буйлы, төз гәүдәле офицер. Аерым яшәү дә аның мәһабәт горурлыгын киметмәгән, ул әүвәлгечә үк ачык, ягымлы, җитди. Хәрәкәт-гамәле төгәл, олы сымак. Мин аның бер генә мәртәбә дә вакланганын, түбәнсенгәнен күрмәдем. Аңардан аерым үткәргән бер ай гомеремне кызганып, үләр чиккә җиттем. Аның мине бер генә сүз белән дә гаепләмәве, ихлас бер гадилек белән хәлемне, әти-әниләрнең хәлен, балаларның хәлен сорашуы күңелемдә үкенү сыман бер нәрсә уятты. Тик мин аңа үкенүемне сиздермәдем, үземне горур һәм бәйсез тотып, аны гаепләрдәй берничә төртмәле сүз дә әйтеп, мәгънәсез генә китеп бардым. Әтәч тә кук, мин дә кук! Ләкин минем тәкәбберлегемне җимерә торган бер хәл булды. Очрашканга атна-ун көн уздымыюкмы, газеталар утызмеңчеләр дип шаулый башлады. Завод-фабрикаларда, институтларда җыелышлар уза. Радиодан көн саен карар укыйлар. "Төпсез кое" колхозларны күтәрергә Халикъ кебек беркатлы адәмнәрне җыялар. Бавырым белән сизеп йөрим - Халикъ миңа үч итеп китеп барыр. Ә авылда берәр тылакые аның башын әйләндереп куйса? Калырсың, Рокыя, атаң йортын саклап. Йә Халикъ белән китәм, йә гомерлеккә әти йортын саклап калам... Юраганым юш килде. Халикъны авыл хуҗалыгы институтында бер ай чамасы укыттылар да Кама буендагы иң артта калган бер колхозга председатель итеп озатып та куйдылар. Бу юлы әти түзмәде: - Бу нинди әкәмәт бу, ә? - диде. - Эчеңдә җаның бармы синең, юкмы? - диде. - Ирең әнә кая китеп барды, ә син, берни булмаган төсле, үзеңне-үзең кочаклап утырасың. Бәк тә шәп инде, бәк тә мөрәвәт эш! Киләчәк көнеңне уйлыйсыңмы син, юкмы? Өч бала белән кемгә хаҗәтең бар синең? Әллә булмаса, син картаймыш көнемдә дә әти карап-багып асрар дип ышанасыңмы? - Нишли алам соң мин, әти? - Бәк күп нәрсә эшли аласың син. Бәк күп нәрсә! Закун да, хокук та хәзергесе көнне катын-кыз ягында, әллә оныттыңмы шуны? Онытмаган булсаң, менә вәйт: ирең синең партиунный, балачагасыннан аерып, хатыныннан аерып җибәрергә хаклары юк. Андый права берәүгә дә бирелмәгән.
- Нишлим дим бит мин сиңа? - Бар обкомына. Беренченең үзе янына кер. Сөйләп бир хәлләреңне, менә шулай-шулай диген, ничәмә-ничә еллар ирем Саматов Халикъ иң әтбитствинный, иң җаваплы эштә эшләде, диген, башта Балтик каналын салдырды, аннары нефтьчеләр каласы Әлмәтне төзеде, и шулай ук алын-ялын онытып эшләде, диген, кайда җимерек, кайда тишек, бер Саматовка гына ямап йөрергә димәгәндер бит, диген. Кем өйрәтте, дисәләр, мин өйрәтте, димә, үзем беләм, диген. Ун классны бетергән кыз, син аларны гына белергә тиешле. Бар-бар, монда ике кулыңны кушырып, үзеңне-үзең кочаклап утырсаң, он да чыкмас, тоз да чыкмас, гомер буена тол катын булып утырып та калырсың. Ничу катын-кызны мыскыл итеп, иреннән аерып яшәтергә! Мине обкомга озата чыкканда, ул каушый төшеп әйтте: - Бәк әллә ни чәпчемә, чи-чи килмә, ипләп кенә, җаен җайга китереп кенә сөйлә, галимнәр утыра анда, башлы халык, синең белән мин белгәнне киртәгә чыгарып элгән... - диде. Мине беренче янына кертмәделәр. Өстәвенә, икенче секретарь янына кергәч, мин югалып калдым. Кая ул әти сүзе! Үз сүземне дә онытып бетердем. Ишектән түргә чаклы сузылган озын келәм. Ай, аннан атлаулары! Теге башта сине көтеп секретарь басып тора. Гыйбадулла кызын гына күргән дисеңмени аны! Түгәрәк шома бит, тап-такыр баш, ялт иткән костюм. Үтәли тишеп чыгардай үткен караш. Сөйләргә кушты. Сөйләдем. Дөресрәге, мин ике авыз сүз әйтү белән үк ул минем Саматовны Казанда алып калырга теләвемне аңлады. - Әйбәт яшисезме? - диде. Нәрсә әйтим? - Әйбәт! - дидем, сүзне Саматовка бормакчы идем, ул мине тагын бүлдерде: - Авылда да әйбәт яшәүләрен телисезме? - Телим. - Бик яхшы. Сез шунда барыгыз да, ирегез Саматов белән кулга-кул тотынып, колхозчыларның тормышын көйләгез. Мин Саматовның әтисен беләм. Ул минем авылдашым иде. Колхоз оештырды. Әгәр Халикъ Габдрахман абзыйга охшаса булдырыр. Без аңа ышанабыз. Обкомнан мин әллә ничек юашланып кайттым. Кайтып керүемә, әти ишектән башын тыкты - аңар да кул гына селтәдем. Көне буе әзерләнеп, бала-чагамның керен юып, ямавын ямап, ике көн тула дигәндә Кама буена, ирем кабул итеп алачак колхозга китеп бардым. Нәкъ көненә туры килдем. Борынгы мәчетләрне бергә җыеп салган шыксыз иске клубка халык кереп тулган - председатель сайлыйлар. Минем беркайчан да колхоз җыелышында булганым юк иде. Коридор кебек озын һәм тар клубта дыңгычланып тулган халыкны күргәч, йөрәгем, наразыйлык белдереп, каты-каты тибеп куйды. Юк, Халикъның моңарчы эшләгән җирләре алтын булган икән. Монда бернинди тәртип тә юк, булачагы да юк, мин монда калсам бетәм, үләм, хур булам. Хәзер үк борылып чыгып китәргә кирәк, бөркүлектән йөрәгем кысыла, тыным бетә, ләкин мине чыгармыйлар, әвәреп уртага алып баралар иде. Бер-берсен бүлдереп шаулаган төрле тавышлардан мин бер нәрсә аңладым: соңгы ике ел эчендә биредә колхоз председателе булып райбашкарма председателе эшләгән, аны прокурор алыштырган, ниһаять, МВД киеме киеп, укалы погон таккан Халикъ Саматов килеп төште. Шуңа гөрли халык, Себер китәсе көннәр алда икән, ди. Сугыш медальләрен тагып килгән парторг Хисами, утызмеңчеләр турындагы хөкүмәт карарын бик озаклап, буталчык итеп аңлатканнан соң: - Алыштырабызмы председательне? - диде. Битен кап-кара сакал баскан бер адәм, урыныннан чәчрәп торып: - Алыштырабыз! - дип, ачы тавыш белән кычкырды. - Прокурор председатель булып торды. Арба майларга май юк. Май бир, дидек. Сыер тизәге белән майлагыз, диде. Кирәкми безгә колхозны мыскыл итүчеләр. Аңардан соң тагын кемнәрдер торып сөйләде, кемдер ата-анасы белән сүгенде, ахыры ничек беткәнен хәтерләмим, кысан һәм бөркү коридордан мин башым авыртып, күңелем болганып чыгып киттем. Нигә Халикъны эзләп килүемә коточкыч үкенү тойгысы гына хәтеремдә торып калган. Иртәгесен идарә җыйдылар - Саматовка печать тапшыралар. Үз ирке белән эзләп килде бит сантый.
Аңа гына күп кирәк. - Колхоз председателе кайда? - Районга кайтып киткән. - Райком секретаре кайда? - Районга кайтып киткән. - Председатель урынбасары кем? - Шәриф Искәндәрев. - Шәриф ага, - диде Халикъ җәй көне бүрек киеп йөрүче берәүгә, - мин хуҗалык белән танышканчы идарә итә торырсың. Ялгышсаң, үзем киңәш бирермен. Көлке! Кайда ялгышканын беләсе бар бит әле. Колхозда әйле-шәйле бер полуторка, ике "газик" бар икән. Сәләхи исемле егет, бер күзен кысып, бер кашын югары чөеп, минем идән тулы балаларыма карап елмайды да Халикъны кырга алып чыгып китте. Әйләнеп кайтканда, Халикъның баш түбәсе тавык күкәе чаклы булып күбеп чыккан иде. Шофер бик әйбәт иткән: машинаны канау аркылы алып чыгып, Халикъның башын кабина түбәсенә бәргән. Йөрмәсен булдыра алмастай эшкә тыгылып! Мин бит аңар Казанда коммерческий директор урыны табып бирдем. Лимузинга утырып, асфальт юлдан гына йөрер иде. Башына тай типмәсә, шунда калыр иде. Монысы әле башы гына булган икән. Икенче көнне Халикъ ат абзарына килә. - Атлар бармы? - Бар. Ел буе җигелмәгән айгыр бар. - Ияре дә бармы? Дүрт кеше ярсып торган кара айгырны абзардан алып чыгалар да, иярләп, Халикъны атландыралар. Капканы төбенә кадәр ачып җибәрәләр. Янәсе, яле, җилле егет, кайда егылып муеныңны сындырырсың икән? Шуны ишеткәч, йөрәгем өзелеп төшеп киткәндәй булды, түзмәдем, урамга чыктым. Ни дисәң дә ирең - кызганыч. Имгәнгән хәбәрен кайчан килеп әйтерләр дип көтәм. Безнең өй турысыннан бер көтү малай чабып узды: - Кара айгыр Саматовны кырга апчыгып китте! - Кара айгыр кырга чапты! Бер сәгать чамасы узгач, ак күбеккә баткан айгырын җитәкләп, Халикъ кайтып килә. - Көлмәкче булалар, имансызлар. Ләкин кешесе ул түгел. Минем артиллерист икәнне онытканнар. Бар курыкканым урамда егылып калу иде. Түздем. Кырга чыккач, туйганчы чаптырдым, район үзәгенә барып җитә яздым. Кайтышлый арыды. Бер чокыр буена туктады. Карап торам, нишләр икән, дим, галифедан тартып төшерде. Атландырмый, хәерсез. Ярый, илтеп тапшырырга кирәк. Атыгыз ничава, кертеп ябыгыз, диярмен... Ул тәмам арыган, төсе качкан иде. Шулай да атын илтә китте. Артыннан карап калдым - шундый якын, шундый якын, кызганудан елап җибәрә яздым. Бигрәк беркатлы, бигрәк ихлас күңелле сантый шул! Төш вакытлары җитте. Урынбасары Искәндәрев килгән. Сирәк сары сакалын сыпырып тора: - Иптәш председатель, механизаторларга аш кирәк. - Пешерегез, - ди Халикъ, - миннән сорап тора торган нәрсәмени инде ул, Шәриф агай? - Юк бит... - Нәрсә юк? - Он юк. - Сельподан сорагыз. - Бирмиләр. - Яңаны сугу белән, икеләтә кайтарып бирербез, диегез. Басу тулы икмәк ич. - Күпме сорыйм соң? - Көненә ничә пот он китә? - Биш поттан да ким китмәс. - Сорагыз ике тонна. Тагын ике көннән дәүләткә беренче ашлыкны озатырга җыендылар. Безнең өйгә бухгалтер Сәлимә килеп керде. - Саматов иптәш, капчыклар юк. - Кая киткән алар? - Шофёрлар белән грузчиклар урлап бетергән. - Яла! - диде Халикъ, тавышына борыч өстәп.
Бухгалтер хатын каушап төшмәде. Халикъка якынрак килеп, шыпырт тавышка күчте: - Саматов иптәш, мин сезгә изгелек телим. Эшләргә дип килгәнегез күренеп тора. Шуңар күрә кайбер хәлләрне әйтеп бирергә тиешмен. Тазабайлар - гомер-гомергә карак авыл. Сыерны монда чабата кидереп урлаганнар. Кемнең кем икәнен белеп тотынмасагыз, алар сезне бик тиз төп башына утыртачаклар. - Яхшы. Тикшерермен. Капчык алырга күпме кирәк? - Дүрт йөз сум. - Рокыя, санап бир. Банкта эшләр җайлангач, кайтарып алырбыз. Халикъ белән без башта, колхозның акчасы бар, теге көнне алырга җай гына юк, дип уйлаган идек. Бактың исә колхозның миллион ярым бирәчәге бар икән. Халикъ төннәр буе экономика өйрәнә. Башына берәр уй килгәндә, мине уятып, фикер уртаклаша. Минем йокым килә, аның тиешле-тиешсезгә уятуына кәефем кырыла. - Биш мең ике йөз илле гектар сөрү җире бар. Бу - күп. Бүгенге шартлар өчен ифрат күп, - ди Халикъ, ишекле-түрле йөренеп. - Биш йөз хуҗалык. Барысы бер авылда, анысы яхшы. Культура йорты салсаң да, җыелыш җыйсаң да - барысын берьюлы кузгатырга була. Бер йөз дә туксан өч баш сыер малы. Бозаулары-ниләре белән. Тфү! Адәм тәганәсе - шул да булдымы ферма! Нәрсә карап ятканнар, кем үстерер дип ышанганнар? Иген уңышы - гектарыннан биш центнер ярым. Тфү! Көлке! Чәчү орлыгы белән фуражга да җитми! Ә колхозчыга нәрсә? Ашлама чыгару юк, тирес чыгару юк. Хезмәт көненә ике йөз грамм. Акчалата бер тиен юк. Тазабайлар - карак авыл. Гомер-гомергә карак. Урлашалар. Майларына чыдаша алмаганнармы? Һич. Ашарга юк - урлыйлар, мал-туарга юк - урлыйлар. Җан асрыйсылары килә. Халикъ төннең яртысын марш атлап чыга. Үз-үзе белән сөйләшә. Мин инде куркуга кала башладым. Бу, мин әйтәм, үзе белән үзе сөйләшә торгач, исәргә сабышып китмәгәе. Башы сау чакта моннан алып китү ягын карарга кирәк. Ләкин хәзергә Халикъны мин түгел, Тазабайлар борчуга сала. Төн уртасында ул, мине тәмле йокымнан уятып, хуҗалык эшләрен сөйләргә тотына: - Ишетәсеңме, Рокыя? Ә бит бухгалтер Сәлимәнең әйткәне дөрескә чыга. Районда да кисәттеләр мине: Тазабайларның һәрбер йорты - кече карак, йорт аралаш - олы карак, диделәр. Син шуны яхшы бел: каракларны җиңәрлек тәҗрибәң бар, сиңа закон өйрәтеп торасы юк, диделәр. Райком секретаре Байназаров вәгъдә биргән "Газ-69" килеп җитте бит. Сәләхине кудым. Яңа шофёр алдым. Фәйзи исемле. Шаян егет. Оптимист. Солдат хезмәтендә булган, кайсы йортның холкы нинди, кайсы агайның бармагы үзенә кәкре - биш бармагы кебек белә. Әйттем үзенә, әгәр син булышсаң, колхозда тәртип урнаштырабыз, дидем. Басу юлыннан атлы килә. "Кем бу?" - "Садри абзый". - "Холкы ничек?" - "Бармагы үзенә кәкре". Туктатабыз. Арбага салам салган. - Председатель иптәш, - ди, - абзарның бер кырые тәмам тишек, - ди, - шушы саламны алып кайтырга гына, зинһар, рөхсәт ит инде, бардан түгел бит, юктан алу, - ди. - Ярый, - дидек. - Салам астында нәрсә? - Юк, билләһи, юк, - ди, үзе тотлыга. Ачып карадык, ике капчык арыш. Амбарга илт, квитанциясен бухгалтерга тапшыр, дидек. Халикъ бер атна эчендә бишме-алтымы кешене тотты. Ярулла Заһирыннан бер тонна бодай алып чыкканнар. Авыл халкы моны Халикъның заманында милиция эшендә эшләвеннән күрде, ул гына булдыра алган эш итеп сөйләде. Сөйли торгач, ул хәл, бик нык күпереп, әкияткә әйләнә язды. Имеш, райком бүләк иткән машинага утырып, Саматов басудан кайтып төшә. Күрә: чирәмдә арба эзләре бер капкага кереп киткән. Стоп, Фәйзи, бу йортка бур кергән. Туктата бу машинаны, Фәйзине үзе белән алып керә. Каршыга егетнең әнисе өтәләнеп чыга. "Әйдүк, ди, бик вакытлы йөрисез, ди, бәрәңгем пешеп кенә чыкты, күршедән әҗәткә ипи сорап торыйм да тозга ярып пешергән бәрәңге белән сыйлап җибәрермен, ди. Бер дә генә борчылмагыз, күршебез Гатият мытысыда эшли, бура тутырып бодай ала, аларда ипи булмый калмас". Башка председатель булса, рәхмәтен әйтеп китеп барыр иде. Саматовны алай гына алдый алмассың! Бик рәхмәт, апа, тамаклар бик тә ачып тора иде, керәбез, тозга ярып пешергән бәрәңгедән дә яраткан ризыгым юк минем, ди. Шофер Фәйзине ияртеп, туп-туры лапаска барып керә. Лапаста камыл астын чабып аударган печән. - Гаеп итмә инде, персидәтел, улым Гарапша бер дә генә эштән бушамый, кышка сыерыбыз ач калмасын дип, урак белән урып апкайтканыем. - Бик әйбәт, апа, камыл астын урганга сүз юк, - ди Халикъ. Үзе кулына тоткан таягы белән тирәягына төрткәләп тикшеренеп йөри. Ояда кыртлап утырган тавык бар икән, боларны күреп, дөньялар бетереп кытаклый башлый.
Гарапшаның әнисенә шул гына кирәк тә. - Бу ниткән көпә-көндез тавык куркытып йөрү, тол катын дигәченнән дә, мыскыл итәргә уйладыгызмыни? - дип разбой сала башлый. Кеше җыймакчы! Халикъны андый провокация белән генә куркыта алмассың! Андыйны ул милиция эшендә кырык күргән. - Гафу итегез, апа, гаеп бездә, - ди Халикъ Саматов. - Без үзебез туздырганны төзәтә дә беләбез, дип, тавык оясына барып керә дә оя астыннан капчыгы белән бодайны тартып та чыгара. "Саматов ул, овчарка эте кебек, кайда чит нәрсә ятканны исеннән сизеп таба", - дип сөйли башлады халык. "Мескен тол катын" йортына Халикъ пүнәтәйләр чакыра, өй астыннан, чормадан, чоланнан ун капчык ашлык табып алалар. Шундый халык авылда биш-алтыга җыелды. Иң азау теше ярган икесен утырттылар. Авыл кинәт тынып калды. Кичен чыгып йөрү, басу юлларында урлашу бетте. Әмма мин бу тынлыкның юньле тынлык түгел икәнен күреп тордым. Моның ахыры ничек тә бер Халикъка барып тоташырга тиеш. Төрмәгә эләккән кешеләрнең туганнары Халикътан үч алачак әле! Беркөнне кичен, Халикъ кайтканчы дип, аш-су әзерләп йөри идем, баскыч төбендә өзек-өзек итеп бик кискен сөйләшкән тавыш ишеттем. Чыксам, төрмәгә утыртылган Гарапшаның абыйсы Мөбарәкша тавыш куптара. Исереп килгән. - Барыгыз, кайтып йоклагыз, - ди Халикъ. - Кайтмый торсын! Сөйләшәсе сүз бар. - Сүзне идарәдә сөйләшербез, кайтыгыз, - дип, Халикъ чоланга менә башлады, мине күреп, бар кер, дип кул селтәде. Андый чакта китеп буламы соң! Карыйм, Мөбарәкшаның танавы кыегайган, Халикъ өстенә килә. - Кара аны, тәти егет, үкенергә туры килмәсен. Синең ише закун капчыкларының ике аягын бер кунычка тыккан бар безнең! Халикъ сүз көрәштермәде, эшнең юньлелек белән бетмәслеген аңлап, арты белән чигенә-чигенә, баскыч күтәрмәсенә менде. Мин читкә тайпылып калырга гына өлгердем, ишеккә арканы терәп алды да шундый итеп тибеп җибәрде, әле генә акаеп килгән Мөбарәкша баскычтан очып җиргә капланды. Куеныннан, шалтырап, арба кендеге төшеп калды. Тынсыз ята. Котым чыкты, җан җиренә тибеп, үтереп үк куймадымы, Ходаем? Барып карадым: сулу ала, исән. Ул арада Халикъ та килеп җитте. Тегене якасыннан урап алып күтәрде, чигендереп капкага тикле алып барды да урам якка селтәп атты. Мин, паника куптарып районга барып әйтсә, жалу итсә дип, аны аптыратып бетердем. - Итмәс. Керосином пахнет! - диде Халикъ, бүтән сүз дәшмәде. Иртәгесен Мөбарәкша идарәгә килгән, бригадирлар алдында Халикътан гафу үтенә икән. Янәсе, син минем башымны тиштең, дөрес тиштең, миңа шул кирәк тә, фәлән-фәсмәтән... - Син кем? - дигән Халикъ. - Минем сине күргәнем дә, белгәнем дә юк. Идарәгә җыелган халыкның шаркылдап көлүенә түзә алмыйча, Мөбарәкша өенә кайтып киткән. Мине очраткан чакларда да ай буе дәшми кара коелып йөрде, аннары ничектер яктырып исәнләшә башлады. Мин, моның нигә шулай икәнен белергә теләп, Халикътан сорадым. - Кеше бит хайван түгел. Гаделлекне кайчан да булса бер аңлый, - диде Халикъ. - Минем үземә генә килеп, идарәдә тәүбә итте. "Мин авылның ата карагы. Председательләрне без капчык киертеп дөмбәсли идек. Син сабак укыттың миңа. Әйткән сүз менә шул: синең иң беренче памушнигың булам, урлауны ташлыйм", - ди. Урлавын ташлагандырмы-юкмы, әмма ул тиздән Халикъның уң канаты булып китте. Бактың исә ул беренче кул балта остасы, беренче кул тугымчы икән. Шулар өстәвенә тимер-томырны да белә. Малтуар үрчетәм дисә дә, төшеп калганнардан түгел. Халикъ моны ферма мөдире итеп куйды. Ну, тынгысыз да адәм булып чыкты соң! Ике көннең берендә, таң сызылуга, тәрәзә төбендә кем диген - әлеге дә баягы Мөбарәкша. Фермалар янына коры чакта салам кайтартып калдыру, печән ташып кую, сарыклар фермасының түбәсен яптыру - Халикъның өстеннән төшми - камчылап куа! "Әллә бу теге чактагының юри үчен ала микән?" - дип тә уйлап куям. Халикътан сорыйм, юк, ди. Намусы уянды, әнә шул намус куа, ди. Халикъның чын ярдәмчеләре икәү булып чыкты. Берсе - крестьянча нык акыллы, практичный Мөбарәкша булса, икенчесе - парторг Тәлгатев. Ул да юрист, дүртенче курс студенты. Өчәү җыелып алалар да, ун ел буена председательдән председательгә күчеп йөргән котсыз йортның кара ягын тәмәке төтене белән төтәтеп, киләчәк көнгә колхозны зур юлга алып чыгачак эшләр белән хыялланалар. Кычкырып-кычкырып сөйлиләр. Тавышлары колагымны тондырып бетерә. Башта практичный Мөбарәкшаның карлыккан тавышы гөбе төбеннән чыккан сыман ишетелә. Кыска гына, кадак суккандай, саран гына итеп әйтә:
- Җитен чәчәргә кирәк. Удмуртлар җитеннән уңды. Пилга персидәтеле Гаврила нәрсә ди: "Где лён - там мильон!" Бар Гаврила янына, нинди китаптан укып үстергәнен бел, хәзергесе көндә китап - иң беренче акыл! Парторг Тәлгатевнең кызу-кызу сөйләгән ачы тавышы яңгырап китә: - Мөбарәкша абый дөрес әйтә: җитен синең экономикаңны ныгытачак. Иген уңышын тиз генә яхшыртып булмый, ашлама юк, техника юк. Колхозчының күңелен нәрсә беләндер үстереп җибәрергә, эшләгәне бушка китмәячәгенә ышандырырга кирәк. Җитен орлыгына үзем барам. Гавриланың улы Лёша минем белән бергә укый, әтисенә шуның аркылы сүз әйттереп куярмын. Юк ашламаны көтеп ятма, җирне ныгыта торырга кирәк. Бердәнбер котылу юлы - күпьеллык үлән чәчү. - Симәнәсе юк бит. - "Сабанчы"дан биш-алты центнер клевер орлыгы сорарбыз. Өч елдан биш-алты йөз гектарга җитәрлек симәнә бирә. Әле беркөн генә председателе, банктагы счётыма арест салдылар, син юрист кеше, өйрәт әле, дип килгән иде. Юлын өйрәтеп җибәрдем, гел безнең җайдан торып эшләргә булды. Алар шулай хыялланып төн үткәрәләр. Мин урам яктан ишетелгән шыпырт тавышларны тыңлап ятам. Өй буендагы өянке иртәнге җиләс җилдән әкрен генә гөжли. Бер агачта, өздереп, сандугач сайрый, сандугачның кайгысы юк, аңа тирәк булсын да сайрарга таң булсын. Монда кешеләр хыяллана, ә иртәгесен-иртүк идарәдә, кырда, басу станнарында кешеләр киләчәк көннәрен кайгыртырга тотыныр, бригадирлар белән, председательләр белән яңа дау, яңа низаглар кубар. Дөнья шулай икән ул: гаугасыз бер генә көн дә узмый. Тормышта тыныч кына, гамьсез-рәхәт кенә яшәүчеләр дә бар. Минем белән Яңа бистә мәктәбен бетергән Мөхлисә, Ташкентка китеп, үзбәк егетенә кияүгә чыкты. "Ярты гектарлы җимеш бакчабыз бар, үзебез кызыл аракы кайнатабыз, үз машинабыз белән йөрибез, ике катлы агач йортта торабыз", - дип язган. Кешеләргә кияүнең дә рәтлесе, дөньяда тора белгәне табыла. Булмады инде минем бәхетем! Колхоз дип, кеше бәхете дип авыз суларын корыта торган шыр тиле Халикъка чыгып, әрәм булды яшь гомерем. Ни үзенә, ни кешегә, дигәндәй, көн тудымы - хәсрәт, кич җиттеме - сагыш. Өздереп-өздереп, сандугач сайрый. Мөхлисә, мөгаен, сандугач сайрауларын рәхәтләнеп тыңлый торгандыр. Мин аны чуар парчалы үзбәк халаты кигән итеп, бергә китереп кушкан шомырт кара кашлы, кояшта янган каратут йөзле, таза һәм шат күңелле итеп күз алдыма китерәм. Янында бер көтү баласы; ул аларны тез башына утыртып, хөрмә ашатадыр. Мин аның бәхетеннән үләр чиккә җитеп көнләшәм һәм әллә ни гомер йокыга китә алмый ятам... Гаделлек итәм, авыл халкында ышаныч тудырам дип, сантый Саматов бәлагә тарыды. Дәүләткә тапшырганның унбиш процентын колхозчыларга бирә бару хокукы бар икән. Ни өчендер Халикъ нәкъ әнә шул хокуктан файдалануны үзе өчен аеруча кирәкле чара дип уйлый, чөнки ул шуның белән колхозчының ышанычын казанырга итә иде. Шул процентлар белән саташып йөри торгач, моның акыллы башына дәүләткә биргән ашлыкның унбиш процентын түгел, ә кырда утырганның, ягъни әле җыеп алынасы игеннең унбиш процентын бирергә, дигән уй килә. Колхозчыга бүләргә өч мең биш йөз центнер икмәк исәпләп чыгара. Ут чыккандай чаптырып, ведомость төзеттерә, хезмәт көненә бер килодан иген өләшеп ташлый, ә калган ашлыкка бер йөз баш сыер контрактовать итә. Мин бу вакытта МТСка кадрлар бүлегенә эшкә кергән идем, Халикъның ярамаган эш эшләвен иң элек МТСта белеп алдылар. Директорыбыз Хәмзә Сафич мине үз итә иде, иремнең тиешсез эш эшләвен сер итеп кенә ул миңа әйтте. Әгәр Халикъ ялгышканын райкомга үз теле белән барып әйтмәсә, утызмеңче дип тормаслар, ике дә уйламый, төрмәгә ябып куярлар, диде. Кулымнан эш төште. Күңелемә хәвеф тулды. МТС ихатасы бездән әллә ни ерак түгел иде, төшке аш вакытында өйгә чаптым. Халикъ өйгә кайтып кына тора иде, елар чиккә җитеп, аның ялгышканын сөйләп бирдем. Халикъ мине, кашларын җыергалап, өнәр-өнәмәс кенә тыңлады. Мин шундук аңлап алдым: колхозчыга бер кило икмәкне белеп өләшкән ул сантый, белмәмешкә салынган гына! Тагын ике көннән Халикъны җилтерәтеп районга алып киттеләр. Ул елларны үзбаш кыланганнарның чәченнән сыйпамыйлар иде. Миңа ни өчендер Халикъны өйгә дә кайтарып тормаслар, шуннан гына утыртып куярлар кебек тоела башлады. Халикътан бигрәк үзем кызганыч булып киттем. Аңа нәрсә! Төрмәнең ни икәнен белә. Ике дә уйламый кереп утырыр, срогын да тутырып чыгар, чыккач та әле, мин хаклы идем дип, күкрәк сугып йөрер. Өч балам белән мин нишләрмен?
Шуларны күз алдыма китергәч, тәннәрем эсселе-суыклы булып китте, үтереп башым авырта, сулыгып-сулыгып, күз кабагым тарта башлады. Ниләр дип кенә газаплый бу мине, үзен уйламаса, мине, балаларын уйласын иде. Төн урталары җиткәндә, капка төбенә машина килеп туктаганы ишетелде. Атылып урамга чыктым. Машина кабинасыннан ишелеп Халикъ килеп төште. Иңнәренә барып сарылдым: - Ниләр эшләдең син, җүләркәем? Кайчан утырталар? - Зинһар, урам уртасында паника куптарма, - диде ул. Гадәтенчә өзеп, кыска итеп әйтте. Тик шунда гына эчемә бераз җылы керде. - Йә, турама бәгъремне, әйт, ни булды? - дидем, аш җылытып китерергә дә онытып төпченә башладым. - Колхозчы икмәкле, мин "строгачлы" булдым, - диде тыныч тавыш белән, һәм әз генә елмаеп та куйды, әйтерсең аңа яхшы эшләгәне өчен бүләк биргәннәр. Халикъның моннан соң да чәчемне агартырдай эшләре аз булмады. Озакламый ул МТС белән дау куптарды. Хәмзә Сафич аппаратында эшләгәнлектән, таякның дәү башы минем өскә төште. Директор белән председатель принцип өчен ут уйната, аларның утлы күмерләре минем өскә коела. Натуралата түләү ул заманда гектар башыннан иде. Кулында вымпел тоткан алдынгы комбайнчы Сабир утыз ике гектар арыш урган, Халикъ аңа, гектар башыннан исәпләгәндә, 32 центнер натуралата түләргә тиеш, ә тегенең нибары бер бункер икмәге бар. Халикъ әйтә, гектар башыннан түләмим, центнер башыннан түлим, ди, гектар башыннан түләү ул - колхозчыны егып талау, ди. Хәмзә Сафич әйтә, синең өчен генә аерым закон юк, түләмәсәң, судка бирәм, ди. Ул заманда шулай иде бит: бармы синең икмәгең, юкмы - түлә! Түлә! Түлә! Хет бөтен ашлыгыңны, орлыкка дигәнеңне, фуражыңны биреп бетер - МТСның анда эше юк. Халикъ иртән тора да Пәнҗәргә чаба, госпоставка алуларын үтенә, госпоставкадан, ни дисәң дә, центнерына биш сум акча керә, азмы колхозның чыгымы! Колхозга акча керә генә башлый - Хәмзә Сафич, нишләп Тазабайлардан ашлык керми дип, мине ирем Саматов янына җибәрә. - Халикъ, - дим мин, елар дәрәҗәгә җитеп, - сиңа гына бик күп кирәкме соң? Нишләп син мине кара кайгыларга саласың? Закон бит бер синең өчен генә чыгарылмаган. Әйләнә-тирә барысы гектар башыннан түли. Табылган акыллы баш - законны әйләнеп үтмәкче! Үлсәң дә, сиңа законны әйләнеп үтәргә ирек бирмиләр, син юри, миңа үч итеп эшлисең моны! Чыдамасын, китсен, директор Хәмзә Сафич миңа кырын карасын, мине эшемнән куып чыгарсын дип кыланасың! Сүзләремнең хаклы түгеллеген дә беләм. Халикъның юри эшләмәгәнен дә белеп торам, әмма йөрәгем чуарланган, гарьлегем ташып чыккан, нәрсә әйткәнемә исәп биреп тормастан, җанымда җыелганны Халикъ башына аударам. Ул мине кашларын җыергалап тыңлый, озынча чибәр йөзеннән күләгәләр уза, карчыга борынының канатлары сизелер-сизелмәс тетрәнеп куя. Ахырда ул түзми, тыенкы итеп: - Ярар, бүгенгә җитеп торыр, калганын иртәгә әйтерсең, - ди. Вакыт-вакыт, күңелем җибәргән чакларда, мин Халикъ ягына авып бетәм, ул булып борчылам, Казаннан алып килгән балаларымны ул булып үгетлим. "Бигрәкләр дә күп шул әтиегезнең эше, бигрәкләр дә көйрәк җан шул сезнең әтиегез", - дип сөйләнәм. Халикъны гел дөресен генә эшли торган, үтә дә чыккан акыллы, зирәк кеше итеп күрсәтәсем килә. Балаларыма гына түгел, авыл халкына шуларны кычкырып-кычкырып әйтәсем килә. Хәер, алар моны миннән башка да беләләр бугай, эшкә теләбрәк йөри башладылар. Саматов хезмәт көненең кадерен арттырды, дип сөйләнәләр. Пилга председателе Гавриладан алып кайтып чәчкән унике гектар җитен икенче елны җитмеш биш гектар чәчәрлек уңыш бирде. Ә җитмеш биш гектар җитен уңышы ике йөз дә илле мең сум саф табыш китерде. Мөбарәкша абзый, парторг Тәлгатев белән бик һәйбәтләп киңәшеп, ул акчаны спецсчёт дигән статьяга кертеп җибәрделәр, алай итсәң, имеш, хезмәт көненә түләүне яхшыртырга була. Файдасы аның белән генә бетмәде, колхозга радио керттеләр, нәрәтне радио белән бирә, ашыгыч карарларны радиодан әйтә торган булдылар. Җитен дигән хикмәтле нәрсә мал-туар караучыларга да акча бүлеп бирә башлады. Мин күңелемнән генә сөенеп йөрим. Җайлана бит иремнең эшләре. Берүк күз генә тия күрмәсен. Ләкин ул заманда яңа бер нәрсә уйлап чыгармаган көн аз иде. Инде барысы көйләнеп бетте, инде эшләр җайга салынды дип кенә торганда, куян асрау, каз-үрдәк үрчетү дигән яңа бер нәрсә уйлап чыгардылар. Бөтен дөнья шул турыда шаулый. Безнекеләр дә җиң сызганып эшкә тотындылар. Алагаемга ду китереп, колхозчылардан контрактация белән куян җыеп алдылар. Бу эшнең энтузиасты итеп практичный Мөбарәкшаның мал-туарны бик тә ярата торган олы улы Сөләйманны куйдылар. Элекке бер бригада өен куян торагына әйләндерделәр, илле баш куяннан район күләмендә үрнәк ферма оештырылды. Китте, мин сиңайтим, кар йомгагы тәгәрәп! Шушы базада район куст семинары җыйдылар. Энтузиаст Сөләйман белән куян караучы Вагыйз ничәмә-ничә колхоздан килгән председательләргә, ферма мөдирләренә тәҗрибәләрен сөйлиләр. Район газетасы, "Кызыл таң" колхозын мактап, зур гына бер полоса чыгарды.
Халикъның нигәдер сөмсерләре коелып йөри. Дәшми. Юньле-рәтле сөйләшми. "Ни булды икән тагын моңа?" - дип баш ватам. Беркөнне каз үрчетүче Мөбинә белән сөйләшкән чакларына туры килдем. - Халикъ абый, сез үзегез акыллы гына кеше, ниткән эш инде бу? - ди Мөбинә. - Тавык йомыркасыннан без табыш алабыз, ә казлар шул табышны ашап, йотып баралар. Колхозчыдан илле баш каз җыйдык, җиде бәбкә чыкты, адәм мәсхәрәсе! - Шаулама, Мөбинә, алар безнең данны күтәрде, "Кызыл таң"ны республикага ишеттерде, галстук тагарга кирәк аларга, - ди Халикъ. Әллә чынлап, әллә шаяртып әйтә. Инкубатордан ике мең чамасы үрдәк бәбкәсе алганнар иде, көзгә таба Иж елгасы култыклары ап-ак булды. Казаннан килеп, фотографлар шарт та шорт рәсемгә төшереп йөрделәр. Илле баш куян көзгә таба йөз илле башка җитте. Кая карама, Халикъны мактыйлар: район газетасында да Саматов, өлкә газетасында да Саматов! Тик Саматов үзе генә әвене янган кеше төсле йөри. Идарәдә исәпләп чыгарганнар: йөз илле баш куян дүрт йөз баш сарыкка исәпләнелгән клеверны ашап бетергән, үрдәкказның ашаганы итеннән өч мәртәбә кыйбатка килеп төшкән. Алай да Халикъ бу юлы дау күтәрмәде. Колхоз активын җыеп, кайсыдыр бер академикның китабын кат-кат укыдылар да, махсус фермалар булмау сәбәпле дигән үтә дә акыллы бер сылтау табып, бик әллә ни кысмыйча гына, алтын бәясенә төшкән куяннарны, Иж суларын балкыткан үрдәкләрне әкрен генә бетерә башладылар. Радиолар да тынды, газеталар да Саматов исемен тәсбих урынына тартмас булдылар. Аның каравы озак та үтмәде, өлкә газетасында, председатель Саматовка багышлап, "Травопольный король" дигән мәкалә бастырып чыгардылар. Район вәкилләре чатыр чабышып килде, карап торып, клевер җирләрен сөрдерттеләр. Шулай да, вәкилләрне борыннарыннан сөйрәп йөртә торгач, Җайлангар урманы артындагы аулак бер почмакта ике йөз җитмеш гектар клеверны сөрдертми алып калдылар. Үлән басуларын бетерүнең "файдасы" күзгә бик тиз күренә башлады. Сөт тапшыруда районда беренче урынга чыгып килгән колхоз, яшен сугып сындырган агач төсле, кинәт артка авып төште. Күрше "Фрунзе" колхозыннан бер көтү халык килеп, Халикъның байрагын алып киттеләр. Бу хәлләргә күнегеп кенә килгәндә, ящур өянәге башланды. Халикъ көн дә фермада, төн дә фермада. Коммунистларны чиратлап дежурга куйды. Мең газапка төшкән бер ай йокысыз төннән соң өянәк узды. Район комиссиясе алтмыш җиде баш дуңгыз баласына акт язып кайтып китте. Артыграк та ычкына иде, әлеге дә баягы Халикъның булсынга йөрүе җиңде. Ни булды минем бу Халигыма? Колхозның мал-туарын үләнсез калдырдылар, партбилетында каты шелтә асылынып тора, ә ул һаман черәшә, һаман черәшә. Газеталардан укып, Белоруссиядә атаклы "Рассвет" колхозы барлыгын белеп алды, башта парторг Тәлгатевне җибәрде, аннары үзе барып кайтты. Җитенне, "Рассвет"тагы кебек, кул белән түгел, машина белән үстермәкчеләр. Хезмәт көненә акча түләү ясады. Анысы да җиңел булмады - авантюра дип җанына тиделәр. МТС базасының Тазабайларда булуыннан файдаланып, авылны электрлаштыра башлады. Ел саен утызкырык йортка ут кертәләр, уен эш түгел бит - баганасы, чыбыгы юк, монтерларын табарга кирәк. Сугыш елларында бик беткән, бик өшәнгән хуҗалыкларга, өмәләр ясап, йортлар салдыра бу. Хуҗалар өй туе ясый. Халикъның түбәсе күккә тигән - үзенә йорт салып кергәнмени! Килгән көннәрдәге тиле гадәте тагын әйләнеп кайтты. Төннәрен ишекле-түрле йөреп, марш атлап үткәрә, үзе белән үзе сөйләшә: - Колхозга акыллы җитәкчелек итү - кадрлар булдыру дигән сүз. Яхшы бригадирларың булмаса - нуль син, Саматов. Ялгыз - нуль. Завхозсыз кая барасың, бухгалтерсыз? Бик шәп экономист кирәк. Парторг Тәлгатевтән уңдым, хыялга бай, ышандыра белә, ләкин бит ул гомергә бездә тормаячак, институт бетерүгә, юрист булып китәчәк. Аның киләчәге - юриспруденция. Югары партия мәктәбендә укучы Әнвәр Тавилов бар, әллә шуны үзебезгә кайтарыргамы? Башлы егеткә охшый.
Кәҗүнни булып чыкмаса? Колхозның үз инженеры, үз механигы булырга тиеш. Хезмәт көненә бер кило ашлык түләү ясадык - анысы яхшы. Сакларга шуны, сакларга! Бурычның бер миллионын түләдек, калганын списать итсеннәр. Итсеннәр! Минем сантыемның төннәр йокламый уйлап йөргәннәре дөрескә чыга бара. Ул, үзе дә сизмәстән, МТС техникасын алуга әзерләнгән булып чыкты. Хөкүмәт карары чыгуга, район җитәкчеләре "Кызыл таң"га ябырылдылар: - Халикъ Габдрахманович, синдә акча бар, давай үрнәк күрсәт! Каты шелтә бирсәләр дә - Халикъ, үрнәк күрсәтәсе булса да - Халикъ. Ярый әле, Саматов бар. МТС техникасын, МТС мастерскоен алырга йөри бу. Белгечләр чакыртып бәя куйдылар, түләп бетерү срогын билгеләделәр. Механизаторлар колхозга элеккечә гектар башыннан түләү белән күчәргә тиеш. Саматов тагын үз туксанын тукылдата башлады. Юк, ул гектар башыннан түләүгә риза түгел, аңа совхоз нормасы булсын - центнердан! Бу, имеш, югары уңышка стимул! Табылып тора бит моның тегермәненә су коючы. Механизаторлар бригадиры Габдулла Маликов әйтә, мин риза, ди, колхозчыдан безнең кай җиребез артык, доходыбыз хәзер кимесә, соңыннан артыр, ди. Идарә җыйдылар. Колхозның гомуми җыелышында сөйләштеләр, Саматов шулхәтле тырышты, тәки совхоз нормасын үткәрттерде. Менә китте низаг: элек икешәр-өчәр машина бодай алып кайткан комбайнчылар бер машина белән кала, тегеләрнең хезмәт көне ике ярым мәртәбә кимеде. Районнан килеп бер кысалар, механизатор халкы бер тирги! Алай да чыдаса чыдый икән кеше. Ике ел уздымы-юкмы, Габдулла Маликов белән моның әйткәннәре тагын дөрескә чыга башлады. Механизаторларның уңышны әйбәтрәк аласылары килә: тракторчысы да җирне әйбәтрәк сөрә, комбайнчысы да сирәк басу сайлап йөрми. Кышын басуга тирес чыгарыйк, ашлама ташыйк, дип, өйгә килеп йөдәтәләр. Стимул! Кайткан ашламаны да Әгерҗе станциясенә аударып калдырулар бетте. Гектардан уңышны ничек тә күбрәк алырга кирәк. Колхоз тауга менә бара. Авыр йөккә җигелгән ат кебек гыжлый, туктап-туктап тора, ләкин менә. Черәшә-черәшә менә, Халикъның үзе кебек. Иген уңышы да үсә, акча өләшү дә арта, ике-өч ел бик ныгытып, билләрне буып тартканнар иде, "Кызыл таң" белән "Фрунзе" колхозы миллионерга чыкты куйды. Менә кайчан минем сантыемның сөенер көннәре җитте. Тик Халикъның алама бер гадәте бар: сөенечен дә адәм рәтле сөенә белми, кайгыга да башын салып йөргәне юк. Гаделсезлек булса гына тиресеннән чыгардай булып шашына, ул якка кан бик кызу! Миллионер булдык дип, бәйрәм итәргә чамалап килгән Мөбарәкша абзыйны җайлап кына үгетләп чыгарды. Сарыклар фермасын салып бетерәсе бар, Культура сараена фундамент сала башларга кирәк - бәйрәм кайгысы түгел, янәсе! Халикъның сөенече белән кайгысы янәшә йөргәнгә мин күнеккән идем инде. Миллионер булганның икенче көнендә үк, күкрәп-яшенләп, хәсрәте дә килеп җитәр әле дип көтә башладым. Андый хәсрәт озак көттермәде. Алтмыш икенче елны яз бик матур килде. Игеннәр күкрәп үсте. Авыл картлары елның килешенә эчтән генә сөенеп, берүк күз генә тия күрмәсен, дип йөриләр. Халикъ эшне каты кул белән алып бара. Арыш басулары дугалы ат күмелерлек. Такыр елны тырышканнан икеләтә нык тырышырга кирәк. Механизаторлар, центнер башыннан булганга, ашлыкны көрәп алачак. Төнне көнгә, шәфәкъне таңга ялгап эшлиләр. Колхоз кәнсәләрендә кеше калмады, яшелчәдән, җимеш бакчасыннан кырга күчтеләр. Халикъның йоклаганы да юк. Аяк өсте яки утырган җиреннән генә черем итеп ала да кырга чаба. Тугыз көн тула дигәндә, арышны урып бетерделәр. Бодай урырга керешкәннәр иде - китте яңгыр, китте яңгыр! Ярты көн ява, ярты көн аяз. Комбайнчылар, лётчиклар кебек, көн аязганны каравыллый. Машиналар Пәнҗәр юлыннан кайта алмый интегә. Халикъның теге чакта, ике институтта берьюлы укыган заманындагы кебек, чыкмаган җаны да таралмаган сөяге генә торып калды. Көннәр буе юеш кием белән йөргәнгә, Халикъ, бик хәтәр салкын тидереп, больницага керде. Анда да әле карышып маташкан була. Яңа сайланган парторг, Югары партия мәктәбен бетереп кайткан Әнвәр Тавилов, районнан врач чакыртып, ай-ваена карамый, сәгате-минуты белән илтеп салды. Больница әле дә ярый үзебездә - Тазабайларда. Балаларым янында күрше хатынын калдырдым да, үзем дә кердем Халикъ янына. Көйрәк җан, мин әйтәм, юньле-рәтле дәваланмас, йә качып чыгып китәр, дим. Үзем карап, үзем терелтергә исәплим, көне буе янында утырам. Тизрәк терелтәсе булгач, Халикъ та каршы килми. Хәл белергә райком секретаре Байназаров килде. Үз гомерендә бер мәртәбә Халикъның да сөенгәнен күрдем. Сүнеп барган күзләренә нур керде, кайнар кулы белән беләгемнән тотып әйтә:
- Хәл белергә Галим Саттарович үзе килгән. Ә син әйтәсең, минем берәүгә дә кирәгем юк, дисең. Менә бит, килгән. Райком секретаре баш врачны чакыртып алды да: - Терелтегез безнең председательне, чыксын тизрәк! Монда аунарга ярамый аңа, - диде. Халикъка карап, иптәшләрчә елмайды: - Борчылма, Саматов, ныгытып терел, колхозыңа вәкил калдырам, эшләрең артка китмәс... Әнә шул сүз ошамады Халикъка. Ни пычагыма кирәк ул вәкил, ди. Парторг бар, бригадирлар бар, идарә бар. Телефоннан колхоз хәлләрен сораша башлады. Хәлләрне парторг Тавилов хәбәр итә. Ул яшь кеше, алдаша белми, юатып та маташмый, туп-туры әйтә. Секретарь килеп киткәнгә ике көн үткән иде, шулай телефоннан сөйләшә минем Халигым, күрәм, телефон трубкасын тоткан кулы дерелди, йөзе көл кебек агара бара. - Ни булды? - дим, әйләнеп тә карамый. - Сез нәрсә, кем кушты? Башың бармы синең, юкмы? Мин синнән сорыйм, кем кушты? Үтердегез, пычаксыз суйдыгыз?! Күзләре урыннан чыгар дәрәҗәгә җитеп шашына башлагач, телефон трубкасын йолкып алдым. Врачны чакырдым. Көч-хәл белән урынына яткырдылар. Баксаң-күрсәң, орлыкка дип әзерләнгән сигез йөз центнер бодайны дәүләткә озатканнар икән. Кем кушканмы? Уполномоченный. Имеш, тагын җыярсыз! Җыярсыз! Җыярсың, бар, яңгыр астында яткан бодайдан орлык җыеп кара. Халикъ ярсына, үзен-үзе белештермәс дәрәҗәгә җитеп дулый. Мине дә, сестраларны да, врачны да тыңламый, киемнәрен эзләп, коридордан чаба. Ниһаять, мин аның сабырлыгы беткәнен, үләр чиккә җитеп ярсыганын күрдем. Аны больницада алып калу мөмкин түгел иде. Кайту белән вәкилне идарәгә чакыртып китерде. Бер генә кычкырды: - Бүген үк китегез! Вон! Юкса эт өстереп куармын! Шул ук көнне кайтып китте вәкил. Шул ук көнне райбашкарма председателе Фәхриев килеп җитте. Анысы да Халикъ кебек кайнар адәм. Ләкин башта, Халикъның ачуын кабартыр өчен, сабыр тавыш белән сөйләшеп маташты: - Партия карарларын үтәмәскә булдыңмы, Саматов? Власть вәкилен куып җибәрәсең! Бик шәп...Кинәт өстәлгә йодрык белән китереп орды: - Саботажник! Райком күрсәтмәсе сиңа бер тиен дә тормый! Менә сиңа мең ярым центнер өстәмә задание - үтәмәсәң, үзеңә үпкәлә! - Өстәмә планны күптән үтәдек. - Тагын үтәрсез. Үзеңдә глубинка ачасың. Тирә-як колхозлардан икмәк кабул итә башла. Халикъ та курка торганнардан түгел. - Син үз кабинетыңда түгел, Фәхриев. Йодрык төймә миңа. Әгәр колхозга килеп командовать итәргә телисең икән, мә - ачкыч, мә - печать, итә бир. Әнә нинди хәлгә китереп җиткерделәр авыру Халикъны. Фәхриев сүрелә төште. Саматовның тирләп чыккан битенә карап: - Кызынма, Саматов. Киттек амбарга, - ди. Киттеләр. Мин дә ияреп бардым. Халикъ бит чыгырыннан чыгып бара, Алла сакласын, һуштан язып егылуы бар. Юк, мин инде аны миһербансыз адәмнәр кулына бүтән калдырасым юк. Шушы бәлаләрдән исән-аман алып чыксам, алып китәм Казанга. Җитәр, күп мыскыл иттеләр, элекке заман түгел. Амбарга киләбез. Дүрт мең центнер ашлык амбар алдында ята. Тау-тау көшел. - Икмәгең күп бит, - ди Фәхриев. - Аз түгел. - Ә нигә карышасың? - Дәүләткә бармый ул, фуражга гына яраклы. - Ник? - Кызган. - Карарбыз. Барырмы, юкмы? Фәхриев бездән туп-туры Пәнҗәргә киткән. Заготзернодан лаборатория килеп төшә: бер автомашина, өч лаборант кыз. Халикъ начаррак төшләрен күрсәтә. Аңар фураж кирәк. Ашлыкны яраксыз тапсалар, фуражлы була, янәсе. Беркатлы сабый. Үзе чиста күңелле булгач, бүтәннәр дә шулай дип уйлый. Нәтиҗәсе нәрсә? "Кызыл таң"да икмәк чери. Саматов дүрт мең центнер икмәкне бозган. Менә кайчан район аппараты хәрәкәткә килде. Биш көннән бюро. Халикъ аңлап алды: икмәк черетте дип төрмәгә тыгачаклар.
Фәхриев тә, вәкил дә Халикъны гафу итмәячәк. Ләкин Халикъның анда эше юк. Икмәкне сакларга. Икмәкне сакларга!!! Биш көн Халикъ кебек тиз уйлый белә торган кешегә бик озак гомер ул. Кырдан дүрт комбайнсамоходканы кайтартты, бер-бер артлы тезеп куйды да комбайннар аша үткәреп тора. Өч сортировка белән җилләтәбез. Ир бирмәк - җан бирмәк, ди, мин дә җиң сызганып тотындым, кипшергән ашлыкны чутлап кабул итәм. Ашлык кипшереп кенә калмый, чистара да. Колхозчылар да дәртләнеп тотынды. Бердән, икмәкле булалар, икенчедән, Саматовны кулдан ычкындырасылары килми. Азмы булышты ул аларга, азмы алар өчен хәсрәт чикте? Аларның тырышканнарын күреп, минем күңелләрем нечкәрә. Сортировкадан чыккан ашлыкны ябык ындырга кертеп, зернопульттан үткәрәбез. Аннан сушилкага озатасы. Тәүлек буе, өч смена эшли сушилка. Өч көн тулды дигәндә, бер мең җиде йөз центнерны киптереп бетерә яздык. Тагын өч көн тырышсак, дүрт мең центнер икмәкне коткарып калабыз. Фәхриевкә кемдер җиткергән: Саматов икмәкне киптереп бетерә! Халикъны биш көннән түгел, иртәгесен үк чакырталар бюрога. Парторг Тавилов белән икесе иртә таңнан машина куып, Пәнҗәргә киттеләр. Халикъ бюродан курыкмый, аның бар борчылганы - икмәк! Китәр алдыннан, ул колхоз механигын чакыртып алды. Мөбарәкша абзыйны чакыртты, сушилкага эшкә күчкән Мөбинәне чакыртты: - Туганнар, бер генә минутка да эшне туктатмагыз. Бу - минем приказым да, үтенечем дә. Миннән башка бер кешене дә тыңларга хакыгыз юк, - диде. Пәнҗәр бездән егерме чакрым. Юллар бозык. Кайчан барып җитәләр дә кайчан кайтып җитәләр. Күңелемдә ут, сулыгып-сулыгып, күз кабагым тарта. Юк, мин Халикъны эшеннән алырлар дип курыкмыйм, алсыннар, мин хәтта шуны телим, ичмасам, адәм рәтле тыныч эшкә күчәр иде. Тырышып ярамый кеше, койрык болгап ярый. Халикъта аларның берсе дә юк. Аның үзе ышанган иманы бар, ул - дөреслек. Ул - намус. Ул - булсынга эшләү. Аны аңламадылар, аны көчләргә, ирексезләргә теләделәр, аның сырт йоннары кабарды. Бәлки, ул үзенең үлеменә киткәндер. Ходаем, бик артык тискәреләнмичә, дуламыйча, ипләбрәк сөйләшсә, ичмасам, эшеннән алу белән туктарлар иде, көрәгең таза булса, эш беткәнмени? Мин аңар Казанда йөз эш табып бирәм. Бу юлы инде ул, бәлки, карышып та тормас. Җитәрлек сабак укыттылар аңа. Шыр тиле булмаса, аңларга тиеш. Төрмәгә генә башын тыга күрмәсеннәр, эшеннән алу берни түгел, эшеннән алганга сөенәм генә. Күңелемнән мин кырыкмаса кырык тапкыр шул уйны уйладым. Халикъны үзем белән Казанга алып китәр өчен, әллә ниләр эшләргә әзер идем мин. Кич җиткәнче, ике-өч тапкыр идарәгә барып кайттым, парторг Тавилов хатыны Хәдичәдән белештем. Хәдичә - яшь хатын, дөньяның ачысын-төчесен татымаган, мондый тәшвишне беренче тапкыр күрүе булганлыктан, кайгыра да белми. Нәрсә булсын аларга, юри эшләмәделәр бит, ди, мине юатып маташа. Авыл өйләрендә утлар кабынып, берничә көн яумый торган яңгыр тагын сибәли башлагач, балчыкка, ләмгә батып, машиналарын Җайлангар урманында калдырып, Халикъ белән Әнвәр кайттылар. Мин хәл сорашырга ташландым. Халикъ теләр-теләмәс кенә әйтте. Бюро булган. Аны председательлектән алалар икән. Бар сөйләгәне шул булды. Мин бик ялынгач, тагын ике сүз өстәде: дөбердәтеп аласылар! Тагын бер сәгатьтән Халикъны партактивка чакырып алдылар. Активны Халикълар белән килгән прокурор ярдәмчесе Хәмзин үткәрә. Карар чыгаралар: райком бюросы карарын дөрес дип табарга, шул хакта парторг Тавилов иртәгә гомуми җыелышка хәбәр итә. Колхозчылардан биш кеше - коммунистлар - райком карарын яклап чыга. Җыелышны иртән сәгать унга билгеләделәр. Сәгать сигезләр тирәсендә райком секретаре Байназаров килеп төште. Үзе белән яңа председатель дә алып килгән. Унга чакырган халык тугызда ук килеп тулды. "Саматовны төшерәләр!" дигән хәбәр олысынкечесен урыныннан кузгаткан. Тик амбар янында, ашлык җилләткән төштә Мөбинә, Мөбарәкша абзый, механик Нурмөхәммәт торып калган. Халикъ аларга, ни ялынсалар да, җыелышка килергә рөхсәт итмәгән. Ул җыелыш гомердә онытылмаслык булып хәтеремдә калды. Бүген, ничәмә еллар узганнан соң да, мин аны яттан сөйләп бирә алам. Райком секретаре Байназаров, яшел япмалы өстәл янына чыгып баскач, клубка күз төшерде. Биек. Якты. Сулышларың иркенәеп китәрлек. "Кара, кара, - дидем күңелемнән үчегеп. - Саматов салдырган клуб. Культура сарае. Бүген син аны алып ташларга тиеш.
Эшләгән ярамый сезгә, ялагай ярый". Секретарь үзен олы итеп тота. Унлап кеше президиум өстәле янына чыгып утырганчы, залдагыларга сүз катмады. Клубны күзәтә, йөзендә елмаю. Менә прокурор ярдәмчесе Хәмзин чыгып утырды, парторг Тавилов чыкты, алдынгы колхозчылар чыктылар. Миңа таныш түгел кара костюмлы яшь кенә бер егет, тубал чаклы чәчен куллары белән баскалап, өстәл янында күренүгә, минем арттан хатыннар: - Котдусов. Яңа персидәтел, - дип пышылдашып алдылар. Халигым никтер кызганыч булып китте. Эшлә, эшлә дә, ватык арба кебек чүплеккә атсыннар, имеш. Әллә югыйсә президиумга да утыртмаскамы исәпләре? Юк, утырттылар. Байназаров үз янына чакырып алды. Халикъның утырып җитүе булды, парторг Тавилов, шундук залга төбәлеп: - Иптәшләр, - диде. Рәттән рәткә кыштырдау, чыш-пыш килүләр шуылдап узды. Биш йөз кеше сыешлы зал тын калды. Мин чигә тамырымның сулкылдап тибүен ишетә башладым. - Иптәшләр! Гомуми җыелышны ачык дип белдерәм. Көн тәртибендә председатель мәсьәләсен карау. Каршылар юкмы? Тынлык. - Алайса башлыйбыз. Мин сезне мәсьәлә белән таныштырып узыйм. Әнвәр бик тырышып кырынган. Өстенә зәңгәр костюм, ак күлмәк кигән, галстук таккан. Кәгазь тоткан кулы сизелерлек дерелди. Ул тотлыгыбрак чыккан кыюсыз тавыш белән, сүзләрне азапланып эзли-эзли, председатель Саматов турындагы райком бюросы карарын аңлатып бирде, аннары партоешма карарын сөйләргә тотынды. Аның хәле авыр, ул Халикъны да екмаска, райком каршында да начар булып күренмәскә тырыша. Яшь шул әле, тәҗрибәсез. Тормышта алай булмаганын белми. Элек кенә ул берьюлы ике байга хезмәт иткәннәр. "Тәлгатев булса, алай эшләмәс иде", - дип уйлыйм. Яшь парторгның үзен тотуы халыкка ошамады. Моңарчы тыныч кына утырган зал умарта күче кебек гөжли башлады. Байназаров сулы графинның бөкесен алып, аңар карандаш белән озак кына кагып торырга мәҗбүр булды. Алай да халык тынычланмагач: - Иптәшләр, вакытны әрәм итәбез, шауламыйк, - диде. - Минемчә, мәсьәлә ачык: дүрт мең центнер икмәкне бозганы, алтмыш җиде дуңгыз баласын һәлак иткәне өчен, председатель Саматовны эшеннән алырга. Райком бюросының карары шундый. Кемдә нинди сорау бар? Кем чыгып сөйләргә тели? Арткы рәтләрдән кемдер: - Мәсьәлә ачык түгел! - дип кычкырды. Халык дөбердәшеп шул якка таба борылып карады. Мөбарәкша абзыйның олы улы Сөләйман басып тора. - Сезгә нәрсә аңлашылмый, иптәш... фамилиягезне белмим. - Миңа, Галим Саттарович, менә нәрсә ачык түгел, - диде Сөләйман һәм, кулына тоткан кепкасын йомарлаштыргалап, беркавым дәшми торгач, сүзен ялгап алып китте, - ягъни быел кыш көне, мал кырыла башлагач, безгә районнан биш кешелек комиссия килде. Алтмыш җиде дуңгыз баласының ящурдан үлгәнлегенә акт язып, кул куеп, печәт басып киттеләр. Монда Саматовның ни гаебе бар? Мин һич кенә дә аңламыйм, сез нигә председательне ул эшкә китереп кыстырасыз? - Чистый! Тапканнар апалнай кеше! - Саматов тырышмаса, ярты ферма кырылып бетә иде. Әнә күршеләргә карагыз, өч йөз илле баш дуңгыз малы аягын сузды. - Әлбәттә, шулай. Дөресен сөйләргә кирәк, ничу! Кызыша барган залны тынычландыру өчен, тагын байтак көч түгәргә туры килде. Шуннан соң, бербер артлы чыгып, кыска-кыска гына итеп, биш кеше сөйләде. Күрәсең, кичә партҗыелышта билгеләп куелган кешеләр булгандыр. Саматовның эшләгән эше дә бар, радиодан да күп аңлатты, өйләребезгә кереп хәлебезне белде, дип, бигүк әһәмиятле булмаган якларын санап киттеләр. Аннары райком бюросының карарын дөрес дип тапканнарын әйтеп, Саматовны эшеннән азат итәргә, яңа килгән яшь кешегә эшне тапшырырга кирәк, дип нәтиҗә ясадылар. Инде барысы да көйләнгән кебек иде. Парторг Тавилов мәсьәләне тавышка куйды. Саматовны председательлектән алырга дип, алты кеше кул күтәрде. Биш йөздән артык кеше Саматов ягында торып калды. Китте бәхәс, китте сүз көрәштерү. Авыл советы председателе Исмәгыйлев Даут күтәрелде. Озак еллар шушы эштә эшләп, халык акылын үзенә туплый барган, соңгы елларда корсак үстереп җибәреп, тынычрак, гамьсезрәк тормышка күчкән бу абзый сөйләсә сөйли дә, ышандырса ышандыра да белә иде. Сүзен ул өлкәннәрдән башлады:
- Җәмәгать, ил картлары! Нишләп без болай үзебезне үзебез азаплыйбыз? Саматов Халикъка начарлык телибезмени? Ул егылып үлсен, тарта-тарта сеңере өзелсен дип әйтәбезмени? Саматов Халикъ эшләде үзенә тиешлесен. Рәхмәт. Инде калганын булдыра алмый икән - бигайбә. Көчәндермик. Үзебез дә гаепле, вакытында ярдәм итә алмадык, булышмадык, аның эшләгән эшенә контроль дә ясап бетерә алмадык. Озын сүзнең кыскасы, Саматов Халикъны без кулдан ычкындырдык, алга таба җитәкли алырдай олы җитәкче итеп тәрбияли алмадык. Менә шуңар күрә, гаепне үзебезгә дә алып, бушатыйк эшеннән, куйыйк яңа иптәшне, яшь иптәшне, көчле иптәшне... Авыл советы башлыгы никадәр оста сөйләмәсен, күпме генә хәйләләмәсен, азаккы нәтиҗәсе белән эшне бозып ташлады. Ул сүзен сөйләп бетереп, урынына да утырып җитмәгән иде әле, балта остасы Ахунҗан сикереп торды, агач ботакларын балта белән чапкандай селтәнеп, сүзне вак йомычка кебек чәчә башлады: - Туктап тор, туктап тор син, энем Даут! Авыл советы булсаң да, кулыңда пичәт тотып утырсаң да, мин барысын да дөрес сөйлим дип ялгыша күрмә, и шулай ук безне, авыл картларын, үз арбаңа җигеп куярга да ашыкма. Кем безгә авыз тутырып ипи ашатты - Саматов! Кем безгә йорт салып бирде - Саматов! Саматов безгә килгән чагында, без кем иек? Авызыбызны ачсак, үпкә-бавырыбыз күренеп тора торган хәерче идек. Эш көнебезгә безнең кайчан да булса бер акча алганыбыз барыемы? Яле, күзгә карап әйтегез, барыемы? - Ю-у-уук, - дип гү килде зал. - Дөрес әйтәсегез, юк ие. Хәзер безгә Саматов кирәк булмый башладымыни? Без аны бер селтәнүдә агачыннан кисеп төшергән ботак кебек алып ыргытмакчы булабызмыни? Шаярмыйк, җәмәгать. Ничу! Амбар алдында арыш кызып ята икән, бер Саматов кына гаепле түгел, ул гүпчи дә гаепле түгел, әгәр беләсегез килсә. Саматов Гаптелхаликъ булсынга йөреп аяктан егылды, бүлнискә кереп ятты, аны аннан, адәм рәтле дәваланырга да ирек бирмичә, атылып-бәрелеп чыгарга мәҗбүр иттеләр. Кем дип сорыйсызмы? Районнан китерттергән упалнамучынный. Аның райком алдында бик тәти егет булып күренәсе килә, и шулай ук мидал аласы килә, и тота да бу безнең күз карабыз кебек итеп әзерләгән сигез йөз центнер бодаебызны, задание өчен дип, җиңел кулдан гына җиппәрттереп тә куя. Әл-лә-ләлә, акыллы баш! Син әле аны башта чәч, аннары ур, аннары өч трит сартировкадан үткәр, амбарга яңгырларга чылатмыйчан салып куй, менә шуннан ары күрербез, син ул симәнә бодаен җиңел кулдан гына өстәмә план исәбенә җибәрергә праваң бармы-юкмы? Менә шул, җәмәгать, минем кара акыл белән уйлый торган фикерем шундый. Байназаров иптәш, син миңа кырын карама, и шулай ук бу алама карт сүз урынына йомычка чәчте дип, кашыңны да җыерып утырма, дөресен дөрес итеп сөйләргә кирәк. Мин персидәтелебез Гаптелхаликъ эшеннән бик тә канәгать, ул эшләсә, әле үзем дә кулга балта тотып, сарык бәрәннәренә абзар салып бирергә ниятләп йөрим, и шулай ук яңа мәктәп салынасы дип ишетеп торам. Ходай гомеремне биреп, аңар да катыша алсам, гүпчи дә начар буласы түгел. Инде килеп аңлатып бирә алмаган булсам, әйтим: мин, "Кызыл таң" колхозының балта остасы, җитмеш яшьлек Ахунҗан, персидәтелебез Саматов Гаптелхаликъны эшеннән алуга гүпчи дә каршы. Балта остасы Ахунҗаннан соң халыкның ярсынуы шул дәрәҗәгә җитте, Байназаров тагын сөйләми булдыра алмады. - Биредә кайбер иптәшләр Саматовны яклау юлына бастылар, - дип, тыныч һәм сабыр булырга тырышып сүз башлады ул. - Әйтерсең райком Халикъ Габдрахмановичның эшләгән эшен күрми, аның эшенә әйтерсең без күз йомабыз. Юк, иптәшләр, эшләгән эш югалмый. Саматов җиде ел эчендә бик күп эш эшләде. Фермаларны яңартты, уңыш алуны яхшыртты, колхозны кадрлар белән ныгытты һәм башкалар, һәм башкалар. Ләкин без, барысын да Саматов кына эшләде дип, сәяси хата ясыйбыз түгелме? Күзләрегезне киереп ачып, тирә-юньгә игътибар беләнрәк карагыз әле: кругом күтәрелеш, кругом үсеш! Юк, хөрмәтле иптәшләр, колхозлар Саматов ихтыяры белән түгел, партия һәм хөкүмәт ихтыяры белән, әгәр беләсегез килсә, колхозчылар, эшчеләр, бөтен халык ихтыяры белән үсәләр. Әлбәттә, Саматовның да, оештыручы буларак, бу эштә катнашы бар, тик аны күпертеп, әллә ниләр ясап күрсәтмәскә кирәк. Ирешелгәннәр белән канәгать булып яшәү коммунист өчен, партия члены өчен ят бер нәрсә. Райком әйтә, Саматов тынычланды, ди. Саматов таләпчәнлеген югалтты, ди, андый сыйфатлар белән хәзерге этапта зур бер производствоның, алты мең гектар җире булган колхоз производствосының командиры булып булмый, ди. Логикасы начар эшләми Байназаровның. Ораторлык куәсе дә Ходайга шөкер. Ләкин нигә соң әле ул ялыныр дәрәҗәгә җитеп әгъвалый колхозчыларны? Ул бит бюрода Саматовка: "Дөбердәтеп алырбыз!" - дигән. Әгәр залда Саматовның эшен үз күзе белән күргән кешеләр утырмаса, бер хәер иде, Байназаров аларны кайнар сүзе белән ышандырып та куйган булыр иде. Мисал таләп итә залдагылар, ярты сүздә бүлеп кычкыра. Мисал ягына киткәч, эшләр саега. Язгы отчет чорыннан бирле текә күтәрелеш булмады, ди Байназаров. Биш-алты ай эчендә текә күтәрелешне ничек булдырасың? Әнә бит колхозларны илле өченче елдан бирле текә күтәрү бара. Ләкин бик текәләнеп китмиләр бит, текәләнеп китсәләр, Үзәк Комитет ел саен авыл турында сөйләп, ике пленумның берсен авыл хуҗалыгына багышламас иде. Урып-җыю күрсәтелгән срокта үтәлсә дә, югалту бар, ди Байназаров. Кемдә юк ул югалту, дип карыша зал. Атналар буе баш өстендә явып торсын да - югалту да булмасын. Ашлык кыза, ди Байназаров. Кызмый хәле юк. Басудан коры килеш кермәде бит, тизрәк кайтару, дымлы булса да, ындыр табагына аудару ягын карадык. Үз җае белән барса, Саматов авырмаса, өстәмә ашлык түләтергә дип, вәкил маталанып йөрмәсә, җилләтеп тә, киптереп тә бетергән булыр идек.
Барлык тавышларны ярып, зал өстенә Мөбарәкша абзый күтәрелде: - Әгәренки, Байназаров иптәш, Саматовны урыныннан алырга дип каныккансыгыз икән, сез аны алмыенча туктамассыгыз инде. Анысын гына беләбез. Иллә дә мәгәр бу эшне безнең "Кызыл таң" колхозчыларының ихтыярыннан башка эшлисез икән, райком әле соңгы чик түгел, дөреслекне таба торган бүтән төрле юл да бар. Безнең ише буразнага бил бөккән кешенең дә сүзен бик һәйбәтләп тыңлый белә партия. Монысы Ахунҗан карт сөйләгәннән дә кайнаррак булып чыкты. Йөрәк түреннән чыккан сүзгә халык гөр китереп кул чапты. Аннан соң Тавилов торып аңлатып маташты, Байназаров тагын үзенең ораторлык куәсен эшкә җикте, берсе дә ярдәм итә алмады. Кул күтәрткәннәр иде - алты уңай, биш йөз каршы. Менә шунда мине Байназаровның мәсьәләне бөтенләй көтелмәгән яктан китереп куярга маташуы сагайтты. Ул халык гөжләгән арада Халикъка таба иелеп, аның белән озак кына сөйләште, тегесе башын чайкаштыргалап торды, нигә чайкый - аңламадым. Халикъ аягүрә басты. Үтә дә якын итеп, үзен эштән азат итүләрен, бик тә арыган булуын, сәламәтлеге җитмәвен, райком карарына буйсынырга кирәклеген әйтте. Тик шунда гына аңлап алдым. Байназаров, тәмам хурлыкка кала башлагач, Халикъны әгъвалаган, башлаган эше барып чыкмаса, авторитеты бетүдән куркып, хәтта ялынудан да тайчанмаган. Саматовның колхозчыларга сүз кушуы янә аптырау тудырды. Халык икеләнә. Җибәрер иде - Саматов кирәк, җибәрмәс иде - каныгалар Саматовка. Ир-ат арасыннан сөйләрдәй кеше калмагач, хатын-кыз сүз алды. Монда инде акыл түгел, йөрәк сөйли. Карасам, теге заманда каз-үрдәге белән иза чиккән тол хатын Мөбинә кулларын бутый. - Зерә дә кирәкмәс эш белән вакыт уздырабыз. Амбар янында ашлык кыза! Кем җавап бирә? Клевер басуларын сөрдереп бетердегез. Кем җавап бирә? Мал-туар курмысыз калды, кем җавап бирә? Чыдаган Саматовка рәхмәт. Мин булсам, күптән тилеләр йортына керер идем. Йә асылынып үлгән булыр идем. Зал тып-тын булды. - Нинди тәкъдим әйтәсез? - диде Тавилов. - Азапламагыз Саматовны, ике айга ял бирегез. Эшләмәде түгел, эшләде. Үзе әйтеп тора, авырыйм, ди, дөрес бит инде авыруы, персидәтел башы белән уборка өстендә больниска кереп ятмас иде авырмаса. Барсын Кавказга йә Кырымга, ял итеп кайтсын да тагын эшләсен. Саматовның бездән артканы юк. Вәйт! Бу тәкъдим халыкка бик тә хуш килде. Ул тик ике кешегә генә хуш килмәде. Берсе - Байназаровка. Байназаров үтенүе белән - Халикъка. Байназаров халыкны үгетли-үгетли хәлдән тайды. Тавилов халыкка аңлата-аңлата арып бетте. Ә халык үзе акны кара дип аңлатуларыннан гаҗиз иде. Һәр ике як инде хәлдән тайган, кичке җиделәр булып килә иде инде, минем сантый Халигым тагын үзе торып басты: - Иптәшләр, минем сезгә бер генә үтенечем бар. Азат итегез мине. Иптәшләрчә әйтәм: сугышны буеннан-буена йөреп чыктым. Сугыш беткәнгә унҗиде ел, бер көн дә ял иткәнем юк. Менә авыл хуҗалыгы институтын бетергән япь-яшь иптәш килгән, энергиясе бар, белеме бар, аңар мин килгәндәге төсле өшәнгән колхоз калмый, бергә-бергә алып барырсыз. Булмый миннән, коткарыгыз. Заманында Халикъка бик нык ярдәм иткән кеше, механизаторларга ашлыкны гектардан түгел, центнердан түләүгә риза булган комбайнчы Габдулла Маликов торды.
- Чыннан да, алҗытмыйк, иптәшләр, Саматовны. Арыса да арыгандыр, машина түгел бит, адәм баласы. Бушатыйк эшеннән. Тик минем сүзем шул: рәхмәтле булыйк. Хезмәт кенәгәсенә рәхмәт язып җибәрик. Райком аның кызыл билетын пычратып җибәрмәсен, әгәр шуңар риза икән, райком секретаре Галим Саттарыч җыелыш алдында сүз бирсен. Бирми кая бара ала? Ипләп кенә әйтергә мәҗбүр булды секретарь. - Моңарчы райкомга бар җирдә дә буйсыналар иде. Бар җирдә дә партия җитәкчелек итә. Әгәр без Саматовның партия билетына тап төшерергә уйласак, бюрода ук партиядән чыгарган булыр идек. Борчылмагыз, ул эш булмас. Инде яңа председатель мәсьәләсенә килгәндә, без сезгә начар кеше тәкъдим итмибез, - дип, булачак председательнең биографиясен сөйләп чыкты. Аннары колхозның төзелеш эшләренә ярдәм итәргә, нәрәттән тыш материал табып бирергә вәгъдә итте. Ниһаять, кичке ун тулганда, председатель Саматовны эшеннән азат итеп, аның урынына Котдусовны сайлап, сүлпән генә таралыштылар. Башка чакта булса, мин бу хәлгә сөенер генә идем. Иремнең председатель газаплары мәңгегә бетте! Безгә генә тишек-тошыкны томалап, ала канат булып йөрергә димәгән, үз кайгыбызны кайгыртырга да вакыт. Ие, башка вакытта булса, мин нәкъ шулай уйлаган, шулай фикер йөрткән булыр идем. Бүген мин алыштырып куйгандай үзгәргәнмен. Күңелемдә кем беләндер ут ягып кычкырышасы килү уе яши. Халикъны рәнҗеттеләр. Гадел кыланмадылар. Ул гомерендә беренче мәртәбә йомшаклык күрсәтте. Мин моңа каршы. Каршы мин! Һәм мин моны болай гына калдырмаячакмын. Шөкер, миңа хәзер обком юлы таныш. Халикъны яклап, мин беренченең үзенә барырмын. Бу юлы инде мине ансат кына борып җибәрә алмаслар. Мин үз кайгымны кайгыртып йөрмим... Халикъка белдерми генә юлга җыена башладым. Тик миннән дә өлгеррәкләр бар булып чыкты. Колхозчылар җыелыш беркетмәсен туп-туры обкомга җибәргәннәр. Шау-шулы көннән соң атна-ун көн дә узмады, Халикъны Казанга чакырып алдылар. Халикъ авыл хуҗалыгы секретаре янына барып керә. Караса - Байназаров та шунда. Секретарь нык итеп әйтә боларга: - Икегез дә дөрес эшләмәгәнсез. Сез, Байназаров иптәш, колхоз җитәкчесен иң кирәк чагында эшеннән аергансыз, халык җыеп шаулагансыз, персональ җавап бирергә туры килер. Ә сез, Халикъ Габдрахманович, номенклатурадагы работник. Сезне халык ихтирам иткән, урыныгызда калырга иде, колхозчыларны кыен хәлгә китереп куймаска иде. Конфликтны без чишкән булыр идек. Ярый, эшләнәсе эш эшләнгән, аны хәзер кире кайтарып булмый. Сезгә тагын Кама буендагы бер колхозны тапшырабыз. Тәҗрибәгез бар. Чыныгу алдыгыз. Бер ай ял итегез дә яңа коллективны кабул итәргә әзерләнегез. "Кызыл таң"га булышу шулай ук сезнең өстә кала. Шулай итеп, Саматов тагын колхозга башын китереп тыкты. Мин бу юлы гаҗәпләнмәдем, тик тагын авыр көннәр кичерәсебезне күз алдына китереп, аңардан сорадым: - Әйт әле, Халикъ, шулхәтле мыскыл иткәннән соң да, ничек синең колхоздан җаның бизмәде? Ул миңа бик тә үз итеп карады, беркавым дәшми торгач әйтте: - Беләсеңме, Рокыя, - диде, - тормышта төрле хәл булуы мөмкин. Әгәр кешенең үзәге чын булса, ягъни чикләвекнең төшенә зыян килмәсә, ул тагын тернәкләнә, тагын яңа үсенте бирә. Син минем иң якын кешем, минем белән бергә күп җәфалар чиккән хатыным. Яшермим синнән, әйтәм: үзәгемне саклыйм мин, төшемне. Мине туктаусыз дөмбәсләп чыныктыралар. Мин бит егерме яшьтән партиядә, һәм гел сынап киләм. Халык партия дип карый. Югарыда кем генә утырмасын, хикмәт утыручыда түгел, фундаментта. Безнең партиянең фундаменты нык, әгәр шушы фундаментка ялгышып кына ватык кирпеч яки черек агач эләксә, ул барыбер фундаментны үзгәртә алмый, чөнки аны алып ташлыйлар... Халикъ Саматов турындагы чын хакыйкать менә шушы. Мин беренче елларны аңа кияүгә чыгуыма үкенеп, гел аерылу уе белән яшәдем. Ләкин булдыра алмадым. Мин аны түгел, ул мине үз юлы белән алып китте. Мин ул хакта беркайчан да, берәүгә дә сөйләмәм дигән идем. Еллар үтеп, Халикъ сүзләре дөрескә чыккач, өстәвенә өч улымның өчесе дә әтисе юлы белән китеп баргач сөйләргә булдым. Ул хакыйкать кешеләргә кирәк. 1970-1971 Әгерҗе - Казан
Хыялый Хәйрүш егетләре
БЕРЕНЧЕ БҮЛЕК
Һәр авылның үзе генә белгән истәлекле урыны була. Бер авылда ул - чишмә, икенче авылда - урман аланы, өченчесендә - ялгыз ак каен яки куш нарат.
Озак вакытлар читтә йөргәннән соң, туган якларына кайтып төшкән тынгысыз табигатьле кешеләр иң элек әнә шул истәлекле урында туктый. Сугышларда йөреп бәгыре ташка әйләнгән карт солдатның да мондый урында күңеле кинәт йомшарып китә торган була... Безнең Кәлимәтнең дә әнә шундый истәлекле бер имәне бар иде. Әле Кәлимәт атаклы нефть каласы булып җитешкәнче, гап-гади бер авыл чагыннан ук калган имән ул. Гомер озынлыгы да аның әле гасырлар белән саналмый, аңа, күп булса, җитмеш яшьләр чамасы. Ләкин ул, бәрәкәтле туфракка эләгеп, шундый да күкрәп үскән, ботак-тармакларын як-якка шундый да таратып җибәргән, аны күреп сокланмаган бер генә кеше дә калмагандыр. Зәгъфран таудагы каен урманының иң матур, иң түгәрәк аланында, аның да урта бер җирендә үсеп утырган бу имән безнең юл өстендә, промысел территориясендә иде. Мастерыбыз Хәйрулла Хәкимов - кушаматы белән әйтсәк, Хыялый Хәйрүш - безне көн саен иртән әнә шул имән янына җыя да, узган бер тәүлек эчендә кайсы операторның күңелендә нинди уй туган, шуларны сораша. Без сөйлибез. Хәйрүш шуларның барысын үстермәгән "мыегына чорный", ә без, үзебезне яңарып, сафланып киткәндәй хис итеп, эш урыннарына таралабыз. Имәнгә без "девон имәне" дип исем куштык. Моннан өч йөз илле миллион еллар элек булган девон дәверенең нибарысы җитмеш яшьләрдәге имәнгә ни катнашы бар дисезме? Әйе, бер уйласаң сәеррәк шул: девон дәверендәге абага үләннәре дә бит инде, бер чакрым калынлыктагы тау токымнары астында калып, әллә кайчан ташкүмергә әйләнгән. Без ул кадәресен беләбез. Бу исем үзеннән-үзе килеп чыкты. Өлкән операторыбыз Николай Петушков, шулай бермәлне имән күләгәсендә геологиядән имтиханга әзерләнеп утырганда: "Их син, девон имәне! Менә минем өчен кичке техникумда имтихан бирсәң икән син..." - дип уфтанып әйтеп куймасынмы! Китте шуннан, девон имәне дә девон имәне! Без барлык шатлык-кайгыларыбызны девон имәненә алып килергә өйрәнеп киттек. Нефть чыгару планын арттырып үтибезме - имәнле аланга бәләкәй бер агач утыртабыз. Егетләрдән берәрсе кичке техникумны бетереп чыгамы - тагын берне утыртабыз. Биш ел узар-узмаста имән янында бәләкәй агачлар шундый күп җыелды, имәнле алан үзенең операторлары, өлкән операторлары, мастеры булган безнең бригадага охшады да калды. Бик күп сөенечләрне ишетте бу имән. Ләкин имән минем үземә бәхетсезлек алып килде, мине җаннан кадерле кешемнән аерды. Бу шактый ук озын вакыйга, шуңа күрә баштанаяк сөйләп бирмәсәм аңлашылмас. Җәүдәт Галиәхмәтов институт бетереп бригадага кайтасы көнне дә без шул имән янына җыелган идек. Мин, билгеле, гадәтемчә, алданрак килдем. Яратам мин иртәнге сәгатьләрдә, имән башына менеп, Гүзәлияне каршы алырга. Ак кәүсәле каеннар арасында аның кызыл косынкасын күрү - минем өчен әйтеп бетергесез куаныч. Менә ул иелә-бөгелә чәчәкләр җыеп килә, менә ул, зифа буе, сылу гәүдәсе белән җиңел генә атлап, кулына зәңгәр чәчәкләр бәйләме тотып, урман аланы аша имәнгә якынлаша... Ә бүген ул килмәде. Әллә авырды микән? Берәр бәлагә тарымадымы? Башка юлдан килмиме дип, тирә-ягыма күз салдым. Аста операторлар патшалыгы җәелеп ята (промыселны без үзара шулай дип йөртәбез!). Урман өсте - күгелҗем-зәңгәрсу. Промысел вышкаларының әле беленер-беленмәс шәүләләре генә бар. Еракта, әллә кайларда булып күренгән газ-бензин заводының градирнясыннан аксыл пар күтәрелә. Әнә шул пар бөркеп утыручы градирнялар миңа бәләкәй чакта Бөгелмә станцасында тәүге мәртәбә күргән паровозларны хәтерләтә... Имән башында Гүзәлияне көтеп утырганда, алан буйлап ашыгып кына килгән ак сакаллы бер картны күреп алдым. Кулында - кәкре башлы кара таяк, өстендә - күк җилән, башында - ямьшәйтеп кигән киез эшләпә. Имәнгә җитәрәк туктады, таягын култык астына кыстырып, беравык сүзсез генә басып торды. Аннары имән тирәсеннән әйләнеп чыкты да, тагын бертын сүзсез басып торгач, авыр итеп бер көрсенде.
- Торасыңмы, кордаш? Торам, дисең. Бик шәп. Торырга кирәк. Әмма ләкин син миңа шуны әйт, әгәр дә мәгәр синең тамырларыңа азык килүдән туктаса, син тора алырсыңмы? Дәшмисең? Оһ-һо-һо-һо! Дәшмисең шул син. Дәшмисең... - дип сөйләнә-сөйләнә, каядыр юкка чыкты. Имән башында мин озак кына уйга калып утырдым. Әлеге карт әйтеп киткән сүзләрнең мәгънәсен аңларга тырыштым. Күңелем минем ул сүзләр эч пошканнан гына әйтелмәгән икәнен сизә, ләкин нигә әйтелгәнен аңлап бетерә алмый иде. Ул арада тәмам көн-ай җәелеп бетте. Урман өсте, иртәнге күгелҗем бөркәнчеген салып, вышкалары, урман күкрәген ярып узган таш юллары, челтәр баганалары белән аермачык булып күренә башлады. Дөбердәп вахта машинасы узды, һәм урман аланына, бер төркем егетләрен ияртеп, Николай Петушков килеп керде. Ул, озын сыйраклары белән дәү-дәү атлап килгән уңайга: - Дусларым, көн кояшлы булачак! - дип кычкырып җибәрде. - Кояш саулыгына яртышар кило колбаса! - диде бригадада ашамсаклыгы белән дан алган Шәйхаттар. Егетләрнең шаркылдап көлеп җибәрүенә исе дә китмәстән, Шәйхаттар, чирәм өстенә утырып, күн итеген салды, чолгауларын сүтте һәм яланаякларын рәхәтләнеп чирәм өстенә сузып җибәрде. Дәү корсаклы күн сумкасыннан ярты кирпеч ипи, утын агачы чаклы колбаса түтәрәме чыгарып, газета кәгазенә яшел суган, кабыклы бәрәңге, шырпы савытына салган тоз ише вак-төяк нәрсәләр тезеп, ашарга әзерләнде. Озакламый кызлар коллективының өлкән операторы Азамат Бикбаев килде. Бу инде дөньяда бер мут. Йөзе ыслаган балык кебек көрәнсу, өстендә - кыек якалы кара сатин күлмәк, бер җилкәдә - брезент куртка, икенчесендә - гармун. Авыз, билгеле, колак артында. Кызларын, кыр казлары кебек итеп, бер рәткә тезде дә: - Карәхмәт улы Сарәхмәт, Сарәхмәт улы Салават, Салават улы Азамат, ягъни буламдыр мин ул зат. Һә-әй! Мин җитәкли торган кызлар! Тыңла минем команданы! Һир-р-но! Равнение к имәнү, приветствовать бригаду! - диде. Кызлар чикы да микы, һай-һу да һи-һу: - Исәнмесез-саумысез, Хыялый Хәйрүшнең кара-чутырлары, дегет мичкәләре! Егетләр хор белән җавап кайтара: - Нечкә билле, киң күңелле, кара кашлы, пумала башлы алсу гөлләргә, тигәнәк чәчәкләренә. (Азамат бу урында хромкада аккорд бирә.) - Салют! - Салют! - Салют! Көн дә саен кабатлана торган, кабатланса да туйдырмый торган әнә шушы балалар уены - шаян сүзләр, такмак-такмазалар, бер сүз белән әйткәндә, яшьлек-юләрлек дип атала торган кеше гомеренең яңгыравыклы сөенече - иртәнге урманга таралгач, мастерыбыз Хәйрулла Хәкимов килеп җиткәнче, гаҗәеп бер тын минутлар булып ала. Кызлар, ничектер моңсу-юаш булып калып, аякларын тыйнак кына бөкләп, бер читкә барып утыралар. Егетләр саф һавада тәмләп бер тәмәке тарталар. Андый чакта инде мин дә имән башыннан төшәм. Бригада миңа төбәлә. Минем исем дә китми, мин Гүзәлияне эзлим. Бүген ул юк. Сорарга уңайсыз. Егетләр минем нигә таң белән килеп имән башына үрмәләгәнне сизенәләр. Көт тә тор, үчекли башларлар, янәсе, юкка чалбар ертып, имән башына менеп йөрдең - барыбер килмәде! Мин аларның төртмә телләнгәнен көтеп тормыйм, егетләр янына киләм дә: - Беләсезме нәрсә, мин бүген шундый бер әкәмәт күрдем... - дип, бик серле тавыш белән сүз башлыйм. Бергә эшләүче иптәшләрем минем көн саен берәр кызык уйлап чыгаруыма күнегеп беткәннәр инде, мине шундук чолгап алалар. - Сөйлә, сөйлә, Сәләхи. - Хәйрүш килгәнче алдап кал. - Әй, энекәш, арт саныңны тегендәрәк ал әле. - Кая алырга инде тагын? - Тавыш, тавыш! Кешегә ялганын оештырырга ирек бирегез! Шау-шу тынгач, мин, "Өч аучы" картинасындагы иң оста алдаучы кебек, күзләремне зурайтып, кулларымны бутап сөйләргә тотындым:
- Иртән-иртүк, монда бер җан әсәре дә юк, имән башында япа-ялгызым, безнең вышкаларны урлап китмәгәннәрме дип санап утыра идем, килеп чыга бер Хозыр галиәссәлам! Өстендә - брезент куртка, кулында - кара таяк. Сакалын, мин сиңайтим, җилкә аркылы әйләндереп салган да пута итеп биленә урап куйган! Әй йөри бу имән тирәсендә, әй йөри! Әллә ниткән догалар укый, имәнгә тылсымлы сүзләр дәшә... Шәйхаттар соңгы кисәк колбасасын авызына кабып җибәрде, чүп-чарларын, газета кисәгенә төреп, бер читкә атып бәрде: - Ялганласаң, килештереп ялганла, Сәләхи! Хозыр галиәссәламнең брезент куртка киеп йөргәнен кайдан ишеткәнең бар? - диде. - Ә нигә, бәлкем, картаймыш көнендә оператор булып киткәндер? - диде Азамат, елмаеп. - Куегыз әле, зинһар. Талип карт бит соң ул, - диде егетләрнең берсе. - Кайсы Талип? Пенсионермы? - Әлбәттә. - Нишләп йөри ул монда? Шәйхаттар уч төбе белән авызын сөртеп алды, ипиен, ашыкмый гына кәгазьгә төреп, сумкасына салды, тик шуннан соң гына, берәүгә дә карамыйча: - Нишләп йөри? Сиксәнгә җиткән кеше нишләп йөри ала? Үләргә җыенып, үзенә кабер эзләп йөри, - диде. Әллә ничек уңайсыз булып китте. Без тынып калдык. Талип картны Кәлимәттә олысы-кечесе белә: илле ел гомерен ул нефть эшенә биргән, яшь чагында үлеп сөйгән кызы аны ташлап кияүгә чыккач, гомер буе өйләнми яшәгән һәм картаймыш көнендә ике ятим кыз тәрбияләп үстергән. Беркайчан да үзе хакында уйламаган бу картка ике пар чиста күлмәк-ыштаннан һәм сыеныр куыштан башка берни кирәкми, аның бөтен яшәве башкалар өчен иде. Шәйхаттар кебек үтә гамьсез кеше тарафыннан әйтелгән үлем сүзе менә ни өчен безнең күңелләрне рәнҗетеп җибәрде. Мин сөйләвемнән туктап калдым һәм дөньяда булмаган ниндидер Хозыр галиәссәлам турында сүз кузгатуым өчен инде үкенә дә башладым. - Кешеләрне бик начар беләсең икән, иптәшкәем, - диде Азамат Шәйхаттарга. - Талип карт кебек кешеләр кабер эзләми... - Ничек эзләми? Кем әйтте аны сиңа? - дип, Шәйхаттар шундук каршы төште. - Нәрсә син тузга язмаганны сөйләп утырасың? Үз колагым белән ишеттем. Моннан бер атна элек Талип карт кияве Хәйрүшкә әйтте: "Мине үз кулың белән күмәрсең. Менә шушы имән янына, биек урынга, - диде. - Мин моннан машиналар шавын тыңлап ятармын, ике кызым шушыннан эшкә йөрер, ә имән миңа сезнең эшләрегез ничек барганны хәбәр итеп торыр", - диде. - Әйтәмме кабер эзләми дип. Димәк, аның күңеленә бер уй килгән, - диде Азамат, сөенеп. - Хитрый кеше ул. Безнең эшебездән канәгать булмавын читләтеп кенә әйтә. - Куегызсана! - диде Шәйхаттар, кулын селтәп. - Кешенең инде сөякләре шалтырап тора. Аны терәү терәп яшәтергә азапланалар. Бүтәннәргә сөйләгез ул әкиятегезне, яме! Билгә җиткән сакал гына кешене үлемнән коткарып кала торган булса, мин, бер минут тормый, сакал үстерә башлар идем. - Шулай да циник син, Шәйхаттар! - Китегез моннан. Көш-ш, ала канатлар! Идеалистлар! Мин сезне ишетергә дә теләмим. Бәхәснең куркыныч якка кереп китүе бар: биш-алты егет инде Шәйхаттар тирәсендә җиңнәрне үк сызгана башлаганнар иде, бәхетебезгә аланның аргы башында Гыймран Нуришановның яшькелт юл кожаны күренде, һәм Николай Петушков шундук: - Полундра! Кем дә кем "безопаскадан" имтиханын тапшырмаган, ычкыныгыз. Инженер килә! - дип кычкырып җибәрде. - Сәлам рабучий класска! - диде Нуришанов, безнең янга килеп җитеп. Кулына ул чемодан төсле күн чехол белән ниндидер авыр бер нәрсә тоткан иде. - Йә, мастерыгыз кайда? - Мастер килеп җитмәде әле. Утырыгыз, Гыймран ага, кунак булырсыз. Әйдәгез, бер көйрәтеп җибәрик, - диде Азамат, аның салпы ягына салам кыстырып. - Көйрәтергә була. Кайсыгызда бар тәмәкенең усалы? Аңа төрле яктан портсигарлар, таушалган "Беломор" каплары суздылар. Нуришанов бер папиросны кулында әвәләп авызына капты, икенчесен, кара көнгә дип, колак артына кыстырды. Чехолдагы әйберсен имәнгә сөяп куйгач, күзләрен бөркәп торган салынкы кашларын күтәреп, имәнне баштанаяк бик сынап күздән үткәрде, тик шуннан соң гына имән төбенә килеп утырды.
Бригада егетләре аңа карап тынып калдылар. Җәен-кышын дагалы күн итек киеп, яшькелт юл кожанын өстеннән салмый йөри торган зур гәүдәле, дәү битле бу агай, бригада территориясенә килеп чыккан чакларда, безнең эчкә шом сала торган иде. Инженерлык белеме булмаса да, тумыштан килә торган практик акылы, тапкырлыгы белән ул теләсә кайсы инженерны төп башына утырта ала. Күрәсең, гади бер операторны инженер итеп юкка гына күтәрмәгәннәр. Беркайчан да вакланмас, артыгын сөйләмәс, әмма тиешлесен тишеп куяр. Промыселның хәвефсезлек кагыйдәләрен саклауда ул гаять дәрәҗәдә каты куллы һәм үгездән дә үҗәт иде. Аның бүген гадәттә булмаганча ягымлы исәнләшүенә, өстәвенә үзеннән яшь "бала-чага" белән иркенләп тәмәке тартырга утыруына без аптырабрак калдык. "Якты чырайдан такта чәйгә" күчүче Азамат түзмәде, аның каршысына ук килеп утырды да: - Гыймран ага, сез Кәлимәтнең үз кешесеме? - диде. - Ә нигә? - Менә бу имәнне дөньядан ваз кичкән бер дәрвиш утырткан, диләр. Шул сүз дөресме? - Нинди дәрвиш? - Аның, имеш, бик зур кайгысы булган. Имән үссә, кайгым онытылыр, имән корыса, кайгым артыр, дип әйткән, ди. Нуришанов ашыкмый гына башын борды, салынкы кашларын күтәреп, имәнгә бер карап алды. Мин аның күзләрендә әллә нинди усал очкын елтырап китүен күрдем. Ләкин очкын шундук сүнде - йөнтәс кашлар аның күзен янә бөркәп куйдылар. Хәвефсезлек инженеры кеткелдәп кенә бер көлеп алды һәм киң борын тишекләреннән тузгытып төтен чыгарды. - Тыңлап-тыңлап торам да мин сезне, исем китә, әкәмәт тә сәер кешеләр сез, хәзерге яшьләр, һәрнәрсәдән мөгез чыгарырга торасыз, хе-хе-хе... Нинди дәрвиш утыртсын ди моны? Талип карт имәне бу. - Ну-у?! - дидек без, барыбыз берьюлы, гаҗәпләнеп. - Әлбәттә. - Үзе утырттымыни? - Билгеле, үзе. Тынгысыз адәм бит ул Талип. Тик торганнан сөйләнә башлый. Шигырь укый, такмак әйтә. Һич югы, бер дә булмаса, начальство белән тиргәшә. - Анысын беләбез, тынгысызлыгы бар, - дип куйды Шәйхаттар. - Безнең канга да тозны аз салмады. - Талип карт кебек тынгысызлар күбрәк булсын иде әле, - дип каршы төште Петушков. - Яле, бүлдермәгез, - дидем мин, имәннең тарихын ишетми калудан куркып. - Сөйләгез, Гыймран агай. - Аның нәрсәсен сөйләп торасың инде, - диде хәвефсезлек инженеры ашыкмый гына. - Талипның сәер гадәтләрен бөтен Кәлимәт белә: кешеләр тырышып-тырмашып йорт салды, ә ул өй борынча самавыр төзәтеп, казан төбе ямап, ач карынга мәзәк сөйләп йөрде. Аның белән генә калса бер хәер иде әле. Тапкан акчасына авыл малайларына конфет-прәннек өләште. Карыйсың, урамда җыр тавышы. Бөтен Кәлимәтне бер итеп Талип килә. Артында - бер көтү бала-чага. Исерек тә түгел үзе. Аракы белән шаярганын хәтерләмим мин аның. - Юмарт кеше булган икән. - Пәри башка, җен башка дигәндәй, юмартлык белән ыштансызлык - икесе ике нәрсә, энекәш. - Юкка алай дисез, Гыймран агай. Ул бит - ике ятим кыз үстергән кеше. - Кем әйтә аны үстермәде дип. Картаймыш көнендә, нефтесе беткән скважина кебек, япа-ялгызың коргаксып каласың килми бит... Кемнәндер ярдәм алырга кирәк. - Дөрес түгел. Кызларыннан аның бер тиен дә акча алганы юк, - диде Петушков. Бу сүзләрне ул әллә ничек өнәмичә, хәвефсезлек инженеры Талип картка яла яккан сыман, усал итеп әйтте. Ләкин Гыймран абзаңны алай гына чыгырдан чыгара алмассың. - Әкәмәт тә сәер беркатлы кешеләр сез, хәзерге яшьләр, - диде ул, чамадан тыш сабыр гөрелдәвек тавыш белән. - Әйтерсең карап-багып үстергән балаларыңның игелеген күрү гаеп. Кайсы законга язган моны? Нинди моральный кодекста бар бу? Ул бит әнә шул кызларны эвакуация пунктыннан алып кайтты, үстерүен дә буровойда үстерде. Сугыш. Бер нәрсәнең җае юк. Буровойда мунча кертте ул аларны. Гаурәтен киндер алъяпкыч белән ябып. Ә сез әйтәсез, акча алганы юк та фәлән-фәсмәтән. Алганы юк икән, үзе гаепле. Үстергәч алсын и алырга полный хакы бар. - Гыймран ага, бәхәсләшмибез. Ала гына күрсен. Имән тарихын сөйләп бетерегез инде, - дидем мин. - Имән тарихынмы? - диде Нуришанов, җиргә төбәлгән килеш. - Имән тарихын... Була. Сөйләп бетерергә була аны. Ялгышмасам, унбишенче елны иде бугай. Ийе шул. Бакуга бәхет эзләп чыгып киткәндә. Үзе белән мине дә алып килгән иде. "Менә, энем Гыймран, - диде, - бу имән үсеп җиткәндә, бәлки, мин дөньяда да булмам, әмма ләкин син күрерсең әле. Бу имән үсеп җиткәндә, безнең туган якларда бөтенләй башка тормыш булыр, бәхет эзләп әллә кайларга чыгып йөрисе дә булмас", - диде...
Безнең бригада егетләре өчен бу өр-яңа хәбәр иде. Талип карт - моңарчы гел сәер гадәтләре белән генә билгеле булган кеше - безнең алда әллә ничек бик зураеп, үсеп китте. Хисләрен беркайчан да күңелендә генә саклап асрый белми торган Азамат: - Менә нинди икәнсең син!.. - дип, имәнне беренче мәртәбә күргәндәй, аңа төбәлеп карап торды. Калган егетләр дә, ихтыярсыз, башларын шул якка таба бордылар. Хәвефсезлек инженеры үзенең сүзләре безгә шулчаклы тәэсир итәр дип көтмәгән иде, ахрысы, аптырабрак калды, кәефсез генә урыныннан кузгалды. - Гыймран ага, сездән тагын бер нәрсә сорарга мөмкинме? - диде Азамат, аны туктатып. - Сора, энем. - Талип бабай белән Бакуга сез дә барган, диләр. Шул сүз дөресме? - Дөрес, - дип көттереп кенә җавап бирде хәвефсезлек инженеры. Аның йөзеннән гүя күләгә узып киткәндәй булды. - Ийе, бардым мин анда. Ә нигә? - Талип карт сезне яратмый, диләр. - Дөнья булгач, төрле хәлләр була, энекәем. Син әле яшь, белмисең. Талип бабаң ул чакта үз башына үзе бәла алды. Әлеге дә баягы шул тыйгысызлыгы, бер теленә баш булмавы аркасында. Ул гына оста, ул гына дөньяны тигезли, янәсе. Нобель приказчигы аны минем күз алдымда өч мәртәбә нагайка белән ярды. Авылдашыңның канлы аркасын күреп тору уналты яшьлек малайга җиңел булган дип беләсезме? Киттем мин аның яныннан - башка эшкә күчтем... Авыр истәлекләреннән котылганга сөенгән шикелле, ул башын күтәреп карады да тынып калды. Без дә сүз дәшмәдек. Тик талгын җил генә корыган үләннәрне шыштырдатып, имән яфракларына кагылып узды...
ИКЕНЧЕ БҮЛЕК
Имәнгә таба сузылган юлдан безнең мастер Хәйрулла Хәкимов килә, ләкин ялгызы түгел, үзе белән бер кыз да иярткән иде. Без, әле кыз куенына кереп карамаган егет-җилән, барыбыз берьюлы: Петушков та, Азамат та, мин дә кызга төбәлдек. Унсигез яшьләр тирәсендәге әлеге кыз нечкә билле, зәңгәрсу күлмәк кигән, кулына бәләкәй генә кызыл чемодан тоткан, чәчләрен соңгы заман модасы белән малайларча кыска итеп алдырган, ә гәүдәсе өрсәң очып китәрдәй ябык иде. Шәйхаттар, аны якыннан күргәч, пырхылдап көлеп җибәрде дә тиз генә учы белән авызын каплады. - Исәнмесез. Җыелдыгызмы? - диде Хәйрүш. Ул шактый ук ашыгып килгән булса кирәк, каратутлы түгәрәк йөзе кызарып, тирләп чыккан, саргылт төстәге күн курткасын беләгенә салган иде. - Оһо! Гыймран агай да монда икән, исәнмесез, нинди җилләр ташлады? - дип сөйләнә-сөйләнә, ул аның кулын кысты. - Дүрт егетең имтихан тапшырмаган. Хәвефсезлек кагыйдәсеннән. Менә исемлек, - диде Нуришанов. Хәйрүш кәгазьгә тиз генә күз йөртеп чыкты: - Яхшы, Гыймран агай. Көтәргә вакытыгыз бармы? - Була, - диде хәвефсезлек инженеры, дәрәҗәсен саклап. Хәйрүш ул арада имән буенда кайсы басып, кайсы кырын ятып торган егетләрне, арырак барысы бергә тезелешеп утырган кызларны күздән үткәрде дә: - Гүзәлия Талипованы күрмим, - диде. - Аның урынына мин чыктым, - диде кызларның берсе. - Ул икенче вахтага килә. - Сәбәбе? - Сәбәбен әйтмәскә кушты. - Алай икән... - диде Хәйрүш, елмаеп күз кысты, җавап бирүче кыз, уңайсызланып, иптәшләре артына качты. Мин бригадирыбыз турында: "Аңа хәзер утыз тула. Ә ул һаман студент-практикант төсле, бернинди солидносте юк", - дип уйлап алдым.
Без инде чандыр кыз турында онытып та бара идек, мастер аны безгә рәсми рәвештә тәкъдим итте: - Кунак алып килдем. Танышыгыз: Зөбәрҗәт Алиева. Казаннан. Художество училищесыннан. Картина язарга тели. Герой итеп кайсыгызны сайлар, анысы инде сезнең үзегездән тора, - диде. - Ой, сез мине оялтасыз, иптәш мастер... Картина түгел, эскизлар гына. - Була, була андый хәлләр, сеңлем. Ну, ничево! Егетләр безнең усал түгел, уртак тел таба алырсыз дип уйлыйм. Азамат, синең сиксән беренчең нихәлдә? - Эшли, иптәш мастер, өрдердек. - Анысы өчен "мәләдис"! Кырыгынчыга бүген агрегат килә, "мунча кертербез". Промыселда сөйләштем. Ә сиңа, Сәләхи, эшнең иң зурысы йөкләнә, - дип, Хәйрүш минем җилкәгә шапылдатып кулын китереп салды: - Зөбәрҗәт туташны синең карамакка тапшырам. Нефть чыгару планы белән бергә сәнгатьнең язмышын да синнән сорармын. Моңарчы елмайгалап, мутланып торган Азамат, күзләрен зур ачып, миңа карап алды. Бу карашта мин көнләшү сиздем. Ләкин минем хәлем көнләшерлек идеме соң? Мин соң шушы чандыр кызны, дөньяда әле берни белмәгән сабыйны, промыселлар буйлап йөртергә тиешме? Миннән бит көләчәкләр. Битемә бәреп әйтмәсәләр дә, мыскыллы караш белән озатачаклар. Шушы уйлар күңелемнән узды, һәм мин үзем дә сизмәстән сызгырып җибәрдем. Зөбәрҗәт, кыргый җәнлек күргәндәй, куркынып, җыерылып куйды. - Нәрсә сызгырасың? - диде Хәйрүш. - Булмый, мастер. - Ничек булмый? - Сәнгать сәнгать инде ул, без - без... - Ничек аңларга моны? - Сәнгать - нәфислек, ә без - дегет мичкәләре! Хәйрүш, җитдилеген онытып, рәхәтләнеп көлеп җибәрде. - Ишетәсеңме, Зөбәрҗәт?! Дегет мичкәләре!.. Әгәр бу мичкәләрнең берәр кат мазутын кырып төшерсәң, һәй, юләр! Боларның һәркайсыннан чаптар ат кебек ярсып торган кайнар йөрәк килеп чыга. Белмибез, егетләр, дәрәҗәбезне. Юк, белмибез! Соң, менә, Сәләхи, сине генә ал. Әйтик, Зөбәрҗәт синең портретыңны язды ди... - Кемгә кирәк минем портрет? - дидем мин, ашыгып. - Юләр син. Хыяллана белмисең. Бөтен дөньяда коммунизм булгач, барлык буржуйлар кабергә күмелгәч, коммунизм кешеләре Зөбәрҗәт туташның портретына карарлар да әйтерләр: егерменче гасыр уртасында Кәлимәт шәһәрендә почык борынлы бер оператор яшәгән, әнә шул оператор, ягъни Сәләхи, мәхәббәт дигән нәрсәне танымаган, кызларга якты чырай күрсәтмәгән, ә үзе җир мае сеңгән куртка киеп йөргән, төн йокыларын калдырып, кичке техникумда укыган, ә менә ул чыгарган җир мае нинди корабларны космоска күтәргән, диярләр. Әйтерләрме шулай? Булырмы? Безнең Хыялый Хәйрүшебезнең әнә шулай тузга язмаган нәрсәләр белән бригаданы мавыктырып, тормышның төрле чүп-чарыннан безне югарырак күтәрә белә торган гадәте бар иде. Ул моны безнең күңелләрне күтәрү өчен генә эшләми, ул үзе дә ихлас ышанып, әнә шул булачак заманга бөтен күңеле белән күчеп сөйли иде. Шуңа күрә бу юлы да егетләр барысы берьюлы, аңа җавап итеп: - Булыр! - диделәр. Бу хәл Зөбәрҗәтне дә дулкынландырып җибәрде. Сүз кушарга теләп булса кирәк, ул минем янга килде. Әмма шул мәлне, гадәтенчә, Шәйхаттар явыз эшне бозды. Ризыктан бушап калган сумкасын ул җилкәсенә элде дә, Хәйрүшнең каршысына ук килеп: - Син безне, мастер, хыялланып утырырга чакырдыңмы, әллә эш турында сөйләшергәме? - диде. - Вакытлы кисәтү, - диде Хәйрүш, җитди тавыш белән, һәм Шәйхаттарның шактый зур булып беленеп торган корсагына карап дәвам итте, - ләкин нефть маңгай тире белән генә чыкмый, профессор иптәш. Нефть акыл белән, хыял белән дә чыга. Әйе, әйе, хыял белән! - Шундук кызлар ягына борылды. - Мин сезгә, чибәркәйләр, ун кило сабын белән өр-яңа спецовкалар яздырдым. Иртәгә складтан барып алырсыз, ярыймы? - Нинди сәбәп белән бу, иптәш мастер? - диде телгә оста Әкълимә. - Бәйрәмгә ерак бит әле. - Их сез, кызлар! - дип, Хәйрүш шелтә белән баш чайкады. - Шуны да белмисезмени? Ике көннән бригадада зур бәйрәм булачак бит. - Нинди бәйрәм? - Соң бит, җанкисәккәйләрем, берсекөнгә Җәүдәт кайта лабаса!
Имән буена тезелешкән егетләр, кызлар рәтеннән, ярга таба шаулап килгән дулкындай, сөенечле сүзләр китте: - Җәүдәт кайта! Җәүдәт кайта! Ашкынып килгән икенче дулкын аны эләктереп алды: - Каршы алабыз! Бәйрәм ясыйбыз! Бер минут эчендә бөтен бригада, җанланып, дулкынланып, Хыялый Хәйрүш әйткән сөенечле хәбәр белән яшәүгә күчте. Ләкин безнең алай озаклап сөенеп торырга вакытыбыз юк иде, мастер, кулын күтәреп, тавышларны туктатты да безнең һәркайсыбызга эш кушарга тотынды: - Азамат, син бер кочак чәчәк әзерлисең. - Есть, чәчәк әзерләргә! - Сәләхи, син такси белән Бөгелмәгә барасың. - Зөбәрҗәтне дә алыргамы? - Ала бир! Шәйхаттар, син азык-төлек коменданты. - Рад стараться! - диде Шәйхаттар, күкрәк киереп. - Ә син, Петушков, музыка өчен җаваплы. Аңлашыламы? - Бәлки, безгә оркестр чакырырга, почётлы каравыл куярга кирәктер? - диде Николай ирония белән. - Кирәк икән, оркестрын да чакырырбыз, каравылын да куярбыз. Бригада өчен Җәүдәт кечкенә кеше түгел. Дөресме, Гыймран агай? Хәвефсезлек инженеры көттереп кенә җавап бирде: - Мин, конечно, монда чит кеше. Инде олы күреп, якын итеп сорыйсың икән, энем, җавап бирәм. Миңа калса, бик тә сәер әкәмәт фикер йөртәсез сез, яшьләр. Ийе, бәк сәер. Үзегез уйлап карагыз. Кем ул сезгә Җәүдәт Галиәхмәтов? Чит илдән килгән туристмы яки корыны бушка аударып, сафсата сатып йөрүче дипломатмы? Юк, ул турист та, и шулай ук дипломат та түгел, ул сезнең гап-гади иптәшегез. Сез аны үз арагыздан, иң булдыклы егет иттереп, институтка укырга җибәрдегез. Сез аңа дүрт ел буена зарплата түләп бардыгыз. Соң бит ул сезгә кунак булып кайтмый, җиң сызганып эшләргә дип кайта, бригаданы күтәрергә дип. И шулай булгачыннан, акылыгыз белән исәпләп, фикер йөртеп карагыз: нигә кирәк аңа музыка? Нигә кирәк аңа чәчәк? Музыка бер тыңладыңмы онытыла. Чәчәк бер сәгать кояшта тордымы шиңә. Инде әгәренки аны олыларга телисез икән, бу егет безнең йөзебезгә кызыллык китермәде, дип әйтәсез икән, бирегез үзенә гомер буе истә калырдай бер бүләк. - Ә нәрсә бирергә соң? - диде Хәйрүш, уйга калып. Бүләкнең төрлесен тәкъдим итеп карадык, ләкин барыбызга да ошаган әйбер табып булмады. Безнең шау-шуны сабыр гына тыңлап торгач, хәвефсезлек инженеры тагын сүзгә кушылды: - Миндә бер нәрсә бар, әгәренки ул сезнең күңелегезгә ошаса бирә алам, - диде. Чемодан төсле күн чехолны чишеп, аның эченнән ике көпшәле ау мылтыгы чыгарды. Егетләр, аның тирәсенә җыелып, тиз генә мылтыкка бәя биреп алдылар. - Иске түгелме? - диде Шәйхаттар. Хәвефсезлек инженерының хәтере калды: - Бумы иске?! Бу, беләсең килсә, егеткәем, атаклы заводныкы. Иң зур мастерлар кулыннан үткән штучный эш. Аучылар әйтмешли, ике көпшәсе дә чок! Миңа аны ерак баҗай танышлык буенча гына табып бирде. Шәйхаттар, аучылык эшендә үзенең дә төшеп калганнардан түгел икәнен күрсәтергә теләгәндәй: - Яралап кына калдырмыймы? - диде. - Ничек яралап? - Була шундый мылтыклар: атуын да шәп ата, ә куянны җиргә сыламый, кошны да яралап кына калдыра... Бу юлы нинди сабыр Нуришанов та кызып китте: - Әнә кара! Кая карыйсың, тишек борын, имәннең очына кара! - Инженер предохранительне чыкылдатып ычкындырды, мылтыкны аучыларча җиңел генә иңенә терәде, йөнтәс кара кашлы сул күзен бөтенләй бөркәп куйды һәм гөрселдәтеп атып җибәрде. Мылтык тавышы бөтен промыселны айкап, киредән безгә кайтып җиткәнче, имән очындагы бәләкәй генә бер ботак сынып чыкты да әйләнгәләп җиргә килеп төште. - Ай, харап иттегез имәнне... - Зөбәрҗәт, еларга җитешеп, җирдә яткан ботакны барып алды. - Әнә бит егетегез миңа ышанмады, - диде Нуришанов акланган сыман. - Ә Җәүдәт болай гына атмый, ул очар кошны әйләндереп сала. Мә, ал, мастер, миннән булсын яхшылык! - Туктагыз әле, Гыймран агай, бу бит сезнеке. Ничек була инде бу?
- Һәй, исең киткән икән, - диде хәвефсезлек инженеры, аның нәрсә әйтергә теләвен аңлап. - Бригада исеменнән бирергә телисез икән, миңа акча җыеп бирерсез. - Менә анысы акыл! - Хәйрүш җиңел сулап куйды. - Рәхмәт, Гыймран агай, коткардыгыз. Бирегез бишне! Каты итеп кул кысыштылар. Ау мылтыгын тоткан Хәйрүшнең йөзе балкып китте, инженер тыенкы гына елмаеп куйды. Мин бригада егетләренә күз төшердем. Алар да канәгать күренә. Галиәхмәтовны каршы алырга була хәзер! Шулай да мин үзебезнең беренче аяныч хатабыз менә шушы ау мылтыгыннан башланды дип уйлыйм.
ӨЧЕНЧЕ БҮЛЕК
Без эш урыннарына таралдык. Ә эш безнең - муеннан! Һәркайсыбызга сигезәр скважина. Алар төзек эшлиме, туктамаганнармы, ватылмаганмы, ниһаять, нефть агып ятмыймы - һәммәсен барлап-карап, тикшереп чыгарга кирәк. Көн саен кыргыч төшереп, парафинын кырдырып торсак та, барыбер берәр айдан скважина стеналарына парафин утыра, аны кайнар пар белән җебетергә, операторлар сүзе белән әйтсәк, "мунча кертергә" кирәк. Шуның өстәвенә әле безнең фонтан атмый торган, тукталган скважиналарыбыз бар. Аларны сафка бастырырга, аларны яңадан фонтан аттыра башларга кирәк. Шунсыз без, коммунистик хезмәт бригадасы исемен алу өчен көрәшүчеләр, нефть чыгару планын тутыра алмаячакбыз. Инде килеп, шушыларның барысы өстенә без - студентлар. Кайсыбыз кичке мәктәптә, кайсыбыз техникумда, аеруча өлгерләребез академик Губкин исемендәге кичке нефть институтында укый. Аз гына буш вакытың булдымы, китапка борын төртәсең. Юк әле, моның белән генә дә бетми. Әле Хәйрулла Хәкимов уйлап чыгарган һәм шуның белән Хыялый Хәйрүш исемен алган күптөрле хикмәтләр бар. Алардан берсе - скважиналар янын чәчәккә, гөлгә күмү. Әллә сез куш йодрык чаклы ут янып торган розаларны уйнап-көлеп йөргәнгә, үзләреннән-үзләре генә үскән дип беләсезме? Әллә сез яз көннәрендә ап-ак чәчәккә күмелеп утыручы алма бакчаларын безнең территориядә әфсен өреп кенә барлыкка килгән дип уйлыйсызмы? Килмәгән кая! Аларга күпме маңгай тире, күпме күңел җылысы салынган! Аларның төбен йомшартырга, чүп үләннәрне утарга, аларны гел ашлап-тиресләп, суын сибеп торырга кирәк. Инде менә шушыларның барысы өстенә Җәүдәтне каршы алу мәшәкате өстәлде. Кызлар культбудкаларны ялт итеп җыештырырга, тәрәзә пәрдәләрен юарга, үзәк будкага хәтта челтәр пәрдәләр эләргә тотындылар. Без, егетләр, скважиналарыбызны барлап йөргән чакта, күңелебездә туган яңа тәкъдимнәребезне бер-беребезгә әйтә тордык. Азамат, мәсәлән, Җәүдәтне Бөгелмә вокзалыннан автомобиль белән түгел, кыңгыраулы пар ат белән каршы алырга дигән тәкъдим кертте. Ул тәкъдим, билгеле, бертавыштан кире кагылды. Ник дигәндә, колхозлардан хәзер ат табу ансат эш түгел, тапкан сурәттә дә "зад-пирут" йөз егерме чакрымга ат куу мәгънәсезлек булыр иде. Ләкин Азамат ярты юлда туктап калуны белми. Ул, беренче тәкъдиме кире кагылуга, шундук икенче тәкъдимен дә әйтеп өлгерде. "Җәүдәтне каршы алачак "Волга"га әйләнәсе биш метрлы чәчәк такыя үреп киертергә, пар атка тага торган кыңгыраулар тагарга", - дип ду килеп йөри башлады. Бер сүз белән әйткәндә, Җәүдәт Галиәхмәтовны каршы алу мәсьәләсе бригада өчен вакыйга булып әверелде. Төш җиткәнче, без гел Җәүдәт турында, аны ничек каршы алу, ике көн эчендә нәрсәләр эшләп өлгерү турында уйлап, киңәшеп, тәкъдимнәребезне әйтеп үткәрдек. Эшебез дә көндәгедән җиңелрәк барды, ансатрак эшләнде, аякларыбыз тигән җиргә тиде, тимәгән җиргә тимәде. Ләкин безне зур гына борчу көткән икән әле. Төштән соң сәгать өчләр тирәсендә тревога сигналы яңгырады. Көмеш быргының, урман эчләрен айкап, ашкынулы-дәртле авазы тирә-якка сибелүе булды, бер минут кичекми, имән янына җыелдык. Быргысын кулына тоткан Азамат, күн курткасын өстенә киеп алган Хәйрүш, әле шәһәргә кайтып китәргә өлгермәгән Гыймран Нуришанов беренче булып килеп җиттеләр. Озакламый иртәнге вахтадагы егерме биш кеше барысы җыелып бетте. Хәйрүшнең чырае караңгы иде, кискен генә кулын күтәрде: - Иптәшләр, мин сезгә күңелсез хәбәр әйтергә тиешмен! Берьюлы сагаеп калдык. Оператор егетләр артыннан кызларның кызыксынып сузылган башлары күренде. Арттагылар якынрак елышты. Хәйрүш, тагын чак кына сүзсез торгач:
- Галиәхмәтов кайтып җиткән... - диде. Йөзләрдә аптырау. Соң, кайтса? Моның нәрсәсе начар? Сөенергә кирәк. Ярый, каршы алырга өлгермәдек. Ярый, челтәр пәрдәләр эленмәде. Музыка килмәде, чәчәкләр булмады. Аның каравы ике көпшәле ау мылтыгыбыз бар! Аның каравы Җәүдәт үзе безнең белән дигән сүз! Берничә секундка гына сузылган сәерсенүле тынлыкны аек акыллы Шәйхаттар җимерде. - Кайчан кайткан? - диде ул, таләпчән, кискен тавыш белән. Хәйрүшнең борын канатлары кыймылдашып алды: - Моннан өч көн элек. Имән яны кинәт гөр килде: - Ничек? - Бу ни дигән сүз? - Өч көн буена бригадага килми йөриме? Гаҗәпләнү-аптырау дулкыны узып китәргә өлгермәде, шундук икенче дулкын күтәрелде: - Безобразие! - Оятсызлык! - Хәзер үк кеше җибәрергә! Өченче дулкын, әлеге ике дулкынга бәрелеп, чаткылар чәчрәтте: - Дөрес! - Дөрес түгел! - Яклашма! - Яп авызыңны, өшегән! Хәйрүш алгарак иелә төште, күн курткасын чишеп җибәрде, киеренкелектән тирләп-кызарып чыккан озынча көрән битен кулъяулыгы белән сөртергә тотынды. - Тавыш, тавыш! Яле, бетерегез базарны! Кем сүз алып сөйләргә тели? Шау-шу куптарырга дисәң, безгә куш, сүз алып сөйләргә дисәң, телләрен тешлиләр. Бу юлы да шулай булды: гөр килеп бер күтәрелдек тә тындык. Бригада егетләреннән сөйләргә теләүче күренмәгәч, Нуришанов алга чыкты. Хәвефсезлек инженеры башта, йөнтәс кашларын кыймылдаткалап, безнең якка сынаулы бер караш ташлап алды, аннары зур борынлы кызыл йөзендә мыскыллы бер елмаю чагылып китте. - Карап-карап торам да, әкәмәт тә сәер халык сез, билләһи... Әле иртәнге якта гына Галиәхмәтовны чәчәкләр, оркестрлар белән каршы алабыз дип канат кактыгыз, инде менә шул ук Галиәхмәтовны чәйнәп ташлардай булып кыланасыз. Ай-һай-һай! Нинди киртәгә сыя бу, йә! Башыгыз белән уйлыйсызмы сез, кай җирегез белән уйлыйсыз? Кеше мең мәшәкать белән институт бетергән, арыпталып юлдан кайткан. Аңа ял кирәкме? Өйдә әнисе көтеп тора. Ике авыз сүз сөйләшергә кирәкме? Бәлкем әле күзе төшеп йөргән кызы да бардыр... Икәүдән-икәү генә төнге урамда чүкердәшеп йөрергә тиешме алар, юкмы? - Тиеш, билгеле... - диде кемдер әкрен генә. Аңа кушылып, Азамат авыр итеп бер көрсенде. - Соң, шулай булгач... Нәрсә дөнья җимерелгәндәй кыланасыз? Сез аны, әтисез үскән егетне, укырга җибәрдегез. Сез аны, эшче баласын, үз исәбегезгә укытып чыгардыгыз. Ул бит хәзер сезнең алга полный отчёт бирергә кайта. Үзен әзрәк тәртипкә китерергә тиешме, юкмы? Без тагын тынып калдык. Инде икенче мәртәбә Нуришанов безнең язмышны үз кулына алды. Каян килә соң бу абзыйга шулчаклы төпле сүзләр? Ничек соң без аның алдында сүзсез калабыз? Ләкин озаклап уйлап торырга вакыт юк, хәзер үк чарасына керешергә кирәк. - Җәүдәтнең хәлен белергә хәзер үк кеше җибәрегез, - диде Нуришанов. Аның бу киңәше белән дә килештек. - Беләсеңме, Азамат, - дип, Хәйрүш музыкант егетебезнең җилкәсенә кулын китереп салды. - Син сүз өчен кесәгә керә торган адәм түгел. Дипломатлыгың да җитәрлек, сусыз юып, җилсез киптереп кайт әле. Җәүдәтнең үзен күрмә, әнисе Хәдичәттәй аркылы эш йөрт. Бу инде сыналган алым: бер генә ананың да улы белән мактанмый түзә алганы юк. Аңладыңмы? Шәһәргә барып, кире әйләнеп кайтуга ике сәгать вакыт бирәм. Җитәме? Җитмәгән кая! Бу мәсьәләдә Азаматны өйрәтеп торасы юк. Үзенә тапшырылган ике сәгать вакыт эчендә ул бөтен Кәлимәтеңне актарып, шәһәреңнең астын өскә әйләндереп кайтырга булдыра ала. Бу юлы да шулай булды. Азамат, ике сәгать тулуга, авызын колак артына элеп кайтып төште. Ул Хәдичәттәйне күреп кенә калмаган, бригада өчен бик әһәмиятле өр-яңа мәгълүматлар да алып кайткан иде. Кайтып төшү белән, ул, барыбызны шаккатырып:
- Җәүдәт өйләнеп йөри! - диде. - Кит аннан! - Булмас! - Кемгә? - дигән тавышлар ишетелде. Азамат, чын дипломатлар кебек, туры җавап бирүдән качты, шәһәргә ничек барып җитүен, кайсы урамнарда йөрүен бер дә ашыкмыйча, тәмен белеп кенә сөйләргә тотынды: - Боларны миңа Хәдичәттәй әйтмәде, синең хатының Мәрьям әйтте, иптәш мастер, - дип башлады ул сүзен һәм, мутланып, Хәйрүшкә күз кысып алды: беләсең килсә, бел, янәсе, менә дөньяда нинди хәлләр була: син Җәүдәтнең уку бетереп кайтканын да ишетми йөрисең, ә хатының инде аның өйләнергә йөрүен дә белеп тора! Мәрьямнең телгә алынуы безнең кызыксынуыбызны тагын да арттырды. Татар кызларында сирәк очрый торган сап-сары чәчле, зәп-зәңгәр күзле бу яшь хатынны без бөтен бригадабыз белән ихтирам итәбез. Ул - безгә Хыялый Хәйрүшне тудырган кеше. Әйе, әйе, уйнап әйтелгән сүз түгел бу. Хәйрулла Хәкимов, Мәрьямгә өйләнгәнче, дөньяның кызыгын тилергән сыер сөтеннән таба торган кара-чутыр бер малай була. Укытучы Мәрьям аңа кияүгә чыга да башта кара-чутырны аракыдан биздерә, аннары кулына китап тоттырып, хыяллана белергә өйрәтә. Менә шуңа күрә дә Мәрьям турында сүз чыгуга, кызыксынуыбыз бермә-бер артты. Азаматны уратып алдык та шундук сөйләп бирергә мәҗбүр иттек. - Бер кулында портфель, икенче кулында кочагы белән дәфтәр: мәктәптән кайтып килә бу, - дип дәвам итте сүзен Азамат. - Йөгерә-йөгерә кайта, кулындагы портфелен перәме тәки атындыра! Ә күзләре, әлеге шул җете зәңгәр күзләре елмаепмы-елмая! Мине күреп алуы булды, урам яңгыратып кычкырып җибәрүе булды: "Һай, кемне күрәм мин?! Азамат түгелме соң? Көпә-көндез нинди җилләр ташлады сине, балакаем? Ни өчен син промыселда түгел?" - ди, үтерә генә сорашып. Үзегезгә мәгълүм, Мәрьямнән серне яшереп булмый, ипләп кенә, җаен җайга китереп кенә, бәйнә-бәйнә сөйләп бирдем. Башын кырын салып, хәйләкәр генә тыңлап торды да елмаеп әйтә: "Син, алай булгач, разведкага килдең инде, әйеме?" - ди. "Разведкага, - мин әйтәм, - яле, бер дә яшермичә, дөресен генә әйтеп бир әле, Җәүдәтнең кайтуы дөресме?" - дим. "Дөрес, - ди бу, - инженерыгыз кайтканына бүген нәкъ өченче көн", - ди. "Син шуны белеп йөрдеңме?" - мин әйтәм. "Мин шуны белеп йөрдем", - ди. "Иреңә дә әйтмәдеңме?" - дим. "Иремә дә әйтмәдем", - ди, үзе көлә. "Дөньяда хатыннардан да хәйләкәр бер генә зат та юк, дип әйтәләр иде, дөрес икән, - мәйтәм, - без бит синең эчеңдәге тышыңда дип йөрибез, болай булгач, синең тышыңдагы да эчеңдә булып чыкты бит..." Мәрьямем үзгәрде, җитдиләнде, күзләре тирәнәеп китте. "Их, балакаем, сабый шул әле син, берни белмисең, борыныңа кызлар исе кермәгән. Җәүдәтнең кайтканын әйтергә ярамый иде, ул бит өйләнергә йөри..." - ди. Мин гаҗәпләнүемнән: "Кемгә?!" - дип кычкырып җибәрдем. "Хәзергә әйтмим әле, - ди бу, - күпне белсәң, тиз картаерсың, - ди. - Иртәгә кияү белән кыз сезнең янга фатиха сорарга килерләр, менә шунда барысын да белерсез", - ди. "Ниткән фатиха ул тагын? Иске заманча!" - мин әйтәм. "Юк, - ди бу, - иске заманча түгел, нәкъ менә яңа заманча. Элек бит фатиханы муллалар биргән, ә хәзер бригада бирә. Хыялый Хәйрүш бригадасы, ике тигез мәхәббәткә фатиха биреп, бәхеткә юл ача: өйләнегез, туйлар ясагыз, дусларыгызны сөендереп, алма күк балалар үстерегез! - ди. - Шәп яңгырыймы?" - "Шәп бу, - мин әйтәм, - исләр киткеч бу! Хәйрүшне хыялланырга син өйрәткән дип әйтәләр иде, дөрес икән". Мәрьям апагыз сул күзне хәйләкәр генә кыса да әйтә: "Син мине мактарга ашыкма, чибәр егет, - ди, - син лутчы бригадаңа кайт та әйт, бүгеннән башлап туйга әзерләнсеннәр. Өйләнү, тормыш кору - кеше гомерендә бер генә мәртәбә була торган нәрсә, туйны шәп итеп үткәрегез, адәм мәсхәрәсенә кала күрмәгез", - ди. - Соң, шуннан? - диде Хәйрүш, кашларын җыерып. - Нәрсә шуннан? - Җәүдәтнең кемгә өйләнгәнен тәки әйтмәдемени? - Әйтте. Әйттерми каламмы соң мин! - Кемгә?! - дидек барыбыз берьюлы. - Гүзәлиягә, - диде Азамат. - Мәрьямнең сеңлесенәме? - Нәкъ үзе. Азаматның бу хәбәре бригаданы телсез калдырды. Ә мин үз колакларыма үзем ышанмадым. Йа Хода! Мин нәрсә ишетәм? Минем Гүзәлиям кияүгә чыгамы? Күз алларым кинәт караңгыланды, йөрәгем чымырдап кысылды, әйтерсең лә скважина кыргычы, бавыннан ычкынып, ике чакрым тирәнлеккә, забойга очты...
ДҮРТЕНЧЕ БҮЛЕК
Төнне мин йокысыз үткәрдем. Көндез, исерек кешедәй, әйле-шәйле йөрдем. Ә бригада туйга әзерләнде. Төштән соң Хәйрүш ашыгыч кына киңәшмә җыйды, мин анда бармадым, егетләр, минем хәлемне аңлап, миңа кагылмадылар. Соңыннан миңа Азамат хәвефсезлек инженеры Нуришановның үз теләге белән хуҗалык эшләрен башкарырга алынуын һәм аңа ярдәмгә Хәйрүшнең мине билгеләвен әйтте. Хәйрүшкә мин күңелемнән рәхмәтләр укыдым. Ичмасам, мин бер генә көнгә булса да авыр уйларымнан арынып тора алам. Ичмасам, иптәшләрнең теләктәшлек белдереп караган кызганулы карашларын күрмим. Ә Гүзәлия Җәүдәт белән икәүләп, фатиха алу өчен, бригадага киләчәк - үзем өчен гаять авыр булган әнә шул очрашудан мин исән калам, рәхмәт Хәйрүшкә, ул мине коткарды! Мастер безнең икебезне - мине һәм Гыймран агайны - кичен үз янына чакырып, хуҗалык эшләрен ничек җайлау турында озак кына киңәште. - Без иң әүвәл бер нәрсәне ачыклап узыйк: туйны шәһәрдә үткәрәбезме, урмандамы? - диде Нуришанов. - Барыбер түгелмени? - Барыбер түгел, мастер. Шәһәрдә дисәк, "Нефтяник" ресторанында үткәрергә була. Ул чагында савыт-саба, өстәл-мазар өчен кайгырырга кирәкми. Тик шунысы бар - ресторан бәясе кыйбатка төшәчәк. Әгәренки инде яшьләрчә саф һавада, менә шушы аланда үткәрәбез дисез икән, ул чагында, без - үзебез баш, үзебез түш. Савыт-саба белән өстәлләрне ничек тә табарбыз, ә Бөгелмәдән, туптуры заводтан, бер-ике мичкә пиво кайтартырбыз. Шуңа күрә тәгаен белик: борын башына күпмешәрдән җыясыз? Хәвефсезлек инженеры кесәсеннән уч төбе хәтле генә счёт алды, шалт-шолт төймә тартып, туйның безгә күпмегә төшәсен чутлап бирде. Кеше башына күпме эчемлек, шуның күпмесе ак аракы, күпмесе кызыл аракы, күпмесе шампанский икәнен, ике мичкә пивоның күпмегә төшкәнен, сыер итен, сарык итен, тавык итен, конфет-прәннекнең, әче-төченең төрен төргә әйтеп, һәркайсының күпме торганын, сумы-тиене белән санап, бер мең сум акча исәпләп чыгарды. - Бер мең, искечә ун мең! - диде Хәйрүш, уйга калып. - Күбрәк түгелме бу, Гыймран агай? - Каян килеп күп булсын! - Нуришанов счёт төймәләрен киредән сала башлады. - Бригадада илле өч кеше. Шуңа тагын Хәдичәттәйне куш, Талип картны өстә. Семьялылар парлап килсә, ул буладыр барысы, әйтик, примерно сиксән кеше, бу бит, соң, борын башына егерме сум дигән сүз генә түгелме? Шушымы күп була? Аннары без үзебезнең кем икәнебезне онытып җибәрәбез. Без бит - нефтьчеләр. Нефтьченең дә ниндие әле - ил күләмендә беренче урынга чыккан Татарстан нефтьчесе! Ун сум акча артык тоту белән исәпләшеп торыргамы? - Ярый. Аңлашылды, - диде Хәйрүш. - Димәк, ике көннән, якшәмбе көнне сәгать уникеләргә туй табыны әзер була? - Әзер була. Хәйрүш, җиңел сулап, урыныннан торды. - Алайса, бик шәп. Бүген кич белән үк акча җыеп бирербез. Әйдә, тотыныгыз эшкә! Нуришанов, туй мәшәкате артыннан йөрү өчен дип, мине ике көнгә эштән бушаттырды, һәм шул көнне үк, промыселдан вездеход алып, күрше авылларга чыгып киттек. Безнең бу сәяхәт турында иркенләбрәк сөйләми ярамас. Ник дигәндә, Гыймран агайның сугымлык сатып алуында мин безнең бригада егетләренең берсендә дә булмаган кәсепчелек һәм сәүдәгәрләр осталыгы күрдем. Минем бабай, андый кешеләр турында сөйләгәндә: "Маһир да соң, карт боргыч!" - дип тел шартлатып тора торган иде. Җәйге кояш Нурсала таулары артына иңеп, ерак басулардан мал-туар кайткач, без Тайсуган авылына килеп кердек. Гыймран агай, кайбер ала канатлар кебек тузан туздырып, урамда машина куып йөрмәде, "газигы"н каралты-курасы бик таза бер ишегалдына кертеп куйды да, йорт хуҗасын - кыпкызыл битле, тәбәнәк кешене - лапас ышыгына чакырып, озак кына нидер киңәште. Аннары урам буйлап китеп барды. Бер капкага керде - сугымга мал сорады, тагын берсенә керде - тагын сорады.
Соравын сорады, ләкин юньле-рәтле карамады, бәясен дә сатулашмады. Тик өченче йортка кергәч кенә, кожанны чишеп җибәреп, иркенләбрәк сөйләште. Иңгә-буйга нык килгән утыз яшьләрендәге чибәр генә кеше - йорт хуҗасы - безнең янга өч кыш кышлаган кысыр тана җитәкләп алып чыкты. Тана бик матур, өсләре елкылдап тора, янына килгәндә, усалланып башын чайкый иде. Гыймран агай бер кулы белән тананың мөгезеннән кысып тотып, икенче кулы белән тамак астын сыпырырга кереште. Тана башын сузып, рәхәтләнеп тора башлагач, касык астына кулын тыгып, җилен тирәләрен капшап карады: симезлеген тикшерде. Инде сүз малның бәясе турында барырга тиеш иде, әмма Нуришанов, мине дә, хуҗаны да гаҗәпкә калдырып, ләм-мим бер сүз дәшмәстән, капкага таба юнәлде. - Туктале, нишләп бәясен сорамыйсың? - диде хуҗа. - Безгә батмый бу, - диде Гыймран агай гамьсез генә. Хуҗаның хәтере калды. Кул юганда сызганып куйган җиңен төшерә-төшерә: - Нәрсәсе батмый? Моңа ни булган? - диде. - Нәрсәсе дисеңме? - Гыймран агай, фуражкасын маңгайга табарак чигереп, башын кашып куйды. - Моңа берни дә булмаган. Шәп тана бу. Ләкин зур бәйрәмгә ярарлык түгел. - Нәрсәсе ярарлык түгел? - Беренчедән, гәүдәгә кечкенә, икенчедән, симерүе җитмәгән. - Моныңмы симерүе җитмәгән?! Син инде аны, акыллы абый, миңа сөйләмә, Мәнди анасына сөйлә. Моны суйсаң, пот ярым мае гына чыга. Кәлимәт базарына илтеп йөрергә вакытым гына юк, комбайным ремонтланып бетмәгән. Югыйсәң мин синең белән сөйләшеп тә тормас идем... - дип кызып китте хуҗа. - Әкәмәт тә сәер кызык кеше син, - диде Нуришанов, гадәттәге салмак-сабыр тавышы белән. - Шәһәрдән килгән дигәченнән дә, син мине гомер буе мал әсәре күрмәгән дип уйлыйсың инде, ә? Бик беләсең килсә, энекәем, әйтим: мин ун ел заготскотта сугымчы булып эшләгән и шулай ук мондый йолкыш таналарны гына күрмәгән. Холмогор үгезләре үткән менә бу кулдан. Мин сиңа чынын әйтеп сөйләшәм. Инде ышанмыйсың икән, бир кулыңны - танаңны егып суям - бер центнер да утыз кило ите, күп дисәң егерме биш кадак мае чыга! Гыймран агай, күн итекле таза аякларын җиргә имән баганадай беркетеп, тавышны бөердән чыгарып сөйләште. Моңарчы бик әтәчләнгән яшь хуҗа икеләнә калды: - Нүжәли шулай гына?.. - диде ул, танасына күз төшереп. Нуришанов сүзне кыска тотты: - Шулай гына! - диде һәм, артык сүз әйтмәстән, капкага таба юнәлде. - Туктале, сөйләшеп бетермәдек бит әле, - диде хуҗа, аның җиңеннән тотып. - Аңламыйм әле мин. Бозау булып бозаудан бит сиксән кило ит чыга. - Беләсеңме, чибәр егет, дөньяда Хуҗа Насретдин исемле акыллы бер юләр булган, әнә шул әйткән, адәм ышанмастайны чын булса да сөйләмә, дигән. Бозаудан беркайчан да сиксән кило ит чыкканы юк. Чыга илле кило. Син минем башымны катырма, алдашып торырга мин малайлар түгел. Чыгар комган белән җылы су, чыгар бау, танаңны күз алдында егып суям: мин дигәнчә булмаса, битемә төкерерсең. Килештекме? Яшь хуҗа бөтенләй аптырашта калды, чоланнан шаулап килеп чыккан хатынына: - Бар, бар, буталып йөрмә, син генә җитмәгән идең! - дип кулын селтәде. Мин инде эшләрнең шактый ук катлауланганын, тана хуҗасының үз терлеге өчен якалашырга әзер торуын аңладым. Аның тиле булып каласы килми, ләкин төпле дәлиле белән бер селтәнүдә аны җиңеп барган бу тәҗрибәле агайга каршы ул сүз дә таба алмый иде. Нуришановка шул гына кирәк иде бугай. Ул хәзер бик ныгытып һөҗүмгә күчте: - Безгә ким дигәндә ике центнер ярым ит кирәк. Синең танаң шуның яртысын гына бирә ала. Ну мин калганын, бәлки, бозау-сарык ише мал алу исәбенә тутырырмын. Йә, давай, тиярен генә әйт. Күпме? Хуҗага җан керде. Ул йөгереп диярлек танасы яныннан әйләнеп чыкты. - Ә син күпме диярсең? - Зерә дә әкәмәт сәер адәм икәнсең син. Мал бит синеке. Син сора. - Өч багана, - диде хуҗа һәм Гыймран агайның йөзенә төбәлде. - Ягъни өч йөз тәңкә? Ийе. - Алай, алай. - Нәрсә алай? - Оятың бармы соң синең?
- Ә нигә? Ике ярымны бирделәр инде миңа. - Биргәч, сатасың калган. - Ә нигә исең китә? Сатармын да! - Сата гына күр. Киттек, энем Сәләхи. Гөнаһсыз хайван янында башкарылган шушы күңел кайтаргыч сату-алу эше минем җаныма тия башлаган иде инде, шуңа күрә мин: - Киттек, киттек, Гыймран ага, итне башка урыннан табарбыз! - дип, сөенеп җавап кайтардым. Без капкага юнәлдек. Капканың келәсен күтәрдек. Ачып чыктык. Арттан килүче булмады. Бер йортны узып киттек. Шул мәлне хуҗа урамга йөгереп чыкты. - Тукта! - Нәрсә? - Син бит әле үз бәяңне әйтмәдең? Гыймран агай, туктап, аны көтеп алды. - Син бит адәм ышанмастай бәя сорыйсың. - Ә син күпме бирәсең? - Танаңның асыл бәясе йөз илле тәңкә. - Китче, булмаганны! Әллә син аны урлаган мал дип белдеңме? - Йә, күпме? - Әйдә, күңелең булсын, ике дә сиксән. - Ике дә сиксән?! - Ә нәрсә? - Бар, энем, битеңне юып кил. - Безнең бит юган. - Юган булса, туп-туры әйт, сатасыңмы танаңны, юкмы? - Сатам, кәнишне. - Сатсаң, тиярен сора. Сатмасаң, үпкә юк. Әнә чулак Нурислам белән күпер төбе Фәтхидә кышлаган бозау бар, бәясе килешенгән, алам да китәм. Гыймран агайның, соңгы чиккә дип, чабу астында яшереп асраган бу хәйләсе хуҗаны янә юлдан чыгарды. - Мотоцикл алырга дип кенә асраган танам иде. Әйдә, кадалып китегез, ике дә илле, - диде ул, өметсезлек белән кулын селтәп. - Менә монысы безнеңчә! Син, туганкай, бик үк башсыз егеткә охшамагансың. Әмма дә ләкин шунысы бар: таяк беркайчан да тоткан җиреннән генә сынмый. Давай без болай итик: син киметәсең, мин арттырам. Йөз сиксәнгә килешәбез дә мәгәричен сындырабыз. Хуҗаның йөзе бурлаттай кызарып чыкты. - Син минем кашыклап канымны эчмә. Әнә, аласың килә икән, ике дә егерме! Инде шуңа да риза булмасаң, капканы ябам. Җитте! Хуҗаның чынлап торып чыгырдан чыга башлавы Нуришановны йомшый төшәргә мәҗбүр итте: - Ярый. Миннән булсын яхшылык, ике багана акча сиңа, - диде. - Син бит мине кычкыртып талыйсың, - диде хуҗа. - Мин бит инде болай да сиксән сумга төштем, ә син нибарысы илле сумга арттырдың. - Мин сиңа әйтеп торам, Алла колы: ике багана акча. Башы-аягы, эче-мазары синеке. Анысы гына аз дисәң, тиресен калдырам. Үзе ун тәңкә. Бир кулыңны! - Ә мәгәрич? - Бер ярты. - Аз. - Мин эчмим. Үзеңә генә. Шартлатып кул суктылар. Тананы машина куеп калдырган кешеләргә алып кайтып суйдык. Суйганны карарга сатучы үзе килмәде. Гыймран агай, алдан вәгъдәләшкән буенча, тананың тиресен, баш-аягын һәм эчәкләрен хуҗаның хатынына биреп җибәрде. Өстәвенә иң симез җиреннән бер кило чамасы ит һәм Кәлимәттән үк сумкасына тыгып чыккан ярты литр аракыны тоттырды. Хатын, авыл кешеләренә хас беркатлылык белән сөенеп, кат-кат рәхмәтләр әйтеп, өенә кайтып китте. Җаныңны суырып алырдай булып сатулашкан кешенең кинәт шулай юмартланып китүенә мин таң калдым.
Үлчәп карагач, тананың бер йөз дә сиксән килограмм ите, бер пот мае чыкты. - Без бит ялгышканбыз, Гыймран ага. Хуҗа хаклы булган ич, - дидем мин, баягы бәхәсне аның исенә төшереп. Сабыр холыклы Нуришанов бу юлы түзмәде, кеткелдәп көлде дә: - Беркатлы да кеше син, энем Сәләхи, - диде. - Гыймран абзаңны алдыйсы кеше дөньяга тумаган әле! Әгәр инде бик беләсең килсә, әйтим, мин танага күз салу белән үк сиздем, ун поттан да ким түгел моның ите дип уйладым. Касык астын капшагач, юк, бу унике пот, дидем. И дөрес тә булып чыкты, хе-хе-хе... Аның шулай әле генә эшләгән этлегеннән бик канәгать булып, кеткелдәп көлеп торуы, җитмәсә, шуның белән ачыктан-ачык мактануы минем кәефемне кырды. Ачуым чыкканны яшереп-нитеп тормастан: - Хуҗага тиешле акчасын илтеп бирергә кирәк. Без мал барышниклары түгел! - дидем. Нуришанов чиста ак капчыкларга пөхтә итеп төргән тана итен машинага тутырып маташа иде. - Шулайдыр шул, мин сиңа бригада акчасын әрәм-шәрәм итәргә юл куймагаем! - диде. - Беләсең килсә, итнең килосы безгә бер сумга төште, ә туйда артык акча эчеңне тишмәс! Сату-алу эше гомергә шул инде ул - син алдамасаң, сине алдыйлар. Әтием кебек олы яшьтәге кеше белән сүз көрәштереп тору миңа кыен иде, ләкин аның фәлсәфәсе белән килешеп калуны да намусым күтәрмәде. Күңелем ярсыну белән тулды. Танадан калган акчаны эчке кесәмнән тартып алдым да Нуришанов кереп утырган "газик" эченә тондырдым һәм, Кәлимәткә кайтырга машина эзләп, үз юлыма китеп бардым. Караңгыда хәвефсезлек инженерының мине чакырып дәшкән тавышы ишетелде, ләкин мин әйләнеп тә карамадым. Нигә кирәк иде әле миңа аның белән чыгу? Иртәгә тагын складлар буйлап йөри башласа, нефть начальникларының кабинет төбен сакларга туры килсә... Беләбез без аның сүзне кайдан башласын: промыселда, имеш, өр-яңа хәл - гади бер оператор, бригада исәбенә укып, инженер булды! Инде менә өйләнә, бәйрәм үткәрергә йөрибез. Ярдәм итегез, азык-төлек кирәк. Дәүләт бәясенә җибәрегез әле, дияр. Ялыныр-ялварыр, үз дигәнен итми туктамас. Аның, юк елмаюын бар итеп, ерактан уратып, соранып утыруын күреп тору әллә миңа бик рәхәт дип беләсезме? Бик кирәге бар иде! Йөрсен әнә үзе, сөйләшсен. Иртәгә ике аягымның берсен дә атламыйм. Үз эшемә, промыселга китәм дә барам. Җир өстенә әкрен генә җәйге тымызык төн җәелде. Каяндыр Зәй буе болыннарыннан җиләс җил белән килгән салкынча дым һәм чәчәктә утырган үләннәрнең хуш исе борынга бәрелде. Агач ябалдашларына орынып, ниндидер төн кошы очып узды. Аны күрү өчен дип башымны күтәргән идем, баскан җиремдә катып калдым: куе зәңгәр күк йөзендә, минем баш очымда ук, юри куйгандай, янәшә яп-якты ике йолдыз кабынган...
БИШЕНЧЕ БҮЛЕК
Ниһаять, туй көне дә җитте. Кызлар, иртә таңнан аланга савыт-саба ташып, туй табыны әзерли башладылар, егетләр имән ботакларына йөзләрчә нәни әләмнәр элеп чыктылар. "Бүген туй, бүген туй!" - дип, җилләр исә. "Бүген туй, бүген туй!" - дип, нәни әләмнәр лепердәшә. Кояш иртәнге нурларын алтын тәңкә итеп яфракларга өләшә, бәйрәмчә киенгән кызларның битләренә сибеп йөри. Имән әйләнәсенә, ярым түгәрәк ясап, өстәлләр тезелгән. Өстәлләр өстендә вазаларда кып-кызыл каен җиләге, җир җиләге, чәчәк бәйләмнәре; рюмкалар, бокаллар, портвейн һәм шампан шешәләре кояш нурыннан кабынып-кабынып китәләр. Ап-ак эскәтер өстендә, җанлы бизәкләр кебек, имән яфракларының күләгәләре биешә. Төнге яңгырдан соң юылып, яшәребрәк киткән безнең девон имәне үзе дә шау яфраклары һәм нәни әләмнәре белән бу бәйрәмне күптәннән көтеп утыра кебек тоела иде. Кыскасы шул: бригада тантанага, яшьлек бәйрәменә әзерләнә, бөтен табигать аңа кушылып кул чаба, тик мин генә, ялгыз каз кебек, моңаеп читтә йөрим. Гүзәлия бу аланнардан мазутлы кием белән уза торган иде. Бүген инде туй күлмәгеннән киләчәк. Бүтән көнне аны мин каршы ала идем. Бүген инде аның шатлыгын бүтән кеше уртаклашыр. Дүрт ел буе мин аны операторлыкка өйрәттем, беркемнән авыр сүз әйттермәдем. Промыселга килгәндә, ул чәченә күбәләк тасма таккан үсмер кыз иде, мине абый дип йөри, миңа ияләнгән иде. Бүген инде менә кияүгә чыга. Ул моны миңа хәтта әйтмәде дә.
Вакыт-вакыт минем күзләрем томалана, йөрәгем шундый ачытып сызлый башлый, монда бер генә минут та тормый, бөтенесен ташлап, бөтенесенә кул селтәп, өйгә кайтып китәсем, атна буе дөньядан югалып торасым килә. Ләкин ниндидер бер көч мине җибәрми. "Егет бул, Сәләхи, бирешмә! - дип тукый. - Син монда булырга тиеш. Син Гүзәлияне күрергә, аның туенда утырырга, аның туй күлмәгенең нинди булуын күрергә тиеш..." Минем Җәүдәтне дә күрәсем, аның да кыяфәтенә күз төшерәсем килә. Мин яраткан чаклы яратамы ул аны? Ул аның башын артка ташлап, көмеш кыңгыраудай челтерәп көлүен, назлы-сокланулы сүзләрен аңлыймы? Уйларыма бирелеп, мин бәйрәм аланыннан читкә, каеннар арасына кереп китәм. Кулларымны баш астына куеп, яшел үлән өстенә сузылып ятам. Каен ябалдашлары арасыннан зәп-зәңгәр күкнең бер кисәге күренә. Күз явыңны алырдай ак болыт агач башларына эленеп тора. Урман үз көенә шаулый, көн дә ничек шаулаган булса, бүген дә шулай шаулый. Борынга баллы чәчәк исе, җир җиләге исе бәрелә, табыш эзләп кузгалган шөпшәләр оча, һәм шушы беренчел тормышы белән яшәгән мәңгелек дөньяда икенче бер яңа дөнья - туй шатлыгын эченә җыйган кояшлы якты алан, имән тирәли тезелгән ак эскәтерле өстәлләр, җиләс җил белән лепердәшүче нәни әләмнәр, урман шавы аша да ишетелүче яңгыравыклы шат тавышлар - миңа онытылып китәргә ирек бирмичә, күңелемдә гел янәшә яшәп торалар. Юк, аулакта кала алмыйм мин. Кайгың никадәр зур булса да, кешеләр янына барырга кирәк. Мин ихтыярсыз аланга әйләнеп кайтам. Көндезге уннар тирәсендә алан умарта күче кебек кайный башлый. Барлык кешенең игътибары вахта машиналары килә торган асфальт юл ягына юнәлә. Менә аланга ике "Волга" килеп керә. Аларны каскалар кигән биш мотоциклчы озата килә. Кыландыра белә инде безнең Хыялый! Беренче машинадан кияү белән кыз чыгалар. Йа Хода! Мин Гүзәлиянең чибәрлеген белә идем, ләкин бу хәтлесен үк күз алдыма китерә алмый идем. Билләрен өздереп торган кабарынкы итәкле ап-ак озын күлмәк, шомырт кара чәчләренә үргән чәчәк такыя аны гел әкият кызы ясаган. Юк, әкият кызы түгел, әкият кызы күзне камаштыра, җанны җылытмый, ә бу - җир кызы, моның йөзендә нур балкый, күзләрендә бәхет очкынлана, килешле матур борыны, чиядәй тулы иреннәре үзәкләрне өзеп ала. Бәхете бар икән Җәүдәтнең! Икенче машинадан кияү белән кызның әти-әнисе төшә. Хәдичәттәй, көн эссе булса да, яшел ефәк шәл бөркәнгән, шәл чуклары җиргә кадәр салынып тора. Ак сакаллы Талип картның башында чуар түбәтәй, өстендә соры полотнодан теккән костюм. Аларны күрүгә, Азамат, гармунны күкрәгенә салып, бөтен иңенә тартып җибәрә. Халык ду килеп, гөрләтеп кул чаба, кызлар кияү белән кыз өстенә чәчәк сибәләр. Ул да түгел, Хәйрүш сыра мичкәсе өстенә сикереп менә. - Бригада исеменнән тәкъдим кертәм, - ди ул, - кияү белән кыз, кулларын кулга тотынып, аланны бер әйләнеп килсеннәр. - Әйләнсеннәр! - ди бригада күмәк тавыштан. - Туры булырга, кабергә чаклы яратышырга, бригаданы беркайчан да онытмаска имән янына басып ант итсеннәр! - Итсеннәр! - дип гөрли бригада. Кап-кара костюм кигән, озын буйлы, төз гәүдәле, тик чамадан тыш җитди чырайлы Җәүдәт яңа гына аткан алмагач чәчкәсе төсле ак күлмәкле Гүзәлияне кулларыннан ала, һәм алар, әнә шулай җитәкләшеп, әкрен генә атлый башлыйлар. Дулкынланудан сулышы кысылган бригада, сокланып, тын кала, күңеле тулып киткән Хәдичәттәй күлмәк җиңе белән күз яшьләрен сөрткәли. Менә кияү белән кыз имән янына килеп җиттеләр, туктадылар. - Рәхмәт, дусларым... Яхшылыгыгызны онытмам... - диде Җәүдәт, тотлыга төшеп. Аның кояш күрмәгән ак чырае дулкынланудан тагын да ныграк агарынды... Николай Петушков, чандыр озын буе белән бөгелеп, уңайсыз гына җиргә тезләнде, кияү белән кызны рәттән берничә мәртәбә чалт-чолт рәсемгә төшереп алды. Шау-гөр килеп, табын янына утырдык. Стаканнарга эчемлек салып чыктылар. Кинәт барыбыз берьюлы сагаеп калдык: бу ниткән хурлык? Кияү белән кызга тустаган куймаганнар лабаса! Кунаклар аптырашып карангалый башлауга, яшьләр каршысына мастер килеп басты. Кулына нәрсә тоткан диген? Көрәк. Ә аның артында, авызын колак артына элеп, Азамат басып тора. Кулында - дымлы киндергә төргән имән үсентесе.
- Кадерле дусларыбыз Гүзәл һәм Җәүдәт, - дип, тантаналы итеп сүз башлады Хәйрүш, - уйлаштык-уйлаштык та шундый фикергә килдек, бригада әйтә, тукта, Хәйрүш, ашыкма, яшьләр бәхетләрен тустаганнан башламасыннар, көрәктән башласыннар, ди. Шуңа күрә, дуслар, сез бүгенге туегыз хөрмәтенә, Җәүдәтнең институтны тәмамлап кайту истәлеге итеп тә безнең аланга нәни бер имән утыртыгыз. Гүзәлиянең кара керфекләр белән каймаланган зур күзләрендә шаян очкыннар биешеп алды: озын, ап-ак туй күлмәге кигән килеш тә ул бернинди эштән дә тартынмаучы тынгысыз табигатьле оператор булып калган иде. Тукта, нигә соң әле ул кулын агач үсентесенә түгел, көрәккә таба суза? Мин кинәт куркуга төштем, әгәр бу кияү дигәннәре көрәкне үзе алырга кирәклеген аңламаса? Харап була, хурлыкка кала бит... Юк, аңлады. Үзе алды. Модалы өр-яңа костюмын үлән өстенә ташлап, уч төбенә төкереп алып, көрәкне җиргә шундый да шатырдатып батырды, дистәләгән күз карашының үзенә төбәлгәнен сизгән хәлдә, шундый да кайнарланып, ашкынып эшләргә тотынды, аның төссез ак йөзенә шундук кызыллык йөгерде, маңгаена борчак-борчак тир бәреп чыкты. Ә Гүзәлия? Ул нәни имәнен сак кына, ватмагаем дигән төсле, ипләп кенә тотып тора, әйтерсең лә аның кулында имән үсентесе түгел, үзенең киләчәк язмышы саклана иде. Агач утырту тантанасы узуга, кияү белән кызны өстәл башына, иң хөрмәтле урынга китереп утырттылар, йөзе айдай балкыган Азамат аларның икесенә ике бокал тутырып шампанский салып бирде. Башта кияү белән кыз бәхетенә күтәрдек. Аннары, бригаданың уңышлары өчен дип, стаканнарның икенчесен каплап куйдык. Хәдичәттәй белән Талип бабайны да онытмадык. Шуларның барысы тыныч һәм салмак узды, артык сүз сөйләнмәде. Тик вакытыннан алда кызып алган Николай Петушков кына түзмәде, өстәл артыннан торды да, руслар туендагы дружок кебек, такмаклап сөйләргә тотынды: - Молодые, горько! Водка, как полынь - в рот не возьмешь, балиш, как горчица. Уважьте гостей - подсластите! - Горько! - Барлык бригада бертавыштан аны куәтләп җибәрде. Кияү белән кыз аяк өсте бастылар. Гүзәлия, оялып, каушап, башын читкә борды, үптермәскә теләде, бригада аның саен ярсыды, кул чапты, рәхәтләнеп көлде. Минем белән янәшә утырган Зөбәрҗәт, балаларча беркатлы эчкерсез сөенү белән сөенеп, чандыр кулларын чәбәкләп: - Тагын, тагын! - дип кычкыра башлады. Ул нигәдер гел миңа таба борыла, гел миңа карап сөйли иде. - Здорово! Здорово! Әйе бит, Сәләхи абый?! - диде ул. Мин аның алсуланган йөзен күрдем, чаткыланган күзләрен күрдем, ләкин сөенечен берничек тә уртаклаша алмадым, тик күңелемнән "Карале, бик үк ямьсез түгел икән бит бу кызый..." дигән уй гына узып китте. Табын янында, бөтен бригаданың күз алдында, дөресрәге, табыннан читкә борылып, оялып кына үбешү яшьләрне кузгатып, ашкындырып җибәрде. Кызлар әдәп өчен генә ялындырган булдылар да бердәм тигез тавыш белән җыр башладылар. Җырлап арыгач, егетләр, сикереп төшеп, биергә кереште. Шаян табигатьле Азамат үзенең гармунында әллә ниткән әкәмәтләр кыландырып бетерде. Кемдер юри, кызык ясау өчен, Шәйхаттарны да биергә чакырды. Дүрт-биш ел бергә эшләү дәверендә без аның артистлык талантын күрмәдек, үзешчән сәнгать кичәләренә бау белән дә тартып алып бара алмадык. Аның гел ашау турында гына кайгыртып, сөйләшә башласаң да сүзне гел шул якка таба боруын белгәнгә күрә, халык, этешә-төртешә, түгәрәк тирәсенә җыелды. Шәйхаттар ялындырырга уйламады да. Бер кулына аракыдан бушаган зур гына шешә, икенче кулына стакан тотып, көлдерер өчен юри салмаклатылган үтә ялкау хәрәкәтләр белән түгәрәкне бер әйләнеп чыкты, аннары дөберт итеп җиргә тибеп куйды, китте шуннан, китте кызып! Көзге кебек ялтыратылган хром итекле аякларын ялт та йолт, ялт та йолт тирә-якка ыргытып кына тора; каян чыга җитезлеге, каян чыга көлкесе, күзләр иярми, күзләр! Биеп кенә калса бер хәер иде. Биегән уңайга җыр сүзләрен, кызларның исемнәрен куша бара: - Бие, бие, Шәйхаттар, Габсаттар, Гайфулла! Ай җаный, Мәйсәрә, Рәхимә, Гүзәлем! Биегән кеше бай була, ай җаный, Шәйхаттар, Азамат, вай җаный, Гүзәлия! Биегән кеше бай булганчы, Шәйхаттар, ай җаный, Мәйсәрә, Кәүсәрия, Гөлгенә, карт алаша тай була, ай җаный, ай! Киңрәк мәйданны, киңрәк! Менә шулай, менә шулай, һоп. Атның аласы була, Камәрия, Гүзәли! Җем-җем карасы була, Мәйсәрә! Ай җаный, кенәри, сандугач, сөйсәң сөй ярның чибәрен, Сәләхи, сөйсәң сөй ярның матурын, Шәйхаттар, сөйсәң, аласы була, дусларым! Һай-ли, һай-ли, кара күзләр алдалый, кара күзләргә алданып, зәңгәр күзләр калгалый! Дөресме, дусларым!
- Браво! - Молодец, Шәйхаттар! - дип, аны төрле яклап үсендереп тордылар һәм, әле бер, әле икенче кыз, каршысына чыгып, хәлдән тайганчы биеттеләр. Бәйрәм кызганнан-кыза барды. Төркемнәргә оешты, аланга гына сыеша алмыйча, күпереп, күбекләнеп, ташып, каеннар арасына сибелде. Яңадан табын янына җыелгач, Хәйрүш Җәүдәткә күн футлярга салынган бүләк мылтыкны тапшырды. Сүрелә башлаган бәйрәм табынына тагын җан керде, яшьләрчә җитез итеп, дуылдатып кул чаптык. Күңелләр янә бер мәртәбә җилкенеп куйды. Җәүдәтнең мылтыктан хәзер үк атып каравын күрергә теләүчеләр дә табылды, тик Хәйрүш моңа юл куймады, күзен кыса төшеп каравы булды, егетләр шундук тынды. Җәүдәт бүләкне юньләп карап та бетермәгән иде әле, Нуришанов сүз сорады. Ул бүген гадәттәгечә киенмәгән, мәңгелек яшькелт кожанын ак чесуча костюмга, чигүле ак күлмәккә алыштырган, күн итекләр урынына аягына модельле туфлиләр киеп алган иде. Бу кыяфәте белән ул без белә торган кырыс табигатьле хәвефсезлек инженеры түгел, ял итәргә дачага чыккан ваемсыз пенсионерга охшый иде. Менә шушы кеше сүз сорагач, без барыбыз аңар таба башларыбызны бордык. Ләкин ул сүзен әйтергә ашыкмады. Үтә чыккан сабыр, салмак хәрәкәтләр белән, хәтта ымлап диярлек, үзенә биш стакан сорап алды, аларны рәттән тезеп куеп, үз кулы белән эчемлек салып чыкты. Стаканның берсен Талип картка, берсен Җәүдәтнең әнисе Хәдичәттәйгә илтеп бирүләрен үтенде, ике стаканны үз кулы белән янәшәсендә утырган Җәүдәт белән Гүзәлиягә тоттырды, соңгысын үзе алып, ашыкмый гына сүзен башлады: - Заманалар узуына исләрең дә китмәле! Әле күптәнмени Җәүдәтнең әтисе Галиәхмәт белән гәпләшеп утырган идек. Әй кордаш, дигән иде миңа, шушы улымның үсеп җитеп кеше булганын күрер көнем булыр микән, дигән иде. Менә улы үсеп җитте. Тик ул гына күрә алмады. Бәк киң күңелле, бәк кампанийский душа кеше иде, мәрхүм, авыр туфрагы җиңел булсын. Сугышына барып сугышып та кайтты, ярасын алып, ранный булып та кайтты, и шулай ук ярасыннан гүр иясе дә булып китте. Кордаш миңа рәнҗемәс, үз кулым белән юдым, үз кулым белән зиратның иң матур җиренә илтеп күмдем. Җәүдәткә ничә яшь иде әле ул чакта, Хәдичә? Әйе, шулай, дөрес әйтәсең, җиде яшендә, беренче сыйныфка укырга кергән сабак баласы иде. Күрәсезме, хәзер нинди! Әтисе хәзер күрсә, нишләмәс иде. Үләр алдыннан, шулай капка төбендә икәүдән-икәү генә гәп сугып утырабыз, әйтә бу миңа: "Ышаныч синдә инде, Гыймран, минем гомерем әллә бар, әллә юк, улымны күздән ычкындырма, үз улың кебек итеп кара, и шулай ук кеше ит", - ди. Инде менә үзегез күреп торасыгыз, Җәүдәт укып кеше булды, аның өстәвенә, өйләнеп, башлы-күзле дә булды. Миңа, Җәүдәтнең әтисе урынына калган кешегә, рөхсәт итегез, яшьләрне чәчләре чәчкә бәйләнгән көн белән котлап, менә шушы кечтеки генә бүләкне тапшырырга. Монысы, кем әйтмешли, үз исемемнән... Нуришанов кесәсеннән бәләкәй генә ике тартма чыгарды, аларны төргән юка чытырдавык кәгазьләрне сүтеп, зәңгәр бәрхет тышлы тартмаларны Җәүдәт белән Гүзәлия кулына тапшырды. Җәүдәт рәхмәт әйтеп баш иде, Гүзәлия шундук үзенә эләккән тартманы ачып карарга тотынды. "Алтын сәгать..." - диде кемдер, сокланып. Талип карт кашларын җыерды, ә минем күңелемә: "Танадан калган акчага алмадымы икән?.." - дигән шикле уй килде. Хәвефсезлек инженеры сокланып тел шартлатуларга да, бүләкләрне хуплап әйткән сүзләргә дә исе китмәгән кыяфәт белән, стаканын югары күтәреп, кияү белән кызның әти-әниләренә таба китте. Өстәл башына тыйнак кына, мөлаем гына килеп кунаклаган бу өлкән кешеләргә карата да аның матур сүзләре калган икән әле. Тол килеш яшәп, шундый да акыллы, башлы егет тәрбияләп үстергәне өчен ул Хәдичәттәйне үтереп мактады, шуның белән аның күңелен йомшартуга иреште. Әни кешенең шатлык яшьләренә ихтирам йөзеннән бәйрәм табыны тынып калды. Шул форсаттан файдаланып, Нуришанов үзенең мактау сүзләрен Талип картка, ягъни Гүзәлия кебек гүзәл, булдыклы, тәүфыйклы кызның әтисенә, "хөрмәтле өлкән дустыбызга, нефтьчеләр ветеранына" яудырырга кереште. Ләкин шул мәлне беребез дә көтмәгән бер хәл булып алды. Талип бабайның чал сакалы дерелдәргә тотынды, ул ашыгып урыныннан торды да Нуришановның чәкешергә дип сузган стаканын дорфа гына этеп җибәрде, кандай кызыл куе шәраб ак эскәтер өстенә түгелде. - Чәкешмим! Юк! Шайтан синең дустың, белдеңме, шайтан!!! Кит моннан, югал күз алдымнан...
Тапкан монда ветеран! Лыгырдавык... Картның кыяфәте адәм баккысыз: күзләре аларган, чал сакалы чуалып, алга таба сузылган иде. - Нигә син койрык болгыйсың? Җәүдәт алдында ялагайланасың? Имеш, ул әти урынына... Беләм мин... Синең ише дуслар әйбәт чакта гына... Башыңа бәла килсә, эзегез калмый сезнең... Исеңдәме, эттән яралган нәрсә, теге чакта, Бакуда... Юеш таракан кебек, ярык арасына постың... Сатма Галиәхмәт исемен, кит моннан! Кит! Күз алдымда торма!.. Табын җимерелде. Бәйрәмнең яме китте. Берни аңламаган кызлар бер күчкә өелде, егетләр сикерешеп урыннарыннан тордылар. Төсе качкан Хәйрүш бабасын тынычландырырга ашыкты. Ләкин картны алай гына тынычландырып булырлык түгел иде инде. Кулларын бутап, ачы тавыш белән кычкырып, ул Нуришановка ябырылды. Мин хәвефсезлек инженерының үзен тотышына игътибар иттем. Нуришанов башта каушады, кемдер битенә төкерергә килгәндәй, стакан тоткан кулы белән йөзен каплап, бер адым артка чигенде, әмма хурлыкка калудан курыкты бугай, үзен бик тиз кулга алды, аякларын аерып баскан хәлдә, ирен чите белән елмаеп, ярсыган картка карап тора башлады: исерек адәм ни сөйләмәс, янәсе! Дәгъва тына төшеп, Гүзәлия белән Мәрьям - апалы-сеңелле икесе - әтиләрен урман эченә алып кереп киткәч, мин аның, Нуришановның, кинәт дулкынлана башлавын күрдем. - Бетте синең көнең, карт боргыч! - диде ул әкрен генә, тешен кысып. - Хәзер минем улым кайтты. Күрербез... күрербез аның кем артыннан барганын...
АЛТЫНЧЫ БҮЛЕК
Туйдан соң дөнья тынып калды. Без, бер-беребезгә әшәкелек эшләгәндәй, авыз-борын төяп, берничә көн сөйләшми йөрдек. Ә мин үземне бөтенләй буш калган кебек тойдым, кулымнан эш төште. Минем һәрвакыт төгәл, пөхтә булуыма күнегеп беткән иптәшләрем бу хәлгә аптыраша башладылар. Дөрес, алар аны миңа телдән әйтмәделәр, ләкин минем күзем сукыр түгел, аларның кыяфәте нинди икәнен күреп йөрим. Гөнаһ шомлыгы дисәм инде, күп була - туйдан соң бер атна да узмады, мин эш урынына нефть түктем. Ул көнне электр энергиясен өзеп тордылар. Мин автомат пачкага көйләнгән бер скважинамны истән чыгарып җибәргәнмен. Мерник тулган да ташый да башлаган. Исемә төшеп йөгереп килгәндә, инде дегет төсле куе кара нефть, мерник астындагы чокырны тутырып, чәчәк түтәлләренә таба үрмәли башлаган иде... Хәйрүш мине үз янына чакырып алды. Нигә шулай килеп чыкканын аңлатуымны сорады. Мин аңлатып бирә алмадым, ык-мык килеп, авыз эченнән ботка пешерергә тотындым. Хәйрүш сүзсез генә мине тыңлап торды да, рәт чыкмасын аңлагач, кайтарып җибәрде. Аның яныннан чыккач, мин уйга калдым, Хәйрүшнең мине эттән алып эткә салып тиргәмәве җанымны газаплый башлады. Мин хәтта тиргәлергә дә лаек түгел микәнни инде? Гарьлек, гарьлек! Әллә берәр кызның башын әйләндереп алырга инде? Скважинамда мине Зөбәрҗәт көтеп тора иде. Өстендә - җиңсез чуар күлмәк, аягында - җиңел ак чүәк. Очлы терсәкләре белән трап баскычына таянган. - Кая югалдыгыз сез, абый? Мине бит промысел белән таныштырырга вәгъдә иткән идегез... - Сәяхәт кылып йөрергә вакыт юк әле, эш муеннан, - дидем. - Соң, алайса, абый, үзем генә йөри торыйммы соң? - диде ул, миңа карап. Мин аның гөнаһсыз сабый күзләрендә шундый чын аптырау күрдем, малайлар чәче төсле кыска чәче, чандыр юка гәүдәсе аны шундый ярдәмчесез итеп күрсәтәләр иде, каты бәрелүемә үкенеп тә куйдым. Әллә гафу үтенергә микән? Юк инде, анысы булмас. Миңа гына шыр тиле булырга димәгән. Әнә берсен өйрәттем, инженер күргәч, күзе ут булды. Тапканнар монда экскурсовод. Кирәк икән, йөрсен дә күрсен. Иртәгесен, эшем белән урман буйлап йөргән чакта, мин куян баласына баса язып калдым. Аяк астыннан бәләкәй генә бер соры йомгак тәгәрәп килеп чыкты да бәбкә үләне күмгән әллә кайчангы арба тәгәрмәчләре эзенә яшеренде. Шундый да кечкенә, шундый да көчсез, ярдәмчесез иде бу тереклек заты, мин түзмәдем, иелеп, аны кулыма алдым, тетрәнеп торган җылы гәүдәсеннән бер генә сыйпадым да биек үләннәр арасына кертеп җибәрдем. Йомылды гына сабый! Шул бәләкәй җан иясе белән очрашу истәлегенә бирелеп, уйланып бара идем, өзеп-өзеп кенә эт өргән тавыш ишетелде. Карасам, борынын җиргә төртеп, әле генә узган куян эзе буенча зур бер сары эт килә. Йөрәгем жу итеп китте: бетерә бит бу куян баласын! Үзем дә сизмәстән, җиргә иелеп, балчык кисәге алдым да селтәнеп торып эткә тондырдым. Этем урман шаулатып бер чинады да кире чапты, ә мин аның артыннан ачы итеп сызгырып калдым.
Аланда, үзебезнең имән янында, мин куркып урыныннан күтәрелгән Зөбәрҗәтне күреп алдым. - Әллә сезме ул урманда эт чинатып йөрүче? - дип каршы алды ул мине. Мин аңа этне кем чинатканын аңлатып тормадым, якын ук килдем дә: - Хәерле иртә, Зөбәрҗәт! - дидем. - Хәерле иртә, абый... Сез сөйләшә дә беләсезмени? - Ә нигә? - Мин сезне сызгыра гына беләсездер дип торам. Аның бүген шулай кыю сөйләшүе күңелемә ошап куйды. - Ә нигә, минем башка һөнәрләрем дә бар... - дидем. - Концертларда оригиналь жанр белән чыгам. Сәнгатьчә сызгыру! Ышанмасаң, әнә егетләрдән сора. Мастер миңа теге көнне сәнгать язмышын юкка гына тапшырды дип беләсең мәллә? Зөбәрҗәт ышанырга да, ышанмаска да белмәде. Ә мин, бер дә исем китмәгән булып, кесәмнән агач сыбызгы алдым да сандугач итеп сайратып күрсәттем. Художник кызның сокланудан күзләре зураеп китте. - Тагын бер генә, бер генә! - диде ул, балаларча мавыгып. Мин үземнең инде олы кеше булуымны, алты-җиде кешелек коллективның башлыгы, ягъни өлкән оператор икәнемне искә төшереп, икенче мәртәбә сайратмадым. Борылып китәм дигәндә, Зөбәрҗәтнең этюднигына күзем төште. Як-яктан кыстыргычлар белән тарттырып куелган картон кисәгеннән миңа җәйге алсу иртә, ботактармакларын тирә-якка таратып җибәргән девон имәне карап тора иде. Бу юлы инде гаҗәпләнүдән мин авызымны ачып калдым. Картон кисәгендәге имән шулчаклы да чын, шулчаклы да җанлы иде, җил иссә, яфраклары шаулап китәр кебек тоела иде. Дөресен генә әйткәндә, теге чакта Хәйрүш Зөбәрҗәтне художник дип таныштыргач, мин ышанып җитмәгән идем. Үзлегеннән өйрәнеп, кибетләргә плакатлар язып йөрүче художникларны белә идем мин, аның чаклысын гына, Аллага шөкер, үзем дә булдыра ала идем. Хәтта техникум бетереп, район клубында фанер буяп яткан егетләрне дә аз күрмәдем, әмма техникумнан килгән художникларның бу хәтле дә чын итеп, күңелдә хисләр уятып җибәрердәй итеп рәсем ясаганнарын күргәнем юк иде әле. - Син ясадыңмы? - дидем, ышанып җитмичә. - Мин... - диде Зөбәрҗәт. - Кит аннан! Чынмы? Булмас! Зөбәрҗәт бу юлы үзе аптырап калды, каушап кулларын күкрәгенә кушырды һәм, гөнаһсыз сабый күзләре белән карап: - Әллә ошыймы, абый?! - диде, аның тавышы дулкынланудан өзелеп, артык нечкә булып чыкты. - Соң, бу бит искиткеч! - дидем мин, этюдникка якынлашып. Минем чынлап сөйләшүемә шиге калмаган Зөбәрҗәт янәшә үк килеп басты да, чәчләре белән битемә орынып, картинаны мин караган күз белән карый башлады: - Курыкмагыз, әйтегез, әйт, кай төше начар, анысын да әйтегез, мин үпкәләмим. Күңелемнән кинәт бер уй яшенләп узды. Әгәр бу картина бөтенләйгә минеке булса? Ничәмә-ничә таңнарымны шушы имән башында үткәрдем бит мин... - Зөбәрҗәт, карале, сеңлем, беләсеңме нәрсә? - Нәрсә, абый? - Сат син моны! Кызның кинәт йөзе үзгәрде, күзләре кысыла төште, башы кырынайды, шул хәлендә ул миңа беравык аптырап карап торды. - Әйе, әйе, чынлап әйтәм. Сат. Акчаны кызганмыйм. Ул гөнаһсыз чиста күзләрен күтәреп миңа карады, һәм мин тетрәп киттем: аның күзләре тулы яшь иде. Ул да түгел, художник кыз, нидер исенә төшкәндәй, кисәк кенә талпынды да, ашыгыпкаударланып, әйберләрен җыя башлады. - Зөбәрҗәт... Зөбәрҗәт, дим! Туктале... Ул миңа әйләнеп тә карамады, абына-сөртенә китеп барды. Менә аңлап кара инде бу кызларны! Кичә мин башкаларга булган ачуымны да аңардан алдым, ул анда да үпкәләмәде. Бүген югыйсә үпкәләтердәй сүз дә әйтмәдем шикелле, ә ул пыр тузып кайтып китте. Әллә без чыннан да дегет мичкәләре генәме соң? Сәнгатьтә берни дә аңламыйбызмы? Их, акча турында сүз кузгатасы калмаган. Кызый, миңа ышанып, үзенең хезмәтен күрсәтте, ә мин, тана янында бөтерелгән Нуришанов кебек, сат та сат дип бәйләндем... Әллә монда хикмәт картинада гына да түгелме? Әллә мин берни дә сизми торган туң йөрәкме?
Минем уйларымны Хәйрүш килеп бүлдерде. Исәнләшеп-нитеп тә тормастан, ул миннән допрос ала башлады: - Зөбәрҗәт нигә качып китте? - Мин каян белим аны... - Әллә рәнҗеттеңме? - Син нәрсә, мастер... Минем хәйләләп маташканымны төшенеп, Хәйрүш сөйләшүне башка җайга күчерде, хәзер ул минем намус ягына кагыла башлады: - Нәрсә авызыңны ерасың? Кечкенәләрне рәнҗетү әллә егетлек дип беләсеңме? Сиңа бит инде иптәшләрчә әйтелгән, ярдәм ит Зөбәрҗәткә, коллективтан читләшмәсен, ияләнсен, диелгән. Талантлы кыз ул, ихлас күңелле. Ә син әнә нәрсәләр кыланасың. Соловей-разбойниклар төсле бөтен урманны ярып сызгырасың. Үртәгәнсеңдер дә әле... - Беләсеңме, мастер, коткар син мине, зинһар, кызлардан. Яхшысы да, яманы да кирәкми. Миннән барыбер хатын-кызлар организаторы чыкмый. Ике вахта эшләргә риза, алар белән бәйләнмим яки бөтенләй кызлар булмаган бригадага китеп барам. Хәйрүш шундук минем сүземне эләктереп алды: - Яхшы, синеңчә булсын, - диде ул, елмаеп. - Хатын-кызлар җитәкчесе булырга теләмисең икән, башка эш табабыз. Бүген кич сәгать сигезләр тирәсендә Җәүдәтләргә килеп чык әле. Башка чакта булса, мин Җәүдәтләргә барудан, һичшиксез, баш тарткан булыр идем, әмма бу юлы хәйләкәр Хәйрүш мине стенага китереп терәде. Баш кына тартып кара, шундук нигә дә, ни өчен дип сорау алу башланачак. Риза булмый, кая барасың! Шәһәргә кайтуга, өсне чишенеп бил тиңентен юындым да, киемнәремнең иң әйбәтен киеп, галстукларым арасыннан иң әйбәтен бәйләп, дөньяда гаме юк кешедәй кулымны чалбар кесәсенә батырып, сызгырына-сызгырына китеп бардым. Гомуми торакта торучы егетләрдән берсе дә, хәтта Азамат булып Азамат та минем кая барганымны белә алмадылар. Әмма мин үзем яратып йөргән кызның, инде кияүгә чыккан, ир белән тора торган кызның йортына барам. Бу ягын уйлады микән Хәйрүш? Нигә чакыралар алар мине? Ник минем күңелемне ярсыталар? Эш мин уйлаганнан күп мәртәбә гадирәк булып чыкты. Иске Кәлимәтнең авыл ягында капкакоймалары шактый ук искергән, кыегая да башлаган бер йортның капкасыннан эчке бер дулкынлану белән килеп керүем булды, мине каршы алырга чыккан Җәүдәт җилтерәтеп бакча якка алып чыгып китте. Хәйрүш анда иде инде. Биек булып үскән, кеше кулы тимәүдән тәртипсез хәлгә килгән карлыган бакчасында аякларын җиргә беркетеп ясаган өстәл тора, өстәл өстендә зур гына бер карта җәелеп ята иде. Беренче каушау дулкыны узып киткәннән соң, мин аның без күптәннән сөйләшеп йөри торган диспетчерлык пункты схемасы икәнен белеп алдым. Кулдан гына ясалган бу схемада кызыл, зәңгәр, сары карандашлар белән билгеләп бетергән бик күп түгәрәкләр, сызыклар бар иде. - Син вахтадан соң тамак ялгап алырга өлгермәгәнсеңдер әле, - диде Хәйрүш, җитди чырай белән. - Хәзер без берәр нәрсә рәтләп алырбыз. Хәйрүшнең дөньяга шулай гади генә карап, бер нәрсәне дә хәсрәткә әйләндермәве безнең аңар карата булган ихтирамыбызны арттыра гына иде. Бүген миңа Җәүдәт тә ошап куйды бит әле. Ул, шәһәрдән киеп кайткан модалы кара костюмын салып, иркен генә парусин чалбар, кыска җиңле тенниска киеп алган. Беләкләр дә таза күренә - институтта спортны ташламаган, ахрысы. Кәлимәттә үткәргән атна-ун көн эчендә базда үскән гөл төсле ак чыраена кояш нуры да кунып өлгергән, шуңа күрә ул хәзер ачык кырда эшләп, кояшта, җилдә йөргән операторларның берсеннән дә ким түгел кебек иде. Дүрт ел институт торагында ятып, ашарга әзерләү ягына да эт каешына әйләнеп беткән икән. Әнисен дә алҗытмады, Гүзәлияне дә борчымады, бакчага таган асып, әллә ни арада зур бер таба күкәй куырып, корымлы яшел чәйнек белән чәй кайнатырга куйды. Иркендә, саф һавада ашалган ризыктан да тәмле ризыкның кайда булганы бар! Өчәүләп, уен-көлке сүзләр әйткәләп, бер таба күкәй белән бер чәйнек чәйне әйләндереп салдык та, тәмәкеләребезне кабызып, өстәл өстендә безне көтеп яткан схема өстенә иелдек.
- Моңарчы бездә ике төр диспетчерлык системасы яшәп килде, - дип сүз башлады Хәйрүш. - Сез моны яхшы беләсез. Беренче промыселда - безнең үз системабыз, башкаларда - фәнни-тикшеренү институты тарафыннан тәкъдим ителгән яңа система. Ике мәртәбә төзәтелгән, ягъни, галимнәр телендә әйтсәк, модернизацияләнгән система. Әйдәгез, бергәләп хәл итик, шушы системаларның кайсысын нигез итеп алабыз? Сорауның болай куелуы миңа бик үк аңлашылып җитми иде. Без үзебезнең Кәлимәт системасына күнеккән идек инде. Моннан җиде ел элек, безнең промыселларда әле бернинди система да юк чагында, аны безнең мастерыбыз Хәйрулла Хәкимов уйлап чыгарды, шуңа күрә операторлар арасында аны "Хәйрүш системасы" дип, гади генә атап йөриләр иде. Хәйрүш аны бик зур тырышлык белән, гаять күп көч куеп гамәлгә ашырды. Хәтеремдә әле, кышкы озын төннәрдә, промыселдан эшләп кайтканнан соң, ул сәгатьләр буена мастерскойдан чыкмый ята, аппаратураның иң вак кисәкләрен үз кулы белән эшли, шомарта, берсен берсенә ялгый иде. Кыш иде, бураннар башланды. Булачак диспетчер пунктына иң көчле вездеход машиналар да үтеп керә алмагач, Хәйрүш, идарә щитын кечкенә чаналар белән тартып алып килергә дип, операторларны үгетләп йөрде. Беренче парафин кыргычы забойга диспетчер командасы белән төшеп, диспетчер командасы белән күтәрелгәч, сөенүебезне күрсәң! Хәзер инде безгә сигез йөз метр озынлыгындагы тимерчыбыкны барабанга кулдан чорнарга туры килмәячәк! Скважиналарыбызны бер-бер артлы диспетчер пунктына тоташтыра бардык, идарә пультында бәләкәй утлар кабынгач, балалар төсле куаныштык. Ә менә бүген безнең шул системабыз кинәт шик астына куела. Юк инде, иптәшкәйләрем, миңа бер дә ошамый бу хәл. Галиәхмәтов, минем уйларымны белгән төсле: - Ә нигә без башка системаны үзләштерергә тиеш әле? Синең системаң кулланудан төштемени? - диде. Ул көнне без, булачак эшебезнең төрле якларын ачыклап, таңга кадәр утырдык.
ҖИДЕНЧЕ БҮЛЕК
Дүрт атна чамасы вакыт эчендә мин Җәүдәтләрдә дүрт мәртәбә булырга өлгердем. Турысын әйтим: барган саен, Җәүдәт мине башка төрле каршылады. Беренче баруымда ул якты чырайлы һәм киң күңелле иде. Тәмәке көйрәтергә һәм каткан билләрне язып алырга дип сызым тактасыннан башны күтәргән чакларда, ул бригаданың хәлләрен сорашып утырды, студент анекдотлары сөйләп, мине көлдереп бетерде. Эшләп арыганнан соң, төнлә соң гына, бушап калган Кәлимәт урамнарыннан кайтып барганда, мин: "Гүзәлиянең бәхете булыр, үзенә иптәшне сайлый белгән", - дип уйладым. Икенче мәртәбә бару миндә сәеррәк тойгы уятты. Кичнең кич буена утырып, Җәүдәт миңа бер генә мәртәбә дә елмаеп карамады, сөйләшүен дә теләр-теләмәс кенә сөйләште, каядыр ашыккан төсле, әледән-әле сәгатенә карап торды. Әллә минем Гүзәлиягә булган тойгыларымны белә микән, шуңа кәефе китте микән дигән уй да күңелемә килеп китте. Өченче баруымда Гүзәлия, безне ашарга чакырырга дип, карлыган бакчасына чыкты. Өстендә чуар халат иде аның. Ир хатыны һәм йорт хуҗасы булу бәхетеннән мөлдерәп, тулып тора иде ул. Иреннән бик ягымлы, назлы сүзләр дә ишетәсе килә иде бугай. Ләкин Җәүдәт аңа күтәрелеп тә карамады. "Соңыннан, соңыннан!" - дип кенә куйды. Гүзәлия бер сүз дәшми кире кереп китте. Аның өчен миңа кыен булды. Өйгә кайтып барганда, мин коточкыч арыганымны тойдым. Ә дүртенче бару минем бөтенләй гайрәтемне чигерде. Мин килгәндә, Җәүдәт өстенә әллә ниткән иске майка, тузып, ямалып беткән иске чалбар киеп, ауган, асты черегән койма баганасы өстендә тәмәке тартып утыра, чырае бик караңгы иде. Минем белән юньле-рәтле исәнләшмәс борын ук: - Бүгенгә калдырып торабыз. Бер атнадан тагын килеп кара, - диде дә, шуның белән сүзне беткәнгә санап, багана чокыры казырга тотынды. Урамнан кайтам, гарьлегем эчемә сыймый. Ул кадәр дорфа кыланырлык мин аңа нинди начарлык эшләгән! Мастер чакырганга гына килдем, юкса ике аягымның берсен дә атламаган булыр идем. Кимсетәм дигәч тә, минем дә үз горурлыгым бар! Иртәгесен, скважиналарны карап йөргәндә, Гүзәлия очрады. Туйдан соң бу безнең икәүдән-икәү генә беренче очрашуыбыз иде әле. Мин дулкынланып киттем. Гүзәлия дә миннән ким дулкынланмый, йөзе бер агара, бер кызара иде. Хисләремне түгеп җибәрмәс өчен, мин аның белән сөйләшеп тормадым. Баш кагып исәнләштем дә китеп бардым. Шул мәлне мин үземдә гаҗәеп сәер яңа тойгы уянганны, Җәүдәткә булган үпкәмнең Гүзәлиягә дә күчкәнен аңладым. Ни өчен ул аңа теге көнне, үзенә шундый дорфа кыланган чакта да, каршы сүз әйтмәде? Йә, нәрсәгә ярый бу хәл? Операторлар семьясында үскән, иркен сөйләшергә, бәйсез-горур булырга өйрәнгән кыз нигә телен тешләп калды?
Бераз баргач, мин әйләнеп карадым, нәкъ шул мәлне аның да борылганын күрдем. - Гүзәлия! - Әү, Сәләхи абый? - Туктале. Ул, туктап, мине көтеп алды. - Ничек соң... Җәүдәтнең хәлен әйтәм... Датчикны эшлиме? - Эшләми шул, Сәләхи абый... - Нишләп? Әллә син ирек бирмисеңме? - Юк ла... Сез инде бигрәк... Өйдә эш килеп чыкты бит. Йорт бик тузган. Җәүдәтнең әтисе үлгәннән бирле кул тимәгән икән. - Тагын бер ай сабыр итә алмый идегезмени? - Сабыр итә идек тә... әнә Гыймран абзый бит... - Гыймран?! Әллә ул сезгә килеп йөриме? - Һәй, әйтмәгез инде... - Гүзәлия авыр сулап куйды. - Бик бәйләнчек адәм икән. Кайчан карама бер сүз: йортыңны ныгыт, мин барында авыз ачып калма, ди. Менә эшләр кай якка киткән икән! Болай булгач, Җәүдәтнең мине караңгы чырай белән каршы алуы аңлашылды. Нуришанов кулына эләксәң, тиз генә ычкынырмын димә. Мин кинәт Тайсуган авылында тана сатып алу күренешен күз алдыма китердем. Хәвефсезлек инженеры нинди усал тананы муенын сузып торырга мәҗбүр итте бит. Ә хайванның хуҗасын, комбайнчы егетне, төп башына утыртып калдырды. Неужели Җәүдәт, Нуришановның тасма теленә ышанып, тамак астын кашыганга муенын сузып торыр? Нуришановның туй көнне Талип карт белән булган низагы исемә төште. Ул чакта, бәйрәмне бозганы өчен, Талип картка ачуыбыз килгән иде. Димәк, карт безне бик урынлы кисәткән булып чыга. Тукта, тукта, Нуришанов нәрсә диде әле ул көнне? "Синең көнең бетте, карт боргыч. Күрербез Җәүдәтнең кем артыннан киткәнен", - диде түгелме? Димәк, аның бригада тирәсендә чуалып йөрүе юкка гына түгел. Тиздән минем бу уйларымны раслый торган тагын бер хәл булып алды. Шимбә көнне промыселдан кайткач, шәһәрдә Садри очрады. Операторлык эшен кайчандыр минем белән бергә башлаган бу егет матур гына кәгеп алган, кепкасы кыңгыр, кепка астыннан керле кара чәчләре бүселеп чыккан иде. Мин, аның үз-үзеннән бик канәгать кызмача чыраена күз төшереп: - Нихәл, Садри дус? Бу нинди бәйрәм әле синең? - дидем. - Абзаң премия эләктерде, - диде Садри, мактанып. - Ярты ел буена тозлап яткырганнар иде. Юк, шалиш, гаделлек өскә чыкты. Рабучий заманы хәзер. Пускай мин инженер булмыйм, рас минем баш эшли, дайош Садрига премия! Чертёжын дисеңме? Һи, анысы аның чепуха. Рәхим итеп, пажалысты, мә сиңа инженер! Галиәхмәтов бер көн эчендә дөбердәтте генә! Башлы да малай икән, имансыз! Ә нигә, миңа шәп, аңа шәп, артык акча кесәне тишәмени? - Икегезнең исеменнән бирдегезмени? - Юк ла. Аңламыйсың. Содействие диләр, белдеңме? Особая статья. Җитмеш биш проценты миңа, рабучий кешегә, егерме бише аңа, инженерга. Чертёжын сызган өчен. Ә миңа нәрсә, түли бирсеннәр. Йөз тәңкә постау астында ятканчы, җитмеш биш тәңкә минем кесәдә. Башлы егет Галиәхмәтов! Киттек, сабакташ, салабыз Галиәхмәтов саулыгына! - Рәхмәт, башка вакытта, - дидем мин тыелып кына. - Син, булмаса, үзең генә сал инде, сабакташ. Садриның хәтере калды: - Юкка борын чөясең, Сәләхи. Өлкән оператор булдым дигәченнән дә, ул әле управляющий булдым дигән сүз түгел. Әнә Галиәхмәтов синең ише генәме - Губкин институтын бетергән, инженер! Контордан әйттеләр, ялындырып-нитеп тормады, дөбердәтеп кенә эшләп бирде схемасын! - Ә кем кавыштырды соң сезне? - Ничек кавыштырды? Нәрсә бутыйсың син? - Галиәхмәтовны сиңа кем табып бирде, дим? Садри сул күзен сызык кына калдырып кысты, уң күзен зур итеп ачты. Шул уңайга аның авызы да ачылып, бөтен бите мәзәк кыегаеп калды. Мыскыллап байтак вакыт миңа карап торгач, әйтте: - Ха! Хитрый. Тел яздырмакчы. Шалиш, сабакташ! Садри аш биргәнгә таш атучы түгел. Шалиш. Сатмыйбыз! - Соң, мин аны синнән алдарак белгән, - дидем мин, бер дә исем китмәгән кыяфәт белән. Бу минутта күңелемдә чынлап та бер уй кузгалып куйды. Нуришанов түгелме икән, хәерсез?
- Белмисең. Шалиш. Мушкага аласың. - Ярый, сау булып тор, Садри. Кайтып йокла, булмаса. Садриның мине җибәрәсе килми иде әле. Ул, исерекләргә хас бәйләнчеклек белән минем тужурка җиңеннән йомарлап тотып: - Йә, әйт, белсәң, әйт, - диде. - Күңелең булсын, әйтәм: Нуришанов! - Во! Сыер икәнсең, өстенә үк бастың! Бир бишне! Нуришанов! Син, ди, Садри энекәш, ди, алай бик чәпчеп йөрмә, андый эшләрне тыныч кан белән эшләргә кирәк, ди. Хи-хи-хи, хитрый адәм Нуришанов. Мин сиңа инженерның кәттәсен табып бирәм, менә син шуның чабуына тотын и тотынып алгач җибәрмә, эшләсә шул эшли моны, ди. И дөрескә дә чыкты моның әйткәне. Душа кеше Нуришанов. Ну, киттек, сабакташ, салабыз Нуришанов саулыгына! Бу сөйләшүдән соң мин тагын берничә мәртәбә Галиәхмәтовның "башлы егет", Нуришановның "душа кеше" булуы турында ишеттем. Хәтта бер тапкыр Җәүдәтнең үзенең дә, култык астына папкалар, ватман кәгазьләре кыстырып, бик җитди чырай белән промысел конторыннан, Нуришанов бүлмәсеннән чыгып килгәнен күрдем. "Алай. Безнең баш теоретигыбыз үзенә эш тапты, - дип уйладым мин. - Кешенеке кештәктә, үзеңнеке үзәктә булып чыкты!" Шаулап үткән туйларга, аның укудан кайтканын көтеп үткәргән дулкынландыргыч минутларга, бер сүз белән әйткәндә, бригаданың өметенә, ышанычына төкерде түгелме соң Җәүдәт? Мин бу хакта Хәйрүшкә әйтергә тиеш идем. Бөтен бригаданы бетереп кычкырырга, чаң сугарга тиеш идем. "Нәрсә карыйбыз, бетә бит кеше, югала, ваклана!" - дип кычкырырга тиеш идем. Ләкин мине бер нәрсә тотып тора: Җәүдәтнең Гүзәлиягә өйләнгән булуы. Мин үз-үзем белән бәхәсләшеп йөрим: "Тукта, Сәләхи, ялгышмыйсыңмы? Бу синең тар эчке тойгыларың, эгоистлыгың кыймылдавы гына түгелме? Җәүдәт камилләштерү тәкъдиме керткән эшчеләргә булыша икән, моның нәрсәсе начар? Булышкан өчен аңа тиешле акчасын бирәләр икән, моның нәрсәсе гаеп? Кешенең хуҗалыгы җимерелгән, ул аны аякка бастырырга тели, күпме еллар көткән әнисенең күңелен күрмәкче була. Соң, монда аңа гаеп ташлардай нинди начарлык бар? Кешеләр бит әле әнә хуҗалыкларын ныгытып кына калмыйлар, "Волга" машиналары сатып алалар, семьялары белән төянеп, ял көннәрендә Карабаш елгасына кадәр балык каптырырга йөриләр. Эшләргә дә үләргә генә димәгән ләбаса!" Вакыт-вакыт мин Җәүдәтне бөтенләй аклап бетерә язам. Ләкин скважиналарда күпме эшнең автоматларга көйләнүне көтеп ятуын, ниһаять, үз теоретигыбыз кайтты дип, бөтен бригадабыз белән сөенеп яшәвебезне, ә Галиәхмәтовның, үз кайгысын кайгыртып, шабашниклар кебек акча сугып йөрүен искә төшерсәм, бөтен барлыгым кайный, аны күрә алмас дәрәҗәдә ачуым килә башлый. Шулар янына Нуришанов килеп кушыла. Җәүдәт шул мясник артыннан китеп барыр микәнни? Юк, ярамый болай. Барырга кирәк Хәйрүшкә, сөйләргә кирәк барысын. Ак таштан салынган дүрт катлы йортның урта подъездыннан кереп өченче катка күтәрелгәч, сул якта - сары ишек. Ишек яңагында - кыңгырау кнопкасы. Кнопка янында язу: "Хуҗалар өйдә булмаса да шалтырат. Тарсынма!" Шул шаян язуны укыгач, мин, ничектер күңелсез уйларымнан арынып, елмайганымны үзем дә сизмәстән, озаклап кнопкага басып торам. Битен гөбердәтеп сабын күбегенә буяган Хәйрүш миңа ишек ача: - Телефон кнопкасына кем килеп асылынды дисәм, син икән. Күрмисеңмени, бармакны алмагач, гел шалтырап тора бит! Аның шулай якын күреп, шаяртып сөйләшүе миңа да күчә. Кулдан гына ясалган биек китап киштәләре белән тулган озынча якты бүлмәдә, Хәйрүшнең теле белән яңагын бүлтәйтеп, тырышыптырышып кырынуын карап утырганда, мин үз уйларыма биреләм: "Бәлки, миңа монда килеп йөрергә дә кирәкмәгәндер. Бәлки, мин кычытмаган җирне кашып йөримдер. Мин белгәннәрне Хәйрүш инде әллә кайчан беләдер. Белсә дә, исе китмидер. Ни дисәң дә, баҗайлар бит алар..." Өстәлдә икесе бертөсле үк автомат бритвалар ята. - Нигә болар белән кырынмыйсың? - дип сорыйм мин. - Гел шулар белән кырынам, - ди Хәйрүш, сабын күбеге эченнән елмаеп. - Алар кырып бетермәгәнне чалгы пәкесе белән кырып бетерәм. Битенә пошкырына-пошкырына кырку исле одеколон сипкәч, ул минем каршыма ук килеп утыра: - Йә, сөйләп җибәр. Нинди куанычлы хәбәрләр алып килдең? - Өйдә кеше юкмы? - Берәү дә юк. Малай бакчада, хатын үз эшләре белән чыгып китте. Курыкмый сөйли аласың. Тукта, бер генә минут, плитәгә чәйнекне генә куеп килим.
Ул әйләнеп килгән арада, мин фикерләремне тәртипкә китерәм, бу атнада кичергән борчуларымны бәйнә-бәйнә аңар бушата башлыйм. Хәйрүш мине бүлдерми. Йөзе дә тыныч. Тик яңак тиресе астында бүлтәеп-бүлтәеп киткән төерләрдән генә мин аның вакыт-вакыт тешләрен кысып куйганын аңлыйм. Сөйләп бетергәч, байтак вакыт сүзсез утырабыз. - Әйе, уңмадык без ул егеттән. Без уйлаганча ук изге шәхес булып чыкмады ул... - ди Хәйрүш. - Нуришанов аны хәзер промыселга баш инженерлыкка кодалап йөри. - Уһу! Әнә кая үрмәли. Баш инженер диген? Ә Нуришановка ул кадәр тырышу нигә кирәк? - Аның үз максаты: урынымны югалтмагаем дип ут йота. Озакламый пенсиягә чыгасы. Чакырып алсалар дипломлы егетне, ул кая бара ала? Аңа әйтәчәкләр, Гыймран Нуришанович, без сине ихтирам итәбез, ләкин син үз урындыгыңда түгел, бераз гына түбәнрәк төшеп утырчы, диячәкләр. Ә Нуришановка түбәнрәк төшү файдалымы? Абзаңның пенсиягә инженер оклады белән чыгасы килә. Җәүдәтне баш инженер итеп, шуның тирәсендә кул җылытырга исәпли. Иң үкенечлесе шул: Җәүдәт аның кармагына чиртә. Акча мәсьәләсенә тыныч карый алмавын, бармагы үзенә кәкре икәнен элек тә белә идек бит Җәүдәтнең. Укырга җибәргән чакта, аның ул ягына юкка күз йомганбыз. Кеше шул, төзәлер дип уйлыйсың каһәрне... - Туктале, мастер, син ничек боларны тыныч кына сөйләп утыра аласың. Каравыл кычкырырга кирәк безгә! Бригаданы җыеп сөйләшергә. Бу бит - карьеризм, шайтан алгырысы! - Шашма син, шашма, Сәләхи. Бригаданы җыю кыен эш түгел. Җыйганнан соң таратып кара син аны! Син бит безнең егетләрне беләсең, ул чагында Җәүдәткә бригададан гына түгел, Кәлимәтеңнән үк чыгып таярга кирәк булачак. Баш теоретикны акылга утырту ягын үз өстемә алырга туры килер, ахрысы. Бригадага бурычлы икәнен үзе аңлый белмәгәч, аңлатып бирми ярамас! - Беләсеңме, мастер, без дә бик дөрес эшләмәдек. Җәүдәткә квартир алып бирү ягын кайгыртасы калган. - Ул ягы да уйланган иде. Үзе баш тартты. - Нишләп? - Әни өйдән китәргә теләми, әтиеңнең төсе дип әйтә, ди. Тукта, без чәйнекне оныттык бит! Без йөгереп чыкканда, кухня пар белән тулган, газ плитәсе өстендә зәңгәрләнеп беткән чәйнек утыра, аның колагы белән борыны эреп төшкән дә, сынган кош канатлары кебек, янында ята иде. - Ну эләгә инде миңа Мәрьямнән! Мунча кертә бу мине! Җебетә парафинымны! - диде Хәйрүш, тирән кайгыга төшеп. Аннары кинәт йөзе яктырып китте: - Ярар, хәерле булсын, беренче мәртәбә генә тиргәлүем түгел. Кичә промысел мөдире үз янына чакырган иде әле... - Тиргәдеме соң? - Юк, тиргәвен тиргәмәде... Шулай да мунча кергәннән болайрак тирләдем. Сорау бирә дә сорау бирә. Берсенә җавап биреп өлгерә алмыйм, икенчесен бирә. Ике сәгать тоташтан сорап кына торды. Җелекләремне сыгып алды. Яныннан чыкканда, бер генә дә коры җирем калмаган иде. Әле хәзер дә шул тиргәүсез генә сөйләшүне искә төшерсәм, аркамнан шундук тир ага башлый. Азындык без, Сәләхи. Әйе, әйе. Мактанчыклыгыбыз чамадан артып китте. Нуришанов шушы атнада гына да бербер артлы ике акт төзеде. Хәвефсезлек кагыйдәләрен бозган өчен. - Җыен юк-барга бәйләнгәндер әле? Бәйләним дисәң, тырнак астыннан кер табып була инде ул. - Давай, дустым, башкаларга бармак төртеп күрсәтү гадәтен ташлыйк. Бу юлы Нуришанов хаклы. Без аның ише кешеләргә бәйләнергә урын калдырырга тиеш түгелбез. Йә, менә, мәсәлән, әйтеп кара, үзең җитәкли торган коллективта алты операторның алтысы да пөхтә-төгәл эшли, эш урыннарын пычратмый дип әйтә аласыңмы? Кинәт мин битләремнең ут булып янганын тойдым. Үзем эш урынына нефть түгеп йөргән чакта, ничек инде мин барыбыз да пөхтә эшлибез дип әйтә алыйм. Хыялый гына түгел, усал да булып чыкты бит әле безнең бу Хәйрүш: теге чакта тиргәмәгәненең каруын кайтарды. Гомердә исемнән чыкмас инде бу нефть түгү!
СИГЕЗЕНЧЕ БҮЛЕК
Бу хәл август аеның соңгы атнасында булды. Минем ял көнем иде, көз сарысы куна башлаган урманнарда ялгызым гына, эш-мазар турында уйламыйча, бернинди гамьсез йөрисем килеп китте.
Мин килгәндә, инде көн кичке якка авышкан, күләгәләр озынайган иде. Алан әйләнәсендәге каеннарга кайсыдыр бер ачыклыктан кичке кояшның кыек нуры килеп төшкән, әнә шул нур тасмасына эләккән каен кәүсәләре алсулана, аларның җиргә кадәр сузылган сары толымнары ахактай яналар, кызыл яфраклы яшь усаклар учак ялкыннары төсле дөрләп утыра иде. Миңа ни өчендер Зөбәрҗәт берәр аулак почмакка сыенгандыр да көзнең әнә шул кабатланмас бизәкләрен үзенең картинасына җыеп утырадыр кебек тоела башлады. Туктале, минем ял көне дигән булып, урманга чыгуым аның өчен түгелме? Ул кызый соңгы вакытта минем төшемә кереп йөдәтә башлады. Тиздән училищеда аларның укулары башлана, китеп тә барыр инде ул. Китсә, тизрәк китсен иде инде... Кайдадыр ерак түгел генә урман күгәрчене гөрли, тукранның бик тырышып агач тукылдатканы ишетелә, көтүләре белән бергә җыелган миләш чыпчыклары чыркылдаша, көз шаукымы кагылган үләннәрдән, куе бер агым булып, әчкелтем-кырпу бер ис агыла иде. Шушы тыныч тормыш белән яшәүче урман аланына кинәт салкын тимер тавышы бәреп керде. Мин тавыш килгән якка таба бара башладым, бераздан инде кемнеңдер ашыгып-ашыгып тимерне тимергә бәргәнен аңлап алдым. Бу ят тавыш, урманда кабатланып: - Тук-та, тук-та, тук-та! - дип ишетелә иде. Тавыш артыннан килеп, мин үзебезнең имәнле аланыбызга килеп чыктым. Тик инде тавыш ишетелми башлады. Куакларны сак кына ике якка аерып, башымны тыгып карадым. Безнең девон имәне каршысында яшел кожанлы Нуришанов басып тора һәм миңа аңлашылмаган сәер сүзләр сөйли иде: - Менә, без синең белән исәп-хисапны өзәбез. Синнән көчлерәкләр дә бар әле монда. Хәзер инде син имән түгел, бүрәнә генә булып калырсың... Мин монда ниндидер ямьсез бернәрсә эшләнүен тойдым, ләкин нәрсә икәнен ачыклап җиткерә алмадым. - Ничә еллар мин сине яман күзләрдән сакладым. Юанайганыңны, ныгыганыңны көттем. Менә ул көн җитте. Ай буе күз яше коярсың, аннары бәгырең таш булыр. Шуннан соң сиңа балта-пычкы белән дуслашырга туры килер. Кордашың Талип килсә, шаккатар: синең урыныңда төп кенә утырып калган. Ха! Бу ниткән әкәмәт? Моңарчы имән белән Талип карт кына сөйләшеп йөри иде, инде Нуришанов та сөйләнә башлаган. Әллә урман хуҗалары бу урманны кисәргә җыеналармы югыйсә? Мин уйларыма бирелеп торган арада, Нуришанов юкка чыккан. Аның артыннан имәнне барып карадым. Балта эзе дә, пычкы эзе дә күренми. Бу ниткән әкәмәт, нигә имәнгә җеназа чыгып йөри соң бу Нуришанов? Тилерә башлаганмы әллә? Таныш тавыш мине борылып карарга мәҗбүр итте: - Сәләхи абый... Мин сезне эзлим дә эзлим... Карасам, каршымда Гүзәлия басып тора. Кыяфәте боек, күзләре моңсу, ябыгып та киткән дип әйтимме, авызлары зураеп калган. - Туктале, син каян килеп чыктың болай?.. Гүзәлия көйлерәк ягымлы тавыш белән сөйли башлады: - Иптәшләр әйтә, ул монда килмәс, бүген аның ял көне, диләр. Ә миңа менә гел килер сыман... Билләһи әгәр, мин сезне эзлим дә эзлим... - Мин дә... кирәк булдыммыни? - Эшләремнең көе китте бит, Сәләхи абый. - Шулаймы? Мин көйли алыр дип уйлыйсыңмы? - Сез бит минем укытучым. Мине операторлыкка өйрәткән кеше. - Әйе шул. Шундый авыр, тынгысыз эшкә өйрәттем шул мин сине. Син инде миңа үпкәләмә, сеңлем, яме... - Ни сөйлисез сез, Сәләхи абый. Нишләп үпкәлим ди. - Чынмы? Үпкәләмисеңме? Йә, киттек. - Кая? - Авария дисең түгелме соң? - Юк, Сәләхи абый, мин ул турыда түгел. - Ә нәрсә турында соң? - Мин ни... юк инде, ярар. - Әйт, сеңлем, әйт, курыкма миннән.
Әллә минем шулкадәр дә якын итеп дәшүем аңа тәэсир итте, әллә үзенең болай күңеле тулды, ул ашыгып читкә борылды. Мин аның янына килдем. Аны кызгануымны сиздермәс өчен, корырак итеп: - Әллә күңелсезлек бармы? Берәрсе рәнҗетәме? Әйт, туп-туры әйт, - дидем, кулларым үзеннән-үзе йомарландылар. Ихтимал, тагын бер генә минут булса, без аңлашкан булыр идек, Гүзәлиянең күңелен нәрсә телгәләгәнне мин белә алган булыр идем, ләкин нәкъ шул мәлне аланга Җәүдәт килеп керде. Аягында брезент итек, өстендә күн куртка иде аның, башы яланбаш, чәчләре тузгыган иде. Куакларны таптап, турыга ярып килеп чыгуыннан мин аңарда әллә ничек Нуришанов чалымнарын тойгандай булдым. - Гүзәлия! - диде ул, арырак туктап. - Кил әле монда. - Үзең дә килә аласың бит. Җәүдәт, аяк астындагы үләннәрне шыштырдатып, безнең янга килеп туктады. - Киттек, минем сиңа әйтәсе сүзем бар. - Хәзер барырмын, бара тор... - диде Гүзәлия кыю гына. Ул ничектер тураебрак, күкрәген алгарак куеп басты. - Көтәргә вакыт юк, - диде Җәүдәт, боеручан кискен тавыш белән. - Киттек! Җәүдәтнең ни өчен Гүзәлияне шулхәтле ашыгып эзләп йөрүен беләсе килү минем эчемне тырнап торса да, мин алар артыннан бара алмый идем. Кешеләрнең үзләре генә белгән эчке серләренә тыгылуның начарлыгы мине тыеп калды. Ул арада аланга Талип бабай килеп керде. Күңеле көр күренә иде аның бүген. - Дөнья тулы матурлык. Урманнарда куян балалары йөри, - дип сөйләнеп керде ул. - Ил яшәрә. Ә синең күңел тыныч түгел. - Имәнгә таба килде. - Исәнме, кордаш! Торасыңмы? Торасың, ызначит. Бик шәп. Торырга кирәк. Ә менә кордашыңның эш хөрти. Юк, туганкаем, булмады. Уңмадым кияүдән. Акламады өметемне. Ай-һай акламады. Гыймранга иярде, минем дошманыма. Менә шуннан соң үтәтеп кара син аңар зур уйларыңны. - Кинәт туктады, сискәнеп: - Чү, нәрсә бу? Кем эше бу? Егетләр! Егетләр! Егетлә-ә-әр! - дип, тыны кысылып кычкыра башлады. Аның тавышы торган саен ерагайды, әкренәйде, бөтенләй ишетелмәс булды. Ул арада аланның төрле ягыннан Хәйрүш, Азамат йөгереп килеп керделәр. Мин дә алар янына чыктым. - Кем кычкырды? - Нәрсә бар?! - Ни булган? Хәйрүш Азаматка нидер әйтә башлады, ләкин аның сүзләрен бик хәтәр шаулашып килгән тавышлар күмеп китте. Аланга үзе белән бер төркем кеше ияртеп, күзләре урыныннан купкан, эшләпәсе бер якка авышкан Талип карт килеп керде. Ул коточкыч ярсыган иде, өзлексез таягын болгый иде, аның нәрсә әйткәнен дә аңлап булмый, ап-ак сакалы эченнән сүз кисәкләре генә атыла иде. - Бармы җаныгыз? Бармы? Нәрсә бу? Бу... бу... нәрсә бу? Ни дигән сүз бу? - Бабай, дим, бабай, туктале. Бабай, дим... - Нинди туктау! Туктама! Бетәсез, үләсез. Хурлык! Позор! Хәйрүш инәлеп аның җиңенә ябышты: - Бабай, дим, бабай... зинһар өчен, аңлатып сөйлә. Талип карт кинәт Хәйрүшне күреп алды, сакалы дерелдәп, тавышы калтыранып китте. Ярсуын әле һаман да баса алмыйча, кулында калтыранып торган таякны алга сузып, имәнгә төртеп күрсәтте: - Күрмисезмени? Күзегез чыкканмыни? Бу нәрсә? Нәрсә бу, ә, сукин сыннар! Тик без хәзер генә күреп алдык, имәннең кәүсәсенә кеше биеклеге урында һәрьяклап өч тимер чөй сугылган иде. - Сиздегезме? Әйттемме? Тамырыгызны корыталар! Балта чабалар! Ә сез, сез... авызыгызны ачып йөрисез. Оят, оят, оят!!! Имән янына әллә ни арада утызлап кеше җыелды. Куллары белән тимер чөйләрнең башын тотыптотып карыйлар, урын өстендәге авыру янында сөйләшкән кебек, пышылдап кына сөйлиләр иде. Тик Шәйхаттар гына түзмәде, бөтен кешегә ишетелерлек итеп кычкырып җибәрде: - Тотсам, үз кулым белән муенын өзеп ташлыйм мин ул кабахәтнең! Төркем эчендә мин Гүзәлияне, Җәүдәтне, Николай Петушковны күреп алдым. Азаккы кеше булып, хәвефсезлек инженеры Нуришанов килеп җитте.
Төенне бер селтәүдә өзеп ташлау өчен, миңа хәзер алга чыгарга да аның бүгенге җинаятен сөйләп бирергә генә кирәк иде - бу эшне Нуришанов эшләгән булуына минем хәзер тамчы бөртек тә шигем калмаган иде. Ләкин мин сабыр итәргә булдым. "Карап карыйк, хәвефсезлек инженеры, бу бәладән син ничек хәвефсез генә котылырсың икән? Бу сиңа авылдан тана сатып алу гына түгел", - дип уйладым мин үчлек белән. Нуришанов, берни булмаган кебек, үзен бик тыныч тотты. Безнең барыбыз өстеннән бер күз йөртеп чыкты да: - Йә, нигә тынып калдыгыз? Берәр бәхетсезлек бармы әллә? - диде. - Кемдер бер әшәке җаны безнең имәнне корытырга исәпләгән, - дип җавап бирде аңа Хәйрүш. Хәвефсезлек инженеры агачка кагылган чөйләрне як-ягыннан озаклап карап чыкты, аннары җилкәләрен җыерып куйды да, безне тынычландырырга теләп: - Бар хәсрәтегез шул гынамы? - диде. - Ә мин тагын скважиналарыгыз эшләүдән туктап авария булганмы яки пожар чыкканмы дип торам. Кем суккан дип беләсез бу чөйне? Эше юктан эче пошкан бер җилкуар эше бит бу. Җыелыш чаклы җыелыш җыярлык нәрсә бар монда? Кем күтәрде бригаданы? Соң, шул, уйлаганыем аны, Талип карт эшедер дип. Мин белә-белгәннән бирле шул булды: дөнья бутап, кешеләрне ызгыштырып йөрмәсәң, эчең үк күбә, ахрысы, синең, Талип абзый! Нәрсә инде бу йә, бригаданы эштән аердың, паника куптардың? Башка вакытта Нуришановның сүзенә колак сала торган безнең егетләр бу юлы авызларына су капкандай тик тордылар. - Аңламыйм, нәрсә әйтергә телисез, Гыймран агай? - диде Хәйрүш. Безнең сагаеп калуыбыз, бүтән вакыттагы кебек аның сүзен куәтләп чыкмавыбыз Нуришановны каушатты, Хәйрүшнең аны бүлдереп сорау бирүе сискәндереп үк җибәрде. Ләкин алай тиз генә бирешә торганнардан түгел иде бу адәм. Монда да ул, үзен бик тиз кулга алып: - Мин нәрсә әйтергә телим дисеңме? Мин шуны гына әйтергә телим: чөйләрне сугып чыгарырга да эш урыннарына таралырга кирәк, - диде. Кешеләрне тынычландыра белә бу карт төлке. Күрдең, судан ничек коры чыкты. Мәсьәләнең шулай ансат кына хәл ителүенә җиңел сулап куючылар булды, юкка тавыш куптардыгыз дигәндәй, җилкә җыерып тарала башлаучылар да табылды. Мин, җитди сүз башлар өчен уңай вакытның кулдан ычкына баруын аңлап, алга килеп чыктым: - Иптәшләр, сабыр итегез. Имәнне кем корытырга теләгәнен мин беләм. Бу сүз үз дигәнен эшләде. Кешеләр миңа таба борылдылар. Нуришанов булып Нуришанов - үз-үзенә нык ышанган шушы ерткыч та - бу минутта миңа күтәрелеп карамый булдыра алмады. Йөнтәс кашлар бер генә мизгел күтәрелеп, соры күзләрдә зәһәр елтырау чагылып узды. "Эчеңә шыр йөгердеме, хәвефсезлек инженеры? Ләкин әле без картаны ачып салырга ашыкмабыз..." - дип уйлап алдым. - Әйе, иптәшләр, имәнгә чөйне кем какканны мин беләм. Ул кеше биредә. Әгәр ул аны уйнап кына каккан булса, үз теле белән безнең алда әйтеп бирергә, хатасын танырга тиеш. Тагын тынды алан. Операторлар үзара бер-берсенә карашып алдылар. Мин сиздерми генә Нуришановка күз төшердем. Ул тыныч иде, димәк, мине кармакка каптырырга исәпли дип кенә уйлады. - Ярый, үзе әйтергә теләмәгәч, әйтим, чөй кагучы - Нуришанов. Халык аһ итте. Аптырашып калган кешеләр әле миңа, әле Нуришановка карана башладылар. Ләкин ул уннарча күз карашлары астында да үзен нык тотты. - Ә синең, егет, бөтен шөрепләрең дә урынындамы? - дип, искиткеч тыныч, сабыр тавыш белән мыскыллап сорау бирде Нуришанов. Аның шундый оятсыз рәвештә күзгә чекрәеп карап торуы, өстәвенә нахактан рәнҗетелгән кебек кылануы мине тагын каушатып җибәрде. - Кеше өстенә пычрак ату авыр эш түгел. Ә син исбат ит, күрдеңме соң, күрдеңме? Мин урманда йөргән чакта тимергә бәргән тавыш ишеткәнемне сөйли башладым. Сөйләвем, күрәсең, бик үк ышанычлы чыкмады, халык гөжләшергә, минем сүземә үзара бәя бирергә тотынды. Нуришановка шул гына кирәк тә иде. - Ялган сүз сөйләп ышандырырмын дип уйлый торгансыңдыр, күзең белән күргәнне сөйлә син, исбат ит, - дип, ул миңа ябырылды. Бу очракта бер генә сүз кирәк: "күрдем!" дип кенә әйтәсе иде, ләкин мин күрмәдем, күрмәгәнне күрдем дип әйтә аламмы? Кемнеңдер миңа ышанмыйча көлеп тә куюы бөтенләй кәефемне кырды:
миңа гына кирәкме соң? Барыбызның уртак эшебез ләбаса! Шулай да мине бу уңайсызлыктан коткаручы табылды. Ул Гүзәлия иде. Нуришановтан мине яклап калырга теләгәндәй, ул минем яныма йөгереп килде һәм аның: - Мин исбат итәм! - дигән яңгыравыклы тавышы һаваны ярып җибәрде. - Иптәш мастер, - диде ул, шундук Хәйрүшкә төбәлеп. - Гыймран абзыйга бер сорау бирергә рөхсәт итегез? - Нәрсә маташтырасың? - диде Җәүдәт, хатынына усал карап. - Рөхсәтме, иптәш мастер? - Бир, бир, нәрсәсен сорап торасың? Гүзәлия соравын бирергә ашыкмады, Нуришановка таба борылып, аңардан да рөхсәт сорады. - Соң, бир инде, бир, күңелеңдә сорау булгач, бирергә тиешле, - диде аптырап калган Нуришанов. - Әйтегез әле, Гыймран абзый, сезгә ни өчен Йомран дип кушамат куштылар? Уңайсыз тынлыкта Шәйхаттар пырх итеп көлеп куйды да авызын тиз генә учы белән каплады. - Миңамы? - диде каушап калган Нуришанов. - Миңа ни өчен кушамат куштылар дип сорыйсыңмы? - Әйе, сезгә ни өчен кушамат куштылар, дип сорыйм. - Аны белергә синең борын астың кипмәгән, сеңлем... Башыма балта түтәсе белән китереп суктылармыни, мин хәтта чайкалып киттем. Йә, Гүзәл нәрсә дип җавап бирә инде? Нигә аңа, шундый сорау биреп, үзеннән көлдереп торырга иде? Мин бөтен күңелем белән бу минутта аның ягына күчтем. Аның үтергеч итеп җавап бирүен теләдем. Ләкин җавап бирә алачагына ышанмадым. Ә икенче мизгелдә минем күңелем канат какты, Гүзәлияне кочып алырдай булдым. Ул, кисәк кенә Нуришановка таба борылып, каушау-куркуны белмәгән тавыш белән гаепләү сүзләрен тезә башлады: - Ярый, Гыймран абзый, үзегез әйтеп бирергә оялсагыз, мин әйтим, йомран - ул кимерүчеләр отрядыннан. Корткыч. Ягъни ул якты дөньяның байлыгын караңгы оясына ташучы... - Син нишлисең, Гүзәл? - диде Җәүдәт, хатынын кулыннан эләктереп алып. Алар уртасына Талип карт килеп басты. - Бүлдермә. Сөйләсен. Әйтеп бетер, кызым. Гүзәлия, иренен тешләп, берничә секунд тын торды. Аннары башын күтәрде - мин аның зураебрак киткән күзләрендә сүз белән әйтеп булмастай газап һәм икеләнү күрдем. Күрәсең, ул иренә каршы әйтергә җыена иде. Һәм менә Талип характеры, күзгә карап дөресен әйтү бу хәлиткеч минутларда өстенлек алды: - Миңа боларны сөйләве авыр. Сөйләми дә кала алмыйм. Син гаепле, Җәүдәт. Бу пычрак эштә синең гаебең зур. Сандугач күңеле таң көтә, ябалак күңеле төн көтә, ди халык. Син ябалак артыннан, йомран артыннан иярдең. Сиңа Нуришанов кадерлерәк булды... Халык арасыннан кемдер: - Бу нәрсә бу?! - дип, каты итеп кычкырып җибәрде, һәм шундук, халыкны ера-ера, Шәйхаттар килеп чыкты: - Бу нәрсә, дип сорыйм мин? Без монда эш эшләргә җыелдыкмы, катыннар гайбәтен тыңларгамы? Син, кызый, әйтер сүзең бар икән, туп-туры әйт, салкын суда сыек боламык болгатма, яме? Гүзәлия башыннан шуып төшеп барган косынкасын гасабиланып тартып алды, йөзе көл кебек агарынды. - Кит, Шәйхаттар, яхшы чакта! Кит, дим! Синең кайгың түгел монда. Яшермим, әйтәм. Сәләхи абый дөресен сөйләде, имәнгә чөйне Нуришанов какты... һәм Җәүдәт шуны белеп торды. Кулын чалбар кесәсенә батырып, Хәйрүш Галиәхмәтовның каршысына ук килеп туктады һәм шомлы акрын тавыш белән: - Йә, Җәүдәт, җавап бир. Яшермичә! - диде. Җәүдәт комачтай кызарды, үз-үзен тыя алмыйча, ярсынып, хатынына таба борылды: - Элекке заманда ирләр хатыннарына өч мәртәбә "талак!" дип кычкырганнар. Мин бер генә мәртәбә әйтәм: минем бусагамда эзең булмасын! Вон!
ТУГЫЗЫНЧЫ БҮЛЕК
Бу вакыйгадан соң өч көн узгач, мастер безне, барлык өлкән операторларны, үз янына чакырып алды да кыска гына итеп әйтте: - Эшләр хөрти, егетләр. Җәүдәт өч көн инде урманда йөри, кулында мылтык! - диде.
- Ә мин атылып үлмәс идем, - диде Азамат, уйга калып. - Мин, үзебезнең башкорт шагыйре әйтмешли, яз көне, бөтен дөнья чәчәккә күмелгән чакта, алмагачның иң матурын, иң күп чәчәклесен сайлар идем дә, галстугымнан элмәк ясап, түбәсенә үк менеп асылыныр идем. Янсын иде бер кызлар йөрәге! - Син авызыңны бик ерма әле, - диде Николай Петушков. - Көләрлек эш юк монда. Бөтенебез берьюлы ябырылгач та, бик сөенеп утырмыйк... Кеше җаны бит... - Кеше җаны булса, җилгә каршы төкермәсен! Хәйрүш, безнең бәхәсләшә башласак тиз генә туктый алмау гадәтебезне белгәнгә, сүзне кырт кисте: - Аңлашылды. Ярсындык. Җитте! Хәзер Җәүдәтне үз арабызга кайтару ягын карарга кирәк. Иң элек Хәдичәттәйне табабыз. Ул безнең тегермәнгә су коярга тиеш. Мин моңа Мәрьямне билгеләдем. Кем каршы? Әһә, каршылар юк. Хәдичәттәй улы белән уртак тел таба белер. Аннары, Азамат, син кызларны күреп әйт, Талип картның хәлен белергә барсыннар. Безнең аксакал авырган, урын өстендә ята. Кара аны, Җәүдәтнең болай йөрүен сиздерә күрмәсеннәр. Бик чуар йөрәк, үлгәненкалганын белмәс, урманга чыгар. Ә сиңа, Сәләхи, бурычның иң зурысы: Җәүдәтне эзләп табып, мылтыгын алу. Күрсәт әле бер егетлегеңне! - Син нәрсә, мастер! Булмаганны! Минем әле якты дөньядан туйганым юк. Мин Зөбәрҗәт белән чәчәк түтәлләре ясыйм. - Менә, менә, менә! Чәчәк түтәлләре яса син, ләкин Җәүдәтне дә күздән ычкындырма. Алдан ук кисәтеп куям: шаяртмаска, кискен бәрелешкә кермәскә. Аңлашылдымы? - Аңладым шикелле... - Нишләргә? - Маңгайны пуля астына куймаска! - Бик дөрес. Ә сиңа, Николай Иванович, бригададагы тәртипне күзәтү йөкләнә. Нефть чыгару планын мин синнән сорармын. Киттек, егетләр, вакытны сузарга ярамый. Һәм без, хәрби задание алган сугышчылар кебек, үз юлыбызга китеп бардык. Миңа заданиенең иң зурысы эләкте - хәзер үк мин Зөбәрҗәтне эзләп табарга тиешмен. Юлда миңа Хәдичәттәй белән Мәрьям очрады. Хәдичәттәйнең кулында тастымалга төргән ниндидер авыр бер нәрсә бар иде, Мәрьям җиңел бер сетка гына тоткан иде. Аларның үз хәлләре хәл, бик хәтәр сүз белән мавыкканнар, минем килгәнемне сизмәделәр дә. - ...Әй, әйтмә дә инде, Мәрьям кодача, бала табу бер кыен, бала багу мең кыен, дип, борынгылар белми әйтмәгән аны. Башка сыя торган эшмени: үсеп җиткән улың артыннан чүлмәк белән аш күтәреп йөр инде! Хурлыгы ни тора бит. - Сезгә барып чыгарга вакыт та тигәне юк, кодагый, эшләрем шундый күбәйде, шундый күбәйде... - Күбәер, кодача, күбәер, туган-тумача ул синең әйбәт чагыңны гына ярата. Тормышыңның көе китсә, кандала даруы сипкән кебек кача ул синнән. - Шулай шул, кодагый. Туганнарның кадерен белү юк шул бездә. Әнә Гүзәлия өч көн инде мендәргә капланып елый, ичмасам, әнкәй дә килеп чыкмый, дип өзгәләнә. - Шулай диме, бәбкәм? Әнкәй дә килми, диме? Бигрәк әллә ничекләр булып китте шул. Үзем намаз белән буталып калдым, югыйсә тыннарын да чыгартмыйдыр ием мин аларның, тыннарын да... - Тормышның тоткасы әниләр белән, кодагый. Булсын иде хәзер Гүзәлиянең үз әнисе, яткырыр идеме ул аны бездә? Яткырыр сиңа бар, яткырмаган кая! Әйтер иде, бар әле син, кызым, кайт әле, каенанаңны утлар йоттырма әле, Хәдичә кодагый кебек кешене көндез шәм яндырып эзләсәң дә таба алмассың, дияр иде. Хәдичәттәйнең хәле киттеме, ул, кыстырып куйган күлмәк итәген төшерә-төшерә, ауган усак өстенә утырды. - Берәүгә дә зыяным тигәне юк минем, кодача. Үземнекен бирмим, кешенекен алмыйм. Җәүдәтем дә начар кеше түгел минем, тик менә килен белән генә... - Берәү дә Җәүдәтне начар кеше дими, кодагый. Эшлим дисә, кулында ут уйната торган егет. Нуришанов белән буталып кына ялгышты. Шуның аркасында иптәшләренә дә зыян килде, хатыны белән дә аралары бозылды. - Торасың да шулай дисең син, кодача. Гомер буе авызны авызга гына куеп торып булмый лабаса! Була әйбәт чагың, була начар чагың, һәммәкәен дә кешегә чыгып кычкырмыйсың. Бөтен бригат алдында, авыз күтәреп, иренең яманатын сатып тормаса булмыймыни? Үзендә дә бар инде киленнең, үзендә дә... - Гүзәлия гаепсез, дип әйтмим мин, кодагый. Аның урынында мин булсаммы? Һи-и, юләр, аның урынында мин булсам, Җәүдәтеңне сәгать теле кебек йөртер идем. Гыймранйомраннарны оялатмас идем мин аның янына. Мин кияүгә чыккан чакта, Хәйрүш кем иде? Кибет саен шешә эзләп йөрүче? Ә хәзер кем? Үзенең урынын белеп яшәүче, дәрәҗәсен! Кем тоттырды аның кулына китап? Кем укытты аны кичке техникумда? Кем кертте аны Губкин институтына? Юк, тиргәп түгел, канына тоз салып түгел, хәтта ялынып та түгел. Яраттым мин аны, олы күрдем. Ул шуны аңлады, миңа яхшылык эшләргә теләде. Яшь шул әле Гүзәлия, тәҗрибәсез...
- Яшь шул килен, яшь, анысын дөрес әйтәсең, кодача, иренең җаеннан тора белми шул. - Үзенә юк акылны кешегә өйрәтә, дип әйтмә, кодагый, сине якын күреп, яратып кына әйтүем. Нык тор, бик нык тор, кодагый. Әниләр сүзеннән дә якынрак бер генә сүз дә юк дөньяда! Таш булып ташны эретә әниләр сүзе... Юл уңаенда ишетеп калган шушы сөйләшү Зөбәрҗәт белән чәчәк түтәлләре ясап йөргән чакта да минем күңелемнән китмәде. "Менә бу ичмасам агитатор, - дип уйладым мин Мәрьям турында. - Әгәр безнең барлык агитаторларыбыз да шушындый нечкә эш йөртә белсәләр, исләр киткеч булыр иде бу. Күрдең, ничек кузгатып җибәрде карчыкны. Кирәген бирә инде ул хәзер улының..." Бүген Зөбәрҗәт тә күңелемә бик якын әле. Аның белән генә сөйләшәсе, гел шаян сүз әйтәсе килеп кенә тора. Кәлимәт һавасы килеште аңа: иңбашлары йомрыланды, беләкләренә ит кунды. Балаларча сабый-мөлаем йөзе, кояшта янгач, бакыр акча төсле булып, тазалык-көрлек бөркеп торгандай тоела, малайлар чәче төсле итеп алдырган кыска чәче дә хәзер инде аның бу кыяфәтенә килешеп кенә тора иде. Бите көрәнсу төскә кергәч, чисталыгы, сафлыгы аеруча күзгә бәрелеп торган, соңгы вакытта ничектер моңсу-уйчан булып киткән күзләрен күтәреп караганда, мин хәтта үземдә уңайсызлану кебек бернәрсә сизә башладым. Кулыбызга метр-тасма тотып, без чәчәк түтәлләре билгеләп йөрибез. Онытканчы әйтим әле, безнең имәнле аланыбызны чәчәк питомнигына әйләндереп, Кәлимәт каласы өчен гөл орлыклары җитештереп тору идеясен безгә Зөбәрҗәт тәкъдим итте. Егетләр бу фикерне бертавыштан күтәреп алгач, хәтта бераз һаваланып, горурланып та йөри башлады. - Егерме метр булды. Как шунда казык! - дип команда бирә художник кыз. Дулкынланудан аның тавышы өзелеп киткәндәй тоела. - Монда без дөньядагы иң-иң матур чәчәкләр - ак розалар үстерербез. Синеңчә ничек? - Минемчә дә шулай. Зөбәрҗәт, тасманы урый-урый: - Ә менә монда мәк чәчәкләре. - ди. - Ә синеңчә? - Минемчә дә мәк чәчкәсе. - Син, ичмасам, юри генә булса да каршы килгән бул инде. Юкса Казанга киткәнче, синең белән бүтән кычкырышып та булмый. - Мин юри генә кычкырыша белмим. Теләгең бик зур икән, әйдә, ут ягып бер кычкырышыйк. Истәлеккә. Зөбәрҗәт, башын артка ташлап, дөнья яңгыратып бер көлде. Рәхәт миңа бу чын күңелле кызый белән эшләве. Ике арада тасма суза-суза, без әле ераклашабыз, планга карап алу өчен, әле бер-беребезгә якын ук киләбез. - Син мине сагына да белмәссең әле, - ди Зөбәрҗәт, шаярган булып. - Сагынып карамагач, каян беләсең: йә сагынырмын, йә юк. - Их син, дегет мичкәсе, юри генә булса да, сагынырмын, диләр аны. Хәзерге егетләрдә бернинди рыцарьлык юк! - Ә мин юри генә әйтә белмим. Мин сине бер генә көн күрми торсам да, барлык скважиналарым ватылып беткән кебек тоела башлый. Зөбәрҗәт, баскан җирендә туктап, кып-кызыл булып кызарды. - Ай... Хәлем китте бит әле, Сәләхи абый... Утырып торыйкчы, - диде. Мин аны, кулларыннан сак кына тотып, чирәм өстенә утырттым. Икебез дә тынып калдык. Шаярып сөйләшү заманы узды... - Менә монда гашыйклар гөле чәчсәң, ә... - дип куйдым мин һәм шундук үз сүзләремнән үзем кызардым. - Андый гөл буламыни? - Зөбәрҗәт күтәрелеп бер миңа карады. - Булырга тиеш. Хәтта гашыйкларның аллеялары да булырга тиеш. Зөбәрҗәт, әле генә хисләреннән тулышып, моңсу-тын булып калган кыз, балаларча яңгыравыклы чиста тавышы белән сокланып кычкырып җибәрде:
- Гашыйклар аллеясы... Ай! Менә кызык, гашыйклар аллеясы! Ха-ха-ха! - Нигә көләсең? - дидем мин, уңайсызланып. - Әгәр мин горсоветта утыручы иң зур түрә булсам, беләсеңме, нишләр идем? - Бөтен эшне бутап бетерер идең. Ха-ха-ха! - Белмәдең шул, белмәдең. Урам исемнәренең яртысын алмаштырып чыгар идем. - Яле, әйтеп карале берәрсен. - Мәсәлән, Буйдаклар урамы. Шәпме? - Шә-ә-әп! Шәйхаттар яши торган урам була инде ул, әйеме? Йә, тагын, тагын! - Сары сандугач урамы. Зөбәрҗәт уйга калды, кинәт аның сөрмәле күзләрендә шаян чаткылар кабынды. - Сары сандугач урамы... Сары сандугач... "Иптәш, әйтегез әле, өлкән оператор Сәләхи Сәйранов яши торган Сары сандугач урамы шушымы?" Шәп бу, искиткеч бу! - Ә Беренче яз аллеясы, Хыялыйлар урамы, Кояшлы проспект, Шат җырлар бакчасы... Тагын әйтимме, җитәрме? - Беләсеңме, Сәләхи абый, сине очратканнан бирле миңа бар нәрсә кояшлы булып күренә башлады... Яза торган картинамда кояш бик күп булыр, ахрысы... Әйбәт егет икәнсең син. - Мин үзем дә шулай дип уйлыйм! - Һәй, шартлавык! - диде Зөбәрҗәт, тагын нәрсәдер әйтмәкче иде бугай, якында гына аяк тавышлары ишетеп, тынып калды. Икебез берьюлы башыбызны сузып, тавыш килгән якка карадык һәм агачлар арасыннан узып барган Җәүдәтне күреп алдык. Ул яланбаш, брезент итектән, аяк астына карамый-нитми, турыга гына сыптыра, аркасында ике көпшәле ау мылтыгы селкенгәләп бара иде. - Син шушында торып тор, мин хәзер килермен, яме... - Ә нигә? - Шаулама, хәзер белерсең... Мин, тавыш чыгармаска тырышып, Җәүдәт артыннан иярдем. Кыштырдау тавышына Җәүдәт туктады, колак салып тыңлап торды, бернәрсә дә юклыгына ышанып китә башлаган иде, ул арада йөгереп Зөбәрҗәт килеп җитте. Монысын инде Җәүдәт тә сизеп алды. - Сез нәрсә минем арттан йөрисез? - диде ул усал итеп. Мин, көтелмәгәндә куелган бу сорауга ни дип җавап бирергә белмичә, чәчәк түтәлләре, клумбалар турында авыз эчемнән ботка пешерергә тотындым. Җәүдәтнең мыскыллап карап торуын күргәч, батыраеп: - Мылтыгыңны биреп тор әле, Җәүдәт, атып карыйм әле, - дидем. Бу сүз аның бөтенләй ачуын чыгарды. - Их син, ярдәмче, Хәйрүш койрыгы! Мастер шымчылыкка җибәрдеме? Ычкын яхшы чакта! - дип, агачлар арасына кереп китте. "Аңа да җиңел түгел, күрәсең", - дип уйладым мин. - Тимик әйдә, йөри бирсен. Зөбәрҗәт минем белән килешергә теләмәде: - Аның ялгызын гына калдырырга ярамый. Киттек, киттек! - диде ул ашыгып, минем хәтта җиңемнән дә тартып куйды. Без икәүләп Җәүдәт киткән якка таба атладык. Бара торгач, безнең имәнле аланның яктысы күренә башлады, анда бездән ерак түгел генә ике кешенең сөйләшеп торганы ишетелде. Җәүдәт белән Нуришанов иде алар. Икенче мәртәбә күренү уңайсыз иде, ләкин Галиәхмәтовны Нуришанов белән калдырырга ярамый иде. Зөбәрҗәт белән без карт бер усак артына постык. - ...Бөтенесе ташлап бетерделәр, мин әйтәм. Катыны, эт күк ырылдап, бөтен халык алдында яманатын сатып торды, юк, мәйтәм, болай ярамас бу, барып хәлен белергә кирәк. Нишләп йөрисең әле син көпәкөндез мылтык күтәреп? - Бүре атарга чыктым, - ди Җәүдәт. Тавышы нык, усал. - Шаяртма, энем. Бездә хәзер ниткән бүре булсын. Бензин исенә, трактор тавышына бүре түзәме соң? Әллә кайчан таеп беттеләр инде алар. Бүре ул, туганкаем, кеше-кара күрмәгән аулаграк урынны ярата. - Миңа дигәне калган әле аның.
- Анысы шулай, билгеле. Син укымышлы егет, үз башың үзең белән! Безнең ише халыктан күбрәк тә беләсең, ераграк та күрәсең дигәндәй... тик менә теге көнне генә махы бирдең. - Ничек махы бирдем? Сине якламадыммы? - Мин анысы, энем, кеше яклаганны көтеп торучылардан түгел. Гомер буе үземне үзем яклап килдем. Үз тешләрем дә бик исән-сау минем, шөкер! Ә менә син... - Нишләгән мин? - Бала-чагадан мыскыл иттереп тордың. - Барысы бергә ябырылдылар бит. - Ябырылдылар! Шул да булдымы сүз! Ирек куйсаң, ябырылырлар ул. Ябырылу гына түгел, бугазыңны чәйнәп ыргытырлар. Күрдеңме, катының нишли, үзен өскә күтәрү өчен, нинди әкәмәтләр кылана. Ул, имеш, таң кошы, ә без - ябалак. Кара син аны, әчәрбакны, тиле Талипның керәчинле тунын иснәп үскәнен оныткан! Яхшы кешеләргә тап булдым дип сөенеп, тынын кысып кына торасы урында... Зөбәрҗәт миңа ныграк сыена, мин аның яшь күңеле ярсынып, бөтен тәне калтырый башлаганны тоям. "Тыныч бул!" - дим шыпырт кына. - Их, энем, мин синең урыныңда булсаммы? - дип дәвам итә Нуришановның гөлдерәвек тавышы. - Мин синең урыныңда булсам... - Нишләтер идең? - Мин аның ише әчәрбакларның телен кыскарта белер идем. - Кыйнапмы? - Зерә дә әкәмәт сәер кеше син. Үзең менә дигән укымышлы инженер. Үзеңнең кара мужик чаклы да хәйләң юк. Хәзерге заманда катын-кызга кул ягарга ярыймы соң? Хәзер, туган, тычкан таяк белән йөри торган вакыт. Битендә тырнак очы чаклы гына тырналган эзе булса, сәгате-минуты белән партийный секретарьга чаптырып килеп җитәләр. Кешегә күрсәтми эшләргә кирәк, күрсәтми, хе-хехе... - Ничек? - Бик әйбәтләп күлмәген салдырасың, бик әйбәтләп эчке ыштаннан гына калдырасың да... Зөбәрҗәт сикереп урыныннан тора, ярсынып алга ташланмакчы була, мин аны көч-хәл белән тыеп калам. - ...кар базына ябып куясың. Ул сиңа, туганкаем, кар базы хәзерге заман холодильнигы түгел, промахсыз эшли ул, хе-хе-хе... Менә шунда гомерлеген ала инде ул. Кара да көйми, тырналмый да, күзләреңә карап мөлдерәп үлә... Ә син аны, арка кочтырып, бүлнисләргә йөртәсең... - Әллә син Хөббениса апаны... беренче хатыныңны шулай үтердеңме? - Хе-хе-хе, зерә дә әкәмәт сәер кеше син, энем, Гыймран абзаңны картаймыш көнендә телдән яздырмакчы буласыңмы? Юк, брат, шалиш, тилене базардан чыгып эзлә син. Хөббениса абыстаңны мин мулладан ясин укытып күмдем. Бөтен авыл хәйран калырлык чардуган кордым. Шәт, ул миңа рәнҗеп ятмас... - Намусың борчымыймы? - диде Җәүдәт. - Әйттең инде син дә сүз, намус ул - чүпрәк. Буялса юарга була аны. - Ә син юасыңмы? - Чү, энем, чү, акылыңа кил! - Юасыңмы, дип сорыйм мин синнән! - Туктале, энем Җәүдәт, нишләвең бу? Инженер! Энем! Акылыңа кил! Шаярма, закон бар бит! Утыртып куялар бит үзеңне! - Әһә, закон исеңә төштеме? Терәл имәнгә! Терәл, үлемеңә туры карап бас, хәшәрәт! - Каравыл! Үтерәләр! Ка-ра-выл!!! Зөбәрҗәт сикереп урыныннан тора, бу юлы мин аны тотып алырга да өлгерми калам, алга ташлана, аның артыннан мин дә йөгерәм. Без чыкканда, Җәүдәт, мылтыгын төбәгән килеш, әкрен генә имәнгә таба килә, мәет кебек агарынган, кулларын күтәреп тезләнгән Нуришанов, хәвефсезлек инженеры, имән буенда ауный иде. Без нәрсә дип әйтергә, нинди хәрәкәт ясарга да өлгерә алмый калдык. Җәүдәт имән янына килеп җитте дә мылтыкны, көпшәсеннән тотып, имәнгә китереп сукты. Мылтыкның түтәсе, әллә ничә кисәккә ватылып, тирә-якка чәчелде, кара озын көпшәсе Җәүдәт кулында торып калды. Үзенең исән икәненә ышанып җитмәгән Нуришанов куркудан акайган күзләре белән тирә-ягына карап алды да, мүкәйләп, дүрт аякланып, аланнан шундый сыптырды, Җәүдәт аның артыннан кулындагы мылтык сәләмәсен ыргытып калырга гына өлгерде.
Ә имән, кояш нурларыннан балкып утырган девон имәне, җиләс җилдән тыныч кына шаулый иде. Әлмәт
Ардуан батыр
Укытучым Гази ага Кашшафка багышлыйм Березники каласында һәйкәл бар. Дәү такыр башлы, мыеклы бер кеше биек постаменттан уйчан гына карап тора. Һәйкәлне карарга килүчеләр мәрмәргә чокып язылган сүзләрне укыйлар: МИРСӘЕТ АРДУАНОВ 1886-1959 Укыйлар да уйга калып торалар: Пушкинга һәйкәл бар - шагыйрь, Чайковскийга һәйкәл бар - композитор, Чапайга һәйкәл бар - сугыш герое. Кем ул Ардуанов? Ник аңа һәйкәл куйганнар? Ардуан Мирсәетен замана давыллары кайларга гына илтеп ташламады. Ун яшеннән байларда көтү көтте. Һашим байның йортын яндырышкан өчен, бер ел төрмәдә утыртып чыгардылар. Аннары - Казан пикәрниләрендә утын кисте, ипи пешерде, атлы эштә йөрде. Өйләнеп, гаилә рәхәтен татырга өлгермәде - герман сугышы чыкты. Патша армиясендә ипилек-тозлык урысча өйрәнде, грамота алды. Ике дөнья бугазга-бугаз килгән дәвердә, кызыллар ягында торып, гаделлек өчен сугышты, егерме беренче елны гына өенә әйләнеп кайтты. Кайтса - дөнья үзгәргән, дөнья - ярлыныкы. Совет җир бирде. Сукала, тырмала, чәчүеңне чәч. Кемдер әйтте: "Тукта, энем, ашыкма!" - диде. Еллар буе ярлы-ябагайның җелеген суырган Һашим байлар тик ятар дисеңме? Ятмый торсын! Адмирал Колчакны җир читенә тәгәрәтеп Япон диңгезенә төшергәнгә күп тә узмады, купты сәнәкчеләр фетнәсе. Минзәләдән башланды, Актаныш төбәген айкап, Карабашка таба китте. Һашим бай куштаннары кызыл сугышчы Мирсәетнең дә эзенә төштеләр. Аны күрше авылда тотып, җиргә егып салдылар, өстенә менеп, сикерә-сикерә таптадылар. Бәлки, ул әле беркайчан да рәхәт күрсәтмәгән бу фани дөнья белән бәхилләшеп аяк та сузган булыр иде, табигать әллә ничә кешелек итеп биргән куәте, мәйдан тоткан батырлыгы ярдәм итте - исән калды. Өенә, Мәүгыйзәсе янына кайтканда, бите бәлеш чаклы булып шешкән, күз урыннары сызык кына булып калган иде. Аның күгелҗем-зәңгәрләнеп, тимгел-тимгел булып күгәргән битенә карап, Мирсәет икәнен тану кыен иде. Хатыны таныды. Башны ташка орып булмый, хәсрәтне эчкә йоттылар да совет биргән җирне чәчәргә чыктылар. Игеннәр уңып китсә, ни дияр идең кана! Син дигәнчә генәмени?! Яз башыннан бер бөртек яңгыр төшмәде, җир кипте, яргаланды, таш булып катты. Егерме беренче елны иген-тарыны, мал-туарны кырып килгән ачлык афәте Ардуан Мирсәетенә дә кара кайгы китерде. Хәзер ул ялгыз башы түгел иде инде, ике бала, хатыны, үзе - барысы дүрт кашык. Бүрек белән киңәшеп, башны кашып торгач, туган ягы Актаныш авылларыннан - Иске Кормаштан, Җияштән, Каентүбәдән - грузчиклар әртиле оештырды, шулар белән бергә Идел - Кама буйларын айкарга чыгып китте. Бер чыккач, Чистае да, Казаны да, Сарапулы да калмады. Еллар газаплы булып, арка-җилкәне ачы тир белән юып, маңгайга сырлар сызып уза торды, Ардуан Мирсәетен, аның әртилен бер нәрсә куа торды - акча. Йорт җиткезергә, атлы-тунлы булырга, адәм рәтле яши башларга кирәк иде. Җилкәдә йөргән күмер кабы, тоз капчыгы, утын пүләне, күпме генә чиләнсәң дә, йорт җиткезерлек акча бирмәде. Менә шунда килер көнеңне уйлар чак җитте.
Уйланырга мәҗбүр итәрдәй кешесе дә табылды. Ардуановның унбиш кешелек әртиле Пермь пристанена килеп туктаган "Волгарь" баржасыннан йөк бушата иде. Өч сәгать чамасы эшләгәч, әртил ялга туктады. Әле генә баржадан күтәреп чыккан унике потлы ящикны - шестерня тәгәрмәчен җиргә куеп, өстенә тезелешеп утырдылар да пристань буендагы бер йортта пешертеп алган бер сарыкны, ике казан бәрәңгене, өч бөтен ипине тураптаратып, "әвен сугарга" тотындылар. Чирекле шешәдән берәр кружка аракы да әйләндергәч, күңелләре почмакланып, шаулап сөйләшергә керешкәннәр иде, болар янына күн курткалы, картузлы, күрер күзгә утыз яшьләр тирәсендәге бер кеше килеп туктады. - Ардуанов әртиле шушы буламы? - Булса ни диярсең?! - Эшкә ялланырга килдем, - диде күн курткалы, батыр гына. - Бик мәслихәт, - дип, Ардуанов ике метрлы гәүдәсе белән салмак кына кузгалып, тегенең янына килде. Эш сораучы аның култык астыннан гына иде. - Эш авыр бит безнең, туган, - диде Ардуанов, аның хәленә кереп. - Эшнең беркайда да җиңеле юк аның, абзый, - диде күн курткалы. Бу хәл әртилчеләрне кузгатып ук җибәрде. - Сынап кара, Мирсәет абзый, сынап кара! Ардуанов егетләренә ящик өстеннән төшәргә кушып ым какты. - Менә, туган, шушыны күтәреп, баржага кертеп куйсаң, алабыз. Күн курткалы ящикка тотынырга уйламады да. - Син бит аны үзең дә күтәрә алмыйсың, - диде, ирен чите белән елмаеп. Егетләр ду килделәр: - Бу ниткән нахаллык! - Бер йолкыштан мыскыллатып торабыз! - Анасының иманын! Ардуанов, ике кулын берьюлы күтәреп, егетләрен тынычландырды да, күн итекле аяклары белән җиргә каты-каты басып, ящик янына килде, иелеп, бер сулышта ящикны җирдән кубарды һәм, күкрәк турысына күтәргән көйгә, баржага таба китте. Күн курткалы аның аяк астында басманың сыгылып-сыгылып килүен исе китеп сокланып карап торды. Ардуанов әртилендә мондый хәлләр әледән-әле кабатланып торганга күрә, күн курткалы да онытылган иде инде, ләкин өч-дүрт көннән соң ул тагын грузчиклар барагына килеп чыкты. Зур һәм шыксыз баракның аргы башында карта суккан грузчиклар, таныш куртканы күргәч, дәррәү аның янына җыелып, яңа бер мәзәк күрергә әзерләнделәр. Күн куртканың йөзе бу юлы бик җитди иде. - Пристаньнарда болганып йөрүегез җитәр мәллә, якташлар? - дип, бик кинәт башлады ул сүзен. - Чын эшкә тотынырга вакыт түгел микән? - Ә син кем? Сиңа бездән ни кирәк? - диде Бәхтияр-грузчик. - Фамилиям минем Нурисламов, исемем - Нариман, - диде килүче дусларча. - Мин үзем Казан татары. Дәгъвалашырга килгән дип уйласагыз, ялгышасыз. Миңа сездән ни кирәк дип сорыйсыз икән, әйтәм. Сезнең миңа үзегез кирәк. Әртилчеләр аны тыгызрак уратып алдылар. Муеннар сузыла төште. Нурисламов башыннан картузын салды, чәче сирәкләнә башлаган маңгай түбәсен кулъяулыгы белән ашыкмый гына сөртеп торды, - әйтерсең шуннан да мөһимрәк бер генә дә эше юк иде, - кинәт йөзе алсуланды, коңгырт күзләре чаткыланып кабынды. - Специальность кирәк сезгә, якташлар, - диде. - Профессия, белдегезме? Илдә бик зур эшләр башланырга тора бит. Әйе, әйе. Яңа заводлар, электр станцалары салырга торабыз. Партия әйтә, Совет власте ач мужигы, кырык ямаулы басулары белән әллә кая китә алмас, ди. Тракторлар кирәк, ашлама кирәк, бик күп итеп иген үстерергә кирәк, ди. - Син якташ булсаң якташ бул, Нурисламов, бик озаклап әгитләмә. Озын-озак сөйләшергә чама да юк, вакыты да ул түгел дигәндәй, турысын гына әйтеп бир: кая барырга кушасың безгә? И кемгә мөрәҗәгать итәргә? - диде Мирсәет абзый. Нурисламов, тешләрен күрсәтми генә, калын иреннәре белән балаларча елмаеп куйды. Якташының крестьянча нык, практик акылы аны елмаерга мәҗбүр итте. - Березнәктә химкомбинат салабыз. Партиянең карары бар. Кил син безгә, Ардуанов. - Үзем генәме?
- Әртилеңне дә ал. Ничә кеше сез? - Унбиш. - Бик шәп. Безгә унбиш мең эшче кирәк. Моңарчы тыенкы гына тыңлап торган әртилчеләр кинәт шаулаша башладылар: - Ә без анда барып хур булсак? - Син бүген монда, иртәгә әллә кайда! - Ала канатлар бетмәс монда. Пашшул! Ардуанов күз карашы белән егетләрне тынычландыргач, Нурисламовка өстән аска карап әйтте: - Ярый, иптәш. Алай да булсын. Бардык ди. Без соң анда нәрсә отабыз? - Сез бүген, Ардуанов, унике пот күтәрә аласыз. Әйе, әйе, ә биш елдан? Биш елдан сез күпме күтәрә алырсыз? - диде ул, тынып калган егетләрне күздән үткәреп. - Березнәктә сез һөнәр аласыз, кадровой эшче буласыз. Мин сезне көчләмим. Мин сезгә яхшылык теләп әйтәм. - Подъёмный бирәләрме? - Бирәбез. - Туктале, торып тор. Бирәбез дә бирәбез, дисең? Син үзең соң кайдан? И кем буласың? - Кадрлар бүлегеннән мин. Стройкага эшче җыям. - Күптән шулай диләр аны! - Бел аны, эш уңмаса, шәфкать көтмә, якташ! Әртилчеләрне күндереп, пристаньнар белән исәп-хисапны өзгәнче, "Березникхимстрой" дигән хикмәтле сүз халык теленә бик ныклап кереп урнашты. Ардуанов әртиле, пароходка төялеп, Нурисламов әйткән урынга килеп төшкәндә, Урал тоз заводларының иске генә бер амбарын өряңадан җиһазлап, ишек түбәсенә "Березникхимстрой конторасы" дигән такта элеп куйганнар иде инде. Амбар тирәсенә котомкалы, фанер чемоданлы кешеләр, атлы олаулар килеп тулган. Шау-шу, ыгызыгы. Базар да базар, амбар яны да базар. Ардуанов якташлары юкмы дип белеште. Һәм исе китте. Әле химкомбинатка кадәрле үк монда биш мең татар эшләгән, шуларның бер мең җиде йөзе Казан якларыннан икән. Арчадан, Кукмарадан, Апастан киләләр, иң күп килүчеләр Актаныштан иде. Килүчеләрнең кигәне - киндер күлмәк, алача ыштан, тула оек белән чабата. Алар төркем-төркем җыелып сөйләшеп торалар яки, контордан чыккан берәрсен уратып алып, хәлләрне сорашалар. Эш шартларының нинди икәнен, акчаның күпмерәк төшәсен белгәч, шуны күңелләрендә йөрткән уйлары белән чагыштырып, чаманы чамага китереп карыйлар да: өметле күренә, бәлкем, оттырмабыз, дип, үз юлларына китеп баралар. Ара-тирә күн итекле, сатин күлмәкле, пинжәкле, чиртсәң кан чәчрәрдәй кызыл чырайлы тук кешеләр дә очраштыргалый, аларын нинди нужа куган - Хода белсен... Зырянка белән Талыч елгасы буена кешеләр землянка казый. Атна-ун көн уздымы-юкмы, землянкалардан зур бер кала төзелде. Аш пешерергә дип учаклар ягып җибәргәндә, иртә-кичен елга буйлары аксыл төтен баганалары белән тула иде. Озак селкенергә ирек бирмәделәр. Килүчеләр баш-күз алуга, грамоталырак кешеләрдән башлыклар сайлап, әртилләр оештырдылар. Ардуановның ул яктан эш җайлырак булып чыкты. Пермьнән үк оештырып алып килгән унбиш кеше янына татар-башкортлардан тагын бер йөздән артык кеше кушылып, алар әртиле бер йөз дә унҗиде кешегә җыелды. Сайланып-кыршылып торырлык затлы һөнәрләре юк иде, беренче көннәрне кая җибәрсәләр, шунда эшләделәр. Урман кистеләр, төп кубардылар, ботак-сатакны, чүп-чарны җыеп яндырдылар. Әртил гомер буе кара эш эшләп, кул көче белән тамак туйдыручылардан җыелган иде - норманы үтәп бардылар. Ай тулганда, кулга "получкы" дигәннәре дә, урнашу өчен бирелгән "подъёмный" да эләккәч, әртилнең күңеле күтәрелеп, анда-санда вак төркемнәр мәҗлес сыман нәрсә дә коргаладылар. Мирсәет Ардуанов үзе эштән дә, мәҗлес уйнаулардан да канәгать түгел иде. Ник дисәң - якташлары Нурисламов аларны чын эшкә, специальность алырга дип чакырды. Аннан ары килеп, получка алган саен мәҗлес кора башласаң, кая китә ул! Юк, ярамый болай, эшләгән эшең дә, тәртибең дә аермачык булсын. Бер-ике ай узуга, халык арасында сүз таралды. - Урман эше беткәч, халыкны торф сазлыгына куып кертәчәкләр. - Акча дип кенә инде риматиз алыр хәл юк! - Дайош резин итек! - Спецовка бирсеннәр! Сазламыкка басма салсыннар! - дип ду килде Курган мужиклары. Бер атна дуладылар да тындылар. Берәү дә сазламыкка куып кертмәде. Эшкуар Строгановларның борынгы солеварняларыннан бушаган амбарларда ашханә ачтылар. Каралып беткән нарат бүрәнәләрдә кырылмый калган тоз бөртекләре елык-елык итә, әртилләр көндез чиратлашып ашый, кичен шунда ук җыелышка җыела иде.
Дисциплина турында, булачак зур эшләр турында сөйлиләр. "Профсоюз" дигән, "комсомол" дигән сүзләр сөйләнә. Төзелешкә килгәннәр басынкы гына тыңлыйлар, каршы сүз әйтүче юк. Һәркем күңелендә "алданмагаем, кирәк түгелне әйтеп хур булмагаем" дигән уй саклый, эченнән тынуны кулайрак күрә. Ардуанов үз әртилен җыелышка төп-төгәл алып килә, төп-төгәл алып китә. Профсоюзга да күмәкләп язылдылар: гыйбрәтле сүзләр тыңлыйлар, взнос түлиләр, кырмыска оясыдай кайнап торган зур коллектив белән элемтәләре хәзергә шуннан артмый. Сентябрь башларында Ардуановны төзелеш башлыгы Крутановка чакырдылар. Әртил хәвефкә калды. Нигә микән? Юньлегә булырмы? Һәркем хәлле хәленчә Мирсәет абзыйга киңәшен бирергә тырыша. Әртилдә күбесе яшьләр, башлыкларын олылап "абзый" дип дәшәләр. - Син анда нит... түрәләр алдында бик җебеп төшмә, яме, Мирсәет абзый, - ди Яңа Кормаш егете Нурләхмәт Фазлыев. - Аяк терәп сөйләш, без рабучий сыйныф диген, рабучий сыйныф влачны алды, и шулай булгачыннан безгә барлык кәнкрит шартлар тудырылырга, эш закун буенча йөртелергә тиеш, диген. Ничу монда алдатырга! Аны Бәхтияр абзый куәтләп җибәрә: - Сине, кордаш, өйрәтеп торасы юк. Үз акылың үзең белән. Гомер буе тоз ташыган кеше син. Тозлы суга кереп китмәссең дип ышанабыз. Иллә дә мәгәр шунысын да хәтереңнән чыгарма, җаен-җайга китереп кенә, түрәләрнең хәтерен калдырмаслык итеп кенә сөйләш. Дуамаллык белән бу дөньяда пычагым да кырган кеше юк әле. - Ә сазламыкка керергә дисәләр?! - дип чәчрәп каршы төшә Нурләхмәт. Бәхтияр абзый башын чайкап куя: - Менә анысына риза булма, кордаш, дәгъвалашма да, күтәрелеп бәрелмә дә, үз туксаныңны туглап: "Ниту, ниту", - дип тик утыр. Ардуанов, грузчик заманнарда тозланып беткән иске фуражкасын кулында йомарлап, әртилчеләренең сүзен тыныч кына тыңлый, тыңлаган берен үз бизмәненә сала, мыегына урый; барысы сөйләп, бирәсе киңәшен биреп бетергәч кенә әйтеп куя: - Шулаен ул шулай да, туганкайлар, ә бүтән эш бирмәсәләр нишләрбез? - Ие шул, - дип килешә аның белән Бәхтияр абзый. Төзелешкә ул хатыны, бала-чагасы белән килгән, йортын, малтуарын сатып килгән, кире борылыр җае юк аның. - Пока без әйбәт чутта торабыз. Без белгән кирелекне генә белә торгандыр нәчәлстуа. Әллә, мәйтәм, Аллага тапшырып, җир казуда эшләп карыйбызмы? - Беләсезме, егетләр, хитри булырга кирәк, - дип сүзгә кушыла Нәфүш-Сайрар Кош, ул арада иң яше, туктаусыз сөйләп тә армый торганы. - Тәмле тел белән алдырырга, тәмле тел белән. Син, Мирсәет абзыкаем, песием генә кереп бас түрәләр янына, җайлап-майлап кына болай диген: күбәләгем-түгәрәгем, диген, нәчәлнигем-түрәкәем, диген, сайрар кошым-сандугачым, диген, минем әртилгә җүнлерәк бер эш тапсана, сазлыкларда йөртмәсәнә, диген. Әртилчеләр дәррәү көлеп җибәрделәр. Ардуанов, дагалы күн итеген, сатин күлмәген, кешелеккә кия торган пинжәген киеп, конторга китеп барды. Әртилчеләр өмет белән аны озатып калдылар. Әле иртәнге сәгатьләр булса да, гөрселдәп агач ауган, Курган мужикларының ачы сүгенеп ат куалаган тавышлары ишетелә; чуар киемле, чабаталы, кайберсе чикмән, беришеләре хәтта кайры тун кигән ирләр, сарафанлы, озын күлмәкле хатын-кыз, төркем-төркем булып, Строгановлар амбарына иртәнге ашка баралар, аларның шаулап сөйләшкәне, көлешкәне ишетелеп тора. Урманнар өстенә күтәрелергә өлгергән кояш актарылып ташланган чокырларны, ауган наратларның әле кибәргә өлгермәгән яшел ылысларын, саргайган каен ябалдашларын яктырта. Иске Кормашта да көздер инде. Өй түрендәге каен саргайгандыр. Ягарга утын әзерли алдылар микән? Получкасыннан үзенә вак-төяккә генә унбиш тәңкәсен калдырып, калганын хатыны Мәүгыйзәгә салган иде. Ат алырга кушты. Атсыз йорт йортмыни ул! Әзрәк юнәтсә, бозау алып җибәрерләр. Карыйсың - ике елдан сыер. Олы улы Мирзануры мәктәпкә йөри. Авылда мәктәп ачканнар! Кәшифәсе дә быел мәктәпкә керә болай булгач. Мирзанур дүрт елын чит авылга йөреп укыды. Быел үзләрендә укыр. Балалары белемле булып үсәр, өс-башларын юнәтәсе, кеше арасында адәм рәтле йөртәсе бар...
Мирсәет абзый, үзәге өзелеп, ундүрт яшьлек Мирзанурын, тугыз яшьлек Кәшифәсен, алар белән булашып йөргән чая телле Мәүгыйзәсен күз алдына китерде. Контор янына җыелган яңа килүчеләрне карый-карый эчкә узды. Коридорга кергәч, стена буйларына чүмәшкән кешеләрнең кәрҗин-чемоданнары аша атлый-атлый, кадрлар бүлеге яныннан үтеп китте. Монда да халык, монда да яңа килүчеләр. Документ көтәләр, сакал-мыегы кырылмаган, яшьмекартмы икәнен дә белерлекләре калмаган кешеләр, артык кычкырмый гына, бер-берсеннән хәл белешәләр: - Пашпорт бирмәделәрме? - Кире кайтасы булсаң ни хәл итәрсең! - Әй, гололобый, куда лезешь? - Яп авызыңны, корчаңгы! Салып торып җибәрермен! - Пашул вон! Микулай заманы түгел бу сиңа! - Тише! Мирсәет абзый коридор тулы халыкны ырып-ерып узды да, төзелеш башлыгы кабинетына җиткәч, бик хәтәр дулкынлана башлады. Башыннан фуражкасын салды, коры булса да, итекләрен каккалап, ишек төбендә таптанып алды, шуннан соң гына тәвәккәлләп, ишекне ачты. - Рөхсәт микән? Җавап бирүче булмады, чөнки аның тавышы янә шау-шу эчендә күмелде. Бактың исә монда да халык тулган. - Мөмкин булырмы? - диде ул, ишек төбендә туктап. Ишетүче булмагач, тамак кырып, катырак итеп дәште. Халык уратып алган фанер өстәл яныннан бер баш күтәрелде. Куе кара чәчләрен ике толым итеп үреп салган, әнис алмадай ап-ак алсу йөзле унтугыз яшьләрендәге бер кыз халык арасыннан килеп чыкты. - Иптәш Ардуанов түгелме? - диде ул саф татарча. Мирсәет абзыйның эченә җылы йөгерде. - Мин идем шул, үскәнем. Кемдер чакырган, имеш, диделәр. Чын булса? - Әйе. Сезне сәгать сигезгә чакырдык. Әле унбиш минут вакыт бар. Чак кына сабыр итеп торыгыз. Мин Никифор Степановичка хәбәр итим. Менә минем урындыкка утырып торыгыз. - Урындык китереп бирде дә, идәнгә шык-шык басып, түр бүлмәгә кереп китте. Ардуанов бары тик шунда гына үзе кергән бүлмәнең әле башлык бүлмәсе түгел, алгы бүлмә икәнен шәйләп алды. "Шундый тупас халык арасына каян килеп эләккән бу оҗмах кошы?" - дип, үзалдына елмаеп куйды, яшьлеге, кыз урлаган вакытлары исенә төшеп, күңеле рәхәтләнеп китте. Кыз куйган урындыкка утырам дигән иде, егыла язып калды, аны алып киткәннәр иде инде. Күрәсең, эшләрен бүлдергәнгә ачулары килгәндер. Әнә бит бер дистә күз, әле дә аңар төбәлеп, өнәми генә карап тора. - Рәхим итегез, иптәш Ардуанов, - дип, әлеге чибәр кыз аны усал күз карашларыннан коткарды. Башлык кабинетында аны коңгырт чәчләрен ян-якка тарап куйган, костюмлы, галстуклы кеше каршылады. Буйга ул Ардуановтан аз гына калыша, гәүдәгә шактый ук чандыр иде. Ардуанов бүлмәгә күз йөртеп алырга өлгерде. Монда да, алгы бүлмәдәге кебек, фанер шкафтан, зур имән өстәлдән һәм ике-өч урындыктан башка берни дә юк иде. Башлык үзен "Крутанов Никифор Степанович" дип таныштырды, кунагын урындыкка утыртып, үзе дә аның янына урындыгын тартып утырды да, Мирсәет абзыйга күптәнге танышы кебек карап, гади генә сүз башлады: - Килеп яхшы иткәнсез, иптәш Ардуанов. - Пинжәгенең түш кесәсеннән чынаяк зурлыгындагы чуен сәгать чыгарып, күз төшереп алды. - Килмәсәгез, үзем барырга тора идем. - Пауза ясады. - Укый-яза беләсезме? - Беләм, - диде Ардуанов. - Бик яхшы, алайса. Менә шушы газетаны карый торыгыз әле. Ул сезнеңчә язылган. Минем ашыгыч язу җибәрәсем бар иде. - Сөйләгән уңайга газетаны дүрткә бөкләп, уч төбе белән кирәкле урынын каплап күрсәтте.
Газета Мирсәет абзыйга таныш, Свердловскида чыга торган "Социализм юлы" газетасы иде. Ул аны грузчик булып эшләгән чагында ук ил хәбәрләрен, кайда эшче кирәклеген белү өчен караштыргалый иде. Крутанов күрсәткән урынны имән бармагын йөртеп укырга кереште: "ВКП(б) Үзәк Комитеты карары. Березники химия комбинатын төзү турында..." Бармак йөрткән уңайга аның иреннәре дә кыймылдый иде. Кинәт ул Крутановның кәгазь язмавын, аны бик зур игътибар белән күзәтеп торуын сизеп алды, башын газета битеннән күтәргәч, Никифор Степановичның җилдә яргаланган юка иреннәре елмаерга итенүен күрде. Әнә шул елмая башлаган юка иреннәр Крутановның какча йөзендәге җитдилекне алып ташлаган, җете зәңгәр күзләре җылы бөркеп карыйлар иде. Үз гомерендә бик күп күзләр күргәне булды Ардуановның: башлыкларның күбесе үз кул астындагылар белән күзгә карамыйча, кәгазьгә карап сөйләшәләр. Бу күзгә карый, елмаеп карый. Эшнең хәтәрен кушарга җыена булса кирәк. Нык бул, Мирсәет, бирешмә. Крутанов, өстәл яныннан чыгып, янә Мирсәет абзый янына килеп утырды. - Шушы көннәрдә "Уралсевтяжстрой" тресты Березникида химкомбинат салырга керешә. Хикмәт шунда, иптәш Ардуанов, беренче эшне торф сазлыгыннан башларга туры киләчәк. - Ни өчен сазлыктан? - Станцадан төзелеш мәйданына дамба сузарга кирәк. Төзелешкә кирәкле барлык җиһаз шуннан киләчәк. Соңыннан тимер юл тармагы сузарбыз. - Ә минем монда ни катнашым бар? - Хикмәт шунда, иптәш Ардуанов, без, төзелеш җитәкчеләре, дамба салуны синең артельгә тапшырырга булдык. Дөресрәге, синең артельдән кулайрак артель булмас дип таптык. - Ничек була инде бу? - диде Ардуанов. Чәчсез такыр башын сыпыргалап дәшми торды. - Без бит грузчик. Без бит торф чыгарып өйрәнмәгән. Крутанов, аның колач җитмәс киң җилкәсенә, зур мыегына, йөнтәс кара кашларына, кара-кучкыл түгәрәк битенә карап, беравык дәшми торды. Аннары татарларның эшкә батыр булуын, бер тотынса көн үтсенгә түгел, булсынга эшләвен ихлас күңелдән сөйләп китте. Пермьдә дә, Мәскәүдә дә татарлар белән бергә эшләргә туры килүен әйтеп, сөйләгән сүзенең хак икәнен раслап куйды. - Ни өчен имынны без? - диде Мирсәет абзый, әртилчеләрнең үзен озатып калуларын искә төшереп. Крутанов аның зур коңгырт күзләре хәйләсез каравын, сүзнең чынын көтеп торганын аңлады. Шунлыктан әйтер сүзен ерактан уратмыйча, авызында әвәләмичә әйтеп бирүне кирәк тапты. - Без, әлбәттә, башкаларны да куша алган булыр идек. Сине, иптәш Ардуанов, миңа партиядәш иптәшем тәкъдим итә. - Кем ул? - Нурисламов. - Нариманмы? - Нәкъ үзе. - Ә сез аны каян беләсез? - Без аның белән Пермьдә заводта бергә эшләгән идек. Инде менә төзелешкә дә бергә килдек. - Һмм... Менә бит ул... знакум, - диде Ардуанов, танышын очраткандай шатланып, ләкин артык җәелеп китүеннән янә уңайсызланып сүзсез калды. Крутановка форсатны ычкындырмаска кирәк иде. - Менә шулай, иптәш Ардуанов. Минем партиядәш иптәшемә ышанмаска хакым юк. Аннары тагын шул ягы бар: синдә пролетар закалкасы. - Ә сез каян беләсез? - Анкетаңны карап чыктым. Патша төрмәсе дә таныш сиңа. Сугыш мәктәбен дә узгансың. Аннары мин бит үз күзем белән күреп торам: көн саен сине сорап киләләр, кстати, безгә килгәндә, ничә кеше иде артелеңдә? Унбишме? Ә хәзер ничә? - Бер йөз дә унҗиде. - Менә бит! - дип яратып баш какты Крутанов һәм, җавап көтеп, Ардуановка төбәлде. Мирсәет абзый уч төбенә йөткеренгәләп алды да аяк өсте басты. - Булыр, иптәш Крутанов, - диде нык итеп. Крутанов, кинәт дулкынланып, урыныннан күтәрелде. - Мәсьәләне аңлаганың өчен рәхмәт, иптәш Ардуанов. Мин шулай булыр дип ышанган да идем. Тик менә нәрсә: хәзергә спецовка юк. Итек тә бирә алмыйбыз.
- Чабата булырмы? - Чабата кайтарттык. Өченче участоктан, складтан алырсыз. Бүген үк әйтермен. - Инструмент? - Хәзергә: көрәк, кәйлә, лом, тачка, носилка. - Кайчан эш башлыйбыз? - Иртәгә иртүк. - Яхшы, - диде Ардуанов, баш селкеп. Саубуллашкан чакта, Крутанов каты итеп аның кулын кысты. - Эш авыр булачак, иптәш Ардуанов. Ике артель бу эштән баш тартты, егетләргә туп-туры әйтегез, төзелеш темпы эшне ничек башлауга, ягъни сезгә бәйләнгән. - Аңлыйм, - диде Мирсәет абзый, ышанычлырак булсын өчен: "Дело будет!" - дип өстәүне кирәк тапты. Ул, килгәндәге кебек үк, гөрселдәп агач ауган, һай-һулап ат куалаган тайга юлыннан кайтты. Чокырчакырлар, ауган төпләр аркылы тиз-тиз кайтты. Актарылып ташланган җир дә, ауган агачлар да, гөрселдәү тавышлары да хәзер аңа ничектер үз иде, якын иде, аның ул эшкә мөнәсәбәте бар иде инде. Эш башлауны тапшырганга аның күңеле кузгалган, яңа бер үзгәреш сизеп дәртләнгән иде. Менә син, хикмәти Хода, бармаска, торф сазлыгында эшләмәскә дип күңеленә беркетеп килде, ә үзе каршы торып бер авыз сүз әйтмәде. Әртил алдында вәгъдәсез булды түгелме соң ул? Бигрәк кешечә сөйләште шул. Таш булып таш эрегән булыр иде... Урал тайгасын сискәндереп, мылтык атылды. Кулына ике көпшәле ау мылтыгы тоткан Никифор Крутанов көлтәсе белән чәчелгән утка, болыттай бөдрәләнеп, һавада эленеп калган аксыл төтенгә беравык карап торды да әмер көтеп тын калган эшчеләр әртиленә дәште: - Башладык, иптәш Ардуанов! Мирсәет абзый саллы зур көрәген ашыкмый гына җиргә батырды, каерып торып алган бер кантар балчыкны җилкә турысына ук күтәреп, сабан туенда сөлгедәшен селтәп аткан гайрәт белән уң тарафка ыргытып җибәрде. Бу минутта аның бөтен уе әртилчеләрендә иде, ул аларга ошарга, үрнәк булырга тели иде. Әртил башлыгыннан биш адымнар читтәрәк басып торган Бәхтияр Гайнуллин - әртилдә Ардуановтан кала икенче өлкән кеше - уч төбенә төкереп һәм авыз эченнән нидер сөйләнеп, көрәгенә тотынды. Өченче бер урында Нәфүш-Сайрар Кош уены-чыны белән: "Ләә иләәһә илләллаһү, Ходаем, үзең мәдәт бир, Ардуан батырга сихәт бир, бар тапканымны, ашаган вә капканымны өйләнмәгән хатыным Зөлхәбирәгә, Гөлхәбирәгә, Миңлениса, Җимлениса, Бибисара җаныкайларыма багышладым", - дип, торф сазлыгын дуамал бер көч белән актарырга тотынды. Ун минут та узмагандыр, җир өсте көрәкләр ялтыравыннан, бер иелеп, бер тураеп торган җир казучылардан гыйбарәт иде инде. Носилка белән балчык ташучылар әрле-бирле узып йөри башлады, зур бер полоса итеп агачы киселгән тайга төрле тавышлар белән тулды. Прораб Борис Зуев юл башындагы кешеләргә татарча сүз кушып, эш тәртибен аңлатты. Ул күбесе киндер күлмәк-ыштанлы, чабаталы әртилчеләрдән аерылып тора, аның өстендә - каеш белән буган яшькелт гимнастёрка, аягында - күн итек. Борис - Алабуга ягында үскән егет - русча да, татарча да бик әйбәт белә, шунлыктан аны татарлар белән башкортлардан җыелган өченче участокка куйганнар иде. Мирсәет абзый, сулыш алырга дип туктаган арада, әртиленең басу киңлеге араны иңләп, баш күтәрми эшләвен күрде. Күңеле тынычлана төште. Тик әле җанында һаман бер борчу да сакланып тора иде: ахыргача шулай түзәрләрме? Дамбаның торфлы балчыгын алып бетереп суын агызу өчен, ике ай вакыт кирәк, диделәр. Хәзер сентябрь, көннәр әле җылы тора, ләкин гел шулай тормас бит! Октябрь башларында суытачак, салкын сулы сазламыкта чабатадан, киндер күлмәк-ыштаннан ничек эшләрләр? Дымлы балчык хәзер үк инде чабаталарга ябышып хәлне ала, чолгаудан дым тартып, аякны әчеттерә. Мирсәет абзый эшкә күн итектән дә чыга алган булыр иде, ләкин аның башкалардан аерылып торасы килмәде, кат-кат ыштыр урап, чабата киде.
Менә алар янына төзелеш башлыгы Крутанов белән прораб Зуев килеп җиттеләр, алар инде өченче участокны әйләнеп чыкканнар иде. - Эшләр барамы, иптәш Ардуанов? - дип, ягымлы итеп, шул ук вакытта бигүк төчеләнеп тә китмичә дәште Крутанов. - Синеңчә ничек, җир казучыларга оешкан рәвештә ял бирә барырга кирәк булмасмы? Мирсәет абзый, көрәген җиргә кадап: - Ял бирү мәслихәт, Никифор Степанович. Егетләрнең беренче көнне үк гайрәтен чигерү ярап бетмәс, - диде. - Ничегрәк ял иттерәбез? - Учаклар ягып җибәрергә кирәк. Алмаш-тилмәш аякчуны киптерербез. - Дөрес идея. Тагын? Мирсәет абзый бу юлы төзелеш башлыгына түгел, шыпырт кына, татарчалап Зуевка әйтте: - Прораб иптәш... безнең халык бит, үзең беләсең, чәйгә бик әвәс, әнә шул ял иткән чакта берәр кружка кайнар чәй эчертә алмабызмы? Крутанов, муенын сузып, прорабка таба борылды. - Әртил башлыгы нәрсә ди? Зуев аңа Мирсәет абзыйның гозерен аңлатып бирде. Крутановның аксыл-саргылт кашлары язылып, күзләре яктырып китте. - Ә нигә, учак ягуны берәү дә тыймый, - диде төзелеш башлыгы. - Учак ягу озак түгел анысы... - Соң, шулай булгач? - Чәй каян алырга? Крутанов, прорабка карап, өзеп кенә әйтте: - Чәй белән шикәрне ашханәдән китерт. Бер җылы сүз кыш буе җылыта, диләр. Сүзе аяк астында калмаганга, Ардуановның җаны җылынып китте. Прораб белән башлык китеп ярты сәгатьләр чамасы узды микән, алар янына җигүле ат арбасында бак китерделәр. Арбада олаучыдан тыш Зуев үзе дә бар иде. Ул арбадан җиңел генә сикереп төште дә баганага тимерчыбык белән элеп куйган рельс тимерен даң-доң кага башлады. Җир казучылар, көрәкләрен дымлы җиргә батырып, ялга туктадылар. Ардуанов, ярдәмчесе Исәнгол Юлдыбаевны чакырып, учак ягарга кушты. Башкортлар - далада ут ягып өйрәнгән халык - урманнан коры-сары җыеп алып чыгып, әллә ни арада өч-дүрт урында учак дөрләтеп җибәрделәр. Әртилчеләр, калай кружкалардан алмашлап кайнар чәй эчә-эчә, прорабны мактадылар, аякчуларын киптереп алдылар. Бәхтияр абзый, ялдан һәм кайнар чәйдән күңеле күтәрелеп: - Кул җилешенә әйбәт иттең, Мирсәет туган. Әллә, мәйтәм, икенче мәртәбә ялга туктаганда, берәр чүлли дә килешеп куясыңмы? - диде. Аның сүзен ишеткән башкорт егетләре дә авызларын ерып килеп җиттеләр. - Кымыз һорарга көрәк. Ә намә, һинең һүдең закун, әртилсе! Урыссаны ла һәйбәтрәк һукалайһың! - диештеләр. - Анысы булмас, - диде Ардуанов. - Чүллиләр, кымызлар өмет итә торган булсагыз, башка әртил эзләгез. Кузгалдык, җәмәгать, без эшлисе эшне озын койрык Сарбай килеп эшләмәс. Рельсыңны сук, булмаса, Борис. Чаң суккач, дәррәү кузгалдылар. - Әртил башлыгының талканы коры булырга ошай, - диде арттарак калып килгән Киньябулат. Ул моны ачуланып түгел, елмаеп әйтте. Тагын берничә минуттан көрәкләрдән авыр дымлы балчык оча, носилкалы егетләр йөгереп йөри, юл өчен калдырылган аралыкның ике ягына тау өелә башлады. Ардуанов әртиле эшләгән урыннан өч чакрымнар читтә, Зырянка елгасының бөдрә таллар үскән тугаенда, өч кеше балык тотып утыра иде.
Кыршылган күн кепкалы, чаларган каты мыеклы, күңелгә шом сала торган каты тавышлы Сагайкин, юл кожанын астына җәеп салып, җимле кармагын су өстенә ыргыткач, трубкасына тәмәке төеп ут кабызды: - Татарва кузгалды, сиздегезме? - Тайганы белмиләр әле алар... - диде гамьсез яшь чырайлы Шалага, җилкә аша төкереп. - Бер көн эшләрләр, ике көн, аннары - әллүр два креста! - Яшь син, Петруся! Синең өчен дөнья - самогон да финка, чечётка да красотка! Татар - чыдам халык. Илле градуслы салкынга да, баш пешәрлек челләгә дә түзә! Башкалар, спецовка таләп итеп, эшкә чыкмады, алар чыкты. - Нәтиҗә нинди? - Син бик яшь кеше. Үзең нәтиҗә яса. Аңладыңмы? - Аңламаслык нәрсәсе бар аның! Син, господин Сагайкин... Сагайкин, күз агын әйләндереп, Шалагага карады: - Ташла боргалануыңны! Ниткән господин булыйм мин сиңа? Постройком секретаре иптәш Сагайкин! Аңладыңмы? Шалага яшьлеккә хас пошмас гамьсезлек белән үчекләп елмайды: - Миңа барыбер: иптәш ни, господин ни! Икесе дә начальство. Тик мин, Ксенофонт Иванович, акылга сыйдыра алмыйм: нишләп син, иптәш постройком секретаре, ике сүзнең берендә, аңладыңмы, аңладыңмы, дип сорыйсың? - Ә нәрсә дип сорарга боерасың? - Аңлата алдыммы? - дип сорарга кирәк. - Нинди аермасы бар? - Аңладыңмы дигәндә, син үзеңне акыллы, мине дурак дип саныйсың. Аңлата алдыммы дигәндә, киресенчә, син дурак, мин акыллы булып чыгам. Сагайкин, трубкасын суырып, уйланып торгач, мыегын дерелдәтеп көлеп җибәрде. - Беләсеңме, Шалага, теге заманда булса, начальство сине күп лыкылдатып тормас иде. Камчы белән бер генә орыр иде. Кемнең акыллы, кемнең дурак икәнен белер идең син! Аңлата алдыммы? - Аһа, - диде Шалага, аңардан да сабыррак тавыш белән. - Заманасы ул түгел, Ксенофонт Иванович. - Йә ярый, теш ыржайттык, җитәр... - диде Сагайкин. - Шаян сүзне килер көннәргә саклыйк. - Үзләреннән берәр адым читтә, әңгәмәгә кушылмый балык калкавычына карап утырган киез эшләпәле, кожанлы, тонык йөзле кешегә дәште: - Ә син ник дәшмисең, Шакир? Эшләпәле селкенеп куйды, кармагын судан алып, яңа селәүчән кидертеп, яңадан салгач, ашыкмый гына әйтте: - Сабыр итәм әле мин, Ксенофонт. Чуртан эләккәнне көтәм. Төшке ашка кайтканда, бригаданы берьюлы ике яңалык көтә иде. Беренчесе - Строгановлар амбарына вакытлыча корган ашханәгә плакат элгәннәр: "Бөек төзелешне беренче булып башлаган Ардуановчыларга сәлам!" Плакатның ике телдә: русча һәм татарча булуы егетләрне сөендерде. Алар шаулашып сөйләшергә, тойгыларын уртаклашырга тотындылар. Балчык эшендә эт булып арысалар да, үзләренә булган шундый игътибар күңелләрен күтәреп җибәрде. Яңалыкның икенчесе - Әдәми тауда Павел Громов әртиле бараклар салырга керешәчәк. Җир казуда кем дә кем кубикларны күбрәк бирә - шулар беренче булып землянкадан баракларга күченә. Бу хәбәрне постройком секретаре Ксенофонт Иванович Сагайкин әйтте. Ардуановлар бригадасын ашханәдә ул үзе каршы алды, эшне коры тотып, өстәлләр янына урнаштырды, тәлинкәләргә аш бүлгәнне көткән арада, кыска гына сүз сөйләде: - Без Идел грузчигы Ардуановка исәп тотып ялгышмадык. Ардуанов артеле бөтен төзелешкә үрнәк күрсәтте. Юкны таптырып, саботажлык итәргә теләүчеләр авызларын күтәреп калдылар. Котлыйм, иптәшләр, уңыш телим. Кем дә кем ялкаулана, кем дә кем прогул ясый һәм шул сәбәпле социализм төзүгә аяк чала, аңар безнең арада урын булмаячак. Сагайкин өстәл янында сабыр гына утырган Мирсәет абзыйның кулын кысты. Ардуанов, постройком секретареның кулы каты икәнен тоеп: "Моңардан уңарбыз, шаять", - дип, күңеле булып уйлады.
Табынга җәелгән ак эскәтер, стенадагы Ворошилов портреты, көндәлек кысыр солы өйрәсе урынына бирелгән итле токмач әртилчеләрнең кәефләрен янә бер мәртәбә күтәреп җибәрде. Бик җәелеп китмичә генә тамак туйдырып алгач, туп-туры эш урынына юнәлделәр. Төштән соң да темпны киметәселәре килмәде. Шулай да тук карынга эш әкренрәк барды, көрәкләр төшкә кадәрге тизлек белән җилләнеп очына алмады. Киндер бияләе булмаганнарның уч төбе кабарып чыкты. Яшьрәкләрнең биленә төште. Бирешергә ярамый иде: тешне кысып, билне нык буып эшләделәр. Көрәкләрне иңбашына салып өйгә кайтырга чыкканда, кояш Усолье урманнары артына баеп бара иде инде. Кичке ашны ашагач, сазга баткан аякчу, тирләгән тән белән землянкаларга кайтасылары килмәде, әртилләре белән җыелып, Зырянка елгасына су керергә киттеләр. Көннәр кояшлы торганлыктан, сентябрь башы булса да, су суык түгел иде әле. Шапыр-шопыр йөзделәр; чолгауларын, ыштырларын юып, үзләре сабынлап юынып алганчы, җир өстенә эңгер иңде. Мирсәет абзый борчыла башлады, иртәгә иртүк эшкә чыгасы барын әйтте. Ләкин Исәнгол Юлдыбаев егетләре - Агыйделдә, Димдә су кереп үскән башкорт узаманнары - ашыгырга теләмәделәр. Беренче көннән үк егетләрнең иреген тыю уңайсыз иде, шуңа күрә Мирсәет абзый сабыр гына аларны көтте. Башкортлар судан чыккалаганчы, әртилнең бүтән егетләрен төркем-төркем итеп озата торды. Үзе башкорт егетләре белән бергә кайтты. Су кергәннән соң җиңеләеп калган эшчеләр, үзара гөрләшеп, аулак урман юлыннан кайталар, эшләр әйбәт башланды бит әле, болай барса, бигүк оттырмабыз, палучкыдан өс-баш рәтли алырбыз, дип хыялланалар иде. Урманның иң куе урыныннан чыкканда, кош сайравына гаҗәпсенеп туктап калдылар. Сентябрьдә ниткән саташкан кош булыр бу, ә? Әллә берәрсе кошларны үчекләп йөриме? - Калай матур һайрай, үзәктәремде өзеп ала, - дип, Киньябулат һәммәсе өчен берьюлы хисен белдерде. - Дим буенда сагында алай апарук һайрамай инде бит ул. Әллә, булмаһа, бер тиклем тыңлап алабызмы? Намә ашыгабыз әле без?.. Туктап, бер урынга өелделәр. Нәкъ шул мизгелдә егетләрнең баш өстеннән зур бер таш очып, нарат кәүсәсенә килеп бәрелде. Аннары кинәт барлык яктан таш, кирпеч, балчык кантарлары оча башлады. Кемдер башын тотып, ачыргаланып кычкырып җибәрде. - Ятыгыз! - дип кычкырды Ардуанов. Дәррәү яттылар. Кошчык әле һаман өздереп сайрый иде. Кай тарафтадыр байгышның уфылдап куйганы ишетелде. "Безнең беренче булып эш башлавыбыз кемнеңдер эчен пошырган, - дип уйлады Ардуанов яткан җиреннән. - Әртилне бүлгәләп йөртмәскә, саграк булырга кирәк". Төнлә булган хәлгә күңеленнән борчылса да, Мирсәет абзый аны төзелеш җитәкчеләренә җиткермәде. "Гадәти хәл, спецовка белән уңайлы эш шартлары таләп итеп тә, ниятләре барып чыкмаган бузотёрлар бездән үч ала, - дип фикер йөртте. - Көнчелек нишләтмәс. Таш атып, нәрсә кыралар, бер атарлар, ике атарлар да, арыгач туктарлар". Ялгыша иде Мирсәет абзый. Бер ай эшләгән арада төзелештә Ардуановларның дошманы күзгә күренеп артты. Кассага акча алырга килгәч, башка әртилләр аларга өнәмичә, дошман күз белән карыйлар, чөнки Ардуановлар получканы бер ярым мәртәбә артык ала, алар әртилендә прогул ясаучы, эш нормасын үтәми калучы юк иде. Җыелышка килгәч тә, алар адресына төртмәле сүзләр ишетелеп тора. Чөнки хезмәт дисциплинасы ягыннан аларны һәрвакыт үрнәк итеп сөйлиләр. Каш астыннан карауларга, төртмәле сүзләргә дә түзәргә булыр иде, тагын бер атнадан НәфүшСайрар Кош белән Киньябулатны Зырянкага балык тотарга барган җирләреннән авыз-борыннарын канатып кыйнап кайтардылар. Мирсәет абзый көне буе күңелсез йөрде. Йөзе борчулы, кашлары җимерелгән, күңелендә төзелеш башлыкларына карата үпкә дә бар иде. Нәрсә карап йөриләр, ник тәртип урнаштырмыйлар? Әртил белән әртилнең сугышканын көтәләрме? Алайга китсә бит - Ардуанныкыларны җиңәрлек әртил юк әле төзелештә. Болай ярамый, чарасын күрергә кирәк. Өч чакрым гына ары посёлокта патша заманыннан ук калган төрмә бар, стеналарын дегеткә буяп, нарат бүрәнәдән салганнар. Милиция постлары оештырырга, азу теше ярган хулиганнарны җыеп ябарга кирәк. Бер дә, ике дә җәзасыз калгач, узынырлар алар...
Берьюлы ике егетнең кара канга батырып кыйналуы әртилнең дә кәефен алган иде. Ул көнне сүлпәнрәк эшләделәр. Көндезге аш вакытында Ардуанов әртилне Юлдыбаевка тапшырды да туптуры конторга китте. Исәбе мәсьәләне кабыргасы белән кую иде. Ләкин ул анда төзелеш башлыгы Крутановны да, партком секретаре Хангильдянны да, постройком председателе Мицкалевичны да очрата алмады. Төзелеш гаять зур мәйданда бара: Селин сазлыгын арчып, тар юл салырга җыеналар; станцага цемент, чуерташ, металл конструкцияләр төялгән эшелоннар килеп туктаган - аларны кабул итеп, комбинат булачак урынга китерергә кирәк. Үзәк дамбаның өлгереп җитмәве кулны тота. Шуңа күрә җитәкчеләр, кырыкка ярылырдай булып, участоктан участокка чабалар иде. Мирсәет абзый инде җитәкчеләрне очрата алудан өмет өзеп кайтырга чыккан иде, юлда аңа Сагайкин очрады. Ксенофонт Иванович аны постройкомга алып керде. Яңак сеңерләрен биетеп, тешен кысып тыңлады, кулларын артка куеп, ишекле-түрле йөреп тыңлады. Озаткан чакта әйтте: - Борчылмагыз, иптәш Ардуанов, тәртип булыр! Социализм төзелешенә аяк чалучы бузотёрларның тамырына балта чабарбыз. Бер көн узды, ике көн узды, тәртип урнашмады. Ул арада бараклар салучы Громов әртилендә сугыш чыкты. Эш нормасыннан риза булмаган ике бузотёр әртил башлыгы белән сүзгә килгәннәр. Ниндидер Ардуанов безгә закон түгел, адым саен норма арттыруга без категорически каршы, дигәннәр. Әртил кинәт икегә бүленгән, бер як Громовны яклый, бер як - бузотёрларны, әлеге ике җәнҗалчы утка керосин сибеп тора. Дәгъвалаша торгач, сугышып киткәннәр. Йодрык белән, утын пүләне белән, кулга ни эләкте шуның белән. Канга баткан ике кешене больницага алып киткәннәр. Балта осталары икенче көнне көне буе эшләмәде. Бу инде төзелешнең бер участогын туктату, димәк, шуңа бәйле рәвештә, җир казучы Ардуанов әртиленә дә йогынты ясау иде. Ник дисәң, суыклар инде башланырга тора, землянкаларда юеш, суык тиеп йөткереп йөрүчеләр күренә башлады. Кирәк бит, өченче көнне землянка янында учак яккан Исәнголга читтән килеп чыккан берәү, тәмәке сораган сылтау белән бәйләнеп киткән. Юлдыбаевның кан бик кызу: оча-куна, бәйләнүче өстенә килә бу. Тавышка башкорт егетләре йөгереп чыга. Горур халык, кимсетергә юл куймый торган халык. Каннары кайнап, ярсынып, рәнҗетүчене җир йөзеннән себереп ташларга итенәләр. Ардуанов, егетләрне үгетләп-ялынып, сугышны көч-хәл белән туктатып калды. Туктатуын туктатты, ләкин күңеле тынычланмады. Көн дә, көн дә үгетләп кенә котылып булмас бит, сугыш оештыручы, эшче халыкның күңелен бимазалаучы хулиганнарны авызлыкларга кирәк. Ардуанов үтенече белән шул ук көнне кичкырын Крутанов җыелыш җыйды. Көндез ашханә, кичен клуб итеп җайлаштырылган тоз амбарына эшче халык килеп тулды. Төзелеш җитәкчеләре барысы да килгән, өстәвенә, ышанычлы булсын дип, Веретьядан ике милиционер да чакырганнар иде. Җитәкчеләр үзләре халыкка күренердәй урында, идәннән ярты гына метр биегрәк итеп эшләнгән сәхнә сыман урында утыралар, милиционерлар стена буена басканнар. Күгелҗем төстәге шинель, якага таккан кубиклар һәм бил каешын тартып торган авыр наганнар кайнар канлы егетләрнең эченә шом салырлык иде. Җыелышны җитди башлап җибәрделәр. Никифор Степанович Урал үзәгендә салыначак химия комбинатының әһәмияте, икмәккә туенмаган авылларга кирәкле ашлама турында сөйләде. Аннары ул төзелешкә комачау итүче хулиган-бузотёрларга каршы махсус комиссия төзелүен, аның җитәкчесе итеп постройком секретаре Сагайкин иптәш билгеләнүен әйтте. Озакка сузып тормастан, сүзне аңа бирде. Ялт итеп чистартылган биек кунычлы сары хром итектән, яхшы галифе чалбардан, пинжәк һәм галстуктан чабаталы-чикмәнле халык алдына, өстәл кырыена чыгып баскан Сагайкинны халык сагаебрак каршы алды. Тышкы кыяфәттә аерма бик зур иде. - Ил, күзен төбәп, безгә карый, - диде Сагайкин. - Азот-тук заводы - илнең беренче химия флагманы. Азот - капитализм белән кушылганда - җимерү, кыру, сугыш һәм үлем. Азот - социализм белән кушылганда - югары уңыш, хезмәт кешесенең тормышын бөтәйтү, ахыр килеп, азот - безнең шартларда культура. Шулай булгач, әйдәгез, киләчәк көнебезне матур итеп корыйк. Социализм иленең индустриясен нык итеп салыйк. Амбарда дымсу, суык иде, йөзләгән халык сулавыннан ул җылынып китте. Сагайкин сүзләреннән соң халык кузгалышып, гөжләп алды. - Ә хулиганнар? Нишләтәбез аларны?! - дип кычкырды карлыккан тавыш.
Аны шундук икенчесе эләктереп алды: - Вәйт имынны! Җитәкче булсаң, син безгә шунысын әйт! Ксенофонт Иванович, пөхтә итеп таккан галстугын рәтләп, тавыш басылганны көтеп торды. - Мин бу сорауны көткән идем, иптәшләр. Безнең төзелеш көн саен сәләтле төзүчеләрне алгы планга чыгарып тора. Пермь грузчигы Ардуанов җитәкләгән артель ай буена эш нормасын бер йөз дә кырык процентка үтәп килде. Балта осталары артелен Павел Громов шулай ук беренче рәткә алып чыкты. Коммунист Николай Вотинов слесарьлары якын көннәрдә су кудыру станцасы монтажларга керешә. Алар башкарган эш меңнәргә үрнәк. - Ә хулиганнарны нишләтәбез? - дип, баягы карлыккан тавыш тагын кычкырып җибәрде. - Дөрес! Громов әртилен эштән туктаттылар. - Бараклар җитешмәячәк. - Землянкада кыш чыгабызмыни? Халык бердәм шаулый, амбарның төрле-төрле почмагыннан ачы итеп әйткән усал сүзләр яңгырапяңгырап китә иде. Крутанов халыкны кыңгырау шалтыратып тынычландырган арада уйлап алды: "Җыелышны ардыра. Халыкны үчекли... Эшчеләр бит матур сүз тыңларга түгел, конкрет фикер ишетергә килгән. Эх, комиссия председателе итеп Мицкалевичны куярга иде. Ул Мәскәүдә шул, ике айсыз кайтмый..." - Йә, ярый, сузмагыз, - диде ул Сагайкинга коры гына. Сагайкин аңа карап баш иде дә тураеп басты. - Төзүче иптәшләр, тынычланыйк. Аңсыз элементлар белән көрәш кискен куелачак. Безнең бурыч - иң әүвәл төзүчеләргә уңайлы эш шартлары һәм культуралы ял оештыру. Икенчесе - социализм төзелешенә аяк чалучыларның тамырына балта чабу. Мирсәет Ардуанов кашын җыерып куйды. Сагайкинның соңгы сүзләре аңа үтә дә таныш иде. Ул бит аны теге чакта да шулай юатып чыгарды, ә үзе тәртип урнаштыру өчен кыл да кыймылдатмады. Аның уйларын хуплагандай, халык тагын шаулаша, ризасызлык белдерә башлады. - Нишләптер балтаң бик үтмәс күренә. - Син балта кайраганчы, әнә ничә эшчене имгәтеп ташладылар! - Сүз боткасын туктатыгыз! - Долой тел бистәләрен!!! Кемдер ишек төбендә ачы итеп сызгырып җибәрде. Милиционерлар шунда ташландылар, ләкин алар ду килгән халыкны ырып-ерып анда барып җиткәнче, сызгыручы чыгып тайган иде инде... Җыелыштан соң төзелеш җитәкчеләре үзләре киңәшкә җыелдылар. Партком секретаре Хангильдян җыелышта бер сүз дә дәшми тыңлап кына утырган иде, ул, Сагайкинга төбәлеп: - Син, Ксенофонт Иванович, ботка ясадың. Халыкны котырттың, - диде. - Нигә, мин кирәкмәгән сүз сөйләдемме әллә? - Һәр сүзнең урыны бар. Монда әле аңлы эшчеләр түгел, сезонниклар икәнен онытып җибәрдең. Бер елга соңрак сөйлисе сүзләрне сөйләдең. Бүген конкрет сорауга җавап бирергә кирәк иде. Әгәр алга таба да шулай кылансаң, постройкомнан китәргә туры килер сиңа. - Гаебемне таныйм, иптәш партком секретаре. - Тану аз, конкрет эш эшләргә кирәк. Милиция постларын көчәйтү, аңлы эшчеләр, бигрәк тә гражданнар сугышы, Кызыл армия мәктәбен узган партиецлар исәбенә тәртип сагына яңа кадрлар әзерләү синең өстә. Бүгенге гаебеңне син бары тик шуның белән генә аклый аласың. - Аннары ул, Крутановка карап: - Җыелышны алдан әзерләмәвебез начар, иптәш Крутанов, беренче коймак төерле булды, - диде. - Мицкалевичның өйдә булмавы үзен нык сиздерә. Октябрь ахырларында кар явып, Урал урманнарын актан кидерде. Сулыш алу иркен, дөнья ямьлерәк булып китте. Ләкин бер атна да узмады, кар эреп бетте. Җир кара, карагайлар кара, каен кәүсәләре генә ак. Күк йөзе тәбәнәк, соры, анда җил йөри бугай, болытлар ашыгып ага. Ул да түгел, көзге бәйләнчек яңгырлар башланды. Әйләнә-тирә гел юеш, гел яңгыр, әртилчеләр бил тиңентен сазга батып кайталар, чабаталарга олавы белән балчык иярә, аякка су үтеп алҗыткач, чабата астына күн тегеп, сүс үреп киделәр. Алар гына да коткара алмый, хәзер инде җир казучылар түземсезлек белән Әдәми тауда баракларның өлгереп җитүен көтәләр иде. Әдәми тауның легендасы бар: абыйлы-сеңелле ике туган бер-берсенә гашыйк булганнар. Әтиләре аларны йорттан кугач, әлеге тауга килеп куыш казыганнар, гомер буе шул куышта япа-ялгыз яшәп үлгәннәр, имеш. Шуннан тауның исеме Әдәми тау булып киткән, ди.
Ниһаять, беркөнне, иң беренче итеп, Ардуанов әртилен Әдәми таудагы баракка күчерделәр. Баракта, солдат казармаларындагы кебек, икешәр катлы нар-сәндерәләр ясалган, эченә коры салам тутырылган мендәр, матраслар куелган иде. Әртилчеләр аның тәрәзәләре биек һәм якты булуына, ягарга мичләре булуына сөенделәр. Дымлы юеш землянкалардан соң мондагы корылык, яктылык аларга бик зур рәхәтлек булып, җәннәт булып тоелды. Урал тайгасына килгән гигант төзелешләр белән чагыштырганда, агач нар белән салам матрас - гел дә фәкыйрьлек бит инде. Әмма Урал урманнарында көне-төне ухылдаган, җир тетрәткән авазларны колаклары белән генә түгел, җаннары белән дә ишетеп, куәтле яңа дөнья килүен сизеп йөргән әртилчеләр артыгына дәгъва кылмыйлар иде. Көзге бәйләнчек яңгырлар да, ноябрь суыклары да аларны куркытмады, башланган эшне бер генә минутка да туктатмадылар. Пар копёрлары, чыгыр-лебедкалар, пошкырып-ухылдап, Кама буеның туң җиренә тимер-бетон субай суктылар; электр җитәрдәй җиргә чыбыклар сузып, электр җитмәстәй җирдә учаклар ягып, кәйлә һәм көрәк, лом һәм кувалда белән коралланган меңнәрчә кешеләр, Әдәми тауны актарып, химкомбинат мәйданына Строганов солеварняларының тозлы суы сеңә-сеңә кайракка, тимергә әйләнгән каты балчык ташыдылар. Социализм иленең индустрия гиганты корылачак урында, юл өстендә комачаулап торган борынгы тоз амбарларының көлен күккә очырып, динамит шартлый; җимерелгән-тетелгән кирпечтән һавага соры-кызгылт төстәге тузан өермәләре күтәрелә; тузан таралган чакларда Әдәми тау белән Жданово кыры арасында ком һәм чуерташ ташучы Курган мужикларының атлы олаулары, кәрван-кәрван тезелеп, берәр чакрымга сузыла иде. Боларны көн дә саен күреп йөргән Мирсәет абзыйның күңелендә әле моңарчы татып карамаган яңа бер тойгы уянды: затлы нәсел Строгановлар өч гасыр буена Уралда хакимлек иткәннәр. Аларның явызлыгы халык бавырына тозлы таш булып утырган. Яңа заман әнә шул хатирәне җир өстеннән гүя бөтенләе белән себереп ташларга тели. Ардуанов әртиле әле һаман да дамба төзелешендә эшли. Дамбаның соңгы эшләре борын төбенә килеп терәлде. Урамда утыз биш градуслы декабрь салкыны. Әртил туннель казырга тотынды. Төзелеш мәйданына килеп җиткән урында дамба гади дамба булып кына кала алмый, аның өстеннән әле, поездлар җиһаз йөртсен өчен, чуен юлы да узарга тиеш иде. Мирсәет абзый борчуга калды: әртил гадәттәгечә эшләсә, туннельне бер айдан бетерә алмый, җир тимер кебек каты, лом белән ваткан чакта, туң җирдән очкыннар чәчри. Контордан Ардуанов әртиленә өстәп тагын утыз кеше бирергә вәгъдә иттеләр. Ләкин әртилчеләр моның белән килешергә теләмәде. Туннельдән киләсе акчаны алар инде чама белән исәпләп куйганнар иде. Мирсәет абзыйның солдат хезмәтендә, гражданнар сугышында һәм Идел - Кама пристаньнарында җыйган тәҗрибәсе әйтеп тора: төзелешкә акча эшләп алырга җыелган сезонниклар түгел, аңлы эшчеләр кирәк. Шулай булмаганда, көне-төне лом белән, кәйлә һәм кувалда белән туң җирне вату, носилка һәм тачка белән балчык ташу, өстәвенә гаиләңнән читтә ялгыз-ярым яшәү аларны бик тиз туйдырачак. Баштарак әле хулиганнар бәйләнү, тәртип бозулардан зарланалар иде, инде ул хәлләр дә ишетелми, ләкин кешеләр күңеленә шатлыкның да өстәлгәне юк бит. Әртилчеләр бер дә бер көнне, һәммә нәрсәкәйдән туеп, арып, төрлесе төрле якка таралып китәчәкләр. Берәр төрле әмәлен табасы, шул хакта партком секретаре Хангильдян белән яки аларны эшкә өндәгән Нариман Нурисламов белән сөйләшеп карыйсы булыр. Хәзергә егетләрне кулда тотуның бердәнбер чарасы - як-якка карандырмый, аны-моны уйларга ирек бирми, дамбаны төзеп бетерү... Мамык сырма өстеннән брезент кожан кигән, җылы бәрән бүрегенең колакчыннарын югары күтәреп бәйләгән Ардуанов, туң балчык төягән авыр тачканы ялгыш түнтәрмәс өчен, беләгендәге барлык җегәрен биреп, киң сайгак басма буйлап карны каты шыгырдатып этеп килде дә балчыгын бушатып җибәрде. Кайтышлый янәшә юлдан юыртып узды, балчык төяүчеләр янына тачкасын җай гына куеп, үзе дә көрәккә тотынды: - Ягез әле, балакайлар, тизрәк кыймылдыйк, бүген ике норма бирә алмабызмы? - Мирсәет абзый, битең өшегән бит, - диде аңа Нурләхмәт. Ардуанов зур тире бияләенең аркасы белән битен ипләп кенә ышкып торды; бите җылынып кызыша башлагач, бияләен салып, мыек чылгыена каткан бозны җебетеп алды, аннары, терсәкләрен киереп тоткан хәлдә, авыр тачканы сайгак-юлдан төшермәскә тырышып, янә китеп барды, аның артыннан башка тачкачылар иярде. Туннельдә алар белән янәшә бетончылар әртиле эшли. Әртил илле кешелек. Эшне алып баручы осталар икәү: берсе - битен урман кебек куе кара сакал баскан, мәһабәт гәүдәле, озын кайры тунлы, киез итекле Трапезников - төп оста; икенчесе - башына күн түбәле бүрек, өстенә кыска сары тун, аягына чүчинкә кигәне - Шакир Сираев; анысы көянтә-чиләк белән су ташучы кызларга командалык итә, ул - төп останың ярдәмчесе.
Трапезников эшне җае белән генә алып бара. Ыгы-зыгы тудырмас, шауламас, кулында көрәк булыр, чиләк булыр, бер минутын бушка үткәрмәс. Сираев исә, кулын артка куеп, әрле-бирле йөренә, көянтә-чиләк күтәргән хатын-кызларны, көтүче сарыкларын барлаган кебек, санап-барлап тора, шелтә сүзен, әрләүне даими кирәк дип саный. Шәл бөркәнгән бер хатын, түмгәккә абынып, ялгыш кына суын түккән иде, ул аңа карчыга кебек очып кунды. Тезелешеп су ташучы хатын-кызлар бөяләп калдылар, чиләктәге суга боз элпәсе утырудан куркып, Сираевны да, алдына карап йөрмәгән хатынны да тиргәргә керештеләр. Трапезников килеп тиргәшүне туктатмаса, эшләре харап иде. Бетончылар Ардуанов әртиле казыган туннельнең идәнен бетон белән катырып, стеналарын кирпеч белән тышлап, җир казучыларның үкчәсенә бастырып киләләр, шунлыктан теләсәң-теләмәсәң дә темпны арттырырга туры килә, ә бу хәл Ардуанов әртилен бер урында таптандырмый, гел ашыктыра, гел алга куалый иде. Мирсәет абзыйны шатландырганы ул түгел иде әле. Туннельне бетонлау эше үзе бик кызыклы булып чыкты. Су ташыла, ком ташыла, кирпеч тезелә, цемент капчыклары килә; гүәрдин-гүәрдин егетләр, көймә ишкәге төсле зур озын калаклар белән сыекчаны өзлексез болгатып торалар; суыкта аларның бите-башы кызарып чыккан, осталары Трапезниковның бетон парыннан, киңәшен-мазарын биргән чакта авызыннан бөркелгән будан сакал-мыегын ап-ак бәс сарган, һәм ул гел чыршы бәйрәмнәрендәге Кыш бабайга охшап калган иде. Мирсәет абзый сизеп алды, аның әртиле Сакалбайга сокланып карый, ара-тирә бетон болгатучыларга, кирпеч тезүчеләргә күз төшерә, йөгерәйөгерә су ташучы хатын-кызлар аларны дулкынландыра. Бу хәл Мирсәет абзыйның күңелендә тонык кына өмет чаткысы кабызды: тукта, чү, сезонникларның һөнәргә омтылуы түгелме бу? Бетончы һөнәрен өйрәнеп алсалар, гомер буе эшле булдың дигән сүз. Монда бит әле төзелешнең очы-кырые күренми. Ул хакта инде менә партком секретаре белән түгел, Никифор Степанович Крутановның үзе белән сөйләшәсе булыр. Ипле кеше, ярты сүздән ни әйтереңне аңлый белә, сүзне аяк астына салып таптамас, кирәк чакта Ардуанов та аны тыңлады бит. Ул көнне Мирсәет абзый, әллә нинди бер шатлыгы бар сыман, кичкә кадәр дулкынланып йөрде. Смена бетәр алдыннан әртилчеләр янына Борис Зуев килде. Эшләгән эшне исәпләп карагач: - Молодцы, ардуановцы, норманы йөз туксан җиде процентка үтәгәнсез! - диде. - Их, тагын бераз гына тырышсак, ике йөз буласы икән, - диде Бәхтияр Гайнуллин. - Әллә ике йөз итеп язасыңмы, энем? - Ысынлап та, өс проценттан бер нәмә лә булмай бит, - диде Юлдыбаев. Башка егетләр дә Исәнголның сүзен күтәреп алдылар. Мирсәет абзый аларның шаулашканын сабыр гына тыңлап торды да: - Дөресен яз, Борис. Күз буяу Ардуановлар эше түгел, - диде. - Нәфеснең карыны зур, аны тутырып бетереп булмас. Ачның күзе икмәктә, тукның күзе хикмәттә, дип, борынгылар белми әйтмәгәннәр, күрәсең. Авыз адәм рәтле аш-суга тиенүгә, егетләрнең буш вакытларын бушка үткәрәселәре килми башлады. Алар еракта, Агыйдел һәм Сөн буйларында калган гаиләләрен, гаиләсе булмаганнары сөйгән ярларын сагына башладылар. Барып күңел ачарга клуб әле өлгереп җитмәгән, күбесенең газета укырлык белемнәре дә юк, шунлыктан мәзәк сүзгә оста егетләр атаманлык итә башлады. Ял сәгатьләрендә барактагы халык Нәфүш-Сайрар Кош янына җыела. Нәфүш учын учка шап иттереп китереп бәрер дә, баш бармагын мөгез кебек тырпайтып, кысык күзләрен ярык кына калдырып, сөйләп китәр: - Пример өчен әйтәм, Шамук бүген чирле. Ягъни килеп, эштә түгел. Аның борыны шешкән. - Халык нар-сәндерәдә ыңгырашкалап яткан Шәмсетдин ягына борылып карый. - Ярый, хуш, борыны шешкән. Ә бит ул борын Шамукның үзенә генә кирәкле борын түгел. Ул борын, ныклабрак уйлап карасаң, безнең бөтен әртилгә кирәкле борын. Ә ул сантый-мантый Шәмсетдин шуны аңларга теләми и шулай ук әйткән сүзгә колак салмый. - Нинди сүзгә, синең тиле сүзеңәме? - ди Шәмсетдин, нар-сәндерәдән башын сузып.
- Торып тор, торып тор, абзыкаем! Мин сиңа әйтмәдемме борыныңны тозлы су белән ю дип әйтеп? - Тыңлаучылар дәррәү көлеп җибәрделәр. - Ә намә көләсез? Аның намәсе көлке? Шулай Сарапулда Мирсәет абзый белән грузчик булып йөргән заманнарда борынга суык тидердем. Әдәм ише генә борынмы, бөтен битне баскан. Башта шеште бу, аннары килеп, Хөббенисаттәйнең иске читек балтыры кебек ләшперәеп калды. Шаштырт итеп тартып җибәрәм тегене, мин сиңайтим, тайга бүреләре куркып качарлык. Бер атна шулай йөрим, ике атна - бетми генә бит. Хәзер моның зәхмәте башка да суга башлады. Чигәдәге кан артиллериясе сулык-сулык итеп тора, аңа да түзәр иең, кузла белән аркага тоз капчыгы күтәреп алдыңмы, күз аллары әлҗе-мөлҗе килә, каршыда әкәмәт боҗралар, аллы-гөлле тәңкәләр очып йөри башлый. Парахут басмасыннан очып төшеп китүеңне көт тә тор. - Соң шуннан, шуннан? - Шуннан, нәрсәсе шуннан? Кеше-кара, грузчик агай-эне әйтә, син аны, Нәфүш-Сайрар Кош, җылыга тотып кара, җылыга, ди. Беркөнне, алар сүзен тыңлап, борынны җылы мичкә терәп яткан ием, төннә мичне ягып җибәргәннәр дә, борын пешкән, болай да олы борын, мин сиңайтим, икенче көнне тукмак чаклы булып кызарып чыкты. И көлә халык - түзсәң түз, түзмәсәң - юк. Авылга кайтып китәр ием, өй тулы ач халык, нихәл итим, ярман сугышы янвалиты кебек, борынны сөлге белән бәйләп куйдым да киттем тагын тоз капчыгы ташырга. Бәхетем бар икән алай да, әллә каян гына килеп чыга Мирсәет Ардуанов: теге дә бу, китә сорашу, борын шәрифләренә җитәбез; бар булган хәсрәтемне түкми-чәчми сөйләп бирәм тегеңәргә: менә шулай-шулай, мин әйтәм, Мирсәет абзыкаем, хур итте мине бу борын, хет кисеп ташла, хет умырып ат - үзәк бәгырькәйләремә үтте бит, мин әйтәм, син безнең арада бердәнбер акыллы кеше - берәр төрле әмәлен белмисеңме шуның, мин әйтәм. Әйттемме, Мирсәет абзый? Ардуанов тыныч кына елмая: - Әйткән иең шул. - Миңа шуннан соң әйтә бу, син аны, ди, Нәбиулла туган, ди, тозлы су белән юып кара, ди. Көләме бу, мин әйтәм, чынлап әйтәме? - Шуннан, шуннан? - дип сабырсызландылар тыңлаучылар. Ләкин Нәфүш-Сайрар Кошка көлкесен сөйләп бетерергә туры килмәде, барак яныннан малайлар кычкырышып уздылар: - Нурлый хатынын үтерә! Нурлый хатынын үтерә! - Каһәр генә суккан икән, - диде Мирсәет абзый, үзалдына сукранып. - Ниткән бетмәгән сугышу бу? - Ул ашыкмый гына урыныннан торды, кулына йомарлаган фуражкасын, язып, такыр башына тартып киде, өстәл тирәсендәге халыкка: - Ярар, тынычландырып килим инде, - диде. - Бар, Мирсәет абзыкаем, тынычландырып кил, син бит начальник кеше, җавабын сиңа бирәсе, - дип мутланып калды Нәфүш-Сайрар Кош. Ул моны көлдерергә исәп тотып әйткән иде, тик көлүче булмады. Нурләхмәтнең, әз генә "котырган сыер сөте" каптымы, хатынына бәйләнүен беләләр, һәм бу әртилне инде туйдырган, сызлап торган чуан кебек, үзәкләренә үткән иде. "Менә дигән эшче. Кулына көрәк тотса, җир җимертеп эшли, Хәтирәсенең килмәгән бер генә җире дә юк, ни җитми адәм баласына?" - дип, юл уңаенда күңелсез генә уйлап алды Ардуанов. Ул шактый ук ямьсез күренешкә юлыкты. Ул кергәндә, Нурләхмәт хатынын идәнгә егып салган да өстенә менеп атланган, ике кулын идәнгә җәеп, аңардан нидер таптыра иде. Нурләхмәт чибәр хатынын постройкомдагы кара егеттән көнли, диләр, бәлки шуны таптыруыдыр. Хәтирәсе, ишектән кемдер керүен сизеп һәм сыдырылган күлмәгеннән уңайсызланып тыпырчынатартына башлады, ләкин Нурләхмәт төп кебек берегеп утырган, алты потлы гәүдәсе белән ул хатынын идәнгә кузгала алмаслык итеп беркеткән иде. Хәтирә, мескен, Мирсәет абзый алдында шулай җәелеп ятуыннан гарьләнеп, күз яше белән елап җибәрде. Ардуановның бәгырен күз яше өтеп алды. Үгет-нәсыйхәтнең файдасы тимәслеген шундук аңлап, Мирсәет абзый Нурләхмәтне култык астыннан кочаклап, хатыны өстеннән суырып алды. - Ах, җирбит, җирбит, - дип, кычкырмый гына сөйләнде әртилче. - Йә инде, шушы да булдымы егетлек?! Нурләхмәт тыпырчынмакчы булып киерелгән иде, Ардуанов кулына эләгүен абайлап юашланып калды. Мирсәет абзый аны агач тапчанга утыртып куйды. Чөйдән үрелеп сөлге алды һәм, "ә" дигәнче "батыр Галинең" кул-аягын бәйләп, тапчанга сузып салды. Аңа хәзер чыгып китсә дә була иде, ләкин кул-аяклары бәйле хәлендә Нурләхмәтнең үзен генә калдырасы килмәде, тапчанның бер кырыена чүмәште дә күңелсез уйларына бирелде.
Үзсүзле, тешләк кеше иде Нурләхмәт. Тавыш-тынсыз бер сәгать ятты. Ардуанов та, ләм-мим сүз дәшмичә, бер сәгать утырды. Сабырлыкка көч сынашалар иде. Ахырда Нурләхмәтнең сабыры төкәнде. - Җибәр инде, таз, алҗыдым бит инде, - диде. - Хатын-кызга кул күтәргән ир ирмени ул! - диде Мирсәет абзый юаш кына. Тагын ярты сәгатьләр яткач, Нурләхмәт гырлап йоклап китте. Ардуанов башта аның кулын, аннары аякларын чиште, сөлге буудан кызарган беләген җиңелчә ышкып торды да авыр гына көрсенеп чыгып китте. Әртил башлыгы булганга күрә, егетләренең өс-башын кайгырту, акчаларын саклап тоту, гарьлекләренә тимичә генә, әкренләп үгет-нәсыйхәт бирү - һәммәсе Ардуановка йөкләнгән иде. Егетләре дә моны аңлый, кирәксә-кирәкмәсә, юктан-бардан тәртип бозмыйлар, ләкин дөнья булгач, төрлесе була, авызны авызга куеп чөкердәшеп кенә торып булмый, бар яраштыра, юк талаштыра дигәндәй, әйбәт кенә йөргән җирдән тавыш чыгарып, ямьсезләнеп тә киткәлиләр. Балтач егете Шамук - үксез бозау булып кагылып-сугылып йөргәнгәме - шаяртканны аңламый, ялгыш кына шул авырткан сөяленә бассалар, үлгәнен-калганын белми сугыша. Ардуанов аны беркөнне бик озак үгетләде. "Шәмсетдин, нишләвең бу, улым, стройкадан кусалар, үзеңә кыен була бит. Сиңа бит әртил белән саубуллашырга туры киләчәк", - диде. Шамук әртил башлыгына ант итте: - Бүтән беркайчан да тавыш чыгармыйм, Мирсәет абзый, кеше сөйләшкәнне күрсәм, бер чакрымнан әйләнеп узармын, - диде. Шуннан соң тыныч кына ике көн эшләгән иде, өченче көнне Нәфүш-Сайрар Кош белән сугышкан да киткән. Юктан гына бит, бөтенләй юктан. Өйләнү, башлы-күзле булу турында хыялланганнар. Һәркем күңелендә йөрткәнен әйткән. Химкомбинатны салып бетерсәк, янәсе, бишьеллык ударниклары итеп "усубый" премия бирәселәр. Акчалата гына түгел, акчаны болай да ярыйсы гына эшлиләр, авылларына да почтадан салгалап торалар. Өс-баш киеме кирәк. Кияү егете, мин сиңайтим, кәләше янына алача ыштаннан кайтмас бит. Күн итек алып җибәрергә кирәк - дегет белән майлый торганын, дагалысын; сатин күлмәк - изүдән билгә тикле ак сәдәф тезгәнне, кыек якалыны; аннан ары килеп, кәчтүн - ниприминны постауны, караны, күз явыңны алырдайны. Хәлле хәленчә һәркем хыялланган була, Шамук әле сүзгә кушылмый. - Син нигә дәшми торасың, әллә сиңа әйләндергеч такмаганнармы? - дип әйтеп салмасынмы НәфүшСайрар Кош. Шул җитә кала ятим Шамукка. - Нишләп син мине мыскыл итәсең? Нишләп син миннән көләсең?! - дип, җан ачуы белән кабынып, кабарынып килә дә, Нәфүшне якасыннан урап алып, күлмәген умырып та төшерә, ике күзенә ике фонарь утыртып та куя. Сөйләшеп-үгетләп тору артык. Аннары, әртилче сүзе бер һәм берәгәйле булырга тиеш. Байтак кына икеләнгәннән соң, Ардуанов участок милиционеры белән сөйләште: үз әртилендәге яшь эшче Шәмсетдин Сәләхиевне ике генә көнгә ябып, кайнарлыгын киметеп чыгаруларын үтенде. "Алып киткән чакта бөтен әртил алдында алып китәрсез, бүтәннәргә дә сабак булыр", - диде. Этлеккә бисмилла кирәкми дигәндәй, закон сакчыларының талканы Ардуанов көткәннән дә корырак булып чыкты. Әртил эштән кайтып, бик әйбәт кәеф белән кичке ашка утырырга гына тора иде, бер рус, бер татар милиционеры баракка килеп керделәр дә: - Ардуанов әртиле биредәме? - дип, гадәттәгедән катырак кычкырып сорадылар. Мирсәет абзый алар янына килеп басты. Егетләр дә, сагаешып, берәм-берәм аларга кырын күз салдылар. Ни булган? Ни галәмәт? Әллә Шамукның сугышканын сизеп калганнармы? - Шәмсетдин Сәләхиев! Җыеныгыз! Төсе качкан Шамук, ярдәм эзләгәндәй, Мирсәет абзый янына елышты. Мирсәет абзый милиционерлардан ни өчен икәнне сорады, сугышкан өчен икәнен белгәч, бер юлга калдырып торуларын үтенде.
- Ниткән безобразие бу? Әртил башлыгы дисциплина бозучыларны безгә үзе тотып бирәсе урында яклашып тора, - дип ябырылды татар милиционеры Ардуановка. Ике төрле сөйләшергә урын калдырмадылар. Сәләхиевнең аркасына наган терәп, кичке ашын да ашатмаган килеш, алып та киттеләр. Әртил тынып, нәүмизләнеп калды. Аннары барысы берьюлы Нәфүшкә ябырылдылар: "Син башладың, янәсе. Син телеңә баш булмадың. Үчекләсәң белеп үчеклә. Тигез ата-ана белән үскәннән бер түгел, ун тапкыр көл, мыек очын да селкетмәс. Ятим малайның күңеле эскрипкә кылы кебек бит аның: әз генә кагылдыңмы, шундук шыңгырдап китәргә тора. Шамукны кайтармасалар, нишлибез? Каргышы сиңа, Фәхриев". Нәфүш-Сайрар Кош, Мирсәет абзыйдан рөхсәт алып, шыпырт кына Шамук янына передача илтә барды. Кайтуга Нәфүшне әртилчеләр сырып алды. - Ничек анда? - Күрдеңме Шамукны? - Бик җылыймы? - И-и-и абзыкаем, күрмәгәнгә күрсәтмәсен, күргәнне тизрәк коткарсын. Анда бер эләккәч, тиз генә котылырмын димә икән. Анда, җаным, түгәрәгем-күбәләгем, сайрар кошым, сандугачым дип тормыйлар, шартлатып тимер богау белән бикләп куялар икән. Ике кеше биеклеге агач койма, койма өстендә ике рәт чәнечкеле тимерчыбык. Койма буена килеп, ярыкка күземне куюым булды, әллә каян, койма башыннан мылтыклы солдат: - Стой, стрелять буду! - дип кычкырып җибәрде, алдыма-артыма карамый, бер чакрым чаптым... - И мескен, Шамукның кайтмаска китүе микәнни? - Менә, малай, бер нермыңа баш булмасаң. - Нәфүш гаепле, ул котыртты! - Үзе дә фонарь алды бит. - Фонарь ул бер кабыныр, бер сүнәр дигәндәй, менә Шамук нишләр? Себер җибәрмәсәләр ярый... Ике көннән Шәмсетдинне кайтардылар. Исән-имин кайтып кергән Шамукны күреп, әртил тере тиен тоткан күк сөенде. Йөздән артык кеше барысы да берьюлы аның хәлен белеште. Аңардан кат-кат сөйләттеләр, тел шартлаттылар, баш селкеп тордылар, кызгандылар. Иң соңгы кеше булып хәл белешергә Ардуанов керде. Шәмсетдинне үзен генә урамга алып чыгып китеп, озаклап сорашты. Азактан: - Котларым калмады менә, улым, гомергә ябып куйдылар дип торам, - диде. - Икенче керергә язмасын инде... - Син әйтәсеңме аны, абзый, үзем әйтимме? Исән-сау котылып чыксам, бер генә кешегә дә кул күтәрмәс идем, дип ант итеп чыктым. - Чынмы? - Җир упсын әгәр. Шушы кояшның чыраен күрмим. - Малайлар, беренче дәресне башлыйбыз. Баракта озын өстәл янына җыелып утырган әртилчеләр - егермеләп агай - шаркылдап көлеп җибәрде. "Малайлар" дигәннән көлделәр. Бу сакаллы сабыйларга ияреп укытучы үзе дә көлде. Аңа унтугыз яшь. Кара бөдрә чәчләрен ике толым итеп үреп салган. Иркенләп, таралып үскән шомырт кара кашлар астыннан зур коңгырт күзләр карый, дөньяга туймаслык булып, тутырып карый бу күзләр. Килешле матур борын, янып торган алсу иреннәр, сөйләшкән чакта мәзәк булып күренеп калган ике теш арасы аны күңелгә якын, сөйкемле итә. Мирсәет абзый аны шундук таныды: теге көнне конторда каршы алган кыз бит бу. Укытучы кыз инде ничәмә айлар туган-үскән якларыннан, хатыннарыннан аерым яшәп, дөңкәеп беткән каты бәгырьле кешеләрнең күңеленә берьюлы ут салды. Нәфүш-Сайрар Кошны, Шамук белән Киньябулатны әйткән дә юк инде, Мирсәет абзый үзе дә кызны беренче мәртәбә күргәндәге кебек дулкынлана башлады. Иске Кормашта калган Мәүгыйзәсе, балалары күз алдына килеп басты. Алып киләсе иде бит аларны, бергә-бергә яшисе иде...
Ыңгыраштырып җибәрер дәрәҗәдә рәхәт булып, өйгә килен төшергән чаклары күңелендә яңарды. Герман сугышы чыгар алдыннан иде. Шәйхелислам кызына - талдай зифа буйлы, зәңгәр күзле Мәүгыйзәгә күзе төште. Ул урамга гармун менми, ник дисәң, анда мәчет, анда хәзрәт яши, шунлыктан Мәүгыйзәнең чишмәгә суга чыкканын яки Шәбез инеше буена кер бәләкләргә төшкәнен сагалап, ат эчерергә бара. Таза чагы Мирсәетнең, "дастуйн" чагы. Дуслары күп, егермешәр чакрымга сабан туена чакыралар. Бара, көрәшә, мәйдан тота, андый кешегә кайсы кызның күңеле алгысымас. Ләкин бер китек җире бар егетнең: Ардуанныкылар бай түгел. Шәйхелисламнар бай. Мәүгыйзәнең атасы Ардуан малаеннан яучылар кабул итмәс шул. Шуңа күрә Мирсәет эшне сеңлесе Гандәлиф аркылы йөртә... Гандәлиф хат илтә, хат алып кайта. Мирсәеттән Мәүгыйзәгә, Мәүгыйзәдән... - Малайлар, менә бу - кара такта, - диде укытучы, Ардуановны сискәндереп. - Минем исемем - Зөлхәбирә. Кара тактага без акбур белән, сезнең күңелгә ак нур белән язарбыз. - Син әле кияүгә чыктыңмы? - диде Нәфүш. - Юк әле, чыкмадым, - диде укытучы. - Ә нигә? - Тәк кенә. Беләсе килгән иде. - Беләсе килү гаеп түгел. - Тукта, торып тор, без сиңа ничек дип дәшик? - Фамилиям минем Кадермәтова. - Ә-ә-ә, Кадермәтова! Сиңа бер сүз әйтергә ярыймы, Кадермәтова? - Тозсыз булса, әйтмә. - Юк, бу тозлы. Әйтимме? - Әйтеп кара. - Безнең авылда бер җыру бар. "Күбәләгем-түгәрәгем..." дип башлана. - Әртилчеләр тынды, көлеп җибәрмәс өчен, авызларын учлары белән капладылар. Нәфүш бик җитди чырай белән сүзен дәвам иттерде: - Сайрар кошым, сандугачым, Зөлхәбирә җанкисәгем, иптәш Кадермәтова, әйтсәңче, миннән нинди писер чыксын, ди, менә бу куллар бит хәрендәш тотар өчен түгел, көрәк белән кәйлә тотар өчен генә яратылган. Җир казы, капчык күтәр дисәң - анысы минем эш. Бу бармакларга хәрендәш чыдыймыни? Зөлхәбирә аңа якын ук килеп, аның бирчәйгән бармаклы зур кулын әйләндереп-әйләндереп карады да, сирәк тешләрен күрсәтеп, туйганчы бер көлде: карандашның сынуын күз алдына китерде бугай. Суйды бу Сайрар Кошны, өнсез калдырды. Егетләр укытучының үткенлегенә сокланып, хәтта тел шартлатып куйдылар. Вакытны ычкындырмаска кирәк иде. Зөлхәбирә Кадермәтова, дәфтәрләрне икегә бүлеп, булачак укучыларына өләшеп чыкты. Аннары ике кешегә бер карандаш бирде, урталай бүләргә кушты, пәке белән очлатты һәм кәгазь битенә сызыклар сыздыра башлады. Әнә шул көннән башлап ул "сакаллы сабыйларга" үз ихтыярын такты. Беренче атналарны аның үзенә дә, "сакаллы сабыйларына" да кыен булды. Егетләр унар сәгать җир казыганнан соң эт булып арыйлар, бирчәйгән бармаклар карандаш тота алмый аптырый, олырак яшьтәгеләре кәгазь өстенә иелгән җирдән йоклап та киткәлиләр иде. Адәм баласы нәрсәгә генә күнекми - бер-ике айдан алар да күнектеләр, уку көннәрен атнага бер мәртәбә түгел, ике мәртәбә үткәрүне сорадылар. - А... ты - ат, а... ры... бы... а - арба, - дип, күз алдында биешкән кара хәрефләрдән көйләп сүз чыгара башлагач, алар сабый бала кебек куанышалар иде. Яшьрәкләр тиз төшенә, ә менә өлкәннәрнең эше мөшкел. Үз гомерендә кулына китап тотып карамаган Бәхтияр Гайнуллин, зур кара бармагын хәрефләр янында йөртеп: - Кы... а... ры... гы... а... - дип тезеп китә. - Нәрсә булды? - дип сорый укытучы Зөлхәбирә. - Белмим, - ди Бәхтияр абзый. - Карга булды, - дип әйтеп җибәрә Нәфүш. - Ә син үзең карга, авызыңны ачып кычкырып утырасың, - ди хәтере калган Бәхтияр абзый. - Малайлар, үртәшү әйбәт эш түгел, - ди укытучы Зөлхәбирә. - Үртәшә торган булсагыз, мин сезне укытудан баш тартам. Надан көе яши бирегез. Ул, алданрак өлгергәннәргә язу язарга кушып, берәр хәрефне акбур белән кара тактага язып күрсәтә, аннары Бәхтияр абзыйны бер читкәрәк утыртып, аңа гаять зур түземлек белән "карга"ның нинди хәрефләрдән җыелуын аңлата башлый.
Ниһаять, арый Бәхтияр абзый. Маңгаена бәреп чыккан тирне күлмәк җиңе белән сөртеп: - Йә, ярар, кызым, бүгенгә җитеп торыр. Югыйсә синең миннән гомер буена гайрәтең чигүе бар,дип уфтанып куя. Егетләр әле таралырга теләмиләр, Бәхтияр абзый белән Мирсәет абзый кебек өлкәннәр һава сулап йөрүне сәбәп итеп урамга чыгып киткәч, кичке уеннарын башлыйлар. Әхмәдишаның гармуны бар, ул, йозак белән бикләп йөрткән фанер чемоданын ачып, тальянканы ала, Нәфүшкә мутланып күз кыса һәм... өздереп уйнап җибәрә. Агыйделләр киң булса да, Парлап йөрми парахут, - дип башлый Каентүбә егете җырчы Сибай. Көй, айкап-айкап килгән бормалары белән, йөрәк төбенә хәтле төшеп җитә ала торган кодрәте белән сагыну-җирсү тойгыларын берьюлы кузгатып, татарын-башкортын берьюлы телгә китерә. Йөзләрем тыныч булса да, Эчләремдә яна ут, - дип, ярсулы, көчле тавышлар бергәләп очлыйлар җырны. Икенче җырны Нәфүш башлый, аның тавышы Сибайныкыннан кайтышрак, әмма Иске Кормашлар Каентүбәләр алдында хур булып калырга теләми, иң моңлы җырчылары Зарифны алга чыгарып, аның тамагы белән җырга кодрәт өсти. Нәфүш-Сайрар Кош алар арасында үзен инде ярыйсы ук булдыклы җырчы итеп сизә, ул җырга бөтен күңелен салып, башын артка ташлабрак, рәхәтлектән күзләрен йомып җырлый. Һәм менә Урал төпкелендә җыр агыла. Аны күрше бараклар тыңлый. Көне буе эшләп арыганнар әллә кая китә, бирчәйгән күңелләр нечкәрә, күрше баракта кемдер балалайка чиртә башлый, кемдер тыпырдатып бии, иң аргы баракта Себер сукбае турындагы җырны дәррәү җырлап алып китәләр. Ардуанныкылар инде кичәнең дәртлерәк өлешенә күчә. Башта "кул сугыш" уйныйлар. Зөлхәбирә - шәһәр кызы, Свердловскида туып үскән, аулак өй, кич утыру кебек нәрсәләрне белми. Егетләр уены ифрат кызык аңа. Зөлхәбирә учына Нәфүшнең башын куйдыралар. Шау-гөр килеп Нәфүшне сырып алган егетләрнең берсе - Шамук аның аркасына куйган кулына суга, берсе суга, унысы бармак тырпайтып тора. Нәфүш - ялт! - сикереп тора. Шамукның түгел, Сибайның бармагын тотып ала. Өйне күтәреп китәрлек итеп көләләр. Зөлхәбирәгә кызык, ул кулларын чәбәкли-чәбәкли көлә: - Белмәде, әлләл-лә! Белмәде, әлләл-лә! Нәфүш тагын Зөлхәбирәнең учларына йөзен яшерә, тагын сикереп тора, сукканны түгел, сукмаганны күрсәтә, тагын ята, тагын тора. Бишме-алтымы тапкыр шулай эшләгәч, егетләр аның хәйләсенә төшенеп алалар. "Сайрар кош" юрамалый ялгыша, аңа Зөлхәбирә учына башын куеп тору рәхәт икән ләбаса! Нәфүшне Зөлхәбирә учыннан суырып алалар да, "кул сугыш"ны туктатып, "тәңкә салыш", "утын кисеш" уеннарын уйныйлар. Зөлхәбирә шуларның барысыннан кызык табып, егетләрне күзәтеп утыра, яшьлек җилкенүләре һәм ирешкән белеме югарылыгыннан ул эш кешесенең күңел матурлыгын тоя башлагандай була. Кышкы төннәр караңгы, барак тәрәзәсе артында, юлларга көрт өеп, җилләр йөри. Була шундый көннәр: Ардуанныкылар бер уен да уйнамый, бер җыру да җырламый, җил тавышына колак салып, тын гына утыра. Агыйдел һәм Сөн буйларында калган яшьлекләре искә төшә. Шунда берсе югары очка гармун уйнап менүләрен сөйләп ала, икенчесе, Каентүбәдән килгән атлы егетләр кыз урларга кергәч, камыт бавын кисеп куюларын сагынып искә төшерә, өченче берсе йөрәк башына җыелган хәсрәтен уены-чыны белән әйтеп бирә: - Минем карлыгач канатым көтмәс инде Кәбирен, китәр инде киртә башы Котдүсләргә. - И-и, исең киткән! Хәзергесе заманда кызлар беткән диме. - Бетүен бетмәгән дә...- ди "карлыгач канатын" сагынучы һәм үзе, сиздермәстән генә, күз кырые белән генә Зөлхәбирә ягына карап куя. Зөлхәбирәгә күз төшерүче күп. Ләкин Зөлхәбирә үзе, башкорт егетләре әйтмешли, берсенә дә "егылып бармай". Укытуын укыта, шаян сүзен әйтүен әйтә, әмма ләкин егетләрне үзеннән ерак тота.
Кичке укудан таралган чакта, Зөлхәбирәне, дәррәү җыйналып, әртилләре белән озатып куялар. Бу бәхеттән берәүнең дә мәхрүм каласы килми. Ләкин әртил соңгы вакытларда сизенеп йөри: Зөлхәбирә дәррәү озатуларын теләми, ул, укытуын бетерүгә, тиз-тиз генә җыена да саубуллашып китеп тә бара. Ул китүгә, сылтау табып, Нәфүш кузгала. Әртилчеләр сагаеп кала: әллә, Ходаем, тел бистәсе асыл кошның күңелен кузгата алганмы? Ул да түгел, Зөлхәбирә көпә-көндез, ниндидер йомыш табып, Ардуановлар эшләгән туннельгә килеп чыга. Мирсәет абзый янында сөйләшеп тора, егетләргә баш өстендә кул болгап сәлам бирә, Нәфүш-Сайрар Кошка әйләнеп тә карамый, түмгәктән түмгәккә тәкәрлектәй сикереп йөри-йөри дә китеп югала. Менә син, хикмәти Хода, ул килеп киткәннән соң, Нәфүш телсез кала, авыр тачкаларны йомычка кебек кенә селтәп йөртә, һәм егетләр моның тикмәгә түгеллеген төшенеп алалар. Кичен кайдадыр югалып йөреп кайткач, Нәфүш Мирсәет абзый янына килә, бер аягын алга куеп, башын кыңгыр салып, уены-чыны белән такмаклый: - Күбәләгем, түгәрәгем, сайрар кошым, сандугачым, Мирсәет абзый, җанкисәгем, акча биреп төрчәле. Егетләр дәррәү көлеп җибәрсәләр дә, бирмә, Мирсәет абзый, бирмә, дип ирештереп торсалар да, Ардуанов акча бирә Нәфүшкә, егетнең рәхмәт хисе белән тулы бәхетле күзләренә карый: егетнең күңеле кузгалган, тикмәгә түгелдер... Бер атна узгач, кичен, укытучы Кадермәтова дәрескә керер сәгатьтә генә әртилчеләр Нәфүш өстендә кара кәчтүн, кара чалбар, кыек якалы ак сатин күлмәк күреп алалар. Китә сорашу, китә тел шартлату! - Каян алдың? - Ничек алдың? - Ну, малай, болай булгач... Нәфүш-Сайрар Кошка боларны тыңлавы рәхәт-рәхәт, авыз аның - колак артында. Ләкин әле ул дәшми, эре кылана. Иң соңгы кеше булып Мирсәет абзый белән Бәхтияр абзый киләләр. Бәхтияр абзый кәчтүннең материясен тотып-тотып карый. Мирсәет абзый Нәфүшне зыр круглый әйләндерә, шуннан соң гына үз итеп әйтә: - Җылы тәнеңдә тузсын, Нәбиулла энем. Килер җирен киң итсен. Каян алдың бу хәтле затлы әйберне? - И Мирсәет абзыкаем, син сорама, мин әйтмәем дигәндәй, бар булган акчамны, бар булган урысчамны бирдем! Йа дөньялар! Нәфүш Зөлхәбирә дәресенә кара кәчтүн киеп йөри. Теленә салышмый. Комсомолка Зөлхәбирә Сайрар Кошны телсез калдырды. Кемнең кемне телсез калдыруы - ул әле бәхәсле. Зөлхәбирә Нәбиулла Фәхриев дигән җир казучы егетне белемгә өйрәтергә, аның тупаслыгын әзрәк кенә булса да юнып төшерергә, аның ташып торган энергиясен әзрәк кенә булса да кирәкле юлга юнәлтергә дип кенә тотынган иде. Шәһәр кызы ирешә алганны авыл егетенә дә бирергә иде нияте. Әмма дә ләкин... тәрбия бирүче белән тәрбия алучы арасында педагоглык белән шәкертлек тойгысыннан тыш бүтән тойгы уянмас дип, кем кистереп әйтә ала? Йомшак кына итеп әйткән тәрбия сүзләренең ярату сүзләре булып ишетелүе мөмкин түгелмени? Укучының укытучысын олылавы аның үзен, яшьлеген, матурлыгын олылауга әйләнеп китсә, ни диярсең?.. Зөлхәбирә әле һаман усал телле: кара костюм киеп алган, чәчләрен бер якка тарап куйган Нәфүшнең ул үзенә озаклап карап торуын, вакыт-вакыт көрсенеп куюларын көлкегә әйләндерә, беләгеннән тотарга дип сузган зур кытыршы кулын читкә кагып җибәрә, бер сүз белән әйткәндә, ул аны һаман укучы, үзен һаман укытучы итеп тотарга тели; әмма киң күңеле, шаян табигате, камил итеп яратылган матурлыгы белән Нәфүш-Сайрар Кошны бу фани дөньяга кабат тудыруын, тирәндә, күңел түрендә яткан иң зур, иң изге тойгыларын уятып җибәрүен башына да китерми иде... Тагын ярты елдан төзелештә әртилләр бетә, аңлы эшчеләрдән бригадалар оеша башлады. Акча артыннан куу көннән-көн кими, ликбезда Зөлхәбирә Кадермәтовада укып хәреф танырга өйрәнгән эшчеләр "Социализм юлы" газетасына язылдылар. Моннан тыш алар, үз баракларының бер почмагына аерым бүлмә итеп ясалган кызыл почмакка кереп, китаплар да укыйлар иде. Февраль урталарында Ардуанов бригадасын Урал төзүчеләренең Почёт кенәгәсенә керттеләр.
Мирсәет Ардуановка Мәскәүнең үзеннән кызыл тышлы, ап-ак көмеш язулы "Ударник" кенәгәсе кайтып төште. Баштарак ул моны бригадасына күрсәтми торырга булган иде. Кенәгә алганга өч көн уздымы-юкмы, Нәфүш-Сайрар Кош очынып-җилкенеп Мирсәет абзый янына килеп керде: кулында газета, янында иптәшләре шаулашалар, берсен-берсе бүлдереп кычкыралар, ни әйтергә теләгәннәрен дә белерлек түгел. - Балакайларым, кычкырмагыз шулчаклы. Колагымны тондырып бетердегез бит инде. Берәм-берәм генә сөйләгез, - диде бригадир. - Мирсәет абзыкаем, - дип, шатлыгына төелеп, Нәфүш сөйли башлаган иде, аны Шамук бүлдерде, Сайрар Кошны җилкәсе белән каплап, үзе алга килеп чыкты. - Гәзиткә язганнар. Валлаһи-билләһи, абзый, ышанмасаң, менә укып кара, - дип, Нәфүш кулыннан газетаны йолкып ук алды. Нәфүш, аның сөенечне шулай кинәт бер сүз белән әйтеп ташлавына риза булмыйча: - Үзем сөйләем, Мирсәет абзыкаем. Башта мин күрдем. Мин сөйләем. Егетләргә үзем әйттем. - Яле, нәрсәне әйттең икән? - Ардуанов газетаны үз кулына алды. Егетләр берьюлы тындылар. Ардуанов газетаны ашыкмый гына ачты, тез өстенә бөтен бите белән җәеп салды. - Кайда? Әһә, менә икән... Укый башлады. Әкрен, сөенечсез итеп укыды. Егетләр тагын ду килделәр. Шулай укырга ярыймыни? Кадере китә бит. Ликбезда сабагын иң тырышып укыган, Зөлхәбирәгә гашыйк булу сәбәпле, бер ай эчендә гәзитне "су кебек эчәргә" өйрәнгән Нәфүш-Сайрар Кош теле-телгә йокмый укый башлады: "Бригаданың акча өчен генә эшләве бетте, акча интересы арткы планга күчте..." - Сиздегезме, арткы планга күчте, дигән. - Укы син, укы, - диде Мирсәет абзый, мыек астыннан елмаеп. "...Борынгы тоз заводлары агызган рассол еллар буе җиргә сеңеп, йомшак балчыкны чуерташка әйләндергән. Ломнар кәкрәйде, кәйлә үтмәсләнде, тимер көрәкләрнең йөзе кайтарылды. Ардуановлар таш катылыгына беләкләр ныклыгын, аммоналның шартлау көчен җиңүгә булган ихтыярларын китереп куйдылар, һәм таш җиңелде. Фундамент салынды... Ардуановларның батырлык үрнәге бүтәннәрне күтәрде, хәтта эштән борын чөйгән дезертирларны да каһарманлыкка әйдәде". - Вәйт әйткән! Менә ичмасам әйтеп караган! Шулай бит, абзыкаем? - Арттырганнар, - диде Мирсәет абзый, көлемсерәп. - Лом кәкрәер көннәр алда әле... Егетләрнең сөенече берьюлы юкка чыкты, нәүмизләнеп калдылар. Аларны артык үсендерергә ярамаганлыгын аңлый иде Ардуанов, ләкин нәүмиз хәлендә кайтарып җибәрү дә егетлек түгел. - Шәмсетдин улым, чәй әзерлә әле, - диде. Барысы бергә өстәл янына түгәрәкләнеп утырып чәй эчтеләр. - Сез миңа рәнҗемәгез, егетләр. Сөенечкә сөенергә кирәк, анысы дөрес. - Ардуанов кайнар чәйдән тирләп киткән такыр башын тастымал белән озаклап сөртте. Аннары гына сүзен дәвам иттерде: - Безгә җир казучы гына булып калырга ярамый, балакайлар... - Нигә, әллә начар эшлибезме? - Сүзем юк, начар эшләмибез. Шулай да җир казучы булып кына калу мәртәбә түгел. Башлыклар әйтә, иптәш Ардуанов, ди, бригадаң маладис, карусыз эшли, прогул ясамый, сугышмый, ди. - Бригадир Шамук ягына карап күз кысты, тегесе әллә кайчан булган гөнаһысы өчен кызарып башын иде.- Вәйт шулай булгачыннан нишләргә кирәк? Алдагысы көнне уйлап эшләргә кирәк, и янә дә килеп, һөнәр алырга кирәк. - Нинди һөнәр? - Башлыклар әйтә, бетончы һөнәренә өйрәнергә кирәк, ди. - Нәрсә, без гомер буе монда каласымыни? - Сабыр ит, улым, олылар сүзен бүлдермә. Калу-калмау синең үз ихтыярыңда, берәү дә сине көчләми, ә менә өстәмә бер һөнәр алу эчне тишмәс. Һөнәрле үлмәс, һөнәрсез көн күрмәс, ди бит халык. Егетләр карашып алдылар: нишлибез, янәсе. Алар бригадирларыннан сер яшермиләр иде. - И Мирсәет абзый, монда калып та ни бар? Ялгыз каз кебек моңаеп кына йөрисең... - диде Шамук. - Әйтеп бетер, Шәмсетдин, - диде Мирсәет абзый, аның нәрсә әйтергә теләвен сизенеп. - Гомер узып бара бит, абзый... Авылда... йөргән кызым көтә мине... Камиләм көтә...- Беткән баш беткән дип, кызу-кызу сөйләп китте. - Мин бит туйлык акча эшлим дип кенә килдем. Ә ул мине көтә... Дүрт күз белән көтә!
- Шулай укмыни? - Ардуанов, башын кырын салып, Шамукның йөзенә карап торды: егетнең пешеп җиткән чагы, эче тулы ут чагы. Кара ничек көйри күзләр, кашлар ничек тетрәнә. - Бик хуп, бик мәслихәт. Ә без Камилә сеңлебезне монда чакыртсак? - Килмәс лә ул... - диде Шамук, икеләнеп. - Менәтерәк! Нишләп килмәсен ди. Мин кыз булсаммы? Синең ише арыслан егет артыннан җир читенә китәргә риза булыр идем... Менә нәрсә, балакайлар... Башлыклар әйтә, буйдак булып йөрүегез җитәр, ди. Хатыннарыгыз булса, хатыннарыгызны, кызларыгыз булса, кызларыгызны чакырыгыз, ди. Йортлар җиткезәбез, һөнәр өйрәтәбез, ди. - Булыр микән, абзый? - Теләк булсамы? Һи, җүләр, теләк булса, булмаган бер генә нәрсәкәй дә юк. Менә тиздән Нәбиулланы башлы-күзле итәбез. - Кемгә?! - диде Нәфүш, онытылып. Мирсәет абзый кеткелдәп кенә көлеп куйды. - Зөлхәбирә мөгаллимәгә. - Әй, мине яратмый бит соң ул. - Нишләп яратмасын. "Мәскәүгә барып, курсларда гына укып кайтыйм, Нәфүш-Сайрар Кошка ябышып чыгам", - ди. - И көлмә инде, Мирсәет абзыкаем. Мине мыскыллаудан бүтәнне белми бит суң ул: юнылмаган утын бүкәне, ди. Телең булмаса, әллә кайчан карга күтәреп китәр иде, ди. Дөньяда булган барлык көлке сүз белән мыскыллый. - Димәк, ярата. Яратмаган кешеңә андый сүз әйтеп булмый, - диде Мирсәет абзый. - Башлыклар әйтә, Нәбиулла Фәхриев бетон һөнәренә өйрәнсә, ди, киләсе язга мөгаллимә Зөлхәбирә белән кызыл туйларын үткәрәбез, ди. Нәфүш-Сайрар Кош сүзнең җимен чамалап алып көлеп куйды: - И дә хәйләкәр әдәм син, Мирсәет абзыкаем, башлыклар дигән була. Боларның барысын син үзең уйлап чыгардың бит. Ардуанов урындык аркасына кайшалып, рәхәтләнеп бер көлде. Күзеннән яшьләр атылып чыкты. - Сездән бер генә нәрсәне дә яшереп булмый шул. И балакайлар, балакайлар... Ярый, кузгалышыйк, кадер төне түгел. Иртүк эшкә. - Җитдиләнеп әйтте: - Бетончы һөнәре мин уйлап чыгарган нәрсәкәй түгел. Нурисламов, кадрлар бүлеге башлыгы, әйтте, киләм әле барагыгызга, рәхәтләнеп бер сөйләшәм әле, диде. Ярата ул безне. - Ә нишләп килми соң?! - Безне чакырып китерде дә хәлне дә белгәне юк! - дип ду килде егетләр. Мирсәет абзый сүзен тыныч кына дәвам иттерде: - Хатыннарны китертү дә мин уйлап тапкан нәрсә түгел. Крутанов иптәш, Никифор Степановичны әйтәм, мине үзенә чакырды. Акча эшлим дә качам дип йөрергә түгел, стройканың патриоты булырга вакыт. Сез ударниклар, Ардуанов. Унбиш мең кешенең күзе сезгә төбәлгән, ди. Мин инде Мәүгыйзә апагызга хат яздым, Мирзанур белән Кәшифәне алып, бер көн кичекми килеп җит, дидем. Ул әле хат язмаган иде. Егетләр саубуллашып чыгып киткәч, сүзе ялган булмасын өчен, хат язарга утырды. Озак язды хатны. Сүзен таба алмый аптырады. Күңелдә җыелганны Мәүгыйзәсенә җылы итеп әйтәсе килде. Ләкин Мирсәет абзыйның кулы җанындагы җылыны язып өлгерерлек җитез түгел иде. Шуңа күрә күңелдәгесе күңелдә калды, хатка гадәттәге, өйрәнелгән сүзләр язылды. "Хат башы - яз каршы. Сезки гыйззәтлү вә хөрмәтлү булып торгучы хәләл җефетем Мәүгыйзәгә безки Биризнәктә җир казучы ирең Мирсәеттән күптин-күп сәламнәр. Дәхи дә килеп баш балам Мирзанур белән төпчегем Кәшифәгә сагынычлы сәламнәр күндерәм. Туган-тумачага, күрше-күләнгә, мине сораганнарга үзең белеп сәлам әйтерсең. Сәлам шуның белән тәмам, бераз сүзләргә күчәм. Бу хатны язуымның сәбәбе шулдыр, син инде, Мәүгыйзә, бозауны сат, кырыкмышны берәрсенә асрамага биреп калдыр. Ник дип әйтсәң, мин быел кышка кайта алмам инде. Монда эшләр бик зурайды. Балаларны ал да төянеп үзең кил. Күршеләргә дә әйт, киләселәре килсә килсеннәр, ким-хур булабыз дип курыкмасыннар, эш хакы әйбәт төшә, рабучий кешенең пачуты артты, эштән курыкмаган кешегә эш муеннан. Бу хатны яздым фибралның унтугызынчы числасында. Хат көтеп калучы ирең Мирсәет дип белерсең".
Бетон эшенә өйрәнү дүрт ай вакытны алды. Айлап түгел, көнләп, сәгатьләп күтәрелгән гигант төзелеш өчен бу аз вакыт түгел иде; аның каравы яңа һөнәр Ардуанов бригадасын төзелешнең урта бер җиренә китереп куйды һәм унбиш меңлек төзүчеләр армиясе белән турыдан-туры бәйләнешкә кертте. Элек, җир казучы булган чагында, алар әле беркем дә аяк басмаган яңа җиргә киләләр, җән-фәрманга тырышып канау казыйлар, котлован казыйлар, туннель тишәләр, балчыгын тачка белән, носилка белән йөгерә-чаптыра читкә чыгарып аударалар да, төзелешнең иң кызыклы эше - каркаслар кую, монтажлау, цементлау башлангач китәләр дә баралар иде. Чынлыкта алар башка бригадалардан аерылган хәлдә, үз уйлары белән япа-ялгыз яшиләр, төзелешнең бердәм механизмы аларны чыбыркылап тормый, үз казанында кайнатмый, һаман да читтәрәк йөртә иде. Бетончы булу аларны слесарь-монтажниклар, балта осталары, электриклар белән бергә китереп тоташтырды, рус, украин, белорус егетләреннән җыелган бригадалар белән аралаштырды, бригаданың аңы үсү, җитлегү, нәрсәнең нәрсәгә яраганын яки ярамаганын аңлауны тизләтте. Бетончы булуның әйтеп бетергесез күп яңа мәшәкатьләре килеп чыкты. Бетончы һөнәре иң әүвәл бригадирдан тәүлегенә күпме измә ясауны гына түгел, ничек итеп ясауны, сызымнар белән эш итә белүне, Мирсәет абзый үз гомерендә дә ишетмәгән "опалубка", "заливка", "трамбовка", "конфигурация" дигән төшенчәләрне аңлауны таләп итте. Ягъни гомуми белемнән тыш техник яктан да грамоталы булу кирәк иде. Ардуанов хәзер үз егетләре белән бергә Зөлхәбирә Кадермәтовада укымый, прораб Борис Зуевта укый. Бер ел эчендә тоташ грамоталы булырга дип йөкләмә алган Кызыл байраклы беренче баракта, кичләрен бригада җыелгач, баракның аргы башына ике кат фанер белән бүлеп ясалган Ардуанов фатирында да дәрес башлана. Борис Зуев - аксыл чырайлы, зәңгәр күзле Алабуга егете - килгән саен ишек шакып, тартынып кына керә, озын буйлы, мәзәк сүзле, татарларда сирәк очрый торган җете зәңгәр күзле Мәүгыйзә түтигә (күчеп килүләренә әле ике атна да юк) бүрек салып баш кага, үсмер егет Мирзанур белән тиң күреп, кул биреп күрешә, һәм алар Мирсәет абзый белән шундук эшкә керешәләр. Өстәл янына утырулары була, ишектән шаулапкычкырып Катя-Кәшифә - ун яшьлек кыз бала кайтып керә. Ул урысча яңа сүз откан, шуны әтисе, кунак абыйсы белән уртаклашырга тели, ләкин тегеләр моның сүзен юньле-рәтле тыңламыйлар, тизрәк әнисе ягына чыгарып җибәрү ягын карыйлар. Әтисе укыган чакта Мирзанур да колак салып утыра - аңа әйбер әйтмиләр, тавышланмаска, сорау биреп алҗытмаска гына кушалар. Өстәлдә карта-сызым җәелеп ята. Борис аяк өсте баскан көйгә, иелә төшеп, карта буйлап бармагын йөртә-йөртә, җайлап кына сөйли: өлгеләрне кая куярга, фундаментны ничә ячейкага бүләргә, эшләгән эшнең күләмен ничек исәпләп чыгарырга икәнен аңлата. Турыпочмаклы мәйданны тиз аңлый Ардуанов, аның үтә тере коңгырт күзләре, Борис әйткәнгә күнеп, елмайгандай итеп торалар. Ә менә гөмбәзле бинаны, өчпочмаклы кыекның күләмен ничек итеп дөрес исәпләргә? Андый чакта Ардуанов моңаеп кала: күперенке дәү мыегы салынып төшә, күзләре уйчанлана. Ипле егет Борис иренми, каударланмый, өр-яңадан аңлатырга тотына. Эшләнә торган эшнең һәр звеносын аерымаерым, берәм-берәм алып төшендерә; бу юлы да аңлата алмаса, һич нервыланмастан, өченче кат тотына; сабыр җанлы, һич кенә дә түземен җуймас бу рус егетенең аңлатуы барак ягында уен-көлке, гармун-җыр тавышлары ишетелә башлаганчы дәвам итә. Уен-көлке башландымы, Борис аңлату сәләтен җуя. Аның ачуын кузгаткан нәрсә - гармун тавышы. Моның үзенә күрә сәбәбе дә бар. Өч ел буе яратып, өйләнәм дип йөргән кызы, аны ташлап, поп малаена кияүгә чыккан, туйда исерекләр төне буе гармун үкерткәннәр. Шуннан бирле Борис гармун уйнаганны күралмый... ...Зур бер шүредән сүтелгән җеп төсле ашыгып-ашыгып көннәр үтә; Кама ярында, Чуртан посёлогында, Березникида берсеннән-берсе зуррак корылмалар үсеп чыга; төзелеш, колачы арта барган саен, синнән күбрәк нәрсә таләп итә: син төзелеш белән бергә үсәргә, бергә чыныгырга тиеш, юкса ул сине, кирәксез бер чүп итеп, читкә ыргытып ташлаячак. Әле күптән түгел, моннан бер ел элек кенә, синең егетләрең торф сазлыгын актарып салган дамба юлдан көне-төне, көне-төне олаулар агыла - химкомбинат төзелешенә җиһаз ташыйлар; дамбаның ике ягында дүртәр-бишәр катлы өч йорт үсеп чыкты - берсендә мәктәп, берсендә балалар бакчасы, берсендә клуб ачып җибәрделәр; алар тирәсенә конторкалар, времянкалар, такта бараклар килеп сыенды; урамга, булачак химия шәһәренең беренче урамына, "Пятилетка" дип исем куштылар.
Халык телендә һаман бер сүз: пятилетка, бишьеллык! Язын, әйләнә-тирә кардан арчылып җир кипшергәч, төзелешкә ике машина кайтты. Искергән, буяулары уңган "Пирс" машиналарын шау-гөр килеп каршы алдылар. Машиналар бишәр тонналы, тоташ резин тәгәрмәчле. Пермь шофёрлары китерде аларны. Китерделәр дә китеп тә бардылар. Инде менә унбиш мең эшче арасыннан машина йөртә белүче эзлиләр. Һай, заманалар диген! Крутанов бу эшкә үзе тотынды: биш якка биш ярдәмчесен чыгарып җибәрде, комсомолны эшкә кушты. Кадрлар бүлегендә Нурисламов, унбиш мең эшченең анкетасын актарып, каустика цехы төзелешендә эшләүче Буранов фамилияле берәүне тапты. Аны төзелеш башлыгы кабинетына китерделәр. - Утырыгыз, Роман Яковлевич, - диде Крутанов, слесарьга өмет белән карап. - Сез безгә бик тә кирәк кеше. Кадрлар бүлегендә сезнең Ленинградта автомәктәп бетергәнегезне белделәр. Дөресме шул хәл? - Дөрес... - диде Буранов, теләр-теләмәс кенә. - Димәк, сез машина ремонтлый аласыз. - Алам... - Мин сездә энтузиазм күрмим, иптәш Буранов. Слесарь ирен чите белән генә елмайды. - Мин бит, иптәш начальник, аларны япа-ялгызым ремонтлый алмыйм. Кимендә ике ярдәмче кирәк. - Шул да булдымы сүз? Хет унны алыгыз, хет егермене! - Миңа бит автоэшне белүче кирәк. - Анысы булмый, Роман Яковлевич. Үзегезгә, әйе, әйе, үзегезгә әзерләргә кала. - Булмастыр. - Ничек булмас? Ничек инде ул булмас?! - Крутанов кинәт кызып китте. - Без дөньяда тиңе булмаган революция ясадык - булды. Ач-ялангач илдә химия гиганты салырга тотындык - була. Америка буржуйларыннан калган йолкыш бер утильне төзәтергә кеше булмасын, имеш. Куегыз, әдәм көлдермәгез! Мин сезгә, Роман Яковлевич, адрес бирәм. Балта остасы Громовка, слесарь Вотиновка, бетончы Ардуановка барыгыз, удар бригадаларга, һәркайсыннан берәр кеше бүлеп бирсеннәр. Һәм мин ышанам, сез алардан бер атна эчендә менә дигән машина йөртүче әзерләрсез. - Утырып кызу-кызу, эре-эре хәрефләр белән селтәнеп торып кәгазь язды, кул куйды, Бурановның кулына тоттырды да кире кага алмаслык итеп әйтте: - Барыгыз, бүген үк эшкә тотыныгыз. Иртәгә иртүк, сәгать сигездә, миңа шакымый-нитми кереп хәбәр итәрсез. Уңыш телим! Ардуанов бригадасыннан автомобиль эшенә Нәбиулла Фәхриевне бирделәр. Сайрар Кош үзе теләп, ашкынып, йөрәксенеп тотынды, һәм бу аның Зөлхәбирә белән булган күңел җепләре ныгуга да бик зур сәбәп булды. Көннең көн буе, кайчагында уникешәр сәгать рәттән ватык машина янында кайнашканнан соң (аның түземлелегенә хәтта Бурановның да исе-акылы китте!), җен кебек каралып, машина маена батып кайтып керә дә, бил тиңентен чишенеп ташлап, шапыр-шопыр юына; "бар булган урысчасын биреп алган" кәчтүмен киеп, Буранов биргән урысча китапны куенына кыстырып, Зөлхәбирә янына, кызлар барагына ашыга. Бергәләп өстәл янына утыралар. Зөлхәбирә Нәфүш аңламаган русча сүзләрне татарчалатып әйтә, Нәфүш аңа машинаның йөрү системасын, кайда нинди механизмнары барлыгын сөйли, һәвәсләнеп, кабынып сөйли. Зөлхәбирә аңа зур кара күзләрен тутырып карап тора, Нәфүш кызарынып күзләрен читкә алгач кына, егетне оялтуын аңлап, китап өстенә иелә; вакыт-вакыт, китап өстенә иелгән чакта, Зөлхәбирәнең чәч бөдрәләре, Нәфүшнең муенына кагылып, рәхәт кытыклый, егет зыңлап торган тәненә кайнар ут йөгерүен тоя, башына шаулап кан йөгерә, битләре уттай кызыша, һәм Зөлхәбирәнең яңгыравыклы тигез тавышы үз янында түгел, кайдадыр еракта, тайга урманнары эчендә ишетелә башлый... Ун көн тула дигәндә, беренче машинаны "гараждан" чыгардылар. Гараж димәсәң хәтере калыр - струкламаган тактадан җил-яңгыр тимәсенгә каккалап куйган лапас кисәге. Чыгардылар машинаны, шофёр янына ике помощник - Фәхриев белән Карташев чүмәште. Буранов үзе кәкре тимере белән моторны кабызды, тәбәлдерегенә басты, киттеләр, мин сиңайтим, әче төтен бөркеп. Менә шунда Зөлхәбирә күрсә икән... И теләп тә карады соң Сайрар Кош Зөлхәбирәнең янында булуын.
Помощниклар машинаның йөрүенә ышандылар. Буранов ярдәмчеләрен машина йөртергә өйрәтә башлады, көне буе такта лапас "гараж" янында йөрделәр: алга алып киттеләр, чигенделәр, борып, әйләндереп карадылар. Беренче рейска чыгар көнне көтә башладылар. Кемгә эләгер, кем бәхете? Буранов төптән уйлап, һәммә нәрсәне бизмәнгә салып үлчи торган кеше булып чыкты. Иң беренче кем өйрәнеп җитте - Фәхриев. Көн саен кимендә ике сәгать артык кем эшләде - Фәхриев. Нәфүшнең күңеле очар коштай талпына. Тәбәлдерегенә басты, ачкычын борды - ләм-мим бер сүз дәшми, Роман Яковлевич кәкре тимер белән моторны кабызды. Китте, мин сиңайтим, кузгалып! Усолье станцасыннан бер йөк кирпеч төяп, механика цехы төзелешенә китерделәр. Нәфүшнең йөрәге читлектән чыгарга теләгән коштай ярсып тибә. Монда бит - Ардуановлар. Мирсәет абзый бригадасы котлованны бетонлый. Бригада бөтенләе белән - бер йөздән артык кеше - Фәхриев янына атылып чыкты. Егетне күтәреп алдылар да һавага чөеп җибәрделәр: кепкалары очты, кесәдән вак акчалары, ачкычлары чәчелде - чөяләр, төшермиләр. - Ай да маладчина! Менә ичмасам Нәфүш! - дип, Мирсәет абзый, мактауга шактый ук саран кеше, аны күккә күтәрде. - Беренче рейска кирпеч китердең, икенчесенә цемент китер инде, яме, балакай, ату исә бригада бер сәгатьтән эшсез калачак. Тфү, тфү, әстәгафирулла, әйттем исә кайттым, эшсез утыру ударный бригадага килешмәс. Каяндыр Борис Зуев килеп чыкты: - Шаулама, Мирсәет Ардуанович, эшләр тәгәри, болай булгач - техника килде. Күрәсеңме, бер килүдә унбиш ат олавын алып килгән бит... Төзелеш участогына машина юлы юк иде, калын сайгаклардан юл җәйделәр; кирпечтер, цементтыр, комдыр бушату өчен, шундый ук сайгаклардан ындыр табагы чаклы мәйдан әзерләделәр; НәфүшСайрар Кош, машинасын үкертеп, төзелешкә материал ташый башлады. Ул үзенең шундый зур, катлаулы эшне белүенә горурлана, түбәсе күккә тиеп йөри, тик аның рульдә утыруын Зөлхәбирәнең генә күрмәве бу горур сөенечне киметә төшә. Кадермәтова комсомол путёвкасы белән Мәскәүгә алты айлык курсларга китеп барган иде. Тагын ике атнадан Иван Карташев машинасы "гараждан" чыкты. Төзелеш җитәкчеләре Роман Яковлевич Бурановны, автомашина белгече буларак, укытучы итеп билгеләделәр дә, озакламый яңа машиналар кайтачагын әйтеп, унике кешедән шофёрлар курсы ачып җибәрделәр. Төзелешкә машина килү шофёрлар әзерләүдән тыш та күп кенә өстәмә мәшәкать тудырды - кирпечне, цементны, чуерташны пароходлар яки "товарняклар" китерә, машинага исәп тотып салынган юллар юк, сазламык та ком; юл төзелешенә аерым бригада төзеп, чокыр-чакырлы йомшак урыннарга шлак салдылар, бүрәнә түшәделәр, тоз әчесе сеңгән таштай каты балчык тутырдылар. Кайвакыт бөтенләй көтелмәгән җирдән юл җимерелә яки Зырянка елгасы аша салынган агач күпер сайгагы-сайгагы белән сынып китә иде; андый чакта бригада килгәнне көтеп торып булмый, Фәхриев белән Карташев, аларга йөкче итеп бирелгән сигез кеше юлын да рәтләп, күперен дә төзәтеп куялар... Менә машиналар, үкереп, ачы төтен бөркеп, Иске Чуртан, Веретья авылларыннан уза: тәрәзәләр ачыла, машина тавышына сала мужиклары төркем-төркем булып урам чатларына җыела; алар, башларыннан картузларын салып, шофёрларны сәламләп калалар, су алырга туктаган чакларда машинаны сырып алып, бу әкәмәтнең атсыз ничек йөрүен сорашалар. Нәфүш-Сайрар Кош, кулларын буташтырып, бар белгән урысчасын хутка җибәрә: янәсе, менә моннан су саласың, менә моннан керәчин саласың, керәчин белән су буталып сугыша башлый да ут чыга, уттан төтен чыгып, ул киңәя, кәкре тимер белән төтенен болгатып, машинаны җилкә белән этеп тә җибәрсәң, чаптырып китә дә бара. Мужиклар баш чайкый, сакал баскан битләренә елмаю чыга: - Шустрый татарин, шустрый! - диләр. Эш үз җаенда бара, Нәфүш белән Иван яңа һөнәрләренә бик һәйбәт өйрәнеп җиткәннәр иде инде. Сентябрь башларында иртән эшкә килгәч, Фәхриев машинасының кузов такталары ватылганын, алгы тәгәрмәченең берсе - резин көпчәк - балта белән урталай чабып чыгарылганын күрде. Шундук башлыкларга хәбәр иттеләр. Веретьядан милиция килде, тикшерделәр, яздылар, андый хәл булганны берәүгә дә әйтмәскә куштылар. Җинаятьчене табарга кирәк иде. Безне капчыкта яшереп тотып буламыни! Төзелештә бит хәзер бер генә машина калды, өстәвенә яңа кузов ясарга килгән балта осталары йөк машинасының юри, дошман кулы белән ваттырылган булуын, тагын да арттырып, үзләреннән дә өстәп, халыкка җиткерделәр. Китте вәсвәсә, китте имешмимеш.
Ярты ел чамасы туктап, тынып торган башбаштаклык, кыйнаш-тукмашу өянәге элеккесеннән дә битәррәк булып тагын кабынды. Громов бригадасыннан, Вотиновтан берничә егетне караңгыда кыйнап, имгәтеп ташладылар. Имеш, юкка төзиләр комбинатны, ул барыбер озак тормаячак, җир астыннан өч йөз ел буена күпме тоз чыгарылган, һәммәкәй җир куыш, төзеп кенә бетерсеннәр менә, заводлары, электр станцалары - барысы бергә җир астына убылачак. Гайбәтнең аягы озын, имеш-мимеш көннән-көн күперде, искесенә яңалары өстәлде. Юк, имеш, комбинат төзеп бетергәнне дә көтмәс, җир астында тозы алынган шахта куышлары гына түгел, нефть тә бар икән. Чусовойда бәреп чыккан нефть, шахта куышларына тула-тула, җирне ашап, Березнәккә таба килә, ди. Шөбһәне эшче халык түгел, меңләгән кеше арасында яшеренеп йөргән акгвардиячеләр, авылларда йорт-җире тартып алынудан куркып качып киткән кулаклар тарата - моны төзелеш җитәкчеләре яхшы аңлыйлар, дошманнарны ГПУ белән милиция өзлексез тикшерә, эзләп тора иде. Төзелеш начальнигы Крутанов, партком секретаре Хангильдян, постройком председателе Мицкалевич өчесе бергә утырып киңәш-табыш иттеләр дә бригадирларны, прорабларны, ликбезда эшләүче укытучыларны ашыгыч киңәшмәгә җыйдылар. Хангильдян сөйләде. Карчыга борынлы, зур күзле, кайнар табигатьле бу кеше, тыңлаучылар өстенә утлы кисәү ыргыткандай, кулы белән һаваны ярып җибәрде: - Дошман баш күтәрә. Ни өчен? Чөнки авылда аның койрыгына басалар. Дошман кырларга азот килүне теләми. Ул аның өчен файдалы түгел. Сак булыйк, иптәшләр. Мирсәет Ардуанович, синең бригадада ничә комсомолец? Нишләп әкрен кыймылдыйбыз? Алдынгы яшьләрне комсомолга тартырга вакыт. Вотинов, Громов, сездә нихәл? Үзегез коммунист булу гына җитми, бүтәннәргә йогынты ясарга вакыт. Машина ватучыларны да, сугыш оештыручыларны да табарбыз, Свердловскидан милиция чакырттык. Ләкин берсен тапсак, икенчесе калыр. Сизгерлекне, уяулыкны барлык фронт буйлап көчәйтергә кирәк. Сүзне күп сөйләү вакыт уздырудан бүтәнгә китермәс, Никифор Степанович! (Крутановка борылды.) Бригада саен ударный йодрык оештырырга, тәртип саклауны, сизгерлекне аларга йөкләргә кирәк булыр. (Крутанов риза икәнен белдереп баш какты.) Игорь Николаевич! (Мицкалевичка таба борылды.) Бараклардагы тәртипкә сез җаваплы. Ликбезны тикшереп бару да сезнең өстә. Социалистик ярыш оештыруны, ударниклык хәрәкәтен мин үз өстемә алам. Беркетмә язуны постройком секретаре Сагайкинга йөкләгәннәр иде. Хангильдянның сөйләгәннәрен ул берсен дә калдырмый яза барды. Баш күтәрми язды. Язды һәм барысын үз уе аркылы үткәрде. "Ударный йодрык. Бараклар өчен җаваплылык. Ярыш оештыру. Оештырыгыз, оештыр. Ә без конкретрак эшләрбез. Икенче машинаны сафтан чыгарырга вакыт. Моны таза хәлле мужик эшли ала. Төзелешкә ул ике ат алып килгән. Машина аңа файдалы түгел. Аңа, үз аты белән таш ташып, кесәсен калынайту файдалы. Коткы таратырга, машинаны аңардан ваттырырга кирәк". Хангильдян сүзеннән соң ул бригадирлар сүзен яза башлады. Ардуанов сөйләгәндә, кулының калтырый башлавын тойды: "О, татарва, син миңа теге заманда эләксәң, гауптвахтадан, камчыдан башыңны чыгармас идем мин синең..." Каләме икенче нәрсә язды. "Бетончы-арматурчылар бригадиры Ардуанов. Ярыш турында сөйләде. Вотинов, Сираев бригадаларын ярышка чакыра". Вотинов белән Громовка килеп җиткәч, ишек артында, коридорда шаулашкан тавышлар ишетелде, ул да түгел, соры шинельле милиционер ишекне ачып җибәрде дә кулын чигәсенә күтәреп честь бирде: - Иптәш Крутанов, рөхсәт итегез... - Нәрсә бар? - диде Никифор Степанович, киңәшмә бүленгәнгә кәефе китеп. - Контра тоттык. Рөхсәт итегез алып керергә. - Керегез. Ишектән җирән сакаллы, чикмәнле берәүне төртеп керттеләр. Аңа ияреп, Карташев, Фәхриев керде.
Фәхриевнең кулында балта, Карташевта лом иде. Милиционер ишек төбендә калды. Җирән сакалны өстәл буена ук китерделәр. - Машина ватарга килгән, - диде Карташев. - Без менә икәү... - Кулын чишегез, - диде Крутанов. Чиштеләр. - Сөйләгез. - Балта тотып килгән, корткыч! Теге машинаны да, мөгаен, ул ваткандыр. Тоткач ваз кичә, ялганлый, утын әзерләргә чыктым, ди. - Дөресме? - диде Крутанов, тавышын күтәрми генә. Җирән сакал, тотлыга биреп: - Иптәш начальник, зерә рәнҗетәләр. Истинный крест менә... - мужик ашыгып кына чукынып алды. - Төн суык, учак якмакчы идем. Арба астында йоклыйбыз бит... - Кайсы участоктан? Фамилиягез? - Бишенчедән. Мясоедов. - Ничек сез, Мясоедов, бишенче участоктан гараж янына тикле килеп җиттегез? Олаучыларның бит төн куну урыны Кама буенда. - Арбаның тәртәсе сынды, гражданин начальник. Механическийга кирпеч китердем. Тәртә сынды и шабаш. Балта күтәреп, тәртәлек эзләргә чыктым. Җирән сакал, гаебе юкка рәнҗетелгән эт кебек, Крутановка тилмереп карады. Никифор Степанович икеләнә калды. Сагайкин эшләрнең юньлелеккә илтмәячәген аңлап алды. Сорау алу озаккарак тартылса, Мясоедовның кирәкмәгәнне әйтеп, эшне бозып ташлавы бар иде. Олаучылар арасында коткы таратучы - Шалага группасы бит. Әгәр бу шуны әйтеп ычкындырса? Юк, моңа юл куярга ярамый. Сагайкин мәче җитезлеге белән Мясоедов янына сикереп төште, ачы тавыш белән кычкырып җибәрде: - Җинаятеңне яшереп калмакчы буласыңмы? Ә?! Машиналарны ремонтлау файдасыз, моңарчы торганнар, моннан соң да торырлар дип коткы салып йөрисеңме? Олаучыларны кем котыртты? Имеш, бездә Мәскәү түгел, шоссе юк, машина йөри алмый. Синең фәрештә булып кылануыңа ышанырлар дип беләсеңме, сволочь?! Өстәл янындагылар аңнарына килеп өлгергәнче, Сагайкин мужикны якасыннан эләктереп алды да уңлы-суллы яңаклый башлады. - Контра! Кулак калдыгы! Җитмәсә әле аклана, боргалана! Күрсәтербез без сиңа социализмга аяк чалуны! Сагайкинны көч-хәл белән аерып алдылар. Аның күзләре тонган, йөзе ярсудан көл кебек агарган иде. Кама буенда химкомбинат корпуслары белән бер үк вакытта су кудыргыч станца бинасы да җитешеп килә иде. Башка төзелешләрдә әле эшлисе эш күп булгангамы, газета хәбәрчеләре иң элек әнә шул станцага ташландылар. Станцаны Николай Вотинов слесарьлары монтажлый иде. Төзелеш җитәкчеләре аңа ышаналар. Нәсел-нәсәптән үк килгән эшче улы ул. Аның әтисе Строгановларның тоз заводларында кырык җиде ел бил бөккән, ләкин семьясына бер тиен дә акча калдыра алмый үлеп киткән. Гаиләдәге кытлык аркасында, Николайны унике яшеннән заводка өйрәнчек слесарь итеп биргәннәр. Аз сүзле, кулына тоткан тимер чүкечтәй нык холыклы Вотинов үзе җитәкләгән егерме алты кешелек слесарьлар бригадасы белән тәүлегенә унар сәгать цехтан чыкмый эшли ала, торакның яхшысын, киемнең затлысын бирегез дип дәгъваламый, ул кесәсендә билет йөрткәнгә түгел, күңелендә Совет властена нык ышаныч йөрткәнгә коммунист иде. Вотинов бригадасының эшен карап киткәннән соң, газета хәбәрчеләре "Социализм юлы"нда мәкалә язып чыктылар. "Кама химия гиганты көнләп түгел, сәгатьләп күтәрелә. Коммунист Николай Вотинов слесарьлары су кудыру станцасын монтажладылар. Станцаның никадәр зур һәм никадәр мөһим икәнен түбәндәге саннардан да күреп була: станца Мәскәүнең барлык водопроводыннан ике мәртәбә көчлерәк. Станцага унтугыз насос куелды. Алар тәүлегенә 83 миллион чиләк су кудырырга тиешләр.
Әгәр шушы станца булмаса, Березники химкомбинаты үз карамагында көне-төне су ташучы 225 мең ат тотарга тиеш булыр иде". Март урталарында, җәяүле буран себергән кап-караңгы бер төнне, шартлау тавышы тирә-якны тетрәтте. Теткәләнгән бетон кисәкләре белән бергә, гигант фонтан булып, һавага су баганасы күтәрелде. Тревога унбиш мең кешелек коллективны аякка бастырды. Җитәкчеләр, тау надзоры инспекторлары сәгате-минуты белән авария булган урынга килеп җиттеләр. Күрделәр: Кама басымыннан станцаны саклау өчен махсус корылган броня - бетон стена җимерелеп төшкән, тиз арада аварияне бетермәсәң, су, станца залларына үтеп кереп, чит илләрдән алтынга сатып алынган ун миллион сумлык насос һәм башка җиһазларны эштән чыгарачак иде. Хәлне туры чыбык буенча Мәскәүгә хәбәр иттеләр дә иң алдынгы бригадаларны авария урынына китерделәр. Тайгадан буран көчәеп килә, әйләнә-тирәдә сирәк кенә фонарьлар булып, алар кара урман эчендәге бүре утлары сыман күренәләр иде. Вак таш белән цемент ташу эшенә ике йөздән артык олау һәм Карташев белән Фәхриев машинасын куйдылар. Кама буенда учаклар кабынды, автогенның зәңгәр тасмасы, төн карасын аралап, олаучыларга юл яктыртып торды. Ләкин эшнең авыр башы Ардуанов бетончылары белән Вотинов слесарьлары җилкәсенә төште. Вотинов бригадасы су эчендә калган насосларны коткарырга, аннары, тездән салкын суда торып, аларны монтажларга, Ардуанов бригадасы бетон перемычканың җимерелгән урынын ялгарга тиеш иде. Төзелеш җитәкчеләре Ардуанов белән Вотинов егетләренең искиткеч чыдамлыгын белсәләр дә, март аеның бозлы суына эшчеләрне кертергә шикләнәләр, моның азагы һәлакәт белән бетсә, алар җаннарына вөҗдан газабы алып кына калмаячаклар, Березники химкомбинатының язмышын да кыл өстенә куячаклар иде. Ике бригадир да, эшчеләр белән сөйләшкәч, салкын суга керергә ризалыкларын белдерделәр. Ләкин эшнең һәр ягын уйлап, акыллы итеп оештырырга кирәк иде. Ардуанов бригадасы нәкъ менә шунда үзләрен төзелешкә килергә димләгән Нариман Нурисламов белән тагын бер мәртәбә очрашты. Башына басып кигән җылы бүректән, таза күн итектән, олаучылар киеп йөри торган брезент кожаннан килде Нурисламов, Ардуанов егетләре белән - йөздән артык кеше белән - кул биреп күрешеп чыкты. Үзе чакырып китергән бригаданың язмышы өчен җаваплылык тойгысы аны төгәл хәрәкәтле, аз сүзле итә иде. Нурисламов, Ардуанов белән киңәшеп, бетончыларны өч отрядка бүлде. Сугыш командиры әмер биргән кебек, отрядларга задание биреп чыкты. Ике отряд әзер бетонны ташый; бер отряд, җилкәләреннән куллары белән тотышып, үлем эшафотына баскан коммунистлар кебек, корыч стена булып баса; салкын суга төшерелгән бетончыга көч-куәт биреп, аның рухи ныклыгын саклап тора; биш минуттан аны тартып алып, кием алыштыру, спирт белән тәнен уу өчен махсус әзерләнгән җылы бүлмәгә озата һәм чираттагы бетончыны суга төшереп җибәрә. Болай эшләгәндә, җаваплылыкны да, авырлыкны да барысы бергә күтәрәләр, хәрби хезмәттә генә була торган корыч тәртип, бердәмлек-иптәшлек хисе кешеләрне бер максатка туплый. Нурисламов боларны гражданнар сугышы чорында хәрби корабларны коткару тәҗрибәсеннән чыгып эшләде. Крутанов та, Хангильдян белән Мицкалевич та хәзер аңа, бары тик аның әмеренә буйсындылар. Март аеның бозлы салкын суына беренче булып Мирсәет Ардуанов барып керде... ...Авария вакытында Ксенофонт Иванович Сагайкин да йокы күрмәде. Дөресен әйткәндә, ул төзелешнең башка җитәкчеләренә караганда да күбрәк тырышты: бетон болгатучылар, атлы олаулар һәм машина йөртүчеләр - барысы аның карамагында булды. Ул, Нурисламов әмере буенча, ашханәдән кайнар аш, кайнар чәй китерүне оештырды, урамга учаклар яктырды, чыланмаган яңа кием әзерләттерде, һәм бу хәл салкын су белән көрәшне шактый җиңеләйтте. Төзелешнең олырак җитәкчеләре аның эшеннән канәгать булып калдылар. Үзара фикер алышканда, гаҗәпләнүләрен дә белдерми булдыра алмадылар: катлаулы да соң кеше дигәнең, янәсе! Сагайкин җыелышта нинди буш сүз сөйләде, ә менә авырлык килгәч, кара син аны, тешен кысып эшли. Әйе, теш кысу дигәне дөрес.
Төнлә һавага ут-төтен, су баганалары күтәрелгәнне тәрәзәдән күргәч, шушы минутларны көтеп яткан Ксенофонт Ивановичның җаны канат какты. "Тайгада социализмның көле күккә оча. Шулай була ул менә - алдан кычкырган күкенең башы ярыла. Начальство паникада калачак, аварияне хәзер җәйсез бетерү мөмкин түгел, кемнең күрәләтә боздай салкын суга керәсе килсен. Менә шунда инде чит ил фирмаларыннан казна акчасына, саф алтынга сатып алынган насослар сафтан чыга. Җәйгә чаклы су эчендә утырсалар, алар чыгарып ташлаудан бүтәнгә ярамый. Ә бит ул - эшче халыкның маңгай тире. Менә шунда башлана инде низаг. Станца берүзе ун миллион тора. Аны кабат салу төзүчеләрнең эш хакын кисү исәбенә генә була ала. Болай да дәгъвачыл сезонникны Совет властена каршы аякландыру түгелмени бу?! Менә шулай, Крутанов, Хангильдян һәм башка иптәшләр, мин сезгә эш эшләп куйдым, сезнең тайгадагы социализмыгыз барлык җөйләреннән сүтелеп китте..." Социализмның "җөйләре сүтелмәгәнне" күрү Сагайкинның тешләрен шыкырдата. Аның күз алдында тимер юлдан көн саен, ярсып аккан тау елгасы кебек, Березникига һәм Соликамскига йөкләр ташкыны килеп тора. Йөге нинди, гади генә йөкме? Ул такта ящиклар өстенә кара буяу белән язылган бөтен дөнья промышленникларының фирма исемнәрен укый: Бабкон-Вилькокс, Ганномаг, Сименс-Шуккерт, Борзит, Рейн Кабель-Павер Газ... тагын әллә кемнәр, әллә кемнәр... Ксенофонт Ивановичның үз сыйныфына - капиталистларга ачуы кабара. Ул аларның комсызлыгын, алтын дигәндә, газиз аталарын да сатып җибәрергә әзер торуларын күралмый. Насос сатмый торсалар ни була? Ачлыктан, хәерчелектән, тифтан интеккән Россия куәтле насосларны каян алсын? Ничек җитештерсен? "Сәүдә кешеләре" Строгановлар Урал тайгасында өч йөз ел хакимлек иткәннәр, иге-чиге булмаган хәерче илне хәтта тозга да туйдыра алмаганнар. Яши бирсен иде әнә шул тоз заводлары... Березники комбинаты базасының көннән-көн ныгый, куәт җыя барганын хәвефле бер курку белән күзәтә Ксенофонт Иванович. Тайгада ак балчык тапканнар - аңардан алюмин алып була. Магний табылган, фәнгә яраклы. Болар бит дөнья күләмендәге запасы булган калий ятмаларыннан тыш. Болар бит Чусовойдагы нефтьтән тыш. Каян килә бу халыкка энтузиазм? Ниндидер бер Казан татары, грамотасыз бер крестьян улы, өч-дүрт ай эчендә бетончылар бригадасы төзи, фанатикларча бирелгәнлек белән көненә унар сәгать бетон таптый; ул гынамы - өч көн буе салкын суда торып, аварияне бетерә. Бу хәл аның һич кенә дә башына сыймый. Аның тайга төпкелендә Ардуановны очратасы килә. Үз кул астында эшләүче бандит Шалаганың аны сугып егуын, битенә менеп, борыны изелгәнче сикерә-сикерә таптавын күрәсе килә. Булачак комбинатның механический цехына пар казаны китерделәр. Сагайкин еш кына әнә шул казанны карарга бара: ул анда инженерлар күрә - сакаллысын, сакалсызын; күзләр әлҗе-мөлҗе килердәй сары чалбарлы американны, Зырянканың чикмәнле мужигын күрә; рус һәм украинны, татар һәм башкортны күрә; монтёрлар, слесарьлар, җир казучылар, бетончыларны күрә; аның әкәмәт торбалары, исәпсез күп бүлемнәре моңа никадәр кеше хезмәте киткәнне әйтеп торалар; кешеләр гигант казанга сокланып карый һәм, мәңге онытылмас минутларның бөеклеген күңелләренә сеңдереп, телсез калып тора... Тагын күпмедер вакыттан соң, пар казанын сынау башланып, моңарчы ишетелмәгән тоташ бер гүләү әйләнә-тирәне тутыргач, Сагайкинның йокысы кача, ул үзен кая куярга белми бәргәләнә, һәм аяусыз бер уй аның миен яндырып уза: "Ничәмә төрле милләт кешесе эшли монда, алар арасында дошманлык чире таратырга кирәк. Бер берсен күралмасыннар, сугышсыннар, кан үче алсыннар..." Ул үз карамагындагы "ышанычлы кешеләрне", моңарчы төрле җирдә чәчелеп эшләгән төркемне бергә җыйнарга, тайга эченә, ераккарак яшерергә дигән карарга килә. Мәскәү комиссиясе пар казанын сынаганны карап китәр өчен генә килмәгән, Мәскәү комиссиясе Сагайкинның эзенә төшәргә килгән. Юккамыни комиссиянең эшен Крутанов белән Хангильдян аңардан яшерәләр. Сакланганны, Алла, саклармын, ди, ГПУның овчарка кебек иснәнеп йөрүче этләренә килеп капканчы, "ышанычлы кешеләрне" тайгага иң беренче итеп яшерергә кирәк. Ә кайда торырлар? Көннәрнең җылы булуы аның күңеленә өмет кертә. Җир казып, вакытлыча землянкада тора алалар. Азык-төлек булдыруны бергәләп хәл итәрбез. Пар казаны гүли; ике сменага куелган автомашиналар, тәрәзә шәүләләрен стеналар буйлап йөгертеп, бер-бер артлы узып китә; кайдадыр гармун өзгәләнә, аңа кемдер хәсрәтен түгә; Сагайкин, хәлдән таеп, арып, саташулы йокыга китә... Урал тайгасына тагын яз килде. Кыш буе йокыда утырган карагайлы урманнар, язын кояш нуры, җир җылысы белән мавыгып туннарын алыштырган арада, сизмичәрәк калдылар: химия гигантының беренче заводлары, цехлары, ярдәмче хуҗалыклары барлыкка килде, үз электр станцасы, су кудыру станцалары үсеп чыкты. Бишьеллык урамы белән янәшә Индустриализация урамы да күзгә күренеп үсә, таш пулатларын тезә башлады. Күгелҗем томанга уранып, зәңгәрсу урман ераклыклары хасил итеп, тоташ бер массив булып яшәгән тайга телгәләнде, ярты күккә чаклы менеп җиткән кирпеч морҗалар, кара тимер торбалар тайга пейзажына мәңге китмәскә дип килделәр. Төзелешкә автомобиль, бетон болгаткыч җайланма һәм тагын бүтән төрле машиналар кайту гадәти бер күренешкә әйләнде.
Болар барысы яңа, барысы мавыктыргыч иде. Әмма барыннан да битәр кешеләрдәге үзгәреш күзгә ташлана иде. Элеккерәк елларны туган якларга кайтып китү, атлы-тунлы булу, йорт җиткезергә акча туплау Ардуановларның телендә туктаусыз кабатланса, соңгы вакытларда өйләнү, төпләнеп калу, "туган җирдән торган җирнең матурлыгын" исбатларга тырышу тенденциясе көчәйде. Әнә шуларның һәммәсенең бер төбәге, җыелу ноктасы булып, татар халкының бик борынгыдан килә торган язгы хезмәт бәйрәме - Сабантуй көн тәртибенә килеп басты. Ул һәммә кешедә диярлек берьюлы кабынды. Дөресрәге - ул кешеләрнең күңелендә мәңгелек юлдаш төсле аерылмый яши, тик әле аны килү, урнашу, дөнья куу кебек мәшәкатьләр генә басып киткән иде. Эшләр аз гына җайга салыну, комбинатның беренче контурлары күренә башлау белән, Сабантуй өскә калыкты, күңел шуны тели, шуңа ашкына... Бәхтияр абзый сменага чыккан саен да, баракларда җыелган саен да шуны кузгата, Мирсәет абзыйның нәчәлство янына барып, тәгаенен генә ачыклап, урынын-көнен дигәндәй билгеләп кайтуын сорый. Крутанов андый бәйрәмне белеп җиткерми, ул урта Россиядән килгән, шунлыктан ул бераз шикләнү белдерде. - Төзелештә дүрт меңнән артык татар-башкорт эшли, иптәш Ардуанов. Һәр бәйрәмнең үз дәгъвасы, низагы була - азагы өчен кем җавап бирер? Мирсәет абзый сүзен Хангильдян куәтләде. - Юкка борчыласыз, Никифор Степанович. Сабантуй - хезмәт бәйрәме. Анда берәү дә эчми, сугышмый, җитезлеккә, гайрәтлелеккә көч сынаша. Пермьдә ясадык без аны, барыбыз да канәгать калдык. - Бик яхшы, ә сез, иптәш партком, шул эшне оештырырга алынасызмы? - Берсүзсез. - Җавап та бирәсезме? - Әлбәттә. Хангильдян белән Мирсәет абзый, эштән соң кичләрен ике көн утырып, Сабантуйның урынын билгеләделәр. Секретарьны куркытмас өчен, Ардуанов әллә ни күп нәрсә таләп итмәде. - Бер дистә чүлмәк. Мәйдан уртасына колга утырту. Капчык сугышына бүрәнә-брус. Ат чабышына, татарча көрәшкә приз-бүләкләр бүлеп кую. Аннары килеп болай: Сабантуй авыл шартларында үткәрелми, чуптарлы сөлге белән чигүле яулык бирүче булмас, бәлки. Ә бит Сабан туеның бөтен матурлыгы шунда. Кызлар, яшь киленнәр яз башыннан, кар китә башлау белән үк, иң матур бүләкләрен - тегү-чигүләрен - Сабан туена дип әзерләп куялар; аннары, кем бүләге кемгә, кайсы батырга эләгер икән дип, түземсезлек белән көтеп алалар. Сез менә, Хан иптәш, - дип, Мирсәет абзый партком секретарена төбәлде, Хангильдянны эшчеләр үз итеп шулай дәшәләр, күбесе аның исем-фамилиясен дә белми иде. - Сез менә, Хан иптәш, үз телегез белән постройкомга әйтә алмассызмы: кырык-илле метр ак кисея, шул чама кызыл материя, бераз гына булса да сатин белән ефәк табасы иде. Шакир Сираев бригадасы кызлары унбиш көн эчендә барлык батырыңа җитәрлек бүләк әзерләп куярлар иде. Анысына да килештеләр. Әмма бәйрәмнең тәртипле узуы Хангильдянны борчый иде әле. - Ипидер, кояш, берни дә булмас! - диде Мирсәет абзый һәм ант итә-итә ышандырырга тырышуыннан көлеп куйды. - Мин сине аңлыйм, иптәш Ардуанов. Синең бригада тиктомалдан сугышмас. Ә бит... дошман бар.
Соңгы көне җиткәнне сизеп, үлем агониясендә тыпырчынучы корткычлар бар. Яшерен-батырын түгел, яңа гына бит әле дошман безне тез тиңентен бозлы суда эшләргә мәҗбүр итте. Ул бик каты ялгышты, әлбәттә. Ул безнең водонасосныйны Кама дулкыннары иркенә калдырырга исәп тоткан иде. Эшчеләрнең гайрәтен чигерә, янәсе, юкка көчәнәсез димәкче була... - Ничек соң, очы-кырые күренмиме, Хан иптәш? - Күренер, - диде Хангильдян, өстәлгә кара төк баскан каты йодрыгын китереп куйды. - Безгә, иптәш Ардуанов, бер генә минутка да уяулыкны югалтырга ярамый. Иң әүвәл бәйрәм өчен җаваплылыкны тулысынча үз өстеңә аласың. Тәртибе ничек анда сезнең? - Нинди тәртибе? - Бәйрәмне башлау, алып бару кемгә тапшырыла? - Гадәттә аны аксакаллар, ил агалары эшли. - Табыгыз шуларны, комиссия төзегез. - Ул гына җитәрме? - Шулар янына яшьләрне куярга, нык куллы егетләрне! Бер егерме-утызны. Беләкләренә кызыл бәйләп, бәйрәм эченә, халык арасына сибәргә. Ил сагында торган постовойлар кебек булсын. - Булыр, Хан иптәш, - диде Ардуанов, аның күп эшләүдән арып капчыкланган, ләкин нурын җуймаган коңгырт күзләре өметле елмайдылар. Бар да үз тәртибендә бара иде. Мирсәет абзый, Бәхтияр абзый, алар белән бергә Исәнгол Юлдыбаев, Киньябулат, Янбай Дәүришев, чаярак егетләрдән Шәмсетдин, Сибгат-Сибай, Нәфүш-Сайрар Кош ду килеп Сабантуйны әзерләп йөриләр иде, Мәскәүдән укуын тәмамлап, Зөлхәбирә Кадермәтова кайтып төште. Бу яңалык Ардуанов бригадасын дер селкетте. Мөгаллимәләрен сагынганнар, күреп туймаслык булганнар иде. Шуның өстәвенә аның бәхете түгәрәк булуын да бик телиләр. Нәфүш-Сайрар Кошка үгет-нәсыйхәтләрен дә бирми булдыра алмыйлар. - Син, янәсе, авызың белән кош тотып йөрмә, Нәфүш, сайрар сандугачыңны җиде ятка ычкындырып куя күрмә. Бел аны, бригат безнең ударный, эшләгән эше без нинди югары булса, ийе, теге ни... Күңел канатлары да каерылмаслык нык булсын! Менә син аны пырахуттан машина белән каршы аласың калган, вәт ичмасам булырыең егет. Син соң әле аңар шофёр дигән иң затлы һөнәр иясе булганыңны язганыеңмы? Нәфүш кызара, ыкы-мыкы килә. - Юк, син дөресен әйт, язганыеңмы, юкмы? - дип бастырып киләләр егетләр. Бигрәк тә Исәнгол тырыша, ул һич кенә дә көлми, хәтта елмаймый да: - Һин, кустым, бәк йаваплы кара ул эшкә. Стройка тулы күзен ямьрәйтеп торган ас козгын, һизмәй лә калырһың, бисәкәй булаһы мөгаллимә һеңлебеззе бер ас козгын эләктерер дә алыр. Һин, кустым, уны абайла. - Чистый! - дип ду килә егетләр. Нәфүшкә рәхәт, авыз - колак артында. Бригада егетләренең төртмәле шаян сүзләрен үзенә хас бер киң күңеллелек белән тыңлап утыра-утыра да ул, күкрәген киереп, ашкындырып торган кайнар тойгыларын дуслары белән бүлешми булдыра алмый. - Мин аны станцадан машина белән алып кайттым бит! - Китсәнә! - Кайчан?! - Зөлхи миңа хат язды. Күбәләгем-түгәрәгем, имеш, сайрар кошым, сандугачым, янәсе, син, Нәфүш Фәхриев, кеше оясында үскән күке баласы, укуыңны онытып бетермәдеңме әле? Әгәр дә мәгәр, ди, син, ди, укуыңны онытып бетерсәң, и янә дә килеп, чи усак түмәркәсе кебек надан килеш утырып калсаң, мин, ди, укытучы Зөлхәбирә, ди, синең дөньяда бар икәнеңне дә онытам, и шулай ук яшь йөрәгемнең түреннән исемеңне үк сызып ташлыйм, ди. Белдегезме, кая таба китте эшләр! - Ә син? - Мин нәрсә? Мин уйлыйм, тукта, мин әйтәм, абзыкаем, торып тор, Зөлхәбирә туташ, мин әйтәм, син укып кайтканчы мин... ни тукмышты яңалифне, урысча да өйрәнеп куйсам, ни диясең? Урыс үзе авыз ачып торырлык итеп, ә?! И тотындым, и тотындым, мин сиңайтим, билне буып, беләкләрне сызганып...
- Бик ерактан тотындың, балакаем. Әллә, мәйтәм, мәсьәләгә якынрак киләсеңме? - диде Ардуанов, мыегын учы белән сыпырып. - Ә нигә, теләк булганда, якын ук килергә була, Мирсәет абзыкаем. Үзегезгә мәгълүм, ул бит минем машина йөртергә кергәнне күреп китте, әмма дә ләкин, Бәхтияр абзый әйтмешли, булдыра алачагыма бигүк ышанып бетмәде. - Әлбәттә! Синең булдыксызлыкны белде бит. - Причум монда булдыксызлык? Әгәр, алайга китсә, кем беренче башлап хәреф таныды? Кем беренче булып язу язарга өйрәнде? Кем беренче булып кәчтүн сатып алды. Менә шул шул! Кем беренче башлап әмерхәннең үзеннән тиңелтен килгән автомобиль машинасына утырды? Сөйлисез икән, белеп сөйләгез, егетләр, белеп сөйләмәсәгез, авызыгызны ачыгыз да күзегезне йомыгыз. - Каршы алдыңмы соң? - диде Мирсәет абзый, кайнарланыбрак киткән Нәфүшне туктатып. - Баядан бирле шуны әйтергә итенәм бит инде, Мирсәет абзыкаем. И әрсез дә халык соң бу бетончылар, фундаментны бетонга катыра-катыра, күңелләре дә катып беткән. Каршы алдым мин аны. Крутановка барып, машина сорадым, бирми, үземне дә җибәрми. Ул ниткән әкәмәт, пнимаешь, эш вакытында эш калдырып, техниканы производстводан аерып һәм башкалар, һәм башкалар... - Ә син? - Мин әйтәм, иптәш-тавариш начальник, Зөлхәбирә кайта бит, гомер эчендә бер мәртәбә каршылыйм бит... - Ә Крутанов? - Крутанов тагын да ярсый төште. Ах, ул әле кызлар каршыларгамыни? Ничек оят түгел! Производствода прорыв ясап, көпә-көндез, транспорт алып китеп... Ничек оят түгел! Комсомол башың белән... - Ә син? - Нәрсә мин? Мин авызны ачкан да күзне йомган... Баш өстенә гравий ташы кебек сибелгән ачы сүзләрне тыңлыйм: эчтән генә хәйләкәр план корам, юк, мин әйтәм, иптәш-тавариш начальство, син миңа көне буе коршау сугып тора алмассың, бер дә бер арырсың, ә мин сабыр кеше, син арып туктауга, үз туксанымны тукый башлыйм: күбәләгем-түгәрәгем һәм башкалар, һәм башкалар. Үз гомерендә беренче тапкыр минем сөйгән ярым Мәскәүдән кайта, машина миңа шуның өчен кирәк, бүтән чакта көчләп бирсәгез дә кирәкми... - Җиңелдеме? - Җиңелде, ләкин үз ихтыярыннан түгел. Бүлмәдә безнең сәгать буена шаулаганны ишетеп, Хан килеп керде, партийный секретарь. Керде и әйтә: иптәш Крутанов, ди, недаром сиңа крутой дигән фамилия куйганнар, түзеп-түзеп торам да, борчак куырган кебек куырасың бит, ди. Бир син, ди, Фәхриевкә машинаны, эш сәгатеннән тыш бер сәгать артыгын эшләр, ди. Эшләрсеңме? - Какой-такой сүз булырга мөмкин, иптәш партийный секретарь, мин әйтәм, рәзе минем кайчан да булса эштән баш тарткан бар?! Боерыгыз гына, көн димим, төн димим, бер сәгать йөргәнне уны белән кайтарам! - Ә ул? - Нәрсә ул? Малайлар кебек авызын ерып елмаеп тора, баштан сыйпамакчы итенә дә уңайсызлана, миңа үпкәләр дип курка бугай... - Ә Крутанов? - Крутанов та йомшады. Партийный секретарьның миңа үтә дә үз итеп каравы йомшартты. Шулай бит ул дөнья: мир какканны ир кага, дип әйтте ди бер кодагый. Рас партийный секретарь миңа якты күз белән карый икән и шулай ук минем баштан сыпырып куярга итенә икән, Крутановның, стройкада беренче кул начальство булса да, йомшамый хәле юк... Мине үз янына чакырып ала, өстәл каршысына урындыкка утырта и әйтә: яшермә, Фәхриев, кем сиңа Кадермәтова, шаляй-валяймы, әллә... Шунда минем бугазга ачу утыра, күзләр ярсудан әчетеп китә: - Ә кем сезгә, мин әйтәм, иптәш Крутанов, права бирде минем кәләштән көләргә, җитмәсә, мыскылларга?! - Ә ул? - Аңа нәрсә? Минем ише әтәч Пәхрине бер генә күргән дисеңме? Мин авыздан күбекләр чәчеп кычкырам, ә ул елмаеп тик утыра. Кычкырынып арыгач сорады: - Беттеме?
- Бетте! - мин әйтәм. - Димәк, серьёзно? - Серьёзно, - мин әйтәм. - Алай булгачыннан, ди, син водитель Фәхриев, ди, эшне сузма, мөгаллимә Кадермәтовага матур итеп кенә, җаен җайга китереп кенә өйлән дә куй. Кара аны, матри, Сайрар Кош, начальствога мәшәкать тудырырга уйлый күрмә. Пока фатир юк. Барактан бер почмак бүлеп бирербез. - Ә туй? - Нинди туй? - Кызыл туй, мин әйтәм. Безнең әллә аңа правабыз юкмы? - Анысын Мирсәет Ардуанович белән сөйләшегез. Әгәр ул сине кызыл туйга лаеклы дип саный икән, баш өсте, шаулатып кызыл туй ясыйбыз, әмма, ди, стройкада, ди, андый хәлнең әле булганы юк, ди. Тыңлап утыручы Шамукларның, Субайларның күзләре уйный башлады. - Эш шуңа барып җиттемени инде?.. - диде Мирсәет абзый да, башны кашып. Исәнгол, чын мәгънәсендә көнләшеп, авызын ачып, Нәфүшкә карап калган иде. - Авыдыңды... япһаң да ярай. Ату исә карга сысып китәр, - диде Янбай Дәүришев. Ул үзе дә Фәхриевнең бәхетенә кызыга, аның сөйләгән чакта тагын да чибәрләнеп киткән каратутлы түгәрәк йөзенә, көйрәп янган шомырт кара күзләренә төбәлгән иде... Иртәгесен Сабантуй әзерлеге белән бергә туй әзерлеге дә башланды. Бригада моны инде кияү белән кыздан яшереп түгел, аларга әйтеп, аларның ризалыгын сорап эшләде. ...Ардуанов бригадасының, аларга ияреп, төзелештәге барлык татар һәм башкорт эшчеләренең милли бәйрәмнәрен үткәрергә җыенуын белгәч, Сагайкин күңелендә янә бер мәртәбә өмет уты кабынды. "Аммонал белән динамит эшли алмаганны гади бер финка эшләргә тиеш. Бәйрәмне сүтәргә һәм моны... руслар белән "нацменнар" арасында дошманлык тудырырлык итеп эшләргә кирәк". Үз янына ул "ышанычлы кешеләре" арасында иң кансызы Тощевековны чакырды, тегенең, яңа бер вакыйга буласын сизеп, дәртләнеп кабынган яшькелт күзләренә төбәлеп: - Татарва туй үткәрергә җыена. Укытучы Кадермәтова шофёр Фәхриевкә кияүгә чыга, - диде. - Соң, чыкса? - Туй булмаска тиеш. - Ә мин аларны ничек танырмын? - Элемтәче Сираев. Йә, нәрсә дивана кебек миңа карап торасың, белмисеңмени? Бетончы. Кызлар белән эшли. Шакир Сираев. - Беләм, - диде Тощевеков. - Белсәң шул... Сираев сиңа кияү белән кызны күрсәтер. Йа, Аллага тапшырдык. - Ул кулларын хәтәр селтәнеп чукынды һәм, усал ысылдап, сүзен тәмамлады: - Кара аны, тотыла-нитә калсагыз, бер-берегезне сатмаска! Юкса... гомер буе большевиклар төрмәсендә черербез. Биектә-биектә, төпсез зәңгәр күктә, аккош мамыгыдай йомшак ак болытлар йөзә. Алар кояш нурыннан яктырып, балкып, үсмер кызлар кигән кисея күлмәктәй җиңел, затлы, ымсындыргыч булып күренәләр. Тайга урманнары ямь-яшел. Болыннар хәтфә япкан төсле, шул яшеллек эченнән көмештәй ялтырап, әле гөлҗимеш куаклары арасына яшеренеп, әле күренергә чыккан яшь киленнәр төсле кояшка битен ачып, Зырянка инеше ага. Инеш үз гомерендә күрмәгән яңа бер күренешкә шаһит: елга тугаена кешеләр килде, баганалар какты, колгалар утыртты, каеш түбәтәйне артка чигереп, нидер сөйләште, киңәште... Инде менә Зырянка буйлары гөр килә. Гармуннар сайраша, колга башында чүпләм сөлгеләр җилферди, урта бер җирдә түгәрәк зур мәйдан калдырып, кешеләр җыела. Зөлхәбирә белән Нәфүш соңгарак калып килделәр. Зөлхәбирәнең Сабантуй күлмәге киңрәк булып чыккан, ул аның бил турысын тарайтып, яңадан төзәтеп утыра, әллә иелеп эшләүдән, әллә бәйрәм тойгыларыннан бите алсуланган, мәк чәчәге кебек яна. - Син, малай, Нәфүш, миңа бик карама, яме, ату мин оялам. Бармагыма инә чәнечсәм, Сабан туе урынына больницага алып барырга туры килер... Нәфүш үзе дә бәйрәмгә дип инәдән-җептән генә киенеп чыккан: ал сатин күлмәк, кара постау чалбар, Пермь толчогыннан кайтарткан сары хром итек - болар барысы өр-яңа, нәкъ менә өр-яңа булулары белән Нәфүшне оялталар, уңайсызлыйлар, ләкин ул аларны Зөлхәбирәнең күрүен, бәя бирүен тели; аның үлеп тә сөйләшәсе килә, сөйгәнен үзенә сыендырып, инде менә ничә айлар күңелендә йөрткән сагыну тойгыларын әйтеп бирәсе килә, ләкин Зөлхәбирә - үз кадерен үзе белә торган чая кыз - аны якын да китерми, сөйләштерми, бәйрәм күлмәге төзәтә.
Алар Сабан туе буласы урынга килеп җиткәндә, инеш буйлары инде халык белән тулган, кеше күплегеннән, кояш күплегеннән, чуарлыктан күзләр камаша иде. Халык кинәт гөр-р килеп көлде. Зөлхәбирә, ни булганны карар өчен, Нәфүшне җитәкләп, эчкәрәк алып кереп китте. Иң алгы рәттәгеләр, түгәрәкләнеп, аякларын сузып, яшел чирәм өстенә, җиргә утырганнар, авызларын ачып, мәйдан уртасында барган тамашаны күзәтәләр. Аякларына капчык кигән оп-олы кешеләр, тышаулаган ат кебек, кушаяклап сикерәләр, авып-авып китәләр. Зөлхәбирәнең моны күргәне дә юк икән, ул эчләре катып көлә, якындагылар аны туктатырга итенәләр - кая ул - рәхәтләнә Зөлхәбирә көлеп! Көлеп кенә калса бер хәл иде, Зөлхәбирә утырган көйгә Нәфүшнең беләген ике куллап кысып-кысып куя, Нәфүш - ни җор егет бит инде! - шулай да уңайсызлана, күзәтеп тора торганнардыр дип, ут кебек кызара, ләкин беләген тартып алмый, җан сөйгәненең янәшә булуы, чыр-чу килеп сөенүе рәхәт, бик рәхәт аңа. Чүлмәк вату башлангач, Зөлхәбирә әсәрләнеп үк китте. Күзләре бәйләнгән түбәтәйле бер картның, зыр-р итеп әйләндергәннән соң, чүлмәк булмаган якка, халык өстенә таба таяк күтәреп бара башлавы аны тагын рәхәтләнеп көлдерде. Мәйдандагылар чүлмәк ватучыларны: "Уңга бар, сулга борыл!" - дип өзлексез өйрәтеп, тамаша кылып тордылар. Рәттән өч кеше җирнең "башын ярып" чыккач, Зөлхәбирә түзмәде, урыныннан сикереп торды да: - Киттем мин, Нәфүш, бәхил бул! - дип, мәйдан уртасына йөгереп барып та керде. Чүлмәк ватарга теләүче күп, араларында кызлар юк иде. Күз бәйләп торучы Исәнгол белән Сибай, бөтен Сабан туеның күрке булган Зөлхәбирә уртага йөгереп кергәч, иң элек аңар ташландылар. Исәнгол алданрак җитешеп, кызның күзен бәйләргә кереште, Сибайга иптәшенең бәхетеннән көнләшеп карап торырга гына калды. Исәнгол Юлдыбаев Зөлхәбирәнең чүлмәкне ватуын бик тә тели, шунлыктан кызның күзен ачыграк калдырырга тырыша, тик чамасыз дулкынланудан яулыкны бәйли алмый азаплана иде. Бәйләп бетердем дигәч кенә, хәйләсез Зөлхәбирә эшне бозып ташлый язды. - Күренә бит бу, Исәнгол! - дип пышылдады. - Шаулама, һылукай, үзем ошолай бәйләнем, - диде Юлдыбаев, аның нәфис иңбашына кагылып. - Киттек, бергә атлап барабыз. Ул Зөлхәбирәне, кулыннан җитәкләп, чүлмәктән егерме адым читкә алып китәргә тиеш иде, җитәкләшеп бару бәхетеннән онытылып, тиешле араны узып китә язгач, кыз өчен янып-көеп утыручы яшьләр, алар белән бергә Нәфүш тә: - Җитте! - Булды! - Хәрәмләшмә! - дип кычкырдылар. Зөлхәбирә ныгытып бәйләнмәгән яулык астыннан җирне шәйләп, туктый-туктый барды. Сабан туе шартын күз карасы кебек саклаучы картлар: "Күрә! Күрә!" - дип шаулашырга тотындылар. Зөлхәбирә каушады, чүлмәкне вата алмаячагыннан, Нәфүш алдында хур булачагыннан куркып, бөтенләй туктап калды. Ул арада яулык, шуып, аның күзен томалады. Мондый чакта, ни булса, ул дигән тәвәккәллек белән, тиз-тиз генә тагын берничә адым атлады да, кызларча - кизәнмичә - тык иттереп кенә, җиргә сукты һәм үз колакларына үзе ышанмыйча катып калды. Мәйдан гүли, мәйдан ду куба, челпәрәмә килгән чүлмәк җирдә чәчелеп ята иде. Ул колак төбендә генә: "Ай да маладчина! Рәхмәт, кызым!" - дигән тавыш ишетте. Тавышка борылып караганда, кара бәрхет түбәтәй кигән, беләгенә кызыл тасма таккан Мирсәет Ардуанов аңа кәгазьле исле сабын сузып тора иде. Үз гомерендә шуннан да кадерлерәк бүләк алганы булды микән Зөлхәбирәнең! Ул, сөенеченнән нишләргә белмичә, бүләкне Нәфүшкә күрсәтергә йөгерде. Үзенең битләре ут булып яна, йөрәге тасырдый иде. Менә нәрсә икән ул Сабан туе! Нәфүш янына килеп утырганнан соң да, аның мактап әйткән сүзләрен ишеткәннән соң да, ул, әле һаман тынычлана алмыйча, ничек-ничек булганын, нинди хисләр кичергәнен Нәфүшкә сөйли, тегесе, авызын ерып, рәхәтләнеп аны тыңлый иде. Әнә шул бергә кичергән дулкынлану минутларында алар инде яңа төр уеннар, яңа төр мәзәкләр башланганын сизми дә калдылар. Мәйданның бер почмагында бүрәнә өстендә капчык белән сугышалар; чалбар балакларын сызганган бер малай озын колга башындагы читлектән тере әтәч алырга менеп бара; Шакир Сираев кызлары бизәкле көянтә-чиләкләр белән, бер генә тамчысын да чайпалдырмаска тырышып, су күтәреп йөгерәләр иде.
Нәфүш-Сайрар Кош боларның барысын исе китмичәрәк карап утырды. Зөлхәбирә бераз аптырауда иде: ничек шулай тыныч кала ала ул, нигә көлми, нигә дәртсенми? И шәһәр кызы, белмисең шул әле син, Сабан туенда егетләрнең йөрәген чаптар аттай җилкендергән уен - көрәш ул, батырлыкка көч сынашу, өстен чыгып, кызларның йөрәгенә ут салу. Мәйдан уртасына төрле яктан бәләкәй малайлар йөгереп керә башлагач: - Нәрсә бу?! Нәрсә бу?! - диде Зөлхәбирә, тагын Нәфүшнең беләгенә тотынып. - Көрәш башлана, шаулама, - диде Нәфүш, җитди итеп. Зөлхәбирә аның кинәт дулкынлана, күзләре зурая башлаганын күрде. Малайлар үсмерләргә, үсмерләр тап-таза егетләргә әйләнә барды. Мәйдан кинәт кысылды, тарайды. Арттагылар алга уздылар. - Нәрсә бу?! Нәрсә бу?! - диде Зөлхәбирә, тагын аңламыйча. - Көрәш бу, Зөлхи, көрәш. Көрәш барган җиргә ике атлы милиция кереп, кысыла барган мәйданны әкрен-әкрен киңәйтеп йөри башладылар. Ат аягы астында калырга теләмәгәннәр чирәмгә утырган көе ипләп кенә арткарак шуышты. Зөлхәбирәгә дә ялгызы калыр, егете өчен янып-көеп утырыр чаклар җитте. - Кайтмый калсам, бәхил бул, Зөлхи, - диде Нәфүш-Сайрар Кош, кызның үзе кебек шаяртып. Нәфүш кулына сөлге тоткан минуттан башлап, Зөлхәбирәдә бәйгече каны уянды. Нәфүшкә каршы чыккан зәңгәр майкалы егет бик таза, аның беләк мускуллары ишелеп килгән бау кебек иде. Зөлхәбирәгә ул Нәфүшне эһ тә итмичә әйләндереп салыр кебек тоелды. Нәфүш башта күлмәген салмый гына тотынган иде, тәртип саклаучы картлар аны да салдырдылар. Зөлхәбирә - беренче мәртәбә - сөйгәненең киң күкрәкле, теге егеттән бер дә ким булмаган мускуллы икәнен күрде. Бу аны тынычландырды. Ләкин егетләр, сөлгене кулларына урап, гәүдәләре белән җиргә ятар дәрәҗәгә җитеп, маңгайларын терәшкәч, аны тагын курку алды. Зәңгәр майкалыны аягыннан тартып егардай булды. Көрәшчеләр таптанып йөри башладылар. Халык, ризасызлык белдереп, сузмагыз, сузмагыз, дип шаулашты. Менә берзаман Нәфүшнең аяклары әкрен генә җирдән куба башлады. Зәңгәр майка Нәфүшне күкрәгенә кысты (Зөлхәбирәнең йөрәге тамак төбенә менеп җитте!), инде сала дип кенә торганда, Нәфүш тегенең кочагыннан шуып чыгып җиргә басты да зәңгәр майкалыны ян-якка аударып та җибәрде. Бу шул кадәр тиз булды, Зөлхәбирә ни булганын да аңламый калды. Нәфүш, мышкылдап, аңа ике метрлы ак бәс китереп тоттыргач кына, егетенең җиңгәнен аңлады. Икенче көрәшчене Нәфүш бер күтәрүдә салды. Өченчесе көрәшә белмәүче иде бугай, таптанып йөри-йөри Нәфүшне алҗыткач, ниндидер бүләк биреп, аны көрәштән чыгардылар. Дүртенче кеше Нәфүшкә каршы тиз генә чыкмады. Бәхтияр абзый көрәшчеләр арасыннан кыюларны үгетләп йөрде, Ардуанов бүләкләр өеменнән чигүле ак күлмәк алды. Зөлхәбирәнең йөрәге тагын тамак төбендә үк тибә башлады - бу аның бүләге иде. - Кем чыга? Кем чыга? - дип, күлмәкне баш өстенә күтәреп күрсәтте Ардуанов. Нәфүшкә каршы кара сатин күлмәген чалбар өстеннән чыгарып кигән караңгы чырайлы бер кеше алпан-тилпән атлап килә башлады. Мирсәет Ардуанов аның Шакир Сираев икәнен танып, өнәми генә сөлге китереп бирде. Нәфүш биленә сөлге килеп төшү белән үк Шакирның каты куллы икәнен сизеп алды, караңгы чырайлы, сүзсез бу кеше, сулыш алырга ирек бирмичә, билне тимер кыршау белән кыскандай кыса иде. Шакир белән Нәфүш маңгайны маңгайга терәп йөри башлагач, Зөлхәбирә түзә алмыйча: - Бирешмә, Нәфүш! - дип кычкырды. Нәфүш аның тавышын ишетте, ахрысы, Шакирны үзенә таба суыра башлады, ләкин теге - җиргә берегеп үскәнме диярсең - селкенеп тә карамый. Ул арада Нәфүш үзенең күтәрелә башлавын сизде, беренче көрәштәге кебек, бераз ирек бирергә дә, көтмәгәндә җиргә басып, тегене янга аударып җибәрергә ниятләнде. Дошманның күкрәгенә күтәрелгәч, күңеленнән хәвефле уй узды: җиргә баса алмаячак ул. Сау бул, чигүле күлмәк! Сау бул, Зөлхәбирә бүләге!..
- Карагыз әле, кара, менә бу ичмасам көрәшче! - Бу сүзләрне комиссия өстәле янында утырган Никифор Крутанов әйтте. - Әйе, белеп көрәшә, күрәсең, моңарчы да көрәшкәндер, - диде Хангильдян тыныч кына. Өч кешене еккач, Сираевны читкәрәк утыртып, башка көрәшчеләргә ирек куйдылар. Мирсәет абзый башта көрәшергә уйламаган иде, тора-бара аңарда да көрәшче каны кузгалды, рәттән өч кешене егып, ул да Сираев янына барып утырды. Җиңелми калганнар сигез кешегә җыелды. Сабан туен үз гомерендә беренче мәртәбә күргән Крутанов, хисләренә төелеп, Хангильдян белән Мицкалевичка моның әйбәт бәйрәм икәнен, ел саен үткәрергә кирәк икәнен, Ардуановның эшне дөрес башлап җибәрүен кайнарланып сөйли иде. - Чебешләрне көз көне санарбыз, Никифор Степанович, ашыкмый торыйк, - диде партком секретаре. - Ничек икән анда милиция посты? Башлыкларын чакырып, хәлне белешергә кирәк. Милиция начальнигын чакырырга Сагайкинны җибәрделәр. Ксенофонт Иванович картлар белән бергә Сабантуй комиссиясендә тәртип саклый иде, ул озакламый үзе белән милиция начальнигын алып килде. Гимнастёрка якасына кубик таккан урта яшьләрдәге кеше төзелеш җитәкчеләренә әлегә тәртипсезлек булмавын, кызмача егетләрне берәм-берәм баракларга озата торуларын хәбәр итте. Кичке алтылар тирәсендә Зырянка буенда халык сирәгәйде. Көрәшнең азагын карамый китми торган иң һәвәскәр картлар да көрәшчеләр үзләре генә диярлек торып калды. Батыр булып Ардуановның калуын бик теләделәр. Көчен кызганмыйча, хәрәмсез көрәшә. Бик чиста әйләндерә - җиргә сылап кына куя. Ниһаять, сигез кешедән дүртәү калдылар. Алар арасында Ардуанов бар иде әле. Крутанов тагын түзмәде: "Ай да молодец! Ну, Мирсаид, не подкачай!" - дип аваз салды. Ләкин ул теләгәнчә барып чыкмады. Батыр даны Шакир Сираевка эләкте. Дөрес, ул Ардуановны ега алмады, әмма җитәрлек азаплады. Аның ике мәртәбә Мирсәет абзыйны күтәреп алуын истә тотып, батырга дигән патефонны аңа тоттырдылар. Халык, дөрес түгел, көрәштереп бетермәдегез, дип дәгъвалашып та караган иде. Мирсәет абзый үзе бүтән көрәшергә теләмәгәч, теш кысып кына риза булдылар. Сираев, тир түгеп алган патефонын култык астына кыстырып, тизрәк таю ягын карады, чөнки Сабан туеның кагыйдәсен яхшы белә иде ул, Аллам сакласын, Ардуанов яклылар измәңне изеп ташларга да күп сорамаслар... Мәүгыйзә түти Мирсәетен уртадан үзе кереп алып чыкты. Ире көрәшеп җыйган бер кочак бүләкне дә күтәреп чыкмакчы иде, анысын Мирсәет абзый хатынына тоттырмады. - Монысы бригатныкы, без әле тагын Сабан туе үткәрәбез, - диде. Һәм чыннан да Ардуанов, әллә ни арада кечерәк мәйдан оештырып, үз бригадасы егетләрен көрәштерә, йөгертә, чүлмәк ваттыра башлады. Монысы беренче зур Сабантуйдан да кызыграк булып чыкты. Уен-көлкенең, кызыкның чиге-чамасы булмады. Бригада егетләре инде бүләк алудан бигрәк мәзәклеге өчен тамашага катнашып киттеләр. Ардуанов бүләкне үз кулы белән биреп торды. Йөгереш вакытында иң азаккы булып лырт-лырт йөгереп килүче Бәхтияр абзыйдан халык рәхәтләнеп көлә, төрлесе төрле яктан киңәшен биреп тора. - Бәхтияр абзый, бирешмә! Беренче киләсең! - Бәхтияр абзый, ник шулчаклы тырышасың? Бүләк калмады бит инде... Гайнуллин бер дә аптырамыйча, үз җаена гына лырт-лырт юыртуын белә һәм елмаеп әйтеп бара: - Мирсәет юмарт ул, миңа да берәр нәрсә табар әле. Зөлхәбирә белән Нәфүш Сабантуйдан соңгы кеше булып диярлек кайттылар. Аларга бүген диңгез тубыктан! Кулларын кулга тотынып, елга тугайларында йөрделәр, яр буйларында утырып тордылар. Инде менә Әдәми таудагы баракка кайталар. Урман сукмагы караңгы. Чәбәләнеп үскән дүләнә куаклары, баш өстенә чатыр корган имән ябалдашлары йолдызларны яшереп асрый. Төзелеш гөрелтеләре монда тонык кына ишетелә - урманның сизелер-сизелмәс кыштырдаулары аларны үз эченә йота. Кулларын кулга тотынып, алар икәү генә атлыйлар. Кыш буе бер-берсен сагынып үткәргән көннәр күңелләрендә кабат яңара, һәм алар әкрен генә үз уйларын уйлап баралар. "Әгәр Березнәктә комбинат салмасалар, мин бу Сайрар Кошны очрата алмас идем. Ул икенче берәүнең кулын тотып барыр иде. Хәзер ул минеке. Минем өчен утка-суга керергә, биек кыядан упкынга сикерергә әзер. Мин аның турылыклы юлдашы булырмын. Мин аңар берсеннән-берсе матур малай белән кыз бүләк итәрмен..." "Бу нәфис гөл минем бәхеткә туган. Ул минем күзләремне ачты, сукыр тавык булып йөрүдән коткарды. Мин аның кадерен белермен: өрмәгән җиргә дә утыртмам. Ул миңа тупырдатып ун бала табып бирер. Без урман кошлары кебек чыр-чу килеп яшәрбез..." Уралның мастер Кадермәт кызы белән Актанышның крестьян Фәхри малае тайга сукмагыннан атлый. Алар бүген яшьлекләре белән саубуллаша. Иртәгә туй - төзелештә беренче кызыл туй, комсомол туе!
И дөнья! Зөлхәбирә белән Нәфүшнең дә яшьлек дип аталган ашкынулы ваемсыз чагы, хәсрәткайгылардан ерак чагы, тайга тирәнлегеннән килгән өрфия җилдәй җиңел-нәфис чагы узып китәмени?! Аларның гаилә дигән зур тормышы башланачак. Мирсәет Ардуанов кебек, аның үткен телле, нечкә күңелле хатыны Мәүгыйзә түти кебек, Нәбиулла белән Зөлхәбирә дә ил йөкләгән һәм үзләре теләп алган йөкне ыңгырашмый-нитми тартып барырга тиеш булачаклар. Аларга социализм иленең язмышы тапшырыла. Хәзергә әле алар ул хакта уйламый. Күңелләре тулы ашкыну аларның. Тамырларында - кайнар кан, күңелләрендә - зәңгәр болытлар, җилкәнен киергән кораблар; яратасы һәм яратыласы килүдән, теләк-тойгылардан башлары әйләнә. Кечерәк бер аланга килеп чыктылар. Баш өстендә йолдызлар кабынды. Йолдызлар яктысыннан каен кәүсәләре җемелдәп китте. Зөлхәбирә куш каенга килеп сөялде. Кулларын сөйгәненә таба сузды. Нәфүш, аның ике кулыннан берьюлы тотып алып, әкрен генә әйтте: - Син мине яратырсыңмы? Зөлхәбирә, башын артка ташлап, күзләрен йомды, иркә балалар тавышы белән келтерәп көлде. - Я-ра-тыр-мын! - диде. Уйнап әйтте, тылакыйланып әйтте. - Гомер буенамы? - диде Нәфүш, кайнар пышылдап. Зөлхәбирә кинәт тынды. - Яратырмын. Гомер буе яратырмын. Синнән дә газиз бер генә кешем дә юк бит минем, бәгырькәем... Нәфүш, моңарчы күңелендә тыеп асраган шашкын хисләренә баш була алмыйча, үз гомерендә беренче мәртәбә, ярсып-онытылып, аны күкрәгенә кысты һәм шул мизгелдә үк кемнеңдер, якасыннан умырып алып, аркасына тезен терәп, артка каеруын тойды. Ул да түгел, очлы салкын тимер, кабыргаларын шытырдатып, йөрәгенә кадалды. Зөлхәбирә сискәнеп күзләрен ачты. Ни булганын аңлап алырга да өлгермәде, күкрәк турысында пычак сабы тырпаеп калган Нәфүш - дорфа рәвештә этеп җибәрүдән - аңа килеп бәрелде, кызның ап-ак күлмәгенә ургып кайнар кан ага башлады. Төн идеме бу, әллә таң алды карасы идеме, Ардуанов дөбердәтеп бүлмә тактасы какканга уянды. Бәла килгәнне сизенеп, урыныннан сикереп торды, өстен киенергә дә онытып, эчке күлмәкыштаннан ишекне барып ачты. Ишек төбенә бригадасы җыелган - фонарь тоткан егетләр зур бер кара төркем булып басып тора. Төркемнән Исәнгол Юлдыбаев аерылды, бригадир янына ук килеп, колагына әйтте: - Нәбиулланы үтергәннәр. - Кайсы Нәбиулланы? - Сайрар Кошны. "Ә туй? Ә Зөлхәбирә?" - Аңына барып ирешкән беренче уен Мирсәет абзый әллә күңеленнән, әллә кычкырып әйтте. Киенергә кирәк иде, киенде. Барактан чыгышлый, төзүчеләр посёлогында шаулап сөйләшкән тавышлар колакка чалынды, кемнәрнеңдер ашыгып, йөгереп узган шәүләләре күренеп калды. Әнә шул минутлардан башлап, авыр таш булып җилкәне баскан кайгы һәм бригаданың язмышы аны нык булырга, җебеп төшмәскә өндәде. Төзелеш җитәкчеләре дә аякка баскан иде инде. Крутанов, биш минутлык киңәшмә җыеп, шундук күмү комиссиясе төзеде. Рәисе итеп партком секретаре Хангильдянны, әгъзалары итеп Нурисламовны, Ардуановны, Бәхтияр Гайнуллинны билгеләделәр, Сагайкинны оештыру, өлкә белән элемтәгә керү эшенә билгеләмәкчеләр иде, ул өйдә түгел икән.
Беренче эш итеп, мәрхүмнең гәүдәсен больницага алып кайтып урнаштырдылар, суд экспертизасы һәм оператив эш кешеләре үз эшләренә кереште. Бригада эштән туктамаска тиеш. Төзелешне туктату яшерен эш алып барган корткычларның халык арасында төрле коткы таратуга, буталыштан файдаланып, кара эшләрен эшләүгә китерәчәген беләләр иде. - Мирсәет Ардуанович, мин сезнең халыкның күмү йолаларын белмим, ул эш тулысынча сиңа тапшырыла, - диде Хангильдян. - Нәрсә кирәк дип табасың, барысын да эшлә. Ләкин бер нәрсәне онытма, Фәхриев комсомолец иде, без аны, барлык йолаларны үтәгәннән соң, табутка салып, халыкка күрсәтеп күмәргә тиешбез. Тагын бер тапкыр иптәшләрчә сорыйм: иң вак детальләренә хәтле уйлап эшлик. Күренеп тора, егетләр ярсыган, бигрәк тә синең бригада егетләре, стихияле бунт башланып китмәгәе. Үзегезгә мәгълүм, милли хисләрне ярсытудан да хәтәр провокациянең дөньяда булганы юк. - Егетләрне мин үзем тынычландырырмын. Алар моңарчы минем сүздән чыкмыйлар иде әле, - диде Мирсәет абзый. - Безгә бит мәрхүмнең туганнарына белдерергә, күмү өчен кирәкле материалларны табарга кирәк. Шул эшкә дип билгеләнгән Сагайкиннның өйдә булмавы миндә шик уята. - Әйе шул. Моны ачыкларга кирәк. Фәхриев йөрткән машинаны бик яхшылап юдырырга, кызыл һәм кара материя белән уратып алырга кирәк. Ул эшләрне Мицкалевич башкарыр. - "Сагайкин кая киткән, менә бу проблема. Неужели аның бу эштә катнашы бар?" - дип уйлады партком секретаре, тик әле ул күңеленә килгән шикне берәүгә дә әйтми торырга булды. Мәрхүмнең гәүдәсен, алдан сөйләшкәнчә, татар йолалары белән кабыкка салып юдылар, бу эшне, Березникида күптәннән яшәгән картлар ярдәмендә, Бәхтияр абзый эшләде, аннары, яңа киемнәрен киендереп, табутка салдылар. Башта җеназаны баракта эшләргә уйлаганнар иде, халыкның күп киләсен, баракта урын җитмәсен уйлап, клубка куярга булдылар. Саубуллашу һәм күмү вакытын Крутанов эшчеләрнең ялга туктаган сәгатьләрендә эшләргә һәм төшке ялны бер сәгатькә озайтырга, шул хакта барлык төзелешкә агитаторлар, тәрбиячеләр, бригадирлар аркылы белдерергә киңәш итте. Көндезге сәгать уникедә борынгы сода заводы минут буе гудок биреп торды. Кешеләр, эшләреннән туктап, клубка, Бишьеллык урамына таба юнәлделәр. Мәрхүм белән саубуллашырга килүчеләр чираты бер чакрымга сузылды. Сүзсез генә керәләр, табут эчендә кыр чәчәкләренә күмелеп яткан япь-яшь егеткә соңгы ихтирамнарын белдереп, әкрен генә узып китәләр; аның баш очында өнсез утырган Зөлхәбирәне кызганып, йөрәкләренә моң төяп чыгалар, теш казналары кысыла, йодрыклары төйнәлә. Менә табутны машинага чыгарып куйдылар. Күз күреме җирдә диңгез кебек чайкалып торган халык төркеменә карап, Хангильдян саубуллашу сүзен әйтте: - Иптәшләр, явыз дошманның канлы пычагы безнең арабыздан комсомолец Фәхриевне алып китте. Аңа әле егерме биш кенә яшь иде. Ул тормышны ярата, иптәшләрен ярата, ул җаны-тәне белән төзелешкә гашыйк иде. Җир казучыдан ул бетончы булды, химкомбинат төзелешенә кайткан беренче машинага менеп утырды. Дошман безнең сафларыбызны бозарга, төзелештә чыныккан дуслыгыбызга кул сузарга, паника чәчәргә теләде. Барып чыкмас! Эшче иптәшебез Нәбиулла Фәхриев җеназасында без энергиябезне икеләтә, өчләтә арттырып, социализм иленең химия гигантын нык итеп салып бетерергә ант итәбез. Җиз тәлинкәгә җиз тәлинкә китереп бәрде - үлемнең чынлыгын халыкка җиткерде; көмеш быргылар тавышы, барабаннарның дөпелдәтеп баскан марш ритмы кешеләрне бер адымга, бер йодрыкка туплады. Баш өстендә июнь кояшы, күктә аккош мамыгыдай ак болытлар, юлда грузовик бара, грузовикта - Нәбиулла Фәхриев, аның баш очында - канатларын салындырган каракош төсле, Зөлхәбирә Кадермәтова утыра. Янәшәдә - Мирсәет Ардуанов, эскәмияләрдә - бригада егетләре. Җирдән кешеләр атлый, аркаларына мылтык аскан атлы милиционерлар килә, җиз тәлинкәләр, көмеш быргылар, киерелеп тартылган барабаннар кайгылы-тантаналы маршка кешеләрне туплый. Төзелеш фронты солдатын соңгы юлга озаталар... Ксенофонт Иванович Сагайкин беркая да китмәгән, Сабан туе көнне кичтән үк кулга алынып, ялгыз камерада төн чыккан һәм менә хәзер, ГПУ дигән өч кенә хәрефле, дәһшәтле сүзне күңеленнән кабатлап, сорау алырга чакыруларын көтеп утыра иде.
Кеше тормышында иң авыр нәрсә - билгесезлек. Әгәр Сагайкин менә хәзер нинди сәбәпләр аркасында бирегә килеп эләгүен белсә, допрос вакытында үзен ничек тотарга, нинди версияләр уйлап чыгарырга икәнен чамалар һәм йокысыз үткән төн эчендә ул аны инде беркем бәйләнә алмаслык итеп уйлап та чыгарган булыр иде. Ләкин ул белми. Белми, каһәр суккыры! Ышанычлы кешеләре кияү егетне үтергәннәрме-юкмы - белми, үтерсәләр, ничек үтергәннәр, судан коры чыкканнармы - белми; аның үзен болай гына, шикләнү сәбәпле генә кулга алганнармы, әллә ышанычлы кешеләренең берәрсе тотылып, допрос вакытында аны сатканмы - берсен дә белми, белмәгәнгә күрә гасабилана, ниндирәк карарга килергә, ничегрәк саклану чараларына керешергә аптыраудан газаплана иде. Ул моңарчы да ГПУ кешеләренең үз эшенә тыныч карый алмауларын, аны гел күзәтеп, аның сүзенә гел колак салып йөргәннәрен тоена иде, әмма кулга алыну болай ук көтелмәгәндә булыр дип башына да китерми иде. Чөнки каршы якның бер генә төрле дә дәлиле юк, аны кулга алырдай җинаять билгесе юк иде бит. Чаларган каты мыегын чәйнәштереп, ул соңгы көннәрдә кайларда булуын, кемнәр белән сөйләшүен, ниндирәк саксыз гамәлләр кылуын күңеленнән барлап чыкты. Тайга төпкеленә яшерелгән землянкада булды - күрүче-мазар булмады. Әллә күреп тә күрмәмешкә салыштылармы? Бәлки инде аның ышанычлы кешеләре изоляторда утыра торгандыр, хөкем сәгате сукканны көтеп, газаплы уйларын күңелләреннән кичерәләрдер. Әллә водонасосныйдагы төнге шартлауның очына чыкканнармы? Алай дияр идең, аны бер Сагайкин белә дә шартлатуны эшләгән группа белә. Аны бит Сагайкин группасы түгел, читтән килгән, башка кеше кул астында эшләгән группа башкарып чыкты, Сагайкин аларга юл гына күрсәтеп бирде. Алар инде, мөгаен, Магниткага барып чыкканнардыр, яңа шнурлар, яңа аммоналлар әзерләп, күккә ут-төтен баганалары күтәреләчәк көннәрне күз алларына китереп, хыялланып йөри торганнардыр. Сагайкин, шуларны уйлагач, аз гына тынычлангандай булды. Кулы белән капшанып, камера стеналарына тотына-тотына, арырак китте. Ишек төбендәге парашага абынып, теш арасыннан сүгенде. Камера караңгы, тынчу иде. Чуен рәшәткәле бәләкәй тәрәзә каршысына туктады. Зырянка елгасы ягыннан, алар моннан берничә ел элек "балык тотып" утырган аулак тугайдан, күк читенә кан кызыллыгы сибеп, таң яна башлаган иде. Әнә шул кызыл шәүлә аңар большевиклар төрмәсеннән качып киткән чакларын, иректә яшерен эш алып барган эсер иптәшләрен, алар ярдәмендә поручик Софроновны Себернең Демидов заводларында эшләгән потомственный Сагайкиннар фамилиясенә алыштыруын, аннары бик озак - айлар буе - Себердән ераклаша баруын күз алдына китерде. Партиядәш иптәшләре аңар Урал үзәгенә урнашу, социализмның тамырына балта чабу бурычын йөкләделәр. Балта чаба алдымы соң ул? Водонасосный исән. Ударник Ардуанов исән. Һәм тагын кайчанга тикле Ардуановлар исән йөрер? Сагайкин, теш казналары кысылып, яңак сеңерләре бүртеп чыгуын тойды. Бетон басмаларга каты-каты басып йөргән Ардуановлар, Громовлар, Вотиновлар аның киләчәген тартып алдылар, аның үзен шушы ялгыз камерага ябып, үткән көннәр истәлеге белән берьялгызын калдырдылар. Ксенофонт Иванович чуен рәшәткәле төрмә тәрәзәсе аша кандай кызарып янган таң шәүләсенә - ирекле көннәренә кызыгып карады. Күзләре талганчы, көн яктырганны көтеп торды. Каяндыр ерактан моңсу гына булып завод кычкырткан тавыш ишетелде. Купец Любимов белән швед Солвэнең Урал урманнарында адашып калган бердәнбер химия заводы икәнен белә иде ул моның, үз сыйныфының тавышын әнә шул завод гудогыннан зәгыйфь кенә итеп ишетү аның йөрәк ярасын телеп җибәрде. Завод гудогына иртәнге сменага бетон төяп килүче күке-паровоз ачы итеп җавап кайтарды. Төзелешкә соңгы айларда күпләп кайткан йөк машиналары, сигнал бирешеп, бер-берсен сәламләделәр. Аннары тавышлар ишәйде, тоташ бер гөрелдеге үз ихтыярын көчләп тага ала торган хәкимдар өндәмәгә әйләнде. Шушыларның барысын чуен рәшәткә аша гына күреп, сиңа кан дошманы булган системаның йөрәгеңә басып килүен белеп торудан да авыр нәрсә бармы? Сине иртәгә, юк, бүген, тагын бер-ике сәгатьтән, нинди язмыш көткәнен белми яшәүдән дә авыррак нәрсә бармы? Социализм сине ялгыз камерага бикләп үз эшен эшли. Себер чаклы Себердән - кедрлы, пихталы урманнарны, тоташ тынлыкта яткан буш өнсезлекне, урман күлләрен ташлап, туган төбәген ташлап, монда - Урал үзәгенә, ут һәм төтен эченә нигә омтылды соң ул? Социализм гүләвен чуен рәшәткәләр аркылы тыңлап тору өчен омтылдымыни? Калын тимер ишекнең аратасы шалтырап, Сагайкинны сискәндереп җибәрде. Ул да түгел, шыгырдап ишек ачылды, һәм шәфкатьсез калын тавыш:
- Сагайкин, к выходу! - дип боерды. Ксенофонт Иванович кораллы конвой озатуында ярым караңгы бер коридордан, алдына-артына каранмыйча, озак кына барды, һәрхәлдә, аңар озак тоелды; аннары сулдагы бер ишек ачылды, һәм аның күзенә көлтәсе белән яктылык бәреп, сукырайтып җибәрде; күзен ачып карарлык хәлгә килгәндә, аның каршысында ярым хәрби гимнастёркалы, билен яссы каеш белән буган тыгыз гәүдәле, яңаклары эчкә суырылган шакмак битле берәү басып тора иде. Сагайкин аның киеме белән йөз кырыслыгы бик тә туры килүен, тик иләмсез зур башында, пеләше тирәли бөтеркәләнеп үскән сары йомшак чәченең генә тышкы кырыслыгы белән ятышмавын чамалап алды. Каршы алучының әнә шул контрастлыгы аңа ни өчендер үтә дә таныш кебек тоелды. Газапланып, күргән-белгән кешеләрен, танышларын күңеленнән барлады, әмма очрашу артык хәвефле булгангамы, ул аны берничек тә исенә төшерә алмады. Кабинетта бер өстәл, ике урындык, галәмәт дәү сейф бар, соргылт төстәге шәрә стенадан Дзержинскийның күңелгә шом сала торган портреты карап тора иде. Сагайкинны таң калдырганы сейф булды. Себернең Демидов заводларында эшләнгән бик зур һәм авыр бу сейфның ишегенә сәмруг кош сурәте төшерелгән иде, Россиянең капиталистлары өчен дип ясалган шул сейф хәзер большевикларга хезмәт итә, бәлки әле анда Сагайкинның язмышын кыл өстенә куярлык документлар ятадыр. Каршы алучы Сагайкин белән исәнләшергә ашыкмады, буш урын да тәкъдим итмәде, ач яңаклы усал йөзендә балкып янган коңгырт күзләре белән корбанына төбәлеп: - Сагайкин сезнең үз фамилиягезме? - диде. Бу сорау башка мылтык түтәсе белән бәргәннән ким тәэсир итмәде Сагайкинга. Ул, коры җиргә чыгарылган балык сыман, һава йотып: - Бу ниткән мыскыллау, гражданин следователь? - диде, тавышының көчсез һәм әкрен чыкканын тойды. - Без потомственный Сагайкиннар. Минем бабам гомер буе Демидовлар заводында бил бөккән. Аның Алтай ахагыннан ясаган йөзекләрен чит ил корольләре киеп йөрергә кимсенмәгәннәр. - Димәк, сез Демидов заводларының атаклы мастеры Дмитрий Ксенофонтович Сагайкиннар нәселеннән? Сагайкин, җиңел сулап, уң кулының чәнти бармагына кигән ахак кашлы зур йөзекне следовательгә таба сузды: - Менә минем Дима бабайдан калган бердәнбер байлыгым. Үлгән чакта ул аны миңа бүләк итте. Эшче намусын күз карасы кебек сакла, тап төшермә, улым, дип әйтеп калдырды. Сорау алучы өстәлнең сул тартмасыннан зурайткыч пыяла чыгарды, Сагайкинның йөзекле кулын зур һәм кытыршы учына куеп, ахакны шул пыяла аша карады һәм йомшак көйле тавышка күчеп сөйләнеп куйды: - Бар да дөрес. Дмитрий Сагайкин эше бу, фальшивка түгел. Аның икенче пары менә бездә саклана, - дип, сейфтан шундый ук йөзек алып Сагайкинга күрсәтте. Ксенофонт Ивановичның эченә өмет уты керде. Эшне йөзектән башлап дөрес итте бит әле ул, шайтан алгырысы! Котыла ул, котыла болай булгач. Ул, нурланып киткән күзләре белән азатлык өмет итеп, сорау алучыга карады, һәм бөтен тәне өшеп китте. Следовательнең йомшак һәм бер үк вакытта таләпчән нык кыяфәтеннән кинәт чамалап алды: Морозов! Эчкә баткан ач яңак, шакмак бит, йомшак сары бөдрә чәч, кара күмер булып янган күзләр. Себердәге иптәшләре аңар шушы рәсемне күрсәттеләр бит. Морозов тырнагына эләгүдән курык, йомшак җәеп катыга сала, диделәр. Беттең син, Ксенофонт, котылу юк сиңа! - Йә, ничек, Ксенофонт Иванович, эшче намусына тап төшермисезме сез? Бабагызның исемен - Ксенофонтны лаеклы йөртәсезме? Сагайкин, сыртына камчы төшкәндәй җыерылып: - Моңарчы тап төшергән булмады, гражданин следователь, - диде. Тынып хәл җыйгач, өстәп әйтте: - Аңлы рәвештә тап төшергәнем юк. Ну... кеше тормышында төрле хәл булуы мөмкин. Әгәр... ялгышкан булсам, гаебемне каным белән юарга әзер. - Да-а... Юарга туры килмәгәе, Ксенофонт Иванович, - диде Морозов, үзалдына сөйләнгәндәй, һәм шундук допрос тонына күчте: - Колчакта ничә ел хезмәт иттегез? Аның сораулары шулкадәр дә көтелмәгәнчә иде, Сагайкин бу юлы да үзен баш түбәсенә мылтык түтәсе белән бәргәндәй хис итте. - Хезмәт иткәнем юк. - Беркайчан дамы?
Сагайкин, Морозовның яссы киң каешына тагылган наган кобурасына төбәлгән хәлдә, хәтеренә яшен кебек сызылып калган бер вакыйганы күңеленнән кичерде. Колчакта хезмәт иткән чагында, кызыллар аның өч иптәшен аттылар. Ксенофонт Иванович әнә шул хәлне Совет властена беркайчан да гафу итми, революция аның биографиясендә өч кешенең канлы ярасы булып ята, ул моны түләтергә дип кылыч үбеп ант иткән иде. Коралдаш иптәшләрен - янып торган өч поручикны янә бер мәртәбә күз алдыннан үткәргәч, Сагайкинның башы әйләнеп китте. Нинди егетләр иде бит! Кызыл командирларны, авызларыннан папиросларын да алмыйча, кылыч белән буйга ярып чыгара алалар иде. - Димәк, беркайчан да? - дип кайтарып сорады Морозов. - Беркайчан да! - диде Сагайкин, күзен дә йоммыйча. - Ярый, шулай дип яздык. - Морозов азакка дип саклап килгән козырен уенга кертер вакыт җитте дигән фикергә килде. Әгәр комсомолец Фәхриев үлемендә бу кешенең катнашы булмаса, ул көтелмәгән хәбәрдән сискәнеп китәргә, катнашы булса, тыныч кан белән каршы алырга тиеш. Димәк, ул аны белә дигән сүз. Морозов эшне кечерәк бер эксперименттан башлады. Урыныннан торып, өстәлнең бу ягына чыкты, Сагайкинның каршысына ук килеп, папирос кабызды, ләкин гаепләнүчегә папирос тәкъдим итмәде: затлы нәселдән булса, Сагайкин папирос сорап түбәнсенмәс. Сагайкинның котырып та тартасы килә башлады, папирос төтене аның барлык ихтыярын бары тик шул төтенгә генә юнәлтте, ләкин ул түзде, хәтта төкерек йотканын да сиздермәскә тырышты. Морозов коңгырт күзләренең балкып торган карашын бер генә минутка да аңардан алмыйча, гүяки аның хәленә кереп, дусларча әйтте: - Эшегез хөрти сезнең, Ксенофонт Иванович. Постройком секретаре буларак, бәйрәм сезнең җаваплылыкка тапшырылган булган. Ә сез аны... җимергәнсез. - Пауза ясап торды, Сагайкинның хәвефле елтырый башлаган күзләренә туры карап һәм аның борчыла башлаганын сизгәнен белдереп: - Менә ни өчен без сезне кулга алдык, - диде. - Сезгә эшчеләр сыйныфы алдында җавап бирергә туры киләчәк. - Әллә... ул-бу булдымы? - Комсомолец Фәхриевне үтерделәр. (Сагайкинның йөзендәге бер генә тамыр да селкенмәде.) Ә бу хулиганнар эше түгел. (Сагайкинның сул кашы тартылып куйды.) Без үтерүчене тоттык. (Сагайкинның битенә шаулап кан йөгерде.) - Кайда ул? - диде Сагайкин, үзе дә сизмәстән. - Тиешле урынында, Ксенофонт Иванович. Сез соңга калдыгыз? - Ничек? - Менә шулай. Эшчеләр сыйныфы сезгә моны гафу итмәс. Сагайкин башын түбән иде. Морозов өстәл кырыендагы кнопкага басты. Ишек төбенә кереп баскан яшь кенә чырайлы конвойга: - Ксенофонт Иванович Сагайкин, җинаять составы булмау сәбәпле, конвойдан коткарыла. Расписка белән алынган әйберләрен кайтарып бирегез, - диде. Гаепләнүче чыгып киткәч, Морозов, телефоннан бүлек башлыгына шалтыратып, Сагайкинны иреккә чыгаруын һәм аның артыннан күзәтүчеләр куюын хәбәр итте. Аның максаты үтәлгән иде. Сагайкинга ул аның ГПУ кулында икәнен төшенердәй ике усал сорау бирде, Фәхриевнең үлемен хәбәр итеп, бүренең сарык тиресен салдырды һәм бүген булмаса иртәгә яңадан кулга алыначагын төшендереп чыгарды. Сагайкин хәзер ничек кенә булса да иптәшләре белән бәйләнешкә керергә тырышачак, үлем агониясе аны аек акыл белән эшләүдән мәхрүм итәчәк. Күрше камерада Пётр Шалага утыра. Фәхриев үтерелгән сәгатьләрдә аны тайга сукмагыннан тотып алып кайттылар. Аңардан ике яклы финка табылды. Чагыштырып карагач белделәр: Фәхриевне үтергән пычак моның адашы, алар икесе дә тимерчелектә, бер кулдан ясалганнар иде. Допроста Шалага белән нәзакәтләнеп маташмады Морозов: ике пычакның икесен дә янәшә куеп, аныкымы икәнен сорады. Кеше гомере белән бик ансат уйнаса да, үз гомере дигәндә, җәза алуга Шалага шактый сыек булып чыкты. Күз яше белән елап, үзен исән калдыруларын сорады, башлыклары Сагайкин икәнен, аның кул астында унөч кеше эшләвен, аларның кайдадыр тайга эчендә яшәүләрен, тик Сагайкинның аларны бергә очраштырмавын, берәм-берәм генә чакырып задание бирүен әйтеп салды. Морозов Сагайкин белән Шалаганы икесен дә иреккә чыгарырга карар кылды, тик, алар күрешә алмасын өчен, Шалаганы бер-ике сәгатькә соңгарак калдырып чыгарды. Иреккә чыгучыларның кайсы да булса берсе тайгадагы отрядны эзләп китәчәгенә ул шикләнми иде.
Көрәш ике яктан да кискенләште. Сагайкин, иреккә чыгу белән, үзе өчен бер нәтиҗә ясады. "Эзгә төште болар. Мине юри чыгарды Морозов. Группаны эзләп табып хәбәр итсен дип. Эзләми торсын, эзләгән диярләр. Үлсәм үләм, әмма үз дигәнемне итеп үләм. Ардуанов бригадасына, Фәхриевне татар булганы өчен үтерделәр, дигән коткы салырга кирәк. Руслар эше дип уйласыннар. Бригаданың иң ярсыган чагында Ардуановның үзен юлдан алып ташларга. Коткы татар-башкортларны ярсытыр, Ардуановның һәлакәте, хәбәрнең дөрес икәнен раслап, ялкынны пожарга әйләндерер. Күрербез, большевик әфәнделәр, дуслык дип мактанган ныгытмагыз нинди комнан өелгән икән!" ГПУ тарафыннан бик азга гына бирелгән ирекнең һәр минутын дөрес файдаланырга кирәк иде. Төп эшне Сираев аркылы эшләтү хәерле булыр. Ике ел эчендә ул аның холкын бик яхшы өйрәнде, төзелешкә ник килеп чыгуының да сәбәбен ачыклады. Совет власте кулакны каты, ныклы салым белән кыса башлагач, Сираев авыл советында эшләгән баҗасыннан гади бер крестьян булуы турында белешмә алган да самосылкага килгән. Аның Ардуановтан аласы үче бар. Ниндидер бер грузчик герой булып йөри, ә бит Сираев герой булырга тиеш иде. Культуралы, белемле завод хуҗасы булырга хыялланган бит ул. Ардуановка булган нәфрәте Сираевның күзен сукырайтачак. Башка вакытта булса, Сираевка бик сак кына, хәйлә белән генә якынаер иде Сагайкин, хәзер вакыты ул түгел, йә баш, йә мал методы белән эшләргә туры килә. Шунлыктан ул Сираев белән кичен түгел, көпә-көндез, аулакта-мазарда түгел, үз кабинетында очрашуны кулай күрде һәм кеше җибәреп чакыртып алды. Сираев аның кабинетына эш киеменнән - бетонга каткан кожаннан, брезент бияләйләрен путасына кыстырып, дагалы күн итекләре белән каты-каты басып килеп кергәч, постройком секретаре аның белән юньле-башлы исәнләшеп тә тормастан кычкыра башлады: - Бу ниткән безобразие, Сираев? Сез нәрсә карап йөрисез? Нәрсә авызыгыз белән кош тотасыз? Ярышка чыккансыз икән, ярышташыгызның иминлеге өчен дә кайгыртырга кирәк түгелмени? Ниндидер бәйрәм уйлап чыгаралар. Сабантуй, имеш! Ә азагы өчен кем җавап бирә? Эшче сыйныфының нахакка аккан хәләл канын нәрсә белән түлибез? Сираев моның театр уены икәнен, күрше кабинеттагылар ишетсен өчен эшләнгәнен белә иде. Постройком секретарен ул, кашларын җимереп, каршы сүз дәшмичә, сабыр гына тыңлап торды, ләкин Сагайкинның ишекле-түрле йөреп, өстәл төя-төя җикеренүе озаккарак киткәч, җитмәсә, бербер артлы ике кеше ишектән башын да тыгып карагач түзмәде: - Җитеп торыр булмаса, Ксенофонт, эшкә күчик, - диде. - Сине ничек чыгардылар? - Чыгармаслар иде, дәлилләре юк. Сираев, ирен чите белән елмаеп, ышанмыйчарак карап торгач: - Йомышыңны әйт тә, мин китим, мине бригатта көтәләр, - диде. Сагайкин шыпыртрак тавышка күчте: - Ардуановны йомарга кирәк. Сираев күңеленнән канат какты, әмма базарын күтәрер өчен: - Анысы минем эш түгел, - диде. - Ә кем эше соң? - Белмим, иптәш постройком. Сагайкинның йокысыз үткәргән төн һәм ике сәгатькә сузылган допростан соң тузып калган нервысы кинәт котырып китте, ул өстәл тартмасыннан уч төбе кадәрле кәгазь алып, аны Сираевның борын төбендә селкә башлады: - Күрәсеңме менә моны? Русча грамотасыз язылса да, мөһере бар бу кәгазьнең, һәм монда аермачык әйтелгән: Шакир Сираев - Актаныш кантоны Солтангол авылының кулак малае, диелгән. Авыл советы секретаре булып эшләгән баҗасыннан ялган белешмә алып, авылдан качып китте. Сәнәкчеләр фетнәсе вакытында активист Мирсәет Ардуановка каршы компания оештырды, диелгән. Син бит... әллә кайчан дар агачында асылынып торасы яки Себер тайгасында урман аударып йөрисе аю! - Җитәр. Эшкә күчик, - диде Сираев, сабырлыгын җуймыйча. - Миннән нәрсә таләп ителә?
- Ардуановны йому. Менә шул. Үзең эшлисеңме, башкасымы - анысы үз карамагыңда. Таләбеңне әйт. Сузып торырга минем вакытым юк. - Беренчедән, китер ул кәгазьне! - Алды, ут төртеп яндырды, янган кәгазь исен басар өчен, махорка төреп кабызды. - Икенчедән, Ардуанов бу заманда бик кыйбат йөри, - бармагын бармакка ышкып күрсәтте, - кул ялы, иптәш постройком. Сагайкин ишекне эчтән бикләп алды, сейфның эчкәрге тартмасыннан калын гына бер төргәк алып, Шакирга сузды: - Кара аны, эшең чиста эшләнгән булсын. Алдарга уйлый күрмә, мәче тычканны буган кебек кенә... - Ярарсана, өркетмә. Сабый бала юк бит монда. - Ярый, - диде Сагайкин, сүрелә төшеп, - хәерле юл сиңа, сукмакларыбыз аерылса, әшәке итеп искә алма. - Тырышырбыз, - диде Сираев. - Сукмакларның очрашып куюы да мөмкин... - Һәм дагалы күн итекләре белән каты-каты басып чыгып китте... Сагайкинның бригадир Сираев белән очрашуын шундук Морозовка хәбәр иттеләр. Морозов хәлне бүлек башлыгына җиткерде. Үзара киңәшеп, Березникидан чыга торган юлларга, тайганың аучылар гына йөри торган аулак сукмакларына постлар куйдылар. Көне буе күзәтсәләр дә, чыгып-кереп йөрүче күренмәде. Сагайкин беркая да китәргә җыенмый, Сираевтан кала беркем белән дә очрашмый, тиресеннән чыгардай булып, төзелеш мәйданнарында чаба, Крутановның, Хангильдянның, Мицкалевичның күзенә чалынырга тырыша, очрашкан чакта ягымлы исәнләшеп, төзелеш кирәк-яраклары турында бик борчылып сөйләшә, югалып торуының сәбәбен вакытлыча килеп чыккан аңлашылмау дип кыска гына аңлата, кыяфәтенә бернинди дә рәнҗү чыгармый, бер сүз белән әйткәндә, ГПУдан да, төзелеш җитәкчеләреннән дә хәйләкәррәк булып, гаепсез икәнен төшендерергә чамалый иде. Ә менә Шалага, үзенә "койрык тагып" чыгарылуын белсә дә, гомере өчен кан калтырап тору сәбәпле, чамадан тыш беркатлы булып чыкты. Аңар Морозов бетончылар янында күренергә әмер биргән иде, әмерне ул төгәл үтәде, бер сәгатьләр чамасы бетончылар тирәсендә буталып йөрде, башлыгы Сагайкинны очратмаммы дип, Шакир Сираевка да барып килде, әмма постройкомга сугылудан уттан курыккан кебек курыкты, поручик Сагайкин аны сатканны беләдер дигән уй җанын кимереп тора иде. Кайсыдыр бер арада үзенә тагылып йөргән "койрыкның" юкка чыгуын абайлап алды ул, аңарда бандитларга хас җитезлек, үзен-үзе саклау инстинкты уянды. Ул качып китәргә, "койрыкны" өзеп калдырырга карар кылды. Башта ул, кулларын чалбар кесәсенә тыгып сызгырынасызгырына, тайга сукмагына таба китте. Сукмактан гамьсез генә барган булды: янәсе, аның өчен барыбер, ник хәзер үк тотып алып атмыйлар. Аннары ялт-йолт каранып алды да, күршесендә дә, алдында-артында да кеше юклыгын белгәч, сукмактан төшеп, урман куелыгына чумды. Хәзер аның күңелендә кайнар төен булып бер генә уй яши: ничек тә ычкынырга, ычкынырга, юл саташтырырга! Ә урмандагылар? Ә Сагайкин? Ник барысы чәнчелеп китми! Үз башыңны коткару турында уйла инде син, Петруся. Хәлдән тайганчы, урман чытырманлыгыннан чапты, изге апостолларны искә төшереп, мышный-мышный чапты, ботаклар, авырттырып, аның битенә бәрелде, кепкасы кайдадыр сыдырылып төшеп калды, егылып тезен канатты - барыбер туктамады, котылдым дигән уй, исән калдым дигән шатлык аны гел алга куды. Ниндидер бер мизгелдә ул үзенең урмандагы землянкага таба чапканын, инде шуңа якынлашып килгәнен чамалап алды. Ул аларны сатмады, ул "легавыйларны" хәйләләде, белмим, диде, хәзер аларны алып чыгарга да отряд белән бергә качып китәргә кирәк. Калганына Сагайкин җавап бирсен. Менә җитәм, менә җитәм дип ашкынып, землянка сукмагына килеп чыгуы булды, аны ике атлы сакчы тотып алдылар да, авызына чүпрәк тутырып, кулларын артка каерып бәйләделәр. Озак та үтмәде, атлы биш сугышчысы белән Морозов килеп җитте. Засада корып, юлга чыгучыларны күзәтә башладылар. Тәүлектән озак булып тоелган чирек сәгать вакыт узды, һәм беренче кош кармакка чиертте: тайга сукмагында күн курткалы берәү пәйда булды. Аны да Шалага кебек буып алдылар, авызына чүпрәк тутырдылар, кесәсеннән ике алтатар, бер пычак, ниндидер карта да чыкты, күрәсең, качып китәргә җыенган, тирә-юньне тикшерү өчен разведкага чыккан иде. Кайдадыр урман эчендә ярсып кешнәгән ат тавышы урманда ятучыларның качып китәргә җыенганын раслады. Әле генә тотылган күн курткалының аркасына мылтык терәп алдан җибәрделәр, ун-унбиш минут баруга, землянка күренде, землянка морҗасыннан нечкә генә булып аксыл төтен күтәрелә иде.
Морозов сугышчыларына землянканы чолгап алырга, морҗаны томаларга әмер бирде. Әмер шундук үтәлде. Морҗа томалануга, эчтә кинәт шаулашкан, сүгенгән тавышлар ишетелә башлады - землянка эченә төтен тулды бугай. Морозов, револьвердан һавага атып: - Чыгыгыз, сез чолганышта! - дип кычкырды. Төн. Күкне болыт каплаган. Көчле прожекторлардан төшкән яктылык инде төзелеп бетеп килә торган азот-тук заводының манараларын, аркаларын, виадукларын, таш белән кирпечтән салынган саллы авыр биналарын, сферик шарларын, челтәр нәкышләредәй үрелгән ажурлы мачталарын һәм ярты күккә тикле сузылган кара морҗаларын - барысын бер төбәккә туплый. Химкомбинатның фундаментын койган бетончылар, тимер араталарын ялгаган сварщиклар, катлаулы механизмнарын җыйган слесарьлар көндәлек мәшәкатьләр һәм берәмтекләп эшләгән эшләрдән нәрсә оештырганнарын белмичәрәк йөргәннәр икән. Инде менә Урал тайгасында шундый да серле, шундый да әкәмәт бер могҗиза күтәрелгәч, алар үзләре эшләгән эшнең мәгънәсен һәм зурлыгын аңлап алып, билне тагын да ныграк буып тотындылар, аларда эшче горурлыгы дигән зур тойгы тагын да зуррак булып кабынды. Күке-паровозның бетон төяп китергәнен көткән арада, Ардуанов бригадасы ялга туктаган иде. Башлап Шамук тотынды. - Мирсәет абзый, карале, Мирсәет абзый, әгәр мин балтачларны шушында алып килеп: "Менә бу заводны мин салдым!" - дисәм, ышанырлар иде микән? - Синме? Шушы заводнымы? Ха! Әдәм ышанмастайны чын булса да сөйләмә, дип әйтте ди Хуҗа Насретдин. - Ә нигә авыз ерасың, Сибай? Әллә мин прогул ясадыммы? Әллә эшкә чыкмый бригатны хур иттемме? Заводны мин намус белән салдым. - Син, энем Шәмсетдин, салдым дип сөйләмә, салдык дип сөйләш, - дип, сүзгә җай гына катышып китә Бәхтияр абзый. - Аның бит бер почмагын әнә шыпырт кына утырган Нурләхмәт абзаң салды, бер почмагын Киньябулат белән Исәнгол юктан бар иттеләр. Әгәренки каршы килмәсәгез, бу заводта минем үземнең дә кечтеки генә өлешем бар. Шулаймы, Мирсәет кордаш? Ардуанов елмаеп баш какты. Соңгы вакытта бригадага бетон таптарга спецовка бирделәр. Озын кунычлы резин итек, брезент куртка киеп җибәргән егетләр, ике ел элек кенә чабатадан торф сазы ерганнарын онытып, башны текә тотып йөриләр. Кара син Шамукны! Гел дә менә кеше көлдереп йөргән, гел дә менә сугыш чукмары булган Шамук нишли? Авыз тутырып: "Мин завод салдым!" - ди. Бу инде, туганкаем, уен эш түгел сиңа. Эшче кеше, пролетар сыйныфы туды аның сезончы грузчикларыннан. Дөрес әйтә Шамук: ул - завод салучы! Нәбиулла Фәхриевкә дошманнар юкка каныктымыни? Эшче кешенең зурлыгын белеп, иске дөньяны җимерергә килгәнлеген белеп каныктылар. Нәбиулла исенә төшкәч, Ардуанов ыңгырашып җибәрер дәрәҗәдә сыкрап тешен кысты һәм, егетләрнең сүзне шул темага борып җибәрүләреннән куркып, урыныннан кузгала башлады. - Кара әле, кордаш, Сагайкин дигәннәре Колчак офицеры булып чыккан диме? Ишеттеңме син ул турыда? - дип, тагын җай гына сүзгә керешеп китте Бәхтияр Гайнуллин. - Дөрес булса, безнең Нәбиулланы үтерүчеләр дә шулар ди бит. Ун кешеме ди алар, унбишме, тайгада землянка корып, шайка булып җыелганнар диме? Постройком булып, акыл сатып йөргән булды бит, аждаһа! - Аларны тотулары дөрес. Нәрсә эшләгән алар, пока белмибез, менә суд булыр, тикшерерләр, шуннан соң безгә дә әйтерләр, кирәк тапсалар, язып та чыгарлар, - диде Ардуанов. - Әнә безнең кукушкабыз килде, бетон катканчы бушатып бетерергә кирәк. Күке-паровоздан бетон ташырга тиешле егетләр такта юлдан буш тачкаларын дыңгырдатып чаба башладылар. Шамук, әле һаман Ардуанов яныннан китәргә теләмичә, аның яныннан юыртып барган көйгә: - Мирсәет абзый, дөрес булса, корткычлык шайкасында... дөрес булса, Шакир Сираев та катнашкан, диләр. Ә нигә ул иректә йөри, ә нигә аны ябып куймыйлар? - диде. Ардуанов сәерсенеп тукталып калды, кепкасын күз өстенә таба шудырып, башын кашып торды:
- Менә анысын әйтә алмыйм, туганкай, ник дип әйтсәң - белмим: Шакир бик сак кеше, андый шайкага катнашыр микән? Шуның белән сүз бетте. Платформага килеп җиттеләр. Күке-паровоз, бер вагонга төяп, икешәр кубометрлы сигез чан алып килгән иде. Ардуанов беренче чанның эшермәсен ике куллап, черәшеп торып ачты да иң алдан килеп туктаган Сибай тачкасына бетон агыза башлады, аннары бу эшне Бәхтияр абзыйга тапшырып, үзе котлованга ашыкты. Котлован тирән, бетонны улактан агызып төшерәләр, астагылар аны көрәк белән котлованның аргы почмакларына тикле таратып, тигезләп йөриләр, арматур челтәрендә һава калмасын өчен, ныгытып таптыйлар иде. Ярты сәгать чамасы эшләгәч, өстә эш барышын күзәтеп торган Мирсәет абзыйны кожан башлыгын күз өстенә үк төшереп кигән таныш түгел берәү чакыра килде: - Мастер, казага тарыдык! Бетон бөялде. Тизрәк, тизрәк! - Кайда? - диде Мирсәет абзый, ачыкларга теләп. - Әнә анда! Әнә теге башта. Котлованның аргырак почмагында бер төркем кеше өелгән, алар нидер әйтеп кычкыралар, тиргәшәләр, ни кычкырганнарын аңлап булырлык түгел иде. Ардуанов кешеләрне аралап килеп чыкты да: - Кайда? - диде. - Әнә тегендә, аргы башта! - диде берничә тавыш берьюлы. Аргы башка котлован өстенә сузып салган дүрт кырлы бүрәнә - өрлек аркылы гына чыгарга мөмкин иде. Бөялеп торган бетонның ярты сәгать эчендә бернигә ярамаслык булып катып каласын белгәнгә, Ардуанов икеләнеп тора алмый иде. Ул өрлек аша чыга башлады: кулларын кош канаты кебек җәеп, тигезлек саклап барды, һәркем үз эше белән мәшгуль, аңа игътибар итүче юк иде. Ардуанов аска карамаска, өрлекне тизрәк үтеп китәргә тырыша, чөнки аста аркылы-торкылы тимерләр, арматур оялары белән челтәрләнгән упкын ята, бригадирның аз гына саксызлыгы да аны упкынга мәтәлдереп җибәрүе мөмкин иде. Матчаның аргы башына, бетон бөялеп торган урынга килеп җитә башлагач, ул иркен сулап куйды, әмма шул ук мизгелдә дошман тозагына эләккәнен сизеп алды, кире борылырга өлгергәнче, астан кисеп куелган матча чатырдап уртадан сынды да, Ардуанов, канаты каерылган кош кебек бер якка авышып, тимертомырлар өстенә, упкынга очты, аның артыннан ук бөялеп торган бетон убылып төшеп китте. Бу ниткән әкәмәт?! Ай күк йөзеннән җиргә төшкән, тегермән ташы чаклы сары түгәрәк булып Актаныш болыныннан тәгәрәп йөри, сикереп-сикереп китә, аның тышкы ягы шундый кытыршы, шундый суык, яланаяклап болыннан чабып йөргән Мирсәетнең ул битләренә, кулларына бәрелеп китә, бәрелеп киткән чакта кычкырып җибәрерлек итеп авырттыра. Мирсәет уң кулын янтыгына кысып тоткан, түгәрәк сары кытыршы ай кагылудан курка. Ул да түгел, ай әкрен генә җирдән куба, тәлинкә кебек кечерәя, аннары күздән югала, югала, югала... Ут кебек кызу, болын чәчәкләре төсле аллы-гөлле бер юл сузыла. Очсыз-кырыйсыз юл. Салават күпере түгелме соң бу? Ялантәпиле Мирсәет белән ялантәпиле Шакир салават күпере өстеннән баралар, гәүдәләре каурый кебек җиңел, битләренә салкынча җил бәрә башлый. Алар Шакир белән икәү баралар да баралар, баралар да баралар, бер-берсенә әйләнеп тә карамыйлар; бара торгач, салават күпере юкка чыга, алар болытка утырып баралар. Шакирның чәчләре озын, ике толым, әнә шул ике толым чәче белән ул, икедән үргән камчы кебек итеп, Мирсәетнең битенә чаж-чож китереп суга, Мирсәет битен куллары белән каплый, ләкин барыбер котыла алмый, Шакир аны сөлге белән биленнән урап ала, кисмәк кыршаулаган кебек итеп кыса, Мирсәетнең кабыргалары сытылып эчкә керә, һәм ул, авыртуга түзә алмыйча ыңгырашып, күзләрен ача... Өстенә үк иелеп торган бер хатынны күрә, битенә аның кулы килеп орынуын һәм аның тавышсыз гына елаганын абайлый, шуннан соң тагын печәне чабып алынган Актаныш болынында зур күн итекләр киеп, авыр кожаннар киеп, кулына көрәк тотып әрле-бирле йөргәнен сизә, бу бит чын түгел, бу бит төш димәкче була, сүзен әйтә алмый. Төш түгел бу, өн бу, әнә бит айны ул икенче мәртәбә күрә, ай зур, тегермән ташы чаклы, ай якты, күзләрне чагылдырырлык якты, болын өсте аның нурыннан көмеш тәңкә белән тулган. Шәбез елгасы да агарып ага, эшлия-чуклар белән бизәлгән атлы арбалар бара, арбадагылар, йөзләре белән арбаның эчке ягына карап, бер-берсен билләреннән алып утырганнар, баш өстендә чалгылары ялтырый, Шәбез болынында тәгәрәп йөргән ай әллә кая киткән, чалгылар барыбер ялтырый, юл зур бер өрлек булып завод котлованы аркылы сузыла, арбалар канатларын әле уңга, әле сулга янтайтып, матча өстеннән баралар. Кисәк-кисәк җил исә, битләргә рәхәт бәрелә, кулны, муенны, кабыргаларны авырттыра башлый, һава кыза, печәннәр кызыл төскә керә, битне ялкын өтә башлый һәм ул, янып үлүдән куркып, ыңгырашып җибәреп, күзләрен ача. Аның янында ак яулыклы, зәңгәр күзле бер хатын утыра. Ник утыра ул хатын? Аңар ни кирәк?
Тагын икеме-өчме тапкыр утта янып уянганнан соң, ул гел дә яныннан китми утырган хатынның Мәүгыйзәсе икәнен аңлап ала, күңеле тынычланып йоклап китә, бик озаклап, онытылып йоклый. Күзләрен ачкан чакта, аның янында ак халатлы, дәү борынлы, көйләп сөйләшә торган кеше басып тора, аның Мәүгыйзәсе юк. Ак халатлы, аның бәйләнми калган кулын беләзек турысыннан кысып тотып, сәгатенә карап нидер саный һәм авызын җәеп елмая. - Та-а-ак, так-так! Яшибез без, яшибез, күгәрченкәем. Кризисны уздырдык без. Дошманнарга үч итеп яшибез. Безнең организм беләнме? Безнең организм белән өч кабырга сыну нәрсә ул! - Нәрсә, доктор, минем кабыргаларым сынганмыни? - Без аларны ямадык, Ардуаныч. Ямадык без аларны. Кабырганы да, кулны да ямадык, ә менә умрау сөяге озаграк ялганыр. Әйдәле, дару эчеп алыйк әле без, менә шулай! Бик яхшы, бик яхшы, Ардуаныч. Ачымы? Ачы! Димәк, шәп. Әкренләп, зур кыенлык белән, Ардуанов тормышка кайтты. Беренче көннәрне аңар кыен иде. Гомер буе эш эшләп, берәүнең дә кулына карамый, үз дигәненчә яшәп өйрәнгән кешегә, Идел грузчигына, сестралар кулыннан гына түгел, хәтта хатыны Мәүгыйзә кулыннан ашау да кыен иде, гарьлекле иде, ләкин нихәл итмәк кирәк, син инде исән калгансың икән, син әле башланмаган зур эшләргә кирәк икәнсең, тарих сине дошманнар мәкереннән эшче-крестьян властеның табиблары, врачлары кулы белән алып калган икән - син яшәргә тиеш. Дөрес, син, ике метрлы гәүдәң белән, Сабан туйларында әллә ничә төбәккә батыр калган куәтең белән менә хәзер, ак марляга уралган хәлдә, бишектәге сабый бала төсле ятасың; кереп йөрергә рөхсәт ителгәннән соң, бригадаңнан җыелып килгән егермеләп егет синең хәзерге хәлеңне күргәч тетрәп китте. Бәхтияр кордашың тавышсыз гына күз яшьләрен түкте; Шамуклар, Сибайлар, Исәнголлар, иреннәрен тешләп, аның елап бетергәнен көтеп тордылар. Аларга еларга ярамый иде. Аннары алар синең яныңда бик озак утырып тордылар, синең хәлеңә ияләшеп җиткәнче, үзләрен синнән өстен итеп сизми башлаганчы утырдылар, ник дисәң, алар сине остазлары, киңәшчеләре, әтиләре итеп күрергә өйрәнгәннәр иде бит. Алар синең әнә шул сабый бала кебек уранган хәлдә дә сөйләшә ала, мыекларыңны дерелдәтеп көлә ала, киңәш бирә ала икәнеңә тәмам ышангач, күңелләрендә йөрткән уйларын да әйтеп бирделәр. - Мирсәет абзый, ә нигә ул корткычлар - муеннары асларына килгере, күзләре чәчрәп чыккыры! - нишләп алар гел безнең бригатка гына каныгалар?! Аларга бүтән кеше беткәнмени? Әллә безне татар дип басымчак итәләрме? - диде Шамук, өзгәләнеп. Бәхтияр абзый Шамукны куәтләп алып китте: - Менә без, кордаш, уйлаштык-уйлаштык та шундый бер фикергә килдек. Әгәренки, дидек, Мирсәет кордаш исән-сау булып, безнең белән сөйләшер хәлгә килгән булса, дидек, без аңардан барыбыз берьюлы киңәш сорарбыз, дидек. Менә Сибай да, Зариф та, Каюм да, башка егетләребез дә бу хәлләрнең барысын бәйнә-бәйнә сөйләп, гәҗиткә язып чыгарга кирәк дип әйтәләр. Аллаһы боерган булса, язарбыз да, сөенмәсен дошман. Боларның котларын ботларына төшердем дип канат какмасын! Безнең кот бот тирәсендә түгел, югарырак икәнне дә белсен. Без бригат башыбыз Ардуановка булган һөҗүмгә каршы ударный эш белән җавап бирергә булдык! - Дошман менә тотсын учлап-боргычлап! - дип өстәп җибәрде бер читтәрәк дәшми утырган Нурләхмәт, җебеп киткән борынын тартып. - Чү, чү, балакайлар... - диде Ардуанов, аннары тешен кысып, күз яшен тыеп, озак кына дәшми ятты. Тагын бер атнадан аның хәлен белергә Зөлхәбирә килде. Яңакларын ябып ук бөркәнгән кара-кучкыл яулыктан иде ул, шундый ук кара-кучкыл, куе зәңгәр төстәге күлмәк өстеннән ак халат салып кергән иде. Палата ишегеннән кергәч, идәнгә кадакланган кебек, бер урында таптанып торды, йончыган, хәсрәттән тоныкланып калган аксыл йөзенә, караватта ап-ак булып яткан Ардуановны күрүгә, куе кызыллык бәреп чыкты, тотрыксыз адымнар белән караватка тикле килеп җитте дә көне буе җыйган кыр чәчәкләрен кая куярга белми кулында тоткан килеш каушап калды. Керфекләрендә күз яше тетри иде, кинәт карават кырыена утырды, сүзен дә әйтә алмастан, Мирсәет абзыйның башын ике кулы белән кочаклап, кайнар күз яшен аның битенә, иреннәренә, мыегына коеп, үксеп елап җибәрде. Ничәмә көннәр түзгән, сабырлыгын җыеп, ныгып килгән Мирсәет абзый булып, ул да түзмәде, Зөлхәбирә белән бергә, ирләрчә мул күз яше белән тавышсыз гына елады.
Еларга хаклары бар иде аларның. Нәфүш-Сайрар Кош икесенең да газизе иде. Зөлхәбирә белән Мирсәет абзый бер-берсенә укытучылар, берсе грамотага өйрәтсә, икенчесе тормыш ныклыгына өйрәтә иде. Елап туйгач, алар тормыш дигән үги әнкәләре кыерсыткан нәүмиз балалар кебек тынып калдылар. Зөлхәбирә Мирсәет абзыйның күзләренә карап озак утырды, әйтерсең азаккы минутларында бу батыр кешедән, бер генә нәрсәдән дә, бер генә эштән дә, хәтта авыруыннан да зарланмаган кешедән ул ныклык запасы алып китәргә тели иде. - Мирсәет абзый... син рөхсәт итсәң... мин инде Березникидан китәр идем. Бик авыр бит миңа монда. Бер генә минутларга да исемнән чыкмый бит ул минем. Төшләремә керә, көлә-көлә урманнарда йөрибез. Кулларны тотышып йөрибез. Төнлә мин аны кояш итеп, ай итеп, йолдызлар итеп күрәм. Йа Рабби, нинди сөенечләр белән керә ул минем төшемә! - Кулларын кушырып, озак кына идәнгә карап утырды, тагын тулышып киткән күңеле белән тартыша, олы агасына күз яшьләрен бүтән күрсәтмәскә тели иде бугай. - Әйт, Мирсәет абзый, син ни дисәң - шул булыр. Ардуанов аның, Нәфүшне искә төшерү сәбәпле, мәк чәчәге кебек кабынган, күңел тетрәтерлек чибәр йөзенә, моңсу күзләренә карап торгач, ифрат та үз итеп, якын күреп, аның әхлакый зурлыгына ышанып әйтте: - Күңелең кушканча эшлә, балам. Берәү дә сине гаеп итмәс. Алар, бер-берсен сүзсез генә аңлап, тагын беркавым утырдылар. Аннары Зөлхәбирә китәргә җыена башлады. Мирсәет абзый аны бүтән кыстамады. Тик әйтә алмый калудан курыккандай ашыгып: - Минем дә сиңа бер үтенечем барые бит әле, Зөлхәбирә, - диде. - Беләсеңме, егетләр килде миңа, гәҗиткә язасы сүзебез бар, диләр, син безнең бригатның күзен ачтың, теләкләре теләк килеш кенә калмасыные, булышсаңые син аларга. - Кулымнан килә торган булса булышырмын, Мирсәет абзый. Ярый, сау бул, терел, Мәүгыйзәттәйгә миннән сәлам диген. Җае чыкса язармын, яза алмасам, онытты дип үпкәләмәгез, яме. - Куллары белән ике битен басып, бит очларының уттай януыннан оялгандай, әкрен генә баш иде һәм ашыгып чыгып китте. Ардуанов, ул киткәч, йөрәгенең бер чите кителеп төшкәндәй тынсыз калып, бик озак түшәмгә карап ятты. Аны больницада тагын ике ай чамасы тоттылар. Хәле яхшырган саен, килүчеләр күбәйде. Хангильдян белән Мицкалевич килеп бригададагы эшләрнең яхшы баруын, бригада белән хәзергә Исәнгол Юлдыбаев җитәкчелек итеп торуын, егетләрнең Ардуанов исеменә турылыклы булуларын, бер генә мәртәбә дә тәртип бозмауларын, бөтен төзелешкә үрнәк күрсәтеп баруларын иренмичә, җеп бөртекләп сөйләп, Мирсәет абзыйга дәрт өстәп киттеләр. Аз гына вакытка Крутанов кереп чыкты, Ардуановлар гаиләсенә Бишьеллык урамыннан ике бүлмәле квартир бирелүе турындагы ордерны күрсәтеп һәм "Социализм юлы" газетасында басылган бригада егетләренең мәкаләсен калдырып китте. Мәкалә үтерүчеләргә карата ачы нәфрәт хисе белән ярсынып язылган иде, Мирсәет абзый янә бер мәртәбә Зөлхәбирәне искә төшерде: Кадермәтова әйткән сүзендә торган, күңелендә кайнаган барлык уен-тойгысын, иске дөнья ялчыларына карата җанында саклаган ачы нәфрәтне бригада егетләре исеменнән әйтеп биргән иде. Шушы ут кебек кайнар, ярсу тойгыларны раслап, бригаданың 116 кешесе кул куйган иде. Үтәр еллар, агар сулар - бу документ утызынчы еллар комсомолының үзләреннән соңгы буыннарга әйтеп калдырган васыяте булып сакланыр. Хәзергә ул, мылтык көпшәсенә куелган кайнар пуля кебек, газета битендә ята һәм Ардуановны, Зөлхәбирәнең моннан ике айлар элек үзен күреп сөйләшкәндәге кебек, тәүге көче белән дулкынландыра иде. Август көне сүнеп бара иде. Кама буена, зур пароходлар рәтләп сәлам дә бирми китә торган бәләкәй генә пристаньга халык килеп тулды. Шаулыйлар, бәхәсләшәләр, төркем-төркем җыелып, тәмәке төтәтәләр, вакыт-вакыт көлү өянәге тирә-якны дер селкетә, ләкин озакка бармый, кинәт кабынган кебек, кинәт сүнә һәм халык арасында эреп югала. Куера барган кичке эңгердә кешеләр күңелендә бер уй яши: нарком килә. Авыр промышленность халык комиссары Орджоникидзе. Ниндирәк икән ул? Нинди изге уй белән йөри?
Наркомны каршы алырга килгән делегациядә Мирсәет Ардуанов та бар. Ул кычкырып көлми, пароход шактый соңга калса да, борчылуын башкалар кебек кычкырып әйтми, аның күңелендә хатыны Мәүгыйзә яши. Җир өстенә караңгылык иңә башлады инде. Кама өстендә маяк утлары кабына, пароход әле һаман юк. Мирсәет абзый түзмәде, делегация башлыгы Крутанов янына килеп: - Никифор Степанович, булмаса, мин кайтыйм әле... - диде. - Хатын больницада минем. - Больницада? Ни булды? - Бала табарга киткән иде. - Ардуанов, уңайсызланып һәм бер үк вакытта күңеле нечкәреп, төзелеш башлыгына карады. - Авыр мәсьәлә бу, иптәш Ардуанов. Китмә дисәм, сәбәбең зур, ата кешене рәнҗетүдән куркам, кит дисәм - беренче ударниктан башка наркомны каршылау килешерме? Авыр мәсьәлә, иптәш Ардуанов. Мирсәет абзый икеләнә иде әле, ул арада халык шаулаша, ташкын булып пристань дебаркадерына агыла башлады. Ул да түгел, Крутанов, Мирсәет абзыйны кулыннан эләктереп, үз янына тартып алды, делегация барачак юлга алып китте. "Камский водник" дип, исеме ак буяу белән язылган бер палубалы бәләкәй пароход пристаньга туктап, мөгрәп кенә кычкыртып куйды. Матрослар җәлт кенә басма суздылар. Пароходтан башта хәрби киемле өч егет чыкты, алар артыннан ук, урак-чүкечле фуражкасын баш өстендә болгый-болгый, кожан чабуларын җилфердәтеп, Орджоникидзе басмага килеп керде. Аны рәсемнәрендә күреп гадәтләнгән күперенке зур кара мыегыннан таныдылар. Ул шундый тиз атлый, коридор калдырып ике якка тезелгән халык төркеменә баш ия-ия, адәм ышанмастай бер ихласлык белән елмаеп-балкып килә иде ки, пароход көтеп үткәргән борчылу минутлары шундук юкка чыкты. Орджоникидзе, делегация кешеләре белән кул биреп күрешә-күрешә, Мирсәет абзый янына да килеп җитте. Крутановның: - Төзелеш ударнигы Ардуанов, - дип тәкъдим итүе булды, Мирсәет абзыйның сөялле дәү кулын нарком үз учына эләктереп алды. Ардуанов кабынып китте, яратып аның кулын кысты. Орджоникидзе, очкынлы кара күзләре белән аңа төбәлеп һәм авырткан кулын шаяртып селкеп: - Химия ышанычлы кулларда, - диде. Ул Ардуановны җилкәсеннән җиңелчә кочаклап, эшен-тормышын сорашып барды. Аннары, гафу үтенгәндәй баш кагып, Мирсәет абзыйдан аерылды да сорауларны Крутановка яудыра башлады. Автомобильгә утырып, юлга чыктылар. Калкурак урынга күтәрелгәч, Орджоникидзе, аның белән бергә делегация членнары машинадан төште. Күрәсең, наркомның комбинатны ерактан ук күрәсе килгәндер. Ул, комбинат ягына карап, баскан урынында тын калды. Алар каршында җирне-күкне иңләп, комбинатның беренче чираты - азот-тук заводының гигант силуэты күренә. Кап-караңгы күк йөзендә, йомгак-йомгак бөтерелеп, кайнап, ургылып, аксыл төтен югары менә. Комбинат морҗаларын төн карасы йотканга, төтен төтен булып түгел, һавада очып йөргән аждаһа булып күренә, күкерт цехы өстендәге сары ялкын әйтерсең әкият аждаһасының авызыннан бөркелгән ут иде. Орджоникидзе тирән итеп бер сулады да киредән машинага кереп утырды. Крутанов аңардан җитди генә сорады: - Бүген ял итәсезме, Григорий Константинович, әллә туп-туры заводка барабызмы? Орджоникидзе көлеп җибәрде һәм, балаларча шукланып: - Ялны оныттык, иптәш Крутанов. Заводка алып барыгыз, - диде. Азот-тук заводында ярты сәгать чамасы йөрделәр. Цехларда җыелып алынмаган тимер-томыр аунап ята, почмакларга чүп өелгән иде. Орджоникидзе цехтагы эшчеләрне үз янына җыеп алды, аның авызына керердәй булып тыңлаган баш инженерга карап түгел, нәкъ менә эшчеләргә карап, кулларын бик хәтәр бутап, ләкин йөзенә ачулы кыяфәт чыгармыйча гына: - Производство культурасын күтәрергә кирәк, иптәшләр, - диде. - Беләсезме, Европада нәрсә диләр: хезмәт дисциплинасы белән производство культурасы - эшнең төп уңышы. Культурасызлык - безнең беренче дошманыбыз. Ул безне эленке-салынкы йөрергә өйрәтә. Культура, иптәшләр, культура! Сәгать инде уннар тирәсе иде. Орджоникидзе ТЭЦка алып баруларын үтенде. Станцаны карапбарлап чыкканнан соң, делегация белән бергәләп, төтен суырткычны карады, түбәгә менде. Түбәдә калын сайгаклар өстенә төтен суырткычның ремонтка дип сүтеп ташланган тимерләре тезеп салынган иде.
Орджоникидзе мыек астыннан көлемсерәп куйды: - Түбә җиһаз кую өчен ябыламыни? Баш инженер, уңайсызланып, аңлатма бирә башлады: - Механизм булмау кулны тота, иптәш Серго. Йөк күтәрүче краныбыз юк, шундый авыр тимерләрне аска нәрсә белән төшереп, нәрсә белән менгезәсең? Вакытлыча түбәгә куеп торырга туры килде. Орджоникидзе әрдәнәләп өелгән җиһазлар янына килеп, уйчан гына карап торды, башын чайкады, аннары авыр көрсенеп әйтте: - Әйе, үкенечкә каршы, эшкә иң кирәкле, иң элементар механизмнарыбыз юк әле. Тизрәк үзебезнең техниканы булдырырга кирәк, производство өчен уңайлы, эшне тизләтә торган механизмнарны! Ардуанов наркомның үз-үзен тотуында таләпчән бер гадилек сизде. Орджоникидзе өйрәтми, акыл сатмый, үзен уратып алган эшчеләр, җитәкчеләр белән бергә, Березникидагы яңа эшләрне күздән үткәрә; берәр нәрсә күңеленә хуш килгәндә, күперенке зур мыегы бөтен битен тутырып җәелә, тирәякка күзләреннән нур көлтәләре чәчелә; җитешсезлек күрсә, мыек очлары түбән салына, эшчеләргә дә, җитәкчеләргә дә үз фикерен ул өзеп кенә әйтеп бирә иде. Икенче көнне сода заводында йөргәндә, Ардуанов аның сүзсез калуын, еш кына көрсенеп, баш чайкап куюларын күрде. Завод бик иске шул, купец Любимовлар заманында ук салынган. Известь сөте куып торучы поршеньлы насослар тузып беткән, ләкин әле, күрәсең, илнең аларны яңага алыштырырлык куәте юк. Шуңа көрсенә Серго, шуңа тавышсыз йөри. Ә Мирсәет абзыйның аны көләч чырайлы итеп, шат итеп күрәсе килә, рәхәтләнеп шаулап көлгәнен ишетәсе килә. Серго кебек нык ихтыярлы ихлас кешеләргә килешә андый көлү, тар холыклы, астыртын кешеләр генә кете-кете килеп, кәҗә көлүе белән көлә торган булалар. Ардуанов төнлә больницага барып кайтты. Аның кызы туган. Мирсәет абзыйның шул куанычын нарком белән уртаклашасы килә, бәлки, шул хәбәрдән Сергоның күңеле күтәрелеп китәр дип уйлый, әмма әлеге хәбәрне ул үтерсәләр дә әйтә алмаячагын яхшы аңлый. Юаш холыклы Мирсәет, юаш. Ә менә Шакир Сираев булса, наркомның күзенә чәчрәп керер иде... Орджоникидзе заводның бер коридорында сода капчыклары ямап утырган хатын-кызларны күреп алды. Баш инженер наркомны ул турыдан никадәр тиз алып китәргә тырышмасын, булдыра алмады, хатын-кызлар әллә ни арада Орджоникидзены сырып алдылар. Җимгә җыелган үрдәкләр кебек бакылдап, тормыш кыенлыкларыннан, ипине вакытында бирмәүдән зарлана башладылар. Ипи карточка белән бирелә, кайсыбер көнне килми дә кала иде. Мирсәет абзый, Серго өчен үзе җавап бирердәй булып, хатын-кызларның әрсезлегенә үртәнеп куйды. Әмма шул мизгелдә үк аның күңеленә: "Әйтеп шәп иттеләр!" - дигән икенче бер уй да килде. Юкса ничәмә мең кешене көне буе иписез калдыру җитәкчеләрнең егетлеге түгел инде. Мирсәет абзый наркомның хатыннарны бик бирелеп, игътибар белән тыңлавын күрде, нәрсә әйтер икән дип, Сергоның җавабын көтә башлады. - Ипи белән тәэмин итүдә өзеклек булмаска тиеш, - диде нарком, уң кулын йодрыклап һавада селкеп алды. - Ипи бездә норма буенча җитәрлек, кем дә кем шул норманы боза, эшче халкын иписез калдыра, шул кеше Совет властеның гадел законнары алдында җавап бирергә тиеш! Каты әйтте нарком, әйтеп кенә калмады, ипи өчен җаваплы кешене шундук эзләтеп таптырды: ОРС башлыгы Хесинны аерым бүлмәгә чакырып алды. Мирсәет абзый Хесинның ике минуттан мунчадан чыккандай тирләп-пешеп чыгуын һәм кулына бөгәрләп тоткан кепкасы белән битен сөртә-сөртә китеп баруын күрде. Ишек төбенә җыелган эшчеләр: - Коммерсантка нашатырь кыстырганнар! - Артына ут капканмыни! - Иртәгә ипи булыр инде! - дип көлешеп калдылар. Орджоникидзе Мирсәет абзыйга ошаганнан-ошый бара, ул аның эшчеләр белән үз булып сөйләшә алуын да, барны бар, юкны юк дип, турысын әйтеп бирүен дә, яңарак кына салынып беткән Культура сараенда яңа кәнәфиләргә утырып карап, аларның нык булуларына, шыгырдамауларына балалар кебек сөенүен дә - барысын, барысын үз итте, күңеле тынычланды. Ләкин бераздан аның күңеленә пошаман төште. Әгәр ул ударник Ардуановның гаиләсе ничек яшәгәнне карыйм дисә... Вәт булырсың адәм мәсхәрәсе. Мәүгыйзә өйдә юк. Зур кунакны бәлеш пешереп тә сыйламагач... Шул уйлары белән аптырашта калып торганда, ул наркомның сәхнәгә менеп китеп, ишекле-түрле йөгереп йөрүен сизми дә калды. Клуб директоры Брадский сәхнәнең әйләнә торган булуы белән мактанырга теләгән булса кирәк, Орджоникидзе белән икәү басып торган уңайга, сәхнә эшчесенә күз кыскан: токны тоташтыр, янәсе.
Китмәсеннәрме болар берзаман әйләнеп! Карап торучылар кул чаба. "Сөендеме Серго иптәш?" - Ардуановның күңеленә килгән беренче уй шул булды. Сәхнә әйләнеп туктауга, Мирсәет абзый наркомның йөзе җитди икәнен абайлап алды. Орджоникидзе сәхнә артындагы штукатурланмаган стенага төбәлгән иде. - Бу нәрсә, иптәш директор? - Бу ни... Григорий Константинович... декорация белән ябыла ул, тамашачыга күренми. - Та-ак. Тамашачыга күренми, дисез. Ә артистларга? Артистларга күренәме? Сәхнәгә чыгуны көтеп торган артистларга? Ул аларның күңелен күтәрәме, әллә кәефләрен кырамы? Клуб мөдире берни әйтә алмый, ык-мык килә. Ул да түгел, Серго кинәт Мирсәет абзыйга таба борылды: - Сезнеңчә ничек, иптәш Ардуанов? - Бик күңелсездер анда... - Ни өчен, иптәш Ардуанов? - Йортны салып бетерми керсәң, үзеңне урамда кебек тоясың. - Менә шул шул! Төзүче кеше белә, - дип, ул Ардуановны мактап алып китте һәм шундук Мирсәет абзыйның һушын алырдай сүз әйтте: - Ничек уйлыйсыз, иптәш Ардуанов, төзелеш ударнигының яшәү шартларын карыйм дисәм, сез каршы түгелме? - Рәхим... итегез, - диде Ардуанов. Мирсәет абзый өйгә кайтып җиткәнче ут йотып кайтты. Гаиләсе ашарга утырган, Мирзанур белән Мирзашәрип идәнгә, кулдан суккан палас өстенә чүмәшкәннәр, Кәшифә тәрәзә төбенә утырып китап укый иде. Орджоникидзе чип-чиста итеп юылган, тәрәзә араларына чүпләм сөлгеләр эленгән, мебель булмау сәбәпле, аяк атлавы яңгырап торган буш бүлмәләрне күздән кичереп: - Бу нәрсә бу, иптәш Крутанов? - диде төзелеш башлыгына. - Ударникның мебель алырга акчасы җитмиме, әллә шәһәрдә мебель юкмы? - Акча бар, иптәш Серго. Акча җитә, - диде Мирсәет абзый, өзгәләнеп. - Өстәл юк, иптәш нарком, кибетендә юк, каһәр суккыры! Барактагы тапчаннарны алып килергә теләмәдек. "Акчасы да юк инде аның", - дип уйлады эченнән. Орджоникидзе аның такт саклап, әдәп белән аңлатуын шундук аңлады, Крутановка карап: "Күрше бүлмәгә кереп сөйләшик әле", - дип ым какты. Аулакта алар өчәү генә калдылар. Биредә кулдан ясаган ике табурет, бер бүкән бар иде. Иптәшләрен уңайсыз хәлгә куймас өчен, Орджоникидзе иң беренче булып үзе бүкәнне сайлап алды, бик әйбәтләп җәелеп утыргач, елмая төшеп, җай гына сүз башлады: - Миңа, иптәш Ардуанов, сезнең бетончылар бригадасы турында төзелеш җитәкчеләре тулы информация ясады. Өч ел эчендә бригада членнары бер генә мәртәбә дә прогул ясамаган. Эш нормасын Ардуановларга карап билгелибез, диделәр. Төзелеш җитәкчеләренә ышанырга хакым бармы минем? - Арттырганнар, - диде Мирсәет абзый, уңайсызланып. Ул тирләп киткән маңгаен кулъяулыгы белән сөртеп азапланды. - Арттыралар дисез, алайса? - Әлбәттә. Серго үтә дә үз итеп елмайды - күперенке зур мыегы бөтен битен тутырып җәелде. - Тыйнаклык әйбәт сыйфат, иптәш Ардуанов, ләкин бит мин бригаданың эшен үз күзем белән күрдем. - Кайчан? Ни арада? - диде Ардуанов, ышанып җитмичә. - Төнге сменада булдык без. Егетләрнең бетон коюын күрдек. - Ничек соң, Серго иптәш? - Бригада - менә дигән. Кстати, яратып эшлиләр эшне, белеп. Әйтегез әле, иптәш Ардуанов, каян килде сезнең бригадага шундый аңлы караш? - Үзем уйлаганча әйтимме, Серго иптәш, әллә җитәкчеләр сүзе белән әйтимме? - Күңелегездә булганны әйтегез. Крутановның күзләре зуррак ачылуын күреп, Ардуанов бер генә мәлгә тотлыгып калды, аннары, ни булса шул дигәндәй, тәвәккәлләп сүз башлады:
- Сезнең, Серго иптәш, биләүдә яткан баланы күргәнегез бардыр инде. - Күргәнем бар. - Биләвен чишкән баланы да күргәнегез бардыр. - Анысын да күргәнем бар, - дип елмайды Орджоникидзе. - Менә шул инде... Патша заманасында безне бик озак биләүдә тоттылар. - Богауда димәкче буласызмы? - Ярый, богау дип әйтик. Безнең кул-аяк богауда иде. Кычкырсак та, җыласак та ишетүче булмады. Хәзер безнең кул-аякны чиштеләр, Совет власте безгә талпынырга, үзебез теләгәнчә очарга ирек бирде. Әгәр без шул иректән файдалана белмәсәк, без адәм түгел, адәм көлкесе булыр идек. Орджоникидзе, дулкынланып, бүкән өстеннән күтәрелде, Мирсәет абзыйның каты итеп кулын кысты: - Рәхмәт, иптәш Ардуанов. Безгә сезнең кебек аңлы эшчеләр бик кирәк. Аңлы эшчеләр күбәйгән саен, илдә заводлар күбәячәк. Күбәячәк, иптәш Ардуанов! Серго әйткән иде диярсез! Тиздән без Мәскәүдә очрашырбыз дип уйлыйм. - Крутановка борылды, ягымлы-боеручан тавыш белән әйтте: - Ударник Ардуанов квартирында мебель булыр дип ышана аламмы мин, Никифор Степанович? - Әйтүе кыен, Григорий Константинович! - Ни өчен? - Мебельгә түгел, заводларга курс тотабыз бит. - Дөрес. Бик дөрес, иптәшләр. Дошман итеге астында тапталмас өчен, безгә беренче чиратта заводлар кирәк. Ә мебельсез яшәп торырбыз. Торырбызмы, иптәш Ардуанов? - Торырбыз, урманда агач күп, үзем ясармын. - Кстати, төзелеш ударникларының исемлеген, характеристикасын хөкүмәт карамагына тапшырырга кирәк. Һич кичекмәстән. Парткомда сөйләшегез, мин кайтуга, Мәскәүдә булсын. Сау булыгыз, иптәш Ардуанов. Мирсәет абзый, аларның ераклаша барган аяк тавышларын тыңлап, буш бүлмәдә ялгызы басып калды. "Аңлатып әйтә алдыммы соң?" - дип уйлаудан аның эче тырнап тора, аннан да бигрәк атабаба йоласын үти алмавына - бу әйбәт кунакка бер чынаяк чәй дә эчертә алмавына ул чиксез үкенә иде... Газета өр-яңа, буяу исе дә китеп бетмәгән иде әле. "Промышленность төзелешендәге зур хезмәтләре, удар бригада оештырганнары, шуның белән социализм төзелешенең уңышын тәэмин иткәннәре өчен Ленин ордены белән бүләкләнәләр: Ардуанов Мирсәет - "Березникхимстрой" эшчесе, бетончы; Громов Павел Андреевич - "Березникхимстрой" эшчесе, балта остасы; Вотинов Николай Александрович - "Березникхимстрой" эшчесе, слесарь". Аннары төзелеш җитәкчеләре Крутанов, Хангильдян, Мицкалевич фамилияләре тезелеп китә, Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләнүчеләр графасында "Березникхимстрой"дан Бәхтияр Гайнуллин һәм Исәнгол Юлдыбаев исемнәре бар иде. Мирсәет абзый карарны "ССР Союзы Үзәк Башкарма Комитеты Председателе М. Калинин, секретарь А. Енукидзе" дигән өлешенә кадәр укып чыкты да, газетаны, шыштырдата-шыштырдата бөкләп, кыска сукно пальтосының куен кесәсенә салып куйды. Өенә кайтырга чыкты. Карарны әле берәү дә белми, шуңа күрә юлда очраган танышларыннан аны берәү дә котламый, гадәттәгечә, ихтирам белән баш иеп, исәнләшеп кенә китәләр иде. Ул үзе Карардан канәгать, моны дөрес дип саный, ник дисәң, Карар бүләкләнүчеләрне генә түгел, бөтен төзелешне ил алдында күтәрә иде. Өйдә аны Мәүгыйзә түти каршы алды. - Нәрсә булды, әтисе, нишләп иртә кайттың? Әллә авырып киттеңме? - Хатынының зәңгәр күзләре хәвефле елтырап алды. - Урын җәеп биримме? - Авырмыйм. Урын да җәймә. Балалар кайда? - Кәшифә мәктәптә, Мирзашәрип урамдадыр.
- Мирзанурдан хәбәр юкмы? - Хәбәр юк. Күрәсең, эше күптер... - Ала-ай... - диде Мирсәет абзый, бүтән сүз дәшмәде. Ул Карарны хатынына әйтергәме, юкмы дип икеләнеп калды. Үзе турындагы сүзне башлап әйтү гадәте булмаганга, эченнән тынды. Тынлык уңайсыз иде, шуңа күрә: - Чәй әзерлә. Чәй эчәрбез, - диде. Мәүгыйзә түти самавыр кайнатып китерде, чынаякларга чәй агызды. Чәйгә сөт салырга җыенып кына торганда, карты, елмая биреп: - Куерак яса, әнисе. Жәлләмә чәеңне! - диде. Мәүгыйзә түти аның йөзенә күтәрелеп карады. Бик сәер аның бүген ире, бик сәер. Әллә Ходаем, Мирзанурга бер-бер хәл булганмы? Мәүгыйзә түти Нәбиулла үтерелеп, ире больницада ятып чыкканнан соң, көннәрен шик-шөбһә эчендә, ут йотып үткәрә, Мирсәетенең эштән кайтканын дүрт күз белән көтеп ала иде. - Нәрсә булган соң? Нигә миннән яшерәсең? - Иренә мөлдерәп, хәтта рәнҗеп карады. Хатынын тынычландырыр өчен, Мирсәет абзый инде яңа хәбәрне әйтергә дә җыенган иде, шул мәлне, ишек шакымый-нитми, Николай Вотинов килеп керде. Бу хәл хуҗаларны, бигрәк тә Мәүгыйзә түтине сагайта калды: Николай аларга бик зур йомышы төшсә яки куркыныч хәбәр әйтәсе булса гына килә иде. Мәүгыйзә түти, көтелмәгән кунакның колакчын бүреген, сарыга каккан кайры тунын күрүгә, көл кебек агарды. - Бу йортка иминлек бирсен! - диде Вотинов, татарларның "салемалейкум" дигән сүзенең мәгънәсен исенә төшереп һәм башыннан бүреген салды. - Әйдүк, Николай Александрович, әйдүк. Түрдән уз. - Мирсәет абзый аңа киемнәрен салырга булышты, аларны стенага күп итеп кагып куйган агач чөйгә элде. - Мактап йөрисең икән, чәй янына утырган гына идек. Безнең татарларда шундый сүз бар: ашка туры килгән кунак - мактап йөрүче була... - дип, кече күңеллеләнеп, ләкин төчеләнмичә, юаш кына сөйләнде Мирсәет абзый. Николай итеген салып куярга да үрелгән иде, Мәүгыйзә түти аяктан салмаска кирәк икәнен, идәннең суык булуын кызу-кызу тезеп китте һәм аяк сөртергә ишек төбенә иске чүпрәк китереп салды. Хуҗа хатынның ни сөйләгәнен аңламаса да, якты чыраеннан килүемне ошаттылар дип фараз итте. Николайга кинәт рәхәт булып китте. Ул, сап-сары итеп юылган буяусыз идәнгә аяк очлары белән генә басып, тәрәзә буендарак торган өстәл янына узды, кызыл башлы сөлгеләр элеп куйган тәрәзәләргә, стена буендагы ак калайлы зур яшел сандыкка күз төшереп алгач: - Квартирның яхшысын биргәннәр бит сиңа, дядя Мирсаид, - диде. - Әйе, фатир кайгысы бетте, - диде Мирсәет абзый, мыегын каты тырнаклы зур кулы белән сыпырып куйды. - Үзеңдә ни хәлләр? Семьяңны китермәдеңме әле? Әнисе, самавырны яңартып чыгар әле. Итең булса, ит тә җылытып китер... Мирсәет абзый Николайның нигә килгәнен сизенә иде, ләкин үзе әйтми торып чәчрәп төшәргә ашыкмады. Сыер ите белән бер таба кыздырылган бәрәңге өстәл өстенә килеп утыргач, Вотинов, ишек янына барып, тун кесәсеннән бер шешә аракы алып килде. Мәүгыйзә түти кыштырдап йөргән эчке бүлмәгә башы белән ымлап, ярап бетәрме икән дигәндәй, иренен очлайтып куйды; кан тамардай кызыл каракучкыл сәламәт битендә акбур белән сызып куйган төсле аермачык күренгән аксыл кашлары тетрәнеп китте, ачык һәм туры карый торган күзләре бер генә секундка хәвефле ачылдылар. - Ярый, ярый, - диде Мирсәет абзый, өстәлгә ике буш чынаяк куйды. Николай чынаякларга аракы салды. - Дядя Мирсаид, мин беләм, син эчмисең, бәлкем, бүгенге шатлыгыбыз хакына тотарсың, ә? Ардуановның киң һәм биек маңгаенда берьюлы ике сызык барлыкка килде, алар күзгә күренеп тирәнәйде. - Николай Александрович... мин сине ихтирам итәм. Шатлык безнең уртак, ләкин миңа үпкәләмә, мин аны гомер буена да авызыма алганым юк... - Аракысы белән чәкеште, чәен эчеп җибәрде. Вотинов, аракылы чынаягын күтәреп куйгач, озаклап ипи иснәп утырды, аннары табадан агач кашык белән бер генә сыңар бәрәңге алып капты. Мирсәет абзый чүмәлә кебек итеп өелгән бәрәңгене аңа таба ишеп төшерде, ит калҗаларын аңа таба этеп-этеп куйды. Кинәт алар гадәттәгедән көчлерәк тавыш белән кычкырып сөйләшә башладылар, тавышка почмак яктан Мәүгыйзә түти килеп чыкты. - Әтисе, әллә Ходаем... Булмаганны? Вотинов аяк өсте басты:
- Тетя Маугиза... Мин сине котлыйм. Орден белән котлыйм. - Нинди әрдир, фатир булды бит инде. Нәрсә ди ул, әтисе? - Безгә бит орден биргәннәр... Ленин ордены. Николайга, миңа, Павелга. Хөкүмәт биргән, Калинин. - И-и-и Ходаем. Әйтәм аны баядан бирле күкәй салалмаган тавык кебек әйле-шәйле йөрисең. Ни үзеңнең, ни сүзеңнең рәте юк. Бая ук әйткән булсаң суң, кунак киләсе бар миңа, дисәң, бәйрәм кабартмалары пешереп, әзерләнеп торыр ием. Менә син, ә... И-и-и Ходаем. Ул баскан җирендә катып калды, иреннәре дерелди, керфек төпләренә, әчеттереп, яшь килә иде. Ахырда түзә алмады, тавышсыз гына елап җибәрде дә, битен яулыгы белән каплап, почмак якка чыгып югалды... Икенче чынаяктан Николай сәер генә исереп китте. Күзләре елтырый, күңелендә сүз күп җыелган бугай, ул менә хәзер шушы минутларда, шушы бәхетле халәтендә үзе кебек үк эшче кешегә аларны әйтеп калырга ашыга, ләкин теле аңа берничек тә буйсынмый иде. - Дядя Мирсаид... а, дядя Мирсаид... - дип, берничә мәртәбә әйтте инде ул, кулын Мирсәет абзый җилкәсенә салды. - Без менә.... менә бервакыт... без үләрбез... Безне бер кабергә күмәрләр. - Ничек бер кабергә? - диде Мирсәет абзый аңламыйча. - Ну анда, әйтик, сине... үзегезнең гадәт буенча... Ләхет белән, кәфенгә төреп... Мин бит Пермь малае... Татарларны күмгәнне күрдем... Нәрсә әйтәдер идем әле? - "Без үләрбез". - Әйе, без үләрбез. Безне күмәрләр. Сине ләхет белән, мине табутка салып. - Шуннан, йә, йә, шуннан? - Мирсәет абзый елмайды. - Шуннан без нишләрбез? - Бернишләмәбез. Югарыда, якты дөньяда сөйләшерләр: менә ичмасам бар иде кешеләр, пермяк Коля Вотинов, ягъни ул мин булам, Николай, һәм шулай ук татарин Ардуанов, димәк ки, ул син, дядя Мирсаид. Менә бар иде кешеләр, ал димәделәр, ял димәделәр, эшләделәр. Илебезне ныгыттылар. Әйтерләрме шулай дип? - Әйтерләр, Николай Александрович. Ниприминно әйтерләр, боерган булса. Вотинов каядыр читкә карап бармак янады. - Не-не-не... шаяртмыйча. Ә мин уянырмын да шулвакыт сорармын: дядя Мирсаид, син йоклыйсыңмы? - диярмен. - Ә мин нәрсә әйтермен? - Син әйтерсең: никак нет, Коленька, мин йокламыйм. Миңа йокларга ярамый. Кешеләр әнә анда, өстә, безнең хакта сөйләшәләр, диярсең. - Ул туктап хәл җыйды, аннары кулын янә дә Ардуановның җилкәсенә салып, күзләренә туры карап әйтте: - Кешеләр безне сөйләр. Дөньяны күмеп, утлар янар. Заводлар эшләр... Ике атнадан Березникига суд килеп төште. Ул химстройда корткычлык эше алып барган дошманнар төркеменең эшен карады. Төркемнең җитәкчесен атарга, калган унөч кешесен унар елга ирекләреннән мәхрүм итәргә хөкем иттеләр. Хөкем карарын тыңлаганда, Сагайкин аяк өсте баса алмады. Хөкем карары аның миен кайнар кургаш кебек яндырып, аякларының хәлен алган иде. Бите буйлап бер тамчы күз яше агып төште: гомерлек дошман күргән Совет строеның җиңүен, ә үзенең тарих тәгәрмәче астында сытылып калуын белеп үлү аңа ифрат авыр иде. САУБУЛЛАШУ СҮЗЕ Ардуан батыр турындагы хикәяне шушында туктатырга да булыр иде. Ләкин ике ел буе аның турында материал туплау, ике ел буена аның уй-хисләре белән яшәү мине аның белән шулхәтле дә якынайткан икән, хикәягә соңгы ноктаны куйгач, аерылышу шундый да кыен булып китте, мин, әзер кулъязмамны портфельгә салып, Березники каласына, Ардуановның гаиләсе һәм кайчандыр бергә эшләгән иптәшләре яшәгән якларга кабат юл тоттым. "Казан - Соликамск" поезды безне, пассажирларны, төн урталары җиткәндә юлга алып чыкты. Мондый төнге сәгатьләрдә ерак йөри торган поездларда чәй-мазар эчертергә бик әллә ни өтәләнеп тормыйлар, урын-җир өләшәләр дә тыныч йокы, тәмле төшләр теләп китеп баралар. Бу юлы да шулай булды. Проводница апаның матур елмаеп әйткән сүзләрен минем күршем - җитен кебек ак чәчле, күзлекле, җитмеш яшьләр тирәсендәге ыспай гәүдәле карт - бик теләп кабул итте, үз нәүбәтендә миңа тагын бер мәртәбә тыныч йокы, тәмле төшләр теләп, астагы урында одеял астына чумды. Минем әле йоклыйсым килми, әсәремдәге герой белән очрашырга бару, гәрчә ул инде исән булмаса да, мине чиксез дулкынландыра иде.
Юлдашымнан: "Әгәр бераз укып ятсам, ут мишәйт итмәс микән?" - дип сорадым. - Хет таңга хәтле укы. Миңа барыбер. Мин теләсә нинди шартларда йоклый алам, - диде җитен чәчле акыллы картым. Мин аңар күңелемнән рәхмәт әйтеп, Константин Паустовский китабын ачтым. Мине тәүге мәртәбә Ардуанов турында хикәя язарга канатландырган кыска гына, китап бите белән бер бит ярымлык кына язманы табып, ике ел эчендә инде ничәнче кабат укырга тотындым: "Су чистарту" цехы төзелешендә бетончы Ардуанов бригадасы эшли иде. Бригада бөтенләе белән русча юньләп белмәгән татар-башкортлардан гыйбарәт. Алар төзелешкә Идел буе далаларыннан килгәннәр. Күбесе кулларына көрәк тә тота белмәгән бу кешеләр рабочком бүлмәсендә уңайсыз гына таптаналар иде. Стенасына Ворошилов портреты эленгән, кызыл материягә плакатлар язып кадакланган такта барак аларга патша сарае кебек тоела. Алар кеше күз алдында тәмәке тартырга уңайсызланалар, шушы искиткеч бинада, өстәл янында утырыш үткәргән кешеләргә комачауламас өчен, әдәп саклап, учларына йөткеренгәлиләр иде. Элекке Пермь грузчигы Ардуанов, дала кешеләрен игътибар белән күздән үткәреп: - Булдырырбыз! - дип сөйләнеп куйды. Ул татар-башкорт бригадасы оештырды. Газета жаргоны һәм кыскартылган сүз яратучы профсоюз хезмәткәрләре аларга шундук "нацменнар бригадасы" дигән исем такты. Ардуанов, берничә ай узуга, кичәге эшче-батраклардан беренче кул бетончылар әзерләде. Бер елдан Ардуанов Ленин ордены алды. Орденга цемент тузаны кунган һәм ул яшькелтрәк булып тоела. Ардуанов бригадасы бетончыларыннан бер генә кеше дә бер генә көн дә прогул ясамады. Ардуановларның кысыграк ягымлы күзләреннән аларның намуслылыгы, тырышлыгы һәм чыдамлылыгы, әлифба китабына язган төсле, аермачык күренеп тора. Биредәге рәхимсез суык кышта, иллешәр градуслы салкыннарда алар җылы спецовкадан башка да җәйге челләдә эшләгән кебек бик ансат эшлиләр иде. Аларның хезмәте хәтта сүлпән холыклы пермякларны да кабызып җибәрде. Әмма Ардуановлар белән бергә җәнҗалчылар йөри иде. Җәнҗалчы кем? Ул эшче исеме миңа теләсә нишләргә ирек бирә, бернинди вазифа да йөкләми, мин "шешәгә куып кертелгән көрәшче, мин революция өчен көрәшәм" дип санаучы истерик яки авызыннан көмешкә исе аңкытып торучы, хулиганлык һәм рекрут чаялыгы белән дан алган тукмак битле хулиган. Ул прорабларны, инженерларны аллалары, кабер такталары белән сүгә, эш киеменең әйбәтрәген, ашның тәмлерәген таләп итә, йомычка арасында тәмәке сасытып йөри. Шакмаклы чуар кепкасын җыерчык баскан маңгаена ук төшереп кигән булыр, карлыгып беткән бугазына яшел кашне урар. Ул ударникларның артыннан төкереп кала. Большевиклар аны "бөлдергәннәр", гаилә куышында һәм калын баш капкачы астында ул алардан үч алу теләге асрап йөри. Җәнҗалчыларның ачуы кабарды - "татарва" аларны эшкә өйрәтсен, имеш. Татарларга бармак төртеп күрсәтә башладылар, аларның эшен хөкүмәт күреп алды, татарлар арасында җәнҗалчылардан эш таләп итәләр, аларның ялкаулыгы, өскә калкып, контраст булып килеп чыкты. Нишләмәк кирәк - финка хутка китте. Ардуановларның икесен пычак белән кададылар. Хулиганлык тактикасы таләп иткәнчә, алдан сугыш оештырып эшләделәр бу эшне. "Исерек хәлдә, сугышып яралаганбыз", янәсе. Ләкин җәнҗалчылар ялгыштылар. Аларны хулиганлык өчен түгел, контрреволюция өчен хөкем иттеләр. Ардуанов бригадасын Уралның "Кызыл кенәгәсенә" - көнчыгышта яңа индустрия базасы төзүчеләрнең Мактау кенәгәсенә яздылар". Кара әле, романтик кеше булган бит бу Паустовский дигәннәре! Романтик кына микән? Кыска гына язмада бөтен бер халыкның характерын ачып бирә алу өчен талантлы да, олы йөрәкле дә булу кирәктер. Иксез-чиксез илеңне анда яшәгән барлык халыклары белән бергә ярата алу кирәктер. Максим Горький шундый булган. Берәр халык турында үз сүзен әйткәнче, ул әнә шул халык белән җитмеш җиде пот тоз ашаган, шуннан соң гына әйтер сүзен авыз тутырып әйтеп биргән. Поездның, станцаларга якынлашкан чакта, халыкларга якынлашкан кебек, сәламләп гудок бирүен тыңлап ята торгач, йоклап киткәнмен. Иртән күземне ачканда, юлдашым күптән уянган иде инде. Бит-күземне юып кергәч, чәй көткән арада сөйләшеп киттек. Башка вакытта айлар буена эшләнә торган эш - танышу - поездда бер көндә эшләнә.
Җитен чәчле картым үзен: "Иван Фёдорович Коновалов", - дип таныштырды, мин дә исемфамилиямне әйттем. Бу исемнәр әле безгә, бер-беребезне белмәгән кешеләргә, берни дә әйтми иде. Без тирәнгәрәк керә башладык. Монысы инде - кем кайсы станцага хәтле бара дигән сүз. Мин - Березникига. Иван Фёдорович та Березникига икән ләбаса! Менә сиңа кирәк булса! Без инде туганнар диярлек! Мин, профессиям таләп иткәнчә, аның кем икәнен сорарга һәм үземнең кем икәнемне әйтмәскә тиеш идем. Ул - Березники шәһәренең төп гражданы, ул гына да түгел, туган ягын өйрәнүче икән, Казанга бик тә мөһим бер йомыш белән килгән. РСДРПның II съездына Югары Кама партоешмасыннан делегат булып сайланган кешенең документларын, Югары Кама партоешмасының Уставын ул Казанга килеп эзләгән һәм... тапкан. Ай буе кайгырып, борчылып үткәргәннән соң тапкан. Менә ни өчен ул кичә тыныч күңел белән йоклап китә алган икән. Гаҗәеп хәлләр бар бу дөньяда! Бәлки, әле ул минем героемны да беләдер. Крайны өйрәнүче булсын да белмәсен! - Гафу итегез, Иван Фёдорович, бәлки, сез, Березникида яшәгәч, Ардуановны да беләсездер? - дидем мин, ә үзем, "Нинди Ардуановны?" дигән сорау ишетергә әзерләнеп, аның күзләренә төбәлдем. Аның коңгырт чиста күзләре яратып елмайдылар. - Беләм, әлбәттә! - диде ул. Мондый сүзне, гадәттә, конкрет җаваптан котылырга теләүчеләр әйтә торган була. Юк, акыллы картым, син әле миннән алай тиз генә котыла алмассың, безнең профессия төгәллекне ярата. - Сез аны күреп беләсезме? - дидем. - Без аның белән кырык ел янәшә яшәдек, - диде Коновалов. Мин тыныч кына утырган җиремнән сикереп тордым да: - Яки минем бәхетем баса, йә мин төпсез тагаракка утырып калам! - дип кычкырып җибәрдем. - "От землекопа до члена правительства" дигән очеркның авторы сезме? - Мин булсам, ни диярсез? - Паустовскийның "Коноваловские ребята" дигән очеркының герое да сезме? - Мин булсам, ни диярсез? - Йа Хода, мин бит сезне теге баруымда атна буе эзләдем. Ә бу юлы сез миңа үзегез килеп каптыгыз. Кадерле Иван Фёдорович, кичтән үк әйткән булсагыз, мин бит атаклы Коновалов, дигән булсагыз, без әллә кайчан танышкан була идек бит. Карт, күзлек пыялаларын елтыратып, уңайсыз гына елмайды. Без сөйләшеп киттек. Мин Иван Фёдоровичның очеркын Казан университеты китапханәсеннән табып укыганымны, аның үлем түшәгендә яткан Ардуановтан үз вакытында гаять зур сабырлык белән аның тормыш юлын сорашып калуын, менә хәзер шул фактларның кайсы да булса бер язучыга повесть язарга файда итәчәген ычкындырып ташладым. Иван Фёдорович, үз нәүбәтендә гаҗәпләнеп: - Сез язучы түгелме? - диде. - Юк, - дидем мин нык итеп. - Мин - типография эшчесе. Мин - наборщик. Ләкин әле бу һөнәр миңа Ардуанов биографиясенә битараф карарга хокук бирми. Коновалов кибәккә алдана торган чыпчык булып чыкмады. - Йә сез нинди һөнәр иясе икәнегезне төгәл әйтәсез, яки мин сезнең белән сөйләшүдән баш тартам, - диде. Картларча бер үҗәтлек белән, иреннәрен турсайтып, коридорга чыгып китте. Тыйнаклык сакларга тырышуым миңа кыйбатка төште. Коновалов белән кабат сөйләшеп киткәнче, тагын өч сәгать чамасы вакыт узды. Шулай да без бер-беребезне аңладык һәм уртак тел таба алдык. - Иван Фёдорович, сез, Мирсәет Ардуанов белән кырык ел янәшә яшәгән кеше булгач, беләсездер, аның һәйкәл кадәр һәйкәл куйдырырлык төп сыйфаты нәрсә? - дип сорадым мин, миңа моны ачыклап калу бик тә мөһим иде. Җитен чәчем беркавым сүзсез утырды, аннары йокысыннан айнып киткәндәй, миңа төбәлеп карап: - Минемчә, Ардуановның иң төп сыйфаты - әхлакый сафлык, - диде. Гүя мин аңлап бетермәс дип курыккандай, аңлатырга тотынды: - Әйтик, Мирсәет Сабантуй үткәрә, көчле кеше иде, туганкай, ой көчле, Сабан туеның ярты байлыгын берүзе җыеп чыга, сүз әйтүче, шелтәләүче юк, ә ул риза түгел, кече Сабантуй җыя, бригадасын ярыштыра, алган барлык байлыгын өләшеп бетерә. Әнә нинди көчле кеше иде ул. (Минем җаным канат какты: димәк, мин аның шәхси Сабан туе үткәргәнен дөрес алганмын.) Бишьеллык урамында квартир бирделәр моңа, больницада ятып чыкканнан соң. Беренче катта иде. Операциядән соң югары катка менеп йөрү кыен булыр дип уйлаганнар булса кирәк. Ә квартир суык, нишләтәсең аны! Башка берәү булса, шундук гауга куптарыр иде. Юк, Ардуанов яши бирә, квартирның яңасын таләп итми. Бер дә бер көнне шәһәр Советыннан киләләр. Иптәш Ардуанов, диләр, төзелеш ударнигы итеп, без сиңа яңа урыннан өч бүлмәле квартир бирергә булдык, диләр. Кая ул! Тузгып китә картлач. Кызы Кәшифәне тиргәп ташлый. Синең эшең бу, янәсе, синең телең озын. Син горсоветка баргансыңдыр. Миңа бу фатирны эшем өчен бирделәр. Менә мин үләрмен, үзегез эшләгәнгә алырсыз яңа фатирны. Шунсыз авызыгызны да ачмагыз. Менә нинди көчле кеше иде ул, туганкай! Тәки сүзендә торды, гаиләсе хәзерге өч бүлмәле квартирын да ул үлгәч кенә ала алды.
- Балаларына да бит квартирны эшләгән өчен биргәннәрдер. - Сездә, татарларда, бер мәкаль бар: оясында ни күрсә, очканда шуны күрә. Балалары да булдыклы булып чыкты. Олы малае милиция органнарында эшләде, теге авыр заманнарда аны комсомол тәртип сагына мобилизовать итте. Уртанчы улы - инженер-конструктор, әтисе салган заводта ике кызы - врач, барысы да югары белемлеләр. Барысы да тыйнаклар. Булдыклылар, күргән саен үзләрен, Ардуан батырны күргән күк булам. Беләсезме, юлдаш, бер кеше бөтен бер милләт турында фикер уята ала икән. Ардуанов яраттырды миңа татар халкын, Ардуанов миңа бер кешенең нәрсәгә сәләтле икәнен аңлатып бирде. Эшләгән эшен ил дә күрде шул: Бөтенсоюз Үзәк Башкарма Комитетына член булып сайланды, Калинин белән Орджоникидзе Мәскәүгә чакырып кунак иттеләр, Конституция кабул иткән съездда катнашты. Березникида булдым, дидең бугай, музейда да булгансыңдыр инде, анда Мирсәетнең киемнәре саклана, мин әзерләп бирдем аларны, ордены әле беренче дәвер ордены, цемент тузаны, төзелеш тузаннары кунып калган сыман, яшькелтрәк төстә. Березники эшчеләре аның һәйкәлен үзе салган завод янына куеп дөрес иттеләр, эшкә килсәләр дә, эштән китсәләр дә, намусларын, фидакярлекләрен Ардуанов намусы белән үлчиләр. Ишеттеңме әле, без бит шушы арада Мирсәет Ардуанов исемендәге премия булдырдык, һәр елны иң яхшы төзүче булып танылган бригадага биреп барачакбыз. Миңа көмеш чәчле юлдашымны, Мирсәет Ардуанов белән кырык ел буе янәшә яшәгән өлкән кешене, халкымны ихтирам иткән кешене тыңлау рәхәт иде. Бу минутларның мин озаккарак сузылуын тели идем. Шул ук вакытта мин аңардан күңелемдә уянган сорауларга җавап та алып калырга ашыга идем: - Әйтегез әле, Иван Фёдорович, Ардуановка ни өчен һәйкәл куйдылар. Әйтик, Маяковскийга һәйкәл бар - ул - шагыйрь, иҗатчы, Чайковскийга һәйкәл бар - ул - композитор, шулай ук иҗатчы, Чапайга һәйкәл бар - ул -сугыш батыры, революцияне саклап калучы... Коновалов минем әйткәннәремне сабыр гына тыңлап бетерде. Аннары миңа дустанә бер караш ташлап, мөлаем елмаеп әйтте: - Син моны үзең дә беләсең, әлбәттә. Әмма ләкин моны сиңа минем авыздан ишетү кадерлерәк, күрәсең. Әйтәм: Ардуан батыр да әнә шул Маяковскийлар, Чайковскийлар, сезнең милли батырыгыз Җәлилләр кебек иҗатчы иде. Поэма түгел, симфония түгел, Яңа заманны, Яңа дөньяны иҗат итте ул, социализм дөньясын. Менә шуның өчен аңар һәйкәл куйдылар. Рус шәһәрендә татар эшчесенә беренче һәйкәл. Поезд ашкынып алга чаба. Халыкларга сәлам биргән кебек, станцаларны гудоклары белән уятып, безне "химия республикасына", Ардуан батырны тудырган калага, Березникига алып бара. 1972 - 1973 Березники - Казан
Олы Язга сәяхәт
Иртә башланган яз Шәфигулла Мансуровның барлык планнарын чуалтып ташлады. Март азакларында аңа җитмеш яшь тулганны тантаналы төстә билгеләп узарга җыеналар иде. Бәйрәмне кунаклар чакырып, өстәвенә Казан халкының иң яратып йөри торган урынында - Галиәсгар Камал театрында уздырырга теләүләре аны бик хәтәр каушаткан, тантана көне килеп җитәргә ике атналар чамасы кала ук инде ул, гомерендә булмаган бер борчылу белән, нигә соң мин юбилей уздырырга ризалык бирдем икән дип, үз-үзен битәрләп, хафаланып йөри башлаган иде. Алтмышы шау-шусыз гына узып китте бит әле, монысы да узар иде...
Кинәт башланган яз, әллә ни арада Казан урамнарындагы карны ялмап алып, башка елларга караганда атна-ун көн алдан ташу суларын да кузгаткач, аның борчу-хафаланулары янына, җанын бик рәхәт авырттырып, күңел моңсулыгы да килеп кушылды... Агым сулар кебек актың да киттеңмени инде син, гомер? Синең дә, Шәфигулла дигән егет, җиде дистә тез астыңа китереп суктымыни? Әй гомерләр... Хатыны булса, ул күңел кузгалуларын аңа бушаткан булыр иде дә бит, хатыны юк шул. Сугыш вакытында яралы солдатка операция ясаган җиреннән, бомба төшкән госпиталь белән бергә янып үлде. Әдәбият белән җенләнеп йөреп, соң өйләнгән иде Мансуров - нибары биш ел бергә яшәп калдылар. Балалары янында булса, алар белән бер чүкердәшеп утырыр иде, алар да юк. Олы улы, Мәскәү институтын бетереп, шунда торып калды, кызы геолог иптәшләре белән Себер якларын айкап йөри. Бәйрәмгә аларны да кузгатасы булыр микәнни? Менә мин әкәмәт, эш урыннарыннан рөхсәтләр алып, юл өзегендә юлга чыгасылары булса, район юлларыннан машиналар үтә алмаса... Мансуров кар кебек ак башын иеп уйга калды. Килеп туган әлеге хәленнән ничек котылу әмәлен һич кенә дә уйлап чыгара алмагач, юбилейны туктату нияте белән Язучылар союзына китте. Ләкин ул анда да морадына ирешә алмады, күңеленә тагын да зуррак борчулар гына төяп кайтты. Авылдашлары хат җибәргән. Менә хәзер ул "Олы Яз" колхозы председателе Габдулла Баязитовның хат конвертындагы нык кул белән язган эре хәрефләргә беркавым карап торды да инде Язучылар союзында берничә мәртәбә укылган хатны кабат, өр-яңабаштан укырга тотынды: "Хөрмәтле якташыбыз Шәфигулла ага! Синнән бу араларда гына хат алганыбыз юк, үзебез язарга булдык. Ник дисәң, зур хезмәт белән яулап алган юбилей бәйрәмеңә авылдашларыңның да мөнәсәбәтен белдерәсем килә. Казанда юбилей буласын "чыбыксыз телефоннан" ишеттек. Шулай булгачыннан, дидек, без ул юбилейга катнашырга тиешле. Ләкин бу әле синең чакыру-чакырмавыңа бәйле. Әмма без үзебез, Олы Яз кешеләре, бәйрәм һичшиксез бездә башланырга тиешле дигән катгый карарга килдек. Ник дисәң, халыкның күренекле язучысы Шәфигулла Мансуровны Олы Яз дөньяга китерде, Олы Яз болыннары аңар хыял канаты үстерде. Шул бүләкне син әйбәт китапларың белән халыкка кайтарып бирдең. Без синең татлы-баллы сүз яратмый торган, киребеткәнрәк кеше икәнеңне беләбез. Курыкма, бернинди дә төчелек эшләмәбез. "Казан утлары"нда басылган "Туган җир" исемле романыңны укып чыктык. Халык миннән, шул әсәрне уртага салып, туйганчы бер сөйләшеп алыйкчы, дип үтенә, ул бит безнең үткән көнебез, ди. Сезнеңчә, ягъни язучыларча әйтсәк, укучылар конференциясе була. Менә шул. Конференцияне 2 апрельгә билгеләдек, шушы хатны алу белән ризалыгыңны белгертеп, телефоннан чылтыратсаң, бик шат булыр идек. Килү көнен тәгаен белсәк, машина җибәрер идек. Язучылардан үзең теләгән бер-ике иптәшне алып килә алсаң, анысы тагын нур өстенә нур булыр. Тере язучыларны күрергә тилмереп утырган көн. Язгы эшләр алдыннан халыкның кәефен чарлап аласы иде бит, Шәфигулла ага. Үтенечебез җитди, кире какмассың дип өметләнәм. Сәлам сиңа. Матур теләкләр. "Олы Яз" колхозы председателе Габдулла Баязитов". Хат Мансуровны бөтенләй чыгырдан чыгарды. Басуларда гөрләвекләр ага. Юллар өзелгән. Олы Яз урамнары тездән ерып йөрерлек ләпектер. Нишләргә? Туган-үскән якка машинада кимендә алты-җиде сәгать кайтасы. Казанда үткәреләчәк юбилее алдыннан ул моны күтәрә алырмы? Кайтмый калуны уйларга да ярамый, туган җирне рәнҗетү мөмкин булмаган хәл, ул сиңа, Шәфигулла, кыйбатка төшәчәк. Кайтуын кайтыр инде, ә менә иптәшкә кемне алырга? Мондый юл өзегендә чыгып йөрергә теләүче булырмы? Мансуров олыгайган саен сирәкләнә барган дусларын күңеленнән барлап чыкты. Кайсы роман тәмамлый, кайсы авырый, кайсы Мәскәүгә эш белән киткән. Уйлый торгач, иң соңгы танышы яшь язучы Вәлиша Алмазовка тукталды. Моннан өч ел элек ул аны, авылдан табып, әдәбиятка алып кергән иде. Егет үтә дә булдыклы булып чыкты. Кайберәүләр кебек, тумыштан бирелгән сәләтенә генә ышанып ятмыйча, газета хәбәрчесе булып районнарга чыгып китте, ике ел эчендә республиканың аркылысын-буен гизеп, шулхәтле күп материал җыйды, аңа гына хас тырышлык белән, җиң сызганып, иҗат итү бәхетеннән исереп-янып эшләргә тотынды. Беренче зур повесте белән халыкка танылды, икенче повесте белән язучыларның алдынгылары янына рөхсәт-мазар сорамыйча гына килеп басты. Эчкерсезлеге, шаян сүзгә җитезлеге, үзенә карата булган мактауны бик чамалап, үз иләгеннән сөзеп кенә кабул итүе сәбәпле, ул көннән-көн тирәнәя, Язучылар оешмасы аңар егерме алты яшендә үк инде зур өметләр баглый, картлар да аның белән тиң итеп сөйләшәләр иде. Мансуров әнә шул яшь дусты Вәлиша Алмазовны Олы Язга юлдаш итеп алырга булды. Өйдә булса, берәр герое артыннан чыгып чапмаган булса, ул аның риза булачагына шикләнми иде, Алмазов аңа телефоннан ике генә сүз әйтте:
- Барам, Шәфигулла агай, сез дигәндә, өстән таш явып торса да барам. Кайчан кузгалабыз? - Иртәгә, - диде Мансуров һәм, яшь дустына күңеленнән генә рәхмәт әйтеп, урамга чыкты. Урамда аңа Мәгариф министрлыгыннан Хисамиев очрады. Салмак сүзле, олыны олы дип белә торган чибәр егет Хисамиев җай гына күреште, Мансуровның сәламәтлеген сорашты, якынлашып килгән бәйрәме белән котлады. Мансуров аның юбилей турындагы сүзләрен кашын җыерыбрак тыңлады һәм әле менә Олы Язга бару мәшәкате килеп туганын әйтте. - Ә нигә, барыгыз. Мин сезгә автобус бирәм. Бәләкәйне, ун урынлыны. Телисез икән, телевидениедән кинокамера белән кеше җибәртү турында сөйләшәм. - Анысы ук кирәкмәс, мәшәкатьләнмәгез, шау-шусыз гына үткәрербез, - диде Мансуров. Хисамиев алай да бирешергә теләмәде: - Тыйнаклык кешене бизи торган сыйфат, әлбәттә. Ләкин, Шәфигулла агай, безнең дә бит әйбәт кешегә бер яхшылык эшлисе килә. Дәреслекләр кабул итү буенча дәүләт комиссиясе члены буларак, сез безгә әйтеп бетергесез күп эш эшлисез бит. Без сезгә автобусны... Мансуров сүзнең озынга китәсен сизенеп, кеткелдәп кенә көлеп куйды. - Машинаны миңа колхоз председателе җибәрә. Вездеход дигәнен. - Алайса, әдәбият укытучысы бирәбез. Колхозчыларга кем икәнегезне аңлатыр. Язучыларга таләпләр дә куяр. Мансуров анысы белән шундук килеште. Кереш сүзне колхоз җитәкчеләре сөйләсә бик күп "ярма ярачакларын", Вәлиша Алмазов сөйләсә, телиме-юкмы, укытучысы итеп, ихтирам йөзеннән мактау сүзләре яудырачагын белә иде. Әдәбият укытучысы фактны гына әйтеп торачак. Шуннан артыгының Мансуровка кирәге дә юк. Синең хакта китабың сөйләсен. Әгәр китабың сөйли алмый икән, моңарчы язып йөргәннәреңнең поты бер тиен. Кайсыдыр бер язучы җыелышта әйткән иде, мин исемемнең үз китабым өстендә торуын яратам, тәнкыйтьчеләр телендә исемемне боздырасым килми, дигән иде. Өлкән әдип үтә дә үз күреп, булышырга атлыгып торган Хисамиевка рәхмәт әйтте, җыелу урынын иртән сәгать сигездә Матбугат йорты янында икәнен, әдәбият укытучысының әнә шунда килергә тиешлеген белдерде һәм, юлдашлар табылуга тын гына сөенеп, өенә кайтып китте. Вәлиша Алмазов, озак вакытлар газета хәбәрчесе булып эшләүдән канына сеңгән әйбәт гадәте буенча, Матбугат йорты янына сигез туларга нәкъ биш минут кала килеп җитте. Шәфигулла агай анда иде инде, урамда ун градус җылы булуга карамастан, өстенә калын көзге пальто, башына язынкөзен кия торган киез эшләпә, аягына яшьләр "сапожки" дип йөри торган озын кунычлы ботинка киеп алган иде. Йөзе аның бик чиста, саф һава ярата торган кешеләргә хас сәламәт алсу төстә, ап-ак йомшак чәчләре бит алсулыгын тагын да ача төшәләр, агармый калган кара кашлары күмер белән сызып куйган төсле калынаеп күренә иде. Мансуровның битендә бер генә җыерчык та булмауны, елтыравык кечкенә күзләренең шул җыерчыксыз сәламәт битне тагын да балкытып җибәрүен күңелендә генә калдырырга теләмичә: - Әл-ләл-лә, Шәфигулла агай, күз генә тимәсен, унҗиде яшьлек егет булгансыз бит, - диде Алмазов һәм укытучысының кулын каты итеп кысты. - Мактау килешә сиңа, Вәлиша, - диде Мансуров, - Ходай сине җир йөзенә кешеләргә ягымлы сүз әйтер өчен җибәргән, ахрысы. Көлешеп алдылар. Хәл-әхвәл сораштылар. Мансуров шат күңелле оптимист егетнең туры килүенә, ә Вәлиша Себер шахталарын, Днепрогэсларны, Ватан сугышларын узган җитмеш яшьлек язучының сау-сәламәт һәм көр күңелле булуына сөенде. Хикәя-повестьлар язудан тыш, Алмазов әдәбият буенча читтән торып аспирантурада укый, шунлыктан татар язучыларының бүгенгесен дә, инде вафат булганнарын да җентекләп өйрәнә иде. Сугышка кадәрге татар язучылары арасында алтмыш яшькә җитеп үлгәне юк диярлек, илле-илле бишләр тирәсендә дөнья куйганнар. Сугыштан соңгы ун елда шулай. Аннары алтмыш, аннары алтмыш биш, инде менә җитмеш яшь тә, аннан артыгы да безнең әдипләр өчен ят түгел. Тормышлар рәтләнде, язучылар да адәм рәтле яшәрлек көнгә җиттеләр бугай.
Вәлиша Алмазов ике йөз чакрымлы дыңгырдавык авыл юлларыннан Олы Язга барасы сәяхәтенә әнә шулай бик тыныч, идиллия дәрәҗәсендәге матур уйлары белән җыенган иде, әмма колхозның яшькелт төстәге, брезент бөркәүле "газигы" килгәннән соң, Вәлиша баскан җиреннән артка егылып китәрдәй бер вакыйга булды. Машина янына кара чалбарлы, кыйммәтле кеш яка беркеткән кыска зәңгәр пальтодан, лимон төсендәге чекрәеп янган йон башлыктан яшь бер ханым килеп туктады. "Бу тагын кайсы мода журналыннан төшкән кош?" - дип уйлап бетерергә дә өлгермәде Вәлиша, кызның чыраен күреп өнсез калды. Бит урталары уймакланып бата торган алсу йөзле, тамарга торган шомырт кара күзле бу ханымда ул өйләнә алмый калган гомерлек үкенече Җәмиләне таныды. Алар яшьлеккә хас ахмак бер үпкәләшү аркасында кавыша алмадылар, бер-берсенә үч итеп, беренче очраган кешене үзләренә яр иттеләр! Озак та үтми, төзәтеп булмастай хата ясаганнарын аңлап алдылар. Ләкин инде бергә булу юллары киселгән, өметләр өзелгән иде. Мәгариф министрлыгыннан Хисамиев җибәргән әдәбият укытучысы әнә шул иде инде. Шәфигулла агай, баш кагып исәнләшкәч, картларча мөлаемлык белән үзалдына сабыр гына әйтеп куйды: - Бәрәкалла, юлыбыз уңар. Язмыш безгә гүзәл юлдаш җибәргән... Җәмилә, өстенә чәпәгән модалы киемнәренә хас булмаганча, уңайсызланып елмайды, Вәлиша хәтта елмая да алмады, ахмак кеше кебек, баш селкеп кенә куйды. Вәлишадагы киеренкелек башта кызга, аннары Шәфигулла агайга күчте. Өчесе дә сүзсез калдылар. Уңайсызлык тик бер кешегә, шофёрга гына күчми калды. Чөнки ул Вәлишаны да, Җәмиләне дә, Шәфигулла агайны да белми, аңар Татарстанның зур исемле язучысын исән-аман алып кайту бурычы йөкләнгән, ихласлыгы җил кискән какча битенә бәреп чыккан шофёр егет тизрәк юлга чыгарга һәм, үзенә тапшырылган эшне бик яхшы үтәп, өендә гаиләсе янында булырга ашыга иде. - Шәфигулла абый, кузгалыйкмы әллә? - диде ул. - Кузгалырбыз, энем. Син үзеңне Мотыйгулланың олы малаеның малае дидеңме әле? - Юк, кече малаеныкы. - Әтиең кем исемле? - Сәхәп. - Исән-саумы, сәламәтлеге ничек? - Сугышта үлде бит минем әти. - Шулаймыни?.. Юллар ничегрәк соң? Теләчегә кадәр асфальттыр инде. - Теләчегә кадәр асфальт. - Ишки ягына таш юл җәймәдегезме әле? - Җәйгәннәр ие дә, казылып бетте инде. Машина бик күбәйде бит. - Алай икә-ән... - дип, мәгънәле нәтиҗә ясады Шәфигулла агай һәм шуннан соң гына Татар ашлары йортына кереп бик ныгытып иртәнге ашны ашарга, юлга тук тамак, көр күңел белән чыгарга тәкъдим итте. Җәмилә белән Вәлиша ашханәгә керүдән шундук баш тарттылар: алар хәзерге моментта бер-берсе алдында авыз күтәреп ашап утыруны күз алларына да китерә алмыйлар иде. Шофёр егет исә, бик гади генә итеп: - Мин, пилмәннигә кереп, ике тәлинкә әйләндереп чыктым! - диде. - Туктале, ни арада өлгердең соң әле син? Олы Яздан төнлә чыгып киткән булсаң да, Казанга әле генә килеп җиткән булырга тиеш. - Кичә килдем бит мин. - Кайда йокладың соң? - Машинада. - Бәрәкалла! Шулай ярыймыни инде, авылдашыңны хурлыкка калдырасың бит син, энекәй генәем. Өем иркен, җитмәсә, япа-ялгызым. Сиңа ничек тә бер мендәр тапкан булыр идем әле. - Ачуланмагыз, Шәфигулла абый, оялуымны җиңә алмадым. - Ярый инде, хәерлегә булсын, икенче юлы килгәнеңдә оялуыңны өеңдә калдырып кил, яме. Әйдә, яшьләр әнә ашаудан баш тарта, синең белән икәү тамак ялгап чыгыйк. - Ашадым, дип әйттем бит. - Чәй генә эчәрсең. Сәгать тугызлар булып килә иде инде. Татар ашлары йортының аскы каты ачылган, чибәр-чибәр кызлар аш өләшә торган прилавка янына тезелгәннәр, ап-ак халатларын, повар башлыкларын балкытып, ашарга килүчеләрне елмаеп каршылыйлар иде.
Шәфигулла агай алдан китте, поднос тотып, аның артыннан шофёр егет басты. - Кызлар, җылы сөтегез юкмы? - диде Мансуров. - Юк шул, абый. Сөтебез юк бүген. - Матурларым, олы юлга чыгасым бар, бер стакан гына таба күрегез инде. Кызларның иң яраткан сүзе - матурларым, чибәрләрем. Юк җирдән бер стакан сөт табып китерделәр. Мансуров бу йортта үз кеше булса кирәк, кызлар белән бик иркенләп, тәмле итеп сөйләшә. - Үскәннәрем, бу шницель дигәнегездә "каты борын" юкмы? - И абый, шуны да белмисезмени, каты борын ите кушылса, йомшак була бит ул. - Ярар, ышандырдыгыз, бәрәңге янына мылтык мае салмадыгызмы? Кызлар, Шәфигулла абыйларының тәмле теленнән һәм "көйсезлегеннән" чырык-чырык көлешеп, ул дигәнчә әзерләп китерделәр. Арттарак торучы өч-дүрт егет, түземсезләнеп: - Нельзя ли побыстрее?! - дип, ризасызлык белдереп алдылар. - Хәзер була, балакайлар, бер генә минут сабыр итегез, яме, - диде Мансуров егетләргә, һич тә кәефе китмичә, сабыр гына елмайды, повар кызлардан ак май, эремчек сорап алды, эремчегенә сөт өсте белән шикәр комы салдырды, чәйне бәләкәй чәйнектән ясап бирүләрен үтенде. Аш талымларга өйрәнеп өлгермәгән Вилдан өчен (шофёрның исеме шулай иде) боларның барысы гаҗәп кызык тоелды, "һәркем шулай ашны төпченеп-төпченеп ала башласа, эш кешеләре көне буе да ашый алмаслар ие" дип, үзалдына нәтиҗә ясап куйды ул. Авылдашы Шәфигулла абый, кашыкларны салфетка белән кат-кат сөрткәч, шницельнең өстендәге көйгәннәрен пычак белән кырып ташлагач, ниһаять, җиң сызганып эшкә кереште. Әйе, әйе, жиң сызганып! Монда ул, тап-таза ир уртасы кешедәй, теләсә кемне кызыктырырлык итеп, яратып, әппитит белән ашады. Аның ризык алгандагы төпченүләрен Вилдан ул арада онытып ук бетерде. Сәгать унда машина янына чыктылар. Вәлиша машина утыргычына чүмәшеп алган да гомерлек юлдашлары - магнитофон белән фотоаппаратын көйли, Җәмилә, озын баулы сумкасын җилкәсенә аскан килеш, бер аягын алгарак куеп, бик матур позада басып тора иде. - Матурларым, мин бер сигарет кына тартып алыйм инде, түзегез, яме, җитмеш яшьлек егетләр шулай озак кыштырдаучан була ул,- диде Мансуров. Тартырга рөхсәт иттеләр. Ашлар ашалып, тәмәкеләр тартылып, корыласы аппаратлар барысы да корылып беткәч, машинага менеп утырдылар. Шәфигулла абыйларын алга нихәтле генә утыртырга теләсәләр дә, ул алгы урынны, хатын-кызга ихтирам йөзеннән, Җәмиләгә калдырды. Үзе Вәлиша белән янәшә утырды. Аның әле җиде сәгатькә сузылачак зур юлда Алмазов белән күп нәрсә сөйләшеп, күңелендә йөрткән уйларын ачыклыйсы бар иде. Ләкин... тормыш дигәнең гаҗәп бит ул: теләсә кайсы язучының иң бай фантазиясеннән дә баерак. Барысы урнашып бетеп, юлга кузгалдык дигәч кенә, Вилдан елмая төшеп әйтте: - Безгә Маяковский урамына кереп чыгарга туры килер. Габдулла абыйның олы кызын алып кайтасы бар. Киткәндә миңа әйтеп җибәрделәр,- диде. - Бик мәслихәт, - дип елмаеп, баш селкеп куйды Мансуров. - Машинада урын җитәрлек. Машина председательнеке. Ничек соң, Вилдан якташ, Габдулланың кызы да үзе төслеме? - Кайсы яктан китереп әйтәсең, Шәфигулла абый? - Озынлыгын әйтәм. Вилдан кыска гына көлде: - Озынлык бар анысы. Маяковский урамының ике катлы таш йортыннан, яшел юрган белән төргән һәм кызыл тасма белән берничә җиреннән ураган бала күтәреп, Габдулла председательнең кызы килеп чыкты. Ул чыннан да буйга озын, ләкин шырантай түгел, күзләре зур, зәңгәр, йөзе алсу, бераз борчулырак иде. - Сөбханалла, бәләкәч тә кайтасы икән бит әле безнең белән! - диде Мансуров. - Ничә айлык, матурым, балаң? - Бер айлык, Шәфигулла абый. - Бәрәкалла, җиде сәгатьлек юлда ничегрәк кайта алыр икән ул?! - Өлкән әдип, тормышны бик күп күргәнлектән, һәрнәрсәнең алдан ук аермачык булуын тели иде. - Акыллы кызый ул. Көндезен еламый. Унар сәгать йоклый ала. Кичен әтисе кайткач кына еларга тотына.
Шәфигулла абыйлары, башны артка чөебрәк, рәхәтләнеп бер көлеп куйды. Аннары тагын да борчылыбрак сорады: - Ничек соң бу юл өзегендә кузгаласы иттегез? Исемең кем әле? - Әтисен Чаллыга җибәрәләр, КамАЗга, холодильниклар корырга. Ә мин бер айлык балам белән анда бара алмыйм. Җиде айны әниләр янында торып торырга булдым. Исемем - Сара. - Алай икә-ән... - диде Мансуров. - Исемең Сара икән... - Бу аның килеп туган хәл белән килешүе иде бугай. Председатель кызы Сараның һич көтмәгәндә сабый баласы белән килеп чыгуы Вәлишаның хәлен тагын авырайтты. Хәзер инде алдагы шофёр янындагы утыргычка хатын-кыз булса да, чибәр булса да, соңгы мода белән киенгән булса да, Җәмилә түгел, һичшиксез, Сара утырырга тиеш, чөнки аның сабый баласы бар, чөнки ул әни кеше. Бернинди законга да язылмаган бу әйбәт кагыйдәне шундук үтәделәр: Сара алгы утыргычка кереп утырды. Ә өч урынлы бу якка Шәфигулла агай, Вәлиша һәм аларның икесенә берүзе Җәмилә торып калды. Кечтеки генә бер уңайсызлык булып алды. Җәмиләне кая утыртырга: уртагамы, кырыйгамы? Кырыйга булса, кайсы кырыйга? Сайлау хокукы өлкән кешегә - Шәфигулла абыйларына бирелгән иде, ул үзе ишек кырыена утырды, янына елмаеп-җемиеп кенә Вәлишаны тартып китерде, Җәмилә исә Вәлиша белән янәшә булып чыкты. Нәкъ менә шушы янәшәлек Алмазовны куркыта да иде инде. Вәлишаның хатыны Маһинур - чытлыклануның нәрсә икәнен дә белми торган үтә дә сабыр, тыныч холыклы кеше, һөнәре буенча шулай ук укытучы - ирен юкка-барга табаламый, көнләшеп рәнҗетми, җанын вакламый, аның бер генә көндәше бар: ул да булса Җәмилә. Иренең егет чакта Җәмиләне өзелеп яратканын белгәнгә күрә, яшь язучы Алмазовны мәктәпкә чыгыш ясарга чакырсалар, ул бурлаттай янып чыга, Казанның теләсә кайсы мәктәбендә аңар һичшиксез Җәмилә эшлидер кебек тоела һәм ул, ире кайтып җиткәнче, зиһеннәре чуалып, ут йотып утыра иде. Шушы хәлне белгәнгә күрә, Вәлиша мәктәпләргә очрашуга барудан катгый рәвештә баш тарта торган булып китте. Мәҗлесләрдә, шәрабтан башы әйләнеп, шигъри дөньялар ачылып китеп, шагыйрь дуслары, артист иптәшләре яшьлектә калган ярлары турында сүз куертып җибәрсәләр, ул тизрәк икенче бүлмәгә чыга яки, юк йомышын бар итеп, кайтырга ашыга башлый иде. Ул инде Җәмиләне күңел түреннән сызып бара һәм, тырыш, сабыр хатыны Маһинурга гына мәңгелеккә турылыклы булырга күңеленә беркетеп, шул бер генә иманы белән дөньяда яши, эшкә яки юлга чыгып киткән чакларда, ул хатынын кочаклап үбә, Маһинурның: - Тәти йөр яме, бәгърем, - дигән сүзләреннән сәерлек табып елмая гына иде. Ә Маһинурның "тәти йөр" дигәне "Җәмилә турында сорашма" дигәнгә кайтып кала иде. Менә сиңа мә - хәзер шушы минуттан башлап Җәмилә аның белән янәшә, аңа орынып барачак. Җиде сәгать буена барачак. Аның күзләре Вәлиша күзләре белән очрашачак. Алар Олы Язда, укучылар конференциясен уздыргач, кунып калырга тиеш булачаклар. Төн уртасында язгы юл өзегендә чыгып китеп булмый ич инде. Иртәгә иртүк чыгып китсәләр дә, алар әле бишсез кайтып җитә алмаслар, Җәмилә тагын аның белән булачак. Ул аңар күтәрелеп тә карый алмас, ул аның янәшә булуыннан чиксез дулкынланып, шул ук вакытта бу янәшәлек хатынына барып җитсә, нинди күңелсезлекләр килеп чыгасын сизенеп, үзе белән янәшә утырган укытучысы Шәфигулла абыйсын да, сабый балалы Сараны да оныткан иде. "Хәсрәт эчендә, уйда мин" иде ул. Шәфигулла абыйсы аны уйларыннан айнытты: - Яңа сюжет таптың мәллә, Вәлиша? - Югалтканымны таптым, - диде Алмазов. - Уңыш телим, дустым. Табу - яхшы фал. Байтак вакыт сүзсез бардылар. Сара бала төргән кызыл тасмалы яшел юрганын ике куллап кочаклап алган да селкенми дә бара. Аны юлның ике ягына бульдозерлар кыш буе өя-өя айсберглар хәленә китергән кар түмгәкләре дә, кары арчылгач яшелләнеп чыгып калган уҗым басулары да, биегәеп киткән язгы күк йөзе дә - берсе дә кызыксындырмый, яз алып килгән сөенечләрдән беренчесе - йөрәк парәсе аңа кадерлерәк. Кабинада бала булганлыктан, өстәвенә ул бөркәүле дә булганлыктан, тартырга ярамый, ишек ачып җилләтергә дә ярамый, сәгать буе дүрт кеше тар гына бер кабинада утырып кайта торгач, һава бик бөркүләнеп китте, калкурак урында, тар гына кыр урманы булган җирдә машинадан чыгып һава алдылар. Шәфигулла абыйлары белән Вәлиша тәмәке тартты, Җәмилә Сараның баласын күтәрешеп торды.
Катлы-катлы төргән юрганда бала шактый авыр сизелә иде, биш-алты минут күтәреп торганда да, Җәмиләнең кулы талды. - Әбәү тагын, үзенә күрә генә түгел, авыр икән әле бу, - диде ул, әз генә кылтаебрак. Шәфигулла абый юрганны бөтенләй бөркәп бетермәскә, аз гына булса да ачыграк калдырырга киңәш итте, тыны бетеп куя күрмәсен, диде, шуларны әйткән арада, сугыш алдыннан туган кече кызлары исенә төште, кадерле кешеләрен сагынудан үзәкләре өзелеп китте. Вәлиша - тиктормас җан - Сара янына килеп, кызыңны күрсәт дип тинтерәтә, аңар ияреп, Җәмилә дә сабыйның битен карарга үрелде, әмма әнисе бик саран булып чыкты: боларга кызының борын очын гына күрсәтте. Кабинага кереп утыргач, ул тагын баласы өстенә иелде, әледән-әле юрганны ачып карап, рәтләп тагын япты. - Әни кеше, бирегез миңа, бераз мин тотып барыйм, кулыгыз арыгандыр, - диде Вәлиша, авылдан килеп шәһәргә урнашкан яшьләргә хас беркатлылык белән. - Рәхмәт. Бирер ием дә, куркам. Әтисе күтәреп йөргән чакта да баш мие селкенәдер кебек тоела да, төне буе йоклый алмый ятам. - Тагын ике-өчне тапкач, курыкмый башларсыз әле, - диде Шәфигулла абыйлары, Сараның хәленә кереп. - Юу-ук, ике-өчне тапмыйм мин, тагын берне генә табам - әтисенә бүләккә. - Нишләп алай бик саран, татар халкын үрчетергә теләмисезмени? - Тәрбия дә бирәсе бар бит аларга. - Габдулланың ничә баласы бар соң? - Алтау. Ике малай, дүрт кыз. - Ул бит әнә тәрбия бирәсе дип тормаган. - Аларның бит заманы башка. Авылда җиңелрәк, без бер-беребезне карап үстердек. Машина Ленино-Кокушкино авылы янындагы парлы ак чиркәү яныннан уза башлады. - Ленинның әтисе Илья Николаевич Мария Александровна белән әнә шул чиркәүдә никахлашканнар, - диде Вәлиша, күп белгәнен күрсәтергә теләп. Моңа Сараның исе китте, баласыннан аерылып, инде отыры артта кала барган чиркәүне, муенын сузып карый-карый, күзләре белән озатты. Җәмилә дә бер генә мәртәбә артка каерылып карады, шул арада Вәлиша аның татар кызларына хас булмаган озын ак муенын күреп калды. Күңелендә өермә булып яшьлек хатирәләре, пединститутта укып йөргән чаклары, Яңа ел, Беренче май бәйрәмнәре, колхозга өмә белән печән чабарга барган, гамьсез бер көлү белән рәхәтләнеп көлгән чаклары исенә төшеп, җанын тоташ бер газаплы сагыш биләп алды. Буй җитмәс ерак калган шул инде ул бәхетле көннәр. Хәзер аларны еласаң да кайтарып алып булмый. Бүген менә шушылай янәшә утырып барган өчен дә әле ул хатыны Маһинур алдында җавап бирергә тиеш... Теләчедә озаграк тукталыш ясадылар. Юлның инде яртысы диярлек узылган, төшке ашны ашар вакыт та җиткән иде. Шәфигулла Мансуров кебек гомерләренең күп өлешен интегеп үткәргән, михнәт дигәннең төрле калибрдагысын күргән кешеләр гадәттә уңайлы форсатны кулдан ычкындырмаска тырышалар. Машина Теләче урамына килеп керү белән, Мансуров төшке ашны шушында ашарга дигән ныклы карарга килде. Моңар беркадәр хәзерлек күреп алырга кирәк иде. Сара белән Җәмиләне ул машина белән медпунктка җибәрде. Әни кеше анда, бер айлык сабыеның юеш чүпрәкләрен алыштырып, яңадан биләүсәләргә, бер уңайдан нәниен имезеп тә алырга, Җәмилә аңа булышырга тиеш булып чыкты. Мансуров үзе исә, алар әйләнеп кайтканчы, Вәлиша белән бергәләп, ашханәдә табын әзерләү хәстәренә кереште. Ризык әзерләүдә иренүне белә торган зат түгел Шәфигулла агай. Ул барлык кеше белән бергә чиратка басмас, шеф-поварны ымлап кына чакырып алыр да: менә, агай-эне, шундыйшундый хәлләр, безгә шундый-шундый ризыклар кирәк, дияр. Кулыңнан киләме синең шул хәл, юкмы, дияр. Әйтик, сөт, эремчек, атланмай, аннары сыер итеннән пешергән котлет - бармы алар синдә? Поварга ни - Казан чаклы Казаннан күтәрелеп чыккан кешеләр, олы башларын кече итеп, сине санга сугып сөйләшәләр икән, әзерли-таба, әйдә, күңелләре булсын.
Ләкин Шәфигулла агайның табын әзерләүгә сарыф иткән көче юлдашлары тарафыннан тиешенчә бәяләнмәде. Сара медпунктта бер шешә сөт эчкән икән - ризыкка кагылмады да; Җәмилә, тамагым тук, дип, урамда ук калды, ә Вәлиша - сыбызгы - Җәмиләгә теләктәшлек йөзеннән сөт белән эремчеккә борын да төртмәде, андый чүп-чарны карт-коры ашасын, имеш! Сыер итеннән пешергән котлетны ул, берьюлы ике порция сорап алып, күз ачып йомганчы ялмап йотты да, краннан салкын су эчеп, урамга элдертте. Барысы өчен тырышу шофёр егет белән Шәфигулла агайның үз өстенә калды. Теләчедән соң мондый әйбәт ашханәнең бүтән бер җирдә дә очрамаячагын әйтеп, Мансуров Вилданны кыстарга кереште, ә Вилдан - рәхмәт төшкере! - кыстатып теңкәгә тия торган кеше булып чыкмады: китергәнне ашады, китермәгәнне таптырмады. Мансуров белән бергәләп чәй эчү, дөресрәге, данлы авылдашының чәй эчкәнен карап тору Вилданга аеруча бер хозурлык бирде. Шәфигулла агай чәйне куе итеп, гәрәбә төсендә ясатып китертә, чәй тәлинкәсен тырпаешкан бармаклары өстенә куеп, ашыкмый гына эчә, поварның ризык кадерен, аннан да бигрәк кеше кадерен белгән кеше икәнен мактый, табынны олылый белмәгән яшь-җилкенчәкне әкрен генә, үз итеп кенә тирги, битендәге тирләрен тастымал чаклы кулъяулыгы белән сөртеп-сөртеп ала иде. Өч чынаякны рәттән аударып салгач, ул мунчадан чыккан кебек алсуланып, чибәрләнеп китте, үзе әйтмешли, аңа байлар төсе керде. Урамга чыккач, гадәтенчә, юлдашларыннан рөхсәт сорап, ул янә сигарет кабызды. Аннары алар кузгалдылар. Язгы кояштан балкып яткан, урыны-урыны белән чүп-чарлы, урыны-урыны белән чирәмле, әмма күңелгә шундый да якын, кунакчыл Теләче урамнары артта калды. Безнең сәяхәтчеләребезне төягән фаэтон, таш түшәлгән дамбага чыгып, келтерәп кенә китеп барды. Күз күреме җирдә иртә язның күлләвекләре чуарланып ята, бөре ачарга җыенган тал-өянкеләр фаэтонны юл буена тезелеп озата баралар, иркенлеге, олы сымак мәһабәтлеге белән җаннарны кинәндергән яз безнең юлчыларыбызны отыры ныграк мавыктыра иде. Шәфигулла агайның әйбәт ризыктан һәм куе чәйдән хушланган күңеле Вәлиша белән Җәмиләгә нидер сөйләргә, нидер киңәш итәргә тели, ләкин икесе тиң тынып калган яшь юлдашларын юк-бар вәгазе белән ялкытудан курка иде. Чыннан да, аларга, язның кадерен белегез, күңелегезгә сеңдереп калыгыз, дип ничек әйтәсең. Алар бит аны синнән-миннән күбрәк тоя. Бәлки, алар өчен шушы сүзсез минутлар һәммә нәрсәдән кыйммәтрәктер. Соң, үзеңне генә ал, Шәфигулла, кайчандыр башыңда җилләр йөргән яшел авызлы егет, әтиләренә ияреп, язын күрше авылларга такта ярырга чыгып киткән чакларыңда, язны күңелеңә сеңдер, дип өйрәтүче булдымы? Каңгылдашкан казларны, Ишки әрәмәләрен, салам түбәле йортлар буенда тырпаешып торган сыерчык оясы колгаларын күңелеңә сеңдер, дип өйрәтүче булдымы? Алар яз дигән исем белән тулаем синең күңелеңдә калганнар һәм менә илле елдан артык сине дулкынландырып, җаныңда тулышып торалар... Мансуровның тойгыларын гүя тагын да ташытып җибәрергә теләгәндәй, Мишә күперен чыкканда, алда зур су пәйда булды. Кичтән шаулаган язгы су әллә кайларга чаклы җәелеп китеп тынган. Кояш нурына чумган өянкеләр бил тиңентен су эчендә утыра, сугыштан соң бөтен ил белән тар урман итеп утырткан һәм халык телендә "урман полосасы" дип мәңгелек исем алган ызан каеннары ак кәүсәләрен суга сузганнар - балет кызлары кебек, иң матур позада туктап калганнар. Моңарчы үз эченә бикләнеп, сүзсез барган Җәмилә, кулларын чәбәкләп, сөенечен белдерде: - Әнекәем, диңгез булган бит монда! Вәлиша Алмазов аңа сәерсенеп тә, үз итеп тә карап куйды. Әйе, бу шул Җәмилә - авылдан килеп, пединститутта бергә укыган, институт коридорларын яңгыратып көлгән Җәмилә, сөенечтән сөенә белә торган Җәмилә. Шәһәр егетенә кияүгә чыктым дип кенә чалбар киеп алган ул, чекерәеп янган сары-лимон башлык кына киеп алган, кеш якалы зәңгәр кыска пальто-җилпәзә генә киеп алган! Күз кабакларын гына зәңгәргә буятып алган. Сөенә белү сәләте - үзе белән, көйрәп кабына торган шомырт кара күзләре - үзе белән! Әнә ул җанында кабынган матурлыкны бәләкәй ак куллары белән дә белдерде, авыл кызларыча матур, авыл кызларыча килешле итеп кул чәбәкләп алды һәм тагын бик озакка тынды... Беләсе иде, нинди уйлар икән аның җанында, нинди тойгылар кайный икән күңелендә? Аларны беркем дә әйтми шул Вәлишага, Мишә күпере сайгаклары гына, көпчәкләр узган чакта дыңгырдашып, кызыйның Олы Язга кайтуын сәламләп калдылар. Моңсулыктан Мансуров сүзсез кайта. Сине чолгап алган яз исертә, күзләрне йомдырта. Күзеңне ачып караган чакта, зәңгәр күктә ак болытлар йөзә. Кояш су өстенә керфек какмый карап тора. Юл буенда түмгәктән түмгәккә сикерешкән елкылдавык чем-кара чәүкәләр, машина якынлаша башлагач, читкәрәк тайпылалар, очып түгел, сикерешеп кенә китәләр дә, вездеход фаэтонында барган әкәмәт юлчыларны күздән кичергәч, тагын үз эшләренә тотыналар.
Тал песиләре һәм чем-кара чәүкәләр Шәфигулла агайның хәзерге заман "газигы"нда утырып кайтуын оныттыралар, балачак хатирәләре аның күңелен тымызык бер сагыш белән күмә башлыйлар. Язны ул үз уе белән үстерә, киңәйтә, баета: Олы Язга китереп тоташтыра. Аның хәтерендә басу өсләреннән яңа сауган сөттәй ак томаннар күтәрелә, җәйге болыннарда утлап йөргән кырыкмыш тайлар муенындагы кыңгыраулар чыңлый, кыңгыраулар күбәя, күбәя; шөлдерле, чуклы эшлеяле пар атлар сугыш ялкыннарының теге ягында калган тальян моңнарын күңелгә китереп түгә. Мансуров күзләрен йома, шунда ул ни өчен юлга чыгуын аңлый. Аның "Туган җир" романын тикшерәчәкләр. Авылдашлары ни әйтер? Һәрбер язучыда туа һәм гомер буе бимазалап килә торган канәгатьсезлек тойгысы, "Күңелдәгене әйтеп бетерә алдыммы соң?" дигән мәңгелек бер сорау җанын биләп ала, аның үлеп тә тәмәке тартасы килә башлый. Ләкин ярамый: Сара, бәбкәсен тилгәннән саклаган ана каз кебек, сабые өстенә иелгән... Тагын сәгать ярымнар чамасы кайткач, икенче бер ызан каеннары күренеп торган калку урында Вилдан машинасын туктата: - Ял итеп алыйк, кунаклар. Ишки юлы башлана. Егерме чакрым түмгәк санарга туры киләчәк. Туган якларына кайтмаганына биш еллар чамасы булган булса кирәк, Шәфигулла Мансуров Ишки юлын онытып бетерә язган икән. Менә шунда чаклы әле аның күңелендә кечкенә генә бер үпкә сыман нәрсә сакланып килә: колхоз председателе Габдулла Баязитовны ул "Волга" машинасын кызганган дип гаепли иде. Ишки юлына килеп кергәч, ул үпкәсе онытылды. Вилданның "газигы" хәзер яртышар метрлы чокырларга төшеп, тирә-якка су чәчрәтеп җибәрә, тотыныбрак утырмасаң, башыңны түшәм араталарына оруың да озак түгел. Колхоз авылларына машиналар күпләп кайтмаган, басу тутырып тракторлар йөрмәгән чагында, алай ук начар юл түгел иде ул Ишки юлы. Ә менә соңгы елларда аның элә-танагы калмаган. Машинаны Вилдан никадәрле генә әкрен һәм сак, хәтта ташбака адымы белән алып кайтырга тырышмасын, хәзер инде яз күрү кайгысы күңелдән китеп, ихтыярсыздан Ишки юлына ризасызлык, туган якның барлык матурлыгын юкка чыгара торган әнә шул чокыр-чакырлар белән килешәсе килмәү тойгысы әкренләп күңелгә үрмәли иде. Мансуров белә: республиканың яртысын диярлек биләп алган нефть районнарында алма тәгәрәтерлек юллар бар, асфальтлап кына түгел, озак елларга җитәрлек итеп, гудронлап салынган юллар. Анысы бик шәп, ә нигә менә шул уңайдан авыл юлларын да рәткә китермәскә иде. Илдә чыга торган кара алтынның шактый өлеше бездә табыла лабаса! Димәк, илдәге тракторларның күбесен Татарстанда чыккан нефть йөртә, комбайннарның, моторларның күбесе безнең ягулыкта эшли. "Безнең" дигән сүзгә Мансуров, әлбәттә, татар егетләрен генә кертми, нефть якларында күп булды ул, анда илебезнең барлык якларыннан килгән төрле милләт балалары эшләвен үз күзләре белән күрде. Нефтьне җир астыннан "дуслык, туганлык" дигән гаҗәеп бер көч чыгара. Асфальт юлның бер километры 100 мең сумга төшә. 20 чакрымлы Ишки юлын салдыру өчен, "Олы Яз" колхозы ике миллион сум тотарга тиеш. Күбрәк шул. Миллионер колхозга да авырга төшә бу... - Әйт әле, Вәлиша, син Татарстанны күп әйләнгән кеше, республиканы әйбәт юллар белән тәэмин итү өчен, тагын күпме вакыт кирәк булыр? - Тагын бер бишьеллык узмый булмас, диләр белгечләр. - Ник? - Нефть Татарстанның өчтән берен юллы итте. КамАЗ Әлмәт - Чаллы - Казанны тоташтыра. Әле бит кул-аяк тимәгән Әгерҗе яклары, Мамадыш яклары бар... Мансуров авыр гына бер көрсенеп куйды. Вилданның "газигы", тирән бер чокырны узган чакта, тирә-якка мул итеп су чәчрәтте һәм, моторын каты үкертеп, юлын дәвам иттерде. Нибарысы егерме чакрымлык Ишки юлы безнең сәяхәтчеләребезне моңарчы узылган йөз алтмыш чакрымнан да күбрәк алҗытып, күңелләренә чокыр-чакырлары белән сеңеп калды. Олы Язга килеп җиткән чакта, алар Шыя елгасы аркылы салынган зур күпернең сүтеп алынган булуын күрделәр. Шофёр егет бер генә мәлгә икеләнеп торды да, муенын сузып, тәрәзәдән үрелеп карады һәм шаккатып сызгырып җибәрде.
- Типте бия тәртәгә! - Ни булган? Ни булган? - диештеләр юлчылар. Алар да, тынычсызланып, үрелеп-үрелеп карый башладылар. Йөзләренә каушау чыкты. Эшләр чыннан да сызгырырлык икән. Зур күперне сүтеп ташлаганнар, яңасының әле баганаларын гына утыртып чыкканнар, хәтта ниргәләрен дә җайларга өлгермәгәннәр иде. Шуның янында гына дүкәлегә, ягъни вакытлыча гына хезмәт итсенгә бүрәнәләрдән тезеп кенә күпер салып куйганнар. Кышын, елга бозга каткан чагында, ул күпер, күрәсең, бик нык булган, инде елга өсте сыеклангач, боз кузгалгач, күпернең әллә ни ныклыгы калмаган, әледән-әле китереп бәргән боз кантарлары аны какшатканнар, ул селкенә үк башлаган иде. Якынаеп килгән зур бер боз кантарын күрүгә, Мансуров урыныннан ук калкынып куйды: - Элдерт, энем, күпер ычкыначак! - Күпер белән бергә елгага чумсак? - диде шофёр, икеләнә биреп. - Полный вперёд! - дип, кискен тавыш белән команда бирде Мансуров. Машинаның дөбер-дөбер килеп күпер аркылы чыгып өлгерүе булды, шундук теге дәү боз кантары күпергә китереп орды, нәрсәнеңдер чатырдап сынганы ишетелде, шофёр машинасын кинәт каты тормоз биреп туктатты, яшь ананың баласы елап җибәрде (алты сәгать еламый кайткан бала!), әнә шул сабый тавышына күпер, уянып, елга өстеннән агып китте. Машинадагылар, дөбер-шатыр кузгалып, урамга чыктылар, ур-ра кычкырып, кул чабарга тотындылар. Яшь язучы да, өлкән әдип тә, янәшә басып, агып барган, бүрәнә-бүрәнә тарала башлаган күпергә, үз гомерләрендә беренче мәртәбә могҗизага юлыккандай, аптырашып та, сокланып та карап тордылар. Мансуров үз гомерендә агып киткән күперләрне дә, язгы ташуларны да күп күргән иде, ләкин бу күпер аны аеруча дулкынландырды, чөнки бу аның агып киткән гомерен, гомер юлының бормаларын хәтерләтә иде. Шәфигулла агай кинәт бер нәрсәне аңлап алды: аның яшь коллегасы Вәлиша Алмазов чамадан тыш мавыгучан кеше икән. Олы Яз председателе Габдулла Баязитовны күргән минутыннан башлап, ул Шәфигулла абыйсын гына түгел, хәтта Җәмиләне онытты. Аның өчен дөньяда тик бер генә кеше - Баязитов кына торып калды. Барлык өмет-хыяллары әле алда булган яшь язучының тормышны, яңа кешеләрне өйрәнүдә шулай тынгысыз булырга тиешлеген акылы белән акласа да, Җәмиләнең кинәт моңсуланып, боегып калуын күрү Мансуровка шактый кыен иде. Юлдашы Җәмиләгә игътибарлы булуны ул үзенә бурыч итеп алса да, моннан берни дә барып чыкмады, чөнки Җәмиләгә Мансуров түгел, Алмазов кирәк иде. Шунлыктан вакыйганың ниндирәк юнәлештә үсүен, ике яшь кеше мөнәсәбәтенең кай якка таба китәчәген ул күзәтеп кенә тора ала иде. Габдулла Баязитовның ни өчен шулай Вәлишага ошавын, алай гына да түгел, бөтенләе белән аны гашыйк итүен ул үзенчә аңлый да кебек. Мансуров өчен Габдулла Баязитов - авылдаш, ягъни күрәкүрә күнегелгән кеше. Вәлишага ул - өр-яңа ачыш. Иң әүвәл, әлбәттә, Вәлишага аның гөрнәдирләрчә озын буе, таза гәүдәсе, табигать үтә дә ягымлы итеп биргән олы сымак мәһабәт чырае, мул булып ак төшкән бөдрә чәчләре ошый. Кара сипкелле түгәрәк йөзне балкытып җибәргән күңел көзгесе - якты зәңгәр күзләре ошый. (Сараның да күзләре шундый!) Аннары килеп, Габдулланың аз сүз белән күп нәрсә әйтә торган зирәк акылы ошый булса кирәк. Ә барыннан да бигрәк, Габдулланың аларны, башка председательләр кебек кабинетында утырып түгел, Шыя елгасы буена ук килеп, үз "газигы" белән каршы алуы ошый торгандыр. Бу каршылауда матур бер деталь бар - "очлы күз" Вәлишаның ул детальне күрми калуы мөмкин түгел. Габдулла, машинасыннан төшкәч тә, беренче итеп Мансуров белән күрешмәде, бала анасы Сара белән күреште, аталарча ягымлы күз карашы белән ул кызын тәүге сабые белән тәбрик итте, аннары, бәләкәчне кулына күтәреп, авырлыгын чамалап карады, елмаеп канәгатьлек белдерде; юрганның бер читен генә ачып, кызыл битле "төерчеккә" чөңгереп сәлам бирде. Әгәр бу гамәлдә әти кешенең гаҗәеп бер такты булмаса, Шәфигулла агай да, аның абруе өчен ут йотып торган Вәлиша да борыннарын салындырган булырлар иде. Әмма Габдулла авылдашы Шәфигуллага аерым мөнәсәбәте барлыгын күрсәтеп өлгерде: ул аны, кочаклап, баһадир күкрәгенә кысты, сагынылган бер җылылык белән авылдашының аркасыннан шапылдатып какты:
- И-и, кайтып әйбәт тә иттең соң, Шәфигулла агай, - диде. Мансуровның керфек төпләре җылынып, күзен томан пәрдәсе каплады. Ул, кинәт җебеп китүеннән оялгандай: - Туктале син, Габдулла, мине мактарга бик ашыкма әле, менә кемнәр бар әле монда, - дип сөйләнәсөйләнә, председательне юлдашлары белән таныштыра башлады. - Менә бу сөйкемле ханым Җәмилә булыр, әдәбият укытучысы. Ә менә монысы, мин сиңа телефоннан әйткән идем бит, һәммәкәебезнең борынына чиертәчәк яшь язучы Вәлиша Алмазов. Егерме алты яшендә - үзе инде өч повестьның авторы. Председатель, иелә төшеп, әдәпле генә итеп, Җәмилә белән күреште, аннары җилкәсенә аппаратлар аскан Вәлишаның, туганнарча якын итеп, яратып кулын кысты. Калган ягы солдат хезмәтендәгечә тиз, ыгы-зыгысыз башкарылды. Сараны ул шофёр Вилдан машинасында үз өйләренә кайтарып җибәрде, кунакларны, үз машинасына утыртып, колхозның кунак йортына алып китте. Олы Яз урамыннан үткәндә, кунаклар игътибар иттеләр: авыл урамы бик иркен, алты почмаклап салынган урыс капкалы йортлар алдында аклы-зәңгәрле рәшәткәләр, рәшәткә эчендә яз сулышыннан уянып, кәүсәләре яшәрә башлаган тирәкләр күренеп-күренеп кала иде. Колхозның нарат бүрәнәләрдән салынган җәмәгать каралтылары, түбәсенә "Культура йорты" дип язу куелган колонналы ак ташпулаты биредә таза хәлле кешеләр яшәвен, колхозның хуҗасы нык куллы икәнен әйтеп торалар иде. Кунак йортында аларны мул табын көтә иде. Ләкин монда да алдан ук әзерләнеп торуны артык тырышып күрсәтмәделәр, һәммә нәрсә үз җаенда барган кебек, гадәти генә итеп эшләнде: артка чөеп бәйләгән чытыр ак яулыклы, ак алъяпкычлы кырык яшьләр тирәсендәге Гөлбәдәр җиңги өстәлгә коштабак белән сөзмә, кәрәзле бал, кош теле китереп куйды. Сарык итеннән пешергән ашны тәлинкәләргә бүлеп чыкты, күкрәгенә терәп, калын телемле итеп ипи кисте, ак самавырын шаулатып табынга китереп утыртты. Ул сөйләшми диярлек, йөзендәге сүнми торган елмаю гына аның кунаклар килүгә шат икәнен әйтеп тора иде. Баязитов юлдан килгән кешеләрне аяк өсте торып диярлек ашатты, бер уңайдан Казан хәлләрен, юл мәшәкатьләрен сорашты; Мансуров Ишки юлын тырышыбрак яманлый башлагач, Вәлишага күз кысып алды: сез, язучылар, авылда кыенлык бетте, бар да ал да гөл дип язарга ашыкмагыз, янәсе! Колхозчылар белән очрашу кичке сигезгә билгеләнгән икән, әле ике сәгать чамасы вакыт бар, шуңарчы ял итеп, әзерләнеп алырга була, теләгән кеше авыл белән таныша ала. Бу хәбәрне җиткергән чакта да, Баязитов дусларча, якын итеп сөйләште. Шунлыктан һәркем үз теләгәнен сайлап алды: Мансуров ак җәймәле караватта кырын төшеп черем итеп алырга, Җәмилә Гөлбәдәр апаларына кайтып үзен тәртипкә китерергә, тынгысыз җан Вәлиша председатель белән бергәләп авылны карарга булдылар. Сәхнә алдындагы көчле прожекторлардан бөркелгән нур көлтәсе Шәфигулла Мансуровны сукырайтып җибәрде. Председатель Баязитовның ул гөлдерәвек тигез тавышын һәм шул тавышта үз исемен ишетте, җиде йөз кешелек залның дәррәү аяк өсте басканын күрде, шуннан башкасын күрмәде дә, ишетмәде дә. Күңелендә аның тик бер генә хис: аның илле еллык хезмәтен олылыйлар. Авылдашлары! Шушы көнне күрер өчен, ул үги ана каргышларын ишетте, Себер юлларын гизде, төннәрен каравыл өйләрендә үткәрә торган кешеләрнең шушы якты көннәргә килеп җитүләре хакына, илне электрлы итү хакына Днепрогэсларны төзешеп йөрде, дошманнарына каршы фронтларда сугышты. Шушы көн хакына ул үзенең романнарын язды. Аңа авыл кызлары чәчәк бәйләме китереп бирделәр; чәчәкне күкрәгенә кысып, ул аяк өсте басты, авылдашларына баш иде; чигәләрендә кан тамырлары сулкылдап тибүен, күңеле ярсыганны тойган хәлдә, урынына утырды. Күпмедер вакыттан соң ул сөйләгән сүзләрне аңларлык хәлгә килде. Трибуна янына баскан Җәмилә дулкынланган, бераз гына көйлерәк тавыш белән аның үзе күптән белгән, дөресрәге, җитмеш ел буена башыннан кичергәннәрне сөйли иде. Ул Җәмиләнең киеменә игътибар итте: яшь ханым хәзер юлда килгәндәгечә чалбардан түгел, чекерәеп янган лимон төсле башлыктан түгел, өстенә куе зәңгәр төстәге йон күлмәк киеп алган, сары чәчләре дулкын-дулкын булып җилкәсенә таралган, йөзе көчле ут яктысында саф яшьлеге белән балкып, алсуланып күренә иде. Рәхмәт яугыры, үткәзеп кенә яуган тымызык яңгыр кебек, җиренә җиткереп сөйли бит әле бу. Алдан фараз кылганнарының дөрескә чыгуына сөенде өлкән әдип, бу яшь ханымның тормышта бәхетле булуын теләде.
Аннары ул Вәлишага карады: инде хәзер Алмазов бөтенләе белән Җәмиләгә йотылган, ул тагын аңар гашыйк булып, дулкынланып, тын да алмый тыңлый иде. "Шөкер, юлдашларның әйбәтләре, илһамлана белә торганнары туры килде", - дип, күңеленнән генә сөенде Мансуров. Җәмилә сөйләп бетергәнче, ул үзенең гадәти сабыр, аек халәтенә кайтты. "Туган җир" романы турында колхозчылар, олырак яшьтәге агайлар - кордашлары сөйләгәнне дә, яшьрәк кызлар сөйләгәнне дә үз бизмәне аша үткәзеп, арттырып җибәрмиләрме икәнен чамалап утырды. Аеруча тирән фикерләр юк иде аларның сөйләвендә. Казанның методик кабинеты җибәргән әзер план беләнрәк сөйли иде алар, күбрәк әсәрнең эчтәлеген сөйләү белән мавыгалар иде, ләкин Мансуровның барыбер күңеле кузгалып-кузгалып куя, чөнки моны аның авылдашлары сөйли, алар турында язылган әсәрне сөйли иде. Дөрес язмагансың, күпертеп яки алдап язгансың дип әйткәннәре булмады; кордашларыннан тик бер генә кеше сүзенең азагына таба ипләп кенә үпкәсен белдерде: "Минем әтине ат карагы итеп чыгаргансың, әти бит инде үлгән, ә мин, минем балаларым шул исемне күтәреп йөрергә тиешмени хәзер", - диде. Мансуровка ничектер уңайсыз булып китте, ник дисәң, залдагылар сөйләүченең сүзеннән рәхәтләнеп көләләр иде. Документаль әсәрнең бөтен кыенлыгы да, күрәсең, шундадыр инде: аның артында җанлы кеше басып тора, ул сиңа үпкәли, әйткән сүзеңнең үзенә авырттырып кагылганы өчен үпкәли, ул чакларда замананың никадәр авыр булганын, ат урлауның һөнәр булмавын, нужа бабай кушканга эшләнгән эш булуын башына да китереп карамый... Яшьләр сөйләүгә күчкәч, ничектер тон үзгәрә төште, алар әсәрнең уңай ягына да, кимчелегенә дә тукталмыйлар диярлек, алар авылдашларыннан, үз якларында туып үскән язучыдан бүгенге көн турында язылган яңа әсәр таләп итәләр иде. Бу хәл Вәлиша белән Җәмиләне дә кызыксындырып җибәрде. Алар Мансуровның җавап сүзендә нәрсә вәгъдә итәсен көтә башладылар. Дөресен генә әйткәндә, алар өлкән әдип бүгенге көнне дә язармын дип әйтер, вәгъдә бирер дип көтәләр иде, ләкин Мансуров каты чикләвек булып чыкты. - Җылы сүзләрегезгә, ихтирамыгызга рәхмәт, туганнар. Ләкин күзегезгә карап әйтәм, бүгенге көнне язу минем кулымнан килмәстер. Ник дисәң, һәр заманның үз язучысы, үз каһәр суккырысы була. Менә мин сезгә каләмдәшем Вәлиша Алмазовны алып килдем, ул сезгә бүгенге авылны язарга вәгъдә бирер дип ышанам. Җәмилә яратып, үз итеп Алмазовка карады, башын кайшалдыра төшеп көлде һәм авыл кызларыча матур итеп кул чәбәкләп куйды. Вәлиша мондый вәгъдәгә әзер түгел иде, өзеп кенә җавап бирә алмады, шулай да татар әдәбиятында бүгенге авылны бик яхшы белгән язучыларның үсеп килүен әйтте, Олы Язның аны бик дулкынландыруын, биредә чыннан да прототип булырдай кешеләрнең барлыгын сөйләде. Өзеп кенә әйтмәсә дә, олы язлар моны вәгъдә дип, яшь әдипнең әйтү формасын тыйнаклык саклау дип аңладылар һәм шул сәбәпле аның сүзләренә гөрләтеп кул чаптылар, Вәлишага хәтта өлкән әдип алдында уңайсыз да булып китте. Кичәдән соң булган бик матур концертны карап, үзешчән артистларның оркестрга кушылып җырлаган таушалмаган тавышларына сокланып кайтып килгәндә, Мансуров Вәлишаны култыклап алды. - Сиздеңме, энем, койрыгыңны бозга катырып куйдыммы мин синең?! - Сүзен куәтләп кеткелдәп көлеп куйды. Аңа ияреп, Җәмилә дә чын күңелдән көлде. Укучылар конференциясендә "прототип булырдай кешеләр" хакында сөйләгәндә, Вәлиша Алмазов бары тик бер генә кешене - үз авылларында 27 ел буена председатель булып эшләгән Габдулла Баязитовны гына истә тоткан иде. Аның үз авыл кешеләренә булган кешелекле мөнәсәбәте бик ошаган иде Вәлишага. Кичә башланганчы авыл белән танышып йөргән арада, ул аңардан бер генә адым да калмады, председатель нинди сүз сөйли, нинди гамәл кыла - барысын күреп, белеп торды. Баязитов урам уртасында аның күз алдында үсмер малайны туктатты, янына ук килеп, җилкәсенә кулын салып, уку хәлләрен сорашты, аннары әтисенә әйтергә кушты: "Иртәгә идарәгә килсен, түбә шиферына, кадакка нәрәт язып бирербез, районнан рөхсәт алдык", - диде. Бер караганда, вак эш кебек, шиферны, агачны, кадакны завхоз да язып бирә ала. Әмма авыл җирендә берьюлы унлаган яңа йорт салынган чакта, заманча зур итеп, алты почмаклап, барлык уңайлыгы белән салынган чакта, хуҗалыкка кирәкле төзү материалын табу колхозчыга җиңел эш түгел икән, аның барысы идарә аркылы үткәрелә, колхозчы агайның үз артеленә, кешеләргә, хезмәткә мөнәсәбәте исәпкә алына икән.
Шушы гади генә бер яңалык соңгы вакытта "Олы Яз" колхозының абруен шулхәтле югары күтәргән, гаделлеккә ышануны шулхәтле арттырган, колхозчылар үз хуҗалыкларын кайгыртуны билгеле бер вакыттан соң гына, эш күрсәткәч кенә мөмкин була торган хәл дип саный башлаганнар. Баязитовны колхозчылар алдында күтәргән икенче нәрсә - аның белемле кешеләрне яратуы. Укырга китәргә, белемле булырга теләгән бер генә кешене дә тотмый икән ул, ерак калаларга җибәреп, еллар буена булдырган гаять зур абруе белән аларга институтларга керергә дә булыша икән. Гади генә бер шарт куя: "Мөмкин булса, укып бетергәч, үзебезгә кайтырсың, гомерлеккә дип әйтмим, бер-ике елга гына булса да..." Үзенә яхшылык эшләгәнне кем онытыр - кайталар институт балалары: укытучысы кайта, агрономы кайта, музыка белгече кайта, рәссамы кайта. Практика узарга тиешле бер-ике ел гомерен Олы Язда үткәреп, файдалы эш эшләп китә. Вәлиша Алмазов авыл мәктәбендә рәсем училищесын тәмамлаган егет белән музыка училищесын тәмамлаган кыз эшләвен белеп исе китте. Мондый хәл бик күп авылларга тәтеми. Клубта югары белемле кеше эшли; спорт залы, стадион төзегәннәр, авылның үзендә спорт мастерлары үсеп чыккан, республика күләмендә генә түгел, РСФСР күләмендәге ярышларда да катнашучылар җитешкән. Боларның барысы кешеләрдә культурага, спортка омтылуны арттырган. Менә ни өчен залдагылар Олы Язның бүгенге көнен тасвирлауны әдипләрдән таләп итәләр икән. Вәлиша Алмазов кичке якта, Шәфигулла абыйсы ерак юлдан соң ял итеп алган арада, боларның барысын сорашып, белешеп өлгергән, һәм кичәдән соңгы мәҗлес алдыннан Габдулла Баязитов турында зур бер очерк язу аның күңеленә бик нык кереп утырган иде инде. Мәҗлес барышында ул үзенең очеркына кертелергә тиешле тагын бер кеше барлыгын шәйләп алды. Колхоз алдынгыларыннан егермеләп кеше җыелган мәҗлестә беренче сүзне Габдулла үзе әйтеп, Олы Язның горурлыгы булган Шәфигулла Мансуров исәнлегенә тост күтәрткәч, табынны алып бару өчен, дилбегәне Рәмзи Шәйхаттаров кулына тоттырды. Куе кара кашлары борын турысына ук килеп, кушылып диярлек үскән, имәндәй таза гәүдәле, утыз яшьләрендәге кешенең тышкы кыяфәтенә караганда, бу бер дә табын алып барырдай җор кешегә охшамаган иде, шунлыктан Мансуров та, Вәлиша белән Җәмилә дә беренче мәлгә сагаебрак калдылар. Табын алып бару, ягъни Кавказ якларында аеруча модага кергән, инде урта Россиягә дә таралып бара торган тамадалык аеруча җитезлек-тапкырлыкны, табындашларның холкын-фигылен, зәвыгын белүне дә таләп итә иде. Карап карыйк, ни җимерә икән бу егет... Рәмзи Шәйхаттаров авыраебрак урыныннан торды, буыннарны язгандай, кулларын күкрәк турысына бер йомарлап алды да эшкә кереште: - Ышанычыгызга рәхмәт, Габдулла абый, мин иң әүвәл тамаданың кем икәнен әйтеп бирим, алайса. Тамаданы Кавказ халыклары безнең сүз диләр, ләкин ул төрки телләреннән кергән сүз, ягъни тәгам ата дигән сүз була. Аңлатыбрак әйтсәм, ашатучы, эчертүче, әмма исертмәүче. Тәгам ата кешеләр белән кешеләрне, күңелләр белән күңелләрне бәйли, теләсә кайсы вакытта теләсә кемгә якасынннан тотып алып сүз бирә, шушыларның барысын эшләп бетергәч, төн урталарында өстәлләрне дә, кешеләрне дә бергә бәйләп урамга чыгарып ата. Әгәр сез шуңа риза булсагыз, мин бу табынны алып барам. Мәҗлестәгеләр көлешеп кул чаптылар. Рәмзи тагын да ачыла төште, сүзгә тапкырлыгы гына түгел, йөзендәге ягымлылыгы да арта барды. Ул бернинди көчәнүсез, аңар хас уйлап табу сәләте белән сүз энҗеләрен тезеп кенә тора иде. - Кунакларның рөхсәте белән, мин иң әүвәл Олы Язның нык куллы хуҗасын мактар идем. Габдулла абый безнең аучы кеше, Маһинур җиңгигә өйләнгән чакта ул үзе белән ау мылтыгы алып чыккан. Кыз өенә барган чакта, ат бер абынган. "Бер!" дигән кияү. Тагын бер чакрым киткәч, ат икенче тапкыр абынган. "Ике!" дигән кияү. Килен йортына килеп җитәрәк ат өченче мәртәбә абынган. "Өч!" дигән кияү һәм атны шартлатып атып үтергән. Килен буласы кеше коты чыгып җылый башлаган: "Син миһербансыз, кансыз кеше, мин синең белән ничек торырмын", - ди икән. "Бер!" дигән кияү. Килен кеше тынган һәм шуннан соң Габдулла абыйның аңар "Ике!" дип әйткәне булмаган. Тагын бер мәртәбә рәхәтләнеп көлделәр. Тик ире янында тыйнак кына булып утырган Маһинур җиңги түзмәде, авызын кулы белән сыпырып куеп:
- И-и-и, арттырмасана, Рәмзи Шәрипович, Габдулланың мылтыгы юк та әле аның, - диде. "Мылтыксыз" Габдулладан өй күтәреп көлделәр. - Бу, Маһинур җиңги, халык арасында йөргән сүз генә. Мин аны Габдулла абый каты бәгырьле булганга сөйләмәдем, әйткән сүзен үтәтә белгәнгә сөйләдем. Әнә бит, "Бер!" дип әйтүе булды, авылдашыбыз Шәфигулла агай ялт итеп килеп тә җитте. Өстәвенә нинди чибәр кунаклар алып килгән. Безнең якларны зурлап кайткан, өстәвенә шундый кыен чакта, юл өзегендә кайта алган кунакларыбыз яшәсен! Дәррәү хуплап, рюмкаларын күтәреп куйдылар. Вәлиша Җәмиләгә карады, ул Шәйхаттаровның авызына төбәлеп, елмаеп тыңлаган иде, башкалар белән бергә, матур гына итеп шәрабтан авыз итеп куйды. Тынлык урнашып алган арада, Габдулла Баязитов сүзне тагын кунаклар ягына авыштырды. - Рәмзи дөрес әйтә. Шәфигулла агай, син дә, кунаклар, сез дә, халыкны шундый шатландырдыгыз, әгәр без приказлар гына укып тора торган булсак, дөнья бик күңелсез булыр иде. Бер телем икмәккә тилмергән заманнар бар иде, колхозчыга хәзер рухи азык кирәк. Минем сезне чакыруымның сәбәбен төшенәсездер дип беләм. Язгы эшләр алдыннан колхозчыларның күңелен чарлап аласы бар иде, бер уңайдан бүгенге авырлыкларны да күреп китәрсез, сезгә дә файда булсын дидек. - Рәхмәт, Габдулла, бөтен кеше дә дус булсын, - диде Мансуров. - Әйбәт кешеләр дус булсын, дип әйтик. - Начар кешеләр калмасын, диюем. Рәмзи башлаган, председатель Габдулла ягымлылык өстәгән табын сүзе үз җае белән матур гына агып китте. Сүз әйтергә теләгән кешене тыймадылар. Кыюраклары, аяк өсте басып, кыюсызраклары, утырган җиреннән генә сүз кыстырып, бик ямьле әңгәмә корып җибәрделәр. Рәмзи ул әңгәмәләрне тапкыр сүзе белән үзәк бер юлга юнәлтә торды. Вәлиша аның үзен күрсәтер өчен сөйләмәвен, табигатендә, җанында юмартлык, җорлык бик күп булуын, әнә шул юмарт-җорлыгы белән ул Җәмилә күңелен инде яулап ала барганын аңлады. Моны Мансуров та аңлап утыра иде, симпатиянең Рәмзи ягына авышканын сизеп, ул сорап куйды: - Син, Рәмзи, үзең кайсы авылдан? Бездә болай ук җор кеше юк иде шикелле. - Минем авыл юк бит, Шәфигулла абый. Әти минем укытучы булган, авылдан авылга күчеп йөргән. - Менә шул шул. Укытучы баласы син. Ягъни икенче буын интеллигент. - Интеллигент юк инде ул бездә. Мин бит һөнәрем буенча шофёр. Памирда биш ел эшләдем. Перевалга менеп җиткәндә, кислород җитми, кислород җитмәгәч йоклата башлый, тау түбән төшкәндә йоклап барсаң, әйләндерә дә сала. - Туктале, ничек соң сине районның культура бүлегенә куйдылар? - Памирдан кайткач, баян уйнап йөргәндә тоттылар да куйдылар. Машина күрсәм, әле дә йөрәкләр әллә нишли, йөгереп урамга чыгам, бирегез, бер генә мәртәбә әйләнеп, йөрәкне басып кайтыйм, дим. Шуннан соң гына эшкә утырам. - Болар, Шәфигулла агай, нык характерлы кешеләр, тыйнакланып кына әйтә ул аны, - диде Баязитов, Рәмзигә бармак янап куйды. - Шәйхаттаров Алабугада махсус училище тәмамлады, хәзер Казан культура институтында читтән торып укый, аның ярдәме белән без авылда Культура йорты салдык. - Ярдәм зур булды минем сезгә, Габдулла абый, шул йорт аркасында сезнең партбилетта ике ел буе строгач эленеп торды, - дип, таза ак тешләрен ачып елмаеп куйды Шәйхаттаров. - Анысы тагын ни өчен? - Колхозда беренче чиратта терлек абзарлары салуны таләп итәләр иде. Ә без колхозчылар белән киңәштек тә Культура йорты салып куйдык. - Бәрәкалла, аның нәрсәсе начар? - Күрсәтмә буенча эшләмәдегез, диделәр. - Файдасы тидеме? - Тимиме соң! Строгачны алдыру өчен, мин ферма каралтыларын тизрәк салдыра башладым, клублы булганга күңелләре үскән колхозчылар эшкә дәртләнебрәк тотындылар. - Моннан зур гына бер фәлсәфә килеп чыга түгелме? - Фәлсәфәсе гади аның, - диде Баязитов, - менә ишек, бер уйласаң, ачыла да ябыла торган бер нәрсә. Ләкин бер келтемәсе бар - ишекне ачарга кирәк чакта ачарга, ябарга кирәк чакта ябарга кирәк. Безнең Культура сараебыз нәкъ менә кирәк чагында ишекне ачу булып чыкты. Шуннан соңгы эшләребез гөрләп китте. Строгач мәсьәләсенә килгәндә, мин Себердәге бер дустымның сүзләрен истә тотам. Алтайда "Россия" исемле миллионер колхоз бар, әнә шул миллионер колхозда Шумаков исемле берәү председатель булып эшли. Гайрәтле булганы өчен, колхозчылар аны генерал Шумаков дип йөртәләр. Мәскәүдә бер киңәшмәдә танышкан идек, кунакка чакыра бу мине, бардым мин аңар.
Беләсегез килсә, туганнар, ул - безнең колхозларның иртәгесе көне. Аның колхозында 72 югары белемле кеше эшли, сыер абзарының түбәсе - бары тик түбәсе - бер гектар да егерме сотый. Менә бу масштаб! Үзенең инженер-конструкторы бар, машиналашкан ындыр салдырган, кыскасы, хәзерге заман хуҗасы. Менә шул әйтте миңа: "Җәза алудан курыкма син, Баязитов, чын председательнең партбилетында тугыз строгачы, күкрәгендә тугыз ордены булырга тиеш", - диде. Баязитов колхозларның иртәгесе көне өчен дип тост күтәртте, аннары гафу үтенгән сыман әйтте: - Миңа кузгалырга рөхсәт итегез, туганнар. Эшләп бетерәсе эшем бар. Ә сез рәхәтләнеп утырыгыз. Төн сезнеке, иртәгә көн сезнеке. - Ничек безнеке? - диде Мансуров аңламыйча. - Без бит бер генә кичкә дип сөйләштек. Вәлиша белән Җәмиләне дә мин шулай дип ышандырдым. - Тормыш ул, Шәфигулла агай, без теләгәнчә генә бармый шул. Сезгә вәгъдә иткәндә, безнең күпер исән иде, хәзер ул күпер юк. Капитальный күпер көне-төне эшләгәндә дә ике көннән соң гына өлгерә. - Баязитов иңбашларын җыерып куйды, елмайды. - Юк, мин сезне бауга бәйләп асрарга теләмим, өч чакрым ары тагын бер күпер бар, кайтабыз дип бик киреләнсәгез, шуннан озатып куярмын. - Шулай итик әле булмаса, яме, Габдулла. Казанда мине югалтканнардыр инде. Юбилей комиссиясе овчарка белән эзләтәдер мине. Бер генә көнгә дигәч, әйтмиенчә дә киткән идем. - Кичке сөйләшүгә караганда, иртәнге сөйләшү хәерлерәк булыр, дигән картлар. Бүгенгә борчылмый гына утырыгыз, Шәфигулла агай, калганын иртән хәл итәрбез. Аяк өсте баскан табын, хуҗа кешенең җайлы итеп сөйләшә һәм кыстый белүенә рәхмәтле булып, янә дә урынына утырды. Табын башы Шәйхаттаров аракы эчәргә бүтән кыстамады. Ул, алдан әйтепкисәтеп тә тормастан, җыр башлады. Кычкырып түгел, әкрен генә, моң гына итеп. Илһам Шакиров халыктан эзләп тапкан, борынгылыгы, чын халыкныкы булуы белән әллә кемнәрне таң калдырган табын җыры иде бу: Һай, әле бик еракта идек без... Җитмеш чакрым җирне үттек без. Җитмеш чакрым җирне үтеп без, Туганнарны сагынып килдек без. Шәйхаттаровның моңлы тавышына куәт өстәп, табындагылар җырны күтәреп алдылар. Тыенкысабырлыгы белән көчле җыр Мансуровны тетрәтеп җибәрде. Ул, күз яшьләрен күрсәтмәс өчен, ашыгып читкә борылды. И туган җир, и туган як моңнары!.. Кунаклар иртән бик моңсу булдылар. Шәфигулла Мансуровның җанында, кичәге җыр белән кушылып, әллә кайчангы истәлекләре кузгалган. Аның әле Олы Язда озаграк торасы килә, әмма каһәр суккан юбилей кичәсе бер көн тормый юлга чыгарга мәҗбүр итә иде. Вәлиша Алмазовның хәле тагын да моңсурак: Җәмилә төнәген, кунаклар таралышкан чакта, Вәлиша белән бер авыз сүз дә сөйләшмичә, Гөлбәдәр җиңгиләргә китеп барды, Рәмзи Шәйхаттаров та, үзенә әзерләгән урында - кунак йортында кунмады. Вәлиша төне буе борсаланып, көнчелек утында янып чыкты, торасы, киенәсе, тәмәке тартасы килә, ләкин ул үзеннән кырык дүрт яшькә олырак Мансуровтан ояла, шуңа күрә генә кузгалмый түзеп ята иде. Шулай да көн яктырып, Гөлбәдәр җиңги кунак йортына килгәч, ул түзмәде, шыпырт кына киенеп урамга чыкты. Салкынча бер рәхәтлек аны калтыратып куйды. Аяк астындагы боз элпәләрен чытырдатып вата-вата, Вәлишабыз урам буйлап Культура йортына таба китте, йорт ихатасында коры иде, анда бераз юанды, кулларын артка куеп, язачак хикәясен (бәлки, ул повесть ук та булыр әле!) уйларга кереште. Сәяхәткә кузгалу, яшьлек мәхәббәте белән очрашу, баласы өстенә иелгән яшь ана, Мишә күпере буенда диңгез булып җәелгән су, кунакларны бик саклап кына алып кайтучы Вилдан, бала елаганга уянып агып киткән күпер, гөрнәдир гәүдәле Баязитов, күзләрне сукырайтырлык прожекторлар, чәчләре иңенә таралып төшкән, зәңгәр йон күлмәкле, саф яшьлектән алсуланган чибәр йөзле Җәмилә... Болар язылачак әсәрнең каркасы, терәк пунктлары иде. Төзек конструкцияне Җәмилә бозып куйды. Саф яшьлектән алсуланган... Тукта, бигүк сафмы ул? Хәзер кайда йөри? Гөлбәдәр җиңгиләрдәме, әллә җор сүзле Шәйхаттаров белән типтерәме? "Типтерә" сүзенең ямьсез икәнлеген уйлап, Вәлиша аны, хикәя телен редакцияләгән кебек, күңеленнән сызып ташлады, әмма барыбер Җәмилә үзе генә булып түгел, Рәмзи Шәйхаттаров белән бергә, янәшә йөри, әнә шул хәл яшь ханым хакында бигүк матур уй уйларга мөмкинлек бирми иде.
Вәлиша, клуб ихатасыннан чыгып, үзе дә сизмәстән, су буена, таллыклар күренеп торган якка таба китте. Адымнары кызуланды, йөрәге ешрак тибә башлады, аның каршысына менә-менә алар икәү килеп чыгарлар кебек тоелды. Күңелгә килгән алдыңа килми калмый, диләр. Нәкъ шулай булды да: таллар буеннан иртәнге тынлыкта кулларыннан җитәкләшкән ике яшь кеше таң нурларыннан балкып кайтып киләләр иде. Вәлиша, үзен җинаять эшләгән кеше кебек тоеп, кире борылып йөгерергә уйлады. Ләкин горурлык тойгысы аны ул тиле гамәлдән тыеп калды. Кулларын артка куйган килеш, плащ чабуларын җилфердәтеп, ул аларга каршы китте. Менә алар якынайдылар. Җитәкләшеп килгән ике яшь кешедә ул, әлбәттә, Рәмзи белән Җәмиләне таныды, аларның чиксез бәхетле, нурлы йөзләрен күрде, бу нурлы бәхет аның аяусыз күңелен йомшартты, һәм ул аларга: - Хәерле иртә! - дип әйтерлек көч тапты. Шуннан соңгы хәлләр баш әйләнгеч тизлек белән китте. Мансуров белән Алмазов, иртәнге чәйне эчеп, чемоданнарын кунак йортының чоланына чыгарып куярга өлгермәделәр, Җәмиләнең юклыгына хафалана башладылар. Гөлбәдәр җиңги, өйләренә кайтып килгәч, өр-яңа хәбәр әйтте: - Кунак кызы бүген кайтмый. - Кайчан кайта? - Бер атнадан. - Моны ничек аңларга? Ә мәктәптә дәресе? - диде Мансуров, хәвефләнеп. - Шәһәр мәктәпләрендә каникул әле, - диде Вәлиша, мыскылчан тавыш белән, янәсе, рәхәтләнеп күңел ачарга була. - Ә Шәйхаттаров кайда? - Шәфигулла агай нидер сизенгәндәй булды. - Ул безне озатырга килмимени? Гөлбәдәр җиңги уңайсызланып елмайды. - Рәмзи бездә. - Нишли ул анда? - Кунак кызын юата. - Нәрсә?! - Җәмилә җылый, Казанга кайтмыйм, ди. - Соң?! - Рәмзи әйтә, кайтмасаң кайтмассың, ди, түлке җылама, ди, син җылагач, йөрәгемне пычак белән телеп торган төсле була, ди. Мансуров авыр гына бер көрсенде. - Тирәнгә киткән икән эшләр... - Ә соң аның... Шәйхаттаровның хатыны бармы? - диде Вәлиша, баягыча ук мыскылчан тавыш белән. - Хатыны барые аның, дөньяда бер әйбәт кеше ие. - Нәрсә булды? - Үлде балакай. Ырак дигән яман чир уйлап чыгардылар бит врачлар, әнә шул чирдән үлде. - Кайчан? - Өченче ел микән, дүртенчеме... тәгаен генә әйталмыйм. Катынсыз йөрүенә күптән инде ул җегетнең. Әллә кемнәрне димнәп бетерделәр, якын да килми. Ходай кушып, мин сиңайтим, холыклары килешеп китсә... Ул, артыгын ычкындырмагаем дигәндәй, әнә шул урында тынып калды: кунакларның яшьрәге караңгыланганнан-караңгылана бара, чемоданы өстенә бер утыра, бер тора иде. - Председатель кайда соң? - диде Мансуров. - Ул хәзер килеп җитә. Сезне сорашты, ничек йокладылар, ди.
- Нәрсә дидегез? - Нәрсә дип әйтим? Дөресен әйттем: әйбәт йокладылар, селкенеп тә карамадылар, дидем. Вәлиша, Гөлбәдәр җиңгине сискәндереп, кычкырып көлеп җибәрде. Нәкъ шул вакытта болдырда Габдулла-председатель пәйда булды. - Кәефләр шәп күренә. Исәннәрмесез, туганнар! - Исәнмесез. Каты итеп кул кысыштылар, кунаклар хуҗаның күзенә карады. - Кузгалабызмы? - диде Мансуров. - Кузгалырбыз, Рәмзи Шәрипович килеп җитсен дә... - Ул кайда йөри соң? - Мин аңар резин итекләр алып килергә куштым, завхозны машина белән келәтләр янына алып китте. - Әллә бер-бер хәл булдымы? - Май заводына сөт илткән тракторист аргы күпергә барып кергән дә күпере-ние белән ишелеп төшкән. - Кайчан? - Төнге сәгать бердә. - Үзе исәнме? - диделәр кунаклар икесе берьюлы. - Исән. Тракторы асылынып калган, шуны чыгарырга ун трактор җибәрдем, - диде Баязитов, гадәти бер хәлне хәбәр иткәндәй. - Төнлә шунда бардыңмыни? - диде Мансуров. - Шунда барырга туры килде шул. Шәфигулла агай, бик кыен хәлдә калган вакытларында була торган гадәтенчә, әкрен генә көлде: - Хе-хе-хе, күперләрне яндырып бетердем, дисең алайса... - Күперләр янды, кайту юлы ябык, - дип, Баязитов үзе дә елмаеп куйды. Ул арада капка төбенә тагын бер вездеход машинасы килеп туктады. Машинадан, резин итекләр күтәреп, зәңгәр халатлы завхоз, аның артыннан Рәмзи Шәйхаттаров белән Җәмилә чыктылар. Җәмилә өстенә синтетик куртка, аягына биек кунычлы резин итек кигән, күзләрен буямаган иде, Вәлиша белән Мансуровны күргәч, битенә таң шәүләсе төсле алсу кабынды. Мансуровка да, Алмазовка да резин итек кигезделәр, Габдулла-председатель аларны үз машинасына алды, Җәмилә Шәйхаттаров машинасына менеп утырды. Кулына озын кунычлы перчатка, башына лапас түбәсе чаклы кепка киеп алган Баязитов машинаны чокыр-чакырлардан нык кул белән алып бара, кунаклар аның һәрбер хәрәкәтен яратып күзәтәләр иде. Өч чакрымнар чамасы баргач, зур күпергә җиттеләр, анда егермеләп балта остасы эшли, күпернең субайлары, аркылы бүрәнәләре, кайчылары да куелган, тик сайгак җәю эше генә калган иде инде. - Төшәбез, иптәшләр, - диде Баязитов. Зур күпернең бүрәнәләре өстенә салынган ялгыз сайгактан берәм-берәм чыктылар, аста су шаулый, суга карасаң, баш әйләнә иде. Председатель Шәфигулла агайны җитәкләп алып чыкмакчы иде, тегесе каршы килде: - Днепростройда эшләгән кеше әле мин. Җәмилә белән Шәйхаттаров җитәкләшеп чыктылар, аларны һәммә кеше, балта осталары да, эшләреннән туктап карап торды. Бәхетеннән башы әйләнгән кыз түбәнгә карый алмый, киң сайгак өстеннән, канатта йөргән циркач кебек, буш кулын селти-селти килә иде. - Кайгырмагыз, Шәфигулла агай, күпер иртәгә иртәнгә өлгерә, сез әле юбилейга кайтып җитә аласыз, - диде Баязитов. Күпернең теге ягында һәркем биек кунычлы резин итек киеп алды - яңалыктан барысы да, Шәфигулла агай да, сәеррәк булып калдылар, аякны югары күтәреп атлый-атлый, су ерып киттеләр. Күпер янындагы күренеш кинофильмга төшереп алырдай зур колачлы иде. Җимерелеп төшкән күперне ярга ук сылап, туксан градус текәлек белән, кып-кызыл төстәге "Кировец" тракторы аягүрә тора, диңгездәй сулы болын өстендә шундый ук ун трактор үкерә, алар тирәсенә, Сабан туйларындагы кебек, ир-ат, хатын-кыз, бала-чага килеп тулган иде. Шәфигулла агай, кулын каш өстенә куеп, салмак кына атлап барды, председатель Баязитов аңа нидер сөйли иде. Шәйхаттаров белән Җәмилә алдан йөгерделәр. Япа-ялгызы арттанрак барган Вәлиша Алмазов, бу гаҗәеп күренешнең мәгънәсен ачарга теләп, үзалдына уйлана иде. Туксан градус текәлектә калган трактор һәм аны гайрәт белән тарткан, инде тартып менгезә язган тракторлар колоннасы партия ихтыяры белән колхозларны текә күтәрелешкә китерергә алынган ил һәм халык кодрәтен гәүдәләндерә сыман тоела иде аңа.
Кайтканда алар икәү генә калдылар: Шәфигулла Мансуров белән Вәлиша Алмазов. Икенче көнне иртүк, салынып беткән яңа нык күпер төбендә аларны Габдулла Баязитов белән Рәмзи Шәйхаттаров озатып калдылар. Җәмилә озата чыкмады. Сәгать буе сүзсез, уйга батып кайтканнан соң, Вәлиша Алмазов әкрен генә сүз башлады: - Бик күп нәрсә таптык бит әле без монда, Шәфигулла агай, әйеме? - диде. - Һәм югалттык та... - диде Мансуров. Бу сүзгә шофёр Вилдан да әйләнеп карады һәм, пассажирларының хәлен аңлап, көрсенеп куйды. Вәлиша бүтән сүз кузгатмады, юлның юл буе үз эченә бикләнеп кайтты: Олы Язда торып калган Җәмилә аның күңеленнән китми иде... Апрель - июль, 1974 Казан - Мамадыш
Этләр патшасы
Янгын төнлә башланды. Акмал йокылы-уяулы яткан җиреннән бик хәтәр кытаклаган тавыклар тавышына торып утырды. Аның колагына елый-елый өргән Акбай тавышы ишетелеп китте. "Төн уртасында нигә шыңшып өрә Акбай?" дип уйлап алырга өлгермәде, калын, ярсулы тавыш белән аңа Пират тавышы килеп кушылды. Акмал, караңгыда кармаланып, чалбарын табып киде, электр кабызгычына үрелде, чакмасы чыкылдады, ул кабынмады. - Гөлбикә, сиңа әйтәм, Гөлбикә! - дип, гафләт йокысы белән йоклап яткан хатынын уятты. Арыган, ахрысы, уянырга теләми иде хатыны. Акмал аны кочаклап алып торгызып утыртты. Үзе, эчке күлмәк өстенә кыска тунын гына киеп, урамга атылды. Чолан ишеген ачып чыгуга, битенә декабрь салкыны китереп бәрде. Борыны янган көек исен тойды. Этләр һаман өрә, тавыклар һаман кытаклый иде. Тавыклар кетәклеге ягыннан төтен чыга башлаганны күрде Акмал, кетәклек өстенә өйгән печәннең янганын аңлады. Киредән өйгә йөгерде, бер чиләк су алып чыкты, кетәклекне ачып, өстәге печәнгә суны селтәп торып сибеп җибәрде. Кинәт төтен өермәсе, болыт булып, бу якка бөркелде. Акмал тагын су алырга йөгерде, караңгыда аңа хатыны Гөлбикә килеп бәрелде, куркынган тавыш белән: - Нәрсә бар? Ни булган? - дип пышылдады. - Янабыз! Суга йөгер! - диде Акмал. - Су чиләкләрдә бит... - Аларны сиптем инде. Нәрсә сатулашып торасың? Ай бу катын-кызны!.. Икенче чиләкне алып чыгып сипте Акмал: төтен, туктаган кебек кенә булды да, бераздан тагын да ишәеп, болыт-болыт булып, түбә астыннан бөркелде. Хатыны алып кайткан бер көянтә суны сипкәч тә туктамады төтен. Күрәсең, утның башланган төшенә кадәрле су барып җитми, бераз гына томалап тора да, янә коры печәнгә ут элдертеп, янә төтен бөрки башлый иде. - Гамилне алып чык! - дип кычкырды Акмал, баскыч өстендә югарыда басып торган килеш. Гөлбикә, абына-сөртенә, өйгә таба китте, янә борылып килеп, үзенекен сукалады: - Нигә, суга бармыйммыни инде бүтән? - Малайны алып чык, диләр бит сиңа, аңгырайдың мәллә инде югыйсә?.. Акмал үзе дә өйгә йөгереп керде, калган барлык суны, юынтык суларны да алып чыгып сибеп бетерде, төтен килү туктамый, төтен болыты ишәйгәннән-ишәя. Акмал эшләрнең хәтәр икәнен, суны ерактан сибеп кенә берни да барып чыкмаячагын, түбәне кубармый торып янгынны туктатып булмаячагын аңлады. Баскычны ул кетәклекнең аргы ягына китереп куйды, утынлыктан балтаны табып алды. Ашыгаашыга югарыга менеп, балтасы белән түбә тактасын һәм шиферны кубарып чыгарды. Нәкъ шул мизгелдә түбә тактасы һәм шифер кубарылган урыннан көлтәсе белән ут килеп чыкты. Акмал ут өермәсеннән, үзе дә сизмәстән, артка кайшалган иде, баскычы-ние белән җиргә ауды - балтасы кулыннан ычкынып, әллә кайларга кадәр барып төште.
Ярый әле келәт артында биек түгел, юкса карсыз-нисез туң җир өстендә муеныңны сындыру да озак булмас иде. Хатыны Гөлбикә белән улы Гамилнең ачыргаланып кычкырып җибәргән тавышларына аңына килеп, җирдән торды, утын сараенда кислород баллоннары барлыгы исенә төшеп, яшен тизлегендә сарайга атылып керде, стенага калын зур кадак белән беркетеп куелган баллонның берсен каерып алып, урамга атылды, йөрәге чыгар дәрәҗәдә сулкылдап, дача йортлары яныннан йөгерде, баллонны урам уртасына атып бәрде дә тагын утын сараена чапты. Икенче баллонны күтәреп алып чыкканда, сарайның түбәсенә чатыр-чотыр утлы кисәүләр төшә иде инде. Хатыны белән улын Акмал ераккарак куып җибәрде. Янгынны инде сүндерерлек түгел, коры агач чатыр-чотыр яна, тирә-якны ут өермәсе чолгаган, тавыклар кетәклекнең ачык ишегеннән чыга белмиләр, ут эченә очып барып керәләр дә, канатлары янып, җиргә егылып төшәләр иде. Кәҗәләр абзарына ут эләкмәгән иде әле. Акмал абзарга кергән мәлгә шашынган кәҗәләрнең иң олысын - әниләрен мөгезеннән эләктереп алып, урамга сөйрәмәкче булды, ләкин кәҗә дүрт аягын берьюлы җиргә терәгән, селкенеп тә карамый, хуҗасы кулыннан ычкынырга теләп, мөгезләрен генә айкый иде. Тартып-тартып та берни булдыра алмагач, Акмал кәҗә тәкәсенә барып тотынды, аны бар көченә сөйри башлады. Кәҗә тәкәсе артыннан ана кәҗә дә, бәтиләре дә иярделәр. Янгынны күреп уянган күрше посёлок кешеләре, беренче булып кырый йорттагы маякчы Филимонов дәдәй, аның хатыны Груша түтәй килеп җиттеләр. Кәҗәләрне җыйнап алу алар кулына тапшырылды. Ун-унбиш минуттан Балыкчылар посёлогыннан янгын сүндерүче машиналар җанга тия торган ачы сирена тавышы белән төнге тынлыкны ярып килеп җиттеләр. Әмма алар насосларын бакчачы йортына юнәлдермәделәр, күршедәге дача йортларын саклап калырга тырыштылар. Алар алып килгән бер машина су инде гүли-гүли янган бакчачы йортын коткарып калырлык түгел иде. Янә дә посёлокка барып, тагын бер машина су тутырып килгәнче, Акмал өе, барлык каралты-курасы, бер йөздән артык тавыгы һәм куяннары белән янып көл булды. Көек исе таратып торган өй нигезе буена, янмый калган кирпеч фундамент өстенә утырып, ут сүндерүчеләр пожарның ничек килеп чыгуын бик төпченеп, вәземләп, җеп бөртекләп язып алдылар. Аларның белергә теләгәннәре бер генә - ут нәрсәдән чыккан? Берәрсе үчлек белән төрткәнме, әллә хуҗа кеше, бакчачы Акмал Булатов, исерек килеш йоклап, тәмәке төпчегеннән чыгарганмы утны? Күпме генә төпченсәләр дә, аларның вәсвәсәсе расланмады. Расланмагач, вакыт уздыруның хаҗәте юк иде. Үз гомерләрендә күптөрле янгыннар, утта һәлак булган кешеләрне күргән янгынчылар кайтып китәргә җыендылар. Аларны янгын шаккатыра алмады. Аларны бары бер генә нәрсә - дача йортлары арасында аунап яткан кислород баллоннары гына таң калдырды. Аларның һәркайсы бер йөз дә алтмыш кило, ягъни ун пот авырлыгында, аларны янгын сүндерүчеләрнең берсе дә җирдән күтәреп ала алмады. - Ничек алып чыга алдыгыз боларны, Булатов? Кайда торалар иде болар? - диде янгын сүндерүчеләрнең өлкәне, җиз каскасын башыннан салып, тирләгән маңгаен озаклап җиңе белән сөртте. - Алар, иптәш начальник, утын сараенда торалар иде. Стенага мин аларны егермеле кадак белән беркетеп куйган идем... - Ай-һай, көч тә бар икән үзегездә! - диде янгын сүндерүчеләрнең башлыгы. - Моны бит гадәти чакта, янгын булмаган сурәттә, ике кеше дә күтәреп чыга алмый. Йөз дә алтмыш килограмм! Бер кеше сиксән килоны күтәрә аламы? - Таза беләклеләр, грузчиклар күтәрә ала. - Һм... менә ничек бит ул... - Ә болар ут эчендә калса, нәрсә булыр иде, иптәш начальник? - диде янгын сүндерүчеләрнең иң яше, әле кара мыек төкләре беренче мәртәбә төртеп кенә чыга башлаганы. - Һм... Бу ике баллон ут эчендә калган булсамы? Бу, туганкаем, беләсең килсә, безнең янгынчылар термины белән әйткәндә, боларның һәркайсында йөз илле тонна шартлау көче! Болар ут эчендә калып шартласа, барлык дачаның көле күккә очар, бер генә йорт та калмый янып бетәр иде. Үзегез дә һәлак булган булыр идегез. Хатыныгыз да, улыгыз да... - дип, янгынчылар башлыгы биш яшьлек Гамилнең башыннан сыйпады. Беренче мәртәбә аның чал мыеклы озынча кырыс йөзенә елмаю галәмәте, ягымлылык бәреп чыкты.
Янгын сүндерүчеләр, уттай кызыл машиналарына утырып, таң тынлыгын янә дә ачы сирена тавышлары белән ярып, үз юлларына китеп баргач, Акмал Булатовның күңеленә: "Инде кая барырга? Беренче атналарны кемдә үткәрергә?" - дигән уй килде. Хатыны белән киңәш-табыш итәрлек түгел, аның күзеннән яшь китми, улы Гамил әтисенең бердәнбер җылы киеме булган кыска тунының чабуына ябышып басып тора, читкә китәргә курка иде. Гомерен Иделдә үткәреп, җитмеш ел эчендә кайгы-хәсрәтне чиләкләп чүмергән Филимон карт беренче булып телгә килде: - Янган йортны саклап, болай озак торып булмас, Акмал Зиятдинович. Керик әле безгә. Груша түтәеңә чәй куярга куштым мин, чәй эчик, улыңны йоклатыйк, аннары нишләргә икәнен сөйләшербез, - диде. "Кояшлы көн" бакчачылыгында биш ел буена каравылчы булып эшләве дәверендә Филимон картларда өчме-дүртме тапкыр булганы бар иде Акмалның. Дәү көрәк сакаллы, арттан кырт кисеп "чүлмәк ясап" кыркылган чал чәчле Филимон Васильевичны ул дөньяда яши белеп яшәүчеләрдән саный. Картның берсе иске шпалдан, берсе тактадан салынган кара-каршы ике йорты, лапас-курасы, бура чаклы сыеры, өчме-дүртме баш дуңгызы, тавык-чебеше, каз-үрдәкләре бар. Иделдә ул илле ел буена бакенщик, ягъни маякчы булып эшләгән. Суда чуртан кебек йөзә торган ике улын бер-бер артлы диңгез флотына озаткан, берсеннән-берсе таза, берсеннән-берсе оста йөзә белә торган егетләр. Миша белән Алёша, диңгез флотында хезмәт срокларын тутыргач, кайдадыр, Ленинградтамы, Мурманскидамы укып чыгып, ерак диңгезләрдә, океаннарда йөзүче капитаннар булып киткәннәр, берсе - Ленинградта, берсе Одессада урнашып, гаилә корып, балалар үстереп яталар икән. Ел саен бер мәртәбә алар әти-әниләре янына кайталар, ерак диңгезләрнең сулышын, күз күрмәгән, колак ишетмәгән илләрнең гореф-гадәтләрен үзләре белән алып кайталар. Гореф-гадәт дигәннәре, Һиндстанның Мәхәббәт алласы, Нигериянең авызыннан ут чәчеп торган драконы, Франциянең самогонга тартым виски дигән аракысы. Груша түтәйгә, ягъни әниләренә төрле маймыллар, филләр сурәте төшерелгән кыек яулык-косынкалар, әллә нинди җепләрдән үреп бетергән әкәмәт сәер хуҗалык сумкалары алып кайталар. Әлбәттә, иң зур күчтәнәчләре - балык консервлары була. Күпме еллар Иделдә көн итеп, күпме чөгә балыгы ухалары ашап та, Филимон Васильевичның андый балык консервысын күргәне булмады. Авызга кабу белән эреп китә балык, җанны ниндидер бер рәхәтлек, горурлык белән тутыра. Балалары алып кайткан ул консервларны карт балыкчы ашыгып, гуҗ урынына ашамый. Беренче күргәндә авыз гына итә. Калганнарын җыеп куеп, балалары икенче ялга кайтканчы ипләп кенә тота. Яшереп, үзе генә ашап тотмый, күрше-күлән белән, бәйрәм-мазар үткәргән чакта гына тота. Табыны мул аның: дуңгыз салосы да, каклаган казы да, киптергән яки тозлаган Идел балыклары да була. Ә консерв, ерак илләр, океаннар күчтәнәче үзләреннән еракта яшәгән улларын сагынып сөйләү өчен кирәк. Шундый, авызга кабу белән эреп китә торган консервтан, үз бакчасында үскән гөрҗәүнек, балан белән миләштән кайнаткан шәрабны да авыз итеп караганы булды Акмалның. Инде менә карт үзләренә чакыра. Янган кешеләрне юатыр өчен, аларның күңеле булсын өчен генә түгел, чынлап торып, дөньяда кайгы-хәсрәтнең нәрсә икәнен белеп чакыра. Җитмеш ел дөньяда яшәү дәверендә ул үзе дә энәсеҗебе дә калмыйча янып беткән кеше бит. Әгәр посёлок халкы хәленә кермәсә, балыкчылар һәм маякчылар аңа дәррәү җыйналып йорт-нигезен салышып бирмәсә, ул кая барган булыр иде?.. Кешегә чын күңелдән ярдәм итәргә ниятең бар икән, син аның хәсрәтенең ачык яра кебек кан саркып торган чагында ярдәмгә кил. Акмал Булатовның нәкъ менә шундый чагы хәзер, аның малаен кая урнаштырырга, хатынын яңа йорт салганчы кайда тотарга икәнен киңәшеп алырга кирәк. - Киттек, туганым, - диде Филимон карт. Аны-моны җыеп, барлап торасы юк иде. Кайгыдан миңгерәүләнеп калган хатынына ипләп кенә әйтеп, улын кулыннан җитәкләп, Акмал-бакчачы Филимон маякчыларга килеп керде. Груша түтәй инде җиң сызганып эшкә керешкән, бер чиләк су сыешлы самавырын өстәлгә китереп куйган, ул шаулап кайнап утыра, үзе миченә ягып җибәргән, табада коймакмы, нәрсәдер пешереп азаплана иде.
- Рөхсәтме керергә? - дип, ничектер уңайсызланып кына сорап куйды Акмал. - Әйдәгез, әйдә, күршеләр, әйдәгез, тартынмагыз, түрдән узыгыз. Татарлар нәрсә ди әле: бәла агач башыннан йөрми, адәм башыннан йөри, диме? Яндык-көйдек дип кул кушырып утыра алмассыз. Килегез. Сөйләшик, гәпләшик, минем Филимоным кешегә киңәш бирүне, ярдәм итүне беренче бурычы дип саный. Бер дә тартынмый узыгыз, хәзер коймак китерәм, духовкага менә кәбестә ашы куярмын. Гамильчик, кил, улым, кил монда. Ә син тартынма, сал туныңны, Акмал, үз өеңдә кебек утыр, - дип тезеп китте Груша түтәй. - Бик салырыем да, тун астында эчке күлмәктән башка нәрсә юк шул, һәммәкәе дә янып бетте, Груша түтәй, - диде Акмал. - О Аллах! - дип, Груша түтәй сандыкларын ачып, аннан ире Филимонның инде байтак еллар элек балыкка чыкканда гына кия торган җылы бумази күлмәген китереп бирде. - Бар, почмак якка кереп, өстеңне алыштыр, - диде. Ун-унбиш минуттан Акмал Булатов үзенең гаиләсе белән Филимон картларның кунакчыл табыны янында утыра иде инде. Филимон карт табын янына зур бер чирекле шешә белән үзе өйдә кайнаткан шәрабны да китереп куйды, стаканнарга шул шәрабны салды. Гөлбикә шәрабка авызын да тидереп карамады. Аңа теләктәшлек йөзеннән Груша түтәй дә шәрабка кагылмады. Филимон Васильевич белән Акмал икәүләшеп рәттән бер-ике тустаганны аударгач, ярыйсы ук телләре ачылып, сөйләшеп киттеләр. Өй җылы, коймак тәмле, Филимон агайның үзе ясаган шәрабы аяк бармаклары янына төшеп җитеп, былагайланып йөри, аякны чемердәтә иде инде. - Акмал Зиятдинович, мин сине беләм, син бик тырыш кеше, синең кулыңнан барлык эш тә килә, алдагы көннең планнарын әйтсәң, мин сиңа кулдан килгән кадәрле ярдәм итәр идем, - диде маякчы карт, аның йөнтәс кашлары астында тирәндә утырган аксыл төссез күзләре җанланды, янгын бәласенә эләккән Акмалга үтә дә якын итеп, үз итеп карады. - Мин бит бакчага каравылчы булып, бүтән эш тапмаганнан түгел, улымның исәнлеген кайгыртып килгән идем. Врачлар аны саф һавада тотарга куштылар... - Нинди соң аның авыруы? Гомерлек чир түгелдер бит? - Һич кенә дә кирәге булмаган бәхетсезлекләр гел минем өстемә ябырыла, Филимон Васильевич. Әнисе Гөлбикә малайны Яңа ел бәйрәме алдыннан тапты. Шул кичке больнисны җылытучы кочегарлар, икесе тиң исереп, котельныйны якмый калдыралар. Яңа ел алдыннан башланган утыз градуслы суык больниска да килеп җитә. Дежур сестралар эшне сизеп алганда инде соң була: нәниләрнең үпкәсенә салкын тиеп өлгерә. Алтымы-җидеме бала үпкәләре шешеп үлделәр. Берничәсе исән калды. Мин улыма биш мәртәбә кан гына бирдем. Иң кыйммәтле дарулар кулланып, миннән алган канны салып, улымны атаклы профессор саклап кала алды. Минем үземә, бары тик үземә генә, бик нык кисәтеп әйтте: "Сез, иптәш Булатов, улыгызны саклап калырга теләсәгез, бүгеннән башлап саф һавага - урмангамы, бакчагамы күчеп китегез. Югыйсә шәһәр төтеннәре эчендә ул гөл чәчәге төсле шиңеп төшәр. Мин сезгә башкача бернинди дә киңәш бирә алмыйм", - диде. Мин төзелештә балта остасы булып эшли идем. Авылга кайтасым килмәде, анда кайтсам, беренчедән, йорт салу мәшәкатенә күмелеп, улым онытылачак иде. Икенчедән, мине авылга кайтармаган тагын бер сәбәп бар, ул да булса - авылның мине рәнҗетүе. Унҗиде яшемдә чакта авылның ике активисты мине, хулиганлыкта гаепләп, өч елга төрмәгә утырттылар. Бик яшьләй миңа тормышның төбен күрергә, кешеләргә ничектер шикләнеп карарга туры килде. Маякчы карт, көрәк сакалын ике кулы белән учлап, башын чайкап куйды: - Кайчан бетәр Россиядәге шундый гаделсезлекләр. Бәла, ей богу, бәла! Ә шулай да әйтегез әле, Акмал, хулиганлык эшләдегезме? Сез бит менә безнең бакчада, дөресрәге, безнең белән күрше булып урнашкан бакчада биш ел буена эшлисез, мин бер генә мәртәбә дә сезнең хакта начар сүз ишеткәнем юк. "Булдыклы, гадел, ярдәмчел", - дип сөйли бакчачылар сезнең хакта. - Мин дә ишеттем. Үз колагым белән ишеттем, алдасам, Ходай суксын! - дип, Груша түтәй дә үз сүзен кыстырып куюны кирәк тапты. - Мактыйлар Булатовны. Нинди йомыш белән килсәң дә кире какмый, кулы алтын: йорт сала, тимер торбаларны ялгый, үзе ясаган пычкы белән такта яра, слесарь да була, мич тә чыгара белә, диләр. Тагын ниндидер һөнәрен әйткәннәр иде әле, онытып җибәргәнмен, картаям бугай. Карале, ашагыз әле сез, кичкә менә... - дип, тагын да озынгарак сузып сөйләргә җыенган иде Груша түтәй, урамда бик ачы итеп чинаган эт тавышлары ишетелде.
Маякчы карт тәрәзәгә үрелде, кулын каш өстенә куеп торгач, кинәт кычкырып җибәрде: - Полковник! Теге... отставкадагы полковник... Акмал тәрәзә буена килде, күрде: кулына ау мылтыгы тоткан Нәсих Яббаров бакча каравылчысының йортсыз, оясыз калган этләре Акбай белән Пиратны куып килә иде. Акмалның бите бурлаттай янып чыкты, яңак сеңерләре биешә башлады. Ул, янгыннан исән калган кыска тунын бөркәнеп, ишектән урамга ташланмакчы иде, Филимон карт аның юлына аркылы төште: - Ярамый, Акмалушка, ярамый! Мин беләм: кан кайнар синең. Яббаров - әшәке мужик, син аңа бәйләнерсең, ул сиңа мылтык төбәр, ә син аның мылтыгын сындырып атарсың, ул сине судка бирер. Мин беләм: ул бит отставной полковник - бозык кеше, закон капчыгы, ул сине утыртып куярга да күп сорамас. Ә без монда, ай-вай, ярдәм итә алмадык, дип кайгырып утырырбыз. - Ә ул минем җаннан кадерле этләремне атса? - Атмас, этләр качты. Мин аңа әйтермен, тиясе булма, кешенең бит болай да кайгысы баш түбәсеннән, диярмен. Утыр, Акмал Зиятдинович, утыр, тынычлан, олы кешенең сүзен тыңла. Филимон картка кушылып, Груша түтәй, аңардан күрмәкче Гөлбикә дә үгетли башлагач, биш яшьлек улы Гамил дә әтисенең кулына килеп тотынгач, Акмал урамга чыкмый калды. Киредән табын янына килеп утырды. Бик озак тынычлана алмады. Акмал Булатов ул көнне маякчы карт Филимон Кривоногов белән сөйләшеп, киңәшеп үткәрде. Тәрәзәдән эңгер-меңгер өй эченә үрмәли башлагач, һава сулап, тәмәке көйрәтеп керер өчен дип, алар ишегалдына чыктылар. Акмал маякчы картның зур һәм биек урыс капкасын, мал-туар абзарларын, утын әрдәнәләрен, бүрәнәләре каралып беткән таза нык мунчасын авыр бер көрсенү белән күздән үткәргәч, әйтте: - Филимон Васильевич, пожардан калган хәрабәләрне карап кайтыйк әле, - диде. Маякчы картның кисәү исләре иснәп йөрергә бик теләге юк иде. Шөкер, көл өемнәрен ул сугышта да күп күрде, йортсыз-җирсез калган ятимә солдаткаларның, балаларын ияртеп, урманнар ягына яки тимер юл станцаларына таба юл тотканнарын күргән чакта, аның йөрәгеннән кан тама торган иде. Бу юлы, бәлагә тарыган бакча каравылчысының хәтерен калдырмас өчен, барырга риза булды. Каравылчы йорты Филимон картлар өеннән, күп булса, ике йөз метрлар гына ары иде. Урыс капкадан килеп чыгуга, Акмалның күзенә янган йорт нигезендә тырпаеп калган кара мич ташланды. Якынрак килеп җиткәндә, борыннарын ярып, көек исе килеп бәрелде. Бөтенләй үк якын килгәч, аларны тын калырга мәҗбүр иткән бер күренеш пәйда булды. Акбай - аклы-каралы эт, Пират - шомырт кара йонлы, ак тәпиле эт, Табылдык - озын колаклы җирән эт, көл өеме эченнән казып чыгарган, йоннары янып бетеп, ите көрәнсу булып кыздырылган тавыкларны ботарлап яталар иде. - Ничаклы тавык утта янды! - диде Акмал, тәмәкесен кабызып. - Янган янган инде, үлгән артыннан үлеп булмый, әнә этләргә сыйланырга язгандыр, - диде маякчы карт, аны тынычландырырга теләп. - Тукта, Акмалушка, торып тор, ә бәлки биредә безгә дә өлеш чыгар әле... - Филимон Васильевич күн итек башы белән берничә урында көлне актарып карады һәм, гаҗәп хәл, актарган бер урыннан тавык килеп чыга - йоны юк, ә үзе утта пешкән... - Алабызмы? - диде ул, Акмалга карап. Гади генә итеп түгел, сынап карап әйтте, нинди генә сүз әйтсә дә, ул бүген янгынга тарыган күршесен рәнҗетүдән курка иде. - Алабыз, - диде Акмал. - Үзебезгә ярамаса, этләргә булыр. Мәчеләрем жәл. Алар уттан чыга алмаганнардыр инде. Янып көл булганнардыр инде. Җидәү иде бит алар, Филимон Васильевич. Чормага менә торган баскычның һәр басмасына тезелеп утырып, минем иртән үзләренә ашарга пешергәнемне көтеп торырлар иде... - Акмалның тавышы калтырап китте, күзенә яшь бәреп чыкты: - Бигрәкләр дә жәл Мәүлиям. Ул бит бүген-иртәгә балаларга тора иде; дүрт-биш бала таба иде. Берсе ак, икенчесе сары, өченчесе кап-кара. Ак маңгайлар, ак табаннар... Этләр әнә урамда булгач, чыгып качканнар... Баллоннарны, теге кислород баллоннарын чыгарам дип өтәләнеп, мәчеләремне онытып җибәргәнмен. И Алла...
- Бу ни хикмәт?! - дип, маякчы карт гаҗәпләнеп кычкырып җибәрде. - Нәрсә бу, туганкаем? Күземә күренәме дип торам: менә бит олы мәчең. Менә бит ул, мескен, җылы көл өеме янына килеп балалап ята бит... Акмал, тетрәнеп, песие өстенә иелде. Берсеннән-берсе кечкенә, берсеннән-берсе сукыр дүртмебишме песи баласы, кармаланып, әниләренең имиенә сырышканнар иде. Ярты метр чамасы буйга сузылган Мәүлия - аклы-каралы ана мәче, бәла-казалардан исән-имин калуына куангандай, рәхәтлектән күзләрен йомып ята иде. Акмал башта песи балаларын, аннары песинең үзен тун итәгенә төяп, Филимон картларның өенә илтеп куйды. Гөлбикә, Груша түтәй, алар белән бергә Гамил песи балаларына кәрзин алып килеп, аның астына иске киезләр, урындыкка яба торган көртиләр куя калдылар. Акмал янган йорт нигезенә икенче мәртәбә әйләнеп килгәндә, маякчы карт ут эчендә янып, куырылган тавыкларны бер өемгә өйгән, колакчын бүреген маңгаена басып куеп, болар белән нишләргә инде дигәндәй, башын кашып тора иде. Ул да булмады, Балыкчылар посёлогы ягыннан әрдәнәләп утын төягән "КамАЗ" машинасы килеп чыкты. "Кышкы суыкта төнгә каршы утын төяп кем йөри?" - дип уйларга да өлгермәделәр, йөк машинасы туп-туры болар янына килә башлады. Килеп җитте, тайгак-бозлавык юлда каты чыкырдап туктады. Машинаның бер як ишегеннән кара бушлат кигән шофёр, икенче ишегеннән соры тун, йөнтәс затлы бүрек кигән бер кеше җиргә сикереп төштеләр. - Тукта, кем бу, Әүхәдиев түгелме? - дип, беренче булып аваз салды кулын каш өстенә куеп басып торган Филимон карт. - "Горзеленхоз" башлыгы бит бу! - Шул, нәкъ үзе! - дип, кулындагы перчаткасын сала-сала, Әүхәдиев башта Филимон карт белән олылап күреште, аннары Булатов янына килде. - Казалы булганыңны ишеттем, Акмал. Үзебезнең бакча ширкәтендә идарә члены буларак, "Горзеленхоз"дан быелгы ягулык утынны китерергә сүз биргән идем. Менә китердем. Тик мин моны... утын итеп ягарга дип кенә китермәдем. Арада утынга гына ярарлыклары да бар, әлбәттә. Әмма ике метр ярым озынлыктагы бу агачлардан син, алтын куллы балта остасы, үзеңә өй дә салып керә аласың. Алты-җиде кубометр монда. Кая аударыйк? Акмал каушап китте. Әүхәдиевкә карата җанында уянган җылы рәхмәт хисеннән беркавым сүзен әйтә алмый торды. Телгә килгәч, рәхмәтен сүз белән әйтергә дә онытып, бер читтәрәк ике кулын чалбар кесәләренә тыгып, аякларын аерып басып торган шофёрга дәште: - Карале, туганкай, әнә кирпечтән фундаментын корып куйган йорт... урынын күрәсезме? Ул... мин... әй лә - миңа шул урынны бакчага дип биргәннәр иде. Шунда кадәр илтә аласыңмы? Шофёр сүзсез-нисез кабинага менеп утырды, машинасын булачак йорт нигезе янына китереп куйды, кузовның арт капкачын ачып, яшьнекне бик текә күтәртте. Машинага төялгән коры утын, доңгырдаңгыр килеп, туң җиргә коелды. Бары тик шунда гына Акмал үзен кайгыртып килгән Әүхәдиевкә рәхмәт әйтергә икәнен исенә төшерде, әмма Әүхәдиев инде аның янында юк, ул инде машина кабинасына кереп утырган, ә бушлатлы егет машинаны үкертеп кузгата да башлаган иде. Акмал, Уралдагы үсмерләр колониясендә өйрәнгән гадәте буенча, ике бармагын авызына кабып, "соловей-разбойникларча" сызгыртып җибәрде. Машина үкерүдән туктады. Шофёр егет кабинадан җиргә сикерде. - Ни булды тагын? - Миңа син түгел, Әүхәдиев кирәк, - диде Акмал. Бу юлы кабинадан Әүхәдиев төште, зур кара киез итекле аяклары белән зур-зур атлап, Булатов янына килде. - Ни булды? Риза түгел мәллә утыннан? - И-и, Роберт Сәлимҗанович, риза булмаган кая ул! Рәхмәт яусын сезгә. Димәк, мин бу утынны үзем теләгәнчә файдалана алам? - Әлбәттә. Менә нәрсә, Булатов: гадәттә, янган кеше янына йә бер пар чынаяк, йә кәстрүл, һич югы, бер дистә кашык күтәреп ярдәм итүчеләр килә торган була. Хуҗа хатын аларны ала, рәхмәт хисе белән елый-елый, кайгы-хәсрәтен сөйли. Карыйсың - көн уза, ай уза, ә йорт салынмый. Бу утынны мин сиңа кайгырып, йорт саласын онытып утырмасын дип алып килдем. Авыз ачып бер генә сүз дә әйтмәгәч, әллә риза түгелсеңме дип торам. Бакча урының бар. Ширкәт председателенә әйтермен, җитми калса, тагын китерербез. Аннары урманчы белән дә сөйләшермен. Урман янәшәдә генә бит, корыган наратлар, имәннәр дә бар анда, тамга салыр, алары менә бу ике метр ярымлы түмәркәләрне тоташтыру өчен кирәк булыр. Бүгеннән башлап тотын өеңә.
- Торыр урын юк бит. - Ә нигә, Филимон Васильевич җәйгә тикле үзләрендә тотарга уйламыймыни? - Карт - әйбәт кеше. Ул ике дә уйламый кертте безне. Үзем уңайсызланам. Мал-туары ишле, үзе карт, без дә килеп өстәлгәч... - Ә нәрсә, Гөлбикә ханым булышмас дисеңмени? - Мин, йорт саласы булгач, аны үз янымда тотарга исәпләмим бит. Каладагы эшеннән аерырга ярамый, аерган сурәттә дә үз янымда тоту әйбәт түгел. Хатын-кыз, Роберт Сәлимҗанович, үзегезгә мәгълүм, өйрәтергә яратучан. Ә бит әле бер генә останың да янында өйрәтеп торучыга түзгәне юк. - Ә кем ашарга әзерләр сиңа? - Кем булсын? Үзем! - Ә улың? Аңа бит врачлар бакчада яшәргә киңәш иттеләр, дигән идең. Ул ягы ничек? - Гамилнең мәктәпкә барасы-нитәсе юк. Ул әле биш яшендә генә. Үземнең янымда әвәләнер иде әле. Тик менә... кайда торып торырга? Көн саен Казанга кайтып йөри башласам, йорт салу бик озакка сузылыр бит... - Яхшы, мин менә шуларны ачыкларга теләгән идем. Менә сиңа - ачкыч! Минем бакча йортында яшәрсең. Җәйгә тикле. Үзең генә. Кара аны, кисәтеп куям, кеше китермә, эчү мәҗлесләре үткәрергә уйлый күрмә - мине якын-тирәдә белмәгән кеше юк. Ак эт бәласе кара эткә дигәндәй, авырлыгы сиңа төшмәс, миңа төшәр. Килештекме? - Килештек. Рәхмәт сезгә, Роберт Сәлимҗанович. Яхшылыкларыгызны онытмам. Йорт-мазар салырга кирәк булса, мин сезгә ике дә уйламыйча... - Минем йорт та янсын дип теләмисеңдер ич? - диде Әүхәдиев, шаяртып. - Аллам сакласын, сез ни сөйлисез, Роберт Сәлимҗанович?! - диде Акмал, аннары әллә ничек уңайсызланып, каушап, диваналарга хас елмаю белән елмайды. - Яшермичә генә әйт әле, Акмалушка, сез анда "Горзеленхоз" начальнигы Әүхәдиев белән нәрсә турында сөйләштегез? - Ул миңа, хәзер үк үз участогыңа йорт сала башла, ди. - Молодец Әүхәдиев! Акыллы мужик икән. Мин аның ярдәмчел кеше икәнен элек тә белә идем. Йә, тагын нәрсә ди? - Лесникка әйтәм, ди, бүрәнәлек бирдертәм, ди. Ә боларын, ике метр ярымлыларын ялгап салырсың, ди, бүрәнәгә ярамаганнарын утынга ягарсың, ди. - Ә кайда ягарга? - Дача йортының ачкычын бирде. Өеңне салып чыкканчы, җәйгә кадәр шунда торырсың, - ди. Филимон Васильевичның кинәт чырае үзгәрде, күзләре ничектер рәнҗүле-үпкәле караш белән Акмалга төбәлделәр. - Ә минем өйгә ни булган? Аныкыннан начармыни? - Синең өй искиткеч. Синең өй - җәннәт, Филимон Васильевич. Ләкин мин синең изгелегеңнән файдаланырга теләмим. Бозмыйм сезнең Груша түтәй белән еллар буе урнаштырган тәртибегезне, - диде Акмал, кулын күкрәгенә куеп. - Рәхмәт, иң беренче авыр сәгатьләрдә урнаштырганыгыз өчен... Карт зирәк, ни әйтәсеңне авыз ачуга ук аңлый. Юрамалый, сүз җилеме өчен генә сөйләшә торган гадәте юк. Акмал белән ул шундук килеште. Үзләрендә аларны ике кич кундырганнан соң, Гөлбикә белән Гамилне калага озатып җибәргәч, зерә дә үз итеп, гап-гади сүз әйтте: - Менә, Акмал, сиңа эш башлар өчен балта белән пычкы, менә сиңа чүкеч. Кулларың алтын, яшәрсең, - диде. Груша түтәй бу вакытта Мәүлиянең балалары янында кайнаша һәм аның барлык әбиләргә хас акыллы, ягымлы сүзләре ишетелеп тора: - Каяле, песи балалары? Карыйк әле, күрик әле сез сабыйларны, савытларыгызга сөт салыйк әле.
Әниегезне бишәү имәсез бит. Ай-яй-яй! Ай-яй-яй! Нинди матурлар, нинди тереләр сез! Әниегез - чистаның да чистасы! Ул сезне тел белән ялый, имезә. Ай-яй-яй, карале, ничек тырыша. Күрсәнә, нинди тырыша! Күрсәнә, нинди тырыша! Өчегез кара. Кап-кара. Ай-яй-яй! Минем күршем Маша әйтә, күзләре ачылмас борын батырырга кирәк аларны, ди. Мәшәкатеннән башаяк, ди. Дүртесен, дүртесен... Ә менә монысын, җирәнен калдыр, бигрәк чибәр, ди... И дә ахмак кешеләр бар инде дөньяда, шушы тамаша тере сабыйларны ничекләр итеп суга батырып үтермәк кирәк? Песи балаларын "суга батыру" хакындагы сүздән Акмалның чәчләре үрә торды. - Әбекәй, - диде ул Груша түтәйгә. - Зинһар, песиләр сездә тагын бер-ике генә көн торсыннар инде. Әүхәдиев өенең тәртипләрен өйрәнеп-төшенеп алу белән, мин аларны сездән алып китәрмен. - Торсыннар, бәбкәм, торсыннар. Җанлы малны яратам мин. - Рәхмәт, әбекәй, яхшылыгыңны мин да онытмам... Акмал, хуҗалар белән саубуллашып, Филимон карт биргән эш коралларын күтәреп, Әүхәдиевләр йортына күчеп килде. Кышын анда кеше тормаганлыктан, йорт бик суык, өстәвенә тәрәзәләре тышкы яктан капкач белән капланып, бүрәнә аркылы чыгарылган тимернең башын гайка белән борып куйган иде. Шөкер, электр уты исән, кабызгычны борып җибәрүгә, гөлт итеп ут кабынды, көзен киткән чакта хуҗабикәнең җыеп алырга өлгермәгән вак-төяге - кәстрүлләр, киндер капчыклар, гәзит кисәкләре идәндә аунап ята иде. Тәрәзә капкачларын ачканнан соң, Акмал тәүге эше итеп өйне җыештырды, җыештырылмаган өйне җене сөйми иде аның. Эзли торгач, ул стенадагы кадакка элеп куйган берничә ачкыч тапты. Аларның берсе утын сараеныкы иде. Сарайны ачып, утын алып керде, галанка мичкә башта гәзит кисәкләре йомарлап салды, аннары балта белән бер пүләнне йомычкага ярып, пөхтәләп өйде дә ут элдерде. Мич гүләп яна башлады. Сөенде Акмал. Бу аның үзе чыгарган миче. Бакчага күчеп килгән елны чыгарып биргән иде Әүхәдиевкә. Инде менә биш ел буе язын-көзен суык айларда ягалар, мич әле һаман гүләп суыра, төннекләре тыгылмаган икән әле. Бер кочак коры утынны мичкә әрдәнәләп салгач, мич капкачын ачык калдырып, бәләкәй урындыкка чүмәште дә тәмәке кабызып җибәрде. Мичтә саргылт-кызгылт ут телләре уйнаклый. Элек салган вак чыралар чыртлап күмер ата. Әнә шул мич тутырып гүләгән ялкын телләре Акмалның кырык сигез еллык гомерен, гомер юлында очраган шатлыклы да, фаҗигале дә хәлләрне исенә төшерә иде... ...Акмал, мин авыл малае, миндә кала кешеләренең хәйләкәр мәкерлелеге юк, дип сөйләргә яратса да, аның тумышы авылда түгел, Казан каласында иде. Зиннәтле, биек тәрәзәле бай йортында дөньяга килмәде Акмал. Ул туган чакта, аның әтисе Зиятдин абзый Казанның Болак буендагы зоопаркында балта остасы, ремонтчы булып эшли, ә гаиләсе шул зоопарктан бер-ике генә йорт аркылы, тәбәнәк бер йортның подвалында яши иде. Әнә шул подвалда утыз дүртенче елны дөньяга килде Акмал, кенәгәдә язылганча әйткәндә, Зиятдин улы Акмалетдин. Акмалга өч яшь тулгач, әтисе борынгы болгарлар торган якка - Кама буена күчеп кайтты. Акмал азактан укып белде: Каюм бабай Насыйри алар авылын үзенең язмаларында Көрнәле - бик борынгы авыл, аның өч йөз еллык тарихы бар, дип теркәп куйган. Халык телендә аны Көек Көрнәлесе дип йөртәләр. Имеш, бу исем аңа авыл егерме беренче елның ачлыгында, уттай эссе җәй көнендә янып беткәннән соң тагылып калган. Ничек кенә булмасын, авылда үскән барлык балалар кебек, Акмал да болын тугайларын, басу сукмакларын күп таптады. Күшә, акбаш, какы эзләп, су буйларын, таллыкларны актарды, дүрт-биш яшеннән йөзәргә, этләр, мәчеләр белән дуслашырга өйрәнде. Әтисе сугышка киткән чакта, Акмалга әле җиде генә яшь иде. Зиятдин кече улын песие белән бергә күтәреп сөйде. - Минем улым бит ул Казанның зверинсәсе янында туды. Бер яшеннән мин аны зверинсәгә алып барып, юлбарыслар, арсланнар күрсәттем. Эт-мәчеләрне шуңа күрә өзелеп ярата ул минем Акмалетдинем... Малайның күңелендә әтисе әнә шул сүзләре белән уелып калды. Акмалга тугыз яшь тулган чагында, сугыш барган яклардан кайгылы хәбәр килде. Зиятдин Булатов Киев каласыннан кырык чакрымнар ары Знаменка дигән госпитальдә, сугышта алган яраларыннан терелә алмыйча вафат булган иде. Шул көннән башлап Акмал ятим малай исемен күтәрде. Мәктәптә укып йөргән елларында, әнисе Хәйрелбанаттан башка беркем дә аңа "улым" дип яратып дәшмәде, әти кеше аның чәчен чалгы пәкесе белән алмады, берәү дә аңа чаганнан чаңгы бөгеп бирмәде. Ә бит сугышлардан исән-сау кайткан булса, чанасын да, чаңгысын да ясар иде аның әтисе. Авыл кешеләре, кичен капка төпләрендә утырган чакларда, аның әтисен гел сагынып искә алалар иде.
"Әммәдәки оста иде соң балта эшенә! Әнә карагыз, Казан каласыннан кайткач, авылда ул салган уннан артык йорт бар. Аларның һәммәкәенә "1937" дип, "1940" дип балта белән юнып язылган. "Зиятдин Булатов" дигән хәрефләр дә сугып куелган". Кеше-кара булмаган чакларда, Акмал ул йортларның яннарына барырга, озак-озак карап торырга ярата иде. Әтисе аны беркайчан да балта эшенә өйрәтмәде, кая өйрәтсен, ул бит әле яшь иде, сабый гына иде бит әле. Әмма әтисенең балта остасы һөнәрен ул үзлегеннән отып алды, сугыш барган якларда ятып калган әтисенә хөрмәт йөзеннән өйрәнде ул аны. Башта ул әтисенең эш кораллары белән өй тирәсендә генә булашты, ауган коймаларны төзәтте, өйнең урам яктагы рәшәткәсен рәтләде, аннары балта осталары аны үзләре белән өйрәнчек итеп алдылар. Малайның буйчанлыгы, кулының катылыгы, өйрәткәнне тыңлый белеп, бик тиз отып алуы ошады осталарга. Акмал балта остасы булуны ул хәтле үк зур һөнәргә санамый иде, аның нияте рәссам булу иде. Авылдагы барлык этләр, мәчеләр, әтәчләр, каз-үрдәк ише су кошлары берсе дә аның рәсем дәфтәрләренә күчми калмады. Җиденче классны тәмамлаганнан соң, малайның нияте Казанга барып, художество училищесына керү иде. Ләкин аны бу эшкә өндәп, чакырып, рухландырып торучы юк иде шул. Юк иде, каһәр суккыры! Алга өндәүче түгел, кирегә өндәүче килеп чыкты аның юлына. Казанда Акмалның көзге ясаучы Шаһислам исемле абыйсы бар иде. Ул үз эшен дөньядагы иң сирәк һөнәргә саный, сугыштан соңгы беренче елларда кибетләрдә көзге бик күренми иде әле, аны Шаһислам кебек сирәк һөнәр ияләре кулдан ясап, базарга чыгарып саталар иде. Көек Көрнәлесеннән Казанга - көзгече Шаһисламга атап килеп төште Акмал. Әтисе ягыннан туган тиешле абыйсының яклавына, рәсем һөнәренә юл ачарына тамчы бөртек тә шикләнмичә килде. Өен плюш пәрдәләр, ялтыравыклы кәнәфиләр белән тутырган Шаһислам абыйсы әйтте: - Син, Акмалетдин, сурәтче булу дигән ахмак уеңны башыңнан чыгарып ташла! Сурәт төшереп тамак туйдырып булмый. Үнәрнең син сайласаң сайла гайрәтлесен, тамак туйдырып була торганын! Белдеңме, пынимаеш? Зур хыяллар белән чыгып китеп тә, авылга сөмсерләрең коелган килеш ничек кайтып керәсең?! Акмал чуен юл станцаларында вагон бушатып, Идел баржаларына утындыр, тоздыр ише нәрсәләр төяп, бер ел чамасы гомерен заяга диярлек уздырып җибәрде. Шаһислам күрә: малайның күңелендә - вәсвәсә, малай авыл ягына койрык тайдырырга исәпләп йөри шикелле. Хыялый үсмернең күңеле азар-бизәр килмәс борын, аны эш белән күмеп ташларга кирәк. Үз йортын булдырырга ният кылды Шаһислам. Энесе Акмалга әйтте: "Газовая ягында, тау кабыргасында йорт салабыз. Куллар синең таза, буйга да калкынып киттең. Грузчик ипие килеште сиңа, малакасус. Карале бер үзеңне, минем әнә теге аяклы көзгедән барып карале: баһадир егет үсеп килә түгелме? Уналты яше өчен бәдәнле иде Акмал. Күкрәк киң, арка-җилкә теләсәң кемне сокландырырлык иде. - Менә шул, туганым Акмал, йорт салабыз. Бүрәнәдән. Каралты-курасы, ак мунчасы белән. Бакча утыртабыз. Йортның яртысы синеке булыр. Унсигез яшең тулуга, мин аны сиңа яздырырмын, - диде. Бер җәй балта чапты Акмал, маңгайдан кайнар тирне сыпырып ташлый-ташлый, такта шомартты, җир казып, кирпечтән фундамент салды. Түбәне калай белән яптылар, калайны ут кебек янып торган кызыл төскә буядылар. Шаһислам йорты тау кабыргасына тезелеп киткән башка эреле-ваклы йортлар арасында, алпавыт йорты кебек, әллә каян күзгә бәрелеп, эрәеп утыра башлады. Йортны салдырганда, мөлкәтнең яртысы синеке, дип җиңел генә әйтеп ташласа да, Шаһисламкөзгече тора-бара ул хакта ләм-мим сүз дәшмәс булды. Ничектер шулай, чәй эчеп утырган чагында, Акмал бер мәртәбә сүз чыгарып караган иде, Шаһислам әңгәмәне тиз йомды. - Ашыкмыйк, Акмалетдин, йорт-җирне тулаем җиткерик, аннары күз күрер, - диде. - Син бит әле унҗидедә генә... Йорт-җир, абзар-кура, лапас-мунчалар "тулаем" өлгереп җиткәч тә, көзгеченең ашыгырга нияте юклыгы беленде. - Сабыр иткән - морадына җиткән. Сабыр итик, Акмалетдин, - диде Шаһислам. Акмал сабыр итәргә әзер иде, әмма фани дөнья сабыр итәргә теләмәде. Йорт булдыру мәшәкатьләре белән расхутланган Шаһислам-көзгече, артык комсызланып китүдәнме, сабырлыгын югалтып, артыгын тырышкангамы, пробиркада кайный торган терекөмеше шартлап, җан тәслим кылды.
Моңарчы аның янында бигүк йөрмәгән, Шаһислам-көзгечене санга да сукмаган ниндидер шикле кешеләр, үзләре әйтүенчә, туганнары (хатыны Шәкүрә ягыннан булган якыннары!) килеп тулды тау кабыргасына салынган "алпавыт" йортына. Йорт салуга бөтен көчен куйган Акмалетдинне алар сәгате-минуты белән йорттан куып чыгардылар. Аңа авылга кайтып китүдән башка әмәл калмады... ...Мичтә утын янып бетте. Утлы күмерләр әкренләп сүнде, сүрелде. Истәлекләр дә, күңелдә моңсу юшкыннарын калдырып, каядыр китеп сүнделәр, сүрелделәр. Акмал, морҗаның калагын ябып, урамга чыкты. Баскыч төбендә өч эт утырып тора иде. Алар гомерлек дусларын, һау-һауламыйча гына, колакларын торгызып, башларын кыеграк салып каршыладылар. Гүя алар аның бүгенге борчу-мәшәкатьләрен, узгандагы газаплы көннәрен уртаклашалар иде... - Хәзер, җанкисәкләрем, хәзер, Акбай, хәзер, Пират, хәзер, Табылдык... Аш пешеп җитте. Сыйлыйм мин сезне хәзер... - дип, күңеле нечкәреп сөйләнде Акмал. - Безнең бит әле пожардан калган тавыкларыбыз да бар... Кулга балта алу аның кабат узгандагы көннәрен исенә төшерде. Беләкләренә ныклыгы кайтты. Йорт салу өчен кирәкле барлык бүрәнәләрне каезлап, юнып чыкканнан соң, ул Казанга кайтып килде. "Инструментлар" кибетеннән кул пычкысы, ышкы, өтерге, борау ише нәрсәләр сатып алды. Тигезләмә, отвеска ише кораллар аның Казандагы фатирында саклана иде әле - ул аларны барлады. Болары эш өчен кирәк, боларны булдыру аның эшен бермә-бер тизләтәчәк иде. Әмма... бер хикмәт аның күңеленә шактый ук авыр таш булып утырды. Хатыны Гөлбикә күңелсез, боек, сүзсез иде. Әнисенә килеп сыенган Гамил дә күңелсез, ул да сүзсез, ул да боек иде. Хатынының нигә боек икәне аңлашыла: Казандагы бер бүлмәле фатир тар, әгәр Акмал да анда кайтып тора башласа, эшләр бөтенләй кыенлашачак. Әлбәттә, әлбәттә! Хатыны Гөлбикә ягыннан ияреп килгән кыз - Венера бар бит әле анда. Ә ул инде буй җиткән, юк, буй җиткән генә түгел, кыз булып йөрер заманнары узып бара торган, сазаган кыз булып калудан йөрәге алынып тора торган кыз! Аның хәзер кияүгә чыгар вакыты. Ә фатир юк. Кияү булып аларның бер бүлмәле фатирларына килеп кунакларга әзер торучылар бар, ә үз йортына алырга теләүчеләр күренми. Әнә ни өчен Гөлбикәнең борыны салынган, сөмсерләре коелган. Ул бит менә-менә Акмал Казанга кайтып эшкә урнашыр да Венерам кияүсез калыр дип курка. Аны аңлап була. Була аны аңлап. Дөньясы шулай корылган, фатир яклары бик тә кыен шул әле Казанда. "Бар - яраштырыр, юк - талаштырыр", - дип, тикмәгә генә әйтмәгән инде аны халык. Акмалга бу йортка кайтырга, Казанда эшкә урнашырга һич кенә дә ярамый. Ярамый, каһәр суккыры! Әйе, ул кадәресе аңлашыла. Ә менә улы Гамил нигә боек? Аңа ни булган? Ул бит соңгы көннәрдә инде көр күңелле, уеннан тәм таба ала торган малайга әйләнгән иде. Әллә әнисенең боеклыгы, кашын-күзен җимереп йөрүе йога микән аңа? Бу хәл Акмалны куркыта. Гамилнең боеклыгы каравылчы йорты янудан хәтәррәк. Әгәр айлар буе тоташ боек йөрсә, күңеле тамчы бөртек тә күтәрелмәсә, дөньяга килгән чакта күргән газаплары, каны бозылу куркынычы кабат өскә калкып чыкмасмы? Иртәгесен, китәргә дип җыенгач, ризык-мазар әзерләп йөргән хатынына ипләп кенә әйтте Акмал: - Гөлбикә, мин синең нигә боек икәнеңне беләм. Йорт янды. Ул, кәнишне, безнең йорт түгел, җәмәгать йорты. Әмма дә ләкин без анда - син, мин, улыбыз Гамил - ипле генә гомер итә башлаган идек. Янды ул йорт. Без урамда калдык. Син хәзер мин калага кайтыр дип куркасың. Курыкма, әнисе. Кайтмыйм калага. Синең кызың Венерага тормышын корырга комачауламыйм. Тик мин сиңа бер таләп куям: синең боек йөрүең безгә кыйбатка төшәчәк. Гамилнең тормышы миңа үз тормышымнан кадерлерәк, белдеңме? - дип, соңгы сүзен хәтта кыза башлап, кайнарланып әйтеп куйды Акмал. Гөлбикәнең йөзенә көтелмәгәндә ниндидер бер ягымлылык, йомшаклык нуры иңде. - Син ни сөйлисең, Акмалетдин? Мин бит йорт янганга шатлана алмыйм. Көйләнгән иде бит тормышыбыз... - диде. Ул, иренә килеп сыенып, аның күкрәгенә башын куеп торды. - Борчылма, картым. Рәтләнер. Венера да кияүгә чыгар. Гамилнең дә күңеле күтәрелер. Сиңа тазалык бирсен Ходай! Син исән-сау булсаң, без ким-хур булмабыз.
Авылда үскән, авызы ун тапкыр пешсә дә өреп кабарга өйрәнмәгән Акмал шундук тынычланды. Хатыны әзерләп биргән күлмәк-ыштаннарын, ризык-мазарны аерым-аерым төйнәп, зур хуҗалык сумкасына салды да, аркасына эш кораллары тутырган рюкзагын асып, китәргә әзерләнде: - Ярар, Гөлбикә. Улыбызны сакла. Боектырма. Насыйп булса, тагын унбиш-егерме көннән мин аны үз яныма алырмын, йортның бурасын гына өеп куйыйм да... - Әтисе, җаныкаем, бер дә генә борчылма. Бар да рәтләнер. Әйтәм бит, үзеңне сакла. Кызыбыз Венераның тормышын кайгыртуың өчен рәхмәт... - дип, Гөлбикә, аяк очларына басып, Акмалны муеныннан кочакларга үрелде. Ул арада караватта сүзсез-нисез утырган боек күңелле Гамил дә, урыныннан сикереп төшеп, әтисе янына килеп җитте. Акмалның күңеле тетрәнде. Үзе дә сизмәстән, кинәт ашкынулы бер хәрәкәт белән ул аска иелде, бер кулы белән улы Гамилне, икенче кулы белән хатынын көрәп алып, югары күтәрде: икесен берьюлы алмаш-тилмәш үбәргә тотынды. Улының кәефе күтәрелүе әнисенә бәйле икәнен аңлаган иде бу минутларда... Электричкада барган чакта да, Идел буе урманнарыннан атлаганда да, аның күңеленә җыр сүзләре килеп тордылар. "Кара урманнар якты була, шомырт чәчәк атканда..." "Казгансаң маллар табыла, йөрәккә кан савыла..." "Кояшлы көн" бакчачылыгына килеп җитәрәк, аны Филимон карт каршылады: - Саумы, Зиятдинич, Казанга кайтып килдеңме? Ничек анда хәлләр: Гуля ничек, улың Гамил? - Рәхмәт, Филимон Васильевич, бар да тәртипле, - диде Акмал сабыр гына. - Менә хатын ризыкмазар әзерләп бирде, кием-салым. Үзем тагын кибетләрдән инструментлар җыйдым. Күңел пока күтәренке. Улымны да күрдем бит әле. Шуңа күтәрелде, ахрысы, күңел. Маякчы карт та аны тыныч һәм сабыр тыңлады. Аннары: - Кеше гомере кыйбат йөри, Зиятдинич. Мин беләм, кеше гомерен бернәрсә белән дә сатып алып булмый... - Син, Филимон Васильевич, нәрсәдер әйтергә җыенасың төсле... - диде сизгер күңелле Акмал. - Әйт, курыкма, күңелсез хәбәр булса да әйт. Карт колакчынлы бүреген маңгаена таба шудырып куйды, көрәк сакалын сыпырып алды, зур киез итекләре белән карсыз туң җир өстендә таптанып торгач, әйтергә батырчылык итте: - Теге ни... отставкадагы полковник килгән иде. Сораша, агач материалын Булатов каян алды, ди. "Каян алса да алган, әмма материалы бар, кулы алтын, йортын салып керәчәк", - дидем. - Ә ул нәрсә ди? - Мин әле төбенә төшәрмен. Мин әле аны чиста суга чыгарырмын, мин әле, ди. Карале, Зиятдинич, саграк булырга кирәк. Ул бит, әйтүләренә караганда, теге елларны әллә кемнәрнең башына җиткән кеше, диләр. Черек күлдә эшләгән чагында... - Сак булып нишлисең инде, Филимон Васильевич. Бүрәнәне мин урлап алмадым, аны миңа Әүхәдиев китерде бит. Синең күз алдыңда. - Анысы шулай, Акмалушка. Мин сиңа туганыма әйткән күк әйтәм: Яббаров - бозык мужик. Аңардан барысын да көтәргә була, теләсә нинди этлекне. Сак булганың яхшы. Син беләсеңме нишлә, бу өйлек агачны сатып алуың хакында Әүхәдиев аркылы "Горзеленхоз"дан белешмә ал. Менә булырсың егет! - Ярый, анысын да алдым ди. Аннары... - Аннары, Яббаров әйтә миңа, Филимон Василич, ди, әйдә, бакча каравылчысының, үзе югында, этләрен атып үтерик. Алар бит җәен бакча таптыйлар. Акбае ел саен дүрт-биш бала таба. Бакча эт тавышы белән тула, ди. - Ә син нәрсә дидең? - Ә мин аңа әйттем, Насих Яббарович, дидем, ничек син өстеңә каргыш алырга курыкмыйсың? Табигатьнең җан ияләре бит алар эт белән мәче. Картаймыш көнеңдә кул-аягың корып, гарип булып ятсаң нишләрсең? - дидем. - Ә ул нәрсә ди? - Курыкмыйм. Мин утыз җиденче елны халык дошманнарын чебен урынына кырдым, кырып бетерә алмаганнарын сөргенгә сөрдем. Кул нык минем, ау мылтыгыннан өч этне берьюлы чүкеп ала алам, ди.
- Фашист ул, бүтән беркем дә түгел. - Син моны, Акмал, бүтән кеше алдында әйтә күрмә. Әләкләрләр сине аңа. Үкенерсең. Саграк булганың яхшы. Үзең дә беләсең ич: сакланганны Алла саклармын дигән... Бу сөйләшү Акмалга шактый авыр тәэсир итте. Беренчедән, ул маякчы карт җанында курку сакланганны белми иде. Нинди батыр егетләр, ерак диңгезләрдә йөзә торган капитаннарның әтисе, җитмәсә, әле үзе Ватан сугышы фронтларын кичкән кеше, тәки курку-шикләнүләрдән арынмаган икән. Димәк, халыкның күпчелегендә әле коллык психологиясе яши. Яши, каһәр суккырысы! Ә бит инде егерменче гасырның сиксән икенче елы. Шәхес культын фаш иткәнгә дә егерме алты ел вакыт узып киткән. Шәхескә табыну психологиясе әле һаман яши... Яббаровлар әле һаман кешеләрне курку өянәгендә тотмакчы булып кыланалар. Юк, кыланмыйлар, алар әле үзләренең дулкын канатында икәнлекләренә тамчы бөртек тә шикләнмиләр. Кая бара бу дөнья?.. Акмал Булатов атна буена бурасын бурады, атна буена аның күңеленнән Филимон карт белән булган әңгәмә китмәде. Иртәнге сәгатьләрдә, йорт урынына барган чакта, ишек төбендә берьюлы өч этнең колакларын шыңкайтып аны каршы алулары буламы, яки көндезләрен хәл белергә дип Филимон карт килеп чыгамы, келт итеп Акмалның исенә отставкадагы полковник Яббаров килеп төшә, ул аны аркасына ау мылтыгы аскан итеп, Акбайны, Пиратны, Табылдыкны сагалап, атып үтерергә җыенган итеп күз алдына китерә. Шулар янына тагын Казанда моңаеп һәм боегып утырган улы Гамил дә килеп кушылгач, бигрәк авыр булып китә аңа... Маякчы карт аның бу хәлен аңлый, бәлкем, теге чакта Яббаров хакында сүз кузгатып ялгыш эшләгәнмендер, Акмал - нечкә күңелле адәм, мин аның эшенә зыян китерә торганмындыр, дип үкенә башлый иде. Гаебен аклар өчен дип, җаныма тынычлык килсен дип, ул беркөнне Груша түтәйгә, ягъни Агреппинасына, бик шәпләп борщ пешерергә, табынга тозлаган кәбестә, кыяр, помидор, дуңгыз салосы, каклаган каз ише нәрсәләр куярга кушты. - Бик зур кунак киләмени? - диде Груша түтәй. - Акмалушканы чакырырга ниятләдем әле. Хатынсыз яши. Кайнар аш күргәне юктыр, - диде Филимон Васильевич. - Акмалга риза. Башка кеше булмый торгандыр бит? - дип төпченде Груша түтәй. - Тагын кем кирәк сиңа? Берәү булгач җитмимени?! - диде Филимон карт, кәефе китә башлап. - Бүтән беркемне дә чакырмыйм мин. Беләсеңме, чакырмыйм. Мунча тузган әнә. Идән өрлекләре черегән. Астан бер-ике ниргә бүрәнәләре дә бүген булмаса иртәгә ишелергә тора. Акмалга язын, үз өен салып бетергәч, шул мунчаны яңабаштан салдырып, мичен дә яңабаштан чыгартып булмасмы диебрәк йөргән көн иде әле... - Ярый, ярый, Василич, син миннән күбрәк беләсең. Син бит бу йортның тоткасы. Үзеңә кара. Чакыр, сыйла. Булатов - сүзендә тора торган кеше, осталыгын да бик мактыйлар, - дип, Груша түтәй кәефе кырыла башлаган картының көен көйләп җибәрде. Кичен, табын янына утырганчы, Груша түтәй Акмалга песи балаларын китереп күрсәтте, ул аларны мул итеп тегелгән чуар сарафанының итәгенә тутырган иде. Аклы-каралы ике песи малаен, нәфис сары төстәге тагын берсен, кап-кара ике чибәркәен кулына берәм-берәм алып, күзе янына ук күтәреп, озаклап карады Акмал, җаны җылылык белән тулды. - Рәхмәт, Груша түтәй, рәхмәт яусын. Синең бу яхшылыгың өчен Ходай сине мәрхәмәтеннән ташламас... - диде. Зур гәүдәле, бирчәйгән зур куллы балта остасының песи балаларына шулчаклы да мөкиббән китә торган нечкә күңеллелегенә исе китеп карап утырды маякчы карт. - Син, Груня, бигүк вакытында китермәдең әле бу җан ияләрен, ашыбыз суына бит, - дигәч, барысы да айнып китеп, табын янына килеп утырдылар. - Зур кунак хөрмәтенә, - дип, Филимон карт бер "акбашлыны" табынга китереп утыртты. Шешәнең этикеткасына "Столичный" дип, кып-кызыл хәрефләр белән кыйгачлап язылган иде. Картның озаклап, матур итеп сөйләшеп утырасы килгән, ахрысы, зәмзәм суын ул, башка вакыттагы кебек, балыкчылар ысулы белән стаканнарга салмады, бәләкәй рюмкаларга тамызды: - Әйдәле, Акмал, күтәрик, синең эшләрең җайлы барсын, агачның ботаклысы балтаңның йөзен каермасын! - диде. Борщ тәмле иде. Ит күп эләккән. Суганы, борычы, тәм-томы - бар хикмәте дә китерелгән, өстәвенә ул кәстрүлдә-мазарда түгел, казанда да түгел, чын чуенда мичтә пешкән иде.
Акмал бер тәлинкәне кыстатып-нитеп тормастан әйләндереп кенә куйды. Тагын бер тәлинкә өстәмә сорап алды. Бу хәлгә бик тә күңеле булган Груша түтәй тәлинкәне тутырып, итнең сөякле бер калҗасын да кушып китереп бирде. Икенче рюмканы бу йортның иминлеге өчен дип күтәрделәр. Ул сүзне Акмал Булатов әйтте, ә Филимон карт аның тәкъдимен күтәреп алды: - Акыллы сүз әйттең, Зиятдинич, иминлек кирәк. Мин сиңа, туганкай, бер киңәшемне әйтмәкче булып торам әле... - Нинди киңәш икән ул, Василич? Тыңлап карыйк, - диде Акмал, ашавыннан туктап. - Аша син, аша, күрше, рус әйтмешли, кушай да слушай. Мунча тузды минем. Аны йә ныгытып, җаен белеп сипләргә, йә сүтеп алып, өр-яңабаштан салырга кирәк. Үзеңнең йортыңны салып бетергәч, әлбәттә. - Йорт бит әле озакка сузылачак, Василич. - Нишләп? Бурасын өйдең, тәрәзә борысларын ясадың, инде бит түбәсен ябасы гына калды. - Бөтен хикмәт тә шунда шул, Филимон Васильевич, түбәсен ябасы! Ә нәрсә белән ябасы? Такта бит юк. Идәнгә, түшәмгә дә сайгаклар юк, - дип, иреннәрен сузып, тел шартлатып куйды Акмал. - Менә шуның өчен чакырдым да инде мин сине. Чыгыйк әле ишегалдына, карыйк кайбер нәрсәләрне... - Кая киттегез инде? Ашыгыз суына бит... - дип кычкырып калды алар артыннан Груша түтәй. Ишегалдына чыккач, Акмал күкрәк тутырып кышкы саф һаваны сулады, папирос кабызып җибәрде. - Их, һавасы да һавасы! - диде. - Берәр чәркә тоткач, һаваның сафлыгы бигрәк тә сизелә торган була ул, - дип, Филимон карт үзенең фәлсәфәсен китереп куйды. Аннары ул, бүтән сүз әйтмәстән, лапаска таба атлады. Түбәсе шифер белән ябылган лапас эче бик иркен иде, һәм анда аргы стена буенда җирдән түшәмгә кадәр такта өелгән, такта араларына шакмак кыстырылган иде. - Менә шушыны карале син, Зиятдинич, - диде карт бик җитди чырай белән. - Карадым, - диде Акмал. - Ну ничек? - Мал инде бу, мал! Дөнья бәясе бу, Василич. - Әгәр мин моны сиңа бирсәм? - Ул тамаша кисәк әйтмә әле син, Василич! Кешенең йөрәге туктап, үлеп китүе бар, понимаешь! - Кирәкме бу сиңа, кирәк түгелме? - Кирәген кирәк инде ул, кирәк булмаган кая! Ләкин мин бит әле каушап та, куркып та калдым. Бик артык кыйбат түгелме соң бу? Минем бит әле, янган-көйгән кешенең дигәндәй, моны түләп алырлык акчам да юк. - Мин синнән бүген үк бугазыңнан басып акча сорамыйм. Җәй көне, берәр шабашка эшләп алгач түләрсең. Әйттем бит мин сиңа, мунчаны яңадан саласы бар, дип. Менә шунда исәпләшербез. - Үзең әйтмешли, тукта, торып тор, Филимон Васильевич. Син моны Груша түтәй белән килештеңме? Әгәр мин моны алсам, шуннан соң ул мине явыз дошманы санап, сөйләшмичә, өегезгә кертмичә йөри башласа? - Беләсеңме, Акмалушка, бәлки, синең өйдә Гуля баштыр, минем өйдә хәзергә мин үзем баш. Такта кирәк булса, ал. Бәясен мунчаны салгач килешербез. - Аңладым, Филимон Васильевич. Рәхмәт. Мин моны хәзер үк ташый башлыйммы? - Юк инде, нишләп хәзер үк. Табынны очлыйк инде. Юкса бит Агреппина түтәең үпкәләр безгә. Ә мин тагын табын әзерләп йөргән булам, дияр. Сабыр ит, яме, Зиятдинич, сабыр иткән морадына җиткән. Белдеңме? - Белдем, белдем, валлаһи, белдем! - дип, рәхәтләнеп көлеп җибәрде балта остасы. "Бар бит дөньяда киң күңелле кешеләр", - дип, күңеле нечкәреп уйланды Акмал, Әүхәдиевләр өенә кайтып җиткәч. Аны, гадәттәгечә, баскыч төбендә этләре көтеп утыра иде. Арадан иң хәйләкәре һәм иң ялагае Акбай, урыныннан җәһәт кенә торып, Акмал янына йөгереп килде, койрыгын болгый-болгый бераз гына карап торды да, сикереп, алгы аякларын Акмалның җилкәсенә салды, мескен тавыш белән шыңшый башлады.
- Йә, ярар инде, ярар, ул тамаша мескен булам дигәч тә, артыгын кыланма инде, - дип сөйләнде Акмал, үзе Акбайның күзләрендә яклаучысы кайтканга чиксез сөенү, яклау көтәсе килүне күрде. Акбай шыңшый башлагач, шома сары йонлы Табылдык та хуҗа янына килеп утырды, тик горур табигатьле кара эт Пират кына бер читтәрәк ничек утырып торган булса, шул хәлендә утыра бирде. - Ярар, дусларым, хуҗа Баһавиегызга, ягъни Акмал Булатовка рәнҗемәгез, яме? Карале, үзе сыйланып кайткан, безгә аш та пешереп бирми дип гаепләмәгез. Хәзер мин янган йортның базыннан бәрәңгене алып кайтам. Ярый әле базда ул бәрәңге исән калды, хәзер менә каладан ташып йөрергә туры килер иде бәрәңгене. Чоланда әнә сезгә дигән катырган вак балык бар, мин сезгә бәрәңге белән шул балыкны пешереп ашатырмын, хәзер, дусларым, бераз гына сабыр итегез, яме, тик бер ярты сәгать кенә... Менә без башта мичне көйрәтеп җибәрик әле, аннары каткан балыкны җебетербез и тәки дәли... Мичкә ягып өйне җылыткач, бер чиләк сыешлы чуен белән бәрәңге пешереп, аңа пешкән балыкны болгатып дусларын сыйлагач, Акмалның күңеле бөтенләй үсеп китте. Этләр, тук тавыш белән барысы бергә дөнья шаулатып өрә-өрә, каядыр китеп югалдылар. Акмал, бәләкәй радиоалгычны кабызып, музыка тыңлый башлады. Музыка бик талгын, дала киңлекләре кебек иркен, ул туып үскән Кама буйларын, елга өстендә йөзгән каекларны, мөгрәп кенә кычкыртып узган пароходларны искә төшерә иде. Абыйсы Шаһислам терекөмеш шартлап үлгәч, Акмал туган якларына Казаннан ак пароходка утырып кайткан иде. "Болгар" пристаненда аларның пароходын бик күп кеше каршылаган иде. Каршылау никтер барлык ваклыклары белән истә калган. Казан каласында ел буена газаплы гомер кичереп, йөк төяп, йөк бушатып, абыйсының вәгъдәләренә ышанып йорт салганнан соң чамасыз алданып кайтып килгән егеткә пристаньдагы халык та, борыннарны ярып кергән тозлы балык исе дә - барысы да якын, кадерле, газиз иде. Яр буендагы сумалалы мичкәләр дә, су өстендә тирбәлгән бүрәнәләр дә: - Саумы, Акмал? Кайттыңмы, егет?! - дип дәшәләрдер кебек тоелды аңа ул чакта. Сагынган иде ул үзе үскән якларны, Кама иделен сагынган иде, дәррәү кайнаган халыкның күзләрне чуарлата торган киемнәрен, яр буенда чыелдап очкан акчарлакларны сагынган иде, башкалар кебек, пароходтан төшүгә, күзенә ак-кара күренмичә абына-сөртенә чабып китмәде, өенә кайтыр өчен машина да, ат та эзләмәде. Авылда аның әнисе бар, башка кешесе юк, ә менә әнисе янына кайтып, Казан каласында үткәргән ике елы белән ни дип мактана ала ул? Мактана алмый. Мактана алмагач, нигә ашыгырга, нигә кабаланырга? Их! Сине өзелеп сагынган, бер күрергә ах итеп торган сөйгән кызың булса икән ул. Менә ул чагында ашыксаң да урынлы булыр иде. Акмал пристаньда болганган арада, халык таралып бетте. Таралмаганы, пароходка утырып, Уфа якларына китеп барды. Пристань күперендә бирегә килүче пароходларны каршылаучы елгачылар да, балык каптырырга килгән олы яшьтәге берничә кеше - ямьшәйгән киез эшләпәле абзыйлар гына торып калды. Акмал, ашыкмый гына пристаньнан чыгып, тирә-ягына күз салды. Машина-мазар да, атлы олаулар да күренми, булганнары китеп беткән, яңалары килеп җитмәгән иде әле. Шул чагында ул пристаньга таба йөгереп килгән яшь кенә бер кызны күрде. Байтактан йөгерә булса кирәк, аның ак кофтасы аша күзгә бәрелеп торган матур йомры күкрәкләре әле күтәрелә, әле төшә, бит алмалары алсуланган иде. - Абый кеше, пароход килдеме әле, күрмәдегезме? - диде ул, бер генә мизгелгә Акмал алдында туктап. - Соңга калдың, апасы, сиңа дигән пароход төтен болгап китте шул инде, - диде Акмал шаярту тонында. - И-и, Аллам! - диде кызый көрсенеп. Шуннан соң кинәт үз матурлыгыннан, карлыгач канаты кебек кыйгач кара кашларыннан, озын толымлы кап-кара чәчләреннән, зифа төз аягыннан оялгандай, аска карады. Әмма... ашыгып китеп бармады. Аның каршысында басып торган егет тә бик җилле иде шул! Ул арка-җилкә, ул күкрәкләр, ул җиргә нык басып торулар! Шул тәэсир итте булса кирәк, алсу битле, калку күкрәкле кызыкай аркасына рюкзак аскан, кулына күн чемодан тоткан егеткә тагын бер мәртәбә күтәрелеп карамый булдыра алмады. Карады, һәм зур кара күзләре тагын да зуррак булып ачылды:
- Бәррәч, әнекәйгенәем! Акмал абый түгелме соң бу?! Әллә күземә күренәсеңме? Каян килеп чыктың син болай? Сине безнең Көрнәледә югалтканнар иде бит инде... - Син соң Сәүдә түгелме? Шулмы? Мин дә, йа Ходаем дип әйтим инде: нинди үскәнсең син! Нинди тулып пешкәнсең... - И-и, Акмал абый, оялтма инде. Син бит мәктәптә чакта миннән бер класс югары укый идең. Мин алтынчыны бетергән чакта, син бит, җиденче классны бетереп, Казан каласына китеп бардың. - Булгандыр, булгандыр... - диде Акмал, башка сүз таба алмыйча. Ул Сәүдә дигән кызның алсу алма төсле балкып, оялчанланып каршысында торуыннан телсез калган иде. Аннары алар кайту юлына борылдылар. Акмал үзе янәшә атлады, үзе дөньясын онытты. Аяк астындагы җир каядыр юкка чыкты, ул хәзер зәңгәр болытлар, алсу томаннар, адәм баласы ирешә алмаслык әкиятләр дөньясында иде. Фани дөньяга аны Сәүдә кайтарды. - Йә, нишлибез инде, Акмал абый? - Ә? Ийе... нәрсә? - Мин әйтәм, нишлибез, дим? Мин бит пароходтан бер кеше каршыларга тиеш идем. Казанның акушерлар техникумыннан кайтасы кызны. Соңга калдым, хәерсез. Без утырып чыккан машина ватылды да, ярты юлда калдырып китәргә мәҗбүр булдык. - Ә ул кыз... теге ни... акушермы, кемме? Нигә иде соң ул сиңа? Ул миңа Казандагы апамнан хат китерергә тиеш иде. - Нинди хат? - Бик кирәкле хат. Ул сиңа кагылмый, Акмал абый... - Ә? Ийе... нәрсә? Нинди хат ул миңа кагылмаган? Сәүдә Акмалны җиңеннән тартып туктатты: - Карале, Акмал абый, син нәрсә уйлыйсың? Тыңлале мине, туктале, ярар, акушер кызны күрә алмадым ди. Анысы инде кадалып китсен. Авылга ничек кайтабыз? - Белмим шул, кем... Сәүдә. Минем бит инде авылга кайтмаганыма ике ел... - диде үзенә зур кара күзләре белән төбәлеп, җавап көтеп торган кызыкайга. - Нәрсә йөри соң монда? Машиналар йөриме безнең Көрнәле ягына? Атка утырсаң, Болгардан җитмеш чакрымнар бит әле ул... - Ю-уук, - диде кызый, сузып кына. - Атка утырып булмый. Машина белешергә кирәк. Син бит егет кеше, синнән калырга ярамый миңа. Шофёрлар әрсезләнде... Акмал әкият дөньясыннан кайтып җитмәгән иде әле, каршысында басып торган ак кофталы, калку күкрәкле, озын толымлы кызый әйткән бу сүзләр аны сискәндереп җибәргәндәй булды. "Шофёрлар әрсезләнде". Юк, туганкаем, моның япа-ялгызын әрсез шофёрлар белән кайтарып җибәрергә ярамый. Азактан гомер буена үкенергә туры киләчәк. - Туктале, Сәүдә... нигә әле без корыны бушка аударып торабыз. Әйдә, киттек калага, табыйк без берәр ашханә, тамак ялгап алыйк. Син беләсеңме кайда әйбәт ашханә барлыгын? - Беләм, Акмал абый. Ресторанның кайда икәнен дә беләм. Акмалны аның соңгы сүзләре янә сискәндерде. Ул бит Казан каласында ике ел яшәп, унҗиде яшен тутырып та, ресторан-мазарны белмәде, грузчик булып эшләп тә, авызына зәмзәм суы капмады, аны үгетләп тә, көчләп тә эчерергә тырышып карадылар өлкән яшьтәге грузчиклар; син саран, акчаңны түбәтәй астына җыясың, чалбар төбенә тегәсең, дип үртәделәр; Акмалның аңа да исе китмәде, саран түгел икәнен күрсәтер өчен, ул йөк төяүчеләр күңел ачарга дип ничәшәр сум акча җыйсалар, шуны бирә, әмма үзе авызына бер тамчы да капмый иде. Ә монда алсу янып торган япь-яшь кызый синең алдыңда, тартынмый-нитми, ресторанның кайда икәнен дә беләм, дип әйтеп торсын, имеш. Ничә яшь икән соң әле аңа? Акмалдан ул бер ел соң укыды, димәк, уналтыда булып чыга ич. Әй, юк, унҗидедәдер, укырга ул бер ел соңга калып керде бугай... Акмал әкият дөньясыннан җиргә кайтты. Кызга сынап карады. Аларның күзләре очрашты. Агы чынаяк тәтие төсле ак, карасы көйдереп алырдай шомырт кара чип-чиста күзләр әллә ниткән өметләр уята, сихерли иде. Акмал тагын башын югалтты, тагын зәңгәр болытлар, алсу томаннар урап алды аны, һәм ул, үзе дә сизмәстән: - Киттек ресторанга, әйдә, алып бар әле Акмал абыеңны бер рәхәтлек дөньясына! - диде. Ләкин алар ул көнне "рәхәтлек дөньясына" барып җитә алмадылар. Юлда күрше авылга кайтучы колхоз машинасы очрады.
Акмал белән Сәүдә машинаның кузовына, сельпога кайта торган товар яшьнекләре арасына менеп чүмәштеләр. Юлларның никадәр чокыр-чакырлы икәнен шунда аңлады Акмал. Аңлады, әмма юлларга үпкәләмәде. Казылмага төшкән саен, Сәүдә, чөелеп китеп, Акмалга килеп бәрелә, тегесе, кызый яшьнекләргә бәрелеп имгәнмәсен дип, аны кулыннан тотып калырга тырыша, аннары, машина шомарак юлга чыгу белән, кызның кулын ычкындыра иде. Бер мәртәбә зуррак казылмада Сәүдә Акмалның кочагына килеп ауды, машина шома юлга чыкканнан соң да, егет кочагыннан ычкынырга ашыкмады... Аңардан ислемай исе, "Гөлҗиһан" сабыны исе, тагын ниндидер нәфис хуш исләр килә иде, аңардан кышын мичтән бәрелгән төсле җылы бәрелә иде. Егет йөрәге ярсып типкәнне, башы әйләнгәнне, машиналары-ниләре белән болытлар янында йөзеп киткәнне тойды. Рәхәт, бик рәхәт иде аңа. Чамасыз рәхәт иде. Дөнья йөзендә унҗиде ел гомер кичереп, аның әле беркайчан да мондый рәхәтлекне татыганы юк иде... Ул аны бәяләп җиткермәде бугай ул чакта, бәяләп җиткерерлек идемени ул?! Еллар узып, язмыш аны уңлы-суллы яңаклагач кына, аны бер чокырдан алып икенче чокырга китереп бәргәч кенә, ул яшьлегендәге әнә шул рәхәт мизгелләрнең нинди бәхет булганлыгын бәяли алды. Сәүдәне ул үзенә гомерлек итеп сайлады. Кыз, җиденчене бетергәннән соң, ике ел инде колхозда хисапчы булып эшли икән. Авыл кызларының барысыннан да чибәррәк киенә, үзен бәйсез тота, аңа авылда гашыйк булмаган егет юк, әмма ул үзе аларның берсен дә үз итми, шул хакта су буйларыннанмы, авыл клубыннанмы кайткан чакта Акмалга әйтә, әйтеп кенә калмый, башын артка ташлап, толымнарын чайпалдыра-чайпалдыра көлә. Көмеш чыңыдай саф матур тавыш белән көлә Сәүдә. Аның көлүе әле өйгә кайткач та яшел печән өстендә йоклый алмый яткан Акмалның колагында яңгырап тора. Ай бу Сәүдәне - тәмам һушын алды бит аның! Тәмам тилертте, төн йокыларын качырды бит... Иртән торса, кичне көтеп бетерә алмый интегә Акмал, кичен кызыкайны, сөеклесен, бердәнберен озатып кайтса, төнне үткәреп җибәрә алмыйча зарыга. Адәм баласы яшьлегендә шигырь белән җенләнеп ала, дип ишеткәне бар иде Акмалның. Инде менә хәзер үзенә үзе таң кала - көннәр буе күңелендә шигырь яңгырый: Төннәр буе таңны көтәм, Таңнарымда айны көтәм, Иртә-кичен сине көтәм, Сары яфрак булып бетәм... Акмал хисләрен турыдан-туры сөйгәненә әйтүдән уңайсызлана, беркайчан да шигырь язганын әйтми, сөйгән кызына түгел, кайчандыр бергә укыган мәктәп дусларына да әйтми. Аның күп итеп рәсем ясаганын беләләр, шигырь язганын белмиләр. Белерләр иде, аның бит Сәүдәгә муеннан гашыйк икәнен бер генә кеше дә белми. Иптәшләре аның Сәүдәне өйләренә озатып куюын беләләр, моңа әллә ни зур мәгънә салмыйлар: яшьлегендә кем кемне озатмаган да, кем өчен кем янып йөрмәгән! Яшьләй сөйгән ярлар барыбер ятка кала, Яр сөйсәгез, өзелеп сөймәгез, - дип, үсмер егетләр, тальян гармунга кушылып, урамнардан җырлап узалар. Тик бу җырның тирән мәгънәсен үзләре сөю утларында янып караган, тигезсез мәхәббәт фаҗигаләреннән акылларын җуеп йөргән кешеләр генә белә... Шулхәтле дә матур булып, якты булып башланган мәхәббәте Акмалның көннәрдән бер көнне таш кыяга бәрелеп чәлпәрәмә килгән кебек җимерелде. Бер-берсенә тартылган, бер-берсенә сыенышып төннәр үткәргән ике җан кояшлы, былбыллы, ал таңлы җәйнең узганын сизми дә калдылар. Агачларны салкын сулышы белән көйдереп, көз килде. Киек казлар, каңгылдашып, җылы якларга китеп бардылар. Акмал бу вакытта авылда тегермәндә эшли, аны анда балта остасы итеп алганнар иде. Тегермән колхозныкы түгел, хөкүмәтнеке, шуңа күрә Акмал җәй буена эшләгәненә күзгә күренерлек кием, әнисенә кышын ягып чыгарлык утын әзерли алды.
Тоташ яңгырлар башланган көннәрнең берендә тегермәннең арыкларын төзәтеп, куласасына яңа бүлемнәр куеп көнне үткәргәннән соң, Акмал, эш сәгате бетү белән, өйләренә йөгерде. Әнисе Хәерелбанат сөтле аш пешереп куйган иде. Аннан-моннан гына тамак ялгап алды Акмал, эш киемнәрен салып ташлап, бил тиңентен юынды, кешелеккә кия торган ал сатин (кыек якалы, ак сәдәф тезгән!) күлмәген, кара постау костюмын киде. Йомшак хром итекне сыдырып, чалбар балагын украиннар чалбары кебек итеп кайтарып төшерде. Көзге яныннан әнисенә сиздерми генә бер әйләнеп алгач (егет җилле, чикмән билле!), кич йөрергә клубка чыгарга әзерләнде. - Улым, әллә өйдә генә утырасыңмы бүген? Бигрәкләр дә пычрак бит урам, адәм хуры булып кайтырсың бит... - дип озатып калды аны әнисе. Кая ул - урам пычрагы күренәмени гашыйклар күзенә! Күңелендә өермәләр кайнаган чагында... Клубка җитәрәк, йөрәге ярсып, ашкынып тибәргә тотынды. Менә-менә клубның бер чатыннан зәңгәр плащлы, ал косынкалы Сәүдә килеп чыгар, гадәтенчә үртәшеп: - Акмал абыйсы нишләп йөри клуб тирәсендә? Әллә берәр тутый кошка күзе төшкәнме? - дигән булыр. - Акмал абыйсы йөрер дә йөрер инде, ә менә Сәүдә апасы клуб тирәсендә нишләп йөри? Әллә берәр лачын егет йөрәгенә ут салганмы? - дип, җаннары җылынып җавап кайтарыр Акмал дигән хром итекле егет. Аннары алар, кулларын кулга тотынмыйча, - әйтерсең бер-берсен белмиләр, әйтерсең капка төбендә бер-берсенә сыенып, сәгатьләр буе тормаганнар! - берсе алдан, берсе көттеребрәк клубка кереп китәрләр. Сәүдә дус кызлары янына барыр, кызыкайлар, төртмә сүзләр әйтешеп, үртәшеп, шау-гөр килерләр, ә Акмал үз кордашлары янына барып басар. Егетләр (кызлар белән йөргәч, егет була инде!), чыннан да егет икәнлекләрен исбат итәр өчен, каты итеп кул кысышырлар, шап-шоп китереп бер-берсенең җилкәләренә сугарлар, кызларның аларны өзлексез күзәтүләрен, үзара шыпырт сүз әйтешүләрен аркалары белән тоеп торырлар. Аннары әйлән-бәйлән уены башланыр. "Аккошлар юлы" ясап, "күпер" астыннан чыгарлар, сөйгән егете белән туры килгән кыз, башкаларга сиздерми генә, егетенең кулын кысып-кысып куйган булыр, янәсе, ул бәхетле, бүген тагын аны күрү насыйп булды... Җанына сары май булып ягыла торган әнә шул күренешләрне берәм-берәм күз алдыннан үткәреп, йөрәгенең ярсып типкәнен сизгән хәлдә, Акмал клуб ишегенә килде. Килсә, ишектә - түбәтәй хәтле йозак! Тәрәзәләргә күз салды, аларның берсендә дә ут юк, кайчандыр, утызынчы елларны ук, мәчет белән Сәйфи бай йортын кушып салган клубның тәрәзәләре караңгы иде... Акмал, ишектә чыннан да йозакмы икәнен белергә теләгәндәй, аны кулы белән тотып тартып карады, аннары, башын түбән иеп, кайту юлына борылды. Икеме-өчме йортны узгач, аңа сабакташы Мирзәки очрады. Чамадан тыш беркатлылыгы белән дивана дип даны чыккан, фәкыйрьлеге аркасында бер генә кызны да үзенә карата алмый аптыраган бу егет, бишенче класстан ук укуын ташлап, авыл көтүчесе Сәмигулла бабайга ияреп, яланнарга чыкты. Инде менә дүрт ел - һаман көтү көтә икән әле. Караңгыда ул Акмалга бәрелеп-сугылып узып китте дә, Акмал борылып туктагач, кире әйләнеп килде. - Абзый, гафу ит, яме, ачуланма, яме, абзый. Ялгыш бәрелдем, уйланып барадырыем, гафу ит, яме, абзый, мин сантыйны... - дип сөйләнә башлады. - Нишләп мин сиңа абзый булыйм? Без бит бер мәктәптә, бер класста укыдык синең белән, Мирзәки, - диде Акмал, тагын да ныграк кәефе китеп. - Тукта, тукта, син кем әле, башбашмайт? Минем белән бер класста укыган кем була әле ул, яле, карыйм әле... - дип, ул кесә фонаре кабызып, аның утын Акмалның битенә төшерде, аннары тере тиен тоткандай сөенеп кычкырып җибәрде: - Бәррәч, пәрәмәч-күмәч, бу суң теге кем... и атың коргыры, Акмалетдин түгелме соң? Балта остасы Зиятдин абзый малае түгелме? - Хәтер үзеңдә, Мирзәки, ну, малай, хәтер, әтине дә онытмаган, мине дә онытмаган, исемнәребез белән үк дәшә бит, - дип, Акмал беркатлы сабакташын бөтенләй үсендереп җибәрде. Шуннан соң Мирзәки, кая ашыкканын да, нинди йомыш белән чыкканын да онытып, Акмалның пиджак чабуына тотынып сөйли башлады: - И малакаем, и Акмал сабакташ, әйтәм аны балта остасы Зиятдинның улы кайткан, әллә ниткән үнәрләр өйрәнеп кайткан, дип, авыл ду-чат килә. Карасана - кайткансың икән бит син тәки, ә шуны сабакташың Зәки белми дә йөри, ә? Адәм тәганәсе син, Зәки, беткән баш! Вәйт син, ә, сабакташың Казан каласыннан кайткан, ә син аны, башбашмайт, чакырып алырга да вакыт тапмыйсың.
- И-и, сабакташ, туганкаем, нинди чакырып алу ди ул? Әле менә таныганың өчен дә рәхмәт. Авылда бит ул, озаграк читтә йөрсәң, танымаска теләүчеләре дә табыла. - Танымау ул кешелек түгел, Акмал. Җук, җук, кешелек түгел ул танымау. Әйдәле, дустым, сабакташым, керик безгә. Әни тозга ярып бәрәңге пешергәние бүген, атланмай да язып куйганые, бәхетле кунак икәнсең, керик әле безгә, бушатыйк әле эч серләребезне. И күбәйде дә инде менә сөйлисе сүзләрем. Түлке мин аны теләсә кемгә сөйли алмыйм бит, җаныем, сабакташым Акмал. Сиңа сөйли алам. Син мал җанлыклы, хайван җанлыклы малай иең кече яшьтән үк. Авылның теләсә нинди усал этләре арасында йөри торганыең бит син. Әйдәле, малакаем, әйдәле, дөньясына бер төкереп, рәхәтләнеп бер кич утырыйк әле... - Юк, Мирзәки сабакташ, башка вакытта. Уңайсызланам. Тиктомалдан Хәмдениса апа янына барып керергә оялам. Кыстама, яме, сабакташ... Берәр күчтәнәч әзерләгәч керермен, яме... Мирзәкинең хәтере калды. Чамадан тыш беркатлылыгы, эченә генә сыеша алмыйча, тышка бәреп чыкты: - Ярар, без дә шулай эшләрбез. Безгә дә ялынычың төшкән чак булыр әле. Көтүче дип мыскыл итәсең. Адәм тәганәсе дип көләсең, шул да кунакка чакырган була бит әле, дип авыз ерасың. Син Казан каласында рәхәтләнеп йөрегән чагында Хәерелбанат түтинең сыерын кем көтте? Болында сарыгы бәкәйләгәч, кем ул бәрәннәрне кожан итәгенә салып алып кайтып бирде? Ярар, әйдә, мыскылга калган башлар инде бу... - дип елап ук җибәрде Мирзәки, кул селтәп китеп үк барды. - Тукта, сабакташ, нигә шулхәтле үпкәлисең әле? Мирзәки, дим. Мирзәки, туктале... Юк, туктамады Мирзәки, адымнарын кызулатканнан-кызулатып йөгерә үк башлады. Акмал аны көчхәл белән куып җитте. - Ярар, сабакташ, үпкәләшмик. Керәм. Синеңчә булсын. Мин сине шулкадәр дә гарьчел дип белми идем бит... Сугыштан соңгы авыр еллар иде. Кул көчен тишекле сутыйларга сатып, үзе бакча бәрәңгесенә яшәгән дәверләр крестьян агайның җанына каргышлы катык булып укмашкан иде. Лапас түбәләренең саламы каралып беткән, тәбәнәк өйләре җиргә чүккән Мирзәкиләргә килеп кергәч, авыз читен яулык почмагы белән каплап сөйләшә торган Хәмдениса җиңгине күргәч, ул каршысында басып торган алып батырдай әзмәвер Акмалетдин белән кул очын сузып кына күрешкәч һәм аны таныганнан соң исе-акылы китеп башын селкеп тора башлагач, дөнья хәлләре күңелендә яңарды шәһәр егетенең. Ярату өянәге белән янып, тилереп йөрүләреннән ул айнып киткәндәй булды. Хәмдениса җиңги зур агач табак белән өстәлгә, шакмаклы кызыл ашъяулык өстенә пар бөркеп торган ярмалы ап-ак бәрәңге, гөбедә язган атланмай китереп куйды, шакмаклы кызыл тастымалны сүтеп ипи алды, вак кына телемнәр итеп кисте. Әле генә бит әле, сугыштан соңгы беренче елларда Мирзәки белән Акмал колхоз басуыннан язын черегән бәрәңге җыялар, аны, чишмә суында юып, балчыгыннан арындырып киптерәләр дә крахмал итеп киледә төяләр. Әниләре шул крахмалдан сөткә боламык болгата иде. Бүтән берни дә юк, ипи булса авыл Советы башлыгы Мәрдәндә дә тракторчы Мөбарәкшада булгандыр. Язын Мирзәки дә, Акмал да ипи әсәре күрмәделәр, мәктәпкә дә алар катырган крахмал күмәче алып киләләр иде. Ихтимал, Акмалның Казан хәтле Казанга китәргә батырчылык итүе дә ямьлерәк тормыш эзләүдән булгандыр... Инде менә Мирзәкиләр өенә ипи кергән. Хәмдениса түти, тавышсыз гына авызын кыймылдатып, ялгыш бисмилласын әйтеп, тормышлары көйләнә башлаганга шөкрана кылып, телемләп ипи кисә. Хуш ис бөркеп торган арыш ипие... Хәмдениса җиңги аз сөйләште ул кичне. Әмма Мирзәкинең сөйләүдән тынып торганы булмады. - Тормышлар көйләнергә тора бит әле, сабакташ. Авыл кешесенең да ипигә тамагы туяр кебек күренә. Хөкүмәт авыл халкын да ачка үтермәскә тели бугай. Указларын, карар-постановлениеләрен чыгарып тора. Эшләгәнне мактый. Быел үземне "Яңа тормыш" гәзитенә мактап яздылар. Өч ел мин авыл көтүен көткәнием, быел менә персидәтелебез ферма сыерларын көтәргә кушты. Бәк әйбәтләп сөйләште. Мал кадерен белә торган җегет бит син, Мирзәки энем, дигән була, эшләгәнгә пачут, эшләмәгәнгә шымытыр да җук, ди. Әгәр дә мәгәр, ди, колхоз сыерларын әйбәт итеп көтсәң, көчеңне жәлләмәсәң, көзен, маллар көтүдән кергәч, йорт салырга буралык агач бирдертермен, ди. Тырышам инде, сабакташ, нигә тырышмыйм, ди. Рас сиңа персидәтел, олы башы белән, йорт салырлык бүрәнә бирдертәм, дип тора икән, нигә тырышмаска, ә? - Ул почмак якка күз атып алды, әнисе анда йокларга урын җәеп йөри иде бугай, кулын авызына куеп, шыпырт сүзгә күчте: - Бөтен өметем әнә шул йортта инде. Сап-сары бүрәнәдән, калай түбәлеген салып керсәк йортны, әтисез ятим булу да, көтү көткәннәр дә онытылырые. Кеше арасында, укытучы Миркасыйм абый әйтмешли, мәртәбәле булырыек. И көтәм дә инде, сабакташ, шул көннәрне...
Мирзәки тавышын тагын да әкренәйтте һәм... Акмалның йөрәгенә ут салырлык сүз әйтте: - Беләсеңме, Акмал сабакташ, ул чагында... ул чагында Сәүдә җанкисәгем дә, бәлки, минем яннан борынына чиләк элеп узып китмәсие. - Нәрсә дидең? "Сәүдә җанкисәгем" дидеңме? - Акмалның тыны кысылды, сүзен ул көч-хәл белән әйтеп бетерде. - Әйе, нәкъ шулай дидем. Мин моны берәүгә дә әйтмим, мин моны, Акмал сабакташ, сиңа гына әйтәм. Шул кыз өчен... беләсеңме... шул кыз өчен дөрләп янган ут эчләренә, салкын бозлы дәрья суларына сикереп төшәрлек булам. Төннәрен, печәнлектә йоклый алмый яткан чакларымда, йолдызларга карыйм, тулган айга карыйм. Йолдызлар Сәүдә бәгыремнең чаткыланып кабынган күзләре, тулган ай аның нурлы йөзе кебек тоела. - Ярар... сыйга-хөрмәткә рәхмәт, Мирзәки... Мин кузгалыйм инде булмаса... - диде Акмал, кинәт аяк буыннарының хәле киткәнне тоеп. - Туктале, сабакташ. Гомер эчендә бер дигәндәй, әле туйганчы сөйләшмәдек тә. Син соң үзең ничек?.. Башлы-күзле булмадыңмы әле дип әйтүем... - Юк шул әле, башлы-күзле булып булмады шул әле, Мирзәки сабакташ... - диде Акмал, аннары, тиле кеше сыман, үзалдына көлеп куйды. - Хе-хе-хе... мин ничек башлы-күзле булыйм ди әле, мин бит әле унҗиде яшемдә генә... - Карале, мин мәнсезне күр инде, башбашмайт. Нинди җүләр сүз сөйләп, ахмак сораулар биреп утырам, ә? Кузгалма әле, сабакташ, кузгалма. Чәйне яңартабыз әле, яңа чәй пешерәбез. Беркөнне район кибетеннән персидәтел такта чәй апкайтып бирде. "Мәле, Мирзәки энекәш, байлар төсле капкара итеп, дегеттәй куе чәй эч әле", - дигән була. Җарата мине, башбашмайт. Җаратканга күрәдер инде, чәеннән, шикәреннән өзми. И-их, Сәүдә бәгырькәем дә менә шулай җаратсыные мине. Менә ул чагында инде мин гүпчи дә бәхетле булырыем. Акмал Сәүдәнең бүген ник клубка чыкмавын белергә теләп, сорашыр өчен җай чыкканга хәтта ки сөенеп диярлек: - Бу араларда күргәнең бармы соң Сәүдәңне? Ничегрәк тота үзен, сөйләшеп караганың юкмы? - диде. - Кая сөйләшәсең? Өйдә җук бит ул! - дип, тиледән туры хәбәр дигәндәй ярып салды Мирзәки. Аннары, шулай кинәт кычкырып җибәрүеннән уңайсызланып, йомшаграк итеп әйтте: - Районда җөри минем Сәүдә бәгырькәем. Силсәвит Мәрдән малае Тәүхит аны районга исәп-хисап эшләре белән апкитте бит... - Ничә көнгә? - дип ашыгып әйтеп салды Акмал. - Кайчанга тикле? - Аларныкын шайтан белсен... Силсәвит Мәрдән үзе дә бик тупас, малае Тәүхит тә козгын төсле, кайда чибәр кыз күрә, тырнагын батырырга гына тора, башбашмайт, - дип, йомыкый дигән Мирзәкиебез сүгенеп үк ташлады. Бу хәл Акмалның җанын өтеп алды. Әнә кайларда йөри икән аның төн йокыларын качырган Сәүдәсылу. Әнә нинди хыянәтләр дә була икән әле дөньяда! Ә шунда районга китәсен әйтсә, син инде, Акмал, бик борчылма, яме, мин исәп-хисап эшләре белән районга барып кайтам, дип әйтсә, теле корыр идемени? Акмалның кәефе бөтенләй кырылды һәм ул Мирзәки белән саубуллашыр-саубуллашмас чыгып китте. Азактан алай кылануына үкенеп ятты. Йә, Мирзәкинең ни гаебе бар? Ул да бит, Акмалның үзе кебек үк, дөньяның бер сылуына гашыйк булган, сөю утларында янып йөри, ә теге тәкәббер кызый, аларның икесен тиң алдап, төп башына утыртып калдырган. Хәер, Мирзәкине төп башына утырткан дип әйтеп булмый, ник дисәң, ул үзенең яратуын әйтми, йолдызлар, айлар белән генә саташа. Акмал бит аны инде ай буе озатып йөрде, капка төпләрендә куенына сыендырып торды. Менә сиңа мә, исән генә торасыңмы, кодагый, дигәндәй, "силсәвит Мәрдән" малае Тәүхит белән районда ята Сәүдә.
Әйтәм аны теге чакта, Акмал Болгарга кайтып төшкән көнне, ресторан турында сүз чыгарган иде. Димәк, Мәрдән малае аны ресторанга алып керә, алар анда чөкердәшеп зәмзәм суы эчеп утыралар, мәхәббәт саталар, кем белә, бәлкем әле Акмалдан мыскыллап көлә дә торганнардыр. Зимагур башың белән кемгә үреләсең син, и тиле! И аңгыра! Акылы Акмалга шуларны тукый, ә йөрәге... йөрәгеннән кан тама иде үсмер егетнең. Ул көч-хәл белән Сәүдәнең районнан кайтканын көтеп ала һәм хисапчы кызның кайтканын ишеткән көнне үк кичен клубка ашкына. Ул аны күрергә, дөресрәге, күрмәмешкә салышырга тиеш. Күтәрмәсен борынын, йөрмәсен берьюлы әллә ничә кешене алдап. Ярсына Акмал, кая барыр урын тапмый, кичне җиткерә алмый аптырый. Ниһаять, кич җитә, урам тутырып көтү кайта, мескенкәем Мирзәки колхоз сыерларын алып кайта, иңенә озын чыбыркысын салган, башында ямьшәйгән киез эшләпә, аягында... юк, чабата түгел, аягында җиңел чүәкләр. Ул хәтта көтүгә чыкканда да чабата кими, ихтимал, хисапчы кызый "Сәүдә бәгырькәе" кырларга, болыннарга килеп чыгар да аны чабатадан күреп гарьләнер дип курка торгандыр. Аңлап була аны, бик тә аңлаешлы аның алай киенүе. Әнә бит Акмал үзе дә хром итеген ут булып кызганчы щётка белән ышкып, елкылдап торырлык итеп чистартты, күмер сала торган үтүк белән чалбарын үтүкләде, алсу күлмәгенең якасын кара пиджак өстеннән чыгарып салды, кепканы, авыл егетләреннән дә уздырып, кырынайтып киде, кепка кырыннан кара көдрә чәч тәлгәшен мул итеп чыгарып куйды. Шул эшләр белән шөгыльләнгән арада, ул Сәүдә хакында ишеткән сүзләрен дә, аның "силсәвит Мәрдән" малае белән Болгарга баруын да - барысын, барысын онытты, аның күз алдында алсу битле, нур сибеп торган зур кара күзле, нечкә билле Сылукай, Чибәркәй генә торып калды. Йөрәге кабат-кабат кысылып килде, сулыш алуларына хәтле ешайды. Ул клубка китте. Клуб тәрәзәләрендә ут күреп сөенде, димәк, клуб ачык, димәк, ул анда... Уф Алла, аны да күрер көн бар икән... Юлның калган ягын, клуб тәрәзәләрендә ут күренгәннән соң булган ягын, ул атлап түгел, йөгереп узды. Кемнәрдер аның белән исәнләштеләр, ул аларның берсенә дә игътибар итмәде, дөресрәге, ул аларны ишетмәде. Уе, зиһене, барлык омтылышы аны күрү, аның кичке салкында туңа төшкән кулларын җылыту, аны озатып кую, аны капка төбендә тоткарлау һәм бүген, барлык батырлыгын җыеп, аны яратуын, аңардан башка үткәргән өч көннең өч ай, өч ел кебек тоелуын белдерү иде. Клубка килеп кергәч, аның йөрәге катырак тибә башлады, клубта ул... юк иде. Яшьтиләре янына да бармастан һәм беркем белән дә сөйләшеп тормастан, ул кире борылды. Моңаеп кына урамга чыкты. Клуб баскычы төбендә үк ул аны очратты. Ләкин ул үзе генә түгел иде. Ул "силсәвит Мәрдән" малае белән килә иде. Алар артыннан килүче тагын унлап егет-кыз бар иде. Аны Тәүхит белән күрү, өстәвенә беркемнән дә тартынып-нитеп тормыйча, кулга-кул тотынып, җитәкләшеп килүләрен күрү - Акмалның зиһенен алды. Чигә тамырлары сулкылдап тибә, йөрәге атылып чыгардай булып ярсына башлады. Тегеләр аның янына килеп җитүгә, Акмал, батырлыгын бер сүзгә туплап: - Сәүдә! - дип дәште. Кыздан җавап ишетмәгәч, кабат дәште. Бу юлы кыз, аңа таба башын бормыйча гына: - Нәрсә бар, Булатов? - диде. - Сүз бар иде сиңа, кил әле. Сәүдә килмәде, кыз урынына Акмалның каршысына, корсагы белән терәлеп үк, Тәүхит килеп туктады. Башында - ак эшләпә, өстендә - зәңгәрсу костюм, аягында - ак туфли. - Ни йомыш? - диде теш арасыннан. - Йомыш синдә түгел... - диде Акмал, тыныч булырга тырышып. - Ә-әәй, син-ин!.. - дип, Тәүхит кулын Акмалның җилкәсенә салды, әрсез рәвештә ямьсез итеп мыскыллап салды. - Ал кулыңны! - диде Акмал. - Алмасам? - диде Тәүхит, үҗәтләнеп. Күрәсең, бу минутта ул Сәүдә алдында җиңүче булып калырга тели иде. - Соңгы тапкыр әйтәм! - диде Акмал нык тавыш белән. - Кара, кара, янап маташкан була бит, кала корчаңгысы, бетле хәерче!- диде Тәүхит, янына җыелып өлгергән әшнәләренә карап алып. Акмалның инде сабырлыгы төкәнгән иде, ул беләкләренә Иделдә йөк бушаткан чаклардагы ныклык килүен, йодрыклары кысылуын сизде, шулай да, эшне зурга җибәрмәс өчен, Тәүхитнең кулын җилкәсеннән алып ату белән чикләнмәкче булды.
Әмма авылда үзен беренче егет дип санап йөргән Тәүхит, кулын җилкәдән алып атуны хурлык санап, Акмалның күкрәгенә йодрыгы белән китереп төртте. Егет таза күренә, йодрыгы да җилле иде, шулай да Акмал баскан урынында торып кала алды һәм шул ук мизгелдә чуен кебек каты, гер чаклы авыр йодрыгы белән Тәүхитнең авызына сылады. Егет, аһ итеп, җиргә ауды, Сәүдә җан ачысы белән чырыйлап кычкырып җибәрде: - Үтерә-лә-ә-р-р! Ка-ра-выл-л-л! Тәүхит җирдән күтәрелмәгән иде әле, аның әшнәләре Акмалга төрле яктан ташландылар, ләкин Акмал, кимсетүләрне байтак күргәнлектән, үзен-үзе якларга һәм "сдача" бирергә өйрәнгән иде. Ул аркасын клуб стенасына терәп алды да үзенә очынып-очынып кунган авыл үсмерләренең һәрберсен тибеп очыра торды. Ул арада инде Тәүхит Мәрдәнов үзе дә җирдән торган, кулына ниндидер тимер тотып, сөзәргә килгән үгездәй башын иеп Акмалга якынлаша, ә үзенең авыз-борыныннан кан ага иде. Менә ул, тимер тоткан кулын югары күтәреп, Акмалга ташланды, ләкин Акмал җитезрәк булып чыкты, аның тимер тоткан кулын эләктереп, шундый каты кысты, теге баягыча гына ах итеп калмады, акырып ук җибәрде, тимер, кулыннан ычкынып, җиргә барып төште. Шул мәлне, кинәттән, берничә ир уртасы кеше Акмалны эләктереп алып, кулын каерып артка бәйләделәр, алар арасында Тәүхитнең әтисе "силсәвит Мәрдән" дә бар иде. Акмал, куллары бәйләнгән килеш, авыл Советы кәнсәләрендә төн кунды, иртәгесен участок милиционеры килеп, аны райүзәккә алып китте. Ә бер айдан суд булып, хулиганлык эшләгәне өчен, Акмалетдин Зиятдин улы Булатовны өч елга ирегеннән мәхрүм иттеләр. Мәхәббәт кыйбатка төште Акмалга. Себергә - балигъ булмаганнарны хезмәт белән төзәтү колониясенә эләкте Акмал. Беренче көннәрне тимерчыбык белән уратып алынган ике метр ярымлы биек койма эчендә утыруына гарьләнсә дә, вакыт дигәнең гарьлекне оныттырды, колониядән ул слесарьлык, малярлык, тегүче-моторист һөнәрләренә өйрәнеп кайтты. Бу һөнәрләр аңа алга таба сугыштан соңгы авыр елларда ыңгырашмыйнитми яшәр өчен, үз көнен үзе алып барыр өчен бик тә кирәк булып чыктылар. Озакламый ул тегү машиналары ремонтларга кереште, авылда ул елларны аңардан да кирәклерәк, аңардан да кадерлерәк кеше булмагандыр. Көек Көрнәлесе кебек өч йөз-дүрт йөз йортлы авылда тегү машиналары күп, шуңа күрә Көрнәле кешеләре Акмалны үз йортларында, тегү машинасы янында күрү өчен чират торалар иде. Колониядән ул аз сөйләшә торган булып кайтты. Нинди генә һөнәрләр алмасын, тимерчыбыклы койма эчендә уздырган өч елын ул җилгә очкан вакыт, ә суд хөкемен гадел булмаган хөкем дип саный: ни дисәң дә, Мәрдән малае Тәүхиткә беренче булып ул бәйләнмәде, Тәүхит үзе бәйләнде. Тәүхит беренче булып аңа кул күтәрде бит. Дөньяда гаделлек юк дигән ныклы фикергә килде Акмал Булатов, шуңа күрә кешеләрне якын итмәде, үз күрмәде. Көек Көрнәлесендәге атаклы тегермәнгә моторист булып керде дә көннәрен шунда үткәрә башлады. Әнисе ул югында шактый ук бирешкән, улының хәсрәтеннән кечерәеп калган, сеңлесе Тәгъзимә ярты ел элек кенә кияүгә чыгып, ире янына Мурманскига киткән иде. Тегермән колхоз карамагында түгел, дәүләт карамагында булганга, Акмал тишекле сутыйга эшләми, акчага эшли, өстәвенә әле тегү машиналары ремонтлап та акча төшерү җаен таба иде. Колониядә утырган чагында тузган өй түбәсен кабаттан такта белән ябарга, коелган тәрәзә пыялаларын яңадан куеп чыгарга кирәк иде. Бер ел эчендә ул балта эшенә тагын да остарды: тәрәзә рамнары, өстәлурындыклар, кием шкафлары ясарга өйрәнде - йортын аякка бастырып, адәм рәвешенә китерер өчен, болары да бик җиткән иде. Йорт-җиргә кот кунгач, үзенә иптәшкә, дус итеп, Акмал бик хәтәр йөнтәс кап-кара бер эт алды. Шуның белән урманнарга, су буйларына чыга торган булды. Рәхәт гөнаһсыз җан ияләре белән сөйләшеп йөрү! Иш янына куш булып дигәндәй, йортка бохар песие дә килеп урнашты, әнә шул көннән Акмал Булатовның дүрт аяклы җан ияләре белән дуслыгы башланды. Болар гадел, болар берәүне дә сатмыйлар, болар - дуслыкның кадерен белүчеләр иде... ...Яз тиз һәм дәррәү килде. Акмал Булатов иртә таңнан караңгы төшкәнче балта чабып, Әүхәдиев китергән утыннан бакча йортын укмаштырган арада, көннәр күзгә күренеп озайды, кояш күзләрне камаштырып балкый, тәрәзә капкачлары кадакланган дача йортларының өй кыекларына сөңге-сөңге бозлар асылына башлады. Иртәнге кояш нурында алар салават күпере төсләренә кереп балкыйлар да көндезләрен, кояш баш түбәсенә күтәрелгәндә, эреп юкка чыгалар.
Авылда үскән чаклар хәтердә яңара, сөңге бозларны түбә кыегыннан кубарып алып, малайлар белән узыштан суырып йөргән чаклар, тамак шешеп, пышылдап сөйләшкән вакытлар, әниләрнең юаш кына тиргәп, кайнаган сөт эчерүләре... Юл өсләре каралып, каен башларына кунган каргалар колак тондырып каркылдый башлаган чакта, Акмал дача йортының инде стенасын өеп куйган, бүрәнә араларыннан сүсләр җилфердәп тора, түшәмне, түбәләрне япмый торып, ул мүкләрне әле пөхтәләп кыстырырга, урыс осталары әйтмешли, конопатить итәргә ярамый. Бүрәнә утырырга, бер-берсенә ныклап берегергә, бердәм көч белән тыгызланырга тиеш. Ул чакта инде кулга имән чөй, авыр чүкеч тотып, көннәр буена тукылдат кына! Әгәр дә дача йортын салу гадәти йорт салу булса, әлбәттә, көтәр иде Акмал, бер аен да, ярты елын да, ихтимал, бер елын да көтәр иде. Тик бит әле менә йорты гадәти йорт түгел, бик тиз җитештерелергә кирәкле йорт. Ни генә дисәң дә, Әүхәдиев өендә озак яшәп булмас, үз өеңне бетереп чыгарга кирәктер. Азык-төлек юнәтергә дип Казан каласына кайткан саен, хатыны Гөлбикә һәм улы Гамил белән күрешкән саен, йортны тизрәк, тизрәк салып бетерергә кирәклеген күңеленә беркетеп кайта Акмал. Ә бүрәнәләр утыра төшкәнне көтәргә ярамаганлыгын, ул чагында эшнең озакка сузылачагын белгәнгә күрә, ул көн яктысында гына түгел, ут яктысында да эшли торган булды. Филимон карт биргән такталардан һәм сайгаклардан, калынрак һәм кыскаракларын сайлап, ишек ясады, тәрәзә рамнары җитештерде. Болары стена өюдән озаграк, мәшәкатьлерәк булып чыкты. Ике атнамы, артыгракмы кайнашып алган арада көннәр уза торды, апрельнең беренче атнасында ук поезд тулып бакчачылар килеп төште: алмагачларын, чия һәм слива агачларын акбур белән, известь белән агарта, кар суларын урамга агызмаска, үз ихаталарында тотып калырга теләп мәш килә башладылар. Башка елларда бакчачылар язны башлаганга сөенә генә иде Акмал. Быел алай ук сөенә алмады. Килгән бер кеше Акмал янына туктап, аны эштән аера, аңа тиешле-тиешсез соравын биреп, янгынның нәрсәдән, ничек чыкканын белешкән булып, аның алтыннан да кадерле вакытын ашый, җитмәсә, белер-белмәс башлары белән, йортны ничек салырга, тәрәзәсен кай якка каратырга, фундаментын азактан ничек итеп цементларга, чормага балчыкмы, керамзитмы салсаң җылырак була, агачны черетми икәнен озаклап, тәмләп, вәземләп өйрәтергә ярата иде. Андый акыл сатулардан туйганга күрә, Акмал бакчачылар килә торган якшәмбе көннәрендә Казанга азык-төлеккә кайта торган итеп көйләде. Әмма ул хәйләсе дә аның җанына җиңеллек алып килмәде, күңеле боекканга күрә, бу хәл аны борчый, кулыннан эш төшә иде. Малайны тизрәк бакчага алып килергә кирәк. Йорт әзер түгел. Әзер түгел, каһәр суккыры! Беркөнне, иренә ияреп, бакчага Гөлбикә килде. Акмал аңардан нинди дә булса җылы сүз ишетүне өмет иткән иде. Хакы да бар иде. Ник дисәң - ике ай буена алны-ялны белмичә балта чапты бит ул, кул пычкысы белән күпме бүрәнәне кисеп тигезләде, ышкы белән шомартты, кичләрен куллары сызлый, янбашлары ойый торган иде. Ә Гөлбикә аның эшенә бәя бирә белмәде, юктан бар иткән йортны төрле ягыннан карап йөрде-йөрде дә ләм-мим бер сүз әйтмичә кайтып китте. Ничәмә еллар, түгәрәкләп исәпләгәндә, ун еллар чамасы гомер иткән хатынының күңел өчен генә булса да бер җылы сүз әйтми китүе аның хәтерен калдырды. Көне буе ул кәефсез йөрде, маякчы картка кереп, аңардан самтрест шәрабы тотып чыкканнан соң, капка төбендә тәмәке тартып утырган чакта, беренче мәртәбә ир-егеткә хас булмаган эшне эшләде - хатыныннан зарланды. - Үтерде мине ул бүген, барлык тырышканнарымны юкка чыгарды, ике ай буена балта чаба-чаба, юкны бар итеп, тоташтырып, ямаштырып, үзем ашарга пешереп, өстәвенә барлык этләремне, биш баласы белән бергә Мәүлиямне караганны белми микәнни соң ул? - дип, үпкә-сапкаларын тышка чыгарып аударды. Дөньяның ачысын-төчесен күп татыган, мең төрле бәла-казадан чыгып, исән-сау калган маякчы карт Гөлбикә кодачаны яманлашырга ашыкмады. - Катыннарны гафу ит син, Зиятдинич. Гафу ит, кичер. Аларның күңелләрендә кичтән бер уй, иртәгесен - икенче. Син әйтәсең, Гуляның артыннан ияреп килгән кызы бар, дисең, бозыла торган товарны үз вакытында кулдан ычкындыру яхшы, дисең. Менә шул аның башындагы беренче кайгы. Кызын кияүле итү. Синең монда урам уртасында унар-уникешәр сәгать суыкта эшләгәнеңне күрмәде бит ул! Ничек итеп инде ул син түккән хезмәтне бәяли алсын? Син, Зиятдинич, чуваш мәзәген онытма. Хикмәтле сүзне. Балта остасы Василий Иванович үлем түшәгендә ята икән. Катыны сораган, син мине, Василий, бәхиллисеңме? Авыр сүз әйткән чагым да булгандыр, ашны да, бәлкем, вакытында өлгертә алмаганмындыр, дигән. Бәхиллим, катыным, бәхиллим, сине дә бәхиллим, улларым белән кызларымны да бәхиллим, әҗәтен бирми үлеп киткән күрше Микуланы да бәхиллим, тик нарат агачындагы ботакны гына бәхилләмим, балтамның йөзен кайшалдырып, үземне кулсыз калдырды имансыз, дигән. Менә шулай, гафу ит син Гуляңны.
- Ә улым Гамилне? - диде кинәт тыныч кына тыңлап утырган Акмал. - Анысына тагын ни булган? - Казанга кайттым, күрәм, анысы да, элекке кебек, муеныма менеп асылынмый, минем белән теләртеләмәс кенә сөйләшә... - Улыңа да рәнҗемә, мәктәптә ул теләмәгән билге куйгандыр укытучысы, - диде маякчы карт һәм, тәмәке төпчеген җиргә ташлап, күн итек башы белән озаклап ышкыгач, сүзен дәвам иттерде: - Син бик зур, башка берәүләр уена да китерә алмастай эш эшләдең, Булатов. Син ике ай эчендә йорт җиткездең. Япа-ялгызың. Инде хәзер, бернигә дә карамый, улыңны алып кил бакчага, төшенәсеңме? Алып кил - бер генә кешенең дә сүзенә карама. Улың синең яныңда булырга тиеш. Беренчедән, ул син эшләгән эшнең зурлыгын күрергә, белергә, күңеленә салып барырга тиеш. Ни өчен минем Алёшам белән Мишам ерак диңгезләрдә йөзүче капитаннар булдылар? Чөнки алар, тәпи басканнан башлап, Идел өстендә иделәр. Мин кайда - алар шунда. Үсә төшкәч, мин аларны маяк кабызырга, маяк сүндерергә өйрәттем. Балыклар турында, диңгезләр турында мәгълүмат бирдем. Диңгезчеләр хакындагы китаплар аларның иң яраткан китаплары булды. Ә син - дөньяда иң кәттә, иң кирәкле һөнәрләрнең иясе. Бүген балта остасы юк икән, төзелеш юк. Бүген синнән башка бер генә кеше дә йорт салып керә алмый! Төшендер син шуны улыңа. Соңга калдыра күрмә, китер улыңны, бүрәнәне мүкләү өчен генә дә никадәрле көч түгәргә, никадәрле вакыт әрәм итәргә кирәк икәнен күрсен, аңласын, йөрәге белән төшенсен. Әйе, әйе, төшенсен. Урам малае булып үсмәсен. Ни өчен без, урманга бай, елга-суларга бай як, адәм мәсхәрәсенә калдык? Бездәге хәтле иген кырлары, бездәге хәтле киек җәнлекләр тагын кайда бар?! Әйтеп кара син миңа, кайсы илдә бар? Беркемдә дә юк. Ә без инде менә Африка илләреннән дә арткарак калып барабыз икән. Миңа моны Алёшам белән Мишам әйтеп тора. Ә без балаларыбызны ала канат итеп, эшкә җирәнеп карый торган итеп үстерәбез. Без әрәмтамаклар тәрбиялибез, җилкуарлар. Син катының Гульбикәгә үпкәләп йөрмә, семьяңа үзең баш бул. Дилбегәне үзең тот. Малай синеке, әтинеке, әти малае булып үсәргә тиешле! Аңладыңмы, Акмалушка? Акмал, озын кунычлы зур резин итегенә төбәлеп, беркавым сүзсез генә утыргач, Филимон картка түгел, үз-үзенә әйткәндәй, уйланып кына әйтеп куйды: - Алай икән. Малайны апкайтырга, дисең, алайса. Ләкин ничек? Ул хәзер ике ай инде Казан детсадына йөри, ай буе шул бакчага ияләнә алмый аптырады, инде тагын бирегә күчерсәм, янә дә килеп посёлок бакчасына ияләнә алмый аптыраса... - Бакчага ияләшү - эш эшләшүдән ансатрак ул, Акмал. Тәвәккәллә! Менә шул. Ярый, бу мәсьәләне шуның белән бетерик, сине тотмыйк, эш кешесенең эштә булганы яхшы. Сау бул, туганкай. Кереп йөр. Гуляга үпкәләп йөрмә. Катыннарның акылы - бер көнлек, ир-атныкы - гомерлек. Онытма. Акмал, шул кичне үк җыенып, Казанга кайтып китте. Исәбе - иртәгә улының бакчасына барып сөйләшергә дә Гамилне үзе янына алырга иде. Посёлок әллә ни ерак түгел, нибары ике чакрым, үзе илтеп куяр улын, үзе барып алыр. Дөрес сукалый Филимон карт, ир малайның әтисе янында үскәне мәслихәт. Авырга килсә, апрельдә авыр булыр, аннары май аенда көннәр җылына, гөлләр чәчәк ата, бакчада улы Акбайлар белән бергә яшәр. Аның сау-сәламәт булуы кирәк әти кешегә, дөньяны танып үскәне... "Иех!" дип әйтерсең ди. Әнә шул үзәкләрдән өзелеп әйтә торган "Иех!" дигәне булмаса иде аның! Акмал малаен бик ансат кына алып кайтырга дип барган җиреннән, сөмсерләре коелып, дача йортына япа-ялгызы кайтып керде. Юлда очрап хәл сорашкан Филимон Васильевичка да озаклап аңлатып тормыйча: - И әйтмә инде, Василич, сукыр тавык юлга чыкса, буран була, диме, пешмәде борчак, - дип, кыскача гына әйтеп узды. Асыл сәбәбен аңлатып тормады. Асыл сәбәбе шул - хатыны Гөлбикә улын бакчага, чит-ят кеше йортына җибәрергә теләми, Гамил үзе дә әти белән китәм дип ашкынып тормый. Әнисе улын әтисенә карата ихтирамлы итеп тәрбияләми булса кирәк... Бу хәл Акмалның кулыннан эш төшәргә тагын сәбәп булды. Шунлыктан бер көнен ул, яңа йортында эшләмичә, бакчага килгән бакчачылар белән гәп сугып, корыны бушка аударып уздырып җибәрде. Ә бит аңа ул бер көн никадәрле кирәк иде, никадәрле кадерле иде. Йорт шул ул балта-пычкы белән генә салынмый, кәеф белән дә салына...
Кич күңелсез узды. Акмал этләренең тамагын туйдырды, мәчесе Мәүлиягә, аның биш баласына Казаннан бидон белән алып килгән сөтне җылытып эчерде. Тамаклары туйган песиләр өйнең югаргы катына - мансардага алып менә торган баскычка тезелеп утырдылар. Берсеннән-берсе матур, күңел кузгатыр дәрәҗәдә сөйкемле песи балаларына Акмал озак кына карап утырды. Менә болар бәхетле, ичмасам. Боларның дөньяда бер генә дә гамьнәре юк. Утны сүндереп, йокларга ятты Акмал. Ләкин тиз генә йоклап китә алмады. Гаиләсендә аңа карата килеп туган яңа мөнәсәбәт аның йокысын качырды. "Моның вакытлыча гына булуы да ихтимал бит, - дип, үзен юатырга теләде ул, - хатын-кызның акылы бит аның көненә кырык төрлегә үзгәрә..." Тик бу уйлары үзләре вакытлыча булып чыктылар. Вәсвәсәгә бирелеп ята торгач, Акмал нәрсә җанын талаганны тәгаен генә төшенеп алды. Җанны борчыган нәрсә - аерылган беренче хатыны Сәүдәгә барып тоташа иде. Уйлары аны Кама иделе буйларына алып киттеләр. ...Акмал Себердән, балигъ булмаганнар колониясеннән, 19 яшьлек буйчан, таза егет булып кайтты. Кешеләр төрмәдән сынып, сытылып, күңел канатлары каерылып кайталар. Акмал канатлы килеш кайтты. Аның күңелендә гарьлек булып, авыр яра булып сакланган бер генә кеше бар, ул да булса - Көек Көрнәлесенең күз камашырдай чибәре Сәүдә. Колониядә ул Сәүдәнең Тәүхиткә кияүгә чыкканлыгын белде. Акмалның сеңлесе Тәгъзимә язган иде. Шуннан соң Акмал Сәүдәне күңеленнән гомерлеккә сызып ташлады. Дөресрәге, сызып ташладым дип уйлаган иде. Юк икән, сыза алмаган икән. Күңелдәге авыр яра җөйләнгән генә булган икән. Көек Көрнәлесенә кайтып, атна-ун көн торуга, яра кабат ачылды, кабат кан саркый башлады. Әйе, Сәүдә "силсәвит Мәрдән" малаена кияүгә чыккан, әмма ике ел этле-мәчеле торганнан соң аерылып кайткан, баласы да, кеме дә юк икән, авылда аны бәхетсез дип, Мәрдән малае аны хур итте, эт типкесендә тотты, дип сөйлиләр. Беренче атнаны Акмал, Сәүдә белән очрашмас өчен, клубка да, кичке уеннарга да чыкмады. Кичләрен өйдә, әнисе янында, көндезләрен тегермәндә үткәрде. Бер үк авылда яшәп, бер үк урамнарның чирәмен таптап та очрашмый йөрү, сукмакларның кисешми калуы мөмкин түгел иде. Очрашты алар. Сәүдә беркөнне тегермәнгә килде. Акмал аны тегермәннең өске катында, ашлык сала торган мөшкә янында очратты. Йөзе сула төшкән, әмма чибәрлеген әле тамчы да җуймаган иде Сәүдә. Акмал белән ул кул биреп күрешмәде, хәл-әхвәл дә сорашмас борын ук ут булып кабынган битләрен ике кулы белән басып: - Акмал җаным, гафу итә алсаң, гафу ит мине, кичер, мин бит сине хәсрәт утларына салдым. Ялгыштым, күрәләтә торып ялгыштым, сине дә хур иттем, үзем дә бәхетсез булдым, - диде. - Үткәннәрне казымыйк. Мин исән-сау, минем әле тормыш алда, - диде Акмал. Нинди киң күңелле, нинди гафу итүчән булса да, бу юлы аның гомерлек үпкәсе тышка бәреп чыкты. Сүз шуның белән өзелде. Алар ай буе беркайда да, берничек тә бүтән очрашмадылар. Әмма бер айдан соң Акмалның күзен маңгаена атылып менәргә мәҗбүр иткән бер хәл булды: Сәүдә Сафина Көек Көрнәлесе тегермәненә хисапчы булып урнашты. Гөнаһысына керер хәле юк, башта ул Акмал белән бик тә әдәпле, тыенкы мөгамәләдә булды. Килә, гади генә итеп: "Исәнмесез!" - дип исәнләшә, аннары исәп-хисап эшләре алып барыла торган бәләкәй йортка, конторга кереп югала, өенә кайтып киткәнче, беркая да чыкмый, гомумән, узгандагы эшләренә, йөгәнсез тәкәбберлегенә үкенә төсле иде. Тик тора-бара хәлләр үзгәрә төште: тегермәнгә ул үтә дә пөхтә, матур киенеп килә, ә бу хәл Акмалның күзенә ташланмый кала алмый иде. Күрә Акмал: кызыкай ихахай-михахай килми, үзен тыенкы тота, җубалгылыкка да төшми, зәвык белән генә киенә, әмма килгәндәме, киткәндәме - Акмал дигән моторист егетнең күзенә чалынмый калмый иде.
Акмал сизә: беренче көннәрдәге битарафлыгы, кызга карата йөрәгендә сакланган рәнҗеше бетә бара, кызыкайны күрәсе килү, сөйләшәсе килү тойгысы артканнан-арта. Йокларга яткач, теге елларны, Сәүдә белән Казаннан кайткач булган чактагы төсле, күзгә йокы керми аптырата, калак сөяге астында нәрсәдер сулкылдап сызлый, күңелдә болыннар, су буйлары, малай чакта төнгелеккә ат көтәргә баргач, урман аланы өстендә, караңгы күк йөзендә чекерәеп янган якты йолдызлар кабына, ат муенында кыңгыраулар чыңлый. Ак күлмәкле, калку йомры күкрәкле бер кызый ак пароходка каршы йөгерә, пароход аны утыртмыйча калдырып китә... Төшләренә кереп йөдәтә башлагач, беркөнне Акмал, Сәүдәне эштән кайтырга чыккан чагында күрде дә: - Карале, Сәүдә, безгә бер аңлашырга кирәк бит, - диде. Сәүдә кып-кызыл булып кызарды, теле тотлыкты, алга сөрлегә төшеп: - Кайда? Кайчан? - диде. Тавышы беренче мәртәбә Акмал колониядән кайткач, тегермәннең өске катында, мөшкә янында очраткандагыча кайнар булып, ашыгып, пышылдап ишетелде. Сер салынган иде аның куркулы тавышына. Өмет чаткысы да бар кебек иде. Алар Хафиза күле буенда карт тирәк янында очраштылар. Сәүдә суга бару сылтавы белән көянтәчиләк алып төшкән иде. Сүз куешкан урында, карт тирәк янында Акмалны күрүгә, көянтә-чиләген куеп, егеткә ташланды, аны муеныннан кочаклап, гафу үтенә-үтенә, кайнар яшьләрен койды. Ул бер караганда кызганыч та, күз яшьләре шаулап аккан алсу чырае белән күңелләрне тетрәтерлек чибәр дә иде. Тагын бер атнадан алар авыл Советына барып язылыштылар. Гомер итә башладылар. Авыл моңа сөенде. Алар үтә дә пар килгәннәр, бергәләп эшкә баралар, бергәләп эштән кайталар, әгәр Мәрдән малае Тәүхит хәзер авылда булса, ул көнчелегеннән шартлар дәрәҗәгә җитәр иде. Бәхете - ул авылда түгел, нефть якларына китеп олаккан, аның бернинди дә хәбәре юк иде. Беренче ике елны Сәүдә белән Акмал пар күгәрченнәр кебек яшәделәр. Сәүдә үзен гафу иткән Акмалга тупырдап торган малай табып бирде. Аңа Рафаэль дип исем куштылар. Татар гадәте буенча куштылар исемне, Габдулла түгел, Фәйзерахман да түгел, яңгыравыклы булсын дип "Рафаэль" куштылар. Малай ай үсәсен көн үсте, ел үсәсен ай үсте, биш яше тулганда, багалмасы кебек матур, өздереп сөйләшә торган кыю малай булды. Әтисе тегермәннән кайтканны көтеп алып, шундук аның муенына үрмәләр иде, тегесе, ашарга кирәк икәнен дә онытып, малаен "атка атландырып" йөрер иде, озын буйлы, дәү гәүдәле иренең идән буйлап мүкәләп йөргәнен, улы Рафаэльнең аны, атны кугандай, һай-һайлап чаптырганын күреп, әниләре Сәүдә рәхәтләнеп-рәхәтләнеп көләр иде. Тик ул рәхәт көннәр, мөлдерәмә бәхетле көннәр биш елга гына җитте шул. Аннары гаилә учагы сүнде. Моңа, ихтимал, аларның икесенең дә бер үк урында эшләүләре, Сәүдәнең ирен тегермәндә борай оны кунган иске халаттан күреп торуы да сәбәпче булгандыр. Улы биш яшькә җиткән чакта, Сәүдә тегермәнне ташлап чыкты. Ярты ел чамасы өйдә генә утырды. Акмал сизеп йөрде, хатыны, аңа елый-елый кияүгә чыккан, аңардан ялына-ялына гөнаһларын ярлыкауны үтенгән Сәүдә, теге заманнарда "силсәвит Мәрдән" малае белән кыланган чактагы кебек тота үзен. Һавалы, эре, борын югары чөелгән, чиләк элеп куярлык! Әтәч тә кук, мин дә кук дигәндәй, Акмал да элекке төсле һәммә нәрсәне гафу итеп торучан авыл мокыты түгел хәзер, йодрык белән уйнауның да кыйммәткә төшүен аңлады бит инде, икенче мәртәбә шушы тәкәббер кәртинкә аркасында, буй-сын күрсәтергә кабат тотынган Сәүдә Сафина аркасында төрмәгә кереп утырмас. Нәрсәсен озын-озак сөйләп торырга - тормышларының көе китте. Акмал тегермәннән кайткан чакта, өйдә ризык пешмәгән, көне буе ач килеш чылбырда утырган Карәхмәт - йөнтәс кара эт - хуҗасын шыңшып каршы ала. Караборын дигән сөекле мәче каядыр китеп олаккан, күрәсең. Сәүдә аңа көн күрсәтмәгән. Өй эчендәге "табак-савыт шалтыраулар" өйдә генә калмыйча урамга чыккач, ә Сәүдә, иренең сүзенә колак та салмыйча, авыл кибетенә сатучы булып кергәч, алар аерылдылар. Йөрәктән кан тамарлык авыр булды аерылу - малай әнисе ягында торып калды. Сәүдә, малайны җитәкләп, иң ямьсез киемнәрен киенеп, Көек Көрнәлесенең иң озын урамы буйлап әниләренә кайтып китте. Күрсеннәр, янәсе: менә Акмал Булатов аны нинди хәлгә төшерде! Затлылык дигән сыйфат та чамалы икән Сәүдә Сафинада: улын бер күрергә тилмергән әтисен ул Рафаэль янына якын да җибәрмәде. Малай, әнисе коткысына бирелеп, әтисе урамда очраган чакларда, йә бүре кебек каш астыннан карап уза, йә, аны күрүгә, урамның икенче ягына чыгып йөгерә иде. Озакламый Сәүдә Сафинаның районнан килгән ревизор белән типтергән булуы хакында сүз таралды.
Дөрес, Акмал моңа баштарак ышанмады. Ул белә: авылның әкәмәт бер гадәте бар, күпертергә ярата авыл - икәүдән-икәү сөйләшеп торсаң, үбешеп тордылар, ди авыл, тол хатынга кереп, чәй эчеп чыксаң - кунып калды, дип сөйли. Барыннан да кыенрагы шул: сатучы Сафинаның "гуләйт итүен", типтерүен, багалмасы кебек улын юлдан яздырачагын Акмалга килеп сөйлиләр. "Картаймыш көнеңдә күрәселәрең бар әле!" - диләр. Акмалга авыр, чамасыз авыр! Улмы Сәүдәне хурлыктан коткармады, улмы аңа бәхетле, тыныч тигез гаилә тормышы бирергә теләмәде? "Силсәвит Мәрдән" малае бит аны эт урынына тукмап, нефть чыккан Әлмәт якларына койрык тайдырган иде. Нинди ямьсезлектән, үкенүләрдән коткарды бит ул аны. Димәк, гаеп бер Тәүхиттә генә булмаган, гаеп, димәк, атта да, тәртәдә дә булган. Имеш-мимешләр күбәйде. Инде хәзер сатучы Сафинаның ревизор белән типтерүдән генә риза булмавын, районда райпотребсоюз башлыклары белән "аучылар йорты"на баруын, районга, хезмәт кешеләренә дип кайткан дефицит азык - кызыл икра, ак балык, лимон-әфлисуннар ашап, әрмән коньяклары эчеп, җырлап утыруларын сөйли башладылар. Җаны әрнегән, күңеленә әллә нинди гөманнар килгән Акмал бер дә бер көнне Сәүдәләрнең өенә барып чыкты, мәсьәләне уртага салып сөйләшергә, малайны үзенә алырга кирәк иде. Ул чагында инде Рафаэльгә җиде яшь тулып узган иде. Ләкин Сәүдә аңа малайны бирмәде, улы Рафаэльне Акмал пыялалы ишек аша гына күрә алды, малай, әтисен күрүгә, борыны белән ишек пыяласына сыланды, күзеннән мөлдерәп яшь ага иде. Озакламый Сәүдә Болгарга, район үзәгенә күчеп китте. Аны Көек Көрнәлесе кешеләре галантерея кибетендә күреп кайтканнарын сөйләделәр, колагында - алтын алка, авызы тулы алтын теш, кулында авыл кешеләренең төшенә дә кермәгән хикмәтле сәгать, имеш. Шуның белән Сәүдә турындагы сүзләр әкренләп кимеде, Акмал улына ай саен төп-төгәл акча җибәреп торды, әмма үзен күрүдән мәхрүм иде. Акмалга табигать сәләтне мул итеп биргән иде. Ул ничектер тегермәннең борай оны тузаннарына гына күмелеп ятарга теләмәде, районга күчеп, язу-сызу эше белән бәйле булган берәр урынга урнашырга ният кылды. Бу вакытта инде ул авыл картларыннан бәетләр язып алган, җырлар җыйган, авылның тарихын, янгын чыккан елларны - барысын дәфтәргә теркәп куйган, хәтта беренче мәхәббәтенең чәлпәрәмә килүе хакында хикәя дә язып караган иде. Әнә шул хикәясен ул Болгарга "Яңа тормыш" гәзитенә дә җибәргән иде. Ул, әлбәттә, хикәямнән рәт чыгар дип өметләнмәде, редакциядә берәр төрле эшкә, һич югы, корректорлык эшенә урнашып булмасмы дип өметләнде. Болгарга аны магнит кебек тартып торган нәрсә - улы белән янәшә булу, Рафаэльне атнасына бер генә мәртәбә булса да күреп сөйләшү, кочаклап күкрәгенә кысу иде. Ул аның тәртипсез тормыш белән яшәгән әнисе аркасында бозык юлга кереп китүеннән уттан курыккан кебек курка иде. Редакциядән җавап ай буена килмәде, ярты ел узганчы да килмәде. Яңа ел бәйрәмнәре узып, юлларны кар көртләре күмгәч, редакциягә тапшырган хикәясен инде исеннән дә чыгаргач, Акмалга Болгардан хат килеп төште. Аның хикәясенең өметле булуын, ләкин әле сюжет-композиция җәһәтеннән нык кына төзәтергә кирәклеген әйткәннәр, райүзәккә килә-нитә калса, редакциягә керүен үтенгәннәр, кара-каршы утырып сөйләшмәгән очракта, яшь авторның (авторның!) кимчелекләрен хат аша гына аңлатып булмый, дигәннәр. "Килә-нитә калса..." Андый очракны көтеп торып буламы соң? Акмал хатны тегермән башлыгына күрсәтте дә юлаучы машина белән райүзәккә чапты. Чабуын чапты да бит, редакция урнашкан бер катлы таш бина янына килеп җиткәч каушап калды, ник килгәненә үкенә үк башлады. Әгәр аны ачулансалар, вакытны алып, мазалап йөрмәле, дисәләр?.. Әй, димәгәйләре тагын! Борылыр да кире кайтып китәр! Исе китте ди бик. Ис китәр заманнар узган, тула чикмәннәр тузган инде... Тәвәккәлләп керде редакциягә. Коридорда күптөрле эреле-ваклы ишекләр күрде. "Дубляж буенча редактор урынбасары" дигән ишекне барып шакыды. Аны урта яшьләрдәге, кара мыеклы бер кеше каршы алды. Таушалган аксыл пиджагының җиңенә кара җиңсә киеп куйган, ирен читенә кадак кебек нечкә сигарет ябыштырган, сигареты сүнгән иде. - Тыңлыйм, энекәш, ни йомыш? - дип, аягүрә басып каршы алды ул Акмалны, утырырга урын да күрсәтмәде, хәер, мунча чырасы чаклы гына бәләкәй бүлмәдә өстенә кара таплары җәелгән иске имән өстәлдән, буявы уңган терәксез урындыктан башка җиһаз да юк иде. Акмал сүзсез генә кесәсеннән редакция җибәргән хатны чыгарып, мыеклыга тоттырды. Мыеклы, хатны алу белән, кинәт яктырып китте: - О-о! Сез буласызмыни инде ул Булат Акмалый? Хикәяне сез яздыгызмыни? Чынлап та үзегез яздыгызмы? Әллә, мәйтәм, так сказать, берәрсеннән күчереп алдыгызмы? Акмалның хәтере калды. Ләм-мим бер сүз дәшмәстән, ул, кырт борылып, чыгу юлына борылды. - Тукта! - диде мыеклы, кинәт кычкырып. - Син, тәти егет, әйткән бер сүздән гарьләнеп, так сказать, хәтерең калып, тырт та пырт йөри башласаң, язучы чыкмас бит синнән, егеткәем! Чыкмас!
- Нишләргә тиеш соң мин? Әгәр дә мәгәр сез "мәңгәрләрнең өе зәңгәр, уңга авыш, сулга чалыш, туры юлны үзең табыш" принцибы белән эш итәсез икән, нишләргә миңа, башны ташка орыргамы? - дип, кантары белән купты Акмал. Онытты оялчанлыгын да, борай оны тузаннарын да онытты. Мыеклы урындыкка чүкте, авызын ачып, беркавым: - О-о-о! - дип гаҗәпләнеп, тел шартлатып торды, мыекны кул аркасы белән ышкып алгач, үзенчә нәтиҗә ясады: - Мондый кеше кирәк миңа. Бүгеннән, шушы сәгатьтән! Фамилияң - Булатов, исемең - Акмалетдин, атаңның исеме - Зиятдин. Тумышың крестьян, укымышың - җиде класс, ике коридор и тәки дәли, и тәки дәли... - дип, авызын зур ачып, рәхәтләнеп көлеп җибәрде. - Ник көләсез? - диде Акмал, аптырап. - Яратып, туганкай, яратып! - диде мыеклы, өстәл яныннан чыгып. Булатовның кулын эләктереп, селкеп торды: - Татарчаны су кебек эчә торган тапкыр егетләр кирәк миңа! О-о-о! Ничек кенә кирәк әле! Мин сине эшкә алам. - Мин бит утырган... - Ничек "утырган"? - Төрмәдә булган. - Нәрсә өчен? - Сугышкан өчен. - Сугышчан кешеләр кирәк миңа! Лачыннар кирәк! О-о-о! Ничек кенә кирәк әле. - Минем бит белем җиде класс кына. - Безгә диплом кирәкми. Безгә кеше кирәк. Башта хәреф санарсың, аннары тәрҗемәче. Кичләрен эшче яшьләр мәктәбендә укырсың. Киттек редакторга! Хикәяче чыкмады Акмалдан, бәлкем, чыккан да булыр иде, аның ул эш белән ныклап утырырга вакыты булмады. Корректор булды ул, тәрҗемәче булды, техник редактор да булды, әллә ничә эшне бер дә ялыкмый берүзе башкарды, аның шундый дәрәҗәле урында утыруына кызыккан Сәүдә Сафина ахирәтләре аша Акмалга янә бер мәртәбә дуслашу, үткәннәрне оныту хакында сүз катып карады, тик инде Акмал дигән чуртан балык бу юлы арзанлы җимгә капмады. Аңа укырга кирәк, белемле булырга, дөньяны танырга, әйләнә-тирәгә күзләрен зуррак ачып карарга кирәк иде. Ул укуын ике юнәлештә алып барды: иң әүвәл кичке эшче яшьләр мәктәбенә керде, аннары, гәзитләрдән укып белеп, Мәскәүнең Н. К. Крупская исемендәге халык университетына читтән торып укырга язылды, анда графика һәм живопись буенча укыталар иде. Акмал, табигате, яшьлеге, энергиясе таләп иткәнчә, эш белән күмелде. Тиздән ул урта мәктәпне тәмамлаганына өлгергәнлек аттестаты алды, тагын ике елдан Мәскәү университетыннан диплом алып кайтып, гәзиттә эшләүче хезмәттәшләрен сөендерде. Дубляж буенча урынбасар Мөхәммәтнуров, Акмалны тел шартлатып эшкә алган мыеклы абый, бу юлы да соклануын үзенчә белдерде: - О-о-о! Менә тиле, ә бит син, так сказать, урамда сугышып йөри аладырыең, синнән менә дигән хулиган чыга аладырые, ә син кем булдың? О-о-о! Кил әле, шатырдатып бер кулыңны кысыйм әле! Молодец, иблис! Үзләрендә эшләп рәссам булган журналисттан аеруча риза икәнлекләрен белдереп, "Яңа тормыш" егетләре Болгарның Культура сараенда Булатовның күргәзмәсен оештырдылар. Халык күргәзмәгә ай буена йөрде: сокланды, бәхәсләште, болар берсе дә Акмалны дулкынландырмады, ул, зарыгыпзарыгып, улының күргәзмәгә килгәнен көтте. Бу вакытта инде Рафаэль җиденчене тәмамлап, сигезенчегә күчкән, әтисе кебек үк буйчан, киң күкрәкле баһадир егет булып үсеп килә иде. Юк, килмәде Рафаэль күргәзмәгә. Әтисенең моңа йөрәк ите ашалды, берни дә - хәтта Мәскәүнең халык университетын тәмамлаган булуы да аңа шатлык китермәде. Әти кеше улын көтте. Көтә белеп көтсәң, теләгеңә ирешеп була икән. Иртән-иртүк, сәгать җидедән үк, Акмал редакциягә килгән иде. Аның анда ашыгыч эшләп бетерәсе тәрҗемәсе бар, гәзитне техник яктан да карап чыгарга, татарча гәзиттә район әдәби берләшмәсенә йөрүчеләрнең әдәби сәхифәсен чыгарырга кирәк иде. Эше муеннан булганга күрә, Акмал гадәттәгечә тугызга түгел, җидегә үк килде, гәзит полосаларын таратып ташлап, эшкә генә утырган иде, шакымый-нитми Рафаэль килеп керде. Әтисе каушап һәм каударланып аңа ташланган иде, Рафаэль, бармагын авызы турысына китереп: - Әкрен. Әнидән качып кына килдем. Күрсәт әле миңа күргәзмәңне! - диде. - Ай Аллам, анда бит әле, дворецта, кеше-мазар юктыр, бикледер әле ул, - диде әти кеше, улына сокланып карап. - Ай Аллам, нишләргә соң?!
- И әти, шул бер дворецны да ачтыра алмагач, йә, нинди журналист инде син? - диде Рафаэль, әнисенеке төсле зур шомырт кара күзләрен тутырып карап. Акмал шундук эшен ташлады, улын ияртеп, Культура сараеның директорын эзләп китте. Таптылар. Сарайны ачтырдылар. Күргәзмә залына килеп керделәр. Рафаэль, һәр картина янына туктап, залда озак йөрде. Әтисе улыннан күзен дә алмады. Бу - аның өчен көтеп алынган сөенечле минутлар, бу аның өчен чиксез бәхет иде. Улы аның эшләре белән таныша, йөзе әле караңгылана, әле кояш кебек балкый, иреннәре елмаюдан ачылып китәләр, таза ак тешләре күренә, күзләре нур белән тула. Бу аларның соңгы очрашулары, бер-берсен соңгы мәртәбә күрүләре булыр дип кем уйлаган?.. Акмал улын бүтән күрә алмады. Сәүдә Рафаэльне Кемероводагы туганнарына алып китте. Әтисенә үч итеп! Ул Рафаэльнең әтисе күргәзмәсендә булуын белгән һәм моңа бик нык котырган иде. Сәүдә белән бергә аның сөяркәсе дә киткән, юлда ул исерекбаш, намуссыз бәндә, бу ирсез хатынның барлык әйберләрен, акчаларын урлап качкан, аларны сатып эчеп-туздырып бетергәннән соң, Кемеровога барып чыгып, Сәүдәдән янә дә акча таптыра башлаган. Тегесе катгый рәвештә баш тарткач, аны кыйнарга тотынган, әнисен яклап, Рафаэль теге исерекбашка ташланган, ә ул, куеныннан пычак чыгарып, Рафаэльне кадап үтергән... Моннан ун еллар чамасы элек кичергән коточкыч фаҗигане күз алдыннан уздыргач, янган бакча йортының тырпаеп калган миче янында, язгы кояш нурыннан кипкән-кипшергән кирпеч нигезгә утырып, ул тәмәке кабызды. Аның барлык курыкканы - дөньядагы бердәнбер юанычын, икенче баласын югалту. Әгәр Гөлбикә дә Гамилне әтисенә каршы котыртып, аңардан биздерсә, дөньяда яшәүнең бер генә яме дә калмый бит... Нишләргә соң? Нишләргә?! Менә бу мичне сүтәргә, кирпечендәге кызыл балчыкны кырырга, яңа йортка мич чыгарырга. Гамилне тизрәк бакчага алып килергә! Ул бала бигрәкләр дә нечкә күңелле бит, янгын аны Акбайдан, Пираттан, Табылдыктан аерды, Мәүлиядән, искиткеч чибәр, ягымлы һәм шаян песи балаларыннан аерды. Юк, ярамый, тизрәк китерергә Гамилне! Ул бит аның өчен, аны сәламәтләндерү һәм исән-сау яшәтү өчен дип, бакчага күчеп килде - дәрәҗәсеннән түбән эшкә, бакча каравылчылыгына ялланды. Бары да аның өчен, улы Гамил өчен эшләнде бит... Ашкынып-ашкынып сүтте Акмал бу көнне иске мичне. Үзен-үзе белештермәс дәрәҗәдә мавыгып, кайнарланып эшләде. Кояш баеганда, инде ул мичне сүтеп, кирпечен булачак яңа йорты янына ташып куйган, кызыл балчык белән ком китереп, аларны кушып измә ясаган, мич чыгарыр өчен барысы да әзер иде. Икенче көнне иртә баштан, әле таң атканчы ук, ул эшкә тотынды. Идән астына мич өчен кирәкле нигезне салды, аларын ком һәм кызыл балчык белән түгел, цемент белән катырды, аннары, Аллага тапшырып, мич чыгарырга кереште. Язгы көн озын, кояш Идел аръягында күгелҗем таулар артына батып барганда, мич чыгарып бетерелгән иде инде. Бүрәнә юнудан калган йомычкаларны, утын кисәкләрен ягып җибәрде мичкә, морҗадан туп-туры булып аксыл төтен күтәрелгәнне күңеле булып, җаны җылынып карап торды: болай булгач була, булдырабыз, Гамилне алып килер көннәр дә якынлаша... Акмалга гына гел бәхетсез булырга димәгән! Менә үз йортында яшәп карасын әле. Улы белән бергәләп. Гамилне сагынса, әнисе Гөлбикә да озак тора алмас Казанда, бик тиз килеп җитәр, бергәбергә, тату гына җәйне үткәрерләр. Яңа бакчада мул итеп җиләк-җимеш үстерерләр. Бик тә кирәк витамин Гамилгә. Үзләре үстергән, базардан сатып алмаган нитратсыз җиләкләр ашар Гамил. Әтисе, улын ияртеп, Иделгә балыкка чыгар, әнисе Гөлбикә аларны сагынып каршы алырга килер, яңа тоткан елга балыгы фосфор бирер аларның улына, сөякләрен ныгытыр. И матур да көннәр килер соң!.. Әнисе Гөлбикә сөенеп бетә алмас. Беренче елларны, бер-берсен эзләп тапкан, кавышкан чактагы төсле чөкердәшеп кенә гомер итәрләр... Шундый ягымлы уйлары белән йоклап китте Акмал. Изрәп, рәхәтләнеп, дөньясын онытып йоклады. Әмма иртән бик хәтәр чинашкан этләрнең тавышына уянды. Эчке ак күлмәк-ыштаннан гына килеш тәрәзәгә килеп капланды, күрде: пенсиядәге полковник Яббаров, тана чаклы овчаркасын ияртеп, Акмалларның яңа йорты янына килгән, җил капка янында таяк белән тимер торбага сугып тора, овчаркасы кулыннан ычкынырга теләп ярсый, ыргыла.
Акмалның этләре исә - өчесе берьюлы - овчаркага һәм аның хуҗасына чиный-чиный өрәләр иде. Акмал, тиз генә өстен-башын киенеп, ишегалдына чыкты. Исәнләшеп-нитеп тормастан: - Нәрсә булды? Иртә баштан овчарка ияртеп нишләп йөрисез? - диде. Яббаров хезмәттә чакта киеп йөргән яшькелт плащпалаткасының башлыгын төшерде, кулын плащпалатканың ярыгыннан чыгарып, боерулы нык тавыш белән әйтте: - Менә нәрсә: синең этләрең безобразничать итәләр. Якындагы күлдән ондатра аулыйлар, үрдәкләрне куркыталар. Син аларны яки тиешле урынына илтеп тапшыр, яки мин аларны күз алдыңда атып үтерәм. - Шушы мәхлукларга, телсез җан ияләренә кулыгыз күтәреләме? - диде Акмал, юри җиргә төшмичә, болдыр башыннан торып сөйләште. Хәзер ул бакча каравылчысы өендә түгел, үз кулы белән салган, үзе җитештергән йорт алдында, аның да биек баскычында басып тора иде. Хәзер ул үзен "каравылчы" дип мыскыллап сөйләшүгә юл куймас. - Нәрсә анда трибунага чыккан оратор кебек болдыр башында торасың? Төшеп сөйләш! - диде Яббаров. - Төшмәсәм, нишләтерсез?! Мылтык төбәрсезме? Кулыгыз кыскарак. Сез баш булып, халыкны имгәтеп йөргән заманнар узды. Белеп торыгыз, полковник! Болар, беренчедән, минем генә этләрем түгел, бакча этләре. Икенчедән, алар күлгә кош ауларга йөрмиләр, мин аларның көн саен тамакларын туйдырып торам, өченчедән, алар "Кояшлы көн" ширкәтен яман күзләрдән саклыйлар. Шулай булгач, полковник галиҗәнаплары, мин сезнең бернинди претензиягезне дә кабул итмим. Яббаровның күгелҗемләнеп торган итләч зур борыны, күз төбенә яткан капчыклары, яңак сеңерләре барысы берьюлы хәрәкәткә килде: мондый гына йолкышларны күргән кешемени ул, обком секретарьларының, илне шаулаткан язучыларның яңак сөякләрен кубарып чыгарган, күпме кешене Себер тайгаларына җибәргән кеше бит ул. Ә бу яңа заманнар килгәнгә канат кагып, теленә ни килсә, шуны сөйләп тора, йолкыш, карале бер генә, болдыр башыннан торып, тавышны бөердән чыгарып сөйләшмәкче булып маташа. Күрсәтер сиңа күрмәгәнеңне Яббаров. Һәм ул уң кулына чорнап тоткан нечкә каешны бушата төшеп, овчаркасын Булатовның этләре өстенә җибәрде. Овчарка ике сикерүдә этләр янына барып төште һәм, Акбайны җиргә егып, акыртып таларга кереште. Бөтен җаны айкалып чыккан Акмал берәр тимер алырга дип өйгә кереп китте, ләкин ул ачудан, җанына ярсу кабынудан берни дә күрми, берни да тапмый иде, этләрнең чинаулары арта баргач, ул янә дә йөгереп болдырга чыкты, аңа ияреп урамга чыккан песие Мәүлияне күрмәде. Исәбе - берәр күсәк табып, овчарканың сыртын сындыру иде, тик Мәүлия аңардан җитезрәк булып чыкты: болдыр башыннан ул һавага атылып, овчарка өстенә барып төште дә этнең аркасына тырнагын батырды. Акмал ни булганын да аңламый калды: овчарка, коточкыч тавыш белән акырып, бакча рәшәткәсе аркылы урамга сикерде, ары чапты, бире чапты, баскан урынында зырылдап әйләнде, тик шунда гына Акмал аның өстендә ак песие Мәүлия булуын шәйләп алды. Җиңү бәхетен татырга әзерләнгән Яббаров, көтелмәгән бәладән ничек котылырга белмичә, эте артыннан чаба, аны үзенә чакырып карый, тик овчарка килми, цирктагы ат кебек әйләнеп, селтәнеп, өреп тик йөри иде. Ниһаять, ул таллыклар арасына томырылды, куе ешлыкны ерып чыккан чакта, Мәүлияне өстеннән төшереп калдыра алды. Мәчедән котылуга, ул, таллыклар арасыннан чыгып, сукмак буйлап Иделгә таба чапты. Полковник эте элдерткән якка таба кузгалды, Булатов аның бик хәтәр ярсынып артка борылуын, ике йодрыгын берьюлы баш өстенә күтәреп: - Мин сиңа күрсәтермен әле, йолкыш! Контра! Күрсәтермен күрмәгәнеңне! - дигән янаулы сүзләрен генә ишетеп калды. Акмал таллыклар арасыннан Мәүлиясен эзләп табып алып чыкты. Бер кулы белән күкрәгенә кысып, икенчесе белән песиенең башыннан сыйпый-сыйпый: - Ай да Мәүлия! Менә бу, ичмасам, егетлек! Шуның өчен мин сине консерва балыгы белән сыйлыйм әле. Әйдәле, матурым, әйдәле, арысланым, синнән дә гаделрәк беркем дә юк дөньяда. Син бит... син бит эт туганнарыңны яклаштың. Алар юккамыни синең бәләкәчләреңне ялап китәләр, үзләреннән артканын сиңа китереп бирәләр. Моңарчы мине "этләр патшасы" дип йөртәләр иде, моннан соң сине "этләр патшасы" дип йөртербез инде... Атна-ун көн эчендә яз дөньяны үзгәртеп куйды. Вак елгалар, ташып, урман эчләреннән агып төшкән кар суларын үзләре белән ияртеп, Иделгә илтеп түктеләр. Тугайларга ямь керде, агач кәүсәләре тулышты, бөреләр уянды, тирә-як язгы дәртле тавышлар, уяну-терелү сулышы белән тулды.
Урман буендагы сай сулы камышлы күлгә кошлар кайтты, бакча йортларының түбә башларындагы, имән ботакларындагы сыерчык ояларына җан керде, елкылдап торган карасу-шәмәхә түшле сыерчыклар өзлексез чутылдаштылар, сызгырып-сызгырып җибәрделәр. Ерак-ераклардан, күз күрмәгән, колак ишетмәгән яклардан кайткан яз кошлары Акмалның күңелен нечкәртә, ул хатыны Гөлбикәнең һәм улы Гамилнең мондый ямьле көннәрдә үз янында булмауларына борчыла, бергәләп бакча казышуларын, бергәләп Идел бозлары акканны карарга баруларын җаны-тәне белән тели иде. Гөлбикә никтер үзе килергә дә, Гамилне китереп куярга да ашыкмый. Май җитте, бәйрәмнәр узды, бакчадагы агачлар, җимеш куаклары яфрак ярды, чияләр ак чәчәккә күмелде, шомырт чәчкәсе исе белән дөнья тулды. Ә тегеләр һаман юк. Гөлбикә кызы Венераны кияүгә бирергә йөри, дөресрәге, Урал ягыннан килеп, "Оргсинтез" заводында инженер булып эшләгән утыз ике яшьлек сазаган бер егетне йортка кертергә җыена икән. Акмалга, ниһаять, ул да мәгълүм булды. Акмал бәйрәмне бакчада, Филимон картлар белән бергә, яңа йортын котлап уздырды. Акбайны, Табылдыкны, Пиратны үзе белән ияртеп, станцага, нарат урманына, Идел култыкларына барып кайтты. Этләр, аның бу көннәрдә гел үзләре белән булуларына шатланышып булса кирәк, Акмалның әле алдыннан чабалар, әле артка калалар да әүмәкләшеп уйнарга тотыналар иде. Акбай, ел саен биш-алты көчек таба торган ана эт, хуҗасының хәтерен калдырмаска тырыша. Акмал туктап, ерактагы күгелҗем урманнарга, кургаш төсендәге язгы ташкын суларына карап торган чакта, Акбай аның янына килә, үрелеп, Акмалның җилкәсенә алгы аякларын сала, сөенеп чиелдый, туктаусыз койрык болгый иде. - Йә, ярар инде, ярар, ул тамаша кыланма инде. Йә, дим бит инде, Акбай, ялагайланам дигәч тә... ал тәпиләреңне, ал, диләр сиңа! Менә өстемне балчыкка буяп бетердең бит инде... Акбай хуҗасының җилкәсеннән тәпиләрен алырга уйламый да, чиный, сөенеп шыңшый, телен сузып, Акмалның кырынмаган битен ялап алырга үрелә. Акмал турылыклы этенең матур гадәтләренә соклана. Яз башында, көннәр җылынгач, Акбай балалый. Ел саен балалый. Әни кешеләргә хас гаҗәеп бер бирелгәнлек белән ул атна буена, ун көн буена балаларын имезә, бакчачылар андый чакта, Акбайны юксынып, үзара сөйләшәләр: - Әни кеше югалды бит әле. Хикмәтулла картның өй астында бала бага торгандыр, мөгаен. Әйе, бала бага Акбай. Беркайчан да (биш ел буена!) хуҗасы Акмал йортында, ялгыз каравылчыбакчачы йортында бала тапмады ул. Сәбәбе бар - каравылчы йортына килгән һәркем аның балалары белән кызыксына, кулына тотып карауны, озаклап сөйләнеп торуны зарури бер шөгыле дип саный. Акбайга андый сөйләнүләр, кулга тотып, балаларына ниндидер хлор исе, известь исе, һич югы, тир исе сеңдереп калдырулар ошамый, ул балаларын бакчада япа-ялгызы яшәгән 82 яшьлек Хикмәтулла карт өе астына кереп таба, шунда имезә-бага, инде үзенең генә ими сөте җитми башлагач, балаларын, муеннарыннан авызы белән кабып, йорт саен өләшеп чыга. Өләшә, усалларга түгел, Акбайның үзен дә, балаларын да ихтирам итә белгән кешеләргә. Хикмәтулла картның йорты верандалы түгел, мансардалы да түгел, такта-токталардан гына кормаштырып куйган алачык кына. Әмма язын үрмә гөлләр, яфрак ярып, май азакларында бу алачыкның стеналарын да, түбәсен дә каплап алалар, Хикмәтулла яшеллек дөньясында торып кала. Казанда аның зур гына фатиры бар, тик җәй буена бер мәртәбә дә ул анда кайтмый, посёлоктан ипи ала, сөт ала, кар эрүгә утырткан редислары, нәзек кенә булып тишелгән кишерләре, бакча үләннәре белән тукланып яши бирә. Картның бар белгәне - кешеләрне шатландыру. Беренче тюльпаннарын ул үз тирәсендәге бакчачы хатын-кызга берәр-берәр чәчәк итеп өләшә. Аның шул таң калырдай юмартлыгын белгән кешеләр, бу көнне көтеп, картны сыйлар өчен, тәмле ризыкларын пешереп куялар, тик Хикмәтулла карт ул ризыкларны җәелеп утырып ашамый, авыз гына итә, аннары рәхмәтен җиргә тикле бөгелеп әйтә дә яз килгән саен башкара торган изге эшенә керешә. Шаян кеше Хикмәтулла карт: күрше-тирә бакчалардагы хатын-кыз, аның чакыруына буйсынып, тюльпан алырга керә. Зур бер кишәрлекне балкытып утырган тюльпаннарга таба юнәлгән унлап хатын-кызны кулларын җәеп каршы ала Хикмәтулла бабай, олы гәүдәле булганлыктан, аның куллары да озын, хатын-кызлар килгән сукмакның ике ягына сузыла ул озын куллар, кочаклыймкочаклыйм, дип көлә-көлә, артка чигенә-чигенә бара Хикмәтулла бабай, хатын-кызлар, чырыкчырык көлеп, аңа һөҗүм итәләр. Яз бәйрәменең шушы сөенечләрен карарга бакчачылар Сабан туена килгән шикелле җыелалар.
Хикмәтулла Түләгәнев - зирәк акыллы, тирән белемле тарихчы. Болгар бабаларыбызны да, Иван Грозныйны да, Казан ханнарын да ул көннәр буе, атналар буе сөйли ала, нәкъ әнә шул хикмәтле яклары белән Акмал Булатовны үзенә карата да инде. Акмал аны ел саен зарыгып көтеп ала, аның белән бергә бакчада яз башлый, дөнья хәлләрен, ил хәлләрен, ил буйлап сибелгән татарларның кысынкылыкта, әле һаман хокуксыз яшәвен сөйләшеп, эчен бушата иде. Карт быел никтер күренми. Әллә авырый микән? Хатыны Гөлбикә белән улы Гамил дә бакчага килмәгәч, Акмалның сөйләшер кешесе дә юк... Көтеп-көтеп тә Хикмәтулла карт күренмәгәч, беркөнне Казанга барган җиреннән Акмал аларның өйләренә шалтыратты. Телефонда хатын-кыз тавышы ишетелде. - Хикмәтулла Түләгәнев фатирымы бу? - Әйе. Ә сез кем буласыз? - Мин "Кояшлы көн" ширкәтеннән. Бакчачы Булатов булам. Хикмәтулла абзый башка елларны әллә кайчан килеп җитә торган иде, быел юк. Шуңа борчылып шалтыратуым. Әллә авырып киттеме абзый? Телефон беркавым дәшми торды. - Алло, алло! Ишетәсезме? - Ишетәм, иптәш Булатов. Рәхмәт сезгә хәл белгәнегез өчен. Ләкин сезне берни белән дә юата алмыйм. Әти үлде. Булатовның кулыннан телефон трубкасы төшеп китә язды: - Кайчан? - дип сорарга гына өлгерде ул. Хикмәтулла карт кичә кичен үлгән, иртәгә аны күмәчәкләр, телефонда сөйләшкән хатын-кыз аның Мәскәүдәге кызларыннан берсе Суфия ханым Түләгәнева икән. "Кояшлы көн" ширкәтенең күңел ачкычы булган картны соңгы юлга озатыша барырга рөхсәт сорады Акмал һәм иртәгесен ул аны күмешүдә катнашты. Җеназадан ул җанына әллә ниткән уйлар, тойгылар, үкенүләр төяп кайтты. Хикмәтулла картның Мәскәүдә яшәгән ике кызы да галимәләр, берсе - химия фәннәре, берсе - медицина фәннәре докторы, аның улы Мансур да - анысы Казанда яши - Художниклар союзындамы, төзүчеләр институтындамы эшли икән. Кызлары олы гәүдәле, затлы нәселдән икәнлекләрен әйтеп тора торган ак көпшәк битле, теләсә кем белән үтә дә җайлы һәм әдәпле сөйләшә беләләр, ә улы әтисенең җеназасында да булмады, ул, үпкәсенә салкын тидерепме, әллә башы сызлапмы, инде бер ай шифаханәдә ята икән. Шушындый кызлары, өч бүлмәле зур фатиры, күренекле урында эшләгән улы була торып та, бакчада юньле-рәтле йорт сала алмаган, бар булган шатлыгын бакча күршеләре белән уртаклашып уздырган 82 яшьлек картның язмышы Акмал Булатовны әллә нишләтеп җибәрде. Мәрхүмне зурлап күмделәр. Өлкә газеталарының берсендә Хикмәтулла Түләгәнев турында бер төркем иптәшләренең некрологлары да басылып чыкты, шул кайгылы некрологтан Акмал аның Гражданнар сугышында, Бөек Ватан сугышында катнашканлыгын, ил буйлап уздырылган киңәшмәләрдә, бигрәк тә Ташкент, Сәмәрканд, Алма-Ата, Бакуда уздырылган зур-зур конференцияләрдә төрки-татар тарихы буенча докладлар сөйләгәнен белде. Болар Акмалны таң калдырды. Андый абруйлы кеше булуын беркайчан да әйтми иде бит ул. Полковник Яббаров кебекләр, мылтык тотып Акмалның этләрен атарга йөргәндә, ул Акбайны үз алачыгының астына сыендыра, аңа балаларын үстерердәй урынны махсус әзерләп куйган була иде. Менә нинди кешеләр бар дөньяда! Менә нинди кешеләр синең белән янәшә яши, ә син аларның нинди зур, нинди файдалы эшләр эшләгәнен көннәрдән бер көнне күзләрен йомгач кына аңлыйсың, аларны соңгы юлга озатып кайтканнан соң, мәрхүмне искә алу мәҗлесендә генә син аларның чын бәяләрен беләсең... Суфия ханым Акмалны әтисен искә алу мәҗлесенә чакырды. Акмал бик уңайсызланды, килә алмаячагын әйтеп, ыкы-мыкы килде. Суфия ханым, педагогларга хас тотанаклы бер ягымлылык белән:
- Акмалетдин әфәнде, мин сезнең мәҗлескә килүегезне түбәнчелек белән үтенәм, бу бик тә мөһим, чөнки әткәем сезгә, хат язып, васыятен калдырган, аны сезгә мөхтәрәм кешеләр алдында тапшыру кирәк булыр. Югыйсә әткәмнең васыятен үз вакытында тапшырмау - әманәткә хыянәт итү була бит, - диде. Искә алу кичәсе беренче көнне үк булмады, Суфия ханым да, аның сеңлесе Халисә ханым да халыкның гореф-гадәтләрен бик яхшы белүчеләр булып чыктылар. Чакыру мәрхүмнең өчесенә иде. Өч көн эчендә Акмал Булатов әллә нәрсәләр уйлап, вәсвәсәләнеп, кайгырып йөрде. Искә алу кичәсенә барасы көн алдыннан, төнлә, бөтенләй диярлек йокы күрмәде. "Әллә бармаска микән?" - дип тә уйлап бетергән иде, әмма нәкъ барасы көнне иртән аның бакча йортына урта яшьләрдәге, кара-кучкыл йөзле чандыр гына бер кеше килеп керде. - Акмал Булатов сез буласызмы? - Мин булам, - дип, каушап урыннан торды Акмал, килгән кешенең күз төпләренә кунган күләгәләргә, йончылган чыраена карап: - Ә сез кем буласыз? - диде. Килүче, бодай саламы төсле сары калын мыегына кагылып алгач: - Мин Мансур Түләгәнев булам. Сезнең бакчада яшәгән Хикмәтулла картның төпчек улы... - диде. - Минем бит сезне бер мәртәбә дә күргәнем юк. Бакчада биш ел яшәп тә, сез минем күземә чалынмадыгыз, - дип сүз башлаган иде, Мансурның йончулы чыраена, аксыл-зәңгәр күзләренә моң йөгерде. - Гафу итегез, Акмал абый. Мин, чыннан да, бакчага килә алмадым. Башта мин илнең төрле өлкәләрендә Татарстан рәссамнарының күргәзмәләрен оештырып йөрдем, азактан, ничектер авырып китеп, шифаханәдә яттым. - Алайсам, кирәкмәгән соравым өчен сез мине гафу итегез. Нинди йомышыгыз бар иде соң миндә? - Сезнең янга мине апаларым Суфия белән Халисә җибәрделәр. Мин машина белән килдем. Сезне көндезге сәгать бергә әтинең өчесенә алып килүемне үтенделәр. Хәзер үк китәбезме, әллә бераз көтимме? - Хәзер үк китәрбез, - диде Акмал, тиз генә кешелеккә кия торган киемнәрен киеп, урамда торган караңгы яшел төстәге "Жигули" машинасына чыгып утырды. Казанга алар Балыкчылар посёлогы аркылы зур асфальт юлдан кайттылар. Мансур машина йөртергә бик оста икән, Акмалны ул яңа "Жигули"ның йомшак утыргычында тирбәтеп кенә алып кайтты. "Нигә бу рәхәтлекләрне Хикмәтулла карт күрмәде соң?" - дип үкенеп уйланды Акмал, юлда кайтканда. Алар каен урманнары, имәнле аланнар, бөдрә ябалдашлы куе яшел нарат урманнары яныннан уздылар, һәркайда яшеллек, муллык, табигать юмартлыгы сизелә, машинага ачык тәрәзә аша, җаннарны тутырып, шомырт чәчәге исе, яшь яфрак исе, дымлы туфрак исе тула иде. "Нигә шушы матур яз аенда дөнья куйды соң Хикмәтулла карт?" - дип, инде икенче мәртәбә борчылып уйлады Акмал Булатов. Мәҗлестә кеше күп түгел: бер язучы, бер тарих галиме, Республиканың Үзәк китапханәсеннән тарихи китаплар бүлегендә эшләүче ак чәчле олы яшьтәге бер апа, мәрхүмнең ике кызы, улы һәм менә хәзер махсус алып киленгән бакчачы Акмал иде. Өйне бик нык чистартканнар, келәмнәрнең тузанын какканнар, теге чакта, мәет ятканда капланган көзгеләрне ачканнар, алар биек түшәмле иркен өйдә күз явыңны алырлык булып балкып торалар. Кыскасы, чисталык-пөхтәлек, затлылык күзгә ташлана. Акмал, гөнаһ шомлыгы, тагын үкенечле уйларына күмелеп, "Хикмәтулла карт нигә шушы квартирада рәхәтләнеп яшәмәде икән, нигә ул язгы кардан караңгы көзгә хәтле бакча алачыгында тилмерде икән?" дип баш ватты, ләкин никадәрле генә уйланса да, уйларының азагына чыга алмады. Монда ниндидер ул уйлап җиткерә алмаган бер серлелек яшеренгән иде бугай... Мәрхүмне искә алу мәҗлесен Хикмәтулла картның олы кызы Суфия ханым ачты. Ул тоташ кара киемнән иде. Тик аның тулы ак бите генә кара киемнәр эченнән агарып күренә иде. - Хөрмәтле әфәнделәр, туганнар! Бүгенге мәҗлескә, кадерле әтиебезнең өчесен үткәрүгә без хатынкызны чакырмадык. Ир-атны гына, алай да аның бик тә якын кешеләрен генә чакырдык. Моның үзенә күрә сәбәпләре бар. Сәбәпләрен аңлатуны без, Хикмәтулла Түләгәневнең кызлары һәм улы, мөхтәрәм әдибебез Кәрамхан агайдан үтенер идек. Мәҗлестәгеләр яше җитмешләрдән узып киткән, маңгай чәче коелып, зур биек маңгае тагын да зураебрак калган, калын кара кашлы, әкрен һәм сабыр холыклы әдипкә төбәлделәр. Әлеге әдип бер дә ашыкмый гына урыныннан торды, такыр маңгаен учы белән бер-ике мәртәбә сыпырып алгач, тамак кыргалады, шуннан соң гына сүз башлап җибәрде:
- Миңа бүген сөйләве бик авыр, кардәшләр. Бик тә мөхтәрәм, бик тә гадел вә үтә ихлас күңелле олы иптәшебезне, бернинди фәнни дәрәҗә-титуллар да йөртмәгән, әмма үзе морза-дворяннардан килә торган аңы, зиһене, эрудициясе булган газиз кешебезне югалттык. Хикмәтулла агайны мин озак еллар буе белеп-күреп, ихтирам итеп яшәдем. Казанда да, бакчада да ул минем күршем иде. Иллә мәгәр затлы да кеше иде соң! Суфия ханым, Халисә ханым, Мансур туганым, мин сезнең тирән кайгыгызны уртаклашам һәм газиз әткәегезнең авыр туфрагы җиңел булсын, дим. Инде дә килеп, кһм, кһм... аның язып калдырган васыятен миңа укып бирергә ышанып тапшырганыгыз өчен, ихлас күңелдән рәхмәтемне белдерәм. Әдип кулына тоткан конверттан бер бит күләмендәге кәгазь чыгарды, тагын тамак кыргалады, күзлеген салып, кәгазьне күзенә якын ук китереп укый башлады: "Васыятьнамә Мин, Түләгәнев Хикмәтулла Төхвәтулла улы, түбәндәге хакта васыять әйтеп калдырам: үзем якты дөньядан киткәч, саклык кассасында җыелган ун мең тәңкә акчам "Кояшлы көн" ширкәтендә каравылчы булып эшләүче, әмма үзе җитмеш төрле һөнәр иясе, белемле, итагатьле, кешеләрне генә түгел, дүрт аяклы җан ияләрен дә якын һәм үз күрүче Булатов Акмалетдин Зиятдин улына тапшырылсын иде. Ә ул минем бакча урыныма бүрәнәдән агач йорт салсын, түбәсенә чарлак куйсын, тәрәзәләрен авыл өйләренеке кебек итеп йөзлекләр белән бизәсен, ә өйнең астына минем яраткан этем Акбай яшәрлек, ул балалар үстерерлек урын әзерләп куйсын. Бу минем аңа булган ихтирамым, хөрмәтем булыр. Ул салган йорт минем истәлегем-ядкярем булып, кешеләргә күренсен. Йортны мин Акмал дустымның, мине барлык кешеләрдән дә күбрәк аңлаган, мине якын иткән кешенең үз карамагына тапшырам. Ул аны нинди зурлыкта, нинди планнар белән салырга тели, үзе чамаласын. Ул йортта кем яшәргә тиешлекне, ничек яшәргә тиешлекне да Акмалетдин Зиятдин улы үзе хәл итсен. Бу минем соңгы васыятем, һәм ул хуҗасына минем өчемне үткәргән көнне тапшырылсын иде. Газиз балаларым Суфия, Халисә, Мансур, мин сезнең белән бик әллә ни аралашып яши алмадым. Дөньялар болгавыр, еллар авыр, мәшәкатьләр күп булды. Мин сезне, минем яныма еш килеп йөрмәдегез, дип гаепләмим, борчуларыгыз күп булды. Сез минем йөземә кызыллык китермәдегез, шуның өчен рәхмәт сезгә. Мин сезне бәхиллим, фани дөньядан тыныч күңел белән китәм". Бик озак тынлык сакланды табында. Аш-суга кагылучы да, тынлыкны бозып, сүз әйтүче дә булмады. Акмал Булатов аеруча өнсез калган, Хикмәтулла картның бу ышанычына, изге васыятенә карата ул ни дип әйтергә дә белми иде. Ләкин аңа сүз әйтергә кирәк иде. Чөнки Кәрамхан агай хатны, Хикмәтулла картның балаларыннан рөхсәт сорап, аның кулына китереп тапшырды. Табындагылар аңа төбәлделәр. Акмал торып басты. Ул аксыл костюмнан, кара галстуктан, чытыр ак күлмәктән иде. Ул кешеләрнең күзе төшәрлек чибәр, буйчан, Хикмәтулла Түләгәнев васыяте белән беркетелгән дәрәҗәдә абруйлы иде. Табындагылар аңардан күзләрен алмадылар. Васыять язып калдыру бер хәл, шуны аклый алырдай сүз әйтү дә кирәк бит әле. - Бу минем өчен көтелмәгән хәл. Мин беркайчан да, бер генә көндә дә Хикмәтулла агай кебек олы җанлы һәм изге кешенең ышанычына лаек булырмын дип уйламадым. Әгәр ул миңа ун мең тәңкә акчасын васыять итеп калдырган икән, бу аның да, минем дә җанымны берләштергән бер генә нәрсәгә - җан ияләренә битараф карый алмавыбызга кайтып кала. Мин бүтән сүз әйтүдән гаҗизмен. Хикмәтулла агайның истәлеге алдында җиргә кадәрле башымны иям. Бу изге сәгатьтә, минем өчен ифрат та дулкынландыргыч минутта бер сүз әйтим: акчаны алып, мин сезгә, бу изге кешенең балаларына тапшырырмын, сез йортны ничек салырга кирәклеген миңа әйтерсез һәм мин аны сез теләгәнчә эшләп бирермен... Акмал Булатовка, кояшлы җәй җитү белән, янә дә кулына балта алырга, кояш чыкканнан кояш батканга кадәр Хикмәтулла Түләгәнев васыять иткән йортны җиткезергә туры килде. Йорт эшенә Хикмәтулла картның улы Мансур үзе тотынды. Ике йөк машинасы яллап, ул Кама урман хуҗалыгыннан бик шәп нарат бура алып кайтты.
Сайгаклыклар булдыру, шифер, кирпеч һәм цемент табу артыннан чапты. Бу эшләрнең берсенә дә аңар оста эзләп йөрергә кирәкми: йорт салуны да, түшәм һәм идән җәюне дә, түбәне калай яки шифер белән ябуны да, рамнар ясау, аларга пыяла куюны да Акмал белә, Акмал боларның барысын Хикмәтулла карт гүрендә тыныч ятсын дип, тырышып башкарачак иде. Бураны бураган чакта, аңа Мансур үзе күп булышты, йортның түбәсенә күтәрелеп, бәпкәләрне беркеткән чакта да, ул Акмал яныннан китмәде. Акмал аның Төзүчеләр институтының архитектура факультетын тәмамлаган булуын белә иде, менә хәзер теләсә нинди сызымны тиз һәм яхшы итеп ясап бирә алуын күрде. Акмалга Мансурның бер генә детальне дә күздән ычкындырмавы, әтисе әйткән васыятьне төп-төгәл үтәтүе бик ошады. Өй чыннан да чарлаклы булды. Алай гына да түгел, мансардалы булды. Тәрәзәләрен биек итеп, кояшка каратып ясадылар. Авыл йортларындагы төсле йөзлекләр куйдылар, ак белән зәңгәргә буядылар. Хикмәтулла картның ел саен әйләнә-тирә хатын-кызларны сөендереп тюльпан үстергән түтәленә тидертмәде Акмал, югыйсә Мансур йортның верандасын шул якка салдырырга чамалаган иде. Ул урын буш калды, әмма анда үскән тюльпаннар быел тирә-күршеләрне сөендерерлек булмады, Мансур Түләгәнев аларны күрмәде, өләшмәде, тюльпаннар түтәле бүрәнә һәм такталар ташыган чакта тапталып юкка чыкты. Йортны салып бетереп, морҗасын чыгарып, акшар белән ап-ак итеп агартып биргәч, Мансур балта остасына, бәяне кызганмыйча, мулдан түләде, өстәвенә - аның ихтирам белән барлык акчаны Хикмәтулла картның балаларына тапшырганы өчен рәхмәт йөзеннән - иске алачыкны, такталары, шиферлары, идән һәм түшәм такталары белән бергә, Акмал Булатовның үзенә тулысынча тапшырды. Болар бик ярады Акмалга, Хикмәтулла картның иске алачыгы такталарыннан мал-туарга абзар-кура корып була, ә акча йорт салган чакта алып торган әҗәтләрне түләргә китәчәк иде. Йортның эше бетеп, әйләнә-тирәсендәге йомычкалары җыелып алынгач, Мансурның татарча белми торган хатыны килде: элек тюльпаннар, редислар үскән урынга затлы чәчәк - гладиолуслар утыртты, бакча буена чынаяк тәлинкәсе хәтле булып үсә торган ак ромашкалар тезеп чыкты. Җәйнең кояшлы көннәре көзгә авыша башлаган бер- мәлне ромашкалар белән гладиолуслар күз явын алырдай итеп чәчәк аттылар. Карт кадерләп һәм хөрмәтләп үстергән алмагачлар - Мәскәү грушовкасы, алсу әнис - бөтен бакчаны хуш ис белән тутырды. Мансурның хатыны помидор белән кыяр үстерүгә дә оста икән, алар шундый да мул булып җитештеләр ки, бакча яныннан узган чакта, аларга сокланмаган кеше калмады. Боларның берсе дә гаҗәпләндермәде Акмалны. Аны иң гаҗәпләндергәне - элекке иске алачык урынында биек зәңгәр тәрәзәләре, чарлагы, верандалары белән балкып утырган нарат бүрәнәле өй пәйда булуы. "Хикмәтулла бабай исән булып, үз алачыгы урынында шушы мәһабәт йортны күрсә, нишләмәс иде", - дип, күңелләре нечкәреп уйлады ул. Әйе, йорт Акмалның күңеленә хуш килде. Әмма ул аңа шактый кыйммәткә төште. Язын үз бакчасындагы йортны салган чакта хатыны Гөлбикә һәм улы Гамил белән бозыла башлаган мөнәсәбәтләре уңайга түгел, гел кире якка китте. Гөлбикә каян ишеткәндер, бер дә бер көнне: "Син, Акмал, васыять итеп калдырган акча алгансың икән, шуның бер өлешен генә булса да яңа тормыш коручыларга - минем кызым белән киявемә биреп тор әле, бер ун елдан, тернәкләнеп аякларына баскач, алар аны сиңа кайтарып бирерләр", - дип акча сорарга килде. - Нинди акча турында сөйлисең син? Миндә бернинди акча да юк бит, - диде Акмал. Хатынының бит алмалары алсуланып торган чибәр йөзенә, каш астыннан сөзеп караган коңгырт күзләренә төбәлеп, сынап карады. - Әйдә, күзгә карап алдашып торма, бөтен бакча, бакча гына түгел, бөтен Казан гөр килә. "Хикмәтулла Түләгәнев ниндидер бер йолкыш бакча каравылчысына ун мең тәңкә акча васыять итеп калдырган, менә бәхетле кеше!" - диләр. - Син, Гөлбикә-гөлкәем, корыны бушка әйләндереп, әллә ниткән әкиятләр уйлап чыгарып йөрмә, кеше нәрсә сөйләмәс, алып кил син бакчага Гамилебезне, аны дәваларга, саф һавада асрарга онытмыйк, - диде. Боларны ул Гөлбикә белән моннан ун еллар чамасы элек башланган матур тормышларын искә төшереп, якын күреп, сагынып әйтте. Гөлбикәне унике яшьлек кызы белән бергә Акмал Мурманскидан, сеңлесе Тәгъзимә белән тау эшләрендә эшләгән җиреннән алып кайткан иде. Улы Рафаэльне исерек бандит пычак белән кадап үтергәннән соң, Гөлбикәнең кызы Венера аның бердәнбер юанычы һәм куанычы булды. Ул аны, үз баласыннан да артыграк күреп, өстен бөтен, тамагын тук итеп үстерде. Инде менә ул кыз кияүгә чыга, үги әтисенең аңа бирергә акчасы юк, чөнки ул әлеге васыять акчасына Хикмәтулла картның балаларына дача йорты салып бирде. Ә бакча каравылчысы булып эшләгәнгә алган хезмәт хакы үз бакчасындагы йортка кереп бетте.
Гөлбикә җиңгәбез боларны белергә дә, ишетергә дә теләми, ул тик бер генә нәрсәне белә: Акмал ун мең тәңкә акча алган, шуннан үги кызына бер генә тиен дә бүлеп бирергә теләми, теләми, имансыз адәм! Бу хакта Гөлбикә иренә, тартынмый-нитми, ачыктан-ачык әйтеп бирде. Декабрь аендагы янгыннан соң ярты ел вакыт эчендә көне-төне балта чабып, бүрәнә ышкылап, бербер артлы ике йорт җитештереп, Акмал тәмам арыган, нервылары тузган иде. Әнә шул арыганлык та, яшьтән күргән газап-михнәтләре дә, уналты яшьлек улы Рафаэльнең һәлакәте дә, аның хәлен аңлаган, аның барлык хәсрәтләрен уртаклашкан Хикмәтулла картның бу дөньядан китеп баруы да - барысы-барысы бергә өелеп, өскә калкып чыктылар. - Акылың бармы синең, Гөлбикә? Нигә син миңа ышанмыйсың, кесәмдә минем, хәзер тотып селкесәң дә, бер тиен акчам юк бит! - дип рәнҗеп әйтте ул һәм, кәефе китүдән, каны кайнаганнан нишләргә белмичә, кесәләрен ашыга-ашыга, умыра-умыра әйләндереп салды. Гөлбикә бүтән сүз катмады, кырт кына борылып, бакча йортыннан чыгып китте. Акмал, верандага сөялгән килеш, аның артыннан карап калды. Ун ел бергә яшәү дәверендә өйдә табак-савыт шалтырау булмый калмый иде, узар әле, дип фикер йөртте Акмал. Ләкин монысы узмады. Казанга улын күрергә дип кайткан Акмалны Гөлбикә өйләренә кертмәде. Тагын ике атнадан Акмал Булатовка судтан чакыру кәгазе китереп бирделәр. Хатыны Гөлбикә Булатова аның белән аерылышу хакында эш кузгаткан иде. Бу хәл Акмалның шулхәтле дә ачуын, гарьлеген, үкенүләрен берьюлы кузгатты, юк, ул судка баруны кирәк санамады, аерылышырга риза икәнлеген белдереп, хат кына язып җибәрде. Инде шуның белән эш бетте дип уйлаган иде ул. Казан квартирындагы барлык әйберне - җиһазны, келәмнәрне, телевизор, транзисторларны - һәммәсен, һәммәсен улы хакына ул Гөлбикәгә калдырган иде, аның белән квартираны да бүлешеп йөрмәгән иде, анысын әлерәк кенә кияүгә чыккан үги кызы Венера хакына эшләгән иде. Хәзер ул инде бер генә нәрсәгә исәп тота ала - бакча йортында, мең мәшәкать һәм күңел газаплары кичереп салган, юктан бар иткән үз йортында - дача йортында! - Акбайлары, Мәүлияләре белән тыныч кына яшәргә тели, билгеле бер вакыт узгач, улы Гамил дә, бәлкем, үзе янына килер, әтисен аңлар дип уй йөртә иде. Син уйлаган белән генә түгел шул. Озакламый аңа судтан тагын бер чакыру кәгазе килеп төште. Анысы Акмал әле генә җиткергән бакча йортын һәм дача участогын бүлешү турында иде. Бу юлы инде Булатов судка бармый булдыра алмас, ник дигәндә, судка ул һәммә нәрсәне ачыктан-ачык, турыдан-туры, берсен дә яшермичә, энәсеннән җебенә хәтле сөйләп бирергә тиеш. Аны аңларлар, аңламый калмаслар... "Бер бәхетсез - гел бәхетсез: тагы да калдым ятларга" дигән җыр бар. Ихтимал, моны Акмал кебек гел җил каршыдан исә торган кешеләргә карата чыгарганнардыр. Судья Хәкимова, чыраена рәсмилек пәрдәсе ябынган кырык яшьләрендәге юка иренле хатын, Акмалның хикәясен тыңларга да теләмәде. "Суд хөкеменә тартылганыгыз бармы?" дигән беренче соравыннан башлап, ул Акмал Булатовка шикләнеп карады, чөнки җавап бирүче аңа: "Өч ел утырып чыктым", - дигән җавапны әйтте. Судья Хәкимова дәгъва кылучы Гөлбикә ягына күчте, ихтимал, Гөлбикәне яклауның сәбәбе Акмалның өч ел төрмәдә булуыннан гына да түгелдер, чын хөкемнең, гаделлекнең бездә бит әле булганы юк, моны үз җилкәсендә татыды бит инде ул. Суд бездә йә власть вәкилен, йә хатын-кызны яклый. Әнә бит теге чакта "силсәвит Мәрдән" малаен -тәртипсезлекне үзе башлаган Тәүхитне түгел, үзен яклап көрәшкә ташланган Акмалны утыртып куйдылар. Әнә бит теге чакта Рафаэль берничек тә әнисе ягында калырга тиеш түгел иде, әнисенең тотнаксызлыгы, себерелеп йөрүе көн кебек ачык иде, аны әтисе Акмал Булатов ягында калдырырга тиешләр иде югыйсә, юк, алай эшләмәделәр, әнисе Сәүдә ягында калдырып, фаҗигале үлемгә дучар иттеләр. Шул хәлләрне белә торып та, үз күзе белән күрә торып та, ничек соң әле ул гаделлек җиңәсенә ышанып килде? И Аллам, акыл кермәсә дә кермәс икән кешегә, сабак алмаса да алмас икән адәм баласы! Суд, РСФСР Гражданлык кодексының кайсыдыр бер статьясын кулланып, дача йортын һәм бакча участогын аерылышкан ир белән хатын урталай бүләргә тиешләр дигән карар чыгарды.
Карарның тагын бер өстәмәсе бар: әгәр, психологик ярашмау сәбәпле, бер участокта һәм бер үк йортта аерылышкан ир белән хатын тынышып яши алмасалар, Акмал Булатов йорт һәм участок бәясенең илле процентын өч ай эчендә дәгъва кылучыга китереп тапшырырга тиеш була, диелгән иде анда. Акмал бик кыен хәлдә торып калды. Янәшәдә яшәүне ул күз алдына да китерә алмый, монысы көн кебек ачык. Син кылган изгелеккә явызлык белән җавап кайтарган бичә ничек инде синең белән бер йортта, бер бакчада янәшә яши алсын. Бу - үз иркең белән ирегеңне буу, бу - үз иркең белән үзеңне җәһәннәм утына ыргыту булыр иде. Шул ук вакытта аның бакча йортының һәм участокның ярты бәясен тапшырырлык акчасы да юк. Өч ай эчендә ул ике мең ярымлык акчаны каян таба алсын? Бар булган акчасы, бар булган сәләте һәм көче шушы йортка кереп бетте бит... Ике көн буена ул өендә утырды, беркем янына да чыкмады, беркем белән дә киңәшмәде, көне буе өй тирәсендә йөреп тә азактан ничектер тавышлары тынган этләрен дә онытып җибәрде ул. Башы миңгерәүләнгән, зиһене чуалган иде. Аны бер-бер артлы гөрселдәп атылган мылтык тавышлары өнсезлектән чыгарды. Нидер сизенеп, хәвефләнеп, ярсулы гайрәт белән типкән йөрәген сул кулы белән баскан хәлдә, ул камышлы күлләр ягына таба йөгерде. Күл буендагы бәләкәй урман янында ул кинәт, сискәнеп туктады: зур усак төбендә, җирдә Акбай аунап ята, телен тешләгән, башы янына кып-кызыл булып кан җыелган иде. Акмал аның янына җиргә тезләнде: и бәгырькәем, башыңа җиттеләрмени синең?.. Арырак киткәч, ул Табылдык белән Пиратның янәшә яткан үле гәүдәләрен күрде - берсе кап-кара, икенчесе ут кебек җирән ике эт гәүдәсе уты сүнеп барган учакны хәтерләтә иде. Кичкә кадәрле ул этләрне күмеп йөрде, аларның кабере өстенә яшь каеннар белән миләш утыртты. Аннары өенә кайтты. Мәүлияне, аның биш баласын кәрзингә салды; дача йортының ишеген төбенә хәтле ачык калдырып, өеннән чыгып китте, песиләр салынган кәрзинен үзе белән алды. Кая алып барыр аны юлы - туып үскән Көрнәлесенәме, Себер яки Мурман якларынамы - билгесез. Хәзер аңа кая барса да барыбер иде...
Акча күктән яумый
Фәндилә юка гәүдәле җитез кыз булып үсте. Җитезлеге кемнәндер - әтисе Вәлиәхмәт тә, әнисе Бибигайшә дә әллә ни җитезләрдән түгел иде. Алар Казан каласының татарлар күп яши торган Яңа бистәсендә үз йортлары белән салмак вә бәрәкәтле тормыш алып баралар, чиста-пөхтәлекләре, исәп-хисапны төгәл белүләре белән күршекүкерт арасында аерылып торалар, туры сүзле, нык холыклы бу гаилә Яңа бистәнең күз өстендәге кашы кебек иде. Ат дилбегәсен кулына чорнап тоткан Вәлиәхмәтне бер генә кем инсан да юлыннан тайпылдыра алмас, уңга-сулга аудара алмас иде. Атны ул дөньядагы барлык җан иясеннән артыграк күрә, авыр сугыш елларында да аның аты көр, чөнки ул аны балаларыннан артыграк тәрбияли, авызыннан өзеп, ипиен каптыра, вакытында башагын болгата, вакытында суын эчертә, чыбыркылап кумый; бистә тирәсендәге тарлавыклардан җәйге тымызык кичләрдә чалгы белән чабып алып кайткан печәнне бахбаена кыш буена ашатып чыга торган иде. Мәшәкатьле, газаплы авыр елларда ат аның җан дусты вә күңел юаткычы булды. Якты дөнья белән саубуллашып, хатыны белән балаларына бәхилләү сүзләрен әйткән чагында да, Вәлиәхмәттән бер генә сүз ишеттеләр: - Кабер ташыма... ат сурәте ясатыгыз... Хәер, монысын ашыгыбрак әйттек бугай, ник дигәндә, Вәлиәхмәт дигән нык куллы кем инсан дөньяда шактый озак яшәде, балаларының кеше булганнарын, тырыш-булдыклылыкларын үз күзе белән күрү бәхетенә иреште әле... Һай гомерләр, гомерләр... Нинди генә тырыш булмасыннар, акчаның тиененә кадәр санап тотмасыннар, аларга да йортны алып бару бик алай җиңел булмады.
Фәндилә - шомырт кара күзле, шомырт кара озын толымлы үсмер кыз - апасы Әсмадан калган киемнәрне киеп үсте. Гарьләнмәс, дисеңме, кыз бала? Гәүдәсенең сылулыгын да, чыраеның балкып торган чибәр булуын да белә иде Фәндилә, әмма апасыннан калган киемнәр аны кимсетә, күңелен төшерә, үзен горур-бәйсез тотарга ирек бирми иде. Ә бит аның дәрәҗәсен белеп, башны текә тотып кына йөрер чагы иде... Ихтимал, шуңадыр унынчыны тәмамлап чыгарга сабырлыгы җитмәде аның, сигезенчедән соң ул әнисе эшли торган мех фабрикасына барып урнашты. Тире сайлашты, тире кырды, аннары пальто якалары, бүрекләр текте - ике ел буена әнә шул сасы исле, пычрак комбинатта бил бөкте. Хәер, "мехавай"ны ул беркайчан да яман итеп искә алмастыр. Мех эше аңа үз гомерендә беренче мәртәбә, үзе өчен дип, кибеттән сайлап алган яңа күлмәк киертте, үзе өчен дип, Яңа бистә кибетеннән сатып алган нечкә билле бик матур яңа пальтолы итте. Менә шунда ул, көзге алдында бөтерелгән чакта, буй-сынының егетләр күзе төшәрдәй чибәр-сылу икәнлеген күрде, алгы көндә булачак бәхетен күз алдына китерде. Ләкин кияү эзләргә дә, егетләр белән танышырга да ашыкмады. Аны кызыктырган, аның төн йокыларын качырган бер нәрсә бар иде дөньяда - ак халат. Үзе белән бергә сигезенчене тәмамлаган Вәсимәдән ул үлеп тә көнләште - аның кебек чытыр ак халат киеп, мануфактура кибетендә сатучы булып эшләргә иде менә. Кая инде ул Фәндиләгә андый кибеткә эләгү? Вәсимәнең бит әтисе - универмаг директоры, әнисе - модалар ательесында күлмәк тегүче. Чәчләрен бөдрәләткән, өстенә куе чия төсендәге көзге пальто киеп алган Вәсимә, биек үкчәле туфлиләре белән урам ташына шык-шык басып, озын буйлы, погонлы әфисәр егет белән култыклашып, алар өе яныннан узып киткәндә, Фәндиләнең күңелләре тула, эченә кайнар утлар йөгерә торган иде. Йа Алла, килерме аңа да шундый ямьле көннәр?! Ә килде бит, килде ул көн! Әнисе кызын "мехавай"дан җибәрмәскә бик теләгән иде кана: - Ай-һай, балам, бигрәкләр дә авыр, бигрәкләр дә җаваплы, борчулы эшкә керәсең бит. Суң, исәр баш, үзең уйлап кара, әниең белән бергәләп, терек-терек кенә фабрикка барып, терек-терек кенә фабриктан кайтып, киңәш-табыш итеп кенә яшисе урында... Бигрәкләр дә хәтеремне калдырасың, кызым. Кибеткә керәм дисең син менә. Кибеттәге кызлар азып-тузып йөри дип ишеттем мин. Берсекөнне ахирәтем Бәдигыльҗамал сөйләп торды: андагы кызлар тилергән сыер сөтеннән дә авыз итә икән. Авыз итмәсә, ләчәнствуасына ярамый, ләчәнствуасына тәлинкә тотмаса, аны кәкре каенга терәтеп куярга да күп сорамыйлар, имеш... Беләм, бик үзсүзле бала син, түлке мин синең колагыңа киртләп әйтәм, берүк үзеңне сакла, кеше арасында нәселебезгә күңелсезлек китерә күрмә. Инәлепләр сорыйм синнән, балакаем, картаймыш көнебездә әтиең белән мине адәм мәсхәрәсенә калдыра күрмә, яме... Вәлиәхмәтләр йортында ата-ана белән балалар арасында төчелек, өге-җөгелек беркайчан да булмады. Кырыс тәртиптә үсте балалар. Бу юлы Бибигайшә җиңгинең кинәт күңеле тулып китте, кызы Фәндиләне кочаклап алып, битен аның битенә куеп торды. Фәндилә, әнисенә сыенып, беркавым тын торгач, ашыгып кузгалды, ашыгып киенде, ашыгып китеп барды. Әни кеше ут борчасы кебек җитез, үткен, теләсә кайсы егетнең күзен камаштырырдай чибәр кызы артыннан, тәрәзә каршысына басып, уфтанып карап калды: алды-арты хәерле була гына күрсен инде... Фәндилә тимер юл вокзалы янындагы кибеткә укучы-өйрәнчек булып эшкә керде. Көндезләрен ул пассажирларга юл өчен кирәкле азык-төлек сата, кичләрен эшче яшьләр мәктәбендә укып йөри, инде унсигез яшен тутырган булса да, аңарда егетләр кайгысы юк иде әле. Фәндилә эшләгән кибеттә мөдир булып сугышта бер кулы гарипләнгән Сәфәргали абзый эшли. Беренче көннәреннән үк мөдир Фәндиләне үз күрде, аңа, кызым, дип, ягымлы итеп дәште, киңәшләрен бирә торды. Бу исә Фәндиләгә бик ошый, ул, шунлыктан микән, эшкә бөтен күңелен сала, ә менә үзе белән кулалмашка эшләүче Фирдәс исемле әрсез егет белән Камилә исемле жубалгы кызны ничектер өнәп бетерми иде. Бәлки, моңа әнисенең ялынып-ялварып әйткән сүзләре дә сәбәпче булгандыр. Фирдәс тирәсендә кайчан карама ниндидер шикле егетләр бутала. Фирдәс белән алар пышын-пышын киләләр, Камилә белән үзләрен дорфа тоталар, Фәндиләгә күзләрен тасрайтып, ашардай булып карап узалар. Телгә үткен, уен-көлкегә дә оста Фәндилә андый "пошляк" егетләрне күрмәмешкә салыша, шуның белән ул аларны үзенә якын китерми, әмма эшкә булдыксыз Камилә белән аның борчагы пешми. Кибеттә Сәфәргали абзый керткән, кәгазь-мазарга язылмаган кагыйдә бар: һәркайда чисталык, һәркайда тәртип булырга тиеш. Һәм ул тәртипне һәр көнне кибетчеләрдән берсе - йә Фирдәс, йә Фәндилә, йә Камилә сакларга бурычлы. Камилә кибеттәге чисталык-пөхтәлекне үзе дежур көнне дә сакларга ашыкмый, эшкә соңарып килә. Үз өйләрендә гомер буе тәртип күреп өйрәнгән Фәндиләнең моңа эче поша, Камилә эшләмәгәнне үзе эшләргә мәҗбүр була.
Шулай беркөнне, кулалмаш эшләүче Камилә өчен идән юып яткан чакта, аны кибет мөдире Сәфәргали абзый күрде. - Исәнме, кызым, идән юасыңмыни? - диде. - Юып чыгарыйм дидем әле, Сәфәргали абзый. Төрле ис-послар да бетәр. Юкса... - Тукта, балакай, сабыр! Бүген кибетнең чисталыгы өчен Камилә сеңлебез җавап бирәсе көн түгелме соң? - Ул җавап бирәсе дә... күренми бит әле менә. Тиздән кибеткә халык килә башлар. Тәртипсез килеш каршылау уңайсыз бит аларны. - Кһм-кһм... - дип тамак кыргалады кибет мөдире, кабарынкы җирән мыегын кулы белән баскалап. Бераз дәшми торгач, үз кабинетына кереп китте. Ул китүгә, кибеткә, ишекне үз ачкычы белән ачып, Фирдәс килеп керде. Фәндилә ишек ачылган тавышны ишетте, ничектер моңа әһәмият бирмәде, мунчаласын чиләктәге суга манып, идәннең соңгы сайгакларын юып бетерергә дип иелде. Шунда көтелмәгән хәл булды. Салкын тупас кул аның күкрәгенә ябышты. Фәндилә көтелмәгән бу хәлдән чырыйлап кычкырып җибәрде, тураеп басты, каршысында әрсез елмаеп торган Фирдәснең битенә шакшы сулы мунчаласы белән берне китереп сылады. - Нишлисең син, оятсыз?! Кем дип белдең син мине?! - Бүтән сүз таба алмагач, елап ук җибәрде. Тавышка Сәфәргали абзый чыкты. - Нәрсә булды, оланнар? Ни булды? - диде ул, каушап. Әрсез бәбәкләрен яшь кызга төбәп, күн пальтосы өстеннән аккан суны кулы белән сөртә-сөртә, Фирдәс Фәндиләдән әйттермәскә, аны куркытырга тырыша иде. Кибет мөдире, аның каршысына ук килеп: - Ни булды, тәти егет? - диде. - Әй, берни дә булмады ла... Чебен тимәс чер итәр... - Боргаланмыйча гына әйт! - диде Сәфәргали абзый боеручан тавыш белән. Фирдәс күн пальтосы өстеннән аккан суны сөртүдән туктады, кесәсеннән ачкыч бәйләме чыгарып, аны һавада болгап алды, аннары, бәйләнчек чебенне куып җибәрергә теләгәндәй, кулын селтәде: - Син, Сәфәргали абзый, мөдир булсаң, мөдир бул, егет белән кыз арасына кермә, яме, - дип, эчкәрге бүлмәгә кереп китәргә уйлаган иде, мөдир аны туктатты. - Ашыкма, тәти егет, торып тор! - диде ул салмак, ләкин дәһшәтле тавыш белән. - Инде син әйт, Фәндилә, ни булды? Фәндилә, иреннәрен мимылдатып, сүзен әйтә алмыйча беркавым басып торгач, елый-елый такмакларга кереште: - Әнә бит Фирдәс тупаслана, күкрәккә үрелә. Нәрсә, мин аңа урам кызы мәллә? - Дөресме? - Ал-да-ша! - Минме алдашам? Минме? - диде күзләре усалланып кабынган Фәндилә. Битендәге соңгы тамчы күз яшен кул аркасы белән сыпырып алып, ул егеткә ташланды: - Минме алдашам? Карале моны, оятсызны, ыштыр каплаган битне! Күзен дә йоммыйча, акны кара дип тора бит, ә, бәдбәхет! - Кит моннан, ялагай! Нәрсә син, ләчкелдекләнеп, мөдир алдында дәрәҗәңне күтәрергә маташасың? Әллә себерке икәнеңне белмиләрме? Синең кебекләрнең бәясе саручий базары көнне бер тиен... - Фирдәснең иреннәре мәсхәрәле чалшайды, күзе ут булып кабынды. - Тукта! Тукта диләр сиңа, яхшы чакта! - дип, җан ачуыннан, нәфрәтеннән буылып кычкырды мөдир, терсәктән киселгән кул кисентесен Фирдәснең борын төбендә селки башлады: - Ишетәсеңме, тотнаксыз тунакый? Күптән инде минем сиңа каным кызып йөри иде. Хәзер үк, минуты-секунды белән гафу үтен Фәндиләдән! Ишетәсеңме, гафу! - Минме? Шушы бөҗәктәнме? Сату итә белмәгәч, идән юарга керешкән шушы җәбәхәердәнме?! - Җитте! - диде Сәфәргали абзый, исән кулын йодрыклап. - Син бүген миндә эшләмисең. Эшләмисең, ишеттеңме?! - Һи-и, ялындырдың, чулак тәре! Әллә син мине башка урында эш табалмаслык мокыт дип белдеңме? Әнә универмагка чакырып торалар, коммерческий директор итеп. Киттем-бардым, гудбай!
- Хәзер үк! Хәзер үк! Сәгате-минуты белән! Күземнән югал! Эзең булмасын, әрсез алабай! - дип, инде тәмам чыгырыннан чыгып, ярсый-ярсый кычкыра башлады кибет мөдире. Фирдәс ачу белән ишекләрне шапылдатып ябып чыгып китте. Фәндилә ул чакта бу әрсез егетнең, хезмәт баскычыннан бик тиз күтәрелеп, озакламый үзенең кан дошманына әйләнәчәген белми иде әле. Бибигайшә җиңги гадәтенчә иртүк уянды. Үзалдына моңлы көйләр көйли-көйли, бәрәңгесен әрчеде. Казан астына ягып җибәрде, самавырын кайнатырга куйды. Рәхмәт яугырысы, Фәндилә "Мин, әни, иртүк кайтып җитәрмен, минем өчен бер дә генә борчылма, яме" дигән иде, көн аязды, кояш чыкты, әнә радио иртәнге хәбәрләрне тапшыра башлады инде, Фәндиләсе һаман юк, кайтмый да кайтмый. Иптәш кызы кибетче Вәсимәләргә куна барырга рөхсәт сораганые, аның бу үтенече белән күңеленнән килешмәсә дә, һаман-һаман буй җиткән, балигъ булган баланы кыерсыту ярамас дигән уйга килеп, ул аңа иптәш кызына барырга, кунып калырга рөхсәт итте. Әйе, итте, иртән иртүк кайтып җитү шарты белән! Оныта яшьләр вәгъдәсен, оныта, кайтмый бит әнә... Ул уянганда, әле күк йөзе болытлы иде. Инде әнә болытлар да таралды, кояш та күренде, биегәеп калган зәп-зәңгәр көзге күктән киек казлар тезелешеп очып бара. Моңсу була көз көннәре, бик тә моңсу, узган гомерләрне, кайчандыр булган сагышларны искә төшерә. Көзге көннәр кебек моңсу бу көннәрдә Бибигайшә. Үзе дә аңламастан, уйга калып утыра, яшь чагында җырлаган җырларын, су буендагы уеннарны искә төшерә. Җилнең исүләрендә, әле яфракларын коярга өлгермәгән, инде сап-сары булып балкып утырган агачларның талгын җилдән шаулавында да, һавада киек казлар тавышында да моңсулык таба Бибигайшә. Кичәгенәк, "мехавай"дан кайткач, бернәрсәгә игътибар итте әни кеше: кызы Фәндилә тәрәзә пәрдәләрен алыштырган түгелме? Сандыкта яткан өр-яңа челтәрләрне элеп куйган ич тәрәзәгә. Бакчы, өстәлдәге ашъяулыкларны да алыштырган. Нәрсәгә булыр икән бу? Бәйрәм-мазар да түгел югыйсә... Әллә Ходаем... Белмәссең тагын, кыз баланың иртәнге уе - кичке туе дигәндәй... Шул уйлары белән вәсвәсә килеп утырганда, ишектән җилтерәп Фәндиләсе кайтып керде. - И балам, кайларда югалып йөрдең шул гомер? Көтә-көтә көтекләр булып беттем бит инде... - Кызына төбәлеп, зарлы тавыш белән өстәде: - Иренеңә иннек тә сөрткәнсең түгелме, күзләрең дә елтырый, ни булды сиңа? - И әнием, белмисең син, бернәрсә дә белмисең, - диде ниндидер күтәренке шат тавыш белән, шундук әнисен кочаклап, зырылдатып әйләндерергә кереште. - Абау-абау, туктат! Ни кылануың бу, йа Рабби? Фәндилә, дим, кара инде, тилердең мәллә, нишләвең бу, гомер булмаганны! - Тилердем, әни, тилердем! - диде Фәндилә, башы әйләнүдән аварга торган әнисен урындыкка утыртып. - Беләсеңме, әни, беләсеңме, бәгырькәем, мин кияүгә чыгам! Кызының ут кебек алсуланган йөзенә, чаткыланып янган кара күзләренә карап, әнисе әйтте: - Йәсәнә, тылакыйланма, ирештермә инде әниеңне, болай да бу көннәрдә йөрәгем урынында түгел, саргайган агачларга карап сагышланып йөрим... Уф Аллам, уйнап әйтәсеңме, чынлапмы? Фәндилә кинәт җитдиләнде, өстендәге аксыл җиләнен салып чөйгә элгәч, әнисе белән янәшә өстәл буендагы урындыкка килеп утырды. Чырае уйчанланып китте, карашы идәнгә төбәлде. Колагындагы тамчылы көмеш алкалары гына, әле һаман селкенгәләп, аның чиксез-чамасыз дулкынланганлыгын әйтеп торалар иде. - Әнекәем, бәгырькәем, тыңла мине, яме. Бүген кичен, сәгать җиделәр тирәсендә безгә бер егет килергә тиеш. Ул миннән үтенеп сорады, шул хакта Бибигайшә җиңгигә әйтеп куй әле, зинһар, диде. - Ниткән егет ул тагын? - диде Бибигайшә җиңги, каушап. - Кем инде өйгә егет чакыра, ата-бабада булган хәлмени ул. Йа Рабби, бар икән күрәселәрем... - Әни, дим, туктале, паника куптармый тор әле. Хәзер әйтеп бирәм мин сиңа. Мәгафур исемле егет ул. Эшче. Эчми, тартмый, заводта эшли, исеме алдынгылар тактасында... - Соң, булса, алдынгылар тактасында булса... Әтиең өйдә югында... Ул нәрсә әйтер, миннән башка, дияр, аналы-кызлы, дияр...
- Әнә шул әти юк чак булганга, синең янга чакырдым да инде. Ошамый икән, үземә әйтерсең, әти белми дә калыр. Ул синең белән сөйләшергә килә, мине сорарга... Әнисе, кулын кушырып, мичкә барып сөялде: бар икән күрәселәре... Аның башкача сүз әйтерлек хәле калмаган иде... Кичен, сәгать нәкъ җиде тулганда, Мәгафур килде. Утыз яшьләрендә. Ак чырайлы, карчыга борынлы, зәңгәрсу-яшькелт күзле, буйга озын, гәүдәгә нык. Ишектән бик иркен керде бу базык егет. - Әссәламегаләйкүм! Бу йортка бәрәкәт иңдерсен Ходай Тәгалә, - дип әйткән беренче сүзе белән үк ул Фәндилә әнисенең күңелен үзенә карата алды шикелле. Алга таба изрәп төшмәсә генә ярар иде, юашрак ул, юашрак, беренче кыю сүзләрен Фәндилә өйрәтеп куйган буенча, күңелдән ятлап килгәнен әйтте. - Вәгаләйкемәссәлам! Әйдүк, кунак, әйдүк, сине кем дип белик? - диде Бибигайшә, юри белмәмешкә салышып. - Мин, Бибигайшә җиңги, сезнең кызыгыз Фәндиләнең таныш егете булам. Өйгә басып керде дип гаеп итмәгез, зинһар. Мине сезгә кызыгыз чакырды, - дип, ул ишек төбендә таптанып тора башлады. Бу вакытта Фәндилә чокыр-чынаяклар куя торган сырлап ясалган шкаф буенда тора, әнисенә күрсәтмичә генә, Мәгафурга, кыюрак бул, дип ишарәләр ясый иде. Фәндиләнең әнисе сүзне ипләп-килештереп сөйләү ягыннан төшеп калганнардан түгел. Ул әле бии дә, гармун да уйный, Вәлиәхмәте белән бергәләп утын сарайлары да салыша, кешеләр белән уртак тел дә таба ала иде. Шәт, бу юлы да югалып калмастыр... Бибигайшә җиңги, уртанчы кызының язмышын хәл итәргә дип килгән егетне әле һаман ишек төбеннән ары уздырмыйча: - Исемеңне кем дип белик инде без синең, кунак егет? - диде ул, һаман да төпченеп. - Исемем минем Мәгафур, үзем мин ундүрт яшемнән заводта эшлим, аракы эчмим, тәмәке тартмыйм... - Бәрәкалла, бик күркәм сыйфатларың бар икән, - диде Бибигайшә җиңги. - Әйдә, аягыңнан саласыңмы? Безнең Яңа бистәдә шулай гадәтләнелгән, аяк киемен салмыйча түргә узмыйлар. Үзен дә, хуҗаны да ихтирам итсә, әлбиттәген... - Юк, әни, итеген салмасын, хром итектән матуррак күренә ул, - дип, Фәндилә, бик җитез генә килеп, елмаеп-көлеп, кунакның аяк астына юеш чүпрәк җәйде. - Менә шунда сөрт аягыңны, Мәгафур. Егет озаклап хром итеген чүпрәккә сөртте, башыннан кепкасын салып, ишек төбендәге чөйгә элгәч, бер урында таптанып тора башлады. "Әрсез түгел икән..." - дип уйлап өлгерде Бибигайшә җиңги һәм, шул уйларыннан күңеле җылынып, Мәгафурны түргә чакырды. - Үзең дә беләсеңдер, чибәр егет, безнең халыкта бит өйгә килгән кунакны ризыксыз чыгармаска кушкан. Һич югында, ул бер чүмеч су эчәргә тиеш. Кызым, бар әле, почмак яктан самавырны алып чык, кунакка чәй эчертеп җибәрербез. Мактап кына йөри икән, рәхмәт яугыры, самавырым кайнап кына чыкканые. Мәгафурны Бибигайшә җиңги кулыннан җитәкләп диярлек өстәл янына китереп утыртты. Хуҗабикә шкафтан, кулдан сырлап-сырлап, бизәкләп ясаган бик матур шкафтан, чынаяклар, чәйнек һәм чәй калаклары алып килгән арада, өйгә күз йөгертеп алырга өлгерде. Матчага, тәрәзә башларына буйдан-буйга кашага эленгән, алар барысы бертөсле ак чәчәк төшерелгән зәңгәр ситсыдан; өйнең шактый өлешен биләп алган зур мич ап-ак итеп агартылган; арырак - стена буенда агач карават, анысы да кулдан ясалган, өстендә кабартып өелгән тау чаклы мендәр - һәммәсе ак челтәр белән ябылып, күрер күзгә, беренче карашка ук бу йортта пөхтәлек, тәртип гомерлек гадәт икәнен әйтеп торалар. Тәрәзә төпләрендәге куш йодрык чаклы булып ал-кызыл чәчәк аткан яран гөлләре Мәгафурга, ихтимал, туган-үскән авылын исенә төшергәндер: - Бик матур яшисез икән, Бибигайшә җиңги. Авылча...- дип көрсенеп куйды ул. - Хәзинәдә бары инде, туган, калача яшәргә бит аның йорты да ул түгел, безнең ише бистәдә гомер кичергән кешеләрне калача яшәргә өйрәтеп тә булмый торгандыр инде аны. Фәндиләнең әтисе гомер буе ат җикте, мин гомер буе "мехавай"да эшләдем, - дип, шактый ук бирчәйгән кулы белән авыз тирәләрен сыпыргалап алды.
- Вәлиәхмәт абзый кайда соң? - дип сорарга җөрьәт итте Мәгафур. - Улмы? Ул өйдә булса әйбәт буласые да, ул, туганнарыбызга барып, хәлләрен белеп кайтыйм әле дип, Теләчегә киткәние шул... - Ала-а-ай икән... - дигән булды кунак егет, башка сүз таба алмыйча. Фәндилә табынга җәт-җәт кенә самавырны китереп утыртты, әнисенең ым кагуына буйсынып, кадерле кунаклар килгән чакта гына чыгара торган кәрәзле бал, бавырсак, кызыл эремчек, кош теле кебек ризыкларны тезеп куйды, кунак алдына кулдан суккан кызыл тастымал җәеп, аны бөтенләй уңайсызландырып куйды. Мәгафур табын янында үзен бик тыйнак тотты: балны ул чәй калагының очына гына эләктереп капты, чәйне шопырдатып эчмәде, уртлап кына куйды. Үзенең һәр гамәлен ул Бибигайшә җиңгинең күздән үткәреп торганын белә, бу авыр хәлдән котылу өчен, тизрәк йомышын әйтергә җыена иде. Гөнаһ шомлыгы, бу вакытта Фәндилә почмак якка чыгып китте дә керми дә керми! - Без, апа, әй... ни... Бибигайшә җиңги, болай итик, Фәндиләне дә чакырыйк әле монда. Кызын Бибигайшә җиңги, почмак якка кереп, үзе чакырды. Фәндилә чыккач, Мәгафур аяк өсте басты, Фәндилә аның янына килде. Менә хәзер алар икәү янәшә басып торалар, икесе дә дулкынланган, йөзләре агарыбрак киткән, Бибигайшә җиңги алар каршысында утыра. - Мин, апа, мин, апа... Бибигайшә җиңги... - дип сүз башлагач, Мәгафур, тотлыгып, пиджак якасыннан булмаган чүпне сыпыра башлады, Фәндилә аның аркасына ипләп кенә, әнисенә сиздермәстән генә төртеп алды, кыюрак бул, янәсе. - Мин, апа, Бибигайшә җиңги, сездән кызыгыз Фәндиләне сорарга дип килгәнием... - Әйтеп бетергәч, өстеннән таулар төшкәндәй, авыр итеп бер сулады. Бибигайшә җиңги уң якка башын кырын салды, сул якка кырын салды - аның бу хәрәкәте Мәгафурның пиджак якасындагы булмаган чүпне сыпырып төшерергә азаплануыннан бер дә ким булмады. Ул арада ишектән, күн кожанын шыштырдатып, Вәлиәхмәт абзый кайтып керде. - Бәрәкалла, син Теләчегә киткәниең бит. Ничек алай тиз әйләнәсе булдың? - дип, картын аягүрә басып каршылады Бибигайшә җиңги. - Әй, сукыр тавык юлга чыкса, буран була, ди. Барып чыкмады әле ул Теләчегә барулар. Автобусны ватканнар, хәерсезләр, ике-өч сәгать көттереп утырдылар да, бүген бара алмыйбыз, автобус юк, диделәр, хәтта ки гафу да үтенмәделәр, мәгънәсезләр, - дип, юаш кына сукранды йорт хуҗасы, кожанын салган чакта, өйдә чит кеше барлыгын күреп алып: - Тукта, тукта, кунак бар түгелме соң бездә? Ә син, әнисе, әйтмисең дә, хур булырсың, билләһи, - дип сөйләнеп, кунакка таба бик хәтәр яктырып килә башлады. Йорт хуҗасының көтелмәгәндә кайтып керүе җайлана башлаган эшне сүтеп ташлый язды. Фәндилә, оялуыннан кая керер тишек тапмыйча, янә дә почмак якка элдертте, ә булачак кияү, зур кытыршы кулларын кая куярга белмичә, утырган җирендә кыбырсый башлады. Бибигайшә җиңгигә сүтелеп киткән эшләрне яңабаштан җыярга, Мәгафур исемле шушы егетнең нинди ният белән килгәнлеген аңлатып бирергә туры килде. Вәлиәхмәт абзый, карчыгын тыңлап бетергәч, чын ирләрчә тамак кырып кына куйды да, Бибигайшә җиңгигә таба борылып, тамак астына чиртеп күрсәтте. Тегесе, шундук аңлап, җәт кенә почмак якка чыкты, аннан ачкыч алып, чоланга чыкты да каяндыр бер "акбаш"ны алып керде. Вәлиәхмәт абзый, кунак егетенә күз кысып, ике стаканга яртылаш итеп аракы салды: - Менә шушы ачар безнең телне, майлаган арба кебек китәр безнең эшләр. Һе-һе-һе, алдына солы салмасаң, бахбай да кешнәми, кая ул кешнәү, хәтта ки юыртып та алып бармый. Әйдәле, кем, Мәгафур туган, Аллага тапшырып, аударып куйыйк әле шушы һәйбәт даруны. Мәгафур, бик нык каушап һәм авызында ботка пешереп: - Юк шул, булмый шул... минем моны... ни бит... беләсезме, Вәлиәхмәт агай, үз гомеремдә дә тотып караганым юк... - диде һәм шул гамәле белән ул алдан ук рәхәтлек татырга исәпләгән йорт башлыгының кәефен кырып ташлады. Вәлиәхмәт абзый, сул кулы белән мыекны сыпырып, каты итеп тамак кырып алды, инде эчеп җибәрәм дигән аракысын стаканы белән читкәрәк этеп куйды һәм туп-туры сорау алуга күчте: - Син менә, энем, исемеңне Мәгафур дидең бугай, әйт әле миңа, ийе, әйтеп җибәр әле, син, ягъни мәсәлән, минем кызым Фәндилә белән тормыш корып җибәрүеңне ничегрәк күз алдына китерәсең инде? Гаилә кору бит ул ихахай-михахай гына түгел. Гаилә башлыгы, ягъни син, авыр йөк аты кебек, язмышыңа чыккан арбаны, бик дәү йөк төягән арбаны, чокыр-чакырлар, тау-ташлар арасыннан аудармый-нитми дигәндәй тартып барырга тиеш буласың. Мин үзем, мәсәлән, гаилә коруны шулай дип беләм һәм шулай дип фикер йөртәм. Син ничегрәк күз алдына китерә торгансыңдыр, ул кадәресен белмим...
Мәгафур, ыкы-мыкы килеп, тагын пиджак якасындагы юк чүпне сыпыра башлаган иде, аңа ярдәмгә күрше бүлмәдән бик хәтәр дулкынланган Фәндилә килеп чыкты: - Син, әти, бигрәк инде! Нишләп әле син беренче мәртәбә күргән кешеңнән допрос алырга тотындың. Гаилә - һәркемнең үз эше, беркем дә беркемнән дә сорап, киңәш-табышка мохтаҗ булып яшәми. Әгәр яшьләр пар килә икән, алар үз җайларын үзләре таба. Кем белә, сезнең дәвергә безнең дәвер әллә бөтенләй дә туры килмәс. Бибигайшә җиңги, эшнең зурга китәчәген абайлап, арага керүне кирәк тапты: - Беләсеңме, Мәгафур туганкай, синең бит безгә тота-каба әйткән тәкъдимең көтелмәгәндәрәк булды. Ник дигәндә - бик кинәт! Юк, ялгыш сөйләп утырам бугай, алай бигүк кинәт тә түгел инде ул. Фәндилә безгә, әтисе белән миңа, Мәгафур дигән егет турысында, аның эчмәве, тартмавы, заводның кызыл тактасында булуы хакында колакка тукыштырып торадырые. Көн саен, җае чыккан саен. Әмма дәхи үзеңне күрмәгәч, сүзеңне ишетмәгәч, Мәгафур дигән исем безнең өчен ул исем генә булып һавада асылынып кала бирде. Вәлиәхмәт агай, сүзнең озынга китәчәген абайлап, читкә этеп куйган стаканын кулына алды, сүзсезнисез генә эчеп җибәрде дә, ризык кабарга дип, тәлинкәгә үрелде. Аның өчен хәзер ике дөнья бер, уртасы камыр иде. Ләкин карчыгы Бибигайшәнең: - Без, Мәгафур туган, әгәренки беләсең килсә, безнең кызыбыз Фәндилә... - дип, озакка сузмакчы булып башлаган сүзен ул бүлдерүне кирәк тапты: - Туктап тор, кортка. Лутчы мин әйтим. Кызыбыз бик ихлас, и шулай ук бик җитез, бик булган. Ә син менә минем төслерәк күренәсең, хәтерең калмасын, пешеп җитмәгәнрәк. Безнең заманда алай ярамый, йоклап йөреп дөнья алып барып булмый. Безнең кызыбыз, үзебез шикелле, бик тиз ышанучан, акны - ак, караны кара дип танучан... Мәгафур җавап кайтармады, иренен кыймылдатып кына куйды. - Безнең нәселдә үлем бар, катын аеру юк, - дип, Бибигайшә җиңги кабат килеп кысылды. Эш алай вәгазь укуга киткәч, Фәндилә түзмәде, нәрсә йоклап утырасың, әйт сүзеңне өзеп дип, Мәгафурның аркасына төртте. - Сез юкка борчыласыз, өлкәннәр. Барысы да сез уйлаганча булыр. - Тирләп киткән маңгаен учы белән сыпырып алды, Фәндилә салган тастымалы идәнгә төшеп киткән иде. - Минем ике бүлмәле фатирым бар. Аена мин ике йөз илле тәңкә акча алам. Түтелке-түтелке, әйбәт итеп тотам, аракыгамазарга әрәм-шәрәм итмим. Фәндилә бер йөз сумлык эшләсә, шул безгә җитеп арткан. Нигә нәфселәнергә, дөнья малын без генә җыеп бетерә алмабыз. Туйны йөзәр кеше чакырып, дөнья шаулатып үткәрергә ният юк минем. Иң якын туганнар да иң якын дуслар, ну... бергә эшләгән кайбер иптәшләр. Нигә акча әрәм итеп, исерек компанияне тыңлап утырырга? Лутчы ул акчаны йорт кирәкярагына тотарга!.. - Шалиш, булачак кияү! - дип ычкындырды стаканга икенче мәртәбә үрелгән Вәлиәхмәт абзый. - Шалиш, мәйтәм, кияү булырга килгән Мәгафур туган. Туй икән туй! Ничу монда ике-өч бөртек кеше белән күрше-күләнне көлдереп утырырга! Үзебезне үзебез мыскыл иттереп. Кем туй ясый дигәндә, "Вәлиәхмәтнекеләр" дибәйтеп әйтерлек булсын! Болай зурдан кубып сөйләшү кияү булачак Мәгафурны да, килен булачак Фәндиләне дә, үз акылы үзендә булган Бибигайшә җиңгине дә айнытып җибәрде. Кирле-мырлы сүз куерту күз яшеннән бүтәнгә китермәячәк иде. Бибигайшә җиңги картының касыгына төртте: җитәр сиңа, телеңә салынып, яшьләрнең күңелен биздереп утырма. Эчкәнсең икән, буеңа сеңдер... Кара син аны, башка чакта песием-песием йөргән кеше, теле ачылды бүген... Төн урталары җиткәндә, Вәлиәхмәт абзый, "акбаш"ны берүзе бушатып бетереп, булачак киявен бик ягымлы сүзләр сөйләп озатып җибәрде. Сәүдә эшендә язылмаган бер закон бар: буйдак егетне яки кияүсез кызны алуга караганда, гаиләле кешеләрне теләбрәк алалар. Алардан җаваплылык таләп итәргә була. Растрата ясасалар, түләтеп, түләргә теләмәсәләр, мал-мөлкәтен конфисковать итеп була.
Фәндиләнең тормыш корып җибәрүе, өстәвенә иренең дә ипле-итагатьле кеше булуы сәүдә өлкәсендәге башлыкларга кулай булып чыкты. Мәскәү сәүдә институтын читтән торып, эшеннән аерылмыйча тәмамлаган Фәндилә Фәттахованы вокзал янындагы бәләкәй кибеттән шәһәрнең үзәк урамындагы "Тукымалар" кибетенә күчерделәр. Гади генә сатучы итеп түгел, кибет директорының урынбасары итеп! Менә шунда безнең Фәндиләбез сәүдә дөньясының барлык лабиринтларына кереп чумды. Эшне нәрсәдән башларга соң? Булдыклы икәнеңне, сәүдә эше өчен яратылганыңны нәрсә белән исбат итәргә? Кибетче кызларга контроль ясап, вәгазь укып ерак китеп булмый. Аларның синнән гайрәте генә чигәчәк. Төчеләнергә дә ярамый, син - җитәкче, син - тәрбияче. Институтта аларны шулай өйрәттеләр. Бер атна эчендә күрә-күзәтә торгач, сатучылар һәм алучылар белән мөгамәләне күңел күзе аша уздыргач, эшне ул моңарчы бу кибеттә берәүнең дә башына килмәгән гамәлдән - яңа вывеска яздырудан башларга ният кылды. Якын ук килеп карамасаң күреп тә булмый торган, буяулары уңып беткән вак хәрефле вывесканы ул ярты метрлы хәрефләрдән яздырды. Реклама бюросындагы рәссамнар белән киңәшеп! Ә буявы аның урамның аргы башыннан кешеләрне үзенә тартып, чакырып тора торган фосфорлы хәрефләрдән булды. Фәндилә, вывесканы җил-давыллар куптара алмаслык итеп кибет ишеге түбәсенә беркеттергәч, әлеге эшнең нәтиҗәсен көтә башлады. Нәтиҗә әллә ни озак көттермәде, кешеләр кибеткә тулып керә, шаулап сөйләшә, яңадан-яңа тукымалар таләп итә торган булып китте. Хикмәти Хода, Фәндилә Фәттахова эшләткән вывеска сатып алучыларны магнит кебек үзенә тартты һәм бер ай эчендә генә дә утыз меңнән артык табыш китерде. Канатлар үсте безнең Фәндиләбезгә. Моның шулай икәнен ул белә, дөресрәге, шулай булачагын акылы белән аңлый, чөнки аңа институтның экономика бүлегендә укыган чагында сатып алучыны чакыра белү, мавыктыра белү, аның күңелен таба белү экономикада беренче урында торырга тиешлеген әйткәннәр иде. "Бу - мин, син минем янымнан тыныч кына узып китә алмассың!" - дип кычкырып торырга тиеш вывеска дип аңлатканнар иде укытучылары. - Капиталистик дөнья нәрсәсе белән ота? Реклама ясый белүе белән. Анда кибетләрдә сине, әйбер алсаң, өстәмә рәвештә бүләклиләр, Азия-Африка илләрендә хәтта, йомшак кәнәфиләргә утыртып, тәмле җимешләр белән чәй дә эчертәләр. Низаг чыга икән, аларда сатып алучы түгел, бары тик сатучы гына гаепле. Андый шартларда сәүдәләр гөрләп тора шул инде! Ярый, хуш, Фәндилә дә, сәүдәне гөрләтү өчен, беренче адымны ясады, аның җаны теләгәнчә килеп чыкканы өчен сөенде, инде икенче адымны, сәүдәнең асылын үзгәртә торган адымны ясарга кирәк. Анысы кибетнең тышкы ягына түгел, эчке ягына бәйле. Киштәләрнең аралары бик якын, шунлыктан барлык тукымалар бергә кушылып, чуарланып күренәләр. Аларны аерырга, киштә араларын биегәйтергә, һәрбер тукыма күзгә чекерәеп карап, мине ал, мин барысыннан да матуррак, дип кычкырып торырга тиеш. Урамдагы вывеска төсле үк! Тәртип кирәк, тәртип. Тәртипле яшәү хасияте Фәндиләнең күңеленә кече яшьтән, әтисе белән әнисеннән йокты. Өй эчендәге күз явыңны алырлык пөхтәлекне әйткән дә юк, аларның мал-туар абзары да гомер буена өй эче төсле ямьле булды. Әтисе кибет эшләренә җигеп йөри торган җирән алаша кыргыч белән кырып чистартылган, ялы таралган, бәйрәмнәрдә хәтта кызлар чәче төсле үрелгән булыр; әнисе, сыерны савар алдыннан, аның имчәген җылымса су белән юып, чип-чиста тастымал белән сөртер; әтисе эшли торган столярлык мастерскоена керсәң чыгасы килмәслек - борыннарны кытыклап, сагызлы нарат исе, йомычка исе аңкып торыр, ә өтергеләр, бораулар, балта, чүкеч ише әйберләр стенага кагылган каешларга кыстырып, бик матур итеп рәт-рәт тезеп куелган - белә аның әти-әнисе пөхтә яшәүнең нинди рәхәт, нинди бәхет икәнен. "Кызым, тәртип сакла, тәртип кешенең гомерен озайта", - ди аның әнисе. Һәм ул моны кызының исенә кат-кат төшереп тора. Менә хәзер аңа кибеттә дә үз өйләрендәге тәртипне урнаштыру кирәк булып чыкты. Үзе килгәнче склад хезмәтен үтәгән подвалны ул, директор белән киңәшеп, сату залы итеп эшләттерде. Нәкъ әнә шул аскы катка ул тукымаларның кыйбатлысын, халык азрак ала торганын куйдырттырды. Юкса мануфактураның арзанлысы белән кыйбатлысы киштәләрдә бергә торган чакта, шәһәр дамалары, прилавка өстенә ятып, бәхәс ачып җибәрәләр (янәсе, кайсы мануфактура затлырак вә чыдамрак - крепдешинмы, әллә Бохар парчасымы, сатинмы яки ефәкме?!). Шәһәр дамалары, түрә-кара хатыннары, авылдан шәһәргә ситсы-мазар эзләп килгән гади халыкка үзләренә кирәкле товарны алырга комачаулыйлар, кисәтү ясасаң, "остара" башлыйлар, закон качать итәргә тотыналар. Ә бу керемгә китереп суга. "Вакыт - алтын" дигән бабайлар. Вакыт белән санашмыйча булмый. Фәндилә затлы товарны аскы катка күчертте - рәхәтләнсеннәр каурый эшләпәле, кызыл иренле түрә-кара хатыннары, салкынча рәхәт подвалда бәхәсләшеп! Рөхсәт аларга...
Адәм баласының тормышында була шундый мизгелләр, андый мизгелләр эшләгән эшеңнән дә, гаилә тормышыңнан да канәгатьлек хисе тудыралар. "Тукымалар" кибетендә эшләгән беренче елы (бер уйласаң, күп вакыт бит инде - 365 көн!) Фәндилә өчен күз ачып йомганда уза торган бер мизгел кебек кенә узып китте. Үзе башлаган һәр эшнең уңышлы, нәтиҗәле килеп чыгуы да, кияүгә чыкканның беренче елында ук ире Мәгафурга ир малай алып кайтуы да сөенечне сөенеч итеп кабул итә белә торган оптимист җанлы Фәндиләнең бәхетен баш түбәсеннән итәргә җитә калган иде. Кайсы гына ир беренче баласының малай булып тууын теләми, кайсы гына ир малай алып кайткан хатынына бүләкләр әзерләми. Ундүрт яшеннән заводта бил бөгеп, нәфис-назлылыкка ирешмәгән, дөресрәге, ирешү мөмкинлеге булмаган Мәгафур, үзләрен культуралы дип санаган зыялылар баскычына басып, хатынына зур бүләкләр эзләмәсә дә, шулай да Фәндиләсенә яктырак күз белән карый, үзенә хас булмаганча, хатынына ягымлы-назлы сүзләр әйтүдән дә тартынмый башлады. Бәхете баш түбәсеннән ашкан Фәндиләгә шуннан артыгы тагын ник кирәк. Айга бер мәртәбә, җитәкләшеп, аларга әтисе белән әнисе килеп чыга йә үзләренә чакырып ала, тормышларының көйле баруына сөенәләр, әтисе Вәлиәхмәт Фәндилә белән Мәгафурның өенә үзенә хас осталык белән төрлетөрле җайланмалар эшләп бирде, тәрәзә һәм ишек шторларына гардиннар ясап китерде, кипшенүдән ярыклары зураеп калган ишекләрне, тәрәзә рамнарын төзәтте; болар барысы Фәндиләнең күңеленә сары май булып ята, ник дигәндә, әти-әнисенең алар өчен үлеп торуы ире Мәгафур алдында Фәндиләнең дәрәҗәсен күтәрә иде. Шулай да иң җанга ятышлысы ул түгел әле, иң җанны кузгатканы - әтисе белән әнисенең оныкларына булган мөнәсәбәте. Бәләкәй Әнвәргә алар җаннарын ярып бирергә әзерләр, ә тегесе җан җылысын тоя, тешсез авызын ерып елмая, үз телендә әллә нәрсәләр лыкылдый иде. Нур өстенә нур дигәндәй, шул елны Фәндиләнең тормышында тагын бер яңалык булды: кибеттә үрнәк тәртип урнаштырганы, сату планын арттырып үтәргә булышканы өчен, аны пенсиягә киткән директор урынына кибет директоры итеп күтәрделәр. Әлеге хәбәрне ишеткән сабакташы Вәсимә-Сима аны кунакка чакырды. Фәндиләне кыйбатлы Кырым шәрабы белән сыйлап утырган чакта, үтә дә якын итеп, кочаклап әйтте: - Ахирәткәем, мин синең шулай бик тиз үскәнеңә сөенәм. Институт бетердең, бик шәп абзыйга кияүгә чыктың. Абзыйга дип шуңа күрә әйтәм, яшьтәшеңә кияүгә чыгу яхшы түгел. Ник дисәң, чөнки, - үз сүзеннән рәхәтләнеп көлде, - хатын-кыз ирләрдән тизрәк таушала, ә синең Мәгафурың үзеңнән биш яшькә олы, өстәвенә син аңар сюрприз ясадың - ир малай алып кайтып бирдең! Бәхетле ахирәтем минем, сиңа хәзер, беләсеңме нишләргә кирәк? - Нишләргә? - диде затлы шәрабтан һәм ягымлы мөнәсәбәттән рәхәт кенә башы әйләнә башлаган Фәндилә. - Сиңа хәзер Фәндилә дигән примитив исемеңне йөртмәскә кирәк. Кул астыңда эшләүче чыелдык кызларыңның адым саен сиңа "Фәндилә! Фәндилә!" дип чырый-чырый кычкырып торуларын туктатырга вакыт. Син - магазин директоры, син - начальник, ягъни мәсәлән, бабайлар теле белән әйткәндә, түрә син. Стал быть, исемең җисемеңә лаек булсын. Син Фәндилә түгел, Фаина, ишетәсеңме, Фаина. Ничек шәп яңгырый! Алар сиңа исемең белән генә түгел, әтиең исеме белән дә дәшәргә тиешләр - заманча. Фаина Вәлиәхмәтовна. Озын, яңгырамый. Әтиеңнең исемен кыскартабыз. Вәли абзый. Димәк, син Фаина Вәлиевна! Кабат әйтәм, син хәзер шухрый-мухрый түгел, кибет башлыгы, начальство! Аңладыңмы, Фаина Вәлиевна? Фәндилә яшь иде әле, тәҗрибәсез иде. Әти-әнисе кушкан исеме Фәндиләнең нинди матур, нинди җанга ятышлы икәнен ул аңлап бетерми иде. Вәсимә-Симаның әйткәннәре аңа бик тә мәгънәле тоелды, һәм ул шул көннән башлап Фаина Вәлиевна булып китте. "Тукымалар" кибете директоры Фаина Вәлиевна Фәттахова. Артык та түгел, ким дә түгел! Вәйт шулай. Әтисе әйтмешли, әммә дәхи Вәлиәхмәтне - Вәлигә, Фәндиләне Фаинага алмаштыру гына аның дәрәҗәсен арттырмады. Дәрәҗәне тир түгеп, тырышып-тырмашып табарга кирәк иде. "Үзеңә үзең хезмәт күрсәтү" дигән яңа ысулны сынап карарга булды Фаина Вәлиевна. Бер атна эшләгәч, кибетчеләр, хисапчылар, директор үзе, бергә җыелып, тикшереп-барлап карадылар: алты йөз сум өстән чыга. Димәк, товар алырга килүчеләрдә намус юк, урлашалар. Авыз ачып, ышанып торуда мәгънә юк. Синең исемең Фаина Вәлиевна түгел, Фаина Валерьяновна булсын, авыз ачып йөрсәң, кәкре каенга терәтәчәкләр. Контроль, бары тик аяусыз контроль - менә нәрсә бу күңелсезлектән "Тукымалар" кибетен коткарып калачак. Контроль дигәне, тикшереп-барлап торучы күзле бүкәннәр түгел, транспортёр! Сайлап алган товарын әйбер алучы үзе күтәреп килми, кассир янына аны транспортёр китереп куя. Караклык бетте, өстәвенә транспортёр-контролёр тикшерүбарлауга куелган дүрт кешене кыскартырга мөмкинлек бирде. Бер елга хезмәт хакы исәбеннән дүрт мең биш йөз сум акча янга калды дигән сүз.
Өстән чыккан алты йөз сумны кибеттәге кызлар һәм Фаина Вәлиевна бергәләп түләгән булсалар, бу хәл кибетче кызларның күңелләрендә юшкын булып утырып калса, дүрт мең дә биш йөз сум акчаны янга калдыру һәммәсенең дә күңелен күтәреп җибәрде. Тик тормышта, ни хикмәттер, сөенеч үзе генә йөрми, артыннан ияртеп, көенеч тә алып килә. Кибеттәге кичәге көннең йомгакларын ясый торган иртәнге киңәшмәдә кыйммәтле тукымалар бүлегендә эшләүче өч кыз - Кафия, Сания, Надя - никтер авызларына су кабып, сөмсерләре коелып утырдылар. Бу хәл директорны шиккә калдырды. - Барысы да сөйләде, ә сез нигә дәшмисез? - диде Фәндилә, кызларга мөрәҗәгать итеп. Сания белән Кафия шуннан соң да дәшмәделәр, алар өчен Надя сөйләде. Сап-сары чәчле, тылакыйрак табигатьле ул марҗа кызы әйтсә сүзен өзеп әйтә торган иде. Бу юлы да шулай булды. Менә ул чытыр ак халатының бер төймәсен бөтергәләп торды да пулемёттан аткан кебек тырылдатырга тотынды. - Сез, Фаина Вәлиевна, күрмисез. Сез сукырайгансыз. Сезнең уңышлардан башыгыз әйләнгән. - Мыскыллашмыйча гына, төртмә сүзләрсез генә сөйләшик. Ни булды? - Безгә көн саен диярлек фуф итеп кенә киенгән бер дама килә. "Мин Тәгъзимә Яббаровна булам", - дип, эре генә сөйләшә. Көн саен, нахальный рәвештә, иң дефицит товарны - крепдешинны иллешәр, йөзәр метр үлчәргә куша. Мин куркам. Ник ул аны биш метр алмый, йә ун метр? Бер йөз метр! Минем уйларга хакым бар - ул, бәлки, спекулянттыр? Бездән бер бәягә алып, икенче урында ике бәягә сатадыр? Ул - универмагтагы бүлек мөдиреннән "Текстиль-швейторг"ка күтәрелгән кеше. Ул бит товарны кочагы-кочагы белән алырга ярамаганлыгын да, сатучы кызларның күңелендә ямьсез уйлар тудырганын да белә. Ник сез шуңа юл куясыз? Беләсезме, Фаина Вәлиевна, сез мине сату эшенә өйрәткән кеше булсагыз да, сезнең хакта да минем начар уйларга хакым бар. Нигә сез шуңа күз йомасыз, нигә аны ул ямьсез эшеннән туктатмыйсыз? Димәк, сез дә аның командасында. Сания белән Кафия дәшмиләр, димәк, алар да Яббаровна командасында. Фәндиләнең битенә шаулап кан йөгерде. Ул акланып та, дәшми утырган кызларны яклап та, ләм-мим бер сүз әйтмәде, киңәшмәне шундук ябып, сатучыларны эш урыннарына җибәрде. Бер сәгать уздымы икән, ике сәгатьме, колакларына алтын алкалар таккан, күкрәкне ир-атның күзе төшәрлек итеп яртылаш ачкан солидный дама "Тукымалар" кибетенә килеп керде. Башны текә тотып, берәү белән дә исәнләшмичә, аскы катка төшә торган баскыч янына китте. Директор шунда басып тора иде. Тәгъзимә Яббаровна кибеткә кергәннән бирле беренче мәртәбә аның белән исәнләште. Баш кагып кына түгел, иелеп-бөгелеп, төче елмаеп исәнләште: - Хәерле көн, Фаина Вәлиевна! Кәеф-хәтерләрегез ничек? Авырмыйсызмы? Директор яктырып китмәде, беркөе дип, тонык кына җавап бирде дә, аның артыннан ияреп, затлы тукымалар залына, аскы катка төште. Тәгъзимә Яббаровна, сатучы кызлар белән исәнләшеп тә тормастан, кыйммәтле тукымаларда актарына башлагач, директор түзмәде: - Тәгъзимә Яббаровна, мин сезне кисәтеп куярга тиешмен. Бездә дефицит товар саналган крепдешин, ефәк, драп ише затлы мануфактура бер кешегә биш метрдан ары бирелми. Әйе, әйе, бирелми, - диде. Олы бәдәнле, иң затлы хушбуй исләрен аңкытып торган Тәгъзимә Яббаровна, үзенә кисәтү ясаган директор хатынга өстән генә карап: - Мине өйрәтергә башыгыз яшьрәк, Фаечка, бераз үсә төшегез, - дип, туп-туры Надя янына килде: - Сатучы, миңа әнә шул ромашка бизәкле крепдешинны илле метр үлчәгез. Үлчәгез, үлчә, акчасын иртәгә кертеп бирерләр. Надя ак халатының өске төймәсен өзеп чыгарырлык итеп тартты, сап-сары салам чәчен усаллашып селкеде дә: - Акчасын кассага илтеп түләгез... биш метрга. Әле өченчекөн алган бер йөз метрныкын да түләгәнегез юк. Мин ул хәтле акчаны үз кесәмнән түли алмыйм бит, - диде. - Ә мин әйтәм, үлчисез! - Юк, дидем бит инде мин сезгә.
Тавышка хатыннар җыела башлады. Тәгъзимә Яббаровна ак миниатюр редикюлен ачып, шыртлатып япты, колагындагы алтын алкаларын балкытып, баш селкеп алгач, янында басып торган кибет директорына ысылдады: - Бу ниткән безобразие? Әйтегез, үлчәсен. - Акчасын кассага илтеп түләгез, Тәгъзимә Яббаровна. Биш метрга. Үлчәрләр. Тәгъзимә Яббаровнаның кып-кызыл буяулы калын иреннәре кинәт кыегаеп китте, сөрмәле зәңгәр күзләре зур булып ачылды, көл кебек агарган битен ул, кулы белән баскалап, кибет директорына каш астыннан карап торды да: - Спасибо, Фаечка. Я вам это ещё напомню! - дип, кибетче кызлар ишетсен өчен, юри урысчалатып әйтеп кырт борылды һәм биек үкчәле туфлиләре белән цемент идәнгә шык-шык басып китеп барды. "Бу хәзер минем явыз дошманыма әйләнәчәк. Көн күрсәтмәскә тырышачак. Күрсәтмәсә тагын... Гаделсез булганга караганда, бер дошманың арту яхшырак. Аның каравы кибетче кызлар минем аңа булган мөнәсәбәтемне күрделәр. Фаина Вәлиевна түрә-кара белән блат иметь итә дигән ялгыш фикерләреннән арынырлар", - дип, күңелендәге ямьсез төердән бушанып, тынычланып калды кибет мөдире. Фәндилә Фәттахова авызы белән кош тотып, миңгерәүләнеп йөрүчеләрдән түгел. Ул Тәгъзимә Яббаровнаның сәгате-минуты белән үч алырга тотыначагын белә. Ул, Фәндиләне пычрату өчен, обкомга, сәүдә бүлегенә иртәгә үк барып әйтәчәк. Кем беренче - шул ота. Түрә-бичәдән алдарак барып керергә кирәк обкомга, бүлек мөдирен алданрак кисәтеп куярга кирәк. Әйе, моны хәзер үк эшләгәнең хәерле. Шунлыктан ул, кибеткә күз-колак булуны Надя Кожевниковага тапшырып, үзе, чәчен ясатыр өчен, парикмахерга китеп барды. Элегантный дама булып күренү - уңышның яртысы. Обкомдагылар кемнең кем булуына үзләре бәя бирерләр... Ялгыша иде Фәндилә. Синең кем булуың чиста-пөхтәлегеңә дә, башкарган эшләреңә дә карап бәяләнә торган заман түгел иде әле. Бернинди карар да чыгармастан, астыртын юллар белән дөньяны урыслаштырган, мәктәпләрне ана теленнән мәхрүм иткән, түрә-караның гел урысча гына сөйләшүе мәртәбә саналган заман иде. Кул кулны юа, ике кул битне юа торган заман иде. Өлкә комитетында Фәндиләне Сәүдә бүлеге мөдире Җангазыев кабул итте. Биек түшәмле зур кабинет. Полировкалы ике шкаф, пыяла аркылы Ленин томнары күренеп тора. Тимер шкаф-сейф, "совершенно секретно" дигән обком карарлары саклана торган. Ике тумбалы өстәл, стена буена янә дә бер өстәл, бик озын өстәл куелган, аны күп санлы урындыклар белән әйләндереп алганнар. Шушы җиһазлардан тыш җанга җылылык өсти алырдай бер генә җиһаз да, бер генә картина да юк иде бу кабинетта. Түшенә күп итеп алтын йолдызлар тезгән Леонид Ильич Брежнев, ясалма тешле авызын бүлтәйтеп, чабата чаклы кашлары астыннан гамьсез-битараф кына карап тора иде. Кабинет хуҗасы Җангазыев - энәдән-җептән генә чыккан көрәнсу костюмнан, чытыр ак күлмәген аеруча балкытып күрсәткән чия төсендәге галстуктан. Ничектер артыграк елмаеп, маңгай турысында уентыкланып коела башлаган коңгырт чәчләрен кулы белән сыпыргалап, өстәл яныннан торып каршылады кибет мөдирен. - О-о, Фаина Вәлиевна! Сезне дә бу йортта күрер көннәр бар икән. Нинди җилләр ташлады сезне безгә? Әгәр уңай җавап алырга исәп тотып, эшләренең һичшиксез хуплау табачагына ышанып килсә, Вәлиәхмәт абзый кызы Фәндилә дә бик хәтәр төчеләнеп, ясалма елмаеп, югары тоннарда җавап кайтарырга тиеш иде. Ләкин, ни хәл итмәк кирәк, нәкъ менә Вәлиәхмәт абзый кызы иде шул ул, майлап-җайлап сөйләшергә күнекмәгән иде, туры сүз таш яра дигән принципта яшәүне максаты итеп алган иде. - Үзегез дә беләсез, Руслан Ибәтович, бу йортка адәм баласын нәрсә алып килә? Нужа бабакай. - Йә-йә, тыңлап карыйк, нинди нужа китерде икән минем янга Фаина Вәлиевнаны? Аңлавымча, моңарчы ул "үзе баш, үзе түш" гамәл кылырга күнеккән баш бирмәс мөдир санала иде түгелме? - дип, янә бер мәртәбә елмаеп, йомшак кына әйтеп куйды Җангазыев. "Алай. Димәк, Тәгъзимә Яббаровна миңа хәтле өлгергән. Күрәсең, телефоннан хәбәр иткәндер", - дип уйлап алды Фәндилә. Ул, әлбәттә, үзен күрсәтеп, түрә-караны ихтирам иткәнлеген белдереп, эшләренең ничегрәк тәгәрәвен өстән-өстән генә сөйләп, дәү йортның акыллы киңәшләрен ишетеп кайтып та китә алган булыр иде. Ә ул, киребеткән, үҗәт хатын, шуны эшли белмәде, Тәгъзимә Яббаровна белән килеп чыккан конфликтны сөйләде дә бирде.
Жангазыев, яңагына таянып, үтә дә зур сабырлык белән тыңлады аны. Шундук нәтиҗә дә ясамады, каты да бәрелмәде. Байтак еллар сәүдә эшендә эшләп, дипломатиянең бик нечкә якларына өйрәнеп җиткән ир уртасы бу кешедә түземлек запасы күп иде бугай. Кибет мөдире сүзеннән туктаганнан соң да, ул әле җавап кайтарырга ашыкмады. Фәндиләнең сүзен үз бизмәненә салып, товарның дөрес үлчәгәнме икәнен белергә теләгәндәй, тын гына утырды. Җангазыев уйлый иде. "Алай, алай. Син дә, принципиаль булам дип, миңа Тәгъзимә ханым өстеннән жалу белән килгәнсең инде, әйеме? Әгәр ул минем гаилә дустым булса, ул минем тормышымны бизәп, юкны бар итеп, җир тишегеннән дә табып бирүче тәэминатчым булса ни диярсең, принципиаль жалучы? Әгәр мин, синең сүзеңә-коткыңа ияреп, алданып, аңа ниндидер күңелсезлекләр эшли башласам, мин кем булам инде аннары? Кибет мөдирен мин бүген унны, егермене табам, ә менә "Таттекстильшвейторг"ка мөдирне каян алам? Аның өчен тәҗрибәле, зур белемле, өстәвенә инстанциядәгеләр белән низагка керми торган кеше кирәк. Аның өчен Тәгъзимә Яббаровна кебек затлы ханымнар кирәк". - Сезнең үтенеч шуның белән беттеме, Фаина Вәлиевна? - диде Җангазыев, ниһаять. Ул галстугын, муенын буып торган кебек итеп, тарткалап бушатты. - Мин сезнең үтенечкә каршы менә нәрсә әйтә алам: Тәгъзимә Яббаровна мануфактураны сезнең кибеттән алмас, башка кибеттән алыр. Булдыклы специалист ул, как говорится, республика сәүдәсендә күренекле шәхес. Минем сезгә, Фаина Вәлиевна, үтенечем бер генә: үзегездән югарырак урындагы башлыклар белән конфликтка керергә ашыкмасагыз иде. - Бу сүзләрне әйткән чакта аның йөзе бик җитдиләнде, шома итеп сакал-мыегы кырылган тук вә шома битендәге бер генә кылы да селкенмәде, сөйләп бетергәч, каршы алгандагы төсле ясалмарак елмаюы белән елмаеп: - Киңәшкә килгәнегез өчен рәхмәт. Алга таба да обком юлын онытмассыз дип өметләнәм. Җангазыев, аяк өсте басып, кибет мөдирен якты йөз белән озатып җибәрмәкче иде, әмма Фәндилә язылмаган бер законны ("обкомга үз фикерең белән керәсең, обком фикере белән чыгасың!") белмәгәнгә күрә, бүлек мөдирен шактый ук уңайсыз хәлгә китереп куйды: - Минем әле сүз бетмәде, - диде ул, өзеп кенә. Җангазыевның яңак сеңерләре сизелер-сизелмәс биешеп алды. - Кыскарак тотсагыз иде, минем хәзер совминга киңәшмәгә барасым бар, - диде, монысын инде ул елмаймый-нитми әйтте. "Партия дисциплинасы"н аңлаган һәм шуңа сүзсез буйсына торган бүтән берәү булса, ярый, вакытыгыз тыгыз булгач, эшегездән бүлдермим, икенче килермен дип чыгып кына киткән булыр иде, андый нечкәлекләрне белми иде шул Вәлиәхмәт абзый гаиләсендә үскән гадел табигатьле кыз, өендә аңа сүзсез буйсыну, һәр әйткәнгә ләббәйкә дип тору тәрбиясе бирмәгәннәр иде. - Руслан Ибәтович, "Тукымалар" кибетенә ремонт ясатырга кирәк миңа. Сез, бу эшне тизләтер өчен, кемгә мөрәҗәгать итәргә кирәк дип саныйсыз? - Горпромторгка, непременно горпромторгка! Сезнең тугыз магазинны, мануфактуралар магазинын әйтәм, берләштергән горпромторгта кем әле? - Шәкүр Салигаскәрович. - Вафинмы? - Әйе. - Булдыклы кеше, ярдәмчел. Ул сезгә булышмый калмас, - Җангазыев, телефоннан шалтыратып, өлкә комитеты гаражыннан машина чакыртты, ашыгып киенә башлады. Фәндилә инде шуннан соң бүлек мөдирен тоткарлап тора алмый иде, саубуллашып, кабинеттан чыгып китте. "Чәч ясатып йөрүләрем әрәмгә китте. Түрәләрнең барысы да бертөсле. Булсынга йөрмиләр, бүксәләрен бүрттерергә генә йөриләр. Кыяфәтен кара, нинди тук, битләре алсу, янып тора, карарга оялгыч! Ә мин аңа гаделлек эзләп барган булам. Карга карганың күзен чукыймы соң?" - дип гарьләнеп уйлады Фәндилә. Иртәгәсен бик кәефсез уянды. Тамагына да кабасы килми, башка чактагы кебек эшкә дә атлыгып тормый, әмма күңел төшенкелеген әнисенә дә сиздерергә ярамый. Бик көйрәк җан, кызының эшләре көйле бармаганны белсә, урын өстенә үк ятмагае...
Кибеттә аны Надя Кожевникова каршылады. Урамда ук каршы алды ул аны. - Фаина Вәлиевна, сезне горпромторгка чакыралар. Унынчы яртыга төп-төгәл килеп җитсен, диделәр. Вафин кабинетыннан дип аңладым, секретарь кызы шалтыратты. - Ярар, алайса, мин туп-туры шул горпромторгка киттем, озак тормам мин анда, ремонт эшләре буенча үземнең дә сөйләшергә ниятем бар иде әле, обкомда әйттеләр, Вафин бик ярдәмчел кеше, диделәр. Барып карыйм, бәлки, чыннан да ярдәмчелдер. Ләкин мин аларга, Наденька, бик ышанып җитмим, түрәләрнең һәммәсе дә бер калыптан сугылган... - Нишләп алай дисез, Фаина Вәлиевна, әллә кичә обкомда якламадылармы безне? Ничектер кирле-мырлы сүз белән гадел холыклы Надяның кәефен кырасы килмәде Фәндиләнең, шуңа күрә ул, туры җавап бирмичә: - Берәүгә дә ышанырга ярамый, җанкисәгем, үз көчебез белән генә ерып барырга безгә... - дип китеп барды. Горпромторгта Вафин кабинетына килеп керүгә, Фәндиләнең күзе маңгаена менде: фуф итеп киенгән-бизәнгән, үзен монда бик тә кирәкле кишер яфрагы итеп сизгән Тәгъзимә-түрә кабинетның түр башында утыра иде инде. Чәченә һәм мыегына чал кергән, зур итләч борыны өстенә калын кысалы күзлек атландырып куйган Вафин кибет мөдирен бик әллә ни яктырып китмичә, коры гына каршылады. - Әһә, менә безнең үзсүзле, булдыклы сәүдәгәребез дә килеп җитте. Яле, сөйләп җибәрегез, ни өчен сез Тәгъзимә Яббаровнага мануфактура җибәрүдән кибетче кызларыгызны тыясыз? - диде ул, авыр кысалы күзлек артыннан шешмәгрәк булып күренгән калку күзләрен Фәндиләгә төбәп. Алай этлеккә киткәч, Фәндилә Фәттахова да авызына су кабып торучылардан түгел. Хатын-кызга карата ихтирамсыз булган әлеге карт сәүдәгәрне уңайсыз хәлгә куяр өчен, ул: - Беренчедән, исәнмесез, Шәкүр Салигаскәрович! Икенчедән, утырырга рөхсәтме? - диде. Аның бу кыю-әрсезлеге Тәгъзимә Яббаровнаны өтеп алды, түрә-бичә буйсынмас, баш бирмәс бу хатынга ашардай булып карады да, горпромторг башлыгына әлеге әрсезлекнең ничек тәэсир иткәнен белер өчен, аңа табарак борылып үтырды. Вафин беренче мәлгә югалыбрак калды, Фәндиләнең сүзләренә җавап итеп, ул авыз эченнән мыгырданып куйды: - Исәнме-исәнме, килгәч-килгәч инде рөхсәт-мазар сорап тормыйча да утырырга буладыр... Фәндилә, клёш итәкле күлмәген бөгәрләмәс өчен җайлап, Тәгъзимә Яббаровна каршысына ук килеп утырды. Хәзер алар "Т" хәрефе төсле өстәлнең озынча ягында, Вафин түрендә утыра булып чыкты. - Тыңлыйм сезне, - диде Вафин, ханымнарның икесенә дә берьюлы дәшеп. - Нәрсәне тыңлыйсыз? - диде Фәндилә, аңа туп-туры карап. - Ни өчен сез сатучы кызларыгыз алдында безнең хөрмәтле Тәгъзимә Яббаровнаны авыр хәлгә китереп куясыз? Менә шуны сөйләгез. - Ник? Тәгъзимә Яббаровна сөйләмәдемени әле? - Ул сөйләде. Хәзер сез сөйләгез. Фәндилә, биредә дә эшләрнең ул теләгән якка барып чыкмаслыгын, бу ике түрәнең борчаклары инде күптән пешкәнлеген аңлап, кичәге конфликтны сөйләүдән баш тартты. - Мин сезгә, Шәкүр абый (рәсми итеп Шәкүр Сәлигаскәрович дип түгел, юри татарчалап "Шәкүр абый" дип дәште), мин сезгә, Шәкүр абый, Тәгъзимә апа белән араларны җайлар өчен килмәдем, мин сездән, җитәкчебез итеп, ярдәм сорарга килдем. - Нинди ярдәм? - диде Вафин, мыекларын кабартып. - "Тукымалар" кибетенә без ремонт үткәрмәкче булабыз. Кирпеч кирәк, цемент кирәк, сүндерелмәгән известь кирәк. - Тагын нәрсәләр кирәк? - диде Вафин, чыгырыннан чыга башлап. - Тагын нәрсәләр түгел, кемнәр дип сөйләшик, балта осталары, малярлар кирәк. - Нәрсә, шуларны эзләргә мин хәзер урамга чыгып китимме? - Юк, Шәкүр Салигаскәрович, урамга чыгып китмәгез, менә шул ремонтка кирәкле машиналарны, буяучыларны, балта осталарын-столярларны алырга, ялларга рөхсәт итегез. Без аның сметасын төзедек, сез, шуны раслап, ремонт башларга рөхсәт итегез. Кабинет эче тынып калды. Вафин озаклап сметаны карады, кызыл карандаш белән кайбер юлларын сызгалады, ул смета белән шөгыльләнгән арада, Тәгъзимә Яббаровна битенә-күзләренә, тартынып-нитеп тормастан, бәләкәй генә "ремонт" ясап алды. Калын иреннәрен ачып, помада сөрткән чакта алтын тешләре җемелдәшеп алдылар.
Ниһаять, Вафин сметаны карап бетерде, битараф бер салкынлык белән аны читкә этте дә Фәндиләгә карап тукталды. - Йә, ничек? - диде кибет мөдире, аның батырып каравына түзеп. - Губа не дура. Калҗаның зурысын эләктереп калырга чамалыйсыз. Ә бит миндә мануфактура кибете берәү генә түгел, тугыз бит алар... - Нигә, алар да ремонтка дип смета күтәреп килделәрмени? Маңгайга терәп әйткән бу сорау Вафинны, ниһаять, чыгырыннан чыгарып җиткезде. Ул урыныннан сикереп торды, тавышына борыч өстәп: - Тынычлыкта калдырасызмы сез мине, Фәттахова, әллә юкмы? - дип кычкырып җибәрде. - Сездән зарланмаган кеше калмады бит инде. Обкомда сез чыгымчылыйсыз! Күз өстендәге кашыбыз күк күргән Тәгъзимә ханымны чүп-чар кибетчеләр, борын аслары кипмәгән кызыйлар алдында мыскыл итәсез. Конца концов, кем сез? Алланың кашка тәкәсеме? Әллә Брежневның туган-тумачасымы? - Артыгын ычкындырып җибәргәненә үкенгәндәй, тотлыгып калды, ә аннары, беткән баш беткән дигәндәй, тагын да ныграк тузына башлады: - Сез, Фәттахова, кулыгыздан эш килми торган кеше түгел. Әмма дә ләкин таяк та бит тоткан төшеннән генә сынмый. Нигә сез, үҗәтләнеп, гел кирегезне укып торасыз, нигә сез начальствоның канына тоз саласыз? Менә сезнең каршыгызда сәүдәгә сездән күбрәк көч куйган Тәгъзимә ханым утыра, сез аңардан кичәге дорфалыкларыгыз өчен гафу үтенергә, ә аннары кулга-кул тотынып эшләргә тиешле. Кһм, ийе, шайтан алгырысы, ачуым да бер килмәгәе, ник сез минем мыегымны тузгытасыз? Килешегез. Тәгъзимә ханым белән гомергә бергә эшлибез дип кул бирешегез, менә шул чагында мин сезнең ремонт сметагызны раслармын, Сәүдә министрлыгы каршында да, обкомда да яклармын... Карт арыды, кесәсеннән шакмаклы зур кулъяулыгын чыгарып, тирләп киткән маңгаен, күзлеген салып, борын өсләрен сөртте, ничектер хәлсезрәк тавыш белән әйтеп куйды: - Йә, мин көтәм. Сез, ханымнар, икегез дә булдыклы, кулыгызда ут уйната торган сәүдәгәрләр, ни җитми сезгә?! Нигә сез, юкны бар итеп, низаг куптарып, конфронтациягә барасыз? Килешми, валлаһи дип әйтәм, бу хәл сезне бизәми... "Монда да гаделлекнең әсәре юк икән", - дип кайтты Фәндилә Вафин яныннан. Болай булгач, каршы сүз әйтеп, башлыкларны котыртып йөрүнең мәгънәсе юк. Бары тик үз көчеңә, үз иптәшләреңә генә ышанырга кала. Тешен кысып, үҗәт бер ныклык белән ул "Тукымалар" кибетен ремонтлатырга әзерләнә башлады. Аның гамәлендә хәрәм юк. Түрәләр аны берни дә эшләтә алмаячаклар. Икенче мәртәбә ялгыша иде Вәлиәхмәт абзый кызы. Түрәнең теләге генә булсын, сине нишләтергә белә ул, әмәлен дә, җаен да таба. Фәндиләнең горпромторгтан кайтканына атна-ун көн уздымы икән, кибеткә ревизия килеп төште. Ревизияне кем җитәкли диген? Заманында, вокзал кибетендә ярдәмче сатучы булып эшләгән чагында, Фәндиләгә каныккан Фирдәс Фәсхиев. Кыланышын китереп тә карый, малакай: күн курткалар киеп җибәргән, кап-кара мыек үстергән, тавышны бөердән чыгарып сөйләшә. Менә шунда инде Фәндиләнең җен ачулары чыкты. Шушы пычрак җанлы, әхлаксыз бер адәм аның эшен тикшерсен, имеш... Кая бара бу дөнья, кайларга китеп олакты бу намус дигәннәре? Фәндилә, әлбәттә, Фирдәс Фәсхиев белән сөйләшергә теләмәде, ревизия кешеләре белән эшләүне бухгалтер белән Надежда Петровна Кожевниковага тапшырды, ә үзе Фирдәс белән авыз ачып бер сүз дә сөйләшмәде, әрсезләнеп, аның бүлмәсендә җәелеп утырырга теләгән донжуанны ул куып ук чыгарды. Шуның өчен аны янә дә горпромторгка чакырып алдылар, Вафин аңа әлеге законсыз эше өчен беренче кисәтүен ясады. "Минем гамәлемдә хәрәм юк", - дип, үз-үзен тынычландырып килде Фәндилә, тик ул тора-бара нервыларының какшаганын, кәефенең көннән-көн кырыла барганын күрде. Тормышта аңа гел аяк чалалар, аны сындырырга, үз тәртәләренә җигәргә тырышалар. Шәкүр Салигаскәрович аны үз контроленә алган, квартал саен тикшерү җибәртә. Тикшерүнең башлыгы булып, әлеге дә баягы әрсез адәм Фирдәс килеп төшә һәм, саруларны кайнатыр дәрәҗәдә, юрамалый төчеләнеп сөйләшә, Фәндилә кабинетында тезне тезгә чәнчеп утырып ала да тузга язмаганнарны сөйли башлый. Янәсе, син теге заманнарда, чулак бер абзый белән сүз куешып, мине чүплеккә ыргытмакчы булганыең, ә менә күрдеңме инде, мин синең баш өстеңдә канат җилпегән газраилеңә әйләндем...
Тикшерүләр вакытында "Тукымалар" кибетендә эшләүчеләрнең, бигрәк тә Фәндилә Фәттахованың акча яки мал үзләштерү фактлары ачылмый, тик ревизия-тикшерүләр, ничәдер көнне алып, эшләргә комачаулый, вак кына кимчелекләр дә күпертелә, ә мөдиргә шул вак-төяк кимчелекләр өчен горпромторгка аңлатма кәгазе язарга туры килә. Тикшерүчеләр, өстәвенә аяк астында буталып, сатучы кызларның ачуын кабарталар, ә бу үз нәүбәтендә хезмәт дисциплинасына китереп суга. Бу хакта Фәндилә ире Мәгафур белән сөйләшә алмый, уй-тойгыларын бүлешә алмый, чөнки тегесе - чамадан тыш сабыр, юаш холыклы кеше, заводтагы тыныч эшен генә белә торган, тавыш-гауганы, талаш-ызгышны җен урынына күрә торган "кадровый рабочий" (ул үзен шулай дип кенә атый, барлык гаделлек вә сафлык эшчеләр сыйныфына гына хас дип ышана!), хатынының сүзен тыңларга да теләми, чөнки ул аңа былтыр ук инде, сәүдә эшеннән китеп, тынычрак бер урынга, һич югы ашханә-мазарга урнашырга тәкъдим иткән иде. Әйе, ире Мәгафур белән ул киңәш-табыш итә алмый, әнисе Бибигайшә белән әтисе Вәлиәхмәт тә нәчәлстуа белән бозылышмаска, тату яшәү ягын карарга кушалар. Аннары тагын... әтисе соңгы елларда чирдән бушамый, йә аның биле кузгала, йә ул, мунчага барган җиреннән суык тидереп кайтып, атна буе авырып ята. Әйе, әти-әниләре аңа киңәшче түгел. Ире дә киңәшче түгел. Кемгә барып егылырга соң? Кемгә эчеңне бушатырга? Аңа бердәнбер юл - кайчандыр мәктәптә бергә укыган сабакташы, хәзер универмаг директоры Вәсимә-Сима янына бару кала. Әмма ул да зарланып килүченең сүзен игьтибар белән тыңлый белә торган зат түгел, шул игътибарсызлыгы аркасында ире белән аралары бозылып, ике баласы белән ялгыз торып калган хатын, тик беркайчан да горурлыгын җуймаган, теләсә кем белән башны текә тотып сөйләшә белүче усал бичә Фәндиләнең ни әйтергә теләгәнен ярты сүзеннән аңлап алды. - И җаным, Фаина, акыллымы син, диванамы дигәндәй, гел дә менә сабый бала син. Беркатлы булам дигәч тә, кешеләргә бертуктаусыз ышанып йөрергә ярамый бит инде. Обкомдагы Җангазыев белән горпромторгтагы Вафин икесе бер тишеккә печ итәләр бит. Сиңа Вафин ни өчен квартал саен тикшерү-ревизия җибәртеп тора дип беләсең? Аңа бит шулай эшләргә Җангазыев кушкан. Бу баш бирмәс әтрәк-әләмне акылга утыртыйк әле, дигән. Ә Җангазыев белән Вафинны затлы кием-салым, дефицит товарлар белән кем снабжать итеп тора дисең? Тәгъзимә! Аның бит Вафинга синең хакта ниләр сөйләгәнен мин үз колагым белән ишеттем. Ул, безнең универмагка килгән чагында, юрамалый минем алда әйтте, синнән минем гайрәтем чиксен дип әйтте. "Сак булыгыз, Вафин иптәш, Фәттахова - явыз хатын, ул сезнең горпромторгны кәкре каенга терәтеп куюы ихтимал", - диде. Инде син, Фаина, дөрләп янган утны үзең кабызып җибәргән икәнсең, үз дигәнеңне эшләргә: йә утны сүндерергә, йә бөтенесе көл булганчы дөрләтергә тиеш. Юкса шул ут эчендә үзең янып көл булуың бар. Синең урыныңда берәр бүтән кеше булса, ул бирән тамакларның күңелен күрергә, урысчалап әйткәндә, ублажать итәргә тырышыр иде. Алар андый чакта, зур чуртан булсалар да, бик тиз синең кармакка кабарлар, сине һәртөрле атакадан саклап кына торырлар иде. - Мин бит ублажать итәргә, юмаларга Тәгъзимә бичә түгел. - Яхшы, Тәгъзимә түгел. Син, әйтик, Тәгъзимә түгел, түрәләр алдында бишкә бөгелмисең. Әйтик, син - уклау йоткан тәкәббер бичә. Минем әти андыйларны "хәерче тәкәббер" ди торган иде. Шулай да булсын, горур кешеләрне дә ихтирам итәргә хакыбыз бар. Инде син бил бөгәргә, буйсынырга теләмисең икән, ул чагында инде, җанкисәгем, милая моя, сиңа бер генә юл кала: алга таба, ахыргача җиңеп чыкканчы, көрәшеңне дәвам иттер. Алар өчен син - явыз хатын, үзең уйлаганча - гаделлек өчен көрәшүче сәүдәгәр, димәк ки, син гаделлекне алга сөрүең белән генә җиңеп чыга аласың. Минем белән универмагта бер башкорт эшләгән иде. "Булгас-булгас булһын инде, булдыраек, булмаһа!" - дип, йөрәксенеп тотына торган иде ул эшкә. Булгач-булгач булсын инде - ахыргача көрәш! Бирешмә! Мин синең яклы! - дип, ул сигарет кабызып, куе зәңгәр төтенне туры матур борыныннан бөркелдереп тышка чыгарды. Вәсимә-Сима яныннан кайтканнан соң, Фәндиләнең ике тәүлек буена башы сызлады. Дарулар да эчеп карады, яулыкны бөтереп, кысып та бәйләде, бала чагында әниләре эшләгән әмәлне дә кулланды: башы түнмәгәнме икәнне җеп белән, күмер белән сызып, авырткан дип уйлаган төшен кулы белән басып торды - берсенең дә ярдәме тимәде.
Күрәсең, гаделлекнең булмаячагын аңлау, көрәшенең ни белән бетәчәген аермачык кына белә алмау аның башына капкандыр, кан тамырларын тарайтып, сызлауга китергәндер; аның әле бу хәтле дә кыен хәлгә калганы, маңгае белән таш коймага килеп терәлгәне юк иде. Өченче көнне дә башы сызлаудан туктамады. Өйдә ул хакта Фәндилә иренә әйтмәде. Әйтеп ни файда! Мәгафур әлеге дә баягы: "Кит син ул Алла каргаган эшеңнән, йөрмә син ул караклар оясында, җиргә җиткән көнебез юк, яшәрбез әле, үлмәбез" - дип, бер үк сүзне тукый башлаячак. Китә алмый иде Фәндилә. Ул башы-аягы, кендекләре белән сәүдә эшенә береккән, ул кибеттән башка урынны күз алдына да китерә алмый, гомумән, аңа сату эшеннән башка тормыш юк. Башы авыртса да, хәтта температурасы күтәрелсә дә, ул кибетенә барырга, башлыклар ярдәменнән тыш башлаган ремонт (дөресрәге, реконструкция) эшләрен ерып чыгарга тиеш. Юкса, аның эшкә чыкмавын сылтау итеп, кирәкмәгән эш кузгатты да үзе качты, кычытмаган җирен кашып йөргән мөдирләр кирәкми безгә дип, Вафин сүз кузгатачак, аңардан котылу чарасын эзли башлаячак. Болай да бит инде, ревизия артыннан ревизия җибәреп, аңа көн күрсәтмәскә, сату эшеннән күңелен биздерергә, директорлык вазифасыннан гайрәтен чигерергә тырыша. Әллә ничә мәртәбә исләренә төшереп, кат-кат шалтырата торгач, горпромторг аңа ремонт өчен бүген йөк машинасы бирергә вәгъдә иткән иде. Килсә - зур гына йөк машинасы кибет алдында тора. Күңелендәге авыр уйлары, йокысыз төннәре, хәтта баш сызлаулары онытылып, ул машинаның ишеген ачып җибәрде. - Исәнмесез! Бик вакытлы килгәнсез, рәхмәт. Хәзер мин сезгә йөк төяүчеләр бирәм. Бишбалтадагы кирпеч заводыннан көне буе кирпеч ташырсыз. - Ниткән кирпеч? Миңа берәү дә кирпеч ташырга команда бирмәде. Сез кем? Мин сезне күргәнем дә, белгәнем дә юк. Гудбай! - диде ирен читенә төкеректән чыланып беткән папирос ябыштырып куйган табак битле шофёр. - Сез шаярмагыз, яме. Машинага мин заказ бирдем. Хәзер үк китәсез кирпечкә. - Китмәсәм? - Китәрсез, - диде Фәттахова, моны ул кискен итеп, каршы килмәслек итеп әйтте. - Китсәм, мин аның өчен нәрсә иметь итәм? - дип, шофёр сүнгән папиросын җиргә төкерде. - Ах, син ришвәтчемени әле? Взяточникмыни? Күрсәтермен мин сиңа нәрсә иметь итәргә?! Шофёрның, күрәсең, дөньяның төрле ситуацияләрендә булганы бар, ул, исе дә китмәстән, иренчәк бер хәрәкәт белән авызын чалшайта биреп: - Син кем? Мин сине белмим и белергә дә теләмим! - дип, машина ишеген яба башлаган иде, ачуы тәмам кабарып җиткән, нервылары кыл кебек тартылган кибет директоры кабинага сикереп менеп утырды да, шапылдатып ишекне япкач, җан ачуы белән әйтте: - Син, нахальный бәндә, йә хәзер үк минем белән кирпечкә китәсең, йә мин сине, грузчик егетләремә ике яртыны биреп, сөягеңне көл иттереп ташлыйм! Хватит! Нишләп әле сез ир-ат башыгыз белән авыру бер хатын өстеннән көләсез? Мин, понимаешь, башым сызлаган килеш, үләр чиккә җитеп арыган хәлдә эшкә киләм, гозерләнеп, ялынып-ялварып, машина алам, ә сез... Әрсез алабай, минем кисеп ташлаган бер тырнагыма тормаслык маңка, мине мыскыллап сөйләшсен, имеш! Хватит, трогали! - дип ачыргаланып кычкырып җибәрде. Шофёр каушады. Аның әрсезлеге әллә кая китте. - Мин начальство сүзен тыңлыйм. Миңа Вафин шушында килергә кушты, ләкин сезнең белән кирпечкә бармаска боерды. Миңа нәрсә, мин кушканны үтим. Әнә бит Вафин... - дип юаш кына сөйләнә башлаган иде, Фәттахова аны ярты сүздән өзде: - Төкерәм мин синең Вафиныңа! Төкерәм мин синең горпромыңа! Лач итеп төкерәм дә аягым белән ышкыйм, белдеңме?! Бетте-китте, юк синең Вафиның, и всё! Әгәр инде сез мине, тукта, бу бит хатын-кыз әле, бик әллә кая сикерә алмас дип мыскыл итәргә, минем нервымда уйнарга сүз куешкансыз икән, ул чагында үзегезгә үпкәләгез, моның ахыры начар бетәчәк. Ишеттегезме? Хватит, трогали! - диде ул икенче тапкыр. Машина көне буе Бишбалтадан кирпеч ташыды. Күңеле нечкәреп киткән кибет директоры шофёрга һәм кирпеч төяп ташучы олаучыларына махсус аш әзерләтте, алар эшләрен бетерүгә, бер табын тутырып ризык чыгарды, берничә шешә акны китереп куйдыртты. Шофёр да, олаучылар да, иеләбөгелә, юмарт апайга рәхмәт әйтеп таралдылар.
Икенче көнне Фәндилә Фәттахованы райкомга чакыртып алдылар. Чибәр йөзле, озын буйлы, энәдәнҗептән генә чыккан өр-яңа костюмлы, чытыр ак якалы секретарь - райкомның беренче секретаре үзе каршы алды аны, исәнләшеп-нитеп тә тормастан, бөердән чыккан каты нык тавыш белән аваз салды: - Фәттахова, минем сезгә бер генә соравым бар: кайчанга хәтле сез горпромторгка, обкомның сәүдә бүлегенә эшләргә комачау тудырудан туктыйсыз? Бу инде чамадан тыш иде. - Минем аларга комачау иткәнем дә юк, иптәш секретарь. Үзләре чакырмасалар, барып күренгәнем дә юк. Минемчә, сез мине кем беләндер бутыйсыз, иптәш секретарь... Райком секретареның аксыл чиста йөзенә бурлаттай кызыллык йөгерде. Өстәлдә яткан бер көлтә кәгазьне алып, ул аларны кибет директорының борыны төбендә селти башлады: - Бәлки, сез, Фаина Вәлиевна, менә боларны да бутау дип уйлый торгансыздыр. Менә монда акка кара белән аермачык итеп әйткән: "Фәндилә Вәлиәхмәт кызы Фәттахова (шул ук Фаина Вәлиевна!) шәһәрнең сәүдә эшенә аяк чала, интрига оештыра, нецензурный сүзләр белән кул астында эшләүчеләрне сүгә", - дигән. Менә сез боларны үзегезгә алыгыз, җентекләп укыгыз, иртәгә иртән сәгать тугызга аңлатма кәгазегез минем өстәлдә булсын. Шулай булмаган сурәттә үзегезгә үпкәләрсез. Бер генә кибет мөдире өстеннән дә шикаять язмыйлар, миңа сезнең өстән язган шикаятьне ташып торалар. Аңладыгызмы? Беренче хатны укып карауга, Фәндилә, иреннәрен кысып: - Аноним хат ич бу. Нишләп мин аңа җавап язып торыйм? - дип әйтеп салды. - Кем язганы билгеле булса, мин алар белән кара-каршы, күзгә-күз карап сөйләшермен. - Беләсезме, Фәттахова, сез үзегезнең кайда торганыгызны онытасыз. Исегезгә төшерәм. Сез Казанның Бауман райкомында, ягъни коммунистларның Бауман район комитетында. Хатны кем язганны тикшерү сезнең эш түгел, кирәк булса, аның белән башка оешмалар шөгыльләнер, ә сез үзегезгә әйткәнне үтәгез, үтәмәсәгез, райком өстәленә партбилетыгызны салырга онытмагыз... - Мин бит, секретарь иптәш, партийный түгел. - Ах, шулаймыни? Шуңамыни әле сез киртә җимерәсез? Алайса, сезнең белән райбашкармада сөйләшерләр. Шулай итеп, Фәндиләгә райкомнан да "үз сүзе белән кереп, райком сүзе белән чыгарга" туры килде. Башы аның тәмам түнгән, зиһене чуалган иде. Кибеттә ул кул астында эшләүче егет-кызлары белән дә, ремонтка тотынган ташчылар вә балта осталары белән дә сөйләшә алмады. Сөйләшәсе килү теләге сүнгән-сүрелгән иде шул. Ул кайтканда, Мәгафуры өйдә түгел иде әле, эштән кайтышлый ул әле балалар бакчасыннан уллары Әнвәрне алып чыгачак. Аны көтеп алырга кирәк бит әле... Әнисе Бибигайшә сыер саварга чыккан иде, бер чиләк сөт күтәреп керде. - Кызым, нигә сөмсерләрең коелган? Тагын берәр күңелсезлек килеп чыктымы әллә? - диде ул, кызының хәленә кереп. - И әни, әйтсәң - сүз, төртсәң - күз дигәндәй, минем өстемнән райкомга жалу язганнар. - Ай Аллам, суң, язсалар?.. - Райком секретаре әйтә, аңлатма кәгазе яз, ди. - Суң, аңа нигә дип исең китте? Яз дип әйткәч, язарга кирәк! - Әни, син бит берни дә аңламыйсың. Хатны кем дә булса имзасын куеп язса, мин аның белән каракаршы сөйләшер идем, аның хаксызлыгын аңлатып бирер идем, хатны язучы бит кулын куймаган, "Фәттахова кибетендә эшләүче бер төркем яшьләр" дип кенә куйган. - Йа Алла, ул яшьләргә син нинди начарлык эшләгән инде?.. - диде әнисе, гаҗиз калып. - Гел яхшылык кына эшләп торасың түгелме суң? - Әни, син мине аңламадың, ахрысы. Хатны бит минем кибеттә эшләүчеләр язмаган. Аңа шулай дип әшәке бәндәләр кул гына куйган. - Алай булгач, бигрәк тә шәп. Язып бир үзләренә, яла бу, диген, минем кибетемдә эшләүчеләр язган хат түгел бу, диген, минем кибетемдә намуслы яшьләр эшли, диген. Аңладыңмы, исәр баш?!
Фәндиләгә әнисенең сүзләре канат куйгандай булды. Чынлап та, нигә дип әле аның кибетендә эшләүчеләр андый хат язарга тиешләр? Бу бит ахмаклык! Аларны яклап язарга тиеш Фәндилә. Нәкъ шундый аңлатма язды Фәттахова. Тик аны Бауман райкомының беренче секретаре кабул итмәде. - Сез үзегезнең гаебегезне таный торган аңлатма языгыз, - диде ул. - Минем бернинди гаебем дә юк, - диде Фәндилә. - Гаебегез булмаса, берьюлы уннан артык хат кермәс иде, - диде райкомның беренче секретаре Хәйретдинов. - Унбиш хатны да бер үк кешеләр язган, - диде Фәндилә. Райком секретаре Хәйретдиновның кашы югары сикерде: - Иптәш Фәттахова, мин сезне аңламыйм. Райком чаклы райкомга унбиш хат сезнең өстән керә икән инде, сез уйлап карарга тиеш идегез. Ә сез монда, урысчалап әйткәндә, дурака валять итеп утырасыз. Унбиш хат бит. - Әйе, унбиш. Унбише дә анонимка. Ә бит Брежнев партия съездында әйтте, аноним хатларны кабул итмибез, диде. - Партия Үзәк Комитетыннан безгә хат килде, райкомнарга, анонимкаларны кабул итегез, тикшерегез, аларның 30 проценты дөрес булып чыга, диелгән. - Яхшы, мин сезнең белән килешәм, 30 проценты дөрес тә булсын ди, әмма 70 проценты нахак бит, - диде Фәндилә тыныч кына. - Кабатлап әйтәм, иптәш Хәйретдинов, 70 проценты нахак бит. Ягъни яла ягу. 30 процент исәбенә сез 70 процентны рәнҗетәсез булып чыга түгелме? Хәйретдинов бераз вакыт уйга калып утырды. Намус дигән төшенчә аңарда бетеп җитмәгән иде әле, күрәсең. - Сез, Фаина Вәлиевна, уйландыра торган сүз әйттегез. Аноним хатның авторы кем дип уйлыйсыз? - диде райком секретаре, Фәттаховага төбәп карап. Бу урында инде Фәндилә уйга калды, чөнки ул шулхәтле төгәллеккә барып җитәрләр, аның хәленә керерләр дип уйламаган иде. - Хатны язучы кем икәнен белмим, әмма аның инициаторы кем икәнен беләм... - Кем? - диде райком секретаре Хәйретдинов, кискен итеп. - Әлбәттә, Вафин. - Әгәр сез ялгышсагыз? - Ялгышсам, башымны кисеп ташларсыз! Хатны тикшерергә Дәүләт куркынычсызлыгы комитетына - КГБга бирделәр. Ике атнадан җавап килде. Хатны яздыручы - Вафин. Менә шунда инде бергә эшләүче иптәшләре рәхимсез рәвештә аңа ташландылар, аның сугышта булуы да, орден-медальләре дә ялган булып чыкты, аны партиядән чыгарып ташладылар. Партиядән чыгу, дөресрәге, чыгарылу сиксәненче елларда иң зур фаҗига санала, сине беркая да эшкә алмыйлар, сине халык дошманы дәрәҗәсендә йөртәләр иде. Фәндилә аны кызганды, әмма аның аңа карата эшләгән барлык кабахәтлекләрен уйлагач, кызганудан туктады. Кулың белән эшләгәнсең икән, иңең белән күтәр, ди халык. Вафинның эшләгән явызлыкларын күтәрерлек иңе бар иде... Фәндилә "Тукымалар" кибетендә нәкъ унөч ел эшләде. Алтмыш тугызынчы елны кергән иде, сиксән икенче елны китте. Ул "Тукымалар"га урнашканда, кибетнең акча әйләнеше бер елга ике миллион сум иде, Фәттахова киткән чакта җиде миллион сум булып калды. "Акча күктән яумый", - дип әйтергә ярата иде әтисе. Урыны җәннәттә булсын, хак сүзләр әйткән икән. Җитмеш җиде кат тир түксәң генә килә акча.
Шөкер, әтисе Вәлиәхмәт исән чагында ул аңа үзенең булдыклы икәнен күрсәтә алды. Мәрхүм җан беренче оныгы Әнвәр туганга тыны-көне бетеп сөенгән иде. Балалар бакчасыннан кайткан Әнвәрне тез өстенә утыртып, зур кытыршы кулы белән оныгының башыннан сыйпый-сыйпый, телевизор карап утырыр иде. Фәндиләнең кызы Әлфия туганны да күреп өлгерде карт, әмма кыз баланы әнисе Бибигайшә бик үз итте. Балаларны гадәти көннәрдә курчактай матур киендереп, битләрен юдыртып, чәчләрен пөхтәләп тарап, бакчага үзе илтә, үзе алып кайта торган булды. Фәндилә белән Мәгафур үзләренә шәһәр уртасыннан фатир алганчы, балалар гел әнисе карамагында булдылар. Фәндилә бала карау мәшәкатен сизмәде. Әйе, сизмәде ул чакта. Әнисе аны гел коткарып килде. Ә менә яңа фатирга күчеп, үзбаш яшәргә калгач, кечкенәләре белән интегеп бетә язды Фәндилә. Кибеттән соң аны Сәүдә министрлыгына күчерделәр. Хезмәтне фәнни оештыру бүлеге дип атала иде ул урнашкан кабинет. Биредә ул баштарак идарә җитәкчесенең ярдәмчесе булды. Эше, машинага утырып, Казан кибетләренә чабу иде, кәгазь корты булып, киңәшмәләр үткәреп йөрү аңа ошамады. Кечкенәдән сәүдә эшен яраткангадыр, кешеләр белән көн саен күрешеп, сөйләшеп, аралашып тормагач, ел ярым тулыр-тулмаста Фаина Вәлиевна министрлыктан китеп барды. Рестораннар трестында бер ел эшләде. Казан каласына ерактан килгән кунакларны, симез битле түрәләрне каршылау йортында да көчен сынап карады. Дәү йортта аның ул эшен яратканнар иде, чибәрлеге дисеңме, урысчаны-татарчаны җиренә җиткереп өздереп сөйли белүе дисеңме, алчаклыгызирәклеге дисеңме - Фаина Вәлиевнада барысы да бар иде. Мактау сүзләрен дә, рәхмәтен дә гел ишетеп торды ул монда. Аңа инде хәзер Дәү йортның зур түрәләре дә ерактан сәлам биреп, хөрмәтләп сөйләшә башлаганнар иде. Мәскәүдәнме, чит илләрдән үкме кунаклар килсә, Фаина Вәлиевнаның шул кунаклар янында булуын телиләр, гозерләнеп сорыйлар иде. Юк, ул эш тә күңеленә канәгатьлек китермәде аның. Фәндилә "Тукымалар" кибетендә эшләгән заманнарын, Вафиннар, Тәгъзимә Яббаровналар белән ызгышып, ду китереп яшәгән заманнарын гел исенә төшерә торган булды. Кая китте аның чын эш эшләгән заманнары? Ник риза булды соң әле ул машинага утырып чабуларга? Ясалма елмаеп, түрә-караның төче сүзләрен тыңлап, баш иеп, "әйе шул, шулай шул" дип, мескеннәрчә яшәүгә ник риза булды соң ул? Мондый мәгънәсез тормыш еллар буена сузылса, ничек түзмәк кирәк?! Вәсвәсәле уйлар, төннәрен йоклый алмый ятулар, өстәвенә ире Мәгафурга урынсыз бәйләнүләр аны чыгырыннан чыгара яздылар. Ул ябыкты, иртәләрен көзгедән карамаска тырышты. - Әнисе, син авырыйсың мәллә? Врачларга күренеп карамыйсыңмы? - диде беркөнне Мәгафур. - Юк! Авырмыйм! - диде ул, иренә ничектер усал карап. Үзен кайгыртып дәшкән иренә шулай кискен, дорфа дәшүенә тагын да ныграк кәефе китеп, кешекара күрмәгәндә, Кунаклар каршылау йортының аулак бер бүлмәсенә бикләнеп балавыз да сыгып алды. Ярабби, аның бит нинди авыр чакларда да күз яше чыгарганы юк иде. Ни булды аңа? Кибеттән киткәч, түрәлектә үткәргән биш елы аңа ифрат та мәгънәсез булып, әрәмгә узган еллар булып тоелдылар. Елагач, күңеле бушанып калды. Битен юды. Керфекләренә сөрмә сөртте, иренен буяды. Кунаклар килгәндә кыяфәтсез булып, караңгы чыраең белән кешеләрне куркытып йөрергә ярамый бит инде. Аны бит бу йортка берәү дә көчләп китермәде, дәгъваламады, үз теләге белән килде ич ул монда... Күңеленә оялаган вәсвәсәле уйларын, гасабилануларын куып, шат чырайлы булырга тырышып, вестибюльгә чыккан гына иде, дежурда торган Нәсимә аны телефоннан сорауларын әйтте. - Каян? Кем? - диде Фәндилә, ашыгып. - Кем сорый мине? - Министрлар Советыннан, - диде Нәсимә. Фәндилә телефонны алды. Сәүдә бүлегендә эшләүче Әхмәтшина, бик гади бер хәбәр әйткәндәй: - Сезне председатель үзе эзли. Хәзер үк килеп җитегез, - диде. Бүтән бер генә сүз дә әйтмәстән, телефон трубкасын куйды. Фәндилә гу-гу дип гудок биреп торган трубканы колагына кыскан хәлдә байтак басып торды әле. Әйтерсең телефон ялгыш кына өзелгән, аңа иң кирәкле сүзне әйтми калдырганнар төсле тоелып китте. Барырга кирәк Министрлар Советына. Күрергә кирәк председательне. Олы башын кече итеп үз янына чакыра икән, димәк, җитди бер нәрсә бар инде. Җитди нәрсә...
Әйе, аны җитди сүзгә чакырганнар иде. Тик әле ул җитди сүз әйтелгәнче, сүз гадәти нәрсәләр тирәсендә әйләнде. Совмин председателе - кара бөдрә чәчле, ыспай гәүдәле, илле яшьләр тирәсендәге ир уртасы кеше - Фәттахованы өстәл яныннан торып, ягымлы елмаеп каршылады. Чырае якты икән, димәк, шелтә белдерергә чакырмаган. Монысы көн кебек ачык. Алай дисәң, "көлгән түрәдән ерак кач" дигән сүз дә бар бит әле. Председатель Фәндилә белән чын татарчалап, ике кул белән күреште. Кулы нык иде, җылы иде, беркадәр кысып, ныгытып күреште. Күзләре нурлы, ягымлы иде. Читкә алмады ул күзләрен, Фәттаховага туп-туры карап, сыный төшеп әйтте: - Кәеф-хәтерләрегез ничек, Фаина Вәлиевна, - диде, - исән-сау гына торасызмы? - Рәхмәт. Хәзергә исән-сау, - дип, тыенкы гына җавап кайтарды Фәндилә Фәттахова. Председательнең хәл-әхвәл сорашуы ул әле берни дә әйтми, кайвакыт иң азау тешен ярган бюрократлар да, үзләрен демократ итеп күрсәтер өчен, сүзне җайлап-майлап кына башлыйлар. Тыңлап карыйк, нинди сүзе булыр икән башлыкның... Председатель, секретарь кызга телефоннан дәшеп, ике стакан чәй кертергә кушты. Нечкә билле көяз кыз, биек үкчәле туфлиләре белән паркет идәнгә шык-шык басып, көмештәй җемелдәгән аксыл подноска куеп ике стакан чәй, чынаяк тәлинкәсенә салган кәгазьле кәнфит кертте. Стаканнарны, кәнфитне өстәлгә куйгач, буш подносын кулына тоткан хәлдә, биек үкчәле туфлиләре белән янә дә паркет идәнгә шык-шык басып чыгып китте. Председатель шундук чәйгә үрелде, гади генә итеп: - Җитешегез, Фаина Вәлиевна, - диде. Чәй куе, хуш исле, кайнар иде. Фәндилә аны председатель кебек оста итеп тота да, җайлап кына эчә дә алмады. Аның чәйдән бигрәк Совмин башлыгының нинди йомыш белән чакырганлыгын беләсе килә иде. Председатель, чытыр ак кулъяулыгы чыгарып, иреннәрен сөртте, әле һаман чәйле стаканны кулында тотып утырган Фәттаховага ягымлы караш ташлап: - Сезнең ирегез Мәгафур Фәттахов бит әле, әйеме? - диде. - Ялгышмасам, Компрессорлар заводында, гомер буе шул бер эштә эшли, әйеме? Председательнең "әйеме" дигән сүзенә баш кагып "әйе" дип җөпләп кенә утырырга туры килде Фәндиләгә. - Сез ничә бала үстегез? - дип, көтелмәгәнрәк сорау биреп куйды председатель. - Өч бала үстек. Апам Әсма заводта, инженер. Ул миннән биш яшькә олырак. Энем Фаил миннән биш яшькә кечерәк. Ул да сәүдә системасында эшли. - Әниегез Бибигайшә, әйеме? - Әйе. - Аңа хәзер ничә яшь? Җитмешләр тирәсендәме? - Әйе. - Ул кем белән тора? - Энем Фаил белән. - Әниегезнең үз йортымы? - Үз йорты. Әти салып калдырган йорт. - Яңа бистәдәме? - Әйе. - Сезнең гаилә аерым фатирда яшиме? - Аерым. - Ничә балагыз бар? Икәүме? - Әйе. Улым җитмеш өченче елны, кызым җитмеш бишенче елны туды. Мәктәп балалары. - Яра-а-ар... Болары аңлашылды, - диде председатель, аннары, сүз дәшмичә, иренен кысып торды. - Быел кайсы ел әле? - дип, сәер генә сорау биреп куйды. - Ә нигә? Сиксән җиденче ел, - диде Фәндилә, гаҗәпләнеп.
- Сиксән җиденче ел. Әйе, шулай. Сиксән җиденче. Перестройка башланганга ике ел. Менә нәрсә, Фаина Вәлиевна, Мәскәүдә быел кырык биш фирменное предприятие ачарга тиешләр. - Нинди профильдә? - диде Фәттахова. - Төгәлрәк әйтсәгез иде. - Төгәл итеп тә әйтә алам. Милли ашлар йорты. - Шул исәптән "Татар ашлары йорты" дамы? - Нәкъ шулай - "Татар ашлары йорты" да ачылырга тиеш. - Мин сезнең тел төбегезне аңладым шикелле. - Ягез әле, нәрсә аңладыгыз икән, әйтеп карагыз. - Сез минем шул йортка хуҗа булырдай кеше табышуымны телисез булса кирәк. Әмма аны хәзер генә әйтеп булмый шул. Уйларга кирәк... - Уйлап торасы юк аны, Фаина Вәлиевна. Ул кандидатура бар. Һәм ул берәү генә. - Кем? - Ул нәкъ минем каршымда утыра. Ул - сез. Фәндилә кычкырып көлеп җибәрде, урыныннан сикереп торды. - Сез мин шул эшне булдырыр дип ышанасызмы? - Ә нигә дип мин сезнең биографиягезне энәсеннән җебенә тикле барлап чыкты дип беләсез? - Председатель дә аяк өсте басты һәм бик ихлас күңелдән, кызу-кызу, кайнарланып сөйли башлады: - Ышанам. Бик нык ышанам мин сезгә, Фаина Вәлиевна! Беренчедән, сез - бистә кызы, әниегез янында татар ашлары әзерләүнең тулы бер мәктәбен узган кеше. Икенчедән, сез - принципиаль, усал кеше. Үзегезне җәберсетергә юл куймый торган. Өченчедән, мин сезнең гаиләдә сорыкорт булып яшәгән бер генә кешене дә белмим. Мин үзем болайрак фикер йөртәм: акыл акылны тудыра, намус намусны таба, явызлык явызлыкны арттыра. Сезнең намуслы да, акыллы да булуыгыз ошый миңа. Мәскәүгә, татар ашларының данын күтәрергә, сез, бары тик сез генә барасыз. Пешекче кызлар сайлашырга Сәүдә министрлыгы булышыр. Казандагы "Татар ашлары йорты"ннан да берничәне алырсыз. Калганы, ихтимал, Мәскәү татарлары арасыннан табылыр. Әйе-әйе, Мәскәү татарлары арасыннан. Ник дисезме? Пешекчеләр генә дә сезгә кырыклап кирәк булачак. Ә аларны кайда торгызасыз? Килеп төшү белән фатир булмаячак бит әле. Кунакханәдә торып торырга туры килер... Озынга сузып сөйләшүнең мәгънәсе юк, мин, Мәскәүгә шалтыратып, сезнең хакта әйтә аламмы? Фәндилә беркавым сүзсез утырды. Аннары тәвәккәлләп әйтте: - Ярар. Мәскәүдә яшәргә кечкенәдән үк хыяллана идем мин. Тик анда ничек урнашырга гына белми идем. Ышанычыгыз өчен рәхмәт. Кулымнан килгәннең барысын да эшләргә тырышырмын... Председательнең йөзенә ягымлы елмаю кунды. Ул, Фәндилә Фәттахованың кулын каты итеп кысып, аны кабинет ишеге төбенә кадәр озата килде. - Уңышлар сезгә, Фаина Вәлиевна! Бары тик уңышлар... Министрлар Советында председательгә ризалык бирү әллә ни авыр булмаса да, Мәскәүдә "Татар ашлары йорты"н ачу Фәндилә Фәттаховага шактый авырга туры килде. Мәгафур балалар белән Казанда торып калды. Фәндилә, Мәскәүгә килеп, кунак йортына урнашты. Үзе белән алып килгән кырык ике кыз да кунакханәдә торып торырга мәҗбүр булдылар. Кызларның бик чибәрләрен, үз-үзләрен тота белгән әдәплеләрен сайлаган иде Фәндилә - унике кыз бер ел эчендә Мәскәү егетләренә кияүгә чыктылар. Республикадан килгән тугыз кыз калды - авырлыкларга түзә торганнары. Калганнары туган якларына кайтып киттеләр. Фәндилә тырыш һәм булдыклы кызлары белән бер ел буена Мәскәүдә кунакханәдә торып эшләде. Айга бер мәртәбә, балаларын, ирен сагынгач, бер генә көнгә Казанга кайтып килә иде. Кайткан чакларында, үз гаиләсеннән тыш, аның тагын бер бик якын кешесе бар иде - Наталья Владимировна Данилевская. Кырыс карашлы, әмма җылы күңелле ханым иде ул. Данилевская аны барлык бәла-казалардан саклап алып калды. Ул беренче булып аның Мәскәүдәге милли ашлар йортын карап чыкты. Кремль яны. Мәскәү елгасы аша чыккач, күпер төбендәге зур йортның аскы катын бирделәр аңа. Данилевская Мәскәүгә килгән икән, шалтыратты. Фәндилә аны иң кадерле туганы кебек каршылады.
Данилевская татар ашларыннан авыз итәргә ашыкмады, башта буфетны, кешеләр утырып ашый торган зур залны, товарларны саклый торган подвалны карады. - Бу кладовой элек бар идеме, үзегез ясаттыгызмы? - дип сорады Данилевская. - Бу подвал бар иде, Наталья Владимировна, әмма анда утыз ел буена җыелган чүп-чар тулган иде. Урамнан егетләрне җыеп кердем, араларында метрострой егетләре дә бар иде. Бер ящик аракы, бер сарык пешерттердем алар өчен. Утыз бер егет утыз ел буена өелгән чүпне бер кичтә урамга чыгарып ыргыттылар, ярты метр калынлыгындагы бетон стенаны ватып, икмәк пешерә торган КИП-400 мичен кертеп урнаштырдылар. Төне буе ваттык стенаны. Өске катларда торган пенсионерлар минем өстән жалу язганнар. Килеп төште иртәгәсен комиссия, килеп тулды пожарниклар. Карадылар, тикшерделәр, ниндидер актлар язып китеп бардылар. Иртәгәсен мине башкаланың Октябрь райбашкармасына чакырдылар. Башкарма башлыгы Ларионов өстәл сугып кычкыра миңа: "Ни өчен фасадны ваттыгыз? Кем рөхсәт итте сезгә ул башбаштаклыкны эшләргә?" - ди. Ә миңа транспортёр ясатырга кирәк иде. Икмәк пешерә торган шкафны куярга кирәк иде. "Кирәк, имеш! Кирәк булса, аны кешечә эшләп булмый идемени? КГБ йорты бит ул, аңлыйсызмы, Фәттахова? КГБ йорты. Әнә Мәскәү прокурорына пенсионерлар хат язганнар, Ларионов архитектура үрнәкләрен ваттыра, йортларны боза, дигәннәр. Ваткан урынын ямадыгызмы әле, юкмы?" - ди. "Ямадык. Ваткан дигән нәрсә калмады анда", - дим. "Ярар. Кайтыгыз. Килермен, карармын", - ди. "Мин, Юрий Иванович, китәрмендер ул йорттан..." - дидем. "Анысы ни дигән сүз тагын? Бөтен Мәскәү шаулый татар кухнясын мактап. Ә сез әйтәсез, китәм, дисез? Башыгыз бармы сезнең, юкмы? Сез кайтып китсәгез, мине Үзәк Комитет асып куя бит. Нигә башбаштакланасыз?" - ди. "Ярый, китмәдем ди. Ә фатир? Минем бит ирем гомер буе Казанда, балаларым Казанда, үзем, йортсыз йомран шикелле, кунакханәдә яши алмыйм. Фатир булмау аркасында, инде әнә ничә кызым киредән Казан ягына тайды. Калганнарын да югалтып бетерсәм, ул милли ашларны кем белән пешерәм ди мин?" - Шуннан? Бирдеме Ларионов квартир? - диде аның сүзен зур игътибар белән тыңлап торган Данилевская. - Бирергә бик ашкынып тормый иде, ул көнне юмалап кына чыгарган иде, әмма бер очрак ярдәм итте миңа... - Нинди очрак? - Татар кухнясы шундый кырык биш кухня арасында иң алдынгы урынга чыгып, безгә мөселман илләреннән килгән чит ил кунакларын да китерә торган булдылар. Без бит унсигез төрле ризык әзерлибез. Чәкчәк, кош теле, пәрәмәч, өчпочмак, вак бәлеш, күрәгәле сумса, итле сумса, алмалыбаллы ризыклар... Кем генә авыз итмәсен, мактап туя алмый безне. Таллиннан алып кайткан, ризык пешерә торган теге шкафның да файдасы тиде, транспортёрыбыз да авыр кул хезмәтен алыштырды. Беркөнне шулай Ларионов безнең йортка Егор Кузьмичны, Мисырданмы, Иорданиядәнме килгән зур түрәләрне алып килде. Үземнең кабинеттагы Казан Кремле картинасы бик ошады аларга. Утлар белән дә яктыртылган чакта бик гүзәл күренә ул. Шул картина бу йортның серен дә әйтеп тора сыман. Аны миңа Казан рәссамнары ясап бирде, бүләк итеп! Чит ил кунаклары Егор Кузьмичка иң әүвәл шул картинага соклануларын белдерделәр. Аннары безнең ризыкларны мактап туя алмадылар. Безнең кызларыбыз аларга ул ризыкларны үзләре белән дә биреп җибәрделәр. - Егор Кузьмич дигәнегез Лигачёвмы? - Нәкъ үзе. Саубуллашкан чакта бу миңа күп итеп рәхмәт әйтте, кызларымны мактады, боларның барысын райбашкарма председателе Ларионов тыңлап тора бит. Күрәм, артыгын сөйләмәсә, фатирсыз интегүләрен генә әйтеп салмаса ярар иде дип ут йота Ларионов. Нәкъ шул мизгелдә Лигачёв, Егор Кузьмичны әйтәм, сорап куймасынмы? Фатир якларыгыз, тормыш-көнкүрешләрегез ничегрәк, янәсе. Ларионов иренен кыскан, күзе белән йота мине, йота бит, әй! Кызгандым үзен, фатирсыз аптырата, димәдем. "Беләсезме, Егор Кузьмич, әнә иптәш Ларионов вәгъдә итә инде, вәгъдә иткәненә бер ел була, вәгъдәсендә торыр дип ышанам. Юкса бит балаларым белән ирем Казанда, үзем Академический дигән кунак йортында көн үткәрәм, фатир булмау сәбәпле, кызларымнан да колак кагам бугай инде..." Лигачёв райбашкарма председателенә бармак янады, әйтте: "Мондый кадрлар күктән төшми. Акча да үзеннән-үзе генә күктән яумый. Тикшерермен, бер ай эчендә Фаина Вәлиевна да, аның кызлары да тораклы булсыннар!" Начальство белән бәхәскә керү арыслан белән үбешү төсле бит ул. Кирәк булгач, Ларионов тапты фатир. Казаннан килгән тугыз кызга берәр бүлмә, үзебезгә өч бүлмәле бер фатир булды. Торган җиребез "Татар ашлары йорты"ннан биш кенә минутлык юл. Егор Кузьмичка рәхмәт әйтеп яшибез.
Ирем Мәгафур да, балаларым да килде. Аллага шөкер, җыелдык. Әмма Казан - туып үскән җирем сагындыра. Казанда калган туганнарым, әнием сагындыра, дусларым. - Ирегез пенсиядәме инде? - Пенсиядә. Бер заводта кырык ел эшләде. Хәзер үзем белән. Бу йортны семьябыз белән алып барабыз. Улым Әнвәр кулинария техникумын тәмамлады, биредә эшли. Кызым унынчы класста, җәй көне ул да кулинариядә эшләп алды. Менә шундый хәлләр бездә, Наталья Владимировна... - Эшегез, болай булгач, бик әйбәт. Сезне тәкъдим итеп, мин, димәк, ялгышмаганмын? - Наталья Владимировна, мин сезне моңарчы буш сүз белән сыйладым. Әйдәгез, инде үзебез әзерләгән ризыклар белән сыйлыйм, - диде Фәндилә. - Юк әле, бүгенгә сыйланмый торыйм мин, Фаина Вәлиевна. Иртәгә безнең делегацияне алып килим мин, берүзем генә ашап утыру килешмәс, - диде Данилевская. - Ничә кеше буласыз? - Кырыклап, - диде Данилевская һәм, кинәт куркынып: - Йа Алла, ни сөйләп торам мин. Иртәгә бит ял көне. Сезнең кулинария эшләми торгандыр ич? - Дөрес әйтәсез, Наталья Владимировна, иртәгә ял көне, эш көне түгел, әмма мин иртәгә сезнең хакка эшләрмен. Ирем дә, улым белән кызым да, үзем дә эшләрмен. Татар кулинариясенең хикмәтләрен күрсәтик әле бер казанлыларга... Иртәгәсе көнне өзелеп көтеп алды Фәндилә. Бөтен гаиләсен китерде ул "Татар ашлары йорты"на. Сөйләргә никадәрле генә яратмасын, сөйләшмәде ул бүген. Ярдәмчесе һәм үзенә тугрылыклы булып эшләгән Әкълимәгә дә ул сүз кушып азапланмады. - Нәрсәләр әзерлибез? - диде Әкълимә. - Көн саен нәрсә әзерләсәк, шуның барысын да әзерләрбез, - диде Фәндилә. Бүтән алар сөйләшмәделәр. Әнвәр иртәдән башлап табынга савыт-саба куйды. Чәчәк сатып алып керде. Тастымалларны тезеп чыкты. Фәндилә белән Әкълимә ризык пешерделәр. Мәгафур кибеттән эчемлекләр алу ягын кайгыртты. Гомере буена аракы эчмәгән, тәмәке тартмаган кеше булса да, хатыны әйткәч, казанлылар алдында, Татарстан кунаклары алдында йөзгә кызыллык китерәсе килмәде аның. Шәшәләрне юып, сөртеп, матур итеп табынга урнаштырды ул. Вәгъдәләшкән буенча, көндезге сәгать икедә Казан кунаклары килеп җитеп, "Татар ашлары йорты"н карап йөри башладылар. Фаина Вәлиевна урнашкан кабинет, Казан Кремленең ут белән яктыртылган силуэты, пыялалы шкафларга куелган чигүле читекләр, энҗеле калфаклар, революциягә кадәрле татар хатын-кызлары киеп йөргән затлы кием-салым Казан делегациясен баш чайкарга, тел шартлатырга, "Ну и ну!" дип әйтергә мәҗбүр итте. Цехлардагы заман техникасы да, андагы чисталык-пөхтәлек тә, бүгенге меню да - барысы, барысы, аларның сынаучан карашыннан узып, югары бәя алды. Табын өстәлендәге ак җәймәне ачып җибәргәч, алар бөтенл әй өнсез калдылар. Бу хәтле матурлыкка, бу хәтле зәвык белән урнаштырылган нигъмәткә кагылырга, ул табынны бозарга кыюлыклары җитми торды. Мәҗлесне татарча да, урысча да алып бардылар. Сылу гәүдәле, дулкынланудан алсуланып киткән Әкълимә белән Фәндилә табынны тагын да матуррак итәргә, аңа ямь өстәргә куелган хур кызлары төсле иделәр. Коньяк шешәләре, шампаннар ачылды, менюда була торган татлы ризыклар - итлесе дә, баллысы да, җиләк-җимешлесе дә килә торды. Табын бушый торды, нигъмәтләр кими торды. Ризыкның берсеннән-берсе тәмлеләре килә торды. Казан кунаклары арасыннан берсе, Мерцалов дигәне, Данилевскаяга мөрәҗәгать итеп: - Наталья Владимировна, карагыз әле, ничек соң без шушы хәтле дә булдыклы оештыручыны, алтын куллы кулинарны үзебездән ычкындырдык? - диде.
Кунаклар гөр килеп кул чаптылар. - Казанда без аның кадерен белмәдек. "Алтын чыккан җирендә кадерле" дисәләр дә, Фаина Вәлиевнаның без Казанда кадерен белмәдек. Аны обкомның сәүдә бүлеге, горпромторгның оятсыз бюрократлары кимсетеп, өстеннән аноним хатлар язып, бәгырен кимереп тордылар. Кем икәнен күрсәтер өчен, аңа нәкъ менә Мәскәүгә килү кирәк булды. Мин бу тостны Фаина Вәлиевна исәнлеге, аның гаиләсенең бәхете өчен күтәрергә тәкъдим итәм... Шаулашып аяк өсте баса башлаганда гына, көтелмәгән бер хәл килеп чыкты. Таза тормыштан йомрыланып, симез үрдәккә охшап калган бер дама Фәттаховага бәхет теләү тостын бозып ташлады: - Иптәшләр, мин ашыгам, минем Мәскәү түрәләрен күрәсем бар. Кем ала акчаны? Мин шәраб эчмәдем, ике пәрәмәч ашадым, бер чынаяк чәй эчтем. Килегез, минем белән исәп-хисапны өзегез, - диде. Мәҗлес өстенә бер чиләк салкын су сиптеләрмени! Кунаклар, нәфрәтләнеп, әлеге "симез үрдәккә" карый башлаганнар иде, тагын бер дама белән шома битле әфәнде исәп-хисап өзүне таләп иттеләр. Көтелмәгән бу хәлдән хәтта күпне күргән Данилевская да беренче мәлгә югалып калды. Әмма бу йортның хуҗасы Фәндилә Фәттахова уяу иде. Ул бер грамм да эчмәгән, аның бөтен акылы үзендә, ихтыяр көче бер йодрыкка тупланган иде. Ярдәмчесе Әкълимәне, кулыннан җитәкләп, табын янына китереп бастырды, уң кулын югары күтәреп, кискен итеп селкеде - утырырга әмер итте. Кунаклар утырды. Залда кабер тынлыгы урнашты. Фәттахова ике буш стакан алды, аларга мөлдерәмә итеп аракы койды, берсен Әкълимәгә тоттырды, икенчесен үзе эчеп җибәрде. Чытыр ак алъяпкычының итәге белән иренен сөртеп алгач, дулкынланудан чатнап киткән тавыш белән сүз башлады: - Мин, - диде, - сезне хөрмәт итәргә теләп, алымны-ялымны онытып, бирегә килдем, ярдәмчем Әкълимәне, гаиләсеннән аерып, бирегә китердем, ирем, улым, кызым безгә булышып йөриләр. Ә сез, Казан кунаклары, нинди вак җанлы булып чыктыгыз. Менә мин хәзер, Әкълимә белән икәүләп, сезнең һәркайсыгызның каршысына басып, тиеннәр санап йөрикме? Сезнең ничә пәрәмәч ашаганыгызны счёт төймәсендә тартыйкмы?! Булмас анысы! Көтмәгез. Мәҗлес тәмам. Тотылган акчаны мин үземнең, иремнең, улымның хезмәт хакыннан түләрмен. Тик бер нәрсәне аңлагыз: акча күктән яумый. Аны менә шушы бәләкәй куллар эшли. Халык җилкәсен кимереп өйрәнгән кешеләр белән мин бүтән сөйләшмим! ...Соң иде. Мәскәү утларын сүндерә башлаган иде. "Татар ашлары йорты"нда әле һаман ут яна иде. Казан кунаклары анда нәрсә турында сөйләшкәннәрдер, берәү дә белә алмады - йортның ишекләре ныгытып ябылган иде...