वाक्यपदीय प्रथम काण्ड प्रथम काण्डं पश्यतु वाक्यपदीय तृतीय काण्ड तृतीय काण्डं पश्यतु वाक्यपदीय प्रथम काण्ड प्रथम काण्डं पश्यतु वाक्यपदीय द्वितीय काण्ड द्वितीय काण्डं पश्यतु ज्योतिश्चक्राक्षदण्डस्त्रिभुवनविजयस्तम्भदण्डो ऽङ्घ्रिदण्डः श्रेयस्त्रैविक्रमस्ते वितरतु विबुधद्वेषिणां कालदण्डः ।। ; इति श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते कुमारोत्पत्तिर्नाम प्रथम उच्छ्वासः ; इति श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते द्विजोपकृतिर्नाम द्वितीय उच्छ्वासः ; इति श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते सोमदत्तचरितं नाम तृतीय उच्छ्वासः ; इति श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते पुष्पोद्भवचरितं नाम चतुर्थ उच्छ्वासः ; इति श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते ऽवन्तिसुन्दरीपरिणयो नाम पञ्चम उच्छ्वासः तेषु प्रथमं प्राह स्म किलापहारवर्मा ।। दकुच_२,१ ।। ; इति श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते राजवाहनचरित नाम प्रथम उच्छ्वासः स्वपिहि मया सह सुरतव्यतिकरखिन्नेव मा मैवम्ऽ ।। सो ऽपि सस्मितं प्रणस्यारभताभिधातुम् ।। दकुच_२,२ ।। ; इति श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते ऽपहारवर्मचरितं नाम द्वितीय उच्छ्वासः सो ऽपि बद्धाञ्जलिरभिदधे ।। दकुच_२,३ ।। ; इति श्रीदण्डिनः कतौ दशकुमारचरिते उपहारवर्मचरितं नाम तृतीय उच्छ्वासः बहूपयुक्ता च बुद्धिः, मुक्तबन्धस्ते श्वशुरः पश्यतु माम्ऽ इत्यभिधाय भूयः प्रमतिमेव पश्यन्प्रीतिस्मेरः "प्रस्तूयतां तावदात्मीयं चरितम्ऽ इत्याज्ञापयत् ।। दकुच_२,४ ।। ; इति श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरितेर्ऽथपालचरितं नाम चतुर्थ उच्छ्वासः "अथेदानीमत्रभवान्प्रविशतुऽ इति मित्रगुप्तमैक्षत क्षितीशपुत्रः ।। दकुच_२,५ ।। ; इति श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरितं नाम पञ्चम उच्छ्वासः कः कामः संकल्पः किं दुष्करसाधनं प्रज्ञा ।। अवसरेषु पुष्कलः पुरुषकार-ऽ इत्यभिधाय भूयः स्मिताभिषिक्तदन्तच्छदो मन्त्रगुप्ते हर्षोत्फुल्लं चक्षुः पातयामास देवो राजवाहनः स किल करकमलेन किञ्चित्संवृताननो ललितवल्लभारभसदत्तदन्तक्षतव्यसनविह्वलधरमणिर्निरोष्ठ्यवर्णमात्मचरितमाचचक्षे ।। दकुच_२,६ ।। ; इति श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते मित्रगुप्तचरितं नाम षष्ठ उच्छ्वासः हर्षप्रकर्षस्पृशोः प्रज्ञासत्त्वयोर्दृष्टमिह स्वरूपम्ऽ इत्यभिधाय, पुनः "अवतरतु भवान्ऽ इति बहुश्रुते विश्रुते विकचराजीवसदृशं दृशं चिक्षेप देवो राजवाहनः ।। दकुच_२,७ ।। ; इति श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते मन्त्रगुप्तचरितं नाम सप्तम उच्छ्वासः षष्ठे स्वैरविहारो मन्त्रो वा सेव्यः ।। अहं च तद्राज्यमात्मसात्कृत्वा राजानमामन्त्र्य यावत्त्वदन्वेषणाय प्रयाणोपक्रमं करोमि तावदेवाङ्गनाथेन सिंहवर्मणा स्वसाहाय्यायाकारितो ऽत्र समागतः पूर्वपुण्यपरिपाकात्स्वामिना समगंसिऽ इति ।। एवमवस्थितास्ते राजवाहनप्रमुखाः सर्वे ऽपि कुमारा राजवाहनाज्ञया सर्वमपि वसुधावलयं न्यायेन परिपालयन्तः परस्परमैकमत्येन वर्तमानाः पुरन्दरप्रभृतिभिरप्यतिदुर्लभानि राज्यसुखान्यन्वभूवन् ।। दकुच_२,८ ।। ; इति श्रीदण्डिनः कृतौ दशकुमारचरिते कथोपसंहारः इति न्यायसूत्रे प्रथमाध्यायस्य प्रथमम् आह्निकम् इति न्यायसूत्रे प्रथमाध्यायस्य द्वितीयम् आह्निकम् समाप्तः च अयम् प्रथमः अध्यायः इति न्यायसूत्रे द्वितीयाध्यायस्य प्रथमम् आह्निकम् इति न्यायसूत्रे द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयम् आह्निकम्समाप्तः च अयम् द्वितीयाध्यायः ; इति न्यायसूत्रे तृतीयाध्यायस्य प्रथमम् आह्निकम् ; इति न्यायसूत्रे तृतीयाध्यायस्य द्वितीयम् आह्निकम्समाप्तः च अयम् तृतीयः अध्यायः ; इति न्यायसूत्रे चतुर्थाध्यायस्य प्रथमम् आह्निकम् ; इति न्यायसूत्रे चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयम् आह्निकम्समाप्तश्च चतुर्थः अध्यायः ; इति न्यायसूत्रे पञ्चमाध्यायस्य प्रथमम् आह्निकम् ; इति न्यायसूत्रे पञ्चमाध्यायस्य द्वितीयम् आह्निकम्समाप्तश्चायम् पञ्चमाध्यायः शास्त्राणां त्व् अर्थवत्वेन पुरुषार्थो विधीयते तयोर् काव्यमीमांसा ऽप्रकाशऽ अथ कविरहस्यम् प्रथमो ऽध्यायः १ सो ऽभ्युत्थाय सपादोपग्रहं छन्दस्वर्ती वाचमुदचीचरत्- अनुप्रेषितश्च स तया निषादनिहतसहतसहचरीं क्रौञ्चयुवर्ति करुणक्रेङ्कारया गिरा क्रन्दन्तीमुदीक्ष्य शोकवान् श्लोकमुज्जगाद- ; इति राजशेखरकृतौ काव्यमीमांसायां कविरहस्ये प्रथमे ऽधिकरणे तृतीयो ऽध्यायः काव्यपुरुषोत्पत्तिः इति राजशेखरकृतौ काव्यमीमांसायां कविरहस्ये प्रथमे ऽधिकरणे शिष्यप्रतिभाव्याख्यानः चतुर्थो ऽध्यायः संस्कृतवत्सर्वास्वपि भाषासु यथासामर्थ्यं यथारुचि यथा- ; इति राजशेखरकृतौ काव्यमीमांसायां कविरहस्ये प्रथमे ऽधिकरणे कविचर्या राजचर्यां च दशमो ऽध्यायः "त्रिभ्यः पदेभ्यः प्रभृति त्वश्लिश्टेभ्यो हरणम्" विशिष्टस्थानावधौ तु दिग्विभागे पूर्वपश्चिमौ यथा- ; इति राजशेखरकृतौ काव्यमीमांसायां कविरहस्ये प्रथमे ऽधिकरणे कालविभागो नाम अष्टादशो ऽध्यायः ग्रन्थारम्भे निर्विन्घेन प्रारिप्सितपरिसमाप्तिकामो वाङ्भयाधिकृततया वाग्देवतायाः सांमुख्यमाधत्ते-- अस्य ग्रन्थस्य काव्याङ्गतया काव्यफलैरेव फलवत्त्वमिति काव्यफलान्याह-- कटुकौषधोपशमनीयस्य रोगस्य सितशर्करोपशमनीयत्वे कस्य वा रोगिणः सितशर्कराप्रवृत्तिः साधीयसी न स्यात् किञ्च काव्यस्योपादेयत्वमग्निपुराणे ऽप्युक्तम्-- ननु यदि रसादिरूपमात्रो ध्वनिः काव्यस्यात्मा, तदा-- "रस्यते इति रसः" इति व्युत्पत्तियोगाद्भावतदाभासादयो ऽपि गृह्यन्ते तत्र रसो यथा-- दोषाः पुनः काव्ये किंस्वरूपा इत्युच्यन्ते-- एषां विशेषोदाहरणानि वक्षयामः गुणादयः किंस्वरूपा इत्युच्यन्ते-- हेतुं विनापि यस्य कस्यचित्संबन्धिनो लक्षणो ऽतिप्रसङ्गः स्यात्, इत्युक्तम्-- "राजकुमारा गच्छन्ति" रूढौ लक्षणलक्षणा सारेपा गौणी यथा-- "गौर्वाहीकः" रूढौ लक्षणलक्षणा साध्यवसाना गौणी यथा-- इदं च के ऽप्यसहमाना आहुः-- उदात्तादिरूपो ऽपि मुनेः पाठोक्तदिशा शृङ्गारादिरसविशेषप्रतीतिकृदेव" इति एतद्विषये उदाहरणमुचितमेव इति, तन्न॑ तथाहि-- किञ्च यदि यत्र क्वचिदनेकार्थशब्दानां प्रकरणादिनियमाभावादनियन्त्रितयोरप्यर्थयोरनुरूपस्वरवशेनैकत्र नियमनं वाच्यं, तदा तथाविधस्थले श्लेषानङ्गीकारप्रसङ्गः॑ न च तथा, अत एवाहुः श्लेषनिरूपणप्रस्तावे-- अत्र नैष्यति, अपि तर्हि एष्यत्येवेति काक्का व्यज्यते-- अथ को ऽयं रस इत्युच्यते-- ननु तर्हि करुणादीनां रसानां दुः खयत्वाद्रसत्वं (तदुन्मुखत्वं न स्यादत्युच्यते-- कथं तर्हि हरिश्चन्द्रादिचरितस्य काव्यनाट्ययोरपि दर्शनश्रवणाभ्यामश्रुपाता दयो जायन्त इत्युच्यते-- तर्हि कथं काव्यतः सर्वेषामीदृशी रसाभिव्यक्तिर्न जायत इत्यत आह-- ननु कथं रामादिरत्याद्युद्वोधकारणैः सीतादिभिः सामाजिकरत्याद्युद्वोधैत्युच्यते-- ननु कथं मनुष्यमात्रस्य समुद्रलङ्घनादावुत्साहोद्वोध इत्युच्यते-- रत्यादयो ऽपि साधारण्येनैव प्रतीयान्त इत्याह-- विभावादयो ऽपि प्रथमतः साधारण्येन प्रतीयन्त इत्याह-- विभावादीनां यथासङ्ख्यं कारणकार्य्यसहकारित्वे कथं त्रयाणामपि रसोद्बोधे कारणत्वमित्युच्यते ननु तर्हि कथं रसास्वादे तेषामेकः प्रतिभास इत्युच्यते-- ननु यदि विभावानुभावव्यभिचारिभिर्म्मिलितैरेव रसस्तत् कथं तेषामेकस्य द्वयोर्वा सद्भावे ऽपि स स्यादित्युच्यते-- "अनुकार्य्यगतो रसः" इति वदतः प्रत्याह-- तत्किं पुनः प्रमाणं तस्य सद्भाव इत्याह-- ननु यदि रसो न कार्यस्तत्कथं महषिणा(क) विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः" इति लक्षणं कृतमित्युच्यते-- ननु यदि मिलिता रत्यादयो रसास्तत्कथमस्य स्वप्रकाशत्वं कथं वाखण्डत्वमित्याह-- अथं के ते विभावानुभावव्यभिचारिण इत्यपेक्षायां विभावमाह-- तत्र प्रथमावतीर्णयौवना यथा मम तातापादानाम्-- प्रथमावतीर्णमदनविकारा यथा मम प्रभावती परिणये-- इत्यत्रेव (११६ पृ दृ) आक्रान्तनायका यथा-- एते च त्रयस्त्रिंशद्व्यभिचारिभेदा इति यदुक्तं तदुपलक्षणमित्याह-- तत्कस्य स्थायिनः कस्मिन् रसे सञ्चारित्वमित्याह-- "चिन्ताभिः स्तिमितम्-ऽित्यादि (२०० पृदृ) शापद्यथा-- प्रवासानन्तरं सम्भोगो यथा मम तातपादानाम्-- "नष्टं वर्षवरैः इत्यादि (१०५ पृदृ) अथ बीभत्सः-- इत्येवंरूपस्य शान्तस्य मोक्षावस्थायामेवात्मस्वरूपापत्तिलक्षणायां प्रादुर्भावात्तत्र सञ्चार्यादीनामभावात् कथं रसत्वमित्युच्यते-- तत्र वस्तुरूपः शब्दशक्त्युद्भवो व्यङ्ग्यो यथा अथ केयमभिनवा व्यञ्जना नाम वृत्तिरित्युच्यते एवं ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्यत्वेन काव्यस्य भेदद्वयमुक्त्वा पुनर्दृश्यश्रव्यत्वेन भेदद्वयमाह-- यथा बालरामायणो रावणं प्रति कोहलः द्वादशपदा यथा मम तातपादानां पुष्पमालायाम् यथा तत्रैव नेपथ्ये कलकलानन्तरम्) भो भो द्रुपदविराटवृष्ण्यन्धक सहदेवप्रभृतयः अस्मदक्षौहिणीपतयः कौरवचमूप्रधानयोधाश्च शृण्वन्तु भवन्तः यथा तत्रैव दुर्योधनं प्रति कुमारवृकोदरेणोक्तम् भो भो राजन्यवीराः समरशिखिशिखाभुक्तशेषाः कृतं व-- यथा तत्रैव अर्जुनः-आर्य प्रसीद किमत्रक्रोधेन-- यथा मम प्रभावत्यां नारददर्शनात् प्रद्युम्न ऊर्द्ध्वमवलोक्य यथा मम चन्द्रकलायां चन्द्रं प्रति यथा वेण्याम् कञ्चुकिनं प्रति "दुर्योधनः यथा वेण्याम् द्रोणो ऽश्चत्थामानं राज्ये ऽभिषेक्तुमिच्छतीति कथयन्तं कर्णं प्रति "राजा साधु अङ्गराज साधु, कथमन्यथा यथा तत्रैव नेत्रे खञ्जनगञ्जने सरसिजप्रत्यथि इत्यादि (पृ.) यथा वेण्याम् एकस्यैव विपाको ऽयम् इत्यादि (३७६ पृ.) यथा गौरीगृहे वीणां वादयन्ती "मलयवती इह हि प्रथमतः काव्ये दोषगुणरीत्यलङ्काराणामवस्थितिक्रमो दशितः, संप्रति के त इत्यपेक्षायामुद्देशक्रमप्राप्तानां दोषणां स्वरूपमाह एवं पददोषसजातीया वाक्यदोषा उक्ताः, सम्प्रति तद्विजातीया उच्यन्ते तथाहि--उपमायामसादृश्यासंभवयोरुपमानस्य जाति प्रमाणगतन्यनत्वाधिकत्वयोरर्थान्तरन्यासे उत्प्रेक्षितार्थसमर्थने चानुचितार्थत्वम् क्रमेण यथा ननु "आद्यः करुणवीभत्सरौद्रवीरभयानकैः" इत्युक्तनयेन विरोधिनोर्बोरशृङ्गारयोः कथमेकत्र शब्दार्थयोः प्रथमं शब्दस्य बुद्धिविषयत्वाच्छब्दालङ्कारेषु वक्तव्येषु शब्दार्थालङ्कास्यापि पुनरुक्तवदाभासस्य चिरन्तनैः शब्दालङ्कारमध्ये लक्षितत्वात्प्रथमं तमेवाह-- यत्र तु शब्दपरिवर्त्तने ऽपि न श्लेषत्वखण्डना, तत्र-- अथावसरप्राप्तेष्वर्थालङ्कारेषु सादृश्यमूलेषु लक्षितव्येषु तेषामप्युपजीव्यत्वेन प्राधान्यात् प्रथममुपमामाह-- एवं "तेन तुल्यम् इत्यादिना तुल्यार्थे विहितस्य वतेरुपादाने द्वे तद्धिते समासे ऽथ वाक्ये-- एषु चोपमाभेदेषु मध्ये ऽलुप्तसाधारणधर्मेषु भेदेषु विशेषः प्रतिपाद्यते-- अत्र वाच्योत्प्रेक्षायाः षोडशसु भेदेषु मध्ये विशेषमाह-- अनुक्तौ यथा मम प्रभावत्याम प्रद्युम्नः--इव हि सम्प्रति दिगन्तरमाच्छादयता तिमिरपटलेन-- अत्र भेदे ऽभेदो यथा मम-- लोपः कृतः किल परत्वजुषो विभक्ते-- "अङ्गराज सेनापते द्रोणोपहासिन् कर्ण रक्षैनं भीमाद्दुः शानम् अन्ये तु राजशुकवृत्तान्तेन को ऽपि प्रस्तुतप्रभावो बोध्यत इत्यप्रस्तुतप्रशंसैव" इत्याहः, अत्रैव "वपुर्भाति मृगीदृशः" इति पाठे ऽनुक्तम् द्वितीयम् अधिकरणम्/ अध्याया दश/ प्रकरणानि सप्तदश/(पृष्ठ ७) ओमित्स्]परीक्षा, धातुवादः, मणिरागआकरज्ञानं, वृक्षायुर्वेदयोगाः, मेषकुक्कुटलावकयुद्धविधिः, शुकसारिकाप्रलापनम्, उत्सादने संवाहने केशमर्दने च कौशल्यं[अन्यत्र कौशलं अक्षरमुष्टिकाकथनं, म्लेच्छितविकल्पाः, देशभाषाविज्ञानं, पुष्पशकटिका, निमित्तज्ञानं, यन्त्रमातृका, धारणमातृका, संपाथ्यं, मानसी, काव्यक्रिया, अभिधान*कोषः[अन्यत्र काषः छन्दोज्ञानं, क्रियाकल्पः, छलितकयोगाः, वस्त्रगोपनानि द्यूतिविशेषाः[अन्यत्र द्यूतविशेषः आकर्षक्रीडा, बालक्रीडनकानि, वैनयिकीनां (पृष्ठ ३३) वैजयिकीनां व्यायामिकीनां च विद्यानां ज्ञानम्, इति चतुःषष्टिर् अङ्गविद्याः कामसूत्रस्यअवयविन्यः पृष्ठ ३४) यः कश्चित् पुस्तकः/ कुरण्टकमालाश् च/ नातिदूरे भूमौ वृत्तआस्तरणं समस्तकम्/ आकर्षफलकं द्यूतफलकं च/ तस्य बहिः क्रीडाशकुनिपञ्जराणि/ एकान्ते च तक्षतक्षणस्थानम् अन्यासां च क्रीडानाम्/ स्वास्तीर्णा प्रेङ्खादोला वृक्षवाटिकायां सप्रच्छाया/ स्थण्डिलपीठिका च सकुसुमेति भवनविन्यासः पृष्ठ ४५) अनवसितअर्थं वचनं ब्रूयात्/ नायकं च विहसन्ती कदा चित् कटाक्षैः प्रेक्षेत/ इत्य् आलापयोजनम् पृष्ठ २०३) पूगफलानां पत्त्राणां कालयुक्तानां च शक्तिविषये प्रच्छन्नं दानं प्रकाशद्रव्याणां च प्रकाशम्/ यथा च सर्वअभिप्रायसंवर्धकम् एनं मन्येत तथा प्रयतितव्यम्/ च सह न संसृज्यत इति पृष्ठ २१५) भवतश् चअत्र श्लोकौ पृष्ठ २१५) मेश*कुक्कट[अन्यत्र कुक्कुट]लावकशुकशारिकापरभृतमयूरवानरमृगा णाम् अवेक्षणम्/ दैवसिकायव्ययपिण्डीकरणम् इति च विद्यात् पृष्ठ २३८) स्त्रीपुरुषशीलवस्थापनं व्यावर्तनकारणाणि स्त्रीषु सिद्धाः पुरुषा अयत्नसाध्या योषितः च परिचारिको धात्रेयिकापरिग्रहो (पृष्ठ २६०) नववरकः प्रेक्षौद्यानत्यागशीलो वृष इति सिद्धप्रतापः साहसिकः शूरो विद्यारूपगुणौपभोगैः पत्युर् अतिशयिता महार्हवेषौपचारश् चैति पृष्ठ २६१) बालेनअन्यजनेन वा सहान्यौपदिष्टा द्व्यर्था कथा तस्यां स्वयं मनोरथअवेदनम् अन्यअपदेशेन ताम् एवौद्दिश्य बालचुम्बनम् आलिङ्गनं च जिह्वया चअस्य ताम्बूलदानं प्रदेशिन्या हनुदेशघट्टनं तत् तद् यथायोगं यथाअवकाशं च प्रयोक्तव्यम्/ च संप्रहृष्टां प्रणिहिता राजदासीइति समानं पूर्वेण/ सवित्त एकपुत्रो लिङ्गी प्रच्छन्नकामः शूरो वैद्यश् चैति पृष्ठ ३०८) अनिष्ठुरो +अनीर्ष्यालुर् अनवशङ्की चैति नायकगुणाः पृष्ठ ३०९) सुभगंकरणं वशीकरणं वृष्याश् च योगाः नष्टरागप्रत्यानयनं वृद्धिविधयश् चित्राश् च योगा क्षुब्धाब्धाव् इव लोल-बाल-शफरी कुत्रापि लोक-त्रयी । ताम् अज्ञात-विशाल-काल-कलनां तैस् तैः पुराणैर् अपि प्रौढां देहि-समूह-मोहन-मयीं कालीं करालां नुमः ॥२॥ क्रियते वार-रामाणाम् इयं समय-मातृका ॥३॥ केलि-प्राङ्गणम् अङ्गना-कुल-गुरोर् देवस्य शृङ्गारिणः । सौभाग्याभरणं मही-वर-तनोः सङ्केत-सद्म श्रियः ॥४॥ यत्र त्रिनेत्र-नेत्राग्नि-त्रस्तस् त्यक्त्वा जगत्-त्रयीम् । कुचयोः कठिनत्वेन कुटिलत्वेन या भ्रुवोः । नेत्रयोः श्यमलत्वेन वेश्या-वृत्तम् अदर्शयत् ॥७॥ सा हर्म्य-शिखरारूढा कदाचिद् गणिका-गुरुम् । कामिनां नर्म-सुहृदं ददर्श पथि नापितम् ॥८॥ पीवरं तीर-मण्डूकैर् मार्जारम् इव शारदम् ॥९॥ आनिनाय तम् आहूय सा नेत्राञ्चल-संज्ञया ॥११॥ स सम्भ्येत्य तां दृष्ट्वा चिन्ता-निश्चल-लोचनाम् । पप्रच्छ विस्मितः कृत्वा नर्म-प्रणय-संवृतिम् ॥१२॥ लुप्त-व्यञ्जनम् अञ्जनं नयनयोर् निःश्वास-तान्तोऽधरः । वेषः प्रोषित-योषितां समुचितः कस्माद् अकस्मात् तव ॥१३॥ सुश्रोणि नैव बत गायति मङ्गलानि । कर्पूर-चन्दन-रसेन न लिप्तम् एतत् ॥१४॥ लोभाद् गृहीतम् अविभाव्य भयं भवत्या दर्पात् प्रदर्शितम् अशङ्कितया सखीभिः । चौरेण किं प्रलपितं नगराधिपाग्रे ॥१६॥ सक्तोऽयम् इत्य् अथ शनैर् अवसायितेन । किं त्वन्-निकार-कुपितेन कृतो विवाहः ॥१७॥ दत्त्वा सकृत् तनु-विभूषणम् अंशुकं वा तीक्ष्णेन भीरु किम् उ केनचिद् आवृतासि ॥१८॥ किं केनचिन् न कुहकेन वशीकृतासि ॥१९॥ प्राप्तः किम् उ प्रसभयम् अर्थ-वशाद् अनर्थः ॥२०॥ दातुं समुद्यत-मतिः स्वयम् अर्थ-शास्त्रम् । गेहान् निधिर् बहु-धनः स्व-सखी-मुखेन ॥२२॥ भद्रं भद्रे भुवन-जयिनस् त्वत्-कला-कौशलस्य । प्रौढोत्साहास् तव सुवदने स्वस्तिमन्तो विलासाः ॥२४॥ इत्य् आदि तेन हित-संनिहितेन पृष्टा शृणु कङ्क ममानन्तां चिन्तां सन्ताप-कारिणीम् । ययाहम् अवसीदामि ग्रीष्म-ग्लानेव मञ्जरी ॥२६॥ सा सखे करभ-ग्रीवा मातुर् माता स्थिर-स्थितिः । व्याली गृह-निधानस्य हता वद्याधमेन मे ॥२७॥ योऽसाव् अवद्य-विद्याविद् वैद्यः सद्यः क्षयोद्यतः । दर्पाद् आतुर-वित्तेन वृद्धोऽपि तरुणायते ॥२८॥ तेन रोग-धराख्येन दत्ता रसवती मम । त्रिभाग-शेषतां नीता लौल्य-लोभोद्भवात् तया ॥२९॥ प्रपञ्च-वञ्चना-वैरात् सा तेनातुरतां गता । काञ्चन्या पञ्चतां नीता पश्यन्ती काञ्चनं जगत् ॥३०॥ हिरण्य-वर्णां वसुधां तस्मिन्न् अन्त-क्षणेऽपि सा । दृष्ट्वा माम् अब्रवीद् वत्से गृह्यतां गृह्यताम् इति ॥३१॥ ततस् तस्याम् अतीतायां गृहं मे शून्यतां गतम् । पराभवास्पदीभूतं कामुकैः स्वेच्छया वृतम् ॥३२॥ रिक्तः शक्तो न निर्याति नाप्नोत्य् अवसरं धनी । तस्माद् विदेशं गच्छामि नेच्छाम्य् उच्छृङ्खलां स्थितिम् । कथं रक्त-विरक्तानां तुल्यां स्वायत्ततां सहे ॥३४॥ इत्य् उद्बाष्प-सदृशस् तस्याः प्रलापं वृद्ध-नापितः । आकर्ण्य तां समाश्वास्य सोच्छ्वासं प्रत्यभाषत ॥३५॥ भवत्या वित्त-लोभेन निर्विचारतया परम् । भिषग्-दुष्ट-भुजङ्गोऽसौ स्वयम् एव प्रवेशितः ॥३६ ॥ जनन्यो हि हतास् तेन वेश्यानां पथ्य-युक्तिभिः । किं कुट्टनी-कृतान्तोऽसौ वैद्यो न विदितस् तव ॥३७॥ स रोगि-मृग-वर्गाणां मृगया-निर्गतः पथि । इत्य् आदिभिः स्तुति-पदैर् विट-चेटैः प्रणम्यते ॥३८॥ यमाय धर्मराजाय मृत्यवे चान्तकाय च । वैवस्वताय कालाय सर्व-प्राण-हराय च ॥३९॥ अधुना दुःखम् उत्सृज्य मनः-स्थित्यै विधीयताम् । कृत्रिमः क्रियतां गेहे रक्षायै जननी-जनः ॥४०॥ व्याघ्रीव कुट्टनी यत्र रक्त-पानामिषैषिणी । नास्ते तत्र प्रगल्भन्ते जम्बुका इव कामुकाः ॥४१॥ यत्र तत्र निमग्नानां वेश्यानां जननीं विना । सन्ध्ययोर् दिवसस्यापि मुहूर्तार्धस्य न क्षणः ॥४२॥ न भवत्य् एव धूर्तस्य वेश्या-वेश्मन्य् अमातृके । चुल्ली-सुप्तस्य हेमन्ते मार्जारस्येव निर्गमः ॥४३॥ प्रविष्टा कुट्टनी-हीन-गृहं क्षीण-पटा विटाः । गाथाः पठन्ति गायन्ति व्यय-द्रविणम् अर्थिताः ॥४४॥ मन्त्रि-हीना च राज्य-श्रीर् भुज्यते विट-चेटकैः ॥४५॥ न गताः पुनर् आयान्ति बाले यौवन-वासराः ॥४७॥ नां पुष्पवतीनां लतानां च ॥४८॥ तस्मान् मानिनि कापि हेम-कुसुमारामोच्चयाय त्वया माता तावद् अनेक-कूट-कुटिला काचित् समन्विष्यताम् । एताः सुभ्रु भवन्ति यौवन-भरारम्भे विजृम्भा-भुवो वेश्यानां हि नियोगिनाम् इव शरत्-काले घनाः सम्पदः ॥४९॥ अस्त्य् एव सा बहुतराङ्कवती तुलेव भागी कृतः परिमितत्वम् उपैति मेरुः ॥५०॥ निर्यन्त्राणां नियम-जननी भोगिनां मन्त्र-मुद्रा । विश्वं यस्याः फल-कलनया लक्ष्यताम् एति पाणौ तस्या जन्म-क्रम-परिगतं श्रूयतां वृत्तम् एतत् ॥५१॥ भवत्य् असौ हस्त-गता त्रिलोकी ॥५२॥ ; इति श्री-व्यासदासापराख्य-क्षेमेन्द्र-निर्मितायां समय-मातृकायां चिन्ता-परिप्रश्नो नाम प्रथमः समयः अथ दत्तावधानायां कलावत्यां यथाविधि । कथाम् अकथयत् कङ्कः कुट्टिन्याः कपटाश्रयाम् ॥१॥ सर्व-भक्षां नमस्कृत्य ताम् एव भव-भैरवीम् । वदामि चरितं तस्याः कुक्षौ यस्या जगत्-त्रयी ॥२॥ सा वर्धमाना सुमुखी पौरैः पर्वसु पूजिता । तद्-गृहेष्व् अकरोच् चौरी पूजा-भाजन-सङ्क्षयम् ॥५॥ सप्त-वर्षैव सा लोभाद् वाक्-प्रौढा हट्ट-तोरणे । जनन्या पण्यतां नीता लोके जालवधाभिधाम् ॥६॥ कामुकाराधनं चक्रे चुम्बनालिङ्गनेन सा ॥७॥ सुन्दरः पूर्णिको नाम पूर्ण-वर्ण-सुवर्णवान् ॥८॥ कृष्टः कौतुकवान् भेजे चपला-सङ्गमं निशि ॥९॥ सा तस्य क्षैब्य-सुप्तस्य निशि कण्ठावलम्बिनी । निगीर्य शनकैः सर्वं कर्णाभरण-काञ्चनम् ॥१०॥ चौर-ग्रस्तेव चुक्रोश हा हतास्मीति स-स्वनम् ॥११॥ प्रतिबुद्धोऽथ सहसा स तया मुषितो वणिक् । ततः सा यौवनवती रुचिराभरणाम्बरा । उवास शङ्कर-पुरे मह्लणेति कृताभिधा ॥१३॥ भूरि-भाग्य-भरैः सक्ता सा कामि-कुसुमोच्चये । लेभे सम्भोग-विश्रान्तिं न रजन्यां न वासरे ॥१४॥ निर्गच्छतां प्रविशतां प्रतिपालयतां बहिः । बभूव तद्-गृहे सङ्ख्या न शुनाम् इव कामिनाम् ॥१५॥ कूपे प्रपायाम् उद्याने सूद-पौष्पिक-वेश्मसु । सखी-गृहे च तुल्याप्तान् सा सिषेवेऽह्नि कामुकान् ॥१६ ॥ क्षपारम्भे क्षीबं शिशुकम् इव निक्षिप्य शयने जगामान्यं तस्मिन् सुरत-घन-निद्रा-परम् अपि । पदेशेनान्यं सा सततम् अगमत् स्व-क्रय-भर ॥१७॥ नानावहार-कुपितैः सान्विष्टा सुभगैर् भृशम् । पलायमाना गुप्तेषु तस्थौ कामुक-वेश्मसु ॥१८॥ ततः प्रासाद-पालेन नन्दि-सोमेन सा निशि । गौरी-गर्भ-गृहं रात्रौ रागान्धेन प्रवेशिता ॥१९॥ निःश्वास-निद्रया तस्मिन् प्रयाते काष्ठ-भूतताम् । देवालङ्करणं सर्वं सा गृहीत्वा ययौ जवात् ॥२०॥ सा तस्य भीमसेनस्य हिडिम्बेवाभवत् प्रिया ॥२२॥ सर्वस्व-स्वामि-भावं सा सम्प्राप्ता तस्य रागिणः । प्रेरणं बन्धु-युद्धेषु विदधे निधनैषिणी ॥२३॥ हते पितृ-व्रजे तस्मिन् बद्ध-मूला परं गृहे । विगलद्-यौवना यूनः सा सपत्नी-जिगीषया । चकार तस्य स्वीकारं वशीकरण-मूलकैः ॥२५॥ प्रत्यायन-प्रसक्ताभूद् यौवनस्य प्रियस्य सा ॥२६॥ अथ भूप-भयात् तस्य प्रत्यासत्तेऽथ भूतपे । भूरि द्रविणम् आदाय साविशन् नगरान्तरम् ॥२७॥ रण्डा मृगवती नाम साभूत् स्पर्श-स्पृहा-मही ॥२८॥ सदा सुरेश्वरीं गत्वा शत-धारा-तटे चिरम् । तल-बालुक-दर्भाङ्का सा चक्रे पितृ-तर्पणम् ॥२९॥ तत्र बन्धुरसाराख्यम् अश्वारोहं महा-धनम् । तीर्थ-स्थिता सा जग्राह मत्स्यं बक-वधूर् इव ॥३०॥ गृहं मुष्ट्या गृहीत्वेव चित्त-ग्रहण-कोविदा । सर्वाय-व्यय-कार्येषु सैव तस्याभवद् विभुः ॥३१॥ मासेन सा गते तस्मिन् पञ्चतां बहु-सञ्चये । तस्थौ पादाव् अवष्टभ्य तस्यानुगमनोद्यता ॥३२॥ कुले महति वैधव्यं वैधव्ये शील-विप्लवः । शील-भ्रंशे वियोगोऽयं वह्निना मम यास्यति ॥३४॥ इत्य् उक्त्वा तीव्र-सङ्कल्प-निश्चलाश्म-मयीव सा । ततस् तद्-द्रविण-स्वाम्यं राजादेशाद् अवाप्य सा । प्रार्थिता राज-पुरुषैस् तस्थौ लीलावलम्बिनी ॥३६॥ सा चक्रे जीव-लोकस्य स्व-नाम-परिवर्तनम् ॥३७॥ तल्-लाभ-सेवया नित्यं सा तस्य स्नान-कोष्ठके । कृत्वा लुण्ठिं दिवसम् अखिलं भूरि-भूर्ज-प्रयोगैर् भुक्त्वा पीत्वा निशि बहुतरं कुम्भकर्णायमानः । माद्यं दाहं नयति दिविरः शान्तिम् अन्तर् जलेन ॥३९॥ निखिलं जीव-लोकं सा विक्रीय धनम् आददे ॥४०॥ सा वेश्म-विक्रयादाने पुत्रैर् आकृष्य वारिते । गृहं विक्रीय सर्वस्वं गृहीत्वा पुत्र-शङ्किनी । सा चित्रवेष-प्रच्छन्ना ययौ शाक्त-मठाश्रयम् ॥४३॥ ॰र् जलेव सा तत्र नव-पण्याङ्गनाभवत् ॥४४॥ इति तस्याः प्रवादेन बभूवाधिक-विक्रयः ॥४५॥ छिन्नाङ्गुलिः सा जग्राह राग-वेलां पुनः पुनः ॥४७॥ सा चौर-द्रविणादानाद् गृहीता शठ-चेटकैः । तत्र बन्धन-पालेन भुजङ्गाख्येन सङ्गता । क्षीबस्य चुम्बनासक्ता जिह्वां चिच्छेद मुक्तये ॥५०॥ सा जिह्वा-च्छेद-निःसंज्ञं तम् आक्रन्द-विवर्जितम् । स्त्री-वेषं स्वांशुकैः कृत्वा जगामोत्क्षिप्त-शृङ्खला ॥५१॥ सा भग्न-निगडा प्राप्य रजन्यां विजयेश्वरम् । सा तत्र भोगमित्रस्य प्रीत्या रत्नैर् अवाकिरत् । नासार्धावधि वाससा च वदनं संछाद्य विद्याधरी केयं नूतन-निर्गतेति विदधे सा मुग्ध-संमोहनम् ॥५४॥ ताम् एक-वारं दृष्ट्वैव नग्नां प्रथम-कौतुकात् । पथापि तेन वैरस्यान् न कश्चित् पुनर् आययौ ॥५५॥ शीत-शालेव शिशिरे दीप-मालेव वासरे । सा तत्र ग्राहकाभावान् मृष्यन्ती पथिकांश् चलान् । सन्ध्यायाम् अञ्चलाकर्षैः स्वल्प-भाटीम् अयाचत ॥५७॥ तपस्विनी शिखाख्या सा सङ्गं चक्रे तपस्विना । बिभ्राणा स्फटिकाक्ष-सूत्रम् अमलं वैचित्र्य-मित्रं गले । साभूत् क्षोभ-विधायिनी हत-धियां भिक्षा-क्षणे निर्गता ॥५९॥ जाते तत्राथ दुर्भिक्षे भिक्षाभक्तेऽतिदुर्लभे । सा रात्रौ देव-मात्रादि ययौ हृत्वा तपस्विनः ॥६०॥ सा कृत्याश्रमकं गत्वा विहारं हारित-स्थितिः । भिक्षुकी वज्रघण्टाख्या बभूव ध्यान-निश्चला ॥६१॥ पात्रं तत्र गुणोचितं कर-तले कृत्वाथ भिक्षास्पदं जीर्णं कामुक-कूट-राग-सदृशं काषायम् आदाय सा । पट्वी मण्डल-शिक्षायै प्रणतानां सदैव सा । गृहे गृहे कुल-स्त्रीणां ददौ दौःशील्य-देशनाम् ॥६३॥ वश्य-प्रयोगैर् वेश्यानां वणिजाम् ऋद्धि-वर्धनैः । मन्त्र-वादेन मूर्खाणां सा परं पूज्यतां ययौ ॥६४॥ सा गर्भं दम्भ-भोगानां मूर्तं विघ्नम् इवादधे ॥६५॥ विच्छिन्ने पिण्ड-पाते सा लम्बमान-महोदरी । प्रसूता धर्मम् उत्सृज्य जगाम नगरं पुनः ॥६६॥ कूट-केशवती तत्र चित्रसेनस्य मन्त्रिणः । पुत्र-जन्मनि सा पुण्यैः पत्न्या धात्री प्रवेशिता ॥६७॥ बालोत्सङ्गा गृहं सर्वं ग्रासीकर्तुम् इवैक्षत ॥६८॥ सा मन्त्रि-भवने धात्रा धात्री पात्री-कृता श्रियः ॥६९॥ कण्ठे विद्रुम-मालिका श्रवणयोस् ताडी-युगं राजतं धात्र्याः सम्भृत-भोजनैर् अभिनवी-भूतं पुराणं वपुः ॥७०॥ ततस् तद्-अपचारेण शिशौ जात-ज्वरे व्यधात् । पानीयं विनिवारणीयम् अहितं भक्तस्य वार्तैव का द्वित्राण्य् एव दिनानि धात्रि-दयया धात्री-रसः पीयताम् । जीवत्व् एष शिशुर् भजस्व विविधैर् अस्योत्सवैः सम्पदं वैद्येनेति निवेद्यमानम् अकरोत् सा सर्वम् एवाश्रुतम् ॥७२॥ दृष्ट्वा तत्रातुरं बालं तृणवत्-सुत-रागिणी । सा ययौ निर्दया रात्रौ गृहीत्वा हेम-सूतिकाम् ॥७३॥ ख्याता धनवती नाम स्फीतां चक्रे गृह-स्थितिम् ॥७४॥ साथ मेघापघातेन तस्मिन् पशु-धने वने । स्व-काय इव सापाये याते चर्मावशेषताम् ॥७५॥ गृहीत्वा पशुपालस्य स्थूलं निक्षेप-कम्बलम् । क्रीत्वा गणेश-नैवेद्यम् अण्डकानां करण्डकम् । पुनः पाकोष्मणा नित्यम् अकरोद् विक्रयं पथि ॥७७॥ पान्थ-कन्यां घृताभ्यक्तां कृत्वा कुशलिकाभिधा । मिथ्यासन्न-विवाहार्थम् अयाचत गृहे गृहे ॥७९॥ ततः सा पञ्जिका नाम द्यूत-शाला-पुरः-स्थिता । सा पौष्पिकी मुकुलिका कृत्वा निर्माल्य-विक्रयम् । देव-प्रासाद-पालानां मूल्यं भुक्त्वा ययौ निशि ॥८१॥ ग्राम-यात्रासु सा वारि-सत्त्र-दात्री हिमाभिधा । सा नक्षत्र-परावृतिं कृत्वा षट्काष्टकेष्व् अपि । विवाहेष्व् अकरोद् यत्नं वर्णाख्या कूट-वर्णनैः ॥८३॥ गण-विज्ञानिका मुग्ध-प्रत्ययैः ख्यातिम् आययौ । नामाभिज्ञान-मात्र-ज्ञा न तु चौरान् विवेद सा ॥८४॥ उपहारान् प्रयच्छेति वदन्ती नावदत् परम् ॥८५॥ तत उन्मत्तिका भूत्वा सा नग्नालिङ्गिता श्वभिः । कुम्भा-देवीति विख्याता प्राप पूजा-परम्पराम् ॥८६॥ सार्चिता प्रययौ हृत्वा पूजा-राजत-भाजनम् ॥८७॥ साथ तक्षक-यात्रायां चल-हण्ठा दिन-त्रयम् । कल्प-पाली कला नाम विदधे मद्य-विक्रयम् ॥८८॥ कटिघण्टाभिधानस्य सा क्षीबस्य तपस्विनः । रात्रौ तत्र प्रसुप्तस्य घण्टाः सप्त समाददे ॥८९॥ ततः सा भूरि-धत्तूर-मधुना नष्ट-चेतसाम् । पान्थानां सर्वम् आदाय निशि शूर-पुरं ययौ ॥९०॥ एवं कृत्वा लवण-सरणौ भारिकं भर्तृ-संज्ञं तस्मिन् निद्रा-वशम् उपगते रात्रिम् अन्यैः क्षिपन्ती । प्रातर् बद्ध्वा पृथु-कटि-तटं सङ्कटे दीर्घ-दाम्ना मूर्ध्ना भारं दिवसम् अखिलं सा विलासैर् उवाह ॥९१॥ निःशुष्कैर् अतटैर् महा-हिम-पथैर् उल्लङ्घ्य घोरान् गिरीन् शीतार्ता घन-लम्ब-कम्बलवती चक्रे स्पृहां कातरा ॥९२॥ साथ सत्यवती नाम वृद्धा ब्राह्मण्य-वादिनी । क्वचिद् योग-कथाभिज्ञा क्वचिन् मासोपवासिनी । क्वचित् तीर्थार्थिनी मिथ्या सा परं पूज्यतां ययौ ॥९४॥ महतीं प्रतिपत्तिं सा लेभे भूपति-वेश्मसु ॥९५॥ सेना-स्तम्भं करिष्यामि राज्ञां कृत्वेति वर्णनम् । भुक्त्वा हेम ययौ रात्रौ प्रत्यासन्ने रणोद्यमे ॥९६॥ तत्-फलं बन्धम् आधाय सार्थेभ्यः साग्रहीद् धनम् ॥९७॥ नष्ट-च्छायोपदेशार्थं सार्थिता पथि दस्युभिः । रूढा शिबिकया वर्षं प्रपलाय्य ययौ ततः ॥९८॥ चीनानकानाम् अण्डानि साथ रुद्राक्ष-संज्ञया । ददौ मूल्येन शिष्याणां रुद्राक्षाधिक्य-वादिनी ॥९९॥ सा बबन्ध गले मालां विष-जाङ्गुलिकाभिधा ॥१०१॥ शुल्क-स्थानेषु सर्वेषु शौल्किकेभ्यः स्वभावतः । मुहूर्त-मोहनं पुष्पं सा दत्त्वा स्वेच्छया ययौ ॥१०२॥ वर्षाणां मे सहस्रं गतम् अधिकतरं वेद्म्य् अहं धातु-वादं सिद्धो मे वाक्-प्रपञ्चः करतल-कलितं त्रैपुरं काम-तत्त्वम् । इत्य् आख्यानेन नीताश् चरण-तल-लिहष् ठक्कुराः कुक्कुरत्वम् ॥१०३॥ पूजा-सज्जा भजन्ते जय-नुतिषु नतिं दिक्षु काम्बोज-भोजाः सेवा-शुष्कास् तरुष्काः परिचरण-रसे किं च चीनाः प्रलीनाः । उत्कण्ठार्तास् त्रिगर्ताः परिचरण-विधौ पीडयन्त्य् एव गौडा दम्भा-रम्भेण तस्या विदधति कुसुमोत्सङ्गताम् अङ्ग-बङ्गाः ॥१०४॥ क्षीणोऽपि देहम् इव कस् त्यजति स्व-देशम् ॥१०५॥ गृह्णाति लोभ-जननी जननी-पदं ते । यत्नाद् विना सुतनु हस्त-गताम् अवेहि ॥१०७॥ तस्मात् ताम् अहम् एव कूट-कुटिलां गत्वा स्वयं त्वत्-कृते सर्वज्ञां सकलार्थ-सार्थ-सरणेः सिद्ध्यै समभ्यर्थये । किं किं वा कथयामि सैव जगतीं जानाति जेतुं धिया नास्त्य् अन्या गतिर् इत्य् उदीर्य हित-कृत् तूर्णं ययौ नापितः ॥१०८॥ ; इति श्री-व्यासदासापराख्य-क्षेमेन्द्र-निर्मितायां समय-मातृकायां चरितोपन्यासो नाम द्वितीयः समयः । अथ सर्वार्थ-जननीं जननीं वेश-योषिताम् । मित्रे स्वभाव-मलिनाम् आनेतुं गन्तुम् उद्यते ॥१॥ सङ्कोच-क्लेश-सञ्जातां शूरताम् इव रागिणाम् । शनैर् दिन-धने क्षीणे स्वल्प-शेषाम्बरः परम् । अलम्बत क्षणं रागी सन्ध्या-धाम्नि दिनेश्वरः ॥३॥ सन्ध्यया क्षिप्र-रागिण्या निरस्तः परितापवान् । नीरागः सागर-जले चिक्षेप तपनस् तनुम् ॥४॥ अदृश्यत शशङ्कार्धं दन्त-पत्रम् इवामबरे ॥७॥ उदिते मुदिते लोके बभूव मदनोत्सवः ॥८॥ ततः कर्तुं प्रवृत्तेषु वेश्यावेश्माग्र-वर्त्मसु । विटेषु मधु-लुब्धेषु निर्व्यापारं गतागतम् ॥१०॥ कुट्टनीषु तृणापातेऽप्य् उन्मुखीषु मुहुर् मुहुः ॥११॥ संमृज्य सज्ज-शय्यासु वेश्यास्व् अन्य-प्रतीक्षया ॥१२॥ पारावतेषु विरुतैर् व्रजत्सु स्मर-वन्दिताम् ॥१३॥ गृहीतस्योपरि कथं गृह्यते ग्रहणं पुनः । पूर्वं किं नागतोऽसीति वदन्तीष्व् अपरासु च ॥१४॥ कुर्वाणैर् वार-कलहे प्रारब्धे शठ-देशिकैः ॥१५॥ स्वयं मात्रा च युगपद् गृहीतं ग्रहण-द्वये । वारे प्राप्ते तृतीये च यान्तीष्व् अन्यास्व् अदर्शनम् ॥१६॥ अनायाते परिचिते प्रत्याख्याते नवागते । उभय-भ्रंश-शोकेन सीदन्तीष्व् अपरासु च ॥१७॥ भुक्तोज्झितानाम् अन्यासु पुनः प्राप्तार्थ-सम्पदाम् । जननीं दुर्जनीकृत्य कुर्वाणासु प्रसादनम् ॥१८॥ यदि त्वां सा सुजननी न जानीयात् सुधा-मयम् । अभविष्यद् उपायो मे तत् कोऽसौ प्राण-धारणे ॥१९॥ अन्य-नाम्ना प्रविष्टानां कलहे कूट-कामिनाम् । सखी-भवनम् अन्यासु यान्तीष्व् आदाय कामुकम् ॥२२॥ कटाक्षैः कलयन्तीषु दूरात् कामुकम् आमिषम् ॥२३॥ एकः स्थितोऽन्तः प्राप्तोऽन्यः परस्याद्यैव दुर्ग्रहः । किं करोमीति जननीं पृच्छन्तीष्व् अपरासु च ॥२४॥ निशा दीर्घा नवः कामी तनयेयं कनीयसी । व्यत्येति काल-हाराय वृद्धा-वर्गे कथोद्यते ॥२५॥ नाज्ञाताद् गृह्यते भाटी चरन्ती म्लेच्छ-गायनाः । इत्य् अन्यासु वदन्तीषु शून्य-शय्यासु लज्जया ॥२६॥ आयाते वार्यमाणेऽपि निर्माणे क्षीण-कामुके । प्रस्तुते स्थिर-लाभाय कुट्टनीभिर् गुण-स्तवे ॥२८॥ लज्जामहे वयं स्वल्प-धनेनेति विभाविनि । गण्यमाने दश-गुणे धूर्तैः प्रथम-कामिनाम् ॥२९॥ प्रवास-सक्तेर् अधिकारि-सूनोः स्थितावरुद्धा तनया ममेति । काचिद् वदन्ती विजने विगूह्य जग्राह भाटीं त्रिगुणां समृद्धात् ॥३०॥ अल्पं ममैतद् दुहितुर् न योग्यं न च क्षणोऽस्ति त्वम् अदृष्ट-पूर्वः । गाढं गृहीत्वा न मुमोच काचित् ॥३१॥ क्षमस्व रात्रिं प्रणयान् ममैकाम् । रिक्तस्य सक्तस्य च विप्रलम्भम् ॥३२॥ दातव्यं न ददाति वार-विरहे टक्वो‘द्य लब्ध-स्थलः क्रूरः सैन्य-पतिः प्रयाति रिपुतां सद्यैव वारं विना । वृत्तिर् देव-गृहात् कथं नु दिविरे वारोज्झिते लभ्यते वाटी-पेटक-वारतां गतवती प्रोवाच काचित् सखीम् ॥३३॥ अन्यास् ताः सखि कूट-पाश-निचयैर् आकृष्ट-मुग्ध-श्रियः कुर्मः किं वयम् एव वञ्चन-कलां जात्या न जानीमहे । सद्-भावे सततं स्वभाव-विमुखः सर्वाभिशङ्की जनो वाक्यैः काचिद् इति प्रकाशम् अकरोत् सक्तार्जवावर्जनम् ॥३४॥ सकलैव सा रसवती नीता क्षणेन क्षपा पापेन क्षपितं दिनं निशि तया शय्यावहारः कृतः । इत्य् उद्वेग-परिग्रह-ग्लपित-धीः पृष्टः सहासैर् विटैर् व्याचष्टे कटु-कुट्टनी-कुटिलताम् अक्लिष्ट-कूटां विटः ॥३५॥ वृत्तिर् वृत्तानुरोधात् कथम् अपि विदिताद् गृह्यते यामवत्याम् इत्य् उच्चैः काचिद् ऊचे बहु-गत-गणिका-वर्ग-गर्वोपशान्त्यै ॥३६॥ कुरु तरलिके हारं कण्ठे गृहाण मनोहरे वलय-युगलं लीले लोलां विलोकय मेखलाम् । भज मलयजं चित्रे रात्रिः प्रयाति कठोरताम् इति चतुरताचार्यस् तासाम् बभूव सखी-जनः ॥३७॥ ; इति श्री-व्यासदासापराख्य-क्षेमेन्द्र-निर्मितायां समय-मातृकायां प्रदोष-वेश्यालाप-वर्णनम् नाम तृतीयः समयः । अस्मिन्न् अवसरे धूर्त-वार्ता-लीना सुकुट्टनी । नापिताख्येन तमसा रजनीव सहाययौ ॥१॥ वहन्ती सुबहु-च्छिद्रं शरीरं चर्म-बन्धनम् । धात्रा कृत्रिम-रागस्य स्वर-मालेव निर्मिता ॥५॥ निर्मिता प्राणिनाम् अङ्गैर् इव नित्य-विरोधिनाम् ॥७॥ कृता कामुक-लोकस्य खट्वाङ्ग-शरणा तनुः ॥८॥ सक्ताश्रु-पात-जननीं तां विलोक्य कलावती । अभिचार-हुतस्याग्नेः कालीं धूम-शिखाम् इव ॥९॥ स-सम्भ्रमोत्थिता तस्याः कृत्वा चरण-वन्दनम् । दत्त्वा निजासनं चक्रे स्तुतिं पूजा-पुरःसरान् ॥१०॥ मातर् भवन्ति नहि नाम समीहितार्थाः ॥१२॥ भक्ताम् अनन्य-शरणां शरणं प्रपन्नाम् । जात्यैव पेशल-धियः सदया भवन्ति ॥१३॥ इत्य् अर्थिता कलावत्या प्रत्यासन्न-सुख-स्थितिः । मनुष्यामिष-कङ्काली कङ्काली ताम् अभाषत ॥१४॥ गर्भ-भारं विना पुत्रि त्वं सुताभिमता मम ॥१५॥ कङ्केन जन्म-सुहृदा त्वद्-अर्थम् अहम् अर्थिता । स्यूतेयं मे विट-च्छिन्ना नासा येन पुनः पुनः ॥१६॥ पात्रं मद्-उपदेशस्य त्वम् एव त्रिदशोचिता । सद्-भित्ति-लिखितं चित्रं चित्रताम् एति नेत्रयोः ॥१७॥ श्रूयतां प्रथमं पुत्रि भूत्यै यत् कथयाम्य् अहम् । कला-कोषं तु कालेन नित्याभ्यासाद् अवाप्स्यसि ॥१८॥ न कुलेन न शीलेन न रूपेण न विद्यया । जीविताभ्यधिकं बुद्धि-लभ्यं धनम् अवाप्यते ॥१९॥ प्रायेण जगति प्रज्ञा नाना स्ति कस्यचित् । इयतीं जगतीं वेद्मि पूर्णाम् ऊर्णायिभिर् जडैः ॥२०॥ प्रज्ञा-दरिद्राः खलु सर्व एव ॥२१॥ विचार-शून्येन कृतं किम् एतत् । का नाम बुद्धि-हीनस्य विधेर् अस्ति विदग्धता । कूष्माण्डानां न यश् चक्रे तैलम् ऊर्णां च दन्तिनाम् ॥२३॥ कान्ताकृतिः कपट-काम-मयी न सृष्टा ॥२४॥ किं युक्तम् एतत् पुरुषोत्तमस्य ॥२५॥ शम्भोर् धनपति-प्रीतिर् न विद्मः क्वोपयुज्यते ॥२६॥ भस्माङ्गः प्रकटं बिभर्ति ललनां योऽङ्गे स किं युक्त-कृन् निःसङ्गः सततं गुणेषु रमते यः किं स सत्यव्रतः । यः सक्तः परमेश्वरोऽपि वृषभृद्-वर्गे स किं नीतिमान् गोप्यां यः कुटिलां कलां स्फुटतया धत्ते स किं धी-धनः ॥२७॥ संशातितं भ्रम-कृता कृतिना स्व-तेजः । अर्थेन किं न विहिताभिमुखा मृगाक्षी वित्तेन तीक्ष्णतरम् अप्य् अबला सहेत ॥२८॥ चन्द्रस्येश्वर-सेवया कृश-तनोः क्षैण्यं न निर्मूलितं वृद्ध्य्-अर्थी यदि किं करोति चरणोपान्ते न तस्यास्पदं हन्त्य् एव स्व-समीहितं गुण-मदाद् उच्चैः स्थितः सेवकः ॥२९॥ मारः पुरा किम् इति कार्मुक-बाण-पाणिः । प्राप्नोति यस्य विभवे चरण-प्रहारम् । धूतैर् निपीत-मधवे मधवे नमोऽस्तु ॥३१॥ स्वाम्यं सर्व-जगत्सु दिव्य-मुनयस् तत्रोचिता मन्त्रिणो राष्ट्रं स्वर्ग-मही महा-मणि-गुरुः कोषः सुधाम्भोनिधिः । दुर्गं मेरु-शिरः स्व-सैन्यम् अमराः श्रीमान् मुरारिः सुहृत् सा बुद्धिर् विबुधाधिपस्य तु यया व्याप्तं भगाङ्कैर् वपुः ॥३२॥ सर्वाक्रान्ति-निपीडितस्य जलधेर् दातुं प्रवृत्तस्य ते । मोहाद् एक-गजाश्व-पादप-सुरा-मात्रेण तुष्टाः सुराः ॥३३॥ दत्तः परं मनुज-वर्त्मनि मौग्ध्य-सेतुः ॥३४॥ नागैस् तार्क्ष्य-समर्पितं तद् अमृतं यत्न-श्रमैर् दुर्लभं नो पीतं न विलोकितं न पिहितं मोहात् परं हारितम् । तस्मान् नास्ति जगत्-त्रयेऽपि विमलः प्रज्ञा-कणः कस्यचित् सर्वः प्राक्तन-जन्म-कर्म वशाद् अर्थोद्यमे धावति ॥३५॥ एवं जडेषु लोकेषु स्त्रीषु मुग्धासु का कथा । बुद्धि-हीन-प्रसादेन जीवामः केवलं वयम् ॥३६॥ मुग्धः प्रत्ययम् आयाति प्रत्यक्षेऽप्य् अन्यथा कृते । माया-प्रपञ्च-सारश् च वेश्यानां विभवोद्भवः ॥३७॥ पुरा मठरकाख्यस्य मया पाणौ द्विजन्मनः । जन-संसदि जज्वाल क्रोधाद् आत्म-वधोद्यतः ॥३९॥ साधो धातु-प्रकोपेन मिथ्या पश्यसि विभ्रमम् । न मया ष्ठीवितं किञ्चिद् भित्तौ पाणिः प्रमृज्यताम् ॥४०॥ जात्या चर्म-मयं चक्षुस् तस्मिन् कः प्रत्ययस् तव । मम सद्-भाव-शीलायाः प्रमाणं वचनं न किम् ॥४१॥ इत्य् उक्त्वा तीव्र-शपथैर् गलहस्तादि-वादनैः । स मया प्रकृतिं नीतस् तथेति प्रत्ययं ययौ ॥४२॥ पदे पदे जगत्य् अस्मिन् निधिर् देवेन निर्मितः । नव-यौवन-काले मे गृहं विप्र-सुतः पुरा । विवेश रात्रि-भोगाय नाम्ना शङ्कर-वाहनः ॥४४॥ शाण्ठ्याद् इवातिकठिनं पीनं प्रथम-यौवनम् । तं ब्रह्मचारिणं दृष्ट्वा सोद्वेगाहम् अचिन्तयम् ॥४५॥ कठिनोऽयं निशा दीर्घा क्षपिता कामुकैर् अहम् । तस्माद् भोगावहारोऽस्य मया कार्यः प्रयत्नतः ॥४६॥ इति सञ्चिन्त्य सुचिरं मया तैस् तैः कथा-क्रमैः । शूलापदेशेन मया कृतः कृतक-निःस्वनः ॥४८॥ सोऽथ मुग्धः प्रकृत्यैव सत्य-प्रत्यय-मोहितः । चक्रे शूलोपशान्त्यै मे चक्रे सर्वाङ्ग-मर्दनम् ॥४९॥ सादरं मृद्यमानेषु तेनाङ्गेषु शनैः शनैः । प्रययौ सोपरोधेव क्षणदा क्षणवन् मम ॥५०॥ ततः प्रभाते तद्-भोग-वञ्चने चिन्तितं मया । पशु-बुद्धिर् वराकोऽयं मया शूलेन वाहितः ॥५२॥ अनेन मेष-मुग्धेन दत्ता भाटी चतुर्गुणा । भोगावहार-न्यायेन ध्रुवं ताम् अनुयाचते ॥५३॥ तस्माद् एव रति-स्पृष्टीकार्यस् तावद् यथा तथा । न्यायाय सुरतोच्छिष्टं कथं समुपसर्पति ॥५४॥ इति ध्यात्वाहम् आरब्ध-रति-भोगा क्षपा-क्षये । प्रीत्येवाकरवं तस्य पण्यानृण्याय चुम्बनम् ॥५५॥ अलं मत्-सङ्गमेनेति सानुरोधोऽवदत् स माम् ॥५६॥ मया मिथ्या-प्रियालापैर् विहितो रञ्जन-क्रमह् ॥५७॥ अहो बतामृत-स्पर्शस् तवाङ्गेषु विभाव्यते । अधुनैव मया दृष्टं यस्य प्रत्यक्ष-लक्षणम् ॥५८॥ गूढाङ्गेन त्वया स्पृष्टे ममास्मिन् रमण-स्थले । न जाने क्व गतं शूलं मत्-पुण्यैस् त्वम् इहागतः ॥५९॥ रत्य्-अर्ध-रवितः शोकात् सोऽन्तः सानुशयः परम् ॥६०॥ निजं वक्षो ललाटं च ताडयित्वा स पाणिना । हा कष्टं हा हतोऽस्मीति वदन् माम् इदम् अब्रवीत् ॥६१॥ पूर्वं नैतन् मया ज्ञातं यन् मद्-अङ्ग-समागमः । शूलं हरति नारीणां मणि-मन्त्रौषधादिवत् ॥६२॥ मन्द-पुण्यस्य जननी वात्सल्य-जननी मम । सुचिर-स्थायिना भद्रे शूलेन निधनं गता ॥६३॥ विदितोऽयं प्रकारश् चेद् अभविष्यद् असंशयः । तज्-जनन्या वियोगो मे नाभविष्यद् विचेतसः ॥६४॥ इत्य् उक्त्वा वञ्चितोऽस्मीति स रुदित्वा विनिर्ययौ । लोकेऽस्मिन् गल-गर्त-मात्र-सुखिनः सन्त्य् एव शून्याशयाः । ये मेष-प्रतिमाः क्षयोद्यत-मतेः सर्वस्व-हर्तुः क्षणाद् आप्तस्येव विनिक्षिपन्ति नितरां निःशङ्कम् अङ्के शिरः ॥६६॥ कूट-पुण्यैर् असामान्यैस् तारुण्यम् अतिवाह्यते ॥६७॥ एताः सत्येन नश्यन्ति मद्येनैव कुलाङ्गनाः ॥६८॥ दरिद्र-शाला इव कस्य सेव्याः ॥६९॥ नश्यति विनयेन गुरुर् नश्यति कृपया च कायस्थः ॥७०॥ अहो वैदग्ध्यम् इत्य् उक्त्वा परोऽपि परितुष्यति ॥७१॥ पुराथ पृथिवीम् एतां भ्रान्त्वा जलधि-मेखलाम् । प्राप्ता वेश्यास्पदं लोभात् पुरं पाटलिपुत्रकम् ॥७२॥ कुट्टन्यस् तत्र सर्वज्ञा दृष्ट्वा माम् अल्प-कौशलाम् । जहसुः स-स्वनं येन ह्रीताहं क्ष्माम् इवाविशम् ॥७३॥ अथ स्वप्ने गणेनाहं पृष्टा शङ्कर-सूनुना । उपवासाः कियन्तस् ते प्राप्ता इति पुनः पुनः ॥७५॥ मास-द्वयम् अतिक्रान्तं व्रताद् अनशनस्य मे ॥७६॥ तच् छ्रुत्वा स स्मित-मुखः सर्वज्ञः प्राह मां गणः । अहो व्रतेऽपि स्वप्नेऽपि नासत्याद् अस्ति ते च्युतिः ॥७७॥ परितुष्टोऽस्मि ते भद्रे निश्चलासत्य-निश्चयात् । गणेशानुचरः पूर्वम् इति मह्यं वरं ददौ । असत्येनैव वेश्यानां भवन्ति धन-सम्पदः ॥७९॥ धनेन लभ्यते प्रज्ञा प्रज्ञया लभ्यते धनम् । ईश्वरः स जगत्-पूज्यः स वाग्मी चतुराननः । यस्यास्ति द्रविणं लोके स एव पुरुषोत्तमः ॥८२॥ स एवाहृदयो राहुर् अलसः स शनैश्चरः । वक्रः कुजन्मा सततं वित्तं यस्य न विद्यते ॥८३॥ धनिकस्य विकारोऽपि क्षीबस्येव जन-प्रियः ॥८४॥ धनिनश् चन्दनस्येव सच्-छायस्य मनो-मुषः । निष्फलस्यापि लोकोऽयं सम्पर्कं बहु मन्यते ॥८५॥ निस्त्रिंशा अपि स-स्नेहा भवन्ति श्रीमतः परम् । स्व-केशा अपि निःस्वानां निःस्नेहा यान्ति रूक्षताम् ॥८६॥ सेव्यः कवि-बुधादीनां गुरुः शूर-कलावताम् । गति-प्रदोऽर्थवान् एव व्योम-मार्ग इवोन्नतः ॥८७॥ विक्रीय स्व-गुणं निःस्वः स्वयं मांसम् इव द्विजः । सद्यः पतति निःसत्त्वः पतितः केन पूज्यते ॥८८॥ गुणिनां चित्त-वैकल्याद् गुणा निर्गुण-वाञ्छया । हृदयेष्व् एव सीदन्ति विधवानाम् इव स्तनाः ॥८९॥ विद्वद्भिः परिवारिताः सगुणताम् आयान्ति वित्तैर् नराः शूरत्वं सुभतैः कुलोन्नततरैः प्रख्यात-सद्-वंशताम् । तस्माद् वित्त-समाश्रये गुण-गणे वित्ते च नान्याश्रये वित्तं वित्तम् अनन्य-चित्त-नियताः सम्पन्-निमित्तं नुमः ॥९०॥ स्वर्गस्य वित्तस्य च को विशेषः ॥९१॥ धनं जनानां दिनम् अम्बुजानाम् ॥९२॥ वित्तेनाभिजनी गुणी परिजनी मानी प्रमाणीकृतः सद्भिर् जन्तुर् उपैति साधु-पदवीं किं वा बहु ब्रूमहे । तीर्यन्ते तत-पातक-व्यतिकरास् ते ब्रह्म-हत्यादयः ॥९३॥ श्रूयतां यत् पुरा वृत्तं वाराणस्यां स्वयं मया । श्रुतं विश्रुत-सत्त्वस्य चरितं गृहमेधिनः ॥९४॥ द्विजन्मा श्रीधरो नाम महाब्धिर् इव रत्नवान् ॥९५॥ अवारितम् अभूद् गेहे भोज्य-सत्त्रं सदार्थिनाम् ॥९६॥ तस्य विप्र-सहस्रेषु भुञ्जानेषु सदा गृहे । लोके युधिष्ठिर-कथा श्लथादर-कथां ययौ ॥९७॥ ततः कदाचिद् आचार-निधेस् तस्य समाययौ । नियतात्मा यतिर् गेहं ज्ञानात्मा नाम दिव्य-धीः ॥९८॥ स पूज्यः पूजितस् तेन श्रद्धयोपनिमन्त्रितः । पाक-शालां ययौ द्रष्टुं भक्ष्य-राशि-शतान्विताम् ॥९९॥ स्रवद्भिस् तस्य गात्रेभ्यः सूक्ष्म-शोणित-बिन्दुभिः । अन्नं सर्व-जनादृष्टैः सिच्यमानं ददर्श सः ॥१०१॥ दृष्ट्वा तद् अतिबीभत्सं घृणा-सङ्कुचिताशयः । संस्पृष्ट-कर्णः स ययौ ततस् तूर्णम् अलक्षितः ॥१०२॥ अथ संवत्सरे याते पुनर् अभ्येत्य कौतुकात् । सोऽपश्यन् मांस-हीनम् तत् स्नायु-बद्धं कलेवरम् ॥१०३॥ शिरामुख-शतैस् तस्य क्लिन्न-स्नेह-कणैश् चितम् । स दृष्ट्वा भोज्यम् अगमज् जुगुप्सा-मीलितेक्षणः ॥१०४॥ वर्षेण पुनर् आयातः सोऽस्थि-शेष-शव-स्रुतैः । अन्न-व्यञ्जनम् अद्राक्षीद् व्याप्तं द्वित्रैर् वसा-कणैः ॥१०५॥ कौतुकाद् वत्सरे याते सोऽपश्यत् पुनर् आगतः । कपाल-शेष-कलनाद् अन्नोपरि रजश् च्युतम् ॥१०६॥ षड्भिर् मासैर् अथायातः शुद्धं शव-विवर्जितम् । रम्यं महानसं दृष्ट्वा पुरोहितम् उवाच सः ॥१०७॥ अहो गृहपतेर् अस्य महा-सत्रेण पातकम् । क्षीनम् अल्पेन कालेन लीढं याचक-कोटिभिः ॥१०८॥ ब्रह्म-हत्या शतवती सात्र दानात् क्षयं गता ॥१०९॥ यैस् तस्य भवने भुक्तं तैस् तत्-पापं समाहृतम् । पापम् अनाश्रयं पुंसां होक्तारम् उपसर्पति ॥११०॥ ब्रह्म-हत्या भवस्यापि या बभूव भय-प्रदा । धनेन क्षपिता सेयम् अहो धनम् अहो धनम् ॥१११॥ इत्य् उक्त्वा स शिला-पट्टे लिखित्वा श्लोकम् आदरात् । वाच्यमानः स विद्वद्भिः कस् तवाद्भुत-वादिभिः । श्लोकार्थ-गौरव-रसान् मया तत्र स्वयं श्रुतः ॥११३॥ शमयति चितं पापं शापं विलुम्पति दुःसहं कलयति कुलं कल्याणानाम् कलङ्क-कणोज्झितम् । धनम् अकलुषं तीर्थं पुंसां तद् एव महत् तपः सुकृत-निधये श्रद्धा-धाम्ने धनाय नमो नमः ॥११४॥ एतद् आकर्ण्य युक्तार्थम् अर्थ-स्तुति-मयं मया । नीतं दशापदेशानां समये सार-तन्त्रताम् ॥११५॥ कुरु चित्तार्जनं तूर्णं भवति योषिता । न यौवन-सहायोऽयं तनये काय-विक्रमः ॥११६॥ तारुण्ये तरले सुभ्रूर् भ्रमद्-भ्रू-भङ्ग-विभ्रमे । स्त्रीणां पीन-स्तनाभोगा भोगा द्वि-त्रि-दिनोत्सवः ॥११८॥ पण्य-स्त्रीणां व्रजति सहसा दुर्दशाशेषतां श्रीः ॥१२२॥ न तु यौवन-मात्रेण लभन्ते ललनाः श्रियम् । रूपवत्य् अद्भुतास्मीति कान्ते त्याज्यस् त्वया मदः । वने मयूराः शुष्यन्ति बलिम् अश्नन्ति वायसाः ॥१२४॥ पूर्णां वक्र-चलां ते जनाः । क्षीणोऽपि वृद्धिम् आयाति कुटिलैक-कलः शशी ॥१२५॥ वक्त्रं न्यक्-कृत-चन्द्र-बिम्बम् अधरो बिम्ब-प्रभा-तस्करः । रूपं नेत्र-रसायनं किम् अपरं सुश्रोणि तत्रापि ते शिक्षा-हीनतया मद-द्विरदवत् प्राप्नोति नार्थाक्रियाम् ॥१२६॥ तवेयं यौवन-तरोश् छाया विस्मय-कारिणी । यया कामुक-लोकस्य स्मर-तापः प्रवर्तते ॥१२७॥ तवाधरे स्मित-रुचिः करोति कुसुम-भ्रमम् ॥१२८॥ यातः सुन्दरि सुतरां स्तन-भार-परिश्रमः शनकैः । प्रोषित-शैशव-शोकाद् इव मध्यः कृशतरत्वं ते ॥१३०॥ तथाप्य् उपाय-शून्येन रूपेणानेन सुन्दरि । न प्राप्यन्ते प्रकृष्टेन प्रयत्नेनेव सम्पदः ॥१३१॥ परं व्रजति वेश-वधूः स्पृहणीयताम् ॥१३२॥ स्फीतार्थेषु सुधा-मयी विषमयी निष्क्रान्त-वित्तेषु च । वेश्या शङ्ख-मयी नितान्त-कुटिला सद्-भाव-लीनेषु या देवानाम् अपि सुभ्रु मोह-जननी क्षीरोद-वेलेव सा ॥१३३॥ परिचयं कथयेति जगाद ताम् ॥१३४॥ ; इति श्री-व्यासदासापराख्य-क्षेमेन्द्र-निर्मितायां समय-मातृकायां पूजाधरोपन्यासो नाम चतुर्थः समयः । अथ मन्मथ-मत्तानं करिणाम् इव कामिनाम् । बन्धाय बन्धकी-शिक्षाम् आचचक्षे जरच्-छिखा ॥१॥ श्रूयतां पुत्रि सर्वत्र विचित्रोपाय-वृत्तये । मया दुहितृ-वात्सल्याद् अर्थ्यं किंचित् तद् उच्यते ॥२॥ पूर्वं भाव-परीक्षैव कार्या यत्नेन कामिनाम् । लाक्षा-रागोऽथ मञ्जिष्ठो रागः काषाय-राग-भृत् ॥४॥ हारिद्रो नील-रागश् चेत्य् अष्टौ वर्णानुकारिणः । सुवर्ण-रागस् ताम्राख्यो रीति-रागस् तथापरः ॥५॥ रागः सीसक-संज्ञश् च लौहो मणि-समुद्भवः । काच-रागस् तथा शैलो ह्य् अष्टौ धात्व्-अनुकारिणः ॥६॥ सान्ध्य-रागस् तथा चान्द्रस् तथेन्द्रायुध एव च । राहु-रागोऽष्टमश् चेति रागा गगन-सङ्गिनः । श्रोत्र-रागोऽक्षि-रागश् च रसना-संश्रयस् तथा ॥८॥ त्वग्-रागो घ्राण-रागश् च मानसो बुद्धि-सम्भवः । अहङ्काराभिधानश् चेत्य् अष्टाव् इन्द्रिय-संज्ञकाः ॥९॥ वृष-रागोऽश्व-रागश् च कृकलासाह्वयस् तथा । मेष-रागः श्व-रागश् च खर-रागस् तथापरः ॥१०॥ मार्जार-रागो हस्त्य्-आख्यश् चेत्य् अष्टौ प्राणि-भेद-जाः । शुक-रागो हंस-रागस् तथा पारावताभिधः ॥११॥ मायूरश् चेटकाख्यश् च कृकवाकु-समुद्भवः । कोकिलो जीवजीवाख्यश् चेत्य् अष्टौ पक्षि-जातयः ॥१२॥ केश-रागोऽस्थि-रागश् च नखाख्यः पाणि-सङ्गतः । दन्त-रागस् तथा पाद-रागस् तिलक-रागवान् ॥१३॥ कर्णपूराभिधानश् चेत्य् अष्टाव् अङ्ग-विभाविनः । छाया-रागस् तथा भूत-रागोऽपस्मारवान् अपि ॥१४॥ ग्रह-रागोऽथ गान्धर्वो यक्षाख्यः क्षोभ-राग-भृत् । पिशाच-राग इत्य् अष्टौ महा-रागाः प्रकीर्तिताः ॥१५॥ कौसुमः कुम्भ-रागश् च नारङ्गाङ्कोऽथ दाडिमः । मद्य-रागः कुष्ठ-रागो विसर्पाख्यश् चिताभिधः ॥१६॥ भ्रामरोऽप्य् अथ पातङ्गो वृश्चिकाख्यो ज्वराभिधः । भ्रमाख्यः स्मृति-जन्मा च रति-रागो ग्रहाभिधः ॥१७॥ रागो रुधिर-संज्ञश् च षोडशैते प्रकीर्णकाः । संक्षिप्तं लक्षणं तेषां क्रमेण श्रूयताम् इदम् ॥१८॥ कौसुम्भो रक्षितः स्थायी क्षणान् नाश्यत्य् उपेक्षितः । स्वभाव-रूक्षः सैन्दूरः स्नेह-श्लेषेण धार्यते ॥१९॥ अल्प-लीनः सुखायैव घनो दुःखाय कौङ्कुमः । तप्तः श्लिष्यति लाक्षाङ्कः श्लेषं नायाति शीतलः ॥२०॥ तप्तः शीतश् च माञ्जिष्ट्ःः स्थिर-भोग-क्षमः समः । स्थिरो रौक्ष्येण काषायः स्नेह-योगेन नश्यति ॥२१॥ सुरक्षितोऽपि हारिद्रः क्षणेनैव विरज्यते । नीलो देह-क्षय-स्थायी वार्यमाणोऽपि निश्चलः ॥२२॥ सौवर्णश् छेद-निर्घर्ष-तापैस् तुल्य-रुचिः सदा । मृज्यमानस्य वैमल्यं ताम्र-संज्ञस्य नान्यथा ॥२३॥ रीति-नाम्नस् तु मालिन्यं स्नेहेनाप्य् उपजायते । सैसस्यादौ च मध्ये च क्षये च मलिना रुचिः ॥२४॥ तीक्ष्ण-स्वभावाल् लोहस्य काठिन्याच् च न नम्रता । मणि-नामा च निर्व्याजः सहज-स्वच्छ-निश्चलः ॥२५॥ सान्ध्यचलश् च नित्यश् च कल्प-दोषो दशाश्रयः । आर्कस् तीक्ष्णतया नित्य-सन्तापः सततोदयः । मित्र-क्षयैषी विषमो राहु-रागो महा-ग्रहः ॥३०॥ अक्षिजन्मा परं रूप-मात्रे परिणत-स्पृहः ॥३१॥ त्वङ्-मयः सर्वम् उत्सृज्य सर्वाङ्गालिङ्गनोत्सुकः ॥३२॥ वृष-संज्ञश् च तारुण्यात् काय-दर्प-बलोद्भवः । अश्वस् तु रत-मात्रार्थी तत्-कालोद्यत-कातरः ॥३५॥ शुकाभिधोऽन्तर् निःस्नेहः कामं मुख-सुख-स्थितिः । नखाभिख्यो मास-मात्र-स्थायी याति शनैः शनैः । प्राणि-नामा प्रबुद्धोऽपि बद्ध-मुष्टेर् न लक्ष्यते ॥४४॥ दन्ताभिधो यस् ताम्बूल-लीला-मात्र-रुचिः सदा । पादाख्यश् चरणालीनः प्रणामैर् एव केवलम् ॥४५॥ कर्ण-पूरश् च कौटिल्यात् कर्ण-लग्नोऽतिकत्थनः ॥४६॥ अज्ञात-चित्तः स्तब्धाख्यो भूत-संज्ञो विचेतनः ॥४७॥ अपस्माराभिधः क्रूर-कोपाक्षेपः क्षणे क्षणे । यक्षः क्षिप्तो न निर्याति गृहावृत्ति-विचक्षणः ॥४९॥ यत् तत् प्रलाप-मुखरः क्षोभाखस् त्यक्त-यन्त्रणः । भग्नोऽपि कौम्भः शकल-श्लेषे श्लिष्ट इवेक्ष्यते ॥५१॥ नारङ्गः सरसोऽप्य् अन्तर् बहिस् तीक्ष्णः कटुः परम् । बहु-गर्भतया रूढो हृदये दाडिमाभिधः ॥५२॥ क्षण-क्षैब्योपमो माद्यः स्वस्थो वैलक्ष्य-लक्षणः । वैरूप्यं च समायाति च्छेदेनेवाङ्ग-मर्मणाम् । वृश्चिकाख्यो व्यथा-दायी द्वेष्योऽप्य् अत्यन्त-निश्चलः । भ्रम-नामा मति-भ्रंशाच् चक्रारूढ इवाकुलः । रति-ग्रहः सदा स्वप्ने सम्प्राप्त-सुरतोत्सवः । रौधिरः कलहे रक्त-पातैर् नीचस्य वर्धते ॥५८॥ इत्य् अशीतिः समासेन राग-भेदाः प्रकीर्तिताः । विस्तरेण पुनस् तेषां कः सङ्ख्यां कर्तुम् अर्हति ॥५९॥ सुहृज् जनार्दनं कुर्यात् पूर्वं वार-विलासिनी । वेश्यानां पद्मिनीनां च मित्रायत्ता विभूतयः ॥६०॥ सुहृद्भिर् एव जानाति कामुकानां धनं गुणम् । महा-धनस्य सुहृदां कामिनां प्रेम-शालिनाम् । प्रच्छन्न-सुरतेनापि कुर्याद् आराधनं सदा ॥६२॥ एको वित्तवतः सूनुः पितृ-हीनः सुयौवने । मुग्धे भूभुजि कायस्थः कामि-स्पर्धी वणिक्-सुतः ॥६३॥ मत्तो धूर्त-सहायश् च राज-सूनुर् निरङ्कुशः ॥६५॥ ग्राम्यो धातृ-द्विज-सुतः प्रप्त-लाभश् च गायनः । सद्यः सार्थ-पतिः प्राप्तः श्रीमान् दैव-परायणः ॥६६॥ नित्य-क्षीबश् च वेश्यानां जङ्गमाः कल्प-पादपाः ॥६७॥ जनस्यायं स्वभावो हि सुलभाम् अवमन्यते ॥६८॥ शिरः-शूलादिकं व्याधिम् अनित्यम् अजुगुप्सितम् । अवहारोपयोगाय पूर्वम् एव समादिशेत् ॥६९॥ वशीकृतास्मीति वदेच् च सर्वम् ॥७०॥ गच्छेत् स्वयं वेश्म च कामुकस्य ॥७१॥ सर्वं च तन्-नाम-निबद्धम् एव । न चास्य तृप्तिं सुरतेषु गच्छेद् व्ययस्य कुर्याच् च मुहुर् निषेधम् ॥७३॥ प्राणात्ययं तद्-विरहे वदेच् च । तावच् च तूर्णं धनम् आहरेत यावत् स रागेण विनष्ट-संज्ञः । प्रायेण तृप्ताय न रोचते हि यावन् न निःशेष-धनत्वम् एति । पुष्पं त्यजत्य् एव हि केश-पाशः ॥७८॥ स चेन् न निर्याति निरस्यमानः । तीव्रावमानैर् अपि न प्रयाति । गृहे चतुर्थं दिनम् अद्य तस्मिन् स किं भुजिष्याभवने करोति । न यस्य हस्ते तर-मूल्यम् अस्ति स किं समारोहति नावम् अग्रे ॥८५॥ सा कस्य गौश् चारुतयोपयुक्ता ॥८६॥ बालस्य वृद्धिं विदधाति धात्री ॥८७॥ प्राप्ते कान्ते कथम् अपि धनादान-पात्रे च वित्ते त्वं मे सर्वं त्वम् असि हृदयं जीवितं च त्वम् एव । इत्य् उक्त्वा तं क्षपित-विभवं कञ्चुकाभं भुजङ्गी त्यक्त्वा गच्छेत् स-धनम् अपरं वैशिकोऽयं समासः ॥८९॥ उक्त्वेति तूष्णीं जरती चकार ॥९०॥ ; इति श्री-व्यासदासापराख्य-क्षेमेन्द्र-निर्मितायां समय-मातृकायां राग-विभागोपन्यासो नाम पञ्चमः समयः । शनैः शनैर् निष्प्रतिभे शशङ्के । बाले रवौ श्रीमति पङ्कजिन्याः । अभूद् विटानाम् इव षट्-पदानाम् ॥३॥ कान्तां तनुं पण्य-दशां नयन्ती ॥५॥ प्रातर् नवं कामुकम् ईक्षमाणः । रथ्यां कुमार्गेण मठं प्रयाति ॥९॥ पृष्टा विटा रात्रि-सुखं प्रभाते । ददाति गुप्तस्य समेत्य पश्चात् । इदं तथेदं च पुरः प्रहेयम् इत्य् आदि सन्देश-शतानि वृद्धा ॥१३॥ कोशं ध्रुवं पातुम् अनङ्ग-लेखा । मेसं विकर्षन् पुरुषः प्रयाति ॥१४॥ दानं विना पश्य मुहूर्त-विघ्नः ॥१६॥ मुक्त्वा प्रभूतं निशि काल-खण्डम् । प्राप्तस्य शम्भोर् वणिजस् तु वारे सुप्तस्य शून्ये शयने निशायाम् । प्राप्तं गृहीत्वा मदनं मृणाली । शून्यं तम् अन्विष्टुम् उपागतानाम् ॥२१॥ किं करोषीत्य् असकृद् ब्रवीति ॥२२॥ पद्मस्य भोज्यं निशि लुण्ठितं यत् । अस्यै प्रयच्छेति वदन्ति सख्यः ॥२४॥ यागाय युग् येन गुरुः प्रयाति ॥२५॥ एष त्वाम् अवलोक्य मालव-पतेर् दूतः प्रपञ्चाभिधः पश्योद्वेष्ट-विवेष्टनानि कुरुते भोगीव मन्त्राहतः ॥२८॥ श्रीगुप्तो नाम धूर्तः सकल-कलि-कला-कल्पना-मूल-देवः । दृष्ट्वा दूरात् प्रसिद्धां तव नव-जननीम् अञ्जलि-श्लिष्ट-हस्तः पश्याक्ष्णा दत्त-संज्ञः स्मित-चल-चिबुकः स्तोतुम् एतां प्रवृत्तः ॥२९॥ सिद्धा शुष्कातिपूर्णा जयति भगवती कुट्टनी चण्ड-घण्टा ॥३०॥ एष स्फीत-घनस्य लोभ-वसतेः पापस्य मूर्ति-स्पृशः शङ्खाख्यस्य महार्घ-हट्ट-वणिजः पङ्काभिधानः सुतः । सुभ्रु त्वां तुषराशि-लोल-चटकाकारः समुद्वीक्षते ॥३१॥ एष निधिर् विधिना तव नूनं मेषमतिर् विधितः प्रहितो वा । कङ्कालिका स-स्मितम् इत्य् उवाच ॥३३॥ अक्लेशाराधनार्हः स्वयम् उपनमति प्रायशः पण्य-पुण्यैः ॥३४॥ पार्श्वे त्वम् एषां व्रज कङ्क तूर्णं दूतं करिष्यन्ति भवन्तम् एते । जगाम सौधाद् अवरुह्य हृष्टः ॥३६॥ ; इति श्री-व्यासदासापराख्य-क्षेमेन्द्र-निर्मितायां समय-मातृकायां दूत-प्रेषणं नाम षष्ठः समयः । आललम्बे धनेशाशाम् इतीवाकलयन् रविः ॥२॥ जात-जृम्भा ययुस् तन्व्यो लताः सोत्कण्ठताम् इव ॥३॥ दग्धेऽन्धक-द्विषा रोषात् पुराणे पञ्चसायके । नवं विनिर्ममे कामम् ऋतुराजः प्रजापतिः ॥४॥ वेश्या इव मधु-क्षीवा विरेजुर् वनराजयः ॥५॥ क्षैण्य-क्षामं शिशिर-समयं वृद्धम् उत्सृज्य दूरे त्यक्त्वा शीतं तरुणम् असकृद् गाढ-रागानुबन्धम् । उद्यान-श्रीर् मधुम् अभिमतं बालम् एवालिलिङ्ग प्रायः स्त्रीणां वयसि नियतिर् नास्ति कार्यार्थिनीनाम् ॥७॥ मिथ्या कृत-निषेधापि ग्रहणाग्रहणे शिशोः ॥८॥ कथञ्चिद् अभ्यर्थनया गृहीतार्था कलावती । सन्ध्यायां मण्डनासक्ता ययौ वासक-सज्जताम् ॥९॥ ललाटे कार्पूरं तिलकम् अलकाली-परिसरे । स तस्या कोऽप्य् आसील् ललित-मधुरो मण्डन-विधिः ॥१०॥ नोचितास्मीति ताम् ऊचे लज्जया नत-मेखला ॥११॥ हारिणी सा तनु-लता हारिणी च कुच-स्थली । दृष्टिश् च हारिणी तस्या बभौ स्मर-विहारीणी ॥१२॥ अत्रान्तरे वणिक्-सूनुर् विवेश गणिका-गृहम् । राजतं चरणालीनं बिभ्राणः कटक-द्वयम् ॥१६॥ मुहुर् दीर्घाञ्चल-दशां स्रस्तां सङ्कलयन् पटीम् । स प्रविश्य प्रकाशाशां ददर्शादर्शम् आदरात् । कलावतीं कलाकान्त-ललिताम् इव शर्वरीम् ॥१८॥ कथं लालना-योग्योऽयं बालः सम्भोग-भाग् भवेत् । ऋत्विजः सप्त विविशुः पुरस् तस्य महा-विटाः ॥२०॥ निर्गुटः क्षीणसाराख्यो दिविरः कमलाकरः । रेचको भरताचार्यः क्षुण्ण-पाणिस् तुलाधरः ॥२१॥ गणकः सिंह-गुप्तश् च तिक्त-नामा भिषक्-सुतः । कटिः कुटिलकश् चेति भोगाम्भोरुह-षट्पदाः ॥२२॥ वेश्या-समागमे शैलीं शिक्षीतः स विटैर् बहिः । प्रविश्य कामिनी-पार्श्वे प्रौढ-वत्सम् उपाविशत् ॥२३॥ नर्म-गोष्ठीं स विदधे शिक्षितां शुक-पाठवत् ॥२४॥ ततः प्रविश्य कङ्काली गृहीतोच्चतरासना । रञ्जनाय पुरश् चक्रे विटानां कपट-स्तुतिम् ॥२५॥ धन्योऽयं बालकः श्रीमान् भवद्भिर् यस्य सङ्गतिः । शिशुर् अप्य् अयम् अस्माकं कामुकोऽभिमतः परम् । बाल एव सहस्रांशुः कमलिन्या विकास-कृत् ॥२७॥ इत्य् आदिभिः स्तुति-पदैः कुट्टन्या विट-मण्डले । स्वीकृते भूर् अभूत् क्षिप्रं ताम्बूलावेल-पाटला ॥२८॥ ततः काली कलावत्या धात्री वेतालिकाभिधा । अत्यल्पः परिवारोऽयं ताम्बूल-प्रणयी स्थितः । नास्माकम् अन्य-वेश्यानाम् इवासङ्ख्यः परिग्रहः ॥३०॥ कङ्कः प्रथम-पूज्योऽयं देवाकृतिर् उदार-धीः । यस्यानुरोधात् सुलभा दुर्लभापि कलावती ॥३१॥ आमाता गौरवार्होऽयं पूज्यः कन्यार्पणेन नः । शाङ्खिकः कमलो नाम संमानं पूर्वम् अर्हति ॥३२॥ अयं पितुः कलावत्याः प्रेत-कार्य-प्रतिग्रही । ह्यः पर्व-दिवसावाप्त शक्तिर् महा-व्रती ॥३३॥ अयं स्थलपतेः सूनुः कपिलः कलशाभिधः । गुरु-भ्राता कलावत्याः कल्पपालो मधु-प्रदः ॥३४॥ मृदङ्गोदर-नामायं कलावत्याः स्वसुः पतिः । मातुलः कलहो नाम बिन्दुसारः सहोदरः ॥३५॥ इयं दत्तक-पुत्रस्य कलावत्याः कलायुषः । धात्री कलावती नाम रुग्ण-चन्द्रस्य तत्-पतिः ॥३६॥ अयं भरत-भाषा-ज्ञः काम्बो भागवतात्मजः । गायनः खर-दासोऽयं महामात्यस्य वल्लभः ॥३७॥ निगिलः सूपकाराख्यः कुम्भकारश् च कर्परः । बकश् छत्र-धरश् चायं खञ्जनो युग्य-वाहनः ॥३८॥ आरामिकः करालोऽयं कीलवर्तश् च नाविकः ॥३९॥ उद्यानपालः कन्दोऽयं मुकुलाख्यश् च पौष्पिकः । बहिरास् ते च चाण्डाली क्रोशन्ती घर्घराभिधा । डोम्बश् चण्डरवाख्यश् च कोष्ठागार-प्रहारिकः ॥४१॥ ताम्बूलं देयम् एतेभ्यः प्रहेयं प्रातर् एव तु । सख्यै शम्बर-मालायै गुरवे दम्भ-भूतये ॥४२॥ ततः क्षीवैर् असम्भाव्यं कत्थमानैर् विटैः परम् । उद्वेजितेव रजनी धूप-व्याजेन निर्ययौ ॥४४॥ सूते तुला वित्त-पति-श्रियं मे ॥४५॥ मयैव भोजस्य कृता चिकित्सा । इत्य् ऊचिरे मद्य-मदोद्धतास् ते ॥४६॥ विसृष्टास् ते कलावत्या ताम्बूलार्पण-लीलया । अभजत हरिणाक्षी क्षीवम् आदाय बालं ; इति श्री-व्यासदासापराख्य-क्षेमेन्द्र-निर्मितायां समय-मातृकायां कामुक-समागमो नाम सप्तमः समयः । गणिका ततः प्रभाते सकल-निशा-जागरेण ताम्राक्षी । रात्रि-सुख-प्रश्न-परां प्रोवाच समेत्य कङ्कालीम् ॥२॥ शृणु मातः शिशु-वयस् तस्य स्फुटताम् अकाल-पुष्टस्य । यस्याल्पकस्य बहुलं मरिच-कणस्येव तीक्ष्णत्वम् ॥३॥ आरोपितः स चेट्या खट्वाम् अत्युन्नतां शनैः शिशुकः । निश्चल-तनुर् मुहूर्तं धूर्तः स च कृतक-सुप्तोऽभूत् ॥४॥ ललना-सुलभ-कुतूहल-चपलतयालिङ्गितः स्वयं स मया । तत्-क्षण-नव-सुरतान्ते सहसा निश्चेष्टतां प्रययौ ॥५॥ पूग-फलम् अस्य लग्नं ज्ञात्वेति मया स शीत-सलिलार्द्रम् । दत्त्वा वक्षसि हस्तं प्रलय-भयाल् लम्भितः संज्ञाम् ॥६॥ लब्धास्वादः स ततश् चटक-रतिर् मां प्रजागरो मूर्तः । खेद-क्लान्ताम् अकरोद् गणनातीतैः समारोहैः ॥७॥ बाल-मुखं तरुणतरं रभस-रसेन प्रबोधयन्त्या तम् । कष्टं मयैव कृष्टो ज्वलिताङ्गारः स्व-हस्तेन ॥८॥ रोदिति शिशुर् इति दयया यस्य न दशन-क्षतं मया दत्तम् । तेन ममाधर-बिम्बं शुकेनेव खण्डितं बहुशः ॥९॥ मुहुर् आरोहण-हेला-परिरम्भैर् वामनीकृतं तेन । शिशु-सङ्गमनात् क्षणं मे लज्जितम् इव नोन्ननाम कुच-युगलम् ॥१०॥ अहम् अस्थान-नख-क्षत-विक्षत-तनु-वल्लरी परं तेन । गुप्तिं कथं करिष्ये विदग्ध-जन-सङ्गमेऽङ्गानाम् ॥११॥ क्षोणीं निरीक्षमाणा वैलक्षण्येन क्षणं तस्थौ ॥१२॥ ताम् अवदत् कङ्काली सस्मित-वदना विटङ्क-दंष्ट्राभिः । भोगोद्भवे विटानां मनोरथं पाटयन्तीव ॥१३॥ प्रौढिः कण्टक-तीक्ष्णा भवति परं पण्य-जीवन-शिशूनाम् ॥१४॥ पितृ-भवन-हृतं नियतं हस्त-गतं विद्यते धनं तस्य । भवति न तद्-विधम् अधिकं प्रागल्भ्यं रिक्त-हस्तस्य ॥१५॥ बिल-निहित-द्रविण-कणश् चपल-गतिर् मूषकोऽप्य् अलं प्लवते । दान-क्षीणस् तन्द्रीं सुषिर-करः कुञ्जरो भजते ॥१६॥ विट-विनिवारण-युक्त्या निर्मक्षिकम् आक्षिकोपमं सहसा । गत्वा करोमि तावत् तवोपजीव्यं वणिक्-तनयम् ॥१७॥ अस्माकम् अङ्गम् अङ्गं पण्योपनतं महा-धन-निधानम् । दासी-सुताः किम् एते स्वादन्ति विटाः प्रसङ्गेन ॥१८॥ इत्य् उक्त्वा तूर्णतरं शय्या-भवन-स्थितं समभ्येत्य । शिशुम् अवदत् कङ्काली विजन-कथा-केलि-तन्त्रेण ॥१९॥ अपि पुत्र रात्रिर् अखिला सुखेन ते कुमुद-हासिनी याता । ध्यानं वलनं जृम्भणम् उच्छ्वसनं वेपनं परिस्खलनम् । त्वत्-सङ्गमेऽपि यस्याः किं कुरुते निर्गते त्वयि सा ॥२१॥ लङ्घित-तरुण-समुद्रा कलावती यत्-पटाञ्चले लग्ना । याम् अर्थयते दूतैर् दक्षिण-दिग्-वल्लभो भोजः ॥२२॥ जन्मान्तरेऽनुबद्धा यदि नेयं सङ्गतिः कृता विधिना । तत् किं त्वयि मम जाता पर-लोके पुत्र-कार्याशा ॥२३॥ विघ्नस् तु सङ्गमेऽस्मिन्न् एकः परिचिन्तितोऽस्ति मे भयदः । यद् अयं विट-सङ्घातः कण्टक-जालायते परितः ॥२४॥ भुक्त्वा पीत्वा भवतः पर-धन-वर्णाः स्व-वित्त-परिहीणाः । धूर्तास् त्वाम् एव पितुर् बन्धन-योग्यं प्रयच्छन्ति ॥२५॥ तस्माद् यादि दिनम् एकं तिष्ठसि सुतराम् अदृश्य-रूपस् त्वम् । तद् अयं कुटिल-विटानां नैराश्याद् भिद्यते यूथः ॥२६॥ इत्य् उक्ते कुट्टन्या शैशव-सरलाशयो वणिक्-सुतः । ताम् अवदत् सत्यम् इदं स्नेहान् मातस् त्वया कथितम् ॥२७॥ अस्ति ग्रन्थि-निबद्धं मम किंचिज् जनक-भाण्ड-शालात्तम् । तद् इदं गृहाण दुहितुर् मण्डन-भोग-व्यये योग्यम् ॥२८॥ इत्य् उक्त्वा सारतरं दत्त्वा तस्यै शिशुर् गुरु-द्रविणम् । तत् सन्दर्शितम् अविशच् छन्न-पथं पृथुल-हर्म्य-तल-कोष्ठम् ॥२९॥ तं प्रच्छाद्य स-हर्षा कृत्वा मिथ्या मुखं नव-विषादम् । अभ्येत्य विटान् अवदत् कङ्काली कलकलारम्भे ॥३०॥ उचितः किम् अयम् अकस्माद् भवतां निन्द्यः समाचारः ॥३१॥ दस्यु-सुतस् तीक्ष्णतरः स भवद्भिः किं वणिक्-सुत-व्याजात् । अन्य-गणिका-प्रयुक्ता यदि यूयं प्रहसनोद्यताः प्रसभम् । तत् किं स्त्री-वध-सदृशं क्रियते पृथु-साहसं पापम् ॥३३॥ स परं प्रभात-निद्रालव-विवशायां क्षणं कलावत्याम् । आदाय हार-सहितं केयूर-युगं गतः कामी ॥३४॥ श्रूयन्ते प्रतिनगरं भूषण-लुब्धैः पणाङ्गना निहताः । निज-देवता-प्रसादात् कलावती किं तु मुक्ताद्य ॥३५॥ तेन यद् एतन् नीतं राज-कुले कस्य मूर्ध्नि परिपतति । प्रतिभूर् भवद्-विधानां क्व गृहीतः पण्य-ललनाभिः ॥३६॥ पश्यत पश्यत लोकाः कलि-कालः कीदृशः प्रवृत्तोऽयम् । स्निग्धाः सुहृदः सधनाः स्त्री-वध-पापं भजन्ते यत् ॥३७॥ को वेत्ति गुण-विभागं हस्तेन परीक्ष्यते कथं जातिः । दुर्ज्ञेयं कुटिलानां चेष्टितम् अन्यद् वचश् चान्यत् ॥३८॥ कङ्काली राज-पथे चुक्रोश गतागतैस् तारम् ॥३९॥ तद्-भीत्यैव विटास् ते सपदि विवर्णा निरुत्तर-प्रतिभाः । निर्गत्योत्पथ-विवरैर् दूरतरे सङ्गमं चक्रुः ॥४०॥ अथ ते विचार्य सुचिरं भोग-भ्रष्टाः समापतित-कष्टाः । मिथ्यापवाद-नष्टा विफल-क्लिष्टाः मिथो जग्मुः ॥४१॥ जाताक्ष-पटल-दोषैर् इव नास्माभिर् व्रजन् वणिग्-दृष्टः । कङ्काल्यैव हृतोऽसाव् इत्य् अवदन् निर्गुटस् तत्र ॥४२॥ राशिं निगूह्य वणिजं पश्यत भूर्जेन निग्रहोऽस्माकम् । कुट्टन्यैव कृतोऽयं परिशोचन्न् अब्रवीद् दिविरः ॥४३॥ अस्मन्-नृत्तं वृत्तं किम् अन्यद् इति नाट्यवित् प्राह ॥४४॥ कपट-तुलां कङ्कालीम् अङ्क-शताङ्काम् अहं वेद्मि । विहिस्तया भ्रमोऽसाव् इत्य् आह तुलाधरः कोपात् ॥४५॥ आकृष्य मेष-भोगाद् दूरतरं मित्र-मण्डलं वणिजः । काल-कलयेव नीतं कङ्काल्या गणक इत्य् ऊचे ॥४६॥ पेया मद्य-समृद्धिस् तयैव सा कृत-चिकित्सायाम् । लङ्घनम् इदम् उपदिष्टं तापाद् इत्य् अब्रवीद् वैद्यः ॥४७॥ नव-सुख-चरितं नष्टं कष्टं विभ्रष्ट-नियम-वृत्तानाम् । अस्माकम् एतद् अनुपमम् इत्य् आह कविः श्वसन् विरसः ॥४८॥ इति दुःख-कोप-विस्मय-लज्जाकुलिताः कथां मिथः कृत्वा । कुसुमाराम-भ्रष्टा इव मधुपास् ते विटाः प्रययुः ॥४९॥ अथ कङ्काली गूढं निःशल्यां काम-भोग-सामग्रीम् । आस्वाद्य निशाम् अनयन् निःशब्द-महोत्सवोत्साहा ॥५०॥ प्रातर् विचिन्त्य युक्तिं सा गत्वा हट्ट-भाण्ड-शालाग्रम् । कामि-जनकस्य वणिजः स्फीतार्थ-समृद्धिम् अद्राक्षीत् ॥५१॥ दूराद् वितर्क्यमाणः स तया नासार्पिताङ्गुली-लतया । ख्यातः स एव वणिग् अयम् इति विदधे स निश्चितं तस्य ॥५८॥ साथ शनैर् उपसृत्य प्रविरल-जन-निर्मलावसरे । तम् अभाषत भाण्ड-पते वक्तव्यं किञ्चिद् अस्ति मम विजने ॥५९॥ पुत्रस् ते मुग्ध-मतिर् मृग-शिशुर् इव लुब्धकैर् विटैः कृष्टः । हारित-भूषण-वसनः सन्ध्यायां ह्यो मया दृष्टः ॥६०॥ दयया प्रवेशितोऽसौ मया स्व-गेहं मनोहराकारः । अविशत् क्षणं न जाने केन पथा मत्-सुता-हृदयम् ॥६१॥ स तया स्नानानन्तर-रुचिर् आम्बर-भूषणार्पण-प्रणयैः । राजार्ह-विविध-भोगैः काम इवाभ्यर्चितो भक्त्या ॥६२॥ कण्ठे हार इवासौ कृतस् तया गुण-गणोदारः ॥६३॥ अधुना त्वत्-तनयोऽस्याः स्वामी प्राग्-जन्म-सम्बन्धात् ॥६४॥ उचिततर-सङ्ग-सुभगां दृष्ट्वैव कलावतीं राग-यौवनोन्मत्ताम् । तव हस्ते निक्षिप्तं स्त्री-धन-सहितं मया गेहम् ॥६५॥ यातायां मयि तीर्थं कञ्चित् कालं त्वया कलावत्याः । मुद्रा मुद्रितम् अखिलं सर्वस्वं पालनीयं तत् ॥६६॥ अद्य तु भवता कार्यः पुत्र-स्नेहात् स्नुषानुरोधाच् च । उक्त्वेति साश्रु-नयना कङ्काली तस्य वज्र-हृदयस्य । स च ताम् उवाच भद्रे सर्वम् इदं हर्ष-कारि कुशलतरम् । किं तु त्वद्-गमनं मे नाभिमतं सह गमिष्यावः ॥६९॥ पर-भोजन-नियमवता भोक्तव्यं त्वद्-गृहे कथं नु मया । सम्भोजन-मूल्यं मे गृह्णासि तदा गमिष्यामि ॥७०॥ इत्य् उक्त्वास्या हस्ते दत्त्वा हृष्टः स रूपकं सार्धम् । ताम् अन्तः स्मित-वदनां विसृज्य पश्चाद् ययौ भोक्तुम् ॥७१॥ तत्र सुतं स-विलासं दृष्ट्वा कान्ता-स-नाथ-सम्भोगम् । निर्व्यय-भोज्य-समृद्ध्या निश्चिन्तः प्रीतिमान् अभवत् ॥७२॥ पीत्वा च भूरि मद्यं जगाद लुब्धः स कङ्कालीम् ॥७३॥ सततं दिन-व्ययं वः सर्वम् अहं समुचितं प्रदास्यामि । एवं-विधस् तु न पुनः कार्यः स्थूल-व्ययारम्भः ॥७४॥ इत्य् उक्त्वा स गृहं निजम् अगमद् गगन-स्थली-कृषि-कृताशः । लाभ-प्रदर्शनं किल लुब्ध-धियां वञ्चनोपायः ॥७५॥ अन्ये-द्युर् दिवस-व्ययम् आनेतुं कुटिल-चेतसस् तस्मात् । चित्त-ग्रहणाय निजां विससर्ज कलावती दासीम् ॥७६॥ सुचिरात् समेत्य दासी शराव-चञ्चत्-स-हिङ्गु-कण-भूर्जा । हस्तेन विस्फुटन्ती कलावतीं स-स्मिताम् अवदत् ॥७७॥ श्वशुरेण ते महार्घः प्रहितोऽयं भूरि-भोज्य-सम्भारः । उत्तिष्ठ कुरु विभागं निमन्त्र्यतां बन्धु-वर्गश् च ॥७८॥ तैलस्य तोलकम् इदं तोलक-युगलं च चूर्ण-लवणस्य । दत्त्वा माम् इदम् ऊचे भ्रुकुटी-कुटिलाननः स परम् ॥७९॥ तैलम् इदं लवणम् इदं शाकाय श्वेतिका-द्वयं दत्तम् । वेश्यायाः किं कामी ददाति दिवस-व्यये लक्षम् ॥८०॥ इत्य् उक्त्वा तत्-प्रहितं दासी सन्दर्श्य थूत्कृतं बहुशः । क्षिप्त्वा दूरे तन्-मुख-दर्शन-मलिनां निनिन्द दृशम् ॥८१॥ अन्येद्युः कङ्काली विचिन्त्य तद्-वञ्चने सुखोपायम् । प्रययौ कृत्वा विजने कलावतीं विदित-वृत्तान्ताम् ॥८२॥ सा वर्ण-मान-मुद्रा-सदृश-समुद्ग-द्वयं विधाय नवम् । एकस्मिन्न् आभरणान्य् अन्यस्मिन्न् उपल-खण्डिकां विदधे ॥८३॥ वाराणसी-प्रयाणे नक्षत्रं क्षिप्र-कृन् ममोपनतम् । नास्ति पुनर्-वसुना तव दर्शन-मात्रं मयि गतायाम् ॥८५॥ इदम् आभरणं सर्वं समुद्गक-न्यस्तम् अस्ति रत्नाङ्कम् । स्त्री-बाल-धनं भवता प्राण-समं सर्वथा रक्ष्यम् ॥८६॥ इत्य् उक्त्वा तत् सर्वं सन्दर्श्य पुनः सुमुद्रितं कृत्वा । निक्षिप्य पुरः प्रचुरं सा तम् अवादीत् सहेलैव ॥८७॥ पाथेयम् अतः पृष्ठाल् लाभे न ममोपयुज्यते लक्षम् । त्वं दातुम् अर्हसि सखे देवालय-धान्य-भुक्ति-संशोध्यम् ॥८८॥ इति लीलया ब्रुवाणा समुद्ग-युगलस्य विनिमयं कृत्वा । लक्षं क्षणाद् गृहीत्वा जगाम निज-वेश्म कङ्काली ॥८९॥ अथ निर्वर्तित-कृत्यां ज्ञात्वा ताम् आगतां वणिग्-भवनात् । शङ्ख-सुतं हर्म्य-गता प्रोवाच कलावती विजने ॥९०॥ त्वयि मे हृदयम् अकस्माद् अन्तः सक्तं बलान् न निर्याति । त्वं तु धनवान् विवाहं करिष्यसीत्य् एव मे शङ्का ॥९१॥ दिन-रमणीयः पुंसां जन्म-जघन्यस् तु गेहिनी-सङ्गः । तद् अपि विवाहे मोहाद् अविचारतरादराः पशवः ॥९२॥ दारेषु का स्मर-रुचिः कलहाङ्कुरेषु ॥९३॥ वेश्यासु कस्य न रतिः सतत-स्मितासु ॥९४॥ कुरु मे प्रत्यय-हेतोर् धन-धारण-पत्रिकां विवहे त्वम् । विहिता सैव तवास्ते मत्त-गजस्याङ्कुश-शिखेव ॥९५॥ इत्य् उक्तः स रमण्या स्थूलतरोज्जास-पत्रिकाम् अलिखत् । अथ शय्या-भवन-गतं प्रातः स्वयम् एत्य कङ्काली । जामातरम् इदम् अवदन् मिथ्यैव स-खेद-वदनेव ॥९७॥ आसन्न-यौवनस् त्वं दुहितुर् मे यौवनं त्वया प्रायः । क्षपितम् अलक्ष्यं स्त्रीणां गलति हि सहसैव तारुण्यम् ॥९८॥ स्थिर-यौवनाः प्रकृत्या पुरुषाः किल ताल-साल-सङ्काशाः । ह्यः कन्यकाद्य तरुणी प्रातर् वृद्धा भवत्य् एव ॥९९॥ मासाद् अधिकायातं दिन-द्वयं पुष्प-दर्शन-स्नाने । अद्यैव कलावत्या गर्भाशङ्काकुलं चेतः ॥१००॥ प्रसव-दिनं नारीणां पातकम् उग्रं स्तन-युगस्य ॥१०१॥ प्रसव-हृत-यौवनानाम् अधोमुखे लज्जयेव कुच-युगले । भवति न पण्य-वधूनां विक्रय-चर्चा तृणेनापि ॥१०२॥ स्थविरत्वे पुरुषाणां भवन्ति सुख-जीविकाः परिज्ञानैः । तस्माज् जनकाभावाद् अविकलम् आपत्स्यमान-निज-विभवम् । अधिकरण-पत्र-लिखितं प्रयच्छ सुमते कलावत्यै ॥१०४॥ इत्य् उक्ते कुट्टन्या सोत्साहः प्रीतये वणिक्-तनयः । आपत्स्यमानम् अखिलं प्रददौ हृष्टः कलावत्यै ॥१०५॥ अथ शिथिलादरया स द्वित्रैर् दिवसैः समेत्य कङ्काल्या । कृत-सङ्केतः कङ्कः ॰ श्रुत्यै कलावतीम् ऊचे ॥१०६॥ अयि राग-दग्ध-हृदये कलावति व्रतवतीव कस्य त्वम् । एष त्वाम् अर्थयते ठक्कुर-पुत्रो रण-विलासः ॥१०७॥ पद-मुक्ति-धन्य-काले गणयति चण्डं मकर-गुप्तः ॥१०८॥ अद्यापि महामात्यः सत्यरथस् त्वत्-कृते समर्घ-दिने । प्रहिणोति वस्त्र-युगलं न च प्रसादस् त्वयास्य कृतः ॥१०९॥ प्रेक्षणके त्वाम् दृष्ट्वा साहस-राजेन राज-पुत्रेण । विरजसि वयसि नवेऽस्मिन्न् एकश् चेदीप्सितस् तव स्वामी । तत् किं यौवन-भङ्गे ददाति कश्चिद् धनं मुग्धे ॥१११॥ याभिर् यौवन-समये रागेण धनार्जनं परित्यक्तम् । ता एताः पर्यन्ते भस्माङ्ग्यश् चीवरिण्यश् च ॥११२॥ एक-पुरुषोपसेव्या नूनं त्वं रति-रमण-राज्य-श्रीः ॥११३॥ भुक्तं मयास्य वित्तं दाक्षिण्यम् इति प्रनष्ट-विभवेऽपि । मा त्वं कृथाः सुमध्ये ह्यो भुक्तं नाद्य तृप्ति-करम् ॥११४॥ दासी दासी तावद् यावत् पुरुषस्य किञ्चिद् अस्ति करे । ह्यो दत्त्वार्थं कथम् इव गच्छाम्य् अद्येति निवसते प्रायम् । कः कुरुते वेश्यानां तत्-क्षण-धन-दान-भोग्यानाम् ॥११६॥ इति कङ्क-वदन-निर्गत-वचन-शरैर् दारितो वणिक्-तनयः । निश्चेष्टः क्षणम् अभवद् वैलक्ष्याद् वीक्ष्यमाणः क्ष्माम् ॥११७॥ शय्यावहारम् अकरोत् कलावती शङ्ख-तनयस्य ॥११८॥ अद्य व्रत-नियमो मे दुःस्वप्न-निरीक्षणात् परं मातुः । षष्ठी-प्रजागरेऽद्य च राजकुले तत्र मे शय्या ॥११९॥ अद्य वयस्यासूनोश् चूडाकरणं मृगाङ्क-दत्तस्य । इत्य् आदिभिर् अपदेशैः सा प्रययौ कामिनां भवनम् ॥१२०॥ त्वरिता ततः प्रभाते कदाचिद् अभ्येत्य कम्प-विकलाङ्गी । कङ्काली शङ्ख-सुतं जगाद भय-सम्भ्रमार्तेव ॥१२१॥ उत्तिष्ठ पुत्र तूर्णं व्रज दत्त्वा शिरसि किञ्चिद् अविभाव्यम् । अस्मत्-कृतेऽद्य यूनोः सपत्न-कलहे वधो वृत्तः ॥१२२॥ नगर-पतिर् विषमतरः कलावती मित्र-मन्दिरं याता । त्वं तु वणिक्-सुत साधुर् धन-गन्धे धावति क्ष्मापः ॥१२३॥ तूल-पटीं त्यज पृष्ठाद् गृहाण तूस्तीं घरट्ट-मालातः । को जानीते वर्त्मनि किं कुरुते कः परिज्ञाय ॥१२४॥ कृत्वा तद् उक्तम् अखिलं पङ्कः प्रययौ कुमार्गेण ॥१२५॥ वेश्यालताः सरागं पूर्वं तद् अनु प्रलीन-तनु-रागम् । पश्चाद् अपगत-रागं पल्लवम् इव दर्शयन्ति निज-चरितम् ॥१२६॥ इति समय-मातृकायाः कङ्काल्याः बुद्धि-संविभागेन । भुक्त्वा वणिजः सकलं कलावती पूर्ण-विभवाभूत् ॥१२७॥ इति बहुभिर् उपायैः कुट्टनी कामुकानां वन-भुवि मृग-बन्धं हन्त पश्यन्ति नित्यं तद् अपि हरिण-शावाः कूट-पाशं विशन्ति ॥१२८॥ समयेन मातृका सा कृत्रिम-रूपा कृता कलावत्याः । तन्-नाम्नैव निबन्धः क्षेमेन्द्रेण प्रबद्धोऽयम् ॥१२९॥ ; इति श्री-व्यासदासापराख्य-क्षेमेन्द्र-निर्मितायां समय-मातृकायां कामुक-प्राप्तिर् नाम अष्टमः समयः । वक्रा सादर-चर्वणा रसवती मुग्धार्थ-लब्धा परम् । श्रीमतां भूति-रक्षायै रचितोऽयं स्मितोत्सवः ॥२॥ मत्तास् तत्र वसन्ति दन्ति-पतयः सिंहाश्रयेयं गुहा । यद् वैरि-प्रमदाः सदा वन-मही-गाढ-ग्रहे वारिताः ॥३॥ निस्त्रिंशः पर-दार-कृज्-जय-विधौ यस्यैक-कार्यः सुहृत् । क्षेमेन्द्रेण सुभाषितं कृतम् इदं सत्-पक्ष-रक्षा-क्षमम् ॥४॥ इति श्री-क्षेमेन्द्र-कृता समय-मातृका समाप्ता ॥ ; इति महाकविश्रीक्षेमेन्द्रविरचिते कलाविलासे मदवर्णननाम षष्ठः सर्गः ; इति महाकविश्रीक्षेमेन्द्रविरचिते कलाविलासे नानाधूर्तवर्णनं नाम नवमः सर्गः ; इति महाकविश्रीक्षेमेन्द्रविरचिते कलाविलासे सकलकलानिरूपणं नाम दशमः सर्गः ; अभ्र सत्त्वपातन सेपरतिओन् ओf सत्त्व अन्द् किट्ट ; अभ्र मृत आयुर्वेदीय गुण, अप्प्लिचतिओन् ; वैक्रान्त परीक्षा गोओद् ॠउअलित्य् ; शिलाजतु ओरिगिन् दुरिन्ग् सुम्मेर् ; शिलाजतु पोस्सेस्सेस् गुण ओf इत्स् सोउर्चेस् ; सस्यक परीक्षा गोओद् ॠउअलित्य् ; चपल एलेमेन्त् ओf महारस ; सुल्fउर् शुद्ध आयुर्वेदीय गुण ; स्रोतोञ्जन प्रेपरतिओन् fओर् रसबन्धन ; कङ्कुष्ठ ओरिगिन् fरोम् दिff. अनिमल्स् ; महारस, उपरस शोधन, सत्त्वपातन ; वराटिका आयुर्वेदीय गुण ओf बद् स्पेचिमेन्स् ; मौक्तिक परीक्षा बद् ॠउअलित्य् ; प्रवाल परीक्षा गोओद् ॠउअलित्य् ; प्रवाल परीक्षा बद् ॠउअलित्य् ; तार्क्ष्य परीक्षा गोओद् ॠउअलित्य् ; तार्क्ष्य परीक्षा बद् ॠउअलित्य् ; पुष्पराग परीक्षा बद् ॠउअलित्य् ; गोमेद परीक्षा बद् ॠउअलित्य् ; वैडूर्य परीक्षा गोओद् ॠउअलित्य् ; वैडूर्य परीक्षा बद् ॠउअलित्य् ; स्वर्ण भस्मन् आयुर्वेदीय अप्प्लिचतिओन् ; सिल्वेर् परीक्षा गोओद् ॠउअलित्य् ; सिल्वेर् परीक्षा बद् ॠउअलित्य् ; सिल्वेर् आयुर्वेदीय गुण (२) ; सिल्वेर् अशुद्ध आयुर्वेदीय गुण ; चोप्पेर् परीक्षा बद् ॠउअलित्य् ; चोप्पेर् अशुद्ध आयुर्वेदीय गुण ; इरोन् अशुद्ध आयुर्वेदीय गुण ; कान्त सुब्त्य्पेस् आयुर्वेदीय गुण ; इरोन् मृत आयुर्वेदीय गुण ; कान्त ओप्तिमल् फ्य्स्. गुण ; इरोन् अशुद्ध आयुर्वेदीय गुण ; ब्रस्स् रीति फ्य्स्. गुण ; रीति परीक्षा बद् ॠउअलित्य् ; ब्रोन्शे परीक्षा गोओद् ॠउअलित्य् ; ब्रोन्शे परीक्षा बद् ॠउअलित्य् ; मेर्चुर्य् प्रेपरतिओन् wइथ् महारसस् एत्च्. ; पस्सेन्देस् ःोल्श् füर् ःोल्श्कोह्ले ; Zएइत्पुन्क्त् fंर् आवाप उस्w. निर्गुण्डीरसभावितपुटितं शिलया वर्तितं श्लक्ष्णम् । तारे तन्निर्व्यूढं यावत् पीतं भवेद्रुचिरम् । गारा दग्धास्तुषा दग्धा वल्मीकमृत्तिका । पाषाणभेदपत्राणि कृष्णा मृच्च समं समम् । तेन कोष्ठीर् वङ्कनाला वज्रमूषाश्च कारयेत् । यदा हुताशो दीप्तार्चिः शुक्लोत्थानसमन्वितः । शुद्धावर्तस्तदा ज्ञेयः स कालः सत्त्वनिर्गमे । अथ कुम्भपुटं ग्रन्थान्तरोक्तं वक्ष्यामि । मृद्घटे बहुरन्ध्राणि कृत्वाङ्गुलसमानि वै । अर्धम् आपूरयित्वा च मुखे दद्याच्छरावकम् । तस्मिन्नङ्गारकान् क्षिप्त्वा चुल्ल्यां वा चेष्टिकासु च । एतत् कुम्भपुटं ज्ञेयं कथितं शास्त्रदर्शिभिः । माहिषाम्बु दधि क्षीरं साभिघारं शकृद्रसः । अम्बष्ठा तिन्तिडीकं च नागरं रसपत्त्रिका । लाङ्गली विषमुष्टिश्च करवीरं जया तथा । दुग्धिका स्नुग्गुणश् चैव तथैवोत्तमकण्टिका । गृध्रस्य कुक्कुटस्यापि विनिर्दिष्टो हि विड्गणः । अक्षी च बन्धुजीवश्च तथा कर्पूरगन्धिनी । ; रञ्जन wइथ् चोलोउरिन्ग् वर्गस् ; वर्ग रेमोविन्ग् हर्द्नेस्स् ओf मेतल्स् ; वर्ग मेल्तिन्ग् ओf मेतल्स् शुक्तिद्वयं पलं केचिदन्ये शुक्तित्रयं विदुः । ; मेर्चुर्य् गुण दुरिन्ग् संस्कारस् खोटतां वह्निस्थोऽपि अनुड्डयनस्वभावतां यदुक्तम् । अग्निमध्ये यदा तिष्ठेत् खोटबद्धस्य लक्षणम् । बन्धने याश्च विख्याता अष्टावेव महौषधीः । सोमवल्लीरसे पिष्ट्वा दापयेच्च पुटत्रयम् । तदभ्रं मृद्भाण्डे दद्याद् रसेन सह संयुतम् । कल्केन मेलयेत् सूतं गगनं च तदधोर्ध्वगम् । स्थापयेद् रवितापे तु निर्मुखो ग्रसते क्षणात् । ध्मातो द्रुतो भवेत् खोट आहतश्चूर्णतां व्रजेत् । क्षिप्तं जले भवेत् काष्ठं शिलाभूतं च दृश्यते । हिङ्गुलं हरितालं च गन्धकं च मनःशिला । हेम्ना वा रजतेन वा सहचरो ध्मातो व्रजत्येकताम् अक्षीणो निबिडो गुरुश्च गुटिकाकारोऽतिदीर्घोज्ज्वलः । देवीशास्त्रोदितः सोऽयं ककारादिगणो मतः । १५ १७. सारणत्रयम्॑ सारणार्थे वज्रबीजसाधनम्॑ प्रथमः प्रकारः चरकसंहिता, चिकित्सास्थान, २ (रसायनाध्याये द्वितीयः पादः चरकसंहिता, चिकित्सास्थान, १ (रसायनाध्याय ४ (आयुर्वेदसमुत्थानीय चरकसंहिता, चिकित्सास्थान, २ (वाजीकरणाध्याय १ (संयोगशरमूलीय चरकसंहिता, चिकित्सास्थान, २ (वाजीकरणाध्याय २ (आसिक्तक्षीरिक चरकसंहिता, चिकित्सास्थान, २ (वाजीकरणाध्याय ३ (माषपर्णभृतीय चरकसंहिता, चिकित्सास्थान, २ (वाजीकरणाध्याय ४ (पुमाञ्जातबलादिक (Bओओक् ट्wओ॒ ठे अच्तिवित्य् ओf थे हेअद्स् ओf देपर्त्मेन्त्स्) (Cहप्, १, षेच्, १९॒ षेत्त्लेमेन्त् ओf थे चोउन्त्र्य्सिदे) (ऌअय्-ओउत् ओf थे fओर्तिfइएद् चित्य्) (ठे wओर्क् ओf स्तोरे-केएपिन्ग् ब्य् थे दिरेच्तोर् ओf स्तोरिएस्) Cहप्तेर् ६ सेच्तिओन्२४ ठे सेत्तिङ्ग् उप् ओf रेवेनुए ब्य् थे अद्मिनिस्त्रतिओन् (ठे तोपिच् ओf अच्चोउन्त्स् इन् थे रेचोर्द्स् अन्द् औदित् ओffइचे) (ऋएचोवेर्य् ओf रेवेनुए मिसप्प्रोप्रिअतेद् ब्य् स्तते एम्प्लोयेएस्) (ईन्स्पेच्तिओन् ओf थे ऋओर्क् ओf ओffइचेर्स्) (Exअमिनतिओन् ओf थे प्रेचिओउस् अर्तिच्लेस् तो बे रेचेइवेद् इन्तो थे त्रेअसुर्य्) (ष्तर्तिन्ग् ओर् मिनेस् अन्द् fअच्तोरिएस्) (षुपेरिन्तेन्देन्त् ओf गोल्द् इन् थे ऋओर्क्स्होप्) (आच्तिवित्य् ओf थे गोल्द्स्मिथ् इन् थे मर्केत्-हिघृअय्) (ष्तन्दर्दिसतिओन् ओf ऋएइघ्त्स् अन्द् मेअसुरेस्) (ंेअसुरेस् ओf स्पचे अन्द् तिमे) (Cओल्लेच्तोर् ओf चोस्तुम्स् अन्द् तोल्ल्स्) (टरिff ओf दुतिएस् अन्द् तोल्ल्स्) (षुपेरिन्तेन्देन्त् ओf यर्न्स् (अन्द् तेष्तिलेस्)) (आच्तिवित्य् ओf थे चोम्मन्दन्त् ओf थे अर्म्य्) (षेच्रेत् अगेन्त्स् इन् थे दिस्गुइसे ओf होउसेहोल्देर्स्, त्रदेर्स्, अन्द् अस्चेतिच्स्) ((इव्) ंरितल् दुत्य् व्) ंैन्तेनन्चे वि) Cरुएल्त्य् वी) डिसffएच्तिओन् वीइ) ंिस्चोन्दुच्त् इx) ড়्रोहिबितिओन् ओf fअवोउर्स् अन्द् देअलिन्ग्स्) (ऌएअविन्ग् होमे_ ङोइन्ग् अwअय् (wइथ् अ मन् ष्होर्त् अब्सेन्चे fरोम् होमे_ ऌओन्ग् अब्सेन्चे fरोम् होमे) (डमगे तो पस्तुरेस्, fइएल्द्स् अन्द् रोअद्स्) (Kएएपिन्ग् अ wअत्छ् ओवेर् अर्तिसन्स्) (ङुअर्दिन्ग् अगैन्स्त् पेर्सोन्स् wइथ् सेच्रेत् मेअन्स् ओf इन्चोमे) (डेतेच्तिओन् ओf च्रिमिनल्स् थ्रोउघ् सेच्रेत् अगेन्त्स् इन् थे दिस्गुइसे ओf होल्य् मेन्) (आर्रेस्त् ओन् सुस्पिचिओन्, wइथ् थे स्तोलेन् अर्तिच्ले अन्द् ब्य् इन्दिचतिओन्स् ओf थे अच्त्) (Kएएपिन्ग् अ wअत्छ् ओवेर् ओffइचेर्स् ओf अल्ल् देपर्त्मेन्त्स्) (ऋएदेम्प्तिओन् fरोम् थे चुत्तिन्ग् ओf इन्दिविदुअल् लिम्ब्स्) (ऌअw ओf चपितल् पुनिस्ह्मेन्त्, सिम्प्ले अन्द् wइथ् तोर्तुरे) न वा ते साहाय्यं दद्यात् स बन्धव्यः स्यात्" इति ॥ (ড়्रोपेर् चोन्दुच्त् fओर् अ देपेन्दन्त्) भर्तृ.भूमिं च_उभयम् अवाप्स्यामि, विरुद्धं वा_आवाहयित्वा बाह्यं विश्वस्तं घातयिष्यामि, शून्यं वा_अस्य मूलं हरिष्यामि" इति ॥ स्वं राज्यं त्रायेत मूलस्य_उपचयं वा कुर्यात् ॥ यावच् चरति तावन् मारयति ॥ भगवानाह। यथा गंगानदीबालुकासमानां तथागतानां अर्हतां सम्यक्संबुद्धानां (सत्कारं कृत्वा) पुण्यस्कन्धस्तावन्तं सर्वशूर ते सत्वाः पुण्यस्कन्धं प्रसविष्यन्ति। ये सर्वशूर इमं संघाटं धर्मपर्यायं श्रोष्यन्ति ते सर्वे अवैवर्तिका भविष्यन्ति (अनुत्तरस्यां सम्यक्संबोधेः)। सर्वे च तथागतं द्रक्ष्यन्ति। सर्वे च तथागतदर्शाविनो भविष्यन्ति। सर्वे चानुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंभोत्स्यन्ते। अधृष्याश्च भविष्यन्ति मारेन पापीमता। ते च सर्वे तदेव कुशलधर्ममनुप्राप्स्यन्ति। ये सर्वशूर इमं संघाटसूत्रं श्रोष्यन्ति। ते सर्वे उत्पादनिरोधं ज्ञास्यन्ति। भगवान् आह शृणु कुलपुत्र। तद्यथापि नाम सर्वशूर कश्चिदेव पुरुषो नगरं कारयेद्द्वादशयोजनायामविस्तारं ऊर्ध्वेन त्रीणि योजनानि प्रमाणं। तच्च नगरं तिलफलकैः परिपूर्णं कुर्यात् (स च पुरुष शिरजीवी स्यात्) अथ स पुरुषो वर्षशतस्यात्ययात्ततस्तिलफलकैः परिपूर्णान्नगराद् एकं तिलफलकं बहिर्निक्षिपेदनेन पर्यायेण स पुरुषः सर्वाणि तानि तिलफलकानि क्षयं कुर्यात् पर्यवदानं कुर्यात् तच्च नगरममूलमप्रतिष्ठानां भवेन्न चाद्यापि च कल्पं क्षीयेत॥ भगवानाह यावन्तो गंगानदीबालिकासमानां बुद्धानां भगवतां (सत्कारं कृत्वा) पुण्यस्कन्धस्तावन्तं सर्वशूर स सत्त्वः पुण्यस्कन्धं प्रसविष्यति। भगवान् आह साधु साधु सर्वशूर यस्त्वं धर्माणां तृप्तिं न संजानानि। अहमपि सर्वशूर धर्माणां तृप्तिं न संजानामि। कः पुनर्वादः सर्वशूर यद् बालपृथग्जनास्तृप्तिं ज्ञास्यन्ति। भगवानाह बहु सर्वशूर सद्धर्मप्रतिक्षेपादपुण्यस्कन्धं प्रसविष्यति। भगवानाह अलमलं सर्वशूर मा मे पापकं कर्मस्कन्धं परिपृच्छः अपि तु सर्वशूर शृणु निर्देक्ष्यामि तेषां सद्धर्मप्रतिक्षेपकानां पापकं अकुशलस्कन्धं। यावन्तं ते पापकमकुशलस्कन्धं प्रतिगृहीष्यन्ति। य इमन् धर्मपर्यायं प्रतिक्षिपन्ति। यश्च सर्वशूर द्वादशगंगानदीबालिकासमानान् तथागतानामर्हतां सम्यक्संबुद्धानामन्तिके दुष्टचित्तमुत्पादयेद्यश्चेमं संघाटसूत्रं प्रतिक्षिपेदयं ततो बहुतरं पापकम् (कुशलस्कन्ध प्रादुर्भविष्यति। अतः सर्वशूर-म् अकुशलस्कन्धं प्रसविष्यन्ति। अतस्ते सर्वशूर सद्धर्मप्रतिक्षेपका सत्त्वाः बहुतरमकुशलस्कन्धं प्रसविष्यन्ति ये महायाने आघातचित्तमुत्पादयिष्यन्ति। दग्धास्ते सर्वशूर सत्त्वा दग्धा एव। तद्यथापि नाम सर्वशूर कश्चिदेव पुरुषः कस्यचित् सत्त्वस्य शीर्षंच्छिंद्याद् अथ स पुरुषः केनचिद् भैषज्येन प्रलिंपेन माक्षिकेन वा शर्करया वा। गुडेन वा घृतेन वा तैलेन वा तं शीर्षं प्रलेपयेत् तत्किं मन्यसे सर्वशूर शक्यं स सत्त्वः पुनरप्युत्थापयितुं। भगवानाह अनन्ता गतिः सर्वशूर सद्धर्मप्रतिक्षेपकानां सत्त्वानां अनन्तोऽभिसंपरायः कल्पमेव ते सर्वशूर रौरवे महानरके दुःखं वेदनां वेदयिष्यन्ति। कल्पं संघाते। कल्पं तपने कल्पं प्रतापने। कल्पं कालसूत्रे महानरके। कल्पं महावीचौ महानरके। कल्पं रोमहर्षे महानरके। कल्पं हहे महानरके। (कल्पं तपने महानरके) इमेष्वष्टसु महानरकेषु सर्वशूर अष्टौ कल्पाः सद्धर्मप्रतिक्षेपकैः सत्त्वैर्दुःखमनुभवितव्यम्॥ अथ खलु भगवांस्तस्यां वेलायामिमा गाथा अभाषतः॥ (1) यस्त्वं नोत्सहसे श्रोतुमिदं वाक्यं महाभयम्। नरके यथैकान्तदुःखे सत्त्वा विन्दन्ति वेदनां।। (2) यत् करोति शुभं कर्मं सुखं तस्य भविष्यति। (3) जातस्य मरणं दुःखं शोकं दुःखोऽथ बन्धनं। नित्यं दुःखं हि बालस्य सुखहेतो न वेत्ति यः।। (4) पण्डितानां सुखं यो वै स्मरते बुद्धमुत्तमम्। प्रसन्नाश्च महायाने न ते यास्यन्ति दुर्गतिम्।। (5) एवमेव सर्वशूर पूर्वकर्म प्रचोदितं। अल्पं हि कृयते कर्म अनन्तं भुज्यते फलं।। (6) बीजमल्पं यथा वाप्य प्रभूतं लभते फलं। (7) पण्डितानां सुखं भवति रमन्ते जिनशासने। विवर्जयन्ति पापानि कुर्वन्ति कुशलं बहु; ।। (8) वालमात्रं प्रदास्यन्ति ये दानं मम शासने। (9) यत्र यत्रोपपद्यन्ते नित्यं दानं स्मरन्ति ते। एवं महाफला ह्येषा गंभीरा बुद्धदक्षिणाः॥ भगवान् आह यः सर्वशूर द्वादशगंगानदीबालिकासमांस्तथागतानर्हतः सम्यक्संबुद्धान् सर्वसुखोपधानैरुपतिष्ठेत। यश्चेमं संघाटसूत्रं धर्मपर्यायं शृणुयादेवमेव तस्य पुण्यस्कन्धो ज्ञातव्यः। एवमुक्ते भगवान् सर्वशूरं बोधिसत्त्वं महासत्त्वमेतदवोचत् यत् सर्वशूर कुशलमूलं तत् तथागतसमं ज्ञातव्यं सर्वशूर आह कतमच्च भगवन् कुशलमूलं तथागतसमं ज्ञातव्यं। भगवान् आह धर्मभाणकः सर्वशूर तथागतसमो ज्ञातव्यः सर्वशूर आह कतमो भगवन् धर्मभाणकः भगवान् आह यः संघाटं सूत्रं श्रावयति स धर्मभाणकः भगवान् आह शृणु सर्वशूर। तद्यथा चतुर्षु दिक्ष्वेकैकस्यान् दिशि द्वादशगंगानदीबालिकासमांस्तथागतान् अर्हतः सम्यक्संबुद्धा द्वादशगंगानदीबालिकासमान् कल्पान् अवतिष्ठन्तो धर्मं देशयेयुरस्य संघाटसूत्रस्य धर्मपर्यायस्य पुण्यस्कन्धं वर्णयेयुर्लेखयतस्तस्य पुण्यस्कन्धस्य न शक्यं पर्यन्तमधिगन्तुं वाचया वा व्याहर्तुं। अष्टाचत्वारिङ्शद्भिरपि गंगानादिबालिकासमैर्बुद्धैर्भगवद्भिर्न शक्यं लिख्यमानस्य यत्पुण्यस्कन्धं तद्व्याहर्तुं कः पुनर्वादो ये वाचयिष्यन्ति चिन्तयिष्यन्ति वा ये वा धर्मध्याना भविष्यन्ति। अथ खलु भगवांस्तस्यां वेलायामिमा गाथा अभाषताः॥ (10) चतुष्पदायां गाथायां वाचितायां तु यच्छुभं। चतुरशीति गंगाया बालिका स्युः समा जिनाः।। (11) ते वाचितस्येह यत्पुण्यं कथयेयुरविष्ठिताः। न च क्षीयेत तत्पुण्यं यावद् व्याकरणं भवेत्।। (13) संघाटस्य च यत्पुण्यं तत् क्षयं नैव च व्रजेत्। 49 अन्ये चाष्टादश कोटीसहस्राणि निग्रन्थानां येन भगवाम्स्तेनोपसंक्रामनुपसंक्रम्य भगवन्तमेवमाहुः जय भोः श्रमणो गौतम; भगवानाह तथागतो नित्यमेव जयति। भो निग्रन्थतीर्थिकाः कथं युष्माकं तीर्थिकानां जयं तेऽवोचन् जयतु जयत्वेव श्रमणो गौतम; भगवानाह नाहं युष्माकं जयं पश्यामि। आह च - (14) विपरीता स्थिता यूयं भविष्यति जयः कथं। यूयं शृणुथ निग्रन्था वक्ष्यामि भवतां हितं ।। (15) बालबुद्धेः सुखं नास्ति किं जयं वो भविष्यति। अथ ते निग्रन्था अस्रुमुखा रुदन्ति तथागतं अपश्यन्तश्च गाथां बभाषिरे। (16) नास्ति कश्चिदिह त्राणां न माता न पिता तथा। (17) उदकं चैव नैवास्ति न वृक्षा न च पक्षीणाः। जनं चात्र न पश्याम अनाथा दुःखवेदनां।। (19) तथागतः कारुणिकः संबुद्धि द्बिपदोत्तमः। कुरुष्व हितमस्माकं त्रायस्व कृपणं जगत्।। एवमुक्ते सर्वशूरो बोधिसत्त्वो महासत्त्वो भगवन्तमेतदवोचत् ननु भगवन् कालपर्वताः सुमेरोः पर्वतराजस्य शिरसा प्रणमन्ति। तिष्ठति तथागतेऽहं धर्मन् देशयामि। भगवान् आह अलं कुलपुत्र बहु तथागतानामुपायकौशल्यं गच्छ सर्वशूर व्यवलोकय दश दिशि लोकधातून् पश्य क्व तथागतं पश्यसि। कुत्र वा तथागतस्यासनं प्रज्ञप्तं (पश्यसि)। अहमेव सर्वशूर स्वयं निग्रन्थानां अन्यतीर्थिकानां धर्मन् देशयिष्यामि। भगवान् आह स्वकेन सर्वशूर ऋद्धिबलाधिष्ठानेन गच्छः पुनरेव सर्वशूर तथागतस्य ऋद्ध्यानुभावेनागच्छः अथ खलु सर्वशूरो बोधिसत्त्वो महासत्त्व उत्थायासनाद् भगवन्तं प्रदक्षिणिकृत्य तत्रैवान्तर्धितः॥ एवं भगवता जातिनिदानं बहुप्रकारं धर्मन् देशयतः सर्वे नानार्धिविकुर्वितानि (स्वकायमनेकप्रकारं) सन्दर्शयामासुः तद्यथा अश्वरूपं। हस्तिरूपं। सिंहरूपं व्याघ्ररूपं गरुडरूपं सुमेरुरूपं नन्दिकरूपं केचिद् वृक्षरूपं। ते सर्वे पद्मासने पर्यंकेन निषीदन्ति। नव कोटीसहस्राणि बोधिसत्त्वानां भगवतो दक्षिणे पार्श्वे निषीदन्ति। नव कोटीसहस्राणि (बोधिसत्त्वानां) भगवतो वामे पार्श्वे निषीदन्ति। तथागतस्तु नित्यसमाहितः उपायकौशल्येन सत्त्वानां धर्मन् देशयन् संदृश्यते। यदा च सर्वशूरो बोधिसत्त्वो महासत्त्वो गतस्तदा सप्त रात्रिन्दिवसैस्तां पद्मोत्तरां लोकधातुमनुप्राप्तः स्वऋद्धिबलाधिष्ठानेन। यदा च भगवान् बहुं प्रसारयति। तदा सर्वशूरो बोधिसत्त्वो महासत्त्वो भगवतः पुरत स्थितः भगवन्तं सप्तकृत् प्रदक्षिणीकृत्य भगवतोऽन्तिके चित्तं प्रसादयमानो येन तथागतस्तेनांजलिं प्रणाम्य भगवन्तमेतदवोचत् - तत्राहं भगवन्नाश्चर्यप्राप्तस्तांस्तथागतान् अभिवन्द्य परिपृच्छामि। किन्नामेयं भगवन् लोकधातुः। ते तथागता आहुः पद्मोत्तरा नामेयं कुलपुत्र लोकधातुः ते तथागता आहुः पद्मगर्भो नाम कुलपुत्र तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो य इह बुद्धक्षेत्रे बुद्धकृत्यं करोति। ततस्तान् अहमेतदवोचत् बहूनि तथागतकोटीनियुतशतसहस्राणि दृश्यन्ते। तन्न जानामि कतम स पद्मगर्भो नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्ध इति। ते तथागता आहुः वयन् ते कुलपुत्र तं पद्मगर्भं तथागतं दर्शयिष्याम। यः स पद्मगर्भो नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धः स भगवान् मामेवमाह। नाकृतकुशलमूलाः कुलपुत्र सत्त्वा एष्वासनेषु शक्नुवन्ति निषत्तुम् तमहं तं तथागतमिदमवोचत् कीदृशं भगवन् सत्त्वाः कुशलमूलं कृत्वा। एष्वासनेषु निषीदन्ति। स मं भगवन्नेवमाह। शृणु कुलपुत्र ये सत्त्वाः संघाटं सूत्रं धर्मपर्यायं श्रोष्यन्ति। ते तेन कुशलमूलेन एष्वासनेषु निषत्स्यन्ते। कः पुनर्वादो ये लिखिष्यन्ति वाचयिष्यन्ति। त्वया सर्वशूर संघाटं धर्मपर्यायं श्रुतं यस्त्वमत्रासने निषीदित। अन्यत्र कस्तवेह बुद्धक्षेत्रेऽभ्यंन्तरप्रवेशं दद्यात् अथ स भगवां पद्मगर्भस्तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धस्तस्यां वेलायां स्मितं प्रदुष्कार्षीत् तदहं भगवन् स्मितकारणं तं भगवन्तं परिपृष्टवान् को भगवन् हेतुः किं कारणं यत् तथागतः स्मितं प्रादुष्करोति। सर्वशूरो बोधिसत्त्व आह। नो हीदं भगवन् नो हीदं सुगत; न शक्यं तानि तिलफलकानि गणयितुं भगवान् आह। शृणु कुलपुत्र। तद्यथापि नाम कुलपुत्र कश्चिदेव पुरुषो भवेद् यस्त्रिसाहस्रमहासाहस्र्यां लोकधातौ तृणं वा काष्ठं वा तं सर्वमंगुलिमात्रंच्छिन्द्यात् सर्वशूरो बोधिसत्त्व आह। न शक्यं भगवन्नन्यत्र तथागतात् इमं सर्वशूर संघाटं सूत्रं पुण्यनिधानानि दर्शयति। सर्वक्लेशानुपशमयति। सर्वधर्मोल्कां ज्वालयति। सर्वमारान् पापीमतः पराजयति। सर्वबोधिसत्त्वभवनान्युज्वालयति। सर्वधर्मनिर्हारानभिनिर्हरति। आह। दुर्लभो भगवन् दुर्लभः सुगत; भगवान् आह। एवमेव सर्वशूर दुर्लभो यं संघातो धर्मपर्यायः येषां खलु पुनः सर्वशूरायं संघाटो धर्मपर्यायः श्रोत्रावभासमागमिष्यति। सोऽशीतिः कल्पां जात्या जातिस्मरो भविष्यति। षष्टि कल्पसहस्राणि चक्रवर्तिराज्यं प्रतिलप्स्यते। अष्टौ कल्पसहस्राणि शक्रत्वं प्रतिलप्स्यते। पंचविंशतिः कल्पसहस्राणि शुद्धावासकायिकानान् देवानां सहभाव्यतायां उपपत्स्यते। अष्टातृंशत् कल्पसहस्राणि महाब्रह्मा भविष्यति। त्रयोदश कल्पसहस्राण्यसुरकायिकेषु नोपपत्स्यते। न शस्त्रेण कालं करिष्यति (न विषेण नाग्निना न चास्य परोपक्रमभयं भविष्यति)। पंचदश कल्पसहस्राणि न स्त्रीभावेषूपपत्स्यते। षोडश कल्पसहस्राणि व्याधिः काये नाक्रमिष्यति। पंचतृंशत्कल्पसहस्राणि दिव्यचक्षुर्भविष्यति। पश्यसि त्वं भोः कुलपुत्रेमान्यनेकानि गंगानदीबालिकासमानि तथागतकोटीनियुतशतसहस्राणि। आह। पश्यामि भगवन् पश्यामि सुगत। (भगवान्) आह। एते भोः कुलपुत्र तथागतास्तव सकाशमुपसंक्रान्ता दर्शनाय। आह। किं मया कुशलकर्म कृतं येनेमे बहवस्तथागता आगता। (सर्वशूर) आह। यदि मम भगवन्न एतावान् पुण्यस्कन्धः कः पुनर्वादो यः सकलसमाप्तं श्रोष्यति। यश्च त्रयोदश गंगानदीबालुकासमांस्तथागतानर्हतः सम्यक्संबुद्धान् पूजयति। यश्चेतः संघाटाद्धर्मपर्यायादन्तशश्चतुष्पादिकामपि गाथां श्रोष्यति। अयं ततो बहुतरं पुण्यस्कन्धं प्रसविष्यति। कः पुनर्वादो यः सकलसमाप्तं श्रोष्यति। न तस्य पुण्यस्कन्धस्य शक्यमुपमां कर्तुम् अथ खलु स पुरुषस्तेषां सर्वेषां राज्ञां चक्रवर्तिनां यथाकामिकं दानन् दद्यात् तत्किं मन्यसे सर्वशूरापि तु स पुरुषस्ततोनिदानं बहु पुण्यं प्रसवेद् आह। बहु भगवन् बहु सुगत; भगवान् आह यावन्तः कुलपुत्र तेषां राज्ञां चक्रवर्तिनां दानन् ददतः पुण्यस्कन्धः यश्चैकस्य स्रोतआपन्नस्य दानन् दद्यादयं ततो बहुतरं पुण्यस्कन्धं प्रसवति। ये त्रिसाहस्रमहासाहस्र्याम् लोकधातौ सत्त्वास्ते सर्वे सकृदागामिनो भवेयुः तेषां सर्वेषां दानन् ददतो यः पुण्यस्कन्धः अयन् ततो बहुतरं पुण्यस्कन्धं प्रसवति। य एकस्यानागामिनो दानान् दद्याद् ये त्रिसाहस्रमहासाहस्र्यां लोकधातौ सत्त्वास्ते सर्वे नागामिनो भवेयुः तेषां सर्वेषां दानन् ददतो यः पुण्यस्कन्धं अयं ततो बहुतरं पुण्यस्कन्धं प्रसवति य एकस्यार्हतो दानन् दद्याद् ये त्रिसाहस्रमहासाहस्र्यां लोकधातौ सत्त्वास्ते सर्वेऽर्हन्तो भवेयुः तेषां सर्वेषां दानन् ददतो यः पुण्यस्कन्धः अयं ततो बहुतरं पुण्यस्कन्धं प्रसवति। य एकस्य प्रत्येकबुद्धस्य दानन् दद्याद् ये त्रिसाहस्रमहासाहस्र्यां लोकधातौ सत्त्वास्ते सर्वे प्रत्येकबुद्धा भवेयुस्तेषान् सर्वेषां दानन् ददतो यः पुण्यस्कन्धः अयं ततो बहुतरं पुण्यस्कन्धं प्रसवति य एकस्य बोधिसत्त्वस्य दानन् दद्याद् ये त्रिसाहस्रमहासाहस्र्यां लोकधातौ सत्त्वास्ते सर्वे बोधिसत्त्वा भवेयुस्तेषां सर्वेषां दानन् ददतो यः पुण्यस्कन्धः अयं ततो बहुतरं पुण्यस्कन्धं प्रसवति। य एकस्य तथागतस्य चित्तं प्रसादयेद् संप्रकाशयिष्यति। कः पुनर्वादः सर्वशूर य इमं संघाटसूत्रं धर्मपर्यायं चित्तप्रसादेन नमस्करिष्यति। आह। ये च श्रोष्यन्ति न च प्रसादमुत्पादयिष्यन्ति। शृणु सर्वशूर सन्ति केचित् सर्वशूर बालपृथग्जनाः सत्त्वाः ये शक्नुयुर्महासमुद्रे गाधं लब्धुम् आह। नो हीदं भगवन् नो हीदं सुगत। भगवान् आह। यथा सर्वशूर नास्ति स कश्चित् सत्त्वो यः शक्नुयादेकपाणितलेन। महासमुद्रं शोषयितुं। एवमेव सर्वशूर ये हीनाधिमुक्तिकाः सत्त्वाः न शक्यं तैरयन् धर्मपर्यायः श्रोतुं यैः सर्वशूराशीतिर्गंगानदीबालुकासमानि तथागतकोटीनियुतशतसहस्राणि न दृष्टानि। न तैः शक्यमयं संघाटं धर्मपर्यायं लिखितुं। यैर्नवति गंगानदीबालिकासमानि तथागतानि न दृष्टानि न तैः शक्यमयन् धर्मपर्यायः श्रोतुम् बद्यथा सर्वशूर कश्चित् सत्त्वो भवेद् (रौद्रः साहसिकः सद्धर्मविमुखः परलोकनिरपेक्षः पापकारी) यः पंचानन्तर्याणि कर्माणि कुर्यात् कारयेद् वा क्रियमाणानि वानुमोदेत् सचेत् स इतः संघाटाद्धर्मपर्यायच्चतुष्पदिकमपि गाथां शृणुयात् तस्य तानि पंचानन्तर्याणि कर्माणि परिक्षयं गच्छेयुः अथ स सत्त्वः पश्चाद्विप्रतिसारीभूतः शोचेत परिदेवेत नष्टोऽहम् अनेन कायेन नष्टं मे परलोकमिति। कल्पं एवाहं नष्टः ततोऽस्य महाचित्तायासं भवेत दुःखां वेदनां वेदयेत। कटुकां वेदनां वेदयेत। तस्य सर्वशूर सत्त्वस्य सर्वसत्त्वाः परिवर्जयन्ति जुगुप्सन्ति (च)। दग्धो नष्ट एषा सत्त्व लौकिकलोकोत्तराद्धर्म नष्टोऽनेकानि कल्पानि यथा दग्धस्थूणं। (20) कृतं मे पापकं कर्म दग्धस्थूनं निरन्तरम्। नेमं लोके शोभयिष्ये न शोभयिष्यामि परत्र चः।। (21) अन्तर्गृहे न शोभामि न शोभामि च बाहिर। (सर्वत्रैव न शोभामि पापकारी तथास्म्यहं॥) (22) दोषहेतोः कृतं पापं तेन यास्यामि दुर्गतिम्। परत्र दुःखितः कुत्र वसिष्यामि ह दुर्गतौ।। (23) शृण्वन्ति देवता वाचा अश्रुकण्ठं प्ररोदति। अहो निराशक्ष् परलोकं प्रयास्यामिः दुर्गतिं॥ (24) मूढोऽसि गच्छ पुरुष मैवं चिन्तय दुःखितः। शरणं न च मे त्राणं दुःखां विन्दामि वेदनाम्।। (25) मातृघाटं पितृघाटं पंचानन्तर्याञ्च मे कृतं। पर्वते मूर्ध्नि गच्छामि तत आत्मा त्यजाम्यहम्।। बहु त्वया कृतं पापं व्यापन्नेन हि चेतसा; ।। (27) कुर्वन्ति ये आत्मघातं नरकं यान्ति दुःखिताः। ततः पतन्ति भूमीषु क्रन्दन्ति शोकवेदनाः।। (28) न तेन वीर्येण भवन्ति बुद्धा … (29) गच्छस्य तं परवत येन सो ऋषि गत्वा च तं दृष्ट्व ऋषिर्महात्मा। वन्दित्वा पादौ शिरसा च तस्य (30) देशेहि धर्मं कुशलं मुहूर्त्तम् भातोऽस्मि त्रस्तो अति रिवा दुःखपीडितः (ततो गतः स पुरुषु भीतभीतस्) (31 वन्दित्वा पादौ हि तदा महार्षेः) (प्रोवाच वाक्यं समुदीरं या गीरा।) (33) भीतः स त्रस्तो अति रिवा दुःखपीडितस् ततो निषण्णः क्षण वर तं मुहूर्तम्। देशेमि पापं कृत यन् मया बहू (34) भुंशाहि तं भोजनु यद्ददामि (35) भोजनान्युपनामित्वा ऋषिः सत्त्व प्रसादयन्। मृष्टं भुंज मनापं च शरीरे तर्पनार्थिकं।। (36) पश्चात् ते धर्म भाषामि सर्वपापक्षयंकरम्। तस्य तद्भोजनं मृष्टं मुहूर्तं भुक्तवान् असौ।। (37) भुक्त्वा हस्तौ च प्रक्षाल्य कृत्वा प्रदक्षिणं ऋषिं। पर्यंकेन निषीदित्वा वदत् यत् पापकं कृतम्।। (38) मातृघातं पितृघातं स्तूपभेदं मया कृतं। बोधिसत्त्वस्य बुद्धत्वे अन्तरायं कृतं मया।। (39) तस्य तद्वचनं श्रुत्वा ऋषिर्वाक्यमथाब्रवीत्। असाधुस्तव भो पुरुष यत् कृतं पापकं त्वया।। (40) देशेहि पापकं कर्म कृतं कारापितं च यत्॥ अथ खलु तस्मिन् काले स पुरुषः शोकशल्यसमर्पित भीतस्त्रस्त उद्विग्न को मे त्राता भविष्यतीत्याह च॥ (41) कृतं मे पापकं कर्म दुःखां वेत्स्यामि वेदनां। नरके रौरवे घोरे तथैव च प्रतापने॥ अथ खलु स पुरुषस्तस्य ऋषेर्जानुद्वयं भूमौ निपात्याह च। (42) देशेयं पापकं कर्म यत्कृतं कारितं मया। माफलं पापकं भोतु मा मे स्या दुःखवेदनां।। (43) ऋषिस्त्राणं भवेन् मह्यमासन्ने हं भवेन् तव। निष्कौकृत्यस्य शान्तस्य शम्यन्तं पापकान् मम।। स आह। न मे कदाचिच्छ्रुतं। ऋषिराह कोऽग्निदग्धस्य सत्त्वस्य धर्मन् देशयत्यन्यत्र यः करुणाविहारितया सत्त्वानां धर्मन् देशयति। आह। शृणु कुलपुत्र किं ब्राह्मण कुमारस्य निमित्तं पश्यथ शोभनमशोभनं वेति। तत्रैको नैमित्तिको ब्राह्मणः कथयत्यसाधुरयं महाराज कुमारो जातः आसाधुरिति। राजा श्रुत्वा ससंभ्रम पप्रच्छ। किमिदं ब्राह्मणा नैमित्तिकः कथयत्ययं देव राजकुमारो यदि सप्त वर्षाणि जीवति स एष मातापितरं जीविताद्व्यावरोपयिष्यति। ततोऽस राजा एवमाह। वरं मे जीवितान्तरायो भवतु माच्चाहं पुत्रं वधेयं। तत्कस्मात् कदाचित् कर्हचिल्लोके मनुष्योत्पादं लभ्यते। नाहं तथा करिष्यामि। यदिमं मानुष्यकं कायं विरागयिष्यामि। राजाह बहून्यसंख्येयानि कल्पानि। यन्मया राज्यभोगैश्वर्याधिपत्यं कारितं न च मे कदाचिद् विषयेषु तृप्तिरासीत्तेन च कालेन तेन समयेन न चिरेण कालान्तरेण स पुत्रस्तं मातापितरं जीविताद्व्यावरोपयति। तेन च तत्र पंचानन्तर्याणि कर्मान्युपचितानि। अहं च भोः पुरुष तावच्चिरं कालसमयमनुस्मरामि। यथाद्य श्वो वा। ततोऽहं कारुण्यचित्तमुत्पाद्य तत्र गत्वा तस्य राज्ञो धर्मन् देशयितवान् अथ स राज तं धर्मं श्रुत्वा तस्य तानि पंचानन्तर्याणि कर्माणि क्षिप्रं निरवशेषं परिक्षयं गतानि। (44) संघाटं धर्मपर्यायं सूत्रराजं महातपाः। ये श्रोष्यन्ति इमन् धर्मन् पदं प्राप्स्यन्त्यनुत्तरम्।। शृणु धर्मं प्रवक्ष्यामि येन क्षिप्रं विमोक्षसे।। (46) चतुष्पदायां गाथायां भाष्यमाणं निरन्तरं। (47) ततो दानं उदानेमि सर्वपापप्रमोचनं। (48) ततः स पुरुषोत्थाय आसनादञ्जलीकृतः। प्रणम्य शिरसा तस्य साधुकारं प्रयच्छति।। (49) साधु कल्याणमित्राणां साधु पापविनाशकः। साधु संघाटनिर्देशं ये श्रोष्यन्ति महानयं॥ आह। केन कुशलकर्मणा। मुहूर्तमात्रेणैवं पापं कर्म (सर्वपापकर्म) प्रशान्तम् (आह। संघाटं धर्मपर्यायं श्रुत्वा अनेन कुशलकर्मणा सर्वपापकर्म प्रशान्तम्) भगवान् आह शृणु कुलपुत्र येन पंचानन्तर्याणि कर्माणि कृताणि कारितानि क्रियमाणानि वानुमोदितानि भवेयुः यदि स इतत् संघाटाद्धर्मपर्यायादन्तशश्चतुष्पदिकामपि गाथां श्रुत्वाञ्जलिं प्रणामयिष्यति। तस्य (तानि) सर्वाणि पंचानन्तर्याणि कर्माणि क्षयं गतानि भविष्यन्ति। कः पुनर्वादः सर्वशूर यः सकलसमाप्तमेवायं धर्मपर्यायं श्रोष्यत्ययं ततो बहुतरं पुण्यस्कन्धं प्रसविष्यति। अथ कश्चिदेव पुरुषो भवेद् यस्तासां पंचानां महानदीनामुदकस्य बिन्दूनि गणयेत् तत्किं मन्यसे सर्वशूर शक्यं तेषामुदकविन्दुनां गणनायोगेन पर्यन्तमधिगन्तुम् आह। नो हीदं भगवन् नो हीदं सुगत, भगवान् आह एवमेव सर्वशूर न शक्यं संघाटसूत्रस्य धर्मपर्यायस्य कुशलमूलं कल्पेन वा कल्पशतेन वा कल्पसहस्रेण वा कल्पशतसहस्रेण वा कल्पकोटीनियुतशतसहस्रेण वा गणनया पर्यन्तमधिगन्तुं। आह दुष्करं भगवं दुष्करं सुगत, भगवान् आह अतः सुदुष्करतरं सर्वशूर तस्य य इमं संघाटं धर्मपर्यायं शाक्ष्यति श्रोतुम् सर्वशूर आह कतमास्ता भगवन् पंच महानद्य। भगवान् आह तद्यथा। गंगा सीता वक्षुः यमुनाश्चन्द्रभागा च। इमा सर्वशूर पंच महानद्यो महासमुद्रे प्रविशन्ति। एकैका च महानदी पंचमहानदीशतपरिवाराः॥ आह कतमास्ता भगवन् पंच महानद्यः सहस्रापरिवाराः या आकाशे प्रवहन्ति। भगवान् आह सुन्दरी नाम (नदी) सहस्रपरिवारा, शंखा नाम (नदी) सहस्रपरिवारा, वहन्ती नाम (नदी) सहस्रपरिवारा, चित्रसेना नाम (नदी) सहस्रपरिवारा, धर्मवृत्ता नाम (नदी) सहस्रपरिवारा, इमास्ता सर्वशूर पंच महनद्यः सहस्रपरिवारा या जंबूद्वीपे औत्सुक्यमापद्यन्ते। याः कालेन कालं जंबूद्वीपे बिन्दुभिर्वर्षधाराः प्रमुंचन्ति। वर्षधाराः प्रपतन्ति। तदा उदकं जायते। जातं चोदकं सर्वक्षेत्रारामाणि संतर्पयति सुखं च कारयति। तद्यथापि नाम सर्वशूर प्रजापति सर्वजंबूद्वीपे सुखं कारयति। भगवान् आह पृच्छ त्वं सर्वशूर यद् यद् एवाकांक्षस्यहं ते निष्कांक्षं करिष्यामि (सर्वशूर) आह कतमः स भगवन् ऋषिरभूद् येन ते सत्त्वाः पंचभिरानन्तर्यैः कर्मभिः परिमोक्षिताः अवैवर्त्तिकभूमौ च प्रतिष्ठापिताः (50) सूक्ष्मं वचन बुद्धानां सर्वशूर शृणोहि मे। (51) संघाटो बुद्धरूपं च दर्शयत्यनुकम्पया। यथा बलिकगंगाया रूपं दर्शयते तथा।। (52) बुद्धो दर्शयते रूपं धर्मन् देशयते स्वयम्। बुद्धं य इच्छते द्रष्टुं (लोकनाथं जिनोत्तमं॥) (53 संघाटस्तेन श्रोतव्यः) संघाटं बुद्धसादृशं। बुद्धस् तत्र भवेन् नित्यं संघाटं यत्र तिष्ठति।। भूतपूर्वं सर्वशूरातीते ध्वनि नवानवत्यसंख्येयङ् कल्पान् अनुस्मरामि। (तत्र) द्वादश बुद्धकोट्य बभूवन् रत्नोत्तमनामानस्तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः अहं तेन कालेन तेन समयेन प्रदानशूरो भूवं चन्द्र नाम। ते च मे द्वादश बुद्धकोट्य पर्युपासिताः खादनीयभोजनीयमाल्यगन्धविलेपनेन यथासुखं। प्रणीतेनाहारेण सर्वसुखोपधानेनोपस्थिताः उपस्थाप्य च तत्रैव मया सर्वशूर व्याकरणमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रतिलब्धम् ते चाष्टादश बुद्धकोट्यो मया पर्युपासिताः पूजिताश्च। यथा तथागतानां प्रत्यर्हं गन्धमाल्यविलेपनालंकारविभूषणैः तत्र च मे व्याकरणमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रतिलब्धं। कृतं मे तेषां तथागतानामुपस्थानं। गन्धेन माल्येन विलेपनेन तथागतगुरूपस्थानेनोपस्थिताः यथा तथागतानां गुरुगौरवं कर्तव्यं तथा कृतं। तत्रैव च मे व्याकरणमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रतिलब्धं। ते च मया षोडश बुद्धकोट्यः पूजिता आस्तरणप्रावरणेन गन्धेन माल्येन विलेपनेन विभूषणाच्छादनेन च। यथा तथागतानां गुरूपस्थानं (कर्तव्यं तथा च मया) कृतं। तत्रैव च मे व्याकरणमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रतिलब्धं। न च मे कालं न समयमभूद्व्याकरणाय॥ पर्युपासिता मे (ते) पंचनवतिर्बुद्धकोट्यः शाक्यमुनिनामधेयास्तथागताः गन्धेन माल्येन विलेपनेनास्तरणप्रवरणेन च्छत्रध्वजपताकाभिश्च। तत्रैव च मे व्याकरणमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रतिलब्धम्॥ ते च मया तथागता सर्वे उपस्थिताः गन्धेन माल्येन विलेपनेनास्तराणप्रावरणेन विभूषणाच्छादनेन। यादृशं च तथागतानामुपस्थानं (तथा तेषां मया प्रत्यर्हमुपस्थानं) कृतं तत्रैव च मे व्याकरणं अनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रतिलब्धं न च मे कालं न समयं व्याकरणाय॥ पर्युपासिता मे ते तथागता यथा आनन्दैतर्हि ममोपस्थायकौपस्थानमुपतिष्ठति। तादृशं च मे ते तथागता उपस्थिताः तत्रैव च मे व्याकरणमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रतिलब्धं न चाद्यापि मे समयमभूद्व्याकरणाय। पर्युपासिता मे ते तथागता अर्हन्तः सम्यक्संबुद्धाः आभरणप्रावरणेनाच्छादनगन्धमाल्यविलेपनेन यथा तथागतोपस्थानं तथा (मे) उपस्थिता। अहं च तेन कालेन तेन समयेन प्रब्रजितोऽभूवन् तत्रैव च (मे) व्याकरणमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ प्रतिलब्धवान् न चाद्यपि समयं व्याकरणाय न चिरेण कालेन। भगवान् आह शृणु सर्वशूर ततो द्व्यसंख्येयैः कल्पैर्दीपंकरो नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धो लोक उदपादि। ततोऽहं सर्वशुर तेन कालेन तेन समयेन मेघो नाम अणवको भूवन् यदा च भगवन् दीपंकरस्तथागतो लोक उत्पन्नः तदाहमपि तस्मिन् काले तस्मिन् समये ब्रह्मचर्यमचार्षं माणवकरूपेण ततोऽहं भगवन्तन् दीपंकरन् तथागतं दृष्ट्वा प्रसाद प्रतिलब्धः सप्तभिरुत्पलैरवकीर्णवां तच्च तथागतावरोपितं कुशलमूलमनुत्तरायां सम्यक्संबोधौ परिणामितम् स च मान् दीपंकरस्तथागतो व्याकार्षीद्भविष्यसि त्वं माणवकानागतेऽध्वन्यसंख्येयैः कल्पैः शाक्यमुनिर्नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्ध इति। कः पुनर्वाद सर्वशूर य एतर्ह्यहम अनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुद्धः सर्वसत्त्वहितैषिणः कारुणिकः सत्त्वानां निरोधधर्मन् देशयिष्यामि। देवरूपेण देवलोके (देवानां) धर्मन् देशयामि। नागभवणे नागरूपेण (नागानानं) धर्मन् देशयामि। यक्षभवने यक्षरूपेन (यक्षानां) धर्मन् देशयामि। प्रेतभवने प्रेतरूपेण (प्रेतानां) धर्मन् देशयामि। मनुष्यलोके मनुष्यरूपेन (मनुष्याणां) धर्मन् देशयामि। बुद्धवैनयिकानां सत्त्वानां बुद्धरूपेण धर्मन् देशयामि। बोधिसत्त्वावैनयिकानां सत्त्वानां बोधिसत्त्वरूपेण धर्मन् देशयामि। श्रावकवैनयिकानां सत्त्वानां श्रावकरूपेण धर्मन् देशयामि। येन येन रूपेण सत्त्वा विनयं गच्छन्ति तेन तेन रूपेणाहं सत्त्वानान् धर्मन् देशयामि। एवं बहुप्रकारम् अहं सर्वशूर सत्त्वानान् धर्मन् देशयामि। ते चैवंरूपं कुशलं कर्माभिसंस्कारमभिसंस्करिष्यन्ति। तेनैव च धर्मश्रवणकुशलमूलहेतुना तत् पूर्वकं कुशलमूलं संस्मरिष्यन्ति। तेषां तद् भविष्यति दीर्घरात्रमर्थाय हिताय सुखाय देवानां च मनुष्याणां च। एवं हि सर्वशूर संघाटसूत्रस्य धर्मपर्यायस्य सहश्रवणमात्रेणैवमप्रमेया म्-असंख्येया) गुणानुशंसा भविष्यन्ति। षोडश कल्पान्यसुरेषूपपत्स्यन्ते। नव कल्पसहस्रानि भूतपिशाचयोनिषूपपत्स्यन्ते। चतुर्दश कल्पसहस्राणि अजिह्वका भविष्यन्ति। षोडश कल्पसहस्राणि मातुगर्भे कालं करिष्यति। द्वादश कल्पसहस्राणि मांसपिण्डा भविष्यन्ति। एकादश कल्पसहस्राणि जात्यन्धभूताः प्रजास्यन्ति। दुःखाम् वेदनां वेदयमाना। (जात्यन्धं च दृष्ट्वा) एवमेव सर्वशूर निराशाः सद्धर्मप्रतिक्षेपकाः सत्त्वाः नरकतिर्यक्प्रेतपरायणाः ते च तस्मिन् मरणकालसमये महता शोकाशल्यसमर्पिता भविष्यन्ति। न च मातुः कुक्षावुपपत्स्यन्ते। लोकधातुशतसहस्रं च द्रक्ष्यन्ति। सर्वे (च तां लोकधातवः) सुखावतीनामानः सर्वबुद्धक्षेत्रसन्दर्शनन् दृष्ट्वा तत्रैव प्रतिष्ठानां कृत्वा तत्रैव बोधिमभिसम्भोत्स्यन्ते। आह। के भगवन् इहायास्यन्ति। देवा वा नागा वा यक्षा वा मनुष्या वा अमनुष्या वा। भगवानाह सर्व एते मैत्रेयाद्येहागमिष्यन्ति। देवनागयक्षमनुष्यामनुष्याः चतुरशीतिं च सहस्राणि ब्राह्मणानामिहायास्यन्ति। उत्तरस्यान् दिशि अशीति कोटीसहस्राणि बोधिसत्त्वानाम् आगच्छन्ति। अधस्ताद्दिशि नवति कोटीसहस्रानि बोधिसत्त्वानामागच्छन्ति। ऊर्ध्वायान् दिशि शत कोटीसहस्राणि बोधिसत्त्वानामागच्छन्ति। सर्वे च दशभूमिप्रतिष्ठिताः अद्य तथागतो राजगृहे महानगरे धर्मन् देशयति। तद्यूयं सर्वे दशसु दिक्षु लोकधातुषु स्थिता अञ्जलीन् प्रणामयथ; अनुश्राव्य च मुहूर्तमात्रेण च पुनरेवागच्छ धर्मश्रवणाय। अद्य मार्षा शाक्यमुनिस्तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्धः सहायां लोकधातौ राजगृहे महानगरे सत्त्वानान् धर्मं देशयति। तद्यूयं साधुकारमनुप्रयच्छथ्; तद्युष्माकमद्यैव हिताय सुखाय महालाभो भविष्यति। ते च पुष्पास्तेषां सत्त्वानामुपरिमुर्ध्नि पुष्पच्छत्राणि तस्थिरे। तथागतस्य चोपरिमुर्ध्नि उपर्यन्तरीक्षे चतुरशीतिः कूटागारसहस्राणि संस्थितानि। तेषु च चतुरशीतिषु पुष्पकूटागारसहस्रेषु चतुरशीति सहस्राण्यासनानां प्रज्ञप्तानि सप्तरत्नमयानि प्रादुर्भूतानि। सर्वत्र चासने तथागतो निषण्णो धर्मन् देशयति। अथ खल्वयं त्रिसाहस्रमहासाहस्रो लोकधातुः षड्विकारं प्रकम्पितः॥ भगवान् आह तद्यथा कश्चिदेव पुरुषः स्याच्चञ्चलश्चपलोऽहंकारममकारस्थितः स च दरिद्रो भवेत् तस्य राजा शीर्षं परिमार्जयेदथ स पुरुषोऽधिमानाद्यावाद्राजद्वारं गत्वा बलसा तं राजकुलं प्रवेष्टुं इच्छेदथ ते राजामात्यपार्षद्यास्तं पुरुषं गृह्णीयुर्बहुभिश्च प्रकारैस्ताडयेयुर् ततः स राजा रुष्टस्तान् पार्षद्यानेवं वदेद् गच्छन्तु भवन्त एतं पुरुषं पर्वतविवरं नीत्वा जीविताद्व्यपरोपयथ; सर्वपरिवारं मातापितृपुत्रदुहितृदासीदासकर्मकराणां च व्यसनमापादयथ। अथ ते सर्वे जीविताद्व्यवरोपिताः तस्य (च) सर्वे स्वजनबन्धुवर्गाः परमशोकशल्यसमर्पिता भवेयुः एवमेव ते सत्त्वा मरणकालसमये तेषां परिदेवतां नरकतिर्यग्योनिपरायणं आत्मानं समनुपश्यन्तः अकल्याणमित्रहेतोः एवमेव युष्माकं ब्राह्मणानामन्यतीर्थिकचरकपरिब्राजकनिग्रन्थानामेवं वदामि। मा यूयं प्रमत्ता भवथः तद्यथापिनामाजातपक्षः शकुनिर्न शक्नोत्याकाशे प्रक्रमितुं देवलोकगमनाय। एवमेव युष्माभिर्(अहंकारममकारस्थितैर्)न शक्यं निर्वाणं अनुप्राप्तुं न युष्माकं तथा ऋद्धिः संविद्यते। तत्कस्य हेतोः कर्मप्रकरणेन यूयं कुक्कुटयोन्या इवोत्पन्नाः न चिरेणायं कायो भेदनधर्मा मरणपर्यवसानो भविष्यति। मरणकालसमये निरास्वादनता परितस्यनता च भविष्यति। ; ॥०॥ संघाटे महाधर्मपर्याये सर्वशूरपरिपृच्छा समाप्ता॥०॥ पश्चिमे तु काले भविष्यन्ति दहरा सत्त्वा वृद्धा वा ये उत्पादनिरोधं करिष्यन्ति। सन्ति भैषज्यसेन वृद्धा सत्त्वा दहरा इव न किंचिज्जानन्ति। भगवान् आह वृद्धा यूयं पुनः पुनर्नरकतिर्यक्प्रेतेषु दुःखां वेदनां दृष्ट्वा तदद्यापि यूयं तृप्तिं नाधिगच्छथ; ते चान्यतीर्थिकचरकपरिब्राजकनिग्रन्थब्राह्मणा एवमाहुः न सन्ति दहरा सत्त्वा ये शक्नुयुर्धर्मतां साक्षात् कर्तुम्॥ भगवान् आह शृणु भैषज्यसेन संप्रतं तथागतः सर्वलोकप्रत्यक्षं करोति। अथ खलु भैषज्यसेनो बोधिसत्त्वो महासत्त्वो भगवन्तमेतदवोचत् को भगवन् हेतुः कः प्रत्ययो यदेते सत्त्वा भगवन्तं नालपन्ति न संलपन्ति न वन्दन्ति न च भगवन्तं परिपृच्छन्ति। भगवान् आह शृणु भैषज्यसेन ये सत्त्वा एवं वदन्ति न शक्यं नवकैः सत्त्वैर्धर्मता साक्षात् कर्तुम्॥ त एते भैषज्यसेन नवकाः सत्त्वा युष्माभिर्द्रष्टव्याः ते च सत्त्वा एवं आहुर्वयं भदन्त भगवन् नवकाः सत्त्वा वयं भदन्त सुगत नवकाः सत्त्वा। भगवान् आह एषां भो सत्त्वानां लोकप्रत्यक्षं सांप्रतं स्वशरीराल्लोकस्य प्रमानं दर्शयथ। अथ खलु भैषज्यसेनो बोधिसत्त्वो महासत्त्वो भगवन्तमेतदवोचत् सुलब्धा लाभा भगवन्नीदृशाः सत्त्वाः ये संसारे परिक्षयाय पर्यदानाय वीर्यमारभन्ते। अद्यैव भगवन्निमे सत्त्वा उत्पन्नाः अद्यैव भगवन्निमे सत्त्वाः परिमुक्ताः (अद्यैव) सर्वे दशभूमिप्रतिष्ठिता दृष्टाः॥ भगवान् आह शृणु कुलपुत्र न हि ते मां स्तुन्वन्ति। स्वकायमेव स्तुन्वन्ति। स्वकायमेव धर्मराजासने स्थापयिष्यन्ति। स्वकायमेवग्रधर्मासने प्रतिष्ठापयिष्यन्ति। स्वकायादेव धर्मरश्मिन् निश्चारयिष्यन्ति। सर्वबुद्धपरिगृहीताश्च भविष्यन्त्यनुत्तरास्याः सम्यक्संबोधेरभिसंबोधायाभिसंबुध्य च धर्मन् देशयिष्यन्ति (च)॥ अथ यावदपरेण कालसमयेन सर्वाणि तानि धनधान्यानि परिपद्यरन् स परिपक्वानीति विदित्वा स यावदभ्यन्तरगृहे प्रवेशयेत; स पुरुषस्तानि धनधान्यानि गृहस्याभ्यन्तरे पृथक् पृथक् स्थापयति। स्थापयित्वा परिभुंक्ते। यावद्वसन्तकाले (समये) पुनरेव तानि बीजानि वापयति। भगवान् आह। बहूनि भैषज्यसेन प्रथमचित्तोत्पादिको बोधिसत्त्वः स्वप्नान्तरे भयानि पश्यति। तत्कस्य हेतोर्यदा स्वप्नान्तरे भयानि पश्यति। तदा सर्वपापकानि कर्माणि परिशोधयति। न शक्यं भैषज्यसेन पापकर्मणा सत्त्वेन तीव्रं दुःखमपनयितुं न च पापेन स्वप्नेन दृष्टेनास्य भयं भवति। भगवान् आह अग्निं भैषज्यसेन प्रज्वलितं पश्यति। तत्र तेन बोधिसत्त्वेनैवं चित्तं उत्पादयितव्यं सर्वक्लेशानि मे दग्धाः द्वितीयं भैषज्यसेन उदकं पश्यति लुडितं संप्रलुडितं। तत्र तेन प्रथमचित्तोत्पादिकेन बोधिसत्त्वेन न भेत्तव्यं। तत्कस्य हेतोः एवं हि भैषज्यसेन बोधिसत्त्वेन सर्वमोहबन्धनानि विनिवर्त्य सर्वपापक्षयं कृतं भवति। तृतीयं भैषज्यसेन प्रथमचित्तोत्पादिको बोधिसत्त्वः स्वप्नं पश्यति महाभयं। भव्याश् च ते निश्रयं प्रज्ञातुं। भव्याः कुशलस्थानं प्रज्ञतुं। भव्या अभिज्ञाकुशलस्थानं प्रज्ञतुम् भव्याः कुशलस्थाननिरोधं प्रज्ञातुम् आह। अर्थ उच्यते भगवन् धर्मस्थानम् आह। धर्म उच्यते भगवन्नारब्धवीर्यता। आरब्धशीलता। शीलसमन्वागमता धर्मनिधानमित्युच्यते। इदं भगवन् धर्मनिधानं संभवति। भगवान् आह साधु साधु भैषज्यसेन यस्(त्वं) तथागतमेतमर्थं परिप्रष्टव्यं मन्यसे। भगवानाह धर्ममेव भैषज्यसेन प्रजानन्ति। धर्ममेव ज्ञात्वा (एवमेव) भैषज्यसेन धर्मसंग्रहं प्रजानतां प्रथमो लाभ उत्पद्यते। यथाश्रुतं गृह्य धार्मिकमेव लाभो भविष्यति। तस्य गच्छतस्तौ मातापितरावेवमाहुतुः शृणु कुलपुत्र इदं सुवर्णस्य पुरुषभारसहस्रं गृहीतं परक्यस्वकस्य च; त त्वयेदं सुवर्णं सुगृहीतं कर्तव्यं न च किंचिदतो विनाशयितव्यं महालाभं कृत्वा सुवर्णं एव सुगृहीतं कुरु तदस्माकं महालाभो भविष्यति। सुखं च जीविष्यामः स च पुत्रस्तौ मातापितरावेवं वदेदेवं करिष्यामि। इत्युक्त्वा स वाणिजकः सुवर्णं गृहीत्वा गच्छेदथ स वाणिजकः प्रमादाद्यावन् मासमात्रेण सर्वं सुवर्णं विनाशयेद्विलयं कुर्यात् तस्य तौ मातापितरौ शृणुयातां एवं युवाभ्यां पुत्रेण तत् सुवर्णं सर्वं विनाशितमिति श्रुत्वा निराशीभूतौ शोकशल्येनाभ्याहतहृदयौ वस्त्राणि पाटयतः शोचतः क्रन्दतः एवं च परिदेवतः दुष्पुत्रोऽस्माकं गृहे पुत्ररूपेणोत्पन्नः सकलं एव गृहं विनाशीतवान् अस्माकमनाथं कृत्वा दासौ कर्मकरौ कृतौ; तस्य तौ मातापितरौ चिन्तापरिगतहृदयौ निराशौ कालगतौ ततस्तेन पुत्रेण श्रुतं मतापितरौ मे निराशौ कालगतौ; सोऽपि पुत्रो निराश एव कालगतः (54) ग्रहीतुं शक्यते नैव व्याधिर्दुःखं महाभयं। नास्ति ते मरणं पुत्र ग्लानस्य मरणाद्भयं।। (55) मोक्षो भविष्यते तुभ्यं व्याधेर्हि भयभैरवात्। धृतिं कुरुष्व हे पुत्र ततः सिद्धिर्भविष्यति।। (56) निरुद्ध्यते मे विज्ञानं कायो मे पीड्यते भृशम्। सर्वे अङ्गानि दुःखन्ति मृत्युं पश्यामि आत्मनः।। (57) न पश्यतश्चक्षुषी मे कर्णौ मे न शृणोन्ति च। (58) अङ्गमंगानि दुःखन्ति काष्ठा इव अचेतनाः। विस्वादयसि मे अम्ब नागतं मरणं तव ।। (59) वक्तुं नार्हसि पुत्रैवं मा मे त्रासपरां कुरु। कायं तव ज्वराक्रान्तं विप्रकाराणि पश्यसि।। (60) न पश्यामि ज्वरं कायेर्न च व्याधिर्न दुःखति। पश्यामि मरनं घोरं हतं कायं च मे भृशम्।। (61) पश्यामि आत्मना सर्वं कायं दुःखप्रपीडितं। गच्छामि कस्य शरणं को मे त्राता भविष्यति।। (62) मातापिता वदेत् पुत्र देवक्रोधं हि ते भवेत् । देवेभ्यो यजनं कृत्वा ततः स्वस्तिर्भविष्यति।। (63) करिष्यथा यूयमेव येन स्वस्तिर्भवेन् मम; । शीघ्रं शीघ्रं च गत्वा वै पृच्छथा देवपालकम्।। अथ तौ मातापितरौ तस्याम् वेलायामेवं चिन्तयतः किं करिष्यामो दरिद्राश्चास्म। यदि देवो न परसीदिष्यति तदस्माकं पुत्रः कालं करिष्यति। अथ वा प्रसादं कुर्यात्तद्वयं परमदरिद्राः पशुं पुरुषं चानयाम। अथ तौ मातापितरौ संमोहमापन्नौ न भूयः स्वगृहं प्रविष्टौ। तौ देवकुलं गत्वा तं देवपलकमामन्त्रयन्ति। शीघ्रमिदानीं यजनं कुरुष्व। अथ तौ मातापितरौ स्वयमेव तं पशुं घातयतः तं च पुरुषं जीविताद्व्यवरोपयतः ततः स देवपालक आरब्धो यज्ञं यजनाय मेदं प्रज्वालयति। ततः स देवोऽवतीर्य एवं कथयति। तव पुत्रो मया परिगृहीता इति। ततस्तौ मातापितरौ प्रीतिप्रामोद्येन स्फुटावाहतुः वरं पुत्रो जीवतु वयं दासा भविष्यामः ततस्तौ मातापितरौ निवर्त्य सुयष्टां देवं कृत्वा यावत् स्वगृहं गत्वा तदा तं पुत्रं कालगतं पश्यन्ति। ततस्तौ मातापितरौ महता दुःखदौर्मनस्येन शोकशल्येनाविद्धहृदयौ निराशीभूतौ। तत्रैव कालगतौ। आह। कुत्र भगवन् तेषां सत्त्वानामुपपत्तिः कोऽभिसंपरायः आह। अलं भैषज्यसेन किन् तवानेनार्थेन परिपृष्टेन। आह। पृच्छामि भगवन् पृच्छामि सुगत; भगवान् आह। तत्र भैषज्यसेन माता रौरवे महानरके उपपन्ना; पिता संघाते महानरके उपपन्नः पुत्रस्तपने महानरके उपपन्नः देवपालको महाविचौ महानरके उपपन्नः भगवान् आह इह भैषज्यसेनानपराधिकस्य पुरुषस्य त्रायस्त्रिंशानन् देवनां सहभाव्यतायामुपपत्तिर्द्रष्टव्या; आह। को भगवन् हेतुः कः प्रत्ययो यत् स पुरुषस्त्रायस्त्रिंशता देवानां सहभाव्यतायामुपपन्नः भगवान् आह शृणु भैषज्यसेन स पुरुषो मरणकालसमये जीविताद्व्यवरोप्यमाणस्तथागतस्योपरि चित्तं प्रसाद्यैवं वाचमभाषतः नमस्तस्य भगवते तथागतस्यार्हतः सम्यक्संबुद्धस्येत्येकवाराकृतं। स तेन भैषज्यसेन कुशलमूलेन षष्टिः कल्पान् त्रायस्त्रिंशतां देवानां सुखमनुभविष्यति। अशीतिः कल्पां जात्या जातिस्मरो भविष्यति। जातौ जातौ च सर्वशोकविगतो भविष्यति। जातमात्रश्च सर्वदुःखानि निर्वापयिष्यति। न हि ते सर्वसत्त्वा शक्यं परिनिर्वापयितुम् भगवान् आह। शृणु भैषज्यसेन वीर्यमुच्यते फलानां दर्शनं। यदुत स्रोतआपत्तिफलं नाम वीर्यस्थानं। सकृदागामिफलं नाम वीर्यस्थानं। अनागामिफलं नाम वीर्यस्थानं। अर्हत्वफलमर्हन्निरोधश्च नाम वीर्यस्थानं। प्रत्येकबुद्धफलं प्रत्येकबुद्धफलज्ञानं नाम वीर्यस्थानं। बोधिसत्त्वभूमिफलं च बोधिस्थानं वीर्यस्थानं नाम। इमे भैषज्यसेन वीर्यस्थानानां नामानि। भगवान् आह। तद्यथापि नाम कश्चिदेव भैषज्यसेन पुरुष वृक्षं वापयेत। वापितस्य वृक्षस्य तत्रैव दिवसे अङ्कुरं विरुह्येत। यत्रैव दिवसे अङ्कुरं विरुह्यन्त तत्रैव दिवसे तदङ्कुरं योजनमधस्ताद्गच्छेते; द्वितीयश्च पुरुष एवमेव वृक्षं वापयेत; अथ तत्रैवदिवसे वातक्षोभेन तस्य वृक्षस्य नाङ्कुरानि विरुह्येरनथ स पुरुषस्तस्मात् स्थानात् तं वृक्षं उद्धरेतथान्यतरश्च पुरुषः कलहभण्डनविग्रहविवादं कुर्यात् किमर्थं मे भूमिं खनसीति। अथ तावदेव तत्रैव पुरुष भीतस्त्रस्त द्वितीयश्च पुरुषोऽभीतोऽनुत्रस्तः येन स राजा तेनोपनीतावुपनीय राज्ञ पुरतः स्थापितावथ स राजा तयोरेवमाह। किमिदं भो युवयोः कलहभण्डनविग्रहविवादो जातः आमात्या आहुः किं कथयाम महाराज राजाह। क्व युष्माभि दृष्टं वा श्रुतं वा यत्रैव दिवसे वृक्षो वापितस्तत्रैव दिवसेऽङ्कुरं विरुह्यते। पत्राणि पुष्पानि फलानि च जायन्ते। पक्वर्ध-म्-आमार्धानि निश्चयमिदं भवद्भिः कर्तव्यं। अथ खलु ते अमात्य उत्थायासनात् तं राजानमेवमाहुः अस्माकं महाराज निश्चयमिदं न शोभते कर्तुं न च शक्ष्यामोऽस्य निश्चयं वक्तुं। विस्मयमिदं महाराज एष एव पुरुषस्तावत्प्रष्टव्यः वद भोः पुरुष किं सत्यमेतमर्थं यद्वदसि। (64) न श्रुतं नैव च पुष्याम दुःश्राद्धेयं वचस्तव। वृक्षो यत्र दिने वुप्तस्तत्रैवाङ्कुरितो दिने।। (65) पत्राः पुष्पं फलं दत्तं दिने तत्रैव भाषसि। (66ab) गच्छ स्वयम् वापय तरुं पश्य रुह्यति अङ्कुरम्॥ अथ स राजा रुष्ट एवमाह। गच्छन्तु भवन्तः शीघ्रमानयन्तु दारुपाटकानि कुठाराणि। यावदानयित्वा यस्तेन पुरुषेण वापितो वृक्षः सपत्राणि पुष्पफलः प्रादुर्भूतः तं वृक्षं रोषाच्छेदयति। अथ तेभ्याश्चतुर्विंशति वृक्षेभ्यश्चतुर्विंशति पक्षिणः कुर्कुटाः प्रादुर्भूतानि। सुवर्णचूडानि सुवर्णतुण्डानि सप्तरत्नमयानि पक्ष्माणि। अथ खलु स राजा रोषाभिभूतः स्वहस्तेन कुठारं गृह्य तं वृक्षं पराहनति। ततश्च वृक्षात्पराहतादमृतोदकं प्रवहति। तत्क्षनमेव प्रधावित्वा तौ पुरुषौ ततश्चारकबन्धनान् मोक्षयित्वा येन तं वृक्षं तेनोपनीयतः अथ स राजा पप्रिच्छ। किम् अयं वृक्षस्त्वद्वापितः एको भूत्वा च्छिद्यमानो द्विगुणविद्ध्याभ्वर्धमानः यावच्चतुर्विंशतुधा गतः मद्वापितस्तु वृक्षो नांकुराणि न पत्राणि न पुष्पाणि न फलानि दत्तवान् ततः स पुरुष एवमाह। यादृशानि महाराज मम पुण्याणि न तव तादृशानि पुण्यानि संविद्यन्ते। (66cd राज्यभोगैश्च मे नार्थो न धान्येन धनेन वा। (67) प्रसादो मम बुद्धेभ्यो भवेयं द्विपदोत्तमः। ब्रजेन्निर्वाणधातौ हि शान्ते यत्र तथागतः॥ (68) देशेय धर्मं युष्माकं निर्वाणपुरगामिनं। (69) पूर्वं मया कृतं पापं राज्ञो बन्धनमागतः। इदन् तु कृत्वा प्रणिधिं मम पापक्षयो भवेत्॥ अथ खलु तेन कालेन तेन समयेन द्वात्रिंशति कूटागारसहस्राणि प्रादुर्भूतानि। एकैकं च कूटागारं पंचविंशतियोजनप्रमाणं प्रादुरभवत् एकैकस्मिंश्च कूटागारे पंचविंशति पक्षिणकुक्कुटाः प्रादुर्भूतानि। सुवर्णचूडानि सुवर्णतुण्डानि सुवर्णमुखानि। ते मानुष्यकं वाचं निश्चारयन्ति। (70) असाधुस्ते महाराज यद्बृक्ष च्छेदितस्त्वया। कोटीशतानि वृक्षाणां चतुर्विंशत् स्थिताः पुनः।। (71) पापेन कर्मणानेन अनिष्ठं भोक्ष्यसे फलम्। न जानीषे कीदृशः सत्त्वो येनायं वापितो द्रुमः।। (72) न जानामि इमं अर्थं व्यकुरुधवं महातपा। कीदृशोऽसौ महासत्त्वो येनायं वापितो द्रुमः।। (73) एषो हि लोकप्रद्योतो उत्पत्स्यति विनायकः। (74) कतमो द्वितीयः सत्त्वो यस्य वृक्षं न रूहति। किं वा कर्म कृतं तेन पापमाचक्ष्व मे द्विजाः।। (75) देवदत्तो हि मूढोऽसौ यस्य वृक्षं न रूहति। न कृतं कुशलं किंचिद् रुह्यते स्य कथं द्रुम॥ भगवान् आह शृणु भैषज्यसेन व्याकरिष्यामि। अथ खलु भगवांस्तस्यां वेलायां स्मितं प्रादुष्चकार; अथ तावदेव तस्मिन् समये भगवतो मुखद्वाराच्चतुरशीति रश्मिशतसहस्राणि नश्चरन्ति स्मानेकवर्णानि नानावर्णान्यनेकशतसहस्रवर्णानि। तद्यथा नीलपीतलोहितावदातमंजिष्ठास्फटिकरजतवर्णानि। ता अनन्तापर्यन्तानि लोकधातवोऽवभास्य पुनरेव प्रत्युदावृत्या (तं) भगवन्तं तृष्प्रदक्षिणीकृत्य भगवतो मूर्धन्यन्तर्धीयन्त; भगवान् आह पश्यसि त्वं भैषज्यसेन चतुर्दिशं लोकधातौ समन्ताज्जनकायमागच्छन्तं ममान्तिके। आह। नोहीदं भगवन् न पश्यामि। भगवान् आह तेन हि भैषज्यसेन व्यवलोकय पश्य जनकायं दक्षिणस्यान् दिशि-म्-एको वृक्षः प्रादुर्भूतः सप्तयोजनसहस्रप्रमाणः तत्र पंचविंशति कोटीसहस्राणि जनकायस्य सन्निपतितानि। ते न जल्पन्ति नालपन्ति न संलपन्ति। न भाषन्ते नोत्तिष्ठन्ति न चंक्रमन्ति। तूष्णींभावेनाधिवास्यन्ति। पश्चिमायां दिश्येको वृक्षः प्रादुर्भूतः सप्तयोजनसहस्रप्रमाणः तत्र पंचविंशति कोटीसहस्राणि जनकायस्य सन्निपतितानि। ते न जल्पन्ति नालपन्ति न संलपन्ति। न भाषन्ति नोत्तिष्ठन्ति न चंक्रमन्ति। तूष्णींभावेनाधिवासयन्ति। उत्तरस्यान् दिशि-म्-एको वृक्षः प्रादुर्भूतः सप्तयोजनसहस्रप्रमाणः तत्र पंचविंशति कोटीसहस्राणि जनकायस्य सन्निपतितानि। ते न जल्पन्ति नालपन्ति न संलपन्ति न भाषन्ति नोत्तिष्ठन्ति। न चंक्रमन्ति तूष्णींभावेनाधिवासयन्ति। ऊर्ध्वायान् दिश्येको वृक्षः प्रादुर्भूतः सप्तयोजनसहस्रप्रमाणः तत्र पंचविंशति कोटीसहस्राणि जनकायस्य सन्निपतितानि। ते न जल्पन्ति नालपन्ति न संलपन्ति न भाषन्ति। नोत्तिष्ठन्ति न चंक्रमन्ति। तूष्णींभावेनाधिवास्यन्ति। अधस्ताद्दिश्येको वृक्षो प्रादुर्भूतः सप्तयोजनसहस्रप्रमाणः तत्र च पंचविंशति कोटीसहस्राणि जनकायस्य सन्निपतितानि। ते न जल्पन्ति नालपन्ति न संलपन्ति न भाषन्ति नोत्तिष्ठान्ति। न चंक्रमन्ति। तूष्णीभावेनाधिवासयन्ति॥ एवमुक्ते भगवान् भैषज्यसेनं बोधिसत्त्वं महासत्त्वमेतदवोचत् पृच्छ त्वं भैषज्यसेन यद्यदेवाकांक्षस्यहन् ते तस्य तस्यैव प्रश्नस्य परिपृष्टस्य व्याकरणेन चित्तमाराधयिष्ये। आह। कस्य भगवन् ऋद्धिबलाधानेन गच्छामि। तथागतस्यर्ध्यानुभावेन उत स्वर्ध्या; भगवान् आह स्वकेन भैषज्यसेन ऋद्धिबलाधानेन गच्छ। पुनरपि तथागतस्यर्ध्यानुभावेनागच्छ; अथ खल्वितो लोकधाता षण्नवति लोकधातुकोटीरतिक्रम्य चन्द्रप्रदीपा नाम लोकधातुः तत्र चन्द्रावतिक्षेत्रो नाम तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्ध एतर्हि तिष्ठति धृयते यापयति। अशीतिकोटी बोधिसत्त्वमहासत्त्वसहस्रपरिवृतः पुरस्कृतो धर्मन् देशयति स्म। ताम् लोकधातुं भैषज्यसेनो बोधिसत्त्वोऽनुप्राप्तः आह। केन भगवन् दृष्टं केन श्रुतं यद् अचेतने वृक्षे मनुष्या जायन्ते। स भगवान् आह न भैषज्यसेन त्वया दृष्टं (वा) न श्रुतं (वा) यदचेतने वृक्षे मनुष्या जायंते। आह। न मे भगवन् दृष्टं न श्रुतं यदचेतने वृक्षे मनुष्या जायन्ते। स भगवान् आह इच्छसि त्वं भैषज्यसेन द्रष्टुं तदहं सांप्रतं दर्शयिष्यामि। अथ स भगवांश्चन्द्रावतिक्षेत्रस्तथागतो भैषज्यसेनं बोधिसत्त्वं महासत्त्वमामन्त्रयति। पश्यसि त्वं भैषज्यसेन एष जनकायस्तथागतं नानागन्धमाल्यविलेपनैरभ्यवकिरन्ति। आह। पश्यामि भगवन् पश्यामि सुगत ; स भगवान् आह एते अचेतना जनकायाः प्रादुर्भूताः एत अचेतना मनुष्याः प्रत्याजाताः॥ अथ खलु तेषां कोटीशतसहस्राणामेकैकस्य यद्बाहुशतं ते सर्वे विकीर्यन्ते। भगवान् आह एवमेव भैषज्यसेनाचेतनाः सत्त्वा जायन्ते। अचेतना निरुद्ध्यन्ते। अस्माकमपि भैषज्यसेन शरीरमचेतनभूतं मन्यितव्यं। आह। कतमे भगवन् सत्त्वा ये दहराः कतमे वृद्धाः भगवान् आह सन्ति भैषज्यसेन दहराः सत्त्वा सन्ति वृद्धाः आह। कतमे भगवन् दहरा कतमे वृद्धाः आह। इच्छामि भगवन् दहराणि सत्त्वानि द्रष्टुम् भगवान् आह न जानासि भैषज्यसेन अचेतनः पृथिवीप्रदेशो नालपन्ति न संलपन्ति। (न) धर्मस्कन्धं प्रजानाति। तत्कस्य हेतोः इहैकत्या भैषज्यसेन दहरा सत्त्वाः नोत्पादं जानन्ति न निरोधं जानन्ति। दृष्ट्वा च न जरा न व्याधिर्न शोको न परिदेवः न प्रियविप्रयोगो नाप्रियसंप्रयोगः न प्रियाद्विनाभावः न मरणं नाकालमृत्यु। नापि तानि सर्वकटुकानि दुःखाणि दृष्ट्वा उद्योगमापद्यन्ते कुतस्ते ज्ञास्यन्ति। पुनः पुनस्ते भैषज्यसेन शिक्षयितव्यानि। भगवान् आह शृणु भैषज्यसेन यन् मानुष्यकमात्मभावं प्रतिगृह्णन्ति। तन्न रुप्यकारेण कृतं। न चीमरकारेण कृतं। न काष्ठकारेण कृतं। न कुलालेन कृतं। न राजभयेनोत्पद्यते। स्त्रीपुरुषसंयोगात् पापेन कर्मणा संयुक्तं संभवति। पुनः पुनश्च तेषां सत्त्वानां शिल्पानि शिक्षापयन्ति। अनन्तं च तेषां कटुकं दुःखं संभवति। कटुका वेदनाः तत्र तेषां पूर्वकृतानां पापकानां कर्मणां विपाकमनुभवन्ति। इहैव ते भैषज्यसेन दहराः सत्त्वा आगता य एते(नालपन्ति न संलपन्ति) नोत्तिष्ठन्ति य ईदृशान् दुःखां वेदनामनुभवन्ति। अनेन कारणेन भैषज्यसेन नालपन्ति न संलपन्ति। एवं ते भैषज्यसेन दहराः सत्त्वाः कुशलमजानानाः नोत्पादं जानन्ति न निरोधं जानन्ति। न च ते मानुष्यकमात्मभावं प्रतिलप्स्यन्ते। इमे उच्यन्ते भैषज्यसेन दहराः सत्त्वा। भगवान् आह तद्यथापि नाम भैषज्यसेन कश्चिदेव पुरुष अग्निं काष्ठेन परिमार्जयेत्त तस्यानुपूर्वेण तं काष्ठमग्निना प्रदीप्येत। एवमेव भैषज्यसेन मानुष्यात्मभावं प्रथमं संजायते। जातं च सन् वेदनां वेदयति। आह। को त्राभिजातो जातः कः परिनिर्वृतः भगवान् आह बुद्ध एव भैषज्यसेनाभिजातो जातः तथागत एव परिनिर्वृतः स च पुरुषश्चारकावरुद्धस्तमग्निरश्मिं पश्येद्दृष्ट्वा चाश्वस्तो भवेद् उत्साहं च वर्धयेत् स चाग्निः केनचिदेव हेतुना प्रज्वलेत; तेन चाग्निन्ज्वालेन तद्गृहं समन्ततः प्रज्वलेत् स च पुरुषस्तत्रैव दह्येत् तं च दग्धं राजा श्रुत्वा चिन्तायासमापद्येत। तस्यैवं भवेन्न भूयोऽहं स्वविषये कंचित् सत्त्वं चारकावरोधं करिष्यामि। अथ स राजा तेषां स्वविषयनिवासिनां सत्त्वानामेवं समाश्वासयेत् मा यूयं भवन्तः सत्त्वा भायथ मा उत्रसथ; अभयं युष्माकं भवतुः न मम विषये भूयो दण्डोपचारं (वा) बन्धनावरोधं वा भविष्यति। न च कस्यचित् सत्त्वस्य जीवितविनाशं करिष्यामि। निर्भया भवन्तः सत्त्वा यूयं भवथ। (76) अहो क्षेत्रं जिनक्षेत्रं सुक्ष्त्रेमभिसंस्कृतं। वुप्तानि यत्र बीजानि न विनाशं ब्रजन्ति हि।। (77) बुद्धक्षेत्रं जिनक्षेत्रं प्रशस्तं जिनशासनं। (78) स्थितो निर्वानधातौ सन् दृश्यते धरणीतले। शान्तं कृत्वा सर्वलोकं बुद्धः शोधेति दक्षिणां।। (79) मोचेति नवकान् सत्त्वान् मोचेति च पुराणकान्। (80) बद्धा हि नरकद्वारस्तिर्यक्प्रेता विमोचिताः। शान्तिः कृता हि लोकेस्मिन् परलोके सुखं कृतं॥ (81) साधु दर्शनु साधूनां बुद्धानाम् साधु दर्शनं। ये श्रोष्यन्ति इदं सूत्रं पदं प्राप्स्यन्त्यनुत्तरं।। भगवान् आह पश्यसि त्वं कुलपुत्रैतानि दहराणि सत्त्वानि। आह। पश्यामि भगवन् पश्यामि सुगत; भगवान् आह सर्व एते भैषज्यसेनाद्यैव दशभूमिप्रतिष्ठिता बोधिसत्त्वा भविष्यन्ति॥ अथ खलु भैषज्यसेनो बोधिसत्त्वो महासत्त्वो येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणमय्य भगवन्तमेतदवोचत् बहवो भगवन् बहवो सुगत बोधिसत्त्वाः सन्निपतिताः सन्निषण्णाः बहूनि च भगवन् देवनागानि सन्निपतितानि सन्निषण्णानि। पुनश्चानेकानि राक्षसप्रेतान्यडकवत्यां राजधान्यमागत्य सन्निपतितानि सन्निषण्णान्यभूवन् धर्मश्रवणाय॥ अथ खलु भैषज्यसेनो बोधिसत्त्वो महासत्त्वो ऋद्धिबलेनोर्ध्वादवतीर्य येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणमय्य भगवन्तमेतदवोचत् धर्मस्कन्धो (भगवन्) धर्मस्कन्ध इति। भगवन्नुच्यते कियता भगवन् धर्मस्कन्ध इत्युच्यते। भगवान् आह धर्मस्कन्ध इति कुलपुत्रोच्यते। यो ब्रह्मचर्यं पर्येषते ब्रह्मचर्यं पर्येष्य सर्वपापाद्विरमति। पश्यसि त्वं कुलपुत्रामी दहरा सत्त्वा अब्रह्मचर्याद् विरमन्ति। आह पश्यामि भगवन् पश्यामि सुगत; आह। ते नूनन् धारणीप्रतिलब्धा भविष्यन्ति। सर्वधर्मसमन्वागताश्च भविष्यन्ति। आह। केनोपायेन भगवन् बहूनि सत्त्वानि सन्निपतितानि। धर्मस्कन्धं श्रोतुम् भगवान् आह- युष्माभिरपि कुलपुत्राः सर्वसत्त्वैश्च मर्तव्यमिति। आह। कथं भगवन् मरणकालमाक्रमति। भगवान् आह मरणकाले कुलपुत्राश्चरिमविज्ञाने विज्ञाननिरोधो नाम वातः विज्ञानविभ्रमो नाम वातः विज्ञानसंक्षोभसंयुक्तो नाम वातः इमे त्रयः कुलपुत्रा वाता मरणकालसमये चरिमविज्ञाने संलुडन्ति (संक्षुभन्ति) संक्षोभमुत्पादयन्ति। त आहु। कतमानि भगवन् त्रीणि मरणकालसमये विज्ञाननिरोधे वर्तमाने शरीरं निर्घातयन्ति। भगवान् आह शस्त्रकश्च नाम मार्षाः सूचकश्च नाम मार्षाः ष्ठीलकश्च नाम; ये शरीरं निर्घातयंति। भगवान् आह आदीप्तकश्च नाम मार्षा दहनवासकश्च नाम; मेडिकश्च नाम; शृंगारिकश्च नाम। श्मशानिकश्च नाम; दुर्बुद्धिकश्च नाम। भारगुरुकश्च नाम; जातिपरिपीडितश्च नाम; जातिसंक्षुभितश्च नाम; जीवितपरिभाविकश्च नाम; मरणप्रियविप्रयोगकश्च नाम; इमे मार्षा उच्यन्ते शरीरनामानः भगवान् आह विज्ञानं नामायुष्मन्तो म्रियते। पुण्यं नामायुष्मन्तो जीवति। शरीरं नाम मार्षा मृयते स्नायुकोटीभिर्बद्धम् चतुरशीतिभिः सिराकूर्वसहस्रै रोमकूपैर्बद्धम् द्वादशभिः सहस्रैरंगानां बद्धं। षष्ट्युत्तरैस्त्रिभिः शतैरस्थीनां बद्धम् चतुरशीतिः कृमिकुलशतान्यभ्यन्तरे वसन्ति तेषां सर्वेषां प्रणकानां मरणं संविद्यते। मरणनिरोधं च संविद्यते तत्र सर्वे ते प्राणका निराशा भवन्ति। यदा स पुरुषो मृयते तदा सर्वप्राणकानां वातसंक्षोभः संलुडति अन्योन्यपरिभाक्षनार्थाय तदा ते दुःखां वेदनां वेदयन्ति। अन्ये पुनः पुत्रशोकं कुर्वन्ति। अन्ये दुहितृशोकं ज्ञातृशोकं सर्वे एव ते शोकशल्यविद्धाः अन्योन्यभक्षणमारभन्ते। सर्वे ते अनुपूर्वेण परस्परं भक्षयन्त; द्वौ प्राणकाववतिष्ठन्ते। तौ सप्ताहमभियुध्यतः याव सप्ताहेऽतिक्रान्ते तत एकः प्राणको निर्मथ्यते। एको मुच्यते। तत् कतम आयुष्मन्त उच्यते धर्मः तत्किं मन्यध्वे यथा सर्वप्राणकानां अन्योन्यनिरोधेन मरणं। आह। कथं न कृतानि यत् करणीयानि कुशलमूलानि। तत् कथं त्वया भोः पुरुष न कृतमुभयोर्लोकयो हितसंवर्तकानि धर्मस्कन्धकुशलमूलानि। द्वितीयं मार्षाः पृच्छामि। कथं त्वया न कृतः कुशलमूलसंभारः यस्त्वं परिमुक्तः स्याज्जात्या जरया व्याधेर्मरणात् तत् कथं ते न कृतं योनिशोमनसिकारप्रत्यवेक्षणां किं त्वया भोः पुरुष श्रुतं। पृथिव्यां गण्ड्यां आकोटनशब्दं। न च दृष्टा जांबुद्वीपका मनुष्या दानानि ददन्तः पुण्यानि च कुर्वन्तः उपवासमुपवसन्तः तथागतक्षेत्रे कुशलमूलबीजान्यवरोपयन्तः गन्धं वा माल्यं वा दीपं व न त्वया दृष्टं खादनीयभोजनीयं वा दीयमानम् न च ते दृष्टास्तथागतस्य चतस्रः पर्षदः सन्तर्प्यमानाः भिक्षुर्वा भिक्षुणी वा उपासको वा उपासिका वा इमांश्चतस्रः पर्षदः शासनेऽभिनिवुस्ताः एवं तस्य हितानि वदन्त्यालपन्ति च। न हि देवकृतं किंचित् असाधुस्त्वया भोः पुरुष कृतम् इमिमं जंबुद्वीपमागत्य; (83) दृष्ट्वा तथागतोत्पादः श्रुत्वा गण्डीपराहताम्। श्रुत्वा धर्मन् देशयमानं शन्तं निर्वाणगामिनं।। (84) कस्मात् ते न कृतं पुण्यं परलोकसुखावहम्। भोक्ष्यसे नरके दुःखम् अनिष्ठकर्मणः फलम्।। कृतं मे पापकं कर्म कामभ्रान्तेन चेतसा; ।। कृता मे प्राणिनां हिंसा सांघिकं च विनाशितं। दौष्ठुल्यं भाषितं वाक्यं माता मे परितापिता; (90) महापद्मे च नरके क्रन्दयिष्यामि सुदुःखितः। वारा शतं कालसूत्रे उत्पत्स्यामि महाभये।। (91) हताश्च नारका सत्त्वाः पुनः पश्यन्ति ते भयम् । योजनानां शतं भूयः प्रतिपद्यन्ति महाभयम्।। (92) द्वारन् ते न लभिष्यन्ति पुनः कुंभे प्रतापिताः। क्षूरं तु नाम नरकं सहस्रं क्षूरसंभवम्।। (93) शतम् सहस्रं कोटीनां क्षूराणां जायते ग्रतः। तैस्तस्य भिद्यन्ते गात्रं कर्मभि दुष्कृतैः स्वकैः॥ अनुभाव्या मया दुःखा ईदृशा नरके ध्रुवम् (95) द्रक्ष्यन्ते सर्वसत्त्वा मे कायं दुःखप्रपीडितं। अर्था परक्या आदत्ता मया वेश्मस्य कारणात्।। (96) पुत्रा दुहितरो मह्य भ्राता च भागिनी तथा । माता पिता चैव मम मित्रज्ञातिगणोऽपि च ।। (97) दासकर्मकराश्चैव गावो भृत्यः पशुं तथा। (98) वस्त्रैस्तथा सुसूक्ष्मैश्च भ्रान्तः कारापने गृहे । (99) वीणास्तूर्याः पराहत्य रतं मे दुर्दमं मनः। गात्रं गन्धोदकैर्लिप्तं कृतज्ञोऽद्यापि नैव सः।। (100) अचेतन शरीरस्त्वं भ्रान्तोऽस्मि तव कारणात्। न विद्या ते मम त्राता कश्चित् सत्त्वः पुनर्भवेत्।। भुक्ता रसा स्वादुवन्तो जिह्वया विविधास्तथा।। (102) शीर्षे मालाश्च बहवो बद्धा श्वित्राः सुशोभनाः। रूपेण भ्रामितश्चक्षुश्चक्षुत्राणं न विद्यते। ।। (103) पापानां चक्षुषी हेतुर्मया दृष्ट्वातु यत्कृतम्। श्रोत्रौ हेतुश्च मे भूयः बाहू वज्रपराहताः।। (104) हस्तेभ्यः कटका बद्धा अङ्गुलीयेभि यंत्रिका। ग्रीवायां मुक्तिहाराणि पादौ चापि स्वलंकृतौ।। (105) जालानि कृत्वा तत्रैव सौवरणं संस्थितं ततः। गात्रै च विविधा रत्ना सौवर्णकटकास्तथा।। स्पर्शं च सुकुमारं मे। तृष्णग्रस्तेन सेवितं।। मक्षितः पाण्डुरं वस्त्रं प्रावृतं सूक्ष्मकाशिकं ।। (110) अवतीर्य हस्तिपृष्ठादश्वपृष्ठे भिरुह्य च। राजाहमिति मन्यामि जनो मे धावते ग्रतः।। (111) अन्तःपुरं विजानामि गीते नृत्ये सुशीक्षितः। (112) ईदृशं मे कृतं पापं परलोकमजानता; । परमांसा मया भुक्तास्ततो दुःखमिदं मम; ।। (113) मरणं मे न विज्ञातमागमिष्यति दारुणं । (114) आगतं मरणं मे द्य कश्चित्त्राता न विद्यते। यूयं हि ज्ञातयः सर्वे मुखं मे किं निरीक्षथ।। (115) कस्माद् वस्त्रं पाटयध्वं प्रलापैश्चापि किंकृते; । केशान् कस्माद् विकिरथ रक्तं किं वा करिष्यति।। (116) पांसुं च शीर्षे क्षिपथ उरस्ताडं करोथ किम्। जीवं नाहं वारितव्यः पापात् किं रुदितेन वः।। (117) शरीरं मे वृकभोज्यं कुर्कुराणां च वायसाम्। भविष्यते पक्षिणां च वृथा पुष्टं अयन् तनुः।। तथोपयोज्यं भैषज्यं यथास्मान् मुच्यते भयात्।। (119) यन् मे वैद्याः प्रदास्यन्ति भैषज्यं न तदिष्यते। (120) मृयतो मम दातव्यं मा मेमं संप्रयच्छथ। (121) पापस्कन्धं किमाक्षिप्य यत्पश्चा दुःखदायकम् । (122) पुत्रा दुहितरं किं मे चक्षुषा सन्निरीक्षथ; । त्रायध्वमस्माद् रोगान् मे रुदध्वं किन्निरर्थकम्।। (123) यूयं हि पुत्र दुहितृ कृतघ्ना मम साम्प्रतम्। युष्माकं पोषणार्थाय परकीयं मया हृतं।। (124) साप्रतं मरणं प्राप्तं निराशं माम् करोथ किम्। (125) वेदना संज्ञा संस्काराः स्पर्षं परमवेदनाः। तृष्णाया भ्राम्यते बालः प्राप्नोति कटुकं फलं; ।। (126) शोकबन्धन मह्य तु जातस्य विषमे कुले। अल्पपुण्यं तु मां ज्ञात्वा शोचयिष्यन्त्यपरे जनाः।। (128) भ्राम्यते विद्यया बालो यत्र मोक्षं न विद्यते। मोक्षार्थं न विजानाति भ्रान्तः पापं करोति च।। (129) क्लेशैश्च भ्राम्यते बालो नित्यं व्याक्षिप्तमानसः। दह्यते ह्यग्निना दीप्तः कायो विविधबन्धनः।। (130) विभ्रान्तो भ्रमते कायो यत्र सौख्यं न विद्यते। तच्च सौख्यं न जानाति यदभ्यन्तसुखावहम्।। (131) बुद्धानाम् सुखदं क्षेत्रं धर्मचक्रं महागदम्। शीलं च सत्यं शीलनां ब्रह्मघोषास्तथागता॥ (132) कृत्वा तु पापकं कर्म नरकेषु पतन्ति हि। भुंजन्ते चीमरं तप्तं पीवन्ते लोहपानकम्।। (133) कायेभ्यो वर्षतेऽङ्गारं दग्धाः क्रन्दन्ति दारुणम्। (134) न विजानन्ति सौख्यानि धर्मं च न विजानते । बालो भ्रमत्यधर्मेण सौख्यं नाप्नोति किंचन ।। (135) श्रद्धाशीलेन संपन्नः प्रज्ञायुक्तो महातपाः । मित्रं भजति कल्याणं शीघ्रं भोति तथागतः।। (136) वीर्यमारभते श्रेयं बुद्धलोकोपपत्तये । (137) मैत्रं चित्तं समापन्नो ब्रह्मचर्यपरायणः। (138) विमुक्तिदर्शनं बुद्धं गुष्टशब्दं विनायकं। (139) कल्याणमित्रां परमां सुदुष्करं यो देशयेत्। इह धर्म लोके शृण्वन्ति ये गौरवाद्बुद्धशासनं।। ते भोन्ति बुद्धाः सुगता नरोत्तमाः शान्तेभ्यो बुद्धक्षेत्रेभ्यो ये भवन्ति सगौरवाः॥ अथ तावदेव चतुर्भ्यो दिग्भ्यः पश्यति। पृथिवीविवरं ददाति। पृथिव्या विवृतायां पश्यति। पृथिवीविवरेभ्यो विंशति कोट्यो मनुष्याणां जायन्ते। अधस्ताद्दिशि विंशति कोट्यो मनुष्यानां जायन्ते। ऊर्ध्वायां दिशायां पंचविंशति कोट्यो मनुष्यानां जायन्ते। भगवान् आह पश्यथ यूयमिमे जनकायाः भगवान् आह इमे जनकाया युष्माकं सखाया जाताः त आहुः एतेषामपि भगवन् सत्त्वानां मरणं भविष्यतीति; भगवान् आह एवमेतन् मार्षाः सर्वसत्त्वानामपि मरणं भविष्यति। महाऋद्धिविकुर्वितानि दर्शयन्ति। पर्वतेषु च पर्यंकं बध्वा निषीदन्ति। विंशतिर्योजनसहस्राण्यूर्ध्वमारुहन्ति। दश कोटीसहस्राणि चन्द्रमसूर्याणि-म्-अवतरन्ति। भगवान् आह पश्यथ कुलपुत्रा एतौ चन्द्रसूर्यौ प्रादुर्भूतौ। त आहु। पश्यामो भदन्त भगवन् पश्यामो भदन्त सुगत; भगवान् आह एष बोधिसत्त्वैः स्वकायाद् रश्म्यावभासो ऋद्धिप्रातिहार्यं च दर्शितं सन्दर्शयित्वा सत्त्वानान् धर्मन् देशयन्ति। बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकंपायैर्महतो जनकायस्यार्थाय हिताय सुखाय देवानां च मनुष्याणां च इहैव ते मानुष्यके काये वीर्यबलमुपदर्शयित्वा ईदृशम् ऋद्धिबलमुपदर्शयन्ति। आह। देशयतु भगवान् रश्म्यावभासप्रादुर्भावाय धर्मम् आह। पश्यामि भगवं पश्यामि सुगत। तस्य मम भगवन्नेवं भवत्वहं तथागतमेतमर्थं परिपृच्छेयं। भगवान् आह पृच्छ त्वं भैषज्यसेन यद्यदेवाकांक्षस्यहं ते तस्य तस्यैव प्रश्नस्य व्याकरणेन चित्तमाराधयिष्यामि निर्देक्ष्यामि विभजिष्यामि। भैषज्यसेन यदतीतानागतप्रत्युत्पन्नेष्वध्वसु तत्सर्वं दर्शयिष्यामि। आह। देशयतु मे भगवन् कौकृत्यविनोदनार्थं। इहाहं भगवन् पश्यामि तथागतं चतुरशीतिभिर्देवपुत्रसहस्रैः परिवृतं चतुरशीतिभिः कोटीसहस्रैर्बोधिसत्त्वैः परिवृतं; द्वादशभिः कोटीसहस्रैर्नागराज्ञां परिवृतं। अष्टादशभिः कोटीसहस्रैर्भूतानां परिवृतं पंचविंशतिभिः कोटीसहस्रैः प्रेतपिशाचैः परिवृतं। आह। किमेते भगवन् सत्त्वा बहूनि सत्त्वस्थानानि नानाविचित्रैः कर्मभिऋ उत्पन्नानि। ते भगवन्तं परिवार्यावस्थितानि भगवान् आह शृणु भैषज्यसेन। आह च - बहवो नवकाः सत्त्वाः अद्य प्राप्स्यन्ति धारणिम्।। (142) ज्ञास्यन्ते ते सर्वधर्मान् प्राप्तये दशभूमिनां। भूमयो दश प्राप्स्यन्ति बुद्धकृत्यं करिष्यतः।। (143) वर्तिष्यन्ति धर्मचक्रं धर्मवर्षं प्रवर्षिषूः। रमणीयं शासनं मह्यं येन सत्त्वाः समागताः।। (144) देवनागाश्च प्रेताश्च असुराश्च सुदारुणाः। (146) धर्मं प्राप्स्यन्ति अद्येमे यथा प्राप्तं तथागतैः॥ (147) गुरुभारो भगवन् कायो दारुणश्च महाभय। (148) मार्गन् तु न विजानामो मार्गमेव न दृश्यते। अन्धभूता वयं नाथ अस्माकं कुरु संग्रहं।। (149) अध्येषाम वयं वीर धर्मन् देशय नायक; । अल्पप्रज्ञा वयं जाता अनभिज्ञाः सुखस्य हि; ।। (150) धर्मन् देशय। अस्माकं दुःखान् मोचय दारुणात्। यत्र यत्रोपपद्येमः स्याद् अस्माद् बुद्धदर्शनं॥ (151) भूंजध्वं भोजनं यूयं पिवध्वं रसमद्भुतम्। पश्चाद्विशारदा भूत्वा धर्मं श्रोष्यथ निर्भयं।। (152) भदन्त स्थविर कस्त्वं नजानीमो वयं तव; । (153) मुक्तं नरकतिर्यक्षुः प्रेतलोकान् महाभयात् । शान्तस्ते सर्वपापानि यथा जगति शोभसे।। (154) पश्याम हस्ते करकं सप्तरत्नसमन्वितम्। सूत्रं रत्नामयं काये तेजराशौ विवेष्टितं।। (155) प्रतिवोढुं न शक्ता स्म शान्तवाक्यस्य ते वच। भक्तेन कार्यं नास्माकं पानेन स्वादुना न च।। (156) भक्तादुच्चार संभवति पानान् मूत्रं तथैव च। शोणितं च रसाद्भवति रक्तान् मांसं च संभवेत् ।। (157) नास्माकं भोजनं कार्यं पानान् चैव सौसंस्कृतं; । (158) कटकाश्च न सौवर्णाः कार्या मुक्तिलता न च; । अङ्गुलियैर्नैव कार्यं सर्वे ते नित्यधर्मिणः।। (159) जीवितैरर्थिकाश्च स्म न च गच्छेम दुर्गतिम् । अर्थिका धर्मदानेन न देवानां सुखैरपि; ।। (160) कल्याणमित्रता कार्या न राज्यं चक्रवर्तिनां। चक्रवर्ती मरिष्यन्ति त्यक्त्वा द्वीपान् सुशोभनां।। (161) न पुत्राः पृष्ठतो यान्ति न भार्या न च धीतराः। सप्तरत्ना निवर्त्यन्ते नापि यास्यन्ति पृष्ठतः।। (162) संन्निपात्य बहुजनो न च यास्यन्ति पृष्ठतः । पुरतश्च न धावन्ते वशं भूयो न वर्तति।। (163) एकजन्मिकराजानो भ्रामिता नित्यया बहु; । कृत्वा पापानि कर्माणि रौरवं प्रपतन्ति ते।। यास्यते क्व च सा ऋद्धिर्यदा वत्स्यति रौरवे।। (165) मृता ऋद्धिं न शक्नोन्ति यत्र भूमिर्न विद्यते । स्थविर शृणुष्व अस्माकं गच्छ येन तथागतः।। (166) कांक्षाम दर्शनं तस्य मातापित्रोर्यथैव हि। नास्माकं विद्यते माता न पिता भ्रातरौ न च ।। (167) सैव लोकगुरुर्माता पिता चैव तथागतः। (168) मोचकः स हि संसाराद् येन भूयो न जायते। (169) तेन प्रतारिताः सत्त्वाः न भूयो विनिवर्तिता। (170) नास्माकं भोजनेनार्थो न राज्यफलकांक्षिणः। (171) सुखं मानुष्यकं जन्म दृश्यते यत्र सर्ववित्। अल्पायुषाश्च दृश्यन्ते दुष्कृतैः कर्मभिः स्वकैः ।। (172) रज्यन्ते कामभोगैस्ते विन्दन्ति मरणं न च; । जानन्ति न च भायन्ते निरोधोत्पादवांचिताः।। (173) सुक्ष्मान् धर्मान् न जानन्ति सूक्ष्मं कार्यं न कुर्वन्ते। शान्तं धातुं न जानन्ति अविद्याक्रान्तचेतसः।। (174) च्यवन्तो न च खिद्यन्ते जायन्तश्च पुनः पुन। (175) परकीयं हरिष्यन्ति घात्यन्ते बन्धने तथा। (177) को नु त्राता भवेयुर्मे सर्वान् भोगान् ददाम्यहं। (178) सर्वं कर्म करिष्यामि दासयोग्यं च यद्भवेत्। न राज्यभोगैर्मे कार्यं न धान्येन धनेन च।। (179) स्वशरीरेण मे कार्यं पापकारी न मुच्यते। एवं हि स्थविरास्माकं न कार्यं भोजनं भवेत्।। (180) राजानोऽपि मरिष्यन्ति यैर्भुक्तं मृष्टभोजनम्। देवपुत्रा मरिष्यन्ति पीत्वा वै पानमुत्तमम्।। (182) रसगृद्धा हि राजानः पापं कुर्वन्त्यनल्पकं। रज्यन्त्यनित्येहि रसेहि यत्र सारं न विद्यते।। (183) पानं न कार्यं अस्माकं न च कार्यं हि भोजनं। धर्मता ईदृशी कार्या दुःखान् मुच्येम यद्वयम्।। सर्वबन्धननिर्मुक्तं तं बुद्धं शरणं गताः।। (185) वयं हि शरणं यामो लोकनाथं महर्षिणम्। वन्दनाय वयं यामः सत्त्वानां प्रियदर्शनम्।। (186) नामं तव न जानामो नाममाचक्ष्व शोभनं। यूयं हि श्रोतुमिच्छध्वं नामं सर्वजनस्य च। तव तु श्रोतुमिच्छामो नामं सर्वगुणोद्भवं।। (188) गंभीरं श्रूयते नाम यस्त्वं बुद्धाना श्रावकः आह। भैषज्यसेनो नाम्नाहं सत्त्वानां भैषज्यो ह्यहं।। (189) युष्माकं देशयैष्यामि सर्वेषामौषधं वरं। (190) रागो व्याधिर्महाव्याधिर्लोके नश्यति दारुणः । (191) व्रजन्ति नरकं सत्त्वास्तिर्यक्प्रेतेषु वै तथा; । द्वेषग्रस्ता इमे बालास्तेषां शान्तिः कथं भवेत्॥ (192) मुच्येम सर्वदुःखातः श्रुत्वा धर्ममिमं शुभं। (194) द्रक्ष्याम शीघ्रं संबुद्धं सर्वव्याधिप्रमोचकं। (195) गच्छ स्थविर शीघ्रं त्वं वन्दनाय तथागतं। (196) प्रशामय इमं व्याधिं प्रशमयाग्निं सुदारुणम् । कायो यं ज्वलितः सर्वो दह्यमानो न शाम्यते।। (197) दुःखार्दितानामस्माकं कार्युण्यं कुरु सुब्रत; । (198) द्वेषमोहसमाक्रान्त उद्वहन्ति जनाः सदा; । (199) मर्तव्यं न विजानन्ते त्रासो नोत्पद्यते थ च। (200) अस्माकं मरणं नास्ति कदाचिदिति सुस्थिताः। संभ्रान्ता न विजानन्ति पश्यन्तो मातरं मृता; ।। (201) पितरं न स्मरन्त्यन्ये नित्यं च व्याधिपीडिताः। (202) दुःखान्तं न विजानामः श्रमामोऽथ निरर्थकं। तृष्णाया भ्राम्यते बालो यो धर्मं न विजानते।। स्नानानुलेपनैः कार्यं शुचिर्वस्त्रं सुशोभनं; ।। (205) मृष्टं च भोजनं कार्यं यच्छरीरे मनोरमं। पंचतूर्यामनोज्ञं च श्रोत्रं याचयते तथा।। (206) सप्तरत्नसमुत्थाने रूपे रज्यन्ति चक्षुषी। सर्वं रसं च मृष्टं च जिह्वा याचयतेऽपि च।। मांसद्वयं शरीरेण निष्पीड्य रती जायते।। (208) कायो ह्यचेतनो ह्येष रतिं कस्तत्र विन्दति। पादौ मे रमतस्तत्र प्रावृतं चर्म सुन्दरं।। (209) भवन्ति मरणत्राण न वस्त्रं न विलेपनम्। भवेच्छरीरं न त्राणं किं पुनर्वस्त्रलेपनं।। (210) पुरुष उच्यते कायमेति श्वासं महाबलं। तीक्ष्णं बलं प्रतिसंख्या तं तच्छरीरे महागुणं।। (212) क्रीड्या कारापितं पापं परलोकमजानता; । (213) शोकः पुनः पुनर्दृष्टं परिदेवितबन्धनं। मातॄणां मरणं दृष्टं दृष्टाश्च पितरो मृता।। (214) ज्ञातयो भगिनी चैव पुत्रा भार्या मृतापि च। शून्याः सर्वे हि संस्काराः को हि रज्येत् सचेतनः।। (215) विश्वासं हि मया ज्ञातं लोभग्रस्तेन चेतसा; । शान्तं धर्मं नोपलब्धं मरणं नाभिनन्दितं।। (216) तेन दानं न दत्तं मे लोभेनावृतचेतसा; । कः स्या लोभसमो पापो योऽद्यापि न निवर्तते।। (217) संभ्रान्ता हि वयं जाताः संभ्रान्तं सकलं जगत् । (218) मोक्षं ध्यानाश्च मर्गामः शरीरं नोद्वहामहे। बुद्धा भवेम लोकार्थे शास्तारो गुरवो जगे।। (219) बुद्धो मातापिता लोके बुद्धो मार्गप्रदर्शकः । प्रवर्षते धर्मवर्षं जंबुद्वीपे समन्ततः ।। (220) मूढा सत्त्वा न जानन्ति धर्माणां संग्रहं कथं। बोधौ चित्तं नामयित्वा लभ्यते धर्मसंग्रहः।। (221) शुन्यताः सर्वसस्ंकाराः शुन्या भोगा धनं तथा। पश्याम शुन्यमात्मानं दृष्ट्वा जाता निराशता; ।। (222) स्थविर भैषज्यसेन-म्-अस्माकं वचनं शृणु; । दूरं च ते विसर्जेम बोधिसत्त्वाना कारणात्।। (223) बोधिसत्त्वा न खिद्यन्ते वीर्यवन्तो महातपाः। स्मृत्वा संसारदोषाणि कुर्वन्ते गुणसंग्रहं; ।। (224) गच्छस्व येन शास्तासौ पृच्छ चास्माक कारनात्। प्रतिलब्धसुखः शास्ता मा किंचित् खिद्यते जिनः।। (225) पराजितस्त्वया मारः सबलश्च सवाहनः। (226) न चास्माभिः श्रुतो धर्मो येन बुद्धा भवेमहे। गच्छस्व शीघ्रं स्थविर अस्माकं हितकारणात्।। (227) नोत्तरामो वयं यावन्न पश्यामस्तथागतं। (228) ऊर्ध्वं तावन्निरीक्षध्वं किं पश्यध्वं हि सांप्रतं; । (229) अवलोकयन्ति ते ऊर्ध्वं स्थिता पंच अनूनकाः। पद्मं प्रफुल्लं मध्ये च दिव्यगन्धप्रमुञ्चनं।। (231) पृच्छन्ति स्थविरं तत्र किमेतदिह दृश्यते। (232) स्थानान्येतानि युष्माकं गच्छध्वं बुद्धदर्शनं। वन्दध्वं लोकप्रद्योतं योऽसौ लोकोत्तरो गुरुः॥ (233) तत्र मार्गं न जानीमो न पश्यामस्तथागतं। यत्र मार्गं न जानीमः क्व गच्छाम वन्दितुं।। (234) वन्दनाय च गन्तव्यं शास्तारममृतप्रभं। (235) स्थाने तिष्ठत्यसौ शास्ता यथा तिष्ठन्ति मेरवः। सुमेरोरुपमा स्यात्तु गाधं चैव महोदधे।। (26) तृसाहस्राच्च रजसो न ज्ञानाद्बुद्धसंभवात्। चित्तेन वन्दितोऽस्माभिः शास्ता लब्धास्ततः फलं।। (238) न गन्धै रज्यते शास्ता न माल्यैर्न विलेपनैः। हेतुं गृह्णाति सत्त्वानां येन मुच्यन्ति संस्कृतात्।। (239) संग्रामं न कुरुते तस्य मारः परमदारुणं; । दमितो हि मनो येन बुद्धं च शरणं गतः।। (240) मृत्योर्न यास्यति वशं क्षिप्रं प्राप्स्यति धारणी। चित्तप्रसादं कृत्वासौ शास्तारं पश्यते ततः।। अथ खलु भैषज्यसेनो बोधिसत्त्वो महासत्त्व उत्थायासनाद् येन भगवांस्तेनांजलिं प्रणम्य भगवन्तमेतदवोचत् को भगवन् हेतुः कः प्रत्ययः स्मितस्य प्रादुष्करणाय यद्भगवतो मुखद्वाराच्चतुरशीति रश्मिशतसहस्राणि निश्चरन्ति। तैश्च रश्मिभिरियं त्रिसाहस्रमहासाहस्रा लोकधातुरवभासेन स्फुटाभूत् सर्वे च द्वातृंशन् महानिरया स्फुटा अभूवन् द्वातृंशतिश्च देवभवनान्यवभासितानि। ताश्च रश्मयो नानावर्णाः तद्यथा नीलपीतलोहितावदातमंजिष्ठास्फटिकरजतवरणाः एताश्च रश्मयो भगवतो मुखद्वारान्निश्चर्य त्रिसाहस्रमहासाहस्रायां लोकधातौ सत्त्वानां सर्वमुखोपधानं कृत्वा पुनरेव प्रत्युदावृत्य भगवन्तं सप्तकृत् प्रदक्षिणाकृत्य भगवतो मूर्धन्यन्तरधीयन्त; एवमुक्ते भगवां भैषज्यसेनं बोधिसत्त्वं महासत्त्वमेतदवोचत् पृच्छ त्वं भैषज्यसेन यद्यदेवाकांक्षस्यहं ते तस्य तस्यैव (पृष्टस्य) प्रश्नस्य व्याकरणेन चित्तमारधयिष्यामि। भगवान् आह न विजानासि भैषज्यसेन केन कारणेनैते सत्त्वा एवं वाग्भाषन्ते। तथागतस्यैभिर्मृदुकं सुकुकारं भाषितं धर्मं श्रुत्वा तेनैते भैषज्यसेन सर्वधर्माणां अर्थमवभोत्स्यन्ते सर्वगुणसमन्वागताश्च भविष्यन्ति। सर्वे च धारणामवगाहिष्यन्ति। अद्य-द्-अग्रेण दशभूमिप्रतिष्ठिता भविष्यन्ति। अद्य महादुन्दुभिशब्दं प्रकरिष्यन्ति। अद्य महाधर्मप्रकारसमन्वागता भविष्यन्ति। पश्यसि त्वं भैषज्यसेन इमानि कूटागाराणि॥ भैषज्यसेन आह पश्यामि भगवन् पश्यामि सुगत। भगवान् आह अद्येमे भैषज्यसेन दहराः सत्त्वाः एषु कूटागारेष्वभिरुह्य धर्माभिसमयमनुप्राप्स्यन्ति। अद्येमे सर्वकुशलधर्मपारिपूरिं करिष्यन्ति। अद्य महाधर्मदुन्दुभिं पराहनिष्यन्ति। अनेकेषां च देवनिकायानामद्य धर्माभिसमयो भविष्यति। बहूनाञ्च नैरयिकानां सत्त्वानां विनिपातसंप्रस्थितानां तथागतज्ञाननिर्देशं श्रुत्वा सर्वसंसारपराङ्मुखपराजयो भविष्यति। ते चागतागता बोधिसत्त्वा महासत्त्वा भगवतः पुरतः पादौ शिरशाभिवन्द्यैकान्ते तशुः आह। न जानामि भगवन् न जानामि सुगत। भगवान् आह एष तथागत एव जानाति। मारोऽयं भैषज्यसेन विचक्षुस्करणायेहोपसंक्रान्तः इच्छसि भैषज्यसेनैतान् बोधिसत्त्वान् महासत्त्वान् द्रष्टुं य एते खगान्तरीक्षे व्यवस्थिताः आह। को भगवन् हेतुः कः प्रत्ययो यदेते बोधिसत्त्वा एतावन्त इहागता। भगवान् आह दहराणां सत्त्वानां प्रत्ययेन भैषज्यसेन संप्रतं सर्वसत्त्वा धर्मध्यानसमन्वागता भविष्यन्ति। पश्यसि त्वं भैषज्यसेन य एते बोधिसत्त्वा महासत्त्वा नानारूपा आगता ऋद्धिबलाधानेन। आहावलोकितानि मया कोटीशतगंगानदीवालिकासमा लोकधातवस्तत्र मया कोटीनियुतशतसहस्रगंगानदीवालिकासमा बोधिसत्त्वा महासत्त्वा दृष्टाः स्वकस्वकेन ऋद्धिबलेन तिष्ठन्ति नानारूपा नानावर्णा नानाबलसंस्थानास्तिष्ठन्ति। आर्यधर्मविहारेषु ते बोधिसत्त्वस्तिष्ठन्ति। धर्मविहारेषु ते बोधिसत्त्वपरिवारास्तिष्ठन्ति। ; ॥०॥ संघाटं नाम महायानसूत्रं महाधर्मपर्यायं॥०॥ ॥०॥ आर्यसंघाटं नाम धर्म्मपर्यायं समाप्तम्॥०॥ न दुःखसमुदयनिरोधमार्गा नज्ञानानां न प्रप्तिर्नाप्रप्ति तद्यथा गते गते पारगते पारसंगते बोधि स्वाहा|| आर्यावलोकितेश्वरो बोधिसत्त्वो महासत्त्वो गम्भीरायां प्रज्ञापारमितायां चर्यां चरमाणः एवं कुलपुत्रो [वा कुलदुहिता वा अस्यां] सर्वधर्माः शून्यतालक्षणा अनुत्पन्ना अनिरुद्धा अमला विमला अनूना असंपूर्णाः। कायो न मनो न रूपं न शब्दो न गन्धो न रसो न ज्ञातव्यः प्रज्ञापारमितामहामन्त्रः अनुत्तरमन्त्रः असमसममन्त्रः सर्वदुःखप्रशमनमन्त्रः सत्यममिथ्यत्वात् ये धर्मा हेतुप्रभावा हेतुं तेषां तथागतो ह्यावादत तेषां च यो निरोध एवं वादी महाश्रमण नास्वतो नापी परतो ना द्वायाभ्यौ नाप्याहेतुतः | उत्पन्न जातु विद्यन्ते भावः क्वाचना केचना या: प्रतीतयसमुत्पादम पश्याति, सा तथागतं पश्याति प्रतीत्यासमुत्पादों नाम यदीदम-अस्मिन सतीदं भवति अस्योत्पादादिदमुत्पद्यते जातिप्रत्यया जरामारानाशोका परिदेवादु: खादौर्मनास्यो पायासा संभवन्ति | एवमस्य केवलस्य महतो दू:खास्कंधास्य निरोधो भवति | ये धर्मा हेतुप्रभावा हेतुं तेषां तथागतो ह्यावादत तेषां च यो निरोध एवं वादी महाश्रमण या: प्रतीतयसमुत्पादम पश्याति, सा तथागतं पश्याति देशयामास सम्बुद्धास्तं वन्दे वदताम वरं ; इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे प्रथमो ऽध्यायः समाप्तः ;इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे द्वितीयो ऽध्यायः समाप्तः ;इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे तृतीयो ऽध्यायः समाप्तः ;इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे चतुर्थो ऽध्यायः समाप्तः ;इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे पञ्चमो ऽध्यायः समाप्तः ; इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे षष्ठो ऽध्यायः समाप्तः ;इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे सप्तमो ऽध्यायः समाप्तः ;इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे ऽष्टमो ऽध्यायः समाप्तः ;इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे नवमो ऽध्यायः समाप्तः ;इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे दशमो ऽध्यायः समाप्तः ;इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे एकादशो ऽध्यायः समाप्तः ;इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे द्वादशो ऽध्यायः समाप्तः ;इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे त्रयोदशो ऽध्यायः समाप्तः ;इति अथर्ववेदे कौशिकसूत्रे चतुर्दशो ऽध्यायः समाप्तः ततो रावणमाख्याय द्विषन्तं पततां वरः अस्यैव भेदा अपरे चत्वारः एतद् विशिष्टोपमा-युक्तं रूपकम्Ō को न्वस्मिन्साम्प्रतं लोके गुणवान्कश्च वीर्यवान् धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्च सत्यवाक्यो दृढव्रतः २|| चारित्रेण च को युक्तः सर्वभूतेषु को हितः विद्वान्कः कः समर्थश्च कश्चैकप्रियदर्शनः ३|| कस्य बिभ्यति देवाश्च जातरोषस्य संयुगे ४|| एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं परं कौतूहलं हि मे महर्षे त्वं समर्थोऽसि ज्ञातुमेवंविधं नरम् ५|| श्रूयतामिति चामन्त्र्य प्रहृष्टो वाक्यमब्रवीत् ६|| बहवो दुर्लभाश्चैव ये त्वया कीर्तिता गुणाः मुने वक्ष्याम्यहं बुद्ध्वा तैर्युक्तः श्रूयतां नरः ७|| इक्ष्वाकुवंशप्रभवो रामो नाम जनैः श्रुतः विपुलांसो महाबाहुः कम्बुग्रीवो महाहनुः ९|| आजानुबाहुः सुशिराः सुललाटः सुविक्रमः १०|| धर्मज्ञः सत्यसन्धश्च प्रजानां च हिते रतः यशस्वी ज्ञानसम्पन्नः शुचिर्वश्यः समाधिमान् १२|| वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो धनुर्वेदे च निष्ठितः १३|| सर्वदाभिगतः सद्भिः समुद्र इव सिन्धुभिः समुद्र इव गाम्भीर्ये धैर्येण हिमवानिव १६|| कालाग्निसदृशः क्रोधे क्षमया पृथिवीसमः १७|| धनदेन समस्त्यागे सत्ये धर्म इवापरः ज्येष्ठं श्रेष्ठगुणैर्युक्तं प्रियं दशरथः सुतम् विवासनं च रामस्य भरतस्याभिषेचनम् २०|| विवासयामास सुतं रामं दशरथः प्रियम् २१|| स जगाम वनं वीरः प्रतिज्ञामनुपालयन् तं व्रजन्तं प्रियो भ्राता लक्ष्मणोऽनुजगाम ह सीताप्यनुगता रामं शशिनं रोहिणी यथा २४|| पौरैरनुगतो दूरं पित्रा दशरथेन च शृङ्गवेरपुरे सूतं गङ्गाकूले व्यसर्जयत् २५|| ते वनेन वनं गत्वा नदीस्तीर्त्वा बहूदकाः रम्यमावसथं कृत्वा रममाणा वने त्रयः राजा दशरथः स्वर्गं जगाम विलपन्सुतम् २८|| स जगाम वनं वीरो रामपादप्रसादकः २९|| पादुके चास्य राज्याय न्यासं दत्त्वा पुनः पुनः निवर्तयामास ततो भरतं भरताग्रजः ३०|| रामस्तु पुनरालक्ष्य नागरस्य जनस्य च विराधं राक्षसं हत्वा शरभङ्गं ददर्श ह सुतीक्ष्णं चाप्यगस्त्यं च अगस्त्य भ्रातरं तथा ३३|| खड्गं च परमप्रीतस्तूणी चाक्षयसायकौ ३४|| वसतस्तस्य रामस्य वने वनचरैः सह विरूपिता शूर्पणखा राक्षसी कामरूपिणी ३६|| खरं त्रिशिरसं चैव दूषणं चैव राक्षसं ३७|| निजघान रणे रामस्तेषां चैव पदानुगान् ततो ज्ञातिवधं श्रुत्वा रावणः क्रोधमूर्छितः सहायं वरयामास मारीचं नाम राक्षसं ३९|| वार्यमाणः सुबहुशो मारीचेन स रावणः न विरोधो बलवता क्षमो रावण तेन ते ४०|| अनादृत्य तु तद्वाक्यं रावणः कालचोदितः जहार भार्यां रामस्य गृध्रं हत्वा जटायुषम् ४२|| गृध्रं च निहतं दृष्ट्वा हृतां श्रुत्वा च मैथिलीम् ततस्तेनैव शोकेन गृध्रं दग्ध्वा जटायुषम् मार्गमाणो वने सीतां राक्षसं सन्ददर्श ह ४४|| कबन्धं नाम रूपेण विकृतं घोरदर्शनम् तं निहत्य महाबाहुर्ददाह स्वर्गतश्च सः ४५|| स चास्य कथयामास शबरीं धर्मचारिणीम् पम्पातीरे हनुमता सङ्गतो वानरेण ह ४७|| सुग्रीवाय च तत्सर्वं शंसद्रामो महाबलः ४८|| वालिनश्च बलं तत्र कथयामास वानरः ४९|| प्रतिज्ञातं च रामेण तदा वालिवधं प्रति सुग्रीवः शङ्कितश्चासीन्नित्यं वीर्येण राघवे ५०|| राघवः प्रत्ययार्थं तु दुन्दुभेः कायमुत्तमम् पादाङ्गुष्ठेन चिक्षेप सम्पूर्णं दशयोजनम् ५१|| बिभेद च पुनः सालान्सप्तैकेन महेषुणा गिरिं रसातलं चैव जनयन्प्रत्ययं तदा ५२|| ततः प्रीतमनास्तेन विश्वस्तः स महाकपिः किष्किन्धां रामसहितो जगाम च गुहां तदा ५३|| तेन नादेन महता निर्जगाम हरीश्वरः ५४|| सुग्रीवमेव तद्राज्ये राघवः प्रत्यपादयत् ५५|| तत्र लङ्कां समासाद्य पुरीं रावणपालिताम् ददर्श सीतां ध्यायन्तीमशोकवनिकां गताम् ५८|| निवेदयित्वाभिज्ञानं प्रवृत्तिं च निवेद्य च समाश्वास्य च वैदेहीं मर्दयामास तोरणम् ५९|| शूरमक्षं च निष्पिष्य ग्रहणं समुपागमत् ६०|| ततो दग्ध्वा पुरीं लङ्कामृते सीतां च मैथिलीम् सोऽभिगम्य महात्मानं कृत्वा रामं प्रदक्षिणम् न्यवेदयदमेयात्मा दृष्टा सीतेति तत्त्वतः ६३|| ततः सुग्रीवसहितो गत्वा तीरं महोदधेः दर्शयामास चात्मानं समुद्रः सरितां पतिः तेन गत्वा पुरीं लङ्कां हत्वा रावणमाहवे अभ्यषिञ्चत्स लङ्कायां राक्षसेन्द्रं विभीषणम् ६६|| कर्मणा तेन महता त्रैलोक्यं सचराचरम् सदेवर्षिगणं तुष्टं राघवस्य महात्मनः ६७|| कृतकृत्यस्तदा रामो विज्वरः प्रमुमोद ह ६८|| देवताभ्यो वरान्प्राप्य समुत्थाप्य च वानरान् पुष्पकं तत्समारुह्य नन्दिग्रामं ययौ तदा ६९|| नन्दिग्रामे जटां हित्वा भ्रातृभिः सहितोऽनघः रामः सीतामनुप्राप्य राज्यं पुनरवाप्तवान् ७०|| न पुत्रमरणं के चिद्द्रक्ष्यन्ति पुरुषाः क्वचित् नार्यश्चाविधवा नित्यं भविष्यन्ति पतिव्रताः ७२|| न वातजं भयं किं चिन्नाप्सु मज्जन्ति जन्तवः न चाग्रिजं भयं किं चिद्यथा कृतयुगे तथा ७३|| गवां कोट्ययुतं दत्त्वा विद्वद्भ्यो विधिपूर्वकम् ७४|| चातुर्वर्ण्यं च लोकेऽस्मिन्स्वे स्वे धर्मे नियोक्ष्यति ७५|| रामो राज्यमुपासित्वा ब्रह्मलोकं गमिष्यति ७६|| इदं पवित्रं पापघ्नं पुण्यं वेदैश्च संमितम् यः पठेद्रामचरितं सर्वपापैः प्रमुच्यते ७७|| सपुत्रपौत्रः सगणः प्रेत्य स्वर्गे महीयते ७८|| संस्कृतभाषाया लौकिकीया अक्षरमाला। अक्षरैरेभिर्घटितमेव गैर्वाण्यां समस्तं पदजागम्। भाषा तावद्वाक्यरूपा; वाक्यानि पदैर्घटितानि, पदान्यक्षरैरारभ्यन्ते; अक्षराणि वर्णैरुपकल्पितानि। तथा घटादिपदार्थानां परमाणव इव भाषाया उपादानकारणं वर्णाः। निरवत्र एकत्वव्यवहारार्हः स्फुटो नादो वर्ण इति तस्य लक्षणम्। तत्र स्वयमुच्चारणार्हो वर्णः स्वरः तदनर्हं व्यञ्जनम् । व्यञ्जनवर्णानां स्वयमुच्चारणाक्षमत्वात् तेष्वेकैकस्मिन्नपि प्रथमस्वरः अकारो योजितः। तथा च वयमक्षराण्येव लिखामो न तु वर्णान्; अत एव चाक्षरमालेति व्यवहरामो न तु वर्णमालेति। यद्यप्यक्षराणां वर्णारारब्धत्वात् वर्णनामेव लिपिभिः विन्यासो नाय्यः, तथापि व्यञ्जनानां स्वरपरतन्त्राणां स्वयमुच्चरितुमशक्यत्वात् अक्षराणामेव लिपिसंज्ञितानि चिह्नानि पूर्वैः कल्पितानि। यूरोपदेशीयास्तु स्व्स्वभाषालेखने वर्णानेवोपयुञ्जते, न त्वक्षराणि। यथा 'श्री' इत्येकां लिपिं Sri इति तिस्रृभिर्लिखन्त्याङ्गलेयाः। कः विशेषः का वार्ता What news? भवतः समयावकाशः अस्ति वा Are you free ? तस्य कियद् धैर्यं/धार्ष्ट्यम् How dare he is ? पुनरपि एकवारं प्रयत्नं कुर्मः । Let us try once more. निश्चयः नास्ति । Not sure. भयस्य कारणं नास्ति । Not to fear. यावदहं प्रत्यागच्छामि, तावद् प्रतीक्षां करोतु । Wait till I come. भवान् अपि अङ्गीकरोति वा Do you agree ? त्रिचक्रिका किमर्थम् Why rickshaw ? चित्रमन्दीरं पूर्णम् आसीत् । It was house-full. अद्य एतावदेव पर्याप्तम् । Enough for today. सः विरामं स्वीकृतवान् । He is on leave. मम आरोग्यं समीचीनं नास्ति । I am not well. वैद्यस्य निर्देशनं स्वीकरोतु । Get a doctor's advice. अद्य किञ्चित् उत्तमा (देहस्थितिः । A bit better today. द्विवादने अवश्यं गन्तव्यं अस्ति । I must leave at 2. रविवासरे चतुर्विंशतितमदिनाङ्कः Sunday is 24th ? एषा षट् शून्य शून्य शून्य चत्वारि वा Is it 60004 ? भवान् अधिकं (मूल्यं) दत्तवान् । You paid more. एतद् समीचीनं अस्ति वा Is it good ? किञ्चित् स्वीकरोतु । Take a little. इदानीं गत्वा किञ्चित् पठतु । Go and read now. निद्रया आन्दोलनं करोति, पश्यतु । See, he is dozing. इदानीम् अपि स्नानं न कृतम् No bath yet ? किञ्चित् विश्रान्तिं अनुभवतु। Have some rest, please. इदमस्तु सन्निकृष्टं समीपतरवर्ति चैतदो रूपम्। अदसस्तु विप्रकृष्टं तदिति परोक्षे विजानीयात् ॥ संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् । त्यागस्य च हृषीकेश पृथक् केशिनिषूदन ॥१॥ २ ॠ ॡ क्। ३ ए ओ ङ्। ७ ञ म ङ ण न म्। ९ घ ढ ध ष्। इति श्रीमद्भट्टरामेश्वरसूनुनारायणभट्टविरचितायां वृत्तरत्नाकरव्याख्यायां समवृत्ताध्यायस्तृतीयः ॥ मुखवादोऽष्टभिर्वर्णैः परे स्युर्मकरालयैः क्रमाद् वृद्धैः ॥ सततं यस्य विचित्रैः पादैः सम्पन्नसौन्दर्यं प्रथमे च विरतिरार्षभं ब्रुवन्ति ॥ नष्टस्य यो भवेदङ्कस्तस्यार्धेऽर्धे समे च लः ॥ इति श्रीमद्भट्टरामेश्वरसूनुनारायणभट्टविरचितायां वृत्तरत्नाकरव्याख्यायां प्रस्ताराध्यायः षष्ठः समाप्तः ॥ उपमा यत्र सादृश्य लक्ष्मीरुल्लसति द्वयॉ; हम्सीव कृष्ण ते कीर्ति: स्वर्गन्गामवगाहते धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः । मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ।।1।। दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा । आचार्यमुपसंगम्य राजा वचनमब्रवीत् ॥ 2॥ पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम् । व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥ 3॥ अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि । युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥ 4॥ पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुंगवः ॥ 5॥ युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् । सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ॥ 6॥ अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम । नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ॥ 7॥ भवान्भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः । अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिर्जयद्रथः ॥ 8॥ अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः । नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥ 9॥ अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् । पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ॥ 10॥ गर्भः संपद्यते युक्ति-वशाद् अग्निर् इवारणौ ॥ १ ॥ मातुश् चाहार-रस-जैः क्रमात् कुक्षौ विवर्धते ॥ २ ॥ नेन्धनं दृश्यते गच्छत् सत्-त्वो गर्भाशयं तथा ॥ ३ ॥ नाना-योन्य्-आकृतीः सत्-त्वो धत्ते ऽतो द्रुत-लोह-वत् ॥ ४ ॥ वि-योनि-विकृताकारा जायन्ते विकृतैर् मलैः ॥ ६ ॥ वत्सराद् द्वा-दशाद् ऊर्ध्वं याति पञ्चाशतः क्षयम् ॥ ७ ॥ शुद्धे गर्भाशये मार्गे रक्ते शुक्रे ऽनिले हृदि ॥ ८ ॥ रोग्य् अल्पायुर् अ-धन्यो वा गर्भो भवति नैव वा ॥ ९ ॥ बीजा-समर्थं रेतो-ऽस्रं स्व-लिङ्गैर् दोष-जं वदेत् ॥ १० ॥ पूयाभं रक्त-पित्ताभ्यां क्षीणं मारुत-पित्ततः ॥ ११ ॥ कुर्याद् वातादिभिर् दुष्टे स्वौषधं कुणपे पुनः ॥ १२ ॥ पाययेत् सर्पिर् अथ-वा विपक्वम् असनादिभिः ॥ १३ ॥ परूषक-वटादिभ्यां क्षीणे शुक्र-करी क्रिया ॥ १४ ॥ योजयेच् छुक्र-दोषार्तं सम्यग् उत्तर-वस्तिभिः ॥ १४+१ ॥ पिबेद् ग्रन्थ्य्-आर्तवे पाठा-व्योष-वृक्षक-जं जलम् ॥ १५ ॥ गुह्य-रोगे च तत् सर्वं कार्यं सोत्तर-वस्तिकम् ॥ १६ ॥ घृत-माक्षिक-तैलाभं सद्-गर्भायार्तवं पुनः ॥ १७ ॥ शुद्ध-शुक्रार्तवं स्वस्थं संरक्तं मिथुनं मिथः ॥ १८ ॥ नरं विशेषात् क्षीराज्यैर् मधुरौषध-संस्कृतैः ॥ १९ ॥ क्षाम-प्रसन्न-वदनां स्फुरच्-छ्रोणि-पयो-धराम् ॥ २० ॥ पद्मं संकोचम् आयाति दिने ऽतीते यथा तथा ॥ २१ ॥ मासेनोपचितं रक्तं धमनीभ्याम् ऋतौ पुनः ॥ २२ ॥ ततः पुष्पेक्षणाद् एव कल्याण-ध्यायिनी त्र्य्-अहम् ॥ २३ ॥ क्षैरेयं यावकं स्तोकं कोष्ठ-शोधन-कर्षणम् ॥ २४ ॥ चतुर्थे ऽह्नि ततः स्नाता शुक्ल-माल्याम्बरा शुचिः ॥ २५ ॥ ऋतुस् तु द्वा-दश निशाः पूर्वास् तिस्रो ऽत्र निन्दिताः ॥ २६ ॥ उपाध्यायो ऽथ पुत्रीयं कुर्वीत विधि-वद् विधिम् ॥ २७ ॥ अ-वन्ध्य एवं संयोगः स्याद् अपत्यं च कामतः ॥ २८ ॥ दुर्-अपत्यं कुलाङ्गारो गोत्रे जातं महत्य् अपि ॥ २९ ॥ चिन्तयेतां जन-पदांस् तद्-आचार-परिच्छदौ ॥ ३० ॥ प्राग् दक्षिणेन पादेन शय्यां मौहूर्तिकाज्ञया ॥ ३१ ॥ तैल-माषोत्तराहारा तत्र मन्त्र् अं प्रयोजयेत् ॥ ३२ ॥ भगो ऽथ मित्रा-वरुणौ वीरं ददतु मे सुतम् ॥ ३३ ॥ उत्ताना तन्-मना योषित् तिष्ठेद् अङ्गैः सु-संस्थितैः ॥ ३४ ॥ लिङ्गं तु सद्यो-गर्भाया योन्या बीजस्य संग्रहः ॥ ३५ ॥ हृदय-स्पन्दनं तन्द्रा तृड् ग्लानी रोम-हर्षणम् ॥ ३६ ॥ गर्भः पुं-सवनान्य् अत्र पूर्वं व्यक्तेः प्रयोजयेत् ॥ ३७ ॥ पुष्ये पुरुषकं हैमं राजतं वाथ-वायसम् ॥ ३८ ॥ गौरदण्डम् अपामार्गं जीवकर्षभ-सैर्यकान् ॥ ३९ ॥ क्षीरेण श्वेत-बृहती-मूलं नासा-पुटे स्वयम् ॥ ४० ॥ पयसा लक्ष्मणा-मूलं पुत्रोत्पाद-स्थिति-प्रदम् ॥ ४१ ॥ ओषधीर् जीवनीयाश् च बाह्यान्तर् उपयोजयेत् ॥ ४२ ॥ नव-नीत-घृत-क्षीरैः सदा चैनाम् उपाचरेत् ॥ ४३ ॥ अ-काल-जागर-स्वप्नं कठिनोत्कटकासनम् ॥ ४४ ॥ उत्तान-शयनं यच् च स्त्रियो नेच्छन्ति तत् त्यजेत् ॥ ४६ ॥ एभिर् गर्भः स्रवेद् आमः कुक्षौ शुष्येन् म्रियेत वा ॥ ४७ ॥ पित्तलैः खलतिः पिङ्गः श्वित्री पाण्डुः कफात्मभिः ॥ ४८ ॥ द्वितीये मासि कललाद् घनः पेश्य् अथ-वार्बुदम् ॥ ४९ ॥ क्षाम-ता गरिमा कुक्षेर् मूर्छा छर्दिर् अ-रोचकः ॥ ५० ॥ मातृ-जं ह्य् अस्य हृदयं मातुश् च हृदयेन तत् ॥ ५२ ॥ देयम् अप्य् अ-हितं तस्यै हितोपहितम् अल्पकम् ॥ ५३ ॥ व्यक्ती-भवति मासे ऽस्य तृतीये गात्र-पञ्चकम् ॥ ५४ ॥ समम् एव हि मूर्धाद्यैर् ज्ञानं च सुख-दुःखयोः ॥ ५५ ॥ यया स पुष्टिम् आप्नोति केदार इव कुल्यया ॥ ५६ ॥ षष्ठे स्नायु-सिरा-रोम-बल-वर्ण-नख-त्वचाम् ॥ ५७ ॥ सिद्धम् अल्प-पटु-स्नेहं लघु स्वादु च भोजनम् ॥ ५९ ॥ श्रेष्ठया वैण-हरिण-शश-शोणित-युक्तया ॥ ६० ॥ पटोल-निम्ब-मञ्जिष्ठा-सुरसैः सेचयेत् पुनः ॥ ६१ ॥ ओजो ऽष्टमे संचरति माता-पुत्रौ मुहुः क्रमात् ॥ ६२ ॥ शिशुर् ओजो-ऽन्-अवस्थानान् नारी संशयिता भवेत् ॥ ६३ ॥ मधुरैः साधितं शुद्ध्यै पुराण-शकृतस् तथा ॥ ६४ ॥ शताह्वा-कल्कितो वस्तिः स-तैल-घृत-सैन्धवः ॥ ६५ ॥ वर्षाद् विकार-कारी स्यात् कुक्षौ वातेन धारितः ॥ ६६ ॥ बहु-स्नेहा यवागूर् वा पूर्वोक्तं चानुवासनम् ॥ ६७ ॥ वात-घ्न-पत्त्र-भङ्गाम्भः शीतं स्नाने ऽन्व्-अहं हितम् ॥ ६८ ॥ प्राग् दक्षिण-स्तन-स्तन्या पूर्वं तत्-पार्श्व-चेष्टिनी ॥ ६९ ॥ उन्नते दक्षिणे कुक्षौ गर्भे च परिमण्डले ॥ ७० ॥ नृत्य-वादित्र-गान्धर्व-गन्ध-माल्य-प्रिया च या ॥ ७१ ॥ यमौ पार्श्व-द्वयोन्नामात् कुक्षौ द्रोण्याम् इव स्थिते ॥ ७२ ॥ देशे प्रशस्ते संभारैः संपन्नं साधके ऽहनि ॥ ७३ ॥ अद्य-श्वः-प्रसवे ग्लानिः कुक्ष्य्-अक्षि-श्लथ-ता क्लमः ॥ ७४ ॥ आवीनाम् अनु जन्मातस् ततो गर्भोदक-स्रुतिः ॥ ७६ ॥ हस्त-स्थ-पुं-नाम-फलां स्व्-अभ्यक्तोष्णाम्बु-सेचिताम् ॥ ७७ ॥ आभुग्न-सक्थिम् उत्तानाम् अभ्यक्ताङ्गीं पुनः पुनः ॥ ७८ ॥ गर्भः प्रयात्य् अवाग् एवं तल्-लिङ्गं हृद्-विमोक्षतः ॥ ७९ ॥ आव्यो ऽभित्वरयन्त्य् एनां खट्वाम् आरोपयेत् ततः ॥ ८० ॥ मृदु पूर्वं प्रवाहेत बाढम् आ-प्रसवाच् च सा ॥ ८१ ॥ प्रत्यायान्ति तथा प्राणाः सूति-क्लेशावसादिताः ॥ ८२ ॥ हिरण्यपुष्पी-मूलं च पाणि-पादेन धारयेत् ॥ ८३ ॥ कार्यम् एतत् तथोत्क्षिप्य बाह्वोर् एनां विकम्पयेत् ॥ ८४ ॥ तालु-कण्ठं स्पृशेद् वेण्या मूर्ध्नि दद्यात् स्नुही-पयः ॥ ८५ ॥ पृथग् द्वाभ्यां समस्तैर् वा योनि-लेपन-धूपनम् ॥ ८६ ॥ यूषेण वा कुलत्थानां बाल्बजेनासवेन वा ॥ ८७ ॥ स-हिङ्गु-कुष्ठ-मदनैर् मूत्रे क्षीरे च सार्षपम् ॥ ८८ ॥ तत्-सङ्गे ह्य् अनिलो हेतुः सा निर्यात्य् आशु तज्-जयात् ॥ ९० ॥ मुक्त-गर्भापरां योनिं तैलेनाङ्गं च मर्दयेत् ॥ ९१ ॥ सु-चूर्णितं यव-क्षारं घृतेनोष्ण-जलेन वा ॥ ९२ ॥ अथ बालोपचारेण बालं योषिद् उपाचरेद् ॥ ९३ ॥ पञ्च-कोलकिनीं मात्राम् अनु चोष्णं गुडोदकम् ॥ ९४ ॥ विशुध्यति च दुष्टास्रं द्वि-त्रि-रात्रम् अयं क्रमः ॥ ९५ ॥ पीत-वत्याश् च जठरं यमकाक्तं विवेष्टयेत् ॥ ९६ ॥ त्र्य्-अहाद् ऊर्ध्वं विदार्य्-आदि-वर्ग-क्वाथेन साधिता ॥ ९७ ॥ सप्त-रात्रात् परं चास्यै क्रम-शो बृंहणं हितम् ॥ ९८ ॥ यत्नेनोपचरेत् सूतां दुः-साध्यो हि तद्-आमयः ॥ ९९ ॥ एवं च मासाद् अध्य्-अर्धान् मुक्ताहारादि-यन्त्रणा ॥ १०० ॥ गत-सूताभिधाना स्यात् पुनर् आर्तव-दर्शनात् ॥ १००ऊ̆अब् ॥ पुष्पे दृष्टे ऽथ-वा शूले बाह्यान्तः स्निग्ध-शीतलम् ॥ १ ॥ धारयेद् योनि-वस्तिभ्याम् आर्द्रार्द्रान् पिचु-नक्तकान् ॥ २ ॥ पिबेत् कान्ताब्-ज-शालूक-बालोदुम्बर-वत् पयः ॥ ४ ॥ पयसा रक्त-शाल्य्-अन्नम् अद्यात् स-मधु-शर्करम् ॥ ५ ॥ अ-संपूर्ण-त्रि-मासायाः प्रत्याख्याय प्रसाधयेत् ॥ ६ ॥ उपवासो घनोशीर-गुडूच्य्-अरलु-धान्यकाः ॥ ७ ॥ क्वथिताः सलिले पानं तृण-धान्यानि भोजनम् ॥ ८ ॥ गर्भे निपतिते तीक्ष्णं मद्यं सामर्थ्यतः पिबेत् ॥ ९ ॥ लघुना पञ्च-मूलेन रूक्षां पेयां ततः पिबेत् ॥ १० ॥ बिल्वादि-पञ्चक-क्वाथे तिलोद्दालक-तण्डुलैः ॥ ११ ॥ लघुर् अ-स्नेह-लवणो दीपनीय-युतो हितः ॥ १२ ॥ स्नेहान्न-वस्तयश् चोर्ध्वं बल्य-दीपन-जीवनाः ॥ १३ ॥ वृद्धिम् अ-प्राप्नुवन् गर्भः कोष्ठे तिष्ठति स-स्फुरः ॥ १४ ॥ शोकोपवास-रूक्षाद्यैर् अथ-वा योन्य्-अति-स्रवात् ॥ १५ ॥ उदरं वृद्धम् अप्य् अत्र हीयते स्फुरणं चिरात् ॥ १६ ॥ घृत-क्षीर-रसैस् तृप्तिर् आम-गर्भांश् च खादयेत् ॥ १७ ॥ लीनाख्ये निस्फुरे श्येन-गो-मत्स्योत्क्रोश-बर्हि-जाः ॥ १८ ॥ बाल-बिल्वं तिलान् माषान् सक्तूंश् च पयसा पिबेत् ॥ १९ ॥ हर्षयेत् सततं चैनाम् एवं गर्भः प्रवर्धते ॥ २० ॥ उदावर्तं तु गर्भिण्याः स्नेहैर् आशु-तरां जयेत् ॥ २१ ॥ गर्भे ऽति-दोषोपचयाद् अ-पथ्यैर् दैवतो ऽपि वा ॥ २२ ॥ गर्भा-स्पन्दो भ्रम-तृष्णा कृच्छ्राद् उच्छ्वसनं क्लमः ॥ २३ ॥ तस्याः कोष्णाम्बु-सिक्तायाः पिष्ट्वा योनिं प्रलेपयेत् ॥ २४ ॥ घृतेन कल्की-कृतया शाल्मल्य्-अतसि-पिच्छया ॥ २५ ॥ अथापृच्छ्येश्वरं वैद्यो यत्नेनाशु तम् आहरेत् ॥ २६ ॥ हस्तेन शक्यं तेनैव गात्रं च विषमं स्थितम् ॥ २७ ॥ आनुलोम्य समाकर्षेद् योनिं प्रत्य् आर्जवागतम् ॥ २८ ॥ पादेन योनिम् एकेन भुग्नो ऽन्येन गुदं च यः ॥ २९ ॥ मण्डलाङ्गुलि-शस्त्राभ्यां तत्र कर्म प्रशस्यते ॥ ३० ॥ पूर्वं शिरः-कपालानि दारयित्वा विशोधयेत् ॥ ३१ ॥ समालम्ब्य दृढं कर्षेत् कुशलो गर्भ-शङ्कुना ॥ ३२ ॥ बाहुं छित्त्वांस-सक्तस्य वाताध्मातोदरस्य तु ॥ ३३ ॥ कटी-सक्तस्य तद्-वच् च तत्-कपालानि दारयेत् ॥ ३४ ॥ तत् तच् छित्त्वाहरेत् सम्यग् रक्षेन् नारीं च यत्नतः ॥ ३५ ॥ तत्रान्-अल्प-मतिस् तस्माद् अवस्थापेक्षम् आचरेत् ॥ ३६ ॥ सहात्मना न चोपेक्ष्यः क्षणम् अप्य् अस्त-जीवितः ॥ ३७ ॥ पूत्य्-उद्गारां हिमाङ्गीं च मूढ-गर्भां परित्यजेत् ॥ ३८ ॥ एवं निर्हृत-शल्यां तु सिञ्चेद् उष्णेन वारिणा ॥ ३९ ॥ योनिर् मृदुर् भवेत् तेन शूलं चास्याः प्रशाम्यति ॥ ४० ॥ चूर्णं स्नेहेन कल्कं वा क्वाथं वा पाययेत् ततः ॥ ४१ ॥ तद्-वच् च दोष-स्यन्दार्थं वेदनोपशमाय च ॥ ४२ ॥ सायं पिबेद् अरिष्टं च तथा सु-कृतम् आसवम् ॥ ४३ ॥ उपद्रवाश् च ये ऽन्ये स्युस् तान् यथा-स्वम् उपाचरेत् ॥ ४४ ॥ रसो दशाहं च परं लघु-पथ्याल्प-भोजना ॥ ४५ ॥ ऊर्ध्वं चतुर्भ्यो मासेभ्यः सा क्रमेण सुखानि च ॥ ४६ ॥ यव-कोल-कुलत्थानां दश-मूलस्य चैकतः ॥ ४७ ॥ शताह्वा-शूर्पपर्ण्य्-एला-त्वक्-पत्त्रैः श्लक्ष्ण-कल्कितैः ॥ ५० ॥ सूतिका-बाल-मर्मास्थि-हत-क्षीणेषु पूजितम् ॥ ५१ ॥ धन्वन्तरेर् अभिमतं योनि-रोग-क्षयापहम् ॥ ५२ ॥ जन्म-काले ततः शीघ्रं पाटयित्वोद्धरेच् छिशुम् ॥ ५३ ॥ अश्मन्तकः कृष्ण-तिलास् ताम्रवल्ली शतावरी ॥ ५४ ॥ अनन्ता शारिवा रास्ना पद्मा च मधुयष्टिका ॥ ५५ ॥ पृश्निपर्णी बला शिग्रुः श्वदंष्ट्रा मधुपर्णिका ॥ ५६ ॥ सप्तैतान् पयसा योगान् अर्ध-श्लोक-समापनान् ॥ ५७ ॥ नवमे शारिवानन्ता-पयस्या-मधुयष्टिभिः ॥ ५९ ॥ अथ-वा यष्टिमधुक-नागरामरदारुभिः ॥ ६० ॥ गर्भाकृति-त्वात् कटुकोष्ण-तीक्ष्णैः स्रुते पुनः केवल एव रक्ते ॥ ६१ ॥ ओजो-ऽशन-त्वाद् अथ-वा-व्यवस्थैर् भूतैर् उपेक्ष्येत न गर्भ-माता ॥ ६२ ॥ षड्-अङ्गम् अङ्गं प्रत्यङ्गं तस्याक्षि-हृदयादिकम् ॥ १ ॥ खानिलाग्न्य्-अब्-भुवाम् एक-गुण-वृद्ध्य्-अन्वयः परे ॥ २ ॥ वातात् स्पर्श-त्वग्-उच्छ्वासा वह्नेर् दृग्-रूप-पक्तयः ॥ ३ ॥ मृद्व् अत्र मातृ-जं रक्त-मांस-मज्ज-गुदादिकम् ॥ ४ ॥ चैतनं चित्तम् अक्षाणि नाना-योनिषु जन्म च ॥ ५ ॥ रस-जं वपुषो जन्म वृत्तिर् वृद्धिर् अ-लोल-ता ॥ ६ ॥ राजसं बहु-भाषि-त्वं मान-क्रुद्-दम्भ-मत्सरम् ॥ ७ ॥ इति भूत-मयो देहस् तत्र सप्त त्वचो ऽसृजः ॥ ८ ॥ धात्व्-आशयान्तर-क्लेदो विपक्वः स्वं स्वम् ऊष्मणा ॥ ९ ॥ ताः सप्त सप्त चाधारा रक्तस्याद्यः क्रमात् परे ॥ १० ॥ गर्भाशयो ऽष्टमः स्त्रीणां पित्त-पक्वाशयान्तरे ॥ ११ ॥ यकृत्-प्लीहोण्डुकं वृक्कौ नाभि-डिम्बान्त्र-वस्तयः ॥ १२ ॥ कण्ठो ऽस्रं हृदयं नाभिर् वस्तिः शुक्रौजसी गुदम् ॥ १३ ॥ षट् कूर्चाः सप्त सीवन्यो मेढ्र-जिह्वा-शिरो-गताः ॥ १४ ॥ चतुर्-दशास्थि-संघाताः सीमन्ता द्वि-गुणा नव ॥ १५ ॥ धन्वन्तरिस् तु त्रीण्य् आह संधीनां च शत-द्वयम् ॥ १६ ॥ स्नाव्नां नव-शती पञ्च पुंसां पेशी-शतानि तु ॥ १७ ॥ दश मूल-सिरा हृत्-स्थास् ताः सर्वं सर्वतो वपुः ॥ १८ ॥ स्थूल-मूलाः सु-सूक्ष्माग्राः पत्त्र-रेखा-प्रतान-वत् ॥ १९ ॥ तत्रैकैकं च शाखायां शतं तस्मिन् न वेधयेत् ॥ २० ॥ षो-डश-द्वि-गुणाः श्रोण्यां तासां द्वे द्वे तु वङ्क्षणे ॥ २१ ॥ पार्श्वयोः षो-डशैकैकाम् ऊर्ध्व-गां वर्जयेत् तयोः ॥ २२ ॥ द्वे द्वे तत्रोर्ध्व-गामिन्यौ न शस्त्रेण परामृशेत् ॥ २३ ॥ रोम-राजीम् उभयतो द्वे द्वे शस्त्रेण न स्पृशेत् ॥ २४ ॥ स्तन-रोहित-तन्-मूल-हृदये तु पृथग् द्वयम् ॥ २५ ॥ ग्रीवायां पृष्ठ-वत् तासां नीले मन्ये कृकाटिके ॥ २६ ॥ हन्वोः षो-डश तासां द्वे संधि-बन्धन-कर्मणी ॥ २७ ॥ द्वे च वाचः-प्रवर्तिन्यौ नासायां चतुर्-उत्तरा ॥ २८ ॥ षट्-पञ्चाशन् नयनयोर् निमेषोन्मेष-कर्मणी ॥ २९ ॥ नासा-नेत्राश्रिताः षष्टिर् ललाटे स्थपनी-श्रिताम् ॥ ३० ॥ सप्तैवं वर्जयेत् तासां कर्णयोः षो-डशात्र तु ॥ ३१ ॥ द्वे शङ्ख-संधि-गे तासां मूर्ध्नि द्वा-दश तत्र तु ॥ ३२ ॥ इत्य् अ-वेध्य-विभागार्थं प्रत्यङ्गं वर्णिताः सिराः ॥ ३३ ॥ संकीर्णा ग्रथिताः क्षुद्रा वक्राः संधिषु चाश्रिताः ॥ ३४ ॥ वात-पित्त-कफैर् जुष्टं शुद्धं चैवं स्थिता मलाः ॥ ३५ ॥ तत्र श्यावारुणाः सूक्ष्माः पूर्ण-रिक्ताः क्षणात् सिराः ॥ ३६ ॥ स्पर्शोष्णाः शीघ्र-वाहिन्यो नील-पीताः कफं पुनः ॥ ३७ ॥ गूढाः सम-स्थिताः स्निग्धा रोहिण्यः शुद्ध-शोणितम् ॥ ३८ ॥ ताभिः परिवृता नाभिश् चक्र-नाभिर् इवारकैः ॥ ३९ ॥ स्रोतांसि नासिके कर्णौ नेत्रे पाय्व्-आस्य-मेहनम् ॥ ४० ॥ जीवितायतनान्य् अन्तः स्रोतांस्य् आहुस् त्रयो-दश ॥ ४१ ॥ तानि दुष्टानि रोगाय विशुद्धानि सुखाय च ॥ ४२ ॥ स्रोतांसि दीर्घाण्य् आकृत्या प्रतान-सदृशानि च ॥ ४३ ॥ धातुभिर् वि-गुणो यश् च स्रोतसां स प्रदूषकः ॥ ४४ ॥ वि-मार्गतो वा गमनं स्रोतसां दुष्टि-लक्षणम् ॥ ४५ ॥ द्वाराणि स्रोतसां देहे रसो यैर् उपचीयते ॥ ४६ ॥ प्रलाप-शूल-विण्-मूत्र-रोधा मरणम् एव वा ॥ ४७ ॥ उद्धृत्य शल्यं यत्नेन सद्यः-क्षत-विधानतः ॥ ४८ ॥ दोष-धातु-मलादीनाम् ऊष्मेत्य् आत्रेय-शासनम् ॥ ४९ ॥ तन्-मध्ये मण्डलं सौम्यं तन्-मध्ये ऽग्निर् व्यवस्थितः ॥ ४९+१ ॥ सैव धन्वन्तरि-मते कला पित्त-धराह्वया ॥ ५० ॥ स्थिता पक्वाशय-द्वारि भुक्त-मार्गार्गलेव सा ॥ ५१ ॥ बल-वत्य् अ-बला त्व् अन्नम् आमम् एव विमुञ्चति ॥ ५२ ॥ दूषिते ऽग्नाव् अतो दुष्टा ग्रहणी रोग-कारिणी ॥ ५३ ॥ तत्राग्निर् हेतुर् आहारान् न ह्य् अ-पक्वाद् रसादयः ॥ ५४ ॥ द्रवैर् विभिन्न-संघातं नीतं स्नेहेन मार्दवम् ॥ ५५ ॥ औदर्यो ऽग्निर् यथा बाह्यः स्थाली-स्थं तोय-तण्डुलम् ॥ ५६ ॥ फेनी-भूतं कफं यातं विदाहाद् अम्ल-तां ततः ॥ ५७ ॥ अग्निना शोषितं पक्वं पिण्डितं कटु मारुतम् ॥ ५८ ॥ पञ्चाहार-गुणान् स्वान् स्वान् पार्थिवादीन् पचन्त्य् अनु ॥ ५९ ॥ पार्थिवाः पार्थिवान् एव शेषाः शेषांश् च देह-गान् ॥ ६० ॥ तत्राच्छं किट्टम् अन्नस्य मूत्रं विद्याद् घनम् शकृत् ॥ ६१ ॥ रसाद् रक्तं ततो मांसं मांसान् मेदस् ततो ऽस्थि च ॥ ६२ ॥ कफः पित्तं मलाः खेषु प्रस्वेदो नख-रोम च ॥ ६३ ॥ प्रसाद-किट्टौ धातूनां पाकाद् एवं द्वि-धर्च्छतः ॥ ६४ ॥ के-चिद् आहुर् अहो-रात्रात् षड्-अहाद् अपरे परे ॥ ६५ ॥ संतता भोज्य-धातूनां परिवृत्तिस् तु चक्र-वत् ॥ ६६ ॥ प्रायः करोत्य् अहो-रात्रात् कर्मान्यद् अपि भेषजम् ॥ ६७ ॥ युग-पत् सर्वतो ऽजस्रं देहे विक्षिप्यते सदा ॥ ६८ ॥ तस्मिन् विकारं कुरुते खे वर्षम् इव तोय-दः ॥ ६९ ॥ अन्न-भौतिक-धात्व्-अग्नि-कर्मेति परिभाषितम् ॥ ७० ॥ तन्-मूलास् ते हि तद्-वृद्धि-क्षय-वृद्धि-क्षयात्मकाः ॥ ७१ ॥ पालयेत् प्रयतस् तस्य स्थितौ ह्य् आयुर्-बल-स्थितिः ॥ ७२ ॥ पित्ताभिमूर्छिते तीक्ष्णो मन्दो ऽस्मिन् कफ-पीडिते ॥ ७३ ॥ यः पचेत् सम्यग् एवान्नं भुक्तं सम्यक् समस् त्व् असौ ॥ ७४ ॥ तीक्ष्णो वह्निः पचेच् छीघ्रम् अ-सम्यग् अपि भोजनम् ॥ ७५ ॥ रोगी स्याद् विकृते मूलम् अग्नि-स्तम्भान् निरुच्यते ॥ ७६+१ ॥ तत्र सत्-त्व-शरीरोत्थं प्राकृतं सह-जं बलम् ॥ ७७ ॥ विहाराहार-जनितं तथोर्जस्-कर-योग-जम् ॥ ७८ ॥ आनूपो विपरीतो ऽस्मात् समः साधारणः स्मृतः ॥ ७९ ॥ रसो जलं च देहे ऽस्मिन्न् एकैकाञ्जलि-वर्धितम् ॥ ८० ॥ द्वाव् अञ्जली तु स्तन्यस्य चत्वारो रजसः स्त्रियाः ॥ ८१ ॥ यः स्याद् दोषो ऽधिकस् तेन प्रकृतिः सप्त-धोदिता ॥ ८३ ॥ स्वातन्त्र्याद् बहु-रोग-त्वाद् दोषाणां प्रबलो ऽनिलः ॥ ८४ ॥ शीत-द्विषश् चल-धृति-स्मृति-बुद्धि-चेष्टा-सौहार्द-दृष्टि-गतयो ऽति-बहु-प्रलापाः ॥ ८५ ॥ नास्तिका बहु-भुजः स-विलासा गीत-हास-मृगया-कलि-लोलाः ॥ ८६ ॥ न दृढा न जितेन्द्रिया न चार्या न च कान्ता-दयिता बहु-प्रजा वा ॥ ८७ ॥ उन्मीलितानीव भवन्ति सुप्ते शैल-द्रुमांस् ते गगनं च यान्ति ॥ ८८ ॥ श्व-शृगालोष्ट्र-गृध्राखु-काकानूकाश् च वातिकाः ॥ ८९ ॥ गौरोष्णाङ्गस् ताम्र-हस्ताङ्घ्रि-वक्त्रः शूरो मानी पिङ्ग-केशो ऽल्प-रोमा ॥ ९० ॥ विभव-साहस-बुद्धि-बलान्वितो भवति भीषु गतिर् द्विषताम् अपि ॥ ९१ ॥ आवासः पलित-तरङ्ग-नीलिकानां भुङ्क्ते ऽन्नं मधुर-कषाय-तिक्त-शीतम् ॥ ९२ ॥ सुप्तः पश्येत् कर्णिकारान् पलाशान् दिग्-दाहोल्का-विद्युद्-अर्कानलांश् च ॥ ९३ ॥ क्रोधेन मद्येन रवेश् च भासा रागं व्रजन्त्य् आशु विलोचनानि ॥ ९४ ॥ व्याघ्रर्क्ष-कपि-मार्जार-यक्षानूकाश् च पैत्तिकाः ॥ ९५ ॥ क्षुत्-तृड्-दुःख-क्लेश-घर्मैर् अ-तप्तो बुद्ध्या युक्तः सात्त्विकः सत्य-संधः ॥ ९६ ॥ प्रलम्ब-बाहुः पृथु-पीन-वक्षा महा-ललाटो घन-नील-केशः ॥ ९७ ॥ धर्मात्मा वदति न निष्ठुरं च जातु प्रच्छन्नं वहति दृढं चिरं च वैरम् ॥ ९८ स्मृति-मान् अभियोग-वान् विनीतो न च बाल्ये ऽप्य् अति-रोदनो न लोलः ॥ ९९ ॥ रक्तान्त-सु-स्निग्ध-विशाल-दीर्घ- सु-व्यक्त-शुक्लासित-पक्ष्मलाक्षः ॥ १०० ॥ श्राद्धो गम्भीरः स्थूल-लक्षः क्षमा-वान् आर्यो निद्रालुर् दीर्घ-सूत्रः कृत-ज्ञः ॥ १०१ स्वप्ने स-पद्मान् स-विहङ्ग-मालांस् तोयाशयान् पश्यति तोय-दांश् च ॥ १०२ ॥ श्लेष्म-प्रकृतयस् तुल्यास् तथा सिंहाश्व-गो-वृषैः ॥ १०३ ॥ शौचास्तिक्यादिभिश् चैवं गुणैर् गुण-मयीर् वदेत् ॥ १०४ ॥ वृद्धिर् आ-सप्ततेर् मध्यं तत्रा-वृद्धिः परं क्षयः ॥ १०५ ॥ न च यद् युक्तम् उद्रिक्तैर् अष्टाभिर् निन्दितैर् निजैः ॥ १०६ ॥ सु-स्निग्धा मृदवः सूक्ष्मा नैक-मूलाः स्थिराः कचाः ॥ १०७ ॥ कर्णौ नीचोन्नतौ पश्चान् महान्तौ श्लिष्ट-मांसलौ ॥ १०८ ॥ उन्नताग्रा महोच्छ्वासा पीनर्जुर् नासिका समा ॥ १०९ ॥ महद् आस्यं घना दन्ताः स्निग्धाः श्लक्ष्णाः सिताः समाः ॥ ११० ॥ ग्रीवा ह्रस्वा घना वृत्ता स्कन्धाव् उन्नत-पीवरौ ॥ १११ ॥ तनु-रक्तोन्नत-नखं स्निग्धं आ-ताम्र-मांसलम् ॥ ११२ ॥ गूढ-वंशं बृहत् पृष्ठं निगूढाः संधयो दृढाः ॥ ११३ ॥ स्व-भाव-जं स्थिरं सत्-त्वम् अ-विकारि विपत्स्व् अपि ॥ ११४ ॥ आयाम-ज्ञान-विज्ञानैर् वर्धमानं शनैः शुभम् ॥ ११५ ॥ आयुर् ऐश्वर्यम् इष्टाश् च सर्वे भावाः प्रतिष्ठिताः ॥ ११६ ॥ बल-प्रमाण-ज्ञानार्थं साराण्य् उक्तानि देहिनाम् ॥ ११७ ॥ सर्वारम्भेषु चाशा-वान् सहिष्णुः सन्-मतिः स्थिरः ॥ ११८ ॥ सत्-त्व-वांस् तप्यमानस् तु राजसो नैव तामसः ॥ ११९ ॥ रसायनानि मैत्री च पुण्यायुर्-वृद्धि-कृद् गणः ॥ १२० ॥ पृथक् सक्थ्नोस् तथा बाह्वोस् त्रीणि कोष्ठे नवोरसि ॥ १ ॥ मध्ये पाद-तलस्याहुर् अभितो मध्यमाङ्गुलीम् ॥ २ ॥ अङ्गुष्ठाङ्गुलि-मध्य-स्थं क्षिप्रं आक्षेप-मारणम् ॥ ३ ॥ गुल्फ-संधेर् अधः कूर्च-शिरः शोफ-रुजा-करम् ॥ ४ ॥ जङ्घान्तरे त्व् इन्द्र-वस्तिर् मारयत्य् असृजः क्षयात् ॥ ५ ॥ जानुनस् त्र्य्-अङ्गुलाद् ऊर्ध्वम् आण्य्-ऊरु-स्तम्भ-शोफ-कृत् ॥ ६ ॥ ऊरु-मूले लोहिताक्षं हन्ति पक्षम् असृक्-क्षयात् ॥ ७ ॥ इति सक्थ्नोस् तथा बाह्वोर् मणि-बन्धो ऽत्र गुल्फ-वत् ॥ ८ ॥ कक्षाक्ष-मध्ये कक्षा-धृक् कुणि-त्वं तत्र जायते ॥ ९ ॥ मूत्राशयो धनुर्-वक्रो वस्तिर् अल्पास्र-मांस-गः ॥ १० ॥ ऋते ऽश्मरी-व्रणाद् विद्धस् तत्राप्य् उभयतश् च सः ॥ ११ ॥ देहाम-पक्व-स्थानानां मध्ये सर्व-सिराश्रयः ॥ १२ ॥ सत्-त्वादि-धाम हृदयं स्तनोरः-कोष्ठ-मध्य-गम् ॥ १३ ॥ ऊर्ध्वाधो ऽस्र-कफापूर्ण-कोष्ठो नश्येत् तयोः क्रमात् ॥ १४ ॥ रक्तेन पूर्ण-कोष्ठो ऽत्र श्वासात् कासाच् च नश्यति ॥ १५ ॥ अधो ऽंस-कूटयोर् विद्याद् अपालापाख्य-मर्मणी ॥ १६ ॥ पार्श्वयोः पृष्ठ-वंशस्य श्रोणि-कर्णौ प्रति स्थिते ॥ १७ ॥ तत्र रक्त-क्षयात् पाण्दुर् हीन-रूपो विनश्यति ॥ १८ ॥ जघनस्य बहिर्-भागे मर्मणी तौ कुकुन्दरौ ॥ १९ ॥ पार्श्वान्तर-निबद्धौ याव् उपरि श्रोणि-कर्णयोः ॥ २० ॥ अधः-शरीरे शोफो ऽत्र दौर्बल्यं मरणं ततः ॥ २१ ॥ तिर्यग् ऊर्ध्वं च निर्दिष्टौ पार्श्व-संधी तयोर् व्यधात् ॥ २२ ॥ स्तन-मूलार्जवे भागे पृष्ठ-वंशाश्रये सिरे ॥ २३ ॥ बाहु-मूलाभिसंबद्धे पृष्ठ-वंशस्य पार्श्वयोः ॥ २४ ॥ ग्रीवाम् उभयतः स्नाव्नी ग्रीवा-बाहु-शिरो-ऽन्तरे ॥ २५ ॥ कण्ठ-नालीम् उभयतः सिरा हनु-समाश्रिताः ॥ २६ ॥ स्वर-प्रणाश-वैकृत्यं रसा-ज्ञानं च तद्-व्यधे ॥ २७ ॥ पृथक् चतस्रस् ताः सद्यो घ्नन्त्य् असून् मातृकाह्वयाः ॥ २८ ॥ अधस्-तात् कर्णयोर् निम्ने विधुरे श्रुति-हारिणी ॥ २९ ॥ अन्तर्-गल-स्थितौ वेधाद् गन्ध-विज्ञान-हारिणौ ॥ ३० ॥ तथोपरि भ्रुवोर् निम्नाव् आवर्ताव् आन्ध्यम् एषु तु ॥ ३१ ॥ केशान्ते शङ्खयोर् ऊर्ध्वम् उत्क्षेपौ स्थपनि पुनः ॥ ३२ ॥ स्वयं वा पतिते पाकात् सद्यो नश्यति तूद्धृते ॥ ३३ ॥ तालून्य् आस्यानि चत्वारि स्रोतसां तेषु मर्मसु ॥ ३४ ॥ कपाले संधयः पञ्च सीमन्तास् तिर्यग्-ऊर्ध्व-गाः ॥ ३५ ॥ आन्तरो मस्तकस्योर्ध्वं सिरा-संधि-समागमः ॥ ३६ ॥ विषमं स्पन्दनं यत्र पीडिते रुक् च मर्म तत् ॥ ३७ ॥ स्यान् मर्मेति च तेनात्र सु-तरां जीवितं स्थितम् ॥ ३८ ॥ प्राणायतन-सामान्याद् ऐक्यं वा मर्मणां मतम् ॥ ३९ ॥ शङ्खौ कटीक-तरुणे नितम्बाव् अंसयोः फले ॥ ४० ॥ मर्माणि धमनी-स्थानि सप्त-त्रिंशत् सिराश्रयाः ॥ ४२ ॥ विटपे हृदयं नाभिः पार्श्व-संधी स्तनाधरे ॥ ४३ ॥ संधौ विंशतिर् आवर्तौ मणि-बन्धौ कुकुन्दरौ ॥ ४४ ॥ मांस-मर्म गुदो ऽन्येषां स्नाव्नि कक्षा-धरौ तथा ॥ ४५ ॥ अपस्तम्भाव् अपाङ्गौ च धमनी-स्थं न तैः स्मृतम् ॥ ४६ ॥ पाण्डु-त्वम् इन्द्रिया-ज्ञानं मरणम् चाशु मांस-जे ॥ ४७ ॥ आयामाक्षेपक-स्तम्भाः स्नाव-जे ऽभ्यधिकं रुजा ॥ ४८ ॥ रक्तं स-शब्द-फेनोष्णं धमनी-स्थे वि-चेतसः ॥ ४९ ॥ तत्-क्षयात् तृड्-भ्रम-श्वास-मोह-हिध्माभिर् अन्तकः ॥ ५० ॥ बल-चेष्टा-क्षयः शोषः पर्व-शोफश् च संधि-जे ॥ ५१ ॥ अष्टौ च मातृकाः सद्यो निघ्नन्त्य् एकान्-न-विंशतिः ॥ ५२ ॥ उत्क्षेपौ स्थपनी त्रीणि वि-शल्य-घ्नानि तत्र हि ॥ ५५ ॥ शल्यापाये विनिर्गच्छन् श्वासात् कासाच् च हन्त्य् असून् ॥ ५६ ॥ वैकल्यम् इति चत्वारि चत्वारिंशच् च कुर्वते ॥ ५८ ॥ अष्टौ कूर्च-शिरो-गुल्फ-मणि-बन्धा रुजा-कराः ॥ ५९ ॥ द्वा-दशाङ्गुल-मानानि द्व्य्-अङ्गुले मणि-बन्धने ॥ ६० ॥ अपान-वस्ति-हृन्-नाभि-नीलाः सीमन्त-मातृकाः ॥ ६१ ॥ आत्म-पाणि-तलोन्मानाः शेषाण्य् अर्धाङ्गुलं वदेत् ॥ ६२ ॥ इष्टानि मर्माण्य् अन्येषां चतुर्-धोक्ताः सिरास् तु याः ॥ ६३ ॥ तत्-क्षतात् क्षत-जात्य्-अर्थ-प्रवृत्तेर् धातु-संक्षये ॥ ६४ ॥ तेजस् तद् उद्धृतं धत्ते तृष्णा-शोष-मद-भ्रमान् ॥ ६५ ॥ वर्धयेत् संधितो गात्रं मर्मण्य् अभिहते द्रुतम् ॥ ६६ ॥ जीवितं प्राणिनां तत्र रक्ते तिष्ठति तिष्ठति ॥ ६७ ॥ प्राण-घातिनि जीवेत् तु कश्-चिद् वैद्य-गुणेन चेत् ॥ ६८ ॥ तस्मात् क्षार-विषाग्न्य्-आदीन् यत्नान् मर्मसु वर्जयेत् ॥ ६९ ॥ रोगा मर्माश्रयास् तद्-वत् प्रक्रान्ता यत्नतो ऽपि च ॥ ७० ॥ यथा भविष्यतो लिङ्गं रिष्टं मृत्योस् तथा ध्रुवम् ॥ १ ॥ अरिष्टे रिष्ट-विज्ञानं न च रिष्टे ऽप्य् अ-नैपुणात् ॥ २ ॥ दोषाणाम् अपि बाहुल्याद् रिष्टाभासः समुद्भवेत् ॥ ३ ॥ विकृतिर् या समासेन रिष्टं तद् इति लक्षयेत् ॥ ५ ॥ यस्यात्य्-अर्थं चले नेत्रे स्तब्धान्तर्-गत-निर्गते ॥ ६ ॥ उद्भ्रान्त-दर्शने हीन-दर्शने नकुलोपमे ॥ ७ ॥ नासिकात्य्-अर्थ-विवृता संवृता पिटिकाचिता ॥ ८ ॥ ऊर्ध्वं द्वितीयः स्यातां वा पक्व-जम्बू-निभाव् उभौ ॥ ९ ॥ सहसैव पतेयुर् वा जिह्वा जिह्मा विसर्पिणी ॥ १० ॥ शिरः शिरो-धरा वोढुं पृष्ठं वा भारम् आत्मनः ॥ ११ ॥ यस्या-निमित्तम् अङ्गानि गुरूण्य् अति-लघूनि वा ॥ १२ ॥ उत्सिक्तं मेहनं यस्य वृषणाव् अति-निःसृतौ ॥ १३ ॥ यस्या-पूर्वाः सिरा-लेखा बालेन्द्व्-आकृतयो ऽपि वा ॥ १४ ॥ पद्मिनी-पत्त्र-वत् तोयं शरीरे यस्य देहिनः ॥ १५ ॥ हरिताभाः सिरा यस्य रोम-कूपाश् च संवृताः ॥ १६ ॥ यस्य गो-मय-चूर्णाभं चूर्णं मूर्ध्नि मुखे ऽपि वा ॥ १७ ॥ मूर्ध्नि भ्रुवोर् वा कुर्वन्ति सीमन्तावर्तका नवाः ॥ १८ ॥ जिह्वा श्यावा मुखं पूति सव्यम् अक्षि निमज्जति ॥ १९ ॥ यस्य स्नातानुलिप्तस्य पूर्वं शुष्यत्य् उरो भृशम् ॥ २० ॥ अ-कस्माद् युग-पद् गात्रे वर्णौ प्राकृत-वैकृतौ ॥ २१ ॥ यस्य स्फुटेयुर् अङ्गुल्यो नाकृष्टा न स जीवति ॥ २२ ॥ ह्रस्वो दीर्घो ऽति वोच्छ्वासः पूतिः सुरभिर् एव वा ॥ २३ ॥ मल-वस्त्र-व्रणादौ वा वर्षान्तं तस्य जीवितम् ॥ २४ ॥ त्यजन्ति वाति-वैरस्यात् सो ऽपि वर्षं न जीवति ॥ २५ ॥ शीतेषु भृशम् औष्ण्यं वा स्वेदः स्तम्भो ऽप्य् अ-हेतुकः ॥ २६ ॥ उष्ण-द्वेषी च शितार्तः स प्रेताधिप-गो-चरः ॥ २७ ॥ निष्ठ्यूतं बहु-वर्णं वा यस्य मासात् स नश्यति ॥ २९ ॥ अ-मूर्तम् इव मूर्तं च मूर्तं चा-मूर्त-वत् स्थितम् ॥ ३० ॥ अ-नेत्र-रोगश् चन्द्रं च बहु-रूपम् अ-लाञ्छनम् ॥ ३१ ॥ रूपं व्य्-आकृति तत् तच् च यः पश्यति स नश्यति ॥ ३२ ॥ ध्रुवम् आकाश-गङ्गां वा स न पश्यति तां समाम् ॥ ३३ ॥ शृणोत्य् अन्यांश् च यः शब्दान् अ-सतो न सतो ऽपि वा ॥ ३४ ॥ तद्-वद् गन्ध-रस-स्पर्शान् मन्यते यो विपर्ययात् ॥ ३५ ॥ विधिना यस्य दोषाय स्वास्थ्याया-विधिना रसाः ॥ ३६ ॥ अन्तरेण तपस् तीव्रं योगं वा विधि-पूर्वकम् ॥ ३७ ॥ हीनो दीनः स्वरो ऽ-व्यक्तो यस्य स्याद् गद्गदो ऽपि वा ॥ ३८ ॥ स्वरस्य दुर्-बली-भावं हानिं च बल-वर्णयोः ॥ ३९ ॥ अप-स्वरं भाषमाणं प्राप्तं मरणम् आत्मनः ॥ ४० ॥ संस्थानेन प्रमाणेन वर्णेन प्रभयापि वा ॥ ४१ ॥ आतपादर्श-तोयादौ या संस्थान-प्रमाणतः ॥ ४२ ॥ वर्ण-प्रभाश्रया या तु सा छायैव शरीर-गा ॥ ४३ ॥ वि-शिरा द्वि-शिरा जिह्मा विकृता यदि वान्य-था ॥ ४४ ॥ प्रतिच्छाया-मयी यस्य न चाक्ष्णीक्ष्येत कन्यका ॥ ४५ ॥ नाभसी निर्-मला-नीला स-स्नेहा स-प्रभेव च ॥ ४६ ॥ विशुद्ध-रक्ता त्व् आग्नेयी दीप्ताभा दर्शन-प्रिया ॥ ४७ ॥ स्थिरा स्निग्धा घना शुद्धा श्यामा श्वेता च पार्थिवी ॥ ४८ ॥ प्रभोक्ता तैजसी सर्वा सा तु सप्त-विधा स्मृता ॥ ४९ ॥ तासां याः स्युर् विकासिन्यः स्निग्धाश् च वि-मलाश् च याः ॥ ५० ॥ वर्णम् आक्रामति च्छाया प्रभा वर्ण-प्रकाशिनी ॥ ५१ ॥ ना-च्छायो ना-प्रभः कश्-चिद् विशेषाश् चिह्नयन्ति तु ॥ ५२ ॥ निकषन्न् इव यः पादौ च्युतांसः परिसर्पति ॥ ५३ ॥ यो ऽल्पाशी बहु-विण्-मूत्रो बह्व्-आशी चाल्प-मूत्र-विट् ॥ ५४ ॥ दीर्घम् उच्छ्वस्य यो ह्रस्वं निःश्वस्य परिताम्यति ॥ ५५ ॥ शिरो विक्षिपते कृच्छ्राद् यो ऽञ्चयित्वा प्रपाणिकौ ॥ ५६ ॥ उत्थाप्यमानः संमुह्येद् यो बली दुर्-बलो ऽपि वा ॥ ५७ ॥ शयनासन-कुड्यादेर् यो ऽ-सद् एव जिघृक्षति ॥ ५८ ॥ उत्तरौष्ठं परिलिहन् फूत्-कारांश् च करोति यः ॥ ५९ ॥ भिषग्-भेषज-पानान्न-गुरु-मित्र-द्विषश् च ये ॥ ६० ॥ ग्रीवा-ललाट-हृदयं यस्य स्विद्यति शीतलम् ॥ ६१ ॥ यो ऽणु-ज्योतिर् अनेकाग्रो दुश्-छायो दुर्-मनाः सदा ॥ ६२ ॥ निर्-निमित्तं च यो मेधां शोभाम् उपचयं श्रियम् ॥ ६३ ॥ गुण-दोष-मयी यस्य स्वस्थस्य व्याधितस्य वा ॥ ६४ ॥ भक्तिः शीलं स्मृतिस् त्यागो बुद्धिर् बलम् अ-हेतुकम् ॥ ६५ ॥ मत्त-वद्-गति-वाक्-कम्प-मोहा मासान् मरिष्यतः ॥ ६६ ॥ न याति यस्य चाहारः कण्ठं कण्ठामयाद् ऋते ॥ ६७ ॥ यस्य निद्रा भवेन् नित्या नैव वा न स जीवति ॥ ६८ ॥ चक्षुश् चाकुल-तां याति यम-राज्यं गमिष्यतः ॥ ६९ ॥ सहसा जायते यस्य विकारः सर्व-लक्षणः ॥ ७० ॥ ज्वरो निहन्ति बल-वान् गम्भीरो दैर्घरात्रिकः ॥ ७१ ॥ अ-क्षामं सक्त-वचनं रक्ताक्षं हृदि शूलिनम् ॥ ७२ ॥ बल-मांस-विहीनस्य श्लेष्म-कास-समन्वितः ॥ ७३ ॥ ताम्र-हारिद्र-हरितं रूपं रक्तं प्रदर्शयेत् ॥ ७४ ॥ वाससो ऽ-रञ्जनं पूति वेग-वच् चाति भूरि च ॥ ७५ ॥ कास-श्वासौ ज्वर-च्छर्दि-तृष्णातीसार-शोफिनम् ॥ ७६ ॥ छर्दिर् वेग-वती मूत्र-शकृद्-गन्धिः स-चन्द्रिका ॥ ७७ ॥ तृष्णान्य-रोग-क्षपितं बहिर्-जिह्वं वि-चेतनम् ॥ ७८ ॥ अर्शांसि पाणि-पन्-नाभि-गुद-मुष्कास्य-शोफिनम् ॥ ७९ ॥ अतीसारो यकृत्-पिण्ड-मांस-धावन-मेचकैः ॥ ८० ॥ कर्बुरः प्रस्रवन् धातून् निष्-पुरीषो ऽथ-वाति-विट् ॥ ८२ ॥ शीर्ण-पायु-वलिं मुक्त-नालं पर्वास्थि-शूलिनम् ॥ ८३ ॥ मेहस् तृड्-दाह-पिटिका-मांस-कोथातिसारिणम् ॥ ८५ ॥ पर्व-पाद-कर-स्था वा मन्दोत्साहं प्रमेहिणम् ॥ ८६ ॥ सिरा-नद्धो ज्वर-च्छर्दि-हिध्माध्मान-रुजान्वितः ॥ ८८ ॥ शूनाक्षं कुटिलोपस्थम् उपक्लिन्न-तनु-त्वचम् ॥ ९० ॥ पाण्डु-रोगः श्वयथु-मान् पीताक्षि-नख-दर्शनम् ॥ ९१ ॥ अनेकोपद्रव-युतः पादाभ्यां प्रसृतो नरम् ॥ ९२ ॥ राजी-चितः स्रवंश् छर्दि-ज्वर-श्वासातिसारिणम् ॥ ९३ ॥ दुर्-बलस्य विशेषेण जायन्ते ऽन्ताय देहिनः ॥ ९४ ॥ सीदतः सक्थिनी चैव तं भिषक् परिवर्जयेत् ॥ ९५ ॥ शूयेते वा विना देहात् स मासाद् याति पञ्च-ताम् ॥ ९६ ॥ मन्दाग्निं जन्तुभिर् जुष्टं हन्ति तृष्णातिसारिणम् ॥ ९८ ॥ वातास्रं मोह-मूर्छाय-मदा-स्वप्न-ज्वरान्वितम् ॥ ९९ ॥ वात-व्याधिर् अपस्मारी कुष्ठी रक्त्य् उदरी क्षयी ॥ १०१ ॥ बल-मांस-क्षयस् तीव्रो रोग-वृद्धिर् अ-रोचकः ॥ १०२ ॥ वाताष्ठीलाति-संवृद्धा तिष्ठन्ति दारुणा हृदि ॥ १०३ ॥ शैथिल्यं पिण्डिके वायुर् नीत्वा नासां च जिह्म-ताम् ॥ १०४ ॥ नाभि-गुदान्तरं गत्वा वङ्क्षणौ वा समाश्रयन् ॥ १०५ ॥ मलान् वस्ति-शिरो नाभिं विबध्य जनयन् रुजम् ॥ १०६ ॥ श्वासं वा जनयन् वायुर् गृहीत्वा गुद-वङ्क्षणम् ॥ १०७ ॥ स्तिमितस्यातताक्षस्य सद्यो मुष्णाति जीवितम् ॥ १०८ ॥ विश्लेषणं च संधीनां मुमूर्षोर् उपजायते ॥ १०९ ॥ लेप-ज्वरोपतप्तस्य दुर्-लभं तस्य जीवितम् ॥ ११० ॥ उत्पद्याशु विनश्यन्ति न चिरात् स विनश्यति ॥ १११ ॥ अन्तर्-वक्त्राः किणाभाश् च विस्फोटा देह-नाशनाः ॥ ११२ ॥ संत्रासश् चोष्ण-ताङ्गे च यस्य तं परिवर्जयेत् ॥ ११३ ॥ यो वात-जो न शूलाय स्यान् न दाहाय पित्त-जः ॥ ११४ ॥ अ-चूर्णश् चूर्ण-कीर्णाभो यत्राकस्माच् च दृश्यते ॥ ११५ ॥ विण्-मूत्र-मारुत-वहं कृमिणं च भगन्दरम् ॥ ११६ ॥ यो ऽपास्यति मुहुर् वक्त्रम् आतुरो न स जीवति ॥ ११७ ॥ भूमिं काष्ठेन विलिखन् लोष्टं लोष्टेन ताडयन् ॥ ११८ ॥ मुहुर् हसन् मुहुः क्ष्वेडन् शय्यां पादेन हन्ति यः ॥ ११९ ॥ मृत्यवे सहसार्तस्य तिलक-व्यङ्ग-विप्लवः ॥ १२० ॥ ऊर्ध्व-श्वासं गतोष्माणं शूलोपहत-वङ्क्षणम् ॥ १२१ ॥ विकारा यस्य वर्धन्ते प्रकृतिः परिहीयते ॥ १२२ ॥ यम् उद्दिश्यातुरं वैद्यः संपादयितुम् औषधम् ॥ १२३ ॥ विज्ञातं बहु-शः सिद्धं विधि-वच् चावचारितम् ॥ १२४ ॥ भवेद् यस्यौषधे ऽन्ने वा कल्प्यमाने विपर्ययः ॥ १२५ ॥ निवाते सेन्धनं यस्य ज्योतिश् चाप्य् उपशाम्यति ॥ १२६ ॥ अति-मात्रम् अमत्राणि दुर्-लभं तस्य जीवितम् ॥ १२७ ॥ संशय-प्राप्तम् आत्रेयो जीवितं तस्य मन्यते ॥ १२८ ॥ गतासोर् बन्धु-मित्राणां न चेच्छेत् तं चिकित्सितुम् ॥ १२९ ॥ घ्नद्भिर् औषध-वीर्याणि तस्मात् तं परिवर्जयेत् ॥ १३० ॥ रिष्ट-ज्ञानादृतस् तस्मात् सर्व-दैव भवेद् भिषक् ॥ १३१ ॥ तयोर् अप्य् अ-क्षयाद् दृष्टं विषमा-परिहारिणाम् ॥ १३२ ॥ त एव विपरीताः स्युर् दूताः कर्म-विपत्तये ॥ १ ॥ शस्त्रिणं दण्डिनं षण्ढं मुण्ड-श्मश्रु-जटा-धरम् ॥ २ ॥ अनेकं व्याधितं व्यङ्गं रक्त-माल्यानुलेपनम् ॥ ३ ॥ खरोष्ट्र-महिषारूढं काष्ठ-लोष्टादि-मर्दिनम् ॥ ४ ॥ अ-शस्त-चिन्ता-वचने नग्ने छिन्दति भिन्दति ॥ ५ ॥ सुप्ते मुक्त-कचे ऽभ्यक्ते रुदत्य् अ-प्रयते तथा ॥ ६ ॥ विकार-सामान्य-गुणे देशे काले ऽथ-वा भिषक् ॥ ७ ॥ स्पृशन्तो नाभि-नासास्य-केश-रोम-नख-द्वि-जान् ॥ ८ ॥ रज्जूपानत्-तुला-पाशम् अन्यद् वा भग्न-विच्युतम् ॥ १० ॥ तथार्ध-रात्रे मध्याह्ने संध्ययोः पर्व-वासरे ॥ ११ ॥ पश्येन् निमित्तम् अ-शुभं तं च नानुव्रजेद् भिषक् ॥ १३ ॥ छिन्नं दग्धं विनष्टं वा तद्-वादीनि वचांसि वा ॥ १४ ॥ स्पर्शो वा विपुलः क्रूरो यद् वान्यद् अपि तादृशम् ॥ १५ ॥ दूतम् अभ्यागतं दृष्ट्वा नातुरं तम् उपाचरेत् ॥ १६ ॥ वस्त्रातप-त्र-पाद-त्र-व्यसनं व्यसनीक्षणम् ॥ १७ ॥ हतान्-इष्ट-प्रवादाश् च दूषणं भस्म-पांसुभिः ॥ १८ ॥ दीप्तां प्रति दिशं वाचः क्रूराणां मृग-पक्षिणाम् ॥ १९ ॥ सर्षपाणां वसा-तैल-तृण-पङ्केन्धनस्य च ॥ २० ॥ छर्दितस्य पुरीषस्य पूति-दुर्-दर्शनस्य च ॥ २१ ॥ शयनासन-यानानाम् उत्तानानां तु दर्शनम् ॥ २२ ॥ पुं-संज्ञाः पक्षिणो वामाः स्त्री-संज्ञा दक्षिणाः शुभाः ॥ २३ ॥ अ-युग्माश् च मृगाः शस्ताः शस्ता नित्यं च दर्शने ॥ २४ ॥ अ-शुभं सर्व-थोलूक-बिडाल-सरटेक्षणम् ॥ २५ ॥ न दर्शने न विरुते वानरर्क्षाव् अतो ऽन्य-था ॥ २६ ॥ अग्नि-पूर्णानि पात्राणि भिन्नानि वि-शिखानि च ॥ २७ ॥ वैद्यो मरिष्यतां वेश्म प्रविशन्न् एव पश्यति ॥ २८ ॥ करुणा-शुद्ध-संतानो यत्नतस् तम् उपाचरेत् ॥ २९ ॥ रत्नेभ-पूर्ण-कुम्भानां कन्यायाः स्यन्दनस्य च ॥ ३१ ॥ शुक्लानां सु-मनो-वाल-चामराम्बर-वाजिनाम् ॥ ३२ ॥ भूमेः समुद्धतायाश् च वह्नेः प्रज्वलितस्य च ॥ ३३ ॥ नृभिर् धेन्वाः स-वत्साया वडबायाः स्त्रिया अपि ॥ ३४ ॥ हंसानां शतपत्त्राणां बद्धस्यैक-पशोस् तथा ॥ ३५ ॥ गन्धः सु-सुरभिर् वर्णः सु-शुक्लो मधुरो रसः ॥ ३६ ॥ मृग-पक्षि-नराणां च शोभिनां शोभना गिरः ॥ ३७ ॥ भेरी-मृदङ्ग-शङ्खानां शब्दाः पुण्याह-निःस्वनाः ॥ ३८ ॥ पथि वेश्म-प्रवेशे च विद्याद् आरोग्य-लक्षणम् ॥ ३९ ॥ स्वप्ने मद्यं सह प्रेतैर् यः पिबन् कृष्यते शुना ॥ ४० ॥ रक्त-माल्य-वपुर्-वस्त्रो यो हसन् ह्रियते स्त्रिया ॥ ४१ ॥ यः प्रयाति दिशं याम्यां मरणं तस्य यक्ष्मणा ॥ ४२ ॥ यस्य तस्याशु गुल्मेन यस्य वह्निम् अन्-अर्चिषम् ॥ ४३ ॥ पद्मं स नश्येत् कुष्ठेन चण्डालैः सह यः पिबेत् ॥ ४४ ॥ उन्मादेन जले मज्जेद् यो नृत्यन् राक्षसैः सह ॥ ४५ ॥ यानं खरोष्ट्र-मार्जार-कपि-शार्दूल-शूकरैः ॥ ४६ ॥ अपूप-शष्कुलीर् जग्ध्वा विबुद्धस् तद्-विधं वमन् ॥ ४७ ॥ सूर्या-चन्द्रमसोः पात-दर्शनं दृग्-विनाशनम् ॥ ४८ ॥ निलयो मुण्ड-ता काक-गृध्राद्यैः परिवारणम् ॥ ४९ ॥ सङ्गो वेत्र-लता-वंश-तृण-कण्टक-संकटे ॥ ५० ॥ मज्जनं जल-पङ्कादौ शीघ्रेण स्रोतसा हृतिः ॥ ५१ ॥ वयो-ऽङ्ग-वृद्धिर् अभ्यङ्गो विवाहः श्मश्रु-कर्म च ॥ ५२ ॥ हिरण्य-लोहयोर् लाभः कलिर् बन्ध-पराजयौ ॥ ५३ ॥ हर्षो भृशं प्रकुपितैः पितृभिश् चावभर्त्सनम् ॥ ५४ ॥ पतनं वा विनाशो वा भेदनं पर्वतस्य च ॥ ५५ ॥ चितान्ध-कार-संबाधे जनन्यां च प्रवेशनम् ॥ ५६ ॥ काषायिणाम् अ-सौम्यानां नग्नानां दण्ड-धारिणाम् ॥ ५७ ॥ कृष्णा पापाननाचारा दीर्घ-केश-नख-स्तनी ॥ ५८ ॥ मनो-वहानां पूर्ण-त्वात् स्रोतसां प्रबलैर् मलैः ॥ ५९ ॥ अ-रोगः संशयं प्राप्य कश्-चिद् एव विमुच्यते ॥ ६० ॥ भाविको दोष-जश् चेति स्वप्नः सप्त-विधो मतः ॥ ६१ ॥ विस्मृतो दीर्घ-ह्रस्वो ऽति पूर्व-रात्रे चिरात् फलम् ॥ ६२ ॥ निद्रया वान्-उपहतः प्रतीपैर् वचनैस् तथा ॥ ६३ ॥ अ-कल्याणम् अपि स्वप्नं दृष्ट्वा तत्रैव यः पुनः ॥ ६४ ॥ देवान् द्वि-जान् गो-वृषभान् जीवतः सुहृदो नृपान् ॥ ६५ ॥ कन्याः कुमारकान् गौरान् शुक्ल-वस्त्रान् सु-तेजसः ॥ ६६ ॥ यः पश्येल् लभते यो वा छत्त्रादर्श-विषामिषम् ॥ ६७ ॥ पूर्वोत्तरेण गमनम् अ-गम्यागमनं मृतम् ॥ ६९ ॥ रोदनं पतितोत्थानं द्विषतां चावमर्दनम् ॥ ७० ॥ मङ्गलाचार-संपन्नः परिवारस् तथातुरः ॥ ७१ ॥ सत्-त्व-लक्षण-संयोगो भक्तिर् वैद्य-द्वि-जातिषु ॥ ७२ ॥ इत्य् अत्र जन्म-मरणं यतः सम्यग् उदाहृतम् ॥ ७३ ॥ शरीरस्य ततः स्थानं शारीरम् इदम् उच्यते ॥ ७३ऊ̆अब् ॥ देहो लघुर् व्यपगत-क्लम-मोह-तापः पाको मुखे करण-सौष्ठवम् अ-व्यथ-त्वम् प्रमेह-मूत्र-क्षय-वर्ध्म-विद्रधीञ् जयेत् प्रयुक्तः स-गुडः कटु-त्रिकः ॥ २७+६ कुष्ठ-श्वित्र-प्लीह-वर्ध्माश्म-गुल्मान् हन्यात् कृच्छ्रांस् तन् महा-वज्रकाख्यम् ॥ २० एवं वारांस् त्रींस् तैस् ततः श्लक्ष्ण-पिष्टैः स्नुह्याः क्षीरेण श्वित्र-नाशाय लेपः ॥ ११ तत् सेवितं विधमति प्रबलं समीरं संध्य्-अस्थि-मज्ज-गतम् अप्य् अथ कुष्ठम् ईदृक् घृतम् अ-नवम् अ-शेष-मूत्रांश-सिद्धं मतं भूत-रावाह्वयं पानतस् तद् विधि-विनिहितम् आशु सर्वैः क्रमैर् योजितं हन्ति सर्व-ग्रहोन्माद-कुष्ठ-ज्वरांस् सर्व-ग्रहोन्माद-कुष्ठ-ज्वरांस् तन् महा-भूत- रावं स्मृतम् द्राक्षा-रसे च परिशुद्धम् इति क्रमेण सौवीरम् अञ्जनम् इदं तिमिरं निहन्ति ॥ ३३+२ निर्दग्धं सम-घृतम् अञ्जनं च पेष्यं योगो ऽयं नयन-बलं करोति गार्ध्रम् ॥ ३७ आजेन ताम्रम् अमुना प्रतनु प्रदिग्धं सप्ताहतः पुनर् इदं पयसैव पिष्टम् ॥ ३१ सर्पिश् चतुष्-कुवलयं स-हिरण्य-पत्त्रं मेध्यं गवाम् अपि भवेत् किम् उ मानुषाणाम् तम् अमृत-रस-पाकं यः प्रगे प्राशम् अश्नन्न् अनुपिबति यथेष्टं वारि दुग्धं रसं स्मृति-मति-बल-मेधा-सत्-त्व-सारैर् उपेतः कनक-निचय-गौरः सो ऽश्नुते दीर्घम् आयुः भवति विगत-रोगो यो ऽप्य् अ-साध्यामयार्तः प्रबल-पुरुष-कारः शोभते यो ऽपि वृद्धः तस्माद् अन्-अल्प-फलम् अल्प-समुद्यमानां प्रीत्य्-अर्थम् एतद् उदितं पृथग् एव तन्त्रम् ; गोविन्दभगवत्पादः रसहृदयतन्त्र चतुर्भुज मिश्र मुग्धावबोधिनी <अभ्रः: सत्त्वः एअतेन्" wइथोउत मुख> <अभ्रः: सत्त्वः: इन्दुच्तिओनोफ़् गर्भद्रुति, रञ्जन अन्द्बन्धन> <अभ्रः: सत्त्वः: फ़ोर्बन्धन ओफ़् मेर्चुर्य्> <अभ्रः: सत्त्वः: ग्रासः: ओन्ल्यभ्र पर्तिस्"एअतेन्"> <विमल, रसक, दरद, माक्षिकः: शोधन> <बीज फ़ोर्रञ्जन अन्द्बन्धन ओफ़् मेर्चुर्य्> <द्व ओफ़् रसवैक्रान्त अन्द्गोल्द् बन्धन ओफ़् मेर्चुर्य्> <मेलापन ओफ़् अभ्रसत्त्व wइथ्दिफ़्फ़्. सुब्स्तन्चेस्> <अभ्रः: सत्त्वः: द्रुतिः: चौसेस्बन्धन ओफ़् मेर्चुर्य्> <रेचेइपे फ़ोर्द्वन्द्वन ओफ़् द्रुति अन्द्मेर्चुर्य्> <निर्वाहण ओफ़् दिफ़्फ़्. सुब्स्तन्चेस् फ्य्स्. रेसुल्त्स्> ०३६१-२ अच्छलं मित्रभावेन सतां दारावलोकनम् १२४३-२ अन्यथा तु किमेतेन रूपेणापि ६३६२-१ उच्छीर्षे पदकं कृत्वा यदि शेते शुनस्तदा । ६६६४-१ उत्साहवन्तो हि नरा न लोके ८५५५-२ माहिषमिह नवनीतं गतबीजे कनकफलमध्ये ९१९७-१ कस्त्वं ब्रह्म, न्नपूर्वः, क्व च तव वसति, र्याखिला ब्रह्मसृष्टिः कस्ते नाथो, ह्यनाथः, क्व च तव जनको, नैव तातं स्मरामि ९३९८आ-२ कूष्माण्डानां न यश्चक्रे तैलमूर्णां च दन्तिनाम् ९५३१-१ कामं क्रोधं लोभं मोहं त्यक्त्वात्मानं पश्य हि कोऽहम् ४४१९आ-१ आचरेच्च सकलां रतिचर्यां कामसूत्रविहितामनवद्यां । ४७२८आ-१ आदित्याय तमः सृष्टं मेघाय ग्रीष्मशोषणं । श्रीमान् सुन्दरपाण्डयः श्रृतिस्मृति प्रसृत सत्पदार्थज्ञः। कृतवानार्यां सम्यक् श्रोतॄणां बुद्धिवृद्धिकरिम्॥ १॥ शृणुत श्रुतिजलधौतैः कर्णैः सुश्लिष्ट संधि संबन्धाम्। श्रुत्वावधारयध्वं दोषान् सन्तो नुदन्त्वत्र॥ २॥ हृदि निचयः कर्तव्यः सज्जनसंमानकामेन॥ ३॥ परपरिवादः परिषदि न कथंचन पण्डितेन कर्तव्यः। सत्यमपि तन्न वाच्यं यदुक्तमसुखावहं भवति॥ ४॥ मुर्खेष्वरिषुच गुरुषु च विदुषा नैवोत्तरं वाच्यम्॥ ५॥ स्वाधीने माधुर्ये मधुराक्षर संहितेषु वाक्येषु। किं नाम सत्त्ववन्तः पुरुषाः परुषाणि भाषन्ते॥ ६॥ अप्रियमुक्ताः पुरुषाः प्रयतन्ते द्विगुणमप्रियं वक्तुम्। अल्पाक्षररमणीयं यःकथयति निस्चितं स खलु वाग्मी। बहुवचनमल्पसारं यः कथयति विप्रलापी सः॥ ८॥ विद्वन्मुखनिष्क्रान्ता सुस्त्रीव विराजति वाणी॥ ९॥ सत्पुरुषाः कोपाग्निं ज्ञानाम्बुघटैः प्रशमयन्ति॥ ११॥ न तथा शशी न सलिलं न चन्दनरसो न शीतलच्छाया। प्रस्लादयति च पुरुषं यथा मधुरभाषिणी वाणी॥ १२॥ न तथा रिपुर्न शस्त्रं नाग्निर्न विषं न दारुणो व्याधिः। परितापयति च पुरुषं यथा कटुक भाषिणी वाणी॥ १३॥ रजनिकरः किल शीतो रजनिकराच्चन्दनो महाशीतः। दिवसकरः किल तीक्ष्णो दिवसकरात् पावको महातोक्ष्णः। इक्षोरग्रात् क्रमशः पर्वणि पर्वणि यथा रसविशेषः। तद्वत्सज्जनमैत्री विपरीतानां तु विपरीता॥ १६ ॥ पुरुषा नृतप्रगल्भा दुर्जनवदनात् प्रवृत्त वागुल्का। कुगृहादिव दुष्टस्त्री त्वरितगतिर्निःसरति वाणी॥ १७ ॥ विमलमपि कथितमर्थं मूर्खा मोहादपहसन्ति॥ १८ ॥ मूर्खा न द्रष्टव्या द्रष्टव्याश्चेन्न तैस्तु सह तिष्ठेत्। यदि तष्ठेन्न तु कथतेद् यदि कथयेन्मूर्खवत् कथयेत्॥ १९ ॥ न तथा भवति भयं मे व्याघ्रं दृष्ट्वा वने पिशचं वा। मूर्ख दृष्ट्वाभिमुखं यथा भयं मां समाविशति॥ २० ॥ कन्यारत्नमिव गृहे तिष्ठन्त्यर्य्थाः परस्यार्थ॥ २२ ॥ कस्तस्य गीवितार्थः सति विभवे कश्च तस्य पुरुषार्थः। यस्य विभवारविन्दे विद्वद्भ्रमराः कृतविनोदाः॥ २४ ॥ जीवति सजीवलोके सुजीवितं नष्टयन्त्रणैः प्रणयात्। यस्योद्यानतरोरिव सुहृद्‌भिरुपभुज्यते लक्ष्मीः॥ २५ ॥ यस्मिन् जीवति जीवति महाजनस्तय जीवितं नाम। जीवन्नपि न स जीवति नजीवति यमाश्रितः पुरुषः॥ २६ ॥ प्रणयाद् गृहे निवसतां शेषभुजः सन्तु नः सुहृदः॥ २७ ॥ यद्यपि निचो यच्छति तत् कारणवच्च जनवच्च॥ २८ ॥ शीलं शौचं क्षान्तिर्दाक्षिण्यं मधुरता कुले जन्म। न विराजन्ते सर्वाण्यर्थविहीनस्य पुरुषस्य॥ २९ ॥ मानो वा दर्पो वा विज्ञानं विक्रमः सुबुद्धिर्वा। सर्वं प्रणश्यति समं विभव विहीनस्य पुरुषस्य॥ ३० ॥ हेतुप्रमाणयुक्तं वाक्यं न श्रूयते दरिद्रस्य। अप्यस्पष्टं वक्यमनर्थं पूज्यं समृद्धस्य॥ ३१ ॥ ख्यातेऽपि कुले जातः स्रग्वी वाग्मी सुदर्शनीयश्च। आर्यैर्गुणैर्वियुक्तः पलाश इव पुष्पितो भवति॥ ३२ ॥ वयसा वृद्धतरा अपि विद्या वृद्धं मनुष्यमुपगम्य। उपचारानतदेहा गुरुमिव पृच्छन्ति संदेहम्॥ ३३ ॥ मधुरमशठं च वाक्यं केनाप्युपदिष्टमार्याणाम्॥ ३४ ॥ किं क्रव्यैः किं वेभवैः किं सारैर्विस्तरैर्नृणां तेषाम्। यैर्नियमभाजनस्थं संतोषरसायनं पीतम्॥ ३५ ॥ त्रुटिमात्रं त्रुटिमात्रं मधुसंभ्रियते यथा मधुकरीभिः। सततं सम्भ्रियमाणं तत् कुम्भशतानि पूरयति॥ ३६ ॥ एवमुपचीयमानं स्तोकं स्तोकं विचिन्वतः पुण्यं। संपद्यते विशालं श्रुतमप्येवं तपोऽप्येवं॥ ३७ ॥ विद्या श्रुतं तपो वाप्यैश्वर्यं वा यशः प्रकाशो वा। शीलरहितस्य सर्वं द्विरदस्नानोपमं भवति॥ ३८ ॥ शिशिरेष्वप्सु निवासैर्नाशीलः स्वर्गमाप्नोति॥ ३९ ॥ गन्धैर्वा माल्यैर्वा किं शीलवतो मुहूर्तरमणीयैः। दिशि दिशि यस्य प्रसृतो गुणाधिवासो यशोगन्धः॥ ४० ॥ भवतु च न भवतु च धनं कुलीनता दुर्लभा मनुष्यस्य। प्राप्य च कुलपुत्रत्वं चारित्राढ्येन भवितव्यं॥ ४१ ॥ नीचैस्तथा क्रियन्ते यथा वशा विक्रियां यान्ति॥ ४२ ॥ ब्राह्मणकुलेऽपि जातः श्वपाक इव नीचतां याति॥ ४३ ॥ मलिना अपि तेऽमलिना येषां हृदयानि नित्यशुद्धानि। तेऽमलिना अपि मलिना येषां हृदयानि कलुषाणि॥ ४४ ॥ सत्यार्जवहृदयानां किं खलु कर्तव्यमस्ति साधूनां। ये स्वहृदयानुमानात् परहृदये यान्ति विश्वासं॥ ४५ ॥ स्मरणं च दुष्कृतानां त्रीणि कुमुत्रस्य चिह्नानि॥ ४६ ॥ बन्धुरिव भवति पूर्वं मध्ये मित्रमिव शत्रुरिव चान्ते। कृकलास इव दुरात्मा त्रीन् वर्णान् दर्शयति नीचः॥ ४७ ॥ समदुःखसुखाः सुहृदो रसायनं जीवलोकस्य॥ ४८ ॥ छिन्नविरुढेव लता पूर्वच्छायां न पूरयति॥ ४९ ॥ व्यसनेषु सहायाणां भद्रं कल्याणमित्राणां॥ ५० ॥ अर्थार्थमाश्रितानां धिगस्तु बत पाप्मित्राणां॥ ५१ ॥ सवजन इव भवति नीचस्तावद् यावद् स्वकार्यनिष्पत्ति। कृतकृत्यस्त्व पवृत्तः प्रतिकारभयाद् भवति शत्रुः॥ ५२ ॥ उत्पन्न्सौहृदानामुपचारः कैतवं भवति॥ ५३ ॥ धिग् धिक् सज्जनमैत्रीं दुर्जन संसर्ग एव नो भवतु। सज्जनवियोगकाले भवन्ति तीव्राणि दुःखानि॥ ५४ ॥ अल्पाश्च गुणाः स्फीता भवन्ति गुणसमुच्छ्रितेषु पुरुषेषु। श्वेतगिरि शिखरकेष्विव निशासु चन्द्रांशवः पतिताः॥ ५५ ॥ नाशयति कृतशतान्यपि नीचस्त्वेकापराधेन॥ ५६ ॥ एकसुकृतेन दुष्कृतशतानि ये नाशयन्ति ते सेव्याः। न त्वेकदोषजनितो येषां कोपः कृतशतघ्नः॥ ५७ ॥ एकमपि मित्रमचलितमुदारमार्यस्य पर्याप्तं॥ ५८ ॥ विद्वानृजुरभिगम्यो विदुषि शठे चाप्रमादिना भाव्यं। मूर्ख ऋजवोऽनुकम्प्या मूर्खशठाः सर्वदा वर्ज्याः॥ ५९ ॥ कर्मण्यसमर्थानां परिभवदुःखाग्नि तप्तानां॥ ६० ॥ त्यक्तव्यास्ते सुहृदः ये भाग्यविपर्ययागतं मित्रं। व्यसनार्णवे निमग्नं स्वस्था जनवन्निरीक्षन्ते॥ ६१ ॥ नातः कल्याण करं जिरेन्त्रियत्वं च यदि भवेत्पुंसः। इह च मनो निर्वेण्णं परत्र चाप्यतिसुखं भवति॥ ६२ ॥ हिमवति तिष्ठत्यौषधमुदधौ रत्नं विभावसौ तेजः। वैरमसज्जनहृदये सज्जनहृदये सदा क्षान्तिः॥ ६३ ॥ जलमध्येष्विव रेखा प्राज्ञे न चिरं भवति वैरं॥ ६४ ॥ ये पररहस्यबधिरास्ते पुरुषा देवतासदृशाः॥ ६५ ॥ यदि तत्त्वेनाक्रोशति सोढव्यं भवति तत्त्वमाहेति। अथ चेन्मिथ्याभिहितं क्षन्तव्यं नैतदस्तीति॥ ६६ ॥ मर्माणि घट्टयित्वा सुप्रीतमनास्तु दुर्जनो भवति। अप्रिय मुक्त्वातिभृशं पश्चात्तपतीह् खल्वार्यः॥ ६७ ॥ श्वा यदि दशति मनुष्यान्न ते जनास्तं पुनः प्रतिदशन्ति। यद्याक्रोशति नीचो न् सज्जनस्तं वदति किंचित्॥ ६८ ॥ श्रेष्ठं च भयात् क्षमते समं तु लोकापवाद जननभयात्। हीनं यस्तु क्षमते स महर्षिसमो नरो ज्ञेयः॥ ६९ ॥ सलिलमिव शरत्काले स्वयमेवार्याः प्रसीदन्ति॥ ७० ॥ आक्रुष्टेन मतिमता तत्त्वार्थविचारणे मतिः कार्या। यदि सत्यं कः कोपः स्याद नृतं किं नु कोपेन॥ ७१ ॥ फलपुष्पफलैः पुष्पैः कर्मवचः कर्मवाग्भिरिव॥ ७२ ॥ न भवति भवति च न चिरं भवति चिरं चेत् फले चिसंवदति। कोपः सत्पुरुषाणां तुल्यः स्नेहेन नीचानां॥ ७३॥ नीचजन्जनितमन्युः क्रुद्धोऽपि न विप्रियं वदत्यार्यः। नहि राहुवदनदष्टश्चन्द्रः शैत्यं परित्यजति॥ ७४॥ यत्कुपिताः खलभुजगाः परमर्मघ्नं क्षरन्ति वाक्यविषं। तत् क्षान्तिमयैरगदैर्विषमिव सन्तः प्रशमयन्ति॥ ७५ ॥ आलस्यं त्यक्तव्यं लौल्यं लोभः परापवादश्च। अस्थानेषु च कोपस्तथात्मानश्च पुरुषेण॥ ७६ ॥ विद्वानृजुः प्रधानो विद्वांश्च् शठश्च मध्यमः पुरुषः। मूर्ख ऋजुस्तु तृतीयः सर्वजघन्यस्तु मूर्खशठः॥ ७७ ॥ सुजनो न याति वैरं परहित बुद्धिर्विनाशकालेऽपि। छेदेऽपि चन्दनतरुः सुरभयति मुखं कुठारस्य॥ ७८ ॥ अभ्यन्तरकलुषेभ्यो भेतव्यं मित्रशत्रुभ्यः॥ ७९ ॥ न च हसति नाभ्यसूयति न परान् परिभवति नानृतं वदति। नाक्षिप्य कथां कथयति ल्क्षणमेतत् कुलीनस्य॥ ८० ॥ पश्यति दीर्घं कृत्यं पीडां सहते परं न पीडयति। अवमन्यते न कंचिल्लक्षणमेतत् कुलीनस्य॥ ८१ ॥ कथयति परस्य नीचो न तु स्मरत्यात्मनो दोषान्॥ ८२ ॥ चिरजीवित्वं सफलं भवति हि धर्मैकनिष्ठस्य॥ ८३ ॥ ज्ञानाढ्यम लोकज्ञं कृपणं धनिनं दरिद्रमभिजातम्। गृणवन्तं श्रुतहीनं कस्मात् कृतवान् कृतान्त सः॥ ८४ ॥ एतावदेव हि फलं पर्याप्तं ज्ञानसत्त्वयुक्तस्य। यस्त्वापत्सु न मुह्यति नाभ्युदये विस्मितो भवति॥ ८५ ॥ सहवासश्चानार्यैरार्यस्य गुरुणि दुःखानि॥ ८६ ॥ यः खलु बहुविधदोषं मित्रं पालयति स खलु पालयति। न हि परिपालनकृत्यं गुणवति मित्रे भवति किंचित्॥ ८७ ॥ कृत्वा जगत्प्रकाशां प्रीतिं सर्वार्मना मनुष्येण। विषमरसान्यपि सुहृदां शीलान्यनुवर्तितव्यानि॥ ८८ ॥ ये स्वगृहमुपगतानां श्रममुपुचारैर्व्यपनयन्ति॥ ८९ ॥ ऐश्वर्यं अल्पमेत्य् प्रायेण हि दुर्जनो भवति मानी। सुमहत् प्राप्यैश्वर्यं प्रशमं प्रतिपद्यते सुजनः॥ ९० ॥ सन्तोषाभिरतानां किमाश्रमैः कार्यमार्याणां॥ ९१ ॥ विद्वत्त्वे यतितव्यं नार्थेष्वेवादरः सदा कार्यः। अर्थः सर्वजनगतो विद्वत्ता दुर्लभा लोके॥ ९२ ॥ यस्मिन् न बाष्पमोक्षो नापि रहस्यं न च प्रणयजातं। तन्मित्रं त्यक्तव्यं श्रमेण किं न्वर्थहीनेन॥ ९३ ॥ यस्य त्वशङ्कनीयौ पर्याप्तं भवति तन्मित्रं॥ ९४ ॥ आप्यायन्ते तु सतामसतां च परिक्षयं यान्ति॥ ९५ ॥ सत्सङ्गमस्य नार्घः कर्तुं शक्यमिति मे मतिर्भवति। यत् तद्वियोगदुःखं तदेव मुल्यं भवति तस्य॥ ९६ ॥ ते मूर्खा मूर्खतमा येषां धनमस्ति नास्ति च त्यागः। विद्याविभूषितानां किमलं कारैः कुलिनानां॥ ९८ ॥ बह्वपि तत्त्वं ज्ञात्वा नृषु बहुमाने प्रवर्तमानेन। बलवत्तरेण विदुषा लोकज्ञाने प्रयतितव्यं॥ ९९ ॥ तत् कष्टं यद् विद्वाण् विद्यापारंगतोऽपि यत्नेन। विज्ञातारमविन्दन् भवति समः प्राकृतजनेन॥ १०० ॥ नहि वक्ता मृदुवक्ता विमृस्यवक्ता न चापि बहुवक्ता। ऋतवक्ता गुणवक्ता हितवक्ता दुर्लभः पुरुषः॥ १०१ ॥ प्रतिवादिनी च भार्या परगृहसेवा च परगृहे भुक्तिः। क्षिप्रं जरयति पुरुषं निचैर्वासः प्रवासश्च॥ १०२ ॥ पयसापि सिक्त मूलो न भवति मधुरो हि पिचुमन्दः॥ १०३ ॥ यो न ददाति न भुङ्क्ते विभवे सति नैव तस्य तद् द्रव्यं। तृणकृतकृत्रिमपुरुषो रक्षति सस्यं परस्यार्थे॥ १०४ ॥ स्वल्पापि साधुसम्पद् भोग्या महतां न पृथ्व्यपि खलश्रीः। सारसमेव पयस्तृषमपनयति न यादसां पत्युः॥ १०५ ॥ अतिकुपिता अपि सुजना योगेन मृदूभवन्ति न तु नीचाः। हेम्नः कठिनस्यापि द्रवणोपायोऽस्ति न तृणानां॥ १०६ ॥ कोषमपि गुणवति जने दृष्ट्वा गुणरागिणो न खिद्यन्ते। प्रीत्यैव शशिनि प्तितं पश्यति लोकः कलङ्कमपि॥ १०७ ॥ कुणिनि गुणज्ञो रमते नो गुणहीनस्य गुणिनि परितोषः। अलिरेति वनात् कमलं न दर्दुरस्त्वे कवासोऽपि॥ १०८ ॥ अण्वपि गुणाय गुणिनां महदपि दोषाय दोषिणां सुकृतं। तृणमपि दुग्धाय गवां दुग्धमपि विषाय सर्पाणां॥ १०९ ॥ उपकृतिरेव खलानां दोषस्य गरियसो भवति हेतुः। अनुकूलाचरितेन हि कुप्यन्ति व्याधयोऽत्यर्थं॥ ११० ॥ सद्वृत्त वित्तहरणे बाहुसहस्रार्जुनो नीचः॥ १११ ॥ लब्धोदयः खलजनः प्रथमं स्वजने करोति सन्तापं। उद्गच्छन् दवदहनः स्वजन्मदं दारु निर्दहति॥ ११२ ॥ दूरेऽपि सतां वसतां प्रीति कुमुदेन्दुवद् भवति॥ ११३ ॥ अतिसत्कृता अपि शठाः सहभुव मुज्झन्ति जातु न प्रकृतिं। शिरसा महेश्वरेणाप्य निशधृतो वक्त्र एव शशी॥ ११४ ॥ अफलं श्राद्धमभुक्तं धनमफलं यन्न दत्तमर्थिभ्यः। यौवनमफलं यमिनः श्रुतमफलं दुर्विनीतस्य॥ ११५ ॥ निर्गुणमप्यनुरक्तं प्रायो न समाश्रितं जहति सन्तः। सहवृद्धिक्षयभाजं वहति शशाङ्कः कलङ्कमपि॥ ११६ ॥ परमर्मघट्टनादौ खलस्य यत् कौशलं न तत् साधोः। छिद्रं करोति सूची तदनु पिधत्ते सपदि तन्तुः॥ १०७ ॥ कटु रटति निकटवर्ती वाचाटष्टिट्टिभो यतस्तस्मात्। अपसरणमेव युक्तं मौनं वा राजहंसस्य॥ १०८ ॥ स्वाधीनता च पुंसां महदैश्वर्यं विनाप्यर्थैः॥ १०९ ॥ यः पठति लिखति सुकृतिं परिपृच्छति पण्डिता नुपास्ते च। तस्य दिवाकरकिरणैर्नलिनीव विबोध्यते बुद्धिः॥ १२० ॥ इमां काञ्चनपीठस्थां समेत्य कवयो भुवि। आर्यां सुन्दरपाण्ड्यस्य स्नापयन्तु वधूमिव॥ १२१ ॥ | बालकः बालकौ बालकाः बालिका बालिके बालिकाः फलम् फले फलानि Subject/Name | बालकम् बालकौ बालकान् बालिकाम् बालिके बालिकाः फलम् फले फलानि To | बालकेन बालकाभ्याम् बालकैः बालिकाम् बालिकाभ्याम् बालिकाभिः फलेन फलाभ्याम् फलैः By | बालकाय बालकाभ्याम् बालकेभ्यः बालिकायै बालिकाभ्याम् बालिकाभ्यः फलाय फलाभ्याम् फलेभ्यः For | बालकात् बालकाभ्याम् बालकेभ्यः बालिकायाः बालिकाभ्याम् बालिकाभ्यः फलात् फलाभ्याम् फलेभ्यः From | बालकस्य बालकयोः बालकानाम् बालिकायाः बालिकयोः बालिकानाम् फलस्य फलयोः फलानाम् Of | बालके बालकयोः बालकेषु बालिकायाम् बालिकयोः बालिकासु फले फलयोः फलेषु In or On ग्रन्थारम्भे विघ्नविघाताय समुचितेष्टदेवतां ग्रन्थकृत्परामृशति - नवरसरुचिरां निर्मितिमादधती भारती कवेर्जयति ।। 1 ।। नियतिशक्त्या नियतरूपा सुखदुःखमोहस्वभावा परमाण्वाद्युपादानकर्मादिसहकारिकारणपरतन्त्रा षट्रसा न च हृद्यैव तैः तादृशी ब्रह्मणो निर्मितर्निर्माणम् । एतद्विलक्षणा तु कविवाङ्निर्मितिः । अत एव जयति । जयत्यर्थेन च नमस्कार आक्षिप्यत इति तां प्रत्यस्मि प्रणत इति लभ्यते । कालिदासादीनामिव यशः, श्रीहर्षादेः धावकादीनामिव धनम्, राजादिगतोचिताचारपरिज्ञानम्, आदित्यादेः मयूरादीनामिव अनर्थनिवारणम्, सकलप्रयोजनमौलिभूतं समनन्तरमेव रसास्वदनसमुद्भूतं विगलितवेद्यान्तरम् आनन्दम्, प्रभुसम्मितशब्दप्रधानवेदादिशास्त्रेभ्यः सुहृत्सम्मितार्थतात्पर्यवत्पुराणादीतिहासेभ्यश्च शब्दार्थयोः गुणभावेन रसाङ्गभूतव्यापारप्रवणतया विलक्षणं यत् काव्यं लोकोत्तरवर्णनानिपुणकविकर्म, तत् कान्तेव सरसतापादनेन अभिमुखीकृत्य रामादिवत् वर्तितव्यं न रावणादिवत् इत्युपदेशं च यथायोगं कवेः सहृदयस्य च करोतीति सर्वथा तत्र यतनीयम् ।। तददोषौ शब्दार्थौ सगुणावनलङ्कृती पुनः क्वापि | इदमुत्तममतिशयिनि व्यङ्ग्ये वाच्याद्ध्वनिर्बुधैः कथितः 4 अतादृशी गुणीभूतव्यङ्ग्यं व्यङ्ग्ये तु मध्यमम् । शब्दचित्रं वाच्यचित्रमव्यङ्ग्यं त्ववरं स्मृतम् ।। 5 ।। यद्यपि शब्दार्थयोर्निर्णये कृते दोषगुणालंकाराणां स्वरूपमभिधानीयम्‌ तथापि धर्मिणि प्रदर्शिते धर्माणां हेयोपादेयता ज्ञायत इति प्रथमं काव्यभेदान्‌ आह। (सू ३९ अविवक्षितवाच्यो यस्तत्र वाच्यं भवेद्‌ध्वनौ। अर्थान्तरे संक्रमितमत्यन्तं वा तिरस्कृतम्‌ ॥ २४ ॥ लक्षणामूलगूढव्यङ्‌ग्यप्राधान्ये सत्येव विवक्षितं वाच्यं यत्र स ध्वनौ' इत्यनुवादात्‌ ध्वनिरिति ज्ञेय। तत्र च वाच्यं क्वचिदनुपयुज्यमानत्वादर्थान्तरे परिणमितम्‌। यथा - त्वामस्मि वच्मि विदुषां समवायोऽत्र तिष्ठति। आात्मीयां मतिमास्थाय स्थितिमत्र विधेहि तत्‌॥२३॥ अत्र वचनादि, उपदेशादिरूपतया परिणमति। क्वचिदनुपपद्यमानतया अत्यन्तं तिरस्कृतम्‌। यथा - उपकृतं बहु तत्र किमुच्यते सुजनता प्रथिता भवता परम्‌। विदधदीदृशमेव सदा सखे सुखितमास्स्व तत शरदां शतम्‌॥२४॥ एतद्‌ अपकारिणं प्रति विपरीतलक्षणया कश्चिद्वक्ति॥ (सू ४०) विवक्षितं चान्यपरं वच्यं यत्रापरस्तु सः। अन्यपरं व्यङ्‌ग्यनिष्ठम्‌॥ एष च (सू ४१) कोऽप्यलक्ष्यक्रमव्यङ्‌ग्यो लक्ष्यव्यङ्‌ग्यक्रमः परः॥ २५ ॥ अलक्ष्येति। न खलु विभावानुभावव्यभिचारिण एब रसः। अपि तु रसस्तैः, इत्यस्तिक्रमः। स तु लाघवान्न लक्ष्यते॥ अत्र (सू ४२) रसभावतदाभासभावशान्त्यादिरक्रमः। भिन्नो रसाद्यलंकारादलंकार्यतया स्थितः ॥ २६ ॥ आदिग्‌हणाद्‌भावोदयभावसंधिभावशबलत्वानि। प्रधानतया यत्र स्थितो रसादिस्तत्रालंकार्यः, यथोदाहरिष्यते। अन्यत्र तु प्रधाने वाक्यार्थे यत्राङ्‌गभूतो रसादिस्तत्र गुणीभूतव्यङ्‌गये रसवत्प्रेयऊर्जस्विसमाहितादयोऽलंकाराः। ते च गुणीभूतव्यङ्‌ग्याभिधाने, उदाहरिष्यन्ते॥ तत्र रसस्वरूपमाह (सू ४३) कारणान्यथ कार्याणि सहकारीणि यानि च। रत्यादे स्थायिनो लोके तानि चेन्नाट्यकाव्ययोः ॥ २७ ॥ विभावा अनुभावास्तत्‌ कथ्यन्ते व्यभिचारिण। व्यक्त स तैर्विभावाद्यैः स्थायी भावो रसः स्मृतः ॥ २८ ॥ उक्तं हि भरतेन विभावानुभावव्यमिचारिसंयोगाद्‌ रसनिष्पत्तिः इति। एतदि्‌ववृण्वते विभावैर्ललनोद्यानादिभिरालम्बनोद्दीपनकारणैः, स्थायी रत्यादिको भावो जनितः अनुभावैः कटाक्षभुजाक्षेपप्रभृतिभिः कार्यै प्रतीतियोग्यः कृतः, व्यभिचारिभिर्निर्वेदादिभिः सहकारिभिरुपचितः, मुख्यया वृत्या रामादावनुकार्ये तद्रूपतानुसंधानान्नर्तकेऽपि प्रतीयमानो रसः इति भट्‌टलोल्लटप्रभृतयः। राम एवायम्‌ अयमेव राम इति न रामोऽयम्‌' इत्यौत्तरकालिके बाधे रामोऽयमिति राम स्याद्वा न वायमिति रामसदृशोऽयमिति च सम्यङि्‌मथ्यासंशयसादृश्यप्रतीतिभ्यो विलक्षणया चित्रतुरगादिन्यायेन रामोऽयमिति प्रतिपत्या ग्राह्ये नटे सेयं ममाङ्‌गेषु सुधारसच्छटा सुपूरकर्पूरशलाकिका दृशोः। मनोरथश्रीर्मनसश्शरीरिणी प्राणेश्वरी लोचनगोचरं गता ॥२५॥ दैवादहमद्य तया चपलायतनेत्रया वियुक्तश्च। अविरलविलोलजलदः कालः समुपागतश्चायम्‌'॥२६॥ इत्यादिकाव्यानुसंधानबलाच्छिक्षाभ्यासनिर्वर्तितस्वकार्यप्रकटनेन च नटेनैव प्रकाशितैः कारणकार्यसहकारिभिः कृत्रिमैरपि तथानभिमन्यमानैर्विभावादिशब्दव्यपदेश्यैः संयोगात्‌' गम्यगमकभावरूपात्‌ अनुमीयमानोऽपि वस्तुसौन्दर्यबलाद्रसनीयत्वेनान्यानुमीयमानविलक्षणः स्थायित्वेन संभाव्यमानो रत्यादिर्भावस्तत्रासन्नपि सामाजिकानां वासनया चर्व्यमाणो रस इति श्रीशङ्‌कुकः। न ताटस्थ्येन नात्मगतत्वेन रसः प्रतीयते नोत्पद्यते नामिव्यज्यते, अपि तु काव्ये नाटये चाभिधातो द्वितीयेन विभावादिसाधारणीकरणात्मना भावकत्वव्यापारेण भाव्यमानः स्थायी सत्वोद्रेकप्रकाशानन्दमयसंविद्विश्रान्तिसतत्वेन भोगेन भुज्यते, इति भट्‌टनायकः। लोके प्रमदादिभिः स्थाय्यनुमानेऽभ्यासपाटववतां काव्ये नाटये च तैरेव कारणत्वादिपरिहारेण विभावनादिव्यापारवत्वादलौकिकविभावादिशब्दव्यवहार्यैर्ममैवैते शत्रोरेवैते तटस्थस्यैवैते न ममैवैते न शत्रोरेवैते न तटस्थस्यैवैते, इति संबन्धविशेषस्वीकारपरिहारनियमानध्यवसायात्‌ साधारण्येन प्रतीतैरभिव्यक्तः सामाजिकानां वासनात्मतया स्थितः स्थायी रत्यादिको नियतप्रमातृगतत्वेन स्थितोऽपि साधारणोपायबलात्‌ तत्कालविगलितपरिमितप्रमातृभाववशोन्मिषितवेद्यान्तरसंपर्कशून्यापरिमितभावेन प्रमात्रा सकलसहृदयसंवादभाजा साधारण्येन स्वाकार इवाभिन्नोऽपि गोचरीकृतः चर्व्यमाणतैकप्राणो विभावादिजीवितावधिः पानकरसन्यायेन चर्व्यमाणः पुर इव परिस्फुरन्‌ हृदयमिव प्रविशन्‌ सर्वाङ्‌गीणमिवालिङ्‌गन्‌ अन्यत्‌ सर्वमिव तिरोदधत्‌ ब्रह्मानन्दास्वादमिवानुभावयन्‌ अलौकिकचमत्कारकारी शृङ्‌गारादिको रसः। स च न कार्यः। विभावादिविनाशेऽपि तस्य सम्भवप्रसङ्‌गात्‌। नापि ज्ञाप्यः सिद्धस्य तस्यासम्भवात्‌। अपि तु विभावादिभिर्व्यञ्जितः चर्वणीयः। कारकज्ञापकाभ्यामन्यत्‌ क्व दृष्टमिति चेत्‌, न क्वचिद्दृष्टमित्यलौकिकसिद्धेर्भूषणमेतन्न दूषणम्‌। चर्वणानिष्पत्या तस्य निष्पत्तिरुपचरितेति कार्योऽप्युच्यताम्‌। लौककिप्रत्यक्षादिप्रमाणताटस्थ्यावबोधशालिमितयोगिज्ञानवेद्यान्तरसंस्पर्शरहितस्वात्ममात्रपर्यवसितपरिमितेतरयोगिसंवेदनविलक्षणलोकोत्तरस्वसंवेदनगोचर इति प्रत्येयोऽप्यभिधीयताम्‌। तद्‌ग्राहकं च प्रमाणं न निर्विकल्पकं विभावादिपरामर्शप्रधानत्वात्‌। नापि सविकल्पकं चर्व्यमाणस्यालौकिकानन्दमयस्य स्वसंवेदनसिद्धत्वात्‌। उभयाभावस्वरूपस्य चोभयात्मकत्वमपि पूर्ववल्लोकोत्तरतामेव गमयति न तु विरोधमिति श्रीमदाचार्याभिनवगुप्तपादाः॥ संस्‍कृतलेखनं पूर्वं ब्राह्मीलिप्या आसीत्‌। कालान्‍तरे एतस्‍य लेखनं देवनागरीलिप्या अभवत्। मूलतो यस्मिन् प्रदेशे या लिपिर्जनैर्मातृभाषां लेखितुमुपयुज्यते तस्मिन्प्रदेशे तया एव लिप्या संस्कृतमपि लिख्यते। पूर्वं सर्वत्र एवमेव आसीत्, अत एव प्राचीनाः हस्तलिखितग्रन्थाः अनेकासु लिपिषु लिखिताः सन्ति। अर्वाचीने काले तु संस्कृतग्रन्थानां मुद्रणं सामान्यतो देवनागरीलिप्या दृश्यते। सुखसन्तानसिद्ध्यर्थं नत्वा ब्रह्माऽच्युताऽर्चितम्।गौरीविनायकोपेतं शङ्करं लोक्शङ्करम्।।१।।वेदार्थशैवशास्त्रद्नः पव्येकोभूत् द्विजोत्तमः। तस्य पुत्रोऽस्ति केदारः शिवपादार्चने रतः।।२।।तेनेदं क्रियते छन्दः लक्ष्यलक्षणसंयुतम्।वृत्तरत्नाकरं नाम बालानां सुखसिद्धये।।३।।! पिङ्गलादिभिराचार्यैः र्यदुक्तं लौकिकं द्विधा। प्रमाणमपि विद्नेयं षट्त्रिंशदधिकं शतम्।।५।।!म्यरस्तजभ्नगैर्लान्तैः एभिर्दशभिक्षरैः। समस्तं वाङ्मयं व्याप्तं त्रैलोक्यमिव विष्णुना!।।६।।सर्वगुर्मो मुखान्तलौ यरावन्तगलौ सतौ। ग्मध्याद्यौ ज्भौ त्रिलो नोsष्टौ भवन्त्यत्रगणास्त्रिकाः।।७।। ८ज्ञेयाः सर्वान्तमध्यदिगुरवोSत्र चतुष्कलाः!गणाश्चतुर्लघूपेताःपञ्चार्यादिषु संस्थिताः!९)सानुस्वारो विसर्गान्तः दीर्घो युक्तपरश्चयः!वा पादान्ते त्वसौ ग्वक्रो ज्ञेयोSन्यो मात्रिको लृजुः!१०)पादादाविह वर्णस्य संयोगः क्रमसंज्ञकः!पुरःस्थितेन तेन स्याल्लघुताSपि क्वचिद् गुरोः!११)तरुणं सर्षपशाकं नवौदनं पिच्छिलानि च दधीनि !अल्पव्ययेन सन्दरि! ग्राम्यजनो मिष्टमश्नाति!१२)अब्धिभूतरसादीनां ज्ञेयाः संज्ञास्तु लोकतः!ज्ञेयः पादश्चतुर्थांशो यतिविच्छेदसंज्ञितः!१३)सममर्धसमं वृत्तं विषमं च तथापरम्!१४)अङ् घ्रयो यस्य चत्वारस्तुल्यलक्षणलक्षिताः!तच्छन्दःशास्त्रततत्वज्ञाः समं वृत्तं प्रचक्षते!१५)प्रथमाङ्घिसमो यस्य तृतीयश्चरणो भवेत्!द्वितीयस्तुर्यवद् वृत्तं तदर्धसममुच्यते!१६)यस्य पादचतुष्केsपि लक्ष्म भिन्नं परस्परम्!तदाहुर्विषमं वृत्तं छन्दःशास्त्रविशारदाः!१७)आरभ्यैकाक्षरात्पादादेकैकक्षवर्द्धितैः!पृथक्छन्दो भवेत्पादैर्यावत्षड्विंशतिं गतम्!तदूर्ध्वं चण्डवृष्ट्यादिदण्डकाः परिकीर्तिताः!१८)शेषं गाथास्त्रिभिः षड् चरणैःश्चोपलक्षिताः!१९)उक्ताSत्युक्ता तथा मध्या प्रतिष्टाSन्या सुपूर्विका!गायत्र्युष्णिगनुष्टुप् च बृहती पङ्तिरेवच!२०)त्रिष्टुप् च जगती चैव तथाSतिजगती मता!शक्वरी साSतिपूर्वा स्यादष्ट्यत्यष्टी ततः स्मृते!धृतिश्चातिधृतिश्चैव कृतिः प्रकृतिराकृतिः!२१)विकृतिः संकृतिश्चैव तथाSतिकृतिरुत्कृतिः!२२)इत्युक्तच्छन्दसां संज्ञाः क्रमतो वच्मि साम्प्रतम्!लक्षणं सर्ववृत्तानां मात्रावृत्तानुपूर्वकम्!!इति श्रीकेदारभट्टविरचिते वृत्तरत्नाकरे संज्ञाभिधो नाम प्रथमोSध्यायः!!लक्ष्मैत्व्सप्त गणा गोपेताः भवति नेह विषमे जः!षष्टोयं न लघूवा प्रथमेर्धे नियतमार्यायाः!षष्टे द्वितीयलात्परके न्ले मुखलाच्च सयतिपदनियमः!चरमेर्धे पञ्चमके तस्मादिह भवति षष्टॊ लः!त्रिष्वंशकेषु पादो दलयोराद्येषु इदं कविभ्यः पूर्वेभ्यः नमोवाकं प्रशास्महे| वन्देमहि च तां वाणीं ममृतामात्मनः कलां! अहं करोमि। अहं पठामि। अहं शृणोमि। अहं वदामि। अहं लिखामि। अहं वाचयामि। पदच्छेद ब्राह्मे मुहूर्ते उत्तिष्ठेत् स्वस्थ: रक्षार्थम् आयुष:। अन्वय स्वस्थ आयुष रक्षार्थं ब्राह्मे मुहूर्ते उत्तिष्ठेत् । अन्वयार्थ स्वस्थ: मनुष्य आयुष्यस्य रक्षणार्थम् ब्राह्मे मुहूर्ते जागृत: भवेत्। सरलार्थ नीरोग: मनुष्य: जीवनस्य रक्षणार्थं ब्राह्मे मुहूर्ते जागृत: भवेत्। शरीरचिन्तां निर्वर्त्य कृतशौचविधिस्तत:।1 अर्कन्यग्रोधखदिरकरञ्जककुभादिजम्। प्रातर्भुक्त्वा च मृद्वग्रं कषायकटुतिक्तकम्।2 अर्क-न्यग्रोध-खदिर-करञ्ज-ककुभ-आदिजम्। प्रात: भुक्त्वा च मृदु-अग्रं कषाय-कटु-तिक्तकम्।2 शरीरचिन्तां निर्वर्त्य, तत: कृतशौचविधि प्रात: भुक्त्वा च शरीरविषये चिन्तनं कृत्वा अनन्तरं शौचविधिं कृत्वा प्रात:काले भोजनं कृत्वा च अर्क -न्यग्रोध-खदिर-करञ्ज-ककुभ-आदि-वृक्षेभ्य: जातं मृदु-अग्रयुतं कषाय-कटु-तिक्तरसात्मकं कनिष्ठिका-अग्र-समं स्थौल्यं यस्य अस्ति तत् सरलं द्वादश-अङ्गुलमितं दन्तशुद्धिकरं काष्ठं दन्त-मांसानां पीडां न कृत्वा भक्षयेत् ।2,3 शरीरविषये चिन्तनं करणीयम् ।अनन्तरं शौचविधिं कृत्वा तत: दन्तशोधक-काष्ठस्य चर्वणं करणीयम् ।तदर्थं अर्क न्यग्रोध खदिर: करञ्ज ककुभ: इत्यादीनां वृक्षाणां काष्ठस्य प्रयोग: करणीय:।एषा दन्तशुद्धिक्रिया प्रात:काले तथा च भोजनोत्तरं करणीया। दन्तशोधक-काष्ठस्य अग्रं मृदु भवेत्।काष्ठस्य रस: कषाय कटु: अथवा तिक्त: भवेत् ।कनिष्ठिकाया: अग्रस्य स्थूलता यावती भवति, तावती स्थूलता काष्ठस्य भवेत् ।काष्ठं सरलं भवेत्।काष्ठस्य दैर्घ्यं द्वादश-अङ्गुलं भवेत् । चर्वणकाले दन्त-मांसानां बाध: न भवेत् ।3 पदच्छेद न अद्याद् अजीर्ण-वमथु-श्वास-कास-ज्वर-अर्दिती । अन्वय अन्वयार्थ अजीर्ण-वमथु-श्वास-कास-ज्वर-अर्दिती, तृष्णा-आस्यपाक-हृत्-नेत्र-शिर यस्य अजीर्णं, वमथु:,श्वास:,कास:,ज्वर:,अर्दितं, तृष्णा, मुखपाक हृद्रोग नेत्ररोग शिरोरोग कर्ण-आमयी च तत् न अद्याद् । 4 कर्णरोग: इति एतेषु कश्चिद् रोग: विद्यते स दन्तकाष्ठं न भक्षयेत् । 4 सौवीरम् अञ्जनं नित्यं हितम् अक्ष्णो: तत: भजेत्। तत सौवीरम् अञ्जनं भजेत् ।(यत: तत्) नित्यम् अक्ष्णो: हितम् । अनन्तरम् सौवीरनामकम् अञ्जनं सेवेत। यत: तत् नित्यं नेत्रयो: कृते हितकरम् । चक्षुस्तेजोमयं तस्य विशेषात् श्लेष्मतो भयम्।5 चक्षु: तेजोमयं तस्य विशेषात् श्लेष्मत: भयम्।5 योजयेत् सप्तरात्रे अस्मात् स्रावणार्थं रस-अञ्जनम्। चक्षु: तेजोमयम् ।तस्य विशेषात् श्लेष्मत: भयम् ।अस्मात् सप्तरात्रे नेत्रम् आग्नेयम् अस्ति।तस्य विशेषात् कफदोषत भयम्। अत सप्तरात्रे सति स्रावणार्थं रस-अञ्जनं योजयेत्। नेत्रस्य)स्रावणार्थं रस-अञ्जनं योजयेत्। तत: नावन-गण्डूष-धूम-ताम्बूल-भाग् भवेत्।6 अनन्तरं नावनं, गण्डूष धूम ताम्बूलं इति एतान् सेवेत। 6 पदच्छेद ताम्बूलं क्षत-पित्तास्र-रूक्ष-उत्कुपितचक्षुषाम्। विष-मूर्च्छा-मद-आर्तानाम् अपथ्यं शोषिणाम् अपि॥7 ताम्बूलं क्षत-पित्तास्र-रूक्ष-उत्कुपितचक्षुषां विष-मूर्च्छा-मद-आर्तानां ताम्बूलसेवनम् क्षतं, रक्तपित्तं, रूक्षता, नेत्राभिष्यन्द विषपीडा, मूर्च्छा, मद: इति एतै: रोगै: ग्रस्तानां शोषिणाम् अपि अपथ्यम् । पदच्छेद अभ्यङ्गम् आचरेत् नित्यं स: जरा-श्रम-वातहा। दृष्टिप्रसाद-पुष्टि-आयु:स्वप्न-सुत्वक्त्व-दार्ढ्य-कृत्॥8 अभ्यङ्गं नित्यम् आचरेत्।स: जरा-श्रम-वातहा दृष्टिप्रसाद-पुष्टि-आयु:स्वप्न- अभ्यङ्गं प्रतिदिनं कुर्यात् ।स:(अभ्यङ्ग जरा-श्रम-वात-नाशक:(तथा) दृष्टिप्रसाद-पुष्टि-आयु:स्वप्न- पदच्छेद शिर:-श्रवण-पादेषु तं विशेषेण शीलयेत्। मस्तकं, कर्णौ तथा पादौ इत्यत्र तम् (अभ्यङ्गं) अतिशयेन कुर्यात् । अभ्यङ्ग: कफग्रस्तेन, कृतसंशोधनेन, अजीर्णग्रस्तेन च न आचरणीय:।9 लाघवं कर्मसामर्थ्यं दीप्तोग्निर्मेदस: क्षय:। विभक्तघनगात्रत्वं व्यायामादुपजायते॥10 पदच्छेद लाघवं कर्मसामर्थ्यं दीप्त: अग्नि: मेदस: क्षय:। विभक्त-घन-गात्रत्वं व्यायामात् उपजायते॥10 लाघवं, कर्मसामर्थ्यं, दीप्त:अग्नि:,मेदस: क्षय:,विभक्त-घन-गात्रत्वं ,व्यायामात् लघुता, कर्मणि सामर्थ्यं, प्रदीप्त: अग्नि मेदस: क्षय विभक्त-गात्रत्वं, घन-गात्रत्वं च व्यायामात् वातपित्तामयी बालो वृद्धोजीर्णी च तं त्यजेत्। पदच्छेद वातपित्तामयी बाल: वृद्ध: अजीर्णी च तं त्यजेत्। वातपित्तामयी बाल: वृद्ध: अजीर्णी च तं त्यजेत्। वातरोगी पित्तरोगी बाल वृद्ध अजीर्णग्रस्त च तं (व्यायामं न कुर्यात् । अर्धशक्त्या निषेव्यस्तु बलिभि: स्निग्धभोजिभि:।11 शीतकाले वसन्ते च मन्दमेव ततोन्यदा। पदच्छेद अर्धशक्त्या निषेव्य: तु बलिभि: स्निग्ध-भोजिभि:।11 शीतकाले वसन्ते च मन्दम् एव तत: अन्यदा। बलिभि: स्निग्ध-भोजिभि: तु शीतकाले वसन्ते च अर्धशक्त्या निषेव्य: । सबलै स्निग्ध-भोजिभि: तु शीतकाले वसन्ते च शक्त्या: अर्धमानेन व्यायाम करणीय:) तत अन्यदा मन्दम् एव (निषेव्य:)11 शीत-वसन्तकालत: भिन्नकाले मन्दम् एव (व्यायाम: करणीय:)।11 तं कृत्वानुसुखं देहं मर्दयेच्च समन्तत:।12 पदच्छेद तं कृत्वा अनुसुखं देहं मर्दयेत् च समन्तत:।12 तं कृत्वा देहं समन्तत: अनुसुखं मर्दयेत् च ।12 व्यायामं कृत्वा देहं सर्वत सुखकररीत्या मर्दयेत् च ।12 तृष्णा क्षय: प्रतमको रक्तपित्तं श्रम: क्लम:। अतिव्यायामत: कासो ज्वरश्छर्दिश्च जायते।13 पदच्छेद तृष्णा क्षय: प्रतमक: रक्तपित्तं श्रम: क्लम:।अतिव्यायामत: कास: ज्वर: छर्दि: च जायते।13 अन्वय अन्वयार्थ अतिव्यायामत: तृष्णा, क्षय प्रतमक रक्तपित्तं, श्रम:,क्लम:,कास ज्वर छर्दि: च जायते।13 व्यायामजागराध्वस्त्रीहास्यभाष्यादिसाहसम्। गजं सिंह इवाकर्षन् भजन्नति विनश्यति॥14 व्यायाम-जागर-अध्व-स्त्री-हास्य-भाष्य-आदि-साहसम्। गजं सिंह: इव आकर्षन् भजन् अति विनशति॥14 व्यायाम-जागर-अध्व-स्त्री-हास्य-भाष्य-आदि-साहसम् अति भजन् (मनुष्य व्यायाम: प्रजागर मार्गक्रमणं. मैथुनं, हास्यं, भाष्यम् इत्यादि साहसम् अतिमात्रया कुर्वन् मनुष्य: गजम् आकर्षन् सिंह: इव विनशति॥14 गजम् आकर्षन् सिंह इव विनशति॥14 उद्वर्तनं कफहरं मेदस: प्रविलायनम्। स्थिरीकरणमङ्गानां त्वक्प्रसादकरं परम् ॥15 उद्वर्तनं कफहरं मेदस: प्रविलायनम्। स्थिरीकरणम् अङ्गानां त्वक्प्रसादकरं परम् ॥15 उद्वर्तनं कफहरं, मेदस:प्रविलायनम्, अङ्गानां स्थिरीकरणं, परं त्वक्प्रसादकरं (च)।15 उद्वर्तनं कफनाशकं मेदस: प्रविलायनम् अङ्गानां स्थिरीकरणम् अत्यन्तं त्वक्प्रसादकरं (च भवति)। दीपनं वृष्यम् आयुष्यं स्नानम् ऊर्जा-बल-प्रदम्। कण्डू-मल-श्रम-स्वेद-तन्द्रा-तृड्-दाह-पाप्मजित्॥16 स्नानं दीपनं, वृष्यम्, आयुष्यम्, ऊर्जा-बल-प्रदं ,कण्डू-मल-श्रम-स्वेद-तन्द्रा स्नानं अग्निदीपनं, वृष्यम् ,आयुष्यवर्धकम् ऊर्जा-बल-प्रदं कण्डू-मल-श्रम-स्वेद-तन्द्रा-तृड्-दाह - उष्णाम्बुनाध: कायस्य परिषेको बलावह:। तेनैव तूत्तमाङ्गस्य बलहृत्केशचक्षुषाम् ॥17 उष्णाम्बुना अध: कायस्य परिषेक: बलावह:। तेन एव तु उत्तम-अङ्गस्य बलहृत् केश-चक्षुषाम् ॥17 उष्णाम्बुना अध: कायस्य परिषेक: बलावह:। उष्णाम्बुना अध: शरीरस्य स्नानं बलकरम् । तेन एव तु उत्तम-अङ्गस्य (परिषेक केश-चक्षुषाम् बलहृत् ॥17 तेन एव(उष्णाम्बुना) तु मस्तकस्य स्नानं केश-चक्षुषाम् बलं हरति ॥17 स्नानम् अर्दित-नेत्र-आस्य-कर्णरोग-अतिसारिषु। आध्मान-पीनस-अजीर्ण-भुक्तवत्सु च गर्हितम्॥18 स्नानम् अर्दित-नेत्र-आस्य-कर्णरोग-अतिसारिषु, आध्मान-पीनस-अजीर्ण स्नानम् अर्दितग्रस्त नेत्ररोगी ,मुखरोगी, कर्णरोगी अतिसारी ,आध्मानयुक्त:,पीनसयुक्त:,अजीर्णयुक्त:(तथा भुक्तवत्सु च गर्हितम्॥18 भुक्तवान् मनुष्य: च इति एतेषां विषये निषिद्धम् ।18 जीर्णे हितं मितं चाद्यान्न वेगानीरयेद्बलात्। न वेगितोन्यकार्य: स्यान्नाजित्वा साध्यमामयम्॥19 पदच्छेद जीर्णे हितं मितं च अद्यात् न वेगान् ईरयेद् बलात्। न वेगित: अन्यकार्य: स्यात् न अजित्वा साध्यम् आमयम्॥19 जीर्णे हितं मितं च अद्यात्। वेगान् बलात् न ईरयेद् । वेगित: जीर्णे( सति) हितंकरं मितं च खादेत् । वेगान् बलपूर्वकं न प्रवर्तयेत् ।यस्य वेग: अस्ति स: अन्यकार्य: न स्यात् ।साध्यम् आमयम् अजित्वा अन्यकार्य: न स्यात् ॥19 अन्यकार्ये मग्न: न स्यात् । साध्यं रोगम् न जित्वा अन्यकार्ये मग्न: न स्यात् । ॥19 सुखार्था: सर्वभूतानां मता: सर्वा: प्रवृत्तय:। सुखं च न विना धर्मात्तस्माद्धर्मपरो भवेत्॥20 पदच्छेद सुखार्था: सर्वभूतानां मता: सर्वा: प्रवृत्तय:। सुखं च न विना धर्मात् तस्माद् धर्मपर: भवेत्॥20 सर्वभूतानां सुखार्था: सर्वा: प्रवृत्तय: मता:। सुखं च धर्मात् विना न ।तस्माद् सर्वप्राणिनां सुखनिमित्तं सर्वाणि कर्माणि अभिप्रेतानि। सुखं च धर्मात् विना न (लभ्यते) । तस्माद् कल्याणमित्राणि भक्त्या सेवेत। इतर-दूरग भवेत्)। कल्याणकर-मित्राणि दम्भरहितबुद्ध्या सेवेत । अकल्याणकरमित्रेभ्य: दूर भवेत् )। हिंसास्तेयान्यथाकामं पैशून्यं परुषानृते।21 सम्भिन्नालापं व्यापादमभिध्या दृग्विपर्ययम्। हिंसा-स्तेय-अन्यथाकामं पैशून्यं परुष-अनृते।21 सम्भिन्न-आलापं व्यापादम् अभिध्या दृग् विपर्ययम्। पापं कर्म इति दशधा काय-वाक्-मानसै: त्यजेत्॥22 हिंसा-स्तेय-अन्यथाकामं, पैशून्यं, परुष-अनृते सम्भिन्न-आलापं हिंसा, चौर्यँ, निषिद्धकामसेवा परभेदकरवचनं, कठोरवचनम्, असत्यवचनम् असम्बद्धवचनम् व्यापादम् अभिध्या दृग्-विपर्ययम् इति दशधा पापं कर्म परानिष्टस्य चिन्तनम् परगुणासहिष्णुता ,शास्त्रदृष्टिवैपरीत्यम् इति दशविधं पापं कर्म काय- वाक्- मानसै: त्यजेत्॥22 शरीरेण ,वाण्या, मनसा च त्यजेत्॥22 अवृत्ति व्याधि शोक-आर्तान् शक्तित अनुवर्तेत । अर्थार्जनस्य साधनं येषां नास्ति,ये व्याधिग्रस्ता शोकग्रस्ता तेषां) स्वसामर्थ्यानुसारं साहाय्यं कुर्यात् । आत्मवत् सततं पश्येद् अपि कीट-पिपीलिकम् ।23 कीटपिपीलिकम् अपि सततम् आत्मवत् पश्येत् ।23 क्षुद्रजन्तून् अपि सततं स्वसदृशं जानीयात् ।23 देव-गो-विप्र- वृद्ध- वैद्य- नृप अतिथीन् अर्चयेद् । देव गौ ब्राह्मण वृद्ध वैद्य नृप तथा अतिथि: एतान् पूजयेत् । विमुखान् न अर्थिन: कुर्यात् न अवमन्येत न आक्षिपेत्।24 अर्थिन:विमुखान् न कुर्यात्। (तान् )न अवमन्येत, न आक्षिपेत्।24 याचकान् निराशान् न कुर्यात् । तान् न अवमन्येत न आक्षिपेत्।24 उपकारप्रधान: स्याद् अपकार-परे अपि अरौ। अपकार-परे अपि अरौ उपकारप्रधान: स्याद् अपकार-परे अपि शत्रौ उपकारप्रधान भवेत् । सम्पद्-विपत्सु एकमना: हेतौ ईर्ष्येत् फले न तु।25 सम्पद्-विपत्सु एकमना (भवेत्)। हेतौ ईर्ष्येत् न तु फले ।25 सम्पत्तौ विपत्तौ च समचित्त भवेत् )। हेतुविषये ईर्ष्यां कुर्यात् न तु फलविषये। ।25 काले हितं मितं ब्रूयादविसंवादि पेशलम्। पदच्छेद: काले हितं मितं ब्रूयाद् अविसंवादि पेशलम्। काले हितं मितं अविसंवादि पेशलं ब्रूयाद् । (उचित)-काले हितकरम् अल्पं सत्यं मधुरं (च) वदेत् । पूर्वाभिभाषी सुमुख: सुशील: करुणामृदु:।26 नैक: सुखी न सर्वत्र विश्रब्धो न च शङ्कित:। पूर्वाभिभाषी सुमुख: सुशील: करुणा-मृदु:।26 न एक: सुखी, न सर्वत्र विश्रब्ध न च शङ्कित:। पूर्वाभिभाषी सुमुख: सुशील: करुणामृदु स्यात् )।एक सुखी न (भवेत्) । पूर्वाभिभाषी प्रसन्नवदन सुशील करुणया मृदु: स्यात् ।एकाकी (मनुष्य सुखी न (भवेत्) । सर्वत्र विश्रब्ध: न (भवेत्)।(सर्वत्र) शङ्कित: च न (भवेत्)। सर्वत्र विश्वस्त: न (भवेत्) । सर्वत्र शङ्कित च न भवेत्) । न कञ्चिदात्मन: शत्रुं नात्मानं कस्यचिद्रिपुम्।27 प्रकाशयेन्नापमानं न च नि:स्नेहतां प्रभो:। पदच्छेद न कं-चिद् आत्मन: शत्रुं न आत्मानं कस्यचिद् रिपुम्।27 प्रकाशयेत् न अपमानं न च नि:स्नेहतां प्रभो:। आत्मन: कं-चित् शत्रुं न (प्रकाशयेत्)।आत्मानं कस्यचिद् रिपुं न (प्रकाशयेत् स्वस्य कम् अपि शत्रुं न प्रकटं कुर्यात् । स्वं कस्य अपि शत्रुरूपेण न प्रकटं कुर्यात्। आत्मन अपमानं न (प्रकाशयेत्)।प्रभो नि:स्नेहतां च न (प्रकाशयेत् )। (स्वस्य अपमानं न प्रकटं कुर्यात्। प्रभो स्वविषये) नि:स्नेहतां च न प्रकटं कुर्यात्। जनस्याशयमालक्ष्य यो यथा परितुष्यति।28 तं तथैवानुवर्तेत पराराधनपण्डित:। जनस्य आशयम् आलक्ष्य य: यथा परितुष्यति।28 तं तथा एव अनुवर्तेत पर-आराधन-पण्डित:। जनस्य आशयम् आलक्ष्य य यथा परितुष्यति, पर-आराधन-पण्डित भूत्वा जनस्य मनोगतम् ज्ञात्वा य जन येन उपायेन परितुष्यति, पर-आराधन-कुशल भूत्वा तं तथा एव अनुवर्तेत । तं तथा एव आराधयेत् । न पीडयेदिन्द्रियाणि न चैतान्यतिलालयेत्।29 पदच्छेद न पीडयेद् इन्द्रियाणि न च एतानि अतिलालयेत्।29 इन्द्रियाणि न पीडयेद् ।न च एतानि अति-लालयेत्।29 इन्द्रियाणि न पीडयेद् । न च एतानि (इन्द्रियाणि अतिलालयेत् । 29 त्रिवर्गशून्यम् आरम्भं न भजेत् ।तं च अविरोधयन् (भजेत् )। धर्म-अर्थ-काम-रहितम् आरम्भं न भजेत्।तं (धर्म-अर्थ-कामं च परस्परम् अबाधयन् भजेत् । सर्वधर्मेषु मध्यमां प्रतिपदम् अनुयायात् सर्वधर्मेषु मध्यमं मार्गम् अनुसरेत् ।30 नीचरोम-नख-श्मश्रु: निर्मल-अङ्घ्रि-मलायन:। स्नानशील: सुसुरभि: सुवेष: अनुल्बण-उज्ज्वल:॥31 नीचरोम-नख-श्मश्रु निर्मल-अङ्घ्रि-मलायन:,स्नानशील सुसुरभि यस्य रोमाणि ,नखानि, श्मश्रूणि ह्रस्वानि, यस्य पादौ मलमार्गा: निर्मला य: नित्यस्नायी, सुगन्धयुत सुवेष अनुल्बण-उज्ज्वल भवेत्) ॥31 सुवेष अनुद्धत शोभमान तादृश: मनुष्य: भवेत् )॥31 रत्नं, सिद्धमन्त्रं महा-औषधी च सदा शरीरे) धारयेत् । छत्रेण सहित पदत्राणेन सहित हस्तचतुष्टयमिते अन्तरे दृष्टिं कृत्वा भ्रमेत् ।32 निशि चात्ययिके कार्ये दण्डी मौली सहायवान् पदच्छेद निशि च आत्ययिके कार्ये दण्डी मौली सहायवान् निशि आत्ययिके कार्ये च दण्डी मौली सहायवान् (च भवेत्)। निशि कष्टमये कार्ये च दण्डयुक्त: शिरोवेष्टनयुक्त: सहायवान् (च भवेत्)। चैत्यपूज्यध्वजाशस्तच्छायाभस्मतुषाशुचीन् ।33॥ नाक्रामेच्छर्करालोष्टबलिस्नानभुवो न च॥ न आक्रामेत् शर्करा-लोष्ट-बलिस्नानभुवो न च॥ चैत्य- पूज्य- ध्वज-अशस्तच्छाया भस्म-तुष-अशुचीन् न आक्रामेत् देवताधिष्ठित: वृक्ष पूज्यजन ध्वज:,अमङ्गलवस्तु इति एतेषां छायां, भस्म, तुषम् अशुचीन् न आक्रामेत् शर्करा-लोष्ट-बलिस्नानभुवो च न आक्रामेत् शर्करां मृत्पिण्डं बलिभूमिं स्नानभूमिं च न आक्रामेत् ॥33 नदीं तरेत् न बाहुभ्यां न अग्निस्कन्धम् अभिव्रजेत्।34 सन्दिग्ध-नावं वृक्षं च न आरोहेत् दुष्टयानवत्। नदीं बाहुभ्यां न तरेत्।अग्नि-स्कन्धम् न अभिव्रजेत्।सन्दिग्ध-नावं वृक्षं च नदीं बाहुभ्यां न तरेत्। अग्निराशिं प्रति न गच्छेत् ।सन्दिग्ध-नौकां वृक्षं च न असंवृतमुख: कुर्यात् क्षुति-हास्य-विजृम्भणम् ।35 असंवृतमुख: क्षुति-हास्य-विजृम्भणम् न कुर्यात् ।35 विवृत-मुख सन् छिक्कां हास्यं विजृम्भिकां च न कुर्यात् ।35 नासिकां न विकुष्णीयान्नाकस्माद्विलिखेद्भुवम्। नाङ्गैश्चेष्टेत विगुणं नासीतोत्कटकश्चिरम्।36 नासिकां न विकुष्णीयात् न अकस्माद् विलिखेद् भुवम्। न अङ्गै: चेष्टेत विगुणं न आसीत उत्कटक: चिरम्।36 नासिकां न विकुष्णीयात्।भुवम् अकस्माद् न विलिखेद् ।अङ्गै: विगुणं न नासिकां न विकर्षेत् । भूमिम् अकारणं न उत्किरेत् । अवयवै विकृतं न चेष्टेत। उत्कटक: चिरं न आसीत।36 चेष्टां कुर्यात्। उत्कटकासने दीर्घकालं न उपविशेत् ।36 देहवाक्चेतसां चेष्टा: प्राक् श्रमाद्विनिवर्तयेत्।नोर्ध्वजानुश्चिरं तिष्ठेत् देह-वाक् चेतसां चेष्टा: प्राक् श्रमाद् विनिवर्तयेत्।न ऊर्ध्वजानु: चिरं तिष्ठेत् देह-वाक् चेतसां चेष्टा: श्रमात् प्राक् विनिवर्तयेत्।ऊर्ध्वजानु: चिरं न तिष्ठेत् । देहस्य वाण्या: मनस: चेष्टा श्रमाद् पूर्वं विनिवर्तयेत्। ऊर्ध्वजानुदशायां दीर्घकालं न तिष्ठेत् । नक्तं सेवेत न द्रुमम्॥37॥तथा चत्वरचैत्यान्तश्चतुष्पथसुरालयान्। सूनाटवीशून्यगृहश्मशानानि दिवापि न॥38 नक्तं सेवेत न द्रुमम्॥37॥तथा चत्वर-चैत्यान्त: चतुष्पथ-सुरालयान्। सूना-अटवी-शून्यगृह-श्मशानानि दिवा अपि न॥38 नक्तं द्रुमं तथा चत्वर चैत्यान्त चतुष्पथ-सुरालयान् न सेवेत सूना रात्रौ वृक्षं तथा नागरिकाणां वार्तास्थानं, चैत्यसमीपस्थानं चतुष्पथं देवालयान् न सेवेत। वधस्थानं अटवी-शून्यगृह-श्मशानानि दिवा अपि न (सेवेत) ॥38 अरण्यं शून्यगृहं श्मशानं दिवसकाले अपि न (सेवेत) ॥38 सर्वथेक्षेत नादित्यं न भारं शिरसा वहेत्। नेक्षेत प्रततं सूक्ष्मं दीप्तामेध्याप्रियाणि च॥39 सर्वथा ईक्षेत न आदित्यं न भारं शिरसा वहेत्। न ईक्षेत प्रततं सूक्ष्मं दीप्त-अमेध्य-अप्रियाणि च॥39 सर्वथा आदित्यं न ईक्षेत। भारं शिरसा न वहेत्। सूक्ष्मं सर्वथा सूर्यं न पश्येत् । भारं शिरसा न वहेत्। सूक्ष्मवस्तु दीप्त अमेध्य- अप्रियाणि च प्रततं न ईक्षेत ॥39 दीप्तवस्तु अपवित्रवस्तु अप्रियवस्तु च सततं न पश्येत् ॥39 मद्यस्य विक्रयं, सन्धानं, दानम् आदानं (च) न कुर्यात् । पुरोवात-आतप- रज:-तुषार-परुष-अनिलान् त्यजेत्।40 पुरोवातम् ,पुर:आतपं, रज तुषारं परुष-वातं (च त्यजेत्।40 अनृजु: क्षवथूद्गारकासस्वप्नान्नमैथुनम्। अन्-ऋजु क्षवथु-उद्गार-कास-स्वप्न-अन्न-मैथुनं त्यजेत् विषमस्थितिस्थ: क्षवथुम् ,उद्गारं कासं स्वप्नम् अन्नं, मैथुनं (च) त्यजेत्। कूलस्य छायां नृपद्विष्टं (जनं व्यालं, दंष्ट्रिणं, विषाणिनं (च) त्यजेत्। ।41 तटस्य छायां, नृपस्य द्वेषपात्रं (जनं दुष्टप्राणिनं दंष्ट्रायुक्तपशुं, शृङ्गयुक्तपशुं (च) त्यजेत्। ।41 हीन अनार्य-अतिनिपुणसेवां त्यजेत्। उत्तमै सह)विग्रहं त्यजेत्। । हीनस्य, असाधो अतिगणनापरस्य सेवां त्यजेत्। उत्तमै सह कलहं त्यजेत्। । सन्ध्यासु अभ्यवहारं, स्त्रियम् स्वप्नम्, अध्ययनं, चिन्तनं त्यजेत्। ।42 सन्ध्यासमयेषु भोजनम्, स्त्रीसङ्गं निद्राम् अध्ययनं चिन्तनं त्यजेत्। ।42 शत्रु-अशनं, सत्र-अशनं, गण-आकीर्ण-अशनं, गणिका-अशनं, पणिका-अशनं शत्रुदत्तं भोजनं,यज्ञभोजनं, कथकादीनां गणै: व्याप्तं भोजनं, वेश्यादत्तं भोजनं, निन्द्यद्रव्याणां विक्रेत्रा दत्तं भोजनं त्यजेत्। गात्रेण ,मुखेन, नखै: च ध्वनिकरणं (तथा) हस्तानां ,केशानां च कम्पनं त्यजेत्।।43 तोयाग्निपूज्यमध्येन यानं धूमं शवाश्रयम्। पदच्छेद तोय-अग्नि-पूज्य-मध्येन यानं धूमं शव-आश्रयम् । तोय-अग्नि-पूज्य-मध्येन यानं (तथा) शव-आश्रयं धूमं त्यजेत्। तोय-अग्नि-पूज्य-मध्येन गमनं तथा प्रेतदाहजन्यं धूमं त्यजेत्। मद्यातिसक्तिं विश्रम्भस्वातन्त्र्ये स्त्रीषु च त्यजेत्॥44 मद्य-अतिसक्तिं विश्रम्भ-स्वातन्त्र्ये स्त्रीषु च त्यजेत्॥44 मद्य-अतिसक्तिं स्त्रीषु विश्रम्भ-स्वातन्त्र्ये च त्यजेत्॥44 मद्य-अतिसक्तिं स्त्रीषु विश्वासं स्वातन्त्र्यं च त्यजेत्॥44 आचार्य: सर्वचेष्टासु लोक एव हि धीमत:। आचार्य: सर्वचेष्टासु लोक: एव हि धीमत:। अनुकुर्यात् तम् एव अत: लौकिके अर्थे परीक्षक:॥45 हि धीमत सर्वचेष्टासु लोक: एव आचार्य अत: तम् एव लौकिके अर्थे यस्मात् बुद्धिमत: मनुष्यस्य सर्वकार्येषु लोक: एव गुरु अत: तम् एव (लोकं) लौकिके विषये स्वार्थबुद्धि: परार्थेषु पर्याप्तम् इति सद्व्रतम्॥46 आर्द्र-सन्तानता, त्याग काय-वाक्-चेतसां दम परार्थेषु स्वार्थबुद्धि इति सर्वसत्वेषु कृपालुता, दानं, कायस्य वाण्या: मनस: नियमनं परस्य कार्यम् स्वस्य एव इति भाव: इति नक्तन्दिनानि मे यान्ति कथम्भूतस्य सम्प्रति। दु:खभाङ्न भवत्येवं नित्यं सन्निहितस्मृति:॥47 नक्तन्दिनानि मे यान्ति कथम्भूतस्य सम्प्रति। दु:खभाक् न भवति एवं नित्यं सन्निहित-स्मृति:॥47 सम्प्रति कथम्भूतस्य मे नक्तन्दिनानि यान्ति एवं नित्यं सन्निहित-स्मृति: अधुना कीदृशस्य मम निशा: दिनानि च यान्ति एवं नित्यं यस्य स्मृति: जागृता स: दु:खभाक् न भवति ॥47 इत्याचार: समासेन यं प्राप्नोति समाचरन्। इति आचार: समासेन यं प्राप्नोति समाचरन्। आयु:आरोग्यम् ऐश्वर्यं यश: लोकान् च शाश्वतान्॥48 इति समासेन आचार यं समाचरन् आयु: आरोग्यम् ऐश्वर्यं यश इति सङ्क्षेपत आचार यं समाचरन् मनुष्य: आयुष्यम् आरोग्यम् ऐश्वर्यं यश: शाश्वतान् लोकान् च प्राप्नोति ॥48 | अथ वसन्त वसन्त: ऋतु: | ग्रीष्म-वर्षा-शरद्-हिमाः च तथा च ग्रीष्म: ऋतु वर्षा ऋतु शरद् ऋतु हेमन्त: ऋतु: | माघाद्यैः इति माघमासाद् आरभ्य | द्वि-संख्यै: मासै मासद्वयेन मासद्वयेन | क्रमात् षड् ऋतवः स्मृताः। क्रमात् षड् ऋतवः भवन्ति। शिशिर-आद्यै: तै:त्रिभि: तु शिशिराद् आरभ्य तै: त्रिभि: ऋतुभि शिशिरवसन्तग्रीष्मै तु उत्तरम् अयनम् विद्याद् । उत्तरम् अयनम् भवति इति ज्ञातव्यम्। तद् आदानं च, तद् उत्तरम् अयनम् ,आदानं च भवति। प्रति-दिनं नृणां बलम् आदत्ते यत: तत् प्रति-दिनं मनुष्याणां बलम् आहरति। हि तस्मिन् यत: तस्मिन् उत्तरायणे मार्ग-स्वभावतः अति-अर्थ-तीक्ष्ण-उष्ण-रूक्षा: आदित्य-पवनाः उत्तरमार्गस्य स्वभाव-वशात् अतिमात्रं तीक्ष्ण-उष्ण-रूक्ष: सूर्य: तथा अतिमात्रं तीक्ष्ण-उष्ण-रूक्षा: वातप्रवाहा: भुवः सौम्यान् गुणान् क्षपयन्ति।३ पृथिव्या: सौम्यान् गुणान् न्यूनीकुर्वन्ति।३ तिक्तः कषायः कटुक: बलिन: अत्र रसाः क्रमात् । तस्माद् आदानम् आग्नेयम् ऋतव: दक्षिणायनम् ॥ ४ ॥ अत्र क्रमात् तिक्तः कषायः कटुक इति) रसाः बलिन: उत्तरायणे शिशिरे वसन्ते कषाय ग्रीष्मे च कटुरस: बलवान् भवति। तस्माद् आदानम् आग्नेयं (भवति)। अत: आदानकाल: अग्निगुणप्रचुर: भवति। वर्षादय: ऋतव: दक्षिणायनम् (इति उच्यते।) वर्षा-शरद्-हेमन्ता: इति त्रय: ऋतव: दक्षिणायनम् (इति उच्यते।) (वर्षादय: ऋतव विसर्ग: च उच्यन्ते यद् अयं बलं विसृजति वर्षा शरद् हेमन्त: इति त्रय: ऋतव: विसर्ग: च उच्यन्ते यद् अयं काल: बलं वितरति। हि सौम्यत्वाद् अत्र सोम: बलवान्, रविः हीयते। यस्मात् सौम्यत्वाद् अत्र सोम: बलवान् भवति, रविः दुर्बल: भवति। शीतैः मेघ-वृष्टि-अनिलैः शान्त-तापे मही-तले । शीतैः मेघ-वृष्टि-अनिलैः यदा पृथ्व्या: ताप: शान्त: भवति। इह च अम्ल-लवण-मधुरा: स्निग्धा: रसाः बलिन: भवन्ति। तदा अस्मिन् विसर्गकाले च अम्ल-लवण-मधुरा: स्निग्धा: रसाः बलिन: भवन्ति। बलं शीते अग्र्यं, देहस्य बलं हेमन्त-शिशिरयो: उत्तमं भवति, वृष्टि-घर्मे अल्पं, ग्रीष्मे वर्षासु अल्पं भवति, शेषयोः तु मध्यं (भवति।) शरद्वसन्तयो: तु मध्यं भवति। हेमन्ते बलिनः शीत-संरोधाद् अनलः प्रबल भवति)। हेमन्ते बलिनः मनुष्यस्य शैत्येन स्रोतोरोधाद् अग्नि: प्रबल भवति)। वायुना ईरितः अल्प-इन्धन: स: धातून् पचेद् । वायुना सन्धुक्षित तथा च अल्प-आहारं लभमान: स अग्नि:)धातून् पचेद् । अत: अस्मिन् हिमे स्वादु-अम्ल-लवणान् रसान् सेवेत ॥ ८ अत: अस्मिन् हेमन्ते स्वादु-अम्ल-लवणान् रसान् सेवेत ॥ ८ वातघ्नतैलै: अभ्यङ्गं मूर्ध्नि तैलं विमर्दनम् ।नियुद्धं कुशलैः सार्धं पाद-आघातं च युक्तितः ॥ १० ॥ आयुः-कामयमानेन धर्मार्थ-सुख-साधनम् ।आयुर्-वेदोपदेशेषु विधेयः परम् आदरः ॥ २ ॥ आयुः-कामयमानेन धर्म-अर्थ-सुख-साधनम् ।आयुर्वेद-उपदेशेषु विधेयः परम-आदरः ॥ २ ॥ ब्रह्मा स्मृत्वायुषो वेदं प्रजापतिम् अजिग्रहत् ।सो ऽश्विनौ तौ सहस्राक्षं सो ऽत्रि-पुत्रादिकान् मुनीन् ॥ ३ ॥ ब्रह्मा स्मृत्वा आयुष: वेदं प्रजापतिम् अजिग्रहत् ।स: अश्विनौ तौ सहस्र-अक्षं स: अत्रि-पुत्र-आदिकान् मुनीन् ॥ ३ ॥ ते ऽग्निवेशादिकांस् ते तु पृथक् तन्त्राणि तेनिरे ।तेभ्यो ऽति-विप्रकीर्णेभ्यः प्रायः सार-तरोच्चयः ॥ ४ ॥ ते अग्निवेश-आदिकान् ते तु पृथक् तन्त्राणि तेनिरे ।तेभ्य: अति-विप्रकीर्णेभ्यः प्रायः सारतर-उच्चयः ॥ ४ ॥ क्रियते ऽष्टाङ्ग-हृदयं नाति-संक्षेप-विस्तरम् ।काय-बाल-ग्रहोर्ध्वाङ्ग-शल्य-दंष्ट्रा-जरा-वृषान् ॥ ५ ॥ क्रियते अष्ट-अङ्ग-हृदयं न-अति-संक्षेप-विस्तरम् ।काय-बाल-ग्रह-ऊर्ध्व-अङ्ग-शल्य-दंष्ट्रा-जरा-वृषान् ॥ ५ ॥ अष्टाव् अङ्गानि तस्याहुश् चिकित्सा येषु संश्रिता ।वायुः पित्तं कफश् चेति त्रयो दोषाः समासतः ॥ ६ ॥ अष्टौ अङ्गानि तस्य आहु: चिकित्सा येषु संश्रिता ।वायुः पित्तं कफ: च इति त्रय: दोषाः समासतः ॥ ६ ॥ विकृता-विकृता देहं घ्नन्ति ते वर्तयन्ति च ।ते व्यापिनो ऽपि हृन्-नाभ्योर् अधो-मध्योर्ध्व-संश्रयाः ॥ ७ ॥ विकृत-अविकृता: देहं घ्नन्ति ते वर्तयन्ति च ।ते व्यापिन: अपि हृत्-नाभ्यो: अध:-मध्य-ऊर्ध्व-संश्रयाः ॥ ७ ॥ वयो-ऽहो-रात्रि-भुक्तानां ते ऽन्त-मध्यादि-गाः क्रमात् ।तैर् भवेद् विषमस् तीक्ष्णो मन्दश् चाग्निः समैः समः ॥ ८ ॥ वय:अहन्-रात्रि-भुक्तानां ते अन्त-मध्य-आदि-गाः क्रमात् ।तै: भवेद् विषम: तीक्ष्ण: मन्द: च अग्निः समैः समः ॥ ८ ॥ कोष्ठः क्रूरो मृदुर् मध्यो मध्यः स्यात् तैः समैर् अपि ।शुक्रार्तव-स्थैर् जन्मादौ विषेणेव विष-क्रिमेः ॥ ९ ॥ कोष्ठः क्रूर: मृदु: मध्य: मध्यः स्यात् तैः समै: अपि ।शुक्र-आर्तव-स्थै: जन्म-आदौ विषेण इव विष-क्रिमेः ॥ ९ ॥ तैश् च तिस्रः प्रकृतयो हीन-मध्योत्तमाः पृथक् ।सम-धातुः समस्तासु श्रेष्ठा निन्द्या द्वि-दोष-जाः ॥ १० ॥ तै: च तिस्रः प्रकृतय: हीन-मध्य-उत्तमाः पृथक् ।सम-धातुः समस्तासु श्रेष्ठा निन्द्या: द्वि-दोष-जाः ॥ १० ॥ तत्र रूक्षो लघुः शीतः खरः सूक्ष्मश् चलो ऽनिलः ।पित्तं स-स्नेह-तीक्ष्णोष्णं लघु विस्रं सरं द्रवम् ॥ ११ ॥ तत्र रूक्ष: लघुः शीतः खरः सूक्ष्म: चल: अनिलः ।पित्तं स-स्नेह-तीक्ष्ण-उष्णं लघु विस्रं सरं द्रवम् ॥ ११ ॥ स्निग्धः शीतो गुरुर् मन्दः श्लक्ष्णो मृत्स्नः स्थिरः कफः ।संसर्गः संनिपातश् च तद्-द्वि-त्रि-क्षय-कोपतः ॥ १२ ॥ स्निग्धः शीत: गुरु: मन्दः श्लक्ष्ण: मृत्स्नः स्थिरः कफः ।संसर्गः संनिपात: च तद्-द्वि-त्रि-क्षय-कोपतः ॥ १२ ॥ रसासृङ्-मांस-मेदो-ऽस्थि-मज्ज-शुक्राणि धातवः ।सप्त दूष्या मला मूत्र-शकृत्-स्वेदादयो ऽपि च ॥ १३ ॥ रस-असृक्-मांस-मेद:-अस्थि-मज्ज-शुक्राणि धातवः ।सप्त दूष्या: मला: मूत्र-शकृत्-स्वेद-आदय: अपि च ॥ १३ ॥ वृद्धिः समानैः सर्वेषां विपरीतैर् विपर्ययः ।रसाः स्वाद्व्-अम्ल-लवण-तिक्तोषण-कषायकाः ॥ १४ ॥ वृद्धिः समानैः सर्वेषां विपरीतै: विपर्ययः ।रसाः स्वादु-अम्ल-लवण-तिक्त-उषण-कषायकाः ॥ १४ ॥ षड् द्रव्यम् आश्रितास् ते च यथा-पूर्वं बलावहाः ।तत्राद्या मारुतं घ्नन्ति त्रयस् तिक्तादयः कफम् ॥ १५ ॥ षड् द्रव्यम् आश्रिता: ते च यथा-पूर्वं बल-आवहाः ।तत्र आद्या: मारुतं घ्नन्ति त्रय: तिक्त-आदयः कफम् ॥ १५ ॥ कषाय-तिक्त-मधुराः पित्तम् अन्ये तु कुर्वते ।शमनं कोपनं स्वस्थ-हितं द्रव्यम् इति त्रि-धा ॥ १६ ॥ कषाय-तिक्त-मधुराः पित्तम् अन्ये तु कुर्वते ।शमनं कोपनं स्वस्थ-हितं द्रव्यम् इति त्रि-धा ॥ १६ ॥ उष्ण-शीत-गुणोत्कर्षात् तत्र वीर्यं द्वि-धा स्मृतम् ।त्रि-धा विपाको द्रव्यस्य स्वाद्व्-अम्ल-कटुकात्मकः ॥ १७ ॥ उष्ण-शीत-गुण-उत्कर्षात् तत्र वीर्यं द्वि-धा स्मृतम् ।त्रि-धा विपाक: द्रव्यस्य स्वादु-अम्ल-कटुक-आत्मकः ॥ १७ ॥ गुरु-मन्द-हिम-स्निग्ध-श्लक्ष्ण-सान्द्र-मृदु-स्थिराः ।गुणाः स-सूक्ष्म-विशदा विंशतिः स-विपर्ययाः ॥ १८ ॥ गुरु-मन्द-हिम-स्निग्ध-श्लक्ष्ण-सान्द्र-मृदु-स्थिराः ।गुणाः स-सूक्ष्म-विशदा: विंशतिः स-विपर्ययाः ॥ १८ ॥ कालार्थ-कर्मणां योगो हीन-मिथ्याति-मात्रकः ।सम्यग्-योगश् च विज्ञेयो रोगारोग्यैक-कारणम् ॥ १९ ॥ काल-अर्थ-कर्मणां योगो हीन-मिथ्या-अति-मात्रकः ।सम्यग्-योग: च विज्ञेय: रोग-आरोग्य-एक-कारणम् ॥ १९ ॥ रोगस् तु दोष-वैषम्यं दोष-साम्यम् अ-रोग-ता ।निजागन्तु-विभागेन तत्र रोगा द्वि-धा स्मृताः ॥ २० ॥ रोग: तु दोष-वैषम्यं दोष-साम्यम् अ-रोग-ता ।निज-आगन्तु-विभागेन तत्र रोगा: द्वि-धा स्मृताः ॥ २० ॥ तेषां काय-मनो-भेदाद् अधिष्ठानम् अपि द्वि-धा ।रजस् तमश् च मनसो द्वौ च दोषाव् उदाहृतौ ॥ २१ ॥ तेषां काय-मनो-भेदाद् अधिष्ठानम् अपि द्वि-धा ।रज: तम: च मनस: द्वौ च दोषौ उदाहृतौ ॥ २१ ॥ दर्शन-स्पर्शन-प्रश्नैः परीक्षेत च रोगिणम् ।रोगं निदान-प्राग्-रूप-लक्षणोपशयाप्तिभिः ॥ २२ ॥ दर्शन-स्पर्शन-प्रश्नैः परीक्षेत च रोगिणम् ।रोगं निदान-प्राग्-रूप-लक्षण-उपशय-आप्तिभिः ॥ २२ ॥ भूमि-देह-प्रभेदेन देशम् आहुर् इह द्वि-धा ।जाङ्गलं वात-भूयिष्ठम् आनूपं तु कफोल्बणम् ॥ २३ ॥ भूमि-देह-प्रभेदेन देशम् आहु: इह द्वि-धा ।जाङ्गलं वात-भूयिष्ठम् आनूपं तु कफोल्बणम् ॥ २३ ॥ साधारणं सम-मलं त्रि-धा भू-देशम् आदिशेत् ।क्षणादिर् व्याध्य्-अवस्था च कालो भेषज-योग-कृत् ॥ २४ ॥ साधारणं सम-मलं त्रि-धा भू-देशम् आदिशेत् ।क्षण-आदि: व्याधि-अवस्था च काल: भेषज-योग-कृत् ॥ २४ ॥ शोधनं शमनं चेति समासाद् औषधं द्वि-धा ।शरीर-जानां दोषाणां क्रमेण परमौषधम् ॥ २५ ॥ शोधनं शमनं च इति समासाद् औषधं द्वि-धा ।शरीर-जानां दोषाणां क्रमेण परम-औषधम् ॥ २५ ॥ बस्तिर् विरेको वमनं तथा तैलं घृतं मधु ।धी-धैर्यात्मादि-विज्ञानं मनो-दोषौषधं परम् ॥ २६ ॥ बस्ति: विरेक: वमनं तथा तैलं घृतं मधु ।धी-धैर्य-आत्मा-आदि-विज्ञानं मन:-दोष-औषधं परम् ॥ २६ ॥ भिषग् द्रव्याण्य् उपस्थाता रोगी पाद-चतुष्टयम् ।चिकित्सितस्य निर्दिष्टं प्रत्य्-एकं तच् चतुर्-गुणम् ॥ २७ ॥ भिषग् द्रव्याणि उपस्थाता रोगी पाद-चतुष्टयम् ।चिकित्सितस्य निर्दिष्टं प्रत्येकं तत् चतुर्-गुणम् ॥ २७ ॥ दक्षस् तीर्थात्त-शास्त्रार्थो दृष्ट-कर्मा शुचिर् भिषक् ।बहु-कल्पं बहु-गुणं संपन्नं योग्यम् औषधम् ॥ २८ ॥ दक्ष: तीर्थ-आत्त-शास्त्र-अर्थ: दृष्ट-कर्मा शुचि: भिषक् ।बहु-कल्पं बहु-गुणं संपन्नं योग्यम् औषधम् ॥ २८ ॥ अनुरक्तः शुचिर् दक्षो बुद्धि-मान् परिचारकः ।आढ्यो रोगी भिषग्-वश्यो ज्ञापकः सत्-त्व-वान् अपि ॥ २९ ॥ अनुरक्तः शुचि: दक्ष: बुद्धि-मान् परिचारकः ।आढ्य: रोगी भिषग्-वश्य: ज्ञापकः सत्त्ववान् अपि ॥ २९ ॥ साध्यो ऽ-साध्य इति व्याधिर् द्वि-धा तौ तु पुनर् द्वि-धा ।सु-साध्यः कृच्छ्र-साध्यश् च याप्यो यश् चान्-उपक्रमः ॥ २९+(१) ॥ साध्य: असाध्य: इति व्याधि: द्वि-धा तौ तु पुनर् द्वि-धा ।सु-साध्यः कृच्छ्र-साध्य: च याप्य: य: च अनुपक्रमः ॥ २९+(१) ॥ सर्वौषध-क्षमे देहे यूनः पुंसो जितात्मनः ।अ-मर्म-गो ऽल्प-हेत्व्-अग्र-रूप-रूपो ऽन्-उपद्रवः ॥ ३० ॥ सर्व-औषध-क्षमे देहे यूनः पुंस: जित-आत्मनः ।अ-मर्म-ग: अल्प-हेतु-अग्ररूप-रूप: अनुपद्रवः ॥ ३० ॥ अ-तुल्य-दूष्य-देशर्तु-प्रकृतिः पाद-संपदि ।ग्रहेष्व् अनु-गुणेष्व् एक-दोष-मार्गो नवः सुखः ॥ ३१ ॥ पदच्छेद अ-तुल्य-दूष्य-देश-ऋतु-प्रकृतिः पाद-संपदि ।ग्रहेषु अनुगुणेषु एक-दोष-मार्ग: नवः सुखः ॥ ३१ ॥ शस्त्रादि-साधनः कृच्छ्रः संकरे च ततो गदः ।शेष-त्वाद् आयुषो याप्यः पथ्याभ्यासाद् विपर्यये ॥ ३२ ॥ शस्त्र-आदि-साधनः कृच्छ्रः संकरे च तत: गदः ।शेषत्वाद् आयुष: याप्यः पथ्य-अभ्यासाद् विपर्यये ॥ ३२ ॥ अन्-उपक्रम एव स्यात् स्थितो ऽत्य्-अन्त-विपर्यये ।औत्सुक्य-मोहा-रति-कृद् दृष्ट-रिष्टो ऽक्ष-नाशनः ॥ ३३ ॥ अन्-उपक्रम एव स्यात् स्थित: अत्यन्त-विपर्यये ।औत्सुक्य-मोह-अरति-कृद् दृष्ट-रिष्ट: अक्ष-नाशनः ॥ ३३ ॥ त्यजेद् आर्तं भिषग्-भूपैर् द्विष्टं तेषां द्विषं द्विषम् ।हीनोपकरणं व्यग्रम् अ-विधेयं गतायुषम् ॥ ३४ ॥ त्यजेद् आर्तं भिषग् भूपै: द्विष्टं तेषां द्विषं द्विषम् ।हीन-उपकरणं व्यग्रम् अ-विधेयं गत-आयुषम् ॥ ३४ ॥ चण्डं शोकातुरं भीरुं कृत-घ्नं वैद्य-मानिनम् ।तन्त्रस्यास्य परं चातो वक्ष्यते ऽध्याय-संग्रहः ॥ ३५ ॥ चण्डं शोक-आतुरं भीरुं कृत-घ्नं वैद्य-मानिनम् ।तन्त्रस्य अस्य परं च अत: वक्ष्यते अध्याय-संग्रहः ॥ ३५ ॥ आयुष्-काम-दिनर्त्व्-ईहा-रोगान्-उत्पादन-द्रवाः ।अन्न-ज्ञानान्न-संरक्षा-मात्रा-द्रव्य-रसाश्रयाः ॥ ३६ ॥ आयुष्-काम-दिन-ऋतु-ईहा-रोग-अनुत्पादन-द्रवाः ।अन्न-ज्ञान-अन्न-संरक्षा-मात्रा-द्रव्य-रसाश्रयाः ॥ ३६ ॥ दोषादि-ज्ञान-तद्-भेद-तच्-चिकित्सा-द्व्य्-उपक्रमाः ।शुद्ध्य्-आदि-स्नेहन-स्वेद-रेकास्थापन-नावनम् ॥ ३७ ॥ दोष-आदि-ज्ञान-तद्-भेद-तत्-चिकित्सा-द्वि-उपक्रमाः ।शुद्धि-आदि-स्नेहन-स्वेद-रेक-आस्थापन-नावनम् ॥ ३७ ॥ धूम-गण्डूष-दृक्-सेक-तृप्ति-यन्त्रक-शस्त्रकम् ।सिरा-विधिः शल्य-विधिः शस्त्र-क्षाराग्नि-कर्मिकौ ॥ ३८ ॥ धूम-गण्डूष-दृक्-सेक-तृप्ति-यन्त्रक-शस्त्रकम् ।सिरा-विधिः शल्य-विधिः शस्त्र-क्षार-अग्नि-कर्मिकौ ॥ ३८ ॥ सूत्र-स्थानम् इमे ऽध्यायास् त्रिंशच् छारीरम् उच्यते ।गर्भावक्रान्ति-तद्-व्यापद्-अङ्ग-मर्म-विभागिकम् ॥ ३९ ॥ सूत्र-स्थानम् इमे अध्याया: त्रिंशत् शारीरम् उच्यते ।गर्भ-अवक्रान्ति-तद्-व्यापद्-अङ्ग-मर्म-विभागिकम् ॥ ३९ ॥ विकृतिर् दूत-जं षष्ठं निदानं सार्वरोगिकम् ।ज्वरासृक्-श्वास-यक्ष्मादि-मदाद्य्-अर्शो-ऽतिसारिणाम् ॥ ४० ॥ विकृति: दूत-जं षष्ठं निदानं सार्वरोगिकम् ।ज्वर-असृक्-श्वास-यक्ष्म-आदि-मद-आदि-अर्श:-अतिसारिणाम् ॥ ४० ॥ मूत्राघात-प्रमेहाणां विद्रध्य्-आद्य्-उदरस्य च ।पाण्डु-कुष्ठानिलार्तानां वातास्रस्य च षोडश ॥ ४१ ॥ मूत्र-आघात-प्रमेहाणां विद्रधि-आदि-उदरस्य च ।पाण्डु-कुष्ठ-अनिल-आर्तानां वात-अस्रस्य च षोडश ॥ ४१ ॥ चिकित्सितं ज्वरे रक्ते कासे श्वासे च यक्ष्मणि ।वमौ मदात्यये ऽर्शःसु विषि द्वौ द्वौ च मूत्रिते ॥ ४२ ॥ चिकित्सितं ज्वरे रक्ते कासे श्वासे च यक्ष्मणि ।वमौ मद-अत्यये अर्शःसु विषि द्वौ द्वौ च मूत्रिते ॥ ४२ ॥ विद्रधौ गुल्म-जठर-पाण्डु-शोफ-विसर्पिषु ।कुष्ठ-श्वित्रानिल-व्याधि-वातास्रेषु चिकित्सितम् ॥ ४३ ॥ विद्रधौ गुल्म-जठर-पाण्डु-शोफ-विसर्पिषु ।कुष्ठ-श्वित्र-अनिल-व्याधि-वात-अस्रेषु चिकित्सितम् ॥ ४३ ॥ द्वा-विंशतिर् इमे ऽध्यायाः कल्प-सिद्धिर् अतः परम् ।कल्पो वमेर् विरेकस्य तत्-सिद्धिर् वस्ति-कल्पना ॥ ४४ ॥ द्वा-विंशति: इमे अध्यायाः कल्प-सिद्धि: अतः परम् ।कल्प: वमे: विरेकस्य तत्-सिद्धि: वस्ति-कल्पना ॥ ४४ ॥ सिद्धिर् वस्त्य्-आपदां षष्ठो द्रव्य-कल्पो ऽत उत्तरम् ।बालोपचारे तद्-व्याधौ तद्-ग्रहे द्वौ च भूतगे ॥ ४५ ॥ सिद्धिर: बस्ति-आपदां षष्ठ: द्रव्य-कल्प: अत: उत्तरम् ।बाल-उपचारे तद्-व्याधौ तद्-ग्रहे द्वौ च भूतगे ॥ ४५ ॥ उन्मादे ऽथ स्मृति-भ्रंशे द्वौ द्वौ वर्त्मसु संधिषु ।दृक्-तमो-लिङ्ग-नाशेषु त्रयो द्वौ द्वौ च सर्वगे ॥ ४६ ॥ उन्मादे अथ स्मृति-भ्रंशे द्वौ द्वौ वर्त्मसु संधिषु ।दृक्-तम:-लिङ्ग-नाशेषु त्रय: द्वौ द्वौ च सर्वगे ॥ ४६ ॥ कर्ण-नासा-मुख-शिरो-व्रणे भङ्गे भगन्दरे ।ग्रन्थ्य्-आदौ क्षुद्र-रोगेषु गुह्य-रोगे पृथग् द्वयम् ॥ ४७ ॥ कर्ण-नासा-मुख-शिर:-व्रणे भङ्गे भगन्दरे ।ग्रन्थि-आदौ क्षुद्र-रोगेषु गुह्य-रोगे पृथग् द्वयम् ॥ ४७ ॥ विषे भुजङ्गे कीटेषु मूषकेषु रसायने ।चत्वारिंशो ऽन्-अपत्यानाम् अध्यायो बीज-पोषणः ॥ ४८ विषे भुजङ्गे कीटेषु मूषकेषु रसायने ।चत्वारिंश: अनपत्यानाम् अध्यायो बीज-पोषणः ॥ ४८ इत्य् अध्याय-शतं विंशं षड्भिः स्थानैर् उदीरितम् ॥ ४८ऊ̆ ॥ इति अध्याय-शतं विंशं षड्भिः स्थानै: उदीरितम् ॥ ४८ऊ̆ ॥ वेगान् न धारयेद् वात-विण्-मूत्र-क्षव-तृट्-क्षुधाम् ।निद्रा-कास-श्रम-श्वास-जृम्भाश्रु-च्छर्दि-रेतसाम् ॥ १ ॥ पदच्छेद वेगान् न धारयेद् वात-विण्-मूत्र-क्षव-तृट्-क्षुधाम् ।निद्रा-कास-श्रम-श्वास-जृम्भा-अश्रु-च्छर्दि-रेतसाम् ॥ १ ॥ अधो-वातस्य रोधेन गुल्मोदावर्त-रुक्-क्लमाः ।वात-मूत्र-शकृत्-सङ्ग-दृष्ट्य्-अग्नि-वध-हृद्-गदाः ॥ २ ॥ पदच्छेद अधो-वातस्य रोधेन गुल्म-उदावर्त-रुक्-क्लमाः ।वात-मूत्र-शकृत्-सङ्ग-दृष्टि-अग्नि-वध-हृद्-गदाः ॥ २ ॥ स्नेह-स्वेद-विधिस् तत्र वर्तयो भोजनानि च ।पानानि वस्तयश् चैव शस्तं वातानुलोमनम् ॥ २+१ ॥ पदच्छेद स्नेह-स्वेद-विधि: तत्र वर्तय: भोजनानि च ।पानानि वस्तय: च एव शस्तं वातानुलोमनम् ॥ २+१ ॥ शकृतः पिण्डिकोद्वेष्ट-प्रतिश्याय-शिरो-रुजः ।ऊर्ध्व-वायुः परीकर्तो हृदयस्योपरोधनम् ॥ ३ ॥ पदच्छेद शकृतः पिण्डिका-उद्वेष्ट-प्रतिश्याय-शिरो-रुजः ।ऊर्ध्व-वायुः परीकर्तो हृदयस्य-उपरोधनम् ॥ ३ ॥ मुखेन विट्-प्रवृत्तिश् च पूर्वोक्ताश् चामयाः स्मृताः ।अङ्ग-भङ्गाश्मरी-वस्ति-मेढ्र-वङ्क्षण-वेदनाः ॥ ४ ॥ पदच्छेद मुखेन विट्-प्रवृत्ति: च पूर्वोक्ता: च आमयाः स्मृताः ।अङ्ग-भङ्ग-अश्मरी-वस्ति-मेढ्र-वङ्क्षण-वेदनाः ॥ ४ ॥ मूत्रस्य रोधात् पूर्वे च प्रायो रोगास् तद्-औषधम् ।वर्त्य्-अभ्यङ्गावगाहाश् च स्वेदनं वस्ति-कर्म च ॥ ५ ॥ पदच्छेद मूत्रस्य रोधात् पूर्वे च प्राय: रोगा: तद्-औषधम् ।वरति-अभ्यङ्ग-अवगाहा: च स्वेदनं वस्ति-कर्म च ॥ ५ ॥ अन्न-पानं च विड्-भेदि विड्-रोधोत्थेषु यक्ष्मसु ।मूत्र-जेषु तु पाने च प्राग्-भक्तं शस्यते घृतम् ॥ ६ ॥ पदच्छेद अन्न-पानं च विड्-भेदि विड्-रोध-उत्थेषु यक्ष्मसु ।मूत्रजेषु तु पाने च प्राग्-भक्तं शस्यते घृतम् ॥ ६ ॥ जीर्णान्तिकं चोत्तमया मात्रया योजना-द्वयम् ।अवपीडकम् एतच् च संज्ञितं धारणात् पुनः ॥ ७ ॥ पदच्छेद जीर्णान्तिकं च उत्तमया मात्रया योजना-द्वयम् ।अवपीडकम् एतत् च संज्ञितं धारणात् पुनः ॥ ७ ॥ उद्गारस्या-रुचिः कम्पो विबन्धो हृदयोरसोः ।आध्मान-कास-हिध्माश् च हिध्मा-वत् तत्र भेषजम् ॥ ८ ॥ पदच्छेद उद्गारस्य अरुचिः कम्प: विबन्ध: हृदय-उरसोः ।आध्मान-कास-हिध्मा: च हिध्मा-वत् तत्र भेषजम् ॥ ८ ॥ शिरो-ऽर्तीन्द्रिय-दौर्बल्य-मन्या-स्तम्भार्दितं क्षुतेः ।तीक्ष्ण-धूमाञ्जनाघ्राण-नावनार्क-विलोकनैः ॥ ९ ॥ पदच्छेद शिर:-अर्ति-इन्द्रिय-दौर्बल्य-मन्या-स्तम्भ-अर्दितं क्षुतेः ।तीक्ष्ण-धूम-अञ्जन-आघ्राण-नावन-अर्कविलोकनैः ॥ ९ ॥ प्रवर्तयेत् क्षुतिं सक्तां स्नेह-स्वेदौ च शीलयेत् ।शोषाङ्ग-साद-बाधिर्य-संमोह-भ्रम-हृद्-गदाः ॥ १० ॥ पदच्छेद प्रवर्तयेत् क्षुतिं सक्तां स्नेह-स्वेदौ च शीलयेत् ।शोष-अङ्ग-साद-बाधिर्य-संमोह-भ्रम-हृद्-गदाः ॥ १० ॥ तृष्णाया निग्रहात् तत्र शीतः सर्वो विधिर् हितः ।अङ्ग-भङ्गा-रुचि-ग्लानि-कार्श्य-शूल-भ्रमाः क्षुधः ॥ ११ ॥ पदच्छेद तृष्णाया: निग्रहात् तत्र शीतः सर्व: विधि: हितः ।अङ्ग-भङ्ग-अरुचि-ग्लानि-कार्श्य-शूल-भ्रमाः क्षुधः ॥ ११ ॥ तत्र योज्यं लघु स्निग्धम् उष्णम् अल्पं च भोजनम् ।निद्राया मोह-मूर्धाक्षि-गौरवालस्य-जृम्भिकाः ॥ १२ ॥ पदच्छेद तत्र योज्यं लघु स्निग्धम् उष्णम् अल्पं च भोजनम् ।निद्राया मोह-मूर्ध-अक्षि-गौरव-आलस्य-जृम्भिकाः ॥ १२ ॥ अङ्ग-मर्दश् च तत्रेष्टः स्वप्नः संवाहनानि च ।कासस्य रोधात् तद्-वृद्धिः श्वासा-रुचि-हृद्-आमयाः ॥ १३ ॥ पदच्छेद अङ्गमर्द: च तत्र इष्टः स्वप्नः संवाहनानि च ।कासस्य रोधात् तद्-वृद्धिः श्वास-अरुचि-हृद्-आमयाः ॥ १३ ॥ शोषो हिध्मा च कार्यो ऽत्र कास-हा सु-तरां विधिः ।गुल्म-हृद्-रोग-संमोहाः श्रम-श्वासाद् विधारितात् ॥ १४ ॥ पदच्छेद शोष: हिध्मा च कार्य: अत्र कासहा सुतरां विधिः ।गुल्म-हृद्-रोग-संमोहाः श्रम-श्वासाद् विधारितात् ॥ १४ ॥ हितं विश्रमणं तत्र वात-घ्नश् च क्रिया-क्रमः ।जृम्भायाः क्षव-वद् रोगाः सर्वश् चानिल-जिद् विधिः ॥ १५ ॥ पदच्छेद हितं विश्रमणं तत्र वातघ्न: च क्रिया-क्रमः ।जृम्भायाः क्षववत् रोगाः सर्व: च अनिलजित् विधिः ॥ १५ ॥ पीनसाक्षि-शिरो-हृद्-रुङ्-मन्या-स्तम्भा-रुचि-भ्रमाः ।स-गुल्मा बाष्पतस् तत्र स्वप्नो मद्यं प्रियाः कथाः ॥ १६ ॥ पदच्छेद पीनस-अक्षि-शिरो-हृद्-रुङ्-मन्या-स्तम्भा-रुचि-भ्रमाः ।सगुल्मा: बाष्पत: तत्र स्वप्न: मद्यं प्रियाः कथाः ॥ १६ ॥ विसर्प-कोठ-कुष्ठाक्षि-कण्डू-पाण्ड्व्-आमय-ज्वराः ।स-कास-श्वास-हृल्-लास-व्यङ्ग-श्वयथवो वमेः ॥ १७ ॥ पदच्छेद विसर्प-कोठ-कुष्ठ-अक्षि-कण्डू-पाण्डु-आमय-ज्वराः ।सकास-श्वास-हृल्लास-व्यङ्ग-श्वयथव: वमेः ॥ १७ ॥ गण्डूष-धूमानाहारा: रूक्षं भुक्त्वा तद्-उद्वमः ।व्यायामः स्रुतिर् अस्रस्य शस्तं चात्र विरेचनम् ॥ १८ ॥ पदच्छेद गण्डूष-धूम-अनाहारा: रूक्षं भुक्त्वा तद्-उद्वमः ।व्यायामः स्रुति: अस्रस्य शस्तं च अत्र विरेचनम् ॥ १८ ॥ स-क्षार-लवणं तैलम् अभ्यङ्गार्थं च शस्यते ।शुक्रात् तत्-स्रवणं गुह्य-वेदना-श्वयथु-ज्वराः ॥ १९ ॥ पदच्छेद स-क्षार-लवणं तैलम् अभ्यङ्गार्थं च शस्यते ।शुक्रात् तत्-स्रवणं गुह्य-वेदना-श्वयथु-ज्वराः ॥ १९ ॥ हृद्-व्यथा-मूत्र-सङ्गाङ्ग-भङ्ग-वृद्ध्य्-अश्म-षण्ढ-ताः ।ताम्र-चूड-सुरा-शालि-वस्त्य्-अभ्यङ्गावगाहनम् ॥ २० ॥ पदच्छेद हृद्-व्यथा-मूत्र-सङ्ग-अङ्ग-भङ्ग-वृद्धि-अश्म-षण्ढताः ।ताम्र-चूड-सुरा-शालि-बस्ति-अभ्यङ्ग-अवगाहनम् ॥ २० ॥ वस्ति-शुद्धि-करैः सिद्धं भजेत् क्षीरं प्रियाः स्त्रियः ।तृट्-शूलार्तं त्यजेत् क्षीणं विड्-वमं वेग-रोधिनम् ॥ २१ ॥ पदच्छेद वस्ति-शुद्धि-करैः सिद्धं भजेत् क्षीरं प्रियाः स्त्रियः ।तृट्-शूल-आर्तं त्यजेत् क्षीणं विड्-वमं वेग-रोधिनम् ॥ २१ ॥ रोगाः सर्वे ऽपि जायन्ते वेगोदीरण-धारणैः ।निर्दिष्टं साधनं तत्र भूयिष्ठं ये तु तान् प्रति ॥ २२ ॥ पदच्छेद रोगाः सर्वे अपि जायन्ते वेग-उदीरण-धारणैः ।निर्दिष्टं साधनं तत्र भूयिष्ठं ये तु तान् प्रति ॥ २२ ॥ ततश् चानेक-धा प्रायः पवनो यत् प्रकुप्यति ।अन्न-पानौषधं तस्य युञ्जीतातो ऽनुलोमनम् ॥ २३ ॥ पदच्छेद तत: च अनेकधा प्रायः पवन: यत् प्रकुप्यति ।अन्न-पान-औषधं तस्य युञ्जीत अत: अनुलोमनम् ॥ २३ ॥ धारयेत् तु सदा वेगान् हितैषी प्रेत्य चेह च ।लोभेर्ष्या-द्वेष-मात्सर्य-रागादीनां जितेन्द्रियः ॥ २४ ॥ पदच्छेद धारयेत् तु सदा वेगान् हितैषी प्रेत्य च इह च ।लोभ-ईर्ष्या-द्वेष-मात्सर्य-राग-आदीनां जित-इन्द्रियः ॥ २४ ॥ यतेत च यथा-कालं मलानां शोधनं प्रति ।अत्य्-अर्थ-संचितास् ते हि क्रुद्धाः स्युर् जीवित-च्छिदः ॥ २५ ॥ पदच्छेद यतेत च यथा-कालं मलानां शोधनं प्रति ।अति-अर्थ-संचिता: ते हि क्रुद्धाः स्यु: जीवित-च्छिदः ॥ २५ ॥ दोषाः कदा-चित् कुप्यन्ति जिता लङ्घन-पाचनैः ।ये तु संशोधनैः शुद्धा न तेषां पुनर्-उद्भवः ॥ २६ ॥ पदच्छेद दोषाः कदाचित् कुप्यन्ति जिता: लङ्घन-पाचनैः ।ये तु संशोधनैः शुद्धा: न तेषां पुन: उद्भवः ॥ २६ ॥ यथा-क्रमं यथा-योगम् अत ऊर्ध्वं प्रयोजयेत् ।रसायनानि सिद्धानि वृष्य-योगांश् च काल-वित् ॥ २७ ॥ पदच्छेद यथा-क्रमं यथा-योगम् अत: ऊर्ध्वं प्रयोजयेत् ।रसायनानि सिद्धानि वृष्य-योगान् च कालवित् ॥ २७ ॥ भेषज-क्षपिते पथ्यम् आहारैर् बृंहणं क्रमात् ।शालि-षष्टिक-गोधूम-मुद्ग-मांस-घृतादिभिः ॥ २८ ॥ पदच्छेद भेषज-क्षपिते पथ्यम् आहारै: बृंहणं क्रमात् ।शालि-षष्टिक-गोधूम-मुद्ग-मांस-घृत-आदिभिः ॥ २८ ॥ हृद्य-दीपन-भैषज्य-संयोगाद् रुचि-पक्ति-दैः ।साभ्यङ्गोद्वर्तन-स्नान-निरूह-स्नेह-बस्तिभिः ॥ २९ ॥ पदच्छेद हृद्य-दीपन-भैषज्य-संयोगाद् रुचि-पक्ति-दैः ।स-अभ्यङ्ग-उद्वर्तन-स्नान-निरूह-स्नेह-बस्तिभिः ॥ २९ ॥ तथा स लभते शर्म सर्व-पावक-पाटवम् ।धी-वर्णेन्द्रिय-वैमल्यं वृषतां दैर्घ्यम् आयुषः ॥ ३० ॥ पदच्छेद तथा स लभते शर्म सर्व-पावक-पाटवम् ।धी-वर्ण-इन्द्रिय-वैमल्यं वृषतां दैर्घ्यम् आयुषः ॥ ३० ॥ ये भूत-विष-वाय्व्-अग्नि-क्षत-भङ्गादि-संभवाः ।राग-द्वेष-भयाद्याश् च ते स्युर् आगन्तवो गदाः ॥ ३१ ॥ पदच्छेद ये भूत-विष-वायु-अग्नि-क्षत-भङ्ग-आदि-संभवाः ।राग-द्वेष-भय-आद्या: च ते स्यु: आगन्तव: गदाः ॥ ३१ ॥ त्यागः प्रज्ञापराधानाम् इन्द्रियोपशमः स्मृतिः ।देश-कालात्म-विज्ञानं सद्-वृत्तस्यानुवर्तनम् ॥ ३२ ॥ पदच्छेद त्यागः प्रज्ञापराधानाम् इन्द्रिय-उपशमः स्मृतिः ।देश-काल-आत्म-विज्ञानं सद्-वृत्तस्य-अनुवर्तनम् ॥ ३२ ॥ अथर्व-विहिता शान्तिः प्रतिकूल-ग्रहार्चनम् ।भूताद्यस्पर्शनोपायो निर्दिष्टश्च पृथक् पृथक् ॥ ३३ ॥ पदच्छेद अथर्व-विहिता शान्तिः प्रतिकूल-ग्रह-अर्चनम् ।भूतादि-अस्पर्शन-उपाय: निर्दिष्ट: च पृथक् पृथक् ॥ ३३ ॥ अन्-उत्पत्त्यै समासेन विधिर् एष प्रदर्शितः ।निजागन्तु-विकाराणाम् उत्पन्नानां च शान्तये ॥ ३४ ॥ पदच्छेद अन्-उत्पत्त्यै समासेन विधि: एष: प्रदर्शितः ।निज-आगन्तु-विकाराणाम् उत्पन्नानां च शान्तये ॥ ३४ ॥ शीतोद्भवं दोष-चयं वसन्ते विशोधयन् ग्रीष्म-जम् अभ्र-काले ।घनात्यये वार्षिकम् आशु सम्यक् प्राप्नोति रोगान् ऋतु-जान् न जातु ॥ ३५ ॥ पदच्छेद शीत-उद्भवं दोष-चयं वसन्ते विशोधयन् ग्रीष्मजम् अभ्र-काले ।घन-अत्यये वार्षिकम् आशु सम्यक् प्राप्नोति रोगान् ऋतुजान् न जातु ॥ ३५ ॥ नित्यं हिताहार-विहार-सेवी समीक्ष्य-कारी विषयेष्व् अ-सक्तः ।दाता समः सत्य-परः क्षमा-वान् आप्तोपसेवी च भवत्य् अ-रोगः ॥ ३६ ॥ पदच्छेद नित्यं हित-आहार-विहार-सेवी समीक्ष्य-कारी विषयेषु अ-सक्तः ।दाता समः सत्य-परः क्षमा-वान् आप्त-उपसेवी च भवति अ-रोगः ॥ ३६ ॥ जीवनं तर्पणं हृद्यं ह्लादि बुद्धि-प्रबोधनम् ।तन्व् अ-व्यक्त-रसं मृष्टं शीतं लघ्व् अमृतोपमम् ॥ १ ॥ पदच्छेद जीवनं तर्पणं हृद्यं ह्लादि बुद्धि-प्रबोधनम् ।तनु अव्यक्तरसं मृष्टं शीतं लघु अमृतोपमम् ॥ १ ॥ गङ्गाम्बु नभसो भ्रष्टं स्पृष्टं त्व् अर्केन्दु-मारुतैः ।हिता-हित-त्वे तद् भूयो देश-कालाव् अपेक्षते ॥ २ ॥ पदच्छेद गङ्गा-अम्बु नभस: भ्रष्टं स्पृष्टं तु अर्क-इन्दु-मारुतैः ।हित-अहितत्वे तद् भूय: देश-कालौ अपेक्षते ॥ २ ॥ येनाभिवृष्टम् अ-मलं शाल्य्-अन्नं राजते स्थितम् ।अ-क्लिन्नम् अ-वि-वर्णं च तत् पेयं गाङ्गम् अन्य-था ॥ ३ ॥ पदच्छेद येन-अभिवृष्टम् अमलं शालि-अन्नं राजते स्थितम् ।अ-क्लिन्नम् अ-विवर्णं च तत् पेयं गाङ्गम् अन्यथा ॥ ३ ॥ सामुद्रं तन् न पातव्यं मासाद् आश्वयुजाद् विना ।ऐन्द्रम् अम्बु सु-पात्र-स्थम् अ-विपन्नं सदा पिबेत् ॥ ४ ॥ पदच्छेद सामुद्रं तत् न पातव्यं मासाद् आश्वयुजाद् विना ।ऐन्द्रम् अम्बु सु-पात्रस्थम् अ-विपन्नं सदा पिबेत् ॥ ४ ॥ तद्-अ-भावे च भूमि-ष्ठम् आन्तरिक्षानुकारि यत् ।शुचि-पृथ्व्-असित-श्वेते देशे ऽर्क-पवनाहतम् ॥ ५ ॥ पदच्छेद तद्-अभावे च भूमिष्ठम् आन्तरिक्ष-अनुकारि यत् ।शुचि-पृथु-असित-श्वेते देशे अर्क-पवन-आहतम् ॥ ५ ॥ न पिबेत् पङ्क-शैवाल-तृण-पर्णाविलास्तृतम् ।सूर्येन्दु-पवना-दृष्टम् अभिवृष्टं घनं गुरु ॥ ६ ॥ पदच्छेद न पिबेत् पङ्क-शैवाल-तृण-पर्ण-आविल-आस्तृतम् ।सूर्य-इन्दु-पवन-अदृष्टम् अभिवृष्टं घनं गुरु ॥ ६ ॥ फेनिलं जन्तु-मत् तप्तं दन्त-ग्राह्य् अति-शैत्यतः ।अन्-आर्तवं च यद् दिव्यम् आर्तवं प्रथमं च यत् ॥ ७ ॥ पदच्छेद फेनिलं जन्तुमत् तप्तं दन्त-ग्राहि अति-शैत्यतः ।अन्-आर्तवं च यद् दिव्यम् आर्तवं प्रथमं च यत् ॥ ७ ॥ लूतादि-तन्तु-विण्-मूत्र-विष-संश्लेष-दूषितम् ।पश्चिमोद-धि-गाः शीघ्र-वहा याश् चा-मलोदकाः ॥ ८ ॥ पदच्छेद लूता-आदि-तन्तु-विट्-मूत्र-विष-संश्लेष-दूषितम् ।पश्चिम-उदधिगाः शीघ्र-वहा या: च अमल-उदकाः ॥ ८ ॥ पथ्याः समासात् ता नद्यो विपरीतास् त्व् अतो ऽन्य-था ।उपलास्फालनाक्षेप-विच्छेदैः खेदितोदकाः ॥ ९ ॥ पदच्छेद पथ्याः समासात् ता: नद्य: विपरीता: तु अत: अन्यथा ।उपल-आस्फालन-आक्षेप-विच्छेदैः खेदित-उदकाः ॥ ९ ॥ हिमवन्-मलयोद्भूताः पथ्यास् ता एव च स्थिराः ।कृमि-श्लीपद-हृत्-कण्ठ-शिरो-रोगान् प्रकुर्वते ॥ १० ॥ पदच्छेद हिमवत्-मलय-उद्भूताः पथ्या: ता: एव च स्थिराः ।कृमि-श्लीपद-हृत्-कण्ठ-शिर:-रोगान् प्रकुर्वते ॥ १० ॥ प्राच्यावन्त्य्-अपरान्तोत्था दुर्-नामानि महेन्द्र-जाः ।उदर-श्लीपदातङ्कान् सह्य-विन्ध्योद्भवाः पुनः ॥ ११ ॥ पदच्छेद प्राच्य-अवन्ति-अपर-अन्त-उत्था दुर्-नामानि महेन्द्रजाः ।उदर-श्लीपद-आतङ्कान् सह्य-विन्ध्य-उद्भवाः पुनः ॥ ११ ॥ कुष्ठ-पाण्डु-शिरो-रोगान् दोष-घ्न्यः पारियात्र-जाः ।बल-पौरुष-कारिण्यः सागराम्भस् त्रि-दोष-कृत् ॥ १२ ॥ पदच्छेद कुष्ठ-पाण्डु-शिर:-रोगान् दोष-घ्न्यः पारियात्र-जाः ।बल-पौरुष-कारिण्यः सागराम्भ: त्रि-दोष-कृत् ॥ १२ ॥ विद्यात् कूप-तडागादीन् जाङ्गलानूप-शैलतः ।नाम्बु पेयम् अ-शक्त्या वा स्व्-अल्पम् अल्पाग्नि-गुल्मिभिः ॥ १३ ॥ पदच्छेद विद्यात् कूप-तडागादीन् जाङ्गल-आनूप-शैलतः ।न अम्बु पेयम् अ-शक्त्या वा सु-अल्पम् अल्प-अग्नि-गुल्मिभिः ॥ १३ ॥ पाण्डूदरातिसारार्शो-ग्रहणी-शोष-शोथिभिः ।ऋते शरन्-निदाघाभ्यां पिबेत् स्वस्थो ऽपि चाल्प-शः ॥ १४ ॥ पदच्छेद पाण्डु-उदर-अतिसार-अर्श:-ग्रहणी-शोष-शोथिभिः ।ऋते शरद्-निदाघाभ्यां पिबेत् स्वस्थ: अपि च अल्पशः ॥ १४ ॥ सम-स्थूल-कृशा भुक्त-मध्यान्त-प्रथमाम्बु-पाः ।शीतं मदात्यय-ग्लानि-मूर्छा-छर्दि-श्रम-भ्रमान् ॥ १५ ॥ पदच्छेद सम-स्थूल-कृशा भुक्त-मध्य-अन्त-प्रथम-अम्बु-पाः ।शीतं मद-अत्यय-ग्लानि-मूर्छा-छर्दि-श्रम-भ्रमान् ॥ १५ ॥ तृष्णोष्ण-दाह-पित्तास्र-विषाण्य् अम्बु नियच्छति ।दीपनं पाचनं कण्ठ्यं लघूष्णं वस्ति-शोधनम् ॥ १६ ॥ पदच्छेद तृष्णा-उष्ण-दाह-पित्त-अस्र-विषाणि अम्बु नियच्छति ।दीपनं पाचनं कण्ठ्यं लघु उष्णं वस्ति-शोधनम् ॥ १६ ॥ हिध्माध्मानानिल-श्लेष्म-सद्यः-शुद्धि-नव-ज्वरे ।कासाम-पीनस-श्वास-पार्श्व-रुक्षु च शस्यते ॥ १७ ॥ पदच्छेद हिध्मा-आध्मान-अनिल-श्लेष्म-सद्यः-शुद्धि-नव-ज्वरे ।कास-आम-पीनस-श्वास-पार्श्व-रुक्षु च शस्यते ॥ १७ ॥ अन्-अभिष्यन्दि लघु च तोयं क्वथित-शीतलम् ।पित्त-युक्ते हितं दोषे व्युषितं तत् त्रि-दोष-कृत् ॥ १८ ॥ पदच्छेद अन्-अभिष्यन्दि लघु च तोयं क्वथित-शीतलम् ।पित्त-युक्ते हितं दोषे व्युषितं तत् त्रि-दोष-कृत् ॥ १८ ॥ नारिकेलोदकं स्निग्धं स्वादु वृष्यं हिमं लघु ।तृष्णा-पित्तानिल-हरं दीपनं बस्ति-शोधनम् ॥ १९ ॥ पदच्छेद नारिकेल-उदकं स्निग्धं स्वादु वृष्यं हिमं लघु ।तृष्णा-पित्त-अनिल-हरं दीपनं बस्ति-शोधनम् ॥ १९ ॥ वर्षासु दिव्य-नादेये परं तोये वरावरे ।स्वादु-पाक-रसं स्निग्धम् ओजस्यं धातु-वर्धनम् ॥ २० ॥ पदच्छेद वर्षासु दिव्य-नादेये परं तोये वर-अवरे ।स्वादु-पाक-रसं स्निग्धम् ओजस्यं धातु-वर्धनम् ॥ २० ॥ वात-पित्त-हरं वृष्यं श्लेष्मलं गुरु शीतलम् ।प्रायः पयो ऽत्र गव्यं तु जीवनीयं रसायनम् ॥ २१ ॥ पदच्छेद वात-पित्त-हरं वृष्यं श्लेष्मलं गुरु शीतलम् ।प्रायः पय:अत्र गव्यं तु जीवनीयं रसायनम् ॥ २१ ॥ क्षत-क्षीण-हितं मेध्यं बल्यं स्तन्य-करं सरम् ।श्रम-भ्रम-मदा-लक्ष्मी-श्वास-कासाति-तृट्-क्षुधः ॥ २२ ॥ पदच्छेद क्षत-क्षीण-हितं मेध्यं बल्यं स्तन्य-करं सरम् ।श्रम-भ्रम-मद-अलक्ष्मी-श्वास-कास-अति-तृट्-क्षुधः ॥ २२ ॥ जीर्ण-ज्वरं मूत्र-कृच्छ्रं रक्त-पित्तं च नाशयेत् ।हितम् अत्य्-अग्न्य्-अ-निद्रेभ्यो गरीयो माहिषं हिमम् ॥ २३ ॥ पदच्छेद जीर्ण-ज्वरं मूत्र-कृच्छ्रं रक्त-पित्तं च नाशयेत् ।हितम् अति-अग्नि-अनिद्रेभ्यो गरीय: माहिषं हिमम् ॥ २३ ॥ अल्पाम्बु-पान-व्यायाम-कटु-तिक्ताशनैर् लघु ।आजं शोष-ज्वर-श्वास-रक्त-पित्तातिसार-जित् ॥ २४ ॥ पदच्छेद अल्प-अम्बु-पान-व्यायाम-कटु-तिक्त-अशनै: लघु ।आजं शोष-ज्वर-श्वास-रक्त-पित्त-अतिसार-जित् ॥ २४ ॥ ईषद्-रूक्षोष्ण-लवणम् औष्ट्रकम् दीपनं लघु ।शस्तं वात-कफानाह-कृमि-शोफोदरार्शसाम् ॥ २५ ॥ पदच्छेद ईषद्-रूक्ष-उष्ण-लवणम् औष्ट्रकम् दीपनं लघु ।शस्तं वात-कफ-आनाह-कृमि-शोफ-उदर-अर्शसाम् ॥ २५ ॥ मानुषं वात-पित्तासृग्-अभिघाताक्षि-रोग-जित् ।तर्पणाश्च्योतनैर् नस्यैर् अ-हृद्यं तूष्णम् आविकम् ॥ २६ ॥ पदच्छेद मानुषं वात-पित्त-असृग्-अभिघात-अक्षि-रोग-जित् ।तर्पण-आश्च्योतनै: नस्यै: अ-हृद्यं तु उष्णम् आविकम् ॥ २६ ॥ वात-व्याधि-हरं हिध्मा-श्वास-पित्त-कफ-प्रदम् ।हस्तिन्याः स्थैर्य-कृद् बाढम् उष्णं त्व् ऐकशफं लघु ॥ २७ ॥ पदच्छेद वात-व्याधि-हरं हिध्मा-श्वास-पित्त-कफ-प्रदम् ।हस्तिन्याः स्थैर्य-कृद् बाढम् उष्णं तु ऐकशफं लघु ॥ २७ ॥ शाखा-वात-हरं साम्ल-लवणं जड-ता-करम् ।पयो ऽभिष्यन्दि गुर्व् आमं युक्त्या शृतम् अतो ऽन्य-था ॥ २८ ॥ पदच्छेद शाखा-वात-हरं स-अम्ल-लवणं जड-ता-करम् ।पय: अभिष्यन्दि गुररु आमं युक्त्या शृतम् अत: अन्यथा ॥ २८ ॥ विना तु वनिता-स्तन्यम् आमम् एव हितं हि तत् ॥ २८+१अब् ॥ पदच्छेद विना तु वनिता-स्तन्यम् आमम् एव हितं हि तत् ॥ २८+१अब् ॥ भवेद् गरीयो ऽति-शृतं धारोष्णम् अमृतोपमम् ।अम्ल-पाक-रसं ग्राहि गुरूष्णं दधि वात-जित् ॥ २९ ॥ पदच्छेद भवेद् गरीय: अति-शृतं धारा-उष्णम् अमृत-उपमम् ।अम्ल-पाक-रसं ग्राहि गुरु उष्णं दधि वात-जित् ॥ २९ ॥ मेदः-शुक्र-बल-श्लेष्म-पित्त-रक्ताग्नि-शोफ-कृत् ।रोचिष्णु शस्तम् अ-रुचौ शीतके विषम-ज्वरे ॥ ३० ॥ पदच्छेद मेदः-शुक्र-बल-श्लेष्म-पित्त-रक्त-अग्नि-शोफ-कृत् ।रोचिष्णु शस्तम् अ-रुचौ शीतके विषम-ज्वरे ॥ ३० ॥ पीनसे मूत्र-कृच्छ्रे च रूक्षं तु ग्रहणी-गदे ।नैवाद्यान् निशि नैवोष्णं वसन्तोष्ण-शरत्सु न ॥ ३१ ॥ पदच्छेद पीनसे मूत्र-कृच्छ्रे च रूक्षं तु ग्रहणी-गदे ।न एव अद्यात् निशि न एव उष्णं वसन्त-उष्ण-शरत्सु न ॥ ३१ ॥ ना-मुद्ग-सूपं ना-क्षौद्रं तन् ना-घृत-सितोपलम् ।न चान्-आमलकं नापि नित्यं नो मन्दम् अन्य-था ॥ ३२ ॥ पदच्छेद न अमुद्गसूपं न अक्षौद्रं तत् न अघृत-सिता-उपलम् ।न च अनामलकं न अपि नित्यं नो मन्दम् अन्य-था ॥ ३२ ॥ ज्वरासृक्-पित्त-वीसर्प-कुष्ठ-पाण्डु-भ्रम-प्रदम् ।तक्रं लघु कषायाम्लं दीपनं कफ-वात-जित् ॥ ३३ ॥ पदच्छेद ज्वर-असृक्-पित्त-वीसर्प-कुष्ठ-पाण्डु-भ्रम-प्रदम् ।तक्रं लघु कषाय-अम्लं दीपनं कफ-वात-जित् ॥ ३३ ॥ शोफोदरार्शो-ग्रहणी-दोष-मूत्र-ग्रहा-रुचीः ।प्लीह-गुल्म-घृत-व्यापद्-गर-पाण्ड्व्-आमयाञ् जयेत् ॥ ३४ ॥ पदच्छेद शोफ-उदर-अर्श:-ग्रहणी-दोष-मूत्र-ग्रह-अरुचीः ।प्लीह-गुल्म-घृत-व्यापद्-गर-पाण्डु-आमयान् जयेत् ॥ ३४ ॥ तद्-वन् मस्तु सरं स्रोतः-शोधि विष्टम्भ-जिल् लघु ।नव-नीतं नवं वृष्यं शीतं वर्ण-बलाग्नि-कृत् ॥ ३५ ॥ पदच्छेद तद्त् मस्तु सरं स्रोतः-शोधि विष्टम्भ-जित् लघु ।नव-नीतं नवं वृष्यं शीतं वर्ण-बल-अग्नि-कृत् ॥ ३५ ॥ संग्राहि वात-पित्तासृक्-क्षयार्शो-ऽर्दित-कास-जित् ।क्षीरोद्भवं तु संग्राहि रक्त-पित्ताक्षि-रोग-जित् ॥ ३६ ॥ पदच्छेद संग्राहि वात-पित्त-असृक्-क्षय-अर्श:-अर्दित-कास-जित् ।क्षीर-उद्भवं तु संग्राहि रक्त-पित्त-अक्षि-रोग-जित् ॥ ३६ ॥ शस्तं धी-स्मृति-मेधा-अग्नि-बल-आयुः-शुक्र-चक्षुषाम् ।बाल-वृद्ध-प्रजा-कान्ति-सौकुमार्य-स्वरार्थिनाम् ॥ ३७ ॥ पदच्छेद शस्तं धी-स्मृति-मेधा-अग्नि-बल-आयुः-शुक्र-चक्षुषाम् ।बाल-वृद्ध-प्रजा-कान्ति-सौकुमार्य-स्वरार्थिनाम् ॥ ३७ ॥ क्षत-क्षीण-परीसर्प-शस्त्राग्नि-ग्लपितात्मनाम् ।वात-पित्त-विषोन्माद-शोषा-लक्ष्मी-ज्वरापहम् ॥ ३८ ॥ पदच्छेद क्षत-क्षीण-परीसर्प-शस्त्र-अग्नि-ग्लपित-आत्मनाम् ।वात-पित्त-विष-उन्माद-शोष-अलक्ष्मी-ज्वर-अपहम् ॥ ३८ ॥ स्नेहानाम् उत्तमं शीतं वयसः स्थापनं परम् ।सहस्र-वीर्यं विधिभिर् घृतं कर्म-सहस्र-कृत् ॥ ३९ ॥ पदच्छेद स्नेहानाम् उत्तमं शीतं वयसः स्थापनं परम् ।सहस्र-वीर्यं विधिभि: घृतं कर्म-सहस्र-कृत् ॥ ३९ ॥ मदापस्मार-मूर्छाय-शिरः-कर्णाक्षि-योनि-जान् ।पुराणं जयति व्याधीन् व्रण-शोधन-रोपणम् ॥ ४० ॥ पदच्छेद मद-अपस्मार-मूर्छाय-शिरः-कर्ण-अक्षि-योनि-जान् ।पुराणं जयति व्याधीन् व्रण-शोधन-रोपणम् ॥ ४० ॥ बल्याः किलाट-पीयूष-कूर्चिका-मोरणादयः ।शुक्र-निद्रा-कफ-करा विष्टम्भि-गुरु-दोषलाः ॥ ४१ ॥ पदच्छेद बल्याः किलाट-पीयूष-कूर्चिका-मोरण-आदयः ।शुक्र-निद्रा-कफ-करा: विष्टम्भि-गुरु-दोषलाः ॥ ४१ ॥ गव्ये क्षीर-घृते श्रेष्ठे निन्दिते चावि-संभवे ।इक्षोः सरो गुरुः स्निग्धो बृंहणः कफ-मूत्र-कृत् ॥ ४२ ॥ पदच्छेद गव्ये क्षीर-घृते श्रेष्ठे निन्दिते च आवि-संभवे ।इक्षोः सरो गुरुः स्निग्ध: बृंहणः कफ-मूत्र-कृत् ॥ ४२ ॥ वृष्यः शीतो ऽस्र-पित्त-घ्नः स्वादु-पाक-रसो रसः ।सो ऽग्रे स-लवणो दन्त-पीडितः शर्करा-समः ॥ ४३ ॥ पदच्छेद वृष्यः शीत: अस्र-पित्त-घ्नः स्वादु-पाक-रस: रसः ।स: अग्रे स-लवणो दन्त-पीडितः शर्करा-समः ॥ ४३ ॥ मूलाग्र-जन्तु-जग्धादि-पीडनान् मल-संकरात् ।किञ्-चित्-कालं विधृत्या च विकृतिं याति यान्त्रिकः ॥ ४४ ॥ पदच्छेद मूल-अग्र-जन्तु-जग्ध-आदि-पीडनात् मल-संकरात् ।किञ्-चित्-कालं विधृत्या च विकृतिं याति यान्त्रिकः ॥ ४४ ॥ विदाही गुरु-विष्टम्भी तेनासौ तत्र पौण्ड्रकः ।शैत्य-प्रसाद-माधुर्यैर् वरस् तम् अनु वांशिकः ॥ ४५ ॥ पदच्छेद विदाही गुरु-विष्टम्भी तेन असौ तत्र पौण्ड्रकः ।शैत्य-प्रसाद-माधुर्यै: वर: तम् अनु वांशिकः ॥ ४५ ॥ शतपर्वक-कान्तार-नैपालाद्यास् ततः क्रमात् ।स-क्षाराः स-कषायाश् च सोष्णाः किञ्-चिद्-विदाहिनः ॥ ४६ ॥ पदच्छेद शतपर्वक-कान्तार-नैपाल-आद्या: ततः क्रमात् ।स-क्षाराः स-कषाया: च स-उष्णाः किञ्-चिद्-विदाहिनः ॥ ४६ ॥ फाणितं गुर्व् अभिष्यन्दि चय-कृन् मूत्र-शोधनम् ।नाति-श्लेष्म-करो धौतः सृष्ट-मूत्र-शकृद् गुडः ॥ ४७ ॥ पदच्छेद फाणितं गुरु अभिष्यन्दि चय-कृत् मूत्र-शोधनम् ।न अति-श्लेष्म-कर: धौतः सृष्ट-मूत्र-शकृद् गुडः ॥ ४७ ॥ प्रभूत-कृमि-मज्जासृङ्-मेदो-मांस-कफो ऽपरः ।हृद्यः पुराणः पथ्यश् च नवः श्लेष्माग्नि-साद-कृत् ॥ ४८ ॥ पदच्छेद प्रभूत-कृमि-मज्जा-असृक्-मेद:-मांस-कफ: अपरः ।हृद्यः पुराणः पथ्य: च नवः श्लेष्मा-अग्नि-साद-कृत् ॥ ४८ ॥ वृष्याः क्षीण-क्षत-हिता रक्त-पित्तानिलापहाः ।मत्स्यण्डिका-खण्ड-सिताः क्रमेण गुण-वत्-तमाः ॥ ४९ ॥ पदच्छेद वृष्याः क्षीण-क्षत-हिता रक्त-पित्त-अनिल-अपहाः ।मत्स्यण्डिका-खण्ड-सिताः क्रमेण गुण-वत्-तमाः ॥ ४९ ॥ तद्-गुणा तिक्त-मधुरा कषाया यास-शर्करा ।दाह-तृट्-छर्दि-मूर्छासृक्-पित्त-घ्न्यः सर्व-शर्कराः ॥ ५० ॥ पदच्छेद तद्-गुणा तिक्त-मधुरा कषाया यास-शर्करा ।दाह-तृट्-छर्दि-मूर्छा-असृक्-पित्त-घ्न्यः सर्व-शर्कराः ॥ ५० ॥ शर्करेक्षु-विकाराणां फाणितं च वरावरे ।चक्षुष्यं छेदि तृट्-श्लेष्म-विष-हिध्मास्र-पित्त-नुत् ॥ ५१ ॥ पदच्छेद शर्करा इक्षु-विकाराणां फाणितं च वर-अवरे ।चक्षुष्यं छेदि तृट्-श्लेष्म-विष-हिध्मा-अस्र-पित्त-नुत् ॥ ५१ ॥ मेह-कुष्ठ-कृमि-च्छर्दि-श्वास-कासातिसार-जित् ।व्रण-शोधन-संधान-रोपणं वातलं मधु ॥ ५२ ॥ पदच्छेद मेह-कुष्ठ-कृमि-च्छर्दि-श्वास-कास-अतिसार-जित् ।व्रण-शोधन-संधान-रोपणं वातलं मधु ॥ ५२ ॥ रूक्षं कषाय-मधुरं तत्-तुल्या मधु-शर्करा ।उष्णम् उष्णार्तम् उष्णे च युक्तं चोष्णैर् निहन्ति तत् ॥ ५३ ॥ पदच्छेद रूक्षं कषाय-मधुरं तत्-तुल्या मधु-शर्करा ।उष्णम् उष्णार्तम् उष्णे च युक्तं चोष्णै: निहन्ति तत् ॥ ५३ ॥ प्रच्छर्दने निरूहे च मधूष्णं न निवार्यते ।अ-लब्ध-पाकम् आश्व् एव तयोर् यस्मान् निवर्तते ॥ ५४ ॥ पदच्छेद प्रच्छर्दने निरूहे च मधु उष्णं न निवार्यते ।अ-लब्ध-पाकम् आशु एव तयो: यस्मात् निवर्तते ॥ ५४ ॥ तैलं स्व-योनि-वत् तत्र मुख्यं तीक्ष्णं व्यवायि च ।त्वग्-दोष-कृद् अ-चक्षुष्यं सूक्ष्मोष्णं कफ-कृन् न च ॥ ५५ ॥ पदच्छेद तैलं स्व-योनि-वत् तत्र मुख्यं तीक्ष्णं व्यवायि च ।त्वग्-दोष-कृद् अ-चक्षुष्यं सूक्ष्म-उष्णं कफ-कृत् न च ॥ ५५ ॥ कृशानां बृंहणायालं स्थूलानां कर्शनाय च ।बद्ध-विट्कं कृमि-घ्नं च संस्कारात् सर्व-रोग-जित् ॥ ५६ ॥ पदच्छेद कृशानां बृंहणाय अलं स्थूलानां कर्शनाय च ।बद्ध-विट्कं कृमि-घ्नं च संस्कारात् सर्व-रोग-जित् ॥ ५६ ॥ स-तिक्तोषणम् ऐरण्डं तैलं स्वादु सरं गुरु ।वर्ध्म-गुल्मानिल-कफान् उदरं विषम-ज्वरम् ॥ ५७ ॥ पदच्छेद स-तिक्त-उषणम् ऐरण्डं तैलं स्वादु सरं गुरु ।वर्ध्म-गुल्म-अनिल-कफान् उदरं विषम-ज्वरम् ॥ ५७ ॥ रुक्-शोफौ च कटी-गुह्य-कोष्ठ-पृष्ठाश्रयौ जयेत् ।तीक्ष्णोष्णं पिच्छिलं विस्रं रक्तैरण्डोद्भवं त्व् अति ॥ ५८ ॥ पदच्छेद रुक्-शोफौ च कटी-गुह्य-कोष्ठ-पृष्ठ-आश्रयौ जयेत् ।तीक्ष्ण-उष्णं पिच्छिलं विस्रं रक्त-एरण्ड-उद्भवं तु अति ॥ ५८ ॥ कटूष्णं सार्षपं तीक्ष्णं कफ-शुक्रानिलापहम् ।लघु पित्तास्र-कृत् कोठ-कुष्ठार्शो-व्रण-जन्तु-जित् ॥ ५९ ॥ पदच्छेद कटु-उष्णं सार्षपं तीक्ष्णं कफ-शुक्र-अनिल-अपहम् ।लघु पित्त-अस्र-कृत् कोठ-कुष्ठ-अर्श:-व्रण-जन्तु-जित् ॥ ५९ ॥ आक्षं स्वादु हिमं केश्यं गुरु पित्तानिलापहम् ।नात्य्-उष्णं निम्ब-जं तिक्तं कृमि-कुष्ठ-कफ-प्रणुत् ॥ ६० ॥ पदच्छेद आक्षं स्वादु हिमं केश्यं गुरु पित्त-अनिल-अपहम् ।न-अति-उष्णं निम्ब-जं तिक्तं कृमि-कुष्ठ-कफ-प्रणुत् ॥ ६० ॥ उमा-कुसुम्भ-जं चोष्णं त्वग्-दोष-कफ-पित्त-कृत् ।वसा मज्जा च वात-घ्नौ बल-पित्त-कफ-प्रदौ ॥ ६१ ॥ पदच्छेद उमा-कुसुम्भ-जं च उष्णं त्वग्-दोष-कफ-पित्त-कृत् ।वसा मज्जा च वात-घ्नौ बल-पित्त-कफ-प्रदौ ॥ ६१ ॥ मांसानुग-स्व-रूपौ च विद्यान् मेदो ऽपि ताव् इव ।दीपनं रोचनं मध्यं तीक्ष्णोष्णं तुष्टि-पुष्टि-दम् ॥ ६२ ॥ पदच्छेद मांस-अनुग-स्व-रूपौ च विद्यात् मेद: अपि तौ इव ।दीपनं रोचनं मध्यं तीक्ष्णोष्णं तुष्टि-पुष्टि-दम् ॥ ६२ ॥ स-स्वादु-तिक्त-कटुकम् अम्ल-पाक-रसं सरम् ।स-कषायं स्वरारोग्य-प्रतिभा-वर्ण-कृल् लघु ॥ ६३ ॥ पदच्छेद स-स्वादु-तिक्त-कटुकम् अम्ल-पाक-रसं सरम् ।स-कषायं स्वर-आरोग्य-प्रतिभा-वर्ण-कृत् लघु ॥ ६३ ॥ नष्ट-निद्राति-निद्रेभ्यो हितं पित्तास्र-दूषणम् ।कृश-स्थूल-हितं रूक्षं सूक्ष्मं स्रोतो-विशोधनम् ॥ ६४ ॥ पदच्छेद नष्ट-निद्र-अति-निद्रेभ्यो हितं पित्त-अस्र-दूषणम् ।कृश-स्थूल-हितं रूक्षं सूक्ष्मं स्रोतो-विशोधनम् ॥ ६४ ॥ वात-श्लेष्म-हरं युक्त्या पीतं विष-वद् अन्य-था ।गुरु तद्-दोष-जननं नवं जीर्णम् अतो ऽन्य-था ॥ ६५ ॥ पदच्छेद वात-श्लेष्म-हरं युक्त्या पीतं विष-वत् अन्य-था ।गुरु तद् दोष-जननं नवं जीर्णम् अत: अन्यथा ॥ ६५ ॥ पेयं नोष्णोपचारेण न विरिक्त-क्षुधातुरैः ।नात्य्-अर्थ-तीक्ष्ण-मृद्व्-अल्प-संभारं कलुषं न च ॥ ६६ ॥ पदच्छेद पेयं न उष्ण-उपचारेण न विरिक्त-क्षुधा-आतुरैः ।न अति-अर्थ-तीक्ष्ण-मृदु-अल्प-संभारं कलुषं न च ॥ ६६ ॥ गुल्मोदरार्शो-ग्रहणी-शोष-हृत् स्नेहनी गुरुः ।सुरानिल-घ्नी मेदो-ऽसृक्-स्तन्य-मूत्र-कफावहा ॥ ६७ ॥ पदच्छेद गुल्म-उदर-अर्श:-ग्रहणी-शोष-हृत् स्नेहनी गुरुः ।सुरा अनिल-घ्नी मेद:-असृक्-स्तन्य-मूत्र-कफ-आवहा ॥ ६७ ॥ तद्-गुणा वारुणी हृद्या लघुस् तीक्ष्णा निहन्ति च ।शूल-कास-वमि-श्वास-विबन्धाध्मान-पीनसान् ॥ ६८ ॥ पदच्छेद तद्-गुणा वारुणी हृद्या लघु: तीक्ष्णा निहन्ति च ।शूल-कास-वमि-श्वास-विबन्ध-आध्मान-पीनसान् ॥ ६८ ॥ नाति-तीव्र-मदा लघ्वी पथ्या बैभीतकी सुरा ।व्रणे पाण्ड्व्-आमये कुष्ठे न चात्य्-अर्थं विरुध्यते ॥ ६९ ॥ पदच्छेद न अति-तीव्र-मदा लघ्वी पथ्या बैभीतकी सुरा ।व्रणे पाण्डु-आमये कुष्ठे न च अति-अर्थं विरुध्यते ॥ ६९ ॥ विष्टम्भिनी यव-सुरा गुर्वी रूक्षा त्रि-दोषला ।यथा-द्रव्य-गुणो ऽरिष्टः सर्व-मद्य-गुणाधिकः ॥ ७० ॥ पदच्छेद विष्टम्भिनी यव-सुरा गुर्वी रूक्षा त्रि-दोषला ।यथा-द्रव्य-गुण: अरिष्टः सर्व-मद्य-गुण-अधिकः ॥ ७० ॥ ग्रहणी-पाण्डु-कुष्ठार्शः-शोफ-शोषोदर-ज्वरान् ।हन्ति गुल्म-कृमि-प्लीह्नः कषाय-कटु-वातलः ॥ ७१ ॥ पदच्छेद ग्रहणी-पाण्डु-कुष्ठ-अर्शः-शोफ-शोष-उदर-ज्वरान् ।हन्ति गुल्म-कृमि-प्लीह्नः कषाय-कटु-वातलः ॥ ७१ ॥ मार्द्वीकं लेखनं हृद्यं नात्य्-उष्णं मधुरं सरम् ।अल्प-पित्तानिलं पाण्डु-मेहार्शः-कृमि-नाशनम् ॥ ७२ ॥ पदच्छेद मार्द्वीकं लेखनं हृद्यं न अति-उष्णं मधुरं सरम् ।अल्प-पित्त-अनिलं पाण्डु-मेह-अर्शः-कृमि-नाशनम् ॥ ७२ ॥ अस्माद् अल्पान्तर-गुणं खार्जूरं वातलं गुरु ।शार्करः सुरभिः स्वादु-हृद्यो नाति-मदो लघुः ॥ ७३ ॥ पदच्छेद अस्माद् अल्प-अन्तर-गुणं खार्जूरं वातलं गुरु ।शार्करः सुरभिः स्वादु-हृद्यो न अति-मद: लघुः ॥ ७३ ॥ सृष्ट-मूत्र-शकृद्-वातो गौडस् तर्पण-दीपनः ।वात-पित्त-करः सीधुः स्नेह-श्लेष्म-विकार-हा ॥ ७४ ॥ पदच्छेद:-सृष्ट-मूत्र-शकृद्-वात: गौड: तर्पण-दीपनः ।वात-पित्त-करः सीधुः स्नेह-श्लेष्म-विकार-हा ॥ ७४ ॥ मेदः-शोफोदरार्शो-घ्नस् तत्र पक्व-रसो वरः ।छेदी मध्व्-आसवस् तीक्ष्णो मेह-पीनस-कास-जित् ॥ ७५ ॥ पदच्छेद मेदः-शोफ-उदर-अर्श:-घ्न: तत्र पक्व-रसो वरः ।छेदी मधु-आसव: तीक्ष्ण: मेह-पीनस-कास-जित् ॥ ७५ ॥ रक्त-पित्त-कफोत्क्लेदि शुक्तं वातानुलोमनम् ।भृशोष्ण-तीक्ष्ण-रूक्षाम्लं हृद्यं रुचि-करं सरम् ॥ ७६ ॥ पदच्छेद रक्त-पित्त-कफ-उत्क्लेदि शुक्तं वात-अनुलोमनम् ।भृश-उष्ण-तीक्ष्ण-रूक्ष-अम्लं हृद्यं रुचि-करं सरम् ॥ ७६ ॥ दीपनं शिशिर-स्पर्शं पाण्डु-दृक्-कृमि-नाशनम् ।गुडेक्षु-मद्य-मार्द्वीक-शुक्तं लघु यथोत्तरम् ॥ ७७ ॥ पदच्छेद दीपनं शिशिर-स्पर्शं पाण्डु-दृक्-कृमि-नाशनम् ।गुड-इक्षु-मद्य-मार्द्वीक-शुक्तं लघु यथा-उत्तरम् ॥ ७७ ॥ कन्द-मूल-फलाद्यं च तद्-वद् विद्यात् तद्-आसुतम् ।शाण्डाकी चासुतं चान्यत् कालाम्लं रोचनं लघु ॥ ७८ ॥ पदच्छेद कन्द-मूल-फल-आद्यं च तद्-वद् विद्यात् तद्-आसुतम् ।शाण्डाकी च आसुतं चान्यत् कालाम्लं रोचनं लघु ॥ ७८ ॥ धान्याम्लं भेदि तीक्ष्णोष्णं पित्त-कृत् स्पर्श-शीतलम् ।श्रम-क्लम-हरं रुच्यं दीपनं वस्ति-शूल-नुत् ॥ ७९ ॥ पदच्छेद धान्य-अम्लं भेदि तीक्ष्ण-उष्णं पित्त-कृत् स्पर्श-शीतलम् ।श्रम-क्लम-हरं रुच्यं दीपनं वस्ति-शूल-नुत् ॥ ७९ ॥ शस्तम् आस्थापने हृद्यं लघु वात-कफापहम् ।एभिर् एव गुणैर् युक्ते सौवीरक-तुषोदके ॥ ८० ॥ पदच्छेद शस्तम् आस्थापने हृद्यं लघु वात-कफ-अपहम् ।एभि: एव गुणै: युक्ते सौवीरक-तुष-उदके ॥ ८० ॥ कृमि-हृद्-रोग-गुल्मार्शः-पाण्डु-रोग-निबर्हणे ।ते क्रमाद् वि-तुषैर् विद्यात् स-तुषैश् च यवैः कृते ॥ ८१ ॥ पदच्छेद कृमि-हृद्-रोग-गुल्म-अर्शः-पाण्डु-रोग-निबर्हणे ।ते क्रमाद् वि-तुषै: विद्यात् स-तुषै: च यवैः कृते ॥ ८१ ॥ मूत्रं गो-ऽजावि-महिषी-गजाश्वोष्ट्र-खरोद्भवम् ।पित्तलं रूक्ष-तीक्ष्णोष्णं लवणानु-रसं कटु ॥ ८२ ॥ पदच्छेद मूत्रं गो-अजा-आवि-महिषी-गज-अश्व-उष्ट्र-खर-उद्भवम् ।पित्तलं रूक्ष-तीक्ष्ण-उष्णं लवण-अनु-रसं कटु ॥ ८२ ॥ कृमि-शोफोदरानाह-शूल-पाण्डु-कफानिलान् ।गुल्मा-रुचि-विष-श्वित्र-कुष्ठार्शांसि जयेल् लघु ॥ ८३ ॥ पदच्छेद कृमि-शोफ-उदर-आनाह-शूल-पाण्डु-कफ-अनिलान् ।गुल्म-अरुचि-विष-श्वित्र-कुष्ठ-अर्शांसि जयेत् लघु ॥ ८३ ॥ तोय-क्षीरेक्षु-तैलानां वर्गैर् मद्यस्य च क्रमात् ।इति द्रवैक-देशो ऽयं यथा-स्थूलम् उदाहृतः ॥ ८४ ॥ पदच्छेद तोय-क्षीर-इक्षु-तैलानां वर्गै: मद्यस्य च क्रमात् ।इति द्रव-एक-देश: अयं यथा-स्थूलम् उदाहृतः ॥ ८४ ॥ षोडकस्तु विकारो न प्रकृतिर्नविकृति: पुरुष:॥३ महदादि तच्च कार्यं प्रकृतिसरूपं विरूपं च॥८ सावयवं परतन्त्रं व्यक्तं विपरीतमव्यक्तम् ॥१० व्यक्तं तथा प्रधानं तद्विपरीतस्तथा च पुमान्॥११ सत्त्वं लघु प्रकाशकमिष्टमुपष्टम्भकं चलं च रज:। गुरु वरणकमेव तम: प्रदीपवच्चार्थतो वृत्ति:॥१३ भेदानां परिमाणात् समन्वयात् शक्तित: प्रवृत्तेश्च। तस्माच्च विपर्यासात् सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य। गुणकर्तृत्वे च तथा कर्तेव भवत्युदासीन:॥२० पुरुषस्य दर्शनार्थं कैवल्यार्थं तथा प्रदानस्य। अधयवसायो बुद्धिर्धर्मो ज्ञानं विराग ऐश्वर्यम्। उभयात्मकमत्र मन: सङ्कल्पकमिन्द्रियं च साधर्म्यात्। युगपच्चतुष्टयस्य तु वृत्ति: क्रमशश्च तस्य निर्दिष्टा। दृष्टे तथाप्यदृष्टे त्रयस्य तत्पूर्विका वृत्ति:।३० पुरुषार्थ एव हेतुर्न केनचित् कार्यते करणम्॥३१ कार्यं च तस्य दशधा हार्यं धार्यं प्रकाश्यं च॥३२ अन्त:करणं त्रिविधं दशधा बाह्यं त्रयस्य विषयाख्यम्। वाग्भवति शब्दविषया शेषाणि तु पञ्चविषयाणि॥३४ सान्त:करणा बुद्धि: सर्वं विषयमवगाहते यस्मात्। तस्मात् त्रिविध् करणं द्वारि द्वाराणि शेषाणि॥३५ कृत्स्नं पुरुषस्यार्थं प्रकाश्य बुद्धौ प्रयच्छन्ति॥३६ सर्वं प्रत्युपभोगं यस्मात्पुरुषस्य साधयति बुद्धि:। सैव च विशिनष्टि पुन: प्रधानपुरुषान्तरं सूक्ष्मम्॥३७ एते स्मृता विशेषा: शान्ता घोराश्च मूढाश्च॥३८ सूक्ष्मा मातापितृजा: सह प्रभूतैस्त्रिधा विशेषा: स्यु:। चित्रं यथाश्रयमृते स्थाण्वादिभ्यो विना यथा छाया। तद्वद्विना विशेषैर्न तिष्ठति निराश्रयं लिङ्गम्॥४१ सांसिद्धिकाश्च भावा: प्राकृतिका वैकृतिकाश्च धर्माद्या:। गुणवैषम्यविमर्दात् तस्य च भेदास्तु पञ्चाशत्॥४६ भेदस्तमसोऽष्टविधो मोहस्य च, दशविधो महामोह:। बाह्या विषयोपरमात् पञ्च नव तुष्टयोऽभिमता:॥५० दानं च सिद्धयोऽष्टौ सिद्धे: पूर्वाङ्कुशस्त्रिविध:॥५१ न विना भावैर्लिङ्गं न विना लिङ्गेन भावनिर्वृत्ति:। लिङ्गाख्यो भावाख्यश्च द्विविध: सर्ग: प्रवर्तते॥५२ तत्र जरामरणकृतं दु:खं प्राप्नोति चेतन: पुरुष:। औत्सुक्यनिवृत्यर्थे यथा क्रियासु प्रवर्तते लोक:। रङ्गस्य दर्शयित्वा निवर्तते नर्तकी यथा नृत्यात्। पुरुषस्य तथात्मानं प्रकाश्य विनिवर्तते प्रकृति:॥५९ प्रकृते: सुकुमारतरं न किञ्चिदस्तीति मे मतिर्भवति। या दृष्टास्मीति पुर्न दर्शनमुपैति पुरुषस्य॥६१ कारणमीश्वरमेके ब्रुवते कालं परे स्वभावं वा। प्रजा: कथं निर्गुणतो व्यक्त: काल: स्वभावश्च॥६१अ तस्मान्न बध्यतेऽसौ न मुच्यते नापि संसरति कश्चित्। संसरति बध्यते मुच्यते च नानाश्रया प्रकृति:॥६२ रूपै: सप्तभिरेव तु बध्नात्यात्मानमात्मना प्रकृति:। सैव च पुरुषार्थं प्रति विमोचयत्येकरूपेण॥६३ एवं तत्त्वाभ्यासान्नास्मि न मे नाहमित्यपरिशेषम्। प्रकृतिं पश्यति पुरुष: प्रेक्षकवदवस्थित: सुस्थ:॥६५ सति संयोगेऽपि तयो: प्रयोजनं नास्ति सर्गस्य॥६६ आसुरिरपि पञ्चशिखाय तेन च बहुधा कृतं तन्त्रम्॥७० सप्तत्या किल येऽर्थास्तेऽर्था: कृत्स्नस्य षष्टितन्त्रस्य। प्रथमं परिशिष्टम् द्वितीयं परिशिष्टम् तृतीयं परिशिष्टम् चतुर्थं परिशिष्टम्]] : १ प्रथमः पाठः मकारलेखनम् : २ द्वितीयः पाठः परसवर्णलेखनम्]] : ३ तृतीयः पाठः द्वित्वम्]] : ४ चतुर्थः पाठः अनुस्वारः]] संस्कृतभाषां देवनागरीलिप्या लेखनावसरे मकारलेखनविषये अवश्यम् अवधातव्यम् । अधः कानिचन वाक्यानि लिखितानि सन्ति । कृपया परिशील्यताम् । :१ माता अनुजं आहूतवती । २ गिरीशः मधुरं इच्छति । ३ ललिता कारणं ऊहते । उपरितनेषु वाक्येषु अनुस्वारः यः लिखितः सः दोषाय । :प्रथमवाक्ये 'अनुज'शब्दे जकारोत्तरम् अनुस्वारः लिखितः अस्ति । तस्य पुरतः 'आ'कारः अस्ति । :द्वितीयवाक्ये 'मधुर'शब्दे रेफोत्तरम् अनुस्वारः लिखितः । तस्य पुरतः 'इ'कारः अस्ति । :तृतीयवाक्ये 'कारण'शब्दे णकारोत्तरम् अनुस्वारः लिखितः । तस्य पुरतः 'इ'कारः अस्ति । अतः तानि वाक्यानि एवं लेखनीयानि । :१ माता अनुजम् आहूतवती । २ गिरीशः मधुरम् इच्छति । ३ ललिता कारणम् ऊहते । :१ शिशुः कन्दुकम् नयति । २ नव्या शाटिकाम् पश्यति । ३ विक्रमः मित्रम् ताडयति । उपरितनेषु वाक्येषु अनुस्वारस्य स्थाने मकारस्य लेखनं दोषाय । :प्रथमवाक्ये 'कन्दुक'शब्दे ककारोत्तरम् मकारः लिखितः अस्ति । तस्य पुरतः 'न'कारः अस्ति । :द्वितीयवाक्ये 'शाटिका'शब्दे काकारोत्तरम् मकारः लिखितः अस्ति । तस्य पुरतः 'प'कारः अस्ति । :तृतीयवाक्ये 'मित्र'शब्दे रकारोत्तरम् मकारः लिखितः अस्ति । तस्य पुरतः 'त'कारः अस्ति । अतः तानि वाक्यानि एवं लेखनीयानि । :१ शिशुः कन्दुकं नयति । २ नव्या शाटिकां पश्यति । ३ विक्रमः मित्रं ताडयति । :१ सुमनया क्षीरं पीतं । :२ सन्दीपेन कार्यं करणीयं । :३ महेशेन पद्यं पठितं । अतः तानि वाक्यानि एवं लेखनीयानि । :१ सुमनया क्षीरं पीतम् । :२ सन्दीपेन कार्यं करणीयम् । :३ महेशेन पद्यं पठितम् । :१ सात्त्विकजीवनम् यापितवान् कश्चन वृद्धः कदाचित् शय्यां आश्रितवान् । :२ किञ्चित् श्रीगन्धचूर्णं पुष्पम् फलं च आनीयतां । :३ सत्यं उक्तं भवता । :४ अन्येन दत्तम् स्वीकर्तुं न इच्छति मम मित्रं । :५ अनुजेन सह अधिकम् सम्भाषणम् न कृतं । ==विकिजालपुटानां लघुसार्वत्रिकविभवसङ्केतप्राप्त्यै समर्थनम् (ShortUrl on Samskrit wiki projects | Talk सम्भाषणम् सम्भाषणम् Not need | User Talk योजकसम्भाषणम् योजकसम्भाषणम् Not need | Wikipedia talk विकिपीडियासम्भाषणम् विकिपीडियासम्भाषणम् Not need | MediaWiki talk मीडियाविकिसम्भाषणम् मीडियाविकिसम्भाषणम् Not need | Help talk सहाय्यस्य सम्भाषणम् साहाय्यसम्भाषणम् Please put new :संस्कृतकार्येषु सन्तोषम् अनुभवति काचित् कार्यकर्त्री अस्मि अहम् । | 03 पूर्वतनकारिकायाम् उक्तानां व्यक्त-अव्यक्त-ज्ञपदानाम् अर्था:।(साङ्ख्यशास्त्रे प्रमेयपदार्था कारिका द्वितीयं परिशिष्टम् तृतीयं परिशिष्टम् चतुर्थं परिशिष्टम्]] कारिका प्रथमं परिशिष्टम् तृतीयं परिशिष्टम् चतुर्थं परिशिष्टम्]] अङ्कुश पुं 50)अष्टसु सिद्धिषु विघ्न:। अचेतनम् विशे 17) जडम् । प्र. लिङ्गम् इत्यस्य विशे.। अतिशय पुं 2) तादृशी स्थिति: यत्र एकस्य सुखाद् अन्यस्य सुखम् अधिकम्। आत्यन्तिकम् विशे 68) पूर्णम् । प्र. कैवल्यम् इत्यस्य विशे.। अदृष्ट विशे 30 प्रत्यक्षम् । प्र. विषय: इत्यस्य विशे.। अध्ययनम् नपुं 50 गुरूच्चारणपूर्वकम् अनूच्चारणम्। अष्टसु सिद्धिषु अन्यतमा सिद्धि:। अध्यवसाय पुं 5,23 प्रत्यक्षज्ञानार्थं बुद्धितत्वस्य व्यापारविशेष:। यथा सविषयम् इन्द्रियं बुद्धौ प्रतिबिम्बितं भवति। एतादृशी प्रतिबिम्बयुता बुद्धि: चैतन्ये प्रतिबिम्बिता भवति।तत्र चैतन्यस्य प्रकाशेन प्रकाशिता भवति।तेन प्रकाशेन स्वगृहीतं विषयम् अपि प्रकाशयति। अनवस्थानम् नपुं 7) स्वस्थानत: च्युति:। अन्त:करणम् नपुं 33,35) देहान्तर्गतं ज्ञानसाधनम्। अन्धतामिस्र पुं 48) पञ्चसु विपर्ययेषु अन्यतम:। भयम्। अन्योन्यजननम् नपुं 12 परस्परं जननम्। अन्योन्यमिथुनम् नपुं 12 परस्परं सङ्गति:। अन्योन्याभिभव पुं 12 परस्परं पराभव:। अन्योन्याश्रय पुं 12) परस्परम् आश्रय:। अपघातक विशे 1 अपघातं करोति इति अपघातक:।नाशकर: इत्यर्थ:। प्र. हेतुशब्दस्य विशे.। अपार्था विशे 1) निरर्थकी। प्र. जिज्ञासा इत्यस्य विशे.। अपार्थकम् अ 60) स्वप्रयोजनरहितम् । अभिमान पुं 24 अहम् इति तथा मम इति भावना। अयुगपत्प्रवृत्ति स्त्री 18) युगपत् नाम समानकाले ।प्रवृत्ति: प्रयत्न:। समानकाले प्रयत्नस्य अभाव: इत्यर्थ:। अविकृति स्त्री 3 न विकृति:। विकृति: नाम कार्यं परिणाम:। अविकृति: नाम तादृशं तत्त्वं, यत् कस्य अपि अन्यतत्त्वस्य परिणामस्वरूपं नास्ति। प्र. मूलप्रकृति:। अविवेकि विशे 11) विवेकरहितम्। विवेक: अत्र विवेचनम् पृथक्करणं वा।प्र. व्यक्तं तथा प्रधानम् इत्यनयो: विधे.। अविशेष विशे 34,38) सूक्ष्म:। प्र. विषय: इत्यस्य विशे.। अव्यापि विशे 10 अव्यापकम् ।प्र. व्यक्तम् इत्यस्य विधे.। अष्टविकल्प पुं 53 अष्टप्रकारक:। प्र. दैवसर्ग: इत्यस्य विधे.। असक्तम् विशे 40)-अकुण्ठितम्। प्र. सूक्ष्मशरीरम् इत्यस्य विशे.। असत् विशे 8 अभावरूपम्। प्र. कार्यम् इत्यस्य विशे.। अहङ्कार पुं 22,24) अभिमानकर्मकं तत्त्वम्। आध्यात्मिकी विशे 50 आत्मविषये । प्र. तुष्टि:इत्यस्य विशे.। आनुश्रविक विशे 2 अनुश्रव: नाम वेद:। अनुश्रवे प्रतिपादित: आनुश्रविक:।प्र. दु:खनाशकहेतु: इत्यस्य विशे.। आप्तश्रुति स्त्री 5)-आप्त: नाम: युक्त: योग्यताधर्मेण युक्त:।श्रुति: नाम शाब्दबोध:।योग्यताधर्मेण युक्त: शाब्द-बोध: आप्तश्रुति:। आभन्तरम् विशे 33 यद् देहस्य अंतर्भागे कार्यं करोति।प्र. करणम् इत्यस्य विशे.। आहरणकरम् विशे 32)-वचनम् आदानं, विहरणम् उत्सर्जनम् आनन्द: इति एतेषां पञ्चानां कर्मणाम् आहरणम् इति संज्ञा।आहरणं करोति इति आहरणकरम्। प्र. करणम् इत्यस्य विशे.। उ उदासीन पुं 20 रागद्वेषशून्य:। उपष्टम्भकम् विशे 13 प्रेरकम्। प्रवर्तकम्।प्र. रज: इत्यस्य विधे.। उपादानम् नपुं 9 कार्येण सह नित्यं सम्बद्धं कारणम्।यथा घटस्य उपादानं मृत्तिका। उपादानम् नपुं 50 आध्यात्मिकतुष्टे: अन्यतर: भेद:।कैवल्यार्थं प्रव्रज्यारूपस्य साधनस्य उपादानमात्रेण स्वीकारमात्रेण तुष्टि: इत्यर्थ:। उभयात्मकम् विशे 27 ज्ञानेन्द्रियं तथा कर्मेन्द्रियम् इति उभयविधं यस्य स्वरूपम् अस्ति तत् । प्र. मन: इत्यस्य विशे.। ऊह पुं 50)-वेदार्थानुकूलेन तर्केण वेदार्थपरीक्षणम्। पूर्वपक्ष-निरासपूर्वकम् उत्तरपक्षस्थापनम्। अष्टसु सिद्धिषु अन्यतमा सिद्धि:। एकादशक विशे 24)-एकादशानाम् इन्द्रियाणां समूह:।प्र. गण: इत्यस्य विशे.। ऐकान्तिकम् विशे 68) अवश्यंभावि।प्र. कैवल्यम् इति एतस्य विशे.। ऐश्वर्यम् नपुं 45) बुद्धे: विशेष:।अणिमा, महिमा, लघिमा, प्राप्ति प्राकाम्यं, वशित्वम्, ईशित्वम्, सत्यसकल्पता इति एता: अष्टौ सिद्धय: ऐश्वर्यसंज्ञका:। करणम् नपुं 18,32,35)-5 ज्ञानेन्द्रियाणि, 5 कर्मेन्द्रियाणि, मन बुद्धि अहङ्कार: इति एतद् आहत्य करण-संज्ञकं भवति। करणवैकल्यम् नपुं 47 इन्द्रियाणाम् असामर्थ्यम्। कर्ता पुं 20 क्रियायां स्वतन्त्र:। कललाद्या विशे 33)-कलल: नाम गर्भस्य द्रवावस्था। कलल: आद्य: येषां ते कललाद्या:। प्र. स्थूलदेहभावा: इत्यस्य विशे.। कारिका स्त्री ग्रन्थनाम्नि)-अल्पाक्षरत्वे सति बह्वर्थज्ञापकं पद्यम्। काल पुं 50)-आध्यात्मिकतुष्टे: अन्यतर: भेद:।“‘ कालेन मम कैवल्यप्राप्ति: भविष्यति इति भावना ।’ ‘ कैवल्यम् नपुं 17,19,21,68)-प्रकृतिपुरुषविवेकदर्शनात् पुरुषस्य स्वरूपेण अवस्थानम्। गुणकर्तृत्वम् नपुं 20 त्रिगुणानां कर्तृत्वम्। गुणपरिणामविशेष पुं 27)-गुणा: नाम त्रिगुणा: ।तेषां परिणाम: नाम कार्यम्। तस्मिन् गुणकार्ये विशेष: नाम वैचित्र्यम्। गुणविशेष पुं 36)-गुणा: अत्र सत्त्वसजस्तमांसि। विशेष: नाम विकार: । त्रिगुणानां विकाररूप: इत्यर्थ:। गुणवैषम्यविमर्द पुं 46 गुणा: अत्र त्रिगुणा:। तेषु वैषम्यं नाम न्यूनाधिकभाव:।तेन न्यूनाधिकभावेन जात: परस्परं विमर्द: नाम पराभव:। घोर विशे 38)-दु:खकर:।प्र. भूतानि इति एतेषां विशे.। चक्षु नपुं 18) रूपग्राहकम् इन्द्रियम्। जन्म नपुं 18) देहेन्द्रियादिसङ्घातेन सह पुरुषस्य सम्बन्ध:। जिज्ञासा स्त्री 1) ज्ञातुम् इच्छा। ज्ञ पुं 2) ज्ञाता ।पुरुषतत्त्वम् । ज्ञानम् नपुं 44) प्रकृति: तथा पुरुष: परस्परं भिन्नौ इति प्रकृति-पुरुष-विवेकस्य बोध:। तन्मात्रा स्त्री 24,38) भूतादे: अहङ्कारात् जातानि 5 तत्त्वानि। तम पुं 48) पञ्चसु विपर्ययेषु (मिथ्याज्ञानेषु) अन्यतम:। अव्यक्तं, महत् अहङ्कार:,तथा पञ्च तन्मात्रा: इति एतेषु अष्टसु तत्त्वेषु आत्मदृष्टिभावनम्। तामस विशे 25)अहङ्कारस्य अन्यतम: भेद:। भूतानां कारणम्। प्र. अहङ्कार: इत्यस्य विशे.। तामस भूतादि अहङ्कार: इति। तामिस्र पुं 48) पञ्चसु विपर्ययेषु अन्यतम:।द्वेष: तैजस विशे 25) अहङ्कारस्य अन्यतम: भेद:।सात्त्विक-तामसयो: अहङ्कारयो: प्रेरक:। प्र. अहङ्कार: इत्यस्य विशे.। तैजस: अहङ्कार: इति। तैर्यग्योन विशे 53) तिर्यग्योनिषु जातानाम् । प्र. सर्ग: इत्यस्य विशे.। त्रिकालम् विशे 33) त्रिषु कालेषु कार्यं कर्तुं समर्थम् ।प्र. आभ्यन्तरकरणम् इत्यस्य विधे..। त्रिगुणादिविपर्यय पुं 17) त्रिगुणादिभ्य: भेद:। त्रैगुण्यविपर्यय पुं 18) त्रिगुणानां तरतमभाव:। त्वक् स्त्री 26) स्पर्शग्राहकम् इन्द्रियम्। दानम् नपुं 50) शुद्धि:।विक्षेपदोषरहिता विवेकख्याति:।अष्टसु सिद्धिषु अन्यतमा सिद्धि:। दु:खत्रयम् नपुं 1) त्रयाणां दु:खानां समाहार:।आध्यात्मिकम् आधिदैविकम् आधिभौतिकं च इति एतद् दु:खत्रयम्। दु:खविघात पुं)(50) दु:खत्रयस्य नाश:। अष्टसु सिद्धिषु अन्यतमा सिद्धि:। दृष्ट विशे 1) लौकिक:।प्र. दु:खनाशकहेतु: इत्यस्य विशे.। दृष्ट विशे 30) प्रत्यक्षम् । प्र. विषय: इत्यस्य विशे.। दृष्टम् विशे 4) प्रत्यक्षम् । प्र. प्रमाणम् इत्यस्य विशे.। दैव विशे 53)देवानाम्। प्र. सर्ग: इत्यस्य विशे.। धर्म पुं 23,44) यस्मात् साधनात् ऐहिकोत्कर्षस्य मोक्षस्य च सिद्धि: भवति तत् साधनम्। धर्माद्या वि 43)धर्म: आद्य: येषां ते धर्माद्या:। धर्म अधर्म ज्ञानम्, अज्ञानम्, वैराग्यम्, आसक्ति ऐश्वर्यम्, अनैश्वर्यम् इति अष्टौ बुद्धे: विशेषा:। धारणकरम् विशे 32) धारणं नाम देहादिसङ्घातस्य प्रवर्तनम्।तत् करोति इति धारणकरम्। प्र. करणम् इत्यस्य विशे.। धार्यम् विशे 32) धारणकर्मण: विषय:। प्र. कार्यम् इत्यस्य विशे.।शरीरम् इति यावत्। निमित्तम् नपुं 42)कारणम् । प्र. धर्माधर्मादय:भावा:।(कारिका23 नियतम् विशे 40) नित्यम् ।प्र. सूक्ष्मशरीरम् इत्यस्य विशे.। नैमित्तिकम् नपुं 42)कार्यम्। प्र. स्थूलदेह:। परस्पराकूतहेतुका विशे 31) आकूतं नाम अभिप्राय:। हेतु: नाम कारणम्। प्र. वृत्ति: इत्यस्य विशे.। मन: बुद्धि: अहङ्कार: इति एतेषां त्रयाणां परस्परं य: अभिप्राय: स: एव कारणम् अस्ति यस्या: वृत्ते तादृशी वृत्ति: इत्यर्थ:। परार्थ पुं 17) पर: नाम अन्य:।परार्थ: नाम अन्यस्य कृते । पाणि पु 26) आहरणकर्मकरम् इन्द्रियम्। पाद पु 26) विहरणकर्मकरम् इन्द्रियम्। पायु पु 26) विसर्जनकर्मकरम् इन्द्रियम्। पुमान् पुं 11,60) पुरुषतत्त्वम् । पुरुष पुं 3,17,18,21,36,37,55,56,57,58,59,61,65) पुरि शेते इति पुरुष:।पुर् नाम नगरम्। तत्र शेते निवसति इति पुरुष:। प्रकाशकरम् विशे 32)प्रकाश: नाम प्रकटं, व्यक्तम्।प्रकटं करोति, व्यक्तं करोति इति प्रकाशकरम्। प्र. करणम् इत्यस्य विशे.। प्रकाश्यम् विशे 32)प्रकाशनकर्मण: विषय:। प्र. कार्यम् इत्यस्य विशे.। शरीरम् इति यावत्। प्रकृति स्त्री 50)आध्यात्मिकतुष्टे: अन्यतर: भेद:।प्रकृतियोगेन तुष्टि: इत्यर्थ:। प्रतिप्रतिगुणाश्रयविशेष पुं 16)प्रत्येकं प्रत्येकं गुण: नाम प्रतिप्रतिगुण:।तस्य एकस्य एकस्य गुणस्य आश्रय: प्रतिप्रति-गुणाश्रय:। विशेष: नाम वैचित्र्यम्। एकस्य एकस्य गुणस्य आश्रयात् जातं वैचित्र्यं नाम प्रति-प्रतिगुणाश्रयविशेष: । प्रतिविषयम् नपुं 5)विषय-सन्निकृष्टम् इन्द्रियम्।अस्य पदस्य अर्थे इन्द्रियम्, तस्य अर्थ तथा च तयो: सन्निकर्ष: इति एतत् सर्वं गृहीतम्। प्रत्ययसर्ग पुं 46)प्रत्यय: नाम बुद्धि: । सर्ग: नाम प्रपञ्च:।बुद्धे: प्रपञ्च: इत्यर्थ:। प्रसवधर्मि विशे 11)प्रसव: नाम कार्यजननम्। कार्यजननम् इति धर्म: यस्य तत् तत्त्वम्।प्र. व्यक्तं तथा प्रधानम् इति उभयो: विशे.। प्राकृतिक विशे 43)प्रकृत्या एव सिद्ध न तु उपायै: प्राप्त:। प्र. धर्मादिभावा: इत्यस्य विशे.। प्राणाद्या विशे 29)प्राण: आद्य: येषां ते प्राणाद्या: । प्र. प्राण: उदान: समान: व्यान: अपान: च इति पञ्चानां वायुप्रकाराणां विशे.। भाग्यम् नपुं 50) आध्यात्मिकतुष्टे: अन्यतरभेद: ।‘““भाग्येन एव मम कैवल्यलाभ: भविष्यति इति भावना।‘ ‘’ भाव पुं 40) धर्म अधर्म: ज्ञानम् अज्ञानम्, वैराग्यम् आसक्ति: ऐश्वर्यम् अनैश्वर्यम् इति अष्टौ बुद्धे: धर्मा:। भूतम् नपुं 22,38,56,69)बहिरिन्द्रियग्राह्य: विशेषगुण शब्द-स्पर्श-रूप-रस-गन्धेषु अन्यतम:।) यस्मिन् विद्यते स: पदार्थ:।पृथिवी आप: तेज: वायु: आकाश: इति 5 भूतानि सन्ति। भूतादि विशे 25)अहङ्कारस्य अन्यतम: भेद:। भूतानां कारणम्। प्र. अहङ्कार: इत्यस्य विशे.। भूतादि तामस अहङ्कार: इति। भोक्तृभाव पुं 17) सुखदु:खयो: अनुभविता भोक्ता। तस्य भाव:। भौतिक विशे 53)भूतै: निर्मित:। प्र. सर्ग: इत्यस्य विशे.। मरणम् नपुं 18) विद्यमानदेहादि-सङ्घातेन सह पुरुषस्य वियोग:। महदाद्या सप्त स्त्री 3 महदादिसर्ग:।महत् अहङ्कार: तथा च 5 तन्मात्रा: इति आहत्य महदाद्या सप्त) । महत् पुं 22,56) सर्गारम्भे जायमानं तत्त्वम्। महामोह पुं 48 पञ्चसु विपर्ययेषु अन्यतम:।विषयेषु आसक्ति:। ‘माध्यस्थ्यम् नपुं 19) सुखदु:खमोहै: अलिप्तत्वम्। मानुष्य विशे 53) मनुष्याणाम्। प्र. सर्ग: इत्यस्य विशे.। मूढ वि 38) अज्ञानस्वरूप:।प्र. भूतानि इति एतेषां विशे.। मोह पुं 48)पञ्चसु विपर्ययेषु अन्यतम:।अणिमादि ऐश्वर्यं मम अस्ति, तत् शाश्वतम् अस्ति अत: अहम् अमर:’ इति भावना। युगपत् अ 29) समानकाले । रसनम् नपुं 26) रसग्राहकम् इन्द्रियम्। राजस विशे 45) रजोगुणप्रधान:। प्र. राग: इति एतस्य विशे.। रूपम् नपुं 63,65)धर्माधर्मादय: अष्टौ बुद्धे: भावा:। लिङ्गम् नपुं 5) अनुमाने हेतु:।यथा ‘‘पर्वत: वह्निमान्, धूमात्’ इति अनुमाने धूम: लिङ्गम् । लिङ्गम् नपुं 10) लक्षणम्। चिह्नम्।प्र. व्यक्तम् इत्यस्य विधे.।व्यक्तं प्रकृते: पुरुषस्य च चिह्नं भवति। लिङ्गि नपुं 5)अनुमाने साध्यम्।यथा‘‘पर्वत:वह्निमान् धूमात्’ इति अनुमाने वह्नि लिङ्गि । वध पुं 49) स्वकार्यकरणे असामर्थ्यम्। वरणकम् विशे 13) आवरकम्। प्र. तम: इत्यस्य विधे.। विभुत्वयोग पुं 42) विभुत्वं नाम प्रभुत्वं, सामर्थ्यम् । तेन सह सम्बन्ध: विभुत्वयोग:। विलक्षण विशे 36) विविधं विरुद्धं वा लक्षणं यस्य। प्र. गुणविशेष: इत्यस्य विशे.। विशेष विशे 34,38,41,56) स्थूल:। प्र. विषय: इत्यस्य विशे.। विषय पुं 11,34,35 ज्ञानग्राह्य: पदार्थ:। विषयाख्यम् नपुं 33 विषयम् आख्याति निवेदयति । वृत्ति स्त्री 12,28,29,30) क्रिया ।व्यापार:। वैकृत विशे 25) अहङ्कारस्य अन्यतम: भेद:। प्र. अहङ्कार: इत्यस्य विशे.। वैकृत सात्त्विक अहङ्कार: इति। वैकृतिक विशे 43) उपायै: प्राप्त न तु जन्मसिद्ध:। प्र. धर्मादि-भावा: इत्यस्य विशे.। वैराग्यम् नपुं 45) ऐहिक-पारलौकिक-भोगानां विषये तृष्णाया: अभाव:। व्यवधानम् नपुं 7) विघ्न:। यथा भित्ते: परत्र विद्यमानस्य घटस्य चाक्षुषप्रत्यक्षे भित्ति: इति व्यवधानम्। शक्तम् विशे 9 शक्त्या युक्तम्। प्र. शक्ति: नाम कार्यजनन-सामर्थ्यम्।तत् सामर्थ्यं यस्मिन् अस्ति तत् शक्तम्। प्र. कारणम् इत्यस्य विशे.।यथा घटजनने मृत्तिका शक्ता। शक्ति स्त्री 15) कारणे विद्यमानं कर्यजननानुकूलं सामर्थ्यम्। एतत् सामर्थ्यम् एव कार्यस्य अव्यक्तदशा । शक्यम् विशे 9 कारणगताया: कार्यजनकशक्ते: विषय: ।यत् कार्यं जनयितुं शक्ति: कारणे विद्यते तत् । प्र. कार्यम् इत्यस्य विशे.।यथा मृत्तिकया घट: शक्य:। शब्द पुं 50) अधीतानां शब्दानाम् अर्थस्य ज्ञानम्।अष्टसु सिद्धिषु अन्यतमा सिद्धि:। शान्त विशे 38) सुखकर:।प्र. भूतानि इति एतेषां विशे.। श्रोत्रम् नपुं 26 शब्दग्राहकम् इन्द्रियम्। षोडशक विशे 3,22 षोडशतत्त्वानां समूह:।5 महाभूतानि तथा 11 इन्द्रियाणि इति आहत्य 16 तत्त्वानि अस्मिन् समूहे समाविष्टानि। प्र. विकार:/गण: इत्यस्य विशे.। सङ्कल्पकम् विशे 27) सङ्कल्प इत्युक्ते कल्पना। सङ्कल्पं करोति इति। प्र. मन: इत्यस्य विधे.। सङ्घात:। पुं 17) समानधर्मवतां परस्परसम्बन्ध:।यथा घट:। घट: हि समानधर्मवतां मृत्तिकाकणानां परस्परसम्बन्धरूप:। सत् विशे 9 भावरूपम्। प्र. कार्यम् इत्यस्य विधे.। समन्वय पुं 15) विभिन्नानां पदार्थानाम् एकरूपत्वम्। समानाभिहार पुं 7 समानानां पदार्थानाम् एकत्र स्थिति:। समुदय पुं 16) समानकाले उदय:। कार्यार्थम् एकत्र प्रवृत्ति:। सांसिद्धिक विशे 43) प्रकृत्या एव सिद्ध न तु उपायै: प्राप्त:। प्र. धर्मादिभावा: इत्यस्य विशे.। साक्षित्वम् नपुं 19) उदासीनत्वे सति बोद्धृत्वम्। साङ्ख्यम् वि ग्रन्थनाम्नि) सम्यग् विविच्य ख्यायन्ते प्रकटीक्रियन्ते तत्त्वानि प्रकृतिपुरुषपदार्थरूपाणि यस्मिन्, तत् शास्त्रम्।प्र. शास्त्रम् इति एतस्य विशे.। सामान्यकरणवृत्ति स्त्री 29) सामान्या च करणवृत्ति: च सामान्यकरण-वृत्ति:। त्रयाणां करणानां मनोबुद्ध्यहङ्कार-संज्ञकानां साधारण: व्यापार: इत्यर्थ:। साम्प्रतकालम् विशे 33) वर्तमानकालिकम्। प्र. बाह्यकरणम् इत्यस्य विधे.। सिद्धि स्त्री 46,47,49,50,51 बुद्धे: धर्म:। सुहृत्प्राप्ति 50)वेदार्थनिर्णयार्थं सहायकस्य वादिन: प्राप्ति:। अष्टसु सिद्धिषु अन्यतमा सिद्धि:। सुस्थ विशे 65) राजसतामसबुद्ध्या अकलुषित:। प्र. पुरुष: इत्यस्य विशे.। सूक्ष्म विशे 39) प्रत्यक्षप्रमाणेन अग्राह्या:। प्र. विशेष: इत्यस्य विशे.। स्वालक्षण्यम् नपुं 29)स्वस्य लक्षणम्। लक्षणं नाम असाधारण: धर्म:। हार्यम् विशे 32)आहरणकर्मण: विषय:। प्र. कार्यम् इत्यस्य विशे.। हेतुमत् विशे 10 हेतु: नाम कारणम्। हेतुना युक्तं हेतुमत्। सकारणमित्यर्थ:। प्र. व्यक्तम् इत्यस्य विधे.। कारिका प्रथमं परिशिष्टम् द्वितीयं परिशिष्टम् चतुर्थं परिशिष्टम्]] ’विकिपुस्तक’विभागे ऋग्वेदस्य मन्त्राः न अपेक्षिताः खलु मूलग्रन्थः तु विकिस्रोतसि विद्यते । अत्र तु पाठाः सज्जीकरणीयाः । अभिप्रायः सूच्यताम् । संस्कृतभाषां देवनागरीलिप्या लेखनावसरे केषुचित् विषयेषु अवधातव्यं भवति । तेषु अनुस्वार-मकारयोः लेखनं कश्चन विषयः। अपरः अंशः अस्ति परसवर्णलेखनम् । अत्र सः विषयः प्रस्तूयते । अधः लिखितानि पदानि परिशीलयत । किम् एतानि शुद्धानि न । अनुस्वारस्य पुरतः वर्गीयव्यञ्जनानि यवलाश्च यदा भवन्ति तदा सदृशः परसवर्णः लेखनीयः । एतादृशेषु स्थलेषु परसवर्णरहितानि (अनुस्वारसहितानि) रूपाणि असाधूनि एव । अतः उपरिलिखितानां शब्दानां शुद्धानि रूपाणि एवं सन्ति पदान्ते तु परसवर्णः विकल्पेन । इति रूपद्वयमपि साधु एव । उपसर्गस्य पदत्वं (पदसंज्ञा) अस्ति इत्यतः । अधः दत्तान् शब्दान् शुद्धं लिखत । केषाञ्चित् पदानां लेखनावसरे केचन वर्णाः द्विवारं लेखनीयाः भवन्ति । उच्चारणश्रवणात् एतत् द्वित्वं यद्यपि न अनुभवगोचरतां याति, तथापि लेखनावसरे तु तत् लेखनीयम् एव । कानिचन उदाहरणानि अधः दत्तानि सन्ति | महत्वम् महत्त्वम् (महत् त्वम्) | सत्वम् सत्त्वम् (सत् त्वम्) | तत्वम् तत्त्वम् (तत् त्वम्) | उज्वलः उज्ज्वलः (उत् ज्वल) | पाश्चात्यः पाश्चात्त्यः (पश्चात् त्यक्) | तज्ञः तज्ज्ञः (तत् ज्ञः) | कित्वम् कित्त्वम् (कित् त्वम्) | छित्वा छित्त्वा ‌(छिद् त्वा) | भित्वा भित्त्वा (भिद् त्वा) | उध्वस्तः उद्ध्वस्तः (उत् ध्वस्तः) अहमत्र महाभाष्यमस्त्येतद्बुद्वा आगतोऽस्मि किन्त्वत्र किमपि नास्ति 2. अचः परि􀃨मन् पूव􀁛􀍪वध ौ श􀃞दानुशासन ं नाम शा􀃨􀄟म􀍬धकृ त ं वे􀇑दत􀃥यम॥् के षां श􀃞दानाम ?् ॥ लौ􀍩ककानां वै􀇑दकानां च। त􀄟 लौ􀍩कका􀃨ताव􀉮-गौर􀃦वः पु􀇽षो ह􀃨ती शकु􀇓नमृ􀁛गो 􀄦ा􀃩मण इ􀇓त॥ वै􀇑दकाः ख􀃣व􀍪प-श ं नो देवीर􀍧भ􀃧टये। इषे 􀃗वोज 􀈶 􀃗वा। अि􀃊नमीले पुरो􀇑हतम।् अ􀃊न आ या􀇑ह अथ गौ􀇐र􀃗य􀄟 कः श􀃞दः? ॥ 􀍩कं य􀃗त􀃗सा􀃨नाला􀉨गूलककु दखुर􀍪वषा􀃖यथ􀁛􀇾प ं स श􀃞दः? ॥ य􀃗त􀇑ह􀁛 त􀇑द􀉨􀍬गतं चेि􀃧टतं 􀇓न􀍧म􀍪षत􀍧म􀇓त स श􀃞दः? ॥ ने􀃗याह। 􀍩􀄐या नाम सा ॥ य􀃗त􀇑ह􀁛 त􀃍छु􀃈लो नीलः क􀍪पलः कपोत इ􀇓त, स श􀃞दः? ॥ ने􀃗याह । गुणो नाम सः। य􀃗त􀇑ह􀁛 त􀇓􀆫􀃛ने􀃧व􀍧भ􀃛नं 􀇓छ􀃛ने􀃧वि􀃍छ􀃛नं सामा􀃛यभूतं स श􀃞दः?॥ येनो􀃍चा􀇐रतेन सा􀃨नाला􀉨गूलककु दखुर􀍪वषा􀍨णना ं सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त स श􀃞दः॥ अथवा-􀄤तीतपदाथ􀁛को लोके 􀃚व􀇓नः श􀃞द इ􀃗यु􀃍यत े । त􀉮यथा श􀃞दं कु 􀇽, मा श􀃞दं काष􀈸ः श􀃞दकाय􀁛यं माणवकः, इ􀇓त 􀃚व􀇓न ं कु व􀁛􀃛नेवमु􀃍यते। त􀃨मा􀉮 􀃚व􀇓नः श􀃞दः॥ का􀇓न पुनः श􀃞दानुशासन􀃨य 􀄤योजना􀇓न? ॥ र􀂢ाथ 􀉍 वेदानाम􀃚येयं 􀃥याकरणम ् । लोपागमवण􀁛􀍪वकार􀂣ो 􀇑ह स􀃠य􀃊वेदा􀃛प􀇐रपाल􀇓य-􀃧यती􀇓त॥ ऊहः ख􀃣व􀍪प-न सवै􀍧ल􀁛􀉨गैन 􀁛 च सवा􀁛􀍧भ􀍪व􀁛भि􀃈त􀍧भव􀈶दे म􀃛􀄟ा 􀇓नग􀇑दताः। त े चाव􀃦यं य􀂣गतेन पु􀇽षेण यथायथ ं 􀍪वप􀇐रणम􀇓यत􀃥याः। ता􀃛नावैयाकरणः श􀃈नो􀇓त यथायथ ं 􀍪वप􀇐रणम􀇓यतुम ् । आगमः ख􀃣व􀍪प-‘􀄦ा􀃩मणेन 􀇓न􀃧कारणो धम􀁛ः षड􀉨गो वेदोऽ􀃚येयो 􀂣ेय􀃦च’‘ इ􀇓त॥ 􀄤धानं च ष􀉪􀃨व􀉨गेष ु 􀃥याकरणम।् 􀄤धान े च कृ तो य􀃗नः फलवा􀃛भव􀇓त॥ ल􀃚वथ 􀉍 चा􀃚येय ं 􀃥याकरणम।् ‘‘􀄦ा􀃩मणेनाव􀃦यं श􀃞दा 􀂣ेयाः’’इ􀇓त। न चा􀃛तेरण 􀃥याकरणं असंदेहाथ 􀉍 चा􀃚येय ं 􀃥याकरणम।् या􀍯􀂣काः पठि􀃛त-‘‘􀃨थूलपृषतीमाि􀃊नवा􀇽ण-ी मन􀉬वाह􀈣मालभेते’’􀇓त। त􀃨यां स􀃛देहः-􀃨थूला चासौ पृषती च 􀃨थूलपृषती, 􀃨थूला􀇓न पृषि􀃛त य􀃨याः सेयं 􀃨थूलपषृ ती􀇓त । ता ं नावैयाकरणः 􀃨वरतोऽ􀃚यव􀃨य􀇓त-य􀇑द पूव􀁛पद􀄤कृ 􀇓त􀃨वर􀃗व ं ततो बहु 􀄭ी􀇑हः, इमा􀇓न च भूयः श􀃞दानुशासन􀃨य 􀄤योजना􀇓न-तेऽसुराः। दु􀃧टः श􀃞दः। यदधीतम।् य􀃨त ु 􀄤यु􀉨􀃈ते। अ􀍪व􀉮वांसः। 􀍪वभि􀃈तं कु व􀁛ि􀃛त । यो वा इमाम।् च􀃗वा􀇐र। उत 􀃗वः। स􀃈तु􀍧मव। सार􀃨वतीम। ् दश􀃠यां पु􀄟􀃨य। सदु ेवो अ􀍧स व􀇽ण इ􀇓त ॥ ‘‘तेऽसुरा हेलयो हेलय इ􀇓त कुव􀁛􀃛तः पराबभूवुः। त􀃨मा􀉮 􀄦ा􀃩मणेन न 􀃠लेि􀃍छतवै नापभा􀍪षतव,ै 􀃠ले􀃍छो ह वा एष यदपश􀃞दः’‘॥ 􀃠ले􀃍छा मा भूमे􀃗य􀃚येय ं 􀃥याकरणम।् तेऽसुराः॥ ‘‘दु􀃧टः श􀃞द: 􀃨वरतो वण􀁛तो वा 􀍧म􀃘या􀄤यु􀃈तो न तमथ􀁛माह। स-वा􀃊व􀄗ो यजमानं 􀇑हनि􀃨त यथे􀃛􀄡श􀄟ुः 􀃨वरतोपराधा􀉮॥’’ इ􀇓त॥ दु􀃧टा􀃑छ􀃞दा􀃛मा 􀄤यु􀃪मह􀈣􀃗य􀃚येय ं 􀃥याकरणम॥् दु􀃧टः श􀃞दः॥ अन􀃊ना􀍪वव शु􀃧कै धो न त􀃏􀃏वल􀇓त क􀇑ह􀁛􀍬चत॥् ’‘ सोऽन􀃛तमा􀃜नो􀇓त जयं पर􀄟 वा􀃊योग􀍪व􀉮 दु􀃧य􀇓त चापश􀃞दैः॥’’ कु त एतत? ् ॥ यो 􀇑ह श􀃞दा􀃑जाना􀃗यपश􀃞दान􀃜यसौ जाना􀇓त। यथैव 􀇑ह श􀃞द􀂣ाने धम􀁛ः, एवमपश􀃞द􀂣ानेऽ􀃜यधम􀁛ः। अथवा भूयानधम􀁛ः 􀄤􀃜नो􀇓त। भूयांसोऽपश􀃞दाः, अ􀃣पीयांसः श􀃞दा इ􀇓त। गोपोत􀍧लके 􀃗यादयो बहवोऽप􀄧ंशाः। अथ योऽवा􀃊योग􀍪व􀉮, अ􀂣ानं त􀃨य शरणम॥् 􀍪वषम उप􀃛यासः। ना􀃗य􀃛ताया􀂣ानं शरणं भ􀍪वतुमह􀁛􀇓त । यो 􀃩यजानन ् व ै 􀄦ा􀃩मणं ह􀃛या􀃗सुरा ं वा 􀍪पबते ् सोऽ􀍪प म􀃛य े प􀇓ततः 􀃨यात॥् अवा􀃊योग􀍪वदेव। अथ यो वा􀃊योग􀍪व􀉮, 􀍪व􀂣ानं त􀃨य शरणम॥् 􀃈व पुन􀇐रद ं प􀇑ठतम ?् ॥ 􀍩कं च भोः 􀃦लोका अ􀍪प 􀄤माणम? ् ॥ य􀇑द 􀃦लोका अ􀍪प 􀄤माणम, ् अयम􀍪प 􀃦लोकः 􀄤माण ं भ􀍪वतुमह􀁛􀇓त - ‘‘यदुदु􀃠बरवणा􀁛न ां घट􀈣ना ं म􀃖डल ं महत ् ॥’’ पीत ं न गमये􀃗􀃨वग 􀉍 􀍩कं तत ् 􀄐तुगत ं नयेत ॥् ’‘ इ􀇓त॥ 􀄤म􀃗तगीत एष त􀄟भवतः। य􀃨􀃗व􀄤म􀃗तगीत􀃨त􀃗􀄤माणम॥् य􀃨त ु 􀄤यु􀉨ते॥ ‘‘अ􀍪व􀉮वांसः 􀄤􀃗य􀍧भवादे ना􀃠नो य े न 􀃜लु􀇓त ं 􀍪वदुः। काम ं तेष ु त ु 􀍪व􀄤ो􀃧य 􀃨􀄟ीि􀃧ववायमहं वदेत॥् ’’ अ􀍧भवादे 􀃨􀄟ीव􀃛मा भूमे􀃗य􀃚येय ं 􀃥याकरणम ् ॥ या􀍯􀂣काः पठि􀃛त-‘‘􀄤याजाः स􀍪वभि􀃈तकाः काया􀁛ः’’ इ􀇓त। नचा􀃛तरेण 􀃥याकरणं 􀄤याजाः स􀍪वभि􀃈तकाः श􀃈याः कतु􀁛म ् ॥ 􀍪वभि􀃈तं कु व􀁛ि􀃛त॥ ‘‘यो वा इमां पदशः 􀃨वरशोऽ􀂢रश􀃦च वाचं 􀍪वदधा􀇓त स आि􀃗व􀁛जीनो भव􀇓त’’ आि􀃗व􀁛जीना च􀃗वा􀇐र 􀄮ृ􀉨गा􀍨ण। च􀃗वा􀇐र पदजाता􀇓न नामा􀃉यातोपसग􀁛􀇓नपाता􀃦च॥ 􀄟यो अ􀃨य पादाः॥ 􀄟यः काला भूतभ􀍪व􀃧य􀉮वत􀁛मानाः॥ 􀉮वे शीष􀈶। 􀉮वौ श􀃞दा􀃗मानौ 􀇓न􀃗यः काय􀁛􀃦च॥ स􀃜त ह􀃨तासो अ􀃨य । स􀃜त 􀍪वभ􀃈तयः। 􀇒􀄟धा ब􀆨ः। 􀇒􀄟ष ु 􀃨थानेषु ब􀆨 उर􀍧स क􀃖ठे 􀍧शरसी􀇓त॥ वृषभो वष􀁛णात ् ॥ रोरवी􀇓त रौ􀇓तः श􀃞दकमा􀁛 ॥ महोदेवो म􀃗या􀉍 आ􀍪ववेशे􀇓त। महा􀃛देवः श􀃞दः॥ म􀃗या􀁛 मरणधमा􀁛णो मनु􀃧या􀃨ताना􀍪ववेश । महता देवेन नः सा􀃠य ं यथा 􀃨या􀇑द􀃗य􀃚येयं 􀃥याकरणम॥् 􀍪वदु􀄦ा􀁛􀃩मणा य े मनी􀍪षणः।' मनस ई􀍪षणो मनी􀍪षणः। गुहा 􀄟ी􀍨ण 􀇓न􀇑हता ने􀉨गयि􀃛त।' गुहाया ं 􀄟ी􀍨ण ‘‘उत 􀃗वः प􀃦य􀃛न ददश 􀁛 वाचमुत 􀃗वः 􀄮ृ􀃖व􀃛न 􀄮ृणो􀃗येनाम।् ‘उत 􀃗वः’ अ􀍪प ख􀃣वेकः प􀃦य􀃛न􀍪प न प􀃦य􀇓त वाचम ् । अ􀍪प ख􀃣वेकः 􀄮􀃖ृ व􀃛न􀍪प न 􀄮ृणो􀃗येना􀍧म􀇓त। अ􀍪व􀉮वांसमाहाध􀁛म॥् उतो 􀃗व􀃨मै। त􀃛वं 􀍪वस􀄰े तन ुं 􀍪ववृणुते॥ जायेव प􀃗य उशती सुवासाः। त􀉮यथा जाया प􀃗ये कामयमाना सुवासाः 􀃨वमा􀃗मानं 􀍪ववृणुत, े एवं वाग ् वाि􀃊वदे 􀃨वा􀃗मानं 􀍪ववृणुते॥ वा􀉨नो 􀍪ववृणुयादा􀃗मान􀍧म􀃗य􀃚येय ं 􀃥याकरणम॥् स􀃈तुः- सचतेदु􀁛धा􀁛वो भव􀇓त, कसतेवा􀁛 􀍪वपर􀈣ता􀉮􀍪वक􀍧सतो भव􀇓त । 􀇓ततउ-प􀇐रपवनं भव􀇓त- ततव􀉮वा तु􀃛नव􀉮वा। धीरा 􀃚यानव􀃛तः । मनसा 􀄤􀂣ानेन। वाचम􀄐त वाचमकृषत। अ􀄟ा सखायः स􀃉या􀇓न जानते। अ􀄟 सखायः स􀃛तः स􀃉या􀇓न जानते। य एष दुग􀈾 माग􀁛ः, एकग􀃠यो वाि􀃊वषयः॥ एषां वा􀍬च भ􀄡ा ल􀃪मी􀇓न􀇑ह􀁛ता भव􀇓त। ल􀃪मील􀁛􀂢णा􀆫ासना􀃗प􀇐रवृढा भव􀇓त। स􀃈तु􀍧मव॥ या􀍯􀂣काः पठि􀃛त-‘‘ आ􀇑हताि􀃊नरपश􀃞दं 􀄤यु􀃏य 􀄤ायि􀃦च􀃗तीयां सार􀃨वती􀍧मि􀃧टं 􀇓नव􀁛पेत’्’ इ􀇓त॥ 􀄤ायि􀃦च􀃗तीया मा भूमे􀃗य􀃚येय ं 􀃥याकरणम॥् या􀍯􀂣काः पठि􀃛त- ‘‘दश􀃠यु􀃗तरकाल ं पु􀄟􀃨य जात􀃨य नाम 􀍪वद􀃚या􀉮 घोषवदा􀉮य􀃛तर􀃛त􀃨थमवृ􀆨 ं 􀇒􀄟पु􀇽षानूकमन􀇐र􀄤􀇓ति􀃧ठतम।् त􀍪􀆨 􀄤􀇓ति􀃧ठततमं भव􀇓त। 􀉮􀃥य􀂢रं चतुर􀂢र ं वा नाम कृ त ं कु या􀁛􀃛न त􀍪􀆨तम’ ्’ इ􀇓त॥ नचा􀃛तरेण 􀃥याकरण ं कृ त􀃨त􀍪􀆨ता वा श􀃈या 􀍪व􀂣ातुम॥् दश􀃠या ं पु􀄟􀃨य॥ सुदेवो अ􀍧स व􀇽ण स􀃗यदेवोऽ􀍧स। य􀃨य ते स􀃜त 􀍧स􀃛धवः स􀃜त 􀍪वभ􀃈तयः। अनु􀂢रि􀃛त काकु दम।् काकु दं ताल ु । काकु िज􀁛􀃩वा, साऽि􀃨म􀃛नु􀉮यत इ􀇓त काकु दम।् सू􀃠य 􀉍 सु􀍪षरा􀍧मव। त􀉮यथा- शोभनामू􀍧म 􀉍 सु􀍪षरामि􀃊नर􀃛तः 􀄤􀍪व􀃦य दह􀇓त, एव ं त े स􀃜त 􀍧स􀃛धवः स􀃜त 􀍪वभ􀃈तय􀃨ता􀃣वनु􀂢रि􀃛त। तेना􀍧स स􀃗यदेवः॥ स􀃗यदेवाः 􀃨यामे􀃗ययेयं 􀃥याकरणम॥् सुदेवो अ􀍧स॥ 􀍩कं पुन􀇐रदं 􀃥याकरणमेवा􀍬धिजगांसमाने􀃟यः 􀄤योजनम􀃛वा􀃉यायत,े न पुनर􀃛यद􀍪प 􀍩कि􀃑चत- ् ऊँ इ􀃗यु􀃈􀃗वा वृ􀃗ता􀃛तशः श􀍧म􀃗येवमाद􀈣न ् श􀃞दा􀃛पठि􀃛त? ॥ पुराक􀃣प एतदासीत ् सं􀃨कारो􀃗तरकालं 􀄦ा􀃩मणा 􀃥याकरणं 􀃨माधीयते। ते􀃟य􀃨त􀃗त􀃗􀃨थानकरणनादानु􀄤दान􀂣े􀃟यो वै􀇑दकाः श􀃞दा उप􀇑द􀃦य􀃛ते ॥ तद􀉮य􀃗वे न तथा। वेदमधी􀃗य 􀃗व􀇐रता व􀃈तारो भवि􀃛त- वेदा􀃛नो वै􀇑दकाः श􀃞दाः 􀍧स􀆨ाः, लोका􀃍च लौ􀍩ककाः अनथ􀁛कं 􀃥याकरणम ् इ􀇓त। ते􀃟य एव ं 􀍪व􀄤􀇓तप􀃛नबु􀍪􀆨􀃟योऽ􀃚येतृ􀃟यः सु􀇿􀉮 भू􀃗वा आचाय 􀁛 इदं शा􀃨􀄟म􀃛वाच􀃧टे - इमा􀇓न 􀄤योजना􀃛य􀃚येयं 􀃥याकरणम -् इ􀇓त॥’ श􀃞दानुशासन􀍧मदानी ं क􀃗त􀁛􀃥यम।् त􀃗कथ ं कत􀁛􀃥यम ् । 􀍩कं श􀃞दोपदेशः कत􀁛􀃥यः, अ􀃛यतरोपदेशेन कृ त ं 􀃨यात।् त􀉮यथा भ􀃪य􀇓नयमेनाभ􀃪य􀄤􀇓तषेधो ग􀃠यते। पञच् पञच् नखा भ􀃪या इ􀃗यु􀃈त े ग􀃠यत एत􀉮- अतोऽ􀃛येऽभ􀃪या इ􀇓त॥ अभ􀃪य􀄤􀇓तषेधेन वा भ􀃪य􀇓नयमः। त􀉮यथा ‘‘अभ􀃪यो 􀄒ा􀃠यकु 􀃈कु टः अभ􀃪यो 􀄒ा􀃠यसूकरः' इ􀃗यु􀃈त े ग􀃠यत एत􀉮- आर􀃖यो भ􀃪य-इ􀇓त। एव􀍧महा􀍪प। य􀇑द ताव􀃍छ􀃞दोपदेशः 􀍩􀄐यते, गौ􀇐र􀃗येति􀃨म􀃛नुप􀇑द􀃧टे ग􀃠यत एत􀉮 गा􀃥यादयोऽपश􀃞दा इ􀇓त। अथा􀃜यपश􀃞दोपदेशः 􀍩􀄐यत,े गा􀃥या􀇑दषूप􀇑द􀃧टेष ु ग􀃠यत एत􀉮-गौ􀇐र􀃗येष श􀃞द इ􀇓त॥ लघीया􀃑छ􀃞दोपदेशः। गर􀈣यानपश􀃞दोपदेशः। एकैक􀃨य श􀃞द􀃨य बहवोऽप􀄧ंशाः। त􀉮यथा- गौ􀇐र􀃗य􀃨य श􀃞द􀃨य गावीगोणीगोतागोपोत􀍧लके􀃗येवमादयोऽप􀄧ंशाः। इ􀃧टा􀃛वा􀃉यानं ख􀃣व􀍪प भव􀇓त॥ अथैति􀃨म􀃑श􀃞दोपदेशे स􀇓त 􀍩कं श􀃞दानां 􀄤􀇓तप􀃗तौ 􀄤􀇓तपदपाठः क􀃗त􀁛􀃥यः-गौर􀃦वः पु􀇽षो ह􀃨ती शकु􀇓नमृ􀁛गो 􀄦ा􀃩मण इ􀃗येवमादयः श􀃞दाः प􀇑ठत􀃥याः?॥ ने􀃗याह। अन􀃟युपाय एष श􀃞दाना ं 􀄤􀇓तप􀃗तौ 􀄤􀇓तपदपाठः॥ एव ं 􀇑ह 􀄮ूयत-े ‘‘बृह􀃨प􀇓त- 􀇐र􀃛􀄡ाय 􀇑द􀃥यं वष􀁛सह􀄰 ं 􀄤􀇓तपदो􀃈ताना ं श􀃞दाना ं श􀃞दपारायणं 􀄤ोवाच ना􀃛त ं जगाम’’॥ बृह􀃨प􀇓त􀃦च 􀄤व􀃈ता, इ􀃛􀄡􀃦चा􀃚येता, 􀇑द􀃥यं वष􀁛सह􀃨􀄟म􀃚ययनकालो, न चा􀃛तं जगाम, 􀍩कं पुनर􀉮य􀃗वे। यः सव􀁛था 􀍬चरं जीव􀇓त वष􀁛शतं जीव􀇓त। चतु􀍧भ􀁛􀃦च 􀄤कारै􀍪व􀁛􀉮योपयु􀃈ता भव􀇓त-आगमकालेन, 􀃨वा􀃚यायकालेन,􀄤वचनकालेन, 􀃥यहारकालेने􀇓त। त􀄟 चा􀃨यागम- कालेनैवायुः कृ 􀃗􀃨न ं पयु􀁛पयु􀃈त ं 􀃨यात।् त􀃨मादन􀃟युपायः श􀃞दाना ं 􀄤􀇓तप􀃗तौ 􀄤􀇓तपदपाठः॥ 􀍩कं 􀍬च􀃗सामा􀃛य􀍪वशेषव􀃣ल􀂢णं 􀄤व􀃗य􀁛म।् येना􀃣पेन य􀃗नेन महतो महतः श􀃞दौघान ् 􀄤􀇓तप􀉮येरन॥् कथं जातीयकः पुन􀇽􀃗सग􀁛ः कत􀁛􀃥यः, कथंजातीयकोऽपवादः॥ सामा􀃛येनो􀃗सग􀁛ः कत􀃥􀁛 यः। त􀉮यथा ‘‘कम􀁛􀃖यण ् । त􀃨य 􀍪वशेषेणापवादः। त􀉮यथा-’‘आतोऽनुपसग 􀈶 􀍩कं पुनराकृ 􀇓तः पदाथ􀁛ः आहोि􀃨व􀉮 􀄡􀃥यम? ् ॥ उभयथा 􀃩याचाय􀈶ण सू􀄟ा􀍨ण प􀇑ठता􀇓न। आकृ 􀇓त ं पदाथ 􀉍 म􀃗वा- ‘‘जा􀃗या􀃉यायाम-े कि􀃨म􀃛बहु वचनम􀃛यतर􀃨याम’ ्’ इ􀃗यु􀃍यते। 􀄡􀃥यं पदाथ 􀁛 म􀃗वा ‘‘स􀇾पाणाम ’् ’ इ􀃗येकशेष आर􀃟यते॥ सं􀄒ह एत􀃗􀄤ाधा􀃛येन पर􀈣􀍯􀂢तम- ् 􀇓न􀃗यो वा 􀃨या􀃗काय􀈾 वे􀇓त। त􀄟ो􀃈ता दोषाः, 􀄤योजना􀃛य􀃜यु􀃈ता􀇓न। त􀄟 􀃗वेष 􀇓नण􀁛यः-य􀉮येव 􀇓न􀃗यः, अथा􀍪प काय􀁛ः, उभयथा􀍪प ल􀂢णं कथ ं पुन􀇐रद ं भगवतः पा􀍨णनेराचाय􀁛􀃨य ल􀂢ण ं 􀄤वृ􀃗तम -् 􀇓न􀃗यपया􀁛यवाची 􀍧स􀆨श􀃞दः॥ कथं 􀂣ायते ॥ य􀃗कूट􀃨थे􀃧व􀍪वचा􀍧लषु भावेषु वत􀁛ते। त􀉮यथा- ननु च भोः काय􀈶􀃧व􀍪प वत􀁛ते। त􀉮यथा- 􀍧स􀆨 ओदनः, 􀍧स􀆨ः सूपः, 􀍧स􀆨ाः यवागू􀇐र􀇓त। यावता काय􀈶􀃧व􀍪प वत􀁛त,े त􀄟 कु त एति􀃛न􀃗यपया􀁛यवा􀍬चनो 􀄒हणम, ् न पुनः काय 􀈶 यः 􀍧स􀆨श􀃞द इ􀇓त? ॥ सं􀄒हे ताव􀃗काय􀁛􀄤􀇓त􀉮व􀃛􀉮􀍪वभावा􀃛म􀃛यामहे 􀇓न􀃗यपया􀁛यवा􀍬चनो 􀄒हण􀍧म􀇓त। इहा􀍪प तदेव॥ अथवा स􀃛􀃗येकपदा􀃛य􀃜यवधारणा􀇓न। त􀉮यथा-अ􀃞भ􀂢ो वायुभ􀂢 इ􀇓त- अप एव भ􀂢य􀇓त, वायुमेव भ􀂢यती􀇓त ग􀃠यते। एव􀍧महा􀍪प 􀍧स􀆨 एव, न सा􀃚य इ􀇓त॥ अथवा पूव􀁛पदलोपोऽ􀄟 􀄡􀃧ट􀃥यः- अ􀃗य􀃛त􀍧स􀆨ः 􀍧स􀆨 इ􀇓त। त􀉮यथा देवद􀃗तो द􀃗तः, स􀃗यभामा अथवा ‘‘􀃥या􀃉यानतो 􀍪वशेष􀄤􀇓तपि􀃗तन􀁛 􀇑ह संदेहादल􀂢णम ’् ’ इ􀇓त 􀇓न􀃗यपया􀁛य-वा􀍬चनो मा􀉨ग􀍧लक आचाय􀈾 महतः शा􀃨􀄟ौघ􀃨य म􀉨गलाथ􀉍 􀍧स􀆨श􀃞दमा􀇑दतः 􀄤यु􀉨􀃈ते। म􀉨गलाद􀈣􀇓न 􀇑ह शा􀃨􀄟ा􀍨ण 􀄤थ􀃛ते वीरपु􀇽षा􀍨ण च भवि􀃛त, आयु􀃧म􀃗पु􀇽षा􀍨ण चा􀃚येतार􀃦च 􀍧स􀆨ाथा􀁛 यथा 􀃨यु􀇐र􀇓त॥ अयं खलु 􀇓न􀃗यश􀃞दो नाव􀃦यं कूट􀃨थे􀃧व􀍪वचा􀍧लषु भावेषु वत􀁛ते॥ त􀄟ा􀃜यनेनैवाथ􀁛ः 􀃨यात- ् ‘‘􀃥या􀃉यानतो 􀍪वशेष􀄤􀇓तपि􀃗तन 􀁛 􀇑ह स􀃛देहादल􀂢णम’ ्’ इ􀇓त। प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀈾 म􀉨गलाथ􀁛􀃦चैव 􀍧स􀆨श􀃞द आ􀇑दतः 􀄤यु􀃈तो भ􀍪व􀃧य􀇓त, श􀃪या􀍧म चैनं 􀇓न􀃗यपया􀁛यवा􀍬चनं वण􀁛􀇓यतु􀍧म􀇓त। अतः 􀍧स􀆨श􀃞द एवोपा􀃗तो न 􀇓न􀃗यश􀃞दः॥ अथ कं पुनः पदाथ􀉍 म􀃗वा एष 􀍪व􀄒हः 􀍩􀄐यते। 􀍧स􀆨े श􀃞देऽथ􀈶 स􀃠ब􀃛धे चे􀇓त?॥ कु त एतत? ् ॥ आकृ 􀇓त􀇑ह 􀁛 􀇓न􀃗या 􀄡􀃥यम􀇓न􀃗यम॥् अथ 􀄡􀃥ये पदाथ􀈶 कथं 􀍪व􀄒हः क􀃗त􀁛􀃥यः? ॥ अथवा 􀄡􀃥य एव पदाथ􀈶 एष 􀍪व􀄒हो 􀃛या􀃡यः-􀍧स􀆨े श􀃞दे अथ􀈶 स􀃠ब􀃛धे चे􀇓त। 􀄡􀃥यं 􀇑ह एव ं 􀇑ह 􀇺􀃦यत े लोके म􀃗ृ कया􀍬चदाकृ 􀃗या यु􀃈ता 􀍪प􀃖डो भव􀇓त, 􀍪प􀃖डाकृ 􀇓तमुपमृ􀉮य घ􀇑टकाः 􀍩􀄐य􀃛त,े घ􀇑टकाकृ 􀇓तमुपमृ􀉮य कु ि􀃖डकाः 􀍩􀄐य􀃛ते। तथा सुवण 􀉍 कया􀍬चदाकृ 􀃗या यु􀃈त ं 􀍪प􀃖डो भव􀇓त, 􀍪प􀃖डाकृ􀇓तमुपमृ􀉮य 􀇽चकाः 􀍩􀄐य􀃛ते, 􀇽चकाकृ􀇓तमुपमृ􀉮य कटकाः 􀍩􀄐य􀃛ते, कटकाकृ􀇓तमुपमृ􀉮य 􀃨वि􀃨तकाः 􀍩􀄐य􀃛ते। पुनरावृ􀃗तः सुवण􀁛􀍪प􀃖डः पुनरपरयाकृ􀃗या यु􀃈तः ख􀇑दरा􀉨गारसवण􀈶 कु􀃖डले भवतः। आकृ􀇓तर􀃛या चा􀃛या च भव􀇓त, 􀄡􀃥यं पुन􀃨तदेव। आकृ􀃗युपमद􀈶न 􀄡􀃥यमेवाव􀍧श􀃧यते॥ आकृताव􀍪प पदाथ􀁛 एष 􀍪व􀄒हो 􀃛या􀃡यः-􀍧स􀆨े श􀃞दे अथ􀈶 स􀃠ब􀃛धे चे􀇓त॥ नन ु चो􀃈तम- ् आकृ 􀇓तर􀇓न􀃗या-इ􀇓त॥ न 􀃈व􀍬चदुपरते􀇓त कृ􀃗वा सव􀁛􀄟ोपरता भव􀇓त। 􀄡􀃥या􀃛तर􀃨था तूपल􀃟यते॥ अथवा नेदमेव 􀇓न􀃗यल􀂢णम -् 􀄢व ं कू ट􀃨थम􀍪वचा􀃣यनपायोपजन􀍪वकाय􀁛नु􀃗प􀃗􀃗य- वृ􀆨य􀃥यययो􀍬ग य􀃗ति􀃛न􀃗􀃗य􀍧म􀇓त। तद􀍪प 􀇓न􀃗यं यि􀃨मं􀃨त􀃗􀃗वं न 􀍪वह􀃛यते। त􀃨य भाव􀃨त􀃗􀃗वम॥् आकृ ताव􀍪प त􀃗􀃗वं न 􀍪वह􀃛यते। अथवा 􀍩कं न एतेन-इदं 􀇓न􀃗य􀍧मदम􀇓न􀃗य􀍧म􀇓त। यि􀃛न􀃗यं तं पदाथ􀉍 म􀃗वैष 􀍪व􀄒हः 􀍩􀄐यते- कथ ं पुन􀂣ा􀁛यत-े 􀍧स􀆨ः श􀃞दोऽथ􀁛ः स􀃠ब􀃛ध􀃦चे􀇓त ॥ य􀃣लोके ऽथ􀁛मथ􀁛मपु ादाय श􀃞दा􀃛􀄤यु􀃑जत,े नैषा ं 􀇓नव􀃗ृ􀁛 तौ य􀃗नं कु व􀁛ि􀃛त। य े पुनः काया 􀁛 भावा 􀇓नवृ􀁛􀃗तौ तावतषे ा ं य􀃗नः 􀍩􀄐यते। त􀉮यथा-घटेन काय 􀉍 क􀇐र􀃧यन ् कु 􀃠भकारकु ल ं ग􀃗वाह-कु 􀇽 घटं काय􀁛मनेन क􀇐र􀃧यामी􀇓त। न त􀉮व􀃍छ􀃞दा􀃛􀄤युयु􀂢माणो वैयाकरणकुलं ग􀃗वाह- कु􀇽 श􀃞दा􀃛􀄤यो􀃪य य􀇑द त􀇑ह 􀁛 लोक एष ु 􀄤माणम, ् 􀍩कं शा􀃨􀄟ेण 􀍩􀄐यत?े (१ समाधानभूत ं तृतीयख􀃖डम॥् ३॥) ॥ ॥ लोकतोऽथ􀁛􀄤यु􀃈त े श􀃞द􀄤योगे शा􀃨􀄟ेण धम􀁛􀇓नयमः ॥ ॥ लोकतोऽथ􀁛􀄤यु􀃈त े श􀃞द􀄤योगे शा􀃨􀄟ेण धम􀁛􀇓नयमः 􀍩􀄐यते॥ धमा􀁛य 􀇓नयमो धम􀁛􀇓नयमः,धमा􀁛थ􀈾 वा 􀇓नयमो धम􀁛􀇓नयमः, धम􀁛􀄤योजनो वा 􀇓नयमो धम􀁛􀇓नयमः॥ 􀍪􀄤यत􀍪􀆨ता दा􀍯􀂢णा􀃗याः-‘‘यथा लोके वेदे चे’􀇓त 􀄤यो􀃈त􀃥ये ‘‘यथा लौ􀍩ककवै􀇑दके’ि􀃧व􀇓त 􀄤यु􀃑जते॥ अथवा यु􀃈त एवा􀄟 त􀍪􀆨ताथ􀁛ः। यथा लौ􀍩ककेषु वै􀇑दकेषु च कृता􀃛तेषु॥ लोके ताव􀉮 ‘अभ􀃪यो 􀄒ा􀃠यकु􀃈कुटः, अभ􀃪यो 􀄒ा􀃠यसूकर’ इ􀃗यु􀃍यते। भ􀃪यं च नाम 􀂢ु􀃗􀄤􀇓तघाताथ􀁛मुपाद􀈣यते। श􀃈यं चानेन 􀃦वमांसा􀇑द􀍧भर􀍪प 􀂢􀃗ु 􀄤􀇓तह􀃛तुम।् त􀄟 􀇓नयमः 􀍩􀄐यत े इदं भ􀃪य􀍧मदमभ􀃪य􀍧म􀇓त॥ तथा- खेदा􀃗􀃨􀄟ीषु 􀄤वृि􀃗तभव􀁛􀇓त। सामान􀃦च खेद􀍪वगमो ग􀃠यायां चाग􀃠यायां च । त􀄟 􀇓नयमः 􀍩􀄐यते-इयं ग􀃠येयमग􀃠ये􀇓त॥ वेदे ख􀃣व􀍪प-‘‘पयो􀄭तो 􀄦ा􀃩मणो यवागू􀄭तो राज􀃛य आ􀍧म􀂢ा􀄭तो वै􀃦यः’’ इ􀃗यु􀃍यते। 􀄭तं च नामा􀃟यवहाराथ􀁛मुपाद􀈣यते। श􀃈यं चानेन शा􀍧लमांसाद􀈣􀃛य􀍪प 􀄭त􀇓यतुम।् त􀄟 􀇓नयमः 􀍩􀄐यते। तथा- ‘‘बै􀃣वः खा􀇑दरो वा यूपः 􀃨या􀉮’’ इ􀃗यु􀃍यते। यूप􀃦च नाम प􀃦वनुब􀃛धाथ􀁛मुपाद􀈣यते। श􀃈य ं चानेन यि􀃗कं 􀍬चदेव का􀃧ठमुि􀃍􀄖􀃗यानुि􀃍􀄖􀃗य वा पशुरनुब􀃛धुम।् त􀄟 􀇓नयमः 􀍩􀄐यते। तथा ‘‘अ􀃊नौ कपाला􀃛य􀍬ध􀍬􀄮􀃗या􀍧भम􀃛􀄟यत-े भृगूणाम􀉨􀍬गरस ां धम􀁛􀃨य तपसा त􀃜य􀃚वम’ ्’ इ􀇓त । अ􀃛तरेणा􀍪प म􀃛􀄟मि􀃊नद􀁛हनकमा􀁛 कपाला􀇓न संतापय􀇓त। त􀄟 च 􀇓नयमः 􀍩􀄐यते- एवं एव􀍧महा􀍪प समानायामथा􀁛वगतौ श􀃞देन चापशबदेन च धम􀁛􀇓नयमः 􀍩􀄐यते-श􀃞देनैवाथ􀈾ऽ􀍧भधेयो 􀄤योगा􀍪􀆨 भवा􀃑छ􀃞दानां साधु􀃗वम􀃚यव􀃨य􀇓त। य इदानीम􀄤यु􀃈ता नामी साधवः 􀃨युः॥ इदं ताव􀉮􀍪व􀄤􀇓त􀍪ष􀆨म- ् यदु􀃍यत-े ‘‘सि􀃛त व ै श􀃞दा अ􀄤यु􀃈ता’’ इ􀇓त । य􀇑द सि􀃛त ना􀄤यु􀃈ताः, श􀃞दा अ􀄤यु􀃈ता इ􀇓त। क􀃦चेदानीम􀃛यो भव􀃏जातीयकः पु􀇽षः श􀃞दाना ं 􀄤योग े साधुः 􀃨यात? ् ॥ नैत􀉮􀍪व􀄤􀇓त􀍪ष􀆨म।् स􀃛ती􀇓त ताव􀉮􀄦मू ः। यदेता􀃑शा􀃨􀄟􀍪वदः शा􀃨􀄟ेणानु􀍪वदधते॥ अ􀄤यु􀃈ता इ􀇓त 􀄦ूमः। य􀃣लोके ऽ􀄤यु􀃈ता इ􀇓त॥ यद􀃜यु􀃍यत-े क􀃦चेदानीम􀃛यो भव􀃏जातीयकः पु􀇽षः श􀃞दाना ं 􀄤योग􀉅 साधुः 􀃨या􀇑द􀇓त। न 􀄦ूमोऽ􀃨मा􀍧भर􀄤यु􀃈ता इ􀇓त॥ अ􀃟य􀃛तरोऽहं लोके, न 􀃗वहं लोकः॥ अ􀃨􀃗य􀄤यु􀃈त इ􀇓त चेत।् त􀃛न ॥ 􀍩कं कारणम ?् ॥ अथ 􀈶 श􀃞दाः 􀄤यु􀃏य􀃛ते। सि􀃛त चैषा ं अ􀄤योगः ख􀃣व􀃜येषां श􀃞दानां 􀃛या􀃡यः॥ कुतः?॥ 􀄤योगा􀃛य􀃗वा􀉮। यदेषां यूय ं तीणा􀁛ः, च􀄐े 􀃗य􀃨याथ-􀈶 􀃈व यूय ं कृ तव􀃛तं। पेचे􀃗य􀃨याथ 􀈶 􀃈व यूय ं प􀃈वव􀃛त इ􀇓त॥ ॥*॥ अ􀄤यु􀃈त े द􀈣घ􀁛स􀄟वत॥् *॥ य􀉮य􀃜य􀄤यु􀃈ताः, अव􀃦यं द􀈣घ􀁛स􀄟व􀃣ल􀂢णेनानु􀍪वघेयाः। त􀉮यथा द􀈣घ􀁛स􀄟ा􀍨ण वाष􀁛श􀇓तका􀇓न वाष􀁛सह􀍧􀄰का􀍨ण च। न चा􀉮य􀃗वे कि􀃦चद􀃜याहर􀇓त। केवलमृ􀍪षसं􀄤दायो धम􀁛 इ􀇓त कृ􀃗वा या􀍯􀂣काः उपल􀃞धौ य􀃗नः 􀍩􀄐यताम॥् महान ् श􀃞द􀃨य 􀄤योग􀍪वषयः। स􀃜त􀉮वीपा वसुमती 􀄟यो लोकाः, च􀃗वारो वेदाः सा􀉨गाः सरह􀃨या बहुधा 􀍧भ􀃛ना एकशत􀃚वयु􀁛शाखाः सह􀄰व􀃗मा􀁛 सामवेदः, एक􀍪वंश􀇓तधा बाहवृ􀃍य ं नवधाथव􀁛णो वेदः वाकोवा􀃈य􀍧म􀇓तहासः पुराण ं वै􀉮यक􀍧म􀃗येतावा􀃑छ􀃞द􀃨य 􀄤योग􀍪वषयः। एताव􀃛तं श􀃞द􀃨य 􀄤योग􀍪वषयमननु􀇓नश􀃠य ‘स􀃛􀃗य􀄤यु􀃈ता’ इ􀇓त वचनं केवलं साहसमा􀄟मेव॥ त􀉮यथा शव􀇓तग􀁛􀇓तकमा􀁛 क􀃠बोजे􀃧वेव भा􀍪षतो भव􀇓त, 􀍪वकार एवैनमाया􀁛 भाष􀃛ते शव इ􀇓त। ह􀃠म􀇓तः सुरा􀃧􀄚ेष ु रंह􀇓तः 􀄤ा􀃍यम􀃚येष,ु ग􀍧ममेव 􀃗वाया􀁛ः 􀄤यु􀃑जते। दा􀇓तल􀁛वनाथ 􀈶 􀄤ा􀃍येष,ु दा􀄟मुद􀈣􀃍येषु॥ य े चा􀃜येते भवतोऽ􀄤यु􀃈ता अ􀍧भमताः श􀃞दा एतेषाम􀍪प 􀄤योगो 􀇺􀃦यते॥ 􀃈व? ॥ वेदे। त􀉮यथा- ‘‘स􀃜ता􀃨ये रेवतीरेवदूष, य􀉮वो रेवतीरेव􀃗या ं तमषृ य􀃛म े नरः 􀄮ु􀃗य ं 􀄦􀃩म च􀄐, य􀄟ा न􀃦च􀄐ा जरसं 􀍩कं पुनः श􀃞द􀃨य 􀂣ाने धम􀁛ः आहोि􀃨व􀃗􀄤योगे? ॥ अथवा भूयानधम􀁛ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। भूयांसो 􀃩यपश􀃞दा अ􀃣पीयांसः श􀃞दाः। एकैक􀃨य श􀃞द􀃨य (८ 􀂣ानप􀂢 े दूषणा􀃛तरवा􀇓त􀁛कम) ् आचारे पुनऋ􀍪ष􀇓न􀁛यम ं वेदयत-े ‘‘ तऽे सुरा हेलयो हेलय इ􀇓त कु व􀁛􀃛तः पराबभूवुः’’॥ इ􀇓त॥ (९ 􀄤योगप􀂢 े दूषणवा􀇓त􀁛कम) ् ॥ ॥ 􀄤योगे सव􀁛लोक􀃨य। । ॥ य􀇑द 􀄤योगे धम􀁛ः, सव􀈾 लोकोऽ􀃟युदयेन यु􀃏येत॥ क􀃦चेदानीं भवतो म􀃗सरो, य􀇑द सव􀈾 लोकोऽ􀃟युदयेन यु􀃏येत? । न खल ु कि􀃦च􀃛म􀃗सरः। 􀄤य􀃗नानथ􀁛􀃈य ं त ु भव􀇓त। फलवता च नाम य􀃗नेन भ􀍪वत􀃥यम।् न नन ु च य े कृ त􀄤य􀃗ना􀃨त े साधीयः श􀃞दा􀃛􀄤यो􀃪य􀃛त,े त एव साधीयोऽ􀃟युदयेन यो􀃪य􀃛ते॥ 􀃥य􀇓तरेकोऽ􀍪प वै ल􀃪यते। 􀇺􀃦य􀃛ते 􀇑ह कृत􀄤य􀃗ना􀃦चा􀄤वीणाः। अकृत􀄤य􀃗ना􀃦च 􀄤वीणाः। त􀄟 एव ं त􀇑ह-􀁛 ना􀍪प 􀂣ान एव धम􀈾 ना􀍪प 􀄤योग एव॥ शा􀃨􀄟पूव􀁛कं यः श􀃞दा􀃛􀄤यु􀉨􀃈त े सोऽ􀃟युदयेन यु􀃏यते। त􀃗􀃗तु􀃣य ं वेदश􀃞देन। वेदश􀃞दा अ􀃜येवम􀍧भवदि􀃛त ‘‘योऽि􀃊न􀃧टोमेन यजत े य उ चैनमेव ं वेद’’ ‘‘योऽि􀃊नं ना􀍬चके त ं 􀍬चनुत े य उ अपर आह- त􀃗तु􀃣य ं वेदश􀃞देने􀇓त। यथा वेदश􀃞दा 􀇓नयमपूव􀁛मधीताः फलव􀃛तो भव􀃛􀃗येव ं यः शा􀃨􀄟पूव􀁛कं श􀃞दा􀃛􀄤यु􀃈त े सोऽ􀃟युदयेन यु􀃏यत इ􀇓त। अथ वा पुनर􀃨तु- 􀂣ान एव धम􀁛 इ􀇓त॥ नैष दोषः, श􀃞द􀄤माणका वयम, ् य􀃍छ􀃞द आह तद􀃨माकं 􀄤माणम।् श􀃞द􀃦च श􀃞द􀂣ाने धम􀁛माह, नापश􀃞द􀂣ानऽे धम􀁛म॥् य􀃍च पुनर􀍧श􀃧टा􀄤􀇓त􀍪ष􀆨म, ् नैव त􀆧ोषाय भव􀇓त, ना􀃟युदयाय। त􀉮यथा 􀇑हि􀃈कतह􀍧सतक􀃖डू􀇓यता􀇓न नैव दोषाय भवि􀃛त, ना􀃟युदयाय॥ अथवा􀃟युपाय एवापश􀃞द􀂣ानं श􀃞द􀂣ाने । यो 􀃩यपश􀃞दा􀃑जाना􀇓त श􀃞दान􀃜यसौ जाना􀇓त। तदेव ं ‘‘􀂣ान े धम􀁛ः’’ इ􀇓त 􀄦वु तोऽथा􀁛दाप􀃛नं भव􀇓त- ‘‘अपश􀃞द􀂣ानपूवक􀁛 े श􀃞द􀂣ाने धम􀁛ः’’ इ􀇓त॥ अथ वा कूपखानकवदेत􀆫􀍪व􀃧य􀇓त। त􀉮यथा कूपखानकः कूपं खन􀃛य􀉮य􀍪प मृदा पांसु􀍧भ􀃦चावक􀈧ण􀈾 भव􀇓त। सोऽ􀃜सु संजातासु तत एव तं गुणमासादय􀇓त। येन च स दोषो 􀇓नह􀁛􀃖यते, भूयसा चा􀃟युदयेन योगो भव􀇓त। एव􀍧महा􀍪प य􀉮य􀃜यपश􀃞द􀂣ानेऽधम􀁛􀃨तथा􀍪प य􀃨􀃗वसौ श􀃞द􀂣ाने धम􀁛􀃨तेन च स दोषो 􀇓नघा􀇓न􀁛􀃧यते भूयसा चा􀃟युदयेन योगो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ या􀂣 े कम􀁛􀍨ण स 􀇓नयमोऽ􀃛य􀄟ा􀇓नयमः। एव ं 􀇑ह 􀄮ूयत-े ‘‘यवा􀁛ण􀃨तवा􀁛णो नाम ऋषयो बभूवुः 􀄤􀃗य􀂢धमा􀁛णः परापर􀂣ा 􀍪व􀇑दतवे􀇑दत􀃥या अ􀍬धगतयाथात􀃘याः।' ते त􀄟भव􀃛तो य􀉮वा न􀃨ता􀉮वा न इ􀇓त 􀄤यो􀃈त􀃥ये यवा􀁛ण􀃨तवा􀁛ण इ􀇓त 􀄤यु􀃏यत,े या􀂣 े पुनः कम􀁛􀍨ण नापभाष􀃛ते॥ तैः पुनरसुरैया􀁛􀂣 े अथ 􀃥याकरण􀍧म􀃗य􀃨य श􀃞द􀃨य कः पदाथ􀁛ः॥ (११ सू􀄟प􀂢 े आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम) ् ॥*॥ सू􀄟 े 􀃥याकरण े ष􀃧􀉫यथ􀈾ऽनुपप􀃛नः॥*॥ सू􀄟 े 􀃥याकरणे प􀃧􀉫यथ􀈾 नोपप􀉮यत-े ‘‘􀃥याकरण􀃨य सू􀄟म’ ्’ इ􀇓त ॥ 􀍩कं 􀇑ह तद􀃛य􀃗सू􀄟ा􀉮 􀃥याकरणम ,् य􀃨यादः सू􀄟 ं 􀃨यात॥् श􀃞दानां चा􀄤􀇓तपि􀃗तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘‘􀃥याकरणा􀃍छ􀃞दा􀃛􀄤􀇓तप􀉮यामहे’’ इ􀇓त । न􀇑ह सू􀄟त एव नन ु च तदेव सू􀄟 ं 􀍪वगृह􀈣त ं 􀃥या􀃉यानं भव􀇓त॥ न के वला􀇓न चचा􀁛पदा􀇓न 􀃥या􀃉यानम- ् ‘‘वृ􀍪􀆨ः,आत’ ्’ ऐज’ ्’ इ􀇓त॥ उदाहरण ं 􀄤􀃗युदाहरण ं वा􀃈या􀃚याहार इ􀃗येत􀃗समु􀇑दत ं 􀃥या􀃉यान ं भव􀇓त॥ एव ं त􀇑ह 􀁛 श􀃞दः। य􀇑द श􀃞दो 􀃥याकरणं 􀃣युडथ􀈾 नोप􀉮यत-े 􀃥या􀍩􀄐य􀃛त े श􀃞दा अनेने􀇓त 􀃥याकरणम ् । न􀇑ह भवे च त􀍪􀆨तो नोपप􀉮यते-‘‘􀃥याकरणे भवो योगो वैयाकरणः’’ इ􀇓त। न􀇑ह श􀃞दे भवो योगः॥ 􀄤यो􀃈तादय􀃦च त􀍪􀆨ता नोपप􀉮य􀃛ते। पा􀍨ण􀇓नना 􀄤ो􀃈त ं पा􀍨णनीयम।् आ􀍪पशलं काशकृ􀃗􀃨न􀍧म􀇓त। न􀇑ह पा􀍨ण􀇓नना श􀃞दाः 􀄤ो􀃈ताः। 􀍩कमथ􀉍􀍧मदमुभयमु􀃍यत े भव े 􀄤ो􀃈तादय􀃦च त􀍪􀆨ता इ􀇓त। न 􀄤ो􀃈तादय􀃦च त􀍪􀆨ता इ􀃗येव भवऽे 􀍪प त􀍪􀆨त􀃦चो􀇑दतः 􀃨यात? ् ॥ पुर􀃨ता􀇑ददमाचाय􀈶ण 􀇺􀃧टम ् भव े च त􀍪􀆨त इ􀇓त, त􀃗प􀇑ठतम।् तत उ􀃗तरकाल􀍧मदं 􀇺􀃧टम ् 􀄤ो􀃈तादय􀃦च त􀍪􀆨ताः इ􀇓त, तद􀍪प प􀇑ठतम।् न चेदानीमाचाया􀁛ः सू􀄟ा􀍨ण कृ 􀃗वा 􀇓नव􀁛तयि􀃛त॥ अयं तावददोषः-यदु􀃍यत े श􀃞दे 􀃣युडथ􀁛ः इ􀇓त। नाव􀃦यं करणा􀍬धकरणयोरेव 􀃣यु􀉬􀍪वधीयते॥ अ􀃛ये􀃧व􀍪प कारके ष-ु ‘‘कृ 􀃗य􀃣युटो बहु लम’ ’् इ􀇓त। त􀉮यथा 􀄤􀃨क􀃛दन ं 􀄤पतन􀍧म􀇓त॥ अथ वा श􀃞दैर􀍪प श􀃞दा 􀃥या􀍩􀄐य􀃛ते। त􀉮यथा गौ􀇐र􀃗यु􀃈त े सव 􀈶 स􀃛देहा 􀇓नवत􀁛􀃛त,े ना􀃦वो न गद􀁛भ अयं त􀇑ह 􀁛 दोषः-भव े 􀄤ो􀃈तादय􀃦च त􀍪􀆨ताः इ􀇓त॥ ॥*॥ ल􀃪यल􀂢ण े 􀃥याकरणम॥् *॥ ल􀃪यं च ल􀂢ण ं चैत􀃗समु􀇑दत ं 􀃥याकरणं भव􀇓त॥ 􀍩कं पुन􀁛ल􀃪यम, ् 􀍩कं वा ल􀂢णम ?् ॥ श􀃞दो ल􀃪यः, सू􀄟 ं ल􀂢णम ?् ॥ एवम􀃜ययं दोषः-समुदाय े 􀃥याकरणश􀃞दः 􀄤वृ􀃗तोऽवयव े नोप􀉮यते। सू􀄟ा􀍨ण चा􀃜यधीयान नैषं दोषः। समुदायेष ु 􀇑ह श􀃞दाः 􀄤वृ􀃗वा अवयवे􀃧व􀍪प वत􀁛􀃛ते। त􀉮यथा पूव 􀈶 प􀃑चालाः, उ􀃗तरे प􀃑चालाः,तैल ं भु􀃈तम ,् घृत ं भु􀃈तम ,् शु􀃈लो नीलः क􀍪पलः कृ 􀃧ण इ􀇓त॥ एवमय ं समुदाय े अथ वा पुनर􀃨त ु सू􀄟म॥् नन ु चो􀃈तम ् सू􀄟 े 􀃥याकरणे ष􀃧􀉫यथ􀈾ऽनुपप􀃛न इ􀇓त॥ यद􀃜यु􀃍यत े श􀃞दा􀄤􀇓तपि􀃗तः इ􀇓त। न􀇑ह सू􀄟त एव श􀃞दा􀃛􀄤􀇓तप􀉮य􀃛ते॥ 􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥ 􀃥या􀃉यानत􀃦चे􀇓त॥ प􀇐र􀇿तमेतत- ् तदेव सू􀄟 ं 􀍪वगृ ह􀈣त ं 􀃥या􀃉यानं भवती􀇓त॥ नन ु चो􀃈तम- ् न के वला􀇓न चचा􀁛पदा􀇓न 􀃥या􀃉यानम- ् वृ􀍪􀆨ःआत ् ऐिज􀇓त॥ ‘‘उदाहरणं 􀄤􀃗युदाहरण ं वा􀃈या􀃚याहार इ􀃗येत􀃗समु􀇑दत ं 􀃥या􀃉यान ं भव􀇓त’’इ􀇓त॥ अ􀍪वजानत एतदेवं भव􀇓त। सू􀄟त एव 􀇑ह श􀃞दान ् 􀄤􀍪पप􀉮य􀃛ते॥ आत􀃦च सू􀄟त एव। यो 􀃩यु􀃗सू􀄟 ं 􀍩क􀍧मदं वृि􀃗तसमवायाथ 􀁛 इ􀇓त? ॥ वृ􀃗तय े समवायो विृ 􀃗तसमवायः। वृ􀃗􀃗यथ􀈾 वा समवायो वृि􀃗तसमवायः। वृि􀃗त􀄤योजनो वा 􀇑द􀍧श􀇽चारण􀍩􀄐यः। उ􀃍चाय􀁛 􀇑ह वणा􀁛नाह-उप􀇑द􀃧टा इमे वणा􀁛 इ􀇓त॥ अनुब􀃛धकरणाथ􀁛􀃦च वणा􀁛नामुपदेशः कत􀁛􀃥यः। अनुब􀃛धानास􀉨􀃪यामी􀇓त। न􀃩यनुप􀇑द􀃦य वणा􀁛ननुब􀃛धाः श􀃈या आस􀉨􀃈तुम।् स एष वणा􀁛नामुपदेशो वृि􀃗तसमवायाथ􀁛􀃦चानुब􀃛ध-करणाथ􀁛􀃦च। वृि􀃗तसमवाय􀃦चानुब􀃛धकरण ं च 􀄤􀃗याहाराथ􀁛म।् 􀄤􀃗याहारो वृ􀃗􀃗यथ􀁛ः॥ इ􀃧टबु􀆨थ􀁛􀃦च वणा􀁛नाममुपदेशः-‘इ􀃧टा􀃛वणा􀁛न ् भो􀃗􀃨यामहे’ इ􀇓त। न􀃩यनुप􀇑द􀃦य वणा􀁛􀇓न􀃧टा वणा􀁛ः श􀃈या अवणा􀁛कृ 􀇓त􀇽प􀇑द􀃧टा सव􀁛मवण􀁛कु ल ं 􀄒ह􀈣􀃧य􀇓त। तथेवणा􀁛कृ 􀇓तः। तथोवणा􀁛कृ 􀇓तः॥ ॥*॥ आकृ 􀃗युपदेशाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चेत ् संवृताद􀈣ना ं 􀄤􀇓तषेधः॥*॥ आकृ 􀃗यपु देशाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चेत ् संवृताद􀈣ना ं 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ संवृतः, कलो 􀃚मात, एणीकृतोऽ􀃠बूकृतोऽध􀁛को, 􀄒􀃨तो, 􀇓नर􀃨तः, 􀄤गीत, उपगीतः, ि􀃪व􀃖णो, रोमश, ‘‘􀄒􀃨त ं 􀇓नर􀃨तमवलि􀃠बतं 􀇓नह􀁛तम􀃠बूकृ त ं 􀃚मातमथो 􀍪वकि􀃠पतम।् संद􀃧टमेणीकृ तमध􀁛कं 􀄡ुत ं 􀍪वक􀈧ण􀁛मेताः 􀃨वरदोषभावनाः’’ इ􀇓त ॥ अ􀃨􀃗य􀃛य􀉮 गगा􀁛􀇑द􀇒बदा􀇑दपाठे 􀄤योजनम॥् 􀍩कम? ् ॥ समुदायाना ं साधु􀃗व ं यथा 􀃨या􀇑द􀇓त॥ एवं त􀃩य􀁛􀃧टादशधा 􀍧भ􀃛नां 􀇓नवृ􀃗􀃗कला􀇑दकामवण􀁛􀃨य 􀄤􀃗यापि􀃗तं व􀃪या􀍧म॥ 􀍧ल􀉨गाथा􀁛 सा त􀇑ह 􀁛 भव􀇓त॥ य􀉮य􀃜येतदु􀃍यते। अथवैत􀇑ह 􀁛 अनेकमनुब􀃛धशत ं नो􀃍चाय􀁛􀍧म􀃗सं􀂣ा च न व􀃈त􀃥या, लोप􀃦च न व􀃈त􀃥यः। यदनुब􀃛धैः 􀍩􀄐यते त􀃗कला􀇑द􀍧भः क􀇐र􀃧यते॥ 􀍧स􀆨􀃗येवम। ् अपा􀍨णनीयं त ु भव􀇓त॥ नन ु चो􀃈तम ् आकृ 􀃗􀃗युपदेशाि􀃗स􀍪􀆨􀍧म􀇓त चे􀃗संवृताद􀈣ना ं 􀄤􀇓तषेध इ􀇓त॥ प􀇐र􀇿तमेतत ् गगा􀁛􀇑द􀇒बदा􀇑दपाठात ् संवृताद􀈣ना ं 􀇓नवृ􀇓तभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त इ􀇓त॥ नन ु चा􀃛य􀉮 गगा􀁛􀇑द􀇒बदा􀇑दपाठे 􀄤योजनमु􀃈तम।् 􀍩कम ?् । समुदायाना ं साध􀃗ु व ं यथा 􀃨या􀇑द􀇓त॥ एव ं त􀃩यु􀁛भयमनेन 􀍩􀄐यत-े पाठ􀃦चैव 􀍪वशे􀃧यत,े कलादय􀃦च 􀇓नव􀁛􀃗य􀁛􀃛ते॥ कथ ं पुनरेके न य􀃗नेनोभयं ल􀃟यम? ् ॥ 􀉮􀍪वगता अ􀍪प हेतवो भवि􀃛त। त􀉮यथा-आ􀄨ा􀃦च 􀍧स􀃈ताः 􀍪पतर􀃦च 􀄤ी􀍨णता इ􀇓त॥ तथा वा􀃈या􀃛य􀍪प 􀉮􀍪व􀃧ठा􀇓न भवि􀃛त-􀃦वेतो धाव􀇓त, अल􀃠बुसाना ं याते􀇓त॥ अथ वा इदं तावदयं 􀄤􀃧ट􀃥यः-􀃈वेमे संवृतादयः 􀄮ूयेरि􀃛न􀇓त? ॥ एतेषाम􀍪प 􀃨वरवणा􀁛नुपूव􀈸􀂣ानाथ 􀁛 उपदेशः कत􀁛􀃥यः। शशः षष इ􀇓त मा भूत।् पलाशः पलाष ‘आगमा􀃦च 􀍪वकारा􀃦च 􀄤􀃗ययाः सह धातु􀍧भः। उ􀃍चाय􀁛􀃛त े तत􀃨तेष ु नेम े 􀄤ा􀃜ताः कलादयः’॥१॥ ॥इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चतं महाभा􀃧ये 􀄤थमं प􀃨पशाि􀃩नकम ्॥ ॥ *॥ अकार􀃨य 􀍪ववृतोपदेश आकार􀄒हणाथ􀁛ः॥*॥ आकार􀄒हणाथ􀁛ः। अकारः सवण􀁛􀄒हणेनाऽऽकारम􀍪प यथा गृ􀃩णीयात॥् 􀍩कं च कारण ं न गृ􀃩णीयात? ् ॥ 􀍩कमु􀃍यत-े 􀍪ववारभेदा􀇑द􀇓त, न पुनः कालभेदाद􀍪प। यथैव 􀃩ययं 􀍪ववार􀍧भ􀃛नः, एवं काल􀍧भ􀃛नोऽ􀍪प? ॥ स􀃗यमेवमते त।् व􀃪य􀇓त ‘‘तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗न ं सवण􀁛म ् ’’ इ􀃗य􀄟ा􀃨य􀄒हण􀃨य 􀄤योजनम- ्आ􀃨ये येषां तु􀃣यो देशः 􀄤य􀃗न􀃦च ते सवण􀁛सं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त। बा􀃩य􀃦च पुनरा􀃨या􀃗कालः तेन 􀃨यादेव काल􀍧भ􀃛न􀃨य 􀄒हणम, ् न पुन􀍪व􀁛वार􀍧भ􀃛न􀃨य॥? 􀍩कं पुन􀇐रद ं 􀍪ववृत􀃨योप􀇑द􀃦यमान􀃨य 􀄤योजनम􀃛वा􀃉यायत,े आहोि􀃨वत ् यदयम- ् ‘‘अ अ’’-इ􀃗यकार􀃨य 􀍪ववृत􀃨य संवृतता􀄤􀃗यापि􀃗त ं शाि􀃨त॥ नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचन े 􀄤योजनम॥् अ􀇓तख􀉪वः अ􀇓तमालः इ􀃗य􀄟ा􀃛तय􀁛तो 􀍪ववृत􀃨य 􀍪ववृतः 􀄤ा􀃜नो􀇓त, संवृतः 􀃨या􀇑द􀃗येवमथा􀁛 􀄤􀃗यापि􀃗तः॥ नैतदि􀃨त। नैव लोके न च वेदेऽकारो 􀍪ववृतोऽि􀃨त॥ संवृतः, योऽि􀃨त स भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ तदेत􀃗􀄤􀃗यापि􀃗तवचनं 􀂣ापकमेव भ􀍪व􀃧य􀇓त कः पुनर􀄟 􀍪वशेषः-􀍪ववृत􀃨योप􀇑द􀃦यमान􀃨य 􀄤योजनम􀃛वा􀃉यायेत,संवृत􀃨यो-प􀇑द􀃦यमान􀃨य वा न खल ु कि􀃦च􀉮􀍪वशेषः। आहोपु􀇽􀍪षकामा􀄟 ं त ु भवानाह-संवृत􀃨योप􀇑द􀃦यमान􀃨य 􀍪ववृतोपदेश􀃦चो􀉮यत इ􀇓त। वयं तु 􀄦ूमो 􀍪ववृत􀃨योप􀇑द􀃦यमान􀃨य 􀄤योजनम􀃛वा􀃉यायत इ􀇓त॥ (॥२६॥ धा􀃗वा􀇑दष ु 􀍪ववृत􀃗व􀄤􀇓त􀂣ावा􀇓त􀁛कम ॥् २॥) ॥*॥ त􀃨य 􀍪ववृतोपदेशाद􀃛य􀄟ा􀍪प 􀍪ववृतोपदेशः सवण􀁛􀄒हणाथ􀁛ः॥*॥ त􀃨यैत􀃨या􀂢रसमा􀃠ना􀇓यक􀃨य 􀍪ववृतोपदेशाद􀃛य􀄟ा􀍪प 􀍪ववृतोपदेशः कत􀁛􀃥यः॥ 􀃈वा􀃛य􀄟? 􀍩कं 􀄤योजनम, ्। सवण􀁛􀄒हणाथ􀁛ः। आ􀂢रसमा􀃠ना􀇓यके ना􀃨य 􀄒हणं यथा 􀃨यात।् 􀍩कं च कारण ं न 􀃨यात? ् (धा􀃗वा􀇑दष ु 􀂣ापके न 􀍪ववृत􀃗वसाधक􀂣ापक􀍪वघटनभा􀃧यम) ् आचाय􀁛􀄤वृ􀇓त􀂣ा􀁛पय􀇓त भव􀃗या􀂢रसमा􀃠ना􀇓यके न धा􀃗वा􀇑द􀃨थ􀃨य 􀄒हण􀍧म􀇓त। यदयम ् ‘‘अकः सवण􀈶 कथ ं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम? ् । नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचन े 􀄤योजनम॥् य􀃨या􀂢रसमा􀃠ना􀇓यके न 􀄒हणमि􀃨त, तदथ􀁛मेत􀃗􀃨यात ् ख􀉪वाढकं मालाढक􀍧म􀇓त। स􀇓त 􀄤योजने न 􀂣ापकं भव􀇓त । त􀃨मा􀉮􀍪ववृतोपदेशः कत􀁛􀃥यः॥ क एष य􀃗न􀃦चो􀉮यते, 􀍪ववृतोपदेशो नाम। 􀍪ववृतो वोप􀇑द􀃦येत, संवृतो वा। को􀃛व􀄟 􀍪वशेषः?॥ स एष सव􀁛 एवमथ􀈾 य􀃗नः 􀍩􀄐यते। या􀃛येता􀇓न 􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛य􀄒हणा􀇓न तेषामेतेना􀃟युपायेनोपदेश􀃦चो􀉮यत,े त􀉮 गु􀇽 भव􀇓त। त􀃨मा􀉮व􀃈त􀃥यम -् ‘धा􀃗वा􀇑द􀃨थ􀃦च 􀍪ववृत’ इ􀇓त॥ ॥*॥ द􀈣ध􀁛􀃜लुतवचन े च संवृत􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛ः॥*॥ द􀈣घ􀁛􀃜लुतवचन े च संवृत􀇓नव􀃗ृ 􀃗यथ􀈾 􀍪ववृतोपदेशः कत􀁛􀃥यः, द􀈣घ􀁛􀃜लुतौ संवृतौ मा भूता􀍧म􀇓त। नैव लोके न च वेदे द􀈣ध􀁛􀃜लुतौ संवृतौ 􀃨तः। कौ त􀇑ह?􀁛 ॥ 􀍪ववृतौ ॥ यौ 􀃨त􀃨तौ भ􀍪व􀃧यतः। ‘􀃨थानी 􀄤क􀃣पयेदेतावनु􀃨वारो यथा यणम’ ्। संवृतः 􀃨थानी संवृतौ द􀈣ध􀁛􀃜लुतौ 􀄤क􀃣पये􀉮। अनु􀃨वारो यथा यणम।् त􀉮यथा- सँ􀃡य􀃛ता, स􀃥ँ व􀃗सरः, यँ􀃣लोकं, तँ􀃣लोक􀍧म􀇓त-अनु􀃨वारः 􀃨थानी यणमनुना􀍧सकं 􀄤क􀃣पय􀇓त॥ 􀍪वषम उप􀃛यासः। यु􀃈त ं य􀃗सत􀃨त􀄟 􀄤􀃈लृि􀃜तभ􀁛व􀇓त। सि􀃛त 􀇑ह यणः सानुना􀍧सका 􀇓नरनुना􀍧सका􀃦च। द􀈣ध􀁛􀃜लुतौ पुनन􀈷व लोके नैव च वेदे संवृतौ 􀃨तः॥ कौ त􀇑ह􀁛? । 􀍪ववृतौ, यौ 􀃨त􀃨तौ एवम􀍪प कु त एतत -् तु􀃣य􀃨थानौ 􀄤य􀃗न􀍧भ􀃛नौ भ􀍪व􀃧यतः न पुन􀃨तु􀃣य􀄤य􀃗नौ 􀃨थान􀍧भ􀃛नौ 􀃨याताम ् ईकार ऊकारो वे􀇓त?॥ व􀃪य􀇓त- ‘􀃨थानेऽ􀃛तरतमः’ इ􀃗य􀄟 ‘􀃨थान’े इ􀇓त वत􀁛मान े पुनः ‘􀃨थान’े 􀄒हण􀃨य 􀄤योजनम।् ॥*॥ त􀄟ानुविृ 􀃗त􀇓नद􀈶श े सवणा􀁛􀄒हणमन􀃖􀃗वात ् ॥*॥ त􀄟ानुविृ 􀃗त􀇓नद􀈶श े सवणा􀁛ना ं 􀄒हणं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त – ‘‘अ􀃨य 􀃍वौ’’ ‘‘य􀃨ये􀇓त च’’॥ 􀍩कं कारणम? ् अन􀃖􀃗वात।् न 􀃩येतऽे णः यऽे नुवृ􀃗तौ॥ के त􀇑ह?􀁛 । यऽे 􀂢रसमा􀃠नाये उप􀇑द􀃦य􀃛ते। ॥ *॥ एक􀃗वादकार􀃨य 􀍧स􀆨म॥् *॥ एकोऽयमकारो य􀃦चा􀂢रसमा􀃠नाये, य􀃦चानुव􀃗ृ तौ, य􀃦च धा􀃗वा􀇑द􀃨थः॥ एकाजनेका􀃏􀄒हणेषु चानुपपि􀃗तभ􀁛व􀇓त। त􀄟 को दोषः?॥ 􀍩क􀇐रणा 􀍬ग􀇐रणे􀃗येका- 􀃏ल􀂢णम􀃛तोदा􀃗त􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इह च घटेन तर􀇓त घ􀇑टक इ􀇓त 􀉮व􀃏ल􀂢णः ठन ् न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀄡􀃥यव􀃍चोपचाराः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त। त􀉮यथा-􀄡􀃥येषु नैकेन घटेनानेको युगप􀃗काय􀉍 करो􀇓त। ॥*॥ 􀍪वषयेण त ु नाना􀍧ल􀉨गकरणाि􀃗स􀆨म॥् *॥ यदयं 􀍪वषय े 􀍪वषय े नाना􀍧ल􀉨गमकारं करो􀇓त- ‘‘कम􀃧􀁛 यण’ ्’ ‘‘आतोऽनुपसग 􀈶 कः’’ इ􀇓त । तेन 􀂣ायत-े नानुब􀃛धस􀉨करोऽ􀃨ती􀇓त। य􀇑द 􀇑ह 􀃨यात ् नाना􀍧ल􀉨गकरणमनथ􀁛कं 􀃨यात,् एकमेवायं नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् इ􀃗सं􀂣ा􀄤􀃈लृ􀃜􀃗यथ􀁛मेत􀃗􀃨यात।् न 􀃩ययमनुब􀃛धैः श􀃣यकव􀃍छ􀃈य उपचेतुम।् इ􀃗सं􀂣ायां 􀇑ह दोषः 􀃨यात ् । आय􀃠य 􀇑ह 􀉮वयो􀇐र􀃗सं􀂣ा 􀃨यात॥् (􀍪वषयेण त ु पुन􀍧ल􀁛􀉨गकरणाि􀃗स􀆨म।् ) यदयं 􀍪वषये 􀍪वषये पुन􀍧ल􀁛􀉨गमकार ं करो􀇓त- ‘‘􀄤ा􀃊द􀈣􀃥यतोऽण’ ् ’ ‘‘􀍧शवा􀇑द􀃟योऽण’ ् ’ इ􀇓त तेन 􀂣ायत-े नानुब􀃛धस􀉨करोऽ􀃨ती􀇓त। य􀇑द 􀇑ह 􀃨या􀃗पुन􀍧ल􀁛􀉨गकरणमनथ􀁛कं 􀃨यात॥् 􀍪वषयेण त ु नाना􀍧ल􀉨गकरणाि􀃗स􀆨म ् इ􀃗येव। नन ु चो􀃈तम ् इ􀃗सं􀂣ा 􀄤􀃈लृ􀃜􀃗यथ􀁛मेतत ्􀃨या􀇑द􀇓त। नैष दोषः लोकत एति􀃗स􀆨म।् त􀉮यथा लोके कि􀃦चदेवं देवद􀃗तमाह इह मु􀃖डो भव, इह ज􀇑टलो भव, इह 􀍧शखी भवे􀇓त यि􀃣ल􀉨गो य􀄟ो􀃍यते। ति􀃣ल􀉨ग􀃨त􀄟ोप􀇓त􀃧ठते। एवमयमकारो यद􀃜यु􀃍यत े एकाजनेका􀃏􀄒हणेष ु चानुपपि􀃗तः इ􀇓त॥ ॥*॥ एकाजनेका􀃏􀄒हणेष ु चावृि􀃗तसं􀃉यानात॥् *॥ एकाजनेका􀃏􀄒हणेषु चावृ􀃗तेः सं􀃉यानादनेका􀃍􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त। त􀉮यथा- ‘‘स􀃜तदश सा􀍧मधे􀃛यो भवि􀃛त’’ इ􀇓त ‘‘􀇒􀄟ः 􀄤थमाम􀃛वाह 􀇒􀄟􀇾􀃗तमाम’ ्’ इ􀃗यावृि􀃗ततः स􀃜तदश􀃗वं भव􀇓त। एव􀍧महा􀃜या- भवेदावृि􀃗ततः काय 􀉍 प􀇐र􀇿तम।् इह त ु खलु􀍩क􀇐रणा 􀍬ग􀇐रणे􀃗येका􀃏ल􀂢णम􀃛तो-दा􀃗त􀃗वं लोकतः। त􀉮यथा-ऋ􀍪षसह􀄰मेकां क􀍪पलामेकैकशः सह􀄰कृ􀃗वो द􀃗􀃗वा तया सव􀈶 ते सह􀄰द􀍯􀂢णाः यद􀃜यु􀃍यत-े 􀄡􀃥यव􀃍चोपचाराः 􀄤ा􀃜नुव􀃛ती􀇓त। भवे􀉮 यदसंभ􀍪व काय􀉍 त􀃛नानेको युगप􀃗कु या􀁛􀉮। य􀃗तु खलु संभ􀍪व काय􀁛मनेकोऽ􀍪प त􀉮युगप􀃗करो􀇓त। त􀉮यथा घट􀃨य दश􀁛नं 􀃨पश􀁛नं च। संभ􀍪व चेदं ॥*॥ आ􀃛यभा􀃥य ं त ु कालश􀃞द􀃥यवायात॥् *॥ आ􀃛यभा􀃥य ं 􀃗वकार􀃨य॥ कु तः? कालश􀃞द􀃥यवायात।् काल􀃥यवाया􀃍छ􀃞द􀃥य-वाया􀃍च काल􀃥यवायात् द􀃖ड अ􀄒म।् श􀃞द􀃥यवाया􀉮-द􀃖डः। नचैक􀃨या􀃗मनो 􀃥यवायेन भ􀍪वत􀃥यम।् भव􀇓त 􀆧ेशपथृ 􀃈􀃗वेषूपल􀃟यत े अ􀃦वः, अक􀁛 ः, अथ 􀁛 इ􀇓त। न 􀃩येको देवद􀃗तो युगप􀃗􀄰􀃊ु 􀃚न े च भव􀇓त मथुराया ं च त􀉮यथा-शकुनय आशुगा􀍧म􀃗वा􀃗पुर􀃨तादु􀃗प􀇓तताः प􀃦चा􀆧ृ􀃦य􀃛ते। एवमयमकारो ‘‘द’’ इ􀃗य􀄟 नैवं श􀃈यम।् अ􀇓न􀃗य􀃗वमेवं 􀃨यात।् 􀇓न􀃗या􀃦च श􀃞दाः। 􀇓न􀃗येष ु च श􀃞देष ु कू ट􀃨थैर􀍪वचा􀍧ल- 􀍧भव􀁛णैभ􀁛􀍪वत􀃥यमनपायोपजन􀍪वका􀇐र􀍧भः। य􀇑द चायं द इ􀃗य􀄟 􀇺􀃧टः 􀃖ड इ􀃗य􀄟 􀇺􀃦येत, नायं कूट􀃨थः 􀍪वषम उप􀃛यासः-नैको 􀄡􀃧टा आ􀇑द􀃗यमनेका􀍬धकरण􀃨थं युगपदेशपृथ􀃈􀃗वेषूप-ल􀃟यते। अकारं अकारम􀍪प नोपलभत े । 􀍩कं कारणम।् 􀄮ो􀄟ोपलि􀃞धबु􀁛􀍪􀆨􀇓न􀄒ा􀃩􀁛 यः 􀄤योगेणा􀍧भ􀃏व􀍧लत आकाशदेशः आकाशदेशा अ􀍪प बहवः। यावता बहवः, त􀃨मादा􀃛यभा􀃥यमकार􀃨य॥ अवणा􀁛कृ 􀇓त􀇽प􀇑द􀃧टा सव􀁛मवण􀁛कु ल ं 􀄒ह􀈣􀃧य􀇓त। तथेवणा􀁛कृ 􀇓तः तथोवणा􀁛कृ 􀇓तः॥ एवं च कृ􀃗वा तपराः 􀍩􀄐य􀃛ते-आकृ􀇓त􀄒हणेना􀇓त􀄤स􀃈त􀍧म􀇓त॥ नन ु च सवण􀁛􀄒हणेना􀇓त􀄤स􀃈त􀍧म􀇓त कृ 􀃗वा तपराः 􀍩􀄐येरन॥् 􀄤􀃗या􀃉यायत े तत ् सवण􀈶ऽण􀄒् हणमप􀇐रभा􀃧यमाकृ 􀇓त􀄒हणादन􀃛य􀃗वा􀃍च इ􀇓त॥ ‘‘आकृ 􀇓त􀄒हणाि􀃗स􀆨म’ ्’इ􀃗येव। ‘‘झलो झ􀍧ल’’ अवा􀃗ताम ् अवा􀃗तम ् अवा􀃗त य􀄟ैत􀃛नाि􀃨त 􀇾पसामा􀃛या􀉮वा 􀍧स􀆨मेतत।् त􀉮यथा-‘‘तानेव शाटकाना􀃍छादयामः, य े मथुरायाम’ ्’ ‘‘तानेव शाल􀈣न ् भ􀃑ु 􀃏महे, ये मगधेष ु ‘तदेवेदं भवतः काषा􀁛पण ं य􀃛मथुराया ं गृह􀈣तम’ ् अ􀃛यि􀃨मं􀃦चा􀃛यि􀃨मन ् 􀇾पसामा􀃛यात ् तदेवेद􀍧म􀇓त भव􀇓त एव􀍧महा􀍪प 􀇾पसामा􀃛यात ् 􀍧स􀆨म॥् ?॥ 􀍩कं 􀍪वशेषेण लृकारोपदेश􀃦चो􀉮यत,े न पुनर􀃛येषाम􀍪प वणा􀁛नामुपदेश􀃦चो􀉮यते य􀇑द 􀍩कं 􀍬चद􀃛येषाम􀍪प वणा􀁛नामुपदेश े 􀄤योजनमि􀃨त लृकारोपदेश􀃨या􀍪प त􀉮 भ􀍪वतुमह􀁛􀇓त। को वा 􀍪वशेषः?। अयमि􀃨त 􀍪वशेषः। अ􀃨य 􀇑ह लृकार􀃨या􀃣पीयां􀃦चैव 􀄤योग􀍪वषयः। य􀃦चा􀍪प 􀄤योग􀍪वषयः सोऽ􀍪प 􀃈लृ􀍪प􀃨थ􀃨यैव । कृ पे􀃦च ल􀃗वम􀍧स􀆨म।् त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वा􀉮कार􀃨यैवा-􀃍काया􀁛􀍨ण भ􀍪व􀃧यि􀃛त नाथ 􀁛 य􀇺􀃍छाश􀃞दाथ􀁛􀃨तावत- ् य􀇺􀃍छया कि􀃦च􀉮 लृतको नाम। ति􀃨म􀃛न􀃍काया􀁛􀍨ण यथा 􀃨युः- द􀃚􀃡लतृ काय दे􀇑ह म􀃚􀃥लतृ काय दे􀇑ह, उद􀉨􀉨लृतकोऽगमत ,् 􀄤􀃗य􀉨ङलतृ कोऽगमत।् चतु􀃧टयी श􀃞दानां 􀃜लुत􀉮􀍪वव􀁛चन􀃨व􀇐रताः 􀃈ल३ृ 􀃜त􀍧शख। 􀃈लृ􀃜􀃜तः। 􀄤􀃈ल􀃜ृ तः। 􀃜लु􀃗या􀇑दष ु काय􀈶ष ु कृ पेल􀁛􀃗व ं 􀍧स􀆨म।् त􀃨य 􀍧स􀆨􀃗वाद􀃍काया􀁛􀍨ण न 􀍧स􀆨यि􀃛त। त􀃨मा􀉮 लृकारोपदेशः 􀍩􀄐यते॥ 􀃛या􀃡य􀃨य ऋतकश􀃞द􀃨य भावात ् क􀃣पनं सं􀂣ा􀇑दष,ु साध ु म􀃛य􀃛त-े ऋतक एवासौ, न लृतक इ􀇓त॥ अपर आह-􀃛या􀃡य ऋतकश􀃞दः शा􀃨􀄟ाि􀃛वतोऽि􀃨त। स क􀃣प􀇓यत􀃥यः साधुः सं􀂣ा􀇑दषुऋतक अयं त􀇑ह 􀁛 य􀇺􀃍छाश􀃞दोऽप􀇐रहाय􀁛ः-लृ􀍩फडः, लृ􀍩फ􀉬ड􀃦चे􀇓त॥ एषो􀍪प ऋ􀍩फडः, ऋ􀍩फडु􀃦च । कथम? ् । अ􀇓त􀁛􀄤वृि􀃗त􀃦चैव 􀇑ह लोके ल􀃪यते। 􀍩फड􀍩फ􀉬डावौणा􀇑दकौ 􀄤􀃗ययौ॥ 􀄟यी च श􀃞दानां 􀄤वृि􀃗तः – जा􀇓तश􀃞दाः, गुणश􀃞दाः, 􀍩􀄐याश􀃞दा इ􀇓त। न सि􀃛त अ􀃛यथा कृ 􀃗वा 􀄤योजनमु􀃈तम, ् अ􀃛यथा कृ 􀃗वा प􀇐रहारः। सि􀃛त य􀇺􀃍छाश􀃞दा इ􀇓त कृ 􀃗वा 􀄤योजनमु􀃈तम ,् न स􀃛ती􀇓त प􀇐रहारः। समान े चाथ 􀈶 शा􀃨􀄟ाि􀃛वतोऽशा􀃨􀄟ाि􀃛वत􀃨य 􀇓नवतक􀁛 ो भव􀇓त। त􀉮यथा देवद􀃗तश􀃞दो देव􀇑द􀃖णश􀃞दं 􀇓नवत􀁛य􀇓त, न गा􀃥याद􀈣न॥् ॥*॥ अनुकरण ं 􀍧श􀃧टा􀍧श􀃧टा􀄤􀇓त􀍪ष􀆨े्ष ु यथा लौ􀍩ककवै􀇑दके षु॥*॥ अनुकरण ं 􀇑ह 􀍧श􀃧ट􀃨य वा साध ु भव􀇓त, अ􀍧श􀃧टा􀄤􀇓त􀍪ष􀆨􀃨य वा नैव त􀆧ोषाय भव􀇓त, ना􀃟युदयाय॥ यथा लौ􀍩ककवै􀇑दकेषु। यथा लौ􀍩ककेषु वै􀇑दकेषु च कृता􀃛तेषु। लोके ताव􀉮-य-एवमसौ ददा􀇓त य एवमसौ यजत,े य एवमसावधीत,े इ􀇓त। त􀃨यानुकु व􀁛न ् द􀉮या􀃍च यजेत वाधीयीत च । सोऽ􀃜य􀃟युदयेन यु􀃏यते॥ वेदेऽ􀍪प – ‘‘य एव ं 􀍪व􀃦वसृजः स􀄟ा􀃖य􀃚यासत’े ’ इ􀇓त, तेषामनुकु व􀁛न ् त􀉮व􀃗स􀄟ा􀃖य􀃚यासीत। सोऽ􀃜य􀃟युदयेन यु􀃏यते॥ अ􀍧श􀃧टा􀄤􀇓त􀍪ष􀆨म।् यथा- य एवमसौ 􀇑ह􀃈क􀇓त, य एवमसौ हस􀇓त, य एवमसौ क􀃖डूयती􀇓त। त􀃨यानुकु व􀁛न ् 􀇑ह􀃈के 􀃍च हसे􀃍च क􀃖डूये􀃍च, नैव त􀆧ोषाय 􀃨या􀃛ना􀃟युदयाय॥ य􀃨त ु ख􀃣वेवमसौ 􀄦ा􀃩मण ं हि􀃛त एवमसौ सुरा ं 􀍪पबती􀇓त त􀃨यानुकु व􀁛न ् 􀄦ा􀃩मण ं ह􀃛या􀃗सुरा ं वा 􀍪पबेत, ् सोऽ􀍪प म􀃛य े प􀇓ततः 􀃨यात॥् 􀍪वषम उप􀃛यासः। य􀃦चैवं हि􀃛त, य􀃦चानुहि􀃛त, उभौ तौ हतः। य􀃦चा􀍪प 􀍪पब􀇓त, य􀃦चानु􀍪पब􀇓त, उभौ तौ 􀍪पबतः। य􀃨त ु ख􀃣वेवमसौ 􀄦ा􀃩मणं हि􀃛त एवमसौ सुरा ं 􀍪पबती􀇓त त􀃨यानुकु व􀁛􀃛􀃨नातानु􀍧ल􀃜तो मा􀃣यगुणक􀃖ठः कदल􀈣􀃨त􀃠भ ं 􀇓छ􀃛􀉮या􀃗पयो वा 􀍪पबेत, ् न स म􀃛ये एव􀍧महा􀍪प य एवमसावपश􀃞दं 􀄤यु􀉨􀃈ते इ􀇓त त􀃨यानुकुव􀁛􀃛नपश􀃞दं 􀄤यु􀃑जीत, अयं 􀃗व􀃛योऽपश􀃞दपदाथ􀁛कः श􀃞दो, यदथ􀁛 उपदेशः क􀃗त􀁛􀃥यः । न चापश􀃞दपदाथ􀁛कः श􀃞दोऽपश􀃞दो भव􀇓त। अव􀃦यं चैतदेव ं 􀍪व􀂣ेयम।् यो 􀇑ह म􀃛यतऽे पश􀃞दपदाथ􀁛कः श􀃞दोऽपश􀃞दो भवती􀇓त, अपश􀃞द इ􀃗येव त􀃨यापश􀃞द 􀃨यात ् । न चैषोऽपश􀃞दः॥ अय ं ख􀃣व􀍪प भूयोऽनुकरणश􀃞दोऽप􀇐रहाय􀁛ः, यदथ 􀁛 उपदेशः क􀃗त􀁛􀃥यः-सा􀃚􀃥लृकारमधीत े म􀃚􀃥लृकारमधीत य􀇑द 􀃈लृ􀍪प􀃨थ􀃨य, 􀃈लृपे􀃦च ल􀃗वम􀍧स􀆨म॥् त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वा􀇺कार एवा􀃍काया􀁛􀍨ण भ􀍪व􀃧यि􀃛त॥ भवे􀃗तदथ􀈶न नाथ􀁛ः 􀃨यात।् अयं 􀃗व􀃛यः 􀃈लृ􀍪प􀃨थपदाथ􀁛कः श􀃞दः, यदथ 􀁛 उपदेशः क􀃗त􀁛􀃥यः॥ न क􀃗त􀁛􀃥यः। इदमव􀃦यं क􀃗त􀁛􀃥यम- ्‘‘ 􀄤कृ 􀇓तवदनुकरण ं भव􀇓त’’ इ􀇓त॥ 􀍩कं 􀄤योजनम? ् ॥ ‘‘􀉮􀍪वः पचि􀃛􀃗व􀃗याह’’ ‘‘􀇓त􀉨ङ􀇓तङः’’ इ􀇓त 􀇓नघातो यथा 􀃨यात॥् ‘अ􀃊नी इ􀃗याह’ ‘‘ईदूदे􀊊􀍪ववचन ं 􀄤गृ 􀃩यम’ ’् य􀇑द-􀄤कृ 􀇓तवदनुकरण ं भवती􀃗यु􀃍यत,े अपश􀃞द एवासौ भव􀇓त कु मा􀃡लतृ􀁛 क इ􀃗याह न चापश􀃞दः 􀄤कृ􀇓तः। न􀃩यपश􀃞दा उप􀇑द􀃦य􀃛ते। न चानुप􀇑द􀃧टा 􀄤कृ􀇓तरि􀃨त॥ य􀇑द ‘एकदेश􀍪वकृ तमन􀃛यव􀆫व􀇓त’ इ􀃗यु􀃍यत,े ‘‘रा􀂣ः क च’’ ‘‘राजक􀈧यम ् ‘‘अ􀃣लोपोऽन’’ इ􀇓त य􀇑द-प􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨ये􀃗यु􀃍यत,े ‘‘􀃈ल३ृ 􀃜त􀍧शख’’ इ􀇓त 􀃜लुतो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। न􀃩य􀄟 ऋकारः ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टः। ऋकारोऽ􀃜य􀄟 ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टः?॥ कथम? ् ॥ अ􀍪वभि􀃈तको 􀇓नद􀈶शः-कृ प उः रः लः ‘‘कृ पो रो ल’‘ इ􀇓त॥ नन ु चो􀃈त-ं ‘‘रा􀂣ः क च ‘‘राजक􀈧यम ् ‘‘अ􀃣लोपोऽनः’’इ􀇓त 􀄤ा􀃜नोती􀇓त॥ नैष दोषः। व􀃪य􀃗येतत- ् ‘‘􀃦वाद􀈣ना ं सं􀄤सारण े नकारा􀃛त􀄒हणमनकारा􀃛त􀄤􀇓त-षेधाथ􀁛म ’् ‘ इ􀇓त। इह त􀇑ह 􀁛 􀃈लृ􀃜त􀍧शख ‘‘अनृत’’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ य􀇑द अरवतः इ􀃗यु􀃍यत े होत-ृ ऋकारः ‘‘होतकॄ ारः’ अ􀄟 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ स एष सू􀄟भेदेन लृकारोपदेशः 􀃜लु􀃗या􀉮यथ􀁛ः स􀃛􀄤􀃗या􀃉यायते, सैषा महतो इदं 􀍪वचा􀁛यत-े ‘इमा􀇓न सं􀃚य􀂢रा􀍨ण तपरा􀍨ण वोप􀇑द􀃦येरन ् ‘एत ् ओत ् 􀉨’ ‘ऐत ् औत ् च’ ् इ􀇓त, अतपरा􀍨ण वा यथा􀃛यासम’ ् इ􀇓त॥ यरो 􀉮वे भवत इ􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चनं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इह च 􀄤􀃗यङै४􀇓तकायन ‘उदङौ४पगव’ इ􀇓त ‘‘अ􀍬च’’ इ􀇓त 􀃜लुतसं􀂣ा च न 􀍧स􀃚य􀇓त॥ ऐ३􀇓तकायन औ३पगव ‘‘ऊकालो􀃏􀄘􀃨वद􀈣घ􀁛􀃜लुतः’’ इ􀇓त 􀃜लुतसं􀂣ा न य􀉮यतपरा􀍨ण ‘‘एच इ􀃊􀄓􀃨वादेश’े ’ इ􀇓त व􀃈त􀃥यम॥् 􀍩कं 􀄤योजनम? ् ॥ एचो (ङो) 􀇿􀃨वादेशशासने􀃧वध􀁛 एकारोऽध􀁛 ओकारो वा मा भू􀇑द􀇓त॥ मा􀄟ेवण􀈿वण􀁛योः 􀃨तयो􀇿􀁛􀃨वादेशशासनेष ु कदा􀍬चदवण􀁛ः 􀃨यात ् कदा􀍬च􀇑दवण􀈾वण􀈿मा कदा􀍬चदवण􀈾 􀄤􀃗या􀃉यायत एतत, ् -‘‘*ऐचो􀃦चो􀃗तरभूय􀃨􀃗वात *् ’’ इ􀇓त॥ य􀇑द 􀄤􀃗या􀃉यानप􀂢ः, इदम􀍪प 􀄤􀃗या􀃉यायत-े ‘‘*􀍧स􀆨मेङः स􀃨थान􀃗वात *् ’’ इ􀇓त। ननु चैडः स􀃨थानतरावध􀁛 एकारोऽध􀁛 ओकारः॥ न तौ 􀃨तः। य􀇑द 􀇑ह तौ 􀃨याता ं तावेवायमुप􀇑दशेत॥् नन ु च भो􀃦छ􀃛दोगानां सा􀃗यमु􀍬􀄒राणायनीया अधम􀁛 के ारमध􀁛मोकारं चाधीयत-े सुजात े ए􀃦चसनृ ृत,े अ􀃚वय􀈾 ओ􀇑􀄡􀍧भः सुतम, ् शु􀄐ं त े ए􀃛य􀉮 यजत ं त े ए􀃛यत- ् इ􀇓त॥ पा􀇐रषदकृ 􀇓तरेषा त􀄟भवताम।् नैव 􀇑ह लोके ना􀃛यि􀃨म􀃛वेदेऽध 􀁛 एकारोध 􀁛 ओकारो वाि􀃨त॥ ॥*॥ एकादेश े द􀈣घ􀁛􀄒हणम॥् *॥ एकादेश े द􀈣घ􀁛􀄒हण ं कत􀁛􀃥यम- ् ‘‘आ􀉮गुणो द􀈣घ􀁛ः’’ ‘‘वृ􀍪􀆨रे􀍬च द􀈣घ􀁛ः’’ इ􀇓त॥ 􀍩कं 􀄤योजनम? ् ॥ आ􀃛तय􀁛ति􀃨􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ाणां 􀃨था􀇓ननां 􀇒􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ा आदेशा मा भूवि􀃛न􀇓त। ख􀉪वा इ􀃛􀄡ः ख􀉪वैलका, ख􀉪वा ओदनः ख􀉪वौदनः, ख􀉪वा ए􀇓तकायनः ‘‘ख􀉪वै􀇓तकायनः, ख􀉪वा औपगवः त􀃗त􀇑ह 􀁛 द􀈣घ􀁛􀄒हण ं क􀃗त􀁛􀃥यम॥् न कत􀁛􀃥यम।् उप􀇐र􀃧टा􀉮योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत े ‘‘अकः सवण􀈶’’ एको भव􀇓त॥ ततो ‘‘द􀈣घ􀁛’’ द􀈣घ􀁛􀃦च स भव􀇓त, यः स ‘‘एकः पूव􀁛परयोः’’ इ􀃗येवं 􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट इ􀇓त॥ नैष दोषः। इह ताव􀃗पशु􀍧म􀇓त, ‘‘अ􀃠येक’‘ इतीयता 􀍧स􀆨म।् सोऽयमेव ं 􀍧स􀆨े स􀇓त य􀃗पवू 􀁛􀄒हणं करो􀇓त त􀃨यैत􀃗􀄤योजनम ् यथाजातीयकः पूव􀁛􀃨तथाजातीयक उभयोय􀁛था 􀃨या􀇑द􀇓त॥ 􀍪व􀆨􀍧म􀇓त। पूव 􀁛 इ􀃗येवानुवत􀁛ते॥ अथवा आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त नानेन सं􀄤सारण􀃨य द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त यदयं हल उ􀃗तर􀃨य स􀃠􀄤सारण􀃨य द􀈣घ􀁛􀃗वं शाि􀃨त॥ पच􀃛ती􀇓त। ‘‘अतो गुण े पर इतीयता 􀍧स􀆨म।् सोऽयमेव ं 􀍧स􀆨 े स􀇓त य􀄡ूप􀄒हण ं करो􀇓त, त􀃨यैत􀃗􀄤योजनम- ् यथाजातीयकं पर􀃨य 􀇾प ं तथाजातीयकमुभयो यथा 􀃨या􀇑द􀇓त॥ इह त􀇑ह 􀁛 ख􀉪व􀃦य􀈾 माल􀃦य 􀁛 इ􀇓त द􀈣घ􀁛वचनादकारो न, अना􀃛तया􀁛देकारौकारौ न ॥ [त􀄟 को न 􀄦ूमो-य􀄟 􀍩􀄐यमाणे दोष􀃨त􀄟 कत􀁛􀃥य􀍧म􀇓त॥ 􀍩कं त􀇑ह?􀁛 य􀄟 􀍩􀄐यमाणेन दोष􀃨त􀄟 कत􀁛􀃥य􀍧म􀇓त॥ 􀃈व च 􀍩􀄐यमाणे न दोषः? ॥ सं􀂣ा􀍪वधौ। वृ􀍪􀆨रादैज ् द􀈣घ,􀁛 अदे􀉨 गुणो द􀈣घ 􀁛 इ􀇓त॥ क􀃨मादेवा􀃛तय􀁛ति􀃨􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ाणां 􀃨था􀇓ननां 􀇒􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ा आदेशा न भवि􀃛त? ॥ ननु च तः परो य􀃨मा􀃗सोऽयं तपरः॥ य􀇑द ताद􀍪प पर􀃨तपरः ‘‘ऋदोरब’ ्’ इतीहैव 􀃨यात- ् यवः, 􀃨तवः, लवः, पव इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात॥् नैष तकारः॥ क􀃨त􀇑ह?􀁛 ॥ दकारः॥ 􀍩कं दकारे 􀄤योजनम? ् ॥ अथ 􀍩कं तकारे? ॥ य􀉮यसंदेहाथ􀁛􀃨तकारः, दकारोऽ􀍪प। अथ मुखसुखाथ􀁛􀃨तकारः, दकारोऽपी􀇓त॥ इदं 􀍪वचा􀁛यते- य एते वण􀈶षु वण􀈷कदेशा वणा􀁛􀃛तरसमानाकृतय एतेषामवयव􀄒हणेन 􀄒हणं 􀃨या􀉮वा न वे􀇓त॥ कु तः पुन􀇐रय ं 􀍪वचारणा? ॥ इह 􀇑ह समुदाया अ􀃜युप􀇑द􀃦य􀃛त,े अवयवा अ􀍪प। अ􀃟य􀃛तर􀃦च समुदायऽे वयवः, त􀉮यथा वृ􀂢ः 􀄤चलन ् सहायवयवैः 􀄤चल􀇓त। त􀄟 समुदाय􀃨थ􀃨यावयव􀃨यावयव􀄒हणेन 􀄒हणं 􀃨या􀉮वा न वे􀇓त जायते 􀍪वचारणा॥ (५२ 􀄒हणप􀂢 आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ् ॥ ६॥) वण􀈷कदेशा वण􀁛􀄒हणेन चे􀃗सं􀃚य􀂢र े समाना􀂢र े 􀍪व􀍬धः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। स 􀄤􀇓तषे􀃚यः॥ अ􀃊न े इ􀃛􀄡म,् वायो उदकम, ् ‘‘अकः सवण􀈶 द􀈣घ􀁛ः’‘ इ􀇓त द􀈣घ􀁛􀃗व ं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ द􀈣घ􀈶 􀇿􀃨वा􀄮यो 􀍪व􀍬धः 􀄤ा􀃜नो􀇓त, स 􀄤􀇓तषे􀃚यः। आलूय, 􀄤लूय ‘‘􀇿􀃨व􀃨य 􀍪प􀇓त कृ􀇓त तु􀃊भव􀇓त’’ इ􀇓त तुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः, आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘‘न द􀈣घ􀈶 􀇿􀃨वा􀄮यो 􀍪व􀍬धभ􀁛व􀇓त' इ􀇓त। यदयं द􀈣घा􀁛􀃍छे तुकं शाि􀃨त॥ नैतदि􀃨त 􀂣ापकम, ् अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचन े 􀄤योजनम॥् 􀍩कम ् ?॥ ‘‘पदा􀃛ता􀉮वा’’ इ􀇓त 􀍪वभाषां य􀃗त􀇑ह 􀁛 योग􀍪वभागं करो􀇓त। इतरथा 􀇑ह ‘‘द􀈣धा􀁛􀃗पदा􀃛ता􀉮वा’’ इ􀃗येव 􀄦ूयात॥् इह त􀇑ह-􀁛 ख􀉪वा􀍧भः माला􀍧भः, ‘‘अतो 􀍧भस ऐस’ ्’ इ􀃗यै􀃨भाव: 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इह त􀇑ह-􀁛 याता वाता अतो लोप आध􀁛धातुके’‘ इ􀃗यकारलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ननु चा􀄟􀍪प तपरकरणसाम􀃘या􀁛देव न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ अि􀃨त 􀃩य􀃛य􀃗तपरकरणे 􀄤योजनम॥् 􀍩कम ् ॥ सव􀁛􀃨य लोपो मा भू􀇑द􀇓त॥ अथ 􀍩􀄐यमाणऽे 􀍪प तपरे पर􀃨य लोप े कृ त े पूव􀁛􀃨य क􀃨मा􀃛न भव􀇓त ॥ एव ं त􀃩या􀁛चाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त- ‘न आकार􀃨थ􀃨याकार􀃨य लोपो भव􀇓त' इ􀇓त। यदयम ् ‘आतोऽनुपसग 􀈶 कः’ इ􀇓त ककारमनुब􀃛ध ं करो􀇓त॥ कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम ?् ॥ 􀍩क􀃗करणे एत􀃗􀄤योजनम- ् 􀍩कती􀃗याकारलोपो यथा 􀃨या􀇑द􀇓त। य􀉮याकार􀃨थ􀃨याकार􀃨य लोपः 􀃨यात, ् 􀍩क􀃗करणमनथ􀁛कं 􀃨यात।् पर􀃨याकार􀃨य लोप े कृ त े 􀉮वयोरकारयोः पर􀇾प े 􀇑ह 􀍧स􀆨 ं 􀇾प ं 􀃨या􀉮-गोदः क􀃠बलद इ􀇓त। प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀈾-नाकार􀃨थ􀃨याकार􀃨य लोपः 􀃨या􀇑द􀇓त, अतः ककारमनुब􀃛ध ं करो􀇓त॥ नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् उ􀃗तराथ􀁛मेत􀃗􀃨यात- ्‘‘तु􀃛दशोकयोः प􀇐रमृजापनुदोः’’ इ􀇓त॥ य􀃗त􀇑ह 􀁛 ‘‘गापो􀃧टक्’’ इ􀃗यन􀃛याथ 􀉍 ककारमनुब􀃛ध ं करो􀇓त॥ एकवणव􀁛 􀃍च द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम॥् 􀍩कं 􀄤योजनम ् ?॥ वाचा तरती􀇓त 􀉮वय􀃏ल􀂢ण􀃧ठ􀃛मा भू􀇑द􀇓त। इह च वाचो 􀇓न􀍧म􀃗तम ,् ‘‘त􀃨य 􀇓न􀍧म􀃗त ं संयोगो􀃗पातौ’’ 􀉮व􀃏ल􀂢णो अ􀄟ा􀍪प गोनौ􀄒हण ं 􀂣ापकम- ् ‘‘द􀈣घा􀁛􀉮 􀉮व􀃏ल􀂢णो 􀍪व􀍬धन 􀁛 भव􀇓त’ इ􀇓त॥ (५५ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ् ॥ ९॥) ना􀃥यपवृ􀃈त􀃨यावयव􀃨यावयवा􀄮यो 􀍪व􀍬धभ􀁛व􀇓त यथा 􀄡􀃥येषु । त􀉮यथा ‘‘􀄡􀃥येषु स􀃜तदश सा􀍧मधे􀃛यो भवि􀃛त’’ इ􀇓त न स􀃜तदशारि􀃗नमा􀄟ं का􀃧ठम􀃊नाव􀃟याधीयते॥ 􀍪वषम उप􀃛यासः। 􀄤􀃗यृच ं चैव 􀇑ह त􀃗कम 􀁛 चो􀉮यते। असंभव􀃦चा􀃊नौ वे􀉮यां च ॥ यथा त􀇑ह 􀁛 ‘‘स􀃜तदश 􀄤ादेशमा􀄟ीरा􀃦व􀃗थीः स􀍧मधोऽ􀃟यादधीत’’ इ􀇓त न स􀃜तदश􀄤ादेशमा􀄟ं अ􀄟ा􀍪प 􀄤􀇓त􀄤णवं चैत􀃗कम􀁛 चो􀉮यते। तु􀃣य􀃦चासंभवोऽ􀃊नौ वे􀉮यां च ॥ अ􀃥यपवृ􀃈त ं गावः सषप􀁛 ा􀃦च 􀍪व􀄐􀈧य􀃛ते। तथा ‘‘लोमनख ं 􀃨पृ􀃧􀉪वा शौच ं कत􀁛􀃥यम’ ्’ इ􀇓त 􀃥यपवृ􀃈त ं 􀃨पृ􀃧􀉪वा 􀇓नयोगतः कत􀁛􀃥यम, ् अ􀃥यपवृ􀃈त े कामचारः॥ य􀄟 त􀇑ह 􀁛 􀃥यपवग􀈾ऽि􀃨त ॥ 􀃈व च 􀃥यपवग􀈾ऽि􀃨त ॥ स􀃛􀃚य􀂢रेषु॥ ॥*॥ स􀃛􀃚य􀂢रेष ु 􀍪ववृत􀃗वात॥् *॥ यद􀄟ावण􀁛म ,् 􀍪ववृततरं तद􀃛य􀃨मादवणा􀁛􀉮। य े अपीवण􀈾वण,􀈶 􀍪ववृततर े त े ॥*॥ अ􀄒हण ं चे􀃛नु􀉬􀍪व􀍬धलादेश􀍪वनामेष ु ऋकार􀄒हणम ् ॥*॥ अ􀄒हण ं चे􀃛नु􀉬􀍪व􀍬धलादेश􀍪वनामेष ु ऋकार􀄒हणं कत􀁛􀃥यम।् ‘‘त􀃨मा􀃛नु􀉬 􀉮􀍪वहलः’’ ऋकारे चे􀇓त व􀃈त􀃥यम॥् इहा􀍪प यथा 􀃨यात- ्आनृधतुः, आनधृ 􀇐ु र􀇓त। य􀃨य पुनगृ􀁛􀉯य 􀃛त े ‘􀉮􀍪वहलः’ इ􀃗येव त􀃨य य􀃨या􀍪प न गृ􀃩य􀃛त,े त􀃨या􀃜येष न दोषः। 􀉮􀍪वहल􀄒् हण ं न क􀇐र􀃧यते। त􀃨मा􀃛नु􀉬 भवती􀃗येव॥ य􀇑द न 􀍩􀄐यते, आटतुः, आटु􀇐र􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ लादेश े च ऋकार􀄒हण ं कत􀁛􀃥यम।् ‘‘कृ पो रो लः’‘ ऋकार􀃨य चे􀇓त व􀃈त􀃥यम॥् इहा􀍪प यथा 􀃨यात- ् य􀃨या􀍪प न गृ 􀃩य􀃛त े त􀃨या􀃜येष न दोषः। ऋकारो􀃜य􀄟 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते॥ कथम ् ?॥ अ􀍪वभि􀃈तको 􀇓नद􀈶शः- कृप, उः, रः, लः –‘‘कृपो रो लः’’ इ􀇓त॥ अथवा उभयतः 􀃨फोटमा􀄟ं 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते-र􀄮ुतेल􀁛􀄮ु􀇓तभ􀁛वती􀇓त॥ 􀍪वनामे ऋकार􀄒हणं कत􀁛􀃥यम।् ‘‘रषा􀃟या ं नो णः समानपदे’’ ऋकारा􀃍चे􀇓त व􀃈त􀃥यम।् इहा􀍪प यथा 􀃨यात- ् मातणॄ ा ं 􀍪पतणॄ ा􀍧म􀇓त। य􀃨य पुनगृ􀁛􀃩य􀃛त े रषा􀃟या􀍧म􀃗येव त􀃨य 􀍧स􀆨म॥् न 􀍧स􀃚य􀇓त। य􀃗त􀄡ेफा􀃗परं भ􀃈ते􀃨तेन 􀃥यव􀇑हत􀃗वा􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ मा भूदेवम।् अ􀉬􀃥यवाय इ􀃗येव 􀍧स􀆨म॥् न 􀍧स􀃚य􀇓त। वण􀈷कदेशाः के वण􀁛􀄒हणेन गृ 􀃩य􀃛त,े ये 􀃥यपवृ􀃈ता अ􀍪प वणा 􀁛 भवि􀃛त। य􀃦चा􀍪प रेफा􀃗परं भ􀃈तेः, न त􀃗􀃈व􀍬चद􀍪प 􀃥यपवृ􀃈त ं 􀇺􀃦यते॥ एवं त􀇑ह􀁛 योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते, ‘‘रषा􀃟यां नो णः समानपदे’’ ततः-‘‘􀃥यवाये' 􀃥यवाये च रषा􀃟यां नो णो भवती􀇓त। ततः -‘‘अ􀉪कु􀃜वा􀉨नुि􀃠भः’ इ􀇓त। इद􀍧मदानी ं 􀍩कमथ􀁛म? ् ॥ 􀇓नयमाथ􀁛म -् ‘एतैरेवा􀂢रसमा􀃠ना􀇓यकै 􀃥य􀁛वाये, ना􀃛यैः’ इ􀇓त॥ य􀃨या􀍪प न गृ􀃩य􀃛त े त􀃨या􀃜येष न दोषः। आचाय􀁛􀄤विृ 􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त- भव􀃗यृकारा􀃛नो ण􀃗व􀍧म􀇓त। यदयं 􀂢􀃟ु ना􀇑दष ु नृनमनश􀃞द ं पठ􀇓त॥ नन ु चो􀃈तम- ् वृ􀉮􀃚यथ􀁛मेत􀃗􀃨यात॥् ब􀇑हर􀉨गा वृ􀍪􀆨र􀃛तर􀉨ग ं ण􀃗वम।् अ􀍧स􀆨 ं ब􀇑हर􀉨गम􀃛तर􀉨गे॥ अथवा उप􀇐र􀃧टा􀉮योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ‘‘ऋतः’’ नो णो भव􀇓त। ततः-‘‘छ􀃛द􀃨यव􀄒हात’ ्’ ऋत इ􀃗येव॥ एत􀃍च व􀃈त􀃥यम।् य􀃨य पुनगृ􀁛􀃩य􀃛त ेगुरो􀃧टे􀇐र􀃗येव 􀃜लु􀃗या त􀃨य 􀍧स􀆨म॥् य􀃨या􀍪प न गृ􀃩य􀃛त े त􀃨या􀃜येष न दोषः। 􀍩􀄐यत एत􀃛􀃛यास एव॥ ॥*॥ तु􀃣य􀇾प े संयोग े 􀉮􀍪व􀃥यञज् न􀍪व􀍬धः॥*॥ तु􀃣य􀇾प े संयोग े 􀉮􀍪व􀃥य􀃑जना􀄮यो 􀍪व􀍬धन 􀁛 􀍧स􀃚य􀇓त-कु ३􀃈कु टः 􀍪प३􀃜पल􀈣 􀍪प३􀃗त􀍧म􀇓त। य􀃨य पुनगृ􀁛􀃩य􀃛त े त􀃨य 􀉮वौ ककारौ, 􀉮वौ पकारौ, 􀉮वौ तकारौ॥ य􀃨या􀍪प न गृ􀃩य􀃛त े त􀃨या􀍪प 􀉮वौ ककारौ, 􀉮वौ पकारौ, 􀉮वौ तकारौ॥ कथम ् ॥ मा􀄟ाकालोऽ􀄟 ग􀃠यते। न च मा􀇒􀄟कं 􀃥य􀃑जनमि􀃨त। अनुप􀇑द􀃧ट ं स􀃗कथ ं श􀃈यं 􀍪व􀂣ातुम।् अस􀃍च कथं श􀃈यं य􀉮य􀍪प तावद􀄟तै 􀃍छ􀃈यत े व􀃈त ुं य􀄟ैत􀃛नाि􀃨त-‘अण ् सवणा􀁛न ् गृ 􀃩णा􀇓त’ इ􀇓त॥ इह त ु कथम- ् स􀃡य􀃛ँ ता, स􀃥व􀃗ँ सरः, यँ􀃣लोकम ,् त􀃣ँ लोक􀍧म􀇓त य􀄟ैतद􀃨􀃗यण ् सवणा􀁛न ् गृ􀃩णाती􀇓त?॥ अ􀄟ा􀍪प मा􀄟ाकालो गृ􀃩यत े । न च मा􀇒􀄟कं 􀃥य􀃑जनमि􀃨त। अनुप􀇑द􀃧ट ं स􀃗कथ ं श􀃈यं 􀍪व􀂣ातुम।् सव 􀈶 वणा􀁛ः सकृ दुप􀇑द􀃧टाः, अयं हकारो 􀉮􀍪व􀇽प􀇑द􀃦यत-े पूव􀁛􀃦चैव पर􀃦च। य􀇑द पुनः पूव 􀁛 एवोप􀇑द􀃦येत, पर (६० पूव􀄟􀁛 ानुपदेश े दूषणवा􀇓त􀁛कम॥् १॥) ॥*॥ हकार􀃨य परोपदेशऽे 􀉬􀄒हणेष ु ह􀄒हणम॥् ॥ हकार􀃨य परोपदेशऽे 􀉬􀄒हणेष ु ह􀄒हण ं कत􀁛􀃥यम ् ‘‘आतोऽ􀇑ट 􀇓न􀃗यम’ ्’ ‘‘श􀃦छोऽ􀇑ट’’ ‘‘द􀈣घा􀁛द􀇑ट समानपादे’’ हकारे चे􀇓त व􀃈त􀃥यम॥् इहा􀍪प यथा 􀃨यात ् महा ँ 􀇑ह सः॥ (६१ पूव􀄟􀁛 ानुपदेश े दूषणवा􀇓त􀁛कम॥् २॥) उ􀃗􀃗वे च हकार􀄒हणं कत􀁛􀃥यम।् ‘‘अतो रोर􀃜लुताद􀃜लुत े ह􀍧श च’’ हकारे चे􀇓त व􀃈त􀃥यम।् इहा􀍪प यथा 􀃨यात- ् पु􀇽षो हस􀇓त, 􀄦ा􀃩मणो हसती􀇓त॥ अ􀃨त ु त􀇑ह 􀁛 पूव􀈾पदेशः। (६३-६३ पर􀄟ानुपदेश े दूषणभा􀃧यवा􀇓त􀁛कम॥् ३-४॥) ॥*॥ पूव􀈾पदेश े 􀍩क􀃗􀃗व􀃈से􀉬􀍪वधयो झ􀃣􀄒हणा􀇓न च ॥*॥ य􀇑द पूव􀈾पदेशः 􀍩क􀃗􀃗व ं 􀍪वधेयम- ् ि􀃨न􀇑ह􀃗वा 􀃨ने􀇑ह􀃗वा 􀍧सि􀃨न􀇑हष􀇓त ि􀃨न􀃨ने􀇑हष􀇓त ‘‘रलोऽ􀃥युपधा􀆨लादेः’’ इ􀇓त 􀍩क􀃗􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃈स􀍪व􀍬धः-􀃈स􀃦च 􀍪वधेयः-अधु􀂢त ् अ􀍧ल􀂢त ् ‘‘शल इगुपधाद􀇓नटः 􀃈सः’’ इ􀇓त 􀃈सो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इ􀉬 􀍪व􀍬धः। इ􀉪 च 􀍪वधेयः-􀇾􀇑द􀇑ह। वला􀇑दल􀂢ण इण ् न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘‘झलो झ􀍧ल’’ इतीह न 􀃨यात- ्अदा􀃊धाम ् अदा􀃊धम।् त􀃨मा􀃗पूव􀁛􀃦चैवोपदे􀃧ट􀃥यः पर􀃦च॥ य􀇑द च 􀍩कं 􀍬चद􀃛य􀄟ा􀃜युपदेश े 􀄤योजनमि􀃨त, त􀄟ा􀃜युपदेशः कत􀁛􀃥यः॥ इदं 􀍪वचाय􀁛त-े अयं रेफो यकारवकारा􀃟या ं पूव 􀁛 एवोप􀇑द􀃦येत-हरयव􀍫ड􀇓त, पर एव वा यथा 􀃛यास􀍧म􀇓त। रेफ􀃨य परोपदेशऽे नुना􀍧सक􀉮􀍪वव􀁛चनपरसवणा􀁛ना ं 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ अनुना􀍧सक􀃨य-􀃨वन􀁛य􀇓त 􀄤ातन􀁛य􀇓त। ‘‘यरोऽनुना􀍧सकेऽनुना􀍧सको वा’’ इ􀃗यनुना􀍧सकः 􀉮􀍪वव􀁛चन􀃨य-म􀄡􀄱दः भ􀄡􀇿दः, ‘‘यरः’’ इ􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चनं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। परसवण􀁛􀃨य-कु􀃖डं रथेन; वनं रथेन ‘‘अनु􀃨वार􀃨य य􀇓य-’’इ􀇓त परसवण􀁛ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अ􀃨त ु त􀇑ह 􀁛 पूव􀈾पदेशः॥ ॥*॥ पूव􀈾पदेश े 􀍩क􀃗􀃗व􀄤􀇓तषेधो 􀃥यलोपवचनं च ॥*॥ य􀇑द पूव􀈾पदेशः 􀍩क􀃗􀃗व ं 􀄤􀇓तषे􀃚यम।् दे􀍪व􀃗वा 􀇑ददे􀍪वष􀇓त। ‘‘रलोऽ􀃥युपधा􀇑द􀇓त 􀍩क􀃗􀃗व ं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैषः दोषः, नैवं 􀍪व􀂣ायते-‘‘रलो 􀃥युपधा􀉮’’ इ􀇓त॥ ‘‘􀍩क􀍧मदम ् अव ् 􀃥युपधा􀉮’’इ􀇓त ?॥ 􀃥यलोपवचनं च॥ 􀃥यो􀃦च लोपो व􀃈त􀃥यः। गौधेरः,पचेरन, ् यजेरन ,् ‘जीवे रदानुः’ जीरदानुः। नैष दोषः, रेफोऽ􀃜य􀄟 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते-‘‘लोपो 􀃥योव􀁛􀍧ल इ􀇓त रेफे च व􀍧ल चे􀇓त’’॥ अथ वा पुनर􀃨त ु परोपदेशः॥ नन ु चो􀃈तम ् रेफ􀃨य परोपदेशऽे नुना􀍧सक􀉮􀍪वव􀁛चनपरसवण􀁛􀄤􀇓तषेध इ􀇓त॥ अनुना􀍧सकपरसवण􀁛यो􀃨ताव􀃗􀄤􀇓तषेधो न व􀃈त􀃥यः, रेफो􀃧मणां सवणा􀁛 न सि􀃛त॥ 􀍩कं त􀇑ह 􀁛 ?॥ 􀇓न􀍧म􀃗त􀍧ममौ रहौ 􀉮􀍪वव􀁛चन􀃨य। त􀉮यथा ‘‘􀄦ा􀃩मणा भो􀃏य􀃛ता ं माठरकौ􀍨णड􀃛यौ प􀇐रवे􀍪वषाताम’ ् इ􀇓त। नेदानी ं तौ भु􀃑जाते॥ इदं 􀍪वचायत􀁛 -े इमेऽयोगवाहा न 􀃈व􀍬चदुप􀇑द􀃦य􀃛त,े 􀄮ूय􀃛त े च। तेषा ं काया􀁛थ 􀁛 उपदेशः कत􀁛􀃥यः। के ॥*॥ अयोगवाहानाम􀉪स ु ण􀃗वम ् ॥*॥ 􀍩कं 􀄤योजनम ् ॥ ण􀃗वम।् उरःके ण, उर के ण, उरःपेण, उर^पेण। ‘‘अ􀉬􀃥यवाये’‘ इ􀇓त ण􀃗व ं 􀍧स􀆨ं शषू􀁛पदेश कत􀁛􀃥यः॥ 􀍩कं 􀄤योजनम ॥ ज􀃦भावष􀃗वे । अयमुि􀃞ज􀇽प􀃚मानीयोपधः प􀉫यते। त􀃨य ज􀃦􀃗व े कृ त े उि􀃞जता उि􀃞जतु􀍧म􀃗येत􀄡ूप ं यथा 􀃨यात॥् य􀉮युि􀃞ज􀇽प􀃚मानीयोपधः प􀉫यत,े उि􀃞जिजषती􀃗युप􀃚मानीयादेरेव 􀉮􀍪ववच􀁛 नं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। दकारोपधे पुनर ् ‘‘न 􀃛􀄡ाः संयोगादयः’‘ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀍧स􀆨ो भव􀇓त॥ य􀇑द दकारोपधः प􀉫यते, का 􀇾प􀍧स􀍪􀆨 उि􀃞जता उि􀃞जतु􀍧म􀇓त ?॥ इदमि􀃨त-‘‘􀃨तोः 􀃦चुना 􀃦चुः’’ इ􀇓त, ततो व􀃪या􀍧म ‘‘भ उ􀉮जेः’’ उ􀉮जेः 􀃦चुना सि􀃛नपाते भो-भवती􀇓त।’’ न व􀃈त􀃥यम, ् 􀇓नपातनादेव 􀍧स􀆨म।् 􀍩कं 􀇓नपातनम ् ॥ ‘‘भुज􀃛यु􀃞जौ पा􀃖युपतापयोः’’ इ􀇓त॥ इहा􀍪प त􀇑ह􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त-अ􀃟यु􀉮गः समु􀉮ग इ􀇓त॥ अकु 􀃗व􀍪वषय े ति􀃛नपातनम॥् अथवा नैतदु􀃞ज े 􀇾पं, गमेरेत􀉮 􀉮वय् ुपसगा􀁛􀉬डो 􀍪वधीयते। ष􀃗व ं च 􀄤योजनम।् स􀍪प􀁛ःषु। धनुःषु। ‘‘श􀃥य􀁛वाय’े ’ इ􀇓त ष􀃗व ं 􀍧स􀆨 ं भवती􀇓त ‘‘नुम􀍪्व सजन􀁛 ीयश􀃥य􀁛वायेऽ􀍪प इ􀇓त 􀍪वसज􀁛नीय􀄒हणं न कत􀁛􀃥य ं भव􀇓त॥ नुम􀃦चा􀍪प त􀇑ह 􀁛 􀄒हण ं श􀃈यमकतु􀁛म।् अनु􀃨वार े कृ त े ‘श􀃥य􀁛वाय'े इ􀃗येव 􀍧स􀆨म॥् अव􀃦यं नुमो 􀄒हणं कत􀁛􀃥यम।् अनु􀃨वार􀍪वशेषण ं नु􀃠􀄒हणम, ् नुमो योऽनु􀃨वार􀃨त􀄟 यथा 􀃨या􀉮, इह मा अ􀍪वशेषेण संयोगसं􀂣ा 􀄤योजनम ् उ३􀃞जकः ‘‘हलोऽन􀃛तराः संयोगः’’ इ􀇓त संयोगसं􀂣ा, ‘‘संयोगे गु􀍪व􀁛􀇓त’’ गु􀇽सं􀂣ा, ‘‘गुरो’’ 􀇐र􀇓त 􀃜लुतो भव􀇓त॥ उपधासं􀂣ा च 􀄤योजनम- ् दु􀃧कृ त,ं 􀇓न􀃧कृ त,ं दु􀃧पीत ं 􀇓न􀃧पीतम ् ‘‘इदुदुपध􀃨य चा􀄤􀃗यय􀃨ये’‘ 􀇓त ष􀃗वं नैतदि􀃨त 􀄤योजनम।् न इदुदुपध􀄒हणेन 􀍪वसज􀁛नीयो 􀍪वशे􀃧यते॥ अथवा उपधा􀄒हण ं न क􀇐र􀃧यत,े इदु􀉮􀃟या ं त ु परं 􀍪वसज􀁛नीयं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः-इद􀉮ु 􀃟यामु􀃗तर􀃨य अलोऽ􀃛􀃗य􀍪व􀍬ध􀃦च 􀄤योजनम- ् वृ􀂢􀃨तर􀇓त 􀃜ल􀂢􀃨तर􀇓त ‘‘अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य’’ 􀍪वधयो भव􀃛ती􀃗यलो􀃛􀃗य􀃨य एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम- ् ‘‘􀇓न􀇑द􀁛􀃦यमान􀃨यादेशा भवि􀃛त’’ इ􀇓त 􀍪वसज􀁛नीय􀃨यैव भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ 􀉮􀍪वव􀁛चन ं 􀄤योजनम- ् उर^कः। उर^पः। ‘‘अन􀍬च च’’ एच उ􀃗तर􀃨य यरो 􀉮वे भवत इ􀇓त 􀉮􀍪ववच􀁛 नं 􀍧स􀆨ं 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀄤􀇓तषेध􀃦च 􀄤योजनम- ् यथेह भव􀇓त-उरःके ण, उरःपेणे􀇓त ‘‘अ􀉬􀃥यवाय’’ इ􀇓त ण􀃗वम ् एव􀍧महा􀍪प 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃗􀄤ा􀃜नो􀇓त-􀃥यूढोर􀃨केन महोर􀃨केने􀇓त। त􀄟 ‘‘अनि􀃣वधौ’’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀍧स􀆨ो 􀍩कं पुन􀇐रम े वणा 􀁛 अथ􀁛व􀃛तः, आहोि􀃨वदनथ􀁛काः? ॥ ॥*॥ अथ􀁛व􀃛तो वणा 􀁛 धातु􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀄤􀃗यय􀇓नपातानामेकवणा􀁛नामथ􀁛दश􀁛नात॥् *॥ 􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛येकवणा􀃛􀁛 यथ􀁛वि􀃛त-आ􀃟याम, ् ए􀍧भः, एषु॥ 􀇓नपाता एकवणा􀁛 अथ􀁛व􀃛तः, अ अपे􀇑ह, इ इ􀃛􀄡ं प􀃦य, उ उि􀃗त􀃧ठ, ए अप􀄐ाम। धातु􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀄤􀃗यय􀇓नपातानामेकवणा􀁛नामथ􀁛दश􀁛ना􀃛म􀃛यामह-े अथ􀁛व􀃛तो वणा 􀁛 इ􀇓त। वण􀁛􀃥य􀃗यये चाथा􀁛􀃛तरगमना􀃛म􀃛यामहेऽथ􀁛व􀃛तो वणा􀁛 इ􀇓त। कूपः सूपो यूप इ􀇓त। कूप इ􀇓त सककारेण कि􀃦चदथ􀈾 ग􀃠यते। सूप इ􀇓त ककारापाये सकारोपजने चाथा􀁛􀃛तरं ग􀃠यते। यूप इ􀇓त ककारसकारापाये यकारोपजने चाथा􀁛􀃛तरं ग􀃠यते। तेन म􀃛यामहे-यः कूपे कूपाथ􀁛ः स ककार􀃨य, यः सूप े सूपाथ􀁛ः स सकार􀃨य, यो यूप े यूपाथ􀁛ः स यकार􀃨ये􀇓त॥ वणा􀁛नुपल􀃞धौ चानथ􀁛गतेम􀁛􀃛यामहऽे थ􀁛व􀃛तो वणा 􀁛 इ􀇓त। वृ􀂢ः, ऋ􀂢ः, का􀃖डीरः, आ􀃖डीरः। वृ􀂢 इ􀇓त सवकारेण कि􀃦चदथ􀈾 ग􀃠यते, ऋ􀂢 इ􀇓त वकारापाये सोऽथ􀈾 न ग􀃠यते, का􀃖डीर इ􀇓त सककारेण कि􀃦चदथ􀈾 ग􀃠यते, आ􀃖डीर इ􀇓त ककारापाये सोऽथ􀈾 न ग􀃠यते॥ 􀍩कं त􀃩यु􀁛􀃍यत-े ‘अनथ􀁛गतेः’ इ􀇓त। न साधीयो 􀃩य􀄟ाथ􀁛􀃨य ग􀇓तभ􀁛व􀇓त॥ एवं तह􀈹दं प􀇑ठत􀃥यं 􀃨या􀉮-‘‘वणा􀁛नुपल􀃞धौ चातदथ􀁛गतेः’’ इ􀇓त ॥ त􀃨याथ􀁛􀃨तदथ􀁛ः, तदथ􀁛􀃨य ग􀇓त􀃨तदथ􀁛ग􀇓तः, न तदथ􀁛ग􀇓तरतदथ􀁛ग􀇓तरतदथ􀁛गते􀇐र􀇓त॥ अथवा स त􀇑ह 􀁛 तथा 􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः? ॥ न कत􀁛􀃥यः। उ􀃗तरपदलोपोऽ􀄟 􀄡􀃧ट􀃥यः। त􀉮यथा-उ􀃧􀄚मुख􀍧मव मुखम􀃨य उ􀃧􀄚मुखः खरमुखः। तेषामथ􀁛व􀃛तः॥ [येषां पुनरवयवा अनथ􀁛काः समुदाया अ􀍪प तेषामनथ􀁛काः।] त􀉮यथा एक􀃦च􀂢ु􀃧मा􀃛दश􀁛न े समथ􀁛ः त􀃗समुदाय􀃦च शतम􀍪प समथ􀁛म ,् एक􀃦च 􀇓तल􀃨तैलदान े समथ􀁛ः त􀃗समुदाय􀃦च खाय􀁛􀍪प तैलदाने समथा􀁛॥ येषां पुनरवयवा अनथ􀁛काः, समुदाया अ􀍪प तेषामनथ􀁛काः। त􀉮यथा-एकोऽ􀃛धो दश􀁛नऽे समथ􀁛􀃨त􀃗समुदाय􀃦च शतम􀃜यसमथ􀁛म ,् एका च 􀍧सकता तैलदानेऽसमथा􀁛 य􀇑द तह􀈹मे वणा􀁛 अथ􀁛व􀃛तः। अथ􀁛व􀃗कृता􀇓न 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥ ‘‘पद􀃨य’’ इ􀇓त नलोपाद􀈣􀇓न 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त-धनं वन􀍧म􀇓त॥ (७४ अथ􀁛व􀃗ताया ं दोष􀇓नराकरणवा􀇓त􀁛कम॥् १५॥) ॥*॥ संघात􀃨यैकाथा􀁛􀃗सबु भावो वणा􀁛त ् ॥*॥ संघात􀃨यैक􀃗वमथ􀁛ः। तेन वणा􀁛􀃗सुबु􀃗पि􀃗तन 􀁛 भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ वण􀁛􀃥य􀃗ययापायोपजन􀍪वकारे􀃧वथ􀁛दश􀁛ना􀃛मह-े अनथ􀁛का वणा 􀁛 इ􀇓त॥ वण􀁛􀃥य􀃗यये-कृ ते􀃨तक􀁛 ः, कसेः 􀍧सकताः, 􀇑हंसेः 􀍧संहः। वण􀁛􀃥य􀃗ययो नाथ􀁛􀃥य􀃗ययः॥ अपायो लोपः-हतः 􀃋नि􀃛त, 􀃋न􀃛त ु 􀃋नन।् वणा􀁛पायो नाथाप􀁛 ायः॥ उपजन आगमः-ल􀍪वता, ल􀍪वतुम।् वण􀈾पजनो नाथ􀉟पजनः॥ 􀍪वकार आदेशः घातय􀇓त घातकः। वण􀁛􀍪वकारो नाथ􀁛􀍪वकारः॥ यथैव वण􀁛􀃥य􀃗ययापायोपजन􀍪वकारा भवि􀃛त त􀉮वदथ􀁛􀃥य􀃗ययापायोपजन􀍪वकारैभ􀁛􀍪व-त􀃥यम॥् न चेह त􀉮व􀉮॥ अतो म􀃛यामहे-अनथ􀁛का वणा 􀁛 इ􀇓त॥ उभय􀍧मदं वण􀈶षू􀃈तम- ्अथ􀁛व􀃛तोऽनथ􀁛का इ􀇓त च। 􀍩कम􀄟 􀃛या􀃡यः?॥ 􀃨वभावतः। त􀉮यथा समानमीहमानानां चाधीयानानां च के􀍬चदथैयु􀁛􀃏य􀃛ते अपरे न। न चेदानीं कि􀃦चदथ􀁛वा􀇓न􀇓त कृ 􀃗वा सव􀈷रथ􀁛व􀇓􀆫ः श􀃈यं भ􀍪वतुम, ् कि􀃦च􀉮वाऽनथ􀁛क इ􀇓त कृ 􀃗वा सव􀈷रनथ􀁛कै ः। त􀄟 􀍩क􀃨मा􀍧भः श􀃈यं कतु􀁛म- ्य􀆨ातु􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀄤􀃗यय􀇓नपाता एकवणा􀁛 अथ􀁛व􀃛तोऽतो􀃛येऽनथ􀁛का इ􀇓त। कथ ं य एष भवता वणान􀁛 ामथ􀁛व􀃗ताया ं हेतु􀇽प􀇑द􀃧टः-‘अथ􀁛व􀃛तो वणा 􀁛 धातु􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀄤􀃗यय- 􀇓नपातानामेकवणान􀁛 ामथ􀁛दश􀁛ना􀉮वण􀁛􀃥य􀃗यय े चाथा􀁛􀃛तरगमना􀉮वणा􀁛नुपल􀃞धौ चानथ􀁛गतेः संघाता􀃛तरा􀃖येवैता􀃛येवंजातीयका􀇓न अथा􀁛􀃛तरेष ु वत􀁛􀃛त-े कू पः सूपो यूप इ􀇓त। य􀇑द 􀇑ह वण􀁛􀃥य􀃗ययकृ तमथा􀁛􀃛तरगमन ं 􀃨यात, ् भू􀇓य􀃧ठः कू पाथ􀁛ः सूप े 􀃨यात, ् सूपाथ􀁛􀃦च कू प,े कू पाथ􀁛􀃦च यूप,े यूपाथ􀁛􀃦च कू प,े सूपाथ􀁛􀃦च यूप,े यूपाथ􀁛􀃦च सूपे। यत􀃨त ु खल ु न 􀍩कं 􀍬च􀃗सूप􀃨य वा यूप,े यूप􀃨य वा कू प,े कू प􀃨य वा यूप,े सूप􀃨य वा कू प,े कू प􀃨य वा सूप,े यूप􀃨य वा सूपे। अतो म􀃛यामहे- संघाता􀃛तरा􀃖येता􀃛येवंजातीयका􀃛यथा􀁛􀃛तरेष ु वत􀁛􀃛त इ􀇓त। इदं ख􀃣व􀍪प-भवता वणा􀁛नामथ􀁛व􀃗ता ं 􀄦वु ता साघीयोऽनथ􀁛क􀃗व ं 􀉮यो􀇓ततम।् यो 􀇑ह म􀃛यत-े यः कू प े कू पाथ􀁛ः स ककार􀃨य, यः सूप े सूपाथ􀁛ः स सकार􀃨य, यो यूप े यूपाथ􀁛ः स यकार􀃨ये􀇓त। ऊपश􀃞द􀃨􀃗व􀃨यानथ􀁛कः 􀃨यात॥् अउइण ् ऋलृक ् एओ􀉨 ऐऔच।् ॥*॥‘􀄤􀃗याहारेऽनुब􀃛धाना ं कथम􀃏􀄒हणेष ु न’॥*॥ य एतेऽ􀂢ु 􀄤􀃗याहराथा􀁛 अनुब􀃛धाः 􀍩􀄐य􀃛ते, एतेषाम􀃏􀄒हणेन 􀄒हणं क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?।, द􀍬ध णकार􀈣य􀇓त मधुणकार􀈣य􀇓त ‘इको यण􀍬च’ इ􀇓त यणादेशः 􀄤स􀃏येत॥ आचायाण􀁛 ामुपचारात।् नैत􀃧े वाचाया 􀁛 अ􀃍काया􀁛􀍨ण कृ तव􀃛तः॥ अ􀄤धान􀃗वा􀃍च। न ख􀃣व􀃜येतेषाम􀂢ु 􀄤ाधा􀃛येनोपदेशः 􀍩􀄐यते॥ कु त एतत? ् ॥ एषा 􀃩याचाय􀁛􀃨य शैल􀈣 ल􀃪यते-य􀃗तु􀃣यजातीयां􀃨तु􀃣यजातीयेषूप􀇑दश􀇓त-अचोऽ􀂢ु हलो ह􀃣षु॥ ॥*॥ ऊकालोऽिज􀇓त वा योग􀃨त􀃗कालानां यथा भवेत।् अचां 􀄒हणम􀃍काय 􀉍 तेनैषा ं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥*॥ अथवा योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते-‘‘ऊकालोऽच’ ्’ उ ऊ ऊ ३ इ􀃗येवं कालोऽ􀃏भव􀇓त। ततो ‘‘􀇿􀃨वद􀈣घ􀁛􀃜लुतः’’ ॥*॥ 􀇿􀃨वाद􀈣नां वचनात ् 􀄤ा􀃊याव􀃗तावदेव योगोऽ􀃨तु। अ􀃍काया􀁛􀍨ण यथा 􀃨यु􀃨त􀃗काले􀃧व􀂢 ु (‘अणु􀇑दतस् ू􀄟ऽे णप् द􀄤योजना􀍬धकरणम’ ्) अथ 􀍩कमथ􀁛म􀃛तः􀃨थानामणस् ूपदेशः 􀍩􀄐यत?े ॥ इह स􀃡यँ􀃛ता स􀃥वँ􀃗सरः य􀃣ल􀉈कं त􀃣ल􀉈क􀍧म􀇓त परसवण􀁛􀃨या􀍧स􀆨􀃗वादनु-􀃨वार􀃨यैव 􀉮􀍪वव􀁛चनम।् त􀄟 पर􀃨य परसवण 􀈶 कृ त े त􀃨य यय􀄒् हणेन 􀄒हणात ् पूव􀁛􀃨या􀍪प परसवण􀈾 यथा 􀃨यात॥् नैतदि􀃨त 􀄤योजनम।् व􀃪य􀃗येतत- ् 􀉮􀍪वव􀁛चन े परसवण􀁛􀃗व ं 􀍧स􀆨 ं व􀃈त􀃥यम ् इ􀇓त॥ यावता 􀍧स􀆨􀃗वमु􀃍यत े परसवण 􀁛 एव ताव􀆫व􀇓त॥ परसवण 􀈶 त􀇑ह 􀁛 कृ त े त􀃨य य􀄒ह􀁛 णेन 􀄒हणा􀊊􀍪वव􀁛चन ं यथा 􀃨यात॥् नन ु च भेदो भव􀇓त-स􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चन े 􀇒􀄟यकारम ्, अस􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चन े 􀉮􀍪वयकारम॥् नाि􀃨त भेदः स􀃗य􀍪प 􀉮􀍪वव􀁛चने 􀉮􀍪वयकारमेव॥ ‘‘हलो यमा ं य􀍧म लोपः’’ इ􀃗येवमेक􀃨य लोपेन भ􀍪वत􀃥यम।् एवम􀍪प भेदः। स􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चन े कदा􀍬च􀊊􀍪वयकारम, ् कदा􀍬चत ् 􀇒􀄟यकारम।् अस􀇓त 􀉮􀍪वयकारमेव॥ स एष कथं भेदो न 􀃨या􀉮 ?॥ य􀇑द 􀇓न􀃗यो लोपः 􀃨या􀉮॥ 􀍪वभाषा च स लोपः॥ ॥*॥ अनुवत􀁛त े 􀍪वभाषा, शरोऽ􀍬च य􀉮वारय􀃗ययं 􀉮􀍪व􀃗वम॥् *॥ यदयं ‘‘शरोऽ􀍬च इ􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चन􀄤􀇓तषेध ं शाि􀃨त, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः अनुवत􀁛त े 􀍪वभाषे􀇓त॥’’ कथ ं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम? ् ॥*॥ 􀇓न􀃗ये 􀇑ह त􀃨य लोप े 􀄤􀇓तषेधाथ􀈾 न कि􀃦च􀃗􀃨यात॥् *॥ य􀇑द 􀇓न􀃗यो लोपः 􀃨यात, ् 􀄤􀇓तषेधवचनमनथ􀁛कं 􀃨यात।् अ􀃨􀃗व􀄟 􀉮􀍪वव􀁛चनम, ् ‘‘झरो झ􀇐र सवण’􀈶 ’ इ􀇓त लोपो भ􀍪व􀃧य􀇓त। प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀁛ः-􀍪वभाषा सलोप इ􀇓त ततो 􀉮􀍪वव􀁛चन􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥ नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् 􀇓न􀃗येऽ􀍪प त􀃨य लोप े स 􀄤􀇓तषेधोऽव􀃦यं व􀃈त􀃥यः। यदेतत ् ‘‘अचो रहा􀃟याम’ ्’ इ􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चनम,् लोपापवादः स 􀍪व􀂣ायते॥ यर इ􀃗यु􀃍यते॥ एताव􀃛त􀃦च यरः- यदुत झरो वा यमो वा। य􀇑द चा􀄟 लोपः 􀃨या􀊊􀍪वव􀁛चनमनथ􀁛कं 􀍩कं त􀇑ह 􀁛 तयोय􀈾गयो􀇽दाहरणम ् ?॥ यदकृ त े 􀉮􀍪वव􀁛चन े 􀇒􀄟􀃥य􀃑जननः संयोगः-􀄤􀃗तम, ् अव􀃗तम, ् आ􀇑द􀃗यः॥ इहेदानी ं क􀃗ता 􀁛 ह􀃗त􀈶􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चनसाम􀃘या􀁛􀃣लोपो न भव􀇓त। एव􀍧महा􀍪प लोपो न 􀃨यात-् कष􀁛􀇓त- वष􀁛ती􀇓त। त􀃨माि􀃛न􀃗येऽ􀍪प तदेतद􀃗य􀃛तसं􀇑द􀃊धमाचाया􀁛णां वत􀁛त े 􀍪वभाषानुवत􀁛त े न वे􀇓त॥ ५॥ अयं णकारो 􀉮􀍪वरनुब􀃚यत े पूव􀁛􀃦चवै पर􀃦च। त􀄟ा􀃖􀄒हणेि􀃧व􀃖􀄒हणेष ु च संदेहो भव􀇓त-पूव􀈶ण वा 􀃨युः, असं􀇑द􀃊धम -् पूव􀈶ण, न परेण॥ कु त एतत? ् ॥ न 􀇑ह 􀄝लोपे परेऽणः सि􀃛त॥ ननु चायमि􀃨त -आतृढ; आवृढः इ􀇓त॥ एव ं त􀇑ह 􀁛 साम􀃘या􀃗􀁛 पूव􀈶ण, न परेण । य􀇑द 􀇑ह परेण 􀃨याद􀃖􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮 ‘‘􀄝लोपे पूव􀁛􀃨य द􀈣घ􀈾ऽचः’’ इ􀃗येव 􀄦ूयात॥् अथवा एतद􀍪प न 􀄦ूया􀉮। अचो 􀃩येत􀆫व􀇓त-􀇿􀃨वः द􀈣घ􀁛ः 􀃜लुत इ􀇓त॥ कु त एतत ् ॥ न 􀇑ह के परेऽणः सि􀃛त॥ एव ं त􀇑ह 􀁛 साम􀃘या􀁛􀃗पूव􀈶ण, न परेण। य􀇑द 􀇑ह परेण 􀃨याद􀃖􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨यात, ् ‘‘के ऽचः’’ इ􀃗येव 􀄦ूयात।् अथवा-एतद􀍪प न 􀄦ूयात।् अचो 􀃩येत􀆫व􀇓त-􀇿􀃨वो द􀈣घ􀁛ः 􀃜लुत इ􀇓त॥ कु त एतत ् ?॥ पराभावात।् न􀇑ह पदा􀃛ताः परेऽणः सि􀃛त॥ एव ं त􀇑ह 􀁛 साम􀃘या􀁛􀃗पूव􀈶ण, न परेण। य􀇑द 􀇑ह परेण 􀃨यात,् अ􀃖􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨यात ् ‘‘अचोऽ􀄤गृ􀃩य􀃨यानुना􀍧सकः’’ इ􀃗येव 􀄦ूयात।् अथवा- एतद􀍪प न 􀄦यू ात, ् अच एव 􀇑ह 􀄤गृ 􀃩या भवि􀃛त॥ अि􀃨म􀃨त􀃩य􀁛􀃖􀄒हणे संदेहः-‘‘उरण ् रपरः’’ इ􀇓त॥ कु त एतत? ् ॥ न 􀃩युः 􀃨थाने परेऽणः सि􀃛त॥ 􀍩कं च 􀃨यात ् य􀉮य􀄟 रपर􀃗वं 􀃨यात?् ॥ ‘‘हलो यमां य􀍧म लोपः’’इ􀃗येवमेक􀃨या􀄟 लोपो भ􀍪व􀃧यती􀇓त॥ 􀍪वभाषा स लोपः, 􀍪वभाषा􀄮वणं 􀄤स􀃏येत॥ अयं त􀇑ह 􀁛 􀇓न􀃗यो लोपः ‘‘रो 􀇐र’‘ इ􀇓त॥ न श􀃈यः स पदा􀃛त􀃨य इ􀃗येवं 􀍪व􀂣ातुम।् इह 􀇑ह लोपो न 􀃨यात, ् जगृ􀁛घेल􀁛􀉬.अजघा􀁛ः पा􀃨प􀆨􀈶ः इह त􀇑ह-􀁛 मात ॄ 􀍪पतणॄ ा􀍧म􀇓त रपर􀃗व ं 􀄤स􀃏येत॥ आचाय􀁛􀄤व􀇓ृ त􀂣ा􀁛पय􀇓त-ना􀄟 रप􀃗वं भवती􀇓त। यदयम ् ‘‘ऋत इ􀆨ातोः’‘ इ􀇓त धातु􀄒हण ं करो􀇓त॥ धातु􀄒हण􀃨यैत􀃗􀄤योजनम- ् इह मा भूत- मातॄणां 􀍪पतणॄ ा􀍧म􀇓त। य􀇑द चा􀄟 रपर􀃗व ं 􀃨या􀆨ातु􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮। रपर􀃗वे कृ तऽे न􀃛􀃗य􀃗वा􀇑द􀃗􀃗वं न भ􀍪व􀃧य􀇓त। प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀁛ः- ना􀄟 रपर􀃗वं भवती􀇓त। ततो धातु􀄒हण ं करो􀇓त॥ मा भूदेवम।् ‘‘उपधाया􀃦च’’ इ􀃗येव ं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ इहा􀍪प त􀇑ह 􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त- मातणॄ ा􀍧म􀇓त॥ त􀃨मा􀃗त􀄟 धातु􀄒हण ं कत􀁛􀃥यम॥् एव ं त􀇑ह-􀁛 साम􀃘या􀁛􀃗पूव􀈶ण, न परेण। य􀇑द 􀇑ह परेण 􀃨यात,् अ􀃖􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮 ‘‘उर􀄗परः’’ इ􀃗येव कु त एतत ् ?॥ ॥*॥ सवण􀈶ऽण ् तपरं 􀃩यऋु त॥् *॥ यदयम ् ‘‘उऋ􀁛 त’् ‘ इ􀃗यृकार े तपरकरणं करो􀇓त, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-परेण, न पूव􀈶णे􀇓त॥ इ􀃖􀄒हणेष ु त􀇑ह 􀁛 संदेहः॥ असि􀃛द􀃊धम ् परेण, न पूव􀈶णं॥ कु त एतत ् ?॥ ॥*॥ 􀃡वोर􀃛य􀄟 परेणेण ् 􀃨यात॥् *॥ य􀄟े􀃍छ􀇓त पूव􀈶ण, संमृ􀉮य 􀄒हणं त􀄟 करो􀇓त-􀃡वो􀇐र􀇓त। त􀃍च गु􀇽 भव􀇓त॥ कथ ं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम ् ?॥ त􀄟 􀍪वभि􀃈त􀇓नद􀈶श े समं 􀉮ृ य􀄒हण े चाध􀁛चत􀄰ो मा􀄟ाः, 􀄤􀃗याहार􀄒हणे पुनि􀃨त􀃨􀄟ो मा􀄟ाः। सोऽयमेव ं लघीयसा 􀃛यासेन 􀍧स􀆨 े स􀇓त य􀉮गर􀈣यांस ं य􀃗नमारभत े त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-परेण, न पूव􀈶ण􀇓े त॥ 􀍩कं पुनव􀁛ण􀈾􀃗स􀃗ता􀍪ववायं णकारो 􀉮􀍪वरनुब􀃚यते? ॥ एत􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-भव􀃗येषा प􀇐रभाषा-‘‘􀃥या􀃉यानतो 􀍪वशेष􀄤􀇓तपि􀃗तन 􀁛 􀇑ह संदेहाद-ल􀂢णम’ ्’ इ􀇓त। ञमङणनम ् ॥ ७॥ झभञ ् ॥ ८।। 􀍩कमथ􀁛􀍧ममौ मुखना􀍧सकावचनो वणा􀁛नुभावनुब􀃚येत,े न ञकार एवानुब􀃚येत ?॥ कथं-या􀇓न मकारेण 􀄒हणा􀇓न?॥ ‘हलो यमां य􀍧म लोपः’ स􀃛तु ञकारेण॥, ‘हलो यञां य􀍬ञ लोपः’ इ􀇓त [कथम] ् ‘‘हलो यमा ं य􀍧म लोपः’’ इ􀇓त॥ [अ􀃨तु ञकारेण] ‘‘हलो यञां य􀍬ञ लोपः’‘ इ􀇓त॥ नैवं श􀃈यम।् झकारभकारयोर􀍪प झकारभकारयोल􀈾पः 􀄤स􀃏येत॥ कथं- ‘‘पुमः ख􀃡य􀃠परे’‘ इ􀇓त? ॥ एतद􀃜य􀃨तु ञकारेण ‘‘पुमः ख􀃡य􀃑परे ’’इ􀇓त॥ नैवं श􀃈यम।् झकारभकारपरेऽ􀍪प 􀇑ह ख􀇓य 􀇽ः 􀄤स􀃏येत॥ कथ-ं ‘‘ङमो 􀇿􀃨वाद􀍬च ङमुि􀃖न􀃗यम’’् इ􀇓त ?॥ एतद􀃜य􀃨त ु ञकारेण ‘‘ङञो 􀇿􀃨वाद􀍬च ङञुि􀃖न􀃗यम’ ्’ इ􀇓त॥ नैव श􀃈यम।् झकारभकारयोरऽ􀍪प 􀇑ह पदा􀃛तयोझ􀁛कारभकारावागमौ 􀃨याताम॥् एवम􀍪प प􀃑चागमा􀃨􀄟य आग􀍧मनः वैष􀃠या􀃗सं􀃉यातानुदेशो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ स􀃛तु ताव􀉮येषामागमानामाग􀍧मनः सि􀃛त। झकारभकारौ पदा􀃛तौ न 􀃨त इ􀇓त कृ􀃗वा आगमाव􀍪प न न 􀂢ीयत े न 􀂢रती􀇓त वाऽ􀂢रम॥् अ􀃦नोतेवा 􀁛 पुनरयमौणा􀇑दकः सरन􀄤् 􀃗ययः। अ􀃦नुत े इ􀃗य􀂢रम॥् ॥*॥ ‘वण 􀁛 वाऽऽहु ः पूव􀁛सू􀄟’े॥*॥ ॥*॥ ‘वण􀁛􀂣ान ं वाि􀃊वषयो य􀄟 च 􀄦􀃩य वत􀁛त े ॥ तदथ􀁛􀍧म􀃧टबु􀆨यथ 􀉍 ल􀃚वथ 􀉍 चोप􀇑द􀃦यत’े ॥ २॥*॥ सोयम􀂢रसमा􀃠नायो वा􀃈समा􀃠नायः पुि􀃧पतः फ􀍧लत􀃦च􀃛􀄡तारकव􀃗􀄤􀇓तम􀍨णडतो वे􀇑दत􀃥यो 􀄦􀃩मरा􀍧शः, सव􀁛वेदपु􀃖यफलावाि􀃜त􀃦चा􀃨य 􀂣ाने भव􀇓त, माता􀍪पतरौ चा􀃨य 􀃨वग􀈶 लोके मह􀈣येते॥ 􀄤थम􀃨या􀃚याय􀃨य 􀄤थम े पादे 􀉮􀍪वतीयमा􀇑􀉯 नकम॥् अथ 􀄤थमा􀃚याय े 􀄤थमपादे तृतीयाि􀃩नकम।् कु􀃗वं क􀃨मा􀃛न भव􀇓त ‘‘चोः कुः, पद􀃨य’‘ इ􀇓त? ॥ य􀇑द भसं􀂣ा, ‘‘वृ􀍪􀆨रादैजदे􀉨गुणः’‘ इ􀇓त ज􀃦􀃗वम􀍪प न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ उभयसं􀂣ा􀃛य􀍪प छ􀃛दां􀍧स 􀇺􀃦य􀃛ते। त􀉮यथा ‘स सु􀃧ठुभास ऋ􀃈वता गणेन' पद􀃗वा􀃗कु 􀃗वम ,् भ􀃗वा􀃏ज􀃦􀃗वं न भव􀇓त। एव􀍧महा􀍪प पद􀃗वा􀃏ज􀃦􀃗वम, ् भ􀃗वा􀃗कु 􀃗व ं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ 􀍩कं पुन􀇐रद ं त􀆫ा􀍪वत􀄒हणम- ् वृ􀍪􀆨􀇐र􀃗येव ं ये आकारैकारौकारा भा􀃥य􀃛ते, तेषा ं 􀄒हणम, ् य􀇑द त􀆫ा􀍪वत􀄒हणम,् शाल􀈣यो माल􀈣य इ􀇓त वृ􀆨ल􀂢ण􀃦छो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। आ􀄨मयम, ् शालमयम ,् वृ􀍪􀆨ल􀂢णो मय􀃖न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। आ􀄨गु􀃜ताय􀇓नः, शालगु􀃜ताय􀇓नः, वृ􀆨ल􀂢णः 􀍩फञ ् न अथादै􀃏मा􀄟􀃨य 􀄒हणम,् सव􀈾 भासः सव􀁛भास इ􀇓त ‘‘उ􀃗तरपदवृ􀆨ौ सव 􀉍 च’‘ इ􀃗येष 􀍪व􀍬धः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इह च तावती भाया􀁛 य􀃨य ताव􀆫ाय􀁛ः ‘‘वृ􀍪􀆨􀇓न􀍧म􀃗त􀃨य’‘ इ􀇓त पुवं􀆫ाव􀄤􀇓तषेधः॥ नन ु चो􀃈तम- ् सव􀈾 भास सव􀁛भास इ􀇓त ‘‘उ􀃗तरपदवृ􀆨ौ सव 􀉍 च’‘ इ􀃗येष 􀍪व􀍬धः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। नैवं 􀍪व􀂣ायते-उ􀃗तरपद􀃨य वृ􀍪􀆨􀇽􀃗तरपदवृ􀍪􀆨􀇽􀃗तरपदवृ􀆨ा􀍪व􀇓त॥ ‘‘उ􀃗तरपद􀃨य’‘ इ􀃗येव ं 􀄤कृ 􀃗य या वृ􀍪􀆨􀃨त􀉮व􀃗यु􀃗तरपद,े इ􀃗येवमेत􀉮􀍪व􀂣ायते॥ अव􀃦यं चैतदेव ं 􀍪व􀂣ेयम।् त􀆫ा􀍪वत􀄒हण े स􀃗यपीह 􀄤स􀃏येत-सव􀁛ः कारकः सव􀁛कारक इ􀇓त॥ यद􀃜यु􀃍यत-े इह तावती भाया 􀁛 य􀃨य ताव􀆫ाय􀁛ः याव􀆫ाय 􀁛 इ􀇓त च ‘‘वृ􀍪􀆨􀇓न􀍧म􀃗त􀃨य-’‘ इ􀇓त पुवं􀆫ाव􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। नैव ं 􀍪व􀂣ायत-े व􀆨ृ 􀈶􀇓न􀍧म􀃗तं वृ􀍪􀆨􀇓न􀍧म􀃗त ं वृ􀍪􀆨􀇓न􀍧म􀃗त􀃨ये􀇓त॥ वृ􀆨े􀇓न􀁛􀍧म􀃗त ं यि􀃨म􀃛सोऽय ं वृ􀍪􀆨􀇓न􀍧म􀃗त ं वृ􀍪􀆨􀇓न􀍧म􀃗त􀃨ये􀇓त॥ 􀍩कं च वृ􀆨े􀇓न􀁛􀍧म􀃗तम? ् ॥ योऽसौ ककारो ञकारो णकारो वा ॥ अथवा यः कृ 􀃗􀃨नाया वृ􀆨े􀇓न􀁛􀍧म􀃗तम॥् क􀃦च कृ 􀃗􀃨नाया वृ􀆨े􀇓न􀁛􀍧म􀃗तम ?् ॥ (९१ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम ् ॥ १ ॥) ॥ '॥ सं􀂣ा􀍬धकारः सं􀂣ासं􀄤􀃗ययाथ􀁛ः॥ '॥ ‘‘अथ सं􀂣ा’‘ इ􀃗येवं 􀄤कृ􀃗य वृ􀉮􀃚यादयः श􀃞दाः प􀇑ठत􀃥याः॥ सं􀂣ासं􀄤􀃗ययाथ􀁛ः। वृ􀉮􀃚याद􀈣ना ं श􀃞दाना ं ÷सं􀂣ा' इ􀃗येष सं􀄤􀃗ययो यथा 􀃨यात॥् (९२ आ􀂢ेपवा􀇓त􀁛क􀉮􀍪वतीयख􀃖डम ् ॥ १॥) ॥ '॥ इतरथा 􀃩यसं􀄤􀃗ययो यथा लोके॥ '॥ अ􀍩􀄐यमाणे 􀇑ह सं􀂣ा􀍬धकारे वृ􀉮􀃚याद􀈣ना ं सं􀂣े􀃗येष सं􀄤􀃗ययो न 􀃨यात॥् इद􀍧मदानी ं बहु सू􀄟मनथ􀁛कं 􀃨यात॥् ‘‘यथा लोके '’। लोके 􀃩यथ􀁛वि􀃛त चानथ􀁛का􀇓न च वा􀃈या􀇓न 􀇺􀃦य􀃛ते। अथ􀁛वि􀃛त तावत- ् देवद􀃗त गाम􀃟याज शु􀃣का ं द􀃖डेन' देवद􀃗त गाम􀃟याज कृ 􀃧णाम ् इ􀇓त। अनथ􀁛का􀇓न-‘‘दश दा􀍫डमा􀇓न षडपूपाः कु􀃖डमजािजनं पलल􀍪प􀃖डः अधरो􀇽कमेत􀃗कुमाया􀁛ः 􀃨फैयकृत􀃨य 􀍪पता 􀄤􀇓तशीनः' इ􀇓त॥ 􀍩􀄐यमाणऽे 􀍪प सं􀂣ा􀍬धकारे सं􀂣ास􀍯ं 􀂣नोरसंदेहो व􀃈त􀃥यः॥ कु तो 􀃩येतत, ्-वृ􀍪􀆨श􀃞दः सं􀂣ा, आदैचः सं􀍯􀂣न इ􀇓त। न पुरादैचः सं􀂣ा, वृ􀍪􀆨श􀃞दः सं􀂣ी􀇓त? ॥ य􀃗तावदु􀃍यत-े ‘‘सं􀂣ा􀍬धकारः क􀃗त􀁛􀃥यः सं􀂣ासं􀄤􀃗ययाथ􀁛ः' इ􀇓त॥ न क􀃗त􀁛􀃥यः। (९४ 􀍧स􀆨ा􀃛तवा􀇓त􀁛क􀄤थमख􀃖डम ् ॥ ३॥) त􀉮यथा लौ􀍩कके ष ु वै􀇑दके ष ु च कृ ता􀃛तेष॥ु लोके ताव􀃛माता􀍪पतरौ पु􀄟􀃨य जात􀃨य संवृतऽे वकाश े नाम कुवा􀁛ते-देवद􀃗तो य􀂣द􀃗त इ􀇓त। तयो􀇽पचाराद􀃛येऽ􀍪प जानि􀃛त इयम􀃨य सं􀂣े􀇓त॥ वेदे या􀍯􀂣काः सं􀂣ां एव􀍧महा􀍪प-इहैव ताव􀃗के􀍬च􀉮वयाच􀂢ाणा आहुः-वृ􀍪􀆨श􀃞दः सं􀂣ा, आदैचः सं􀍯􀂣न इ􀇓त॥ अपरे पुनः ‘‘􀍧स􀍬च वृ􀍪􀆨ः’‘ इ􀃗यु􀃈􀃗वाऽऽकारैकारौकारानुदाहरि􀃛त। तेन म􀃛यामहे-यया 􀄤􀃗या􀃡य􀃛ते सा सं􀂣ा, ये यद􀃜यु􀃍यते-􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प सं􀂣ा􀍬धकारे सं􀂣ासं􀍯􀂣नोरसंदेहो व􀃈त􀃥य इ􀇓त॥ ॥ '॥ सं􀂣ासं􀂣् यसंदेह􀃦च॥ '॥ (१९ 􀍧स􀆨ा􀃛तहेतुवा􀇓त􀁛क􀄤यमख􀃖डम ् ॥ ५॥) अथवाऽनाकृ􀇓तः सं􀂣ा, आकृ􀇓तम􀃛तः सं􀍯􀂣नः। लोकेऽ􀍪प 􀃩याकृ􀇓तमतो मांस􀍪प􀃖ड􀃨य देवद􀃗त इ􀇓त अथ वा-􀍩कं 􀍬चि􀃣ल􀉨गमास􀃏य व􀃪या􀍧म-इ􀃗यं􀍧ल􀉨गा सं􀂣े􀇓त। वृ􀍪􀆨श􀃞द े च तत ् 􀍧ल􀉨गं क􀇐र􀃧यत,े तमेवोपाल􀃟य अगमकं त े सू􀄟म ् इ􀇓त, त􀃨यैव पुनः 􀄤माणीकरण􀍧म􀃗येतदयु􀃈तम।् अप􀇐रतु􀃧यन ् ख􀃣व􀍪प भवाननेन ‘‘अनाकृ􀇓त􀍧ल􀁛􀉨गेन वा’‘ इ􀃗याह॥ य􀉮य􀃜येतदु􀃍यते। अथवैत􀇑ह 􀁛 इ􀃗सं􀂣ा न व􀃈त􀃥या। लोप􀃦च न व􀃈त􀃥यः। सं􀂣ा􀍧ल􀉨गमनुब􀃛धेष ु क􀇐र􀃧यते। न च सं􀂣ायाः 􀇓नविृ 􀃗त􀇽􀁛 􀃍यते। 􀃨वभावतः सं􀂣ा सं􀍯􀂣नं 􀄤􀃗या􀃡य 􀃨वयं 􀇓नवत􀁛त े 􀍧स􀃚य􀃗येवम।् अपा􀍨णनीय ं त ु भव􀇓त॥ नन ु चो􀃈तम- ् ’‘सं􀂣ा􀍬धकारः सं􀂣ासं􀄤􀃗ययाथ 􀁛 इतरथा 􀃩यसं􀄤􀃗ययो यथा लोके ’‘ इ􀇓त॥ न च यथा लोके तथा 􀃥याकरणे। 􀄤माणभूत आचाय􀈾 दभ􀁛प􀍪व􀄟पा􀍨णः शुचाववकाश े 􀄤ा􀉨मुख उप􀍪व􀃦य महता 􀄤य􀃗नेन सू􀄟ा􀍨ण 􀄤णय􀇓त 􀃨म। त􀄟ाश􀃈यं वण􀈶ना􀃜यनथ􀁛के न भ􀍪वतुम, ् 􀍩कं पुन􀇐रयता सू􀄟ेण॥ कु तो न ु ख􀃣वेतत- ् सं􀂣ासं􀍯􀂣नावेवे􀇓त। न पुनः सा􀃚वनुशासनऽे ि􀃨ञ श् ा􀃨􀄟 े साधु􀃗वमनेन 􀍩􀄐यत?े ॥ कृ तमनयोः साधु􀃗वम ् ॥ वृ􀍪􀆨र􀃨माय􀍪वशणे प􀇑द􀃧टः 􀄤कृ 􀇓तपाठे, त􀃨मात ् ि􀃈त􀃛􀄤􀃗ययः आदैचोऽ􀃜य􀂢रसमा􀃠नाये उप􀇑द􀃧टाः॥ 􀄤योग􀇓नयमाथ 􀉍 तह􀈹दं 􀃨यात- ् वृ􀍪􀆨श􀃞दा􀃗पर े आदैचः 􀄤यो􀃈त􀃥या इ􀇓त॥ नेह 􀄤योग􀇓नयम आर􀃟यते॥ 􀍩कं त􀇑ह 􀁛 ?॥ सं􀃨कृ 􀃗य सं􀃨कृ 􀃗य पदा􀃛यु􀃗सृ􀃏य􀃛त े तेषा ं यथे􀃧ट􀍧भस􀃠ब􀃛धो भव􀇓त त􀉮यथा-आहर पा􀄟म, ् पा􀄟माहरे􀇓त॥ ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨यादेशा उ􀃍य􀃛ते। न चा􀄟 ष􀃧ठ􀈤ं प􀃦यामः॥ आगमा अ􀍪प ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨यैवो􀃍य􀃛ते। 􀍧ल􀉨गेन च । न चा􀄟 ष􀃧ठ􀈤, न ख􀃣व􀃜यागम􀍧ल􀉨गं इदं ख􀃣व􀍪प भूयः सामाना􀍬धकर􀃖यमेक􀍪वभि􀃈त􀃗वं च। 􀉮वयो􀃦चैत􀆫व􀇓त॥ त􀃍च न, 􀉮वयो􀇑ह 􀁛 􀄤तीतपदाथ􀁛कय􀈾लोके 􀍪वशेषण􀍪वशे􀃧यभावो भव􀇓त। न चादै􀃍छ􀃞दः 􀄤तीतपदाथ􀁛कः। त􀄟 􀃗वेतावा􀃛संदेहः-कः सं􀂣ी का सं􀂣े􀇓त॥ स चा􀍪प 􀃈व संदेहः ?॥ य􀄟ोभे समाना􀂢रे?॥ य􀄟 􀃗व􀃛यतर􀃣लघु सा सं􀂣ा, य􀉮गु􀇽 स सं􀂣ी ॥ कु त एतत? ् ॥ ल􀃚वथ 􀉍 􀇑ह सं􀂣ाकरणम॥् त􀄟ा􀃜ययं नाव􀃦य ं गु􀇽लघुतामेवोपल􀂢􀇓यतुमह􀁛􀇓त॥ 􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥ अनाकृ􀇓तताम􀍪प। अनाकृ􀇓तः सं􀂣ा, आकृ􀇓तम􀃛तः सं􀍯􀂣नः। लोकेऽ􀍪प 􀃩याकृ􀇓तमतो मांस􀍪प􀃖ड􀃨य अथवाऽऽव􀇓त􀁛􀃛यः सं􀂣ा भवि􀃛त। वृ􀍪􀆨श􀃞द􀃦चावत􀁛त, े नादै􀃍छ􀃞दः। त􀉮यथा-इतर􀄟ा􀍪प देवद􀃗तश􀃞द अथवा पूव􀈾􀃍चा􀇐रतः सं􀂣ी, परो􀃍चा􀇐रता सं􀂣ा॥ कु त एतत? ् सतो 􀇑ह का􀇓य􀉍णः काय􀈶ण भ􀍪वत􀃥यम।् त􀉮यथा-इतर􀄟ा􀍪प सतो मांस􀍪प􀃖ड􀃨य देवद􀃗त इ􀇓त सं􀂣ा 􀍩􀄐यते॥ कथ ं ‘‘वृ􀍪􀆨रादैज’ ्‘ इ􀇓त? ॥ एतदेकमाचाय􀁛􀃨य मंगलाथ 􀉍 मृ􀃧यताम।् मा􀉨ग􀍧लक आचाय􀈾 महतः शा􀃨􀄟ौघ􀃨य म􀉨गलाथ 􀉍 वृ􀍪􀆨श􀃞दमा􀇑दतः 􀄤यु􀉨􀃈ते। म􀉨गलाद􀈣􀇓न 􀇑ह शा􀃨􀄟ा􀍨ण 􀄤थ􀃛ते वीरपु􀇽षका􀍨ण भव􀃛􀃗यायु􀃧म􀃗पु􀇽षका􀍨ण चा􀃚येतार􀃦च वृ􀍪􀆨यु􀃈ता यथा 􀃨यु􀇐र􀇓त॥ सव􀁛􀄟ैव 􀇑ह 􀃥याकरणे पूव􀈾􀃍चा􀇐रतः दोषवा􀃛ख􀃣व􀍪प सं􀂣ा􀍬धकारः। अ􀃧टमऽे 􀍪प 􀇑ह सं􀂣ा 􀍩􀄐यत-े ’‘त􀃨य परमा􀄨􀍫े डतम’ ् ‘ इ􀇓त॥ अथवाऽ􀃨थानऽे यं य􀃗नः 􀍩􀄐यते। न ह􀈣दं लोका􀇓􀆫􀉮यत।े यद􀈣दं लोका􀇓􀆫􀉮यत ततो य􀃗नाह􀉍 􀃨यात।् त􀉮यथा -अगो􀂣ाय कि􀃦च􀉮गां स􀃈थ􀇓न कण􀈶 वा गृह􀈣􀃗वोप􀇑दश􀇓त-अयं गौ􀇐र􀇓त। न चा􀃨मयाच􀃧टे त􀄟ैत􀃗􀃨यात- ् ÷कृ त􀃨त􀄟 पूव􀈷र􀍧भसंब􀃛धः' इ􀇓त॥ लोकेऽ􀍪प 􀇑ह य􀃨मै सं􀄤􀃗युप􀇑दश􀇓त त􀃨याकृतः। अथ त􀄟 कृतः, इहा􀍪प कृतो 􀄡􀃧ट􀃥यः॥ (९८ अथा􀃛यो􀃛या􀄮या􀂢ेपवा􀇓त􀁛कम ् ॥ १॥) ॥*॥ सतो वृ􀉮􀃚या􀇑दषु सं􀂣ाभावा􀃗तदा􀄮य इतरेतरा􀄮य􀃗वाद􀄤􀍧स􀍪􀆨ः॥*॥ सतः सं􀍯􀂣नः सं􀂣ाभावात।् तदा􀄮ये सं􀂣ा􀄮य े सं􀍯􀂣􀇓न वृ􀆨ा􀇑दि􀃧वतरेतरा􀄮य􀃗वाद􀄤􀍧स􀍪􀆨ः॥ का इतरेतरा􀄮यता?॥ सतामादैचा ं सं􀂣या भ􀍪वत􀃥यम ,् सं􀂣या चादैचो भा􀃥य􀃛ते। तदेत􀇑दतरेतरा􀄮यं भव􀇓त। इतरेतरा􀄮या􀍨ण च काया􀁛􀍨ण न 􀄤क􀃣प􀃛ते। त􀉮यथा- नौना􀁛􀍪व- ब􀆨ा नेतर􀄟ाणाय भव􀇓त॥ ननु च भो इतरेतरा􀄮या􀃖य􀍪प काया􀁛􀍨ण 􀇺􀃦य􀃛ते। त􀉮यथा नौः शकटं वह􀇓त, शकटं च नावं वह􀇓त॥ अ􀃛यद􀍪प त􀄟 􀍩कं􀍬च􀆫व􀇓त जलं 􀃨थलं वा। 􀃨थले शकटं नावं वह􀇓त। जले नौः शकटं वह􀇓त॥ ॥*॥ 􀍧स􀆨ं त ु 􀇓न􀃗यश􀃞द􀃗वात॥् *॥ 􀇓न􀃗यश􀃞द􀃗वात।् 􀇓न􀃗याः श􀃞दाः, 􀇓न􀃗येष ु श􀃞देषु सतामादैचा ं सं􀂣ा 􀍩􀄐यत,े न च सं􀂣या आदैचो ॥*॥ 􀍩कमथ 􀉍 शा􀃨􀄟􀍧म􀇓त चेि􀃛नवत􀁛क􀃗वाि􀃗स􀆨म॥् *॥ 􀇓नवतक􀁛 ं शा􀃨􀄟म ् ॥ मृिजर􀃨माय􀍪वशेषेणोप􀇑द􀃧टः त􀃨य सव􀁛􀄟 मृिजबु􀍪􀆨ः 􀄤स􀃈ताः। त􀄟ानेन 􀇓नवृ􀇓तः 􀍩􀄐यत े मृजेर􀉨􀍩क􀃗स ु 􀄤􀃗ययेष ु मृिज􀄤संग े मािज􀁛ः साधुभ􀁛व􀇓त॥ ॥*॥ वृ􀍪􀆨गुणसं􀂣योः 􀄤􀃗येकं वचनम ् ॥*॥ वृ􀍪􀆨गुणसं􀂣योः 􀄤􀃗येकं 􀄒हणं कत􀁛􀃥यम॥् 􀄤􀃗येकं वृ􀍪􀆨गुणसं􀂣 े भवत इ􀇓त व􀃈त􀃥यम॥् (१०१ आ􀂢ेपवारक􀍧स􀆨ाि􀃛तवा􀇓त􀁛कम ् ॥ ४॥) ॥*॥ अ􀃛य􀄟 सहचवना􀃗समुदाय े स􀉨􀂣ा􀄤स􀉨गः॥*॥ अ􀃛य􀄟 सहचवना􀃗समुदाय े वृ􀍪􀆨गुणसं􀂣योर􀄤स􀉨गः। य􀄟े􀃍छ􀇓त सहभूताना ं काय,􀉍 करो􀇓त त􀄟 सह􀄒हणम।् त􀉮यथा ‘‘सह सुपा’‘ ‘‘उभे अ􀃟य􀃨त ं सह’‘ इ􀇓त॥ ॥ *॥ 􀄤􀃗यवयवं च वा􀃈यप􀇐रसमा􀃜तेः॥*॥ 􀄤􀃗यवयवं च वा􀃈यप􀇐रसमाि􀃜त􀇺􀁛􀃦यते। त􀉮यथा देवद􀃗तय􀂣द􀃗त􀍪व􀃧णु􀍧म􀄟ा भो􀃏य􀃛ता􀍧म􀇓त। न चो􀃍यते 􀄤􀃗येक􀍧म􀇓त। 􀄤􀃗येकं च भुिजः प􀇐रसमा􀃜यते॥ नन ु चायम􀃜यि􀃨त 􀇺􀃧टा􀃛तः-’‘समुदाय े वा􀃈यप􀇐रसमाि􀃜तः’‘ इ􀇓त। त􀉮यथा- ÷गगा􀁛ः शत ं द􀃖􀉬य􀃛ताम' ् इ􀇓त। अ􀍬थ􀁛न􀃦च राजानो 􀇑हर􀃖येन भवि􀃛त। न च 􀄤􀃗येकं द􀃖डयि􀃛त॥ स􀃗येति􀃨म􀃛􀇺􀃧टा􀃛त े य􀇑द त􀄟 सह 􀄒हण ं 􀍩􀄐यत,े इहा􀍪प 􀄤􀃗येक􀍧म􀇓त व􀃈त􀃥यम ् अथ त􀄟ा􀃛तरेण सह􀄒हणं सहभूताना ं काय 􀉍 भव􀇓त, इहा􀍪प नाथ􀁛ः 􀄤􀃗येक􀍧म􀇓त वचनेन॥ ॥ ॥ आकार􀃨य तपरकरणं सवणा􀁛थ􀁛म॥् ॥ सवणा􀁛थ􀁛म॥् ‘‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’‘ इ􀇓त त􀃗कालाना ं सवणा􀁛ना ं 􀄒हण ं यथा 􀃨यात॥् 􀍩कं च कारणं न 􀃨या􀉮? ॥ कथ ं पुन􀂣ा􀁛यत-े भेदका उदा􀃗तादय इ􀇓त? ॥ एव ं 􀇑ह 􀇺􀃦यत े लोके य उदा􀃗त े कत􀁛􀃥यऽे नुदा􀃗त ं करो􀇓त खि􀃖डकोपा􀃚याय􀃨त􀃨म ै चपेटा ं ददा􀇓त अि􀃨त 􀄤योजनमेतत॥् 􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॥ इ􀇓त- ॥ ॥ भेदक􀃗वा􀃗गुण􀃨य ॥ ॥ आनुना􀍧स􀃈य ं नाम गुणः, त􀇓􀆫􀃛न􀃨या􀍪प 􀄒हण ं यथा 􀃨यात॥् 􀍩कं च कारण ं न 􀃨यात? ् ॥ कथ ं पुन􀂣ा􀁛यत-े भेदका गुणा इ􀇓त? ॥ एव ं 􀇑ह 􀇺􀃦यत े लोके एकोऽयमा􀃗मा उदकं नाम, त􀃨य गुणभेदाद􀃛य􀃗व ं भव􀇓त-अ􀃛य􀇑ददं शीतम, ् ननु च भो अभेदका अ􀍪प गुणा 􀇺􀃦य􀃛ते। त􀉮यथा देवद􀃗तो मु􀃖􀉬य􀍪प ज􀉪य􀍪प 􀍧श􀃉य􀍪प 􀃨वामा􀃉यां उभय􀍧मदं गुणेषू􀃈तम -्भेदकाः, अभेदका इ􀇓त। 􀍩कं पुनर􀄟 􀃛या􀃡यम? ् ॥ कु त एतत? ् ॥ यदयम- ् ‘‘अि􀃨थद􀍬धस􀃈􀃘य􀃪णानमनङुदा􀃗तः’’ इ􀃗युदा􀃗त􀄒हण ं करो􀇓त त􀃏􀂣ापय􀃗या- चाय􀈾ऽभेदका गुणा इ􀇓त। य􀇑द 􀇑ह भेदका गुणा 􀃨युः, उदा􀃗तमेवो􀃍चारयेत॥् य􀇑द त􀃩य􀁛भेदका गुणा अनुदा􀃗तादेर􀃛तोदा􀃗ता􀃍च यदु􀃍यत े त􀃗􀃨व􀇐रतादेः 􀃨व􀇐रता􀃛ता􀃍च 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। आ􀄮ीयमाणो गुणो भेदको भव􀇓त। त􀉮यथा- शु􀃈लमालभेत' ÷कृ􀃧णमालभेत'। त􀄟 यः शु􀃈ल आल􀃞ध􀃥ये कृ 􀃧णमालभत,े न 􀇑ह तेन यथो􀃈त ं कृ त ं भव􀇓त॥ असंदेहाथ􀁛􀃨त􀇑ह 􀁛 तकारः। ऐिज􀃗यु􀃍चमान े संदेहः 􀃨यात ् 􀍩क􀍧ममावैचावेव, आहो􀃨वदाकारोऽ􀃜य􀄟 संदेहमा􀄟मेत􀆫व􀇓त। सव􀁛संदेहेष ु चेदमुप􀇓त􀃧ठत े ÷􀃥या􀃉यानतो 􀍪वशेष􀄤􀇓तपि􀃗तन􀁛 􀇑ह संदेहादल􀂢णम' ् इ􀇓त। 􀄟याणां 􀄒हण􀍧म􀇓त 􀃥या􀃉या􀃨यामः। अ􀃛य􀄟ा􀍪प 􀃩ययमेवंजातीयकेषु संदेहेषु न कि􀃦च􀉮य􀃗नं इदं त􀇑ह 􀁛 􀄤योजनम- ्आ􀃛तय􀁛ति􀃨􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ाणा ं 􀃨था􀇓ननां 􀇒􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ा आदेशा मा भूवि􀃛न􀇓त। ख􀉪वा इ􀃛􀄡ः ख􀉪वे􀃛􀄡ः, ख􀉪वा उदकं ख􀉪वोदकम, ् ख􀉪वा ईषा ख􀉪वेषा, ख􀉪वा ऊढा ख􀉪वोढा, ख􀉪वा एलका ख􀉪वैलका, ख􀉪वा ओदनः ख􀉪वौदनः, ख􀉪वा ऐ􀇓तकायनः ख􀉪वै􀇓तकायनः, ख􀉪वा औपगवः अथ 􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प तकारे क􀃨मादेव 􀇒􀄟मा􀄟चतुमा􀄟􀁛 ाणा ं 􀃨था􀇓नना ं 􀇒􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ा आदेशा न ननु तः परो य􀃨मा􀃗सोऽयं तपरः॥ य􀇑द ताद􀍪प पर􀃨तपरः ‘‘ऋदोरप’ ् ‘ इतीहैव 􀃨यात- ् यवः 􀃨तवः, लवः पव इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात॥् 􀍩कं दकारे 􀄤योजनम? ् ॥ अथ 􀍩कं तकारे?॥ य􀉮यसंदेहाथ􀁛􀃨तकारः, दकारोऽ􀍪प। अथ मुखसुखाथ􀃨􀁛 तकारः, दकारोऽ􀍪प। वृ􀍪􀆨रादैच? ्॥ इ􀃊􀄒हण ं 􀍩कमथ􀁛म? ् ॥ आकार􀇓नवृ􀃗यथ 􀉍 ताव􀉮-याता वाता। आकार􀃨य गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इ􀃊􀄒हणा􀃛न भव􀇓त॥ स􀃛􀃚य􀂢र􀇓नव􀃗ृ 􀃗यथम􀁛 -् 􀃊लाय􀇓त 􀃠लाय􀇓त। स􀃛􀃚य􀂢र􀃨य गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इ􀃊􀄒हणा􀃛न भव􀇓त॥ 􀃥य􀃑ज􀇓नव􀃗ृ 􀃗यथ􀁛म -् उि􀃠भता उि􀃠भतमु ् उि􀃠भत􀃥यम।् 􀃥यज􀃑न􀃨य गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इ􀃊􀄒हणा􀃛न आकार􀇓नव􀃗ृ 􀃗यथ􀈶न ताव􀃛नाथ􀁛ः। आचाय􀁛􀄤विृ 􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-नाकार􀃨य गुणो भवती􀇓त। यदयम ् ‘‘आतोऽनुपसग 􀈶 कः’‘ इ􀇓त ककारमनुब􀃛ध ं करो􀇓त॥ कथ ं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम? ् ॥ 􀍩क􀃗करण एत􀃗􀄤योजनम- ् 􀍩कती􀃗याकारलोपो यथा 􀃨या􀉮। य􀇑द चाकार􀃨य गुणः 􀃨यात,् 􀍩क􀃗करणगमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮। गुण े कृ त े 􀉮वयोरकारयोः पर􀇾पेण 􀍧स􀆨ं 􀇾प ं 􀃨या􀉮-गोदः कं बलद इ􀇓त। प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀈾-नाकार􀃨य गुणो भवती􀇓त, ततः ककारमनुब􀃛ध ं करो􀇓त॥ स􀃛􀃚य􀂢र􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀈶ना􀍪प नाथ􀁛ः। उपदेशसाम􀃘या􀃗स􀃛􀃚य􀂢र􀃨य गुणो न भव􀇓त॥ 􀃥य􀃑जन􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀈶ना􀍪प नाथ􀁛ः। आचाय􀁛􀄤वृ􀇓त􀂣ा􀁛पय􀇓त- न 􀃥यञज् न􀃨य गुणो भवती􀇓त। यदयं जनेड 􀉍 कथ ं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम? ् ॥ 􀍫ड􀃗करण एत􀃗􀄤योजनम- ् 􀍫डती􀇓त 􀇑टलोपो यथा 􀃨या􀉮। य􀇑द 􀃥यञज् न􀃨य गुणः 􀃨या􀉮, 􀍫ड􀃗करणमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮। गुण े कृ त े 􀄟याणामकाराणां पर􀇾पेण 􀍧स􀆨 ं 􀇾प ं 􀃨यादुपसरजो म􀃛दुरज इ􀇓त। नैता􀇓न सि􀃛त 􀂣ापका􀇓न। य􀃗तावदु􀃍यत े 􀍩क􀃗करण ं 􀂣ापकं नाकार􀃨य गुणो भवती􀇓त,॥ उ􀃗तराथ􀁛मेत􀃗􀃨यात -् ’‘तु􀃛दशोकयोः प􀇐रमृजापनुदोः’‘ इ􀇓त॥ य􀃗त􀇑ह 􀁛 ‘‘गोपो􀃧टग’ ् ‘ इ􀃗यन􀃛याथ 􀉍 ककारमनुब􀃛ध ं करो􀇓त॥ यद􀃜यु􀃍यते-उपदेशसाम􀃘या􀁛􀃗सं􀃚य􀂢र􀃨य गुणो न भवती􀇓त॥ य􀇑दय􀉮य􀃗सं􀃚य􀂢र􀃨य 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃗तदुपदेशसाम􀃘या􀁛􀉮वा􀃚यते। आयादयोऽ􀍪प त􀇑ह􀁛 न 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥ य ं 􀍪व􀍬ध ं 􀄤􀃗युपदेशोऽनथ􀁛कः: स 􀍪व􀍬धबा􀁛􀃚यते। य􀃨य त ु 􀍪वधे􀇓न􀁛􀍧म􀃗तमेव नासौ बा􀃚यते। गुण ं च यद􀃜यु􀃍यत-े जनेड􀁛वचन ं 􀂣ापकम? ् न 􀃥य􀃑जन􀃨य गुणो भवती􀇓त। 􀍧स􀆨े 􀍪व􀍬धरार􀃟यमाणो􀂣ापकाथ􀈾 भव􀇓त। न च जनेगु􀁛णेन 􀍧स􀃚य􀇓त। कु तो 􀃩येतत- ् जनेगु􀁛ण उ􀃍यमानोऽकारो भव􀇓त, न पुनरेकारो वा 􀃨यादोकारो वे􀇓त?॥ एव ं त􀇑ह 􀁛 गमेर􀃜ययं डो व􀃈त􀃥यः। गमे􀅶च गुण उ􀃍यमान आ􀃛तय􀁛त ओकारः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ यद􀈣􀃊􀄒हणं 􀍩􀄐यते, 􀉮यौः, प􀃛थाः, सः, इम􀍧म􀇓त, एतेऽपीकः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥ ॥ ॥ सं􀂣या 􀍪वधाने 􀇓नयमः॥ ॥ सं􀂣या ये 􀍪वधीय􀃛ते तेषु 􀇓नयमः॥ कथ ं पुनर􀃛तरेण गुणवृ􀍪􀆨􀄒हण􀍧मक ो गुणवृ􀆨 ी 􀃨याताम? ् ॥ य􀇑द तदनुवत􀁛त े ‘‘अदे􀉨गुणो वृ􀍪􀆨􀅶च’‘ इ􀃗यदेङां वृ􀍪􀆨सं􀂣ाऽ􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ स􀃠ब􀃛धमनुव􀇓त􀁛􀃧यत-े’‘वृ􀍪􀆨रादैच।् ‘‘अदे􀉨गुणः’‘ इ􀇓त वृ􀍪􀆨रादैच।् ततः ‘‘इको गुणवृ􀆨ी’’ इ􀇓त, अथवा म􀃖डूकगतयोऽ􀍬धकाराः। यथा म􀃖डूका उ􀃗􀃜लुप􀃗यो􀃗􀃜लु􀃗य ग􀃍छि􀃛त त􀉮वद􀍬धकाराः॥ अथवैकयोगः क􀇐र􀃧यते-’‘वृ􀍪􀆨रादैजदे􀉨गुणः’‘ ततः ‘‘इको गुणवृ􀆨ी’‘ इ􀇓त। न चैकयोगेऽनुवृि􀃗तभ􀁛व􀇓त। अ􀃛यवचना􀃍चकारकरणा􀃍च 􀄤कृतापवादो 􀍪व􀂣ायते, यथो􀃗सग􀈶ण 􀄤स􀃈त􀃨यापवादो बाधको भव􀇓त॥ अ􀃛य􀃨याः सं􀂣ाया वचना􀃍चकार􀃨य चानुकष􀁛णाथ􀁛􀃨याकरणा􀃗􀄤कृताया वृ􀍪􀆨सं􀂣ाया गुणसं􀂣ा बा􀍬धका भ􀍪व􀃧य􀇓त। यथो􀃗सग􀈶ण 􀄤स􀃈ततापवादो बाधको भव􀇓त॥ अथवा व􀃪य􀃗येत􀉮-’‘अनुवत􀁛􀃛त े च नाम 􀍪वधयः। न चानुवत􀁛नादेव भवि􀃛त। 􀍩कं त􀇑ह?􀁛 कथ ं चाय ं त􀃍छेषः 􀃨यात, ् कथ ं वा तदपवादः? ॥ य􀉮येकं वा􀃈यम- ् त􀃍चेद ं च, अलो􀃛􀃗य􀃨य 􀍪वधयो भवि􀃛त-÷इको गुणवृ􀆨ी अलो􀃛􀃗य􀃨य' इ􀇓त। ततोऽय ं चान􀃛􀃗य􀃨य च इ􀇓त। ततोऽयं तदपवादः॥ (१०७ वृ􀍪􀆨गुणावलो􀃛􀃗य􀃨ये􀇓त चेि􀃛म􀇑दमृिजपुग􀃛तलधूपधि􀃍छ􀁛􀇺􀍧श􀍯􀂢􀄤􀂢ु􀄡िे 􀃧व􀃊􀄒हणम॥् ) अन􀃛􀃗य􀃗वा􀍪􀆨 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ पुग􀃛तलधूपध􀃨य गुणः, ‘‘इक इ􀇓त व􀃈त􀃥यम’ ् ‘ अन􀃛􀃗य􀃗वा􀍪􀆨 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ऋ􀃍छे􀍧ल􀁛􀇑ट गुणः ‘‘इक इ􀇓त व􀃈त􀃥यम’ ् ‘ अन􀃛􀃗य􀃗वा􀍪􀆨 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ऋ􀇺शो􀍫ङ गुणः सवा􀁛देश􀅶च गुणोऽ􀇓नग􀃛त􀃨य 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ याता वाता॥ ‘‘अलो􀃛􀃗य􀃨य’‘ इ􀇓त ष􀃧ठ􀈤 चैव 􀃩य􀃛􀃗य􀍧मकमुपसं􀄐ा􀃛ता, अ􀉨ग􀃨ये􀇓त च 􀃨थानष􀃧ठ􀈤। त􀉮य􀇑ददानीम􀇓नग􀃛तम􀉨गं त􀃨य गुणः सवा􀁛देशः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः यथैव 􀃩यलो􀃛􀃗य􀃨ये􀇓त ष􀃧ठ􀈤 अ􀃛􀃗य􀍧मकमुपसं􀄐ाता, एवमंग􀃨ये􀃗य􀍪प 􀃨थानष􀃧ठ􀈤। त􀉮य􀇑ददानीम􀇓नग􀃛तम􀉨गं त􀄟 ष􀃧􀉫येव नाि􀃨त, कुतो गुणः कुतः सवा􀁛देशः॥ एव ं त􀇑ह 􀁛 नायं दोषसमु􀃍चयः॥ पूवा􀁛पे􀂢ोऽयं दोषः। 􀃩यथ􀈶 चायं चः प􀇑ठतः- 􀍧मदेगुण􀁛ः ÷इक' इ􀇓त वचनाद􀃛􀃗य􀃨य। न, ‘अलो􀃛􀃗य􀃨य' इ􀇓त वचना􀇑दको न। उ􀃍यते च गुणः स अ􀃨त ु त􀇑ह 􀁛 तदपवादः ॥ जु􀍧स गुणः स यथेह भव􀇓त-÷अजुहवुः अ􀇒बभयुः' इ􀇓त। एवम ् ÷अने􀇓नजुः पय􀁛वे􀍪वषुः' अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोगु􀁛णः स यथेह भव􀇓त- ‘कता 􀁛 हता 􀁛 नय􀇓त तर􀇓त' इ􀇓त’ एवम ् ‘ई􀇑हता ई􀇑हतुम ् 􀇿􀃨व􀃨य गुणः स यथेह भव􀇓त –हे अ􀃊न े हे वायो' इ􀇓त। एवम ् हे अि􀃊न􀍬चत ् हे सोमसु􀉮' इ􀃗य􀄟ा􀍪प ज􀍧स गुणः स यथेह भव􀇓त-अ􀃊नयो वायवः' इ􀇓त। एवम् अि􀃊न􀍬चतः सोमसुतः इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ऋतो 􀍫ङसव􀁛नाम􀃨थानयोगु􀁛णः स यथेह भव􀇓त-÷कत􀁛􀇐र कता􀁛रौ कता􀁛रः' इ􀇓त। एवं ÷सुकृ􀇓त सुकृतौ घे􀍫ङ􀁛􀇓त गुणः स यथेह भव􀇓त-अ􀃊नये वायव'े इ􀇓त। एवम ् अि􀃊न􀍬चत े सोमसुत'े इ􀃗या􀄟􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ओगु􀁛णः स यथेह भव􀇓त-वा􀄧􀃥यो मा􀃖ड􀃥यः' इ􀇓त। एव ं स􀄮ु ुत- ्सौ􀄮ुतः' इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀄤कृ त􀃨यैव 􀇓नयमः 􀃨यात ् ॥ 􀍩कं च 􀄤कृ तम? ् ॥ ‘‘साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोः’‘ इ􀇓त तेन भवे􀇑दह 􀇓नयमा􀃛न 􀃨या􀉮 ÷ई􀇑हता ई􀇑हतुम ् ई􀇑हत􀃥यम' ् इ􀇓त । अथा􀃜येवं 􀇓नयमः 􀃨यात- ् पुग􀃛तलधूपध􀃨य साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोरेवे􀇓त॥ एवम􀍪प साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोगु􀁛णऽो 􀇓नयतः सोऽन􀃛􀃗य􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त- ई􀇑हता ई􀇑हतुम ् ई􀇑ह􀃥य􀍧म􀇓त॥ अथा􀃜युभयतो 􀇓नयमः 􀃨यात- ् पूग􀃛तलघूपध􀃨यैवसाव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोः। साव􀁛धातुकाध-􀁛 धातुकयोरेव पुग􀃛तलघूपध􀃨ये􀇓त॥ एवम􀃜ययं जु􀍧सगुणोऽ􀇓नयतः सोन􀃛􀃗य􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त-अने􀇓नजुः पय􀁛वे􀍪वषुः' एव ं त􀇑ह-􀁛 नायं त􀃍छेषः, ना􀍪प तदपवादः। अ􀃛यदेवेदं प􀇐रभाषा􀃛तरसंब􀆨मनया प􀇐रभाषया॥ प􀇐रभाषा􀃛तर􀍧म􀇓त च म􀃗वा 􀄐ो􀃧􀄚􀈣याः पठि􀃛त- ॥*॥ 􀇓नयमा􀇑दको गुणवृ􀆨ी भवतो 􀍪व􀄤􀇓तषेधेन ॥ ॥ इ􀇓त॥ य􀇑द चायं त􀃍छेषः 􀃨या􀃗तेनैव त􀃨यायु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। अथा􀍪प तदपवादः, उ􀃗सगा􀁛पवादयोर􀃜ययु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः॥ त􀄟 􀇓नयम􀃨यावकाशः- ‘‘रा􀂣ः क च ‘‘ इ􀇓त राजक􀈧यम।् ‘‘इको गुणवृ􀆨ी’‘ इ􀃗य􀃨यावकाशः-÷चयनं चायको लवनं लावकः' इ􀇓त॥ इहोभयं 􀄤ा􀃜नो􀇓त-मे􀉮य􀇓त नैष यु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। ‘‘􀍪व􀄤􀇓तषेध े परम’ ् ‘ इ􀃗यु􀃍यते। पूव􀁛􀅶चाय ं योगः, परो 􀇓नयमः॥ एवम􀃜ययु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। 􀉮􀍪वकाय􀁛योगो 􀇑ह 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। न चा􀄟ैको 􀉮􀍪वकाय􀁛यु􀃈तः॥ इह ताव􀉮-÷वृ􀂢े􀃟यः 􀃜ल􀂢े􀃟यः' इ􀇓त- एकः 􀃨थानी, 􀉮वावादेशौ, न चाि􀃨त संभवः यदेक􀃨य 􀃨था􀇓ननो 􀉮वावादेशौ 􀃨याताम।् इहेदानी-ं मे􀉮य􀇓त मे􀉮यतः, मे􀉮यि􀃛त' इ􀇓त 􀉮वौ 􀃨था􀇓ननौ, एक आदेशः, न चाि􀃨त संभवः-􀉮वयोः 􀃨था􀇓ननोरेक आदेशः 􀃨या􀇑द􀃗येषोऽसंभवः। स􀃗येति􀃨म􀃛नसंभवे यु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः॥ एवम􀃜ययु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। 􀉮वयो􀇑ह􀁛 सावकाशयोः समवि􀃨थतयो􀍪व􀁛􀄤􀇓तषेधो भव􀇓त। अनवकाश􀃦चायं ननु च-इदानीमेवा􀃨यावकाशः 􀄤􀃈लृ􀃜तः-चयनं चायको लवनं लावक इ􀇓त॥ अ􀄟ा􀍪प 􀇓नयमः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ना􀄤ा􀃜ते 􀇓नयमेऽयं योग आर􀃟यते। यावता च ना􀄤ा􀃜ते 􀇓नयमेऽयं योग आर􀃟यते, तत􀃨त􀃨यापवादोऽयं योगो भव􀇓त॥ उ􀃗सगा􀁛पवादयो􀅶चायु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः॥ अथा􀍪प कथं􀍬च􀉮 ‘‘इको गुणवृ􀆨ी’‘ इ􀃗य􀃨यावकाशः 􀃨यात।् एवम􀍪प यथेह 􀍪व􀄤􀇓तषेधा􀇑दको गुणो भव􀇓त मे􀉮य􀇓त मे􀉮यतः मे􀉮यि􀃛त, इ􀇓त, एव􀍧महा􀍪प 􀃨यात- ्अने􀇓नजुः पय􀁛वे􀍪वषु􀇐र􀇓त॥ एव ं त􀇑ह-􀁛 वृ􀍪􀆨भ􀁛व􀇓त गुणो भवती􀇓त य􀄟 􀄦यू ा􀉮 इकः' इ􀃗ये􀃗त􀄟ोपि􀃨थत ं 􀄡􀃧ट􀃥यम॥् 􀍩कं कृ त ं भव􀇓त? ॥ 􀉮􀍪वतीया ष􀃧ठ􀈤 􀄤ादुभा􀁛􀃥यते॥ त􀄟 कामाचारः-गृ􀃩यमाणेन वेकं 􀍪वशेष􀇓यतुम, ् इका वा गृ 􀃩यमाणम।् यावता कामचारः, इह तावि􀃛म􀇑दमृिजपुग􀃛तलघूपधि􀃍छ􀁛􀇺􀍧श􀍯􀂢􀄤􀂢ु􀄡ेष ु गृ􀃩यमाणेनेकं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः- एतेषा ं य इ􀍬ग􀇓त। इहेदानी ं जु􀍧ससाव􀁛धातुकाध􀁛धातुक􀄱􀃨वा-􀉮योगु􀁛णेि􀃧वका गृ 􀃩यमाण ं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः एतेषां गुणो भव􀇓त इकः' इग􀃛ताना􀍧म􀇓त॥ अथवा सव􀁛􀄟ैवा􀄟 􀃨थानी 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते। इह तावि􀃛मदे􀇐र􀃗य􀍪वभि􀃈तको 􀇓नद􀈶शः- 􀍧म􀉮 एः 􀍧मदे􀇐र􀇓त॥ अथवा ष􀃧ठ􀈤समासो भ􀍪व􀃧य􀇓त-􀍧मद इः 􀍧म􀇑दः 􀍧मदे􀇐र􀇓त॥ पुग􀃛तलघूपध􀃨ये􀇓त। नैवं 􀍪व􀂣ायते-पुग􀃛ता􀉨ग􀃨य लघूपध􀃨य चे􀇓त॥ पु􀍩क अ􀃛तः पुग􀃛तः, ल􀃋वी उपधा लघूपधा, पुग􀃛त􀅶च लघूपधा च पुग􀃛तलघूपधम ् पुग􀃛तलघूपध􀃨ये􀇓त। अव􀃦यं चैतदेवं 􀍪व􀂣ेयम, ् अ􀉨ग􀍪वशेषण े सतीह 􀄤स􀃏येत 􀍧भनि􀃗त 􀇓छन􀃗ती􀇓त॥ ऋ􀃍छेर􀍪प 􀄤ि􀃦ल􀃧ट􀇓नद􀈶शोऽयम- ् ऋ􀃍छ􀇓त ऋ ऋ ऋताम -् ‘ऋ􀃍छ􀃗यतृ ाम’् इ􀇓त॥ 􀇺शेर􀍪प योग􀍪वभागः करि􀃧यते ‘‘उर􀍫ङ गुणः’’ उः अ􀍫ङ गुणो भव􀇓त। ततो ‘‘􀇺शेः’‘ 􀇺शे􀅶चा􀍫ङ 􀍯􀂢􀄤􀂢ु􀄡योर􀍪प ‘‘यणा􀇑दपरं गुणः’‘ इतीयता 􀍧स􀆨म।् सोऽयमेव ं 􀍧स􀆨 े स􀇓त य􀃗पूव􀁛􀄒हण ं अथ वृ􀍪􀆨􀄒हण ं 􀍩कमथ􀁛म? ् ॥ 􀍩कं 􀍪वशेषेण वृ􀍪􀆨􀄒हण ं चो􀉮यत े न पुनगु􀁛ण􀄒हणम􀍪प। य􀇑द 􀍩कं 􀍬च􀉮गुण􀄒हण􀃨य 􀄤योजनमि􀃨त, वृ􀍪􀆨􀄒हण􀃨या􀍪प त􀆫􀍪वतुमह􀁛􀇓त। को वा 􀍪वशेषः? ॥ अयमि􀃨त 􀍪वशेषः। गुण􀍪वधौ न 􀃈व􀍬च􀃗􀃨थानी 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते, त􀄟ाव􀃦यं 􀃨था􀇓न􀇓नद􀈶शाथ􀉍 गुण􀄒हणं कत􀁛􀃥यम।् वृ􀍪􀆨􀍪वधौ पुनः सव􀁛􀄟ैव 􀃨थानी 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यत े ‘‘अचो􀍬ञ ण् 􀇓त’‘ ‘‘अत उपधायाः’‘ ॥ ॥ वृ􀍪􀆨􀄒हणमु􀃗तराथ􀁛म ्॥ ॥ वृ􀍪􀆨􀄒हण ं 􀍩􀄐यते॥ 􀍩कमथ􀁛म? ् ॥ उ􀃗तराथ􀁛म।् ‘‘ि􀃈ङ􀇓त’‘ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेध ं व􀃪य􀇓त। स वृ􀆨ेर􀍪प यथा क􀃦चेदानीं 􀍩क􀉨􀃗􀄤􀃗ययेषु वृ􀆨ेः 􀄤स􀉨गः। यावता ‘ि􀃨थ􀇓त’ इ􀃗यु􀃍यते। ॥ ॥ त􀃍च मृ􀃏यथ􀁛म॥् ॥ मृजेवृ􀍪􀆨र􀍪वशेषेणो􀃍यते॥ सा 􀍩क् ङ􀇓त मा भूत ् मृ􀃧टः मृ􀃧टवा􀇓न􀇓त॥ ॥ ॥ इहाथ􀉍 चा􀍪प॥ ॥ ॥ ॥ मृ􀃏यथ􀁛􀍧म􀇓त चे􀉮योग􀍪वभागाि􀃗स􀆨म ् ॥ ॥ मृ􀃏यथ􀁛􀍧म􀇓त चे􀉮योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ’‘मृजेवृ􀁛􀍪􀆨रच’ः‘। ततः-’‘􀍬ञ ण् 􀇓त’‘ 􀍬ञ􀇓त 􀍨ण􀇓त च वृ􀍪􀆨भव􀁛 􀇓त य􀉮यचो वृ􀍪􀆨􀇽􀃍यते, ÷􀃛यमा􀉪􀁛' अटोऽ􀍪प वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ॥ ॥ अ􀇑ट चो􀃈तम॥् ॥ ॥ ॥ वृ􀍪􀆨􀄤􀇓तषेधानुपपि􀃗ति􀃨􀃗वक्􀄤 करणात ् (त􀃨मा􀇑द􀃊ल􀂢णा वृ􀍪􀆨ः)॥ ॥ इ􀃈􀄤करणात।् इ􀃊ल􀂢णयोगु􀁛णवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधः। न चैव ं स􀇓त मृजे􀇐र􀃊ल􀂢णा वृ􀍪􀆨भ􀁛व􀇓त। एव ं त􀇑ह-􀁛 इहा􀃛ये वैयाकरणा मृजेरजादौ सं􀄐म े 􀍪वभाषा वृ􀍪􀆨मारभ􀃛त-े प􀇐रमृजि􀃛त प􀇐रमाज􀁛ि􀃛त प􀇐रमृज􀃛त ु प􀇐रमाज􀁛􀃛त ु प􀇐रममृजतुः प􀇐रमाज􀁛तु􀇐र􀃗या􀉮यथ􀁛म॥् त􀇑दहा􀍪प सा􀃚यम॥् ति􀃨मन ् सा􀃚य े ततः-÷अ􀍬च ि􀃈ङ􀇓त' अजादौ च ि􀃈ङ􀇓त मृजवे 􀍪ृ􀁛􀆨भ􀁛व􀇓त। प􀇐रमाज􀁛ि􀃛त प􀇐रमाज􀁛􀃛त ु प􀇐रममाज􀁛तुः॥ 􀍩कमथ􀁛􀍧मदम? ् ॥ 􀇓नयमाथ􀁛म,् अजादावेव ि􀃈ङ􀇓त ना􀃛य􀄟 􀃈वा􀃛य􀄟 मा भूत? ् ॥ ततो ‘वा’ वा􀍬च ि􀃈ङ􀇓त मृजेवृ􀁛􀍪􀆨भ􀁛व􀇓त। प􀇐रमृजि􀃛त प􀇐रमाज􀁛ि􀃛त प􀇐रममृजतुः प􀇐रममाज􀁛तु􀇐र􀇓त॥ आकार􀃨य त􀇑ह 􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त-अयासीत ् अवासीत॥् ना􀃨􀃗य􀄟 􀍪वशेषः स􀃗यां वृ􀆨ावस􀃗या ं वा ॥ नन ु चेदमि􀃨त ढलोपे कृ त े उदवोढाम ् उदवोढम ् उदवोढे􀇓त॥ नैदि􀃨त। अ􀍧स􀆨ो ढलोपः। त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वा􀃛नैतद􀃛􀃗यं भव􀇓त॥ 􀃥यञज् न􀃨य त􀇑ह 􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त अभै􀃗सीत ् अ􀃍छै􀃗सीत॥् य􀄟 त􀇑ह 􀁛 सा 􀄤􀇓त􀍪ष􀃚यत-े ‘‘ने􀇑ट’’ इ􀇓त अकोषी􀉮 अमोषीत॥् अथवा ‘‘􀍧स􀍬च वृ􀍪􀆨ः पर􀃨मैपदेषु’‘ इ􀇓त 􀍧स􀍬च वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ त􀃨या हल􀃛तल􀂢णा वृ􀍪􀆨बा􀁛􀍬धका। अि􀃨त पुनः 􀃈व􀍬चद􀃛य􀄟ा􀍪प अपवादे 􀄤􀇓त􀍪ष􀆨े उ􀃗सग􀈾ऽ􀍪प न भव􀇓त ॥ अ􀃨ती􀃗याह, सुजात े अ􀅶वसूनतु े, अ􀃚वय􀈾 अ􀇑􀄡􀍧भः सुतम, ् शु􀄐ं त े अ􀃛य􀇑द􀇓त। पवू 􀁛􀇾प े उ􀃗तराथ􀁛मेव त􀇑ह 􀁛 􀍧सजथ 􀉍 वृ􀍪􀆨􀄒हण ं कत􀁛􀃥यम।् 􀍧स􀍬च वृ􀍪􀆨र􀍪वशेषेणो􀃍यत े सा ि􀃈ङ􀇓त मा भूत ् 􀃛यनुवीत ् 􀃛यधुवीत ् ॥ नैतदि􀃨त 􀄤योजनम।् अ􀃛तर􀉨ग􀃗वाद􀄟ोव􀉨ङादेश े कृ तऽे न􀃛􀃗य􀃗वा􀉮वृ􀍪􀆨न 􀁛 भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ य􀇑द त􀇑ह 􀁛 􀍧स􀃍य􀃛तर􀉨गं भव􀇓त-‘‘अकाष􀈸त, ् अहाष􀈸त, ् गुण े कृ त े रपर􀃗वे चान􀃛􀃗य􀃗वा􀉮वृ􀍪􀆨न’􀁛 मा भूदेवम॥् ‘‘हल􀃛त􀃨य’’ इ􀃗येव ं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ इह त􀇑ह-􀁛 􀃛य􀃨तार􀈣त ् 􀃛यदार􀈣त।् गुण े कृ त े रपर􀃗वे चा􀃛􀃗य􀃗वा􀉮वृ􀍪􀆨न 􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ हल􀃛तल􀂢णाया􀃦च मा भूदेवम।् ‘‘􀄫ा􀃛त􀃨य’’ इ􀃗येव ं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ इह त􀇑ह 􀁛 अलावीत ् अयावीत।् गुण े कृ तऽे वादेश े चान􀃛􀃗य􀃗वा􀉮वृ􀍪􀆨न 􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त। हल􀃛तल􀂢णाया􀃦च मा भूदेवम।् ‘‘􀄫ा􀃛त􀃨य’‘ इ􀃗येव ं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ ‘‘􀄫ा􀃛त􀃨य’’ इ􀃗यु􀃍यत,े न चेदं 􀄫ा􀃛तम्। न व􀃈त􀃥यम।् ‘􀍨णि􀃦व􀃟या ं तौ 􀇓नमात􀃥यौ'। य􀉮य􀃜येतदु􀃍यते। अथवैत􀇑ह 􀁛 􀍨ण􀃦􀃥योः 􀄤􀇓तषेधो न व􀃈त􀃥यो भव􀇓त। गुण े कृ तऽे यादेश े च या􀃛ताना ं एव ं त􀃩या􀁛चाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-न 􀍧स􀃍य􀃛तर􀉨गं भव􀇓त-इ􀇓त। यदयम ् ‘‘अतो हलोदेल􀁛घोः’‘ कथ ं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम ् ?॥ अकार􀄒हण􀃨यैत􀃗􀄤योजनम।् इह मा भूत- ्अकोषीत, ् अमोषीत।् य􀇑द 􀍧स􀃍य􀃛तर􀉨गं 􀃨या􀉮, अकार􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮। गुण े कृ तऽे लघु􀃗वा􀉮वृ􀍪􀆨न 􀁛 भ􀍪व􀃧य􀇓त। प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀈾 ‘‘न 􀍧स􀃍य􀃛तर􀉨गं नैतदि􀃨त 􀂣ापकम।् अ􀃨􀃗य􀃛यदेत􀃨य वचन े 􀄤योजनम॥् य􀄟 गुणः 􀄤􀇓त􀍪ष􀆨यत े तदथ􀁛मेत􀃗􀃨यात।् 􀃛यकु ट􀈣त, ् 􀃛यपुट􀈣त॥् य􀃗त􀇑ह􀁛 􀍨ण􀃦वयोः 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त। तेन ‘नेहा􀃛तर􀉨गमि􀃨त’ इ􀇓त दश􀁛य􀇓त॥ य􀃍च करो􀃗यकार􀄒हणं लघो􀇐र􀇓त कृ तऽे 􀍪प॥ ॥ *॥ ष􀃧􀉫याः 􀃨थानेयोग􀃗वा􀇑दग􀇓् नवृि􀃗तः॥* ॥ ष􀃧􀉫याः 􀃨थानेयोग􀃗वा􀃗सव􀈶षा􀍧मकां 􀇓नवृि􀃗तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अ􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त द􀍬ध मधु॥ (अ􀃨य 􀃨वत􀃛􀄟􀃗व े दूषणभा􀃧यम) ् पुनव􀁛चन􀍧मदानी ं 􀍩कमथ 􀉍 􀃨यात? ् ॥ (११४ 􀃨वतं􀄟􀃗व े दूषणसमाधानवा􀇓त􀁛क २ ख􀃖डम॥् १३॥) ॥ ॥ अ􀃛यतराथ 􀉍 पुनव􀁛चनम॥् ॥ 􀄤सारणे च सव􀈶षां यणां 􀇓नवृ􀇓तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अ􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त-याता वाता॥ पुनव􀁛चन􀍧मदानीं 􀍩कमथ 􀉍 􀃨यात? ् ॥ (११५ 􀃨वात􀃛􀅧ये दूषण􀇓नराकरणवा􀇓त􀁛क 2 ख􀃖डम॥् १५॥) ॥*॥ 􀍪वषयाथ 􀉍 पुनव􀁛चनम ् ॥*॥ 􀍪वषयाथ􀁛मेत􀃗􀃨यात, ् व􀍬च􀃨व􀍪पयजाद􀈣ना ं 􀍩क􀃗येवे􀇓त॥ उर􀄞परे च सव􀈶षामृकाराणा ं 􀇓नवृ􀇓तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अ􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त-कत ृ􀁛 हतृ􀁛॥ ॥ *॥ 􀍧स􀆨 ं त ु ष􀃧􀉫य􀍬धकारे वचनात॥् *॥ ष􀃧􀉫य􀍬धकारे इम े योगाः कत􀁛􀃥याः। एक􀃨तावत ् 􀍩􀄐यत े त􀄟ैव । इमाव􀍪प योगौ अथवेदं तावदयं 􀄤􀃧ट􀃥यः- ‘‘साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोगु􀁛ण ो भव􀇓त’‘ इतीह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त- याता वाता?॥ इदं त􀄟ापे􀍯􀂢􀃧यत-े ‘‘इको गुणवृ􀆨’ी’ इ􀇓त॥ यथैव त􀇑ह 􀁛 इदं त􀄟ापे􀍯􀂢􀃧यत,े एव􀍧महा􀍪प तदपे􀍯􀂢􀃧यामहे ‘‘साव􀁛धातुकाध􀁛धातुकयोः’’ इ􀇓त॥ इको गुणवृ􀆨ी ॥ ३॥ (इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चत े महाभा􀃧ये 􀄤थम􀃨या􀃚याय􀃨य 􀄤थम े पादे तृतीयमाि􀃩यकम॥् ३॥) इह मा भूत-्लूञ् ल􀍪वता ल􀍪वतुम, ् पूञ् प􀍪वता॥ प􀍪वतुम्॥ 􀍩कं पुन􀇐रदमाध􀁛धातुक􀄒हणं लोप􀍪वशेषणम-आ् ध􀁛धातुक􀇓न􀍧म􀃗ते लोपे स􀇓त ये गुणवृ􀆨ी 􀄤ा􀃜नुत􀃨ते न आहोि􀃨व􀉮 गुणवृ􀍪􀆨􀍪वशेषणमाध􀁛धातुक􀄒हणम-्‘धातुलोपे स􀃗याध􀁛धातुक􀇓न􀍧म􀃗ते ये गुणवृ􀆨ी 􀄤ा􀃜नुत􀃨ते य􀇑द लोप􀍪वशेषणम,् ‘उपे􀆨ः, 􀄤े􀆨ः’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अथ गुणवृ􀍪􀆨􀍪वशेषणम, ् ‘􀃈नोपय􀇓त’ अ􀄟ा􀍪प ब􀇑हर􀉨गो गुणोऽ􀃛तर􀉨गः 􀄤􀇓तषेधः ‘अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गम􀃛तर􀉨गे’॥ इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त लूञ् ल􀍪वता ल􀍪वतुम?् । नु􀃠लोपे 􀍧􀄰􀃥यनुब􀃛धलोपे च 􀄤􀇓तषेधो मा भू􀇑द􀇓त॥ नु􀃠लोप-े अभािज, रागः, उपबह􀁛णम् ॥ अनुब􀃛धलोप-े लूञ् ल􀍪वता ल􀍪वतुम् ॥ य􀇑द प􀇐रगणनं 􀍩􀄐यते, ‘􀃨यदः, 􀄤􀃦नथः, 􀇑हम􀄮थः’ इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इ􀃊ल􀂢णयोगु􀁛णवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधः। न चैषे􀃊ल􀂢णा वृ􀍪􀆨ः॥ यद􀈣􀃊ल􀂢णयोगु􀁛णवृ􀆨योः 􀄤􀇓तषेधः ‘􀃨यदः, 􀄤􀄮थः 􀇑हम􀄮थः’ इ􀃗य􀄟 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इह च 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘अवोदः, एध ओ􀆬ः’ इ􀇓त॥ 􀇓नपातना􀃗􀃨यदा􀇑दषु 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त, न च भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ यद􀈣􀃊ल􀂢णयोगु􀁛णवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधः 􀍧􀄰􀃥यनुब􀃛धलोपे कथम?् ॥ आध􀁛धातुक􀇓न􀍧म􀃗ते लोपे 􀄤􀇓तषेधः। न चैष आध􀁛धातुक􀇓न􀍧म􀃗तो लोपः॥ (११२ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ् ॥ ६॥) ॥*॥ र􀍩क 􀃏यः स􀃠􀄤सारणम ्॥*॥ नैत􀃏जीवेः 􀇽पम,् र􀃈येत􀃏􀃏यः स􀃠􀄤सारणं भव􀇓त॥ यावतां चेदानीं र􀍩क जीवेर􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥ अची􀇓त 􀇑ह लोप उ􀃍यत,े अनजादाव􀍪प 􀇺􀃦यते-􀇓नब􀃩ृ यते। अ􀇓नट􀈣􀇓त चो􀃍यते, इडादाव􀍪प 􀇺􀃦यते-􀇓नब􀇑ह􀁛ता 􀇓नब􀇑ह􀁛तु􀍧म􀇓त। य􀇑द प􀇐रगणनं न 􀍩􀄐यते ‘भे􀉮यते, छे􀉮यते’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। धातुलोप इ􀇓त नैवं 􀍪व􀂣ायते-‘धातोल􀈾पो धातुलोपो’ धातुलोपे इ􀇓त॥ ‘धातोल􀈾पो यि􀃨म􀃨त􀇑ददं धातुलोप धातुलोप’े इ􀇓त॥ य􀇑द तह􀈹􀃊ल􀂢णयोगु􀁛णवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधः, पापचकः पापठकः, मगधकः, 􀇺षदकः’ अ􀄟 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अकारलोपे कृते त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀃗􀃗वा􀉮 गुणावृ􀆨ी न भ􀍪व􀃧यतः॥ अनार􀃠भो वा पुनर􀃨य योग􀃨य 􀃛या􀃡यः॥ कथं ‘बे􀍧भ􀇑दता मर􀈣मृजकः कुषु􀍧भता स􀍧म􀍬धता’ इ􀇓त?॥ अ􀄟ा􀃜यकारलोपे कृते त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 गुणवृ􀆨ी न भ􀍪व􀃧यतः॥ य􀄟 त􀇑ह􀁛 􀃨था􀇓नव􀆫ावो नाि􀃨त तदथ􀁛मयं योगो व􀃈त􀃥यः॥ य􀄟 हलचोरादेशः, लोलुवः पोपुवः मर􀈣मृजः सर􀈣सृप इ􀇓त॥ अ􀄟ा􀃜यकारलोपे कृते त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 गुणवृ􀆨ी न भ􀍪व􀃧यतः॥ इद􀍧मह सं􀄤धाय􀁛म-् लुक् 􀍩􀄐यताम􀃣लोप इ􀇓त। 􀍩कम􀄟 कत􀁛􀃥यम?् ॥ पर􀃗वाद􀃣लोपः॥ 􀇓न􀃗यो लुक्। कृतेऽ􀃜य􀃣लोपे 􀄤􀃜नो􀇓त, अकृतेऽ􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ लुग􀃜य􀇓न􀃗यः॥ कथम?् । अ􀃛य􀃨य कृ तेऽ􀃣लोपे 􀄤ा􀃜नो􀇓त, अ􀃛य􀃨याकृ ते॥ श􀃞दा􀃛तर􀃨य च अथा􀍪प कथं􀍬चदनवकाशो लुक् 􀃨यादेवम􀍪प न दोषः। अ􀃣लोपे योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ‘अतो लोपः’। ततो ‘‘य􀃨य’’ य􀃨य च लोपो भव􀇓त। अत इ􀃗येव॥ ततो ‘हलः’ हल उ􀃗तर􀃨य य􀃨य च लोपो भवती􀇓त। यः 􀄤􀃗यया􀄮यः, अ􀄟 च 􀄤ागेव 􀄤􀃗ययो􀃗प􀃗तेलु􀁛􀃊भव􀇓त॥ ॥*॥ ि􀃈ङ􀇓त 􀄤􀇓तषेधे ति􀃛न􀍧म􀃗त􀄒हणम् [उपधारोरवी􀃗यथ􀁛म]् ॥*॥ ि􀃈ङ􀇓त 􀄤􀇓तषेधे ति􀃛न􀍧म􀃗त􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। ि􀃈ङि􀃛न􀍧म􀃗ते ये गुणवृ􀆨ी 􀄤ा􀃜नुत􀃨ते न भवत इ􀇓त 􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त॥ ि􀃈ङती􀃗यु􀃍यते। य􀄟 ि􀃈ङ􀃗यन􀃛तरो गुणभावीगि􀃨त त􀄟ैव 􀃨यात-् 􀍬चतम,् 􀃨तुतुम्। इह तु न 􀃨या-􀉮 ननु च- य􀃨य गुण उ􀃍यत,े तत ् ि􀃈ङ􀃗पर􀃗वेन 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः। पुग􀃛तलघूपध􀃨य चा􀉨ग􀃨य गुण पुग􀃛तलघूप􀃨ये􀇓त नैव ं 􀍪व􀂣ायत-े पुग􀃛त􀃨या􀉨ग􀃨य लघूपध􀃨य चे􀇓त॥ पु􀍩क अ􀃛तः पुग􀃛तः। ल􀃋वी उपधा लघूपधा। पुग􀃛त􀃦च लघूपधा च पुग􀃛तलघूपधं पुग􀃛तलघूपध􀃨ये􀇓त॥ अव􀃦यं चैतदेवं 􀍪व􀂣ेयम ्। अ􀉨ग􀍪वशेषणे 􀇑ह सतीहा􀍪प 􀄤स􀃏येत-􀍧भनि􀃗त, रोरवी􀃗यथ􀉍 च। ‘􀇒􀄟धा ब􀆨ो वृषभो रोरवी􀇓त॥ य􀇑द ति􀃛न􀍧म􀃗त􀄒हणं 􀍩􀄐यते, शचङ􀃛ते दोषः, 􀇐रय􀇓त 􀍪पय􀇓त 􀇓घय􀇓त 􀄤ादु􀉮गवत् 􀄤ासु􀄰वत्। अ􀄟 न अ􀃛तर􀉨गल􀂢ण􀃗वाद􀄟ेयङुवङोः कृतयोरनुपधा􀃗वा􀉮 गुणो न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ एवं 􀍩􀄐यते चेदं ति􀃛न􀍧म􀃗त􀄒हणम्। न च कि􀃦च􀆧ोषो भव􀇓त॥ इमा􀇓न च भूय􀃨ति􀃛न􀍧म􀃗त􀄒हण􀃨य 􀄤योजना􀇓न हतो हथः उपोयते औयत लौयमा􀇓नः पौयमा􀇓नः नैता􀇓न सि􀃛त 􀄤योजना􀇓न। इह ताव􀉮-हतो हथ इ􀇓त 􀄤स􀃈त􀃨यान􀍧भ􀇓नवृ􀁛􀃗त􀃨य 􀄤􀇓तषेधेन 􀇓नविृ􀃗तः श􀃈या कतु􀁛म्। अ􀄟 च धातपू देशाव􀃨थायामेवाकारः॥ इह चोपोयते औयत लौयमा􀇓नः पौयमा􀇓न􀇐र􀇓त। ब􀇑हर􀉨गे गुणवृ􀆨ी, अ􀃛तर􀉨गः 􀄤􀇓तषेधः। अ􀍧स􀆨ं ने􀇓न􀃈त इ􀇓त। परेण 􀇾पेण 􀃥यव􀇑हत􀃗वा􀃛न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ उपधाथ􀈶न ताव􀃛नाथ􀁛ः। धातो􀇐र􀇓त वत􀁛ते। धातुं ि􀃈ङ􀃗पर􀃗वेन 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः॥ य􀇑द धात􀍪ु वश􀁛 े􀃧यत,े 􀍪वकरण􀃨य न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-􀍬चनुतः सुनुतः लुनीतः पुनीत इ􀇓त॥ नैष दोषः। 􀍪व􀇑हत􀍪वशषे णं धातु􀄒हणम-्धातोय􀈾 􀍪व􀇑हत इ􀇓त॥ अथवा-काय􀁛कालं सं􀂣ाप􀇐रभाषं य􀄟 काय􀉍 त􀄟 􀄡􀃧ट􀃥यम् ‘‘पुग􀃛तलघूपध􀃨य गुणो भव􀇓त’’ इ􀃗युपि􀃨थत􀍧मदं भव􀇓त ‘‘ि􀃈􀃈ङ􀇓त न’’ इ􀇓त। अथवा यदेति􀃨म􀃛योगे ि􀃈ङ􀉮गहणं 􀍩􀄐यते तदनवकाशम्। त􀃨यानवकाश􀃗वा􀉮 गुणवृ􀆨ी न भ􀍪व􀃧यतः॥ अथवाचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘भव􀃗युपधाल􀂢ण􀃨य गुण􀃨य 􀄤􀇓तषेधः’ इ􀇓त। यदयं ‘􀄟􀍧सगृ􀇓घधृ􀍪ष􀍯􀂢पेः 􀃈नुः’’ ‘‘इको झल् हल􀃛ता􀃍च’’ इ􀇓त 􀃈नुसनौ 􀍩कतौ करो􀇓त॥ कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?् ॥ 􀍩क􀃗करण एत􀃗􀄤योजनम-्गुणः कथं न 􀃨या􀉮 इ􀇓त। य􀇑द चा􀄟 गुण􀄤􀇓तषेधो न 􀃨यात,् 􀍩क􀃗करणमनथ􀁛कं 􀃨यात्।प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय-􀈾भव􀃗युपधाल􀂢ण􀃨या􀍪प गुण􀃨य 􀄤􀇓तषेध-इ􀇓त। ततः रोरवी􀃗यथन􀈶 ा􀍪प नाथ􀁛ः। ि􀃈ङती􀃗यु􀃍यत,े न चा􀄟 ि􀃈ङतं प􀃦यामः॥ ‘‘न लुमता ति􀃨मन’्’ इ􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢ण􀄤􀇓तषेधः। अथा􀍪प ‘‘न लुमता􀉨ग􀃨य’’ इ􀃗यु􀃍यत,े एवम􀍪प न योऽसौ लुमता लु􀃜यते ति􀃨म􀃛यद􀉨गं त􀃨य य􀃗काय􀉍 त􀃛न भवती􀇓त॥ अथा􀃜य􀉨गा􀍬धकारः ‘‘काय􀁛कालं सं􀂣ाप􀇐रभाषम’्’ य􀄟 काय 􀉍 त􀄟 􀄡􀃧ट􀃥यम् । ‘‘साव􀁛धातुकाधध􀁛 ातकु योगु􀁛णो भव􀇓त’’ इ􀃗युपि􀃨थत􀍧मदं भव􀇓त ‘‘ि􀃈ङ􀇓त न’’ इ􀇓त॥ अथवा ब􀇑हर􀉨गो गुणोऽ􀃛तर􀉨गः 􀄤􀇓तषेधः। ‘‘अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गम􀃛तर􀉨गे॥ अथवा पूव􀁛ि􀃨म􀃛योगे यदाध􀁛धातुक􀄒हण, ं तदनवकाशम्। त􀃨यानवकाश􀃗वा􀉮 गुणो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ इ􀃊ल􀂢णयोगु􀁛णवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधः। न चैते इ􀃊ल􀂢णे॥ लकार􀃨य 􀍫ङ􀃗􀃗वादादेशेषु 􀃨था􀇓नव􀆫ावः 􀄤ा􀃜नो􀇓त-अ􀍬चवनम् असुनवम् अकरवम्॥ ॥*॥ लकार􀃨य 􀍫ङ􀃗􀃗वादादेशेषु 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀄤सं􀉨ग इ􀇓त चे􀉮यासुटो 􀍫ङ􀉮वचनाि􀃗स􀆨म्॥*॥ य􀉮वयं यासुटो 􀍫ङ􀉮वचनं शाि􀃨त त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀈾-न 􀍫ङदादेशा 􀍫ङतो भव􀃛ती􀇓त॥ 􀍫ङतो य􀃗काय􀉍 त􀆫व􀇓त, 􀍫ङ􀇓त य􀃗काय􀉍 त􀃛न भवती􀇓त॥ यासुट एव 􀍫ङ􀉮ववचनात्। अपया􀁛􀃜त􀃦चैव 􀇑ह यासु􀉪 समुदाय􀃨य 􀍫ङ􀃗􀃗व, े 􀍫ङतं चैनं करो􀇓त। त􀃨यै􀃗􀄤योजनम् 􀍫ङतो य􀃗काय􀉍 त􀉮यथा 􀃨या􀉮, 􀍫ङ􀇓त य􀃗काय􀉍 त􀃛मा भू􀇑द􀇓त॥ ि􀃈ङ􀇓त च॥५॥ गुणवृ􀆨ी मा भूता􀍧म􀇓त। आद􀃚􀈣 यनम ् आद􀈣􀃚यकः। आवे􀃥यनम् आवे􀃥यकः ॥ ॥*॥ द􀈣घीवे􀃥यो􀃦छ􀃛दो􀍪वषय􀃗वा􀉮 􀇺􀃧टानु􀍪व􀍬ध􀃗वा􀃍च छ􀃛दस􀃦छ􀃛द􀃨य द􀈣घेदद􀈣धयु􀇐र􀇓त च द􀈣धीवे􀃥यो􀃦छ􀃛दो􀍪वषय􀃗वात।् द􀈣धीवे􀃞यौ छ􀃛दो􀍪वषयौ। 􀇺􀃧टानु􀍪व􀍬ध􀃗वा􀃍छ􀃛दसः। 􀇺􀃧टानु􀍪व􀍬ध􀃦च छ􀃛द􀍧स भव􀇓त। छ􀃛द􀍧स अद􀈣धेदद􀈣धयु􀇐र􀇓त च गुण􀃨य दश􀁛नाद􀄤􀇓तषेधः अनथ􀁛कः 􀄤􀇓तषधे ः अ􀄤􀇓तषेधः। ‘‘􀄤जाप􀇓तव􀈷 यि􀃗कं चन मनसाद􀈣धते ’्’, हो􀄟ाय वृतः कृ पय􀃛नद􀈣धेत् (ऋ0स0ं १०।९८।७॥)’’ भवे􀇑ददं यु􀃈तमुदाहरणम-्अद􀈣घे􀇑द􀇓त। इदं 􀃗वयु􀃈तम-्अद􀈣धयु􀇐र􀇓त। अयं जु􀍧स गुणः 􀄤􀇓तषेध􀍪वषय आर􀃟यत,े स यथैव ‘‘ि􀃈ङ􀇓त न’’ इ􀃗येतं 􀄤􀇓तषेधं बाधत,े एव􀍧ममम􀍪प बाधेत॥ नैष दोषः, जु􀍧स गुणः 􀄤􀇓तषेध􀍪वषय आर􀃟यमाण􀃨तु􀃣यजातीयं 􀄤􀇓तषेधं बाधते॥ अथवा – येन ना􀄤ा􀃜त े त􀃨य बाधनं भव􀇓त। न चा􀄤ा􀃜ते ‘ि􀃈ङ􀇓त’ ने􀃗येति􀃨मन ् 􀄤􀇓तषेधे जु􀍧स गुण आर􀃟यते। अि􀃨म􀃛पुनः 􀄤ा􀃜त े चा􀄤ा􀃜ते च॥ य􀇑द त􀃩य􀁛यं योगो नार􀃟यते। कथं-द􀈣􀃚य􀇑द􀇓त?॥ (१३१ 􀍧स􀆨ा􀃛तसमाधानवा􀇓त􀁛कम ् ॥ २॥) ॥*॥ द􀈣􀃚य􀇑द􀇓त च 􀃦य􀃛􀃥य􀃗ययेन ॥*॥ द􀈣􀃚य􀇑द􀇓त च 􀃦यन् 􀃥य􀃗ययेन भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ कथम-्अक􀍨णषम,् अर􀍨णषम,् क􀍨णता 􀃦वः, र􀍨णता 􀃦व इ􀇓त?॥ ‘‘आध􀁛धातुक􀃨ये􀉬वलादेः’’ इ􀃗य􀄟 इ􀍫ड􀃗यनुवत􀁛माने पुन􀇐र􀉬􀄒हण􀃨य 􀄤योजनम-् इ􀉬 इडेव यथा 􀃨या􀉮, य􀇑द 􀇓नयमः 􀍩􀄐यते, ‘􀍪पप􀇑ठषतेर􀄤􀃗ययः 􀍪पपठ􀈤ः’ द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। आ􀉨गं य􀃗काय􀉍 ति􀃛नय􀃠यते। न चैतदा􀉨गम्॥ अथवा अ􀍧स􀆨ं द􀈣घ􀁛􀃗वं त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वाि􀃛नयमो न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ द􀈣धीवे􀍪ववीटाम्॥६॥ अन􀃛तरा इ􀇓त। कथ􀍧मदं 􀍪व􀂣ायते-अ􀍪व􀉮यमानम􀃛तरं येषा􀍧म􀇓त, आहोि􀃨वद􀍪व􀉮यमाना पद0 १।२३।१९॥) इ􀇓त। 􀍪व􀉮यते 􀃩य􀄟ा􀃛तरम्॥ अथ 􀍪व􀂣ायते-अ􀍪व􀉮यमाना अ􀃛तरैषा􀍧म􀇓त, न दोषो भव􀇓त। ननु चो􀃈तम-्अव􀄒हे संयोगसं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त- ‘अि􀃜􀃨व􀃗यप्ऽस’ ु इ􀇓त। 􀍪व􀉮यते 􀃩य􀄟ा􀃛तर􀍧म􀇓त॥ संयोगसं􀂣ायां सह􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। ‘‘हलोऽन􀃛तराः संयोगः सह’ इ􀇓त व􀃈त􀃥यम्।. 􀍩कं 􀄤योजनम?् सहभूतानां संयोगसं􀂣ा यथा 􀃨यादेकैक􀃨य मा भू􀇑द􀇓त॥ यथा􀃛य􀄟। त􀉮यथा􀃛य􀄟ा􀍪प य􀄟े􀃍छ􀇓त सहभूतानां काय,􀉍 करो􀇓त त􀄟 सह􀄒हणम्। त􀉮यथा ‘‘सह सुपा’’ ‘‘उभे अ􀃟य􀃨तं सह’’ इ􀇓त॥ 􀍩कं च 􀃨या􀉮 य􀉮येक􀃨य सं􀂣ा 􀃨यात?् । इह 􀇓नया􀁛यात,् 􀇓नवा􀁛यात,् ‘‘वा􀃛य􀃨य संयोगादेः’’ इ􀃗ये􀃗वं 􀄤स􀃏येत॥ इह च सं􀇑􀄱षी􀃧टे􀇓त, ऋत􀃦च संयोगादेः’’ इती􀉪 􀄤स􀃏येत॥ इह च सं􀇑􀄱यत इ􀇓त, ‘‘गुणोऽ􀇓त􀁛संयोगा􀉮योः’’ इ􀇓त गुणः 􀄤स􀃏येत॥ इह च – 􀇺ष􀃗करो􀇓त स􀍧म􀃗करोती􀇓त, ‘‘संयोगा􀃛त􀃨य’’ (8/2/23) इ􀇓त लोपः 􀄤स􀃏येत। इह च स􀃈ता व􀃨ते􀇓त, ‘‘􀃨कोः संयोगा􀉮योर􀃛ते च’’ इ􀇓त लोपः 􀄤स􀃏येत॥ इह च 􀇓नया􀁛तो 􀇓नवा􀁛तः ‘‘संयोगादेरातो धातोय􀁛􀃖वतः’’ इ􀇓त 􀇓न􀃧ठान􀃗वं 􀄤स􀃏येत॥ नैष दोषः। य􀃗तावदु􀃍यते -े इह तावि􀃛नया􀁛यात् 􀇓नवा􀁛यात् ‘‘वा􀃛य􀃨य संयोगादेः’’ इ􀃗येवं 􀄤स􀃏येते􀇓त॥ नैवं 􀍪व􀂣ायते-संयोग आ􀇑दय􀁛􀃨य सोऽयं संयोगा􀇑दः संयोगादे􀇐र􀇓त॥ संयोगावाद􀈣 य􀃨य सोऽयं संयोगा􀇑दः संयोगादे􀇐र􀇓त। एवं ताव􀃗सव􀁛मा􀉨गं प􀇐र􀇿तम्॥ यद􀃜यु􀃍यय-े इह च 􀇺ष􀃗करो􀇓त स􀍧म􀃗करो􀇓त ‘‘संयोगा􀃛त􀃨य’’-इ􀇓त लोपः 􀄤स􀃏येते􀇓त॥ नैवं 􀍪व􀂣ायत-े संयोगोऽ􀃛तो य􀃨य त􀇑ददं संयोगा􀃛तं संयोगा􀃛त􀃨ये􀇓त॥ संयोगाव􀃛तौ य􀃨य त􀇑ददं संयोगा􀃛तं संयोगा􀃛तं संयोगा􀃛त􀃨ये􀇓त॥ यद􀃜यु􀃍यत-े इह च श􀃈ता व􀃨ते􀇓त ‘􀃨कोः संयोगा􀉮योः’’ इ􀇓त लोपः 􀄤स􀃏येते􀇓त॥ नवै ं 􀍪व􀂣ायत-े संयोगावाद􀈣 संयोगाद􀈣 संयोगा􀉮यो􀇐र􀇓त। त􀇑ह􀁛?॥ संयोगयोराद􀈣 संयोगाद􀈣 संयोगा􀉮यो􀇐र􀇓त॥ यद􀃜यु􀃍यत-े इह च 􀇓नया􀁛तो 􀇓नवा􀁛त इ􀇓त ‘‘संयोगादेरातो धातोय􀁛􀃖वतः’’ इ􀇓त 􀇓न􀃧ठान􀃗वं 􀄤स􀃏येते􀇓त॥ नैवं 􀍪व􀂣ायते- संयोग आ􀇑दय􀁛􀃨य सोऽयं संयोगा􀇑दः संयोगादे􀇐र􀇓त॥ संयोगावाद􀈣 य􀃨य सोयं संयोगा􀇑दः संयोगादे􀇐र􀇓त। कथं कृ􀃗वा एकैक􀃨य संयोगसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀄤􀃗येकं वा􀃈यप􀇐रसमाि􀃜त􀇺􀁛􀃧टा’ इ􀇓त। त􀉮यथा वृ􀍪􀆨गुणसं􀂣े 􀄤􀃗येकं भवतः॥ ननु चायम􀃜यि􀃨त 􀇺􀃧टा􀃛तः-‘समुदाये वा􀃈यप􀇐रसमाि􀃜तः’ इ􀇓त। त􀉮यथा- गगा􀁛ः शतं द􀃖􀉬य􀃛ताम्। अ􀍬थ􀁛न􀃦च राजानो 􀇑हर􀃖येन भवि􀃛त। न च 􀄤􀃗येकं द􀃖डयि􀃛त॥ स􀃗येति􀃨म􀃛􀇺􀃧टा􀃛ते य􀇑द त􀄟 􀄤􀃗येक􀍧म􀃗यु􀃍यत,े इहा􀍪प सह􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। अथ त􀄟ा􀃛तरेण 􀄤􀃗येक􀍧म􀇓तवचनं 􀄤􀃗येकं गुणवृ􀍪􀆨सं􀂣े भवतः, इहा􀍪प नाथ􀁛ः सह􀄒हणेन॥ अथ य􀄟 बहू नामान􀃛तय,􀉍 􀍩कं त􀄟 􀉮वयो􀉮􀁛वयोः संयोगसं􀂣ा भव􀇓त, आहोि􀃨वद􀍪वशेषेण॥ समुदाये संयोगा􀇑दलोप म􀃨जेन􀁛 􀍧स􀆨य􀇓त। म􀉨􀃈ता म􀉨􀃈तुम्॥ इह च 􀇓न􀃊ल􀈶यात् 􀇓न􀃊ला􀁛यात् 􀇓न􀃠ल􀈶यात् 􀇓न􀃠ला􀁛या􀇑द􀇓, त ‘‘वा􀃛य􀃨य संयोगादेः’’ इ􀃗ये􀃗􀃗वं न इह च सं􀃨व􀇐रषी􀃧टे􀇓त, ‘‘ऋत􀃦च संयोगादेः’’ इती􀉪 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इह च सं􀃨वय􀁛ते इ􀇓त, ‘‘गुणोऽ􀇓त􀁛संयोगा􀉮योः’’ इ􀇓त गुणो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इह च गोमा􀃛करो􀇓त यवमा􀃛करोती􀇓त, ‘‘संयोगा􀃛त􀃨य लोपः’’ इ􀇓त लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इह च 􀇓न􀃊ला􀁛नो 􀇓न􀃠ला􀁛न इ􀇓त, ‘‘संयोगादेरातो धातोय􀁛􀃖वतः’’ इ􀇓त 􀇓न􀃧ठान􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अ􀃨त ु त􀇑ह-􀁛 􀉮वयो􀉮􀁛वयोः संयोगः॥ ॥*॥ 􀉮वय􀈾हलोः संयोग इ􀇓त चे􀊊􀍪वव􀁛चनम्॥*॥ 􀉮वयोह􀁛लोः संयोग इ􀇓त चे􀊊􀍪ववचनं न 􀍧स􀆨य􀇓त। इ􀃛􀄡􀍧म􀃍छ􀇓त इ􀃛􀄡􀈣य􀇓त। इ􀃛􀄡􀈣यतेः सन् इि􀃛द􀄡􀈣􀇓यष􀇓त। इ􀃛􀄡􀈣यतेः सन् इ􀃛द􀈣􀄡􀈣􀇓यष􀇓त। ‘‘न 􀃛􀄡ाः संयोगादयः’’ इ􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चनं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अि􀃏वधेः। 􀃛􀄡ाः संयोगादयो न 􀉮􀍪व􀇽􀃍य􀃛ते। अजादे􀇐र􀇓त वत􀁛ते॥ अथ य􀉮येवं बहूनां संयोगसं􀂣ा, अथा􀍪प 􀉮वयो􀉮􀁛वयोः, 􀍩कं गतमेत􀇑दयता सू􀄟ेण। यदा ताव􀉮बहू नां संयोगसं􀂣,ा तदैवं 􀍪व􀄒हः क􀇐र􀃧यत-े ‘अ􀍪व􀉮यमानम􀃛तरमेषाम’् इ􀇓त॥ यदा 􀉮वयो􀉮􀁛वयोः संयोगसं􀂣ा, तदैवं 􀍪व􀄒हः क􀇐र􀃧यत-े ‘अ􀍪व􀉮यमाना अ􀃛तरैषाम’् इ􀇓त 􀉮वयो􀃦चैवा􀃛तरा कि􀃦च􀉮􀍪व􀉮यते वा न वा॥ एवम􀍪प बहू नामेव 􀄤ा􀃜नो􀇓त। यान् 􀇑ह भवान􀄟 प􀃧􀉫य ा 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛श􀇓त, एतेषाम􀃛येन 􀃥यवाये न ननु चो􀃈त-ं *समुदाये संयोगा􀇑दलोपो म􀃨जेः* इ􀇓त॥ नैषः दोषः। व􀃪य􀃗येतत-् ‘‘*अ􀃛􀃗या􀃗पूव􀈾 म􀃨जे􀍧म􀁛दनुष􀉨गसंयोगा􀇑दलोपाथ􀁛म*्’’ इ􀇓त। अथवाऽ􀍪वशेषेण संयोगसं􀂣ा 􀍪व􀂣ा􀃨यते-􀉮वयोर􀍪प, बहूनाम􀍪प त􀄟 􀉮वयोया􀁛 संयोगसं􀂣ा, तदा􀄮यो यद􀃜यु􀃍यत-े ‘इह च 􀇓न􀃊ल􀈶यात् 􀇓न􀃊ला􀁛यात् 􀇓न􀃠ल􀈶यात् 􀇓न􀃠ला􀁛या􀇑द􀇓त‘‘ वा􀃛य􀃨य संयोगादेः’’ इ􀃗येवं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त’ इ􀇓त॥ अ􀉨गेन संयोगा􀇑दं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः-अ􀉨ग􀃨य संयोगादे􀇐र􀇓त॥ एवं ताव􀃗सव􀁛मा􀉨गं यद􀃜यु􀃍येते-इह च गोमा􀃛करो􀇓त यवमानकरोती􀇓त’’ संयोगा􀃛त􀃨य लोपः’’ इ􀇓त लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त’ इ􀇓त॥ पदेन संयोगा􀃛तं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः-धातोः संयोगा􀃛त􀃨ये􀇓त॥ यद􀃜यु􀃍यते- इह च 􀇓न􀃊ला􀁛नो 􀇓न􀃠ला􀁛न इ􀇓त ‘‘स􀉨योगादेरातो धातोय􀁛􀃖वतः’’ इ􀇓त 􀇓न􀃧ठान􀃗वं न धातुना संयोगा􀇑द ं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः धातोः संयोगादे􀇐र􀇓त॥ 􀃨वरैरन􀃛त􀇑ह􀁛ता हलः संयोगसं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ 􀃥यव􀇑हतानां मा भूत्। पच􀇓त पनसम्॥ ननु चान􀃛तरा इ􀃗यु􀃍यते। तेन 􀃥यव􀇑हतानां न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ 􀃥यव􀇑हतेऽ􀃜यन􀃛तरश􀃞दो 􀇺􀃦यते। त􀉮यथा-‘अन􀃛तरा􀍪वमौ 􀄒ामौ’ इ􀃗यु􀃍यत,े तयो􀃦चैवा􀃛तरा न􀉮य􀃦च य􀇑द त􀇑ह􀁛 􀃥यव􀇑हतेऽ􀃜यन􀃛तरश􀃞दो भव􀇓त। आन􀃛तय􀁛वचन􀍧मदानीं 􀍩कमथ􀉍 􀃨यात?् ॥ एक􀃨य हलः संयोगसं􀂣ा मा भू􀇑द􀇓त॥ 􀍩कं च 􀃨यात् य􀉮येक􀃨य हलः संयोगसं􀂣ा 􀃨या􀉮?। इयेष उवोष,‘‘इजादे􀃦च गु􀇽मतोनृ􀃍छः’’ इ􀃗याम् 􀄤􀃏येत्॥ अत􀃏जातीय􀃨य 􀃥यवायात्। अत􀃏जातीयकं 􀇑ह लोके 􀃥यवधायकं भव􀇓त॥ कथं पुन􀂣ा􀁛यत-े ऽत􀃏जातीयकं लोके 􀃥यवधायकं भवती􀇓त?॥ एवं 􀇑ह कं 􀍬चत ् कि􀃦च􀃗पृ􀃍छ􀇓त-‘अन􀃛तरे एते 􀄦ा􀃩मणकु ल’े इ􀇓त। स आह-‘नान􀃛तरे, 􀍩कं पुनः कारणं 􀃈व􀍬चद􀃏जातीयं 􀃥यवधायकं भव􀇓त, 􀃈व􀍬च􀃛न?॥ 􀄒ामश􀃞दोयं ब􀃩वथ􀁛ः। अ􀃨􀃗यवे शालासमुदाये वतत􀁛 े, त􀉮यथा-􀄒ामो द􀃊ध इ􀇓त। अि􀃨त वाटप􀇐र􀂢ेपे वत􀁛त,े त􀉮यथा-􀄒ामं 􀄤􀍪व􀃧ट इ􀇓त। अि􀃨त मनु􀃧येषु वत􀁛त,े त􀉮यथा- 􀄒ामो गतो 􀄒ाम आगत इ􀇓त। अि􀃨त सार􀃖यके ससीमके स􀃨थि􀃖डलके वत􀁛त,े त􀉮यथा-􀄒ामो ल􀃞ध इ􀇓त॥ त􀉮यः सार􀃖यके ससीमके स􀃨थि􀃖डलके वत􀁛ते तम􀍧भसमी􀃪यैत􀃗􀄤यु􀃏यत-े अन􀃛तरा􀍪वमौ 􀄒ामा􀍪व􀇓त। सव􀁛􀄟ैव 􀃩यत􀃏जातीयकं मुखं च ना􀍧सका च मुखना􀍧सकम्। मुखन􀍧सा कं वचनम􀃨य सोयं मुखना􀍧सकावचनः॥ ईष􀉮वचनमावचन􀍧म􀇓त, 􀍩कं 􀍬च􀃛मुखवचनं 􀍩कं 􀍬च􀃛ना􀍧सकावचनम?् मुख􀉮􀍪वतीया वा ना􀍧सका वचनम􀃨य सोऽयं मुखना􀍧सकावचनः॥ मुखोपसं􀇑हता वा ना􀍧सका वचनम􀃨य सोऽयं मुखना􀍧सकावचनः॥ अथ मखु 􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥ ‘ना􀍧सकावचनोऽनुना􀍧सकः’ इतीय􀃗यु􀃍यमाने यमानु􀃨वाराणामेव 􀄤स􀃏येत। मुख􀄒हणे पुनः 􀍩􀄐यमाणे ‘मुखवचनोनुना􀍧सकः इतीय􀃗य􀃍ु यमाने क-च-ट-त- पानामेव 􀄤स􀃏येत। ना􀍧सका􀄒हणे पुनः 􀍩􀄐यमाण े 􀄤ासादवा􀍧स􀃛यायेन। त􀉮यथा-के􀍬च􀃗􀄤ासादवा􀍧सनः, के􀍬च􀉮 भू􀍧मवा􀍧सनः, के􀍬चदुभयवा􀍧सनः। [त􀄟] ये तूभयवा􀍧सनः, गृ􀃩य􀃛त एव ते 􀄤ासादवा􀍧स􀄒हणेन भू􀍧मवा􀍧स􀄒हणेन च। एव􀍧महा􀍪प सतोनुना􀍧सक􀃨य सं􀂣या भ􀍪वत􀃥यम्। सं􀂣या च अनुना􀍧सको भा􀃥यते॥ त􀇑दतरेतरा􀄮यं भव􀇓त। इतरेतरा􀄮या􀍨ण च काया􀁛􀍨ण न 􀄤क􀃣􀃜य􀃛ते॥ 􀇓न􀃗याः श􀃞दाः। 􀇓न􀃗येषु श􀃞देषु सतोऽनुना􀍧सक􀃨य सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। न सं􀂣याऽनुना􀍧सको भा􀃥यते। य􀇑द त􀇑ह􀁛 􀇓न􀃗याः श􀃞दाः। 􀍩कमथ􀁛 शा􀃨􀄟म?् ॥ आङ􀃨माय􀍪वशेषेणोप􀇑द􀃧टोऽननुना􀍧सकः। त􀃨य सव􀁛􀄟ाननुना􀍧सकबु􀍪􀆨ः 􀄤स􀃈ता। त􀄟ानेन 􀇓नवृि􀃗तः 􀍩􀄐यते-छ􀃛द􀃨य􀍬च परत आङोऽननुना􀍧सक􀃨य 􀄤स􀉨गेनुना􀍧सकः साधुभ􀁛वती􀇓त॥ तुलया सं􀍧मतं तु􀃣यम्। आ􀃨यं च 􀄤य􀃗न􀃦च आ􀃨य􀄤य􀃗नम्। तु􀃣या􀃨यं च तु􀃣य􀄤य􀃗नं च सवण􀁛सं􀂣 ं अ􀃨य􀃛􀃗यनेन वणा􀁛􀇓न􀇓त आ􀃨यम्। अ􀃛नमेतदा􀃨य􀃛दत इ􀇓त वा􀃨यम ्। 􀄤यतनं 􀄤य􀃗नः। 􀄤वूवा􀁛􀉮यततेभा􀁛वसाधनो न􀉨 􀄤􀃗ययः। य􀇑द लौ􀍩ककमा􀃨यम्। 􀍩कमा􀃨योपादाने 􀄤योजनम्। सव􀈶षां 􀇑ह त􀃗तु􀃣यम?् ॥ 􀄤य􀃗नसामा􀃛यात ्। एतेषां 􀇑ह समानः 􀄤य􀃗नः॥ ॥*॥ 􀍧स􀆨ं 􀃗वा􀃨ये तु􀃣यदेश􀄤य􀃗नं सवण􀁛म्॥*॥ आ􀃨ये येषां तु􀃣यो देशः 􀄤य􀃗न􀃦च ते सवण􀁛सं􀂣ा भ􀃛ती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ एवम􀍪प 􀍩कमा􀃨योपादान े 􀄤योजनम्। सव􀈶षां 􀇑ह त􀃗तु􀃣यम?्॥ 􀄤य􀃗न􀍪वशेषणमा􀃨योपादानम्। सि􀃛त 􀃩या􀃨या􀉮वा􀃩याः 􀄤य􀃗नाः। ते हा􀍪पता भवि􀃛त। तेषु त􀄟 वगा􀁛णां 􀄤थम􀉮􀍪वतीया 􀍪वकृतक􀃖ठाः, 􀃦वासानु􀄤दाना अघोषा􀃦च। एकेऽ􀃣प􀄤ाणाः, अपरे तृतीयचतुथा􀁛ः संवृतक􀃖ठा नादानु􀄤दाना घोषव􀃛तः। एकेऽ􀃣प􀄤ाणाः, अपरे महा􀄤ाणाः॥ यथा तृतीय􀃨तथा प􀃑चमा आनुना􀍧स􀃈यवज􀁛म्। आनुना􀍧स􀃈यमेषाम􀍬धक ोगुणः॥ एवम􀃜यवण􀁛􀃨य सवण􀁛सं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त, बा􀃩यं 􀃩या􀃨या􀃗􀃨थानमवण􀁛􀃨य॥ एवम􀍪प 􀃥यपदेशो न 􀄤क􀃣पते-‘आ􀃨ये येषां तु􀃣यो देशः’ इ􀇓त॥ ननु चो􀃈तम*् सवण􀁛सं􀂣ायां 􀍧भ􀃛नदेशे􀃧व􀇓त􀄤स􀉨गः 􀄤य􀃗नसामा􀃛या􀉮* इ􀇓त॥ नैष दोषः॥ न 􀇑ह लौ􀍩ककमा􀃨यम्॥ 􀄤य􀃗न􀃦च 􀍪वशे􀍪षतः॥ कथम?् न􀇑ह 􀄤यतनं 􀄤य􀃗नः॥ 􀍩कं त􀇑ह􀁛? 􀄤ार􀃠भो य􀃗न􀃨य 􀄤य􀃗नः॥ य􀇑द 􀄤ार􀃠भो य􀃗न􀃨य 􀄤य􀃗नः, एवम􀃜यवण􀁛􀃨य एङो􀃦च सवण􀁛सं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ एतयोरेव त􀇑ह􀁛 􀍧मथः सवण􀁛सं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ उदा􀃗ताद􀈣नां त􀇑ह􀁛 सवण􀁛सं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अथवा 􀍩कं न एतेन-􀄤ार􀃠भो य􀃗न􀃨य 􀄤य􀃗न इ􀇓त॥ 􀍩कं त􀇑ह􀁛 􀄤यतनमेव 􀄤य􀃗नः॥ तदेव च सती􀃗याह। स􀃗येव 􀇑ह भेदे सवण􀁛सं􀂣या भ􀍪वत􀃥यम्। भेदा􀍬ध􀃧ठाना 􀇑ह सवण􀁛सं􀂣ा, य􀇑द 􀇑ह य􀄟 सव􀉍 समानं त􀄟 􀃨या􀃗सवण􀁛सं􀂣ावचनमनथ􀁛कं 􀃨या􀉮॥ य􀇑द त􀇑ह􀁛 ‘स􀇓त भेदे 􀍩कं 􀍬च􀃗समानम’् इ􀇓त कृ 􀃗वा सवण􀁛सं􀂣ा भ􀍪व􀃧य􀇓त। शकार􀃍छकारयोः षकारठकारयोः सकारथकारयोः सवण􀁛सं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त। एतेषां 􀇑ह सव􀁛म􀃛य􀃗समानं करणवज􀁛म ्॥ एवं त􀇑ह-􀁛 􀄤यतनमेव 􀄤य􀃗नः। तदेव 􀇑ह त􀍪􀆨ता􀃛तमा􀃨यम्। न 􀃗वयं 􀉮व􀃛􀉮वः-आ􀃨यं च 􀄤य􀃗न􀃦च अथवा पूव􀁛􀃨त􀃗पु􀇾ष􀃨ततो बहु 􀄭ी􀇑ह ः तु􀃣य आ􀃨ये तु􀃣या􀃨य􀃨त􀃣ु या􀃨यः 􀄤य􀃗न एषा􀍧म􀇓त॥ अथवा पर􀃨त􀃗पु􀇽ष􀃨ततो बहु􀄭ी􀇑ह-आ􀃨ये 􀄤य􀃗न आ􀃨य􀄤य􀃗नः तु􀃣य आ􀃨य􀄤य􀃗न एषा􀍧म􀇓त॥ यो य􀃨य तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नः स त􀃨य सवण􀁛सं􀂣ो यथा 􀃨या􀉮। अ􀃛य􀃨य तु􀃣या􀃨􀄤य􀃗नोऽ􀃛य􀃨य अ􀃛य􀃨य तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नोऽ􀃛य􀃨य सवण􀁛सं􀂣ः क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥ वचन􀄤ामा􀃖यात्। सवण􀁛सं􀂣ावचनसाम􀃘या􀁛त्। य􀇑द 􀇑ह अ􀃛य􀃨य यतु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नोऽ􀃛य􀃨य सवण􀁛सं􀂣ः संबि􀃛धश􀃞दैवा􀁛 पुन􀃨तु􀃣यमेतत्। त􀉮यथ-ास􀃠बि􀃛धश􀃞दाः ‘‘मात􀇐र व􀇓त􀁛त􀃥यम’’् ‘‘􀍪पत􀇐र शु􀄮􀍪ू षत􀃥यम’्’ इ􀇓त। न चो􀃍यते-‘􀃨व􀃨यां मात􀇐र’ ‘􀃨वि􀃨मि􀃛पत􀇐र’ इ􀇓त। स􀃠ब􀃛धा􀃑चैत􀉮ग􀃠यते-या य􀃨य माता, य􀃦च य􀃨य 􀍪पते􀇓त॥ एव􀍧महा􀍪प ‘‘तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नं सवण􀁛म’’् इ􀃗य􀄟 संबि􀃛धश􀃞दावेतौ, त􀄟 संब􀃛धादेत􀉮ग􀃛त􀃥यम-् य􀃗􀄤􀇓त य􀃗तु􀃣या􀃨य􀄤य􀃗नं त􀃗􀄤􀇓त त􀃗सवण􀁛सं􀂣 ं भवती􀇓त॥ ऋकारलृकारयोः सवण􀁛सं􀂣ा 􀍪वधेया। होतृ लृकारः होतॄकार इ􀇓त॥ ‘‘अकः सवण􀈶 द􀈣घ􀁛􀃗वं यथा 􀃨यात्॥ नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। व􀃪य􀃗येतत-‘् *सवण􀁛द􀈣घ􀁛􀃗वे ऋ􀇓त ऋ वा वचनम-् ’’ *लृ􀇓त लृ वा वचनम*’् त􀃗सवण􀈶 यथा 􀃨यात।् इह मा भू􀉮- द􀃚􀃡लृकारः म􀃚􀃥लृकार इ􀇓त॥ यदेत􀃗सवण􀁛द􀈣घ􀁛􀃗वे ऋती􀇓त एत􀇺त इ􀇓त व􀃪या􀍧म॥ ततः-‘‘लृ􀇓त’’ । लृकारे परत लृकारो वा भवती􀇓त। अव􀃦यं त􀉮व􀃈त􀃥यम्। ऊकालोऽ􀃏􀄘􀃨वद􀈣घ􀁛􀃜लुतसं􀂣ो भवती􀃗यु􀃍यते। न च ऋकार लृकारो वाजि􀃨त॥ ऋकार􀃨य लृकार􀃨य चा􀃍􀃗वं व􀃪या􀍧म॥ त􀃍चाव􀃦यं व􀃈त􀃥यम्। 􀃜लुतो यथा 􀃨यात्। होतृ ऋका,र ः सवण􀁛सं􀂣ावचनमेव 􀃏यायः। द􀈣घ􀁛􀃗वं चैव 􀇑ह 􀍧स􀆨ं भव􀇓त। अ􀍪प च ऋकार􀄒हणेन लृकार􀄒हणं सं􀇓न􀇑हतं भव􀇓त। ‘‘ऋ􀃗यकः’’ ख􀉪वऋ􀃧यः मालऋ􀃧यः। इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त-ख􀉪वलृकारो माललृकार इ􀇓त। ‘‘वा सु􀃜या􀍪पशलेः’ उपका􀁛र􀈣य􀇓त उपारा􀁛र􀈣य􀇓त। इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त-उप􀃣कार􀈣य􀇓त य􀇑द त􀇑ह􀁛 ऋकार􀄒हणेन लकृ ार􀄒हणं सं􀇓न􀇑हतं भव􀇓त,-‘‘उर􀄞परः’’ लृकार􀃨या􀍪प रपर􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ लृकार􀃨य लपर􀃗वं व􀃪या􀍧म। त􀃍चाव􀃦यं व􀃈त􀃥यम्। अस􀃗यां सवण􀁛सं􀂣ायां 􀍪व􀃚यथ􀁛म्। तदेव स􀃗यां इह त􀇑ह-􀁛 ‘‘रषा􀃟यां नो णः समानपदेः’’ इ􀃗यृकार􀄒हण ं चो􀇑दतं मातॄणां 􀍪पतॄणा􀍧म􀃗येतदथ􀁛म्। त􀇑दहा􀍪प अथास􀃗याम􀍪प सवण􀉍􀂣ायाम् इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-􀄤􀃈लृ􀃜यमानं प􀃦ये􀇓त॥ ‘‘*चुटुतुलश􀃥या􀁛􀃥याये न* इ􀇓त व􀃪या􀍧म। अपर आह-‘‘􀇒􀄟􀍧भ􀃦च म􀃚यमैव􀁛ग􀈷ल􀁛शसै􀃦च 􀃥यवाये न’’ इ􀇓त व􀃪यामी􀇓त। वण􀈶कदेशा􀃦च वण􀁛􀄒हणेन गृ􀃩य􀃛त इ􀇓त योऽसौ लृकारे लकार􀃨तदा􀄮यः 􀄤􀇓तषेधो य􀉮येवं, नाथ􀈾 रषा􀃟यां ण􀃗वे ऋकार􀄒हणेन। वण􀈷कदेशा􀃦च वण􀁛􀄒हणेन गृ􀃩य􀃛त इ􀇓त योऽसौ ऋकारे रेफः तदा􀄮यं ण􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ तु􀃣या􀃨य॥९॥ ॥*॥ अ􀃏झलोः 􀄤􀇓तषेधे शकार􀄤􀇓तषेधोऽ􀃏􀃣􀃗वात् [त􀄟 सवण􀁛लोपे दोषः]॥*॥ अ􀃏झलोः 􀄤􀇓तषेधे शकार􀃨य शकारेण सवण􀁛सं􀂣ायाः 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अ􀃏झ􀃣􀃗वात्। अ􀃍चैव 􀇑ह शकारो ह􀃣च॥ इकारः सवण􀁛􀄒हणेन शकारम􀍪प गृ􀃩णाती􀃗येवम􀃍􀃗वम्। ह􀃣षु चोपदशे ा􀆨􀃣􀃗वम्॥ ‘‘􀃨प􀃧ृ टं करणं 􀃨पशा􀁛नाम’्’। ‘‘ईष􀃗􀃨पृ􀃧टम􀃛त􀃨थानाम’’् । ‘‘􀍪ववृतम􀃧ू मणाम’्’ ईष􀇑द􀃗येवानुवत􀁛ते॥ ‘‘ 􀃨वराणां च’’ 􀍪ववृतम्। ईष􀇑द􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम ्॥ वणा􀁛नामुपदेश􀃨ताव􀉮। उपदेशो􀃗तरकाले􀃗सं􀂣ा। इ􀃗सं􀂣ो􀃗तरकाल ‘‘आ􀇑दर􀃛􀃗येन सहेता’’ इ􀇓त 􀄤􀃗याहारः। 􀄤􀃗याहारो􀃗तरकाला सवण􀁛सं􀂣ा। सवण􀁛सं􀂣ो􀃗तरकालम्॥ अणु􀇑द􀃗सवण􀁛􀃨य चा􀄤􀃗ययः॥ इत सवण􀄒􀁛 हणम।् एतेन सव􀈶ण समु􀇑दतेन वा􀃈येना􀃛य􀄟 सवणा􀁛नां 􀄒हणं भव􀇓त। न चा􀄟ेकारः शकारं यथैवं तह􀈹कारः शकारं न गृ􀃩णा􀇓त। एवमीकारम􀍪प न गृ􀃩णीयात्॥ कुमार􀈣 ईहते कुमार􀈣हते ‘‘अकः सवण􀈶’’ (इ􀇓त) द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। यदेत􀉮 ‘‘अकः सवण􀈶 द􀈣घ􀁛ः’’ इ􀃗य􀄟 􀄤􀃗याहार􀄒हणं त􀄟ेकार ईकारं गृ􀃩णा􀇓त शकारं न *अ􀃏झलोः 􀄤􀇓तषेधे शकार􀄤􀇓तषेधोऽ􀃏झ􀃣􀃗वात*् । । अ􀃏झलोः 􀄤􀇓तषेधे शकार􀃨य शकारेण अ􀃏झ􀃣􀃗वात्। अ􀃍चैव 􀇑ह शकारो ह􀃣च॥ इकारः सवण􀁛􀄒हणेन शकारम􀍪प गृ􀃩णाती􀃗येवम􀃍􀃗वम, ् ह􀃣षु चोपदेशा􀆨􀃣􀃗वम्॥ त􀄟 सवण􀁛लोपे दोषो भव􀇓त। पर􀃦शता􀇓न काया􀁛􀍨ण। ‘‘झरो झ􀇐र सवण􀈶’’ इ􀇓त लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अ􀃨तु वा शका􀃨य शकारेण सवण􀁛सं􀂣ा, मा वा भूत्॥ ननु चो􀃈तम,् पर􀃦शता􀇓न काया􀁛􀍨ण ‘‘झरो झ􀇐र सवण’􀈶 ’ इ􀇓त लोपो न 􀄤ा􀃜नोती􀇓त॥ ननु च भेदो भव􀇓त-स􀇓त लोपे 􀉮􀍪वशकारकम,् अस􀇓त लोपे 􀇒􀄟शकारकम्॥ एवम􀍪प भेदः-अस􀇓त लोप-े कदा􀍬च􀊊वशकारकम,् कदा􀍬चत् 􀇒􀄟शकारकम्। स􀇓त लोप- े 􀉮􀍪वशकारकमेव॥ स एष कथं भेदो न?॥ 􀃨या􀉮(भेदः) य􀇑द 􀇓न􀃗यो लोपः 􀃨या􀉮। 􀍪वभाषा तु स लोपः॥ इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चते महाभा􀃧ये 􀄤थमा􀃚याय􀄤थमपादे चतुथ􀁛माि􀃩नकम्॥४॥ ‘‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’’ इ􀇓त त􀃗कालानां सवणा􀁛नां 􀄒हणं यथा 􀃨यात्॥ ॥*॥ 􀃜लुतानां तु 􀄤गृ􀃩य􀃗व􀄤ा स􀉨गोऽत􀃗काल􀃗वात्॥*॥ 􀃜लुतानां तु 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अ􀍧स􀆨ः 􀃜लुतः। त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वा􀃗त􀃗काला एव भवि􀃛त॥ कथं 􀂣ायत-े ‘􀍧स􀆨ः 􀃜लुतः 􀃨वरसि􀃛धष-ु ’ इ􀇓त?॥ यदयं ‘‘􀃜लुतः 􀄤कृ􀃗या’’ इ􀇓त 􀃜लुत􀃨य 􀄤कृ􀇓तभावं शाि􀃨त॥ कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?् ॥ सतो 􀇑ह का􀇓य􀁛णः काय􀈶ण भ􀍪वत􀃥यम्॥ 􀍩कमतो-यि􀃗स􀆨ः 􀃜लुतः 􀃨वरसि􀃛धष,ु सं􀂣ा􀍪वधाव􀍧स􀆨ः। त􀃨या􀍧स􀆨􀃗वा􀃗त􀃗काला एव भवि􀃛त। ‘‘काय􀁛कालं सं􀂣ाप􀇐रभाषम’्’ य􀄟 काय􀉍 त􀄟ोपि􀃨थतं 􀄡􀃧ट􀃥यम,् ‘‘􀄤गृ􀃩यः 􀄤कृ 􀃗या’’ इ􀃗युपि􀃨थत􀍧मदं 􀍩कं पुनः 􀃜लुत􀃨य 􀄤गृ 􀃩यसं􀂣ावचन े 􀄤योजनम?् ॥ मा भूदेवम्। 􀃜लुतः 􀄤कृ 􀃗ये􀃗यवें भ􀍪व􀃧य􀇓त। नैवं श􀃈यम ् । उपि􀃨थते 􀇑ह दोषः 􀃨यात् ‘‘अ􀃜लुतवदुपि􀃨थत’े’ इ􀇓त। अ􀄟 प􀇑ठ􀃧य􀇓त 􀃩याचाय􀁛ः-* व􀉮वचनं 􀃜लुतकाय􀁛􀄤􀇓तषेधाथ􀁛म्। 􀃜लुत􀄤􀇓तषेधे 􀇑ह 􀄤गृ􀃩य􀃜लुत􀄤􀇓तषेध􀄤स􀉨गोऽ􀃛येन 􀍪व􀇑हत􀃗वा*􀉮 इ􀇓त। त􀃨मा􀃗􀃜लुत􀃨य 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ै􀍪षत􀃥या। 􀄤गृ􀃩या􀄮यः 􀄤कृ 􀇓तभावो यथा 􀃨यात ्॥ य􀇑द पुनद􀈹घाण􀁛 ामतपराणां 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ो􀃍येत, एवम􀃜येकार एव एकः सवणा􀁛􀃛गृ􀃩णीया􀉮, ईकारोकारौ न नैवं श􀃈यम् । इहा􀍪प 􀄤स􀃏येत-् अकु व􀁛􀇑ह अ􀄟 अकु व􀁛􀃩य􀄟े􀇓त॥ त􀃨मा􀆧ीघा􀁛णामेव तपराणां 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा व􀃈त􀃥या। द􀈣घा􀁛णां चो􀃍यमाना 􀃜लुतानां न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ एव ं त􀇑ह􀁛 􀍩कं न एतेन य􀃗नेन-यत-् ‘􀍧स􀆨ः 􀃜लुतः 􀃨वरसं􀍬धष’ु इ􀇓त। अ􀍧स􀆨ः 􀃜लुतः। एवम􀍪प यि􀃗स􀆨े 􀄤गृ􀃩यकाय 􀉍 त􀃗􀃜लुत􀃨य न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘‘अणोऽ􀄤गृ􀃩य􀃨यानुना􀍧सकः’’ इ􀇓त॥ एवं त􀇑ह 􀁛 􀍩कं न एतेन य􀃗नेन-‘काय􀁛कालं सं􀂣ाप􀇐रभाषम’्-इ􀇓त। यथो􀆧ेशमेव सं􀂣ाप􀇐रभाषम्। अ􀄟 कथं पुन􀇐रदं 􀍪व􀂣ायत-े ईदादयो य􀉮 􀉮􀍪ववचनम,् आहोि􀃨वद􀈣दा􀉮य􀃛तं य􀊊􀍪ववचन􀍧म􀇓त॥ ॥*॥ ईदादयो 􀉮􀍪ववचनं 􀄤गृ 􀃩या इ􀇓त चदे 􀃛􀃗य􀃨य 􀍪व􀍬धः॥*॥ अ􀃨तु त􀇑ह-􀁛 ईदा􀉮य􀃛तं य􀊊􀍪वचनम-् इ􀇓त। ईदा􀉮य􀃛तं 􀉮􀍪ववचन􀍧म􀇓त चेदेक􀃨य 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा 􀍪वधेया-ख􀉪वे इ􀇓त, माले इ􀇓त॥ आ􀉮य􀃛तव􀃗􀃗वात्। आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨म􀃛काय 􀉍 भवती􀃗येवमेक􀃨या􀍪प भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ अथवा एवं व􀃪या􀍧म-ईदा􀉮य􀃛तं य􀊊􀍪वचना􀃛तम-् इ􀇓त॥ ईदा􀉮य􀃛तं 􀉮􀍪ववचना􀃛त􀍧म􀇓त चे􀃣लु􀍩क 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। कु माय􀈾रगारं कु माय􀁛गारम्। व􀃚वोरगा रं व􀃚वगारम्। एत􀆨ीदा􀉮य􀃛तं 􀄮यू त,े 􀉮􀍪ववचना􀃛तं च भव􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢णेन॥ यदयम् ‘ईदूतौ च स􀃜त􀃠यथ’􀈶 इ􀃗यथ􀁛􀄒हणं करो􀇓त, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀈾 न 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ायां 􀄤􀃗ययल􀂢णं न कत􀁛􀃥यम्। ईदा􀇑द􀍧भ􀉮􀁛􀍪ववचनं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः, ईदा􀇑द􀍪व􀍧श􀃧टेन च 􀉮􀍪ववचनेन तद􀃛त􀍪व􀍬धभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त- ईदा􀉮य􀃛तं य􀉮 􀉮􀍪ववचनं तद􀃛तमीदा􀉮य􀃛तम-् इ􀇓त॥ एवम􀃜यशु􀃈ले व􀃨􀄟े शु􀃈ले समप􀉮येतां शु􀃈􀃣या􀃨तां व􀃨􀄟े इ􀃗य􀄟 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अ􀄟 ह􀈣दा􀇑द च 􀉮􀍪ववचनं इद􀍧मह सं􀄤धाय 􀉍 लुक् 􀍩􀄐यता,ं शीभाव इ􀇓त॥ 􀇓न􀃗यो लुक्। कृते शीभावे 􀄤ा􀃜नो􀃗यकृतेऽ􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अ􀇓न􀃗यो लुग्। अ􀃛य􀃨याकृते शीभावे 􀄤ा􀃜नो􀃗य􀃛य􀃨य कृते। श􀃞दा􀃛तर􀃨य च 􀄤ा􀃜नुवि􀃛व􀍬धर􀇓न􀃗यो भव􀇓त। शीभावोऽ􀃜य􀇓न􀃗यः। न 􀇑ह कृते लु􀍩क 􀄤ा􀃜नो􀇓त। उभयोर􀇓न􀃗ययोः पर􀃗वा􀃍छ􀈤भावः। शीभावे अथा􀍪प कथं􀍬चि􀃛न􀃗यो लु􀃈􀃨यात्। एवम􀍪प दोषः,॥ व􀃪य􀃗येत,् *पदसं􀂣ायाम􀃛त􀄒हणम􀃛य􀄟 सं􀂣ा􀍪वधौ 􀄤􀃗यय􀄒हणे तद􀃛त􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधाथ􀁛म*् इ􀇓त। इदं चा􀍪प 􀄤􀃗यय􀄒हणम्। अयं चा􀍪प सं􀂣ा􀍪व􀍬धः॥ अव􀃦यं ख􀃣वि􀃨म􀃛न􀍪प प􀂢े आ􀉮य􀃛तव􀆫ाव ए􀍪षत􀃥यः॥ त􀃨माद􀃨तु स एव म􀃚यमः मा􀃗􀄤गृ􀃩यसं􀂣ायां त􀃨य ई􀃗व􀃨य ऊ􀃗व􀃨य चा􀍧स􀆨􀃗वादयावेकादेशाः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त, तेषां 􀄤􀇓तषेधो ननु च 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ावचनसाम􀃘याद􀁛 यादयो न भ􀍪व􀃧यि􀃛त॥ नेदं वचना􀃣ल􀃟यम्। अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचने 􀄤योजनम॥् यि􀃗स􀆨े 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ाकाय 􀉍 तदथ􀁛मेत􀃗􀃨यात-्‘‘अणोऽ􀄤गृ 􀃩य􀃨यानुना􀍧सकः’’ इ􀇓त॥ नैकं 􀄤योजनं योगार􀃠भं 􀄤योजय􀇓त। य􀉮येताव􀃗􀄤योजनं 􀃨या􀃗त􀄟ैवायं 􀄦ूया􀉮- अथवा 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा 􀍩􀄐यताम् अयादयो वे􀇓त। 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा भ􀍪व􀃧य􀇓त 􀍪व􀄤􀇓तषेधेने􀇓त॥ नैष यु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। ‘‘􀍪व􀄤􀇓तषेधे परम’्’ इ􀃗यु􀃍यते॥ पूवा􀁛 च 􀄤गृ 􀃩यसं􀂣,ा परेऽयादयः॥ ‘‘काय􀁛कालं सं􀂣ाप􀇐रभाषम’्’ य􀄟 काय 􀉍 त􀄟ोपि􀃨थतं 􀄡􀃧ट􀃥यम्। ‘‘􀄤गृ􀃩यः 􀄤कृ 􀃗या’’ इ􀃗युपि􀃨थत􀍧मदं 􀉮􀍪वकाय􀁛योगो 􀇑ह 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। न चा􀄟ैको 􀉮􀍪वकाय􀁛यु􀃈तः। एचामयादयः, ईदूतोः 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा॥ 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा􀍧भ􀇓नव􀁛त􀁛माना अयाद􀈣न् बाधत, े अयादयोऽ􀍧भ􀇓नव􀁛त􀁛मानाः 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ाया 􀇓न􀍧म􀃗तं एवम􀃜ययु􀃈तो 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। सतो􀇑ह􀁛 􀍪व􀄤􀇓तषेधो भव􀇓त। न चा􀄟े􀃗वो􀃗वे 􀃨तः। ना􀍪प मकारः॥ आ􀄮याि􀃗स􀆨􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त। त􀉮यथा 􀇽􀇽􀃗वे आ􀄮याि􀃗स􀆨ो भव􀇓त॥ 􀍩कं पुनः कारणं 􀇽􀇽􀃗वे आ􀄮याि􀃗स􀆨ो भव􀇓त, न पुनय􀁛􀄟ैव 􀇽ः 􀍧स􀆨ः, त􀄟ैवो􀃗वम􀃜यु􀃍येत?॥ अ􀍧स􀆨े 􀃩यु􀃗वे आ􀉮गुण􀃨या􀄤􀍧स􀍪􀆨ः 􀃨यात- ् वृ􀂢ो􀄟 􀃜ल􀂢ोऽ􀄟। त􀃨मा􀃗त􀄟ा􀄮याि􀃗स􀆨􀃗वमे􀍪षत􀃥यम्। यथा त􀄟ा􀄮याि􀃗स􀆨􀃗वं भव􀇓त। एव􀍧महा􀃜या􀄮याि􀃗स􀆨􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ अथ वा योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते। ‘‘अदसः’’ अदस ईदादयः 􀄤गृ 􀃩यसं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त। ततो ‘‘मात’्’ मा􀃍च परे ईदादयः 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त। अदस इ􀃗येव। एको य􀃗ति􀃗स􀆨े 􀄤गृ􀃩यकाय 􀉍 तदथ􀁛ः॥ अपरो यद􀍧स􀆨े॥ 􀍩कं च 􀃨यात् य􀉮य􀄟 􀄤गृ 􀃩यसं􀂣ा 􀃨यात?॥् अथवाऽऽहायम-् ‘‘अदसो मात’्’ इ􀇓त। न च ई􀃗वो􀃗वे 􀃨तः। ना􀍪प मकारः। तत एवं 􀍪व􀂣ा􀃨यामः- * अदस ई􀃗वो􀃗वे 􀃨वरे ब􀇑ह􀃧पदल􀂢णे 􀍧स􀆨े व􀃈त􀃥ये 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ायां च* इ􀇓त॥ 􀄒हण􀍪वशेषण􀃗वात्। न मा􀉮􀄒हणेन ईदा􀉮य􀃛तं 􀍪वशे􀃧यते॥ इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त- काशे, कुशे, वंशे, इ􀇓त?॥ अथ􀁛वतः शेश􀃞द􀃨य 􀄒हणम्। न चैषोऽथ􀁛वान्॥ एवं त􀇑ह􀁛 ‘ल􀂢ण􀄤􀇓तपदो􀃈तयोः 􀄤􀇓तपदो􀃈त􀃨यैव’ इ􀃗येवं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ अथ वा पुनर􀃨त-ु ‘अथ􀁛व􀉮􀄒हण े नानथ􀁛क􀃨य’ इ􀇓त॥ कथं त􀇑ह-􀁛 ह􀇐रश,े ब􀄧ुश,े इ􀇓त?॥ एकोऽ􀄟 􀍪वभ􀃈􀃗यथ􀈶नाथ􀁛वान,् अपर􀃨त􀍪􀆨ताथ􀈶न। समुदायोऽनथ􀁛कः॥ शे॥१३॥ एकािज􀇓त नायं बहु 􀄭ी􀇑हः-एकोऽज् यि􀃨मन ्सोऽयमेकाच् एकािज􀇓त॥ त􀃗पु􀇽षोऽयं समाना􀍬धकरणः-एक अच् एकाच् एकािज􀇓त॥ य􀇑द त􀃗पु􀇽षोऽयं समाना􀍬धकरणो, नाथ􀁛 एक􀄒हणेन॥ इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-􀄤ेदं 􀄦􀃩म। 􀄤ेदं 􀂢􀄟म्। अजेव यो 􀇓नपात इ􀃗यॆवं 􀍪व􀂣ायते॥ अ􀃏􀄒हणसाम􀃘या􀁛त् य􀇑द 􀇑ह अ􀃍चा􀃛य􀃍च त􀄟 􀃨या􀉮, अ􀃏􀄒हणमनथ􀁛कं 􀃨यात्॥ अज􀃛त􀃨य यथा 􀃨यात्। हल􀃛त􀃨य मा भूत्॥ एवम􀍪प कु त एतत-् 􀉮वयोः प􀇐रभाषयोः सावकाशयोः समवि􀃨थतयोः ‘‘आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨मन’्’ ‘‘येन 􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃨य’’ इ􀇓त च-इय􀍧मह प􀇐रभाषा भ􀍪व􀃧य􀇓त-‘आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨मन’्’ इ􀇓त॥ इयं च न आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-इय􀍧मह प􀇐रभाषा भव􀇓त-‘‘आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨मन’्’ इ􀇓त, इयं च न भव􀇓त। ‘‘येन 􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃨य’’ इ􀇓त। यदयम-् ‘अना􀉨’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥ एवं त􀇑ह-􀁛 􀍧स􀆨े स􀇓त यद􀃏􀄒हणे 􀍩􀄐यमाणे एक􀄒हणं करो􀇓त, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-‘अ􀃛य􀄟 वण􀁛􀄒हणं *द􀃠भेह􀁛􀃣􀄒हण􀃨य जा􀇓तवाचक􀃗वात् 􀍧स􀆨म*् इ􀇓त यदु􀃈त,ं तदुपप􀃛नं भव􀇓त॥ 􀃈व पुनरयं सानुब􀃛धकः 􀃈व 􀇓नरनुब􀃛धकः?॥ ‘ईषदथ􀈶 􀍩􀄐यायोगे मया􀁛दा􀍧भ􀍪वधौ च यः। एतमातं 􀍫ङत ं 􀍪व􀉮या􀉮 वा􀃈य􀃨मरणयोर􀍫ङत्॥१॥ नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀇓नपातसमाहारोऽयम्। आह उ आहो इ􀇓त। उत आह उ उताहो इ􀇓त। त􀄟 अथवा 􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ाथ􀈾ऽयमार􀃠भः। ओ षु यातं म􀇽तः। ओ षु यात ं बृहती च श􀃈वर􀈣। ओ 􀍬च􀃗सखायं ओद􀃛तो 􀇓नपात इ􀃗य􀄟 􀃍􀃥य􀃛त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ अनदः अदः अभवत=् अदोऽभवत,् न व􀃈त􀃥यः। ‘ल􀂢ण􀄤􀇓तपदो􀃈तयोः 􀄤􀇓तपदो􀃈त􀃨य’ इ􀃗येवं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ एवम􀍪प-अगौः गौः समप􀉮यत गोऽभव􀉮। अ􀄟 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ एवं त􀇑ह􀁛 ‘‘गौणमु􀃉ययोमु􀁛􀃉ये काय􀁛स􀃠􀄤􀃗ययः’’ इ􀇓त। त􀉮यथा- ‘गौरनुब􀃛􀃚योऽजोऽ􀃊नीषोमीयः’ इ􀇓त न कथं त􀇑ह􀁛 वाह􀈣के वृ􀉮􀃚या􀃗वे भवतः- गौि􀃨त􀃧ठ􀇓त गामानये􀇓त?॥ अथा􀁛􀄮य एतदेवं भव􀇓त। य􀍪􀆨 श􀃞दा􀄮यम,् श􀃞दमा􀄟े त􀆫व􀇓त। श􀃞दा􀄮ये च वृ􀉮􀃚या􀃗वे॥ ओत१् ५। उञ इ􀃗यु􀃍यते। न चा􀄟ोञं प􀃦यामः। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘नोञ एकादेश उ􀃑􀄒हणेन गृ􀃩यत’े इ􀇓त। यदयम् ‘‘ओ􀉮’’ इ􀃗योद􀃛त􀃨य नैतदि􀃨त 􀂣ापकम्। उ􀃈तमेतत-‘् ‘􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ाथ􀈾ऽयमार􀃠भः’ इ􀇓त॥ दोषः ख􀃣व􀍪प 􀃨या􀉮, य􀉮युञेकादेश उ􀃑􀄒हणेन गृ􀃩येत। जानु उ अ􀃨य 􀇽ज􀇓त, जानू अ􀃨य 􀇽ज􀇓त, जा􀃛व􀃨य 􀇽ज􀇓त,‘‘ मय उञो वो वा’’ अथ वा 􀉮वावुकारा􀍪वमौ। एकोऽननुब􀃛धकः। अपरः सानुब􀃛धकः। त􀉮योऽननुब􀃛धक􀃨त􀃨यैष एकादेशः। उञ इ􀇓त योग􀍪वभागः कत􀁛􀃥यः। ‘‘उञः’’ शाक􀃣य􀃨याचाय􀁛􀃨य मतेन 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा भव􀇓त। उइ􀇓त 􀍪व􀇓त॥ ततः ‘‘ऊँ’’ उञ ऊँ इ􀃗ययमादेशो भव􀇓त शाक􀃣य􀃨याचाय􀁛􀃨य मतेन द􀈣घ􀈾ऽनुना􀍧सकः 􀄤गृ􀃩यसं􀂣क􀃦च। शाक􀃣य􀃨याचाय􀁛􀃨य मतेन ऊँ 􀍪वभाषा यथा 􀃨यात्। ऊँ इ􀇓त, उ इ􀇓त। अ􀃛येषामाचाया􀁛णां मतेन- लु􀃜ताया ं स􀃜त􀃠यां 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ॥*॥ ‘पूव􀁛􀃨य चेत् सवण􀈾ऽसावाडा􀃠भावः 􀄤स􀃏यत’॥े 16.*॥ नेदं वचना􀃣ल􀃟यम्। अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचने 􀄤योजनम्॥ य􀇑द सरसीश􀃞द􀃨य 􀄤वृि􀃗तरि􀃨त। अि􀃨त च लोके सरसीश􀃞द􀃨य 􀄤वृि􀃗तः। एवं त􀇑ह􀁛 􀂣ापय􀃗याचाय􀈾 न 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ायां 􀄤􀃗ययल􀂢णं भव􀇓त इ􀇓त॥ कु माय􀈾रगारं कु माय􀁛गारम्। व􀃚वरोगारं व􀃚वगारम।् 􀄤􀃗यय􀄒हणेन 􀄤गृ􀃩यसं􀂣ा न भव􀇓त। ॥*॥ मा वा पूव􀁛पद􀃨य भूत’॥् *॥ अथवा पूव􀁛पद􀃨य मा भू􀇑द􀃗येवमथ􀁛मथ􀁛􀄒हणम्। वा􀃜याम􀃦वो वा􀃜य􀃦व,ः न􀉮यामा􀇓तन􀁛􀉮या􀇓तः॥ अथ 􀍩􀄐यमाणेऽ􀃜यथ􀁛􀄒हणे क􀃨मादेवा􀄟 न भव􀇓त?॥ अजह􀃗􀃨वाथा􀁛यां च न दोषः। समुदायाथ􀈾ऽ􀍧भधीयते॥ ‘ईदूतौ स􀃜तमी􀃗यवे लु􀃜तेऽथ􀁛􀄒हणा􀆫वेत्। पूव􀁛􀃨य चेत् सवण􀈾ऽसावा ़ डा􀃠भावः 􀄤स􀃏’य॥ेत ‘वचना􀉮य􀄟 द􀈣घ􀁛􀃗वं त􀄟ा􀍪प सरसी य􀇑द।’ 􀂣ापकं 􀃨यात् तद􀃛त􀃗वे मा वा पूव􀁛पद􀃨य भूत’॥् २॥ ईदूतौ च घुसं􀂣ाया 􀄤कृ ि􀃗त􀄒हण ं क􀃗त􀁛􀃥यम्। दधा ा􀄤कृ तयो घुसं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त व􀃈त􀃥यम्। 􀍩क ं 􀄤योजनम?् आ􀃗वभूताना􀍧मयं सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। सा आ􀃗वभूतानामेव 􀃨यात, ् अना􀃗वभूतानां न 􀃨यात् । ननु च भू􀇓य􀃧ठा􀇓न घुसं􀂣ाकाया􀁛􀍨ण आध􀁛धातुके, त􀄟 चैत आ􀃗वभूता 􀇺􀃦य􀃛ते॥ ‘‘􀍧शदथ􀁛म’्’ 􀍧शदथ􀉍 􀄤कृ 􀇓त􀄒हणं क􀃗त􀁛􀃥यम्। 􀍧श􀃗या􀃗वं 􀄤􀇓त􀍪ष􀃚यते तदथ􀁛म् । 􀄤􀍨णदयते। 􀄤􀍨ण􀉮य􀇓त। 􀍧शदथ 􀉍 􀍪वकृ ताथ 􀉍 च। 􀍧श􀃗युदा􀇿तम्॥ 􀍪वकृ ताथ 􀉍ख􀃣व􀍪प- 􀄤􀍨णदाता 􀄤􀍨णधाता। 􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त?। ‘ल􀂢ण􀄤􀇓तपदो􀃈तयोः 􀄤􀇓तपदो􀃈त􀃨यैव’ इ􀇓त 􀄤􀇓तपदं ये आ􀃗वभूता􀃨तेषामेव 􀃨या􀉮, ल􀂢णेन ये अथ 􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प 􀄤कृ􀇓त􀄒हणे कथ􀍧मदं 􀍪व􀂣ायते- दाधाः 􀄤कृतय इ􀇓त, आहोि􀃨व􀆧ाधां 􀄤कृतय य􀇑द 􀍪व􀂣ायते-दाधाः 􀄤कृतय इ􀇓त, स एव दोषः-आ􀃗वभूतानामेव 􀃨या􀉮 अना􀃗वभूतानां न 􀃨यात्। अथ 􀍪व􀂣ायते-दाधां 􀄤कृतय इ􀇓त, अना􀃗वभूतानामेव 􀃨यादा􀃗वभूतानां न 􀃨यात्। एवं त􀇑ह,􀁛 नैवं 􀍪व􀂣ायत-े दाधाः 􀄤कृ तय इ􀇓त, ना􀍪प दाधां 􀄤कृ तय इ􀇓त॥ त􀃗त􀇑ह􀁛 􀄤कृ 􀇓त􀄒हणं कत􀁛􀃥यम?् । ‘‘ईदूतौ च स􀃜त􀃠यथ’􀈶 ’ इ􀇓त । ततो व􀃪या􀍧म ‘‘दाधा 􀃚वदाप’्’ ‘‘अथ’􀁛 ’ इ􀇓त॥ नैवं श􀃈यम् । ददा􀇓तना समानाथना􀁛 ् रा􀇓तरास􀇓तदास􀇓तमंह􀇓त􀄤ीणा􀇓त􀄤भृतीनाहु ः। तेषाम􀍪प घुसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त। त􀃨मा􀃛नैवं श􀃈यम्। न चेदेव, ं 􀄤कृ 􀇓त􀄒हणं कत􀁛􀃥यमेव॥ न कत􀁛􀃥यम्। 􀍧शदथ􀈶न ताव􀃛नाथ􀁛ः 􀄤कृ 􀇓त􀄒हणेन। अव􀃦यं त􀄟 माथ 􀉍 􀄤कृ 􀇓त􀄒हणं कत􀁛􀃥यम, ् 􀄤􀍨णमयते 􀄤􀃖यमयते􀃗येवमथ􀁛म्। तत् पुर􀃨तादप􀄐􀃪यते घु􀄤कृ तौ मा􀄤कृ तौ चे􀇓त ॥ य􀇑द 􀄤कृ􀇓त􀄒हणं 􀍩􀄐यते। 􀄤􀇓न􀍧मनो􀇓त 􀄤􀇓नमीना􀇓त। अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अथा􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प 􀄤कृ􀇓त􀄒हणे इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-􀄤􀇓नमाता 􀄤􀇓नमातुं 􀄤􀇓नमात􀃥य􀍧म􀇓त॥ यथैव त􀇑ह􀁛 अ􀍩􀄐यमाणे 􀄤कृ􀇓त􀄒हणे आकारा􀃛त􀃨य 􀍫ङतो 􀄒हणं 􀍪व􀂣ा􀃨यते॥ 􀍪वकृताथ􀈶न चा􀍪प नाथ􀁛ः। दोष एवैत􀃨याः प􀇐रभाषाया ‘‘ल􀂢ण􀄤􀇓तपदो􀃈तयोः 􀄤􀇓तपदो􀃈त􀃨यैव’’ इ􀇓त- समानश􀃞दानां 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। 􀄤􀇓नदारय􀇓त 􀄤􀇓नधारय􀇓त। दाधा घुसं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त घुसं􀂣ा अथवा यि􀃗􀄐यायु􀃈ताः 􀄤ादय􀃨तं 􀄤􀇓त ग􀃗युपसग􀁛सं􀂣ा भवि􀃛त। न चैतौ दाधौ 􀄤􀇓त 􀍩􀄐यायोगः। य􀉮येवम् इहा􀍪प त􀇑ह 􀁛 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-􀄤􀍨णदापय􀇓त 􀄤􀍨णधापयती􀇓त। अ􀄟ा􀍪प नैतौ दाधावथ􀁛व􀃛तौ, ॥*॥ न वाथ􀁛वतो 􀃩यागम􀃨त􀉮गुणीभूत􀃨त􀉮􀄒हणेन गृ􀃩यते यथाऽ􀃛य􀄟॥*॥ न वा एष दोषः । अथ􀁛वत आगम􀃨त􀉮गुणीभूतोऽथ􀁛व􀉮􀄒हणेन गृ􀃩यते। यथा􀃛य􀄟। त􀉮यथा-अ􀃛य􀄟ा􀍪प अथ􀁛वत यु􀃈तं पुनय􀁛ि􀃛न􀃗येषु नाम श􀃞दे􀃧वागमशासनं 􀃨यात्। न। 􀇓न􀃗येषु नाम श􀃞देषु अथ यु􀃈तं यि􀃛न􀃗येषु श􀃞दे􀃧वादेशाः 􀃨युः॥ बाढं यु􀃈तम्। श􀃞दा􀃛तरै􀇐रह भ􀍪वत􀃥यम्। त􀄟 श􀃞दा􀃛तरे श􀃞दा􀃛तर􀃨य 􀄤􀇓तपि􀃗तयु􀁛􀃈ता। द􀈣ङः 􀄤􀇓तषेधः 􀃨था􀃋वो􀇐र􀃗􀃗वे व􀃈त􀃥यः॥ उपादा􀃨ता􀃨य 􀃨वरः 􀍧श􀂢क􀃨ये􀇓त। ‘‘मीना􀇓त􀍧मनो􀇓त’’ इ􀃗या􀃗􀃗वे कृते ‘‘􀃨था􀃚वो􀇐र􀃍च’’ इती􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ कु तः पुनरयं दोषो जायत-े 􀍩कं 􀄤कृ 􀇓त􀄒हणा􀉮, आहोि􀃨व􀄡ूप􀄒हणात?् ॥ इह खलु 􀄤कृ􀇓त􀄒हणा􀆧ोषो जायते। उप􀇑दद􀈣षते। ‘‘स􀇓न मीमाघुरभलभ’’ इ􀇓त॥ नैष दोषः। दा􀄤कृ􀇓त􀇐र􀃗यु􀃍यते। न चेयं दा􀄤कृ􀇓तः। आकारा􀃛तानामेज􀃛ताः 􀄤कृतयः, एज􀃛तानामपीकारा􀃛ताः। न च 􀄤कृतेः 􀄤कृ􀇓तः 􀄤कृ􀇓त􀄒हणेन गृ􀃩यते॥ ‘‘सि􀃛नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’’ इ􀃗येवं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ दा􀃜􀄤􀇓तषेध दै􀍪प 􀄤􀇓तषेधो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-अवदा􀃗तं मुखम्॥ अथ वा ‘‘दाधा 􀃋व􀍪पत’्’ इ􀇓त व􀃪या􀍧म। त􀃍चाऽव􀃦यं व􀃈त􀃥यम॥् अदा􀇒ब􀇓त 􀃩यु􀃍यमाने इहा􀍪प श􀃈यं तावदनेनादा􀇒ब􀇓त 􀄦ुवतां बा􀃛त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो 􀍪व􀂣ातुम्। ननु चो􀃈तम ् ‘‘*दा􀃜􀄤􀇓तषेधे न दै􀍪प*’’ इ􀇓त॥ एका􀃛ते􀃧व􀍪प न दोषः। आ􀃗􀃗वे कृते भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ ननु चो􀃈तम-्‘त􀉮􀃚या􀃗􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त, 􀍩कं कारणम्। अनेज􀃛त􀃗वा􀉮-’इ􀇓त ॥ एत􀃍चा􀄟 यु􀃈तम-्य􀃗सव􀈶􀃧वेव सानुब􀃛धक􀄒हणेषु भूतपूव􀁛ग􀇓त􀍪व􀁛􀂣या ते॥ अनै􀍧मि􀃗तको अथ वाऽचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘नानुब􀃛धकृ तमनेज􀃛त􀃗वम’् इ􀇓त॥ यदयम् ‘‘उद􀈣चां माङो 􀃥यतीहार’े ’ इ􀇓त मेङः सानुब􀃛धक􀃨याऽऽ􀃗􀃗वभूत􀃨य 􀄒हणं करो􀇓त॥ अथ वा दाबेवायम् । न दबै ि􀃨त॥ कथम-् ‘अवदाय􀇓त’ इ􀇓त?॥ स􀃗य􀃛यि􀃨मन् य􀃨मात् प ूवन􀉍 ाि􀃨त परमि􀃨त स आ􀇑द􀇐र􀃗यु􀃍यते। स􀃗य􀃛यि􀃨मन् य􀃨मात ्परं नाि􀃨त पूव􀁛मि􀃨त सोऽ􀃛त इ􀃗यु􀃍यते। स􀃗यि􀃨म􀃛ना􀉮य􀃛तव􀆫ावादेत􀃨मात् कारणा􀉮 एकि􀃨म􀃛ना􀉮य􀃛ताप􀇑द􀃧टा􀇓न काया􀁛􀍨ण न 􀍧स􀃚यि􀃛त। इ􀃧यते च 􀃨यु􀇐र􀇓त। ता􀃛य􀃛तरेण य􀃗नं न न त􀄟 􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावो व􀃈त􀃥यः। 􀃥यपदे􀍧शवदेकि􀃨मन् काय 􀉍 भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ व􀃪य􀇓त-‘*एकाचो 􀉮वे 􀄤थम􀃨ये􀇓त बहु 􀄭ी􀇑ह􀇓नदश􀈶 ः इ􀇓त। ति􀃨मन् 􀍩􀄐यमाणे इहैव 􀃨यात-् पपाच पपाठ; इयाय आर इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात्। 􀃥यपदे􀍧शवदेकि􀃨मन् काय 􀉍 भवती􀃗य􀄟ा􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥ व􀃪य􀇓त-‘आदेश􀄤􀃗ययो􀇐र􀃗यवयवष􀃧􀉫येषा-’ इ􀇓त। एति􀃨मन ् 􀍩􀄐यमाणे इहैव 􀃨यात-्क􀇐र􀃧य􀇓त 􀃥यपदे􀍧शवदेकि􀃨मन् काय􀉍 भवती􀃗य􀄟ा􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥ त􀉮यथा-लोके-‘शालासमुदायो 􀄒ामः’- इ􀃗यु􀃍यते। भव􀇓त चैतदेकि􀃨म􀃛न􀍪प-‘एकशालो 􀄒ामः’-इ􀇓त॥ 􀍪वषम उप􀃛यासः। 􀄒ामश􀃞दोऽयं ब􀃩वथ􀁛ः। अ􀃨􀃗येव शालासमुदाये वत􀁛ते। त􀉮यथा- ‘􀄒ामो द􀃊धः’ अि􀃨त च मनु􀃧येषु वत􀁛ते। त􀉮यथा-‘􀄒ामो गतो 􀄒ाम आगतः’-इ􀇓त॥ अि􀃨त सार􀃖यके ससीमके स􀃨थ􀃖ड􀍧लके वत􀁛ते। त􀉮यथा-‘􀄒ामो ल􀃞धः’ इ􀇓त। त􀉮यः सार􀃖यके ससीमके स􀃨थि􀃖डलके वत􀁛ते। तम􀍧भसमी􀃪यैत􀄤यु􀃏यत-े ‘एकशालो 􀄒ामः’ इ􀇓त॥ यथा त􀇑ह-􀁛 ‘वण􀁛समुदायः पदम’ ् ‘पदसमुदाय ऋक्’, ‘ऋ􀃈समुदायः सू􀃈तम’ ् इ􀃗यु􀃍यते। भव􀇓त चैतदेकि􀃨म􀃛न􀍪प- ‘एकवण􀉍 पदम’्, ‘एकपदा ऋक्’, ‘एकच􀉍सू􀃈तम’ ् इ􀇓त॥ अ􀄟ा􀃜यथ􀈶न यु􀃈तो 􀃥यपदेशः। पदं नामाथ􀁛ः ऋ􀉨 नामाथ􀁛ः, सू􀃈तं नामाथ􀁛 इ􀇓त॥ यथा त􀇑ह-􀁛 बहु षु पु􀄟े􀃧वेतदुपप􀃛नं भव􀇓त-अयं मे 􀃏ये􀃧ठोऽयं मे म􀃚यमोऽयं मे कनीया􀇓न􀇓त। भव􀇓त चैतदेकि􀃨म􀃛न􀍪प-‘अयमेव मे 􀃏य􀃧े ठोऽयमेव मे म􀃚यमोऽयमेव म े कनीयान’् इ􀇓त॥ तथाऽसूतायामसो􀃧यमाणायां च भव􀇓त-‘􀄤थमगभ􀈶ण हता’ इ􀇓त॥ तथाऽने􀃗याऽनािजग􀍧मषुराह ‘इदं मे 􀄤थममागमनम’् इ􀇓त॥ अपूव􀁛ल􀂢ण आ􀇑दः, अनु􀃗तरल􀂢णोऽ􀃛तः। एत􀃍चैकि􀃨म􀃛न􀍪प भव􀇓त। अपूवा􀁛नु􀃗तरल􀂢ण􀃗वादेत􀃨मात् गोनद􀈹य􀃨􀃗वाह- स􀃗यमेतत् ‘स􀇓त 􀃗व􀃛यि􀃨मन’् इ􀇓त॥ 􀄤􀃗यय􀃨या􀇑द􀇽दा􀃗तो भवती􀇓त। इहैव 􀃨यात-् कत􀁛􀃥यं तैि􀃗तर􀈣यः। औपगवः कापटवः इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात् ॥ ‘‘ि􀃑न􀃗या􀇑द􀇓न􀁛􀃗यम’्’ इ􀇓त इहैव 􀃨या􀉮-अ􀇑हचु􀃠बकाय􀇓नः आि􀃊नवे􀃦यः। गा􀃊य􀁛ः कृ 􀇓त􀇐र􀃗य􀄟 न 􀃨यात्॥ वलादेराध􀁛धातुक􀃨ये􀉪 􀄤योजनम्॥ ‘‘आध􀁛धातुक􀃨य􀉬े वलादेः’’ इतीहैव 􀃨यात् क􀇐र􀃧य􀇓त ह􀇐र􀃧य􀇓त। यि􀃨मि􀃛व􀍬ध􀃨तदा􀇑द􀃗वे 􀄤योजनम्। व􀃪य􀇓त- ‘यि􀃨मि􀃛व􀍬ध􀃨तदादाव􀃣􀄒हणे ’ इ􀇓त। ति􀃨मन् 􀍩􀄐यमाणे ‘‘अ􀍬च 􀃦नुधातु􀄧ुवां 􀃡वो􀇐रयङुवङौ’’ इहैव 􀃨यात् 􀍬􀄮यः 􀄧ुव,ः 􀍬􀄮यौ इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात्। अजा􀉮या􀉪􀃗वे 􀄤योजनम् ।‘‘आडजाद􀈣नाम’्’ इहैव 􀃨या􀉮-ऐ􀍯􀂢􀃧ट, ऐ􀇑ह􀃧ट। ऐ􀃧ट,अ􀃚यै􀃧टे􀃗य􀄟 न 􀃨यात्॥ अ􀃛तव􀉮 􀉮􀍪ववचना􀃛त􀄤गृ 􀃩य􀃗वे 􀄤योजनम्। ‘‘ईदूदे􀉮 􀉮􀍪ववचनं 􀄤ग􀃩ृ यम’्’ इहैव 􀃨यात-् पचेते इ􀇓त पचेथे इ􀇓त। ख􀉪वे इ􀇓त माले इती􀃗य􀄟 न 􀃨यात्। ‘‘􀍧मदचोऽ􀃛􀃗या􀃗परः’’ 􀄤योजनम्। (‘‘नपुंसक􀃨य झलचः’’) इहैव 􀃨यात-् कु 􀃖डा􀇓न वना􀇓न। ता􀇓न ‘‘अचोऽ􀃛􀃗या􀇑द 􀇑ट’’ 􀄤योजनम्। ‘‘􀇑टत आ􀃗मनेपदानां टेरे’’ इहैव 􀃨यात् कुवा􀁛ते कुवा􀁛थे। कु􀇽ते कुव􀈶 ‘‘अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य’’ 􀄤योजनम्। ‘‘अतो द􀈣घ􀈾 य􀍬ञ सु􀍪प च’’ इहैव 􀃨यात-् पटा􀃟यां घटा􀃟या􀍧म􀇓त। येन 􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃗वे 􀄤योजनम्। ‘‘अचो य􀉮’’ इहैव 􀃨यात-् चेयम ् जेयम्। एयम􀃚येय􀍧म􀃗य􀄟 न 􀃨यात्। ‘‘आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨मन’्’ काय 􀉍 भवती􀃗य􀄟ा􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त। आ􀉮य􀃛तवदेकि􀃨मन्॥२०॥ घसं􀂣ायां नद􀈣तरे 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। न􀉮या􀃨तरो नद􀈣तरः॥ औपदे􀍧शक􀃨य तरपो 􀄒हणम्। न चैष उपदेशे तर􀃜श􀃞दः॥ इह 􀇑ह 􀃥याकरणे सव􀈶􀃧वेव सानुब􀃛धक􀄒हणेषु 􀇽पमा􀄮ीयत-ेय􀄟ा􀃨यैत􀄡ूप􀍧म􀇓त। 􀇽प􀇓न􀄒􀁛ह􀃦च श􀃞द􀃨य ना􀃛तरेण लौ􀍩ककं 􀄤योगम्। ति􀃨मं􀃦च लौ􀍩कके 􀄤योगे सानुब􀃛धकानां 􀄤योगो ना􀃨ती􀇓त कृ􀃗वा उपदेशो नाम। न चैष उपदेशे तर􀃜श􀃞दः। घा􀇑दषु न􀉮या 􀄱􀃨वो भवती􀇓त 􀄱􀃨व􀃗वं 􀄤स􀃏येत॥ यदा त􀇑ह 􀁛 सैव नद􀈣, स एव तर􀃨तदा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃨􀄟ी􀍧ल􀉨गेषु घा􀇑दि􀃧व􀃗येवं तत्॥ अव􀃦यं चैतदेवं 􀍪व􀂣ेयम्। समाना􀍬धकरणेषु घा􀇑दि􀃧व􀃗यु􀃍यमाने इह सं􀃉यासं􀂣ायां सं􀃉या􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। बहुगणवतुडतयः सं􀃉यासं􀂣ा भवि􀃛त, सं􀃉या च सं􀃉यासं􀂣ा ‘‘सं􀃉यासं􀄤􀃗ययाथ􀁛म’्’. एका􀇑दकायाः सं􀃉यायाः सं􀃉या􀄤देशेषु सं􀃉ये􀃗येष सं􀄤􀃗ययो यथा 􀃨यात्॥ ननु चैका􀇑दका सं􀃉या लोके सं􀃉ये􀇓त 􀄤तीता। तेना􀃨याः सं􀃉या􀄤देशेषु सं􀃉यासं􀄤􀃗ययो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ अ􀍩􀄐यमाणे 􀇑ह सं􀃉या􀄒हणे एका􀇑दकायाः सं􀃉यायाः सं􀃉ये􀃗येष सं􀄤􀃗ययो न 􀃨यात्। अकृ􀇒􀄟म􀃗वात्। ब􀃩वाद􀈣नां कृ􀇒􀄟मा सं􀂣ा। ‘‘कृ􀇒􀄟माकृ􀇒􀄟मयोः कृ􀇒􀄟मे काय􀁛सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त’’॥ यथा लोके॥ त􀉮यथा-लोके-‘गोपालकमानय’ ‘कटजकमानय’ इ􀇓त य􀃨यैषा सं􀂣ा भव􀇓त स आनीयते, न यो गाः पालय􀇓त, यो वा कटे जातः॥ य􀇑द त􀇑ह􀁛 कृ􀇒􀄟माऽकृ􀇒􀄟मयोः कृ􀇒􀄟मे काय􀁛सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त, ‘‘नद􀈣पौण􀁛मा􀃨या􀄒हायणी􀃟यः’’ इ􀃗य􀄟ा􀍪प एवं त􀇑ह􀁛 आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘न त􀉮􀍪वशेषे􀃟यो भव􀇓त’ इ􀇓त। यदयं 􀍪वपा􀉪श􀃞दं शर􀃗􀄤भृ􀇓तषु एवं च न चेदमकृ􀃗तं भव􀇓त-‘‘कृ􀇒􀄟माकृ􀇒􀄟मयोः कृ􀇒􀄟मे काय􀁛सं􀄤􀃗ययः’’ इ􀇓त। न च कि􀃦च􀆧ोषो उ􀃗तराथ􀉍 च सं􀃉या􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥ ‘‘􀃧णा􀃛ता ष􀉪। षकारनकारा􀃛तायाः सं􀃉यायाः ष􀉪सं􀂣ा यथा ननु चो􀃈तम-्*इतरथा 􀃩यसं􀄤􀃗ययोऽकृ 􀇒􀄟म􀃗वा􀉮यथा लोके इ􀇓त?॥ नैष दोषः। अथा􀁛􀃗􀄤करणा􀉮वा लोके कृ􀇒􀄟माकृ􀇒􀄟मयोः कृ􀇒􀄟मे काय􀁛सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त। अथ􀈾 वाऽ􀃨यैवसं􀂣केन भव􀇓त। 􀄤कृतं वा त􀄟 भव􀇓त- इदमेवंसं􀂣केन कत􀁛􀃥य􀍧म􀇓त। आत􀃦चाथा􀁛त् 􀄤करणा􀉮वा। अ􀉨ग 􀇑ह भवान् 􀄒ा􀃠यं पांशुलपादम􀄤करण􀂣मागतं 􀄦वीतु- गोपालकमानय, कटजकमानये􀇓त। उभयग􀇓त􀃨त􀃨य भव􀇓त। साधीयो वा यि􀃧टह􀃨तं ग􀍧म􀃧य􀇓त। यथैव त􀃩य􀁛था􀁛􀃗􀄤करणा􀉮वा लोके कृ􀇒􀄟माकृ􀇒􀄟मयोः कृ􀇒􀄟मे काय􀁛सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त, एव􀍧महा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त। जाना􀇓त 􀃩यसौ ब􀃩वाद􀈣ना􀍧मयं सं􀂣ा कृते􀇓त। न यथा लोके, तथा 􀃥याकरणे। उभयग􀇓तः पुन􀇐रह भव􀇓त॥ अ􀃛य􀄟ा􀍪प नाव􀃦य􀍧महैव। त􀉮यथा ‘‘कतु􀁛र􀈣ि􀃜सततमं कम􀁛’’ इ􀇓त कृ􀇒􀄟मा कम􀁛सं􀂣ा। कम􀁛􀄤देशेषु चोभयग􀇓तभ􀁛व􀇓त-‘‘कम􀁛􀍨ण 􀉮􀍪वतीया’ इ􀇓त कृ 􀇒􀄟म􀃨य 􀄒हणात,् ‘‘कत􀁛􀇐र कम􀁛􀃥य􀇓तहार’े ’ तथा ‘‘साधकतमं करणम’्’ इ􀇓त कृ 􀇒􀄟मा करणसं􀂣ा। करण􀄤देशेषु चोभयग􀇓तभ􀁛व􀇓त- ‘‘कतृ􀁛करणयो􀃨तृतीय’ा’ इ􀇓त कृ 􀇒􀄟म􀃨य 􀄒हणम,् ‘श􀃞दवैरकलहा􀄧क􀃖वमेघे􀃟यः करणे’’ तथा- ‘आधारोऽ􀍬धकरणम’् इ􀇓त कृ 􀇒􀄟मा अ􀍬धकरणसं􀂣ा॥ आ􀍬धकरण􀄤देशेषु चोभयग􀇓तभ􀁛व􀇓त- अथ वा-नेदं सं􀂣ाकरणम्। त􀉮वद􀇓तदेशोऽयम-ब् हु गणवतुडतयः सं􀃉याव􀆫व􀃛ती􀇓त॥ अ􀃛तरेणा􀍪प व􀇓तम􀇓तदेशो ग􀃠यते। त􀉮यथा ‘‘एष 􀄦􀃩मद􀃗तः’’ अ􀄦􀃩मद􀃗तं 􀄦􀃩मद􀃗त इ􀃗याह ते म􀃛यामहे 􀄦􀃩मद􀃗तवदयं भवती􀇓त। एव􀍧महा􀃜यसं􀃉यां सं􀃉ये􀃗याह, सं􀃉याव􀇑द􀇓त ग􀃠यते। अथवाऽऽचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘भव􀃗येका􀇑दकायाः सं􀃉यायाः सं􀃉या􀄤देशेषु सं􀄤􀃗यय’ इ􀇓त। यदयं ‘‘सं􀃉याया अ􀇓तशद􀃛तायाः कन’्’ इ􀇓त 􀇓तशद􀃛तायाः 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥ कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?् ॥ ननु चो􀃈तम*् -‘ड􀃗यथ􀁛मेतत् 􀃨यात’ ् इ􀇓त॥ ‘‘अथ􀁛व􀉮􀄒हणे नानथ􀁛क􀃨य’’ इ􀇓त अथ􀁛वति􀃨तश􀃞द􀃨य 􀄒हणम्। न च डतेि􀃨तश􀃞दोऽथ􀁛वना ्। अथ वा महतीयं सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। सं􀂣ा च नाम यतो न लघीयः॥ ल􀃋वथ 􀉍 􀇑ह सं􀂣ाकरणम्॥ त􀄟 मह􀃗याः सं􀂣ायाः करण एत􀃗􀄤योजनम-अ् 􀃛वथ􀁛सं􀂣ा यथा 􀍪व􀂣ायेत- सं􀃉यायते अनया सं􀃉ये􀇓त। एका􀇑दकया चा􀍪प सं􀃉यायते॥ उ􀃗तराथ􀈶न चा􀍪प नाथ􀁛ः सं􀃉या􀄒हणेन। इदं 􀄤कृ तमु􀃗तर􀄟ानुव􀇓त􀃧􀁛यते॥ इदं वै सं􀂣ाथ􀁛म,् उ􀃗तर􀄟 च सं􀍯􀂣􀍪वशेषणेनाथ􀁛ः॥ न चा􀃛याथ􀉍 􀄤कृतम􀃛याथ 􀉍 भव􀇓त। न ख􀃣व􀃜य􀃛य􀃗􀄤कृतमनुवत􀁛नाद􀃛य􀆫व􀇓त। न 􀇑ह गोधा सप􀁛􀃛ती सप􀁛णाद􀇑हभ􀁛व􀇓त॥ य􀃗तावदु􀃍यत-े न चा􀃛याथ 􀉍 􀄤कृ तम􀃛याथ 􀉍 भवती􀇓त। अ􀃛याथ􀁛म􀍪प 􀄤कृ तम􀃛याथ 􀉍 भव􀇓त। त􀉮यथा- शा􀃣यथ 􀉍 कु 􀃣याः 􀄤णीय􀃛त,े ता􀃟य􀃦च पानीयं पीयत,े उप􀃨पकृ त􀃦ू यते च, शालय􀃦च भा􀃥य􀃛ते॥ यद􀃜यु􀃍यत-े न ख􀃣व􀃜य􀃛यत् 􀄤कृ तमनुवत􀁛नाद􀃛य􀆫व􀇓त। न􀇑ह गोधा सप􀁛􀃛ती सप􀁛णाद􀇑हभ􀁛वती􀇓त। भवे􀉮-􀄡􀃥ये􀃧वेतदेवं 􀃨यात्। श􀃞द􀃨तु खलु। येन येन 􀍪वशेषणा􀍧भसंब􀃚यत, े त􀃨य त􀃨य 􀍪वशेषको अथ वा- सापे􀂢ोऽयं [‘‘􀃧णा􀃛ता’’ इ􀇓त] 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यते। न चा􀃛यि􀃗कं􀍬चदपे􀃪यमि􀃨त। ते समासकि􀃛व􀃚यथ􀁛म्। समास􀍪व􀃚यथ􀁛म, ् कि􀃛व􀃚यथ 􀉍 च॥ समास􀍪व􀃚यथ 􀉍 तावत-् अ􀃚यध􀁛शूप􀁛म्॥ लु􀍩क चा􀃚यध􀁛􀄒हणं न कत􀁛􀃥य ं भव􀇓त-‘‘अ􀃚यध􀁛पूव􀁛􀉮􀍪वगोलगु􀁛 सं􀂣ायाम’्’ इ􀇓त। ‘‘ 􀉮􀍪वगोः’’ इ􀃗येव अध􀁛पूव􀁛पद􀃦च पूरण􀄤􀃗यया􀃛तः स􀉨􀃉यासं􀂣ो भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ समासो􀃗तरपदवृ􀆨यथम􀁛 ।् समास􀍪व􀃚यथ􀁛मु􀃗तरपदवृ􀉮􀃚यथ􀉍 च। समास􀍪व􀃚यथ 􀉍 तावत-्अ􀍬धकषाि􀃧टकः। बहु􀄭ीहौ चा􀍬धकश􀃞द􀃨य 􀄒हणं न कत􀁛􀃥यं भव􀇓त। ‘‘सं􀃉ययाऽ􀃥ययास􀃛नादूरा􀍬ध-कसं􀃉याः यदयं-‘‘वतो􀇐र􀉬वा’’ इ􀇓त सं􀃉याया 􀍪व􀇑हत􀃨य कनोव􀃗व􀃛ता􀇑दटं शाि􀃨त॥ ष􀉪सं􀂣ायामुपदेश􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। उपदेशे षकारनकारा􀃛ता सं􀃉या ष􀉪स􀂣ं ा भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ उपदेश􀄒हणा􀃛न भव􀇓त। अ􀃧टाना􀍧म􀃗य􀄟ाऽऽ􀃗वे कृते ष􀉪सं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। उपदेश􀄒हणा􀆫व􀇓त। इह ताव􀃍छता􀇓न सह􀄰ाणी􀇓त-‘सि􀃛नपातल􀂢णो􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त॥ *अ􀃧टनो द􀈣घ􀁛􀄒हणं ष􀉪सं􀂣ा􀂣ापकमाकारा􀃛त􀃨य नुडथ􀁛म*् इ􀇓त॥ अथवाऽऽकारोऽ􀃜य􀄟 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते-षकारा􀃛ता नकारा􀃛ता आकारा􀃛ता च सं􀃉या ष􀉪सं􀂣ा भवती􀇓त। इहा􀍪प त􀇑ह􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘‘सधमादो 􀉮यु􀃠न एका􀃨ताः’’ एका इ􀇓त॥ नैष दोषः। एकश􀃞दोऽयं ब􀃩वथ􀁛ः। अ􀃨􀃗येव सं􀃉यापदम-्त􀉮यथा-एको 􀉮वौ बहव इ􀇓त॥ अ􀃨􀃗यसहायवाची त􀉮यथा- एका􀃊नयः, एकहला􀇓न, एका􀍩क􀍧भः 􀂢ु􀄡कैिज􀁛त􀍧म􀇓त। असहायै􀇐र􀃗यथ􀁛ः॥ अ􀃨􀃗य􀃛याथ􀈶 वत􀁛ते। त􀉮यथा-‘􀄤जामेका र􀂢􀃗यूज􀁛मेका’ इ􀇓त। अ􀃛ये􀃗यथ􀁛ः॥ ‘सधमादो 􀉮यु􀃠न एका􀃨ताः’ अ􀃛या इ􀃗यथ􀁛ः॥ त􀉮योऽ􀃛याथ􀈶 वत􀁛ते इ􀃗यैष 􀄤योगः॥ इह त􀇑ह􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त- ‘􀉮वा􀃟या􀍧म􀃧टये 􀍪वंश􀃗या च’ इ􀇓त॥ एवं त􀇑ह􀁛 स􀃜तमे योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ‘‘अ􀃧टा􀃟य औश’्’ ततः ‘‘ष􀉬􀃟यः’’ ष􀉬􀃟य􀃦च यदु􀃈तम􀃧टा􀃟योऽ􀍪प त􀆫व􀇓त॥ ततो ‘‘लुक्’’ लुक् च भव􀇓त ष􀉬􀃟य इ􀇓त॥ अथ वा- उप􀇐र􀃧टा􀉮 योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते- ‘‘अ􀃧टन आ 􀍪वभ􀃈तौ’’। ततो ‘‘रायः’’ राय􀃦च 􀍪वभ􀃈तावाकारादेशो भव􀇓त। ‘‘ह􀍧ल’’ इ􀃗युभयोः शेषः॥ य􀉮येवम-् 􀍪􀄤या􀃧टौ 􀍪􀄤या􀃧टा इ􀇓त न 􀍧स􀃚य􀇓त, 􀍪􀄤या􀃧टानौ 􀍪􀄤या􀃧टान इ􀇓त 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इदं ड􀇓त􀄒हणं 􀉮􀍪वः 􀍩􀄐यत-े सं􀃉यासं􀂣ाया,ं ष􀉪सं􀂣ायां च। एकं श􀃈यमकतु􀁛म् । य􀇑द तावत् सं􀃉यासं􀂣ायां 􀍩􀄐यत, े ष􀃧टसं􀂣ायां न क􀇐र􀃧यते॥ अथ ष􀉪सं􀂣ायां 􀍩􀄐यते सं􀃉यासं􀂣ायां न क􀇐र􀃧यते॥ 􀇓न􀃧ठासं􀂣ायां समानश􀃞दानां 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। लोतो गत􀁛 इ􀇓त॥ 􀇓न􀃧ठासं􀂣ायां समानश􀃞दानाम􀄤􀇓तषेधः। अनथ􀁛कः 􀄤􀇓तषेधः अ􀄤􀇓तषेधः॥ लोपात*् । लु􀃜यतेऽ􀄟ानुब􀃛धः। लु􀃜ते चानुब􀃛ध े ना􀃛य􀃗􀃗वं भव􀇓त। त􀉮यथा- कतर􀆧ेवद􀃗त􀃨य गृहम?् ‘अदो य􀄟ासौ काकः’ इ􀇓त। उ􀃗प􀇓तते काके न􀃧टं त􀉮गृहं भव􀇓त। एव􀍧महा􀍪प लु􀃜तेऽनुब􀃛धे य􀉮य􀍪प लु􀃜यत,े जाना􀇓त 􀃗वसौ-सानुब􀃛धक􀃨येयं सं􀂣ा कृ ते􀇓त। त􀉮यथा-इतर􀄟ा􀍪प कतर􀆧ेवद􀃗त􀃨य गृ हम?् ‘अदो य􀄟ासौ काकः’इ􀇓त। उ􀃗प􀇓तते काके य􀉮य􀍪प न􀃧टं त􀉮गृ हं भव􀇓त, 􀍧स􀆨􀃦च 􀍪वपया􀁛सः। य􀉮य􀍪प जाना􀇓त, संदेह􀃨तु त􀃨य भव􀇓त-अयं स तश􀃞दो लोतो गत􀁛 इ􀇓त, अयं स तश􀃞दो लूनो गीण􀁛 इ􀇓त। त􀉮यथा इतर􀄟ा􀍪प ‘कतर􀆧ेवद􀃗त􀃨य गृहम?् ॥’ ‘अदो य􀄟ासौ काकः’ इ􀇓त। उ􀃗प􀇓तते काके य􀉮य􀍪प तमु􀆧ेशं जाना􀇓त संदेह􀃨त􀃨य भव􀇓त- इदं त􀉮गृ ह􀍧मदं त􀉮गहृ 􀍧म􀇓त। कारककाल􀍪वशेषावुपादेयौ। भूते य􀃨तश􀃞दः कम􀁛􀍨ण कत􀁛􀇐र भावे चे􀇓त। त􀉮यथा इतर􀄟ा􀍪प य एष मनु􀃧यः 􀄤े􀂢ापूव􀁛कार􀈣 भव􀇓त सोऽ􀄢ूवेण 􀇓न􀍧म􀃗तेन 􀄢ुवं 􀇓न􀍧म􀃗तमुपाद􀃗त-े वे􀇑दकां पु􀃖डर􀈣कं वा॥ य􀄟 त􀇑ह􀁛 􀍧सजादयो न 􀇺􀃦य􀃛त-े 􀄤ा􀍧भ􀃗ते􀇓त। यथैवायमनुप􀇑द􀃧टान् कारककाल􀍪वशेषानवग􀃍छ􀇓त एवमेतद􀃜यवग􀃛तुमह􀁛􀇓त-य􀄟 􀍧सजादयो ने􀇓त। (इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चते महाभा􀃧ये 􀄤थमा􀃚या􀄤थमपादे प􀃑चममाि􀃩नकम्॥) य􀉮येवं सव􀁛श􀃞द􀃨य सव􀁛नामसं􀂣ा न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। बहु 􀄭ी􀇑हरयम􀃛यपदाथ􀈶 वत􀁛त,े तेन यद􀃛य􀃗सव􀁛श􀃞दा􀃗त􀃨य सव􀁛नामसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त। त􀉮यथा-‘ 􀍬च􀄟गुरानीयताम् इ􀃗यु􀃈ते य􀃨य ता गावो भवि􀃛त स आनीयत,े न गावः॥ नैष दोषः, भव􀇓त 􀇑ह बहु􀄭ीहौ त􀉮गुणसं􀍪व􀂣ानम􀍪प। त􀉮यथा-‘􀍬च􀄟वाससमानय’ ‘लो􀇑हतो􀃧णीषा ऋि􀃗वजः 􀄤चरि􀃛त’ इ􀇓त त􀉮गुण आनीयत,े त􀉮गुणा􀃦च 􀄤चरि􀃛त॥ इह सव􀁛नामानी􀇓त ‘पूव􀁛पदा􀃗सं􀂣ायामगः’ इ􀇓त ण􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ अ􀍪वशेषेण 􀍩कं 􀍬चदु􀃈􀃗वा 􀍪वशेषेण ‘न’ इ􀃗यु􀃍यत,े त􀄟 􀃥य􀃈तमाचाय􀁛􀃨या􀍧भ􀄤ायो ग􀃠यत-े ‘इदं न भव􀇓त’ 􀇓नपातनम􀃜येवजातीयकमेव। अ􀍪वशेषेण ण􀃗वमु􀃈􀃗वा 􀍪वशेषेण 􀇓नपातनं 􀍩􀄐यत,े त􀄟 􀃥य􀃈तमाचाय􀁛􀃨या􀍧भ􀄤ायो ग􀃠यते-‘इदं न भव􀇓त’ इ􀇓त॥ ननु च-􀇓नपातना􀃍चाण􀃗वं 􀃨यात,् यथा􀄤ा􀃜तं च ण􀃗वम्॥ नैष दोषः। अ􀃨􀃗य􀄟 􀍪वशेषः। ष􀃧􀉫या􀄟 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यते। ष􀃧ठ􀈤 च पुनः 􀃨था􀇓ननं 􀇓नवत􀁛य􀇓त॥ इह त􀇑ह􀁛 ‘कत􀁛􀇐र शप’् ‘􀇑दवा􀇑द􀃟यः 􀃦यन’् इ􀇓त वचना􀃍च 􀃦यन् 􀃨यात्। यथा􀄤ा􀃜त􀃦चश प् 􀄮ूयेत॥ नैष दोषः। शबादेशाः 􀃦य􀃛नादयः क􀇐र􀃧य􀃛ते॥ तत् त􀇑ह􀁛 शपो 􀄒हणं कत􀁛􀃥यम?॥् 􀇑दवा􀇑द􀃟य इ􀃗येषा प􀃑चमी श􀇒ब􀇓त 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣प􀇓य􀃧य􀇓त ‘त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य’ इ􀇓त॥ 􀄤􀃗यय􀍪व􀍬धरयम ्। न च 􀄤􀃗यय􀍪वधौ प􀃑च􀃠यः 􀄤कि􀃣पका भवि􀃛त॥ नायं 􀄤􀃗यय􀍪व􀍬धः। 􀍪व􀇑हतः 􀄤􀃗ययः। 􀄤कृत􀃦चानुवत􀁛ते॥ इह त􀇑ह-􀁛 अ􀃥ययसव􀁛ना􀃠नामकच् 􀄤ाक् टे’ः इ􀇓त वचना􀃍चाकच् 􀃨या􀉮, यथा􀄤ा􀃜त􀃦च कः 􀄮ूयेत॥ 􀇓नपातनम􀃜येवंजातीयकमेव। ना􀄤ा􀃜ते ण􀃗व े 􀇓नपातनमार􀃟यत,े त􀉮वाधकं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ य􀇑द त􀇑ह􀁛 􀇓नपातना􀃛य􀃜येवंजातीयका􀇓न भवि􀃛त, सम􀃨तते दोषो भव􀇓त। इहा􀃛ये वैयाकरणाः सम􀃨तते 􀍪वभाषा लोपमारभ􀃛त-े ‘समो 􀇑हतततयोवा􀁛’ इ􀇓त। सततम-् संततम,् इह पुनभ􀁛वाि􀃛नपातना􀃍च लोप􀍧म􀃍छ􀇓त ‘अपर􀃨पराः 􀍩􀄐यासात􀃗ये’ इ􀇓त। यथा􀄤ा􀃜तं चालोपम-् कत􀁛􀃥योऽ􀄟 य􀃗नः। बाधका􀃛येव 􀇑ह 􀇓नपातना􀇓न भवि􀃛त॥ सं􀂣ोपसज􀁛नीभूतानां सवाद􀁛 􀈣नां 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। सव􀈾 नाम कि􀃦च􀃗त􀃨मै सवा􀁛य दे􀇑ह। अ􀇓तसवा􀁛य पाठादेव पयु􀁛दासः कत􀁛􀃥यः। शु􀆨ानां प􀇑ठतानां सं􀂣ा कत􀁛􀃥या। सवाद􀁛 􀈣􀇓न सव􀁛नामसं􀂣ा􀇓न भवि􀃛त, सवा􀁛द􀈣नामान􀃛तय􀈶ण यदु􀃍यत े काय 􀉍 तद􀍪प सं􀂣ोपसज􀁛नीभूतानां मा भू􀇑द􀇓त॥ डतराद􀈣नाम􀉮􀉬भावे 􀄤योजनम्। अ􀇓त􀄐ा􀃛त􀍧मदं 􀄦ा􀃩मणकुलं कतर􀉮-अ􀇓तकतरं 􀄦ा􀃩मणकुल􀍧म􀇓त॥ 􀃗यदा􀇑द􀍪वधौ च 􀄤योजनम ् । अ􀇓त􀄐ा􀃛तोऽयं 􀄦ा􀃩मण􀃨तम=्अ􀇓तत􀉮 􀄦ा􀃩मण इ􀇓त॥ सं􀂣ा􀄤􀇓तषेध􀃨ताव􀃛न व􀃈त􀃥यः। उप􀇐र􀃧टा􀉮योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते- ‘पूव􀁛परावरद􀍯􀂢णो􀃗तरापराधरा􀍨ण 􀃥यव􀃨थायाम्।’ ततः-‘असं􀂣ायाम’् इ􀇓त। सवा􀁛द􀈣नी􀃗येवं या􀃛यनु􀄐ा􀃛ता􀇓न, असं􀂣ायां ता􀇓न उपसज􀁛न􀄤􀇓तषेध􀃦च न कत􀁛􀃥यः। ‘अनुपसज􀁛नात’ ् इ􀃗येष योगः 􀄤􀃗या􀃉यायते। तमेवम􀍧भसंभ􀃛􀃗􀃨यामः- य􀉮येवम् अ􀇓तयु􀃧म􀉮 अ􀃗य􀃨म􀉮 इ􀇓त न 􀍧स􀃚य􀇓त॥ 􀄤ि􀃦ल􀃧टा􀇓नद􀈶शोऽयम-् अनुपसज􀁛न अ अ अ􀇑द􀇓त। अकारा􀉮 अकारा􀃗कारौ 􀍧श􀃧यमाणावनुपसज􀁛न􀃨य य􀉮येवम,् परमप􀃑च परमस􀃜त ‘ष􀉬􀃟यो लुग’ ् इ􀇓त लुग् न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। ष􀉪􀄤धान एष समासः॥ इह त􀇑ह-􀁛 􀍪􀄤यस􀃈􀃘ना 􀄦ा􀃩मणेन, अन􀉨 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ य􀉮येवम,् अ􀇓तत􀉮 अ􀇓ततदौ अ􀇓ततद इ􀇓त अ􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ त􀃍चा􀍪प व􀃈त􀃥यम्॥ न व􀃈त􀃥यम्। इह ताव􀉮-‘अ􀉮􀉬डतरा􀇑द􀃟यः प􀃑च􀃟यः’ इ􀇓त प􀃑चमी, अ􀉨ग􀃨ये􀇓त ष􀃧ठ􀈤, त􀄟ाश􀃈यं 􀍪व(􀍧भ􀃛न) 􀍪वभि􀃈त􀃗वा􀉮 डतरा􀇑द􀃟य इ􀇓त प􀃑च􀃠याऽ􀉨गं 􀍪वशेष􀇓यतुम्। त􀄟 􀍩कम􀃛य􀃍छ􀃈यं 􀍪वशेष􀇓यतुम􀃛यदतो 􀍪व􀇑हता􀃗􀄤􀃗यया􀉮-डतरा􀇑द􀃟यो यो 􀍪व􀇑हत इ􀇓त॥ इहेदानीम-् ‘अि􀃨थद􀍬धस􀃈􀃘य􀃪णामनङुदा􀃗तः’ इ􀇓त, 􀃗यदाद􀈣नामो भवती􀇓त। अ􀃨􀃘याद􀈣ना􀍧म􀃗येषा ष􀃧ठ􀈤, अ􀉨ग􀃨ये􀃗य􀍪प। 􀃗यदाद􀈣ना􀍧म􀃗य􀍪प ष􀃧ठ􀈤, अ􀉨ग􀃨ये􀃗य􀍪प। त􀄟 कामचारः गृ􀃩यमाणेन वा 􀍪वभि􀃈तं 􀍪वशेष􀇓यतुम􀉨गेन वा। यावता कामचारः। इह ताव􀉮 ‘अि􀃨थद􀍬धस􀃈􀃘य􀃪णामनङुदा􀃗तः’ इ􀃗य􀉨गेन 􀍪वभि􀃈तं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः, अ􀃨􀃘या􀇑द􀍧भरनङम् अ􀉨ग􀃨य 􀍪वभ􀃈तावन􀉨 भव􀇓त, अ􀃨􀃘याद􀈣ना􀍧म􀇓त॥ इहेदानीं 􀃗यदाद􀈣नामो भवती􀇓त, गृ􀃩यमाणेन 􀍪वभि􀃈तं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः, अ􀉨गेनाकारम-् 􀃗यदाद􀈣नां 􀍪वभ􀃈तावो भव􀇓त, अ􀉨ग􀃨ये􀇓त॥ य􀉮येवम,् ‘ अ􀇓तसः’ अ􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः, 􀃗यदा􀇑द􀄤धान एष समासः॥ अथवा-नेदं सं􀂣ाकरणम,् पाठ􀍪वशेषण􀍧मदम-्सव􀈶षां या􀇓न नामा􀇓न ता􀇓न सवा􀁛द􀈣􀇓न। सं􀂣ोपसज􀁛ने च य􀉮येवम,् सं􀂣ा􀄮यं य􀃗काय􀉍 त􀃛न 􀍧स􀃚य􀇓त-‘सव􀁛ना􀃠नः 􀃨म’ै ‘आ􀍧म सव􀁛ना􀃠नः सु􀉪’ इ􀇓त। अ􀃛वथ􀁛􀄒हणं त􀄟 􀍪व􀂣ा􀃨यत-े सव􀈶षां य􀃛नाम त􀃗सव􀁛नाम। सव􀁛ना􀃠न उ􀃗तर􀃨य डेः 􀃨मै भव􀇓त। य􀉮येवम,् सकलं कृ 􀃗􀃨नं जग􀇑द􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त। एतेषां चा􀍪प श􀃞दानामेकै क􀃨य स स 􀍪वषयः एवं त􀃩यु􀁛भयमनेन 􀍩􀄐यत-े पाठ􀃦चैव 􀍪वशे􀃧यत,े सं􀂣ा च॥ कथं पुनरेके न य􀃗नेनोभयं ल􀃟यम?् ॥ एकदेश􀇓नद􀈶शोऽयम-् सवा􀁛द􀈣􀇓न च सवा􀁛द􀈣􀇓न च सवा􀁛द􀈣􀇓न। सव􀁛नामा􀇓न च सव􀁛नामा􀇓न च सव􀁛नामा􀇓न। सवा􀁛द􀈣􀇓न सव􀁛नामसं􀂣ा􀇓न भवि􀃛त। सव􀈶षां या􀇓न च नामा􀇓न ता􀇓न सवा􀁛द􀈣􀇓न। सं􀂣ोपसज􀁛ने च अथवा- महतीयं सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। सं􀂣ा च नाम यतो न लघीयः॥ ल􀃚वथ􀉍 􀇑ह सं􀂣ाकरणम्॥ त􀄟 मह􀃗याः सं􀂣ायाः करणे एत􀃗􀄤योजनम-अ् 􀃛वथ􀁛सं􀂣ा यथा 􀍪व􀂣ायेत- सवा􀁛द􀈣􀇓न सव􀁛नामसं􀂣ा􀇓न भवि􀃛त। सव􀈶षां नामानी􀇓त चातः सव􀁛नामा􀇓न। सं􀂣ोपसज􀁛ने च उभ􀃨य सव􀁛नाम􀃗वेऽकजथ􀁛ः पाठः 􀍩􀄐यते। उभकौ॥ 􀍩कमु􀃍यतेऽकजथ􀁛 इ􀇓त। न पुनर􀃛या􀃛य􀍪प सव􀁛नामकाया􀁛􀍨ण ?॥ 􀉮􀍪ववचनटाि􀃞वषय􀃗वात्। उभश􀃞दोऽयं 􀉮􀍪ववचनटाि􀃞वषयः। अ􀃛या􀇓न च यदा पुनरयमुभश􀃞दो 􀉮􀍪ववचनटाि􀃞वषयः। क इदानीम􀃨या􀃛य􀄟 भव􀇓त?॥ उभयश􀃞दोऽ􀃨या􀃛य􀄟 भव􀇓त। उभये देवमनु􀃧याः, उभयो म􀍨ण􀇐र􀇓त। 􀍩कं च 􀃨या􀉮 य􀉮य􀄟ाकज् न 􀃨यात?् ॥ ‘उभश􀃞दोऽयं 􀉮􀍪ववचनटाि􀃞वषयः’ इ􀃗यु􀃈तम्। त􀄟ाक􀍬च स􀃗यकच􀃨त􀃛म􀃚यप􀇓तत􀃗वा􀃍छ􀃈यते एत􀉮व􀃈त-ुं 􀉮􀍪ववचनपरोऽय􀍧म􀇓त। के पुनः स􀇓त नायं 􀉮􀍪ववचनपरः 􀃨यात्। त􀄟 􀉮􀍪ववचनपरता यथैव त􀇑ह􀁛 के स􀇓त नायं 􀉮􀍪ववचनपरः, एवमा􀃜य􀍪प स􀇓त नायं 􀉮􀍪ववचनंपरः 􀃨यात्। त􀄟ा􀍪प ॥*॥ अवचनादा􀍪प त􀃗पर􀍪व􀂣ान􀍧म􀇓त चे􀃗केऽ􀍪प तु􀃣यम्॥*॥ अवचनादा􀍪प त􀃗पर􀍪व􀂣ान􀍧म􀇓त चे􀃗केऽ􀍪प अ􀃛तरेण वचनं 􀉮􀍪ववचनपरो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ ‘􀃨वा􀍬थ􀁛काः 􀄤􀃗ययाः 􀄤कृ􀇓ततोऽ􀍪व􀍧श􀃧टा भवि􀃛त’ इ􀇓त 􀄤कृ􀇓त􀄒हणेन 􀃨वा􀍬थ􀁛कानाम􀍪प 􀄒हणं भव􀇓त॥ अथ भवतः सव􀁛नाम􀃗वे का􀇓न 􀄤योजना􀇓न?॥ भवतोऽक􀃍छेषा􀃗वा􀇓न 􀄤योजना􀇓न॥ अकच् भवकान्॥ शेषः स च भव􀃦ांच भव􀃛तौ॥ 􀍩कं पुन􀇐रदं प􀇐रगणनम,् आहोि􀃨वदुदाहरणमा􀄟म?् ॥ उदाहरणमा􀄟􀍧म􀃗याह तृतीयादयोऽ􀍪प 􀇺􀃦य􀃛ते। ‘सव􀁛ना􀃠न􀃨तृतीया च’- भवता हेतुना, भवतो हेतो􀇐र􀇓त। ‘न बहु 􀄭ीहौ’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधं व􀃪य􀇓त। त􀄟 न 􀂣ायत-े ‘􀃈व 􀍪वभाषा, 􀃈व 􀄤􀇓तषेध’ इ􀇓त। 􀇑द􀃊􀄒हणे पुनः 􀍩􀄐यमाणे न दोषो भव􀇓त- ‘􀇑दगुप􀇑द􀃧टे 􀍪वभाषा, अ􀃛य􀄟 􀄤􀇓तषेधः’॥ अथ बहु 􀄭ी􀇑ह􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥ नैतदि􀃨त 􀄤योजनम् ‘􀉮व􀃛􀉮वे च’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त. ना􀄤ा􀃜ते 􀄤􀇓तषेधे इयं 􀍪वभाषा आर􀃟यते। सा यथैव ‘न बहु􀄭ीहौ’ इ􀃗येतं 􀄤􀇓तषेधं बाधते। एवं ‘􀉮व􀃛􀉮वे येन ना􀄤ा􀃜ते त􀃨य बाधनं भव􀇓त। न चा􀄤ा􀃜ते ‘न बहु􀄭ीहौ’ इ􀃗येति􀃨म􀃛न􀄤􀇓तषेधे इयं 􀍪वभाषा आर􀃟यते। ‘􀉮व􀃛􀉮वे च’ इ􀃗येति􀃨मन् पुनः 􀄤ा􀃜ते चा􀄤ा􀃜ते च॥ अथवा ‘पुर􀃨तादपवादाअन􀃛तराि􀃛वधीन् बाध􀃛त, े नो􀃗तरान’् इ􀃗येव􀍧मयं 􀍪वभाषा ‘न बहु 􀄭ीहौ’ इ􀃗येतं 􀄤􀇓तषेधं बा􀍬ध􀃧यते, ‘􀉮व􀃛􀉮वे च’ इ􀃗येतं 􀄤􀇓तषेधं न बा􀍬ध􀃧यते॥ अथवेदं तावदयं 􀄤􀃧ट􀃥यः इह क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-या पूवा 􀁛 सो􀃗तरा अ􀃨यो􀃛मु􀃊ध􀃨य सोयं पूव􀈾􀃗तर उ􀃛मु􀃊धः त􀃨मै पूव􀈾􀃗तराय देह􀈣􀇓त?॥ ल􀂢ण􀄤􀇓तपदो􀃈तयोः 􀄤􀇓तपदो􀃈त􀃨यैवे􀇓त॥ न कत􀁛􀃥यम्। 􀍩􀄐यते त􀄟ैव- ‘न बहु􀄭ीहौ’ इ􀇓त॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। समास इ􀇓त वत􀁛ते। तेन बहु 􀄭ी􀇑ह 􀍪वशेष􀇓य􀃧याम- ः समासो यो इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् अवयवभूत􀃨याऽ􀍪प बहु 􀄭ीहेः 􀄤􀇓तषेधो यथा 􀃨यात, ् इह मा भूत-् व􀃨􀄟म􀃛तरमेषां त इमे व􀃨􀄟ा􀃛तराः वसनम􀃛तरमेषां त इमे वसना􀃛तराः व􀃨􀄟ा􀃛तरा􀃦च वसना􀃛तरा􀃦च नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। सवा􀁛􀉮य􀃛त􀃨य बहु 􀄭ीहेः 􀄤􀇓तषेधेन भ􀍪वत􀃥यम।् व􀃪य􀇓त चैतत-् बहु 􀄭ीहौ सव􀁛नामसं􀃉ययो􀇽पसं􀃉यानम् इ􀇓त। त􀄟 􀍪व􀃦व􀍪􀄤याये􀇓त भ􀍪वत􀃥यम ्॥ ननु चा􀄟ा􀍪प सव􀁛ना􀃠न एव पूव􀁛􀇓नपातेन भ􀍪वत􀃥यम्॥ नैष दोषः। व􀃪य􀃗येतत,्-सं􀃉यासव􀁛ना􀃠नोय􀈾 बहु 􀄭ी􀇑हः पर􀃗वा􀃗त􀄟 सं􀃉यायाः पूव􀁛􀇓नपातो भवती􀇓त॥ न ख􀃣व􀃜यव􀃦यं सवा􀁛􀉮य􀃛त􀃨यैव बहु􀄭ीहेः 􀄤􀇓तषेधेन भ􀍪वत􀃥यम्॥ 􀍩कं च 􀃨या􀉮 य􀉮य􀄟ाकच् 􀃨यात?्॥ 􀃥य􀃑जना􀃛तेषु 􀍪वशेषः-अहकं 􀍪पता य􀃨य मकि􀃗पतृकः, 􀃗वकं 􀍪पता य􀃨य 􀃗वकि􀃗पतृक इ􀇓त 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ म􀃗क􀍪पतृकः 􀃗व􀃗क􀍪पतृक इ􀇓त चे􀃧यते॥ कथं पुन􀇐र􀃍छताऽ􀍪प भवता ब􀇑हर􀉨गेण 􀄤􀇓तषेधेना􀃛तर􀉨गो 􀍪व􀍬धः श􀃈यो बा􀍬धतुम?् ॥ अ􀃛तर􀉨गान􀍪प 􀍪वधीन् ब􀇑हर􀉨गो 􀍪व􀍬धबा􀁛धते गोमि􀃗􀄤य इ􀇓त यथा॥ ननु चेहा􀍪प 􀍩􀄐यत-े ‘न बहु 􀄭ीहौ’ इ􀇓त॥ अयं ख􀃣व􀍪प बहु􀄭ी􀇑हर􀃨􀃗येव 􀄤ाथमकि􀃣पकः। यि􀃨म􀃛नैकप􀉮यमैक􀃨वय􀁛मेक􀍪वभि􀃈तक􀃗वं च। अि􀃨त ताद􀃘या􀁛􀃗ता􀃍छ􀃞􀉮यम-् बहु 􀄭ी􀃩यथा􀁛􀇓न पदा􀇓न बहु 􀄭ी􀇑ह􀇐र􀇓त। त􀉮य􀃗ताद􀃘या􀁛􀃍छ􀃞􀉮यं त􀃨येदं 􀄒हणम् ॥ ‘अक􀃍􀃨वरौ तु कत􀁛􀃥यौ 􀄤􀃗य􀉨गं मु􀃈तसंशयौ।’ 􀄤􀇓तषेधे भूतपूव􀁛􀃨योपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। आ􀉭यभो ूतपूव􀁛 आ􀉭यपूव􀁛ः आ􀉭यपूवा􀁛य देह􀈣􀇓त॥ ॥*॥ 􀄤􀇓तषेधे भूतपूव􀁛􀃨योपसं􀃉यानमनथ􀁛􀃈यं पूवा􀁛द􀈣नां 􀃥यव􀃨थाया􀍧म􀇓त वचनात्॥*॥ पूवा􀁛द􀈣नां 􀃥यव􀃨थायां सव􀁛नामसं􀂣ो􀃍यते। न चा􀄟 􀃥यव􀃨था ग􀃠यते॥ न बहु􀄭ीहौ॥२८॥ समास इ􀇓त वत􀁛माने पुनः समास􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥ अयं तृतीयासमासो􀃨􀃗येव 􀄤ाथमकि􀃣पकः। यि􀃨म􀃛नैकप􀉮यमैक􀃨वय􀁛मेक􀍪वभि􀃈तक􀃗वं चे􀇓त। अि􀃨त च ताद􀃘या􀁛􀃗ता􀃍छ􀃞􀉮यम-् तृतीयासमासाथा􀁛􀇓न पदा􀇓न तृतीयासमास इ􀇓त। त􀉮य􀃗तदा 􀃘या􀁛􀃗ता􀃍छ􀃞􀉮यं अथवा समास इ􀇓त वत􀁛माने पुनः समास􀄒हण􀃨यैत􀃗􀄤योजनम-् योगा􀉨गं यथोपजायेत। स􀇓त च योगा􀉨गे योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ‘तृतीया’ तृतीयासमासे सवा􀁛द􀈣􀇓न सव􀁛नामसं􀂣ा􀇓न न भवि􀃛त। मासपूवा􀁛य दे􀇑ह, तृतीयायाः सवा􀁛द􀈣􀇓न सव􀁛नामसं􀂣ा􀇓न न भवि􀃛त। मासेन पूवा􀁛य दे􀇑ह, संव􀃗सरेण पूवा􀁛य देह􀈣􀇓त॥ तृतीया स- ॥२९॥ जसः काय􀉍 􀄤􀇓त 􀍪वभाषा॥ अकि􀃏झ न भव􀇓त ‘􀉮व􀃛दे च’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधात]्॥ 􀍪वभाषा ज􀍧स॥३१॥ (२९ ज􀍧स सव􀁛नामसं􀂣ा􀍪वक􀃣पनसू􀄟म् ॥१।१।६ आ. ६॥) ॥*॥ अवराद􀈣नां च पुनः सू􀄟पाठे 􀄒हणानथ􀁛􀃈यं गणे प􀇑ठत􀃗वात्॥*॥ अवराद􀈣नां च पुनः सू􀄟पाठे 􀄒हणमनथ􀁛कम्। कथं पुन􀂣ा􀁛यत-े स पूव􀁛ः पाठः, अयं पुनः पाठ इ􀇓त?॥ एवं त􀃩या􀁛चाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त- ‘स पूव􀁛ः पाठः, अयं पुनः पाठः’ इ􀇓त। यदयं ‘पूवा􀁛􀇑द􀃟यो नव􀃟यो वा’ इ􀇓त नव􀄒हणं करो􀇓त। नवैव 􀇑ह पूवा􀁛द􀈣􀇓न॥ इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् 􀃥यव􀃨थायामसं􀂣ाया􀍧म􀇓त व􀃪यामी􀇓त॥ इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् 􀉮􀃥या􀇑दपयु􀁛दासेन पयु􀁛दासो मा भू􀇑द􀇓त॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त- नैषां 􀉮􀃥या􀇑दपयु􀁛दासेन पयु􀁛दासो भवती􀇓त। यदयं ‘पूव􀁛􀄟ा􀍧स􀆨म’ ् इ􀇓त 􀇓नपातनं करो􀇓त॥ वा􀇓त􀁛ककार􀃦च पठ􀇓त*ज􀃦भावा􀇑द􀇓त इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्ज􀍧स 􀍪वभाषां व􀃪यामी􀇓त॥ पूव􀁛परावरद􀍯􀂢णो􀃗तरापराधरा􀍨ण॥३३॥ 􀂣ा􀇓तधनपया􀁛यवाची यः 􀃨वश􀃞द􀃨त􀃨य यथा 􀃨या􀉮। इह मा भूत-्􀃨वे पु􀄟ाः 􀃨वाः पु􀄟ाः, 􀃨वे गावः ‘ब􀇑हय􀈾गेण कृत􀃗वात्। ब􀇑हय􀈾ग इ􀃗येव 􀍧स􀆨म्॥ ‘शाटकयुगा􀉮यथ􀁛म’।् शाटकयुगा􀉮यथ􀉍 तह􀈹दं व􀃈त􀃥यम्। य􀄟ैत􀃛न 􀂣ायत- े 􀍩कम􀃛तर􀈣यं अ􀄟ा􀍪प य एष मनु􀃧यः 􀄤े􀂢ापूव􀁛कार􀈣 भव􀇓त। 􀇓न􀂣ा􀁛तं त􀃨य भव􀇓त-इदम􀃛तर􀈣य􀍧मदमु􀃗तर􀈣य􀍧म􀇓त॥ अपुर􀈣􀇓त व􀃈त􀃥यम्। इह मा भूत- ् अ􀃛तरायां पु􀇐र वस􀇓त॥ वा􀄤करणे तीय􀃨य 􀍫ङ􀃗सूपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम् । 􀉮􀍪वतीयायै 􀉮􀍪वतीय􀃨य, ै तृतीयायै तृतीय􀃨यै। ‘􀍪वभाषा 􀉮􀍪वतीयातृतीया􀃟याम’ ् इ􀃗येत􀃛न व􀃈त􀃥यं भव􀇓त॥ उपसं􀃉यानमेवाऽ􀄟 􀃏यायः। इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त-􀉮􀍪वतीयाय 􀉮􀍪वतीय􀃨मै, तृतीयाय तृतीय􀃨मै॥ 􀍩कमथ􀉍 पृथग् 􀄒हणं 􀃨वराद􀈣नां 􀍩􀄐यत, े न चा􀇑द􀃧वेव प􀉫येरन?् ॥ चाद􀈣नां वै अस􀃗􀃗ववचनानां 􀇓नपातसं􀂣ा, 􀃨वराद􀈣नां पुनः स􀃗􀃗ववचनानामस􀃗􀃗ववचनानां च॥ अथ 􀍩कमथ􀁛मुभे सं􀂣े 􀍩􀄐येते, न 􀇓नपातसं􀂣ैव 􀃨यात्॥ नैवं श􀃈यम् । ‘􀇓नपात एकाजना􀉨’ इ􀇓त 􀄤गृ􀃩यस􀂣ं ो􀃈ता, सा 􀃨वराद􀈣नाम􀃜येकाचां 􀄤स􀃏येत 􀃈व इव त􀃍चाश􀃈यम्। व􀃪य􀃗यते त-् अ􀃥यये न􀃑कु 􀇓नपातानाम् इ􀇓त। त􀉮गर􀈣यसा 􀃛यासेन प􀇐रगणनं कत􀁛􀃥यं 􀃨यात्। त􀃨मात् पृथग् 􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। उभे च सं􀂣े कत􀁛􀃥ये॥ 􀃨वरा􀇑द 􀇓नप० ा॥त३६॥ असव􀁛􀍪वभ􀃈ताव􀍪वभि􀃈त􀇓न􀍧म􀃗त􀃨योपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम ्॥ 􀍪वना नाना॥ 􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त?॥ 􀄟लाद􀈣नां चोपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। त􀄟 य􀄟 ततः यतः॥ ननु च 􀍪वशेषेणैते 􀍪वधीय􀃛ते ‘प􀃑च􀃠यात􀍧सल’् ‘स􀃜त􀃠या􀃨􀄟ल’् इ􀇓त। स􀃗य􀍪वभि􀃈त􀃗वे सं􀂣या भ􀍪वत􀃥यं, सं􀂣या चाऽ􀍪वभि􀃈त􀃗वं भा􀃥यते, तदेत􀇑दतरेतरा􀄮यं भव􀇓त। इतरेतरा􀄮या􀍨ण च काया􀁛􀍨ण न 􀄤क􀃣प􀃛ते॥ अथवाऽ􀍧ल􀉨गमसं􀃉यम􀃥ययसं􀂣ं भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ एवमपीतरेतरा􀄮यमेव भव􀇓त॥ स􀃗य􀍧ल􀉨गासं􀃉य􀃗वे सं􀂣या भ􀍪वत􀃥यम,् सं􀂣या चा􀍧ल􀉨गासं􀃉य􀃗वं भा􀃥यत,े तदेत􀇑दतरेतरा􀄮यं भव􀇓त। इतरेतरा􀄮या􀍨ण च काया􀁛􀍨ण न 􀄤क􀃣प􀃛ते॥ 􀃨वाभा􀍪वकमेतत्। त􀉮यथा समानमीहमानानां चाधीयानानां च के􀍬चदथ􀈷यु􀁛􀃏य􀃛ते अपरे न। त􀄟 त􀍧सलादयः 􀄤ाक् पाशपः। श􀃨􀄤भृतयः 􀄤ाक् समासा􀃛ते􀃟यः। मा􀃛तः। त􀍧सती। कृ􀃗वोऽथ􀁛ः। नैष दोषः। इदं तावदयं 􀄤􀃧ट􀃥यः- ‘य􀉮य􀍪प ताव􀉮वैयाकरणा 􀍪वभि􀃈तलोपमारभमाणा अ􀍪वभि􀃈तका􀃑छ􀃞दा􀃛􀄤यु􀃑जते। ये 􀃗वेते वैयाकरणे􀃟योऽ􀃛ये मनु􀃧याः कथं तेऽ􀍪वभि􀃈तका􀃑छ􀃞दा􀃛􀄤यु􀃑जत’े। ये 􀃗वेते वैयाकरण􀃟े योऽ􀃛ये मनु􀃧याः कथ ं तेऽ􀍪वभि􀃈तका􀃑छ􀃞दा􀄤􀃛यु􀃑जते’ इ􀇓त अ􀍧भ􀂣ा􀃦च पुनल􀈿􀍩कका एक􀃗वाद􀈣नामथा􀁛नाम्॥ अत􀃦चा􀍧भ􀂣ाः। अ􀃛येन 􀇑ह व􀃨􀄟नैकं गां 􀄐􀈧णि􀃛त, अ􀃛येन 􀉮वौ, अ􀃛येन 􀄟ीन्। अ􀍧भ􀂣ा􀃦च न च 􀄤यु􀃑जते। तदेतदेवं सं􀇺􀃦यताम-्अथ􀁛􀇾पमेवैतदेवंजातीयकं येना􀄟 􀍪वभि􀃈तन􀁛 भवती􀇓त॥ त􀃍चा􀃜येतदेवमनुग􀃠यमानं 􀇺􀃦यताम-्􀍩कं 􀍬चद􀃥ययं 􀍪वभ􀃈􀃗यथ􀁛􀄤धान,ं 􀍩कं 􀍬चत् 􀍩􀄐या􀄤धानम ्। उ􀃍चैन􀈸चै􀇐र􀇓त 􀍪वभ􀃈􀃗यथ􀁛􀄤धानम,् 􀇑ह􀇽क् पृथ􀍬ग􀇓त 􀍩􀄐या􀄤धानम्। त􀍪􀆨त􀃦चा􀍪प कि􀃦च􀉮 􀍪वभ􀃈􀃗यथ􀁛􀄤धानः, कि􀃦चत् 􀍩􀄐या􀄤धानः। त􀄟 य􀄟􀇓ेत 􀍪वभ􀅘􀃗थ􀄤􀁛 धानः, 􀍪वनानाने􀇓त 􀍩􀄐या􀄤धानः। न इदं चाऽ􀃜य􀉮य􀃗वे अ􀇓तबहु 􀍩􀄐यत-ेएकि􀃨म􀃛नेकवचनम,् 􀉮वयो􀉮􀁛􀍪ववचनम,् बहु षु बहु वचन􀍧म􀇓त । एकवचनमु􀃗सग􀁛ः क􀇐र􀃧यते। त􀃨य 􀉮􀍪वब􀃩वोरथ􀁛यो􀉮􀁛􀍪ववचनबहुवचने बाधके भ􀍪व􀃧यतः॥ न चा􀃜येवं 􀍪व􀄒हः क􀇐र􀃧यते- न सवा􀁛 असवा􀁛ः, असवा􀁛 􀍪वभ􀃈तयो य􀃨मा􀇑द􀇓त॥ न सवा􀁛 असवा􀁛, असवा􀁛 􀍪वभि􀃈तर􀃨मा􀇑द􀇓त॥ 􀇒􀄟कं पुन􀍪व􀁛भि􀃈तसं􀂣म्॥ एवं गते कृ 􀃗य􀍪प तु􀃣यमेत􀃛मा􀃛त􀃨य काय 􀉍 􀄒हणं न त􀄟। ततः परे चा􀍧भमता न काया􀁛􀃨􀄟यः कृदथा􀁛 􀄒हणेन योगाः॥१॥ ‘कृ 􀃗त􀍪􀆨तानां 􀄒हणं तु काय 􀉍 तेषां 􀄤􀇓तषेधो भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्। इह मा भूत- ् एको 􀉮वौ बहव इ􀇓त। ‘ त􀃨मात् 􀃨वरा􀇑द􀄒हणं च काय 􀉍 पाठेनेयम􀃥ययसं􀂣ा 􀍩􀄐यते। सेह न 􀄤ा􀃜नो􀇓त- परमो􀃍चैः परमनीचै􀇐र􀇓त॥ इहा􀍪प त􀇑ह􀁛 􀄤ा􀃜नो􀇓त- अ􀃗यु􀃍चैः अ􀃗यु􀃍चैसौ अ􀃗यु􀃍चैस इ􀇓त॥ न व􀃈त􀃥यः! सव􀁛नामसं􀂣ायां 􀄤कृ तः 􀄤􀇓तषेध इहानुव􀇓त􀃧􀁛 यते। यथा स त􀄟 􀄤􀃗या􀃉यायते। इहा􀍪प तथा श􀃈यः 􀄤􀃗या􀃉यातुम्॥ कथं च स त􀄟 􀄤􀃗या􀃉याते?॥ महतीयं सं􀂣ा 􀍩􀄐यत इ􀇓त॥ इयम􀍪प च महती सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। सं􀂣ा च नाम यतो न लघीयः॥ ल􀃋वथ 􀉍 􀇑ह सं􀂣ाकरणम्। त􀄟 मह􀃗याः सं􀂣ायाः करण एत􀃗􀄤योजनम- ् अ􀃛वथा􀁛 सं􀂣ा यथा 􀍪व􀂣ायेत- 􀃨􀄟ीपु􀃛नपुंसका􀇓न स􀃗􀃗वगुणाः, एक􀃗व􀉮􀍪व􀃗वबहु􀃗वा􀇓न च। एतानथा􀁛न् के􀍬च􀉮􀍪वयि􀃛त के􀍬च􀃛न 􀍪वयि􀃛त। ये न 􀍪वयि􀃛त तद􀃥ययम ्॥ ‘ स􀇺शं 􀇒􀄟षु 􀍧ल􀉨गषे ु सवा􀁛सु च 􀍪वभि􀃈तषु। वचनेषु च सव􀈶षु य􀃛न 􀃥ये􀇓त तद􀃥ययम्॥१॥ कथ􀍧मदं 􀍪व􀂣ायत-े कृ 􀉮यो मा􀃛त इ􀇓त, आहोि􀃨वत-् कृ द􀃛तं यन् मा􀃛त􀍧म􀇓त॰॥ अथ 􀍪व􀂣ायते-कृद􀃛तं य􀃛मा􀃛त􀍧म􀇓त, ‘􀄤तामौ 􀄤तामः’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘अ􀃥ययात’् इ􀇓त लुग् यथा 􀃨या􀇑द􀇓त॥ मा भूदेवम्। ‘आमः’ इ􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ य􀇑द 􀇓नवत􀁛ते, 􀄤􀃗ययमा􀄟􀃨य लुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इ􀃧यते च 􀄤􀃗ययमा􀄟􀃨य। आत􀃦चे􀃧यते। एवं 􀃩याह-‘कृ􀃑चानु􀄤यु􀃏यते 􀍧ल􀇑ट’ इ􀇓त। य􀇑द च 􀄤􀃗ययमा􀄟􀃨य लु􀃊भव􀇓त तत एतदुपप􀃛नं भव􀇓त॥ आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘न 􀄤􀃗ययल􀂢णेना􀃥ययसं􀂣ा भव􀇓त’ इ􀇓त। यदयं 􀄤शा􀃛श􀃞दं 􀃨वरा􀇑दषु पठ􀇓त॥ अथवा अन􀃛य􀄤कृ􀇓तः कृद􀃥ययसं􀂣ो भवती􀇓त व􀃈त􀃥यः॥ अन􀃛य􀄤कृ􀇓त􀇐र􀇓त वचनमेव 􀃏यायः॥ इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त- कु􀃠भकारे􀃟यो नगरकारे􀃟य इ􀇓त॥ ॥*॥ न वा सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨ये􀇓त॥*॥ ‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀃗येषा प􀇐रभाषा कत􀁛􀃥या॥ कः पुनर􀄟 􀍪वशेषः? एषा वा प􀇐रभाषा 􀍩􀄐येत, अन􀃛य􀄤कृ􀇓त􀇐र􀇓त वो􀃍येत?॥ अव􀃦यमेषा प􀇐रभाषा कत􀁛􀃥या। बहू􀃛येत􀃨याः प􀇐रभाषायाः 􀄤योजना􀇓न?॥ [􀄱􀃨व􀃗वं तुि􀃊वघेर􀇓न􀍧म􀃗तम्। 􀃈व। 􀄒ाम􀍨णकु लम]्। ‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥ नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। ब􀇑हर􀉨गं 􀄱􀃨व􀃗वम् अ􀃛तर􀉨ग􀃨तुक्।‘ अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गम􀃛तर􀉨गे’॥ ‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥ 􀇓नकु 􀍬चते। 􀇓नकु 􀍬चत􀍧म􀃗य􀄟 नलोपे कृ ते ‘उदुपधा􀆫ावा􀇑दकम􀁛णोर􀃛यतर􀃨याम’ ् इ􀃗य􀍩क􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। अ􀃨􀃗व􀄟ा􀍩क􀃗􀃗वम, ् ‘न धातुलोप आध􀁛धातुके’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ अमुना। नाभावे कृते ‘अतो द􀈣घ􀈾 य􀍬ञ’ ‘सु􀍪प च’ इ􀇓त द􀈣घ􀁛􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। व􀃪य􀃗येतत-‘् न मुटादेश’े इ􀇓त॥ उपादा􀃨ता􀃨य 􀃨वरः 􀍧श􀂢क􀃨ये􀇓त। आ􀃗􀃗वे कृते ‘􀃨था􀃚वो􀇐रच’ इती􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। उ􀃈तमेतत- ् द􀈣ङः 􀄤􀇓तषेधः 􀃨था􀃋वो􀇐र􀃗􀃗वे इ􀇓त॥ ‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त- न 􀇓तसृचतसृभावे कृ ते ङ􀈣ब् भवती􀇓त। यदय‘ं न 􀇓तसृचतस’ ृ ना􀍧म द􀈣घ􀁛􀃗व􀃨य 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥ इमा􀇓न त􀇑ह􀁛 􀄤योजना􀇓न-‘शता􀇓न सह􀄰ा􀍨ण’ नु􀍧म कृते ‘􀃧णा􀃛ता ष􀉪’ इ􀇓त ष􀉪सं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥ शकटौ प􀆨तौ। अ􀃗􀃗वे कृते ‘अत’ इ􀇓त टाप् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥ इयेष उवोष। गुणे कृते ‘इजादे􀃦च गु􀇾मतोऽनृ􀃍छः’ इ􀃗याम् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘सं􀇓नपातल􀂢णो 􀍪व􀍬धर􀇓न􀍧म􀃗तं त􀉮􀍪वघात􀃨य’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त॥ ॥*॥ त􀃨य दोषो वणा􀁛􀄮यः 􀄤􀃗ययो वण􀁛􀍪वचाल􀃨य॥*॥ त􀃨यैत􀃨य ल􀂢ण􀃨य दोषो- वणा􀁛􀄮यः 􀄤􀃗ययो वण􀁛􀍪वचाल􀃨या􀇓न􀍧म􀃗तं 􀃨यात्॥ नद􀈣􀄱􀃨􀃗वे कृते ‘ए􀉨􀄱􀃨वा􀃗स􀃠बु􀆨ेः’ इ􀇓त संबु􀍪􀆨लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ न 􀍧स􀃚य􀇓त। द􀈣घा􀁛􀇑द􀃗यु􀃍यत,े 􀄱􀃨वा􀃛ता􀃍च न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ इद􀍧मह सं􀄤धाय􀁛म-् 􀄱􀃨व􀃗वं 􀍩􀄐यतां 􀇓न􀃗यः स􀃠बु􀍪􀆨लोपः। कृते 􀄱􀃨व􀃗वे 􀄤ा􀃜नो􀇓त, अकृतेऽ􀍪प॥ अ􀇓न􀃗यः संबु􀍪􀆨लोपः। न􀇑ह कृते 􀄱􀃨􀃗वे 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ एते दोषाः समा भूयांसो वा। त􀃨मा􀃛नाथा􀁛ऽनया प􀇐रभाषया॥ न􀇑ह-दोषाः स􀃛ती􀇓त प􀇐रभाषा न कत􀁛􀃥या, ल􀂢णं वा न 􀄤णेयम ्। न􀇑ह-􀍧भ􀂢ुकाः स􀃛ती􀇓त 􀃨था􀃣यो ना􀍬ध􀄮ीय􀃛ते। न च मृगाः स􀃛ती􀇓त यवा नो􀃜य􀃛ते॥ दोषाः ख􀃣व􀍪प साक􀃣येन प􀇐रग􀍨णताः। न􀇑ह दोषाणां ल􀂢णमि􀃨त। त􀃨मा􀉮या􀃛येत􀃨याः प􀇐रभाषायाः 􀄤योजना􀇓न तदथ􀁛मेषा प􀇐रभाषा कत􀁛􀃥या, लुक्-उपाि􀃊न 􀄤􀃗यि􀃊न। ‘अ􀃥ययात’् इ􀇓त लुक् 􀍧स􀆨ो भव􀇓त॥ मुख􀃨वरः-उपाि􀃊नमुखः 􀄤􀃗यि􀃊नमुखः। ‘ना􀃥यय􀇑द􀃈श􀃞दगोमह􀃗􀃨थूलमुि􀃧टपृथुव􀃗से􀃟य’ इ􀃗येष 􀄤􀇓तषेधः उपचारः-उपपयःकारः उपपयःकाम इ􀇓त। ‘अतःकृक􀍧मकंसकु􀃠भपा􀄟कुशाकण􀈸􀃧वन􀃥यय􀃨य’ इ􀇓त प􀇐रगणन􀍧म􀃗याह॥ अ􀍪प ख􀃣व􀃜याहुः-‘यद􀃛यद􀃥ययीभाव􀃨या􀃥ययकृतं 􀄤ा􀃜नो􀇓त त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो अक􀃍य􀃥यय􀄒हणं 􀍩􀄐यते उ􀃍चकैन􀈸चकै􀇐र􀃗येवमथ􀁛म्। त􀇑दहा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त-उपाि􀃊नकं 􀄤􀃗यि􀃊नकम्॥ मु􀍧म अ􀃥यय􀄤􀇓तषधे 􀃦चो􀉮यत-े दोषाम􀃛यमह􀇑द􀁛वाम􀃛या रा􀇒􀄟􀇐र􀃗येवमथ􀁛म्। स इहा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त- अ􀃨य 􀃍वौ अ􀃥यय􀄤􀇓तषेध􀃦चो􀉮यते- दोषाभूतमह􀇑द􀁛वाभूता रा􀇒􀄟􀇐र􀃗येवमथ􀁛म्। स इहा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त- नैता􀇓न सि􀃛त। य􀃗तावदु􀃍यत-े लु􀍬ग􀇓त। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-भव􀃗य􀃥ययीभावा􀃣लु􀍬ग􀇓त। यदयम-् त􀄟 मुख􀃨वर एकः 􀄤योजय􀇓त। न चैकं 􀄤योजनं योगार􀃠भं 􀄤योजय􀇓त। य􀉮येताव􀃗􀄤योजनं (३६ सव􀁛नाम􀃨थानसं􀂣ासू􀄟म ्॥१।१।६ आ० १३॥) ॥*॥ 􀍧श सव􀁛नाम􀃨थानं सुडनपुंसक􀃨ये􀇓त चे􀃏ज􀍧स 􀍧श􀄤􀇓तषेधः॥*॥ 􀍧श सव􀁛नाम􀃨थानं सुडनपुंसक􀃨ये􀇓त चे􀃏ज􀍧स शेः 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। कु􀃖डा􀇓न 􀇓त􀃧ठि􀃛त वना􀇓न भव􀇓तना – न भव􀇓त नपुंसक􀃨ये􀇓त॥ य􀃗तावदु􀃍यत-े *􀍧श सवन􀁛 ाम􀃨थानं सुडनपुंसक􀃨ये􀇓त चे􀃏ज􀍧स􀍧श􀄤􀇓तषेधः इ􀇓त॥ य􀇑द केन􀍬चत् 􀄤ा􀃜नो􀇓त, तेन भ􀍪व􀃧य􀇓त। अथवा- अन􀃛तरा या 􀄤ाि􀃜तः सा 􀇓न􀍪ष􀃚यते॥ अन􀃛तर􀃨य 􀍪व􀍬धवा􀁛 भव􀇓त 􀄤􀇓तषेधो वे􀇓त। पूवा􀁛 􀄤ाि􀃜तर􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ा, तया भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ ननु चेयं 􀄤ाि􀃜तः पूवा 􀉍 􀄤ाि􀃜तं बाधते॥ यद􀃜यु􀃍यते- असमथ􀁛समा􀃦चायं 􀄡􀃧ट􀃥यः इ􀇓त॥ य􀉮य􀍪प व􀃈त􀃥यः। अथवैत􀇑ह􀁛 बहू􀇓न 􀄤योजना􀇓न॥ असूय􀁛प􀃦या􀇓न मुखा􀇓न, अपुनग􀈶याः 􀃦लोकाः, अ􀄮ा􀆨भोजी 􀄦ा􀃩मण इ􀇓त॥ सुड॥४२॥ नवे􀇓त􀍪वभाषायामथ􀁛􀃨य सं􀂣ा कत􀁛􀃥या। नवाश􀃞द􀃨य योऽथ􀃨􀁛 त􀃨य सं􀂣ा भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम ् ॥ श􀃞दसं􀂣ायां 􀇑ह स􀃗यामथ􀁛􀃨यासं􀄤􀃗ययः 􀃨या􀉮॥ यथा􀃛य􀄟 । अ􀃛य􀄟ा􀍪प 􀇑ह श􀃞दसं􀂣ायां श􀃞द􀃨यैव ‘दाधा􀃋वदाप’् ‘तर􀃜तमपौ घः’ इ􀇓त। घु􀄒हणेषु घ􀄒हणेषु च श􀃞द􀃨य सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त, नाथ􀁛􀃨य॥ त􀉮यथा लोके ‘गौ􀇐र􀃗ययमाह’ इ􀇓त गोश􀃞दा􀇑द􀇓तकरणः 􀄤यु􀃏यमानो गोश􀃞दं 􀃨व􀃨मा􀃗पदाथा􀁛􀃗􀄤􀃍यावय􀇓त। सोऽसौ 􀃨व􀃨मा􀃗पदाथा􀁛􀃗􀄤􀃍युतो यासावथ􀁛पदाथ􀁛कता त􀃨याः श􀃞दपदाथ􀁛कः संप􀉮यते॥ एव􀍧महा􀍪प नवाश􀃞दा􀇑द􀇓तकरणः 􀄤यु􀃏मानो नवाश􀃞दं 􀃨व􀃨मा􀃗पदाथा􀁛􀃗􀄤􀃍यावय􀇓त। सोऽसौ 􀃨व􀃨मा􀃗पदाथा􀁛􀃗􀄤􀃍युतो यासौ श􀃞दपदाथ􀁛कता त􀃨या लौ􀍩ककमथ􀉍 􀄤􀃗यायय􀇓त-नवे􀇓त य􀉮ग􀃠यते नवे􀇓त समानश􀃞दानां 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। नवा कुि􀃖डका नवा घ􀇑टके􀇓त॥ 􀍩कं च 􀃨यात,् य􀉮येतषे ाम􀍪प 􀍪वभाषा सं􀂣ा 􀃨यात?् ॥ ‘􀍪वभाषा 􀇑द􀃈समासे बहु 􀄭ीहौ’ द􀍯􀂢णपूव􀁛􀃨यां शालायाम्। अ􀍬चरकृ तायां सं􀄤􀃗यय ः􀃨यात्॥ ॥*॥ न वा 􀍪व􀍬धपूव􀁛क􀃗वात् 􀄤􀇓तषेधसं􀄤􀃗ययो यथा लोके॥*॥ ‘􀍪व􀍬धपूव􀁛क􀃗वात्।’ 􀍪वधाय 􀍩कं 􀍬च􀃛न वे􀃗यु􀃍यत,े तेन 􀄤􀇓तषेधवा􀍬चनः सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त। त􀉮यथा–लोके ‘􀄒ामो भवता ग􀃛त􀃥यो न वा ’ ने􀇓त ग􀃠यते॥ अि􀃨त कारणम-् येन नवे􀇓त लोके 􀄤􀇓तषेधवा􀍬चनः सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त। 􀍪व􀍧ल􀉨गं 􀇑ह भवान् लोके 􀇓नद􀈶शं करो􀇓त। अ􀉨ग 􀇑ह समान􀍧ल􀉨गो 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यतां 􀄤􀃗य􀄒वा􀍬चनः सं􀄤􀃗ययो भ􀍪व􀃧य􀇓त। त􀉮यथा- ‘􀄒ामो भवता ग􀃛त􀃥यो नवः’ 􀄤􀃗य􀄒 इ􀇓त ग􀃠यते। एत􀃍चैव न जानीमः- 􀃈व􀍬च􀃥याकरणे समान􀍧ल􀉨गो 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यत इ􀇓त॥ अ􀍪प चा􀄟 कामचारः 􀄤यो􀃈तुः श􀃞दानाम􀍧भस􀃠ब􀃛धे। त􀉮यथा-‘यवागूभ􀁛वता भो􀃈त􀃥या न वा’ यदा यवागूश􀃞दो भुिजना संब􀃚यत,े भुिजन􀁛वाश􀃞देन तदा 􀄤􀇓तषेधवा􀍬चनः सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त- ‘यवागूभ􀁛वता भो􀃈त􀃥या न वा’ ने􀇓त ग􀃠यते॥ यदा तु नवाश􀃞दो यवागूश􀃞देना􀍧भसंब􀃚यत,े न भुिजना, तदा 􀄤􀃗य􀄒वा􀍬चनः सं􀄤􀃗ययो भव􀇓त-यथा-‘यवागून􀁛वा भवता भो􀃈त􀃥या’ 􀄤􀃗य􀄒े􀇓त ग􀃠यते। न चेह वयं 􀍪वभाषा􀄒हणेन सवा􀁛द􀈣􀃛य􀍧भसंब􀃚नीमः- 􀇑द􀃈समासे बहु􀄭ीहौ सवा􀁛द􀈣􀇓न 􀍪वभाषा भव􀃛ती􀇓त॥ भव􀇓तर􀍧भसंब􀃚यते- 􀇑द􀃈समासे बहु􀄭ीहौ सवा􀁛द􀈣􀇓न भवि􀃛त 􀍪वभाषे􀇓त॥ 􀍪वधेर􀇓न􀃗य􀃗वं नोप􀉮यते। शुशाव शुशुवतुः शुशुवुः। 􀍧श􀃦वाय 􀍧शि􀃦वयतुः 􀍧शि􀃦वयुः॥ ‘􀄤􀇓तषेधसं􀂣ाकरणात’् 􀄤􀇓तषेध􀃨येयं सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। तेन 􀍪वभाषा􀄤देशेषु 􀄤􀇓तषेध􀃨यैव सं􀄤􀃗ययः 􀃨यात्॥ ॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु 􀄤स􀃏य 􀄤􀇓तषेधात्॥*॥ ‘􀄤स􀃏य􀄤􀇓तषेधात’् 􀍪वधाय 􀍩कं 􀍬च􀃛नवे􀃗यु􀃍यते तेनोभय ं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ 􀍪व􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ं तु भव􀇓त। अ􀄟 न 􀍪व􀂣ायत-े के ना􀍧भ􀄤ायेण 􀄤सज􀇓त, के न 􀇓नवृि􀃗त ं करोती􀇓त॥ ॥*॥ न वा 􀄤स􀉨गसाम􀃘या􀁛द􀃛य􀄟 􀄤􀇓तषेध􀍪वषयात्॥*॥ ‘􀄤स􀉨गसाम􀃘या􀁛त’्। 􀄤स􀉨गसाम􀃘या􀃍􀁛 च 􀍪व􀍬धभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त- अ􀃛य􀄟 􀄤􀇓तषेध􀍪वषयात्॥ तदेतत् 􀃈व 􀍧स􀆨ं भव􀇓त- या अ􀄤ा􀃜ते 􀍪वभाषा। या 􀇑ह 􀄤ा􀃜ते 􀍪वभाषा, कृतसाम􀃘य􀁛􀃨त􀄟 पूव􀈶णैव 􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त कृ􀃗वा 􀄤􀇓तषेध􀃨यैव सं􀄤􀃗ययः 􀃨यात्॥ 􀍪वभाषे􀇓त महती सं􀂣ा 􀍩􀄐यते। सं􀂣ा च नाम यतो न लघीयः॥ ल􀃋वथ􀉍 􀇑ह सं􀂣ाकरणम्। त􀄟 म􀃩􀃗या ः सं􀂣ायाः करणे एत􀃗􀄤योजनम-् उभयोः सं􀂣ा यथा 􀍪व􀂣ायेत ने􀇓त च वे􀇓त च। त􀄟 या तावद􀄤ा􀃜ते 􀍪वभाषा, त􀄟 􀄤􀇓तषेधं ना􀃨ती􀇓त कृ􀃗वा वे􀃗यनेन 􀍪वक􀃣पो भ􀍪व􀃧य􀇓त। या 􀇑ह 􀄤ा􀃜ते 􀍪वभाषा, त􀄟ोभयमुपि􀃨थतं भव􀇓त-ने􀇓त च वे􀇓त च। त􀄟 ने􀃗यनेन 􀄤􀇓त􀍪ष􀆨े 􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधयोयु􀁛गप􀉮वचनं नोपप􀉮यते। शुशाव शुशुवतुः शुशुवुः। 􀍧श􀃦वाय 􀍧शि􀃦वयतुः 􀍧शि􀃦वय ुः। ॥*॥ 􀍧स􀆨ं त ु पूव􀃨􀁛 यो􀃗तरेण बा􀍬धत􀃗वात्॥*॥ ॥*॥ सा􀃚वनुशासनेऽि􀃨मञ् शा􀃨􀄟े य􀃨य 􀍪वभाषा त􀃨य साधु􀃗वम्॥*॥ सा􀃚वनुशासनेऽि􀃨मञ् शा􀃨􀄟े य􀃨य 􀍪वभाषा 􀍩􀄐यते सा 􀍪वभाषा साधुः 􀃨यात्। समास􀃦चैव 􀇑ह 􀍪वभाषा 􀍩􀄐यते, तेन समास􀃨यैव 􀍪वभाषा साधु􀃗वं 􀃨यात्॥ अ􀃨तु। यः साधुः, स 􀄤यो􀃪यते । असाधुन􀁛 􀄤यो􀃪यते॥ न चैव 􀇑ह कदा􀍬च􀉮 राजपु􀇽ष इ􀃗येत􀃨यामव􀃨थायामसाधु􀃗व􀍧म􀃧यते॥ 􀉮वैधं श􀃞दानाम􀄤􀇓तपि􀃗तः 􀃨यात्। इ􀃍छाम􀃦च-पुन􀍪व􀁛भाषा􀄤देशेषु 􀉮वैधं श􀃞दानां 􀄤􀇓तपि􀃗तः 􀃨या􀇑द􀇓त, त􀃍च न 􀍧स􀃚य􀇓त। य􀃨य पुनः काया􀁛ः श􀃞दाः, 􀍪वभाषाऽसौ समासं 􀇓नव􀁛त􀁛य􀇓त॥ य􀃨या􀍪प 􀇓न􀃗याः श􀃞दा􀃨त􀃨या􀃜येष दोषो न भव􀇓त॥ समाससं􀂣ाऽ􀍧भसंब􀃚यते- समास इ􀃗येषा सं􀂣ा 􀍪वभाषा भवती􀇓त॥ त􀉮यथा-मे􀃚यः पशु􀍪व􀁛भा􀍪षतः काय􀈶षु श􀃞देषु युगपद􀃛वाचयेन च यदु􀃍यत, े त􀃨य युगप􀉮वचनता 􀄤ा􀃜नो􀇓त‘त􀃥य􀃗त􀃥यानीयरः’ ढक् च मणडूकात् इ􀇓त॥ य􀃨य पुन􀇓न􀁛􀃗याः श􀃞दा,ः 􀄤यु􀃈तानामसौ साधु􀃗वम􀃛वाच􀃧टे॥ ननु च य􀃨या􀍪प काया􀁛􀃨त􀃨या􀃜येष न दोषः॥ 􀄤􀃗ययः परो भवती􀃗यु􀃍यते। न चैक􀃨याः 􀄤कृतेरनेक􀃨य 􀄤􀃗यय􀃨य युगप􀃗पर􀃗वेन संभवोऽि􀃨त॥ कत􀁛􀃥य􀍧म􀇓त 􀄤यो􀃈त􀃥ये युगप􀊊􀍪वतीय􀃨य तृतीय􀃨य च 􀄤योगः 􀄤ा􀃜नोती􀇓त॥ नैष दोषः। अथ􀁛ग􀃗यथ􀁛ः श􀃞द􀄤योगः। अथ􀁛 सं􀄤􀃗याय􀇓य􀃧यामी􀇓त श􀃞दः 􀄤यु􀃏यते। त􀄟ैकेनो􀃈त􀃗वा􀃗त􀃨याथ􀁛􀃨य 􀉮􀍪वतीय􀃨य च तृतीय􀃨य च 􀄤योगेण न भ􀍪वत􀃥यम् ‘उ􀃈ताथा􀁛नाम􀄤योगः’ ‘􀄤ाचामवृ􀆨ात् 􀍩फन् बहु ल’म इ् 􀇓त गालवा एव 􀄱􀃨वा􀃛􀄤यु􀃑जीरन,् 􀄤ा􀂢ु चैव 􀇑ह 􀍩फन ् 􀃨यात्। त􀉮यथा ‘जमदि􀃊नवा􀁛 एत􀃗प􀃑चममवदानमवा􀉮यत्। त􀃨मा􀃛नाजामद􀃊􀃛यः प􀃑चाव􀃗तं जुहो􀇓त’॥ य􀃨य पुन􀇓न􀁛􀃗याः श􀃞दाः, गालव􀄒हणं त􀃨य पूजाथ􀁛म,् देश􀄒हणं च क􀈧􀃗य􀁛थ􀁛म्॥ ननु च- य􀃨या􀍪प काया􀁛ः श􀃞दाः, त􀃨या􀍪प गालव􀄒हणं पूजाथ􀉍 􀃨यात,् देश􀄒हणं च क􀈧􀃗य􀁛थ􀁛म्॥ त􀃗क􀈧त􀁛ने च 􀉮वैधं श􀃞दानाम􀄤􀇓तपि􀃗तः 􀃨यात्॥ इ􀃍छाम􀃦च पुनराचाय􀁛􀄒हणेषु देश􀄒हेणु च 􀉮वैधं श􀃞दानां 􀄤􀇓तपि􀃗तः 􀃨या􀇑द􀇓त, त􀃍च न 􀍧स􀃚य􀇓त॥ ‘􀍪व􀇑दत􀃗वात’्। यदनेन योगेन 􀄤ा􀃘य􀁛ते त􀃨याथ􀁛􀃨य 􀍪व􀇑दत􀃗वात्॥ येऽ􀍪प 􀃩येतां सं􀂣ां नारभ􀃛ते तेऽ􀍪प 􀍪वभाषे􀃗यु􀃈तेऽ􀇓न􀃗य􀃗वमग􀃍छि􀃛त। त􀉮यथा-‘मे􀃚यः पशु􀍪वभा􀍪षतो मे􀃚योऽन􀉬वाि􀃛वभा􀍪षतः’ इ􀇓त। आल􀃞ध􀃥यो नाल􀃞ध􀃥य इ􀇓त ग􀃠यते॥ आचाय􀁛ः ख􀃣व􀍪प सं􀂣ामारभमाणो भू􀇓य􀃧ठम􀃛यैर􀍪प श􀃞दैरेतमथ 􀉍 सं􀄤􀃗यायय􀇓त-बहु लम, ् अ􀃛यतर􀃨याम,् उभयथा, वा, एके षाम् इ􀇓त॥ इत उ􀃗तरं या 􀍪वभाषा अनु􀄐􀍧म􀃧यामः, अ􀄤ा􀃜ते ता 􀄡􀃧ट􀃥याः॥ 􀇒􀄟संशया􀃨तु भवि􀃛त-􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते ॥*॥ 􀉮व􀃛􀉮वे च, 􀍪वभाषा ज􀍧स॥*॥ कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟? उभयश􀃞दः सवा􀁛􀇑दषु प􀉫यते। तयप􀃦चायजादेशैः 􀍩􀄐यते। तेन वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े य􀇑द 􀄤􀃗यया􀃛तरम,् उभयी􀇓त ईकारो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ स􀇺श􀃨या􀃜यसं􀇓न􀍪व􀃧ट􀃨य न भ􀍪व􀃧य􀇓त 􀄤􀃗याहारेण 􀄒हणम्॥ कथं वा 􀄤ा􀃜ते? कथं वाऽ􀄤ा􀃜ते कथं वोभय􀄟?। ‘असंयोगाि􀃣ल􀉪 􀍩कत’् इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े उभय􀄟 वे􀇓त॥ एकं चेि􀃛ङि􀃗कतौ। य􀉮येकं 􀍫ङि􀃗कतौ, ततः संदेहः॥ अथ 􀇑ह नाना, नाि􀃨त संदेहः॥ य􀉮य􀍪प नाना, एवम􀍪प संदेहः-􀄤ौणुव􀁛 ी􀇓त। ‘साव􀁛धातुकम􀍪पत’ ् इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े उभय􀄟 वे􀇓त॥ कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वा अ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟? ग􀃛धन इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ 􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः। कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?। ‘वृि􀃗तसग􀁛तायनेषु 􀄐मः’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥ ‘जा􀇓तर􀄤ा􀍨णनाम’् इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े उभय􀄟 वे􀇓त॥ 􀄤ा􀃜ते अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेह। कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟? 􀄤􀃗यया􀃛ता􀇑द􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥ ‘भावकम􀁛णोः’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ एवम􀍪प संदेहः-􀃛या􀃡ये वा कत􀁛􀇐र, कम􀁛कत􀁛􀇐र वे􀇓त॥ नाि􀃨त संदेहः। सकम􀁛क􀃨य कता􀁛 कम􀁛􀆫व􀇓त॥ अकम􀁛का􀃦च द􀈣पादयः॥ अकम􀁛का अ􀍪प वै सोपसगा􀁛ः सकम􀁛का भवि􀃛त॥ कमा􀁛प􀇑द􀃧टा 􀍪वधयः कम􀁛􀃨थभावकानां कम􀁛􀃨थ􀍩􀄐याणां वा भवि􀃛त। कतृ􀁛􀃨थभावका􀃦च द􀈣पादयः॥ कथं वा 􀄤ा􀃜त?े ॥ कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟 ?॥ ‘आभी􀃪􀃖ये’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥ ‘आ􀄐ोशे’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वोभय􀄟, उभय􀄟 वे􀇓त॥ अ􀄤ा􀃜ते। आ􀄐ोश’े इ􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम?् ॥ कथं वा 􀄤ा􀃜त?े ॥ कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥ ‘उदक􀃨योदः सं􀂣ायाम’् इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े उभय􀄟 वे􀇓त॥ 􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः। कथं वा 􀄤ा􀃜त?े ॥ कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥ इञी􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥ चा􀇑द􀍧भय􀈾ग इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े ॥ कथं वोभय􀄟?॥ यङ􀈣􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ इत उ􀃗तरं या 􀍪वभाषा अनु􀄐􀍧म􀃧यामः, 􀄤ा􀃜ते ता 􀄡􀃧ट􀃥याः। 􀇒􀄟संशया􀃨तु भवि􀃛त- 􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, 􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेह॥ कथं वा 􀄤ा􀃜ते? कथं वाऽ􀄤ा􀃜ते कथं वोभय􀄟? ‘􀃥य􀃈तवाचाम’् इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े उभय􀄟 वे􀇓त। कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥ ‘􀃨व􀇐रत􀍬ञतः’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ 􀄤ा􀃜ते। ‘􀃨व􀇐रत􀍬ञतः’ इ􀇓त 􀇑ह वत􀁛त?े ॥ कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त,े कथं वोभय􀄟?॥ ‘अ􀃛तध􀈿’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ 􀄤ा􀃜ते। ‘अ􀃛तध􀈿’ इ􀇓त 􀇑ह वत􀁛ते॥ 􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः। कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥ ई􀃦वर इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥ तदथ􀁛􀃨ये􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜त,े अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜त,े उभय􀄟 वे􀇓त॥ 􀄤ा􀃜ते। ‘तदथ􀁛􀃨य’ इ􀇓त 􀇑ह वत􀁛ते॥ इत उ􀃗तरं या 􀍪वभाषा अनु􀄐􀍧म􀃧यामः, उभय􀄟 ता 􀄡􀃧ट􀃥याः। 􀇒􀄟संशया􀃨तु भवि􀃛त- 􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?। ‘ग􀇓तबु􀍪􀆨􀄤􀃗यवसानाथ􀁛श􀃞दकमा􀁛कम􀁛काणाम􀍨ण कता􀁛 स णौ’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟। 􀄤ा􀃜ते तावत-् अ􀃟यवहारय􀇓त सै􀃛धवान् अ􀃟यवहारय􀇓त सै􀃛धवैः। 􀍪वकारय􀇓त सै􀃛धवान् 􀍪वकारय􀇓त सै􀃛धवैः। अ􀄤ा􀃜त-े हर􀇓त भारं देवद􀃗तः, हारय􀇓त भारं देवद􀃗तम,् हारय􀇓त भारं देवद􀃗तेन। करो􀇓त कटं देवद􀃗तः, कारय􀇓त कटं देवद􀃗तम,् कारय􀇓त कटं देवद􀃗तेन॥ ॥*॥ न य􀇑द, 􀍪वभाषा साका􀉨􀂢े॥*॥ कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?। यद􀈣􀇓त वा 􀇓न􀃗य 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ उभय􀄟। 􀄤ा􀃜ते तावत-् अ􀍧भजाना􀍧स देवद􀃗त य􀃗क􀃦मीरेषु व􀃗􀃨यामः य􀃗क􀃦मीरे􀃧ववसाम। य􀃗त􀄟ौदनं भो􀃪यामहे य􀃗त􀄟ौदनमभु􀃑􀃏म􀇑ह। अ􀄤ा􀃜त-े अ􀍧भजाना􀍧स देवद􀃗त क􀃦मीरान् ग􀍧म􀃧यामः कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?। 􀍩कती􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त। उभय􀄟। 􀄤ा􀃜ते तावत-् शुशुवतुः शशु ुवुः 􀍧शि􀃦वयतुः 􀍧शि􀃦वयुः। अ􀄤ा􀃜त-शे ुशाव शुश􀍪वथ, 􀍧श􀃦वाय कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟?॥ ‘घु􀍪षर􀍪वश􀃞देन’ इ􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ उभय􀄟। 􀄤ा􀃜ते तावत-्संघु􀃧टा र􀃏जुः संघु􀍪षता र􀃏जुः। अ􀄤ा􀃜त-ेसंघु􀃧ट ं वा􀃈यमाह संघु􀍪षतं वा􀃈यमाह॥ 􀄤ा􀃜ते, अ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त संदेहः। कथं वा 􀄤ा􀃜त?े कथं वाऽ􀄤ा􀃜त?े कथं वोभय􀄟? ॥ मनसी􀇓त वा 􀇓न􀃗ये 􀄤ा􀃜ते, अ􀃛य􀄟 वाऽ􀄤ा􀃜ते, उभय􀄟 वे􀇓त॥ उभय􀄟। 􀄤ा􀃜ते तावत-् आ􀃨वा􀃛तं मन आ􀃨व􀇓नतं मनः। अ􀄤ा􀃜त-े आ􀃨व􀇓नतो देवद􀃗तः आ􀃨व􀃛तो 􀍩क􀍧मयं वा􀃈य􀃨य सं􀄤सारणसं􀂣ा 􀍩􀄐यते-इ􀃊यण इ􀃗येत􀉮वा􀃈यं सं􀄤सारणसं􀂣ं भवती􀇓त। आहोि􀃨व􀉮वण􀁛􀃨य इ􀃊यो यणः 􀃨थाने वण􀁛ः स सं􀄤सारणसं􀂣ो भवती􀇓त। ॥*॥ सं􀄤सारणसं􀂣ायां वा􀃈य􀃨य सं􀂣ा चे􀉮वण􀁛􀍪व􀍬धः॥*॥ सं􀄤सारणसं􀂣ायां वा􀃈य􀃨य सं􀂣ा चे􀉮वण􀁛􀍪व􀍬धन􀁛 􀍧स􀃚य􀇓त- सं􀄤सारणा􀃗परः पूव􀈾 भवती􀇓त, सं􀄤सारण􀃨य द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त। न􀇑ह वा􀃈य􀃨य सं􀄤सारणसं􀂣ायामेष 􀇓नद􀈶श उपप􀉮यते। ना􀃜येतयोः वण􀁛􀃨य सं􀂣ा चिे 􀃛नवृ􀁛ि􀃗तन􀁛 􀍧स􀃚य􀇓त- ‘􀃧यङः’ स􀃠􀄤सारणम’् इ􀇓त। स एव 􀇑ह ताव􀇑दग् दुल􀁛भ,ः य􀃨य सं􀂣ा 􀍩􀄐यते॥ अथा􀍪प कथं􀍬च􀃣ल􀃟येत, केनासौ यणः 􀃨थाने 􀃨यात्। अनेन 􀃩यसौ 􀃥यव􀃨था􀃜यते। तदेत􀇑दतरेतरा􀄮यं भव􀇓त। इतरेतरा􀄮या􀍨ण च काया􀁛􀍨ण न 􀄤क􀃣प􀃛ते॥ यदयं 􀍪वभि􀃈त􀍪वशेषै􀇓नद􀈶शं करो􀇓त-सं􀄤सारणा􀃗परः पूव􀈾 भवती􀇓त, सं􀄤सारण􀃨य द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त, 􀃧यङः सं􀄤सारणं भवती􀇓त। तेन 􀂣ायत-े उभयोः सं􀂣ा भवती􀇓त॥ य􀃗तावदाह-सं􀄤सारणा􀃗परः पूव􀈾 भवती􀇓त, सं􀄤सारण􀃨य द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त, तेन 􀂣ायत-े वण􀁛􀃨य भवती􀇓त॥ यद􀃜याह- 􀃧यङः सं􀄤सारण􀍧म􀇓त, तेन ननु चो􀃈तम-् *सं􀄤सारणसं􀂣ायां वा􀃈य􀃨य सं􀂣ा चे􀉮वण􀁛􀍪व􀍬धः* इ􀇓त॥ नैष दोषः। यथा काका􀃏जातः काकः, 􀃦येना􀃏जातः 􀃦येनः। एवं सं􀄤सारणा􀃏जातं सं􀄤सारणम्। त􀃨मा􀃗परः पूव􀈾 भव􀇓त, त􀃨य द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त॥ अथवा 􀇺􀃦य􀃛ते 􀇑ह- वा􀃈येषु वा􀃈यैकदेशान् 􀄤यु􀃑जाना,ः पदेषु च पदैकदेशान्। वा􀃈येषु ताव􀉮वा􀃈यैकदेशान-् 􀄤􀍪वश, 􀍪प􀃖डीम,् 􀄤􀍪वश, तप􀁛णम् इ􀇓त। पदेषु पदैकदेशान-द् ेवद􀃗तो द􀃗तः, सं􀄤सारणा􀃗स􀄤ं सारण􀃨ये􀃗येष वा􀃈यैकदेशः 􀄤यु􀃏यते। तेन 􀇓नवृ􀁛􀃗त􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀍪व􀂣ा􀃨याम-ः अथवा आहायं-सं􀄤सारणा􀃗परः पूव􀈾 भवती􀇓त, सं􀄤सारण􀃨य द􀈣घ􀈾 भवती􀇓त। न च वा􀃈य􀃨य सं􀄤सारणसं􀂣ायां स􀃗यामेष 􀇓नद􀈶श उपप􀃛नः, ना􀃜येतयोः काय􀁛योः संभवोऽ􀃨ती􀇓त त􀄟 नैष दोषः। इतरेतरा􀄮यमा􀄟मेत􀃍चो􀇑दतम्। सव􀍨ा􀁛ण चेतरेतरा􀄮या􀃖येक􀃗वेन प􀇐र􀇿ता􀇓न-*􀍧स􀆨ं तु नेदं तु􀃣यम􀃛यै􀇐रतरेतरा􀄮यैः। न 􀇑ह त􀄟 􀍩कं 􀍬चदु􀃍यत-े अ􀃨य 􀃨थाने ये आकारैकारौकारा भा􀃥य􀃛ते ते वृ􀍪􀆨सं􀂣ा भव􀃛ती􀇓त। इह 􀇑ह पुन􀇽􀃍यत-ेइ􀃊यो यणः 􀃨थाने वण􀁛ः स स􀃠􀄤सारणसं􀂣ा भवती􀇓त॥ एवं त􀇑ह􀁛 भा􀍪वनीय ं सं􀂣ा 􀍪व􀂣ा􀃨यते। त􀉮यथा-कि􀃦च􀃗कं 􀍬चत् त􀃛तुवायमाह- ‘अ􀃨य सू􀄟􀃨य शाटकं 􀍪व􀄤􀇓त􀍪ष􀆨म,् भा􀍪वनी ख􀃣व􀃨य सं􀂣ाऽ􀍧भ􀄤ेता, स म􀃛ये वात􀃥यो-‘यि􀃨म􀃛नुते शाटक इ􀃗येत􀆫व􀇓त’ इ􀇓त। एव􀍧महा􀍪प- स यणः 􀃨थाने भव􀇓त य􀃨या􀍧भ􀇓नवृ􀁛􀃗त􀃨य स􀃠􀄤सारण􀍧म􀃗येषा सं􀂣ा भ􀍪व􀃧य􀇓त। अथवा-इजा􀇑दयजा􀇑द􀄤वृि􀃗त􀃦चैव 􀇑ह लोके ल􀃪यते। यजा􀉮यपदेशा􀃗त ु इजा􀇑द􀇓नवृि􀃗तः 􀄤स􀃈ता। 􀄤यु􀃑जते च पुनल􀈾का इ􀃧टम् उ􀃜त􀍧म􀇓त। ते म􀃛याम-हअे 􀃨य यणः 􀃨थाने इम􀍧मकं 􀄤यु􀃑जते इ􀇓त। त􀄟 त􀃨यासा􀃚व􀍧भमत􀃨य शा􀃨􀄟ेण साधु􀃗वम􀃛वा􀃉यायत-े 􀍩क􀇓त साधुभ􀁛व􀇓त, 􀍫ङ􀇓त साधुभ􀁛वती􀇓त॥ समास􀇓नद􀈶शोऽयम ्। त􀄟 न 􀂣ायते॥ क आ􀇑दः कोऽ􀃛त त􀉮यथा- ‘अजा􀍪वधनौ देवद􀃗तय􀂣द􀃗तौ’ इ􀃗यु􀃈ते त􀄟 न 􀂣ायत-े क􀃨याजा धनम,् क􀃨यावयः-इ􀇓त॥ य􀉮य􀍪प ताव􀃣लोक एष 􀇺􀃧टा􀃛तः। 􀇺􀃧टा􀃛त􀃨या􀍪प तु पु􀇽षार􀃠भो 􀇓नवत􀁛को भव􀇓त॥ यु􀃈तं पुनय􀁛ि􀃛न􀃗येषु नाम श􀃞देषु आगमशासनं 􀃨यात्। न 􀇓न􀃗येषु नाम श􀃞देषु अथ यु􀃈त ं यि􀃛न􀃗येषु श􀃞दे􀃧वादेशाः 􀃨युः॥ बाढं यु􀃈तम्। श􀃞दा􀃛तरै􀇐रह, भ􀍪वत􀃥यम्। त􀄟 श􀃞दा􀃛तरा􀃍छ􀃞दा􀃛तर􀃨य 􀄤􀇓तपि􀃗तयु􀁛􀃈ता॥ सं􀂣ा􀍬धकरोऽयम ्। आ􀉮य􀃛तौ चेह संक􀈧􀃗य􀈶ते टकारककार􀍪वतावुदा􀇑􀄱येते। त􀄟ा􀉮य􀃛तयो􀃧टकारककारा􀍪वतौ सं􀂣े भ􀍪व􀃧यतः। त􀄟 ‘आध􀁛धातुक􀃨ये􀉬वलादेः’ इ􀃗युपि􀃨थत􀍧मदं एताव􀇑दह सू􀄟म् ‘इ􀉪’ इ􀇓त। कथं पुन􀇐रयता सू􀄟ेण इकारा􀇑दरादेशो ल􀃟यः॥ बहु 􀄭ी􀇑ह􀇓नद􀈶शात्। बहु 􀄭ी􀇑ह􀇓नद􀈶शोऽयम- ्इकारः 􀉪 आ􀇑दर􀃨ये􀇓त॥ य􀉮य􀍪प तावद􀄟ैत􀃍छ􀃈यते व􀃈तुम् इह तु कथम-‘ल् ुङल􀉨लृ􀉨􀃪वडुदा􀃗तः’ इ􀇓त, नैष दोषः। 􀇒􀄟पदोऽयं बहु 􀄭ी􀇑हः। त􀄟 वा􀃈य एवोदा􀃗त􀄒हणेनाकारो 􀍪वशे􀃧यत-ेअकार उदा􀃗त अथवा-य􀃗तावदयं सामा􀃛येनोपदे􀃧टुं श􀃈नो􀇓त, त􀃗तावदुप􀇑दश􀇓त-􀄤कृ 􀇓तम,् ततो वला􀉮याध􀁛धातुकम,् ततः प􀃦चा􀇑दकारम्। तेनायं 􀍪वशेषेण श􀃞दा􀃛तरं समुदया ं 􀄤􀇓तप􀉮यते। त􀉮यथा-ख􀇑दरबबु􀁛रयोः- ख􀇑दरबबु􀁛रौ गौरका􀃖डौ सू􀃪मपण􀈿। ततः प􀃦चादाह-क􀉨कटवान् ख􀇑दर- इ􀇓त। तेनाऽसौ 􀍪वशेषेण अथवा एतयानुपू􀃥या􀁛ऽयं श􀃞दा􀃛तरमुप􀇑दश􀇓त 􀄤कृ 􀇓तम्। ततो वला􀉮यधा 􀁛धातुकम्। ततः प􀃦चा􀇑दकारं, ट􀍩कतोरा􀉮य􀃛त􀍪वधाने 􀄤􀃗यय􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ 􀄤􀃗यय आ􀇑दर􀃛तो वा मा भू􀇑द􀇓त॥ ‘चरे􀃧टः’ ‘अपवाद􀃗वात’्। अपवादोऽयं योगः॥ त􀉮यथा-‘􀍧मदचो􀃛􀃗या􀃗परः’ इ􀃗येष योगः 􀃨थानेयोग􀃗व􀃨य 􀍪वषम उप􀃛यासः। यु􀃈तं त􀄟 यदनवकाशं 􀍧म􀃗करणं 􀃨थानेयोग􀃗वं 􀄤􀃗ययपर􀃗वं च बाधते। इह तु 􀇑ट􀃗करण􀃨यावकाशः-‘􀇑टतः’ इ􀇓त ईकरो यथा 􀃨यात्। 􀍩क􀃗करण􀃨यावकाशः- ‘􀍩क􀇓त’ इ􀃗याकारलोपो 􀄤योजनं नाम त􀉮व􀃈त􀃥यम,् यि􀃛नयोगतः 􀃨यात्। य􀇑द चायं 􀇓नयोगतः परः 􀃨या􀃗तत एत􀃗􀄤योजनं 􀃨यात्॥ कु तो न ख􀃣वेतत- ् 􀇑ट􀃗करणादयं परो भ􀍪व􀃧य􀇓त न पुनरा􀇑द􀇐र􀇓त, 􀍩क􀃗करणा􀃍च परो 􀇑टतः ख􀃣व􀃜येष प􀇐रहारः। य􀄟 नाि􀃨त स􀃠भवः- य􀃗पर􀃦च 􀃨यादा􀇑द􀃦च। 􀍩कत􀃨􀃗वप􀇐रहारः। अि􀃨त ‘उपसग􀈶 घोः 􀍩कः’ आ􀃚यो 􀄤􀃚योः। ‘नो􀉨धा􀃗वोः’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤स􀃏येत॥ 􀇑टत􀃦चा􀃜यप􀇐रहारः। 􀃨यादेव 􀃩ययं 􀇑ट􀃗करणादा􀇑दः, न पुनः परः॥ 􀃈व त􀇑ह􀁛 इदानी􀍧मदं 􀃨यात-् 􀇑टत ईकारो भवती􀇓त?॥ ॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु ष􀃧ठय􀍬धकारे वचनात्॥*॥ ष􀃧􀉫य􀍬धकारेऽयं योगः कत􀁛􀃥य-‘आ􀉮य􀃛तौ ट􀍩कतौ ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨य’ इ􀇓त॥ आ􀉮य􀃛तयोवा􀁛 ष􀃧􀉫यथ􀁛􀃗वा􀃗तदभावे ष􀃧􀉫या अभाव,े असं􀄤􀃗ययः 􀃨यात-् आ􀇑दर􀃛तो वा न यु􀃈तं पुनय􀁛􀃍छ􀃞द􀇓न􀍧म􀃗तको नामाथ􀁛ः 􀃨यात, ् नाथ􀁛􀇓न􀍧म􀃗तके न नाम श􀃞देन भ􀍪वत􀃥यम्॥ आ􀉮य􀃛तौ ष􀃧ठथ􀈿। न चा􀄟 ष􀃧ठ􀈤ं प􀃦यामः। ते म􀃛यामह-ेआ􀉮य􀃛तावेवा􀄟 न 􀃨तः॥ तयोरभावे ष􀃧􀉫य􀍪प न भवती􀇓त॥ आ􀉮य􀃛तौ ट􀍩कतौ॥४५॥ 􀍧मदचोऽ􀃛􀃗या􀃗पर इ􀃗यु􀃍यते 􀃨थानेयोग􀃗व􀃨य 􀄤􀃗ययपर􀃗व􀃨य चापवादः। 􀃨थानेयोग􀃗व􀃨य तावत-् भवे􀇑ददं यु􀃈तमदु ाहरणम-् कु 􀃖डा􀇓न वना􀇓न, य􀄟 नाि􀃨त संभवः-यदयमचोऽ􀃛􀃗या􀃗पर􀃦च 􀃨यात,् 􀃨थाने चे􀇓त। इदं 􀃗वयु􀃈तम-् पयां􀍧स यशांसी􀇓त, अि􀃨त 􀇑ह स􀃠भवः-यदयमचोऽ􀃛􀃗या􀃗पर􀃦च 􀃨यात,् 􀃨थाने नैवे􀃦वर आ􀂣ापय􀇓त, ना􀍪प धम􀁛सू􀄟काराः पठि􀃛त-अपवादै􀇽􀃗सगा􀁛 बा􀃚य􀃛ता􀍧म􀇓त॥ लौ􀍩ककोऽयं 􀇺􀃧टा􀃛तः। लोके 􀇑ह स􀃗य􀍪प संभवे बाधनं भव􀇓त। त􀉮यथा-‘द􀍬ध 􀄦ा􀃩मणे􀃟यो द􀈣यतां त􀄐ं कौि􀃖ड􀃛याय’ इ􀇓त, स􀃗य􀍪प संभवे द􀍬धदान􀃨य त􀄐दानं 􀇓नवत􀁛कं भव􀇓त। एव􀍧महा􀍪प स􀃗य􀍪प संभवे अचाम􀃛􀃗या􀃗पर􀃗वं ष􀃧ठ􀈤􀃨थानेयोग􀃗वं बा􀍬ध􀃧यते॥ अनुष􀉨गसंयोगा􀇑दलोपाथ􀁛म्। अनुष􀉨गलोपाथ􀉍 संयोग􀇑ादलोपाथ 􀉍 च। अनुष􀉨गलोपाथ 􀉍 तावत-् म􀃊नः म􀃊नवान्। संयोगा􀇑दलोपाथ􀁛म-म् 􀉨􀃈ता, म􀉨􀃈तुम,् म􀉨􀃈त􀃥यम्। न व􀃈त􀃥यः, 􀇓नपातनात् 􀍧स􀆨म ्। 􀍩कं पुनरयं पूवा􀁛􀃛तः आहोि􀃨वत् परा􀇑दः आहोि􀃨वदभ􀃈तः?॥ कथं वायं पूवा􀁛􀃛तः 􀃨यात?् ॥ कथं वा परा􀇑दः? कथं वाऽभ􀃈तः?॥ य􀉮य􀃛त इ􀇓त वत􀁛ते ततः पूवा􀁛􀃛तः। अथा􀇑द􀇐र􀇓त वत􀁛ते ततः परा􀇑दः। अथोभयं 􀇓नवृ􀃗तं य􀉮यभ􀃈तो द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। कु􀃖डा􀇓न वना􀇓न। ‘नोपधायाः, सव􀁛नाम􀃨थाने चास􀃠बु􀆨ौ’ इ􀇓त 􀃨वर-􀃨वर􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। ‘सवा􀁛􀍨ण 􀃏योतीं􀍪ष’ ‘सव􀁛􀃨य सु􀍪प’ इ􀃗या􀉮युदा􀃗त􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨वर॥ ण􀃗व- ण􀃗वं च न 􀍧स􀃚य􀇓त। माषवापा􀍨ण 􀄭ी􀇑हवापा􀍨ण। पूवा􀁛􀃛ते 􀄤ा􀇓तपा􀇑दका􀃛तनकार􀃨ये􀇓त 􀍧स􀆨म, ् परादौ 􀍪वभि􀃈तनकार􀃨ये􀇓त। अभ􀃈ते नुमो 􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥ न कत􀁛􀃥यम्। 􀍩􀄐यते एत􀃛􀃛यास एव- ‘􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛तनुि􀃠वभि􀃈तषु च’ इ􀇓त। ण􀃗व॥ अनु􀃨वार-अनु􀃨वार􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। 􀉮􀍪वष􀃛तपः पर􀃛तपः। ‘मोऽनु􀃨वारो ह􀍧ल’ इ􀃗यनु􀃨वारो न मा भूदेवम्। ‘न􀃦चापदा􀃛त􀃨य झ􀍧ल’ इ􀃗यनु􀃨वारो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ य􀃨त􀇑ह􀁛 न झ􀃣परः-वहं􀍧लहो गौः, अ􀄧ं􀍧लहो वायुः॥ अनु􀃨वारः॥ शीभाव- शीभाव􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। 􀄟पुणी जतुनी त􀃠बु􀇽णी। नपुंसकाद􀃗ुतर􀃨यौङः शीभावो भवती􀇓त य􀇑द परा􀇑दगु􀁛णः 􀄤􀇓तषे􀃚यः- 􀄟पुणे जतनु े त􀃠ु बु􀇽णे। ‘घे􀍫ङ􀁛􀇓त’ इ􀇓त गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ गुण॥ वृ􀍪􀆨-वृ􀍪􀆨ः 􀄤􀇓तषे􀃚या- अ􀇓तसखी􀇓न 􀄦ा􀃩मणकुला􀇓न। ‘स􀃉युरस􀃠बु􀆨ौ’ इ􀇓त 􀍨ण􀃗􀃗वे ‘अचो औ􀃗􀃗वं-औ􀃗􀃗वं च 􀄤􀇓तषे􀃚यम्। 􀄟पु􀍨ण जुत􀇓न तु􀃠बु􀇽􀍨ण। ‘इदु􀆫यामौद􀃍च घेः’ इ􀃗यौ􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ द􀈣घ􀁛-द􀈣घ􀁛􀃗वं च न 􀍧स􀃚य􀇓त। कु􀃖डा􀇓न वना􀇓न। ‘नोपधायाः, सव􀁛नाम􀃨थाने चास􀃠बु􀆨ौ’ इ􀇓त द􀈣घ􀁛􀃗वं मा भूदेवम्। ‘अतो द􀈣घ􀈾 य􀍬ञ, सु􀍪प च’ इ􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ अनु􀃨वार-अनु􀃨वार􀃦च न 􀍧स􀆨य􀇓त। 􀉮􀍪वष􀃛तपः पर􀃛तपः॥ ‘मोऽनु􀃨वारो ह􀍧ल’ इ􀃗यनु􀃨वारो न मा भूदेवम्। ‘न􀃦चापदा􀃛त􀃨य झ􀍧ल’ इ􀃗यनु􀃨वारो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ य􀃨त􀇑ह􀁛 न झ􀃣परः-वहं􀍧लहो गौः, अ􀄧ं􀍧लहो वायुः॥ अनु􀃨वार॥ नैष दोषः, ‘􀇓न􀇑द􀁛􀃦यमान􀃨यादेशा भवि􀃛त’ इ􀃗येवं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ य􀃨त􀇑ह􀁛 􀇓न􀇑द􀃦यते त􀃨य न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ (३१५ पू ्वा􀁛􀃛तप􀂢े दूषणवा􀇓त􀁛कम६् ॥॥) य􀇑द पूवा􀁛􀃛तः 􀍩􀄐यत,े नपुंसकोपसज􀁛न􀄱􀃨व􀃗व ं 􀉮􀍪वगु􀃨वर􀃦च न 􀍧स􀆨य􀇓त॥ 􀉮􀍪वगु􀃨वरः-प􀃑चारि􀃗ननी दशारि􀃗ननी। नु􀍧म कृते अनज􀃛त􀃗वादेते 􀍪वधयो न 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥ ब􀇑हर􀉨गो नुम,् अ􀃛तर􀉨गा एते 􀍪वधयः॥ 􀉮􀍪वगु􀃨वरे भूयान् प􀇐रहार-ःसंघातभ􀃈तोऽसौ नो􀃗सहतेऽवयव􀃨येग􀃛ततां 􀍪वह􀃛तु􀍧म􀇓त कृ 􀃗वा 􀉮􀍪वगु􀃨वरो एच इ􀃊भवती􀃗यु􀃍यत-े सवण􀁛􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛मकार􀇓नवृक􀃗􀃗यथ 􀉍 च॥ सवण􀁛􀇓नवृ􀃗􀃗यथ 􀉍 तावत—् एङो 􀄱􀃨वादेशशासनेषु अध 􀁛 एकारोऽध􀁛 ओकारो वा मा भू􀇑द􀇓त॥ अकार􀇓नवृ􀃗􀃗यथ 􀉍 च-इमावैचौ समाहारवण􀈿 मा􀄟ाऽवण􀁛􀃨य, मा􀄟ेवण􀈾वण􀁛योः। तयो􀄱􀁛􀃨वशासनेषु कदा􀍬चदवण􀁛ः 􀃨यात् कदा􀍬च􀇑दवण􀈾वण􀈿। मा ननु च 􀄱􀃨वादेश इ􀃗यु􀃍यत,े तेन द􀈣घा􀁛 न भ􀍪व􀃧यि􀃛त॥ 􀍪वषयाथ􀁛मेतत् 􀃨यात-ए् चो 􀄱􀃨व􀄤स􀉨गे इ􀃊भवती􀇓त॥ एङः ‘स􀃨थान􀃗वा􀉮’ इकारोकारौ भ􀍪व􀃧यतः, अध􀁛 एकारोऽघ􀁛 ओकारो वा न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ न तौ 􀃨तः। य􀇑द 􀇑ह तौ 􀃨यातां तावेवायमुप􀇑दशेत्॥ ननु च भो􀃦छ􀃛दोगानां सा􀃗यमु􀍬􀄒राणायनीया अध􀁛मके ारमध􀁛मोकारं चाधीयत-े ‘सुजाते ए􀃦व’ सूनृत,े ‘अ􀃚वय􀈾 ओ􀇑􀄡􀍧भः सुतम’् ‘शु􀄐􀃛ते ए􀃛य􀉮’ ‘यजतं ते ए􀃛यत’ ् इ􀇓त॥ पाष􀁛दकृ 􀇓तरेषा त􀄟भवताम् । नैव लोके ना􀃛यि􀃨मन् व-ेदअे ध􀁛 एकारः, अध􀁛 ओकारो वाि􀃨त॥ ऐचो􀃦चो􀃗तरभूय􀃨􀃗वादवण􀈾 न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ भूयसी मा􀄟ेवण􀈾वण􀁛योः, अ􀃣पीय􀃨यवण􀁛􀃨य। भूयस एव 􀄒हणा􀇓न भ􀍪व􀃧यि􀃛त। त􀉮यथा-‘􀄦ा􀃩मण􀄒ाम आनीयताम’् इ􀃗यु􀃍यते। त􀄟 चावरतः प􀃑चका􀇽क􀈧 􀃨थाने योगोऽ􀃨याः सेयं 􀃨थानेयोगा। स􀃜त􀃠यलोपो 􀇓नपातनात्॥ तृतीयाया वा ए􀃗वम्। 􀃨थानेन योगोऽ􀃨याः सेयं 􀃨थानेयोगे􀇓त॥ 􀍩कमथ 􀉍 पनु 􀇐रदमु􀃍यत?े ॥ 􀇓नयमाथ􀈾ऽयमार􀃠भः। एकशतं ष􀃧􀉫यथा􀁛ः, याव􀃛तो वा सि􀃛त। ते सव􀈶 ष􀃧􀉫यामु􀃑चा􀇐रतायां 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त। इ􀃧यते च- 􀃥याकरणे या ष􀃧ठ􀈤 सा 􀃨थानेयोगैव 􀃨या􀇑द􀇓त। त􀃑चा􀃛तरेण य􀃗नं न 􀍧स􀃚यती􀇓त ष􀃧􀉫याः 􀃨थानेयोगवचनं 􀇓नयमाथ􀁛म्। एवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते॥ ‘योग􀃨यासं􀇑द􀃊ध􀃗वात’्। संदेहे 􀇓नयमः। न चावयवष􀃧􀉫या􀇑दषु संदेहः॥ लौ􀍩ककोऽयं 􀇺􀃧टा􀃛तः। त􀉮यथा लोके- कि􀃦चत् कं􀍬चत् पृ􀃍छ􀇓त-􀄒ामा􀃛तरं ग􀍧म􀃧या􀍧म प􀃛थानं मे भवानुप􀇑दशि􀃗व􀇓त। स त􀃨मायाच􀃧टे-अमुि􀃧म􀃛नवकाशे ह􀃨तद􀍯􀂢णो 􀄒ह􀈣त􀃥यः, अमुि􀃧म􀃛नकाशे ह􀃨तवाम इ􀇓त। य􀃨त􀄟 􀇓तय􀁛􀃈पथो भव􀇓त, न ति􀃨मन् संदेह इ􀇓त कृ􀃗वा नासावुप􀇑द􀃦यते। एव􀍧महा􀍪प संदेहे 􀇓नयमः। न चावयवष􀃧􀉫या􀇑दषु संदेहः॥ अथवा-􀍩कं􀍬चि􀃣ल􀉨गमास􀃏य व􀃪या􀍧म-इ􀃗थं􀍧ल􀉨गा ष􀃧ठ􀈤 􀃨थानेयोगा भवती􀇓त॥ न च य􀉮येवं, ‘शास इद􀉨हलोः’ ‘शा हौ’ शा􀍧स􀄒हणं कत􀁛􀃥यम-् 􀃨थानेयोगाथ􀉍 􀍧ल􀉨गमास􀉨􀂢यामी􀇓त॥ न कत􀁛􀃥यम्। यदेवदा ः पुर􀃨तादवयवष􀃧􀉫यथ 􀉍 􀄤कृ तम,् एतदु􀃗तर􀄟ानुवृ􀃗तं सत् 􀃨थानेयोगा थ􀉍 कि􀃦चदेकदेश􀃨थः सव􀉍 शा􀃨􀄟म􀍧भ􀃏वलय􀇓त, यथा 􀄤द􀈣पः सु􀄤􀃏व􀍧लतः सव􀉍 वे􀃦मा􀍧भ􀃏वलय􀇓त॥ अपरोऽ􀍬धकारो यथा र􀃏􀃏वा अयसा वा ब􀆨ं का􀃧ठमनुकृ􀃧यते त􀉮वदनुकृ􀃧यते चकारेण॥ अपरोऽ􀍬धकारः 􀄤􀇓तयोगं त􀃨या􀇓नद􀈶शाथ􀁛 इ􀇓त योगे योगे उप􀇓त􀃧ठते॥ त􀉮यदैष प􀂢ः-अ􀍬धकारः 􀄤􀇓तयोगं त􀃨या􀇓नद􀈶शाथ􀁛 इ􀇓त। तदा 􀇑ह यदेवादः पुर􀃨तादवयवष􀃧􀉫यथ􀁛म,् एतदु􀃗तर􀄟ानुवृ􀃗तं सत् 􀃨थानेयोगा थभ􀉍 􀍪व􀃧य􀇓त॥ सं􀄤􀃗ययमा􀄟मेत􀆫व􀇓त। न􀃩यनु􀃑चाय􀁛 श􀃞दं 􀍧ल􀉨गं श􀃈यमास􀉨􀃈तुम्॥ एवं त􀃩या􀁛देशे ति􀃣ल􀉨गं क􀇐र􀃧यत,े त􀃗􀄤कृ 􀇓तमा􀃨क􀃛􀃗􀃨य􀇓त॥ य􀇑द 􀇓नयमः 􀍩􀄐यते, य􀄟ैका ष􀃧ठ􀈤 अनेकं च 􀍪वशे􀃧यं त􀄟 न 􀍧स􀃚य􀇓त। अ􀉨ग􀃨य हलः अणः कामचारः-एकया ष􀃧􀉫या अनेकं 􀍪वशेष􀇓यतुम्। त􀉮यथ-ादेवद􀃗त􀃨य पु􀄟ः पा􀍨णः क􀃠बल इ􀇓त॥ ननु चो􀃈तम-्एकशतं ष􀃧􀉫यथा􀁛ः, याव􀃛तो वा सि􀃛त। ते सव 􀈶 ष􀃧ठयाम􀃍ु चा􀇐रतायां 􀄤ा􀃜नुव􀃛ती􀇓त॥ नैष दोषः। य􀉮य􀍪प लोके बहवोऽ􀍧भसंब􀃛धा आथा􀁛 यौना मौखाः 􀄰ौवा􀃦चे􀇓त। श􀃞द􀃨य तु श􀃞देन श􀃞द􀃨या􀍪प श􀃞देनान􀃛तरादयोऽ􀍧भसंब􀃛धाः। अ􀃨तेभू􀁛वती􀇓त संदेहः- 􀃨थाने अन􀃛तरे समीपे इ􀇓त॥ संदेहमा􀄟मेत􀆫व􀇓त। सव􀁛संदेहेषु चेदमुप􀇓त􀃧ठत-े‘􀃥या􀃉यानतो 􀍪वशेष􀄤􀇓तपि􀃗तन􀁛􀇑ह संदेहादल􀂢णम’् ष􀃧􀉫य􀃛तं 􀃨थानेन यथा यु􀃏येत यतः ष􀃧􀉫यु􀃍चा􀇐रता॥ ‘􀇓न􀇑द􀁛􀃦यमान􀃨यादेशा भवि􀃛त’ इ􀃗येषा प􀇐रभाषा न कत􀁛􀃥या भव􀇓त॥ ष􀃧ठ􀈤 􀃨थानेयोगा॥४९॥ इदं त􀇑ह􀁛-‘त􀃨थ􀃨थ􀍧मपां तांतंतामः’ इ􀇓त। एकाथ􀁛􀃨यैकाथ􀁛ः 􀉮􀃥यथ􀁛􀃨य 􀉮􀃥यथ􀁛ः ब􀃩वथ􀁛􀃨य ब􀃩वथ􀈾, ननु च एतद􀍪प सं􀃉यातानुदेशेनैव 􀍧स􀆨म ् । इदं त􀇑ह-􀁛 ‘अकः सवण􀈶 द􀈣घ􀁛ः’ इ􀇓त द􀃖डा􀄒म,् 􀂢ुपा􀄒म,् दधी􀃛􀄡ः, मघू􀃧􀄚ः। क􀃖ठ􀃨थानयोः अथ 􀃨थान इ􀇓त वत􀁛माने पुनः 􀃨थान􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म्॥ य􀄟ानेकमा􀃛तय􀉍 त􀄟 􀃨थानत एवा􀃛तय􀉍 बल􀈣यो यथा 􀃨यात्॥ चेता 􀃨तोता। 􀄤माणतोऽकारो गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त, 􀃨थानत एकारोकारौ। पुनः 􀃨थान􀄒हणादेकारौकारौ ‘झयो होऽ􀃛यतर􀃨याम’् इ􀃗य􀄟 ‘सो􀃧मणः सो􀃧माणः’ इ􀇓त 􀉮􀍪वतीयाः 􀄤स􀃈ताः, ‘नादवतो नादव􀃛त’ इ􀇓त तृतीयाः 􀄤स􀃈ताः॥ तम􀄒हणा􀉮ये सो􀃧माणो नादव􀃛त􀃦च ते भवि􀃛त चतुथा􀁛ः-वा􀃊घस􀇓त ॥*॥ 􀃨था􀇓नन एक􀃗व􀇓नद􀈶शादनेकादेश􀇓नद􀈶शा􀃍च सव􀁛􀄤स􀉨ग􀃨त􀃨मात् 􀃨थानेऽ􀃛तरतमवचनं 􀃨था􀃛येक􀃗वेन 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यत-े अक इ􀇓त। अनेक􀃦च पुनरादेशः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यत-े द􀈣घ 􀁛 इ􀇓त। ‘ 􀃨था􀇓नन एक􀃗व􀇓नद􀈶शादनेकादेश􀇓नद􀈶शा􀃍च’ ‘सव􀁛􀄤स􀉨गः’ सव􀈶 सव􀁛􀄟 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त। इ􀃧यते चा􀃛तरतमा एव 􀃨यु􀇐र􀇓त। त􀃍चा􀃛तरेण य􀃗नं न 􀍧स􀃋य􀇓त। त􀃨मात् 􀃨थानेऽ􀃛तरतमवचनं 􀇓नयमाथ􀁛म ्। यथा पुन􀇐रयम􀃛तरतम􀇓नविृ 􀃗तः, सा 􀍩कं 􀄤कृ 􀇓ततो भव􀇓त- 􀃨था􀇓न􀃛य􀃛तरतमे ष􀃧ठ􀈤􀇓त। आहो􀃨वदादेशतः- 􀃨थाने 􀄤ा􀃜यमाणानाम􀃛तरतम आदेशो भवती􀇓त॥ उभयथा 􀇑ह तु􀃣या सं􀇑हता ‘􀃨थानेऽ􀃛तरतम उरण् रपरः’ इ􀇓त॥ भव􀃛तीतीहैव 􀃨या􀉮-द􀃚य􀄟 म􀃚व􀄟। कुमाय􀁛थ􀉍 􀄦􀃩मब􀃛􀃚वथ􀁛􀍧म􀃗य􀄟 न 􀃨यात ्॥ आदेशतः पुनर􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛􀃗तौ स􀃗यां सव􀁛􀄟 ष􀃧ठ􀈤। य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा भव􀃛ती􀇓त सव􀁛􀄟 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥ भव􀃛तीतीहैव 􀃨या􀉮- नेता ल􀍪वता नायको लावकः । चेता 􀃨तोता चायकः 􀃨तावक इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात्। आदेशतः पुनर􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛􀃗तौ स􀃗यां सव􀁛􀄟 ष􀃧ठ􀈤। य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा भव􀃛ती􀇓त सव􀁛􀄟 􀍧स􀆨ं तथा-ऋवण􀁛􀃨य गुणव􀍪ृ 􀆨􀄤स􀉨ग-े गुणवृ􀉮􀃚ययो 􀁛द􀃛तरतममृवण 􀉍 त􀄟 ष􀃧ठ􀈤। य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा भव􀃛तीतीहैव 􀃨यात-् कता􀁛 हता􀁛 आ􀃨तारकः 􀇓नपारक इ􀇓त। आ􀃨त􀇐रता 􀇓नप􀇐रता कारको हारक इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात्॥ आदेशतः पुनर􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛􀃗तौ स􀃗यां सव􀄟􀁛 ष􀃧ठ􀈤। य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा भव􀃛ती􀇓त सव􀁛􀄟 अथादेशतोऽ􀃛तरम􀇓नव􀃗ृ􀁛 तौ स􀃗यामयं दोषः-वा􀃛तो 􀇓य 􀄤􀃗यये’ 􀃨था􀇓न􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः- ओकारौकारयो􀇐र􀇓त व􀃈त􀃥यम,् एकारैकारयोमा􀁛भू􀇑द􀇓त। 􀄤कृ􀇓ततः पुनर􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛􀃗तौ स􀃗यां वा􀃛तादेश􀃨य ए􀂢ु या􀃛तरतमा 􀄤कृत􀇓त􀃨त􀄟 ष􀃧ठ􀈤। य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा भव􀃛ती􀃗या􀃛तरेण आदेशतोऽ􀃜य􀃛तरतम􀇓नव􀃗ृ􀁛 तौ स􀃗यां न दोषः॥ वा􀃛त􀄒हणं न क􀇐र􀃧यते- ‘􀇓य 􀄤􀃗यये’ एचोऽयादयो भव􀃛ती􀃗येव॥ य􀇑द न 􀍩􀄐यते, चेयं जेय􀍧म􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘􀂢􀃡यज􀃡यौ श􀃈याथ􀈶’ इ􀃗येति􀃛नयमाथ􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त- 􀍯􀂢􀃏योरेवैच इ􀇓त॥ तयो􀃨त􀇑ह􀁛 श􀃈याथा􀁛द􀃛य􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त- 􀂢ेयं पापं जेयो वृषलः॥ उभयतो 􀇓नयमो 􀍪व􀂣ा􀃨यते- 􀍯􀂢􀃏योरेवैचः, तयो􀃦च श􀃈याथ􀁛 एवे􀇓त॥ इहा􀍪प त􀇑ह􀁛 􀇓नयमा􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त- ल􀃥यं प􀃥यम्। अव􀃦यला􀃥यम् अव􀃦यपा􀃥य􀍧म􀇓त॥ ‘ऊदुपधाया गोहः’ आदेशतोऽ􀃛तरतम􀇓नव􀃗ृ􀁛 तौ स􀃗यामुपधा􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥ 􀄤कृ 􀇓ततः पुन􀃛तरतम􀇓नव􀃗ृ􀁛तौ स􀃗यामूकार􀃨य गोहो याऽ􀃛तरतमा 􀄤कृ 􀇓त􀃨त􀄟 ष􀃧ठ􀈤, य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा आदेशतोऽ􀃜य􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛􀃗तौ स􀃗यां न दोषः॥ 􀍩􀄐यते एत􀃛􀃛यास एव॥ ‘रदा􀃟यां 􀇓न􀃧ठातो नः पूव􀁛􀃨य च दः’ आदेशतोऽ􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛तौ स􀃗यां तकार􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥ 􀄤कृ􀇓ततः पुनर􀃛तर􀇓नवृ􀃗तौ स􀃗यां नकार􀃨य 􀇓न􀃧ठायां या􀃛तरतमा 􀄤कृ􀇓त􀃨त􀄟 ष􀃧ठ􀈤, य􀄟 ष􀃧ठ􀈤 त􀄟ादेशा भव􀃛ती􀃗य􀃛तरेणा􀍪प तकार􀄒हणं 􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥ आदेशतोऽ􀃜य􀃛तरतम􀇓नवृ􀁛तौ स􀃗यां न दोषः। 􀍩􀄐यत एत􀃛􀃛यास एव॥ 􀍩कं पुन􀇐रदं 􀇓नव􀁛त􀁛कम-अ् 􀃛तरतमा अनेन 􀇓नव􀁛􀃗य􀁛􀃛ते। आहोि􀃨वत् 􀄤􀇓तपादकम- ् अ􀃛येन 􀃨थानेऽ􀃛तरतमे 􀇓नव􀁛त􀁛के सव􀁛􀃨था􀇓ननां 􀇓नवृि􀃗तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अ􀃨या􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त- द􀍬ध, मधु॥ अ􀃨तु, न कि􀃦चद􀃛य आदेशः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते। त􀄟ा􀃛तय􀁛तो द􀍬धश􀃞द􀃨य द􀍬धश􀃞द एव, मधुश􀃞द􀃨य य􀇑द चैवम,् 􀃈व􀍬च􀉮व􀇽ै 􀃜यं त􀄟 दोषः 􀃨यात-् 􀇒बसं मुसल􀍧म􀇓त। ‘इ􀃖कोरादेश􀄤􀃗यययोः’ इ􀇓त अ􀍪प च- इ􀃧टा 􀃥यव􀃨था न 􀄤क􀃣पेत। त􀉮यथा- त􀃜ते 􀄧ा􀃧􀄚े 􀇓तलाः 􀄤􀍯􀂢􀃜ता मुहूत􀁛म􀍪प नाव􀇓त􀃧ठ􀃛ते। एव􀍧ममे वणा􀁛 मुहूत􀁛म􀍪प नाव􀇓त􀃧ठेरन्॥ अ􀃨तु त􀇑ह􀁛 􀄤􀇓तपादकम-् अ􀃛येन 􀇓नवृ􀁛􀃗तानामनेन 􀄤􀇓तपि􀃗तः॥ 􀍩कं त􀃩यु􀁛􀃍यत-े 􀇓नवृ􀁛ि􀃗तन􀁛 􀍧स􀃚यती􀇓त?॥ न साधीयो 􀇓नवृ􀁛ि􀃗तः 􀍧स􀆨ा भव􀇓त॥ इ􀃧टा 􀃥यव􀃨था न 􀄤क􀃣पेत। न सव􀈶 सव􀁛􀄟े􀃧य􀃛ते॥ इद􀍧मदानीं 􀍩कमथ 􀉍 􀃨यात?् ॥ अनथ􀁛कमेत􀃗􀃨यात्। यो 􀇑ह भु􀃈तव􀃛तं 􀄦ूयता ् ‘मा भु􀃈थाः’ इ􀇓त 􀍩कं तेन कृ तं 􀃨यात्॥ *􀍧स􀆨ं तु ष􀃧􀉫य􀍬धकारे वचनात*् इ􀇓त। ष􀃧􀉫य􀍬धकारेऽयं योगः कत􀁛􀃥यः, 􀃨थानेऽतरतमः यो य􀃨या􀃛तरतमः स त􀃨य 􀃨थाने यथा 􀃨यात,् अ􀃛य􀃨या􀃛तरतमोऽ􀃛य􀃨य 􀃨थाने मा भू􀇑द􀇓त॥ ‘􀃨वभाव􀍧स􀆨􀃗वात’्। 􀃨वभावत एति􀃗स􀆨म् । त􀉮यथ-ा समाजेषु समाशेषु समवायेषु चाऽऽ􀃨यता􀍧म􀃗यु􀃈ते न चो􀃍यत-े 􀄤􀃗या􀃗म􀍧म􀇓त, 􀄤􀃗या􀃗मं चासते॥ ‘􀃨वभाव􀍧स􀆨ा􀃗वदेव’। त􀉮यथा-समाजेषु समाशेषु समवायेषु चा􀃨यता􀍧म􀃗यु􀃈त-ने ैव कृ शाः कृ शैः सहासते, न पा􀃖डवः पा􀃖डु􀍧भः। येषामेव 􀍩कं􀍬चदथ􀁛कृतमा􀃛तय􀉍 तैरेव सहासते॥ तथा-गावो 􀇑दवसं च􀇐रतव􀃗यो-यो य􀃨याः 􀄤सवो भव􀇓त, तेन सह शेरते॥ अचेतने􀃧व􀍪प। त􀉮यथा-लो􀃧टः 􀍯􀂢􀃜तो बाहुवेगं ग􀃗वा नैव 􀇓तय􀁛􀃊ग􀃍छ􀇓त नो􀃚व􀁛मारोह􀇓त। तथा-या एता आ􀃛त􀇐र􀃪यः सू􀃪मा आप􀃨तासां 􀍪वकारो धूमः। स धूम आकाशे 􀇓नवाते नैव 􀇓तय􀁛􀃊ग􀃍छ􀇓त नावा􀁛गवरोह􀇓त॥ अि􀃞वकारोऽप एव ग􀃍छ􀃗या􀃛तय􀁛तः॥ तथा- 􀃏यो􀇓तषो 􀍪वकारोऽ􀍬च􀁛राकाशदेशे 􀇓नवाते सु􀄤􀃏व􀍧लतं नवै 􀇓तय􀁛􀃊ग􀃍छ􀇓त नावा􀁛गवरोह􀇓त। 􀃥य􀃑जन􀃥य􀇓त􀄐मे 􀃨वर􀃥य􀇓त􀄐मे च त􀃗कालता 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃥य􀃑जन􀃥य􀇓त􀄐मे-इ􀃧टम् उ􀃜तम्। नैव लोके नैव वेदेऽध􀁛मा􀇒􀄟क इगि􀃨त॥ अ􀂢ु चानेकवणा􀁛देशेषु त􀃗कालता 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘इदम इश’्। आ􀃛य􀁛तोऽध􀁛तृतीयमा􀇒􀄟क􀃨यदे मः नैष दोषः। ‘भा􀃥यमानेन सवणा􀁛नां 􀄒हणं न’ इ􀃗येवं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ गुणवृ􀆨योरे􀃏भावेषु च त􀃗कालता 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ख􀉪व+ा इ􀃛􀄡ः ख􀉪वे􀃛􀄡ः। ख􀉪वा+उदकम् ख􀉪वोदकम्। ख􀉪वा+ईषा ख􀉪वेषा। ख􀉪वा+ऊढा ख􀉪वोढा। ख􀉪वा+एलका ख􀉪वैलका। ख􀉪वा+ओदनः ख􀉪वौदनः। ख􀉪वा+ऐ􀇓तकायनः ख􀉪वै􀇓तकायनः। ख􀉪वा+औपगवः ख􀉪वौपगवः। इ􀇓त। आ􀃛तय􀁛ति􀃨􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ाणां 􀃨था􀇓ननां 􀇒􀄟मा􀄟चतुमा􀁛􀄟ा आदेशाः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥ ननु च तः परो य􀃨मा􀃗सोऽयं तपरः॥ य􀇑द ताद􀍪प पर􀃨तपरः, ‘ऋदोरप’् इतीहैव 􀃨यात-् यवः 􀃨तवः। लवः पव इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात्। अथ 􀍩कं तकारे?॥ य􀉮यसंदेहाथ􀁛􀃨तकारः, दकारोऽ􀍪प। अथ मुखसुखाथ􀁛􀃨तकारः, दकारोऽ􀍪प॥ ए􀃏भावे-कुवा􀁛ते कुवा􀁛थे। आ􀃛तय􀁛तोऽध􀁛तृतीयमा􀄟􀃨य 􀇑टसं􀂣क􀃨याध􀁛तृतीयमा􀄟 एच् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैव लोके न च वेदेऽध􀁛तृतीयमा􀄟 एजि􀃨त॥ ऋवण􀁛􀃨य गुणवृ􀍪􀆨􀄤स􀉨गे सव􀁛􀄤स􀉨गः सव􀁛गुणवृ􀍪􀆨􀄤स􀉨गः, सव􀈶 गुणवृ􀍪􀆨सं􀂣का ऋवण􀁛􀃨य अ􀍪वशेषात्॥ न􀇑ह कि􀃦च􀉮􀍪वशेष उपाद􀈣यत- े एवंजातीयको गुणवृ􀍪􀆨सं􀂣क ऋवण􀁛􀃨य 􀃨थाने भवती􀇓त॥ ॥*॥ न वा ऋवण􀁛􀃨य 􀃨थाने रपर􀄤स􀉨गादवण􀁛􀃨या􀃛तय􀁛म्॥*॥ ऋवण􀁛􀃨य 􀃨थाने रपर􀄤स􀉨गात्। उः 􀃨थाने अण् 􀄤स􀃏यमान एव रपरो भवती􀃗यु􀃍यते। त􀄟 ऋवण􀁛􀃨या􀃛तय􀁛तो रेफवतो रेफवानकार एवा􀃛तरतमो भव􀇓त॥ ‘अनेका􀃣􀃗व􀃨य तदा􀄮य􀃗वात’्। यदायमुः 􀃨थान,े तदायमनेकाल,् अनेका􀃣􀃗व􀃨य अथवाऽना􀃛तय􀁛मेवैतयोरा􀃛तय􀁛म्। एक􀃨या􀃛तरतमा 􀄤कृ􀇓तना􀁛ि􀃨त, अपर􀃨या􀃛तरतम आदेशो नाि􀃨त, अथवा न􀃧टा􀃦वद􀃊धरथव􀃗सह सं􀄤योगो भव􀇓त। त􀉮यथा- ‘तवा􀃦वो न􀃧टो ममा􀍪प रथो द􀃊धः, उभौ सं􀄤यु􀃏यावहै’ इ􀇓त। एव􀍧महा􀍪प-‘तवा􀃜य􀃛तरतमा 􀄤कृ􀇓तना􀁛ि􀃨त, ममा􀃜य􀃛तरतम आदेशो नाि􀃨त, 􀍪वषम उप􀃛यासः॥ चेतनाव􀃗सु आथा􀃗􀁛 􀄤करणा􀉮वा लोके सं􀄤योगो भव􀇓त। वणा􀁛􀃦च पुनरचेतनाः य􀉮य􀍪प वणा􀁛 अचेतनाः। य􀃨􀃗वसौ 􀄤यु􀉨􀃈ते स चेतनावान्॥ एजवण􀁛योरादेशेऽवण 􀉍 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ख􀉪वैलका मालौपगवः॥ उभयोय􀈾ऽ􀃛तरतम􀃨तेन भ􀍪वत􀃥यम्। न चावण􀁛मुभयोर􀃛तरतमम्॥ 􀃨थानेऽतरतमः॥५०॥ 􀍩क􀍧मदमुर􀄞परवचनम􀃛य􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛म-् ‘उः 􀃨थाने अणेव भव􀇓त रपर􀃦च’ इ􀇓त। आहोि􀃨व􀄡पर􀃗वमा􀄟मनेन 􀍪वधीयत-े ‘उः 􀃨थाने अण् च अनण् च। अण् रप’ रइ􀇓त?॥ ॥*॥ उर􀄞परवचनम􀃛य􀇓नवृ􀃗􀃗यथ 􀉍 चेदुदा􀃗ता􀇑दषु दोषः॥*॥ उरण् रपरवचनम􀃛य􀇓नव􀃗ृ􀃗यथ 􀉍 चेदुदा􀃗ता􀇑दषु दोषो भव􀇓त॥ उदा􀃗तानुदा􀃗त􀃨व􀇐रतानुना􀍧सकाः। कृ 􀇓तः 􀇿􀇓तः, कृ तं 􀇿तम,् 􀄤कृ तं 􀄤􀇿तम,् न ॄँ पा􀇑ह॥ अ􀃨तु त􀃩यु􀁛ः 􀃨थाने अण ् चानण् च, अण् तु रपर इ􀇓त॥ ॥*॥ य उः 􀃨थानेऽण् स रपर इ􀇓त चे􀉮 गुणवृ􀉮􀃚योरवण􀁛􀄤􀇓तपि􀃗तः॥*॥ य उः 􀃨थानेऽण् स रपर इ􀇓त चे􀉮 गुणवृ􀉮􀃚योरवण􀁛􀃨या􀄤􀇓तपि􀃗तः। कता􀁛 हता􀁛 वाष􀁛ग􀃖यः॥ 􀍩कं 􀇑ह साधीयः- ऋवण􀁛􀃨यासवण􀈶 यदवण􀁛ः 􀃨यात,् न पुनरेङैचौ?॥ पूव􀁛ि􀃨म􀃛न􀍪प प􀂢े एष दोषः। 􀍩कं 􀇑ह साधीय􀃨त􀄟ा􀍪प ऋवण􀁛􀃨यासवण􀈶 यदवण􀁛ः 􀃨यात,् न अथ मतमेतत-् उः 􀃨थाने अण􀃦चानण􀃦च 􀄤स􀉨गे अणेव भव􀇓त रपर􀃦चे􀇓त। 􀍧स􀆨ा पूव􀁛ि􀃨मन् य􀃗तु तदु􀃈तम- ् ‘उदा􀃗ता􀇑दषु दोषः’ इ􀇓त, स इह दोषो जायत,े न जायते॥ य􀉮य􀍪प- अणोऽ􀍪प 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦य􀃛ते। न तु 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥ कु तो नु ख􀃣वेतत-् 􀉮वयोः प􀇐रभाषयोः सावकाशयोः समवि􀃨थतयोः ‘􀃨थानेऽ􀃛तरतम’ इ􀇓त ‘उरण् रपरः’ इ􀇓त च, ‘􀃨थानेऽ􀃛तरतम’ इ􀃗यनया प􀇐रभाषया 􀃥यव􀃨था भ􀍪व􀃧य􀇓त, न पुनरः ‘उरण् रपरः’ अत एष दोषो जायते-‘उदा􀃗ता􀇑दषु दोषः’ इ􀇓त॥ ये चा􀃜येते ऋवण􀁛􀃨य 􀃨थाने 􀄤􀇓तपदमादेशा उ􀃍य􀃛त,े तेषु रपर􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘ॠत इ􀆨ातोः’ ॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु 􀄤स􀉨गे रपर􀃗वात्॥* ‘􀄤स􀉨गे रपर􀃗वात’्। उः 􀃨थाने अण् 􀄤स􀃏यमान एव रपरो भव􀇓त॥ 􀉮􀍪वतीयं 􀃨थान􀄒हणं 􀄤कृ तमनुवत􀁛त.े त􀄟ैवम􀍧भसंब􀃛धः क􀇐र􀃧यत-े ‘उः 􀃨थाने अण् 􀃨थान इ􀇓त। उः 􀃨थाने 􀄤स􀉨गे अण् 􀄤स􀃏यमान एव रपरो भव􀇓त॥ अथा􀃖􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म,् न ऊ रपरो भवती􀃗येवो􀃍येत?॥ ऊ रपर इती􀃗यु􀃍यमाने क इदानीं रपरः 􀃨यात्॥? आदेशो रपर इ􀇓त चे􀄡􀈣􀇐र􀍪व􀍬धषु रपर􀃗व􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ रपर􀃗व􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ कृ􀇓तः 􀇿􀇓तः। कृ तं 􀇿तम्। 􀄤कृ तम् 􀄤􀇿तम्। न ॄपः ा􀇑ह॥ त􀃨माद􀃖􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥ एकादेश􀃨योपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्॥ ख􀉪व􀃦य􀁛ः माल􀃦य􀁛ः ॥ 􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀉮􀃚य􀇓त?॥ उः 􀃨थाने अण् 􀄤स􀃏यमान एव रपरो भवती􀃗यु􀃍यते। न चायमुरेव 􀃨थानेऽण् 􀍧श􀃧यत े॥ यद􀄟 ऋवण􀉍 तदा􀄮यं रपर􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ त􀉮यथा-‘माषा न भो􀃈त􀃥याः’ इ􀃗यु􀃈ते 􀍧म􀄮ा अ􀍪प न अवयव􀄒हणाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चेदादेशे रा􀃛त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ होतापोतारौ। यथैव-उ􀃦चा􀃛य􀃨य च 􀃨थानेऽण् रपरो भवती􀇓त, एवं य उः 􀃨थानेऽण् चानण् च सोऽ􀍪प रपरः 􀃨यात ्॥ य􀇑द पुनः- ऋवणा􀁛􀃛त􀃨य 􀃨था􀇓ननो रपर􀃗वमु􀃍येत, ख􀉪व􀃦य􀁛ः माल􀃦य􀁛ः॥ नैवं श􀃈यम् । इह न 􀄤स􀃏येत- कता􀁛 हता,􀁛 􀍩कर􀇓त 􀍬गर􀇓त। ऋवणा􀁛􀃛त􀃨ये􀃗यु􀃍यत,े न चैत􀇺वणा􀁛􀃛तम्॥ अथ􀁛वता 􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावः। न चैषोऽथ􀁛वान् त􀃨मा􀃛नैवं श􀃈यम्॥ न चेदेवम, ्उपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्॥ इह च रपर􀃗व􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः-मातुः 􀍪पतु􀇐र􀇓त॥ इह यो 􀉮वयोः ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टयोः 􀄤स􀉨गे भव􀇓त ,लभतेऽसाव􀃛यतरतो 􀃥यपदेशम्। त􀉮यथा -देवद􀃗त􀃨य नैवं 􀃦􀃈यम्। इह 􀇑ह -मातुः करो􀇓त 􀍪पतुः करोती􀇓त’ ,अ􀄤􀃗यय􀍪वसज􀁛नीय􀃨य ‘इ􀇓त ष􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ यदयं क􀃨का􀇑दषु 􀄧ातु􀃧पु􀄟श􀃞दं पठ􀇓त त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-नैकादेश􀇓न􀍧म􀃗तात् ष􀃗वं भवती􀇓त॥ 􀍩कं पुनरयं पूवा􀁛􀃛तः ,आहोि􀃨व􀃗परा􀇑दः ,आहोि􀃨वदभ􀃈तः ?॥ कथं वाऽयं पूवा􀁛􀃛तः 􀃨यात ् ?कथं वा परा􀇑दः ?कथं वा अभ􀃈तः?॥ य􀉮य􀃛त इ􀇓त वत􀁛त े ,ततः पूवा􀁛􀃛तः। अथा􀇑द􀇐र􀇓त वत􀁛त े ,ततः परा􀇑दः। अथोभयं 􀇓नवृ􀃗तम ् , ॥*॥अभ􀃈ते द􀈣घ􀁛ल􀃗वयग􀃟य􀃨त􀃨वरहला􀇑दशेष􀍪वसज􀁛नीय􀄤􀇓तषेधः 􀄤􀃗यया􀃥यव􀃨था च ॥*॥ य􀉮यभ􀃈तः द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। गीः पूः। रेफवकारा􀃛त􀃨य धातो􀇐र􀇓त द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀍩कं पुनः कारणं रेफवकारा􀃟यां धातु􀍪व􀁛शे􀃧यत े ,न पुनः पदं 􀍪वशे􀃧यते -रेफवकारा􀃛त􀃨य पद􀃨ये􀇓त?। नैवं श􀃈यम ्। इहा􀍪प 􀄤स􀃏येत-अि􀃊नः, वायुर􀈣􀇓त॥ एवं त􀇑ह 􀁛 रेफवकारा􀃟यां पदं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः, धातुनेकम-्रेफवकारा􀃛त􀃨य पद􀃨येको धातो􀇐र􀇓त॥ एवम􀍪प-􀍪􀄤यं 􀄒ाम􀍨ण कुलम􀃨य 􀍪􀄤य􀄒ाम􀍨णः 􀍪􀄤यसेना􀇓नः अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त। त􀃨मा􀆨ातुरेव 􀍪वशे􀃧यते। धातौ च 􀍪वशे􀃧यमाणे इह द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त गीः पूः॥ द􀈣घ􀁛॥ ल􀃗व -ल􀃗वं च न 􀍧स􀃚य􀇓त। 􀇓नजे􀍬ग􀃣यते। ’􀄒ो य􀍫ङ ‘इ􀇓त ल􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। 􀄒 इ􀃗यन􀃛तरयोगैषा ष􀃧ठ􀈤। य􀃈􀃨वर -य􀃈􀃨वर􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। गीय􀁛ते 􀃨वयमेव ,पूय􀁛ते 􀃨वयमेव। ’अचः कतृ􀁛य􀍩क ‘इ􀃗येष 􀃨वरो नैष दोषः। ’􀃨वर􀍪वधौ 􀃥य􀃑जनम􀍪व􀉮यमानव􀆫व􀇓त ‘इ􀇓त नाि􀃨त 􀃥यवधानम्॥ य􀃈􀃨वर॥ ’अ􀃟य􀃨तानामा􀇑द􀇽दा􀃗तो भव􀇓त अजादौ लसाव􀁛धातुके ‘इ􀃗येष 􀃨वरो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त ,रेफेण नैष दोषः। ’􀃨वर􀍪वधौ 􀃥य􀃑जनम􀍪व􀉮यमानव􀆫व􀇓त ‘इ􀇓त नाि􀃨त 􀃥यवधानम्॥अ􀃟य􀃨त􀃨वर॥ हला􀇑दशेष-हला􀇑दशेष􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। ववृते ववृधे। अ􀃟यास􀃨य􀇓ते हला􀇑दशेषो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀍪वसज􀁛नीयः (􀄤􀇓तषेध)-􀍪वसज􀁛नीय􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। नाकु􀁛 टो नाप􀁛􀃗यः। 􀄤􀃗यया􀃥यव􀃨था च। 􀄤􀃗यये 􀃥यव􀃨था न 􀄤क􀃣􀃜ये-􀍩करतः 􀍬गरतः। रेफोऽ􀃜यभ􀃈तः, 􀄤􀃗ययोऽ􀍪प। त􀄟 ॥*॥ पूवा􀁛􀃛ते व􀁛वधारण ं 􀍪वसज􀁛नीय􀄤􀇓तषेधो य􀃈􀃨वर􀃦च॥*॥ य􀇑द पूवा􀁛􀃛तः, रोरवधारणं कत􀁛􀃥यम’्-रोः सु􀍪प ‘रोरेव सु􀍪प ना􀃛य􀃨य। स􀍪प􀁛􀃧षु धनु􀃧षु। इह मा भूत- ् परादाव􀍪प स􀃗यवधारणं कत􀁛􀃥यम-् चतुि􀃧व􀁛􀃗येवमथ􀁛म्॥ (वव􀁛धारणम)् 􀍪वसज􀁛नीय􀄤􀇓तषेधः-􀍪वसज􀁛नीय􀃨य च 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। नाकु􀁛 टः। नाप􀁛􀃗यः। ’खरवसानयो􀍪व􀁛सज􀁛नीय ‘ परादाव􀍪प 􀍪वसज􀁛नीय􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः ,नाक􀁛 ि􀃣प􀇐र􀃗येवमथ􀁛म् कि􀃣पपदसंघातभ􀃈तोऽस ौ नो􀃗सहतेऽवयव􀃨य पदा􀃛ततां 􀍪वह􀃛तु􀍧म􀇓त 􀍪वसज􀁛नीयः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ य􀃈􀃨वरः-य􀃈􀃨वर􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। गीय􀁛ते 􀃨वयमेव ,पूय􀁛ते 􀃨वयमेव ’अचः कतृ􀁛य􀍩क ‘इ􀃗येष 􀃨वरो न नैष दोषः। उपदेश इ􀇓त वत􀁛ते॥ (य􀃈􀃨वरः)॥ य􀇑द परा􀇑दः। अकारलोपः 􀄤􀇓तषे􀃚यः कता􀁛 हता􀁛। अतो लोप आध􀁛धातुके इ􀃗यकारलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ य􀉮युपदेश इ􀇓त वत􀁛त,े 􀍬धनुतः कृ णुतः अ􀄟 लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नोपदेश􀄒हणेन 􀄤कृ 􀇓तर􀍧भस􀃠ब􀃚यते 􀍩कं त􀇑ह?􀁛 औ􀃗व -औ􀃗वं च 􀄤􀇓तषे􀃚यम्। चकार जहार। ’आत औ णलः ‘इ􀃗यौ􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैषः दोषः। ’􀇓न􀇑द􀁛􀃦यमान􀃨यादेशा भवि􀃛त ‘इ􀃗येवं न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ य􀃨त􀇑ह􀁛 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते त􀃨य क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥ पु􀃈􀄤􀇓तषेधः-पुक् च 􀄤􀇓तषे􀃚यः। कारय􀇓त, हारय􀇓त। ’आतां पुक् ‘इ􀇓त पुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ पु􀃈􀄤􀇓तषेध॥ च􀉨युपधा􀄱􀃨व􀃗वम-् च􀉨युपधा􀄱􀃨व􀃗वं च न 􀍧स􀃚य􀇓त। अचीकरत,् अजीहरत्। ’णौ च􀉨युपधाया 􀄱􀃨वः’’ इटो 􀃥यव􀃨था। इट􀃦च 􀃥यव􀃨था न क􀃣पते। आ􀃨त􀇐रता, 􀇓नप􀇐रता .इड􀍪प परा􀇑दः रेफोऽ􀍪प। त􀄟 अ􀃟यासलोपः -अ􀃟यासलोप􀃦च व􀃈त􀃥यः। ववृते ववृघे। ’अ􀃟यास􀃨य इ􀇓त हला􀇑दशेषो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ’अ􀃟य􀃨तानामा􀇑द􀇽दा􀃗तो भव􀃗यजादौ लसाव􀁛धातुके ‘इ􀃗येष 􀃨वरो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अ􀃟य􀃨त􀃨वर॥ ता􀇑द􀃨वरः -ता􀇑द􀃨वर􀃦च न 􀍧स􀃚य􀇓त। 􀄤कता􀁛 ,􀄤कतु􀁛म्। ’तादौ च 􀇓न􀇓त कृ􀃗यतौ ‘इ􀃗येष(६/२/५०) 􀃨वरो नैष दोषः। उ􀃈तमेतत-् *कृ दुपदेशे व ा ता􀉮यथ􀁛􀍧मडथ􀁛म*् इ􀇓त॥ द􀈣घ􀁛ः- द􀈣घ􀁛􀃗वं च, न 􀍧स􀃚य􀇓त। गीः, पूः। ’रेफवकारा􀃛त􀃨य धातोः ‘इ􀇓त द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ द􀈣घ􀁛॥ उरण् रपरः ॥५१॥ (४७ प􀇐रभाषासू􀄟म्॥१/१/७ आः८) 􀍩क􀍧मदम􀃣􀄒हणम􀃛􀃗य􀍪वशेषणम ् ,आहोि􀃨व􀉮 -आदेश􀍪वशेषणम् ?॥ य􀇑द पुनः’ अल􀃛􀃗य􀃨य ‘इ􀃗यु􀃍यत,े त􀄟ायम􀃜यथ􀁛ः’-अनेकाि􀃣श􀃗सव􀁛􀃨य ‘इ􀃗येत􀃛न व􀃈त􀃥यं भव􀇓त। इदं य􀇑द ख􀃣व􀃜येषोऽ􀍧भ􀄤ायः-त􀃛न 􀍩􀄐येते􀇓त ,अ􀃛􀃗य􀍪वशेषणेऽ􀍪प स􀇓त त􀃛न क􀇐र􀃧यते॥ ’􀍫ङ􀃍च, अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य ‘इ􀃗येति􀃛नयमाथ􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त-􀍫ङदेवानेकाल􀃛􀃗य􀃨य भव􀇓त ,ना􀃛य इ􀇓त॥ अलोऽ􀃛􀃗य􀃨ये􀃗यु􀃍यत े 􀃨थाने 􀍪व􀂣ात􀃨यानुसंहारः 􀍩􀄐यत े 􀃨थाने 􀄤स􀃈त􀃨ये􀇓त॥ इतरथा 􀃩य􀇓न􀃧टं 􀄤स􀃏येत। 􀇑टि􀃗कि􀃛मतोऽ􀃜य􀃛􀃗य􀃨य 􀃨युः॥ अ􀇓न􀃧टं 􀄤स􀃏येत 􀇑टि􀃗कि􀃛मतोऽ􀃜य􀃛􀃗य􀃨य 􀃨युः। त􀃨मा􀃗सु􀃧ठू 􀃍यत*े -अलोऽ􀃛􀃗य􀃨ये􀇓त 􀃨थाने 􀍪व􀂣ात􀃨यानुसंहारः इतरथा 􀃩य􀇓न􀃧ट􀄤स􀉨ग *इ􀇓त॥ अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य ॥५२॥ गुणवृ􀍪􀆨􀄤􀇓तषेधाथ􀈾 ङकारः। तात􀍫ङ 􀍫ङ􀃗करण􀃨य सावकाश􀃗वा􀉮􀍪व􀄤􀇓तषेधा􀃗सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ 􀄤योजनं नाम त􀉮 व􀃈त􀃥यं ,यि􀃛नयोगतः 􀃨यात्। य􀇑द चायं 􀇓नयोगतः सवा􀁛देशः 􀃨यात ् ,तत एत􀃗􀄤योजनं 􀃨यात्। कु तो नु ख􀃣वेतत् 􀍫ङ􀃗करणादयं एवं त􀃩य􀈶तदेव 􀂣ापय􀇓त-न तातङ􀃛􀃗य􀃨य 􀃨थाने भवती􀇓त। यदेतं 􀍫ङतं करो􀇓त। इतरथा 􀇑ह लोट ए􀇽􀄤करण एव 􀄦ूयात’ ् -􀇓त􀃩यो􀃨तादा􀍧श􀃧य􀃛यतर􀃨याम ् ‘इ􀇓त॥ 􀍫ङ􀃍च॥५३॥ ’अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य ‘इ􀃗यु􀃗सग􀁛ः॥ त􀃨य ’आदेः पर􀃨य’ ‘अनेकाल् 􀍧श􀃗सव􀁛􀃨य ‘इ􀃗यपवादौ। अपवाद􀍪व􀄤􀇓तषेधात् सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त। ’आदेः पर􀃨य ‘इ􀃗य􀃨यावकाशः’-􀉮􀃥य􀃛त􀇽पसग􀈶􀃟योऽप ईत ् ‘ 􀉮वीपम ् ,अ􀃛तर􀈣पम ् ,समीपम्। ’अनेकाल् 􀍧शत् सव􀁛􀃨य ‘इ􀃗य􀃨याऽवकाशः’-अ􀃨तेभू􀁛ः ‘भ􀍪वता ,भ􀍪वतुम्। इहोभयं 􀄤ा􀃜नो􀇓त- ’अतो 􀍧भस ऐस‘्। ’अनेकाल् 􀍧शत् सव􀃨􀁛 य ‘इ􀃗येत􀆫व􀇓त 􀍪व􀄤􀇓तषेधेन॥ ’􀍧श􀃗सव􀁛􀃨य ‘इ􀃗य􀃨यावकाशः’-इदम इश ् ‘इतः ,इह। ’आदेः पर􀃨य ‘इ􀃗य􀃨यावकाशः -स एव। इहोभयं 􀄤ा􀃜नो􀇓त अ􀃧टा􀃟य औश्। ’ -􀍧श􀃗सव􀁛􀃨य ‘इ􀃗येत􀆫व􀇓त 􀍪व􀄤􀇓तषेधन॥ आदेः पर􀃨य॥५४॥ ’इदम इश ् ‘इतः ,इह॥ नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्॥ 􀍧श􀃗करणादेवा􀄟 सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ ननु चा􀄟ा􀍪प 􀍧श􀃗करणादेव सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ इदं त􀇑ह’􀁛 -जसः शी’ ‘ज􀃦शसोः 􀍧शः‘॥ ननु चा􀄟ा􀍪प 􀍧श􀃗करणादेव सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ ’􀍧श सव􀁛नाम􀃨थानम’् ‘􀍪वभाषा 􀍫ङ􀃦योः ‘इ􀇓त॥ (’नानुब􀃛धकृ तमनेका􀃣􀃗वम ् ‘इ􀇓त प􀇐रभाषासाधना􀍬धकरणम)् अ􀃛􀃗य􀃨यायं 􀃨थाने भव􀃛न 􀄤􀃗ययः 􀃨यात्। अस􀃗यां 􀄤􀃗ययसं􀂣ाया􀍧म􀃗सं􀂣ा न 􀃨यात्। अस􀃗या􀍧म􀃗सं􀂣ायां लोपो न 􀃨यात्। अस􀇓त लोपे अनेकाल। ् यदा अनेकाल ् ,तदा सवा􀁛देशः। यदा सवा􀁛देशः ,तदा 􀄤􀃗ययः। यदा 􀄤􀃗ययः ,तदे􀃗सं􀂣ा। यदे􀃗सं􀂣ा ,तदा लोपः॥ एवं त􀇑ह􀁛 􀍧स􀆨े स􀇓त यि􀃍छ􀃗सव􀁛􀃨ये􀃗याह, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः -अ􀃨􀃗येषा प􀇐रभाषा - *त􀄟ास􀇾पसवा􀁛देशदा􀃜􀄤􀇓तषेधेषु पृथ􀃈􀃗व􀇓नद􀈶शोऽनाकारा􀃛त􀃗वा􀉮*इ􀃗यु􀃈तम,् त􀃛न व􀃈त􀃥यं भव􀇓त॥ इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चते 􀃥याकरण महाभा􀃧ये 􀄤थम􀃨या􀃚याय􀃨य 􀄤थमेपादे ‘􀃨था􀃛यादेशोऽनि􀃣वधौ’ इतीय􀃗यु􀃍यमाने सं􀂣ाऽ􀍬धकारोऽयम,् त􀄟 􀃨थानी आदेश􀃨य सं􀂣ा 􀃨यात्॥ ‘आङो यमहनः’ आ􀃗मने पदं भवती􀇓त वघेरेव 􀃨या􀉮 ह􀃛तेन􀁛 􀃨यात्॥ व􀃗करणे पुनः 􀍩􀄐यमाणे न दोषो भव􀇓त। 􀃨था􀇓नकाय􀁛मादेशे अ􀇓त􀇑द􀃦यते ‘गु􀇽व􀉮 गु􀇽पु􀄟’े इ􀇓त यथा॥ ‘􀃨था􀇓नवदनि􀃣वधौ’ इतीय􀃗यु􀃍यमाने क इदानी ं 􀃨था􀇓नव􀃗􀃨यात?् ॥ इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्आदेशमा􀄟ं 􀃨था􀇓नव􀉮यथा 􀃨यात्॥ एकदेश􀍪वकृ त􀃨योपसं􀃉यानं सव􀁛􀍪वभ􀃈􀃗य􀃛तः समासो यथा 􀍪व􀂣ायेत- अलः पर􀃨य 􀍪व􀍬धः-अि􀃣व􀍬धः। अलो 􀍪व􀍬धः- नतै दि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀇓नद􀈶शोऽयम् ॥ 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀇓नद􀈶शा􀃦चाथत􀁛 􀃛􀄟ा भवि􀃛त, न कां􀍬च􀃗􀄤ाधा􀃛येन 􀍪वभि􀃈तमा􀄮यि􀃛त त􀄟 􀄤ा􀇓तप􀇑दकाथ􀈶 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे यां या ं 􀍪वभि􀃈तमा􀄮􀇓यतुं इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्उ􀃗तरपदलोपो यथा 􀍪व􀂣ायेत-अलमा􀄮यते अला􀄮यः, अला􀄮यो 􀍪व􀍬धः अि􀃣व􀍬ध􀇐र􀇓त। य􀄟 􀄤ाधा􀃛येनाला􀄮ीयते, त􀄟ैव 􀄤􀇓तषेधः 􀃨यात्॥ य􀄟 􀍪वशेषण􀃗वेनाला􀄮ीयते त􀄟 ॥*॥ 􀃨था􀃛यादेशपृथ􀃈􀃗वादादेशे 􀃨था􀇓नवदनुदेशो गु􀇽व􀉮 गु􀇽पु􀄟 इ􀇓त यथा॥*॥ अ􀃛यः 􀃨थानी, अ􀃛य आदेशः॥ 􀃨था􀃛यादेशपृथ􀃈􀃗वादेत􀃨मा􀃗कारणात् 􀃨था􀇓नकायम􀁛 ादेशे न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘आङो यमहनः’ आ􀃗मनेपदं भवती􀇓त ह􀃛तेरेव 􀃨या􀉮, वधेन􀁛 􀃨या􀉮। इ􀃧यते च- वधेर􀍪प 􀃨या􀇑द􀇓त। त􀃍चा􀃛तरेण य􀃗नं न 􀍧स􀆨य􀇓त, त􀃨मा􀃗􀃨था􀇓नवदनुदेशः। एवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते॥ ‘गु􀇽व􀉮 गु􀇽पु􀄟 इ􀇓त यथा।’ त􀉮यथा-‘गु􀇽व􀉮 गु􀇽पु􀄟े व􀇓त􀁛त􀃥यम’ ् इ􀇓त गुरौ य􀃗काय􀉍 त􀉮 गु􀇽पु􀄟ेऽ􀇓त􀇑द􀃦यते। नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। लोकत एतत् 􀍧स􀆨म्। त􀉮यथ- ा लोके यो य􀃨य 􀄤स􀉨गे भव􀇓त, लभतेऽसौ त􀃗काया􀁛􀍨ण। त􀉮यथा-उपा􀃚याय􀃨य 􀍧श􀃧यो या􀃏यकुला􀇓न ग􀃗वा अ􀄒ासनाद􀈣􀇓न लभते॥ य􀉮य􀍪प ताव􀃣लोक एष 􀇺􀃧टा􀃛तः। 􀇺􀃧टा􀃛त􀃨या􀍪प तु पु􀇽षार􀃠भो 􀇓नवत􀁛को भव􀇓त॥ 􀃨व􀇾प􀍪व􀍬धना􀁛म। ह􀃛तेरा􀃗मनेपदमु􀃍यमानं ह􀃛तेरेव 􀃨यात,् वधेन􀁛 􀃨यात्॥ एवं त􀃩या􀁛चाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त- 􀃨था􀇓नवदादेशो भवती􀇓त। यदयं ‘यु􀃧मद􀃨मदोरनादेश’ॆ इ􀃗यादेशे कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?् । यु􀃧मद􀃨मदो􀍪वभ􀁛 􀃈तौ काय􀁛मु􀃍यमानं कः 􀄤स􀉨गो यदादेशऽे 􀍪प 􀃨यात्॥ प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀁛ः- 􀃨था􀇓नवदादेशो भवती􀇓त। अत आदेशे 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त। इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्अनि􀃣वधा􀍪व􀇓त 􀄤􀇓तषेधं व􀃪यामी􀇓त। इह मा भूत-्􀉮यौः प􀃛थाः स इ􀇓त॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-अि􀃣वधौ 􀃨था􀇓नव􀆫ावो न भवती􀇓त, यदयम-् ‘अदो जि􀃊ध􀃣य􀁛ि􀃜त 􀍩क􀇓त’ इ􀇓त ‘􀇓त􀍩क􀇓त’ इ􀃗येव 􀍧स􀆨े 􀃣य􀃞􀄒हणं करो􀇓त। त􀃨मा􀃛नाथ􀈾नेन अि􀃣वधौ 􀄤􀇓तषेधेऽस􀃗य􀍪प, 􀍪वशेषणे समा􀄮ीयमाणे अस􀇓त ति􀃨मन ् 􀍪वशेषणे अ􀄤ाि􀃜त􀍪व􀁛धेः। 􀄤द􀈣􀃥य, त􀃨यादश􀁛नात्। वलादे􀇐र􀃗यु􀃍यते। न चा􀄟 वला􀇑दं, प􀃦यामः॥ ननु चैवमथ􀁛 एवायं य􀃗नः 􀍩􀄐यते-अ􀃛य􀃨य काय􀁛मु􀃍यमानम􀃛य􀃨य यथा 􀃨या􀇑द􀇓त॥ स􀃗यम् । एवमथ􀁛ः न तु 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ सामा􀃛ये 􀃩य􀇓त􀇑द􀃦यमाने 􀍪वशेषो ना􀇓त􀇑द􀃧टो भव􀇓त। त􀉮यथा-‘􀄦ा􀃩मणवदि􀃨मन् 􀂢􀇒􀄟ये व􀇓त􀁛त􀃥यम’ ् इ􀇓त सामा􀃛यं य􀉮 􀄦ा􀃩मणकाय􀉍, तत् 􀂢􀇒􀄟येऽ􀇓त􀇑द􀃦यते। य􀉮􀍪व􀍧श􀃧टं माठरे कौि􀃖ड􀃛ये वा, न तद􀇓त􀇑द􀃦यते। एव􀍧महा􀍪प य􀃗सामा􀃛यं 􀄤􀃗ययकाय􀉍 तद􀇓त􀇑द􀃦यते, य􀉮􀍪व􀍧श􀃧टं वलादे􀇐र􀇓त न य􀉮येवम-् अ􀄒ह􀈣त,् ‘इट ई􀇑ट’ इ􀇓त 􀍧सचो लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अनि􀃣वधा􀍪व􀇓त पुन􀇽􀃍यमाने इहा􀍪प 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त- 􀄤द􀈣􀃥य 􀄤सी􀃥ये􀇓त, 􀍪व􀍧श􀃧टं 􀃩येषोऽलमा􀄮यते वलं नाम। इह च 􀄤􀇓तषेधो न भ􀍪व􀃧य􀇓त-अ􀄒ह􀈣􀇑द􀇓त, 􀍪व􀍧श􀃧टं 􀃩येषोऽनलमा􀄮यते इटं नाम॥ स􀇓त च वला􀇑द􀃗वे इटा भ􀍪वत􀃥यम ् । अ􀇽􀇑दताम्। अ􀇽􀇑दतम्। अ􀇽􀇑दत ॥ अि􀃣व􀍬ध􀃗वात्। अि􀃣व􀍬धरयं भव􀇓त। त􀄟ानि􀃣वधा􀍪व􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ॥*॥ न वानुदे􀍧शक􀃨य 􀄤􀇓तषेधा􀇑दतरेण भावः॥*॥ आनुदे􀍧शक􀃨य 􀄤􀇓तषेधात्। अ􀃨􀃗व􀄟ानुदे􀍧शक􀃨य वला􀇑द􀃗व􀃨य 􀄤􀇓तषेधः। 􀃨वा􀄮यम􀄟 वला􀇑द􀃗वं 􀍩कं पुनरादे􀍧श􀃛य􀃣या􀄮ीयमाणे 􀄤􀇓तषेधो भव􀃗याहोि􀃨वद􀍪वशेषेण आदेश,े आदे􀍧श􀇓न च?॥ आदे􀃦यि􀃣व􀍬ध􀄤􀇓तषेधे कु􀇽वध􀍪पबां गुणवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ कु 􀍪व􀁛􀃗य􀄟 􀃨था􀇓नव􀆫ावाद􀉨गसं􀂣ा, 􀃨वा􀄮यं च लघूपध􀃗वम ्, त􀄟 लघूपधगुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ वधक इ􀃗य􀄟 􀃨था􀇓नव􀆫ावाद􀉨गसं􀂣ा 􀃨वा􀄮यं चादुपध􀃗वम,् त􀄟 वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀍪पबे􀃗य􀄟 􀃨था􀇓नव􀆫ावाद􀉨गसं􀂣ा, 􀃨वा􀄮यं चादुपध􀃗वम,् त􀄟 [लघूपध] गुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अ􀃨तु त􀃩य􀁛􀍪वशेषेण- आदेश आदे􀍧श􀇓न च॥ सुप-्वृ􀂢ाय 􀃜ल􀂢ाय, 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃗सु􀃜सं􀂣ा, 􀃨वा􀄮यं च यञा􀇑द􀃗वं, त􀄟 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀇓त􀉨- अ􀇽􀇑दताम,् अ􀇽􀇑दतम,् अ􀇽􀇑दत। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃗साव􀁛धातकु सं􀂣ा, 􀃨वा􀄮यं च वला􀇑द􀃗वं। कृ द􀇓त􀇑द􀃧ट-भुवन,ं सुवन,ं धुवनम् । 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃗􀄤􀃗ययसं􀂣ा, 􀃨वा􀄮यं चाजा􀇑द􀃗व,ं त􀄟 तथा 􀃩ययं 􀍪व􀍧श􀃧टं 􀃨था􀇓नकाय􀁛मादेशेऽ􀇓त􀇑दश􀇓त-‘गु􀇽व􀉮 गु􀇽पु􀄟’े इ􀇓त यथा। त􀉮यथा- ‘गु􀇽वदि􀃨म􀃛गु􀇽पु􀄟े व􀇓त􀁛त􀃥यम􀃛य􀄟ोि􀃍छ􀃧टभोजना􀃗पादोपसं􀄒हण􀃍ाच’ इ􀇓त॥ य􀇑द च गु􀇽पु􀄟ोऽ􀍪प ननु चो􀃈तम-् *आदे􀃦यि􀃣व􀍬ध􀄤􀇓तषेधे कु 􀇽वध􀍪पबां गुणवृ􀍪􀆨􀄤􀇓तषेध*ः इ􀇓त॥ नैष दोषः। ‘करोतौ तपर􀇓नद􀈶शात् 􀍧स􀆨म’।् 􀍪प􀇒बरद􀃛तः। वधक इ􀇓त नायं 􀃖वुल्॥ अ􀃛योऽयमकश􀃞दः पचतु, पच􀃛तु। 􀇓त􀉨􀄒हणेन 􀄒हणं यथा 􀃨यात्॥ ‘एकदेश􀍪वकृतमन􀃛यव􀆫व􀇓त’ इ􀇓त 􀇓त􀉨􀄒हणेन 􀄒हणं भ􀍪व􀃧य􀇓त। त􀉮यथा- 􀃦वा कण􀈶 पु􀃍छे वा 􀇓छ􀃛ने 􀃦वैव भव􀇓त, ना􀃦वो न गद􀁛भ इ􀇓त॥ ॥*॥ अ􀇓न􀃗य􀍪व􀂣ानं तु त􀃨मादुपसं􀃉यानम ्॥*॥ अ􀇓न􀃗य􀍪व􀂣ानं तु भव􀇓त॥ 􀇓न􀃗याः श􀃞दाः। 􀇓न􀃗यषे ु नाम श􀃞देषु कू ट􀃨थैर􀍪वचा􀍧ल􀍧भव􀁛ण-􀈷 भ􀁛􀍪वत􀃥यमनपायोपजन􀍪वका􀇐र􀍧भः। त􀄟 स एवायं, 􀍪वकृत􀃦च इ􀃗येति􀃛न􀃗येषु श􀃞देषु नोपप􀉮यते। एकदेश􀍪वकृ तषे पू सं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम?् ॥ पचतु, पच􀃛तु। 􀇓त􀉨􀄒हणेन 􀄒हणं यथा 􀃨यात्॥ 􀍩कं च कारणं न 􀃨यात?् । आदेशः 􀃨था􀇓नव􀇑द􀃗यु􀃍यते। न चेमे आदेशाः॥ आ􀇑द􀃦यते यः स आदेशः। इमे चा􀃜या􀇑द􀃦य􀃛ते॥ अना􀍬􀄮त􀃗वात्। योऽ􀄟ादेशो नासावा􀄮ीयते। य􀃦चा􀄮ीयते नासावादशे ः॥ नैत􀃛म􀃛त􀃥यम-् ‘समुदाये आ􀄮ीयमाणेऽवयवो ना􀄮ीयत’े इ􀇓त। अ􀃟य􀃛तरो 􀇑ह समुदायेऽयवः॥ त􀉮यथा – वृ􀂢ः 􀄤चलन् सहावयवैः 􀄤चल􀇓त॥ आ􀄮य इ􀇓त चेदि􀃣व􀍬धरयं भव􀇓त। त􀄟ानि􀃣वधा􀍪व􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। नैवं स􀇓त कि􀃦चदनि􀃣व􀍬धः 􀃨या􀉮। उ􀃍यते चेदमनि􀃣वधा􀍪व􀇓त। त􀄟 􀄤कष􀁛ग􀇓त- य􀄟 􀄤ाधा􀃛येनाला􀄮ीयते। य􀄟 􀇑ह ना􀃛तर􀈣यकोऽला􀄮ीयते नासावि􀃣व􀍬ध􀇐र􀇓त॥ ॥*॥ अनुपप􀃛नं 􀃨था􀃛यादेश􀃗वं 􀇓न􀃗य􀃗वात ्॥*॥ 􀃨थानी आदेश इ􀃗येति􀃛न􀃗येषु श􀃞देषु नोप􀉮यते॥ ‘􀇓न􀃗य􀃗वात’्। 􀃨थानी 􀇑ह नाम- यो भू􀃗वा न भव􀇓त। आदशो 􀇑ह नाम- योऽभू􀃗वा भव􀇓त। एत􀃍च 􀇓न􀃗येषु श􀃞देषु नोपप􀉮यत-े य􀃗सतो नाम 􀍪वनाशः 􀃨यात,् असतो वा 􀄤ादुभा􀁛व इ􀇓त॥ ॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु यथा लौ􀍩ककवै􀇑दके􀃧वभूतपूव􀈶ऽ􀍪प 􀃨थानश􀃞द􀄤योगात्॥*॥ यथा लौ􀍩ककवै􀇑दकेषु कृता􀃛तेषु अभूतपूव􀈶ऽ􀍪प 􀃨थानश􀃞द􀄤योगो वत􀁛ते। लोके ताव􀉮-‘उपा􀃚याय􀃨य 􀃨थाने 􀍧श􀃧यः’ इ􀃗यु􀃍यत,े न च त􀄟 उपा􀃚यायो भूतपूव􀈾ऽ􀍪प भव􀇓त॥ वेदेऽ􀍪प- ‘सोम􀃨य 􀃨थाने पूतीकतृणा􀃛य􀍧भषुणुया􀉮’ इ􀃗यु􀃍यते। न च त􀄟 सोमो भूतपूव􀈾 भव􀇓त॥ अ􀍪प च ‘बु􀍪􀆨ः सं􀄤􀃗ययः इ􀃗यनथा􀁛􀃛तरम्। काया􀁛-बु􀍪􀆨ः, काय􀁛ः-सं􀄤􀃗ययः। काय􀁛􀃨य-सं􀄤􀃗यय􀃨य य􀇑द भूतपूव􀈶 􀃨थानश􀃞दो वतत􀁛 े॥ बु􀉮􀃚या। त􀉮यथा कि􀃦च􀃗क􀃨मै􀍬चदुप􀇑दश􀇓त-‘􀄤ाचीनं 􀄒ामादा􀄨ाः’ इ􀇓त। त􀃨य सव􀁛􀄟ा􀄨बु􀍪􀆨ः 􀄤स􀃈ता। ततः प􀃦चादाह-‘ये 􀂢ी􀇐रणोऽवरोहव􀃛तः पृथुपणा􀁛􀃨ते 􀃛य􀄒ोधाः’ इ􀇓त। स त􀄟ा􀄨बु􀉮􀃚या 􀃛य􀄒ोधबु􀍪􀆨ं 􀄤􀇓तप􀉮यते। स ततः प􀃦य􀇓त-बु􀉮􀃚या आ􀄨ाँ􀃦चापकृ 􀃧यमाणान,् 􀃛य􀄒ोधां􀃦चोपधीयमानान्। 􀇓न􀃗या एव च 􀃨वि􀃨मि􀃛वषये आ􀄨ाः, 􀇓न􀃗या􀃦च 􀃛य􀄒ोधाः। बु􀍪􀆨􀃨􀃗व􀃨य 􀍪वप􀇐रण􀃠यते॥ एव􀍧महा􀃜यि􀃨तर􀃨माय􀍪वशेषेणोप􀇑द􀃧टः, त􀃨य सव􀁛􀄟ाि􀃨तबु􀍪􀆨ः 􀄤स􀃈ता। सः ‘अ􀃨तेभू􀁛ः’ इ􀃗यनेनाि􀃨त- बु􀉮􀃚या भव􀇓तबु􀍪􀆨ं 􀄤􀇓तप􀉮यते। स ततः प􀃦य􀇓त-बु􀉮􀃚या अि􀃨त चापकृ􀃧यमाणं, भव􀇓त चोपधीयमानम,् 􀇓न􀃗य एव च 􀃨वि􀃨मि􀃛वषयेऽि􀃨त􀇓न􀁛􀃗यो भव􀇓त􀃦च। बु􀍪􀆨􀃨􀃗व􀃨य 􀍪वप􀇐रण􀃠यते॥ अपवादे उ􀃗सग􀁛कृ तं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘कम􀁛􀃖यण’् ‘आतोऽनुपसग􀈶 कः’ इ􀇓त के ऽ􀍪प अ􀍨ण कृ तं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ *􀍪वषयेण तु नाना􀍧ल􀉨गकरणात ् 􀍧स􀆨म*् इ􀇓त॥ ॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨य 􀃨था􀇓नव􀉮वचनात्॥*॥ अथवा – आचाय􀄤􀁛 वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त नापवादे उ􀃗सगक􀁛 ृ तं भवती􀇓त। यदयं 􀃦य􀃛नाद􀈣न् कांि􀃦चि􀃍छतः करो􀇓त- 􀃦यन,् 􀃦नम,् 􀃦ना. शः, 􀃦नु􀇐र􀇓त॥ त􀃨यैत􀃨य ल􀂢ण􀃨य दोषः- तयादेश उभय􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। उभये देवमनु􀃧याः। तयपो 􀄒हणेन 􀄒हणा􀉮 ज􀍧स 􀍪वभाषा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। अयच् 􀄤􀃗यया􀃛तरम ्॥ य􀇑द 􀄤􀃗यया􀃛तरम,् उभयी􀇓त ईकारो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ मा भूदेवम्। मा􀄟च इ􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ य􀇑द 􀄤􀃗याहार􀄒हणम,् ‘क􀇓त 􀇓त􀃧ठि􀃛त’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ स􀇺श􀃨या􀃜सं􀇓न􀍪व􀃧ट􀃨य न भव􀇓त 􀄤􀃗याहार􀄒हणेन 􀄒हणम्॥ ॥*॥ जा􀃗या􀃉यायां बहु वचना􀇓तदेशे 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀄤􀇓तषेधः॥*॥ जा􀃗या􀃉यायां बहु वचना􀇓तदेशे 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। 􀄭ी􀇑ह􀃟य आगत इ􀃗य􀄟 ‘घे􀍫ङ􀁛􀇓त’ नैष दोषः। उ􀃈तमेतत-् *अथा􀁛􀇓तदेशाि􀃗स􀆨म*् इ􀇓त॥ 􀉨या􀃞􀄒हणेऽद􀈣घ􀁛 आदेशो न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ 􀇓न􀃧कौशाि􀃠बः। अ􀇓तख􀉪वः। ङया􀃞􀄒हणेन 􀄒हणा􀃗सुलोपो मा भू􀇑द􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀄤􀇓तषेध एव 􀃏यायान्। इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त- अ􀇓तख􀉪वाय, अ􀇓तमालाय। ‘याडापः’ इ􀇓त अथेदानीमस􀃗य􀍪प 􀃨था􀇓नव􀆫ावे द􀈣घ􀁛􀃗वे कृते 􀍪प􀃍चासौ भूतपूव􀁛 इ􀇓त कृ􀃗वा ‘याडापः’ इ􀇓त या􀉬 ननु चेदानीं स􀃗य􀍪प 􀃨था􀇓नव􀆫ावे एतया प􀇐रभाषया श􀃈य􀍧महोप􀃨थातुम्॥ ने􀃗याह। न तह􀈹दानीं 􀃈व􀍬चद􀍪प 􀃨था􀇓नव􀆫ावः 􀃨यात्॥ 􀄤ि􀃦ल􀃧ट􀇓नद􀈶शाि􀃗स􀆨म्॥ 􀄤ि􀃦ल􀃧ट􀇓नद􀈶शोऽयम-ङ् 􀈣 ई ईकारा􀃛तात,् आ आप् आकारा􀃛ता􀇑द􀇓त॥ आहे􀃨ताव􀃛न व􀃈त􀃥यः। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-नाहेर􀈣􀉬 भवती􀇓त। यदयम-् ‘आह􀃨थः’ इ􀇓त य􀉮येवं थवचनमनथ􀁛कं 􀃨यात्। आ􀍬थमेवायमु􀃍चारयेत-‘􀄦् ुवः प􀃑चानामा􀇑दत आथो 􀄦ुवः’ इ􀇓त॥ भवते􀃦चा􀍪प न व􀃈त􀃥यः। ‘अि􀃨तस् 􀍧सचोऽपृ􀃈त’ े इ􀇓त 􀉮􀍪वसकारको 􀇓नद􀈶शः । अ􀃨तेः व􀃚यादेशे व􀉮ृ 􀇓घत􀃗􀃗वयोः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। वधकं पु􀃧कर􀍧म􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 वृ􀉮􀍪वत􀃗􀃗वे नैष दोषः। उ􀃈तमेतत-् ‘नायं 􀃖वुल,् 􀍩क􀃛तु अ􀃛योऽयमकश􀃞दः 􀍩कदौणा􀇑दको 􀇽चक इ􀇓त यथा’ इ􀉬􀍪वधेयः। आव􀍬धषी􀃧ट। ‘एकाच उपदेशेऽनदु ा􀃗तात’् इती􀉪􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। आ􀉮युदा􀃗त􀇓नपातनं क􀇐र􀃧यते। स 􀇓नपातन􀃨वरः 􀄤कृ􀇓त􀃨वर􀃨य बाधको भ􀍪व􀃧य􀇓त। एवम􀃜युपदे􀍧शव􀆫ावो व􀃈त􀃥यः। यथैव 􀇑ह 􀇓नपातन􀃨वरः 􀄤कृ 􀇓त􀃨वरं बाधत,े एवं 􀄤􀃗यय􀃨वरम􀍪प नैष दोषः। आध􀁛धातुक􀈧याः सामा􀃛येन भवि􀃛त, अनवि􀃨थतेषु 􀄤􀃗ययेषु। त􀄟ाध􀁛धातुकसामा􀃛ये व􀍬धभावे कृ त,े स􀇓त 􀍧श􀃧ट􀃗वात् 􀄤􀃗यय􀃨वरो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ आकारा􀃛ता􀃛नुकषुकोः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। 􀍪वलापय􀇓त। भापयते। ल􀈣भी􀄒हणेन 􀄒हणा􀃛नुकषुकौ (नैषः दोषः) ल􀈣􀍧भयोः 􀄤ि􀃦ल􀃧ट􀇓नद􀈶शाि􀃗स􀆨म्॥ ल􀈣􀍧भयोः 􀄤ि􀃦ल􀃧ट􀇓नद􀈶शोऽयम-्ल􀈣 ई ईकारा􀃛त􀃨य भी एषां लोडादेशे 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ 􀍧श􀃧टात् हतात्। 􀍧भ􀃛तात्। कु􀇽तात्। 􀃨तात्। लोडादेशे कृते शाभावे जभावो 􀍬ध􀃗वं 􀇑हलोप ए􀃗􀃗व􀍧म􀃗येते 􀍪वधयः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥ नैष दोषः। इद􀍧मह सं􀄤धाय􀁛म-् लोडादेशः 􀍩􀄐यताम,् एते 􀍪वधय इ􀇓त। 􀍩कम􀄟 कत􀁛􀃥यम?् ॥ अथेदानीं लोडादेशे कृते पुनः􀄤स􀉨ग􀍪व􀂣ानात् क􀃨मादेते 􀍪वधयो न भवि􀃛त?॥ ‘सकृ􀉮गतौ 􀍪व􀄤􀇓तषेधे य􀉮बा􀍬धतं त􀉮बा􀍬धतमेव’ इ􀇓त कृ􀃗वा॥ 􀄟यादेशे 􀄰􀃛त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। ‘􀇓तसृणाम’ ् 􀇓तसृभावे कृ ते ‘􀄟े􀃨􀄟यः’ इ􀇓त 􀄟यादेशः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। इद􀍧मह सं􀄤धाय􀁛म-् 􀇓तसृभावः 􀍩􀄐यताम, ् 􀄟यादेश इ􀇓त। 􀍩कम􀄟 कत􀁛􀃥यम?् ॥ अथेदानीं 􀇓तसृभावे कृते पुनः􀄤स􀉨ग􀍪व􀂣ानात् 􀄟यादेशः क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥ सकृ􀉮गतौ 􀍪व􀄤􀇓तषेधे य􀉮बा􀍬धतं त􀉮बा􀍬धतमेवे􀇓त ॥ आि􀃠वधौ च 􀄰􀃛त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। ‘चत􀄰ि􀃨त􀃧ठि􀃛त’, चतसृभावे कृ त े ‘चतुरमनडु होरामुदा􀃗तः’ नैष दोषः। इद􀍧मह सं􀄤धाय􀁛म-् चतसृभावः 􀍩􀄐यताम,् ‘चतुरमनडु होरामुदा􀃗तः’ इ􀃗या􀍧म􀇓त। 􀍩कम􀄟 अथेदानीं चतसृभावे कृते पुनः􀄤स􀉨ग􀍪व􀂣ाना􀉮 आम् क􀃨मा􀃛न भव􀇓त?॥ 􀃨वरे च व􀃨वादेशे 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ 􀍪वदुषः प􀃦य॥ ‘शतुरनुमो न􀉮यजाद􀈣’ अ􀃛तोदा􀃗ता􀇑द􀃗येष 􀃨वरः नैष दोषः। ‘अनुमः’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ अनुम इ􀃗यु􀃍यत,े न चा􀄟 नुमं प􀃦यामः॥ य􀇑द 􀄤􀃗याहार􀄒हणं ‘लुनता पुनता’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ शतैव 􀍪वशे􀃧यते शता योऽनु􀃠क इ􀇓त॥ अव􀃦यं चैतदेवं 􀍪व􀂣ेयम्। आगम􀄒हणे 􀇑ह सतीह 􀄤स􀃏येत- गोः पूव􀁛􀍨ण􀃗􀃗वा􀃗व􀃨वरेषु 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। 􀍬च􀄟􀃊व􀄒 ं शबल􀃊व􀄒म्। ‘सव􀁛􀄟 􀍪वभाषा गोः’ इ􀇓त नैष दोषः। एङ इ􀇓त वत􀁛त।े त􀄟ानि􀃣वधा􀍪व􀇓त 􀄤􀇓तषेधो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ एवम􀍪प ‘हे 􀍬च􀄟गो अ􀄒म’् अ􀄟 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀍨ण􀃗􀃗वम-् 􀍬च􀄟गुः 􀍬च􀄟गू 􀍬च􀄟गवः। ‘गोतो 􀍨णत’् इ􀇓त 􀍨ण􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ आ􀃗वम।् 􀍬च􀄟गुं प􀃦य, शबलगुं प􀃦य। ‘आ गोतः-’ इ􀃗या􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः तपरकरणाि􀃗स􀆨म्। तपरकरणसाम􀃘या􀁛त् 􀍨ण􀃗􀃗वा􀃗वे न भ􀍪व􀃧यत)ः॥ 􀃨वर-बहुगुमान्। ‘न गो􀃦व􀃛साववण􀁛-’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ करो􀇓त􀍪पब􀃗योः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। कु􀇽 􀍪पबे􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃣लघूपधगुणः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀄤􀃦नो, 􀍪व􀃦नः। 􀉮यू􀃗वा, 􀃨यू􀃗वा। अ􀄐ा􀃧टाम्। आग􀃗य॥ तुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अच इ􀇓त वचना􀃛न भव􀇓त॥ नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प वाऽ􀃏􀄒हणेऽव􀃦यम􀄟 तुगभावे य􀃗नः कत􀁛􀃥यः। इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्􀉮यू􀃗वा, 􀃨यू􀃗वा। वकार􀃨य ऊ􀉫 प􀇐र􀇓न􀍧म􀃗तकः। त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावादची􀇓त यणादेशो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अच इ􀇓त वचना􀆫व􀇓त॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀃨वा􀄮यम􀄟ा􀃍􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ अथाव- योऽ􀄟ादेशो नासावा􀄮ीयते, य􀃦चा􀄮ीयते नासावादेशः॥ इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्अ􀄐ा􀃧टाम्। 􀍧सचो लोपः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः। त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावात् ‘षढोः कः 􀍧स’ इ􀇓त क􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अच इ􀇓त वचना􀃛न भव􀇓त॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। व􀃪य􀃗येतत-*् पूव􀁛􀄟ा􀍧स􀆨े न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त*॥ इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्आग􀃗य, अ􀍧भग􀃗य। अनुना􀍧सकलोपः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः, त􀃨य युवजा􀇓नः वधूजा􀇓नः । 􀉮􀍪वप􀇑दका वैया􀄓प􀉮यः। आद􀈣􀃚ये॥ युवजा􀇓नः, वधूजा􀇓न􀇐र􀇓त ‘जायाया 􀇓न􀉨’ अपर􀇓न􀍧म􀃗तकः। त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 ‘व􀍧ल’ इ􀇓त नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀃨वा􀄮यम􀄟 व􀃣􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्􀉮􀍪वप􀇑दका, 􀇒􀄟प􀇑दका। पाद􀃨य लोपोऽपर􀇓न􀍧म􀃗तकः, त􀃨य एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। पुनल􀈾पवचनसाम􀃘या􀁛त् 􀃨था􀇓नव􀆫ावो न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ ननु चा􀄟ा􀍪प पुनव􀁛चनसाम􀃘या􀁛देव न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ ‘यीवण􀁛योद􀈹धीवे􀃥योः’ इ􀇓त लोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। परि􀃨मि􀃛न􀇓त वचना􀃛न भव􀇓त॥ हे गौ􀇐र􀃗यौकारः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः। त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 ‘एङ􀄱􀃨वा􀃗संबु􀆨ेः’ इ􀇓त लोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀄤􀁛 वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘न संबु􀍪􀆨लोपे 􀃨था􀇓नव􀆫ावो भव􀇓त’ इ􀇓त। नैतदि􀃨त 􀂣ापकम्। गोऽथ􀁛मेतत् 􀃨यात ्॥ य􀃗त􀇑ह􀁛 􀄤􀃗याहार􀄒हणं करो􀇓त। इतरथा 􀇑ह ‘ओ􀄱􀃨वा􀉮’ इ􀃗येव 􀄦ूया􀉮॥ इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्बा􀄧वीयाः, माधवीयाः। वा􀃛तादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः, त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀃨वा􀄮यम􀄟 ह􀃣􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् नैधेयः। आकारलोपः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः, त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 􀉮वय􀃏ल􀂢णो ढग् न सव􀁛􀍪वभ􀃈􀃗य􀃛तः समासो यथा 􀍪व􀂣ायेत-पूव􀁛􀃨य 􀍪व􀍬धः पूव􀁛􀍪व􀍬धः, पूव􀁛􀃨मा􀉮􀍪व􀍬धः पूव􀁛􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त॥ का􀇓न पुनः पूव􀁛􀃨मा􀉮􀍪वधौ 􀃨था􀇓नव􀃗􀃗व􀃨य 􀄤योजना􀇓न?॥ बे􀍧भ􀇑दता चेि􀃍छ􀇑दते􀇓त। अकारलोपे कृ त े यलोपे च एका􀃏ल􀂢ण इ􀉪􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ मा􀍬थ􀇓तक इ􀃗यकारलोपे कृते ‘ता􀃛ता􀃗कः’ इ􀇓त कादेशः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भव􀇓त॥ अपीपचि􀃛न􀃗येकादेशे कृते ‘अ􀃟य􀃨ता􀃏झेजु􀁛स् भव􀇓त’ इ􀇓त जु􀃨भावः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न नैता􀇓न सि􀃛त 􀄤योजना􀇓न। 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀇓नद􀈶शोऽयम्। 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀇓नद􀈶शा􀃨􀃗वथ􀁛त􀃛􀄟ा भवि􀃛त, न काि􀃑च􀃗􀄤ाधा􀃛येन 􀍪वभि􀃈तमा􀄮यि􀃛त। त􀄟 􀄤ा􀇓तप􀇑दकाथ􀈶 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे यां यां 􀍪वभि􀃈तमा􀄮􀇓यतुं इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् 􀍪व􀍬धमा􀄟े 􀃨था􀇓नव􀆫ावो यथा 􀃨यात्॥ अना􀄮ीयमाणायमा 􀍪प 􀄤कृ तौ। ॥*॥ अपर􀍪वधा􀍪व􀇓त तु व􀃈तवयम॥् *॥ का􀇓न पुनः 􀃨व􀍪वधौ 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨य 􀄤योजना􀇓न?॥ आयन,् आसन्। 􀇓घ􀃛वि􀃛त, कृ 􀃖वि􀃛त। द􀃚य􀄟, म􀃚व􀄟। च􀄐तुः, च􀄐ु ः॥ इह तावदाय􀃛नासि􀃛न􀇓त। इण􀃨􀃗योय􀁛􀃖लोपयोः कृ तयोरनजा􀇑द􀃗वा􀉮 ‘आडजाद􀈣नाम’् इ􀃗या􀉪 न 􀍬ध􀃛वि􀃛त कृ􀃖व􀃛ती􀇓त। यणादेशे कृते वला􀇑दल􀂢ण इ􀉪 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भव􀇓त॥ द􀃚य􀄟 म􀃚व􀄟े􀇓त। यणादेशे कृते संयोगा􀃛तलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भव􀇓त॥ च􀄐तुः च􀄐ु ः। यणादेशे कृ ते अन􀃍क􀃗वात् 􀉮􀍪वव􀁛चन ंन 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 भव􀇓त॥ य􀇑द त􀇑ह 􀁛 􀃨व􀍪वधाव􀍪प 􀃨था􀇓नव􀆫ावो भव􀇓त। ‘􀉮वा􀃟याम,् देयम,् लवनम’् अ􀄟ा􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀉮वा􀃟या􀍧म􀃗य􀄟ा􀃗व􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 द􀈣घ􀁛􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ देय􀍧मती􀃗􀃗व􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 गुणो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। लवन􀍧म􀃗य􀄟 गुण􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावादवादेशो न नैष दोषः। 􀃨वा􀄮या एते 􀍪वधयो भ􀍪व􀃧यि􀃛त॥ न व􀃈त􀃥यम्। पूव􀁛􀍪वधा􀍪व􀃗येव 􀍧स􀆨म् ॥ न पूव􀁛􀄒हणेनादेशोऽ􀍧भसंब􀃚यत-े ‘अजादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः पूव􀁛􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀉮 भव􀇓त। कु तः पूव􀁛􀃨य? आदेशात’् इ􀇓त॥ 􀇓न􀍧म􀃗तम􀍧भसंब􀃚यते-‘अजादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः पूव􀁛􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀉮 भव􀇓त। कुतः पूव􀁛􀃨य? अथ 􀇓न􀍧म􀃗तेऽ􀍧भसंब􀃚यमाने य􀃗तद􀃨य योग􀃨य मू􀆨ा􀁛􀍧भ􀍪ष􀃈तमुदाहरणं तद􀍪प संगृह􀈣तं भव􀇓त॥ ननु च ईकारयणा 􀃥यव􀇑हत􀃗वा􀃛नासौ 􀇓न􀍧म􀃗तात् पूव􀈾 भव􀇓त॥ 􀃥यव􀇑हतेऽ􀍪प पूव􀁛श􀃞दो वत􀁛ते। त􀉮यथा- पूव􀉍 मथुरायाः पाट􀍧लपु􀄟􀍧म􀇓त॥ कथं या􀇓न 􀃨व􀍪वधौ 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨य 􀄤योजना􀇓न?। नैता􀇓न सि􀃛त। इह तावदायन् आसन, ् 􀍬ध􀃛वि􀃛त कृ 􀃖व􀃛ती􀇓त। अयं 􀍪व􀍬धश􀃞दोऽ􀃨􀃗येव कम􀁛साधनो 􀍪वधीयते 􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त। अि􀃨त च भावसाधनः-􀍪वधानं 􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त। त􀄟 कम􀁛साधन􀃨य 􀍪व􀍬धश􀃞द􀃨योपादाने न सव􀁛􀍧म􀃧टं संगहृ 􀈣त􀍧म􀇓त कृ 􀃗वा भावसाधन􀃨य 􀍪व􀍬धश􀃞द􀃨योपादानं 􀍪व􀂣ा􀃨यत-े पूव􀁛􀃨य 􀍪वधानं 􀄤􀇓तपूव􀁛􀃨य भावं 􀄤􀇓तपूव􀁛ः 􀃨या􀇑द􀇓त 􀃨था􀇓नव􀆫वती􀇓त॥ एवमा􀉪 भ􀍪व􀃧य􀇓त, इ􀉪 च न ॥*॥ 􀃨तो􀃧या􀃠यहं पा􀇑दकमौदवा􀇑हं ततः 􀃦वोभूते शातनीं पातनीं च। नेतारावाग􀃍छतं धार􀍨णं राव􀍨ण ं च ततः प􀃦चा􀃗􀃨􀄟ं􀃨यते 􀃚वं􀃨यते च॥१॥*॥ इह तावत-् पा􀇑दकमौदवा􀇑हं शातनीं पातनीं धार􀍨णं राव􀍨ण􀍧म􀇓त। अकारलोपे कृ त-ेप􀆫ाव ऊ􀉫 अ􀃣लोपः 􀇑टलोप इ􀃗येते 􀍪वधयः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भवि􀃛त॥ 􀄰ं􀃨यते 􀃚वं􀃨यते। 􀍨णलोपे कृते ‘‘अ􀇓न􀇑दतां हल उपाधायाः ि􀃈ङ􀇓त’’ इ􀇓त नलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। नैता􀇓न सि􀃛त 􀄤योजना􀇓न। ‘अ􀍧स􀆨वद􀄟ाभात’् इ􀃗यनेना􀃜येता􀇓न 􀍧स􀆨ा􀇓न॥ इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्या􀃏यते वा􀃜यते। 􀍨णलोपे कृ त’े- यजाद􀈣नां 􀍩क􀇓त’ सं􀄤सारण ं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। यजा􀇑द􀍧भर􀄟 􀍩कतं 􀍪वशेष􀇓य􀃧यामः-यजा􀇑दनां यः 􀍩क􀇑द􀇓त। इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-् प􀉪􀃥या म􀉮ृ 􀃥ये􀇓त। पर􀃨य यणादेशे कृ ते पूव􀁛􀃨य न 􀄤ा􀃜नो􀇓त, ईकारयणा 􀍩कं पुनः कारणं पर􀃨य ताव􀆫व􀇓त, न पुनः पूव􀁛􀃨य?। 􀇓न􀃗य􀃗वात्। 􀇓न􀃗यः परयणादेशः। कृ तेऽ􀍪प पूव􀁛यणादेशे 􀄤􀃜ानो􀇓त, अकृ तेऽ􀍪प 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀇓न􀃗य􀃗वा􀃗परयणादेशे कृते पूव􀁛􀃨य न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀆫व􀇓त॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। ‘अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गल􀂢णम􀃛तर􀉨गल􀂢णे’ इ􀇓त। अ􀍧स􀆨􀃗वा􀉮व􀇑हर􀉨गल􀂢ण􀃨य परयणादेश􀃨या􀃛तर􀉨गल􀂢णः पूव􀁛यणादेशो भ􀍪व􀃧य􀇓त। अव􀃦यं चैषा प􀇐रभाषा आ􀄮􀇓यत􀃥या 􀃨वराथ􀁛म्। क􀅧या􀁛 ह􀅧य􀈶􀇓त ‘उदा􀃗तयणो ह􀃣पूवा􀁛त’ ् इ􀃗येष 􀃨वरो यथा 􀃨यात्॥ आर􀃟यमाणे 􀃗वि􀃨मन् योगे 􀇓न􀃗यः पूव􀁛यणादेशः। कृतेऽ􀍪प परयणादेशे 􀄤ा􀃜नो􀇓त, अकृतेऽ􀍪प॥ परयणादेशोऽ􀍪प 􀇓न􀃗यः। कृतेऽ􀍪प पूव􀁛यणादेशे 􀄤ा􀃜नो􀇓त, अकृतेऽ􀍪प॥ एवं त􀇑ह􀁛 योऽ􀄟ोदा􀃗तयण् तदा􀄮यः 􀃨वरो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ ‘‘􀃨वर􀍪वधौ 􀃥य􀃑जनम􀍪व􀉮यमानव􀆫व􀇓त’ इ􀇓त नाि􀃨त 􀃥यवधानम्॥ सा त􀇑ह􀁛 एषा प􀇐रभाषा कत􀁛􀃥या॥ ननु चेयम􀍪प कत􀁛􀃥या-‘‘अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गल􀂢णम􀃛तर􀉨गल􀂢णे’’ इ􀇓त॥ बहु 􀄤योजनैषा प􀇐रभाषा। अव􀃦यमषे ा कत􀁛􀃥या॥ 􀄤􀃗य􀉨गवत􀈸 लोको ल􀃪यते। त􀉮यथा-पु􀇽षोऽयं 􀄤ात􀇽􀃗थाय या􀃛य􀃨य 􀄤􀇓तशर􀈣रं काया􀁛􀍨ण ता􀇓न ताव􀃗करो􀇓त, ततः सु􀇿दाम,् ततः संबि􀃛धनाम्॥ 􀄤ा􀇓तप􀇑दकं चा􀃜युप􀇑द􀃧टं सामा􀃛यभूतेऽथ􀈶 वत􀁛ते। सामा􀃛ये वत􀁛मान􀃨य 􀃥यि􀃈त􀇽पजायते॥ 􀃥य􀃈त􀃨य सतो 􀍧ल􀉨गसं􀃉या􀃟यामि􀃛वत􀃨य बा􀃩येनाथ􀈶न योगो भव􀇓त॥ ययैव चाऽऽनुपू􀃥या􀁛ऽथा􀁛नां 􀄤ादुभा􀁛वतयैव श􀃞दानाम􀍪प। त􀉮व􀃗काय􀈷र􀍪प भ􀍪वत􀃥यम ्॥ इमा􀇓न त􀇑ह􀁛 􀄤योजना􀇓न-पटय􀇓त अवधीत् बहुख􀉪वकः॥ पटय􀇓त लघयती􀇓त 􀍨ण􀍬च 􀇑टलोपे कृते ‘अत उपधायाः’ इ􀇓त वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न अवधी􀇑द􀃗यकारलोपे कृ त े ‘‘ अतो हलादेल􀁛घोः’’ इ􀇓त वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀃛न भव􀇓त॥ बहु ख􀉪वक इ􀇓त ‘‘आपोऽ􀃛यतर􀃨याम’्’ इ􀇓त 􀇿􀃨व􀃗वे कृ ते ‘‘􀄱􀃨वा􀃛तेऽ􀃛􀃗या􀃗पवू 􀁛म’्’ इ􀃗येष 􀃨वरः इह वैयाकरणः सौव􀃦व इ􀇓त 􀃡वोः 􀃨था􀇓नव􀆫ावादायावौ 􀄤ा􀃜नुत􀃨तयोः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ ॥*॥ अचः पूव􀍪􀁛 व􀂣ानादैचोः 􀍧स􀆨म्॥*॥ योऽना􀇑द􀃧टादचः पूव􀁛􀃨त􀃨य 􀍪व􀍬ध ं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀆫ावः। आ􀇑द􀃧टा􀃍चषै ोऽचः पूव􀁛ः॥ अच इ􀇓त प􀃑चमी। अचः पूव􀁛􀃨य॥ न 􀄦ूमः यत् ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टम􀃏􀄒हणं त􀃗प􀃑चमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टं कत􀁛􀃥यम-इ् 􀇓त॥ अ􀃛य􀃍च न कत􀁛􀃥यम्। यदेवादः ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टम􀃏􀄒हणम, ् त􀃨य 􀇑द􀃈श􀃞दैय􀈾गे प􀃑चमी भव􀇓त- अजादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः पूव􀁛􀃨य 􀍪व􀍬ध ं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀆫व􀇓त। कु तः पूव􀁛􀃨य?॥अच इ􀇓त॥ त􀉮यथा- आदेशः 􀄤थमा􀇓न􀇑द􀁛􀃧टः, त􀃨य 􀇑दवछ􀃞दैय􀈾गे प􀃑चमी भव􀇓त- अजादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः पूव􀁛􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नब􀆫व􀇓त। कुतः पूव􀁛􀃨य? आदेशा􀇑द􀇓त। त􀄟ादेशल􀂢णं काय􀉍 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। वा􀃡वोः। अ􀃚व􀃡व􀈾ः। ‘‘लोपो 􀃥योव􀁛􀍧ल’’ अजादेशः पर􀇓न􀍧म􀃗तकः पूव􀁛􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀄤􀃗य􀍧स􀆨ो भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ अ􀍧स􀆨वचनाि􀃗स􀆨􀍧म􀇓त चेदु􀃗सग􀁛ल􀂢णानामनुदेशः कत􀁛􀃥यः। प􀉪􀃥या मृद􀃥ये􀇓त॥ ना􀃛य􀃨या􀍧स􀆨वचनाद􀃛य􀃨य भावः। न 􀃩य􀃛य􀃨या􀍧स􀆨􀃗वाद􀃛य􀃨य 􀄤ादुभा􀁛वो भव􀇓त॥ त􀉮यथा- न􀇑ह देवद􀃗त􀃨य ह􀃛त􀇐र हते देवद􀃗त􀃨य 􀄤ादुभा􀁛वो भव􀇓त॥ 􀍪वषम उप􀃛यासः। यु􀃈तं त􀄟 यदेकादेशा􀃨􀄟ं तु􀃈शा􀃨􀄟े अ􀍧स􀆨ं 􀃨यात, ् अ􀃛यद􀃛यि􀃨मन्। इह पुनरयु􀃈तम्। कथं 􀇑ह तदेव नाम ति􀃨म􀃛न􀍧स􀆨ं 􀃨यात?् ॥ तदेव चा􀍪प ति􀃨म􀃛न􀍧स􀆨ं भव􀇓त॥ व􀃪य􀇓त 􀃩याचाय􀁛ः*􀍬चणो लु􀍩क त􀄒हणानथ􀁛􀃈यं संघात􀃨या􀄤􀃗यय􀃗वा􀃗तलोप􀃨य चा􀍧स􀆨􀃗वात*् इ􀇓त। 􀍬चणो लुक् 􀍬चणो लु􀃈येवा􀍧स􀆨ो भव􀇓त॥ ॥*॥ कामम􀇓त􀇑द􀃦यतां वा स􀃍चास􀃍चा􀍪प नेह भारोऽि􀃨त। क􀃣􀃜यो 􀇑ह वा􀃈यशेषो वा􀃈यं व􀃈तय􀁛धीनं अथवा व􀇓त􀇓नद􀈶शोऽयम् । कामचार􀃦च व􀇓त􀇓नद􀈶शे वा􀃈यशेषं समथ􀁛􀇓यतुम्। त􀉮यथ- ा ‘उशीनरव􀃛म􀄡ेषु यवाः’ सि􀃛त, न स􀃛ती􀇓त॥ ‘मातृवद􀃨याः कलाः’ सि􀃛त, न स􀃛ती􀇓त॥ एव􀍧महा􀍪प- 􀃨था􀇓नव􀆫व􀇓त, 􀃨था􀇓नव􀃛न भवती􀇓त वा􀃈यशेषं समथ􀁛􀇓य􀃧यामहे। इह ताव􀃗प􀉪􀃥या मृ􀉮􀃥ये􀇓त यथा 􀃨था􀇓न􀇓न यणादेशो भव􀇓त, एवमादेशेऽ􀍪प भवती􀇓त। इहेदानीं वा􀃡वोर􀃚व􀃡व􀈾􀇐र􀇓त यथा 􀃨था􀇓न􀇓न यलोपो न भव􀇓त, एवमादेशेऽ􀍪प न भवती􀇓त॥ 􀍩कं पुनरन􀃛तर􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀆫ावः, आहोि􀃨व􀃗पूव􀁛मा􀄟􀃨य?॥ एकाननुदा􀃗त-लुनी􀃩य􀄟 पुनी􀃩य􀄟 इ􀇓त। ‘‘अनुदा􀃗तं पदमेकवज􀁛म’’् इ􀃗येष 􀃨वरो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀉮􀍪वगु􀃨वर-प􀃑चार􀃗􀃛यः दशार􀃗􀃛यः। ‘‘इग􀃛तकाल-’’ इ􀃗येष 􀃨वरो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘‘􀇓त􀍫ङ चोदा􀃗तव􀇓त’’ इ􀃗येष 􀃨वरो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ पूव􀁛मा􀄟􀃨ये􀇓त चेदुपधा􀄱􀃨व􀃗वं व􀃈त􀃥यम्। वा􀇑दतव􀃛तं 􀄤योिजतवान-अ् वीवद􀉮वीणां प􀇐रवादके न॥ 􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त ?॥ योऽसौ णौ 􀍨णलु􀁛􀃜यते त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮 􀄱􀃨व􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ गु􀇽सं􀂣ा च न 􀍧स􀆨य􀇓त। 􀃦ले􀃧मा३􀃋न। 􀍪प􀄟ा३􀃋न। दा३􀃚य􀃦व। मा३􀃚व􀃦व। ‘‘हलोऽ􀃛तराः संयोगः’’ इ􀇓त संयोगसं􀂣ा, ‘‘संयोगे गु􀇽’’ इ􀇓त गु􀇽सं􀂣ा, ‘‘गुरोरनृतः’’ इ􀇓त 􀃜लुतो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ननु च य􀃨या􀃜यन􀃛तर􀃨य 􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त 􀃨था􀇓नव􀆫ावः, त􀃨या􀃜यन􀃛तरल􀂢णो 􀍪व􀍬धः संयोगसं􀂣ा एकादेश􀃨योपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। 􀄮ायसौ, गौमतौ, चातुरौ, आनडुहौ, पादे, उदवाहे। एकादेशे कृते नुमामौ प􀆫ाव ऊ􀍫ड􀃗येते 􀍪वधयः 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥ 􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚यि􀃛त?॥ नैष दोषः॥ य􀃗तावदु􀃍यत-े *उभय􀇓न􀍧म􀃗त􀃗वा􀉮* इ􀇓त॥ इह य􀃨य 􀄒ामे नगरे वा अनेकं काय􀉍 भव􀇓त, श􀃈नो􀃗यसौ ततोऽ􀃛यतरतो 􀃥यपदे􀃧टुम्। त􀉮यथा-‘गु􀇽􀇓न􀍧म􀃗तं वसामः’ इ􀇓त, यद􀃜यु􀃍यत-े *उभयादेश􀃗वा􀃍च*इ􀇓त। इह यो 􀉮वयोः ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧टयोः 􀄤स􀉨गे भव􀇓त, लभतेऽसाव􀃛यतरतो 􀃥यपदेशम्। त􀉮यथ-ादेवद􀃗त􀃨य पु􀄟ः, देवद􀃗तायाः पु􀄟 इ􀇓त॥ अथ हलचोरादेशः 􀃨था􀇓नव􀉮 भव􀇓त, उताहो न। ॥*॥ हलचोरादेशः 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀉮􀍪वंशतेि􀃨तलोप एकादेशः॥*॥ हलचोरादेशः 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀉮􀍪वंशतेि􀃨तलोपे एकादेशो व􀃈त􀃥यः। 􀍪वंशकम्। 􀍪वंश शं तम॥् 􀃨थूलाद􀈣नां यणा􀇑दलोपे अवादेशो व􀃈त􀃥यः। 􀃨थवीयान,् दवीयान्॥ केकय􀍧म􀄟􀃡वो􀇐रयादेशे ए􀃗वं न 􀍧स􀃚य􀇓त। कैकेयः। मै􀄟ेयः। अची􀃗ये􀃗वं न 􀍧स􀃚य􀇓त॥ उ􀃗तरलोपे च दोषो भव􀇓त॥ द􀃚युप􀍧स􀃈ताः स􀃈तवो द􀍬धस􀃈तवः। अची􀇓त यणादेशः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। य􀉨लोपे य􀍨णय􀉨ङुवङो न 􀍧स􀃚यि􀃛त। चे􀃍यः, ने􀃛यः, चे􀍯􀂢यः, चे􀍩􀄐यः, लोलुवः, पोपुवः। अची􀇓त, अ􀃨था􀇓नव􀃗􀃗वे य􀉨लोपे गुणवृ􀉮􀃚योः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। लोलुपः, पोपुवः सर􀈣सृपः मर􀈣मृज इ􀇓त॥ 􀍩कं पुनरा􀄮ीयमाणायां 􀄤कृतौ 􀃨था􀇓नव􀆫व􀇓त, आहोि􀃨वद􀍪वशेषेण?। ॥*॥ अ􀍪वशेषेण 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃣लोपयणादेश े गु􀇽􀍪व􀍬धः॥*॥ अ􀍪वशेषेण 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃣लोपयणादेशयोगु􀁛􀇽􀍪व􀍬धन􀁛 􀍧स􀃚य􀇓त। 􀃦ले􀃧मा३􀃋न। 􀍪प􀃗ता३􀃚न। दा३􀃚य􀃚न। मा३􀃚व􀃦व। ‘हलोऽन􀃛तराः संयोगः’ इ􀇓त संयोगसं􀂣ा, ‘‘संयोगे गु􀇽’’ इ􀇓त गु􀇽सं􀂣ा ‘गुरोः’ 􀃈सलोपे लु􀃊व􀃈त􀃥यः। अदु􀃊ध, अदु􀃊धाः। ‘लु􀃊वा दुह􀇑दह􀍧लहगुहामा􀃗मनेपदे द􀃛􀃗य’ े इ􀇓त॥ ह􀃛तेघ􀁛􀃗वं व􀃈त􀃥यम्। 􀃋नि􀃛त 􀃋न􀃛तु अ􀃋नन्॥ अ􀃨तु त􀃩या􀄮􀁛 ीयमाणायां 􀄤कृ ता􀍪व􀇓त॥ 􀄒हणेषु 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃏ज􀃊􀃚या􀇑दषु आदेश􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ 􀇓नरा􀉮य, समा􀉮य। ‘अदो जि􀃊ध􀃣य􀁛प् 􀇓त 􀍩क􀇓त’ इ􀇓त अदो जि􀃊धभावः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ यलोपो-वा􀃡वोः। अ􀃚व􀃡व􀈾ः। ‘लोपो 􀃥योव􀁛􀍧ल’ इ􀇓त यलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ उलोप-अकु 􀍪व􀁛 आशाम-् अकु 􀃥या􀁛शाम्। ‘􀇓न􀃗यं करोतेः’ ‘ये च’ इ􀃗युकारलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ई􀃗व-अलु􀇓न आशाम-्अलु􀃛याशाम्। ‘ई ह􀃣यघोः’ इती􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अनुना􀍧सका􀃗व। अज􀍯􀂣 आशाम-् अज􀃫याशाम्। ‘‘ये 􀍪वभाषा’ इ􀃗यनुना􀍧सका􀃗व ं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ राया􀃗व􀃨य च 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। रा􀇓य आशाम-् रा􀃡याशाम्। ‘रायो ह􀍧ल’ इ􀃗या􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ द􀈣घ􀈶 यलोप􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। सौय􀈶 नाम 􀇑हमवतः 􀄮ृ􀉨ग,े त􀉮वान् सौय􀈸 􀇑हमवा􀇓न􀇓त। सौ इ􀃛ना􀄮ये द􀈣घ􀈶􀃗वे कृते ई􀇓त यलोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। आ􀄮ीयते त􀄟 􀄤कृ􀇓त􀃨त􀍪􀆨त इ􀇓त॥ सव􀈶षामेष प􀇐रहारः। उ􀃈तं 􀍪व􀍬ध􀄒हण􀃨य 􀄤योजनम-्􀍪व􀍬धमा􀄟े 􀃨था􀇓नव􀉮यथा 􀃨यादना􀄮ीयमाणायाम ् ननु चो􀃈तम ् अ􀍪वशेषेण 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃣लोपयणादेशे गु􀇽􀍪व􀍬ध􀉮􀁛􀍪वव􀁛चनादय􀃦च 􀃈सलोपे 􀄤􀇓तषेध े नैष दोषः। य􀃗तावदु􀃍यत*े अ􀍪वशेषेण 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃣लोपयणादेशे गु􀇽􀍪व􀍬धः*इ􀇓त। उ􀃈तमेतत*् न यद􀃜यु􀃍यत*े 􀉮􀍪वव􀁛चनादय􀃦च 􀄤􀇓तषेध े व􀃈त􀃥याः इ􀇓त उ􀃍य􀃛ते 􀃛यास एव॥ *􀃈सलोपे लु􀃊वचनम*् इ􀇓त। 􀍩􀄐यते 􀃛यास एव॥ *ह􀃛तेघ􀁛􀃗वम*् इ􀇓त*। स􀃜तमे प􀇐रहारं व􀃪य􀇓त॥ अचः परि􀃨म􀃛पवू 􀁛􀍪वधौ॥५७॥ पदा􀃛त􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀃗यु􀃍यते। त􀄟 वेत􀃨वा􀇓न􀇓त 􀇽ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अकारा􀃛तमेत􀆫सं􀂣ां 􀄤􀇓त। पदसं􀂣ा ं 􀄤􀇓त सकारा􀃛तम्॥ ननु चैवं 􀍪व􀂣ायत-े यः सं􀄤􀇓त पदा􀃛त इ􀇓त॥ अयं च 􀍪व􀍬धश􀃞दोऽ􀃨􀃗येव कम􀁛साधनः-􀍪वधीयते 􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त॥ अि􀃨त च भावसाधनः-􀍪वधानं 􀍪व􀍬ध􀇐र􀇓त। त􀄟 भावसाधन􀃨य 􀍪व􀍬धश􀃞द􀃨योपादाने एष दोषो भव􀇓त॥ इह च- 􀄦􀃩मब􀃛􀃚वा, 􀄦􀃩मब􀃛􀃚वै। धकार􀃨य ज􀃦􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अि􀃨त पुनः 􀍩कं 􀍬च􀆫ावसाधन􀃨य 􀍪व􀍬धश􀃞द􀃨योपादाने सती􀃧टं संगृह􀈣तम, ् आहोि􀃨व􀆧ोषा􀃛तमेवे􀇓त॥?॥ अ􀃨ती􀃗याह॥ इह का􀇓न सि􀃛त, या􀇓न सि􀃛त॥ कौ 􀃨तः, यौ 􀃨त इ􀇓त॥ योऽसौ पदा􀃛तो यकारो नैवं 􀍪व􀂣ायत-े पद􀃨या􀃛तः पदा􀃛तः, पदा􀃛त􀃨य 􀍪व􀍬धः पदा􀃛त􀍪व􀍬धः, पदा􀃛त􀍪व􀍬ध ं 􀄤ती􀇓त॥ पदे अ􀃛तः पदा􀃛तः, पदा􀃛त􀃨य 􀍪व􀍬धः पदा􀃛त􀍪व􀍬धः पदा􀃛त􀍪व􀍬ध ं 􀄤ती􀇓त॥ अथवा- यथैवा􀃛या􀃛य􀍪प पदकाया􀁛􀃖युप􀃜लव􀃛ते- 􀇽􀃗वं ज􀃦􀃗वं च। एव􀍧मदम􀍪प पदकाय􀁛मुप􀃜लो􀃧यते॥ परे यलोप􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नव􀆫वती􀃗यु􀃍यते। त􀄟 त‘े अ􀃜सु यायावरः 􀄤वपेत 􀍪प􀃖डान’ ् नैष दोषः। नैवं 􀍪व􀂣ायते- वरे यलोप􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त॥ अवण􀁛लोप􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त, यलोप􀍪व􀍬धं च 􀄤ती􀇓त॥ अथवा योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ‘वरे लु􀃜तं न 􀃨था􀇓नवत’्। ततो ‘यलोप􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नव􀉮’ इ􀇓त। नैतदि􀃨त। 􀃈वौ लु􀃜तं न 􀃨था􀇓नवत्॥ नैतदि􀃨त। उपधा􀃗व􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नवत्॥ इदं त􀇑ह-􀁛 क􀃖डूयतेः ि􀃈तच।् 􀄦ा􀃩मणक􀃖डू􀇓तः, 􀂢􀇒􀄟यक􀃖डू􀇓तः॥ ॥􀄤􀇓तषेधे 􀃨वरद􀈣घ􀁛यलोपेषु लोपाजादेशो न 􀃨था􀇓नवत्॥ ॥*॥ 􀄤􀇓तषेधे 􀃨वरद􀈣घ􀁛यलोप􀍪व􀍬धषु लोपाजादेशो न 􀃨था􀇓नव􀆫वती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ 􀃨वर-आक􀍪ष􀁛कः। िजह􀈣ष􀁛कः॥ यो 􀃩य􀃛य आदेशः 􀃨था􀇓नवदेवासौ भव􀇓त- प􀃑चार􀃗􀃛यो दशार􀃗􀃛यः॥ द􀈣घ􀁛-􀄤􀇓तद􀈣􀃗ना􀄤􀇓तद􀈣􀃗ने। यो 􀃩य􀃛य आदेशः, 􀃨था􀇓नवदेवासौ भव􀇓त-􀍩कय􀈾ः। 􀍬गय􀈾ः। द􀈣घ􀁛॥ न व􀃈त􀃥यम्। इह 􀇑ह लोपोऽ􀍪प 􀄤कृ त,ः आदेशोऽ􀍪प। 􀍪व􀍬ध􀄒हणम􀍪प 􀄤कृ तमनुवत􀁛त,े द􀈣घा􀁛दयोऽ􀍪प 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦य􀃛ते। के वल ं त􀄟ा􀍧भस􀃠ब􀃛धमा􀄟ं कत􀁛􀃥यम-् 􀃨वरद􀈣घ􀁛यलोप􀍪व􀍬धषु लोपाजादेशो आनुपू􀃥य􀈶ण सि􀃛न􀍪व􀃧टानां यथ􀃧े टं संब􀃛धः श􀃈यते कतु􀁛म्। न चैता􀃛यानुपू􀃥य􀈶ण सि􀃛न􀍪व􀃧टा􀇓न ॥ अनानुपू􀃥य􀈶णा􀍪प सि􀃛न􀍪व􀃧टानां यथे􀃧टम􀍧भसंब􀃛धो भव􀇓त॥ त􀉮यथा- अन􀉬वाहमुदहा􀇐र या 􀃗वं हर􀍧स 􀍧शरसा कु􀃠भं, भ􀍬ग􀇓न साचीनम􀍧भधाव􀃛तम􀄡ा􀂢ी􀇐र􀇓त। त􀃨य यथे􀃧टम􀍧भसंब􀃛धो भव􀇓त- नैतदि􀃨त। यलोप􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नवत्॥ नैतदि􀃨त। द􀈣घ􀁛􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नवत ्॥ इदं त􀇑ह-􀁛 लावयतेल􀈿ः। पावयतेः पौः॥ नैतदि􀃨त। अकृ􀃗वा वृ􀉮􀃚यावादेशौ 􀍨णलोपः। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन वृ􀍪􀆨भ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त॥ इदं त􀇑ह􀁛-लवमाच􀃧टे लवय􀇓त। लवयतेर􀄤􀃗यये लौः पौः। 􀃨था􀇓नव􀆫ावात् णे􀇽􀉫 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃈वौ 􀃈वौ 􀍨णलोपः णावकारलोपः. त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावादू􀉫 न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। नैवं 􀍪व􀂣ायते- 􀃈वौ लु􀃜तं न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त॥ कथं त􀇑ह􀁛 􀃈वौ 􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त॥ नैतदि􀃨त। व􀃪य􀃗येतत-् *फले लु􀃊वचनानथ􀁛􀃈यं 􀄤कृ 􀃗य􀃛तर􀃗वा􀉮* इ􀇓त। इदं त􀇑ह-􀁛 प􀃑च􀍧भः प􀉪वी􀍧भ 􀄐􀈧तः प􀃑चपटु ः, दशपटु 􀇐र􀇓त॥ भ􀃨ये􀃗यु􀃍यते। यजादौ च भसं􀂣ा भव􀇓त॥ एवं त􀇑ह-􀁛 ‘ठ􀃈छसो􀃦च’ इ􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ ठ􀃈छसो􀃦चे􀃗यु􀃍यते। न चा􀄟 ठ􀃈छसौ प􀃦यामः॥ ‘न लुमता ति􀃨मन’् इ􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢ण􀃨य 􀄤􀇓तषेधः॥ न ख􀃣व􀃜यव􀃦यं ठगेव 􀄐􀈧त􀄤􀃗ययः, 􀄐􀈧ता􀉮यथा􀁛 एव वा त􀍪􀆨ताः॥ नैतदि􀃨त द􀈣घ􀁛􀍪व􀍬धं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नवत्॥ नैतदि􀃨त। यलोप􀍪व􀍬ध ं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नवत्॥ ॥च􀉨प􀇐र􀇓न􀄱ास􀁛 े चोपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम॥् वा􀇑दतव􀃛तं 􀄤योिजतवान् अवीवद􀉮वीणां प􀇐रवादके न॥ 􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त?॥ योऽसौ णौ 􀍨णलु􀁛􀃜यत े त􀃨य 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀉮􀄢􀃨व􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ननु चैतद􀃜युपधा􀃗व􀍪व􀍬ध ं 􀄤􀇓त न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀃗येव 􀍧स􀆨म्॥ 􀄤􀃗यय􀍪वधा􀍪व􀇓त। इह मा भूत-्पटय􀇓त लघयती􀇓त॥ कु 􀃗वे चोपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। अच􀁛यतेरक􀁛,ः मच􀁛यतेम􀁛क􀁛 ः॥ नैत􀉮 घञ􀃛तम्। औणा􀇑दक एष कश􀃞द􀃨ति􀃨म􀃛ना􀃧ट􀍧मकं कु􀃗वम्॥ पूव􀁛􀄟ा􀍧स􀆨े च न 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त व􀃈त􀃥यम् ॥ 􀃈सलोप सलोपे 􀄤योजनम्। अदु􀃊ध, अगु􀃊धाः। ‘लु􀃊वा दुह􀇑दह􀍧लहगुहामा􀃗मनेपदे द􀃛􀃗य’ े इ􀇓त ॥*॥ दध आकारलोप आ􀇑दचतुथ􀁛􀃗व े 􀄤योजनम॥् *॥ ध􀃗से ध􀉮􀃚वे ध􀉮􀃚व􀍧म􀇓त। ‘दध􀃨तथो􀃦च’ इ􀇓त चकारो न कत􀁛􀃥यो भव􀇓त॥ ॥*॥ हलो यमां य􀍧म लोप े 􀄤योजनम॥् *॥ हलो यमां य􀍧म लोपे 􀄤योजनम्। आ􀇑द􀃗यः। ‘हलो यमां य􀍧म लोपः’ 􀍧स􀆨ो भव􀇓त॥ अ􀃣लोप􀍨णलोपौ संयोगा􀃛तलोप􀄤भृ􀇓तषु 􀄤योजनम्॥ पाप􀃍यतेः पापि􀃈तः । याय􀃏यतेया􀁛यि􀃧ट।ः 􀉮􀍪वव􀁛चनाद􀈣􀇓न च न प􀇑ठत􀃥या􀇓न भवि􀃛त। पूव􀁛􀄟ा􀍧स􀆨ेनैव 􀍧स􀆨ा􀇓न भवि􀃛त॥ संयोगा􀇑दलोपे-का􀃈यथ􀁛म् वा􀃨यथ􀁛म्। ‘􀃨कोः संयोगा􀉮योर􀃛ते च’ इ􀇓त लोपः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ल􀃗वम-् 􀇓नगाय􀁛त े 􀇓नगा􀃣यत।े ‘अ􀍬च 􀍪वभाषा’ इ􀇓त ल􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ण􀃗व- माषवपनी 􀄭ी􀇑हवपनी। ‘􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛त􀃨य’ इ􀇓त ण􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। न पदा􀃛त􀉮􀍪वव􀁛चन०॥ ॥*॥ आदेशे 􀃨था􀇓नवदनुदेशा􀃗त􀉮वतो 􀉮􀍪वव􀁛चनम ्॥*॥ ॥*॥ अ􀃏􀄒हणं तु 􀂣ापकं 􀇾प􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨य॥*॥ यदयम􀃏􀄒हणं करो􀇓त तज् 􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-􀇾पं 􀃨था􀇓नव􀆫वती􀇓त॥ कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?् ॥ अ􀃏􀄒हण􀃨यैत􀃗􀄤योजनम-् इह मा भूत-्जे􀄓ीयत,े दे􀃚मीयते। य􀇑द च 􀇾पं 􀃨था􀇓नव􀆫व􀇓त, ततोऽ􀃏􀄒हणमथ􀁛􀆫व􀇓त। अथ 􀇑ह काय􀁛म,् नाऽथ􀈾􀃏􀄒हणेन। भव􀃗येवाऽ􀄟 􀉮􀍪वव􀁛चनम्॥ त􀄟 गाङः 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। अ􀍬धजगे। इवणा􀉍􀃟यासता 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नामधातु-भवन􀍧म􀃍छ􀇓त भवनीय􀇓त, भवनीयतेः सन् 􀇒बभवनी􀇓यष􀇓त॥ ॥*॥ 􀄤􀃗यय इ􀇓त चेत् कॄ 􀃗येज􀃛तनामधात􀃧ुव􀃟यास􀇾पम्॥*॥ 􀄤􀃗यय इ􀇓त चेत् कॄ􀃗येज􀃛तनामधातु􀃧व􀃟यास􀇾पं न 􀍧स􀉮􀃚य􀇓त। 􀇑दवादय एके प􀇐र􀇿ताः॥ एवं त􀇑ह-􀁛 􀉮􀍪वव􀁛चन􀇓न􀍧म􀃗ते अ􀃍यजादेशः 􀃨था􀇓नव􀉮-इ􀇓त व􀃪या􀍧म॥ स त􀇑ह􀁛 􀇓न􀍧म􀃗तश􀃞द उपादेयः। न 􀃩य􀃛तरेण 􀇓न􀍧म􀃗तश􀃞दं 􀇓न􀍧म􀃗ताथ􀈾 ग􀃠यते॥ अ􀃛तरेणा􀍪प 􀇓न􀍧म􀃗तश􀃞दं 􀇓न􀍧म􀃗ताथ􀈾 ग􀃠यते। त􀉮यथा-‘द􀍬ध􀄟पुसं 􀄤􀃗य􀂢ो 􀃏वरः’ 􀃏वर􀇓न􀍧म􀃗त􀍧म􀇓त ग􀃠यते॥ ‘न􀉬वलोदकं पादरोगः’ पादरोग􀇓न􀍧म􀃗त􀍧म􀇓त ग􀃠यते। ‘‘आयुघृ􀁛तम’ ् अथवा अकारो म􀃗वथ􀈸यः। 􀉮􀍪वव􀁛चनमि􀃨म􀃛नि􀃨त सोऽयं 􀉮􀍪वव􀁛चनः, 􀉮􀍪वव􀁛चने इ􀇓त॥ एवम􀍪प न 􀂣ायते-􀍩कय􀃛तमसौ कालं 􀃨था􀇓नव􀆫वती􀇓त॥ एवं त􀇑ह-􀁛 􀄤􀇓तषेधः 􀄤कृ तः सोऽनुव􀇓त􀁛􀃧यते॥ ‘न पदा􀃛त􀉮􀍪वव􀁛चन-’ इ􀇓त॥ 􀉮􀍪वव􀁛चन􀇓न􀍧म􀃗ते अ􀍬च आदेशो न भवती􀇓त॥ एवम􀍪प न 􀂣ायते-􀍩कय􀃛तमसौ कालमादेशो न भवती􀇓त॥ यः पुनराह-􀉮􀍪वव􀁛चने कत􀁛􀃥य इ􀇓त, कृते त􀃨य 􀉮􀍪वव􀁛चने अजादेशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ एवं त􀇑ह-􀁛 उभयमनेन 􀍩􀄐यत-े 􀄤􀃗यय􀃦च 􀍪वशे􀃧यत,े 􀉮􀍪वव􀁛चनं च॥ कथं पुनरेके न य􀃗नेनोभयं ल􀃟यम?् ॥ एकशेष􀇓नद􀈶शात्॥ एकशेष􀇓नद􀈶शोऽयम-􀉮् 􀍪वव􀁛चनं च 􀉮􀍪वव􀁛चन􀃦च 􀉮􀍪वव􀁛चनम्। 􀉮􀍪वव􀁛चने कत􀁛􀃥य, े ॥*॥ 􀉮􀍪वव􀁛चन􀇓न􀍧म􀃗तेऽ􀍬च 􀃨था􀇓नव􀇑द􀇓त चे􀃖णौ 􀃨था􀇓नव􀉮वचनम ्॥*॥ ॥*॥ओः पुयि􀃖जषु वचनं 􀂣ापकं णौ 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨य॥*॥ यदयम-् ‘‘ओः पुय􀃖􀃏यपर’े ’ इ􀃗याह, तज् 􀂣ापय􀃗याचाय􀈾-भव􀇓त णौ 􀃨था􀇓नव􀆫ाव इ􀇓त॥ पपतुः, पपुः। त􀃨थतु􀃨त􀃨थुः॥ ज􀃊मतुज􀁛􀃊मुः॥ आ􀇑टटत ् आ􀍧शशत्। च􀄐तु􀃦च􀄐􀇐ु र􀇓त। आ􀃣लोपोपधालोप􀍨णलोपयणादेशेषु कृते􀃧वन􀃍क􀃗वा􀉮 􀉮􀍪वव􀁛चनं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ावा􀆫व􀇓त॥ स पूव􀁛􀄤􀇓तषेधो न प􀇑ठत􀃥यो भव􀇓त॥ 􀃨था􀇓नव􀆫ाव एव 􀃏यायान्। पूव􀁛􀄤􀇓तषधे े 􀇑ह सतीदं व􀃈त􀃥यं 􀃨यात-् *ओदौदादेश􀃨य उ􀆫व􀇓त ममा􀍪प त􀃩यु􀃗􀁛 वं पराथ􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त-‘उ􀃗पर􀃨यातः, 􀇓त च’ इ􀇓त। इ􀃗􀃗वम􀍪प 􀃗वया व􀃈त􀃥यम्। य􀃗समाना􀄮य ं तदथम􀁛 -् उि􀃗पप􀍪वषते सं􀇓यय􀍪वषती􀃗येवमथ􀁛म्। त􀃨मा􀃗􀃨था􀇓नव􀇑द􀃗येष एव प􀂢ो 􀃏यायान्। 􀉮􀍪वव􀁛वचनेऽ􀍬च॥ इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चते 􀃥याकरणमहाभा􀃧ये 􀄤थम􀃨या􀃚याय􀃨य 􀄤थमे पादेऽ􀃧टममाि􀃩नकम्॥ [*लोपसं􀂣ायाम*् अथ􀁛􀃨य सं􀂣ा कत􀁛􀃥या। श􀃞द􀃨य माभू􀇑द􀇓त॥ सतोऽदश􀁛न􀃨य सं􀂣या भ􀍪वत􀃥यम,् सं􀂣या चादश􀁛नं भा􀃥यत,े तदेत􀇑दतरेतरा􀄮यं भव􀇓त। इतरेतरा􀄮या􀍨ण च काया􀁛􀍨ण न 􀄤क􀃣प􀃛ते॥ सतोऽ􀃜यु􀃈तम-् *􀍧स􀆨ं तु 􀇓न􀃗यश􀃞द􀃗वा􀉮* इ􀇓त। 􀇓न􀃗याः श􀃞दाः। 􀇓न􀃗येष ु श􀃞देषु सतोऽदश􀁛न􀃨य सं􀂣ा सव􀁛􀄤स􀉨ग􀃨तु भव􀇓त। सव􀁛􀃨यादश􀁛न􀃨य लोपसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ सव􀁛􀃨या􀃛य􀄟ा􀇺􀃧ट􀃗वात्। सव􀈾 􀇑ह श􀃞दो यो य􀃨य 􀄤योग􀍪वषयः, स ततोऽ􀃛य􀄟 न 􀇺􀃦यते। 􀄟पु जतु इ􀃗य􀄟ाणोऽदश􀁛नम्। त􀄟 ‘अदश􀁛नं लोपः’ इ􀇓त लोपसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ त􀄟 􀄤􀃗ययल􀂢णं काय􀉍 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। ‘अचो ि􀃑ण􀇓त’ इ􀇓त वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैष दोषः। ि􀃑ण􀃗य􀉨ग􀃨याचो वृ􀍪􀆨􀇽􀃍यते। य􀃨मा􀃗􀄤􀃗यय􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द 􀄤􀃗ययेऽ􀉨गं भव􀇓त। य􀃨मा􀃍चा􀄟 􀄤􀃗यय􀍪व􀍬धः, न तत ् 􀄤􀃗यये परतः। य􀃍च 􀄤􀃗यये परतः, न त􀃨मा􀃗􀄤􀃗यय􀍪व􀍬धः॥ ि􀃈वप􀃨त􀃩य􀁛दश􀁛नम्। त􀄟 ‘अदश􀁛नं लोपः इ􀇓त लोपसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘त􀄟 􀄤􀃗ययल􀂢ण􀄤􀇓तषेधः’॥ त􀄟 􀄤􀃗ययल􀂢णं काय􀉍 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃨य 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः। ‘􀄱􀃨व􀃨य 􀍪प􀇓त कृ 􀇓त तुग’् भव􀇓त इ􀇓त तुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ॥*॥ 􀍧स􀆨ं तु 􀄤स􀃈तादश􀁛न􀃨य लोपसं􀂣ा􀃗वात्॥*॥ य􀇑द 􀄤स􀃈तादश􀁛न ं लोपसं􀂣 ं भवती􀃗यु􀃍यत,े 􀄒ामणीः सेनानीः-अ􀄟 वृ􀍪􀆨ः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ य􀇑द ष􀃧ठ􀈤􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀃨ये􀃗य􀃍ु यते ‘चाहलोप एवे􀃗यवधारणम’् ‘चा􀇑दलोपे 􀍪वभाषा’ अ􀄟 लोपसं􀂣ा न अथ 􀄤स􀃈तादश􀁛नं लोपसं􀂣ं भवती􀃗यु􀃍यमाने कथमेवैतत् 􀍧स􀉮􀃚य􀇓त?। को 􀇑ह श􀃞द􀃨य 􀄤स􀉨गः? य􀄟 ग􀃠यते चाथ􀈾, न च 􀄤यु􀃏यते॥ अ􀃨तु त􀇑ह 􀁛 􀄤स􀃈तादश􀁛नं लोपसं􀂣ं भवती􀃗येव॥ योऽ􀄟ाऽणः 􀄤स􀉨गः ि􀃈वपाऽसौ बा􀃚यते। अदश􀁛नं लोपः॥६०॥ लुम􀇓त 􀄤􀃗यय􀄒हणं 􀍩􀄐यत,े अ􀄤􀃗यय􀃨यैताः सं􀂣ा मा भूवि􀃛न􀇓त॥ ॥*॥ 􀄤योजनं त􀍪􀆨तलु􀍩क कंसीयपरश􀃥ययोलु􀁛􀍩क च गो􀄤कृ􀇓त􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛म ्॥*॥ त􀍪􀆨तलु􀍩क गो􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛म् । कं सीयपरश􀃥ययो􀃦च लु􀍩क 􀄤कृ 􀇓त􀇓नवृ􀃗􀃗यथ􀁛म। ् ‘ल􀃈ु त􀍪􀆨तलु􀍩क’ इ􀇓त गोर􀍪प लुक् 􀄤ा􀃜नो􀇓त, 􀄤􀃗यय􀄒हणा􀃛न भव􀇓त। ‘कंसीयपरश􀃥ययोय􀁛ञञौ लुक् च’ इ􀇓त 􀄤कृतेर􀍪प लुक् योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यते-‘गो􀇽पसज􀁛न􀃨य’ गोऽ􀃛त􀃨य 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀃨योपसज􀁛न􀃨य 􀄱􀃨वो भव􀇓त॥ ततः ‘ि􀃨􀄟याः’ 􀃨􀄟ी􀄤􀃗यया􀃛त􀃨य 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀃨योपज􀁛सन􀃨य 􀄱􀃨वो भव􀇓त॥ ततो ‘लु􀃈त􀍪􀆨तलु􀍩क’ इ􀇓त। ि􀃨􀄟या इ􀇓त वत􀁛ते। गो􀇐र􀇓त 􀇓नवृ􀃗तम्॥ ॥*॥ कंसीयपरश􀃥ययो􀍪व􀁛􀍧श􀃧ट􀇓नद􀈶शात ् 􀍧स􀆨म ्॥*॥ कंसीयपरश􀃥ययो􀍪व􀁛􀍧श􀃧ट􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। कंसीययपरश􀃥ययोय􀁛ञञौ भवत􀃦छयतो􀃦च लु􀃊भवती􀇓त॥ स चाव􀃦यं 􀍪व􀍧श􀃧ट􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। 􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प वै 􀄤􀃗यय􀄒हणे उकारसकारयोमा􀁛 भू􀇑द􀇓त। ‘कमेः सः’ कंसः परान् शृणाती􀇓त परशु􀇐र􀇓त॥ स एषोऽन􀃛याथ􀈾 􀍪व􀍧श􀃧ट􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः, 􀄤􀃗यय􀄒हणं वा कत􀁛􀃥यम्॥ * 􀉨या􀃜􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀄒हणम􀉨गभपदसं􀂣ाथ 􀉍 य􀃍छयो􀃦च लुगथ􀁛म*् इ􀇓त॥ ष􀃧ठ􀈤􀇓नद􀈶शाथ􀉍 त􀇑ह􀁛 􀄤􀃗यय􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। ष􀃧ठ􀈤􀇓नद􀈶शो यथा 􀄤क􀃣पेत॥ अ􀍩􀄐यमाणे 􀇑ह 􀄤􀃗यय􀄒हणे ष􀃧􀉫यथ􀁛􀃨या􀄤􀍧स􀍪􀆨ः 􀃨यात्॥ 􀃈व पुन􀇐रह ष􀃧ठ􀈤􀇓नद􀈶शाथ􀈶नाथ􀁛ः 􀄤􀃗यय􀄒हणेन। यावता सव􀁛􀄟ैव ष􀃧􀉫यु􀃍चाय􀁛ते-अ􀍨णञोः, त􀄡ाज􀃨य, इह न का􀍬चत-् ष􀃧ठ􀈤-‘जनपदे लुब’ ् इ􀇓त॥ ‘􀉨या􀃜􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀉮’ इ􀃗येषा प􀃑चमी 􀄤􀃗यय इ􀇓त 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣प􀇓य􀃧य􀇓त ‘ 􀄤􀃗यय􀍪व􀍬धरयम ्। न च 􀄤􀃗यय􀍪वधौ प􀃑च􀃠यः 􀄤कि􀃣पका भवि􀃛त॥ नायं 􀄤􀃗यय􀍪व􀍬धः। 􀍪व􀇑हतः 􀄤􀃗ययः 􀄤कृत􀃦चानुवत􀁛ते॥ सवा􀁛देशाथ􀉍 त􀇑ह 􀁛 􀄤􀃗यय􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्। लु􀃈􀃦लुलुपः सवा􀁛देशा यथा 􀃨युः ॥ अथ 􀍩􀄐यमाणेऽ􀍪प 􀄤􀃗यय􀄒हणे कथ􀍧मव लु􀃈􀃦लुलुपः सवा􀁛देशा ल􀃟याः?॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-लु􀃈􀃦लुलपु ः सवा􀁛देशा भव􀃛ती􀇓त। यदयं- ‘लु􀃊वा उ􀃗तराथ􀁛 त􀇑ह􀁛 􀄤􀃗यय􀄒हणं कत􀃥􀁛 यम्॥ 􀉮􀍪वतीयं कत􀁛􀃥यम्। कृ 􀃗􀃨न􀄤􀃗ययलोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णं यथा 􀃨यात, ् एकदेशलोपे मा भू􀇑द􀇓त-‘ आ􀄓ीत’ ‘लोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णम’् इतीय􀃗यु􀃍यमान-े सौरथी वैहती􀇓त गु􀇾पो􀃗तमल􀂢णः 􀃧य􀉨 􀄤स􀃏येत। नैष दोषः। नैवं 􀍪व􀂣ायते-लोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णेन भव􀇓त-􀄤􀃗यय􀃨य 􀄤ादुभा􀁛व इ􀇓त॥ 􀄤􀃗ययो ल􀂢णेन य􀃨य काय􀁛􀃨य त􀃣लु􀃜तेऽ􀍪प भव􀇓त॥ इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्स􀇓त 􀄤􀃗यये य􀃗􀄤ा􀃜नो􀇓त त􀃗􀄤􀃗ययल􀂢णं यथा 􀃨यात,् लोपो􀃗तरकालं य􀃗􀄤ा􀃜नो􀇓त 􀄒ाम􀍨णकुलं, सेना􀇓नकुल􀍧म􀃗य􀄟ौ􀃗तरप􀇑दके 􀄱􀃨व􀃗वे कृते ‘􀄱􀃨व􀃨य 􀍪प􀇓त कृ􀇓त तुक्’ इ􀇓त तुक् य􀇑द त􀇑ह-􀁛 य􀃗स􀇓त 􀄤􀃗यये 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃗􀄤􀃗ययल􀂢णेन भव􀇓त। लोपो􀃗तरकालं यत् 􀄤ा􀃜नो􀇓त, त􀃛न भव􀇓त। जगत् जनग􀇑द􀃗य􀄟 तुग् न 􀄤ा􀃜नो􀇓त, लोपो􀃗तरकालं 􀃩य􀄟 तुगागमः। त􀃨मा􀃛नाथ􀁛 एवमथ􀈶न क􀃨मा􀃛न भव􀇓त-􀄒ाम􀍨णकु ल,ं सेना􀇓नकु लम?् ॥ ब􀇑हर􀉨गं 􀄱􀃨व􀃗वम,् अ􀃛तर􀉨ग􀃨तुक्। ‘अ􀍧स􀆨ं ब􀇑हर􀉨गम􀃛तर􀉨गे’॥ इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम् कृ 􀃗􀃨न􀄤􀃗ययलोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णं यथा 􀃨यात, ् एकदेशलोपे मा भू􀇑द􀇓त। ’आ􀃋नीत’ अथ 􀉮􀍪वतीयं 􀄤􀃗यय􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म?् ॥ 􀄤􀃗ययल􀂢णं यथा 􀃨यात,् वण􀁛ल􀂢णं मा भू􀇑द􀇓त॥ गवे 􀇑हतं गो􀇑हतम,् रायः कु लं रैकु ल􀍧म􀇓त॥ ‘􀄤􀃗ययलोपे 􀄤􀃗ययल􀂢णम’् इ􀃗यु􀃍यते। सद􀃛वा􀃉याना􀃍छा􀃨􀄟􀃨य। स􀃍छा􀃨􀄟ेणा􀃛वा􀃉यायत,े सतो वा शा􀃨􀄟म􀃛वा􀃉यापकं भव􀇓त। सद􀃛वा􀃉याना􀃍छा􀃨􀄟􀃨य ‘उ􀍬गदचां सव􀁛नाम􀃨थानेऽधातोः’ इतीहैव 􀃨यात-् गोम􀃛तौ, यवम􀃛तौ। गोमान,् यवमा􀇓न􀃗य􀄟 न 􀃨यात्। इ􀃧यते च 􀃨या􀇑द􀇓त। त􀃍चा􀃛तरेण य􀃗नं न 􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त?। लोपे 􀇑ह 􀄤􀃗ययल􀂢णं 􀍪वधीयते। तेन लु􀍩क न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अदश􀁛न􀃨य लोपसं􀍯􀂣􀃗वात्। अदश􀁛नं लोपसं􀂣ं भवती􀃗य􀃍ु यते। लुम􀃗सं􀂣ा􀃦चा􀃜यदश􀁛न􀃨य 􀍩􀄐य􀃛ते। तेन ॥*॥ त􀄟 लु􀍩क 􀃦लु􀍪व􀍬धः 􀄤􀇓तषे􀃚यः॥*॥ त􀄟 लु􀍩क 􀃦लु􀍪व􀍬धः 􀄤ा􀃜नो􀇓त, स 􀄤􀇓तषे􀃚यः॥ अि􀃨त हि􀃛त ‘􀃦लौ’ इ􀇓त 􀉮􀍪वव􀁛चनं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ पृथ􀃈सं􀂣ाकरणात्। पृथ􀃈सं􀂣ाकरणसाम􀃘या􀁛􀃣लु􀍩क 􀃦लु􀍪व􀍬धन􀁛 भ􀍪व􀃧य􀇓त ॥ ननु चा􀄟ा􀍪प* न वा पृथ􀃈सं􀂣ाकरणा􀉮* इ􀃗येव 􀍧स􀆨म्॥ नावगाहेत। त􀄟 स एव दोषो-लु􀃈यपु सं􀃉यान􀍧म􀇓त॥ लुम􀃗सं􀂣ासु यदु􀃍यते त􀃣लोपमा􀄟े मा भू􀇑द􀇓त॥ सन् 􀄤􀃗ययो येषां काया􀁛णाम􀇓न􀍧म􀃗तं रा􀂣ः पु􀇽ष इ􀇓त, स लु􀃜तोऽ􀃜य􀇓न􀍧म􀃗तं 􀃨या􀉮-राजपु􀇽ष इ􀇓त॥ अ􀃨तु त􀃨या अ􀇓न􀍧म􀃗तम-्या 􀃨वादौ पद􀍧म􀇓त पदसं􀂣ा। या तु ‘सुब􀃛तं पदम’ ् इ􀇓त पदसं􀂣ा सा स􀃗येतत् 􀄤􀃗यय आसीत-अ् नया भ􀍪व􀃧य􀃗यनया न भ􀍪व􀃧यती􀇓त। लु􀃜त इदानीं 􀄤􀃗यये यावत एवावधेः 􀃨वादौ पद􀍧म􀇓त पदसं􀂣ा तावत एव सुब􀃛तं पद􀍧म􀇓त॥ अि􀃨त च 􀄤􀃗ययल􀂢णेन एकयोगल􀂢ण􀃗वात्। एकयोगल􀂢णे 􀇑ह तु􀃊द􀈣घ􀁛􀃗वे॥ इह–लु􀃜ते 􀄤􀃗यये सवा􀁛􀍨ण 􀄤􀃗यया􀄮या􀍨ण काया􀁛􀍨ण पय􀁛वप􀃛ना􀇓न भवि􀃛त। ता􀃛येतेन 􀄤􀃗यु􀃗था􀃜य􀃛ते। अनेनैव तुग,् अनेनैव च द􀈣घ􀁛􀃗व􀍧म􀇓त तदेकयोगल􀂢णं भव􀇓त। एकयोगल􀂢णा􀇓न च न 􀄤क􀃣प􀃛ते॥ स􀃗तामा􀄟मनेन 􀍩􀄐यते। यथा􀄤ा􀃜ते तु􀃊द􀈣घ􀁛􀃗वे भ􀍪व􀃧यतः॥ य􀉮य􀃜येतदु􀃍यत,े अथवैत􀇑ह􀁛 􀃨था􀇓नव􀆫ावो नार􀃟यते। ‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त य􀉮येवम् ‘‘आङो यमहनः’’ आ􀃗मनेपदं भवती􀇓त ह􀃛तेरेव 􀃨यात,् वधेन 􀁛 􀃨यात्॥ न 􀇑ह का􀍬च􀆨􀃛तेः ‘􀃨वं 􀇽पं श􀃞द􀃨याश􀃞दसं􀂣ा’ इ􀇓त वचना􀃗􀃨वं 􀇾पं श􀃞द􀃨य सं􀂣ा भवती􀇓त ह􀃛तेर􀍪प हि􀃛तः सं􀂣ा भसं􀂣ा- रा􀂣ः पु􀇽षः-राजपु􀇽षः। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन ‘य􀍬च भम’् इ􀇓त भसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त वचना􀃛न भव􀇓त॥ भसं􀂣ा॥ ङ􀈣प-् 􀍬च􀄟ायां जाता-􀍬च􀄟ा। 􀄤􀃗ययल􀂢णेनाण􀃛ता􀇑दतीकारः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘􀃨था􀇓नसं􀂣ा-ऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ 􀃧फ-वत􀃖डी। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन ‘यञ􀃛ता􀉮’ इ􀇓त 􀃧फः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त गोरा􀃗वम-् गा􀍧म􀃍छ􀇓त-ग􀃥य􀇓त। 􀄤􀃗ययल􀂢णेना􀍧म ‘औतोऽ􀃠शसोः’ इ􀃗या􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त वचना􀃛न भव􀇓त॥ गोरा􀃗वम ् ङौ नकारलोपः आ􀄡􀈶 चम􀁛न् लो􀇑हते चम􀁛न्। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन ‘य􀍬च भम’् इ􀇓त भसं􀂣ा 􀍧स􀆨ा भव􀇓त॥ इ􀃗􀃗वम-्आशीः। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन हल􀈣ती􀃗􀃗वं 􀍧स􀆨ं भव􀇓त। ‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त इम-् अतृणे􀉪। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन हल􀈣􀇓त इम् 􀍧स􀆨ो भव􀇓त । ‘􀃨था􀇓नसं􀂣ाऽ􀃛यभूत􀃨यानि􀃣वधौ’ इ􀇓त ॥*॥ 􀄤योजनमपृ􀃈त􀍧शलोपे नुममामौ गुणवृ􀆨ी द􀈣घ􀁛􀃗वेमडा􀉪􀃦नि􀃠वधयः॥*॥ अपृ􀃈तलोपे 􀍧शलोपे च कृ ते नुम् अमामौ गुणवृ􀆨ी द􀈣घ􀁛􀃗व􀍧मम् अडाटौ 􀄮ि􀃠व􀍬ध􀇐र􀇓त 􀄤योजना॥􀇓न अपृ􀃈त􀍧शलोपयोः कृ तयोरेते 􀍪वधयो न 􀄤ा􀃜नवु ि􀃛त। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन भवि􀃛त॥ न 􀍧स􀃚यि􀃛त। आदेशः 􀃨था􀇓नव􀇑द􀃗यु􀃍यते। न च लोप आदेशः॥ आ􀇑द􀃦यते यः स आदेशः, लोपोऽ􀃜या􀇑द􀃦यते॥ दोषः ख􀃣व􀍪प 􀃨या􀉮, य􀇑द लोपो नादेशः 􀃨यात्॥ इह ‘अचः परि􀃨मन् पूव􀁛􀍪वध’ौ इ􀃗येत􀃨य योग􀃨य य􀄟 त􀇑ह􀁛 􀃨था􀇓नव􀆫ावो नाि􀃨त, तदथ􀁛मयं योगो व􀃈त􀃥यः॥ ङौनकारलोप􀃨तावत-् ‘आ􀄡􀈶 चम􀁛न,् ‘लो􀇑हते चम􀁛न्। 􀃨था􀇓नव􀆫वा ः। अनि􀃣वधौ‘ इ􀇓त वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन तु यची􀇓त भसं􀂣ा 􀍧स􀆨ा भव􀇓त। इ􀃗􀃗वम-् आशीः। 􀃨था􀇓नव􀆫ावः ‘‘अनि􀃣वधौ’’ इ􀇓त वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन तु हल􀈣ती􀃗􀃗वं इम् – अतृणे􀉪। 􀃨था􀇓नव􀆫ावः ‘अनि􀃣वधौ’ इ􀇓त वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन तु हल􀈣तीम् भसं􀂣ा- रा􀂣ः पु􀇽षो राजपु􀇽षः। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन तु यची􀇓त भसं􀂣ायां न लोपः 􀄤ा􀇓तप􀇑दका􀃛त􀃨य’ इ􀇓त न लोपो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨था􀇓नव􀆫ाव􀃨􀃗वनि􀃣वधा􀍪व􀇓त वचना􀃛न 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ङ􀈣प-् 􀍬च􀄟ायां जाता 􀍬च􀄟ा 􀄤􀃗ययल􀂢णेन􀃗वण􀃛ता􀇑दतीकारः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। 􀃨थ􀇓नव􀆫ाव􀃨􀃗वनि􀃣वधा􀍪व􀇓त 􀃧फ- वत􀃖डी। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन तु यञ􀃛तादकारा􀃛ता􀇑द􀇓त 􀃧फः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। गोरा􀃗वम-् गा􀍧म􀃍छ􀇓त ग􀃥य􀇓त। 􀄤􀃗ययल􀂢णेन ‘औतो􀃠शसोः’ इ􀃗या􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त 􀃨था􀇓नव􀉮 न 􀄤􀃗ययल􀂢णेन भसं􀂣ा भवती􀇓त। यदयम-् ‘न 􀍫ङसं􀃠बु􀉮􀃚योः’ इ􀇓त ङौ 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त॥ 􀃧फे ऽ􀍪प। नैवं 􀍪व􀂣ायत-े यञ􀃛तादकारा􀃛ता􀇑द􀇓त॥ य􀃗तावदु􀃍यत-े ङौ नकारलोप इ􀇓त॥ 􀍩􀄐यत एत􀃛􀃛यास एव-‘न 􀍫ङसंबु􀉮􀃚योः’ इ􀇓त॥ इ􀃗􀃗वम􀍪प। व􀃪य􀃗येतत*् शास इ􀃗􀃗वे आशासः 􀃈वौ* इ􀇓त॥ एवं त􀇑ह-􀁛 ‘अ􀍬च न’ इ􀃗यनुव􀇓त􀁛􀃧यते॥ 􀄤􀃗ययं गृह􀈣􀃗वा यदु􀃍यते त􀃗􀄤􀃗ययल􀂢णेन यथा 􀃨यात्। श􀃞दं गृह􀈣􀃗वा यदु􀃍यते शोभना 􀇺षदोऽ􀃨य 􀄦ा􀃩मण􀃨य सु􀇺ष􀉮 􀄦ा􀃩मणः, ‘सोम􀁛नसी अलोमोषसी’ इ􀃗येष 􀃨वरो मा ॥*॥ लुम􀇓त 􀄤􀇓तषधे े एकपद􀃨वर􀃨योपसं􀃉यानम ् ॥*॥ लुम􀇓त 􀄤􀇓तषेध एकपद􀃨वर􀃨योपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। एकपद􀃨वरे च लुमता ल􀃜तु े 􀄤􀃗ययल􀂢ण ं न सव􀁛􀃨वर! सव􀁛􀃨तोमः, सव􀁛पृ􀃧ठः ‘सव􀁛􀃨य सु􀍪प’ इ􀃗या􀉮युदा􀃗त􀃗वं यथा 􀃨यात्॥ आमि􀃛􀄟त􀃨वर-स􀍪प􀁛राग􀃍छ, स􀃜ताऽऽग􀃍छत ‘आमि􀃛􀄟त􀃨य च’ इ􀃗या􀉮यु􀃗त􀃗वं यथा 􀃨यात्॥ 􀍧स􀃏लु􀃈􀃨वर! मा 􀇑ह दाताम,् मा 􀇑ह धाताम!् ‘ आ􀇑दः 􀍧सचोऽ􀃛यतर􀃨याम’् इ􀃗येष 􀃨वरो यथा 􀃨यात्॥ इ􀃗या􀉮युदा􀃗त􀃗वं मा भू􀇑द􀇓त॥ इह चा􀄟यः-‘􀍩कतः’ इ􀃗य􀃛तोदा􀃗त􀃗वं मा भू􀇑द􀇓त॥ प􀍬थमथोः सव􀁛नाम􀃨थाने लु􀍩क 􀄤योजनम्॥ प􀍬थ􀍪􀄤यो म􀍬थ􀍪􀄤यः, ‘प􀍬थमथोः सव􀁛नाम􀃨थाने’ इ􀃗येष अ􀃩नो र􀍪वधाने लुमता लु􀃜ते 􀄤􀃗ययल􀂢णं न भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ अहद􀁛दा􀇓त, अहभु􀁛􀉨􀃈त,े ‘रोऽसु􀍪प’ इ􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢णेन 􀄤􀇓तषेधो मा भू􀇑द􀇓त॥ उ􀃗तरपद􀃗व े चापदा􀇑द􀍪वधौ लुमता लु􀃜ते 􀄤􀃗ययल􀂢णं न भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्। परमवाच,ा परमवाच,े परमगोदुहा, परमगोदुह,े परम􀃦व􀍧लहा, परम􀃦व􀍧लहे। पद􀃨ये􀇓त 􀄤􀃗ययल􀂢णेन कु 􀃗वाद􀈣􀇓न मा द􀍬धसेचौ द􀍬धसेचः, ‘सा􀃗पदा􀉮योः’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधो यथा 􀃨यात्॥ य􀇑द पुनः नलोपा􀇑द􀍪वधौ 􀃜लु􀃗य􀃛त*े लुमता लु􀃜ते 􀄤􀃗ययल􀂢णं न भवती􀃗यु􀃍येत॥ नैवं श􀃈यम ्। इह 􀇑ह-राजुकुमाय􀈿 राजकुमाय􀁛 इ􀇓त शाकलं 􀄤स􀃏येत॥ नैष दोषः। यदेतत-् *􀍧स􀇓त शाकलं न* इ􀇓त, एतत-् *􀄤􀃗यये शाकलं न* इ􀇓त व􀃪या􀍧म। य􀇑द ‘􀄤􀃗यये शाकलं न’ इ􀃗यु􀃍यत,े ‘द􀍬ध अधुना- मधु अधुना’ अ􀄟ाऽ􀍪प न 􀄤स􀃏येत॥ इह त􀇑ह-􀁛 परम􀇑दवा, परम􀇑दवे। ‘􀇑दव उत’् इ􀃗यु􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ननु चो􀃈तम-् उ􀃗तरपदा􀍬धकारो न 􀄤क􀃣पेते􀇓त॥ न व􀃈त􀃥यम्। अनुवृि􀃗तः क􀇐र􀃧यते। इदमि􀃨त-‘‘य􀃨मा􀃗􀄤􀃗यय􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द 􀄤􀃗ययेऽ􀉨गम’्’। ‘सुि􀃜तङ􀃛तं पदम’ ् य􀃨मा􀃗सुि􀃜त􀉨􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द सुब􀃛तं 􀇓तङ􀃛तं च॥ ‘नः 􀃈ये’ ना􀃛तं 􀃈ये पदसं􀂣ं भव􀇓त, य􀃨मात् 􀃈य􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द सुब􀃛तं च॥ ‘􀍧स􀇓त च’ 􀍧स􀇓त पूव 􀉍 पदसं􀂣ं भव􀇓त, य􀃨माि􀃗स􀉮􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द सुब􀃛तं च॥ ‘􀃨वा􀇑द􀃧वसव􀁛मान􀃨थान’े 􀃨वा􀇑द􀃧वसव􀁛नाम􀃨थाने पूव 􀉍 पदसं􀂣ं ‘य􀍬च भम’् यजा􀇑द􀄤􀃗यये पूव􀁛 भं भव􀇓त, य􀃨मा􀉮यजा􀇑द􀍪व􀍬ध􀃨तदा􀇑द सुब􀃛तं च॥ इह त􀇑ह-􀁛 परमवाक्। ‘असव􀁛नाम􀃨थान’े इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अ􀃨तु त􀃨याः 􀄤􀇓तषेधः-या 􀃨वादौ पद􀍧म􀇓त पदसं􀂣ा। या तु सुब􀃛तं पद􀍧म􀇓त पदसं􀂣ा सा स􀃗ये􀃗􀄤􀃗यय आसीत-्अनया भ􀍪व􀃧य􀃗यनया न भ􀍪व􀃧यती􀇓त॥ लु􀃜त इदानीं 􀄤􀃗यये यावत एवावधेः 􀃨वादौ पद􀍧म􀇓त पदसं􀂣ा, तावत एवावधेः सुब􀃛तं पद􀍧म􀇓त। अि􀃨त च 􀄤􀃗ययल􀂢णेन सव􀁛नाम􀃨थानपरते􀇓त कृ􀃗वा ‘􀄤􀇓तषेधा􀃦च बल􀈣यांसो भवि􀃛त’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ पयु􀁛दासोऽयम-्यद􀃛य􀃗सव􀁛नाम􀃨थाना􀇑द􀇓त। सव􀁛नाम􀃨थाने अ􀃥यापारः। य􀇑द के न􀍬च􀃗􀄤ा􀃜नो􀇓त तेन भ􀍪व􀃧य􀇓त। पूव􀈶ण च 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ अथवा-अन􀃛तरा या 􀄤ाि􀃜तः सा 􀄤􀇓त􀍪ष􀃚यते॥ अन􀃛तर􀃨य 􀍪व􀍬धवा􀁛 भव􀇓त 􀄤􀇓तषेधो वे􀇓त। पूवा􀁛 􀄤ाि􀃜तर􀄤􀇓त􀍪ष􀆨ा तया भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ ननु चेयं 􀄤ाि􀃜तः पूवा 􀉍 􀄤ाि􀃜तं बाधते॥ य􀉮येवं, परमवाचौ परमवाच इ􀇓त ‘सुि􀃜तङ􀃛तं पदम’ ् इ􀇓त पदसं􀂣ा 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ एवं त􀇑ह􀁛 योग􀍪वभागः क􀇐र􀃧यत-े ‘􀃨वा􀇑दष’ु पूव 􀉍 पदसं􀂣 ं भव􀇓त। ततः-‘सव􀁛नाम􀃨थाने अय􀍬च’ पूव 􀉍 पदसं􀂣 ं भव􀇓त॥ ततो-‘भम’् भसं􀂣ं भव􀇓त यजादावसव􀁛नाम􀃨थान इ􀇓त॥ य􀇑द त􀇑ह-􀁛 साव􀍪प पदं भव􀇓त, एचः 􀃜लु􀃜त􀍪वकारे पदा􀃛त􀄒हणं चोद􀇓य􀃧य􀇓त, इह मा भूत-् भ􀄡ं इह त􀇑ह-􀁛 द􀍬धसेचौ-द􀍬धसेचः इ􀇓त ‘सा􀃗पदा􀉮योः’ इ􀇓त पदा􀇑दल􀂢णः ष􀃗व􀄤􀇓तषेधो न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ नैवं श􀃈यम ्। इहा􀍪प 􀄤स􀃏येत-ऋ􀂢ु-वा􀂢ु-􀃗व􀂢ु-कुमार􀈣षु 􀍩कशोर􀈣ि􀃧व􀇓त॥ सा􀃗􀄤􀇓तषेधो 􀂣ापकः-􀃨वा􀇑दषु पद􀃗वेन येषां पदसं􀂣ा, न ते􀃟यः 􀄤􀇓तषेधो भवती􀇓त॥ इह त􀇑ह-􀁛 ‘बहु सेचौ, बहु सेचः’ बहु जयं 􀄤􀃗ययः॥ अ􀄟 पदादा􀇑दः पदा􀇑दः, पदादेन􀈶􀃗यु􀃍यमानेऽ􀍪प न लुमता लु􀃜ते ‘􀄤􀃗ययल􀂢णं भव􀇓त’ इ􀇓त व􀃪या􀍧म। ति􀃛नयमाथ􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त-पदा􀇑द􀍪वधावेव, न कथ-ं बहु सचे ौ बहु सेचः इ􀇓त? बहु􀃍पूव􀁛􀃨य च पदा􀇑द􀍪वधावेव, न पदा􀃛त􀍪वधा􀍪व􀇓त॥ 􀉮व􀃛􀉮वेऽ􀃛􀃗य􀃨य लुमता लु􀃜ते 􀄤􀃗ययल􀂢णं न भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ वका ् च 􀄰क् च 􀃗वक् च ‘आकार􀄤करणात’्। ‘आतः’ इ􀃗येति􀃛नयमाथ 􀉍 भ􀍪व􀃧य􀇓त-आत एव च 􀍧स􀃏लुग􀃛तात,् इह-इ􀇓त यु􀃧म􀃗पु􀄟ो ददा􀇓त, इ􀃗य􀃨म􀃗पु􀄟ो ददाती􀃗य􀄟 􀄤􀃗ययल􀂢णेन यु􀃧मद􀃨मदोः 􀃨थ􀄒हणं त􀄟 􀍩􀄐यते, त􀃍􀇧यमाण􀍪वभि􀃈त􀍪वशेषणं 􀍪व􀂣ा􀃨यते॥ नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। पद􀃨ये􀇓त वत􀁛ते। 􀍪वभ􀃈􀃗य􀃛तं च पदम्। त􀄟ाऽ􀃛तरेणा􀍪प 􀃨थ􀄒हणं भवेि􀃗स􀆨म-् य􀄟 􀍪वभ􀃈􀃗य􀃛तं पदम्। य􀄟 तु खलु 􀍪वभ􀃈तौ पदं त􀄟 न 􀍧स􀃚य􀇓त-􀄒ामो वां द􀈣यत,े जनपदो वां द􀈣यत,े 􀄒ामो नौ द􀈣यत,े जनपदो नौ द􀈣यते॥ सव􀁛􀄒हणम􀍪प 􀄤कृतमनुवत􀁛ते। तेन स􀍪वभि􀃈तक􀃨यैव भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ इह- च􀂢ु􀃧कामं याजयांचकारे􀇓त ‘􀇓त􀉨ङ􀇓त􀉨’ इ􀇓त त􀃨य च 􀇓नघात􀃨त􀃨मा􀃍चा􀇓नघातः 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ आ􀍧म 􀍧ललोपा􀃗त􀃨य चा􀇓नघातः, त􀃨मा􀃍च 􀇓नघातः 􀍧स􀆨ो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ अ􀉨गा􀍬धकारे इटो 􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधौ न 􀍧स􀃚यतः॥ िजग􀍧मष, सं􀍪ववृ􀃗स। अ􀉨ग􀃨येतीटो 􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधौ न ने􀃗याह। अदेशेऽयं चः प􀇑ठतः। 􀄐मे􀃦च द􀈣घ􀁛􀃗वम्। उ􀃗􀄐ाम सं􀄐ामे􀇓त॥ इह 􀍩कं 􀍬चद􀉨गा􀍬धकारे लुमता लु􀃜ते 􀄤􀃗ययल􀂢ण े भव􀇓त, 􀍩कं 􀍬च􀃍चा􀃛य􀄟 न भव􀇓त॥ अथ न ‘न लुमता ति􀃨मन’् इ􀃗यु􀃍यमाने 􀍩कं 􀍧स􀆨मेत􀆫व􀇓त-इटो 􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधौ, 􀄐मेद􀈹घ􀁛􀃗वं च॥ बाढं 􀍧स􀆨म्। न इटो 􀍪व􀍬ध􀄤􀇓तषेधौ पर􀃨मैपदेि􀃧व􀃗यु􀃍यते॥ ॥*॥ न लुमता ति􀃨मि􀃛न􀇓त चे􀆨􀇓न􀍨णङादेशा􀃨तलोपे॥*॥ न लुमता ति􀃨मि􀃛न􀇓त चे􀆨􀇓न􀍨णङादेशा􀃨तलोपे न 􀍧स􀃚यि􀃛त॥ अव􀍬ध भवता द􀃨युः। अगा􀇓य भवता 􀄒ामः। अ􀃚यगा􀇓य भवताऽनुवाकः। तलोपे कृते लुङ􀈣􀇓त ह􀇓न􀍨णङादेशा न 􀄤ा􀃜नुवि􀃛त॥ इह च- सव􀁛􀃨तोमः, सव􀁛पृ􀃧टः, ‘सव􀁛􀃨य सु􀍪प’ इ􀃗या􀉮युदा􀃗त􀃗वं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ न व􀃈त􀃥यम्। ‘न लुमता􀉨ग􀃨य’ इ􀃗येव 􀍧स􀆨म्। योऽसौ लुमता लु􀃜यते ति􀃨मन् यद􀉨गं त􀃨य य􀃗काय􀉍 त􀃛न भव􀇓त॥ ‘शास इद􀉨हलोः’ 􀍧श􀃧टः, 􀍧श􀃧टवान्। संघात􀃨ये􀃗􀃗वं 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ ‘शास इद􀉨हलोः’ 􀍧श􀃧टः, 􀍧श􀃧टवान्। शकार􀃨ये􀃗􀃗वं 􀄤स􀃏येत॥ ने􀃗याह। अन􀃟यास􀍪वकारे-अ􀃟यास􀍪वकारान् वज􀁛􀇓य􀃗वा। ‘भृञा􀍧मत’ ् ‘अि􀃗त􀍪􀁛 पप􀃗य􀈾􀃦च’ इ􀇓त॥ ‘अ􀃥य􀃈तानुकरण􀃨यात इतौ’ इ􀃗य􀃛􀃗य􀃨य 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अनथ􀁛केऽलो􀃛􀃗य􀍪व􀍬धन􀁛 न भवती􀇓त न दोषो नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-ना􀃛􀃗य􀃨य पर􀇾पं भवती􀇓त। यदयम-् 􀃚वसोरे􀆨ाव􀃟यासलोप􀃦चे􀃗य􀃛􀃗य􀃨य 􀄤ा􀃜नो􀇓त। अनथ􀁛केऽलोऽ􀃛􀃗य􀍪व􀍬धन􀈶􀇓त न दोषो भव􀇓त॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। पुनल􀈾पवचनसाम􀃘या􀁛􀃗सव􀁛􀃨य भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ अथवा-􀍧श􀃣लोपः क􀇐र􀃧यते। स ‘􀍧श􀃗सव􀁛􀃨य’ इ􀇓त सवा􀁛देशो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ न कत􀁛􀃥यः॥ 􀍩􀄐यते 􀃛यास एव 􀉮􀍪वशकारको 􀇓नद􀈶शः’-􀃚वसोरे􀆨ाव􀃟यासलोप􀃦च’ इ􀇓त॥ 􀇓त􀃧ठ􀇓त सू􀄟म ् अ􀃛यथा 􀃥या􀃉यायते॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। अन एव लोपं व􀃪या􀍧म॥ हल􀈣􀃗येषा स􀃜तमी अि􀃛न􀇓त 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣प􀇓य􀃧य􀇓त-‘ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀃧टे पूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त॥ अ􀃛􀃗य􀃨य 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ‘नानथ􀁛केऽलोऽ􀃛􀃗य􀍪व􀍬धः’ इ􀇓त न दोषो भव􀇓त। एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। अ􀄟 􀄒हणसाम􀃘या􀁛􀃗सव􀁛􀃨य भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ स􀃛न􀍬धकारोऽपे􀃪यते। इह मा भूत-्दधौ ददौ॥ 􀄤कृ तय􀃨त􀃩य􀁛पे􀃪य􀃛त-े एतासां 􀄤कृ तीनां लोपो यथा 􀃨यात्। इह मा भूत-􀍪्पप􀂢􀇓त, 􀇓यय􀂢􀇓त॥ अकम􀁛क􀃨ये􀃗यु􀃍यत,े तेन य􀄟ैवायं मु􀍬चरकम􀁛क􀃨त􀄟ैव भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ त􀃨मा􀃛नाथ􀈾ऽनया प􀇐रभाषया- अ􀃛तरेणा􀍪प वचनं लोक􀍪व􀂣ानात् 􀍧स􀆨मेतत्॥ त􀉮यथ-ालोके -अमीषां 􀄦ा􀃩मणानाम􀃛􀃗या􀃗पूव 􀁛 अ􀃛यथाजातीयकेन श􀃞देन 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यते, अ􀃛यथाजातीयक उदा􀇑􀄱यते॥ इह तावत-् ‘ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त-‘ति􀃨म􀃛न􀍨ण च यु􀃧माका􀃨माकौ’ इ􀇓त॥ ‘त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य’ इ􀇓त-‘त􀃨मा􀃍छसो नः पुं􀍧स’ इ􀇓त॥ इदं चा􀃜युदाहरणम-्‘इको यण􀍬च’, 􀉮􀃥य􀃛त􀇽पसग􀈶􀃟योऽप ई􀉮’ इ􀇓त॥ सव􀁛ना􀃠नाऽयं 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यते। सव􀁛नाम च सामा􀃛यवाची। त􀄟 सामा􀃛ये 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे 􀍪वशेषा 􀍩कं पुनः सामा􀃛यम,् को 􀍪वशेषः?॥ न तह􀈹दानीं कृ 􀃧णः सामा􀃛यम,् गौ􀍪व􀁛शेषो भव􀇓त?॥ य􀇑द त􀇑ह􀁛 सामा􀃛यम􀍪प 􀍪वशेषः, 􀍪वशेषोऽ􀍪प सामा􀃛यम,् सामा􀃛य􀍪वशेषौ न 􀄤क􀃣पेते॥ यदाऽ􀃨य गौः सामा􀃛येन 􀍪वव􀍯􀂢तो भव􀇓त कृ 􀃧णो 􀍪वशेष􀃗वेन, तदा गौः सामा􀃛यम ् कृ 􀃧णो 􀍪वशेषः। यदाऽ􀃨य कृ􀃧णः सामा􀃛येन 􀍪वव􀍯􀂢तो भव􀇓त गौ􀍪व􀁛शेष􀃗वेन 􀍪वव􀍯􀂢तः, तदा कृ􀃧णः 􀍪पतापु􀄟वत्। त􀉮यथ-ास एव कि􀃑च􀃗􀄤􀇓त 􀍪पता भव􀇓त, कि􀃑च􀃗􀄤􀇓त पु􀄟ो भव􀇓त। एव􀍧महा􀍪प स एव कि􀃑च􀃗􀄤􀇓त सामा􀃛यं, कि􀃑च􀃗􀄤􀇓त 􀍪वशेषः। एते ख􀃣व􀍪प नैद􀈶􀍧शकानां वा􀃗त􀁛तरका भवि􀃛त, ये सव􀁛ना􀃠ना 􀇓नद􀈶शाः 􀍩􀄐य􀃛ते। एतै􀇑ह􀁛 बहुतरकं 􀃥या􀃜यते। अथ 􀍩कमथ􀁛मुपसग􀈶ण 􀇓नद􀈶शः 􀍩􀄐यत?े ॥ श􀃞दे स􀃜त􀃠या 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य काय􀉍 यथा 􀃨यात्॥ अथ􀈶 मा भूत-्जनपदे, अ􀇓तशायन इ􀇓त॥ 􀇓नरयं ब􀇑हभा􀁛वे वत􀁛ते। त􀉮यथा-􀇓न􀃧􀄐ा􀃛तो देशा􀉮-􀇓नद􀈶शः, ब􀇑हद􀈶श इ􀇓त ग􀃠यते। श􀃞द􀃦च 􀇓न􀇑द􀁛􀃧ट􀄒हणं 􀍩􀄐यते। आन􀃛तय􀁛मा􀄟े आन􀃛तया􀁛थ􀁛म्। आन􀃛तय􀁛मा􀄟ेकाय 􀉍 यथा 􀃨यात-् ‘इको ॥*॥ ति􀃨मँ􀃨त􀃨मा􀇑द􀇓त पूव􀈾􀃗तरयोय􀈾गा􀍪वशेषाि􀃛नयमाथ􀉍 वचनं द􀃚युदकं पच􀃗योदनम्॥*॥ ति􀃨मं􀃨त􀃨मा􀇑द􀇓त पूव􀈾􀃗तरयोय􀈾गयोर􀍪वशेषाि􀃛नयमाथ􀈾ऽयमार􀃠भः। 􀄒ामे देवद􀃗तः, पूव􀁛ः पर इ􀇓त संदेहः। 􀄒ामा􀆧ेवद􀃗तः, पूव􀁛ः पर इ􀇓त संदेहः। एव􀍧महा􀍪प-द􀃚युदकम्। पच􀃗योदनम ्॥ ‘इको यण􀍬च’ इ􀇓त-उभा􀍪वकौ, उभावचौ। अ􀍬च पूव􀁛􀃨य, अ􀍬च पर􀃨ये􀇓त संदेहः। ‘􀇓त􀉨ङ􀇓तङः’ इ􀇓त-अ􀇓तङः पूव􀁛􀃨य, अ􀇓तङः पर􀃨ये􀇓त संदेहः॥ इ􀃧यते चा􀍬च पूव􀁛􀃨य 􀃨या􀉮, अ􀇓तङ􀃦च पर􀃨ये􀇓त॥ त􀃍चा􀃛तरेण वचनं न 􀍧स􀃚यती􀇓त। 􀇓नयमाथ􀉍 वचनम् एवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते॥ अथ य􀄟ोभयं 􀇓न􀇑द􀁛􀃦यत,े 􀍩कं त􀄟 पूव􀁛􀃨य काय 􀉍 भव􀇓त। आहोि􀃨वत् पर􀃨ये􀇓त?॥ 􀍩􀄐यमाणे ता􀃨या􀇑द􀃟यः पर􀃨य लसाव􀁛धातुक􀃨य, लसाव􀁛धातुके परत􀃨ता􀃨याद􀈣ना􀍧म􀇓त संदेहः॥ बहो􀇽􀃗तरेषा􀍧मठे􀃧टेमेयसाम,् इ􀃧ठेमेयःसु परतो बहो􀇐र􀇓त संदेहः॥ बहो􀇽􀃗तरेषा􀍧म􀃧ठेमेयसाम्॥ गोतः पर􀃨य सव􀁛नाम􀃨थान􀃨य, सव􀁛नाम􀃨थाने परतो गोत इ􀇓त संदेहः॥ गोतः पर􀃨य 􀇽दा􀇑द􀃟यः पर􀃨य साव􀁛धातुक􀃨य, साव􀁛धातुके परतो 􀇽दाद􀈣ना􀍧म􀇓त संदेहः॥ 􀇽दा􀇑द􀃟यः पर􀃨य सव􀁛ना􀃠न उ􀃗तर􀃨यामः, आ􀍧म परतः सव􀁛ना􀃠न इ􀇓त संदेहः॥ सव􀁛ना􀃠न उ􀃗तर􀃨यामः॥ न􀉮या उ􀃗तरेषां 􀍫ङताम,् 􀍫ङ􀃗सु परतो न􀉮या इ􀇓त संदेहः॥ न􀉮या उ􀃗तरेषां 􀍫ङताम्॥ ॥*॥ ङमो 􀄱􀃨वाद􀍬च ङमुण् 􀇓न􀃗यम्॥*॥ 􀍪वभि􀃈त􀍪वशेष􀇓नद􀈶श􀃨यानवकाश􀃗वादयु􀃈तोऽयं 􀍪व􀄤􀇓तषेधः। सव􀁛􀄟ैवा􀄟 कृतसाम􀃘या􀁛 स􀃜तमी, अकृतसाम􀃘या􀁛 प􀃑चमी􀇓त कृ􀃗वा प􀃑चमी􀇓नद􀈶शो भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ यथाथ􀉍 वा ष􀃧ठ􀈤􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। य􀄟 पूव􀁛􀃨य काय􀁛􀍧म􀃧यते त􀄟 पूव􀁛􀃨य ष􀃧ठ􀈤 कत􀁛􀃥या। य􀄟 पर􀃨य काय􀁛􀍧म􀃧यते त􀄟 पर􀃨य ष􀃧ठ􀈤 कत􀁛􀃥या॥ स त􀇑ह􀁛 तथा 􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः॥ न कत􀁛􀃥यः। अनेनैव 􀄤􀃈लृि􀃜तभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त-ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य ष􀃧ठ􀈤, त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य 􀄤क􀃣पक􀍧म􀇓त चेि􀃛नयम􀃨याभावः। उ􀃈तं चैतत-् 􀇓नयमाथ􀈾ऽयमार􀃠भ इ􀇓त॥ 􀄤􀃗यय􀍪वधौ ख􀃣व􀍪प प􀃑च􀃠यः 􀄤कि􀃣पकाः 􀃨युः॥ ‘गुि􀃜ति􀃏क􀆫यः सन’् गुि􀃜ति􀃏क􀉮􀃟य इ􀃗येषा प􀃑चमी सि􀃛न􀇓त 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣पयेत-् अ􀃨तु। न कि􀃦चद􀃛य आदेशः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते। त􀄟ाऽ􀃛तय􀁛तः सनः स􀃛नेव भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ नैवं श􀃈यम् । इ􀃗सं􀂣 ान 􀄤क􀃣पेत॥ उपदेश इती􀃗सं􀂣ो􀃍यते॥ 􀄤कृ􀇓त􀍪वकारयो􀃦च 􀃥यव􀃨था न 􀄤क􀃣पते। ‘इको यण􀍬च’ अची􀃗येषा स􀃜तमी य􀍨ण􀇓त 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣पयेत-् ‘ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त॥ स􀃜तमीप􀃑च􀃠यो􀃦च भावादुभय􀄟ैव ष􀃧ठ􀈤 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ता􀃨या􀇑द􀃟य इ􀃗येषा प􀃑चमी लसाव􀁛धातुक इ􀃗य􀃨याः स􀃜त􀃠याः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣पयेत-् ‘त􀃨मा􀇑द􀃗यु􀃗तर􀃨य’ इ􀇓त। तथा लसाव􀁛धातुक इ􀃗येषा स􀃜तमी ता􀃨या􀇑द􀃟य इ􀇓त प􀃑च􀃠याः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣पयेत-् ‘ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त॥ नैष दोषः। य􀃗तावदु􀃍यत-े *􀄤क􀃣पक􀍧म􀇓त चेि􀃛नयमाभावः* इ􀇓त। मा भूि􀃛नयमः॥ स􀃜तमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य ष􀃧ठ􀈤 􀄤क􀃣􀃜यते, प􀃑चमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पर􀃨य। यावता स􀃜तमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य ष􀃧ठ􀈤 􀄤क􀃣􀃜यत,े प􀃑चमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पर􀃨य। नो􀃗सहते स􀃜तमी􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पर􀃨य काय 􀉍 भ􀍪वत,ुं ना􀍪प यद􀃜यु􀃍यत-े ‘􀄤􀃗यय􀍪वधौ प􀃑च􀃠यः 􀄤कि􀃣पकाः 􀃨युः’ इ􀇓त॥ स􀃛तु 􀄤कि􀃣पकाः॥ ननु चो􀃈तम-्‘गुि􀃜ति􀃏क􀉮􀃟यः सन’् इ􀃗येषा प􀃑चमी सि􀃛न􀇓त 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤ं 􀄤क􀃣पयेत-् प􀇐र􀇿तमेतत-् न कि􀃦चद􀃛य आदेशः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते। त􀄟ा􀃛तय􀁛तः सनः स􀃛नेव भ􀍪व􀃧य􀇓त-इ􀇓त॥ ननु चो􀃈तम-्नैवं श􀃈य􀍧म􀃗सं􀂣ा न 􀄤क􀃣पेत। उपदेश इ􀇓त इ􀃗सं􀂣ो􀃍यत-े इ􀇓त॥ 􀃨यादेष दोषो यद􀈣􀃗सं􀂣ा आदेशं 􀄤ती􀂢ेत। त􀄟 खलु कृताया􀍧म􀃗सं􀂣ायां लोपे च कृते आदेशो अथवा नानु􀃗प􀃛ने स􀇓न 􀄤􀃈ल􀃜ृ 􀃗या भ􀍪वत􀃥यम्। यदा चो􀃗प􀃛नः सन, ् तदा कृ तसाम􀃘या􀁛 यद􀃜यु􀃍यत-े *􀄤कृ 􀇓त􀍪वकारा􀃥यव􀃨था च इ􀇓त॥ अ􀄟ा􀍪प 􀄤कृतौ ष􀃧ठ􀈤 इक इ􀇓त, 􀍪वकृतौ 􀄤थमा य􀍨ण􀇓त। य􀄟 च नाम सौ􀄟ी ष􀃧ठ􀈤 नाि􀃨त, त􀄟 􀄤थमायाः ष􀃧ठ􀈤 􀄤क􀃣पयेत-् ‘ति􀃨मि􀃛न􀇓त 􀇓न􀇑द􀁛􀃧टे पूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त॥ अ􀃨तु न कि􀃦चद􀃛य आदेशः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यते। त􀄟ाऽऽ􀃛तय􀁛तो यणो यणेव भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ यद􀃜यु􀃍यत-े *स􀃜तमीप􀃑च􀃠यो􀃦च भावादुभय􀄟 ष􀃧ठ􀈤􀄤􀃈लृि􀃜त􀃨त􀄟ोभयकाय􀁛􀄤स􀉨गः इ􀇓त॥ नैष दोषः॥ आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘नोभे युगप􀃗􀄤कि􀃣पके भवतः’ इ􀇓त॥ यदयम् ‘एकः पूव􀁛परयोः’ इ􀇓त 􀇾प􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛म्। न ‘􀃨वं श􀃞द􀃨याश􀃞दसं􀂣ा’ भवती􀃗येव 􀇾पं श􀃞द􀃨य सं􀂣ा भ􀍪व􀃧य􀇓त। न एवं त􀇑ह􀁛 􀍧स􀆨े स􀇓त य􀄡ूप􀄒हणं करो􀇓त त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-अ􀃨􀃗य􀃛य􀄡ूपा􀃗􀃨वं श􀃞द􀃨ये􀇓त॥ इ􀃗येषा प􀇐रभाषा न कत􀁛􀃥या भव􀇓त॥ ॥*॥ श􀃞देनाथ􀁛गतेरथ􀈶 काय􀁛􀃨यासंभवात् त􀉮वा􀍬चनः सं􀂣ा􀄤􀇓तषेधाथ 􀉍􀃨व􀇾ं पवचनम ् ॥*॥ श􀃞देनो􀃍चा􀇐रतेनाथ􀈾 ग􀃠यत-े गामानय द􀃚यशाने􀇓त, अथ􀁛 आनीयते अथ􀁛􀃦च भु􀃏यते। अथ􀈶 काय􀁛􀃨यासंभवा􀉮, इह च 􀃥याकरणे अथ􀈶 काय􀁛􀃨यासंभवः‘-अ􀃊नेढ􀁛ग’् इ􀇓त न श􀃈यतेऽ􀉨गारे􀃟यः परो ढक् कतु􀁛म्। श􀃞देनाथ􀁛गतेरथ􀈶 काय􀁛􀃨यासंभवा􀉮 याव􀃛त􀃨त􀉮वा􀍬चनः श􀃞दा􀃨ताव􀉮􀃟यः सव􀈶􀃟यः उ􀃗पि􀃗तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इ􀃧यते च-त􀃨मादेव 􀃨या􀇑द􀇓त। त􀃍चा􀃛तरेण य􀃗नं न 􀍧स􀃚यती􀇓त त􀉮वा􀍬चनः ॥*॥ न वा श􀃞दपूव􀁛को 􀃩यथ􀈶 सं􀄤􀃗यय􀃨त􀃨मादथ􀇓􀁛 नवृि􀃗तः॥*॥ श􀃞दपूव􀁛को 􀃩यथ􀈶 सं􀄤􀃗ययः। आत􀃦च श􀃞दपूव􀁛कः। योऽ􀍪प 􀃩यसावाहूयते ना􀃠ना। नाम च यदानेन नोपल􀃞धं भव􀇓त, तदा पृ􀃍छ􀇓त-‘􀍩कं भवानाह’ इ􀇓त, श􀃞दपूव􀁛क􀃦चा􀃨य सं􀄤􀃗ययः।॥ इह च इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्अश􀃞दसं􀂣े􀇓त व􀃪यामी􀇓त। इह मा भूत-्‘दाधा 􀃋वदाप’् ‘तर􀃜तमपौ घः’ इ􀇓त॥ ननु च वचन􀄤ामा􀃖यात् स􀍯􀂣ं नां सं􀄤􀃗ययः 􀃨यात,् 􀃨व􀇾प􀄒हणा􀃍च सं􀂣ायाः॥ एतद􀍪प नाि􀃨त 􀄤योजनम्। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-श􀃞दसं􀂣ायां न 􀃨व􀇾प􀍪व􀍬धभ􀁛वती􀇓त। यदयम-् ‘􀃧णा􀃛ता ष􀉬’ इ􀇓त षकारा􀃛तायाः सं􀃉यायाः ष􀉪सं􀂣ां शाि􀃨त। इतरथा 􀇑ह वचन􀄤ामा􀃖या􀃍च नकारा􀃛तायाः स􀃉ं यायाः सं􀄤􀃗ययः 􀃨यात,् 􀃨व􀇾प􀄒हणा􀃍च षकारा􀃛तायाः॥ म􀃛􀄟ा􀉮यथ􀁛 तह􀈹दं व􀃈त􀃥यम् ॥ म􀃛􀄟, े ऋ􀍬च, यजुषी􀇓त यद􀃍ु यत,े त􀃛म􀄟श􀃞दे, ऋ􀃈श􀃞दे, यजुःश􀃞दे च शा􀃨􀄟􀃨य साम􀃘या􀁛दथ􀁛􀃨य ग􀇓तभ􀁛􀍪व􀃧य􀇓त। म􀃛􀄟े ऋ􀍬च यजुषी􀇓त यद􀃍ु यत,े म􀃛􀄟श􀃞दे, 􀍧सि􀃛नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। ततो व􀃈त􀃥यम-् ‘त􀉮􀍪वशेषाणां 􀄒हणं भव􀇓त’ इ􀇓त॥ वृ􀂢ा􀉮यथ􀁛म्। ‘􀍪वभाषा वृ􀂢मृग-’ इ􀇓त-􀃜ल􀂢􀃛य􀄒ोधं 􀃜ल􀂢􀃛य􀄒ोधाः॥ 􀍪पि􀃛नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। ततो व􀃈त􀃥यम-् पया􀁛यवचन􀃨य, च त􀉮􀍪वशषे ाणां च 􀄒हणं भव􀇓त 􀃨व􀃨य च 􀃨वा􀉮यथ􀁛म्। ‘􀃨वे पुषः’ 􀃨वपोषं पु􀃧य􀇓त। रैपोषम्। धनपोषम्। अ􀃦वपोषम्। गोपोषम ्॥ िजि􀃛नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। ततो व􀃈त􀃥यम ् पया􀁛यवचन􀃨यैव 􀄒हणं भव􀇓त। राजा􀉮यथ।􀉍 ‘सभा राजाऽमनु􀃧यपूवा’􀁛-इनसभम,् ई􀃦वरसभम्॥ त􀃨यैव न भव􀇓त-राजसभा॥ त􀉮􀍪वशेषाणां च न भव􀇓त-पु􀃧य􀍧म􀄟सभा, च􀃛􀄡गु􀃜तसभा॥ ॥*॥ 􀍨झ􀃗त􀃨य च त􀉮􀍪वशेषाणां च म􀃗􀃨या􀉮यथ􀁛म्॥*॥ 􀍨झि􀃛नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः। ततो व􀃈त􀃥यम-् त􀃨य च 􀄒हणं भव􀇓त त􀉮􀍪वशेषाणां चे􀇓त॥ म􀃗􀃨या􀉮यथ􀁛म?् ॥ ‘प􀍯􀂢म􀃗􀃨यमृगान् हि􀃛त’-माि􀃗सकः॥ त􀉮􀍪वशेषाणाम-्शाफ􀇐रकः। शाकु 􀍧लकः। पया􀁛यवचनानां न भव􀇓त-अिज􀃩मान् हि􀃛त, अ􀇓न􀍧मषान् ह􀃛ती􀇓त॥ अ􀃨यैक􀃨य पया􀁛यवचन􀃨ये􀃧यत-े अ􀃗य􀃣प􀍧मदमु􀃍यत-े अ􀄤􀃗यय इ􀇓त। ‘अ􀄤􀃗ययादेश􀇑टि􀃗कि􀃛मतः’ इ􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ 􀄤􀃗यय-े उदा􀇿तम्॥ आदेश-े‘इदम् इश’ ् इतः, इह॥ 􀇑ट􀇓त-ल􀍪वता, ल􀍪वतुम्। 􀍩क􀇓त-बभवू । 􀍧म􀇓त-हे अन􀉬वन्॥ 􀇑टतः प􀇐रहारः-आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त-‘न 􀇑टता सवणा􀁛नां 􀄒हणं भव􀇓त’ इ􀇓त। यदयम-् ‘􀄒होऽ􀍧ल􀇑ट नैतदि􀃨त 􀂣ापकम्। 􀇓नयमाथ􀁛मेतत् 􀃨यात-􀄒् होऽ􀍧ल􀇑ट द􀈣घ􀁛 एवे􀇓त॥ सव􀈶षामेष प􀇐रहारः-‘भा􀃥यमानेन सवणा􀁛नां 􀄒हणं न’ इ􀃗येवं भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ 􀄤􀃗यये भूयान् प􀇐रहारः-अन􀍧भधाना􀃗􀄤􀃗ययः सवणा􀁛न ् न 􀄒ह􀈣􀃧य􀇓त। यान् 􀇑ह 􀄤􀃗ययः सवणा􀁛न् गृ􀃩णीया􀉮 न तैरथ􀁛􀃨या􀍧भधानं 􀃨यात्। अन􀍧भधाना􀃛न भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ इदं त􀇑ह􀁛 􀄤योजनम-्इह के 􀍬च􀃗􀄤तीय􀃛त,े के 􀍬च􀃗􀄤􀃗या􀃡य􀃛ते। 􀄱􀃨वाः 􀄤तीय􀃛त,े द􀈣घा􀁛ः 􀄤􀃗या􀃡य􀃛ते। याव􀃍च 􀄦ूत-े 􀄤􀃗या􀃡यमानेन सवणा􀁛नां 􀄒हणं ने􀇓त, तावद􀄤􀃗यय इ􀇓त॥ कं पुनद􀈹घ􀁛ः सवण􀁛􀄒हणेन गृ 􀃩णीयात?् ॥ एवं त􀇑ह􀁛 􀍧स􀆨े स􀇓त य􀉮 ‘अ􀄤􀃗ययः’ इ􀇓त 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त, त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀈾-भव􀃗येषा प􀇐रभाषा-‘भा􀃥यमानेन सवणा􀁛नां 􀄒हणं न’ इ􀇓त॥ अण् सवण􀁛􀃨य􀃗े यु􀃍यते। 􀃨वरभेदादानुना􀍧स􀃈यभेदात् कालभेदा􀃍चाण ् सवणा􀁛􀃛न गृ􀃩णीया􀉮। इ􀃧यते च 􀄒हणं 􀃨या􀇑द􀇓त। त􀃍चा􀃛तरेण य􀃗नं न 􀍧स􀃚यती􀃗येवमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यते। त􀄟 􀄤􀃗याहार􀄒हणे सवणा􀁛नां 􀄒हणं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘अकः सवण􀈶 द􀈣घ􀁛ः’ इ􀇓त॥ अनुपदेशात्। यथाजातीयकानां सं􀂣ा कृ ता तथजा ातीयकानां सं􀄤􀃗या􀇓यका 􀃨या􀉮। 􀄱􀃨वानां च 􀍩􀄐यते 􀄱􀃨वानामेव सं􀄤􀃗या􀇓यका 􀃨या􀉮, द􀈣घा􀁛नां न 􀃨यात्॥ ननु च 􀄱􀃨वाः 􀄤तीयमाना द􀈣घा􀁛न् सं􀄤􀃗याय􀇓य􀃧यि􀃛त॥ 􀄱􀃨वसं􀄤􀃗यया􀇑द􀇓त चेदु􀃍चाय􀁛माणः श􀃞दः सं􀄤􀃗ययको भव􀇓त, न सं􀄤तीयमानः। त􀉮यथा-ऋ􀍬ग􀃗यु􀃈ते संपाठमा􀄟ं ग􀃠यते, ना􀃨या अथ􀈾 ग􀃠यते॥ एवं त􀇑ह􀁛 वण􀁛पाठ एवोपदेशः क􀇐र􀃧यते॥ ॥*॥ वण􀁛पाठ उपदेश इ􀇓त चेदवरकाल􀃗वात् प􀇐रभाषाया अनुपदेशः॥*॥ वण􀁛पाठ उपदेश इ􀇓त चेदवरकाल􀃗वात् प􀇐रभाषाया अनुपदेशः॥ 􀍩कं परा सू􀄟ात् 􀍩􀄐यत इ􀃗यतोऽवरकाल?ा । ने􀃗याह। सव􀁛थाऽवरकालैव। वणा􀁛नामुपदेश􀃨तावत्। उपदेशो􀃗तरकाल􀃗ेसं􀂣ा। इ􀃗सं􀂣ो􀃗तरकाल ‘आ􀇑दर􀃛􀃗येन संहेता’ इ􀇓त 􀄤􀃗याहारः। 􀄤􀃗याहारो􀃗तरकाला सवण􀁛सं􀂣ा॥ सवण􀁛सं􀂣ो􀃗तरकालम ् ‘अणु􀇑द􀃗सवण􀁛􀃨य चा􀄤􀃗ययः’ इ􀇓त। सैषाऽवरकाला-उपदेशो􀃗तरकाला वणा􀁛नामु􀃗प􀃗तौ 􀇓न􀍧म􀃗त􀃗वाय त􀄟ानुवृि􀃗त􀇓नद􀈶शे सवणा􀁛नां 􀄒हणं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त-‘अ􀃨य 􀃍वौ’ ‘य􀃨ये􀇓त च॥ अन􀃖􀃗वात्। न 􀃩येतेऽणो येऽनुवृि􀃗त􀇓नद􀈶शे॥ के त􀇑?ह॥􀁛 एवं त􀃩य􀁛न􀃖􀃗वादनुवृ􀃗तौ न, अनुपदेशा􀃍च 􀄤􀃗याहारे न। उ􀃍यते चेदम-्अण् सवणना􀁛 ् ग􀃩ृ णाती􀇓त। नेदं वचना􀃣ल􀃟यम्। अि􀃨त 􀃩य􀃛यदेत􀃨य वचने 􀄤योजनम्॥ य एते 􀄤􀃗याहाराणामा􀇑दतो वणा􀁛􀃨तैः सवणा􀁛नां 􀄒हणं यथा 􀃨यात्॥ आकृ􀇓त􀄒हणात्। अवणा􀁛कृ􀇓त􀇽प􀇑द􀃧टा सव􀁛मवण􀁛कुलं 􀄒ह􀈣􀃧य􀇓त। तथेवणा􀁛कृ􀇓त􀃨तथोवणा􀁛कृ􀇓तः॥ यो 􀃩यनेका􀃛तेन भेदो नासाव􀃛य􀃗वं करो􀇓त॥ त􀉮यथा-न यो गो􀃦च गो􀃦च भेदः सोऽ􀃛य􀃗वं करो􀇓त॥ य􀃨तु खल ु गो􀃦चा􀃦व􀃨य च भेदः सोऽ􀃛य􀃗वं करो􀇓त॥ सवण􀈶ऽ􀃖􀄒हणमप􀇐रभा􀃧यम्। आकृ􀇓त􀄒हणादन􀃛य􀃗वं भ􀍪व􀃧य􀇓त। अन􀃛याऽऽकृ􀇓तरकार-􀃨याकार􀃨य च॥ यो 􀃩यनेका􀃛तेन भेदो नासाव􀃛य􀃗वं करो􀇓त। त􀉮यथा- न यो गो􀃦च गो􀃦च भेदः सोऽ􀃛य􀃗वं करो􀇓त। य􀃨तु खलु गो􀃦चा􀃦व􀃨य च भेदः सोऽ􀃛य􀃗वं करो􀇓त। एवं च कृ 􀃗वा ह􀃣􀄒हणेषु 􀍧स􀆨ं भव􀇓त। ‘झलो झ􀍧ल’ अवा􀃗ताम ् अवा􀃗तम ् अवा􀃗तम ् अवा􀃗त। य􀄟ैत􀃛नाि􀃨त – अण् सवणा􀁛न् गृ􀃩णा􀇓त॥ 􀄡तु 􀍪वलि􀃠बतयो􀃦चानुपदेशा􀃛म􀃛यामह-े ‘आकृ 􀇓त􀄒हणात् 􀍧स􀆨म’ ् इ􀇓त। यदयं क􀃨यां􀍬च􀉮 वृ􀃗तौ ॥*॥ वृि􀃗तपथृ 􀃈􀃗वं तु नोपप􀉮यते॥*॥ न कत􀁛􀃥यः। 􀍩􀄐यते 􀃛यास एव- ‘अतो 􀍧भस ऐस’् इ􀇓त॥ अणु􀇑द􀃗सवण􀁛􀃨य चा􀄤􀃗ययः॥६९॥ अयु􀃈तोऽयं 􀇓नद􀈶श􀃨त􀃗काल􀃨ये􀇓त। त􀇑द􀃗यनेन कालः 􀄤􀇓त􀇓न􀇑द􀁛􀃦यत,े त􀇑द􀃗ययं च वण􀁛ः। त􀄟ायु􀃈तं स त􀇑ह􀁛 तथा 􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः? न कत􀁛􀃥यः। उ􀃗तरपदलोपोऽ􀄟 􀄡􀃧ट􀃥यः। त􀉮यथा-उ􀃧􀄚मुख􀍧मव मुखं य􀃨य सोऽयमु􀃧􀄚मुखः। खरमुखः। अथवा साहचया􀁛􀃗ता􀃍छ􀃞􀉮यं भ􀍪व􀃧य􀇓त, कालसहच􀇐रतो वण􀈾ऽ􀍪प काल एव॥ 􀍩कं पुन􀇐रदं 􀇓नयमाथ􀁛म, ् आहोि􀃨वत् 􀄤ापकम?्॥ कथं च 􀇓नयमाथ 􀉍 􀃨यात?् कथं वा 􀄤ापकम?् ॥ य􀉮य􀄟ा􀃖􀄒हणमनुवत􀁛त,े ततो 􀇓नयमाथ􀁛म् । अथ 􀇓नव􀃗ृतम,् ततः 􀄤ापकम्॥ ॥*॥ तपर􀃨त􀃗काल􀃨ये􀇓त 􀇓नयमाथ􀁛􀍧म􀇓त चे􀆧ीघ􀁛􀄒हणे 􀃨वर􀍧भ􀃛ना􀄒हणम् ॥*॥ ‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’ इ􀇓त 􀇓नयमाथ􀍧􀁛 म􀇓त चे􀆧ीघ􀁛􀄒हणे 􀃨वर􀍧भ􀃛नाना ं 􀄒हणं न 􀄤ा􀃜नो􀇓त॥ 􀄤ापक􀍧म􀇓त चे􀉮 􀄱􀃨व􀄒हणे द􀈣घ􀁛􀃜लुत􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः अण् सवणा􀁛न् गृ􀃩णाती􀃗येतद􀃨,त ु ‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’ इ􀇓त वा। ‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’ इ􀃗येत􀆫व􀇓त 􀍪व􀄤􀇓तषेधेन। अण् सवणा􀁛न् गृ􀃩णाती􀃗य􀃨यावकाश-􀄱ः􀃨वा अतपरा अणः। ‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’ इ􀃗य􀃨यावकाशः-द􀈣घा􀁛􀃨तपराः। 􀄱􀃨वेषु तपरेषूभयं 􀄤ा􀃜नो􀇓त। ‘तपर􀃨त􀃗काल􀃨य’ ॥*॥ 􀄡ुतायां तपरकरणे म􀃚यम􀍪वलि􀃠बतयो􀇽पसं􀃉यानं कालभेदात्॥*॥ 􀄡ुतायां तपरकरणे म􀃚यम􀍪वलि􀃠बतयो􀇽पसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्। तथा म􀃚यमायां 􀄡ुत􀍪वलि􀃠बतयोः। तथा 􀍪वलि􀃠बतायां 􀄡ुतम􀃚यमयोः। 􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त?॥ कालभेदात्। ये 􀇑ह 􀄡ुतायां वृ􀃗तौ वणा􀁛ि􀃨􀄟भागा􀍬धका􀃨ते म􀃚यमायाम्। ये च म􀃚यमयाां ॥*॥ 􀍧स􀆨ं 􀃗ववि􀃨थता वणा􀁛 व􀃈तुि􀃦चरा􀍬चरवचना􀉮 वृ􀃗तयो 􀍪व􀍧श􀃧य􀃛ते॥॥*॥ व􀃈तुि􀃦चरा􀍬चरवचना􀉮 वृ􀃗तयो 􀍪व􀍧श􀃧य􀃛ते। व􀃈तैव कि􀃦चदा􀃦व􀍧भधायी भव􀇓त-आशु वणा􀁛न􀍧भध􀃗त,े कि􀃦चि􀃍चरेण कि􀃦चि􀃍चरतरेण [कि􀃦चि􀃍चरतमेन]। त􀉮यथा तमेवा􀃚वानं कि􀃦चदाशु ग􀃍छ􀇓त, कि􀃦चि􀃍चरेण, कि􀃦चि􀃍चरतरेण [कि􀃦चि􀃍चरतमेन]। र􀍬थक आशु ग􀃍छ􀇓त, आि􀃦वकि􀃦चरेण, 􀍪वषम उप􀃛यासः। अ􀍬धकरणम􀄟ा􀃚वा 􀄭िज􀍩􀄐यायाः। त􀄟ायु􀃈तं यद􀍬धकरण􀃨य वृ􀍪􀆨􀄱ासौ 􀃨याताम ्॥ एवं त􀇑ह-􀁛 􀃨फोटः श􀃞दः। 􀃚व􀇓नः श􀃞दगुणः॥ त􀉮यथा-भेया􀁛घातः भेर􀈣माह􀃗य कि􀃦च􀉮􀍪वंश􀇓तपदा􀇓न ग􀃍छ􀇓त, कि􀃦चि􀃗􀄟ंशत,् कि􀃦च􀃍च􀃗वा􀇐रंशत्। 􀃚व􀇓नः 􀃨फोट􀃦च श􀃞दानां 􀃚व􀇓न􀃨तु खलु ल􀃪यते॥ सं􀍯􀂣नोऽ􀇓नद􀈶शात्। न 􀇑ह सं􀍯􀂣नो 􀇓न􀇑द􀁛􀃦य􀃛ते॥ ॥*॥ 􀍧स􀆨ं 􀃗वा􀇑द􀇐रता सह त􀃛म􀃚य􀃨ये􀇓त वचनात्॥*॥ आ􀇑दर􀃛􀃗येन सहेता गृ􀃩यमाणः 􀃨व􀃨य च 􀇾प􀃨य 􀄒ाहक􀃨त􀃛म􀃚यानां चे􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ संबि􀃛धश􀃞दैवा􀁛 तु􀃣यमेतत्॥ त􀉮यथ-ासंबि􀃛धश􀃞दाः-मात􀇐र व􀇓त􀁛त􀃥यम, ् 􀍪पत􀇐र शु􀄮ू􀍪षत􀃥य􀍧म􀇓त॥ न चो􀃍यते-􀃨व􀃨यां मात􀇐र, 􀃨वि􀃨मन् 􀍪पतर􀈣􀇓त। संब􀃛धा􀃍च ग􀃠यते-या य􀃨य माता, यो य􀃨य 􀍪पते􀇓त। एव􀍧महा􀃜या􀇑दर􀃛􀃗य इ􀇓त संबि􀃛धश􀃞दावेतौ। त􀄟 संब􀃛धादेत􀉮ग􀃛त􀃥यम-् यं 􀄤􀇓त य आ􀇑दर􀃛􀃗य इ􀇓त च भव􀇓त, त􀃨य 􀄒हणं भव􀇓त, 􀃨व􀃨य च 􀇾प􀃨ये􀇓त॥ आ􀇑दर􀃛􀃗येन सहेता॥७१॥ अ􀃨तु। अलोऽ􀃛􀃗य􀃨य 􀍪वधयो भव􀃛ती􀃗य􀃛􀃗य􀃨य भ􀍪व􀃧य􀇓त॥ नैवं श􀃈यम ्। ये अनेकाल आदेशा􀃨तेषु दोषः 􀃨या􀉮-‘एचोऽयवायावः’ इ􀇓त ॥ नैष दोषः। यथैव 􀄤कृ􀇓तत􀃨तद􀃛ति􀃛त􀍪व􀍬धभ􀁛व􀇓त, एवमादेशतोऽ􀍪प भ􀍪व􀃧य􀇓त। त􀄟ैज􀃛त􀃨याया􀉮य􀃛ता य􀇑द चैवं 􀃈व􀍬च􀉮वै􀇾􀃜यं त􀄟 दोषः 􀃨या􀉮—􀄦􀃩मे􀃛􀄡ः 􀄦􀃩मोदकम्। 􀃨योनः, 􀃨योना। अ􀃛तर􀉨गल􀂢ण􀃨य यणादेश􀃨य ब􀇑हर􀉨गल􀂢णो गुणो बाधकः 􀄤स􀃏येत। न व􀃈त􀃥यम्। येने􀇓त करण एषा तृतीया। अ􀃛येन चा􀃛य􀃨य 􀍪व􀍬धभ􀁛व􀇓त। त􀉮यथ-ादेवद􀃗त􀃨य समाशं शरावैरोदनेन च य􀂣द􀃗तः 􀄤􀇓त􀍪वध􀃗ते। तथा-सं􀄒ामं ह􀃨􀃗य􀃦वरथपदा􀇓त􀍧भः। एव􀍧महा􀃜यचा धातोय􀁛तं 􀍪वध􀃗ते। अकारेण 􀄤ा􀇓तप􀇑दक􀃨य इञं 􀍪वध􀃗ते। ॥*॥ येन 􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃨ये􀇓त चे􀉮 􀄒हणोपाधीनां तद􀃛तोपा􀍬ध􀄤स􀉨गः॥*॥ येन 􀍪व􀍬ध􀃨तद􀃛त􀃨ये􀇓त चे􀉮 􀄒हणोपाधीनां तद􀃛तोपा􀍬धता􀄤स􀉨गः॥ ये 􀄒हणोपाधय􀃨ते तद􀃛तोपाधयः ‘उत􀃦च 􀄤􀃗ययादसंयोगपूवा􀁛􀉮’ इ􀇓त असंयोगपूव􀁛􀄒हणमुकारा􀃛त􀍪वशेषणं 􀃨यात्॥ असंयोगपूव􀁛􀄒हणेन इहैव पयु􀁛दासः 􀃨यात-्अ􀃪णु􀇑ह, त􀃪णुह􀈣􀇓त। इह न 􀃨या􀉮-आ􀃜नु􀇑ह, श􀃈नुह􀈣􀇓त ॥ तथा ‘उदो􀃧􀉫यपूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त ओ􀃧􀉫यपूव􀁛􀄒हणमॄकारा􀃛त􀍪वशषे णं 􀃨यात्॥ ओ􀃧􀉫यपूव􀁛􀄒हणेन इह 􀄤स􀃏येत-संक􀈧ण􀁛म,् संगीण􀁛􀍧म􀇓त। इह च न 􀃨या􀉮-􀇓नपूता􀁛ः 􀍪प􀃖डा इ􀇓त॥ यथे􀃧टं 􀍪वशेषण􀍪वशे􀃧ययोय􀈾गो भव􀇓त। यावता यथे􀃧टम्। इह ताव􀉮-‘उत􀃦च 􀄤􀃗ययादसंयोगपूवा􀁛􀉮’ इ􀇓त उकार एव 􀍪वशे􀃧यत-े उकारो योऽसंयोगपूव􀁛􀃨तद􀃛ता􀃗􀄤􀃗यया􀇑द􀇓त॥ तथा-‘उदो􀃧􀉫यपूव􀁛􀃨य’ इ􀇓त नौ􀃧􀉫यपूव􀁛􀄒हणेन ॠकारा􀃛तं 􀍪वशे􀃧यते॥ 􀍩कं त􀇑ह?􀁛 ॠकार एव 􀍪वशे􀃧यत-े समास􀍪वधौ 􀄤􀃗यय􀍪वधौ च 􀄤􀇓तषेधो व􀃈त􀃥यः॥ समास􀍪वधौ तावत-् 􀉮􀍪वतीया 􀍬􀄮ता􀇑द􀍧भः सम􀃨यते-क􀃧ट􀍬􀄮तः, नरक􀍬􀄮तः। क􀃧टं परम􀍬􀄮त इ􀃗य􀄟 मा भूत्॥ 􀄤􀃗यय􀍪वधौ-‘नडा􀇑द􀃟यः फक्’ नड􀃨याप􀃗यं नाडायनः। इह न भव􀇓त-सू􀄟नड􀃨याप􀃗यं सौ􀄟ना􀍫डः॥ उ􀍬ग􀉮􀄒हणम-् ‘उ􀍬गत􀃦च’ भवती अ􀇓तभवती महती अ􀇓तमहती॥ वण􀁛􀄒हणम-् ‘अत इञ’् दा􀍯􀂢ः 􀃜ला􀍯􀂢ः॥ अि􀃨त चेदानीं कि􀃦च􀃗केवलोऽकारः 􀄤ा􀇓तप􀇑दकं, यदथ􀈾 􀍪व􀍬धः 􀃨यात्॥ अ􀃨ती􀃗याह-अततेड􀁛ः-अः, त􀃨याप􀃗यम् ‘अत इञ’् इः॥ अक􀃏वतः सव􀁛नामा􀃥यय􀍪वधौ 􀃦न􀃠वतो धातु􀍪वधावुपसं􀃉यानं कत􀁛􀃥यम्॥ अक􀃏वतः सव􀁛नाम􀍪वधौ-सव􀁛के 􀍪व􀃦वके। अ􀃥यय􀍪वधौ-उ􀃍चकैः नीचकैः॥ 􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त?॥ इह-त􀃨य वा 􀄒हणं भव􀇓त, तद􀃛त􀃨य वा। न चेदं त􀉮, ना􀍪प तद􀃛तम ्॥ त􀃨या􀃛त􀃨तद􀃛त􀃨तद􀃛तोऽ􀃛तो य􀃨य त􀇑ददं तद􀃛ता􀃛तं तद􀃛ता􀃛त􀃨ये􀇓त॥ स त􀇑ह􀁛 तथा 􀇓नद􀈶शः कत􀁛􀃥यः॥ न कत􀁛􀃥यः। उ􀃗तरपदलोपोऽ􀄟 􀄡􀃧ट􀃥यः। त􀉮यथा उ􀃧􀄚मुख􀍧मव मुखम􀃨य उ􀃧􀄚मुखः, खरमुखः। एव􀍧महा􀍪प तद􀃛तः अ􀃛तो य􀃨य सोऽयं तद􀃛त􀃨तद􀃛त􀃨ये􀇓त॥ तदेकदेश􀍪व􀂣ाना􀉮वा पुनः 􀍧स􀆨मेतत्। तदेकदेशभूत􀃨त􀉮􀄒हणेन गृ􀃩यते॥ त􀉮यथ- ा ग􀉨गा यमुना देवद􀃗ते􀇓त। अनेका नद􀈣 ग􀉨गां यमुनां च 􀄤􀍪व􀃧टा ग􀉨गायमुना􀄒हणेन गृ􀃩यते। तथा-देवद􀃗ता􀃨थो 􀍪वषम उप􀃛यासः। इह के􀍬च􀃍छ􀃞दा अ􀃈तप􀇐रमाणानामथा􀁛नां वाचका भवि􀃛त-य एते सं􀃉याश􀃞दाः प􀇐रमाणश􀃞दा􀃦च। प􀃑च स􀃜ते􀇓त एकेना􀃜यपाये न भवि􀃛त। 􀄡ोणः खार􀈣 आढक􀍧म􀇓त नैवा􀍬धके भवि􀃛त, न 􀃛यूने। के􀍬च􀉮 यावदेव त􀆫व􀇓त तावदेवाहुः-य एते जा􀇓तश􀃞दा गुणश􀃞दा􀃦च। तैलं घृत􀍧म􀇓त खाया􀁛म􀍪प भवि􀃛त, 􀄡ोणेऽ􀍪प॥ शु􀃈लो नीलः कृ􀃧णः इ􀇓त 􀇑हमव􀃗य􀍪प भव􀇓त, वटक􀍨णकामा􀄟ेऽ􀍪प 􀄡􀃥ये। इमा􀃦चा􀍪प सं􀂣ा अ􀃈तप􀇐रमाणानामथा􀁛नां 􀍩􀄐य􀃛ते ताः केना􀍬धक􀃨य 􀃨युः॥ ‘तदेकदेशभूतं त􀉮􀄒हणेन-’ गृ􀃩यत े इ􀇓त। यदयं ‘नेदमदसोरकोः’ इ􀇓त सककारयो􀇐रदमदसोः 􀄤􀇓तषेधं कथं कृ 􀃗वा 􀂣ापकम?् ॥ इदमदसोः काय􀁛मु􀃍यमानं कः 􀄤स􀉨गो य􀃗सककारयोः 􀃨यात्। प􀃦य􀇓त 􀃗वाचाय􀁛ः-‘तदेकदेशभूतं त􀉮􀄒हणेन गृ 􀃩यत’े इ􀇓त। ततः सककारयोः 􀄤􀇓तषेधं शाि􀃨त ॥ सव􀁛नामा􀃥ययसं􀂣ायां 􀄤योजनम्॥ सव􀈶 परमसव􀈶। 􀍪व􀃦वे परम􀍪व􀃦वे। उ􀃍चैः परमो􀃍चैः। नीचैः उपपद􀍪वधौ भया􀉭या􀇑द􀄒हणं 􀄤योजनम्॥ भयंकरः अभयंकरः। आ􀉭यं करणं 􀃨वा􀉭यंकरणम्॥ ङ􀈣ि􀃞वधावु􀍬ग􀉮􀄒हणं 􀄤योजनम्। भवती अ􀇓तभवती। महती अ􀇓तमहती॥ ङ􀈣􀄤􀇓तषेधे 􀃨व􀄰ा􀇑द􀄒हणं 􀄤योजनम्। 􀃨वसा परम􀃨वसा। दु􀇑हता पहमदु􀇑हता॥ अप􀇐रमाण􀇒ब􀃨ता􀇑द􀄒हणं च ङ􀈣􀃜􀄤􀇓तषेधे 􀄤योजनम्॥ ‘अप􀇐रमाण􀇒ब􀃨ता􀍬चतक􀃠ब􀃣ये􀃟यो न 􀇑द􀇓त􀄒हणं च [􀃖य􀍪वधौ] 􀄤योजनम्॥ 􀇑दतेरप􀃗यं दै􀃗यः। अ􀇑दतेरप􀃗यमा􀇑द􀃗यः। ‘􀇑द􀃗य􀇑द􀃗या􀇑द􀃗य-’ इ􀃗य􀇑द􀇓त􀄒हणं न कत􀁛􀃥यं भव􀇓त॥ रो􀃖या अ􀃖􀄒हणं च 􀄤योजनम्। आजकरौणः॥ स􀇑ह􀉇 करौणः॥ 􀍩कं पुनः कारणं न 􀍧स􀃚य􀇓त। न तद􀃛ता􀃍च तद􀃛त􀍪व􀍬धना 􀍧स􀆨म,् के वला􀃍च 􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावेन?॥ इह सू􀄟ा􀃛ता􀍢􀃊भव􀇓त, दशा􀃛ता􀉬डो भवती􀇓त केवलादु􀃗प􀇓तमा􀁛 भू􀇑द􀇓त॥ नैतदि􀃨त 􀄤योजनम्। 􀍧स􀆨म􀄟 तद􀃛ता􀃍च तद􀃛त􀍪व􀍬धना, केवला􀃍च 􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावेन। सोऽयमेवं 􀍧स􀆨े स􀇓त यद􀃛त􀄒हणं करो􀇓त त􀃏􀂣ापय􀃗याचाय􀁛ः-सू􀄟ा􀃛तादेव, दशा􀃛तादेवे􀇓त॥ ना􀄟 तद􀃛तादु􀃗पि􀃗तः 􀄤ा􀃜नो􀇓त। इदानीमेव 􀃩यु􀃈तम-*् समास􀄤􀃗यय􀍪वधौ 􀄤􀇓तषेधः*इ􀇓त॥ न कत􀁛􀃥या। आचाय􀁛􀄤वृि􀃗त􀂣ा􀁛पय􀇓त‘􀃥यपदे􀍧शव􀆫ावोऽ􀄤ा􀇓तप􀇑दके न’-इ􀇓त। यदयम-् ‘पूवा􀁛􀇑द􀇓नः’ ‘सपूवा􀁛􀃍च’ य􀃗त􀇑ह􀁛 योग􀍪वभागं करो􀇓त॥ इतरथा ‘पूवा􀁛􀃗सपूवा􀁛􀇑द􀇓नः’ इ􀃗येव 􀄦ूयात्॥ 􀍩कं पुनरयम􀃨यैव शेषः-*त􀃨य च* इ􀇓त?॥ ने􀃗याह। य􀃍चानु􀄐ा􀃛त,ं य􀃍चानु􀄐ं 􀃨यत,े सव􀁛􀃨यैव शेषः-*त􀃨य च* इ􀇓त॥ रथसीताहले􀃟यो य􀉮􀍪वधौ 􀄤योजनम्। र􀃘यः परमर􀃘यः । सी􀃗यं परमसी􀃗यम्। ह􀃣या परमह􀃣या॥ ऋतोवृ􀁛􀍪􀆨म􀉮􀍪वधाववयवानां 􀄤योजनम ् । पूव􀁛शारदम्। अपरशारदम्। पूव􀁛नघैदमा ्। अपरनैदाघम्॥ ठि􀃑वधौ सं􀃉यायाः 􀄤योजनम्॥ 􀉮􀍪वषाि􀃧टकं प􀃑चषाि􀃧टकम्। धमा􀁛􀃛नञः 􀄤योजनम्। धम 􀉍 चर􀇓त धा􀍧म􀁛कः। अधम 􀉍 चर􀇓त अधा􀍧म􀁛कः॥ *अधमा􀁛􀃍च* इ􀇓त न ॥*॥ पदा􀉨गा􀍬धकारे त􀃨य च तदु􀃗तरपद􀃨य च॥*॥ पदा􀉨गा􀍬धकारे त􀃨य च तदु􀃗तरपद􀃨य चे􀇓त व􀃈त􀃥यम्। इ􀃧टकेषीकामालानां 􀍬चततूलभा􀇐रषु 􀄤योजनम्॥ इ􀃧टक􀍬चतं 􀍬च􀃛वीत। प􀃈वे􀃧टक􀍬चतं 􀍬च􀃛वीत। महत-् महान्। एवं परममहान् । महत ्। 􀃨वसृ-􀃨वसा 􀃨वसारौ 􀃨वसारः। एवं परम􀃨वसा परम􀃨वसारौ परम􀃨वसारः। 􀃨वसृ॥ न􀃜तृ-न􀃜ता न􀃜तारौ न􀃜तारः। एवं परमन􀃜ता परमन􀃜तारौ परमन􀃜तारः॥ न􀃜तृ॥ अि􀃨त चेदानीं कि􀃦चत् कवे लः पा􀃍छ􀃞दो यदथ􀈾 􀍪व􀍬धः 􀃨यात?् ॥ एवं त􀇑ह􀁛 अ􀉨गा􀍬धकारे 􀄤योजनं ना􀃨ती􀇓त कृ 􀃗वा पदा􀍬धकार􀃨य 􀄤योजनमु􀃈तम-् ‘􀇑हमका􀍪षह􀇓तषु च’। यथा प􀃗का􀍪षणौ प􀃗का􀍪षणः। एवं परमप􀃗का􀍪षणौ परमप􀃗का􀍪षणः॥ य􀇑द त􀇑ह􀁛 पदा􀍬धकारे पाद􀃨य तद􀃛त􀍪व􀍬धभ􀁛व􀇓त ‘पाद􀃨य पदा􀃏या􀇓तगोपहतेषु’ यथेह भव􀇓त- पादेनोपहतं पदोपहतम्। एवम􀄟ा􀍪प 􀃨यात-􀇑् द􀃊धपादेनोपहतं 􀇑द􀃊धपादोपहत􀍧म􀇓त॥ ननु चो􀃈तम-्न के वलः पा􀃍छ􀃞द इ􀇓त॥ अयमि􀃨त पादयतेर􀄤􀃗ययः-पात् पदः पदा पदे। पत्॥ यु􀃧मत् अ􀃨मत-य् ूयं वयम् । परमयूयं परमवयम् ॥ 􀉮युप􀍬थम􀍬थपुंगोस􀍨खचतुरनडिु 􀃗􀄟􀄒हणं 􀄤योजनम्॥ 􀉮यौः सु􀉮यौः। प􀃛थाः सुप􀃛थाः। म􀃛थाः परमम􀃛थाः। पुमान् परमपुमान्। गौः सुगौः। सखा सखायौ सखाय, ः सुसखा ससु खायौ सुसखायः, परमसखा परमसखायौ परमसखायः। च􀃗वारः परमच􀃗वारः। अन􀉬वाहः परमान􀉬वाहः। 􀄟याणां 􀃗यदा􀇑द􀍪व􀍬धभ􀃨􀄟ा􀇑द􀃨􀄟ी􀄒हणं च 􀄤योजनम्॥ सः अ􀇓तसः॥ भ􀃨􀄟का भि􀃨􀄟का, बहुभ􀃨􀄟का बहुभि􀃨􀄟का, 􀇓नभ􀁛􀃨􀄟का 􀇓नभ􀁛ि􀃨􀄟का॥ 􀃨􀄟ी􀄒हणं च 􀄤योजनम्। ि􀃨􀄟यौ ि􀃨􀄟यः। राजि􀃨􀄟यौ अ􀉨गा􀍬धकारे चा􀃛य􀄟 च। अ􀃛य􀄟ोदा􀇿तम्। अ􀉨गा􀍬धकार-े‘अतो द􀈣घ􀈾 य􀍬ञ, सु􀍪प च’ इहैव 􀃨यात-् 􀄤􀃗यय􀄒हणं च अप􀃑च􀃠याः 􀄤योजनम्॥ य􀍬ञञोः फ􀃊भव􀇓त-गा􀃊या􀁛यणः, वा􀃗􀃨यायनः। ह􀃛􀄒हणे 􀃜ल􀈣ह􀃛􀄒हणं मा भूत्। उ􀉮􀄒हणे गमु􀁛􀉮􀄒हणं। 􀃨􀄟ी􀄒हणे श􀃨􀄟ी􀄒हणम्। सं􀄒हणे पयासं􀄒हणं 􀍩कमथ􀁛􀍧मदमु􀃍यत,े न ‘पदा􀉨गा􀍬धकारे त􀃨य च तदु􀃗तरपद􀃨य च’ इ􀃗येव 􀍧स􀆨म्। न चेदं तत, ् ना􀍪प तद􀃛त􀍪व􀍬धरेव 􀃏यायान्। इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त-परमा􀇓तमहान्। एत􀍪􀆨 नैव त􀉮, ना􀍪प तदु􀃗तरपदम्॥ अ􀇓नन􀃨म􀃛􀄒हणा􀃛यथ􀁛वता चानथ􀁛के न च तद􀃛त􀍪व􀍬ध ं 􀄤योजयि􀃛त॥ अन-् रा􀂣े􀃗यथ􀁛वता, सा􀃠ने􀃗यनथ􀁛के न। अन॥् इन-् द􀃖डी􀃗यथव􀁛 ता, वा􀃊􀃠मी􀃗यनथ􀁛के न। इन्॥ अस-स् ुपया इ􀃗यथ􀁛वता, सु􀃨􀄟ोता इ􀃗यनथ􀁛के न। अस् ॥ मन-स् ुशमा􀁛 इ􀃗यथ􀁛वता, सु􀄤􀍬थमा इ􀃗यनथ􀁛के न। मन्॥ ‘अ􀍬च 􀃦नुधातु􀄧ुवां 􀃡वो􀇐रयडुवङ’ौ इ􀇓त इहैव 􀃨यात-् 􀍬􀄮यौ 􀄧ुवौ। 􀍬􀄮यो 􀄧ुव इ􀃗य􀄟 न 􀃨यात् ॥ येन ‘य􀃨याचामा􀇑द􀃨त􀉮 वृ􀆨म’ ् इतीय􀃗यु􀃍यमाने ‘दा􀃗तारा􀍯􀂢ताः’ अ􀄟ा􀍪प 􀄤स􀃏येत। वृ􀍪􀆨􀄒हणे पुनः अथ य􀃨य􀄒हणं 􀍩कमथम􀁛 ?् ॥ ‘वृ􀍪􀆨य􀁛􀃨या􀇑द􀃨त􀉮 वृ􀆨म’ ् इतीय􀃗यु􀃍यमाने इहैव 􀃨यात-्ऐ􀇓तकायनीयाः औपगवीयाः। इह न 􀃨यात-् गाग􀈸या वा􀃗सीया इ􀇓त। अ􀃏􀄒हणे पुनः 􀍩􀄐यमाणे न दोषो भव􀇓त॥ ‘वृ􀍪􀆨य􀁛􀃨याचां त􀉮 वृ􀆨म’ ् इतीय􀃗यु􀃍यमान-े सभासंनयने भवः साभासनं यनः-इ􀃗य􀄟ा􀍪प 􀄤स􀃏येत। आ􀇑द􀄒हणे पुनः 􀍩􀄐यमाणे न दोषो भव􀇓त॥ नैवं श􀃈यम् । इहैव 􀄤स􀃏येत-औपगवीयाः। इह न 􀃨यात-् गाग􀈸याः॥ इहा􀍪प 􀄤स􀃏येत-सभास􀃛नयने भवः साभास􀃛नयन इ􀇓त॥ 􀃥य􀃑जन􀃨या􀍪व􀉮यमानव􀆫ावो व􀃈त􀃥यः। ‘यथाऽ􀃛य􀄟’। यथाऽ􀃛य􀄟ा􀍪प 􀃥य􀃑जन􀃨या􀍪व􀉮यमान-व􀆫ावो वा नामधेय􀃨य वृ􀆨सं􀂣ा व􀃈त􀃥या॥ देवद􀃗तीयाः। दैवद􀃗ताः। य􀂣द􀃗तीयाः। या􀂣द􀃗ताः॥ गो􀄟ा􀃛ता􀉮वा असम􀃨तव􀃗􀄤􀃗ययो भवती􀇓त व􀃈त􀃥यम्॥ एता􀃛येवोदाहरणा􀇓न॥ िज􀃩वाका􀃗यं ह􀇐रतका􀃗यं च वज􀁛􀇓य􀃗वा। जै􀃩वाकाताः हा􀇐रतकाताः॥ *गो􀄟ा􀃛ता􀉮वाऽसम􀃨तव􀉮* इ􀃗येव 􀃏यायः॥ इदम􀍪प 􀍧स􀆨ं भव􀇓त- 􀍪प􀉨लका􀃖􀃥य􀃨य छा􀄟ाः य􀉮यनुवत􀁛त,े इह च 􀄤स􀃏येत-􀃗व􀃗पु􀄟􀃨य 􀃍छा􀃗􀄟ा􀃨􀃗वा􀃗पु􀄟ाः, मा􀃗पु􀄟ाः। इह च न 􀃨यात-्􀃗वद􀈣यो अथ 􀇓नवृ􀃗तम, ् ‘ए􀉨 􀄤ाचां देश’े य􀃨याचामा􀇑द􀄒हणं कत􀁛􀃥यम्॥ स􀃠ब􀃛धमनुव􀇓त􀁛􀃧यत े ‘वृ􀍪􀆨य􀁛􀃨याचामा􀇑द􀃨त􀉮 वृ􀆨म’।् ‘􀃗यदाद􀈣􀇓न च’ वृ􀆨सं􀂣ा􀇓न भवि􀃛त, वृ􀍪􀆨य􀁛􀃨याचामा􀇑द􀃨त􀉮 वृ􀆨म्॥ ‘ए􀉨 􀄤ाचां देश’े य􀃨याचामा􀇑द􀄒हणमनुवत􀁛त,े वृ􀍪􀆨􀄒हणं 􀇓नवृ􀃗तम ्। त􀉮यथा-कि􀃦च􀃗का􀃛तारे समुपि􀃨थते साथ􀁛मुपाद􀃗त,े स यदा 􀇓न􀃧􀄐ा􀃛तका􀃛तारो भव􀇓त तदा साथ 􀉍 ए􀉨 􀄤ाचां देशे शै􀍪षकेि􀃧व􀇓त व􀃈त􀃥यम ्। सैपु􀇐रक􀈧 सैपु􀇐रका। 􀃨कौनग􀇐रक􀈧 􀃨कौनग􀇐रके􀇓त॥ ए􀉨 􀄤ाचां इ􀇓त 􀄮ीम􀆫गव􀃗पत􀃑ज􀍧ल􀍪वर􀍬चते 􀃥याकरणमहाभा􀃧ये 􀄤थमा􀃚याय􀃨य 􀄤थमपादे नवममाि􀃩नकम्। अष्टाङ्गहृदये ६ स्थानानि सन्ति। तेषु स्थानेषु आहत्य १२० अध्याया: सन्ति ।तेषु अध्यायेषु ७१२० पद्यानि सन्ति। त्रायन्तां वो मधुरिपोः प्रपन्नार्तिच्छिदो नखाः ।। नमस्कृत्य परां वाचं देवीं त्रिविधविग्रहाम्। वाच्योपस्कारकत्वेन स्वसिद्धये पराक्षेपः परार्थे स्वसमर्पणम् इति यथायोगं रुद्रटेन तु भावालंकारो द्विधैवोक्तः। रूपकदीपकापह्नुतितुल्ययोगिता- दावुपमाद्यलंकारो वाच्योपस्कारकत्वेनोक्तः। उत्प्रेक्षा तु स्वयमेव प्रतीयमाना कथिता। रसवत्प्रेयःप्रभृतौ तु रसभावादिर्वाच्यशोभाहेतुत्वेनोक्तः। तदित्थं वामनेन तु सादृश्यनिबन्धनाया लक्षणाया वक्रोक्त्यलंकारत्वं ब्रुवता उद्भटादिभिस्तु गुणालंकाराणां प्रायशः साम्यमेव सूचितम्। विषयमात्रेण भेदप्रतिपादनात्। संघटनाधर्मत्वेन चेष्टेः। तदेवमलङ्कारा एव काव्ये प्रधानमिति प्राधान्यात्काव्यजीवितमुक्तवान्। व्यापारस्य प्राधान्यं च काव्यस्य प्रतिपेदे। अभिधानप्रकारविशेषा एव चालंकाराः। सत्यपि त्रिभेदे प्रतीयमाने व्यापाररूपा भणितिरेव कविसंरम्भगोचरः। उपचारवक्रतादिभिः समस्तो ध्वनिप्रपञ्चः स्वीकृतः। केवलमुक्तिवैचित्र्यजीवितं काव्यं, न व्यङ्ग्यार्थजीवितमिति तदीयं दर्शनं भट्टनायकेन तु व्यङ्गयव्यापारस्य प्रौढोक्त्याभ्युपगतस्य काव्यांशत्वं ब्रुवता न्यग्भावितशब्दार्थस्वरूपस्य व्यापारस्यैव प्राधान्यमुक्तम्। तत्राप्यभिधा- भावकत्वलक्षणव्यापारद्वयोत्तीर्णो रसचर्वणात्मा भोगापरपर्यायो व्यापारः प्राधान्येन विदितत्वाभावाद्विषयस्यैव समग्रभरसहिष्णुत्वम्। तस्माद्विषय एव व्यङ्ग्यनामा जीवितत्वेन वक्तव्यः। यस्य गुणालंकारकृतचारुत्वपरिग्रहसाम्राज्यम्। रसादयस्तु जीवितभूता नालंकारत्वेन वाच्याः। अलंकाराणामुपस्कारकत्वाद्रसादीनां च प्राधान्येनोपस्कार्यत्वात्। तस्माद्व्यङ्ग्य एव वाक्यार्थीभूतः काव्यजीवितमित्येष एव पक्षो वाक्यार्थविदां सहृदयानामावर्जकः। व्यञ्जनव्यापारस्य सर्वैरनपह्नुतत्वात्त- यत्तु व्यक्तिविवेककारो वाच्यस्य प्रतीयमानं प्रति लिङ्गितया अस्ति तावद्व्यङ्ग्यनिष्ठो व्यञ्जनव्यापारः। तत्र व्यङ्ग्यस्य व्यङ्ग्यस्यास्फुटत्वेऽलंकारवत्त्वेन चित्राख्यः काव्यभेदस्तृतीयः। तत्रोत्तमो ध्वनिः। रसंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यः।अर्थशक्तिमूलो वस्तु (रसादि) ध्वनिः संलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यः। दर्शितः। काव्यस्य श्रृङ्गारप्रधानत्वात्। शिष्टस्तु यथावसरं तत्रैव विभक्तः। गुणीभूतव्यङ्ग्यो वाच्याङ्गत्वादिभेदैर्यथासंभवं समासोक्त्यादौ दर्शितः। चित्रं तु इहार्थपौनरुक्त्यं शब्दपौनरुक्त्यं शब्दार्थपौनरुक्त्यं चेति त्रयः पौनरुक्त्यप्रकाराः॥ पुनरुक्तवदाभासस्य पूर्वं लक्षणार्थः। इहेति शाब्दप्रस्तावे। इतिशब्दः प्रकारे। प्ररूढाप्ररूढत्वेन द्वैविध्यम्। प्रथमं हेयवचनमुपादेये विश्रान्त्यर्थम्। तत्रेति भयान्नोच्यन्ते। उदाहरणं मदीये श्रीकण्ठस्तवे यथा- दारुणः काष्ठतो जातो भस्मभूतिकरः परः। रक्तशोणार्चिरुच्चण्डः पातु वः पावकः शिखी ॥ एतच्च सुबन्तापेक्षया। तिङ्ङन्तापेक्षया च यथा तत्रैव- अलंकारप्रस्तावे केवलं स्वरपौनरुक्त्यमचारुत्वान्न गण्यते। इति द्वैविध्यमेव द्वयोर्व्यञ्जनसमुदाययोः परस्परमनेकधा सादृश्यं संख्यानियमः। पूर्वं किं नाम दर्दुर दुरध्यवसाय सायं कायं निपीड्य निनदं कुरुषे रुषेव। माकर्ण्य कर्णमधुराणि न लज्जितोऽसि ॥ केवलव्यञ्जनमात्रसादृश्यमेकधा समुदायसादृश्यं त्र्यादीनां च परस्परसादृश्य- मन्यथाभावः।वृत्तिस्तु रसविषयो व्यापारः। तद्वती पुनर्वर्णरचनेह वृत्तिः। सा च आटोपेन पटीयसा यदपि सा वाणी कवेरामुखे खेलन्ती प्रथते तथापि कुरुते नो मन्मनोरञ्जनम्। राकेन्दोः किरणा विषद्रवमुचो वर्षासु वा वायवः। न त्वेताः सरलाः सितासितरुचः साचीकृताः सालसाः साकूताः समदाः कुरङ्गकदृशां मानानुविद्घा दृशः ॥ यो यः पश्यति तन्नेत्रे रुचिरेव न जायते। तस्य तस्यान्यनेत्रेषु रुचिरेव न जायते ॥ ‘प्ररूढग्रहणं वक्ष्यमाणप्रभेदवैलक्षण्यार्थम्। यदाहुः शब्दार्थयोः पुनर्वचनं तात्पर्यमन्यपरत्वम्। तदेव भिद्यते,न तु शब्दार्थयोः स्वरूपम्। यथा- न शब्दार्थस्वरूपम् इति टीकासंमत: पाठो भाति । काशाः काशा इवाभान्ति (न्तः) सरांसीव सरांसि च। चेतांस्याचिक्षिपुर्यूनां निम्नगा निम्नगा इव ॥’ इत्यादावनन्वयेन सहास्यैकाभिधानलक्षणो न संकरः। अन्योन्यापेक्षया अस्मिंस्तु लाटानुप्रासे साक्षादेव प्रयोजकम् ॥’ यद्यपि लिप्यक्षराणां खड्गादिसंनिवेशविशिष्टत्वं तथापि श्रोत्राकाशसमवेत- भावितात्माशुभावादे देवाभा बत ते सभा ॥’’ एषोष्टदलपद्मबन्धः। अत्र दिग्दलेषु निर्गमप्रवेशाभ्यां श्लिष्टाक्षरत्वम्। विदिग्दलेषु त्वन्यथा। कर्णिकाक्षरं तु श्लिष्टमेव। उपमानोपमेययोः साधर्म्ये भेदाभेदतुल्यत्वे उपमा ॥ साधर्म्ये त्रयः प्रकाराः।भेदप्राधान्यं व्यतिरेकादिवत्। अभेदप्राधान्यं रूपकादिवत्। द्वयोस्तुल्यत्वं यथास्याम्। यदाहुःयत्र किंचित्सामान्यं कश्चिच्च विशेषः स विषयः सदृशतायाः इति। उपमैवानेकप्रकारवैचित्र्येणानेकालंकारबीजभूतेति प्रथमं पृथङ्निर्देशः। पृथङ्निर्देशे व संबन्धिभेदमात्रं प्रतिवस्तूपमावत्। बिम्बप्रतिबिम्ब ‘‘प्रभामहत्या शिखयेव दीपस्त्रिमार्गयेव त्रिदिवस्य मार्गः। संस्कारवत्येव गिरा मनीषी तया स पूतश्च विभूषितश्च ॥’’ दिग्धोमृतेन च विषेण च पक्ष्मलाक्ष्या गाढं निखात इव मे हृदये कटाक्षः ॥’’ अत्र वलितत्वावृत्तत्वे संबन्धिभेदाद्भिन्ने।धर्म्यभिप्रायेण तु बिम्बप्रतिबिम्ब- आभाति बालातपरक्तसानुः सनिर्झरोद्गार इवाद्रिराजः ॥’ वाच्याभिप्रायेण पूर्वरूपावगमः। एकस्य तु विरुद्घधर्मसंसर्गो द्वितीयसब्रह्म- चारिनिवृत्त्यर्थः। अत एवानन्वय इति योगोऽप्यत्र संभवति। यथा- भीमोऽपि भीम इव वैरिषु भीमकर्मा। वाक्यभेदः। इयं च धर्मस्य साधारण्ये वस्तुप्रतिवस्तुनिर्देशे च द्विधा। आद्ये यथा- खमिव जलं जलमिव खं हंसश्चन्द्र इव हंस इव चन्द्रः। वाप्योऽङ्गना इवाभान्ति यत्र वाप्य इवाङ्गनाः॥ कुशिकसुतमखद्विषां प्रमाथे धृतधनुषं रघुनन्दनं स्मरामि ॥ सादृश्यं विना तु स्मृतिर्नायमलंकारः। यथा- रहस्त्वदुत्सङ्गनिषण्णमूर्धा स्मरामि वानीरगृहेषु सुप्तम् (सुप्तः) ॥’ अत्र च कर्तृविशेषणानां स्मर्तव्यदशाभावित्वे स्मर्तृदशाभावित्वमसमीचीनम्। यथा- ‘अहो कोपेऽपि कान्तं मुखम्’ इति। तत्रापि विभावाद्यागूरितत्वेन करणस्य क्रियासामान्यात्मनो दर्शनेऽपि संभवात्। मतान्तरे काव्यलिङ्गमेतत्। तदेते सादृश्याश्रयेण भेदाभेदतुल्यत्वेनालंकारा निर्णीताः संप्रत्यभेदप्राधान्येन अभेदस्य प्राधान्याद्भेदस्य वस्तुतः सद्भावः। अन्यत्रान्यावाप आरोपः। तस्य विषयविषय्यवष्टब्धत्वाद्विषयस्यापह्नवेऽपह्नुतिः। अन्यथा तु विषयिणा विषयस्य रूपवतः करणाद्रूपकम्। साधर्म्यं त्वनुगतमेव। यदाहुः – ‘उपमैव तिरोभूतभेदा रूपकमिष्यते’ इति। आरोपादभेदेऽध्यवसायः प्रकृष्यते इति पश्चात्तन्मूला- लंकारविभागः। इदं तु निरवयवं सावयवं परम्परितमिति त्रिविधम्। आद्यं केवलं मालारूपकं चेति द्विधा। द्वितीयं समस्तवस्तुविषयमेकदेशविवर्ति चेति द्विधैव। तृतीयं श्लिष्टाश्लिष्टशब्दनिबन्धनत्वेन द्विविधं सत्प्रत्येवकं केवलमाला- रूपकत्वाच्चतुर्विधम्। तदेवमष्टौ रूपकभेदाः। अन्ये तु प्रत्येकं वाक्योक्त- समासोक्तादिभेदाः संभवन्ति तेऽन्यतो द्रष्टव्याः। क्रमेण यथा- पादप्रहार इति सुन्दरि नास्मि दूये। र्यत्खिद्यते तव पदं ननु सा व्यथा मे ॥’ जग्धं मया नरपते कलिकालकर्ण ॥’ रानीय यत्र रमते तरुणः प्रतापः ॥’ ‘किं पद्मस्य रुचिं न हन्ति नयनानन्दं विधत्ते न वा वृद्धिं वा झषकेतनस्य कुरुते नालोकमात्रेण किम्। वक्त्रेन्दौ तव सत्ययं यदपरः शीतांशुरभ्युद्गतो दर्पः स्यादमृतेन चेदिह तदप्यस्त्येव बिम्बाधरे ॥’ अत्र वक्त्रेण रूपणमहेतुकम् पीयूषेणाधरामृतस्य श्लिष्टशब्दं रूपणम्। साम्राज्यं वरवीर वत्सरशतं वैरिञ्चमुच्चैः क्रियाः॥’ अत्र त्वमेव हंस इत्यारोपणपूर्वको मानसमेव मानसमित्याद्यारोप इति ‘यामि मनोवाक्कायैः शरणं करुणात्मकं जगन्नाथम्। खड्ग:क्ष्मासौविदल्लः समिति विजयते मालवाखण्डलस्य ॥’ अत्र क्ष्मासौविदल्ल इति परम्परितमप्येकदेशविवर्ति। एवमादयोऽन्येऽपि भेदा लेशतः सूचिता एव। इदं वैधर्म्येणापि दृश्यते। यथा- यैरेषा हि दुराशया कलियुगे राजावलिः सेव्यते तेषां शूलिनि भक्तिमात्रसुलभे सेवा कियत्कौशलम् ॥’ योगस्यापि विषयसंख्यात्वं प्रत्येकमारोपात्। यथा- ‘क्वचिज्जटावल्कलावलम्बिनः कपिलादावाग्नयः’ इत्यादौ। न हि कपिलमुनेर्बहुत्वम्। ‘भ्रमिमरतिमलसहृदयतां प्रलयं मूर्छां तमः शरीरसादम्। मरणं च जलदभुजगजं प्रसह्य कुरुते विषं वियोगिनीनाम् ॥’ इत्यत्र नियतसंख्याककार्यविशेषोत्थापितो गरलार्थप्रभावितो विषशब्दे श्लेष एव। जलदभुजगजमिति रूपकसाधकमिति। पूर्वं सिद्धत्वाभावान्न तन्निबन्धनम्। विषशब्दे भजते परिणामे तु प्रकृतात्मतया आरोप्यमाणस्योपयोग इति प्रकृतमारोप्यमाणरूपत्वेन कृच्छ्रादन्वीयमानस्त्वरितमथ गिरिं चित्रकूटं प्रतस्थे ॥’ अत्र सौमित्रिमैत्री प्रकृता रोप्यमाणसमानाधिकरणान्तररूपत्वेन परिणता। आतरस्य मैत्रीरूपतया प्रकृते उपयोगात्। तदत्र यथा समासोक्तावारोप्यमाणं प्रकृतोपयोगि तच्चारोपविषयात्मतया तत्र स्थितम् ,अत एव तत्र तद्व्यवहारसमारोपः। एवमिहापि ज्ञेयम्। केवलं तत्र विषयस्यैव प्रयोगः।विषयिणो गम्यमानत्वात्। इह तु राजसंघटने तूपायनमुचितम्। तच्चात्र वचोरूपमिति वचसां अभेदप्राधान्ये आरोप इत्येव। विषयः प्रकृतोऽर्थः। यद्भित्तित्वेनाप्रकृतः संदिह्यते। अप्रकृते संदेहे विषयोऽपि संदिह्यत एव। तेन प्रकृताप्रकृतगतत्वेन कविप्रतिभोत्थापिते संदेहे संदेहालंकारः। स च त्रिविधः। शुद्धो निश्चयगर्भो निश्चयान्तश्च। शुद्धो यस्य संशय ‘किं तारुण्यतरोरियं रसभरोद्भिन्ना नवा वल्लरी निश्चयगर्भो यः संशयोपक्रमो निश्चयमध्यः संशयान्तश्च। स यथा- ‘अयं मार्तण्डः किं स खलु तुरगैः सप्तभिरितः कृशानुः किं साक्षात्प्रसरति दिशो नैष नियतम्। निश्चयान्तो यत्र संशय उपक्रमो निश्चये पर्यवसानम्। यथा- ‘इन्दुः किं क्व कलङ्कः सरसिजमेतत्किमम्बु कुत्र गतम्। ललितसविलासवचनैर्मुखमिति हरिणाक्षि निश्चितं परतः ॥’ ‘रञ्जिता नु विविधास्तरुशैला नामितं नु गगनं स्थगितं नु। पूरिता नु विषमेषु धरित्री संहृता नु ककुभस्तिमिरेण ॥’ याश्रयत्वेन संदेहप्रकारमाहुः। अन्ये तु नुशब्दस्य संभावनाद्योतकसत्वादुत्प्रेक्षा- विद्यते यस्मिन्भणितिप्रकारे स भ्रान्तिमान्। सादृश्यप्रयुक्ता च भ्रान्तिरस्य विषयः। कर्णालंकृतिभाजि दाडिमफलभ्रान्त्या च शोणे मणौ। गाढमर्मप्रहारादिना तु भ्रान्तिर्नास्यालंकारस्य विषयः। यथा- सादृश्यहेतुकापि भ्रान्तिर्विच्छित्त्यर्थं कविप्रतिभोत्थापितैव गृह्यते। यथोदाहृतं न स्वरसोत्थापिता शुक्तिकारजतवत्। एवं स्थाणुर्वा स्यात्पुरुषो वा स्यादिति संशयेऽपि यत्रैकं वस्त्वनेकधा गृह्यते स रूपबाहुल्योल्लेखनादुल्लेखः। न चेदं यथा- ‘यस्तपोवनमिति मुनिभिः कामायतनमिति वेश्याभिः संगीतशालेति लासकैः’ इत्यादि हर्षचरिते श्रीकण्ठाख्यजनपदवर्णने। अत्र ह्येक एव श्रीकण्ठाख्यो समस्तव्यस्ता योजयितुं शक्यन्ते। नन्वेतन्मध्ये ‘वज्रपञ्जरमिति शरणागतैरसुरविवरमिति वातिकैः’ इत्यादौ रूपकालंकारयोग इति कथमयमुल्लेखा- लंकारविषयः। सत्यम्। अस्ति तावत् ‘तपोवनं’ इत्यादौ रूपकविविक्तोऽस्य विषयः। यदत्र वस्तुतस्तद्रूपतायाः संभवः। यत्र तु रूपकं व्यवस्थितं तत्र चेदियमपि भङ्गिः संभाविनी तत्संकरोऽस्तु। न त्वेतावतास्याभावः शक्यते वक्तुम्। ततश्च न दोषः कश्चित्। एवं हि तत्र विषये भ्रान्तिमदलंकारोऽस्तु। अतद्रूपस्य तद्धेतुकत्वाच्चास्यालंकारस्य संकरप्रतीतिस्त्वङ्गीकृतैव। यद्येवम्, अभेदे भेद इत्येवंरूपातिशयोक्तिरत्रास्तु। नैष दोषः। ग्रहीतृभेदाख्येन विषयविभागेनानेक- धात्वोट्टङ्कनात्तस्य च विच्छित्त्यन्तररूपत्वात्सर्वथा तस्यान्तर्भावः शक्यक्रिय इति णाराअणो त्ति परिणअवआहिँ सिरिवल्लहो त्ति तरुणीहिं। एवम् ‘पृथुरुरसि अर्जुनो यशसि’ इत्यादाववसेयम्। इयांस्तु विशेषः – पूर्वत्र ग्रहीतृभेदेनानेकधात्वोल्लेखः, इह तु विषयभेदेन। नन्वनेकधात्वोल्लेखने गुर्वादिरूपतया श्लेष इति कथमलंकारान्तरमत्र स्थाप्यते। सत्यम्। अनेकधात्वनिमित्तं तु विच्छित्त्यन्तरमत्र दृश्यते इति तत्प्रतिभोत्पत्तिहेतुः श्लेषोऽत्र स्यात्। न तु सर्वथा तदभावः। अतश्चालंकारान्तरम्। यदेवं विधे विषये श्लेषाभावेऽपि विच्छित्तिसद्भावः। रोपविषयापह्नुतावारोप्यमाणप्रतीतावपह्नुत्याख्योऽलंकारः। तस्य च त्रयी बन्धच्छाया र्वापह्नवनिर्देशः। पूर्वोक्तभेदद्वये वाक्यभेदः। तृतीयभेदे त्वेकवाक्यम्। आद्यो यथा- तदाचष्टे लोकः शशक इति नो मां प्रति तथा। अत्रैन्दवस्य शशस्यापह्नवे उपक्षिप्ते शशकप्रतिवस्तुकिणवत इन्दोरारोपो नान्वयघटनां पुष्यतीति न निरवद्यम्। तत्तु यथा- न तु रुचिरकलापे वर्तते यो मयूरे वितरतु स कुमारो ब्रह्मचर्यश्रियं वः॥’ सार्धं त्वद्रिपुभिस्त्वदीययशसां शून्ये मरौ धावतां भ्रष्टं राजमृगाङ्क कुन्दमुकुलस्थूलैः श्रमाम्भःकणैः ॥’ अत्र शून्य इत्यस्य स्थाने मन्येशब्दप्रयोगे सापह्नवोत्प्रेक्षा इत्यपि स्थापयिष्यते ‘अहं त्विन्दुं मन्ये’ इति तु वाक्यभेदे मन्येशब्दप्रयोगे नोत्प्रेक्षेति च वक्ष्यते। एतस्मिन्नपि भेदेऽपह्नवारोपयोः पौर्वापर्यप्रयोगविपर्यये भेदद्वयं सदपि न पूर्ववच्चित्रतावहमिति न भेदत्वेन गणितम्। तत्रापह्नवपूर्वके आरोपे निरन्तरमुदाहृतम्। विषयनिगरणेनाभेदप्रतिपत्तिर्विषयिणोऽध्यवसायः। स च द्विविधः साध्यः सिद्धश्च। साध्यो यत्र विषयिणोऽसत्यतया प्रतीतिः। असत्यत्वं चविषयिगतस्य धर्मस्य विषय उपनिबन्धे विषयिसंभवित्वेन विषयासंभवित्वेन च प्रतीतेः।धर्मो गुणक्रियारूपः तस्य संभवासंभवप्रतीतौ संभवाश्रयस्य तत्रापरमार्थतया असत्यत्वं प्रतीयते इतरस्य तु परमार्थतया सत्यत्वम्। यस्यासत्यत्वं तस्य सत्यत्वप्रतीतावध्यवसायः साध्यः। अतश्च व्यापारप्राधान्यम्। सिद्धो यत्र विषयिणो तदेवमप्रकृतगुणक्रियाभिसंबन्धादप्रकृतेन प्रकृतस्य संभावनमुत्प्रेक्षा। सा च वाच्या इवादिशब्दैरुच्यते। प्रतीयमानायां पुनरिवाद्यप्रयोगः। सा च जातिगुणक्रियाद्रव्याणाम- प्रकृतानामध्यवसेयत्वेन चतुर्धा। प्रकृतस्यैतद्भेदयोगेऽपि न वैचित्र्यमिति ते न गणिताः।प्रत्येकं च भावाभावाभिमानरूपतया द्वैविध्येऽष्टविधत्वम्। भेदाष्टकस्य च प्रत्येकं निमित्तस्य गुणक्रियारूपत्वेन षोडश भेदाः। तेषां च प्रत्येकं निमित्तस्योपादानानुपादानाभ्यां द्वात्रिंशत्प्रकाराः। तेषु च हेतुस्वरूपफलोत्प्रेक्षणरूपत्वेन षण्णवतिर्भेदाः। एषा गतिर्वाच्योत्प्रेक्षायाः। तत्रापि द्रव्यस्य प्रायः स्परूपोत्प्रेक्षणमेवेति हेतुफलोत्प्रेक्षाभेदास्ततः पातनीयाः। प्रतीयमानायास्तु यद्यप्युद्देशत एतावन्तो भेदास्तथापि निमित्तस्यानुपादानं तस्यां न संभवतीति तैर्भेदैर्न्यूनोऽयं प्रकारः। इवाद्यनुपादाने निमित्तस्य चाकीर्तने उत्प्रेक्षणस्य निष्प्रमाणकत्वात्। प्रायश्च स्वरूपोत्प्रेक्षात्र न संभवति। तदेवं प्रतीयमानोत्प्रेक्षाया यथासंभवं भेदनिर्देशः। एषा चार्थाश्रयापि धर्मविषये श्लिष्टशब्दहेतुका क्वचिद्दृश्यते। क्वचित्पदार्थान्वयभेदाद्वा त्प्रेक्षायां पर्यवस्यति। क्वचिच्च च्छलादिशब्दप्रयोगे सापह्नवोत्प्रेक्षा भवति। स्मरारेर्यो मूर्ध्नि ज्वलनकपिशे भाति निहितः। ‘एषा स्थली यत्र वि‍चिन्वता त्वां भ्रष्टं मया नूपुरमेकमुर्व्याम्। अत्र दुःखं गुणः। द्रव्योत्प्रेक्षा यथा- इहाङ्गनाभिः स्वमुखच्छलेन कृताम्बरे चन्द्रमयीव सृष्टिः ॥’ अत्र चन्द्रस्यैकत्वाद्द्रव्यत्वम्। एतानि भावाभिमानेनोदाहरणानि। अभावाभिमानेन अत्रापश्यन्ताविति क्रियाया अभावाभिमानः। एवं जात्यादावप्यूह्यम्। गुणस्य निमित्तत्वं यथा- ‘नवबिसलताकोटिकुटिलः’ इत्यादावुदाहृतस्य कुटिलत्वस्य।क्रियाया यथा-‘ईदृक्षां क्षामतां गतौ’ इत्यत्र क्षामतागमनस्य।निमित्तोपादानस्यैते उदाहरणे। अनुपादाने ‘लिम्पतीव तमोऽङ्गानि’ इत्याद्युदाहरणम्। हेतूत्प्रेक्षा यथा- ‘विश्लेषदुःखादिव ‘कुबेरजुष्टां दिशमुष्णरश्मौ गन्तुं प्रवृत्ते समयं विलङ्घ्य। अद्यापि किं वानुभविष्यतीति व्यपाटयन्द्रष्टुमिवाक्षराणि ॥’ एवं वाच्योत्प्रेक्षाया उदाहरणदिग्दत्ता। प्रतीयमानोत्प्रेक्षा यथा- ‘महिलासहस्सभरिए तुह हिअए सुहअ सा अमाअन्ती। अणुदिणमणण्णअम्मा अङ्गं तणुअम्पि तणुएइ॥’ इति। अमाअन्ती इत्यत्रावर्तमानेवेति तनूकरणहेतुत्वेनोत्प्रेक्षितम्। एवं भेदान्तरेष्वपि ‘अनन्यसामान्यतया प्रसिद्धस्त्यागीति गीतो जगतीतले यः। अभूदहंपूर्विकया गतानामतीव भूमिः स्मरमार्गणानाम् ॥’ अत्र धर्मविषये मार्गणशब्दः श्लिष्टः। उपमोपक्रमोत्प्रेक्षा यथा- याःकर्णे विकचोत्पलन्ति कुचयोरङ्के च कालागुरु- स्थासन्ति प्रथयन्तु तास्तव शिवं श्रीकण्ठकण्ठत्विषः॥’ अत्र यद्यपि ‘सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विप्’ इत्युपमानात्क्विब्विधावामुखे उपमाप्रतीतिस्तथाप्युपमानस्य प्रकृते संभवौचित्यात्संभवोत्थाने उत्प्रेक्षायां पर्यवसानम्। यथा वा विरहवर्णने ‘केयूरायितमङ्गदैः इत्यादौ। एषा च समस्तोपमा- प्रतिपादकविषयेऽपि हर्षचरितवार्तिके साहित्यमीमांसायां च तेषु तेषु प्रदेशेषूदाहृता (दृश्यते।) इह तु ग्रन्थविस्तरभयान्न प्रपञ्चिता। सापह्नवोत्प्रेक्षा यथा- ‘गतासु तीरं तिमिघट्टनेन ससंभ्रमं पौरविलासिनीषु। यत्रोल्लसत्फेनततिच्छलेन मुक्ताट्टहासेव विभाति सिप्रा ॥’ अत्रेवशब्दमाहात्म्यात्संभावनं छलशब्दप्रयोगादपह्नवो गम्यते। एवं छद्मादि- शब्दप्रयोगेऽपि ज्ञेयम्। ‘अपर इव पाकशासनः’ इत्यादावपरशब्दाप्रयोगे उपमैवेयम्। तत्प्रयोगे तु प्रकृतस्य राज्ञः पाकशासनत्वप्रतीतावुत्प्रेक्षैवेयम्। इवशब्दाप्रयोगे तु सिद्धत्वादध्यवसायस्यातिशयोक्तिः। अपरशब्दस्याप्रयोगे तु रूपकम्। तदेवं प्रकारवैचित्र्येणावस्थिताया उत्प्रेक्षाया हेतूत्प्रेक्षायां यस्य प्रकृतसंबन्धिनो धर्मस्य हेतुरुत्प्रेक्ष्यते स धर्मोऽध्यवसायवशादभिन्न उत्प्रेक्षानिमित्तत्वेरनाश्रीयते। स च वाच्य एव नियमेन भवति। अन्यथा कं प्रति स हेतुः स्यात्। यथा-‘अपश्यन्ताविवान्योन्यं’ इत्यादौ। अत्र कपोलयोः प्रकृतयोः संबन्धित्वेनोपात्तस्य क्षामतागमनस्य हेतुरदर्शनमुत्प्रेक्षितम्। हेतुफलं च तत्र क्षामतागमनं निमित्तम्। एवं ‘अदृश्यत हेतुर्दुःखित्वम्। तदुत्प्रेक्षणे मौनित्वमेव निमित्तं ज्ञेयम्। एवं सर्वत्र। स्वरूपोत्प्रेक्षायां यत्र धर्मी धर्म्यन्तरगतत्वेनोत्प्रेक्ष्यते तत्र धर्मो निमित्तभूतः क्वचिन्निर्दिश्यते। यथा- ‘स वः पायादिन्दुः’ इत्यादौ। अत्र कुटिलत्वादि निर्दिष्टमेव। ‘वेलेव रागसागरस्य’ इत्यादौ संक्षोभकारित्वादिगम्यमानम्। यत्र धर्म एव धर्मिगतत्वेनोत्प्रेक्ष्यते तत्रापि चकम्पे वेपमानान्ता भयविह्ललितेव भूः ॥’ अनुपादाने यथा- ‘लिम्पतीव तमोऽङ्गानि’ इत्यादौ। अत्र तमोगतत्वेन लेपनक्रियाकर्तृत्वोत्प्रेक्षायां व्यापनादिनिमित्तं गम्यमानम्। व्यापनादौ तूत्प्रेक्षाविषये निमित्तमन्वेष्यं स्यात्। न च विषयस्य गम्यमानत्वं युक्तम्। तस्योत्प्रेक्षिताधारत्वेन प्रस्तुतस्याभिधातुमुचितत्वात्। तस्माद्यथोक्तमेव साधु। फलोत्प्रेक्षायां यदेव तस्य कारणं तदेव निमित्तम्। तस्यानुपादाने कस्य तत्फलत्वेनोक्तत्वं स्यात्। तस्मात्तत्र तस्य उत्पत्तिभूमौ तुरगोत्तमानां दिशि प्रतस्थे रविरुत्तरस्याम् ॥’ अत्र परिवर्तनस्य फलस्योत्तरदिग्गमनं कारणमेव निमित्तमुपात्तम्। तदसावुत्प्रेक्षायाः कक्ष्याविभागः प्रचुरतया स्थितोऽपि लक्ष्ये दुरवधारत्वादिह न प्रपञ्चितः। तस्याश्वेवादिशब्दवन्मन्येशब्दोऽपि प्रतिपादकः। किं तूत्प्रेक्षासामग्र्यभावे मन्येशब्दप्रयोगो वितर्कमेव प्रतिपादयति। यथोदाहृतं प्राक्। ‘अहं त्विन्दुं मन्ये एवमध्यवसायस्य साध्यतायामुत्प्रेक्षां निर्णीय सिद्धत्वेऽतिशयोक्तिं लक्षयति- अध्यवसाने त्रयं संभवति- स्वरूपं विषयो विषयी च। विषयस्य हि विषयिणान्तर्निगीर्णत्वेऽध्यवसायस्य स्वरूपोत्थानम्। तत्र साध्यते स्परूपप्राधान्यम्। सिद्धत्वे त्वध्यवसितत्वप्राधान्यम्। विषयप्राधान्यमध्यवसाये नैव संभवति। अध्यवसितप्राधान्यैवातिशयोक्तिः। अस्याश्च पञ्चप्रकाराः। भेदेऽभेदः। अभेदे भेदः। ‘कमलमनम्भसि कमले च कुवलये तानि कनकलतिकायाम्। सा च सुकुमारसुभगेत्युत्पातपरम्परा केयम् ॥’ अत्र मुखादीनां कमलाद्यैर्भेदेऽप्यभेदः। अभेदे भेदो यथा- ‘अण्णं लडहत्तणअं अण्णा विहि कावि वत्तणच्छाआ। अत्र लटभात्वादीनामभेदेऽप्यन्यत्वेन भेदः। यथा वा- अत्राभिन्नस्यापि विषयविभागेन भेदेनोपनिबन्धः। संबन्धेऽसंबन्धो यथा- ‘लावण्यद्रविणव्ययो न गणितः क्लेशो महान्स्वीकृतः स्वच्छन्दयस्य सुखं जनस्य वसतश्चिन्तानलो दीपितः। कोऽर्थश्चेतसि वेधसा विनिहितस्तन्व्यास्तनुं तन्वता ॥’ श्रृङ्गारैकरसः स्वयं नु मदनो मासो नु पुष्पाकरः। निर्मातुं प्रभवेन्मनोहरमिदं रूपं पुराणो विधिः॥’ अत्र पुराणप्रजापतिनिर्माणसंबन्धेऽप्यसंबन्ध उक्तः। असंबन्धे संबन्धो यथा- ‘पुष्पप्रवालोपहितं यदि स्यान्मुक्ताफलं वा स्फुटविद्रुमस्थम्। अत्र संभावनया संबन्धः। यथा वा- श्वासाः प्रेङ्खितदीप्रदीपकलिकाः पाण्डिम्नि मग्नं वपुः। अत्र दाहादीनामम्भः प्रसृत्याद्यैरसंबन्धेऽपि संबन्धः सिद्धत्वेनोक्तः। चरमं रमणीवल्लभ लोचनविषयं त्वया भजता ॥’ अयमायातः कालो हन्त मृताः पथिकगेहिन्यः॥’ ऐषु पञ्चसु भेदेषु भेदेऽभेदादिवचनं लोकातिक्रान्तगोचरम्। अत्र चातिशयाख्यं यत्फलं प्रयोजकत्वान्निमित्तं तत्राभेदाध्यवसायः। तथा हि ‘कमलमनम्भसि’ इत्यादौ वदनादीनां कमलाद्यैर्भेदेऽपि वास्तवं सौन्दर्यं कविसमर्पितेन सौन्दर्येणाभेदेनाध्यवसितं भेदेऽभेदवचनस्य निमित्तम्। तत्र च सिद्धोऽध्यवसाय इत्यध्यवसितप्राधान्यम्। न तु वदनादीनां कमलादिभिरभेदाध्यवसायो योजनीयः। अभेदे भेद इत्यादिषु प्रकारेष्वव्याप्तेः।, तत्र हि ‘अण्णं लडहत्तणअं’ इत्यादौ सातिशयं लटभात्वं निमित्तभूतमभेदेनाध्यवसितम्। कारणभावेन यः प्रकार: स कार्यकारणताश्रयालंकारप्रस्तावे प्रपञ्चार्थं लक्षयिष्यते। तत्रापि पदार्थवाक्यार्थगतत्वेन तेषां द्वैविध्ये पदार्थगतमलंकारद्वयमुच्यते- औपम्यस्य गम्यत्वे पदार्थगतत्वेन प्रस्तुतानामप्रस्तुतानां वा समानधर्माभिसंबन्धे तुल्ययोगिता। इवाद्यप्रयोगे ह्यौपम्यस्य गम्यत्वम्। तत्र प्रकारणिकानामप्राकरणिकानां वा विकस्वराण्यर्ककरप्रभावाद्दिनानि पद्मानि च वृद्धिमीयुः ॥’ अत्र ऋतुवर्णनस्य प्रक्रान्तत्वाद्दिनानां पद्मानां च प्रकृतत्वाद्वृद्धिगमनं क्रिया। एवं तन्व्या तवासिलतया च यशः प्रमृष्टम् ॥’ अत्र गूर्जरं प्रति नायिकासिलतयोरप्राकरणिकत्वे मार्जनं क्रिया। गुणो यथा- त्वदङ्गमार्दवद्रष्टुः कस्य चित्ते न भासते। कठोरत्वं गुणः। एवमेषा चतुर्विधा व्याख्याता। प्रस्तुताप्रस्तुतयोर्व्यस्तत्वे तुल्ययोगितां प्रतिपाद्य समस्तत्वे दीपकमुच्यते - औपम्यस्य गम्यत्व इत्याद्यनुवर्तते। प्राकरणिकाप्राकरणिकयोर्मध्यादेकत्र निर्दिष्टः तत्रेवाद्यप्रयोगादुपमानोपमेयभावो गम्यमानः। स च वास्तव एव। पूर्वत्र शुद्धप्राकरणिकत्वे शुद्धाप्राकरणिकत्वे वा वैवक्षिकः। अत्र प्राकरणिकत्वाप्राकरणिकत्व- रेहइ मिहिरेण णहं रसेण कव्वं सरेण जोव्वणअम्। अमएण धुणीधवलो तुमएण (अ) णाह भुवणमिणम् ॥’ ‘संचारपूतानि दिगन्तराणि कृत्वा दिनान्ते निलयाय गन्तुम्। प्रचक्रमे पल्लवरागताम्रा प्रभा पतङ्गस्य मुनेश्च धेनुः ॥’ कुलवालिआणँ थणआ कुत्तो छेप्पन्ति अमुआणम् ॥’ एवमेकक्रियं दीपकत्रयं निर्णीतम्। अत्र च यथानेककारकगतत्वेनैकक्रियादीपकं ‘साधूनामुपकर्तुं लक्ष्मीं धर्तुं विहायसा गन्तुम्। न कुतूहलि कस्य मनश्चरितं च महात्मनां श्रोतुम् ॥’ अत्रोपकरणाद्यनेकक्रियाकर्तृत्वेन कुतूहलविशिष्टं मनो निर्दिष्टम्। छायान्तरेण तु वाक्यार्थगतत्वेन सामान्यस्य वाक्यद्वये पृथङ्निर्देशे प्रतिवस्तूपमा। पदार्थारब्धो वाक्यार्थ इति पदार्थगतालंकारानन्तरं वाक्यार्थगतालंकारप्रस्तावः। तत्र सामान्यधर्मस्येवाद्युपादाने सकृन्निर्देशे उपमा। वस्तुप्रतिवस्तुभावेन सकृन्निर्देशेऽपि सैव। इवाद्यनुपादाने सकृन्निर्देशे दीपकतुल्ययोगिते। असकृन्निर्देशे तु शुद्धसामान्यरूपत्वं बिम्बप्रतिम्बभावो वा। आद्यः प्रकारः प्रतिवस्तूपमा। वस्तुतः शब्दस्य वाक्यार्थवाचित्वे प्रतिवाक्यार्थमुपमा। साम्यमित्यन्वर्थाश्रयणात्। केवलं काव्यसमयात्पर्यायान्तरेण पृथङ्निर्देशः। द्वितीयप्रकाराश्रयेण दृष्टान्तो वक्ष्यते। आवन्त्य एव निपुणाः सुदृशो रतनर्मणि ॥’ अत्र चतुरत्वं साधारणो धर्म उपमेयवाक्ये निपुणपदेन निर्दिष्टः। न केवलमियं साधर्म्येण यावद्वैधर्म्येणापि। यथात्रैवोत्तरस्थाने ‘विनावन्तीर्न निपुणाः सुदृशो तस्यापीति न केवलमुपमानोपमेययोः। तच्छब्देन सामान्यधर्मः प्रत्यवमृष्टः। अयमपि साधर्म्यवैधर्म्याभ्यां द्विविधः। आद्यो यथा- ‘अब्धिर्लङ्घित एव वानरभटैः किं त्वस्य गम्भीरता- दैवीं वाचमुपासते हि बहवः सारं तु सारस्वतं जानीते नितरामसौ गुरुकुलक्लिष्टो मुरारिः कविः ॥ ’अत्र यद्यपि ज्ञानाख्य एको धर्मो निर्दिष्टस्तथापि न तन्निबन्धनमौपम्यं विवक्षितम्। यन्निबन्धनं च विवक्षितं तत्राब्धिलङ्घनादावस्त्येव दिव्यवागुपासनादिना ‘कृतं च गर्वाभिमुखं मनस्त्वया किमन्यदेवं निहताश्च नोऽरयः। तमांसि तिष्ठन्ति हि तावदंशुमान्न यावदायात्युदयाद्रिमौलिताम् ॥ ’अत्र निहतत्वादेः स्थानादिना वैधर्म्येण प्रतिबिम्बनम्। संभवतासंभवता वा वस्तुसंबन्धेन गम्यमानं प्रतिबिम्बकरणं निदर्शना। प्रतिबिम्बकरणप्रस्तावेनास्या लक्षणम्। तत्र क्वचित्संभवन्नेव वस्तुसंबन्धः ‘चूडामणिपदे धत्ते यो देवं रविमागतम्। अत्र बोधयन्निति णिचस्तत्समर्थाचरणे प्रयोगात्संभवति वस्तुसंबन्धः। ‘अव्यात्स वो यस्य निसर्गवक्रः स्पृशत्यधिज्यस्मरचापलीलाम्। अत्र स्मरचापसंबन्धिन्या लीलाया वस्त्वन्तरभूतेनेन्दुना स्पर्शनमसंभव- इदं श्रीखण्डलेपेन पाण्डुरीकरणं विधोः ॥’ बिम्बभावो दृष्टान्तः। यत्र च प्रकृते वाक्यार्थे वाक्यार्थान्तरमारोप्यते सामानाधिकरण्येन तत्र संबन्धानुपपत्तिमूला निदर्शनैव युक्ता, न दृष्टान्तः। एवं च- दूरीकृताः खलु गुणैरुद्यानलता वनलताभिः ॥’ इत्यत्र दृष्टान्तबुद्धिर्न कार्या। उक्तन्यायेन निदर्शनाप्राप्तेः। इयं सामान्ये- नैवासंभवात्प्रतिपादिता उपमेयवृत्तस्योपमाने संभवादपि भवति। उभयत्रापि अत्र गण्डतलं प्रकृतम्। तद्धर्मस्य पाण्डिम्नः खर्जूरीरेणुषु संभवादौपम्यप्रतीतिः। एष च प्रकारः श्रृङ्खलान्यायेनापि भवति। यथा- आ मुण्डशिरसि बदरफलं बदरोपरि बदरं स्थिरं धारयसि। क्वचित्पुनर्निषेधसामर्थ्यादाक्षिप्तायाः प्राप्तेः संबन्धानुपपत्त्यापि भवति। यथा- मुक्ता भूर्न परं भयान्मरुजुषां यावत्तदेणीदृशाम्। पद्भ्यां हंसगतिर्मुखेन शशिनः कान्तिः कुचाभ्यामपि क्षामाभ्यां सहसैव वन्यकरिणां गण्डस्थलीविभ्रमः ॥’ अत्र मुक्तेति निषेधपदं तदन्यथानुपपत्त्या पादयोर्हंसगतिप्राप्तिराक्षिप्यते। सा च तयोरनुपपन्ना सादृश्यं गमयतीति असंभवद्वस्तुसंबन्धनिबन्धना निदर्शना। भेदप्राधान्ये उपमानादुपमेयस्याधिक्ये विपर्यये वा व्यतिरेकः। अधुना भेदप्रधान्येनालंकारकथनम्। भेदो वैलक्षण्यम्। स च द्विधाभवति। उपमानादुपमेयस्याधिकगुणत्वे विपर्यये वा भावात्। विपर्ययो न्यूनगुणत्वम्। वापीषुनीलोत्पलिनीविकासरम्यासु नन्दन्ति न षट्पदौघाः ॥’ ‘क्षीणः क्षीणोऽपि शशी भूयो भूयो विवर्धते सत्यम्। विरम प्रसीद सुन्दरि यौवनमनिवर्ति यातं तु ॥’ अत्रविकस्वरनीलोत्पलिन्यपेक्षया अक्षिसहस्रस्य पक्ष्मलताया अधिक गुणत्वम्। चन्द्रापेक्षया च यौवनस्य न्यूनगुणत्वम्। शशिवैलक्षण्येन तस्यापुनरागमात्। भेदप्राधान्य इत्येव। गुणप्रधानभावनिमित्तकमत्र भेदप्राधान्यम्। सहार्थप्रयुक्तश्च गुणप्रधानभावः। उपमानोपमेयत्वं चात्र वैवक्षिकम्। द्वयोरपि तृतीयान्तस्य नियमेन गुणत्वादुपमानत्वम्। अर्थाच्च परिशिष्टस्य प्रधानत्वादु- पमेयत्वम्। शाब्दश्चात्र गुणप्रधानभावः। वस्तुतस्तु विपर्ययोऽपि स्यात्। तत्र अभेदाध्यवसायरूपा च। अभेदाध्यवसायश्च श्लेषभित्तिकोऽन्यथा वा। साहित्यं चात्र कर्त्रादिनानाभेदं ज्ञेयम्। तत्र च कार्यकारणप्रतिनियमविपर्ययरूपा यथा- ‘भवदपराधैः सार्धं संतापो वर्धते तरामस्याः।’ अत्रापराधानां संतापं प्रति हेतुत्वेऽपि श्लेषभित्तिकाध्यवसायरूपा यथा- ‘अस्तं भास्वान्प्रयातः सह रिपुभिरयं संह्रियन्तां तदन्यथारूपा यथा- ‘कुमुदवनैः सह संप्रति विधटन्ते चक्रवाकमिथुनानि।’ अत्र विघटनं संबन्धभेदाद्भिन्नं न तु श्लिष्टम्। एतद्विशेषणपरिहारेण सहोक्तिमात्रं नालंकारः। यथा- अनेन सार्धं विहराम्बुराशेस्तीरेषु तालीवनमर्मरेषु’ इत्यादौ। एतान्येव ‘द्युजनो मृत्युना सार्धं यस्याजौ तारकामये। अत्र करोतिक्रियापेक्षया द्युजनस्य मृत्योश्च कर्मत्वम्। एषा च मालयापि भवन्ती ‘उत्क्षिप्तं सह कौशिकस्य पुलकैः सार्धं मुखैर्नामितं भूपानां जनकस्य संशयधिया साकं समास्फालितम्।’ वैदेह्या मनसा समं च सहसाकृष्टं ततो भार्गव- प्रौढाहंकृतिकन्दलेन च समं तद्भग्नमैशं धनुः ॥’ सत्त्वस्य शोभनत्वस्य भावः शोभनत्वम्। एवमसत्त्वस्याशोभनत्वस्य भावोऽशोभनत्वम्। ते द्वे यत्र कस्यचिदसंनिधानान्निबध्येते सा द्विधा विनोक्तिः। अत्र च वृत्तिरिति ख्यापनार्थम्। एवं च तदन्यनिवृत्तौ विधिरेव प्रकाशितो भवति। आद्या यथा- ‘विनयेन विना का श्रीः का निशा शशिना विना। रहिता सत्कवित्वेन कीदृशी वाग्विदग्धता ॥’ विनाशब्दमन्तरेणापि विनार्थविवक्षा यथाकथंचिन्निमित्तीभवति। यथा सहोक्तौ ‘निरर्थकं जन्म गतं नलिन्या यया न दृष्टं तुहिनांशुबिम्बम्। उत्पत्तिरिन्दोरपि निष्फलैव न येन दृष्टा नलिनी प्रबुद्धा ॥’ इत्यादौ विनोक्तिरेव। तुहिनांशुदर्शनं विना नलिनीजन्मनोऽशोभनत्वप्रतीतेः। इयं च परस्परविनोक्तिभङ्ग्या चमत्कारातिशयकृत्। यथोदाहृते विषये। द्वितीया यथा- अमृतद्युतिसुन्दराशयोऽयं सुहृदा तेन विना नरेन्द्रसूनुः ॥’ अत्राशोभनत्वाभावः शोभनपदार्थप्रक्षेपभङ्ग्योक्तः। सैषा द्विधा विनोक्तिः। इह प्रस्तुताप्रस्तुतानां क्वचिद्वाच्यत्वं क्वचिद्गम्यत्वमिति द्वैविध्यम्।वाच्यत्वं च श्लेषनिर्देशभङ्ग्या पृथगुपादानेन वेत्यपि द्वैविध्यम्।एतद्द्विभेदमपि श्लेषालंकारस्य विषयः। गम्यत्वं तु प्रस्तुतनिष्ठमप्रस्तुतप्रशंसाविषयः अप्रस्तुतनिष्ठं तु समासोक्तिविषयः। तत्र च निमित्तं विशेषणसाम्यम्। विशेषस्यापि साम्ये श्लेषप्राप्तेः। विशेषणसाम्याद्धि प्रतीयमानमप्रस्तुतं प्रस्तुतावच्छेदकत्वेन प्रतीयते। अवच्छेकत्वं च व्यवहारसमारोपो न रूपसमारोपः। रूपसमारोपे त्वावच्छादितत्वेन प्रकृतस्य तद्रूपरूपित्वादेव रूपकम्। ततश्च विशेषणसाम्यं श्लिष्टतया साधारण्येनौपम्यगर्भत्वेन च भावात्त्रिधा भवति। तत्र श्लिष्टतया यथा- ‘उपोढरागेण विलोलतारकं तथा गृहीतं शशिना निशामुखम्। यथा समस्तं तिमिरांशुकं तया पुरोऽपि रागाद्गलितं न लक्षितम् ॥’ अत्र तनुत्वादिविशेषणसाम्याल्लोलाक्ष्या लताव्यवहारप्रतीतिः। तत्र च नियतलता-व्यवहारस्याप्रतीतेः।विकासश्च प्रकृते उपचारतो ज्ञेयः। एवं च कार्यसमारोपेऽपि ज्ञेया। इयं च समासोक्तिः पूर्वापेक्षया अस्पष्टा। औपम्यगर्भत्वेन अत्र दन्तप्रभा पुष्पाणीवे‍ति सुवेषत्ववशादुपमागर्भत्वेन च कृते समासे व्यवहारप्रतीतिः। अत्रैव ‘परीता हरिणेक्षणा’ इति पाठे उपमारूपकसाधकबाधकाभावात्संक रसमाश्रयेण कृते योजने पश्चात्पूर्ववत्स- मासान्तरमहिम्ना लताप्रतीतिर्ज्ञेया। रूपकगर्भत्वेन तु समासान्तराश्रयणा- त्समानविशेषणत्वं भवदपि न समासोक्तेः प्रयोजकम्। एकदेशविवर्तिरूपक- मुखेनैवार्थान्तरप्रतीतेस्तस्या वैयर्थ्यात्। न च पूर्वदर्शितोपमासंकरविषये एष न्यायः। ‘निरीक्ष्य विद्युन्नयनैः पयोदो मुखं निशायामभिसारिकायाः। धारानिपातैः सह किं नु वान्तश्चन्द्रोऽयमित्यार्ततरं ररास ॥’ अत्र निरीक्षणानुगुण्याद्विद्युन्नयनैरिति रूपके पयोदस्य द्रष्टृपुरुषनिरूपणमार्ततरं ररासेत्यत्र प्रतीयमानोत्प्रेक्षाया निमित्तत्वं भजते। श्लिष्टं यथा- कुटिललिपिभिःकं कायस्थं न नाम विसूत्रय- अत्र हि पत्रलिपिकायस्थशब्देषु श्लेषगर्भं रूपकं द्विरेफमषीलवैरित्येतद्रूपकनिमित्तम्। अस्य च प्रचुरः प्रयोगविषय इति न समासोक्तिबुद्धिः कार्या। तदेवं द्विभेदा। औपम्यगर्भविशेषणसमुत्थापितोपमा संकरसमासाभ्यां द्विभेदा। रूपकसमाश्रयेण तदेवं पञ्चप्रकारा समासोक्तिः। इयं च शुद्धकार्यसमारोपेण विशेषणसाम्येनो- भयमयत्वेन प्रथमं त्रिधा समासोक्तिः। विशेषणसाम्यं च पञ्चप्रकारं निर्णीतम्। सर्वत्र चात्र व्यवहारसमारोप एव जीवितम्। स च लौकिके वस्तुनि लौकिकवस्तुव्यवहारसमारोपः। शास्त्रीये वस्तुनि शास्त्रीयवस्तुव्यवहारसमारोपः। लौकिके वा शास्त्रीयवस्तुव्यवहारसमारोपः। शास्त्रीये वा लौकिकवस्तुव्यवहारसमारोप इति चतुर्धा भवति। तदेवं बहुप्रकारा समासोक्तिः। तत्र शुद्धकार्यसमारोपेण यथा- कर्णे रुग्जनिता कृतं च नयने नीलाब्जकान्ते क्षतम्। किं किं कण्टकिभिः कृतं न तरुभिस्‍त्वद्वैरिवामभ्रुवाम् ॥’ अत्र नीरसैः कण्टकिभिरिति विशेषणसाम्यम्। निर्लूनान्यलकानीत्यादिश्च त्किं किं चकार तरुणो न यदीक्षणाग्निः ॥’ लौकिकं च वस्तु रसादिभेदान्नानाभेदं स्वयमेवोत्प्रेक्ष्यम्। लोपः कृतः किल परत्वजुषो विभक्ते- स्तैर्लक्षणं तव कृतं ध्रुवमेव मन्ये ॥’ सीमानं न जगाम यन्नयनयोर्नान्येन यत्संगतं न स्पृष्टं वचसा कदाचिदपि यद्दृष्टोपमानं न यत्। अर्थादापतितं न यन्न च न यत्तत्किंचिदेणीदृशां लावण्यं जयति प्रमाणरहितं चेतश्चमत्कारकृत् ॥’ अत्र लावण्ये लौकिके मीमांसाशास्त्रप्रसिद्धवस्तुसमारोपः। एवं तर्कायुर्वेदज्योतिः- मानं निराकर्तुमशेषयूनां पिकस्य पाण्डित्यमखण्डमासीत् ॥’ अत्र तर्कशास्त्रप्रसिद्धवस्तुसमारोपः। पाण्डित्यशब्दः प्रकृते लक्षणया व्याख्येयः। ‘गण्डान्ते मददन्तिनां प्रहरतः क्ष्मामण्डले वैधृते रक्षामाचरतः सदा विदधतो लाटेषु यात्रोत्सवम्। वर्धन्ते विजयश्रियः किमिव न श्रेयस्विनां मङ्गलम् ॥’ रपि ज्ञेयो यो नो परिमितगतित्वं परिजहत्। न वाच्यो नो लक्ष्यस्तव सहृदयस्थो गुणगणः ॥’ अत्र भरतादिशास्त्रप्रसिद्धवस्तुसमारोपः। तथा ह्यत्र गुणगणगतत्वेन श्रृङ्गारादिरसव्यवहारः प्रतीयते। यतो रसो न तात्पर्यशक्तिज्ञेयः।नाप्यनुमानविषयः। न शब्दैरभिधाव्यापारेण वाच्यीकृतः। न लक्षणागोचरः। किं तु विगलितवेद्यान्तरत्वेन सहृदयगत इति प्रसर्पत्तात्पर्यैरित्यादिपदै रस एव प्रतीयते। एवमन्यदपि ज्ञेयम्। चाटूच्चारणचापलं विदधतां वाक्तत्र बाह्या कथं देव्या ते परया प्रभो सह रहः क्रीडादृढालिङ्गने ॥’ रसादिभेदाद्बहुभेद इत्युक्तं प्राक्। तत्र शुद्धकार्यसमारोपे कार्यस्य विशेषणत्वमौपचारिक- माश्रित्य विशेषणसाम्यादिति लक्षणं पूर्वशास्त्रानुसारेण विहितं यथाकथंचिद्योज्यम्। इह प्रसादयन्ती सकलङ्कमिन्दुं तापं रवेरभ्यधिकं चकार ॥’ इत्यत्रास्ति तावद्रविशशिनोर्नायकत्वप्रतीतिः। न चात्र विशेषणसाम्यमिति सा कुतस्त्या। प्रसादयन्ती सकलङ्कमिन्दुमिति विशेषणसाम्याच्छरदो नायिकात्वप्रतीतौ तदानुगुण्यात्तयोः समासोक्त्या नायकत्वप्रतीतिरिति चेत् आर्द्रनखक्षताभमैन्द्रं धनुर्दधानेत्येतद्विशेषणं कथं साम्येन निर्दिष्टम्। न चैकदेशविवर्तिन्युपमोक्ता यत्सामर्थ्यान्नायकत्वप्रतीतिः स्यात्। तत्कथमत्र व्यवस्था। उच्यते- एकदेशविवर्तिन्युपमा यदि प्रतिपदं नोक्ता तदा सा केन प्रतिषिद्धा। सामान्यलक्षणद्वारेणायातायास्तस्या अत्रापि संभवात्। अथात्र नोपमानत्वेन नायकः स्परूपेण प्रतीयते तथापि रविशशिनोरेवनायकव्यवहारप्रतीतिः। तयोरत्र नायकत्वात्। तदत्रार्द्रनखक्षताभमित्यत्र स्थितमपि श्रुत्योपमानत्वं वस्तुपर्यालोचनया ऐन्द्रे धनुषि संचारणीयम्। इन्द्रचापाभं नखक्षतं दधानेति प्रतीतेः। यथा ‘दध्ना जुहोति’ इत्यादौ दध्नि संचार्यते विधिः एवमियमुपमानुप्राणिता समासोक्तिरेव। इह तु पुनः पदे पदे विभान्ति स्म चक्रवाकैः स्तनैरिव॥’ इत्यत्र सरःश्रियां नायिकात्वप्रतीतिर्न समासोक्त्या। विशेषणसाम्याभावात्। तस्मान्नायिकात्रोपमानत्वेन प्रतीयते न तु सरःश्रीधर्मत्वेन नायिकात्वप्रतीति तेषामुपमाख्ययैव।यत्र तु ‘केशपाशालिवृन्देन’ इत्यादौ समासोक्तायामुपमायां समासान्तरेण विशेषणसाम्यं योजयितुं शक्यं तत्रौपम्यगर्भविशेषणप्रभाविता समासोक्तिरेवेति न विरोधः कश्चित्। सा च समासोक्तिरर्थान्तरन्यासेन क्वचित्समर्थ्यगतत्वेन क्वचित्समर्थकगतत्वेन ‘अथोपगूढे शरदा शशाङ्के प्रावृड्ययौ शान्ततडित्कटाक्षा। कासां न सौभाग्यगुणोऽङ्गनानां नष्टः परिभ्रष्टपयोधराणाम् ॥’ अनाक्रम्य जगत्सर्वं नो संध्यां भजते रविः ॥’ समासोक्त्यालिङि्गत एवार्थो विशेषरूपः सामान्याश्रयेणार्थान्तरन्यासेन समर्थ्यते। सामान्यस्य चात्र श्लेषवशादुत्थानम्। शान्ततडित्कटाक्षेत्यौपम्यगर्भं विशेषणं समासान्तराश्रयेणात्र समानम्। असमाप्तेत्यादौ तु स्त्रीशब्दस्य सामान्येन मन्थव्यथाव्युपशमार्थमिवाशु यस्य मन्दाकिनी चिरमवेष्टत पादमूले ॥’ अत्र निर्मोकपट्टापह्नवेन समारोपिताया मन्दाकिन्या यद्वस्तुवृत्तेन पादमूले वेष्टनं तच्चरणमूले वेष्टनत्वेन श्लेषमूलयातिशयोक्त्याध्यवसीयते। तत्तथाध्यवसितं पतिपत्नीव्यवहाराश्रयां समासोक्तिं गर्भीकरोति। एवं चोत्प्रेक्षासमासोक्त्योरेकः कालः। एवं ‘नखक्षतानीव वनस्थलीनाम्’ इत्यत्रापि वनस्थलीनां नायिकाव्यवहार उत्प्रेक्षान्तरानुप्रविष्टसमासोक्तिमूल एव। एवमियं समासोक्तिरनन्तप्रपञ्चेत्यनया दिशा विशेषणवैचित्र्यप्रस्तावादस्येह निर्देशः। विशेषणानां साभिप्रायत्वं प्रतीय- मानार्थगर्भीकारः अत एव प्रसन्नगम्भीरपदत्वान्नायं ध्वनेर्विषयः। एवं च प्रतीयमानांशस्य वाच्योन्मुखत्वात्परिकर इति सार्थकं नाम। यथा- प्रत्यक्षं कुरुबान्धवस्य मिषतः कर्णस्य शल्यस्य च। कोष्णं जीवत एव तीक्ष्णकरक्षुण्णादसृग्वक्षसः ॥’ अत्र राज्ञ इत्यादौ सोत्प्राशपरत्वं प्रसन्नगम्भीरपदत्वम्। एवम् ‘अङ्गराज सेनापते राजवल्लभ द्रोणोपहासिन्कर्ण, सांप्रतं रक्षैनं भीमाद्दुःशासनम्’ इत्यादौ ज्ञेयम्। तत्र द्वयोः प्राकरणिकयोरप्राकरणिकयोः प्राकरणिकाप्राकरणिकयोर्वा श्लिष्टपदोपनिबन्धे श्लेषः।तत्राद्यं प्रकारद्वयं विशेषणविशेष्यसाम्य एव भवति। तृतीयस्तु प्रकारो विशेषणसाम्य एव भवति। विशेष्यसाम्ये त्वर्थप्रकरणादिना आद्ये तु प्रकारद्वये द्वयोरप्यर्थयोर्वाच्यत्वम्। अत एवाह- ‘द्वयोर्वोपादाने’ इति तृतीयप्रकारविषयत्वेनोक्तम्। ‘विशेष्यस्यापि साम्ये’ इति तु शिष्टप्रकारद्वयविषयम्। यस्याहुः शशिमच्छिरोहर इति स्तुत्यं च नामामराः सदृशे वनवृद्धानां कमलानां तदीक्षणे ॥’ अत्र हरिहरयोर्द्वयोरपि प्राकरणिकत्वम्। पद्मानां मृगाणां चोपमानत्वाद- प्राकरणिकत्वम्। ईश्वरमनोभवयोः प्राकरणिकाप्राकरणिकत्वम्। एष च शब्दश्लेषः। यत्र प्रायेण पदभङ्गो भवति। अर्थश्लेषस्तु यत्र स्वरादिभेदो नास्ति। अत एव न तत्र सभङ्गपदत्वम्। संकलनया तूभयश्लेष:। यथा- ‘रक्तच्छदत्वं विकचा वहन्तो नालं जलैः संगतमादधानाः। निरस्य पुष्पेषु रुचिं समग्रां पद्मा विरेजुः श्रमणा यथैव ॥’ तत्प्रतिभोत्पत्तिहेतुरिति केचित्। ‘येन ध्वस्तमनोभवेन बलिजित्कायः पुरा स्त्रीकृतः’ इत्यादौ विविक्तोऽस्य विषय इति निरवकाशत्वाभावान्नान्यबाधकत्वमित्यन्यैः सह संकरः। दुर्बलत्वाभान्नान्यबाधकत्व (ध्यत्व) मित्यन्ये। तत्र पूर्वेषामयमभिप्रायः। इह प्रकारद्वयं तुल्ययोगिताया विषयः।तृतीये तु प्रकारे दीपकं भवतीति तावदलंकारद्वयमिदं श्लेषविषये व्याप्त्या व्यवतिष्ठते। तत्पृष्ठे चालंकारान्तराणामुत्थापनमिति नास्ति विविक्तोऽस्य विषयः। अत एवालंकारान्तराणां ‘नालं’ इत्यादौ तु शब्दद्वयाश्रितत्वाच्छब्दा-लंकारोऽयम्। यद्यप्यर्थभेदाच्छब्दभेद इति दर्शने ‘रक्तच्छदत्वं’ इत्यादावपि शब्दाश्रितोऽयं तथाप्यौपपत्तिकत्वादत्र शब्दभेदस्य प्रतीतेरेकतावसायान्नास्ति शब्दभेदः। ‘नालं’ इत्यादौ तु प्रयत्नादिभेदात्प्रातीतिक एव शब्दभेदः। अतश्च पूर्वत्रैकवृन्तगतफल-द्वयन्यायेनार्थद्वयस्य शब्दश्लिष्टत्वम्।अपरत्र जतुकाष्ठन्यायेन स्वयमेव श्लिष्टत्वम्। पूर्वत्रान्वयव्यतिरेकाभ्यां शब्दहेतुकत्वाच्छब्दा लंकारत्वमिति चेत्, न। आश्रयाश्रयिभावेनालंकारत्वस्य लोकवद्व्यवस्थानात्।एवं च ‘सकलकलं पुरमेतज्जातं संप्रति सुधांशुबिम्बमिव’ इत्यादौ न गुणक्रियासाम्यवच्छब्द- साम्यमुपमाप्रयोजकमपि तूपमाप्रतिभोत्पत्तिहेतुः श्लेष एवावसेयः। श्लेषगर्भे तु रूपके रूपकहेतुकस्य श्लेषस्य तृतीयकक्षायां रूपक एव विश्रान्तिरिति रूपकेण श्लेषो बाध्यते। श्लिष्टविशेषणनिबन्धनायां च समासोक्तौ विशेष्यस्यापि गम्यत्वाच्छ्लेषस्य बाधिका ‘त्रमीमयोऽपि प्रथितो जगत्सु यद्वारुणीं प्रत्यगमद्विवस्वान्। मन्येऽस्तशैलात्पतितोऽत एव विवेश शुद्ध्यै वडवाग्निमध्यम्॥’ अत्र श्लोके विवस्वतो वस्तुवृत्तसंभवि अधःप्रदेशसंयोगलक्षणं यत्पतितत्वं यच्च योगः। तद्धेतुका च मन्ये अत एव विशुद्ध्यै इत्युत्प्रेक्षा(क्षया) अत्रात एवेति परामृष्टो विरोधालंकारालंकृतोऽर्थोहेतुत्वेनोत्प्रेक्ष्यते।विशुद्ध्यै इति च फलत्वेन। ततश्च हेतुफलयोर्द्वयोरप्यत्रोत्प्रे क्षा। विरोधालंकारस्य च विरोधाभासत्वं लक्षणम्। अतो विरोधाभासनसमय एव हेतुफलोत्प्रेक्षयो रुत्थानम्। उत्तरकालं तु विरोधसमाधिः। श्लेषस्य च सर्वालंकारापवादत्वाद्विरोधप्रतिभोत्पत्तिहेतुरयं श्लेषः। यत्र तु वक्ष्यमाणार्थनिष्ठमुपक्षेपापराभिधान- सूचकत्वं तत्र किं श्लेष उत शब्दशक्तिमूलध्वनिरिति विचार्यते- तत्र न तावच्छ्लेषः। स्यासंबद्धत्वाभावात्तेन सहोपमानोपमेयत्वस्याविवक्षणात्। न चान्या गतिरस्ति तदत्र किं कर्तव्यम्। उच्यते- श्लेषस्योक्तनयेनाप्रवृत्तेर्ध्वनेरेवायं विषय इति निश्चयः। तथाहि शब्दशक्तिमूले ध्वनावर्थान्तरस्यासंबद्धत्वात्संबन्धार्थमौपम्यं कल्प्यते स च संबन्धः प्रकारान्तरेणौपम्यपरिहारेण यद्यप्युपपादयितुं शक्यः स्यात् तत्कोऽयमभिनिवेशस्तत्र। उपमाध्वनौ वस्तुध्वनिरपि संबन्धान्तरेण तत्र समीचीनः स्यात् । अत एव प्रधानत्वेन स ज्ञेयः शब्दशक्त्युद्भवो द्विधा॥ इति न्यायभवनबन्धेन द्विधा शब्दशक्त्युद्भव उक्तः। एवं प्रकृतेऽपि यत्र सूचनाव्यापारोऽस्ति तत्र शब्दशक्तिमूलो वस्तुध्वनिर्बोद्धव्यः। यथा- क्रन्दन्तं कुमुदाकरं सुतमिव क्षिप्रं प्रतस्थे निशा॥’ इति। रोहिताश्वाख्यतनयसहितया उशीनर्या वध्वा युक्तस्य हरिश्चन्द्रस्य राज्ञो विश्वामित्रसंपादितोपद्रववशात्प्रातः स्वराष्ट्रं त्यक्त्वा वाराणसीं प्रति गमनं सूचितं स्यात्। तथा च कौशिकशब्दः प्रकृते इन्द्रोलूकयोर्वर्तते। सूचनीयार्थविषयत्वेन तु विश्वामित्रवृत्तिः। वल्कलसुताभ्यां त्वौपम्यं सूचनीयार्थनैरपेक्ष्येण सादृश्यसंभवमात्रेण संभवनीयम्। अतश्च प्रकृतेन सूचनीयस्य संबन्धाच्छब्दशक्तिमूलो वस्तुध्वनिरयम्। कण्ठे लग्नः सुकण्ठः प्रभवति कुचयोर्दत्तगाढाङ्गसङ्गः। बद्धासक्तिर्नितम्बे पतति चरणयोर्यः स तादृक्प्रियो मे बाले लज्जा निरस्ता नहि नहि सरले चोलकः किं त्रपाकृत्॥ ’इत्यलंकारान्तरविविक्तोऽयं श्लेषस्य विषय इति नाशङ्कनीयम्। अपह्नुतेरत्र विद्यमानत्वात्। वस्तुतोऽपह्नवस्य सादृश्यार्थमत्रप्रवृत्तेर्नायमपह्नुत्यलंकार इति चेत्, न। उभयथाप्यपह्नुतिसंभवात्। सादृश्यपर्यवसायिना वापह्नवेनापह्नवपर्यवसायिना वा सादृश्येन इति संक्षेपः। आद्या स्वप्रस्ताव एवोदाहृता, द्वितीया तु संप्रति दर्शिता। तेनालंकारान्तरविविक्तो नास्य विषयोऽस्तीति सर्वालंकारापवादोऽयमिति स्थितम्। अप्रस्तुतात्सामान्यविशेषभावे कार्यकारणभावे सारूप्ये च प्रस्तुतप्रतीताव-प्रस्तुतप्रशंसा। इह प्रस्तुतस्य वर्णनमेवायुक्तमप्रस्तुतत्वात्। प्रस्तुतपरत्वे तु कदाचित्तद्युक्तं स्यात्। न चाप्रस्तुतादसंबन्धे प्रस्तुतप्रतीतिः अतिप्रसङ्गात्। संबन्धे तु भवन्ती न त्रिविधं सामान्यविशेषभावःकार्यकारणभावः सारूप्यं चेति। सामान्यविशेषभावे सामान्याद्विशेषस्य विशेषाद्वा सामान्यस्य प्रतीतौ द्वैविध्यम्।कार्यकारणभावेऽप्यनयैव भङ्ग्याा द्विधात्वम्। सारूप्ये त्वेको भेद इत्यस्याः पञ्च प्रकाराः तत्रापि सारूप्यहेतुके भेदे साधर्म्यवैधर्म्याभ्यां द्वैविध्यम्। वाच्यस्य संभवासंभवोभयरूपताभिस्त्रयः प्रकाराः। वाच्यत्वमित्युक्तं तत्र सामान्याद्विशेषस्य प्रतीतौ यथा- ता तत्थि किम्पि वइणो कम्पिअजणणित्ति अइगईणीव। अत्र प्रहस्तवधे विशेषे प्रस्तुते सामान्यमभिहितम्। विशेषात्सामान्यप्रतीतौ यथा- स्तत्रोड्डीय गतो हहेत्यनुदिनं निद्राति नान्तः शुचा॥’ अत्र जडानामस्थान एवोद्यम इति सामान्ये प्रस्तुते विशेषोऽभिहितः। ‘पश्यामः किमियं प्रपद्यत इति स्थैर्यं मयालम्बितं किं मामालपतीत्ययं खलु शठः कोपस्तयाप्याश्रितः। सव्याजं हसितं मया धृतिहरो वाष्पस्तु मुक्तस्तया॥’ अत्र धाराधिरूढो मानः कथं निवृत्त इति कार्ये प्रस्तुते निवृत्तिकारणमभिहितम्। सीतायाः पुरतश्च हन्त शिखिनां बर्हाः सगर्हा इव॥’ वदनादिगतः सौन्दर्यातिशयः कारणरूपः प्रस्तुतः प्रतीयते। तेनेयमप्रस्तुतप्रशंसा। ननु इत्यादौ सुप्रसिद्धे पर्यायोक्तविषयेऽप्रस्तुतप्रशंसाप्रयोगः। अत्र हि गजासुरवधूगतेन लम्बालकत्वादिना कार्येण कारणभूतो गजासुरवधः प्रतीयते। तथा राहुवधूगतेन विशिष्टेन रतोत्सवेन राहुशिरश्छेदः कारणरूपो गम्यते। एवमन्यत्रापि नैष दोषः। इह यत्र कार्यात्कारणं प्रतीयते तत्र कार्यं प्रस्तुतमप्रस्तुतं चेति द्वयी गतिः। यत्र यत्र प्रस्तुतत्वं कार्यस्य कारणवत्तस्यापि वर्णनीयत्वात्तत्र कार्यमुखेन कारणं पर्यायेणोक्तमिति पर्यायोक्तालंकारः। तत्र हि कारणापेक्षया कार्यस्यातिशयेन सौन्दर्यमिति तदेव वर्णितम्। यथोक्तोदाहरणद्वये। अत्र हि गजासुरवधूवृत्तान्तोऽपि भगवत्प्रभावजन्यत्वात्प्रस्तुत एव। एवं राहुवधूवृत्तान्तेऽपि ज्ञेयम्। ततश्च नायमप्रस्तुतप्रशंसाविषयः। यत्र पुनः कारणस्य प्रस्तुतत्वे कार्यमप्रस्तुतं वर्ण्यते तत्र स्पष्टैवाप्रस्तुतप्रशंसा यथा- ‘इन्दुर्लिप्त इवाञ्जनेन’ इत्यादौ। अत्र हि इन्द्वादयः तेनात्रेन्द्वादिगते नाञ्जनलिप्तत्वादिना अप्रस्तुतेन कार्येण प्रस्तुतं मुखादिगतं सौन्दर्यं सहृदयाह्लादकारि गम्यते इत्यत्राप्रस्तुतप्रशंसा।एवं च यत्र वाच्योऽर्थोऽर्थान्तरं तादृशमेव स्वोपस्कारकत्वेनागूरयति तत्र पर्यायोक्तम्। यत्र पुनः स्वात्मानमेवाप्रस्तुतत्वात्प्रस्तुतमर्थान्तरं प्रति समर्पयति तत्राप्रस्तुतप्रशंसेति निर्णयः। ‘राजन्राजसुता न पाठयति मां देव्योऽपि तूष्णीं स्थिताः कुब्जे भोजय मां कुमारसचिवैर्नाद्यापि संभुज्यते। इत्यत्र पर्यायोक्तमेव बोध्यम्। अन्ये तु दण्डयात्रोद्यतं त्वां बुद्ध्वा त्वदरयः पलाय्य गता इति कारणरूपस्यैवार्थस्य प्रस्तुतत्वात्कार्यरूपोऽर्थोऽप्रस्तुत एव न्याय्येति वर्णयन्ति। सर्वथा पर्यायोक्ताप्रस्तुतप्रशंसयोर्विषयविभागस्तु निरूपित एवेति स्थितम्। एतानि साधर्म्योदाहरणानि। वैधर्म्येण यथा- ‘धन्याः खलु वने वाताः कह्लारस्पर्शशीतलाः। अत्र वाता धन्या इत्यप्रस्तुतादर्थादहमधन्य इति वैधर्म्येण प्रस्तुतोऽर्थः प्रतीयते। वाच्यस्य संभव उक्तान्येवोदाहरणानि। असंभवे यथा- ‘कस्त्वं भोः कथयामि दैवहतकं मां विद्धि शाखोटकं वैराग्यादिव वक्षि साधु विदितं कस्मादिदं कथ्यते। न च्छायापि परोपकारकृतये मार्गस्थितस्यापि मे॥’ अत्राचेतनेन सह प्रश्नोत्तरिका नोपपन्नेति वाच्यस्यासंभव एव। प्रस्तुतं प्रति तात्पर्यात्प्रमुख एव तदध्यारोपेण प्रतीतिरिति युज्यत एवैतत्। उभयरूपत्वे यथा- ‘अन्तश्छिद्राणि भूयांसि कण्टका बहवो बहिः। कथं कमलनालस्य मा भूवन्भङ्गुरा गुणाः॥’ अत्र वाच्येऽर्थे कण्टकानां भङ्गुरीकरणे हेतुत्वं संभवि च्छिद्राणां त्वसंभवीत्युभयरूपत्वम्। प्रस्तुतस्य तात्पर्येण प्रतीतेस्तदध्यारोपात्तत्र संगतमेवैतदिति नासमीचीनं किंचित्। एतदेव च श्लेषगर्भायामस्यामुदाहरणम्। तदत्र सामान्यविशेषत्वेन कार्यकारणत्वेन सारूप्येण च यद्भेदपञ्चकमुद्दिष्टं तत्र द्वयोः सामान्यविशेषयोः कार्यकारणयोश्च यदा वाच्यत्वं भवति तदार्थान्तरन्यासाविर्भावः। सरूपयोस्तु वाच्यत्वे दृष्टान्तः। अप्रस्तुतस्य वाच्यत्वे प्रस्तुतस्य गम्यत्बे सर्वथाप्रस्तुतप्रशंसेति निर्णयः। निर्दिष्टस्याभिहितस्य समर्थनार्हस्य प्रकृतस्य समर्थकात्पूर्वं पश्चाद्वा निर्दिष्टस्य यत्समर्थनमुपपादनं न त्वपूर्वत्वेन प्रतीतिरनुमानरूपा सोऽर्थान्तरन्यासः। तत्र सामान्यं विशेषस्य विशेषो वा सामान्यस्य समर्थक इति द्वौ भेदौ। तथा कार्यं कारणस्य कारणं वा कार्यस्य समर्थकमित्यपि द्वौ भेदौ। तत्र भेदचतुष्टये प्रत्येकं समर्थकपूर्वोपन्यासोत्तरोपन्यासाभ्यां च भेदान्तरसंभवेऽपि न तद्गणना सहृदयहृदयहारिणी। वैचित्र्यस्याभावात्। तस्माद्भेदाष्टकमेवेहोट्टङ्कितम्। क्रमेण यथा- ‘अनन्तरत्नप्रभवस्य यस्य हिमं न सौभाग्यविलोपि जातम्। एको हि दोषो गुणसंनिपाते निमज्जतीन्दोः किरणेप्विवाङ्कः॥’ ‘सहसा विदधीत न क्रियामविवेकः परमापदां पदम्। वृणते हि विमृष्यकारिणं गुणलुब्धाः स्वयमेव संपदः॥’ अत्र सहसाविधानाभावस्य विमृष्यकारित्वरूपस्य च कारणस्य संपद्वरणं कार्यं ‘पृथ्वि स्थिरा भव भुजंगम धारयैनां त्वं कूर्मराज तदिदं द्वितयं दधीथाः। अत्र हरकार्मुकाततज्यीकरणं पृथ्वीस्थैर्यादिप्रवर्तकत्वे कारणं समर्थकत्वेनोक्तम्। ‘अहो हि मे बह्वपराधमायुषा यदप्रियं वाच्यमिदं मयेदृशम्। त एव धन्याः सुहृदां पराभवं जगत्यदृष्ट्वैव हि ये क्षयं गताः॥’ यदेव गम्यत्वं तस्यैवाभिधाने पर्यायोक्तम्। गम्यस्य सतः कथमभिधानमिति चेत्, गम्यापेक्षया प्रकारान्तरेणाभिधानस्याभावात्। नहि तस्यैव तदैव तयैव विच्छित्त्या गम्यत्वं वाच्यत्वं च संभवति। अतः कार्यमुखद्वारेणाभिधानम्। कार्यादेरपि तत्र प्रस्तुतत्वेन वर्णनार्हत्वात्। अत एवाप्रस्तुतप्रशंसातो भेदः। एतच्च वितत्याप्रस्तुत- प्रशंसाप्रस्तावे निर्णीतमिति तत एवावधार्यम्। उदाहरणम्- सावज्ञं पारिजातस्य मञ्जर्यो यस्य सैनिकैः॥’ अत्र हयग्रीवस्य कार्यमुखेन स्वर्गविजयो वर्णितः। प्रभावातिशयप्रतिपादनं च। कारणादिव कार्यादपीति कार्यमपि वर्णनीयमेवेति पर्यायोक्तस्यायं विषयः। यत्र स्तुतिरभिधीयमानापि प्रमाणान्तराद्बाधितस्वरूपा निन्दायां पर्यवस्यति तत्रासत्यत्वाद्व्याजरूपा स्तुतिरित्यनुगमेन तावदेका व्याजस्तुतिः। यत्रापि निन्दाशब्देन प्रतिपाद्यमाना पूर्ववद्बाधितरूपा स्तुतिः पर्यवसिता भवति¬ सा द्वितीया व्याजस्तुतिः। व्याजेन निन्दामुखेन स्तुतिरिति कृत्वा। स्तुतिनिन्दारूपत्वस्य विच्छित्तिविशेषस्य ‘हे हेलाजितबोधिसत्त्व वचसां किं विस्तरैस्तोयधे नास्ति त्वत्सदृशः परः परहिताधाने गृहीतव्रतः। भारप्रोद्वहने करोषि कृपया साहायकं यन्मरोः॥’ न्युद्भासन्ते वद धवलितं किं यशोभिस्त्वदीयैः॥’ शेपाभ्यनुज्ञानम्’ इति न्यायात्कतिपयपदार्थवर्जं समस्तवस्तुधवलताकारित्वं नृपयशसः ‘किं वृत्तान्तैः परगृहगतैः किं तु नाहं समर्थ- गेहे गेहे विपणिषु तथा चत्वरे पानगोष्ठ्या- मुन्मत्तेव भ्रमति भवतो वल्लभा हन्त कीर्तिः॥’ इत्यत्र प्रक्रान्तापि स्तुतिपर्यवसायिनी निन्दा हन्त कीर्तिरिति भणित्या उन्मूलितेति न प्ररोहं गमितेति श्लिष्टमेतदुदाहरणम्। इह प्राकरणिकोऽर्थः प्राकरणिकत्वादेव वक्तुमिष्यते तथाविधस्य विधानार्हस्य निषेधः कर्तुं न युज्यते। स कृतो बाधितस्वरूपत्वान्निषेधायत इति निषेधाभासः सम्पन्न:। तस्यैतस्य करणं प्रकृतगतत्वेन विशेषप्रतिपत्त्यर्थम्। अन्यथा गजस्नानतुल्यं स्यात्। स चाभासमानोऽपि निषेधस्तत्रोक्तस्य वा स्यात् आसूत्रिताभिधानत्वेन वक्ष्यमाणस्य वा स्यात्। इत्याक्षेपस्य द्वयी गतिः। रूपमागूरणमाक्षेपः। एवं चार्थभेदादाक्षेपशब्दस्य द्वावाक्षेपाविति वदन्ति। तत्रोक्तविषये यस्यैवेष्टस्य निषेधस्तस्यैवाक्षेपः। वक्ष्यमाणविषये त्विष्टस्य निषेधः। इष्टसंबन्धिनस्त्वन्यस्य सामान्यरूपस्य विशेषः। तेनात्र लक्षणभेदः। विशेषस्य चात्र शब्दानुपात्तत्वाद्गम्यत्वम्। तत्रोक्तविषय आक्षेपे क्वचिद्वस्तु निषिध्यते क्वचिद्वस्तुकथनमिति द्वौ भेदौ। वक्ष्यमाणविषये तु वस्तुकथनमेव निषिध्यते। तच्च गतत्वेनेत्यत्रापि द्वौ भेदौ। तदेवमस्य चत्वारो भेदाः। शब्दसाम्यनिबन्धनं सामान्यविशेषभावमवलम्ब्य चात्र प्रकारिप्रकारभावप्रकल्पनम्। क्रमेण यथा- बालअ णाहं दूई तीअ पिओसि त्ति ण मह वावारो। सा मरइ तुज्झ अयसो एअं धम्मक्खरं भणिमो॥’ ‘प्रसीदेति ब्रूयामिदमसति कोपे न घटते न मे दोषोऽस्तीति त्वमिदमपि हि ज्ञास्यसि मृषा किमेतस्मिन्वक्तुं क्षममिति न वेद्मि प्रियतमे॥’ सुहअ विलम्बसु थोअं जाव इमं विरहकाअरं हिअअम्। संठविऊण भणिस्सं अहवा वोलेसु किं भणिमो॥ आद्ये उदाहरणद्वये यथाक्रमं वस्तुनिषेधेन भणितिनिषेधेन चोक्तविषय आक्षेपः। तत्र चोक्तस्य दूतीत्वस्य वस्तुनो निषेधमुखेनैव वास्तवत्वादिर्विशेषः। तथा भण्यमानस्य प्रसादस्य निषेधमुखेनैव कोपोपरागनिवर्तनेनावश्यस्वीकार्यत्वं विशेषः। उत्तरस्मिन्पुनरुदाहरणद्वये यथाक्रमं सामान्यद्वारेणेष्टस्यांशोक्तावप्यंशान्तरस्य स्वरूपेण च भणितिनिषेधे वक्ष्यमाणविषय आक्षेपः। तत्र च वक्ष्यमाणस्येष्टस्य भणितिसमिति- प्रतिज्ञातस्य सातिशयात्कोपजनकत्वादिर्विशेषः। तथा चांशोक्तावंशान्तरस्य म्रियत इति प्रतिपाद्यस्याशक्यवचनीयत्वादिर्विशेषः। एवं च क्षिपे इष्टार्थस्तस्य निषेधः निषेधस्यानुपपद्यमानत्वादसत्यत्वं विशेषप्रतिपादनं चेति चतुष्टयमुपयुज्यते। तेन न निषेधविधिः न विहितनिषेधः। किंतु निषेधेन विधेराक्षेपः। निषेधस्यासत्यत्वा- द्विधिपर्यवसानात्। विधिना तु निषेधोऽस्य भेदत्वेन वक्ष्यते। तथा च हर्षचरिते- ‘अनुरूपो देव्याइत्यात्मसंभावना’ इत्यादौ, तथा ‘यामीति न स्नेहसदृशं’ इत्यादावुक्तविषय आक्षेपः। ‘केवलं बाल इति सुतरामपरित्याज्योऽस्मि। रक्षणीय इति भवद्भुजपञ्जरमेव रक्षास्थानम्’ इत्यादावाक्षेपबुद्धिर्न कार्या। बालत्वादेरुक्तस्य निषेधत्वेनाविवक्षितत्वात्। प्रत्युतात्र बाल्यादिपरित्यागनिषेधकत्वेन प्रतीयते। तेन नायमाक्षेपः। कस्तर्ह्ययं विच्छित्तिप्रकारोऽलंकार इति चेत्, व्याघाताख्यस्यालंकारस्यायं ‘साहित्यपाथोनिधिमन्थनोत्थं काव्यामृतं रक्षत हे कवीन्द्राः। यत्तस्य दैत्या इव लुण्ठनाय काव्यार्थचौराः प्रगुणीभवन्ति॥ गृहन्तु सर्वे यदि वा यथेच्छं नास्ति क्षतिः कापि कवीश्वराणाम्। रत्नेषु लुप्तेषु बहुष्वमर्त्यैरद्यापि रत्नाकर एव सिन्धुः॥’ वियोगिनीकण्टक एष वायुः कारागृहस्यास्तु चिरादभिज्ञ:॥ बाणेन हत्त्वा मृगमस्य यात्रा निवार्यतां दक्षिणमारुतस्य। यद्वा मृषा तिष्ठतु दैन्यमेतन्नेच्छन्ति वैरं मरुता किराताः। केलिप्रसङ्गे शबराङ्गनानां स हि स्मरग्लानिमपाकरोति॥’ इति नाक्षेपबुद्धिः कार्या। विहितनिषेधो ह्ययम्। न चासावाक्षेपः। निषेधविधौ तस्य भावादित्युक्तत्वात्। चमत्कारोऽप्यत्र निषेधहेतुक एवेति नतद्भावमात्रेणाक्षेपबुद्धिः कार्या। अयं चाक्षेपो ध्वन्यमानोऽपि भवति। यथा- ‘गणिकासु विधेयो न विश्वासो वल्लभ त्वया। किं किं न कुर्वतेनर्थमिमा धनपरायणाः॥’ अत्र हि गणिकाया उक्तौ तद्दोषोक्तिप्रस्तावे नाहं गणिकेति प्रतीयते। न चासौ निषेध एव। गणिकात्वेनावस्थित(त)तयैव गणिकात्वस्य निषेधनात्। सोऽयं प्रस्खलद्रूपो निषेधाभासरूपो वक्त्र्या गणिकायाः शुद्धस्नेहनिबन्धनत्वेन धनविमुखत्वादौ विशेषे योऽम्बुकुम्भैः परिच्छेदं कर्तुं शक्तो महोदधेः॥’ इत्याक्षेपध्वनावुदाहार्यम्। निषेधस्यैवात्र गम्यमानत्वात्। न निषेधाभासस्य। गुणानां वक्तुमशक्यत्व एवात्र तात्पर्यम्। तन्निमित्तक एवात्र चमत्कारो न निषेधाभासहेतुक इति नाक्षेपध्वनिधीरत्र कार्या। सर्वथेष्टनिषेधाभासस्य यथेष्टस्येष्टत्वादेव निषेधोऽनुपपन्न एवमनिष्टस्याप्यनिष्टत्वादेव विधानं नोपपद्यते। तत्क्रियमाणं प्रस्खलद्रूपत्वान्निषेधे पर्यवस्यति। ततश्च विधेरुपकरणीभूतो निषेध इति ‘गच्छ गच्छसि चेत्कान्त पन्थानः सन्तु ते शिवाः। ममापि जन्म तत्रैव भूयाद्यत्र गतो भवान्॥’ अत्र कयाचित्कान्तस्य प्रस्थानमात्मनोऽनिष्टमप्यनिराकरणमुखेन विधीयते। न चास्य विधिर्युक्तः। अनिष्टत्वात्। सोऽयं प्रस्खलद्रूपत्वेन निषेधमागूरयति। फलं ममापि तत्रैवेत्याशीःप्रतिपादनेनानिष्टपर्यवसायिना व्यञ्जितम्। यथा वा- ‘नो किंचित्कथनीयमस्ति सुभग प्रौढाः परं त्वादृशाः पन्थानः कुशला भवन्तु भवतः को मादृशामाग्रहः। अत्रानभिप्रेतमपि कान्तप्रस्थानं यदा प्रमुख एवाभ्युपगम्यमानं प्रतीयते़, एतत्प्रस्तावेन विरोधगर्भोऽलंकारवर्गः प्रक्रियते। तत्रापि विरोधालंकारस्तावल्लक्ष्यते- इह जात्यादीनां चतुर्णां पदार्थानां प्रत्येकं तन्मध्य एव सजातीयविजातीयाभ्यां विरोधिभ्यां संबन्धे विरोधः। स च समाधानं विना प्ररूढो दोषः। सतितु समाधाने प्रमुख एवाभासमानत्वाद्विरोधाभासः। तत्र जातिविरोधस्य जात्यादिभिः सह चत्वारो भेदाः। गुणस्य गुणादिभिः सह त्रयः। क्रियायाः क्रियाद्रव्याभ्यां सह द्वौ भेदौ।द्रव्यस्य द्रव्येण सहैकः। तदेवं दश विरोधभेदाः। तत्र दिङ्मात्रेणोदाहरणं यथा- विकारः कोऽप्यन्तर्जडयति च तापं च कुरुते॥’ ‘अयं वारामेको निलय इति रत्नाकर इति अत्र जलनिधिः पीत इति द्रव्यक्रिययोर्विरोधो मुनिगतेन महाप्रभावत्वेन विविक्तविषयत्वेन चास्य दृष्टेः। श्लेषगर्भत्वे विरोधप्रतिभोत्पत्तिहेतो: श्लेष औद्भटानाम्। दर्शनान्तरे तु संकरालंकारः। यथा- ‘संनिहितवालान्धकारा भास्वन्मूर्तिश्च’ इत्यादौ विरोधिनोर्द्वयोरपि श्लिष्टत्वे। एकस्य तु श्लिष्टत्वे ‘कुपतिमपि कलत्रवल्लभम्’ इत्यादौ। एकविषयत्वे चायमिष्यते। विषयभेदे त्वसंगतिप्रभृतिर्वक्ष्यते। एवं विरोधमुक्त्वा विरोधमूला अलंकाराः प्रदर्श्यन्ते। तत्रापि कारणभावमूलत्वे विरोधो दुष्परिहरः स्यात्। यदि तु कयाचिद्भङ्ग्या तथाभाव उपनिबध्यते तदा विभावनाख्योऽलंकारः। विशिष्टतया कार्यस्य भावनात्। सा च भङ्गिर्विशिष्ट कारणाभावोपनिबन्धः। अप्रस्तुतं कारणं वस्तुतोऽस्तीति विरोधपरिहारः। कारणाभावेन चोपक्रान्तत्वाद्बलवता कार्यमेव बाध्यमानत्वेन प्रतीयते, न तु तेन कारणाभाव इत्यन्योन्यबाधकत्वानुप्राणिताद्विरोधालंकाराद्भेदः। एवं विशेषोक्तौ कार्याभावेन कारणसत्ताया एव बाध्यमानत्वमुन्नेयम्। येन सापि विरोधाद्भिन्ना स्यात्। इह च लक्षणे यद्यप्यन्यैः कारणपदस्थाने क्रियाग्रहणं कृतं तथापीह कारणपदमेव विहितम्। नहि सर्वैः क्रियाफलमेव कार्यमभ्युपगम्यते। वैयाकरणैरेव तथाभ्युपगमात्। अतो कामस्य पुष्पव्यतिरिक्तमस्त्रं बाल्यात्परं साथ वयः प्रपेदे॥’ अत्र द्वितीये पादे मदस्य प्रसिद्धं यदासवाख्यं करणं तदभावेऽपि यौवनहेतुकत्वेनोपनिबन्धः कृतः। मदस्य च द्वैविध्येऽप्यभेदाध्यव सायादेकत्वमतिशयोक्त्या। सा चास्यामव्यभिचारिणीति न तद्बाधेनास्या उत्थानम्, अपि तु तदनुप्राणितत्वेन। इयं च विशेषोक्तिवदुक्तानुक्तनिमित्तभेदाद्द्विधैव। अत्र सहजत्वं निमित्तं गम्यमानम्। असंभृतं मण्डनमिति, कामस्य पुष्पव्यतिरिक्तमस्त्रमिति च। अत्र विवदन्ते- इयमेव विभावनेति केचित्। संभरणस्य , पुष्पाणां च मण्डनमस्त्रं प्रत्यकारणत्वाद्वान्त मेतत्। एकगुणहानौ विशेषोक्तिरित्यन्ये। रूपकमेवाधिरोपितवैशिष्ट्यमिति त्वपरे। आरोप्यमाणस्य प्रकृते संभवात्परिणाम इत्यद्यतनाः।विभावनां लक्षयित्वा तद्विपर्ययस्वरूपां विशेषोक्तिं लक्षयति- इह समग्राणि कारणानि नियमेन कार्यमुत्पादयन्तीति प्रसिद्धम्। अन्यथा सत्यपि सामग्र्ये न जनयन्ति कार्यं सा कंचिद्विशेषमभिव्यङ्क्तुं प्रयुज्यमाना विशेषोक्तिः। सा च द्विविधा- उक्तनिमित्तानुक्तनिमित्ता च। अचिन्त्यनिमित्ता त्वनुक्तनिमित्तैव। अनुक्तस्य च चिन्त्याचिन्त्यत्वेन द्वैविध्यात्। क्रमेण यथा- ‘कर्पूर इव दग्धोऽपि शक्तिमान्यो जने जने। गन्तुमना अपि पथिकः संकोचं नैव शिथिलयति॥’ ‘स एकस्त्रीणि जयति जगन्ति कुसुमायुधः। हरतापि तनुं यस्य शंभुना न हृतं बलम्॥’ अत्र सत्यपि दाहलक्षणेऽविकले कारणेऽशक्तत्वाख्यस्य कार्यस्यानुत्पत्तिः शक्तिस्वरूपेणाविरुद्धेन धर्मेणोपनिबद्धा। अवार्यवीर्यत्वं चात्रोक्तनिमित्तम्। तथाह्वानादयः संकोचशिथिलीकारहेतव इति तेषु सत्स्वपि तस्यानुत्पत्तौ प्रियतमास्वप्नसमागमाद्यनुक्तं सच्चिन्त्यं निमित्तम्। तथा तनुहरणकारणे सत्यपि बलहरणस्य कार्यस्यानुत्पत्तौ विरोधोत्पत्त्या निबध्यते। एवं विभावनायामपि कारणाभावः कारणाविरुद्धमुखेन ‘यः कौमारहरः स एव हि वरस्ता एव चैत्रक्षपा- इत्यत्र विभावनाविशेषोक्त्योः संदेहसंकरः। तथा ह्युत्कण्ठाकारणं विरुद्धं यः कौमारहर इत्यादि निबद्धमिति विभावना। तथा यः कौमारहर इत्यादेः कारणस्य कार्यं विरुद्धं चेतः समुत्कण्ठत इत्युत्कण्ठाख्यं निबद्धमिति विशेषोक्तिः। विरुद्धमुखेनोप- या तु ‘एकगुणहानिकल्पनायां साम्यदार्ढ्यं विशेषोक्तिः’ इति विशेषोक्तिर्लक्षिता सास्मिन्दर्शने रूपकभेद एवेति पृथङ्न वाच्या। इह नियतपूर्वकालभावि कारणं नियतपश्चात्कालभावि कार्यमिति कार्यकारणयोर्लक्षणं प्रसिद्धम्। यदा तु विशेषप्रतिपादनाय तयोरेतद्रूपापगमः क्रियते भवन्नतिशयोक्तिमपि द्वैधे स्थापयति। क्रमेण यथा- कीर्त्या च द्विषतः श्रिया च युगपद्राजन्यचूडामणे दिशि दिशि पवमानो वीरुधां लासकश्च। पुरि पुरि च निवृत्ता मानिनीमानचर्चा॥’ पूर्वत्र प्रौढोक्तिनिर्मितेऽर्थे शत्रुश्रीप्रवेशः कीर्तिनिर्गमनस्य हेतुरिति भिन्नकाल- योस्तुल्यकालत्वं निबद्धम्। उत्तरत्र च माननिवृत्तिः स्मरशरप्रकिरणकार्येति तयोस्युल्यत्वेनोपपन्नं पौर्वापर्यं व्यत्ययेन निर्दिष्टमित्यतिशयोक्तिः। कार्यस्य तयोरिति कार्यकारणयोः। यद्देशमेव कारणं तद्देशमेव कार्यं दृष्टम्। नहि महानसस्थो वह्नि: पर्वतदेशस्थं धूमं जनयति। यदा त्वन्यदेशस्थं कारणमन्यदेशस्थं च ‘प्रायः पथ्यपराङ्मुखा विषयिणो भूपा भवन्त्यात्मना वन्द्याः श्लाघ्यगुणास्त एव विपिने संतोषभाजः परं बाह्योऽयं वरमेव सेवकजनो धिक्सर्वथा मन्त्रिणः॥’ ‘सा बाला वयमप्रगल्भवचसः सा स्त्री वयं कातराः सा पीनोन्नतिमत्पयोधरभरं धत्ते सखेदा वयम्। साक्रान्ता जघनस्थलेन गुरुणा गन्तुं न शक्ता वयं (इत्यत्र ज्ञेयम्) अत्र बाल्यनिमित्तमप्रगल्भवचनत्वमन्यदन्यच्च स्मरनिमित्त- विरोधप्रस्तावेनेह लक्षणम्। तत्र कारणगुणप्रक्रमेण कार्यमुत्पद्यत इति प्रसिद्धौ यद्विरूपं कार्यमुत्पद्यमानं दृश्यते तदेकं विषमम्। तथा कंचिदर्थं साधयितुमुद्यतस्य न केवलं तस्यार्थस्याप्रतिलम्भो यावदनर्थप्राप्तिरपीति द्वितीयं विषमम्। अत्यन्ताननुरूपसंघटनयोर्विरूपयोश्च संघटनं तत्तृतीयं विषमम्। अननुरूपसंसर्गो ‘सद्यः करस्पर्शमवाप्य चित्रं रणे रणे यस्य कृपाणलेखा। ‘अरण्यानी क्वेयं धृतकनकसूत्रः क्व स मृगः क्व मुक्ताहारोऽयं क्व च स पतगः क्वेयमबाला। क्व तत्कन्यारत्नं ललितमहिभर्तुः क्व च वयं अत्यन्ताननुरूपाणां चारण्यादीनां परस्परं संघटनं क्रमेण मन्तव्यम्। केवल- मनर्थोत्पत्तिरत्र व्याजस्तुतिपर्यवसायिनीति शुद्धोदाहरण मप्यूह्यम्। यथा- ‘परहिअअं मग्गन्ती इआरिअं अत्तणोतए हिअअम्। विषमवैधर्म्यादिह प्रस्तावः। यद्यपि विषमस्य भेदत्रयमुक्तं तथापि तच्छब्देन संभवादन्त्यो भेदः परामृष्यते। पूर्वभेदद्वयविपर्ययस्यानलंकारत्वात्। अन्त्यभेद विपर्ययस्तु चारुत्वात्समाख्योऽलंकारः। स चाभिरूपान-भिरूपविषयत्वेन द्विविधः। आद्यो ‘त्वमेवं सौन्दर्या स च रुचिरतायाः परिचितः कलानां सीमान्तं परमिह युवामेव भजथः। अयि द्वन्द्वं दिष्ट्या तदिह सुभगे संवदति वा- मतः शेषं यत्स्याज्जितमिह तदानीं गुणितया॥’ अत्राभिरूपस्यैव नायकयुगलस्योचितं संघटनमाशंसितम्। द्वितीयो यथा- ‘चित्रं चित्रं बत बत महच्चित्रमेतद्विचित्रं अत्रानभिरूपाणां निम्बानां काकानां च समागम आशंसितः। आनुरूप्यात्सम- यस्य हेतोर्यत्फलं तस्य यदा तद्विपरीतं भवति तदा तद्विपरीतफलनिष्पत्त्यर्थं कस्यचित्प्रयत्न उत्साहो विचित्रालंकारः। आश्चर्यप्रतीतिहेतुत्वात्। न चायं प्रथमो विषमालंकारप्रकारः। स्वनिषेधमुखेन वैपरीत्यप्रतीतेः। विपरीतप्रतीत्या तु स्वनिषेध- स्तस्य विषयः। यथा- ‘तमालनीला शरदिन्दुपाण्डु यशस्त्रिलोकाभरणं प्रसूते’ इत्यादि। ‘घेत्तुं मुच्चइ अहरे अण्णन्तो वलइ पेक्खिउं दिट्ठी। घडिदुं विहडन्ति भुआ रआअ सरअम्भि वीसामो॥’ विपरीतफलानि प्रयत्नविषयत्वेन निबद्धानि। यथा वा- ‘उन्नत्यै नमति प्रभुं प्रभुगृहान्द्रष्टुं बहिस्तिष्ठति प्राणान्प्राणितुमेव मुञ्चति रणे क्लिश्नाति भोगेच्छया विरोधप्रस्तावादिह निर्देशः। अनानुरूप्यस्य विरोधोत्थापकत्वात्। तच्चानानुरूप्य- माश्रयस्य वैपुल्येऽप्याश्रितस्य परिमितत्वाद्वा भवति यद्वाश्रितस्य वैपुल्येऽप्याश्रयस्य ‘द्यौरत्र क्वचिदाश्रिता प्रविततं पातालमत्र क्वचि- र्दूरे पूरणमस्तु शून्यमिति यन्नामापि नास्तं गतम्॥’ पूर्वत्र नभस आश्रयस्य वैपुल्येऽप्याश्रितानां द्युप्रभृतीनां पारिमित्यं चारुत्वहेतुः। उत्तरत्र तु टांकारध्वनेराश्रितस्य महत्त्वेऽपि ब्रह्माण्डस्याश्रयस्य स्तोकत्वम्। इहापि विरोधप्रस्ताव एव निर्देशकारणम्। परस्परजननस्य विरुद्धत्वात्। क्रियाद्वारकं यत्र परस्परोत्पादकत्वं न स्परूपनिबन्धनं स्वरूपस्य तथात्वोक्तिविरोधात् ‘कण्ठस्य तस्याः स्तनबन्धुरस्य मुक्ताकपालस्य च निस्तलस्य। इहाधारमन्तरेणाधेयं न वर्तत इति स्थितावपि यस्तत्परिहारेणाधेयस्योपनिबन्धः स एको विशेषः। यच्चैकं वस्तु परिमितं युगपदनेकधावर्तमानं क्रियते स द्वितीयो विशेषः। यच्च किंचिदारभमाणस्यासंभाव्यवस्त्वन्तरकरणं स तृतीयो विशेषः। रमयन्ति जगन्ति गिरः कथमिव कवयो न ते वन्द्याः॥’ ‘प्रासादे सा पथि पथि च सा पृष्ठतः सा पुरः सा पर्यङ्के सा दिशि दिशि च सा तद्वियोगातुरस्य। हंहो चेतः प्रकृतिरपरा नास्ति ते कापि सा सा सा सा सा सा जगति सकले कोऽयमद्वैतवादः॥’ पदं चित्ते तदा शंभो किं न संपादयिष्यसि॥’ इति विषयत्वेन तेषामाधारत्वम्, एकस्या एव योषितः प्रासादादौ युगपदवस्थानम्, तथा चित्तविषये पदकरणे प्रस्तुतेऽपि लोकोत्तरवस्तुसंपादनं क्रमेण ज्ञेयम्। यं कंचिदुपायविशेषमवलम्ब्य केनचिद्यन्निष्पादितं तत्ततोऽन्येन केनचित्तत्प्रति- द्वन्द्विना तेनैवोपायविशेषेण यदन्यथा क्रियते स निष्पादित- वस्तुव्याहति- ‘दृशा दग्धं मनसिजं जीवयन्ति दृशैव याः। अत्र दृष्टिलक्षणेनोपायेन स्मरस्य हरेण दाहविषयत्वं निष्पादितम्। मृगनयनाभिः पुनस्तेनैवोपायेन तस्य जीवनीयत्वं क्रियते। तच्च दाहविषयत्वस्य प्रतिपक्षभूतम्। तेन व्याघाताख्योऽयमलंकार:। सोऽपि व्यतिरेकनिमित्तत्वेनात्रोक्तः। विरूपाक्षस्य चारुलोचना इति व्यतिरेकगर्भावेव वाचकौ। जयिनीरिति व्यतिरेकोक्तिः। पूर्ववदिह सौकर्येण कार्यविरुद्धक्रिया च व्याघात इत्येव। तस्य कारणस्यात्यन्तं तदानुगुण्यात्। नत्वत्र कार्याभिमतस्य कार्यत्वाभावः। तद्विरुद्धस्यात्र सौकर्येण कार्यत्वात्। अत एव द्वितीयाद्विषमाद्भेदः। तत्र हि कार्यस्यानुत्पत्तिरनर्थस्य चोद्गमनम्। इह तु कार्यमकार्यमेव न भवति। तद्विरुद्धस्यानर्थस्य व्यतिरेकिणोऽप्यत्र सुष्ठुकार्यत्वात्। यथा हर्षचरिते राज्यवर्धनं प्रति ‘यदि बाल इति सुतरामपरित्याज्योऽस्मि। रक्षणीय इति भवद्भुजपञ्जरमेव अत्र राज्यवर्धनेन श्रीहर्षाप्रस्थाने कार्ये बाल्यरक्षणीयत्वादि कारणत्वेन यत्संभावितं तत्प्रत्युत प्रस्थापनकारणत्वेन सुकरतया श्रीहर्षेण राज्यवर्धनस्य एवं विरोधमूलानलंकारन्निर्णीय श्रृङ्खलाबन्धोपचिता अलंकारा लक्ष्यन्ते। तत्र- यदा पूर्वं पूर्वं क्रमेणोत्तरमुत्तरं प्रति हेतुत्वं भजते तदा कारणमाला- ‘जितेन्द्रियत्वं विनयस्य कारणं गुणप्रकर्षो विनयादवाप्यते। गुणप्रकर्षेण जनोऽनुरज्यते जनानुरागप्रभवा हि संपदः॥’ यत्र पूर्वं पूर्वं प्रति क्रमेण परं परं विशेषणत्वमनुभवति स एकावल्यलंकारः। विशेषणत्वं च स्थापनेन निवर्तनेन वा। स्थापनेन यथा-‘पुराणि यस्यां सवराङ्गनानि वराङ्गना रूपपुरस्कृताङ्ग्यः। अत्र वराङ्गनाः पुराणां विशेषणं स्थापनीयत्वेन स्थितम्।एवं वराङ्गनानां ‘न तज्जलं यन्न सुचारूपङ्कजं न पङ्कजं यन्न निलीनषट्पदम्। न षट्पदोऽसौ न जुगुञ्ज यः कलं न गुञ्जितं तन्न जहार यन्मनः॥’ अत्र जलस्य सुचारूपङ्कजत्वं विशेषणं निषेध्यत्वेन स्थितम्। एवं पङ्कजानां उत्तरोत्तरस्य पूर्वं पूर्वं प्रत्युत्कर्षहेतुत्वे एकावली। पूर्वस्य पूर्वस्योत्त- रोत्तरोत्कर्षनिबन्धनत्वे तु मालादीपकम्। मालात्वेन चारुत्वविशेषमाश्रित्य दीपकप्रस्तावोल्लङ्घनेनेह लक्षणं कृतम्। गुणावहत्वमुत्कर्षहेतुत्वम्। यथा- देवाकर्णय येन येन सहसा यद्यत्समासादितम्। तेन त्वं भवता च कीर्तिरतुला कीर्त्या च लोकत्रयम्॥’ अत्र कोदण्डादिभिः क्रमेण शरादीनामुत्कर्षो विहितः। समासादनलक्षण- क्रियानिबन्धनं च दीपकं दीपनक्रियाणामुत्तरोत्तरोम्भितत्वेन कृतम्। ‘जये धरित्र्याः पुरमेव सारं पुरे गृहं सद्मनि चैकदेशः। तत्रापि शय्या शयने वरस्त्री रत्नोज्ज्वला राज्यसुखस्य सारम्॥’ अत्र धरित्र्यपेक्षया पुरस्य सारत्वमेवं पुरापेक्षया तदेकदेशस्य गृहस्येत्यादि ‘राज्ये सारं वसुधा वसुंधरायां पुरं पुरे सौधम्। अत्र राज्यापेक्षया वसुंधरायाः सारत्वमेवं वसुधापेक्षया तदेकदेशस्य पुरस्येत्यादि एवं श्रृङ्खलाविच्छित्त्यालंकाराः प्रतिपादिताः। अधुना तर्कन्यायाश्रयेणा लंकारद्वयमुच्यते।तत्र- तत्र इति क- पुस्तके नास्ति. यत्र हेतुः कारणरूपो वाक्यार्थगत्या विशेषणद्वारेण वा पदार्थगत्या लिङ्गत्वेन निबद्ध्यते तत्काव्यलिङ्गम्। तर्कवैलक्षण्यार्थं काव्यग्रहणम्। न ह्यत्र व्याप्तिपक्ष- धर्मतोप संहारादयः क्रियन्ते। वाक्यार्थगत्या च निबद्धोपनिबद्धस्य हेतुत्वम्। मेघैरन्तरितः प्रिये तव मुखच्छायानुकारी शशी। स्त्वत्सादृश्यविनोदमात्रमपि मे दैवेन न क्षम्यते॥’ पूर्वत्र पादत्रयार्थोऽ नेकवाक्यार्थरूपः। चतुर्थपादार्थो हेतुत्वेनोपन्यस्तः। उत्तरत्र संबोधने ‘व्यापारयन्त्यः’ इति मृगीविशेषणत्वेनानेकः पदार्थो हेतुत्वेनोक्तः। ‘मनीषिताः सन्ति गृहेषु देवतास्तपः क्व वत्से क्व च तावकं वपुः। पदं सहेत भ्रमरस्य पेलवं शिरीषपुष्पं न पुनः पतत्त्रिचणः॥’ पूर्वत्र वरप्राप्तिहेतुभूततपोनिषेधस्य ‘मनीषिताः’ इति वाक्यार्थरूपो हेतुर्निर्दिष्टः। उत्तरत्र पुनः ‘अस्तमितान्यभावम्’ इत्यत्र विस्मयस्तिमितमिति विशेषणद्वारेण पदार्थः। यत्र शब्दवृत्तेन पक्षधर्मान्वयव्यतिरेकवत्साधनं साध्यप्रतीतये निर्दिश्यते स्फुलिङ्गानां रूपं दधति च यथा कीटमणयः। स्तथा मन्ये लग्नः पथिकतरुखण्डे स्मरदवः॥’ र्कानुमानवैलक्षण्यम्। क्वचित्तु शुद्धमपि भवति। यथा- यत्तत्रैव पतन्ति संततममी मर्मस्पृशो मार्गणाः। धावत्यग्रत एव शासनधरः सत्यं सदासां स्मरः॥’ अत्र योषितां भ्रूव्यापारेण मार्गणपतनं स्मरपुरोगामित्वेऽसाध्येऽनलंकृतमेव साधनमिति शुद्धमनुमानम्। प्रौढोक्तिमात्रनिष्पन्नार्थनिष्ठत्वेन च विच्छित्तिविशेषा श्रयणाच्चारुत्वम्। अयमत्र पिण्डार्थः। इहास्ति प्रत्याय्यप्रत्यायकभावः। अस्ति च समर्थ्यसमर्थकभावः। तत्राप्रतीतप्रत्यायने प्रत्याय्यप्रत्यायकभावः। प्रतीतप्रत्यायने तु समर्थ्य- समर्थकभावः। तत्र प्रत्याय्यप्रत्यायकभावेऽनुमानम्। समर्थ्यसमर्थकभावे तु यत्र पदार्थो हेतुस्तत्र हेतुत्वेनोपादाने ‘नागेन्द्रहस्तास्त्वचि कर्कशत्वात्’ इत्यत्र न कश्चिदलंकारः यत्र तूपात्तस्य हेतुत्वं यथोदाहृते विषये ‘मृग्यश्च दर्भाङ्कुरनिर्व्यपेक्षाः’ इत्यादौ तत्रैव काव्यलिङ्गम्। यत्र तु वाक्यार्थो हेतुस्तत्र हेतुप्रतिपादकमन्तरेण हेतुत्वायोपन्यासे काव्यलिङ्गमेव। तटस्थत्वेनोपन्यस्तस्य हेतुत्वेनार्थान्तरन्यासः। एवं चास्यां प्रक्रियायां कार्यकारणवाक्यार्थयोर्हेतुत्वे काव्यलिङ्गमेव पर्यवस्यति। समर्थकवाक्यस्य सापेक्षत्वात्। ताटस्थ्याभावात्। ततश्च सामान्यविशेष भावोऽर्थान्तरन्यासस्य विषयः। न्यासदर्शित इति कार्यकारणयोः समर्थ्यसमर्थकत्वमर्थान्तरन्यासस्य पूर्वं एवं तर्कन्यायमूलमलंकारद्वयमुक्त्वा काव्यन्यायमूला अलंकारा उच्यन्ते- ऊर्ध्वं निर्दिष्टा उद्दिष्टाः। पश्चान्निर्देशोऽनूद्देशः। स चार्थादर्थान्तरगतः संबन्धश्चात्र सामर्थ्यात्प्रतीयते। ऊर्ध्वं निर्दिष्टानामर्थानां पश्चान्निर्दिष्टैरर्थै: क्रमेण संबन्धो यथासंख्यमिति वाक्यार्थः। अन्ये त्विममलंकारं क्रमसंज्ञयाभिदधिरे। तच्च यथासंख्यं शाब्दमार्थं च द्विधा। शाब्दं यत्रासमस्तानां पादानामसमस्तैः पदैरर्थद्वारकः संबन्धः। तत्र क्रमसंबन्धस्यातिरोहितस्य प्रत्येयत्वात्। आर्थं तु यत्र समासः क्रियते तत्र समुदायस्य समुदायेन सह संबन्धस्य शाब्दत्वादर्थावगमपर्यावलोचनया त्ववगतः क्रमसंबन्ध: इन्दुः किं घटितः किमेष विहितः पूषा किमुत्पादितं चिन्तारत्नमहो वृथैव किममी सृष्टाः कुलक्ष्माभृतः॥’ अत्र लावण्यौकः प्रभृतीनामिन्द्वादिभिः क्रमसंबन्धस्याव्यवहितत्वेन प्रतीतेः। शाब्दं अत्र कज्जलादीनां सुपर्णादिभिः संबद्धानां जलनिध्यादिभिः सह संबन्धो हरिप्रभृतिभिः संबन्धः श्रुत्या समुदायनिष्ठः प्रतीयते। अर्थानुगमानुसारेण त्ववयवानां क्रमप्रस्तावादिदमुच्यते। एकमाधेयमनेकस्मिन्नाधारे यत्तिष्ठति स एकः पर्यायः। नन्वेकमनेकगोचरमिति प्राक्तनेन लक्षणेन विशेषालंकारोऽत्रोक्तः। तत्किमर्थमिदमुच्यते इत्याशङ्क्योक्तम् क्रमेणेति। इह च क्रमोपादानादर्थात्तत्र यौगपद्यप्रतीतिः। तेनास्य ततो नन्वत्र समुच्चयालंकारो वक्ष्यते इत्येतदर्थं क्रमेणेति योज्यम्। अत एव ‘गुणक्रियायौगपद्यं समुच्चयः’ इति समुच्चयलक्षणे यौगपद्यग्रहणम्। अत एव विनिमयाभावात्परिवृत्तिवैलक्षण्यम्। तस्या हि विनिमयो लक्षणत्वेन वक्ष्यते। तत्रानेकोऽसंहतरूपः संहतरूपश्चेति द्विविधः। तच्च द्वैविध्यमाधाराधेयगतमिति कण्ठेऽधुना वससि वाचि पुनः खलानाम्॥’ नदन्मुखोल्काविचितामिषाभिः स वाह्यते राजपथः शिवाभिः॥’ ‘यत्रैव मुग्धेति कृशोदरीति प्रियेति कान्तेति महोत्सवोऽभूत्। तत्रैव दैवाद्वदने मदीये पत्नीति भार्येति गिरश्चरन्ति॥’ अत्र कालकूटमेकमनेकस्मिन्नसंहते आश्रये क्रमेण स्थितिमन्निबद्धम्। स्थितत्वात्। अभिसारिकाः शिवाश्चानेकस्वभावा असंहतरूपा एकस्मिन्नाश्रये राजपथे क्रमवर्तिन्यः। वचने चैकस्मिन्नाश्रये मुग्धत्वादिवर्गः पत्नीत्यादिवर्गश्च वर्गत्वादेव विनिमयोऽत्र किंचित्त्यक्त्वा कस्यचिदादानम्। समेन तुल्यगुणेन त्याज्यमानेन तादृशस्यैवादानम्। तथाधिकेनोत्कृष्टगुणेन दीयमानेन न्यूनस्य गुणहीनस्य परिग्रहः। एवं न्यूनेन हीनगुणेन त्याज्यमानेनाधिकगुणस्योत्कृष्टस्य स्वीकारः। तदेषा त्रिप्रकारा हिरण्याक्षवधार्थेषु यशः साकं जयश्रिया॥’ अत्रोरोयशसोस्तुल्यगुणत्वम्।अधिकपरिवृत्तिर्यथा- यौवने धृतं त्वया वार्धकशोभि वल्कलम्। वद प्रदोषे स्फुटचन्द्रतारके विभावरी यद्यरुणाय कल्पते॥’ ‘अस्य हि प्रवयसो जटायुषः स्वर्गिणः किमिव शोच्यते बुधैः। अत्र हीनगुणेन कलेवरेणोत्कृष्टगुणस्य यशसो विनिमयः। ‘दत्त्वा दर्शनमेते मत्प्राणा वरतनु त्वया क्रीताः। किं त्वपहरसि मनो यद्ददासि रणरणकमेतदसत्॥’ एकानेकप्रस्तावादिह वचनम्। एकं वस्तु यदानेकत्र युगपत्संभाव्यते तदा कुत्रचित्संख्यानं वर्णनीयत्वेन गणनं परिसंख्या। सा चैषा प्रश्नपूर्विका तदन्यथा वेति प्रथमं द्विधा। प्रत्येकं च वर्जनीयत्वेऽस्य शाब्दत्वार्थत्वाभ्यां द्वैविध्यमिति ‘किं भूषणं सुदृढमत्र यशो न रत्नं किं कार्यमार्यचरितं सुकृतं न दोषः। कि चक्षुरप्रतिहतं धिषणा न नेत्रं किमाराध्यं पुण्यं किमभिलषणीयं च करुणा यदासक्त्या चेतो निरवधि विमुक्त्यै प्रभवति॥’ ‘भक्तिर्भवे न विभवे व्यसनं शास्त्रे न युवतिकामास्त्रे। चिन्ता यशसि न वपुषि प्रायः परिदृश्यते महताम्॥’ अत्र चालौकिकं वस्तु गृह्यमाणं वस्त्वन्तरव्यवच्छेदे पर्यवस्यतीति व्यवच्छेद्यं वस्त्वन्तरशब्दमात्रं वेति नियमाभावः। अलौकिकत्वाभिप्रायेणैव क्वचित्प्रश्नपूर्वकं ‘विलङ्घयन्ति श्रुतिवर्त्म यस्यां लीलावतीनां नयनोत्पलानि। यथा-‘चित्रकर्मसु वर्णसंकरो यतिषु दण्डग्रहणानि’ इत्यादि श्लेषसंपृक्तत्वमस्या अत्यन्तचारुत्वनिबन्धनम्। अत्र च नियमपरिसंख्ययोर्वाक्यवित्प्रसिद्धं लक्षणं नादरणीयमिति ख्यापनाय नियमनं परिसंख्येति सामानाधिकरण्येनोक्तिः। अत एव पाक्षिक्यपि प्राप्तिरत्र स्वीक्रियत इति युगपत्संभावनं प्रायिकम्। दण्डापूपयोर्भावो दण्डापूपिका। ‘दण्डमनोज्ञादिभ्यश्च’ इति वुञ्। पृषोदरादित्वाच्च वृद्धभावः। यथा-अहमहमित्यादाविति केचित्। अन्ये तु दण्डपूपो विद्येते यस्यां नीतौ सा दण्डापूपिका नीतिः। एवमहं शक्तोऽहं शक्तोऽस्यामिति अहमहमिकेति- वन्मत्वर्थी- यष्टन्नित्याहुः। अपरे दण्डापूपाविव दण्डापूपिकेति इवे प्रकृताविति कनं वर्णयन्ति। अत्र हि मूषककर्तृकेण दण्डभक्षणेन तत्सहभाव्यपूपभक्षणमर्थात्सिद्धम्। एवं न्यायो दण्डापूपिकाशब्देनोच्यते। ततश्च यथा न चेदमनुमानम्। समन्याय्यस्य संबन्धरूपत्वाभावात्। असंबन्धे चानुमानानुत्थानात्। अर्थापत्तिश्च वाक्यविदां न्याय इति तज्जातीयत्वेनेहाभिधानम्। इयं च द्विधा। प्राकरणिकादप्राकरणिकस्यार्थापतनमेकः प्रकारः। अप्राकरणिकात्प्राक कमपरमवशं न विप्रकुर्युर्विभुमपि तं यदमी स्पृशन्ति भावाः॥’ ‘धृतधनुषि बाहुशालिनि शैला न नमन्ति यत्तदाश्चर्यम्। रिपुसंज्ञकेषु गणना केव वराकेषु काकेषु॥’ विशीर्णाङ्को भृङ्गी वसु च वृष एको गतवयाः। र्विधौ वक्रे मूर्ध्नि प्रभवति वयं के पुनरमी॥’ अत्र विधौ वक्रे इति श्लिष्टम्। अप्राकरणिकस्थाणुवृत्तान्तात्प्राकरणिकार्थापतनम्। यौगपद्यासंभवे विकल्पः। औपम्यगर्भत्वाच्चात्र चारुत्वम्। यथा- ‘नमन्तु शिरांसि धनूंषि वा कर्णपूरीक्रियन्तामाज्ञा मौर्व्यो वा’ इत्यादि। अत्र प्रतिराजकार्ये नमने शिरसां धनुषां च तुल्यप्रमाणश्लिष्टत्वम्। संधिविग्रहौ चात्र क्रमेण तुल्यप्रमाणे। प्रतिराजविषयत्वेन स्पर्धया द्वयोरपि संभाव्यमानत्वात्। द्वौ चेमौ विरुद्धाविति तयोर्युगपत्प्रवृत्तिं प्राप्नुतश्चात्र नमनकृतं च तयोः सादृश्यमित्यलंकारता। एवं कर्णपूरीक्रियन्तामित्यादौ युष्माकं कुरुतां भवार्तिशमनं नेत्रे तनुर्वा हरेः॥’ अत्र नेत्रे तनुर्वेति विकल्पः। उत्तमत्वाच्च तुल्यप्रमाणं श्लिष्टत्वम्। न चात्र समुच्चये वाशब्दः। संभवन्त्यामपि गतौ महाकविव्यवहारे तथा प्रयोगाभावात्। ननु विरोधनिमित्तो विकल्पः कथं चात्र विरोधः। नैतत्। तनुमध्ये नेत्रयोः प्रविष्टत्वात्तयोः पृथगभिधानमेव (न) कार्यम्। कृतं च तत्स्पर्धिभावं गमयति। स्पर्धिभावश्च विरुद्धत्वम्। नेत्रे अथवा समस्तमेव शरीरमित्यर्थावगमे विरोधस्य सुप्रत्येयत्वात्। स चात्र श्लेषाच्छि्लष्टः। लिङ्गश्लेषस्य वचनश्लेषस्य चात्र दृष्टेः। तस्मात्समुच्चयप्रतिपक्षभूतो गुणानां वैमल्यादीनां यौगपद्येनावस्थानम्, तथैव क्रियाणां च समुच्चयोऽलंकारः। ‘विदलितसकलारिकुलं तव बलमिदमाशु विमलं च। प्रखलमुखानि नराधिप मलिनानि च तानि जातानि॥’ ‘अयमेकपदे तथा वियोगः प्रियया चोपनतोऽतिदुःसहो मे। ‘बिभ्राणा हृदये त्वया विनिहितं प्रेमाभिधानं नवं शल्यं यद्विदधाति सा विधुरिता साधो तदाकर्ण्यताम्। शेते शुष्यति ताम्यति प्रलपति प्रम्लायति भ्राम्यति एवं गुणसमुच्चयेऽप्युदाहार्यम्। केचित्पुनर्न केवलं गुणक्रियाणां व्यस्तत्वेन समुच्चयो यावत्समस्तत्वेनापि भवतीति वर्णयन्ति। उदाहरणम्- व्यावृत्तं प्रसरत्प्रसादि मुकुलं सप्रेमकम्पं स्थिरम्। चक्षुः सास्रु च वर्तते रसवशादेकैकमन्यक्रियम्॥’ अत्राकेकरादयो गुणशब्दा न्यञ्चदित्यादयः क्रियाशब्दा इति सामस्त्येन गुणक्रियायौगपद्यम्। प्रसादिसप्रेमेत्यादीनां समासकृत्तद्धितेषु संबन्धाभिधानमिति संबन्धस्य वाच्यत्वात्। तस्य च सिद्धरूपत्वेन गुणत्वाद्गुणशब्देन गुणयौगपद्यमिति द्रष्टव्यम्। एकं समुच्चयं त्रिप्रकारभिन्नं लक्षयित्वा द्वितीयं लक्षयति- समुच्चय इत्येव। यत्रैकः कस्यचित्कार्यस्य सिद्धिहेतुत्वेन प्रक्रान्तस्तत्रान्योऽपि यदि तत्स्पर्धया तत्सिद्धिं करोति तदायमपरः समुच्चयः। न चायं समाध्यलंकारेऽन्तर्भवति। तत्र ह्येकस्य कार्यं प्रति पूर्णं साधकत्वम्। अन्यस्तु कार्याय काकतालीयेनापतति तत्र समाधिर्वक्ष्यते। यत्र तु खलेकपोतिकया बहूनामवतारस्तत्रायं समुच्चयः। अतः सुमहान्भेदोऽनयोः। स एष समुच्चयः सद्योगेऽसद्योगे सदसद्योगे च भवतीति त्रिधा भिद्यते। सतः शोभनस्य सता शोभनेन समुच्चीयमानेन यथा- प्रकृतिसुभगा एते भावा अमीभिरयं जनो व्रजति नितरां दर्पं राजँस्त एव तवाङ्कुशाः॥’ अत्रामालिन्येन शोभनस्य कुलस्य मूर्त्यादिभिः शोभनैः समुच्च्यः। एकैकं च ‘दुर्वाराः स्मरमार्गणाः प्रियतमो दूरे मनोऽत्युत्सुकं गाढं प्रेम नवं वयोऽतिकठिनाः प्राणाः कुलं निर्मलम्। नो सख्यश्चतुराः कथं नु विरहः सोढव्य इत्थं शठः॥’ अत्र दुर्वारत्वेनाशोभनानां स्मरमार्गणानां तादृशैरेव प्रियतमादूरत्वादिभिः समुच्चयः। नववयःप्रभृतीनां च यद्यपि स्वतः शोभनत्वम्, तथापि विरहविषयेनात्राशोभनत्वं ज्ञेयम्। सदसतः शोभनाशोभनस्य तादृशेन सदसता नृपाङ्गणगतः खलो मनसि सप्त शल्यानि मे॥’ अत्र शशिनः स्वतः शोभनस्यापि दिवसधूसरत्वादशोभनत्वेन सदसतस्तादृशैरेव कामिनीप्रभृतिभिः समुच्चयः। नत्वत्र कश्चित्समुच्चीयमानः शोभनः। अन्यस्त्वशोभन इति सदसद्योगो व्याख्येयः। ननु नृपाङ्गनगतः खल इत्यशोभनोऽन्ये त्वशोभना इति कथं समुच्चीयमानस्य सतस्तादृशेनासता योगः। नैतत्। ‘नृपाङ्गनगतः खलः’ इति प्रत्युत प्रक्रमभङ्गाद्दुष्टमेव। न तु सौन्दर्यनिमित्तमित्युपेक्ष्यमेवैतत्। अत एवान्यैरेवमादौ सहचरभिन्नोऽर्थदुष्ट एवेत्युक्तम्। प्रकृते तु नृपाङ्गनगतत्वेन शोभनत्वं खलत्वेनाशोभनत्वमिति समर्थनीयम्। एवमपि विशेष्यस्य शोभनत्वं प्रक्रान्तम्। विशेषणस्य त्वशोभनत्वमिह त्वन्यथेति न सर्वथा निरवद्यम्। ननु ‘दुर्वाराः स्मरमार्गणाः’ इत्युक्तोदाहरणवत्कथं न सदसद्योगः। नैतत्। इह शोभनस्य सतोऽशोभनत्वमिति विवक्षा। तत्र त्वशोभनमेवैतदिति विवक्षितमित्यस्त्यनयोर्भेदः। अत एवैकत्रोपसंहृतं ‘मनसि सप्तशल्यानि’ इति। सुन्दरत्वेनान्तःप्रविष्टानामपि व्यथाहेतुत्वात्। अपरत्र तु ‘कथं सोढव्यः’ इति सर्वथा दुष्टत्वाभिप्रायेण। तस्मादस्ति समुच्चयसादृश्यात्तदनन्तरमुपक्षेपः। तद्वैलक्षण्यं तु प्राक्प्रतिपादितमेव। उदाहरणम्- तत्सौकर्यार्थं घनगर्जितस्य कारणान्तरस्य प्रक्षेपः। सौकर्यं चोपकारायेति पदे यत्र बलवतः प्रतिपक्षस्य दुर्बलेन प्रतिपक्षेण प्रतीकार: कर्तुं न शक्यते इति तत्संबन्धिनो दुर्बलस्य तं बाधितुं तिरस्कारः क्रियते तत्प्रत्यनीकम्। अनीकस्य सैन्यस्य प्रतिनिधिः प्रत्यनीकमुच्यते। तत्तुल्यत्वादिदमपि प्रत्यनीकमुच्यते। प्रतिपक्षे विजेये तदीयस्य दुर्बलस्य तिरस्करणमित्यर्थः। प्रतिपक्षगतत्वेन तदेकं प्रतीपम्। उपमानप्रतिकूलत्वादुपमेयस्य प्रतीपमिति व्यपदेशः। यद्युपमानतया द्वितीयं प्रतीपम्। क्रमेण यथा- ‘यत्र च प्रमदानां चक्षुरेव सहजं मुण्डमालामण्डनं भारस्तु कुवलयदलमाल्यानि’ इन्दुः किं घटितः किमेष विहितः पूषा किमुत्पादितं चिन्तारत्नमहो मुधैव किममी सृष्टाः कुलक्ष्माभृतः॥’ ए एहि दाव सुन्दरि कण्णं दाऊण सुणसु वअणिज्जम्। तुज्झ मुहेण किसोअरि चन्दो उअमिज्जइ जणेण॥’ अत्रोपमानत्वेन प्रसिद्धस्य चन्द्रमसो निकर्षार्थमुपमेयत्वं कल्पितम्। वदनस्य ‘गर्वमसंवाह्यमिमं लोचनयुगलेन किं वहसि भद्रे। सन्तीदृशानि दिशि दिशि सरःसु ननु नीलनलिनानि॥’ अत्रोत्कर्षभाज उपमानस्य प्रादुर्भाव एव न्यक्कारकारणम्। अनेन न्यायेनोत्कृष्टगुणत्वाद्यदुपमानभावमपि न सहते तस्योपमाभावत्वकल्पितं प्रतीपमेव। ‘अहमेव गुरुः सुदारुणानामिति हालाहल तात मा स्म दृप्यः। सन्ति भवादृशानि भूयो भुवनेऽस्मिन्वचनानि दुर्जनानाम्॥’ सहजेनागन्तुकेन वा लक्ष्मणा यद्वस्त्वन्तरेण वस्त्वन्तरं निगूह्यते तदन्वर्थाभिधानं मीलितम्। न चायं सामान्यालंकारः, तस्य हि साधारणगुणयोगाद्भेदानुपलक्षणं रूपम्। अस्य तूत्कृष्टगुणेन निकृष्टगुणस्य तिरोधानमिति यदत्र न मदोदयः कृतपदोऽपि संलक्ष्यते॥’ अत्र दृक्तारल्यादिना स्वाभाविकेन लक्ष्मणा मदोदयकृतं दृक्तारल्यादि तिरोधीयते। ये कन्दरासु निवसन्ति सदा हिमाद्रे- तेषामहो बत भियां न बुधोऽप्यभिज्ञः॥’ कम्परोमाञ्चौ भयकृतयोस्तयोस्तिरोधायकौ। तिरोधायकत्वादेव च मीलितव्यपदेशः। यत्र प्रस्तुतस्य वस्तुनोऽप्रस्तुतेन साधारणगुणयोगादैकात्म्यं भेदानध्यव- सायादेकरूपत्वं निबध्यते तत्समानगुणयोगात्सामान्यम्। न चेयमपह्नुतिः। शशभृति विततधाम्नि धवलयति धरामविभाव्यतां गताः ’अत्र मलयजरजसा विलेपनादीनां चन्द्रप्रभया सह ‘अविभाव्यतां गताः’ यत्र परिमितगुणस्य वस्तु नः समीपवर्तिप्रकृष्टवस्तुगुणस्य स्वीकरणं स तद्गुणः। तस्योत्कृष्टगुणस्य गुणा अस्मिन्निति कृत्वा। न चेदं मीलितम्। तत्र हि प्रकृतं वस्तु वस्त्वन्तरेणाच्छादितत्वेन प्रतीयते, इह त्वनपह्नुतस्वरूपमेव प्रकृतम्। (यत्र परिमितगुणं वस्तु तस्य समीपवर्तिप्रकृष्टवस्तुगुणस्वीकारं कुरुते स तद्गुणः।) वस्त्वन्तरगुणोपरक्ततया प्रतीयत इत्यस्त्यनयोर्भेदः। यथा- ‘विभिन्नवर्णा गरुडाग्रजेन सूर्यस्य रथ्याः परितः स्फुरन्त्या। रत्नैः पुनर्यत्र रुचं रुचा स्वामानिन्यिरे वंशकरीरनीलैः॥’ अत्र रविरथाश्वानामरुणवर्णस्वीकारः। तस्यापि गारुत्मतमणिप्रभास्वीकार इति तद्गुणप्रस्तावात्तद्विपर्ययरूपोऽतद्गुण उच्यते। इह न्यूनगुणस्य विशिष्टगुणपदार्थ- धर्मस्वीकारः प्रत्यासत्त्या न्याय्यः। यदा पुनरुत्कृष्टगुणपदार्थसन्निधानाख्ये हेतौ सत्यपि तस्योत्कृष्टगुणस्यास्मिन्गुणा न सन्तीति। यद्वा तस्याप्रकृतस्य रूपाननुपहारः सत्यननुहरणहेतौ सोऽतद्गुणः। तस्याप्रकृतस्य गुणा नास्मिन्सन्तीति कृत्वा। क्रमेण धवलो सि जह वि सुन्दर तह वि तुए मज्झ रञ्चिअं हिअअम्। राअभरिए वि हिअए सुहअ णिहित्तो ण रत्तो सि॥’ ‘गाङ्गमम्बु सितमम्बु यामुनं कज्जलाभमुभयत्र मज्जतः। राजहंस तव सैव शुभ्रता चीयते न च न चापचीयते॥’ पूर्वत्रातिरक्तहृदयसंपर्कान्नायकस्य धवलशब्दवाच्यस्य प्राप्तमपि रक्तत्वं न निष्पन्नमित्यतद्गुणः। उत्तरत्राप्रकृतस्य गाङ्गयामुनजलस्य संपर्केऽपि न तथा इह सूक्ष्मः स्थूलमतिभिरसंलक्ष्यो योऽर्थः स यदा कुशाग्रमतिभिरिङ्गिताकाराभ्यां संलक्ष्यते तदा तस्य संलक्षितस्य विदग्धं प्रति प्रकाशनं सूक्ष्ममलंकारः। तत्रेङ्गिताद्यथा- ‘संकेतकालनसं विटं ज्ञात्वा विदग्धया। हसन्नेत्रार्पिताकूतं लीलापद्मं निमीलितम्॥’ अत्र संकेतकालाभिप्रायो विटसंबन्धिना भ्रूक्षेपादिना इङ्गितेन लक्षितः रजनिकालभाविना लीलापद्मनिमीलनेन प्रकाशितः। आकाराद्यथा-‘वक्रस्यन्दिस्वेदबिन्दुप्रबन्धैर्दृष्ट्वा भिन्नं कुङ्कुमं कापि कण्ठे।पुंस्त्वं तन्व्या व्यञ्जयन्ती वयस्या स्मित्वा पाणौ खड्गलेखां लिलेख॥’ अत्र स्वेदबिन्दुकृतकुङ्कुमरूपभिन्नेनाकारेण संलक्षितं पुरुषायितं पाणौ पुरुषोचितखड्गधारालिखनेन प्रकाशितम्। 'यत्र निगूढं वस्तु कुतश्चिन्निमित्तादुद्भिन्नं प्रकटतां प्राप्तं सद्वस्त्वन्तरप्रक्षेपेण निगूह्यते अपलप्यते सा वस्त्वन्तरप्रक्षेपरूपस्य व्याजस्य वचनाद्व्याजोक्तिः। यथा- ‘शैलेन्द्रप्रतिपाद्यमानगिरिजाहस्तोपगूढोल्लस-द्रोमाञ्चादिविसंस्थुलाखिलविधिव्यासङ्गभङगाकुलः।हा शैत्यं तुहिनाचलस्य करयोरित्यूचिवान्सस्मितं शैलान्तःपुरमातृमण्डलगणैर्दृष्टोऽवताद्वः शिवः॥’अत्र रोमाञ्चादिनोद्भिन्नो रतिभावः शैत्यप्रक्षेपणेनापलपितः। यद्यप्यपह्नुतोऽपि सस्मितत्वख्यापनेन पुनरप्युद्भिन्नत्वेन प्रकाशितः। तथाप्यपलाप मात्रचिन्तया-स्यालंकारस्योल्लेखः। नन्वपह्नुतिग्रन्थे ‘यथा सादृश्याय योऽपह्नवः सापहुतिः, तथापह्नवायापि यत्सादृश्यं साप्यपह्नुतिः’ इति स्थापितम्। व्याजोक्तौ चोत्तरः प्रकारो विद्यते तत्कथमियमलंकारान्तरेण कथ्यते। सत्यम्। उद्भटसिद्धान्ता श्रयेणोत्तरत्रोक्तम्। न हि तन्मते व्याजोक्त्याख्यमलंकरणमस्ति। इह तु तस्य संभवाद्व्यतिरिक्तापह्नुतिरिति पृथगयमलंकारो निर्दिष्टः। अन्यथोक्तस्य वाक्यस्य काकुश्लेषाभ्यामन्यथा योजनं वक्रोक्तिः। उक्तिव्यपदेशसाम्याद्व्यजोक्त्यनन्तयरमस्या लक्षणम्। यद्वाक्यं केन चिदन्यथाभिप्रायेणोक्तं सदपरेण वक्रा काकुप्रयोगेण श्लेषप्रयोगेन वान्यथान्यार्थघटनया योज्यते तदुक्तिः सा वक्रोक्तिः। काकुप्रयोगेन यथा- ‘गुरूपरतन्त्रतया बत दूरतरं देशमुद्यतो गन्तुम्। अलिकुलकोकिलललिते नैष्यति सखि सुरभिसमयेऽसौ॥’अत्रैतद्वाक्यं नायिकया आगमननिषेधपरत्वेनोक्तम्। तत्संख्या काकुप्रयोगेण विधिपरतां प्रापितम्। काकुवशाद्विधिनिषेधयोर्विपरीतार्थसंक्रान्तिः। तत्र श्लेषोऽभङ्गसभङ्गत्वेनोभयमयत्वेन त्रिविधः। तत्राभङ्गश्लेषमुखेन यथा- अहो केनेदृशी बुद्धिर्दारुणा तव निर्मिता। त्रिगुणा श्रूयते बुद्धिर्न तु दारुमयी क्वचित्॥’अत्र दारुणेति प्रथमान्तं प्रक्रान्तं श्लेषभङ्ग्या तृतीयान्ततया संपादितम्। सभङ्गश्लेषमुखेन यथा-‘त्वं हालाहलभृत्करोषि मनसो मूर्च्छां समालिङ्गितो हालां नैव बिभर्मि नैव च हलं मुग्धे कथं हालिकः। सत्यं हालिकतैव ते समुचिता सक्तस्य गोवाहने वक्रोक्त्येति जितो हिमाद्रिसुतया स्मेरोऽवताद्वः शिवः॥’ उभयमुखेन यथा- ‘विजये कुशलस्त्र्यक्षो न क्रीडितुमहमनेन सह शक्ता।’विजये कुशलोऽस्मि न तु त्र्यक्षोऽक्षद्वयमिदं पाणौ॥किं मे दुरोदरेण प्रयातु यदि गणपतिर्न तेऽभिमतः।कः प्रद्वेष्टि विनायकमहिलोकः किं न जानासि॥चन्द्रग्रहणेन विना नास्मि रमे किं प्रतारयस्येवम्।देव्यै यदि रुचितमिदं नन्दिन्नाहूयतां राहुः॥हा राहौ शितदंष्ट्रे भयकृति निकटस्थिते रतिः कस्य।यदि नेच्छसि संत्यक्तः संप्रत्येषैव हाराहिः॥वसुरहितेन क्रीडा भवता सह कीदृशी न जिह्रेषि।किं वसुभिर्नमतोऽमून्सुरासुरान्नैव पश्यसि पुरः॥आरोपयसि मुधा किं नाहमभिज्ञा किल त्वदङ्कस्य।दिव्यं वर्षसहस्त्रं स्थित्वेति न युक्तमभिधातुम्॥ इति कृतपशुपतिपेलवपाशकलीलाप्रयुक्तवक्रोक्ति।हर्षवशतरलतारकमाननमव्याद्भवान्या वः॥’वक्रोक्तिशब्दश्चालंकारसामान्यवचनोऽपीहालंकारविशेषे संज्ञितः। इह वस्तुस्वभाववर्णनमात्रं नालंकारः। तत्त्वे सति सर्वं काव्यमलंकारः स्यात्। न हि तत्काव्यमस्ति यत्र न वस्तुस्वभाववर्णनम्। तदर्थं सूक्ष्मग्रहणम्।सूक्ष्मः कवित्वमात्रस्य गम्यः। अत एव तन्निर्मित एव यो वस्तुस्वभावस्तस्य यथावदन्यूनानतिरिक्तत्वेन वर्णनं स्वभावोक्तिरलंकारः। उक्तिवाचोयुक्तिप्रस्तावादिह लक्षणम्। भाविकरसवदलंकाराभ्यामस्य भेदो भाविकप्रसङ्गेन निर्णेष्यते। यथा- ‘क्रेङ्कारो नखकोटिचञ्चुपुटकव्याघट्टनोट्टङ्कित-स्तन्व्याःकुन्तलकौतुकव्यतिकरे सीत्कारसीमन्तितः।पृष्टश्लिष्यदवामनस्तनभरोत्सेव्याङ्कपालीसुधा-सेकाकेकरलोचनस्य कृतिनः कर्णावतंसीभवेत्॥’ अतीतानागतयोर्भूतभाविनोरर्थयोरलौकिकत्वेनात्यद्भुतत्वाद्व्यस्तसंबन्धर- हितशब्दसंदर्भसमर्पितत्वाच्च प्रत्यक्षायमाणत्वं भाविकम्। कविगतो भाव आशयः श्रोतरि प्रतिबिम्बत्वेनास्तीति, भावो भावना वा पुनः पुनश्चेतसि निवेशनं सोऽत्रास्तीति। न चेयं भ्रान्तिः। भूतभाविनो भूतभावितयैव प्रकाशनात्। नापि रामोऽभूदितिवद्वस्तुमात्रम्। भूतभाविगतस्य प्रत्यक्षत्वादिगतस्य धर्मस्य स्फुटस्याधिकस्य प्रतिलम्भात्। नापीयमतिशयोक्तिः। अन्यस्यान्यतयाध्यवसायाभावात्। नहि भूतभाव्यभूतभावित्वेनाध्यवसीयते,अभूतभावि वा भूतभावित्वेनापि, प्रत्यक्षमप्रत्यक्षगतत्वेन, अप्रत्यक्षमपि प्रत्यक्षत्वेन।न हि प्रत्यक्षत्वं केवलं वस्तुधर्मः। प्रतिपत्त्यपेक्षयैव वस्तुनि तथाभावात्। यदाहुः- ‘तत्र यो ज्ञानप्रतिभासनात्मनोऽन्वयव्यतिरेकावनुकारयति स प्रत्यक्षः’ इति। केवलवस्तुप्रत्यक्षत्वे प्रतिपत्तुः सामग्री उपयुज्यते। सा च लोकयात्रायां चक्षुरादीन्द्रियस्वभावायोगिनामतीन्द्रियार्थदर्शने भावनारूपा। काव्यार्थविदां च भावना स्वभावैव। सा च भावना वस्तुगत्यात्यद्भुतत्वप्रयुक्ता। अत्यद्भुतानां च वस्तूनामादरप्रत्ययेन हृदि संधार्यमाणत्वात्। नापि भूतभाविनामप्रत्यक्षाणां प्रत्यक्षतयैव प्रतीतेरिवार्थगर्भीकारेणेयं प्रतीयमानोत्प्रेक्षा। तस्या अभिधानरूपाख्याध्यवसायस्वभावत्वात्। न ह्यप्रत्यक्षं प्रत्यक्षत्वेनाध्यवसीयते। किं तर्हि काव्यार्थविद्भि: प्रत्यक्षत्वेन दृश्यते इति। नापि वस्तुगता इवार्था उत्प्रेक्षाप्रयोजकाः। तस्या अभिमानरूपायाः प्रतिपत्तृधर्मत्वात्। यदाहुः- ‘अभिमानेन सा योक्तिर्ज्ञानधर्मसुखादिवत्’ इति च। काव्यविषये च प्रयोक्तापि प्रतिपत्तैव। नाप्यद्भुतदर्शनादतीता-नागतत्वप्रत्यक्षत्वप्रतीतेः काव्यलिङ्गमिदम्। लिङ्गलिङ्ग्यभावेन प्रतीत्यभावात्। योगिवत्प्रत्यक्षतया प्रतीतेः।नाप्ययं पुरः स्फुरद्रूपतया सचमत्कारं प्रतीते रसवदलंकारः। रत्यादिचित्तवृत्तीनां तदनुषक्ततया विभावादीनामपि साधारण्येन हृदयसंवादितया परमाद्वैतज्ञानवत्प्रतीतौ तस्य भावात्। इह च ताटस्थ्येन भूतभाविनां स्फुटत्वेन भिन्नसर्वज्ञवत्प्रतीतेः। स्फुटप्रतीत्युत्तरकालं तु साधारण्यप्रतीतौ स्फुटप्रतीतिनिमित्तक औत्तरकालिको रसवदलंकारः स्यात्। नापीयं सुन्दरवस्तुस्वभाववर्णनात्स्वभावोक्तिः। तस्यां लौकिकवस्तुगतसूक्ष्मधर्मवर्णने साधारण्येन हृदयसंवादसंभवात्।इह च लोकोत्तराणां वस्तूनां स्फुटतया ताटस्थेन प्रतीतौ क्वचित्तु लौकिकानामपि वस्तूनां स्फुटत्वेन भाविकस्वभावोक्त्योः समावेशः स्यात्। न च हृदयसंवादमात्रेण स्वभावोक्तिरसवदलंकारयोरभेदः। वस्तुसंवादरूपत्वात्स्वभावोक्तेः। चित्तवृत्तिसमाधिरूपत्वाच्च रसवदलंकारस्य। उभयसंवाददर्शनेऽपि समावेशोऽपि घटते। यत्र वस्तुगतसूक्ष्मधर्मवर्णनं स्यात्तत्र स्वभावोक्तिः, अन्यत्र तु रसवदलंकार एव।नाप्ययं शब्दानाकुलत्वहेतुकाज्झगित्यर्थसमर्पणात्प्रसादाख्यो गुणः। तस्य हि स्फुटास्फुटोभयवाच्यगतत्वेन झटिति समर्पणं रूपम्। अस्य झटिति समर्पकस्य सतः स्फुटत्वेन प्रतीतौ स्परूपप्रतिलम्भः। तस्मादयं सर्वोत्तीर्ण एवालंकारः। लक्ष्ये चायं प्रचुरप्रयोगो दृश्यते। यथा- ‘मुनिर्जयति योगीन्द्रो महात्मा कुम्भसंभवः। येनैकचुलुके दृष्टौ दिव्यौ तौ मत्स्यकच्छपौ॥’ यथा वा- हर्षचरितप्रारम्भे ब्रह्मसदसि वेदस्वरूपवर्णने। तत्र हि प्रत्यक्षमेव स्फुटत्वेन तदीयं रूपं दृश्यते। एवं तत्रैव मुनिक्रोधवर्णने, पुलिन्द वर्णनादौ ज्ञेयम्। अयं तु तत्र विचारलेशः संभवति- इह क्वचिद्वर्णनीयस्य वर्णनावशादेव प्रत्यक्षायमाणत्वम्। क्वचित्प्रत्यक्षायमाणस्यैव वर्णनम्। आद्यो यथोदाहृतं प्राक्।द्वितीयो यथा-‘अनातपत्रोऽप्ययमत्र लक्ष्यते सितातपत्रैरिव सर्वतो वृतः।अचामरोऽप्येष सतेव वीज्यते विलासबालव्यजनेन कोऽप्ययम्॥’इति।तत्र प्रथमप्रकारविषयोऽयमलंकारो न प्रकारान्तरगोचरः। कविसमर्पितानां धर्माणां ह्यलंकारत्वात्। न हिमांशुलावण्यादीनामिव वस्तुसन्निवेशिनाम्। अपि च ‘शब्दानाकुलता चेति तस्य हेतून्प्रचक्षते’ इति भामहीये, ‘वाचामनाकुलत्वेनापि भाविकम्’ इति चौद्भटलक्षणे व्यस्तसंबन्धरहितशब्दसंदर्भसमर्पितत्वं प्रत्यक्षायमाणत्वप्रतिपादकं कथं प्रयोजकीभवेत् यदि वस्तुसन्निवेशधर्मिगतत्वेनापि भाविकं स्यात्। तस्माद्वास्तवमेवमहत्त्वमुत्तरत्र प्रकारविषये वर्णितमिति नायभलंकारः। यदि तु वास्तवमेवात्र सौन्दर्यं कविनिबद्धं कविनिबद्धवक्तृनिबद्धं वा सकलवक्तृगोचरीभूतं स्वभावोक्तिवदलंकारतया वर्ण्यते तदायमपि प्रकारो नातीव दुःश्लिष्टः। अत एव ‘प्रत्यक्षा एव यत्रार्थाः क्रियन्ते भूतभाविनः। तद्भाविकम्’ इति, एवमन्यैर्भाविकलक्षणमकारि। स्वभावोक्त्यार किंचित्सादृश्यात्तदनन्तरमस्य लक्षणं कृतम्। स्वभावोक्तौ भाविके च यथावद्वस्तुवर्णनम्। तद्विपक्षत्वेनारोपितवस्त्वात्मन उदात्तस्यावसरः। तत्रासंभाव्यमानविभूतियुक्तस्य वस्तुनो वर्णनं कविप्रतिभोत्थापितमैश्वर्यलक्षणमुदात्तम्। यथा- ‘मुक्ताः केलिविसूत्रहारगलिताः संमार्जनीभिर्हृताः प्रातः प्राङ्गणसीम्नि मन्थरचलद्बालाङ्घ्रिलाक्षारुणाः। दूराद्दाडिमबीजशङ्कितधियः कर्षन्ति केलीशुका यद्विद्वद्भवनेषु भोजनृपतेस्तत्त्यागलीलायितम्॥’ उदात्तशब्दसाम्यादिहाभिधानम्। महापुरुषाणामुदात्तचरितानामङ्गिभूतवस्त्वन्तराङ्गभावेनोपनिबध्यमानं चरितं चोदात्तम्। महापुरुषचरितस्योदात्तत्वात्। यथा-‘तदिदमरण्यं यस्मिन्दशरथवचनानुपालनव्यसनी।निवसन्बाहुसहायश्चकार रक्षःक्षयं रामः॥’अत्रारण्ये वर्णनीये रामचरितमङ्गत्वेन वर्णितम्। उदात्ते महापुरुषचरितस्य चित्तवृत्तिरूपत्वाच्चित्तवृत्तिविशेषस्वभावत्वाच्च रसादीनामिह तदलंकाराणां प्रस्तावः। अत एव चत्वारोऽलंकारा युगपल्लक्षिताः। तत्र विभावानुभावव्यभिचारिभिः प्रकाशितो रत्यादिश्चित्तवृत्तिविशेषो रसः। भावो विभावानुभावाभ्यां सूचितो निर्वेदादिस्त्रयस्त्रिशद्भेदाः। देवादिविषयश्च रत्यादिर्भावः।तदाभासो रसाभावो भावाभासश्च। आभासत्वमविषयप्रवृत्त्यानौचित्यम्। तत्प्रशम उक्तप्रकाराभ्यां निवर्तमानत्वेन प्रशाम्यदवस्था।तत्रापि रसस्य परविश्रान्तिरूपत्वात्सा न संभवति इति परिशिष्टभेदविषयो द्रष्टव्यः।एषामुपनिबन्धक्रमेण रसवदादयोऽलंकाराः। रसो विद्यते यत्र निबन्धे व्यापारात्मनि तद्रसवत्। प्रियतरं प्रेयो निबन्धनमेव द्रष्टव्यम्। एवमूर्जो बलं विद्यते यत्र तदपि निबन्धनमेव। अनौचित्यप्रवृत्तत्वादत्र बलयोगः। समाहितं परिहारः। स च प्रकृतत्वादुक्तभेदविषयः प्रशमापरपर्यायः। तत्र यस्मिन्दर्शने वाक्यार्थीभूता रसादयो रसवदाद्यलंकारः, तत्राङ्गभूतरसादिविषये रसवदाद्यलंकारः। द्वितीये उदात्तालंकारः। तन्मते त्वङ्गभूते रसादिविषये रसवदाद्यलंकाराः। अन्यस्य रसादिध्वनिना व्याप्तत्वात्तत्रोदात्तालंकारस्य विषयो नावशिष्यते। तद्विषयस्य रसवदादिना व्याप्तत्वम्। तत्र रसवत उदाहरणम्-‘किं हास्येन न मे प्रयास्यसि पुनः प्राप्तिश्चिराद्दर्शनं केयं निष्करुण प्रवासरुचिता केनासि दूरीकृतः।स्वप्नान्तेष्विति वो वदन्प्रियतमव्यासक्तकण्ठग्रहोबुद्ध्वा रोदिति रिक्तबाहुवलयस्तारं रिपुस्त्रीजनः॥’ एतन्मतद्वयेऽप्युदाहरणम्। वाक्यार्थीभूतोऽत्र करुणो रसः। अङ्गभूतस्तु विप्रलम्भश्रृङ्गारः। एवं रसान्तरेष्वप्युदाहार्यम्। प्रेयोऽलंकारादौ विशेषमनपेक्ष्योदाह्रियते। प्रेयोलंकारो यथा-‘गाढालिङ्गनवामनीकृतकुचप्रोद्भिन्न रोमोद्गमा सान्द्रस्वेदरसातिरेकविगलच्छ्रीमन्नितम्बाम्बरा। मा मा मानद माति मामलमिति क्षामाक्षरोल्लापिनी सुप्ता किं नु मृता नु किं मनसि मे लीना विलीना नु किम्॥’अत्र नायिकायां हर्षाख्यो व्यभिचारिभावः। यथा वा-‘त्वद्वक्त्रामृतपानदुर्ललितया दृष्ट्या क्व विश्रम्यतां त्वद्वाक्यश्रवणाभियोगपरयोः श्राव्यं कुतः कर्णयोः। एभिस्तत्परिरम्भनिर्भरतरैरङ्गैः कथं स्थीयतां कष्टं तद्विरहेण संप्रति वयं कृच्छ्रामवस्थां गताः॥’ अत्र चिन्ताख्यो व्यभिचारिभावः। एष एव च भावालंकारः। भावस्य चात्र स्थितिरूपतया वर्णनम्। शान्त्युदयावस्थे तु वक्ष्येते। ऊर्जस्वी यथा-‘दूराकर्षणमोहमन्त्र इव मे तन्नाम्नि जाते श्रुतिंचेतः कालकलामपि प्रकुरुते नावस्थितिं या विना। एतैराकुलितस्य विक्षततरैरङ्गैरनङ्गातुरैःसंपद्येत कदा तदाप्तिसुखमित्येतन्न विद्मि स्फुटम्॥’अत्र रावणस्याभिलाषको विप्रलम्भश्रृङ्गारः। औत्सुक्यं च व्यभिचारिभावः। अनौचित्येन प्रवृतौ समाहितं यथा- ‘अक्ष्णोः स्फुटास्रुकलुषोऽरुणिमानिलीनः शान्तं च सार्धमधरस्फुरणं भ्रुकुट्या। भावान्तरस्य तव चण्डि गतोऽपि रोषो नो गाढवामनतया प्रसरं ददाति॥’अत्र कोपस्य प्रशमः। एवमन्यत्राप्युदाहार्यम्। उद्गमावस्था, संधिः द्वयोर्विरुद्धयोः स्पर्धित्वेनोपनिबन्धः, शबलता च बहूनां पूर्वोपमर्देन निबन्धः। एते च पृथाग्रसवदादिम्यो भिन्नालंकाराः। एतत्प्रतिपादनं चोद्भटादिभिरेषां पृथगलंकारत्वेनानिर्दिष्टत्वात्। अथ च संकरसंसृष्टिवैलक्षण्येन। एते च सर्वालंकाराः पृथक्केवलत्वेनालंकारा इति सर्वालंकारशेषत्वेनोक्तम्। संसृष्टिसंकरयोर्हि संपृक्ततयालंकाराणां स्थितिस्तद्वैलक्षण्य-प्रतिपादनमेतत्। तत्र भावोदयो यथा-‘एकस्मिञ्छयने विपक्षरमणीनामग्रहे मुग्धयासद्यः कोपपरिग्रहग्लपितया चाटूनि कुर्वन्नपि। आवेगादवधीरितः प्रियतमस्तूष्णीं स्थितस्तत्क्षणा-न्माभूत्सुप्त इवेत्यमन्दवलितग्रीवं पुनर्वीक्षितः॥’अत्रौत्सुक्यस्योदयः।भावसंधिर्यथा- ‘वामेन नारीनयनास्रधारां कृपाणधारामथ दक्षिणेन।उत्पुंसयन्नेकतरः करेण कर्तव्यमूढः सुभटो बभूव॥’ अत्र स्नेहाख्यरतिभावरणौत्सुक्ययोः संधिः। भावशबलता यथा- ‘क्वाकार्यं शशलक्ष्मणः क्व च कुलं भूयोऽपि दृश्येत सादोषाणां प्रशमाय नः श्रुतमहो कोपेऽपि कान्तं मुखम्। किं वक्ष्यन्त्यपकल्मषाः कृतघियः स्वप्नेऽपि सा दुर्लभाचेतः स्वास्थ्यमुपैहि कः खलु युवा धन्योऽधरं पास्यति॥’ अत्र वितर्कौत्सुक्यमतिस्मरणशङ्कादैन्यधृतिचिन्तानां भावानां शबलता। ‘क्वाकार्यं शशलक्ष्मणः क्व च कुलं भूयोऽपि दृश्येत सा दोषाणां प्रशमाय नः श्रुतमहो कोपेऽपि कान्तं मुखम्। किं वक्ष्यन्त्यपकल्मषाः कृतघियः स्वप्नेऽपि सा दुर्लभा चेतः स्वास्थ्यमुपैहि कः खलु युवा धन्योऽधरं पास्यति॥’ अत्र वितर्कौत्सुक्यमतिस्मरणशङ्कादैन्यधृतिचिन्तानां भावानां शबलता। अधुनैषां सर्वेषामलंकाराणां संश्लेषसमुत्थापितमलंकारद्वयमुच्यते।तत्र संश्लेषः संयोगन्यायेन समवायन्यायेन च द्विविधः। संयोगन्यायो यत्र भेदस्योत्कटतया स्थितिः। समवायन्यायो यत्र तस्यैवानुत्कटत्वेनावस्थानम्। तत्रोत्कटत्वेन स्थितौ तिलतण्डुलन्यायः, इतरत्र तु क्षीरनीरसादृश्यकम्। क्रमेणैतदुच्यते- उक्तालंकाराणां यथासंभवं यदि क्वचिद्वचनं स्यात्, तदा ते किं पृथक्त्वेन पर्यवसिताः, उत तदलंकारान्तरमेव किंचिदिति विचार्यते- तत्र यथा बाह्यालंकाराणां सौवर्णमणिमयप्रभृतीनां पृथक्चारुत्वहेतुत्वेऽपि संघटनाकृतं चारुत्वान्तरं जायते तद्वत्प्रकृतालंकाराणामपि संयोजने चारुत्वान्तरमुपलभ्यते। तेनालंकारान्तरप्रादुर्भावो न पृथक्पर्यवसानमिति निर्णयः। अलंकारान्तरत्वेऽपि च संयोगन्यायेन स्फुटावगमो भेदः। समवायन्यायेन वा स्फुटत्वावगम इति द्वैधम्। पूर्वत्र संसृष्टिः, उत्तरत्र संकरः। अत एव तिलतण्डुलन्यायः, क्षीरनीरन्यायश्च तयोर्यथार्थतामवगमयतः। तत्र तिलतण्डुलन्यायेन भवन्ती संसृष्टिस्त्रिधा। शब्दालंकारगतत्वेन, अर्थालंकारगतत्वेन, उभयालंकारगतत्वेन च। तत्र शब्दालंकारसंसृष्टिर्य़था-कुसुमसौरभलोभपरिभ्रमद्भ्रमरसंभ्रमसंभृतशोभया। वनितया विदधे कलमेखलाकलकलोऽलकलोलदृशान्यया॥’अत्रानुप्रासयमकयोर्विजातीययोः संसृष्टिः। अत्रैव ‘अलकलोलकलोल’ इति, तथा ‘कलोलकलोल’ इति सजातीययोर्यमकयोः संसृष्टिः। अर्थालंकारसंसृष्टिर्यथा-‘देवि क्षपा गलति चक्षुरमन्दतार- मुन्मीलयाशु नलिनीव संभृङ्गमब्जम्।एष त्वदाननरुचेव विलुण्ठ्यमानः पश्याम्बरं त्यजति निष्प्रतिभः शशाङ्कः॥’अत्र सजातीययोरूपमोत्प्रेक्षयोः संसृष्टिः।‘लिम्पतीव तमोऽङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः।असत्पुरुषसेवेव दृष्टिर्निष्फलतां गता॥’अत्रो-पमोत्प्रेक्षयोर्विजातीययोः संसृष्टिः। उभयसंसृष्टिर्यथा-‘आनन्दसुन्दरपुरंदरमुक्तमाल्यं मौलौ हठेन निहितं महिषासुरस्य। पादाम्बुजं भवतु मे विजयाय मञ्जु-मञ्जीरशिञ्जितमनोहरमम्बिकायाः॥’अत्रोपमानुप्रासयोः संसृष्टिः पादाम्बुजमित्यत्र ह्युपमाया मञ्जीरशिञ्जितयोगो व्यवस्थापकं प्रमाणम्। स हि रूपके प्रतिकूलः। पारिशेष्यादुपमां प्रसादयति। तदेवं संसृष्टिस्त्रिधा निर्णीता।अधुना क्षीरनीरन्यायेन संकर उच्यते- उक्तालंकाराणां यथासंभवं यदि क्वचिद्वचनं स्यात्, तदा ते किं पृथक्त्वेन पर्यवसिताः, उत तदलंकारान्तरमेव किंचिदिति विचार्यते- तत्र यथा बाह्यालंकाराणां सौवर्णमणिमयप्रभृतीनां पृथक्चारुत्वहेतुत्वेऽपि संघटनाकृतं चारुत्वान्तरं जायते तद्वत्प्रकृतालंकाराणामपि संयोजने चारुत्वान्तरमुपलभ्यते। तेनालंकारान्तरप्रादुर्भावो न पृथक्पर्यवसानमिति निर्णयः। अलंकारान्तरत्वेऽपि च संयोगन्यायेन स्फुटावगमो भेदः। समवायन्यायेन वा स्फुटत्वावगम इति द्वैधम्। पूर्वत्र संसृष्टिः, उत्तरत्र संकरः। अत एव तिलतण्डुलन्यायः, क्षीरनीरन्यायश्च तयोर्यथार्थतामवगमयतः। तत्र तिलतण्डुलन्यायेन भवन्ती संसृष्टिस्त्रिधा। शब्दालंकारगतत्वेन, अर्थालंकारगतत्वेन, उभयालंकारगतत्वेन च। तत्र शब्दालंकारसंसृष्टिर्य़था-कुसुमसौरभलोभपरिभ्रमद्भ्रमरसंभ्रमसंभृतशोभया। वनितया विदधे कलमेखलाकलकलोऽलकलोलदृशान्यया॥’अत्रानुप्रासयमकयोर्विजातीययोः संसृष्टिः। अत्रैव ‘अलकलोलकलोल’ इति, तथा ‘कलोलकलोल’ इति सजातीययोर्यमकयोः संसृष्टिः। अर्थालंकारसंसृष्टिर्यथा- ‘देवि क्षपा गलति चक्षुरमन्दतार-मुन्मीलयाशु नलिनीव संभृङ्गमब्जम्। एष त्वदाननरुचेव विलुण्ठ्यमानः पश्याम्बरं त्यजति निष्प्रतिभः शशाङ्कः॥’ अत्र सजातीययोरूपमोत्प्रेक्षयोः संसृष्टिः। ‘लिम्पतीव तमोऽङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः। असत्पुरुषसेवेव दृष्टिर्निष्फलतां गता॥’अत्रो-पमोत्प्रेक्षयोर्विजातीययोः संसृष्टिः। उभयसंसृष्टिर्यथा-आनन्दसुन्दरपुरंदरमुक्तमाल्यं मौलौ हठेन निहितं महिषासुरस्य।पादाम्बुजं भवतु मे विजयाय मञ्जु-मञ्जीरशिञ्जितमनोहरमम्बिकायाः॥’अत्रोपमानुप्रासयोः संसृष्टिः पादाम्बुजमित्यत्र ह्युपमाया मञ्जीरशिञ्जितयोगो व्यवस्थापकं प्रमाणम्। स हि रूपके प्रतिकूलः। पारिशेष्यादुपमां प्रसादयति। तदेवं संसृष्टिस्त्रिधा निर्णीता।अधुना क्षीरनीरन्यायेन संकर उच्यते- ते क एवमिति पूर्वोक्तप्रकारपरामर्शः। एते इति प्रकान्तस्वरूपनिर्देशाः। सूत्रिता अलंकारसूत्रैः सूचिताः संक्षेपतः प्रकाशिताः।तत्र शब्दालंकारा यमकादयः। अर्थालंकारा उपमादयः। उभयालंकारा लाटानुप्रासादयः। संसृष्टिसंकरप्रकारयोरपि कयोश्चित्तद्रुपत्वात्। लोकवदाश्रयाश्रयिभावश्च तत्तदलंकारनिबन्धनम्। अन्वयव्यतिरेकौ तु तत्कार्यत्वे प्रयोजकौ। न तदलंकारत्वे। तदलंकारप्रयोजकत्वे तु श्रौतोपमादेरपि शब्दालंकारत्वप्रसङ्गात्। तस्मादाश्र-याश्रयिभावेनैव चिरंतनमतानुसृतिरिति भद्रम्॥ यजुर्वेदस्य उपवेद:धनुर्वेद: अस्ति । तस्मिन् वेदे कर्मकाण्डस्य विषय: अधिक: वर्तते सूर्याग्निवाय्वाकाशेन्द्रकुबेरादिदेवानां स्तुति: वर्तते । तत्र भेदद्वयम् अस्ति । प्रथम: शुक्ल यजुर्वेद:,द्वितीय:कृष्णयजुर्वेद । उत्तरभारते पश्चिम भारते च शुक्ल यजुर्वेद: पठ्यते । दक्षिणभारते कृष्णयजुर्वेद: पठ्यते । शुक्लयजुर्वेदे चत्वारिंशत् अध्याया: सन्ति । तत्र 1975 परिमिता: मन्त्राः सन्ति। 303 अनुवाका सन्ति।अस्य वेदस्य चत्वारिंशत्तमो अध्याय: ईशावास्योपनिषत् नाम्न: प्रसिद्धो वर्तते। उपनिषदेस्मिन् आत्मतत्वस्य निरूपणं वर्तते यागसंबन्धि मन्त्रा एव प्रायः भवन्ति । तत्र विष्णो: ब्रह्मण: इन्द्रस्य कुबेरस्य यक्षस्य प्रजापतेःरुद्रस्य बहवः मन्त्राः सन्ति। विविधदेवानां सूक्तानि स्तुतयश्च विशेषरूपेण अस्मिन् वेदे सन्ति।द्वयोः वेदयोः उच्चारणपद्धतिः अपि भिन्ना वर्तते।उच्चारणे वैदिकस्वराणां वैशिष्ट्यं भवति। तदर्थं वैदिकव्याकरणं अवश्यं पठनीयमिति । अपि च गुरुमुखं विना वेदानामुच्चारणं शुद्धं न भवति। अत: गुरुमुखेनैव वेदानामध्ययनं यदा भवति तदैव शुद्धमुच्चारणं सम्भवति। यतो हि वेदानां शुद्धोच्चारणमेव पुण्यदायकं भवति। अस्यापि गुरुत्ववन् नित्यानित्यत्वनिष्पत्तयः । । तत्र वेगो मूर्तिमत्सु पञ्वसु द्रव्येषु निमित्तविशेषापेक्षात् कर्मणो जायते नियतदिक्क्रियाप्रबन्धहेतुः स्पर्शवद् द्रव्यसम्योगविशेषविरोधी क्वचित् कारणगुणपूर्वक्रमेणोत्पद्यते । भावनासंज्ञकस् त्व् आत्मगुणो दृष्टश्रुतानुभूतेष्व् अर्थेषु स्मृतिप्रत्यभिज्ञानहेतुर् भवति ज्ञानमद् अदुह्खादिविरोधी । पट्वभ्यासादरप्रत्ययजः पटुप्रत्ययापेक्षाद् आत्ममनसोः सम्योगाद् आश्चर्ये ऽर्थे पटुः संस्कारातिशयो जायते । यथा दाक्षिणात्य् अस्योष्ट्रदर्शनाद् इति । विद्याशिल्पव्यायामादिष्व् अभ्यस्यमानेषु तस्मिन्न् एवार्थे पूर्वपूर्वसंस्कारम् अपेक्षमाणाद् उत्तरोत्तरस्मात् प्रत्ययाद् आत्ममनसोः सम्योगात् संस्कारातिशयो जायते । प्रयत्नेन मनश् चक्षुषि स्थापयित्वा ऽपूर्वम् अर्थम् दिदूक्षमाणस्य विद्युत् सम्पातदर्शनवद् आदरप्रत्ययः तम् अपेक्षमाणाद् आत्ममनसोः सम्योगात् संस्कारातिशयो जायते । स्थितिस्थापकस् तु स्पर्शवद् द्रव्येषु वर्तमानो घनावयवसन्निवेशविशिष्टेषु कालान्तरावस्थायिषु स्वाश्रयम् अन्यथाकृतम् यथावस्थितम् स्थापयति । स्थावरजङ्गमविकारेषु धनुह्शाखाशृङ्गदन्तास्थिसूत्रवस्त्रादिषु भुग्नसंवर्तितेषु स्थितिस्थापकस्य कार्यम् संलक्ष्यते । कर्तुः प्रियहितमोक्षहेतुः अतीन्दिर्यो ऽन्त्यसुखसंविज्ञानविरोधी पुरुषान्तह्करणसम्योगविशुद्धाभिसन्धिजः वर्णाश्रमिणाम् प्रतिनियतसाधननिमित्तः । तस्य तु साधनानि श्रुतिस्मृतिविहितानि वर्णाश्रमिणाम् सामान्यविशेषभावेनावस्थितानि द्रव्यगुणकर्माणि । तत्र सामान्यानि धर्मे श्रद्धा अहिंसा भूतहितत्वम् सत्यवचनम् अस्तेयम् ब्रहमचर्यम् अनुपधा क्रोधवर्जनम् अभिषेचनम् शिचिद्रव्यसेवनम् विशिष्टदेवताभक्तिर् उपवासो ऽप्रमादश् च । ब्राह्मणक्षचियवैश्यानामिज्याध्ययनदानानि ब्राह्मणस्य विशिष्टानि प्रतिग्रहाध्यापनयाजनानि स्ववर्णविहिताश् च संस्काराः । क्षत्रियस्य सम्यक् प्रजापालनम् असाधुनिग्रहो युद्धेष्व् अनिवर्तनम् स्वकीयाश् च संस्काराः । वैश्यस्य क्रियविक्रयकृषिपशुपालनानि स्वकीयाश् च संस्काराः । शूद्रस्य पूर्ववर्णपारतन्त्र्यम् अमन्त्रिकाश् च क्रियाः । आश्रमिणाम् तु ब्रह्मचारिणो गुरुकुलनिवासिनः स्वशास्त्रविहितानि गुरुशुश्रूषाग्नीन्धनभैक्ष्याचरणानि मधुमांसदिवास्वप्नांजनाभ्यञजनादिवर्जनम् च । ऋत्वन्तरेषु ब्रह्मचर्यम् अपत्योत्पादनम् च । ब्रह्मचारिणो गृहस्थस्य वा ग्रामान् निर्गतस्य वनवासो वल्ककाजिनकेशश्मश्रुनखरोमधारणम् च । त्रयाणाम् अन्यतमस्य श्रद्धावतः सर्वभूतेभ्यो नित्यम् अभयम् दत्त्वा सम्न्यस्य स्वानि कर्माणि यमनियमेष्व् अप्रमत्तस्य षट्पदार्थप्रसंख्यानाद् योगप्रसाधनम् प्रव्रजितस्येति । दृष्टम् प्रयोजनम् अनुद्दिश्यैतानि साधनानि भावप्रसादम् चापेक्ष्यात्ममनसोः सम्योगाद् धर्मोत्पत्तिर् इति । । कर्तुर् अहितप्रत्यवायहेतुर् अतीन्द्रियो ऽन्त्यदुह्खसंविज्ञानविरोधी । तस्य तु साधनानि शास्त्रे प्रतिषिद्धानि धर्मसाधनविपरीतानि हिंसानृतस्तेयादीनि विहिताकरणम् प्रमादश् चैतानि दुष्टाभिसन्धिम् चापेक्ष्यात्ममनसोः सम्योगाद् अधर्मस्योत्पत्तिः । । तथा प्रकृष्टाद् अधर्मात् स्वल्पधर्मसहितात् प्रेततिर्यग्योनिस्थानेष्व् अनिष्टशरीरेन्द्रियविषयदुह्खाभिर् योगो भवति । तदा निरोधात् निर्बीजस्यात् मनः शरीरादिनिवृत्तिः पुनः शरीराद्यनुत्पत्तौ दग्धेन्धनानलवदुपशमो मोक्ष इति । । स द्विविधो वर्णलक्षणो ध्वनिलक्षणश् च । तत्र अकारादिर्वर्णलक्षणः शङ्खादिनिमित्तो ध्वनिलक्षणश् च । तत्र वर्णलक्षणस्योत्पत्तिर् आत्ममनसोः सम्योगात् स्मृत्यपेक्षाद् वर्णोच्चारणेच्छा तदनन्तरम् प्रयत्नस् तम् अपेक्षमाणाद् आत्मवायुसम्योगाद् वायौ कर्म जायते स चोर्ध्वम् गच्छन् कण्ठादीन् अभिहन्ति ततः स्थानवायुसम्योगापेक्षमाणात् स्थानाकाशसम्योगात् वर्णोत्पत्तिः । वेणुपर्वविभागाद् वेण्वाकाशविभागाच् च शब्दाच् च सम्योगविभागनिष्पन्नाद्वीचीसन्तानवच् छब्दसन्तान इत्य् एवम्ण् सन्तानेन श्रोत्रप्रदेशम् आगतस्य ग्रहणम् श्रोत्रशब्दयोर् गमनागमनाभावाद् अप्राप्तस्य ग्रहणम् नास्ति प्ररिशेषात् सन्तानसिद्धिर् इति । । एकद्रव्यवत्त्वम् क्षणिकत्वम् मूर्तद्रव्यवृत्तित्वम् अगुणवत्त्वम् गुरुत्वद्रवत्वप्रयत्नसम्योगजत्वम् स्वकार्यसम्योगविरोधित्वम् सम्योगविभागनिरपेक्षकारणत्वम् असमवायिकारणत्वम् स्वपराश्रयसमवेतकार्यारम्भकत्वम् समानजातीयानारम्भकत्वम् द्रव्यानारम्भकत्वम् च प्रतिनियतजातियोगित्वम् । दिग्विशिष्टकार्यारम्भकत्वम् च विशेषः । । सर्वम् हि क्षणिकम् कर्म गमनमात्रम् उत्पन्नम् स्वाश्रयस्योर्ध्वम् अधिस् तिर्यग् वाप्य् अणुमात्रैः प्रदेशैः सम्योगविभागात्न् करोति सर्वत्र गमनप्रत्ययो ऽवुसिष्टस् तस्माद् गमनम् एव सर्वम् इति । न वर्गशः प्रत्ययानुवृत्तिव्यावृत्तिदर्शनात् इहोत्क्षेपणम् परत्रापक्षेपणम् इत्य् एवम् आदि सर्वत्र वर्गशः प्रत्ययानुवृत्तिव्यावृत्ती दृष्टे तद् धेतुः सामान्यविशेषभेदो ऽवगम्यते । तेषाम् उदाद्युपसर्गविशेषात् प्रतिनियतदिग्विशिष्टकार्यारम्भत्वाद् उपलक्षणभेदो ऽपि सिद्धः । एवम् अपि पञ्चैवेत्य् अवधारणानुपपत्तिः । निष्क्रामणप्रवेशनादिष्व् अपि वर्गशः प्रत्ययानुवृत्तिव्यावृत्तिदर्शनात् । यद्य् उत्क्षेपणादिषु सर्वत्र वर्गशः प्रत्ययानुवृत्तिव्यावृत्तिदर्शनाज् जातिभेद इष्यते एवम् च निष्क्रमणप्रवेशनादिष्व् अपि । कार्यभेदात् तेषु प्रत्ययानुवृत्तिव्यावृत्ती इति चेत् न उत्क्षेपणादिष्व् अपि कार्यभेदाद् एव प्रत्ययानुवृत्तिव्यावृत्तिप्रसङ्गः । अथ समाने वर्गशः प्रत्ययानुवृत्तिव्यावृत्तिसद्भावे उत्क्षेपणादीनाम् एव जातिभेदो न निष्क्रमणादीनाम् इत्य् अत्र विशेषहेतुर् अस्तीति न जातिसङ्करप्रसङ्गात् । निष्क्रमणादीनाम् जातिभेदात् प्रत्ययानुवृत्तिव्यावृत्तौ जातिसङ्करः प्रसज्यते । कथम् द्वयोर् द्रष्ट्रोर् एकस्माद् अपवरकादपवरकान्तरम् गच्छतो युगपन् निष्क्रमणप्रवेशनप्रत्ययौ दृष्टौ तथा द्वारप्रदेशे प्रविशति निष्क्रामतीति च । यदा तु प्रतिसीराद्यपनीतम् भवति तदा न प्रवेशनप्रत्ययो नापि निष्क्रमणप्रत्ययः किन् तु गमनप्रत्यय एव भवति । तथा नालिकायाम् वंशपत्त्रादौ पतति बहूनाम् द्रष्ट्क़्णाम् युगपद्भ्रमणपतनप्रवेशनप्रत्यया दृष्टा इति जातिसङ्करप्रसङ्गः । न चैवम् उत्क्षेपणादिषु प्रत्ययसङ्करो दृष्टः तस्माद् उत्क्षेपणादीनाम् एव जातिभेदात् प्रत्ययानुवृत्तिव्यावृत्ती निष्क्रमणादीनाम् तु कार्यभेदाद् इति । कथम् युगपत् प्रययभेद इति चेत् । अथ मतम् यथा जातिसङ्करो नासित् एवम् अनेककर्मसमावेशो ऽपि नास्तीत्य् एकस्मिन् कर्मणि युगपद् द्रष्ट्क़्णाम् भ्रमणपतनप्रवेशनप्रत्ययाः कथम् भवन्तीति । अत्र ब्रूमः न अवयवावयविनोर् दिग्विशिष्टसम्योगविभागानाम् भेदात् । यः पुनर् नालिकान्तर् देशे सम्योगम् बहिर् देशे च विभागम् पश्यति तस्य प्रवेशनप्रत्ययो भवतीति सिद्धः कार्यभेदान् निष्क्रमणादीनाम् प्रत्ययभेद इति । भवतूत्क्षेपणादीनाम् जातिभेदात् प्रत्ययभेदः निष्क्रमणादीनाम् तु कार्यभेदाद् इति । । समस् तेषूत्क्षेपणादिषु कर्मप्रत्ययवद् गमनप्रत्ययाविशेषात् कर्मत्वपर्याय इति गम्यते । यतस् तूत्क्षेपणादिवद् विशेषसंज्ञयाभिहितम् तस्माद् अपरम् सामान्यम् स्याद् इति । आत्मत्वपुरुषत्ववत् कर्मत्वपर्याय एव गमनत्वम् इति । अथ विशेषसंज्ञया किम् अर्थम् गमनग्रहणम् कृतम् इति न भ्रमणाद्यवरोधार्थत्वात् । उत्क्षेपणादिशब्दैर् अनवरुद्धानाम् भ्रमणपतनस्पन्दनादीनाम् अवरोधार्थम् गमनग्रहणम् कृतम् इति । अन्यथा हि यान्य् एव चत्वारि विशेषसंज्ञयोक्तानि तान्य् एव सामान्यविशेषसंज्ञाविषयाणि प्रसज्येरन्न् इति । अथवा अस्त्व् अपरम् सामान्यम् गमनत्वम् अनियतदिग्देशसम्योगविभागकारणेषु भ्रमणादिष्व् एव वर्तते गमनशब्दश् चोत्क्षेपणादिषु भाक्तो द्रष्टव्यः स्वाश्रयसम्योगविभागकर्तृत्वसामान्याद् इति । । कथम् चिकीर्षितेषु यज्ञाध्ययनदानकृष्यादिषु यदा हस्तम् उत्क्षेप्तुम् इच्छत्य् अपक्षेप्तुम् वा तदा हस्तवत्य् आत्मप्रदेशे प्रयत्नः संजायते तम् प्रयत्नम् गुरुत्वा चोपेक्षमाणाद् आत्महस्तसम्योगाद् धस्ते कर्म भवति हस्तवत् सर्वशरीरावयवेषु पादादिषु शरीरे चेति । तत् सम्बद्धेष्व् अपि कथम् यदा हस्तेन मुसलम् गृहीत्वेच्छाम् करोति उत्क्षिपामि हस्तेन मुसलम् इति तदनन्तरम् प्रयत्नस् तम् अपेक्षमणाद् आत्महस्तसम्योगाद् यस्मिन्न् एव काले हस्ते उत्क्षेपणकर्मोत्पद्यते तस्मिन्न् एव काले तम् एव प्रयत्नम् अपेक्षमाणाद् धस्तमुसलसम्योगात् मुसलए ऽपि कर्मेति । तत् कर्माभिघातापेक्षम् मुसले संस्कारम् आरभते तम् अपेक्ष्य मुसलहस्तसम्योगो ऽप्रययम् हते ऽप्य् उत्पतनकर्म करोति । यद्य् अपि प्राक्तनः संस्कारो विनष्टः तथापि मुसलोलूखलयोः सम्योगः पटुकर्मोत्पादकः सम्योगविशेषभावात् तस्य संस्कारारम्भे साचिव्यसमर्थो भवति । अथवा प्राक्तन एव पटुः संस्कारो ऽभिघाताद् अविनश्यन्न् अवस्थित इति । अतः संस्कारवति पुनः संस्कारारम्भो नास्त्य् अतो यस्मिन् काले संस्कारापेक्षाद् अभिघाताद् अप्रययम् मुसले उत्पतनकर्म तस्मिन्न् एव काले तम् एव संस्कारम् अपेक्षमाणात् मुसलहस्तसम्योगाद् अप्रत्ययम् हस्ते ऽप्य् उत्पतनकर्मेति । । कथम् यदा तोमरम् हस्तेन गृहीत्वोत्क्षेप्तुम् इच्छोत्पद्यते तदनन्तरम् प्रयत्नः तम् अपेक्षमाणाद् यथोक्तात् सम्योगद्वयात् तोमरहस्तयोर् युगपद् आकर्षणकर्मणी भवतः । प्रसारिते च हस्ते तदाकर्षणार्थः प्रयत्नो निवर्तते तदनन्तरम् तिर्यग् ऊर्ध्व दूरम् आसन्नम् वा क्षिपामीतीच्छा संजायते तदनन्तरम् तद्नुरूपः प्रयत्नस् तम् अपेक्षमाणस् तोमरहस्तसम्योगो नोदनाख्यः तस्मात् तोमरे करंतोपन्नम् नोदनापेक्षम् तस्मिन् संस्कारम् आरभते ततः संस्कारनोदनाभ्याम् तावत् कर्माणि भवन्ति यावद् धस्ततोमरविभाग इति ततो विभागान् नोदने निवृत्ते संस्काराद् ऊर्ध्वम् तिर्यग् दूरम् आसन्नम् वा प्रयत्नानुरूपाणि कर्माणि भवन्त्य् आपतनाद् इति । । कथम् यो बलवान् कृतव्यायामो वामेन करेण धनुर् विष्टभ्य दक्षिणेन शरम् सन्धाय सशराम् ज्याम् मुष्टिना गृहीत्वा आकर्षणेच्छाम् करोति सज्येष्व् आकर्षयाम्य् एतद् धनुर् इति । तदनन्तरम् प्रयत्नस् तम् अपेक्षमाणाद् आत्महस्तसम्योगाद् आकर्षणकर्म हस्ते यदैवोत्पद्यते तदैव तम् एव प्रयत्नम् अपेक्षमाणाद् धस्तज्याशरसम्योगाद् ज्यायाम् शरे च कर्म प्रयत्नविशिष्टहस्तज्याशरसम्योगम् अपेक्षमाणाभ्याम् ज्याकोटिसम्योगाभ्याम् कर्मणी भवतो धनुष्कोट्योर् इत्य् एतत् सर्वम् युगपत् । एवम् आकर्णाद् आकृष्टे धनुषि नातः परम् अनेन गन्तव्यम् इति यज् ज्ञानम् ततस् तद् आकर्शणार्थस्य प्रयत्नस्य विनाशस् ततः पुनर् मोक्षणेच्छा संजायते तदनन्तरम् प्रयत्नस् तम् अपेक्षमाणाद् आत्माङ्गुलिसम्योगाद् अङ्गुलिकर्म तस्माज् ज्याङ्गुलिविभागः ततो विभागात् सम्योगविनाशः तस्मिन् विनष्टे प्रतिबन्धकाभावाद् यदा धणुषि वर्तमानः स्थितिस्थापकः संस्कारो मण्डलीभूतम् धनुर् यथावस्थितम् स्थापयति तदा तम् एव संस्कारम् अपेक्षमाणाद् धनुर् ज्यासम्योगाज् ज्यायाम् शरे च कर्मोत्पद्यते तत्स्व् अकारणापेक्षम् ज्यायाम् संस्कारम् करोति तम् अपेक्षमाण इषुज्यासम्योगो नोदनम् तस्माद् इषावाद्यम् कर्म नोदनापेक्षम् इषौ संस्कारम् आरभते । बहूनि कर्माणि क्रमशः कस्मात् सम्योगबहुत्वात् एकस् तु संस्कारो ऽन्तराले कर्मणो ऽपेक्षाकारणाभावाद् इति । । तत्र नोदनम् गुरुत्वद्रवत्ववेगप्रयत्नान् समस्तव्यस् तान् अपेक्षमाणो यः सम्योगविशेषो नोदनम् अविभागहेतोर् एकस्य कर्मणः कारणम् तस्माच् चतुर्ष्व् अपि महाभूतेषु कर्म भवति । । वेगापेक्षो यः सम्योगविशेषा विभागहेतोर् एकस्य कर्मणः कारणम् सो ऽभिघातः । तस्माद् अपि चतुर्षु महाभूतेषु कर्म भवति यथा पाषाणादिषु निष्ठुरे वस्तुन्य् अभिपतितेषु तथा पादादिभिर् नुद्यमानायाम् अभिहन्यमानायाम् वा पङ्काख्यायाम् पृथिव्याम् यः सम्योगो नोदनाभिघातयोर् अन्यतरापेक्ष उभयापेक्षो वा स सम्युक्तसम्योगः तस्माद् अपि पृथिव्यादिषु कर्म भवति । ये च प्रदेशा न नुद्यन्ते नाप्य् अभिहन्यन्ते तेष्व् अपि कर्म जायते । पृथिव्युदकयोर् गुरुत्वविधारकसम्योगप्रयत्नवेगाभावे सति गुरुत्वाद् यद् अधोगमनम् तत् पतनम् । तत्राद्यम् गुरुत्वाद् द्वितीयादीनि तु गुरुत्वसंस्काराभ्याम् । । कथम् समन्ताद् रोधह्सम्योगेनावयविद्रवत्वम् प्रतिबद्धम् अवयवद्रवत्वम् अप्य् एकार्थसमवेतम् तेनैव प्रतिबद्धम् उत्तरोत्तरावयवद्रवत्वानि सम्युक्तसम्योगैः प्रतिबद्धानि । यदा तु मात्रया सेतुभेदः कृतो भवति तदा समन्तात् प्रतिबद्धत्वाद् अवयविद्रवत्वस्य कार्यारम्भो नास्ति सेतुसमीपस्थस्यावयवद्रवत्वस्योत्तरोत्तरेषाम् अवयवद्रवत्वानाम् प्रतिबन्धकाभावाद् वृत्तिलाभः । ततः क्रमशः सम्युक्तानाम् एवाभिसर्पणम् ततः पूर्वद्रव्यविनाशे सति प्रबन्धेनावस्थितैर् अवयविर् दीर्घम् द्रव्यम् आरभ्यते तत्र च कारणगुणपूर्वक्रमेण द्रवत्वम् उत्पद्यते तत्र च कारणानाम् सम्युक्तानाम् प्रबन्धेन गमने यद् अवयविनि कर्मोत्पद्यते तत् स्यन्दनाख्यम् इति । । तथा चक्रादिष्व् अवयवानाम् पार्श्वतः प्रतिनियतदिग्देशसम्योगविभागोत्पत्तौ यद् अवयविनः संस्काराद् अनियतदिग्देशसम्योगविभागनिमित्तम् कर्म तद् भ्रमणम् इति । एवम् आदयो गमनविशेषाः । । आकाशकालदिगात्मनाम् सत्य् अपि द्रव्यभावे निष्क्रियत्वम् सामान्यादिवद् अमूर्तत्वात् । मूर्तिर् असर्वगतद्रव्यपरिमाणम् तद् अनुविधायिनी च क्रिया सा चाकाशादिषु नास्ति तस्मान् न तेषाम् क्रियासम्बन्धो ऽस्तीति । । कथम् यदा जीवनसहकारिनोर् धर्माधर्मयोर् उपभोगात् प्रक्षयो ऽन्योन्याभिभवो वा तदा जीवनसहाययोर् वैकल्यात् तत्पूर्वकप्रयत्नवैकल्यात् प्राणनिरोधे सत्य् अन्याभ्याम् लब्धवृत्तिभ्याम् धर्माधर्माभ्याम् आत्ममनह्सम्योगसहायाभ्याम् मृतशरीराद् विभागकारणम् अपसर्पणकर्मोत्पद्यते । योगिनाम् च बहिर् उद्रेचितस्य मनसो ऽभिप्रेतदेशगमनम् प्रत्यागमनम् च । तथा सर्गकाले प्रत्यग्रेण शरीरेण सम्बन्धार्थम् कर्मादृष्टकारितम् । एवम् अन्यद् अपि महाभूतेषु यत् प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् अनुपलभ्यमानकारणम् उपकारापकारसमर्थम् च भवति तद् अप्य् अदृष्टकारितम् । यथा सर्गादाव् अणुकर्म अग्निवाय्वोर् ऊर्ध्वतिर्यग् गमने महाभूतानाम् प्रक्षेभणम् । अभिषिक्तानाम् मणीनाम् तस्करम् प्रति गमनम् । अयसो ऽयस्कान्ताभिसर्पणम् चेति । । स्वविषयसर्वगतम् अभिन्नात्मकम् अनेकवृत्ति एकद्विबहुष्व् आत्मस्वरूपानुगमप्रत्ययकारि स्वरूपाभेदेनाधारेषु प्रबन्धेन वर्तमानम् अनुवृत्तिप्रत्ययकारणम् । कथम् प्रतिपिण्डम् सामान्यापेक्षम् प्रबन्धेन ज्ञानोत्पत्ताव् अभ्यासप्रत्ययजनिताच् च संस्काराद् अतीतज्ञानप्रबन्धप्रत्यवेक्षणाद् यद् अनुगतम् अस्ति तत् सामान्यम् इति । तत्र सत्तासा{म् मा}न्यम् परम् अनुवृत्तिप्रत्ययकारणम् एव । यथा परस्परविशिष्टेषु चर्मवस्त्रकम्बलादिष्व् एकस्मानिलद्रव्याभिसम्बन्धात् नीलम् निलम् इति प्रत्ययानुवृत्तिः तथा परस्परविशिष्टेषु द्रव्यगुणकर्मस्व् अविशिष्टा सत् सद् इति प्रत्ययानुवृत्तिः सा चार्थान्तराद् भवितुम् अर्हतीति यत् तद् अर्थानतर्म् सा सत्तेति सिद्धा । अपरम् द्रव्यत्वगुणत्वकर्मत्वादि अनुवृत्तिव्यावृत्तिहेतुत्वात् सामान्यम् विशेषश् च भवति । तत्र द्रव्यत्वम् परस्परविशिष्टेषु पृथिव्यादिष्व् अनुवृत्तिहेतुत्वात् सामान्यम् गुणकर्मभ्यो व्यावृत्तिहेतुत्वात् विशेषः । तथा गुणत्वम् परस्परविशिष्टेषु रूपादिष्व् अनुवृत्तिहेतुत्वात् सामान्यम् द्रव्यकर्मभ्यो व्यावृत्तिहेतुत्वात् विशेषः । तथा कर्मत्वम् परस्परविशिष्तेषूत्क्षेपणादिष्व् अनुवृत्तिप्रत्ययहेतुत्वात् सामान्यम् द्रव्यगुणेभ्यो व्यावृत्तिहेतुत्वाद् विशेषः एवम् पृथिवीत्वरूपत्वोत्क्षेपणत्वगोत्वघटत्वपटत्वादीनाम् अपि प्राण्यप्राणिगतानाम् अनुवृत्तिव्यावृत्तिहेतुत्वात् सामान्यविशेषभावः सिद्धः । एतानि तु द्रव्यत्वादीनि प्रभूतविषयत्वात् प्राधान्येन सामान्यानि स्वाश्रयविशेषकत्वाद् भक्त्या विशेषाख्यानीति । । अत एव च नित्यत्वम् । द्रव्यादिषु वृत्तिनियमात् प्रत्ययभेदाच् च परस्परतश् चान्यत्वम् । प्रत्येकम् स्वाश्रयेषु लक्षणाविशेषाद् विशेषलक्षणाभावाच् चैकत्वम् । यद्य् अप्य् अपरिच्छिन्नदेशानि सामान्यानि भवन्ति तथाप्य् उपलक्षणनियमात् कारणसामग्रीनियमाच् च स्वविषयसर्वगतानि । अन्तराले च सम्योगसमवायवृत्त्यभावाद् अव्यपदेश्यानीति । । विनाशारम्भरहितेषु नित्यद्रव्येष्व् अण्वाकाशकालदिगात्ममनस्सु प्रतिद्रव्यम् एकैकशो वर्तमानाः अत्यन्तव्यावृत्तिबुद्धिहेतवः । यथास्मदीनाम् गवादिष्व् अश्वादिभ्यस् तुल्याकृतिगुणक्रियावयवसम्योगनिमित्ता प्रत्ययव्यावृत्तिर् दृष्टा गौः शुक्लः शीघ्रगतिः पीनककुद्मान् महाघण्ट इति । तथास्मद्विशिष्टानाम् योगिनाम् नित्येषु तुल्याकृतिगुणक्रियेषु परमाणुषु मुक्तात्ममनस्सु च अन्यनिमित्तासम्भवाद् येभ्यो निमित्तेभ्यः प्रत्याधारम् विलक्षणो ऽयम् विलक्षणो ऽयम् इति प्रत्ययव्यावृत्तिः देशकालविप्रकर्षे च परमाणौ स एवायम् इति प्रत्यभिज्ञानम् च भवति ते ऽन्त्या विशेषाः । यथा न योगजाद् धर्माद् अशुक्ले शुक्लप्रत्ययः संजायते अत्यन्तादृष्टे च प्रत्यभिज्ञानम् । यदि स्यान् मिथ्या भवेत् तथेहाप्य् अन्त्यविशेषम् अन्तरेण योगिनाम् न योगजाद् धर्मात् प्रत्ययव्यावृत्तिः प्रत्यभिज्ञानम् वा भवितुम् अर्हति । अथान्त्यविशेषेष्व् इव परमाणुषु कस्मान् न स्वतः प्रत्ययव्यावृत्तिः कल्प्यते इति चेन् न तादात्म्यात् । इहातदात्मकेष्व् अन्यनिमित्तः प्रत्ययो भवति यथा घटादिषु प्रदीपात् न तु प्रदीपे प्रदीपान्तरात् । यथा गवाश्वमांसादीनाम् स्वत एवाशुचित्वम् तद्योगाद् अन्येषाम् तथेहापि तादात्म्याद् अन्त्यविशेषेषु स्वत एव प्रत्ययव्यावृत्तिः तद्योगात् परमाण्वादिष्व् इति । । द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषाणाम् कार्यकारणभूतानाम् अकार्यकारणभूतानाम् वायुतसिद्धानाम् आधार्याधारभावेनावस्थितानाम् इहेदम् इतिबुद्धिर् यतो भवति यतश् चासर्वगतानाम् अधिगतान्यत्वानाम् अविष्वग्भावः स समवायाख्यः सम्बन्धः । कथम् यथेह कुण्डे दधीतिप्रत्ययः सम्बन्धे सति दृष्टस् तथेह तन्तुषु पटः इह वीरणेषु कटः इह द्रव्ये गुणकंरणी इह द्रव्यगुणकर्मसु सत्ता इह द्रव्ये द्रव्यत्वम् इह गुणे गुणत्वम् इह कर्मणि कर्मत्वम् इह नित्यद्रव्ये ऽन्त्या विशेषा इतिप्रत्ययदर्शनाद् अस्त्य् एषाम् सम्बन्ध इति ज्ञायते । । यथा भावस्य द्रव्यत्वादीनाम् स्वाधारेषु आत्मानुरूपप्रत्ययकर्तृत्वात् स्वाश्रयादिभ्यः परस्परतश् चार्थान्तरभावः तथा समवायस्यापि पञ्चसु पदार्थेष्व् इहेतिप्रत्ययदर्शनात् तेभ्यः पदार्थान्तरत्वम् इति । न च सम्योगवन् नानात्वम् भाववल् लिङ्गाविशेषात् विशेषलिङ्गाभावाच् च तस्माद् भाववत् सर्वत्रैकः समवाय इति । । यद्य् अप्य् एकः समवायः सर्वत्र स्वतन्त्रः तथाप्य् आधाराधेयनियमो ऽस्ति । कथम् द्रव्येष्व् एव द्रव्यत्वम् गुणेष्व् एव गुणत्वम् कर्मस्व् एव कर्मत्वम् इति । एवम् आदि कस्माद् अन्वयव्यतिरेकदर्शनात् । इहेतिसमवायनिमित्तस्य ज्ञानस्यान्वयदर्शनात् सर्वत्रैकः समवाय इति गम्यते । द्रव्यत्वादिनिमित्तानाम् व्यतिरेकदर्शनात् प्रतिनियमो ज्ञायते । यथा कुण्डदध्नोः सम्योगैकत्वे भवत्य् आश्रयाश्रयिभावनियमः । तथा द्रव्यत्वादीनाम् अपि समवायैकत्वे ऽपि व्यङ्ग्यव्यंजकशक्तिभेदाद् आधाराधेयनियम इति । । यथा प्रमाणतः कारणानुपलब्धेर् नित्यो भाव इत्य् उक्तम् तथा समवायो ऽपीति । न ह्य् अस्य किञ्चित् कारणम् प्रमाणत उपलभ्यते इति । कया पुनर् वृत्त्या द्रव्यादिषु समवायो वर्तते । न सम्योगः सम्भवति तस्य गुणत्वेन द्रव्याश्रितत्वात् । नापि समवायस् तस्यैकत्वात् न चान्या वृत्तिर् अस्तीति । यथा द्रव्यगुणकर्मणाम् सदात्मकस्य भावस्य नान्यः सत्तायोगो ऽस्ति । एवम् अविभागिनो वृत्त्यात्मकस्य समवायस्य नान्या वृत्तिर् अस्ति तस्मात् स्वात्मवृत्तिः । तस्माद् इहबुद्ध्यनुमेयः समवाय इति । । चक्रे वैशेषिकम् शास्त्रम् तस्मै कणभुजे नमः । । गरीयसी यस्य गुर्वी गरिष्ठा, ज्ञानप्रकाषाय तपते सदैव। ज्ञानी गुणज्ञेषु ज्ञानप्रधाता, तस्मै ‘ग’काराय गुरवे नमोऽस्तु।।1।। ऊँकारषब्दस्य मध्यस्थिताय, तस्मै ‘उ’काराय गुरवे नमोऽस्तु।।2।। रामे रमन्ते राजर्षयष्च, राष्ट्रैव रामं मनुते गुरुर्वा। रुष्टाय षिष्याय तुष्टीकरोति, तस्मै ‘र’काराय गुरवे नमोऽस्तु।।3।। ऊर्जस्वला यस्य प्रज्ञा तथा च, तस्मै ‘उ’काराय गुरवे नमोऽस्तु।।4।। गुरोः सेवा सर्वार्थधर्मः, गुरोः परमं नैवास्ति तत्त्वम्। गुरोः प्रसादष्च ब्रह्मप्रसादः, तस्मान्नमामो गुरुपादरेणुम्।।5।। ईशावास्‍य उपनिषद् शुक्ल यजुर्वेद, मुख्य उपनिषद्=शाङ्करभाष्यम् कठ उपनिषद् कृष्ण यजुर्वेद, मुख्य उपनिषद्=शाङ्करभाष्यम् ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ अन्वयः- अदः पूर्णम् इदं पूर्णं पूर्णात् पूर्णम् उदच्यते, पूर्णस्य पूर्णम् आदाय (पश्यतः) पूर्णम् एव अवशिष्यते । ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ अर्थः- अदः तत्पदलक्ष्यं ब्रह्म, पूर्णम् आकाशवत् व्यापि, अपरिच्छिन्नम् इति यावत्, इदं त्वं पदलक्ष्यं जीवस्वरूपम् अपि पूर्णं, ननु द्वयोः पूर्णत्वं वस्तुपरिच्छेदात् विरुद्धम् इत्यतः आह-पूर्णात् इत्यादि । पूर्णात् ब्रह्मणः पूर्णम् एव जीवस्वरूपम् उदच्यते उद्रिच्यते उदेति इति यावत्, पूर्णस्य परिणाम-असंभवेन ततः उत्पद्यमानस्य औपाधिकत्वम् एव महाकाशाद् उद्गच्छतः घटाद्याकाशस्य तथा दर्शनात् । औपाधिकस्य तदेव तथ्यं रूपं यतः सः उदेति इति निदानाभेदात् पूर्णात् उद्रिच्यमानं पूर्णम् एव इति भावः। ननु जीवस्वरूपस्य पूर्णत्वे कुतः तत् न अनुभूयते तत्र आह-पूर्णस्य इत्यादि । पोर्णस्य यत् पूर्णं स्वरूपं तन्मात्रम् आदाय उपाध्यंशम् अपहाय (पश्यतः) पूर्णम् एव अवशिष्यते पूर्णम् एव स्वरूपम् अवभाति इति । घटेन सह अवलोक्यमानस्य नभसः अपूर्णत्वभाने अपि घटांशं विहाय अवलोकने पूर्णत्वस्य एव अनुभवः यथा इति भावः। ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः । त्रिः शान्तिः पठनं तु आध्यात्मिकादित्रिविधोपद्रवशमनाय इति ध्येयम् । आदौ प्रणवघोषः च वेदोच्चारणनियतः मङ्गलम् आतनोति इति विज्ञेयम् । ईशा वास्यम् इत्यादयः मन्त्राः कर्मसु अविनियुक्ताः। तेषां (मन्त्राणाम्) अकर्मशेषस्य आत्मनः याथात्म्यप्रकाशकत्वात् । (ईशादिमन्त्राणां कर्मणि विनियोगः नास्ति यतः एते मन्त्राः अकर्मशेषस्य आत्मनः याथात्म्यस्वरूपस्य प्रकाशनं कुर्वन्ति तस्मात् । शुद्धत्व-अपापविद्धत्व-एकत्व-नित्यत्व-अशरीरत्व-सर्वगतत्वादि च याथात्म्यम् आत्मनः वक्ष्यमाणम् (अस्ति) । तत् च (याथात्म्यं) कर्मणा विरुद्ध्येत इति एषां (मन्त्राणां) कर्मसु अविनियोगः युक्तः एव । शुद्धत्वादि इति) आत्मनः एवंलक्षणं याथात्म्यं नहि उत्पाद्यं विकार्यं संस्कार्यम् आप्यं, कर्तृभोक्तृरूपं वा येन (आत्मनः) कर्मशेषता स्यात् । आत्मयाथात्म्यनिरूपणेन एव सर्वाषाम् उपनिषदाम् उपक्षयात्, गीतानां मोक्षधर्माणां च एवंपरत्वात् (ईशा वास्यम् इत्यादयः मन्त्राः कर्मसु अविनियुक्ताः)। तस्मात् आत्मनः अनेकत्व-कर्तृत्व-भोक्तृत्वादि च अशुद्धत्व-पापविद्धत्वादि च लोकबुद्धिसिद्धं उपादाय कर्माणि विहितानि । ३. आप्यम्=बलबर्धनार्थं, प्राप्त्यर्थं वा यथा मन्त्रादिकम् । यः हि दृष्टेन ब्रह्मवर्चसादिना अदृष्टेन स्वर्गादिना च कर्मफलेन अर्थी, अहं द्विजातिः, न काणकुब्जत्वात् अनधिकारप्रयोजकधर्मवान् इति आत्मानं मन्यते सः हि कर्मसु अधिक्रियते इति अधिकारविदः वदन्ति । “अर्थी दक्षो द्विजोऽहं बुध इति मतिमान् कर्मसूक्तोधिकारी ।” तस्मात् एते मन्त्राः आत्मनः याथात्म्यप्रकाशनेन् आत्मविषयं स्वाभाविकम् अज्ञानं निवर्तयन्तः शोकमोहादिसंसारधर्मविच्छित्तिसाधनम् आत्मैकत्वादिविज्ञानम् उत्पादयन्ति । इति एवम् उक्ताधिकार्यभिधेयसम्बन्धप्रयोजनान् मन्त्रान् संक्षेपतः व्याख्यास्यामः। ४. प्रयोजनम्- अज्ञाननिवृत्तिः तथा परमानन्दप्राप्तिः। हरिः ॐ । ईशा वस्यमिद˘ सर्वं यत्किञ्च जगत्यां जगत् । तेन त्यक्तेन भुञ्जीथा मा गृधः कस्य स्विद्धनम् ॥१॥ जगत्यां यत्किञ्च इदं जगत् (तत्) सर्वम् ईशा वास्यम् । तेन त्यक्तेन भुञ्जीथाः । कस्य स्विद्धनं मा गृधः । मा गृधः कस्य स्विद्धनम् । ईशा ईष्ट इति ईट् तेन ईशा । ईशिता परमेश्वरः सर्वस्य परमात्मा । ईश ऐश्वर्ये, अस्य धातोः क्विपि लुप्ते कृदन्तरूपम् ईट् तस्य तृतीया एकवचनम् ईशा इति । सः हि सर्वजन्तूनाम् आत्मा सन् प्रत्यगात्मतया ईष्टे, तेन स्वेन रूपेण आत्मना ईशा सर्वम् वास्यम् आच्छादनीयम् । किम्? इदं सर्वं यत्किञ्च यत्किञ्चित् जगत्यां पृथिव्यां जगत् तत् सर्वं स्वेन आत्मना ईशेन प्रत्यगात्मतया, अहम् एव इदं सर्वम् इति स्वेन परमार्थसत्यरूपेण परमात्मना अनृतम् इदं सर्वं चराचरम् आच्छादनीयं । यथा चन्दनागर्वादेः उदकादिसम्बन्धजक्लेदादिजम् औपाधिकं दौर्गन्ध्यं तत्स्वरूपनिघर्षणेन स्वेन पारमार्थिकेन गन्धेन आच्छाद्यते । तद्वत् एव हि स्वात्मनि अध्यस्तं स्वाभाविकं कर्तृत्वभोक्तृत्वादिलक्षणं द्वैतरूपं जगत् जगत्यां पृथिव्यां; जगत्याम् इति उपलक्षणार्थत्वात् सर्वमेव नामारूपकर्माख्यं विकारजातं परमार्थसत्यात्मभावनया त्यक्तं स्यात् । एवम् ईश्वरात्मभावनया युक्तस्य पुत्राद्येषणात्रयसन्यासे एव अधिकारः न कर्मसु । तेन त्यक्तेन त्यागेन इत्यर्थः। न हि त्यक्तः मृतः पुत्रः वा भृत्यः वा आत्मसम्बन्धितायाः अभावात् आत्मानं पालयति । अतः त्यागेन इति अयम् एव वेदार्थः- भुञ्जीथाः पालयेथाः। एवं त्यक्तैषणः त्वं मा गृधः गृधिम् आकाङ्क्षां धनविषयाम् (आकाङ्क्षां) मा कार्षीः। कस्यस्विद्धनं कस्यचित् परस्य स्वस्य वा धनं मा काङ्क्षीः इत्यर्थः। स्वित् इति अनर्थकः निपातः। अथवा मा गृधः। कस्मात् न कस्यचित् धनम् अस्ति यत् गृध्येत, कस्यस्वित् धनम् इति आक्षेपार्थः। आत्मा एव इदं सर्वम् इति ईश्वरभावनया सर्वं त्यक्तम् अतः आत्मनः एव इदं सर्वम् आत्मा एव च सर्वम् अतः मिथ्याविषयां गृधिं मा कार्षीः इत्यर्थः। एवम् आत्मविदः पुत्रादि-एषणात्रयसन्यासेन आत्मज्ञाननिष्ठतया आत्मा रक्षितव्यः इति एषः वेदार्थः। अथ इतरस्य अनात्मज्ञतया आत्मग्रहणाय अशक्तस्य मन्त्रः इदम् उपदिशति- कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छत˘ समाः । एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कर्म लिप्यते नरे ॥२॥ इह कर्माणि कुर्वन् एव शतं समाः जिजीविषेत् । एवं त्वयि नरे (सति) कर्म न लिप्यते, इतः अन्यथा न अस्ति । इह कर्माणि अग्निहोत्रादीनि कुर्वन् एव निर्वर्तयन् एव शतं शतसङ्ख्याकाः समाः सम्वत्सरान् जिजीविषेत् जीवितुम् इच्छेत् । तावत् हि पुरुषस्य परमायुः निरूपितम् । तथा च प्राप्तानुवादेन यत् शतं वर्षाणि जिजीविषेत् तत् कर्माणि कुर्वन् एव इति एतत् विधीयते । एवम् एवं प्रकारेण त्वयि जिजीविषति नरे नरमात्राभिमानिनि इतः एतस्मात् अग्निहोत्रादीनि कर्माणि कुर्वतः वर्तमानात् प्रकारात् अन्यथा प्रकारान्तरं न अस्ति येन प्रकारेण अशुभं कर्म न लिप्यते अशुभेन) कर्मणा न लिप्यते इत्यर्थः । अतः शास्त्रविहितानि अग्निहोत्रादीनि कर्माणि कुर्वन् एव जिजीविषेत् । कथं पुनः इदम् अवगम्यते (यत्) पूर्वेण सन्यासिनः ज्ञाननिष्ठा उक्ता द्वितीयेन तत् अशक्तस्य कर्मनिष्ठा (उक्ता) उच्यते-यथोक्तं न स्मरसि किम्? ज्ञानकर्मणोः विरोधं पर्वतवत् अकम्प्यम् । इह अपि उक्तं ‘यः हि जिजीविषेत् सः कर्म कुर्वन्’ ‘ईशावास्यमिदं सर्वम्’ ‘तेन त्यक्तेन भुञ्जीथाः’ ‘मा गृधः कस्यस्विद्धनम्’ इति च । ‘न जीविते मरणे वा गृधिं कुर्वीतारण्यमियादिति च पदम्, ततः न पुनरियात्’ इति सन्यासवचनात् । उभयोः फलभेदं च वक्ष्यति । इमौ द्वौ एव पन्थानौ अनुनिष्क्रान्ततरौ भवतः पुरस्तात् क्रियापथश्च एव उत्तरेण च सन्यासः अथवा क्रियापथश्चैव सन्यासश्च इमौ द्वौ एव पन्थानौ पुरस्तात् सृष्ट्यादौ अनुनिष्क्रान्ततरौ भवतः। उत्तरेण निवृत्तिमार्गेण एषणात्रयस्य त्यागः। तयोः सन्यासपथः एव अतिरेचयति “न्यास एवात्यरेचयत्” इति च तैत्तिरीयके । “द्वाविमावथ पन्थानौ यत्र वेदाः प्रतिष्ठिताः। प्रवृत्तिलक्षणो धर्मो निवृत्तिश्च विभावितः ॥” (महा. शा. २४१/६) इत्यादि वेदाचार्येण भगवता व्यासेन विचार्य पुत्राय निश्चितम् उक्तम् । अनयोः विभागश्च दर्शयिष्यामः॥२॥ अथ इदानीम् अविद्वन्निदार्थः अयं मन्त्रः आरभ्यते- असुर्या नाम ते लोका अन्धेन तमसाऽऽवृताः । ता˘ स्ते प्रेत्याभिगच्छन्ति ये के चात्महनो जनाः ॥३॥ ते असुर्या नाम लोकाः अन्धेन तमसा आवृताः (सन्ति)। ये के च आत्महनः जनाः ते प्रेत्य तान् अभिगच्छन्ति । अविद्वान्सः यस्य आत्मनः हननात् संसरति तद् विपर्ययेण विद्वान्सः जनाः मुच्यन्ते, ते न आत्महनः, तत् कीदृशम् आत्मतत्वम् इति उच्यते-अनेजत् इति- अनेजदेकं मनसो जवीयो नैनद्देवा आप्नुवन्पूर्वमर्षत् । तद्धावतोऽन्यानत्येति तिष्ठत्तस्मिन्नपो मातरिश्वा दधाति ॥४॥ अनेजत् एकं मनसः जवीयः देवाः न एनत् आप्नुवन् (तत्) पूर्वम् ऋषत् । तिष्ठत् तत् धावतः अन्यान् अत्येति, तस्मिन् (तत्स्थितौ,तत्सत्तायां) मातरिश्वा अपः दधाति । अनेजत् न एजत् इति अनेजत् । एजृ कम्पने । कम्पनं चलनं स्वावस्थाप्रच्युतिः तद् वर्जितं सर्वदा एकरूपम् इत्यर्थः। तत् च सर्वभूतेषु एकम् । मनसः सङ्कल्पादि लक्षणात् जवीयः जववत्तरम् । इदं ध्रुवं निष्चलं, मनसः जवीयः इति च विरुद्धं कथम् उच्यते? न एषः दोषः। निरुपाध्युपाधिमत्वेन उपपत्तेः। तत्र स्वेन निरुपाधिकेन रूपेण अनेजदेकम् इति उच्यते (तथा) मनसः सङ्कल्पविकल्पलक्षणस्य अन्तःकरणस्य उपाधेः अनुवर्तनात् इह देहस्थस्य मनसः ब्रह्मलोकादिदूरगमनं सङ्कल्पेन क्षणमात्रात् भवति, इत्यतः मनसः जविष्ठत्वं लोके प्रसिद्धम् । (किन्तु) तस्मिन् मनसि ब्रह्मलोकादीन् द्रुतं गच्छति सति आत्मचैतन्यावभासः प्रथमं प्राप्तः इव गृह्यते अतः मनसः जवीयः इति आह । नैनद्देवाः द्यौतनात् (विषयाणां प्रकाशनात्) चक्षुरादीनि इन्द्रियाणि देवाः एतत् प्रकृतम् आत्मतत्वं न आप्नुवन् न प्राप्तवन्तः। तेभ्यः (इन्द्रियेभ्यः) मनः जवीयः। (आत्मनः देवानां च) मनोव्यापारवयवहितत्वात् आत्मनः आभासमात्रमपि नैव देवानाम् (इन्द्रियाणां) विषयीभवति । यस्मात् (यतः) व्योमवद् व्यापित्वात् (तदात्मतत्वं) जवनात् मनसः अपि पूर्वम् ऋषत् पूर्वमेव गतं, तत् सर्वव्यापि आत्मतत्वं स्वेन निरुपाधिकेन स्वरूपेण सर्वसंसारधर्मवर्जितं अविक्रियम् एव सत् उपाधिकृताः सर्वाः संसारविक्रियाः अनुभवति इव, अविवेकिनां मूढानां च प्रतिदेहम् अनेकम् इव प्रत्यवभासते इति एतद् आह (श्रुतिः)। तत् धावतः द्रुतं गच्छतः अन्यान् आत्मविलक्षणान् मनोवागिन्द्रियप्रभृतीन् अत्येति अतीत्य गच्छति इव । इवार्थं (श्रुतिः) स्वयम् एव दर्शयति तिष्ठत् इति स्वयम् अविक्रियं सत् एव इत्यर्थः। तस्मिन् नित्यचैतन्यस्वभावे आत्मतत्वे सति मातरिश्वा मातरि अन्तरिक्षे श्वयति गच्छति इति मातरिश्वा वायुः सर्वप्राणभृत् क्रियात्मकः यदाश्रयाणि कार्यकरणजातानि यस्मिन् ओतानि प्रोतानि च यत्सूत्रसंज्ञकं सर्वस्य जगतः विधारयितृ सः मातरिश्वा, अपः कर्माणि प्राणिनां चेष्टालक्षणानि, अग्न्यादित्यपर्जन्यादीनां ज्वलनदहनप्रकाशाभिवर्षणादिलक्षणानि (कर्माणि) दधाति विभजति इत्यर्थः। धायरति इति वा “भीषास्माद्वातः पवते” (तै.उ.२/८/९) इत्यादि श्रुतिभ्यः। सर्वाः हि कार्यकरणविक्रियाः सर्वास्पदभूते नित्यचैतन्यात्मस्वरूपे सति एव भवन्ति इत्यर्थः॥४॥ न मन्त्राणां जामिता अस्तीति पूर्वोक्तम् अर्थं पुनः अपि आह- तदेजति तन्नैजति तद्दूरे तद्वन्तिके । तदन्तरस्य सर्वस्य तदु सर्वस्यास्य बाह्यतः॥५॥ तद् एजति तत् न एजति तद्दूरे तदु अन्तिके, तत् सर्वस्य अन्तरस्य तत् उ अस्य सर्वस्य बाह्यतः (अस्ति)। तत् यत् प्रकृतम् आत्मतत्वं तत् एजति चलति, तदेव च न एजति, स्वतः नैव चलति, स्वतः अचलम् एव सत् चलति इव इत्यर्थः। किञ्च तत् दूरे, अविदुषां वर्षकोटिशतैः अपि अप्राप्यत्वात् दूरे एव । तत् उ अन्तिके इति च्छेदः (सन्धिविच्छेदः इत्यर्थः)। तद् उ अन्तिके अत्यन्तम् एव समीपे न केवलं दूरे विदुषाम् आत्मत्वात् अन्तिके च । तत् अस्य सर्वस्य अन्तः अभ्यन्तरे “य आत्मा सर्वान्तरः” (बृ.उ.३/४/१) इति श्रुतेः। आकाशवत् व्यापकत्वात् तदु नामरूपक्रियात्मकस्य अस्य सर्वस्य जगतः बाह्यतः (तथा) निरतिशयसूक्षमत्वात् अस्य सर्वस्य अन्तः अपि (अस्ति)। “प्रज्ञानघन एव” (बृ.उ.४/५/१३) इति च शासनात् निरन्तरं च । (अर्थात् अन्तः बाह्यभेदं विना सर्वत्र अस्ति इत्यर्थः)॥५॥ सर्वभूतेषु चाऽऽत्मानं ततो न विजुगुप्सते ॥६॥ यः तु सर्वाणि भूतानि आत्मनि एव अनुपश्यति, सर्वभूतेषु च आत्मानम् अनुपश्यति ततः (सः) न विजुगुप्सते । यस्तु । यः परिव्राड् मुमुक्षुः अव्यक्तादीनि स्थावरान्तानि सर्वाणि भूतानि आत्मनि एव अनुपश्यति, आत्मव्यतिरिक्तानि न पश्यति इत्यर्थः, सर्वभूतेषु च तेषु एव च आत्मानं (पश्यति अर्थात्) तेषां भूतानाम् स्वम् आत्मानम् अपि आत्मत्वेन (पश्यति यथा अहम् अस्य देहस्य कार्यकरणसङ्घातस्य आत्मा (तथा तेषां) सर्वप्रत्ययसाक्षिभूतः चेतयिता केवलः निर्गुणः (अस्मि अनेन एव स्वरूपेण च अव्यक्तादीनां स्थावरान्तानां सर्वभूतेषु अहम् एव आत्मा इति यः निर्विशेषम् आत्मानम् अनुपश्यति सः ततः तस्मात् एव दर्शनात् न विजुगुप्सते विजुगुप्सां घृणां न करोति । प्राप्तस्य एव अयम् अनुवादः। सर्वा हि घृणा आत्मनः अन्यत् दुष्टं पश्यतः (पुरुषस्य) भवति, निरन्तरम् अत्यन्तविशुद्धम् आत्मानम् एव पश्यतः (पुरुषस्य) घृणानिमित्तम् अर्थान्तरं नास्तीति प्राप्तम् एव । ततः न विजुगुप्सते इति ॥६॥ अन्यः अपि मन्त्रः इमम् एव अर्थम् आह- तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः ॥७॥ यस्मिन् (यदा) विजानतः (पुरुषस्य) सर्वाणि भूतानि आत्मा एव अभूत्, तत्र (तदा) एकत्वम् अनुपश्यतः (तस्य) कः मोहः कः शोकः भवेत्) । यस्मिन्काले यथोक्तात्मनि वा परमार्थवस्तु विजानतः (पुरुषस्य) तानि एव सर्वाणि भूतानि परमार्थात्मदर्शनात् आत्मा एव अभूत् आत्मा एव संवृत्तः तत्र तस्मिन्काले तत्र आत्मनि वा कः मोहः कः शोकः। शोकश्च मोहश्च कामकर्मबीजम् अजानतः भवति, न तु गगनोपमं विशुद्धम् आत्मैकत्वं पश्यतः (भवति)। कः मोहः कः शोकः इति अविद्याकार्ययोः शोकमोहयोः आक्षेपेण असम्भवप्रदर्शनात् सकारणस्य संसारस्य अत्यन्तम् एव उच्छेदः प्रदर्शितः भवति ॥७॥ वृद्धाः तावत् उपनिषद्शैलीं परिबभणुः । “अध्यारोपापवादाभ्यां निष्प्रपञ्चं प्रपञ्चते” इति । तया एव अत्र ईशेत्यादिमन्त्रे सर्वेश्वरत्वेन आत्मा उक्तः । कुर्वन् इति द्वितीये कर्माधिकारित्वेन । असुर्या इति तृतीये असुर्यलोकप्रापकाज्ञानविषयत्वेन । अतीतैः मन्त्रैः यः अयम् आत्मा उक्तः सः स्वेन रूपेण किंलक्षणः इति अयं मन्त्रः आह- कविर्मनीषी परिभूः स्वयम्भूर्याथातथ्यतोऽर्थान् व्यदधाच्छाश्वतीभ्यः समाभ्यः ॥८॥ सः पर्यगात् शुक्रम् अकायम् अव्रणम् अस्नाविरं शुद्धम् अपापविद्धं कविः मनीषी परिभूः स्वयम्भूः याथातथ्यतः अर्थान् शाश्वतीभ्यः समाभ्यः व्यदधात् । सः यथोक्तः आत्मा पर्यगात् परि समन्तात् अगात् गतवान् आकाशवत् व्यापी इत्यर्थः। शुक्रं शुद्धं ज्योतिष्मत् दीप्तिमान् इत्यर्थः। अकायम् अशरीरः लिङ्गशरीरवर्जितः इत्यर्थः। अव्रणम् अक्षतम् । अस्नाविरं स्नावाः शिराः यस्मिन् न विद्यन्ते इति अस्नाविरम् । अव्रणम् अस्नाविरम् इत्याभ्यां स्थूलशरीरप्रतिषेधः। शुद्धं निर्मलम् अविद्यामलरहितम् इति कारणशरीरप्रतिषेधः। अपापविद्धं धर्माधर्मादिपापवर्जितम् । सपर्यगात् इति उपक्रम्य कविर्मनीषी इत्यादिना पुंलिङ्गत्वेन उपसंहारात् शुक्रम् इत्यादीनि वचांसि पुंलिङ्गत्वेन परिणेयानि । कविः क्रान्तदर्शी सर्वदृक् । ‘नान्योऽतोऽस्ति द्रष्टा’ (बृ. ३/७/२३) इत्यादिश्रुतेः। मनीषी मनसः ईशिता सर्वज्ञः ईश्वरः इत्यर्थः। परिभूः सर्वेषां पर्युपरि भवति इति परिभूः। स्वयंभूः स्वयमेव भवति इति (स्वयंभूः) येषाम् उपरि भवति यश्च उपरि भवति सः सर्वः स्वयमेव भवति इति सः नित्यमुक्तः ईश्वरः सर्वज्ञत्वात् याथातथ्यतः यथातथाभावः याथातथ्यं तस्मात् याथातथ्यतः यथाभूतकर्मफलसाधनतः अर्थान् कर्तव्यपदार्थान् व्यदधात् विहितवान् यथानुरूपं व्यभजत् इत्यर्थः। शाश्वतीभ्यः नित्याभ्यः समाभ्यः संवत्सराख्येभ्यः प्रजापतिभ्यः (यथानुरूपं कर्तव्यपदार्थान् व्यभजत्) इत्यर्थः। अत्र “ईशावास्यमिदं सर्वं मा गृधः कस्यस्विद्धनम्” इति आद्येन मन्त्रेण सर्वैषणापरित्यागेन ज्ञाननिष्ठा उक्ता । इत्येषः प्रथमः वेदार्थः। तथा अज्ञानां जिजीविषूणां ज्ञाननिष्ठाऽसम्भवे “कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेत्” इति कर्मनिष्ठा उक्ता । इत्येषः द्वितीयः वेदार्थः। अनयोः मन्त्रप्रदर्शितयोः निष्ठयोः च विभागः बृहदारण्यके अपि प्रदर्शितः “सोऽकामयत जाया मे स्यात्” (बृ.उ.१/४/१७) इत्यादिना अज्ञस्य कामिनः कर्माणि इति (सिद्ध्यन्ते) । “मन एवास्यात्मा वाग्जाया” (बृ.उ.१//४/१७) इत्यादिवचनात् अज्ञत्वं कामित्वं च कर्मनिष्ठस्य निश्चितम् अवगम्यते । तथा च तत्फलं सप्तान्नसर्गः तेषु आत्मभावेन आत्मस्वरूपावस्थानम् । आत्मविदां जायाद्येषणात्रयसन्यासेन कर्मनिष्ठाप्रातिकूल्येन च “किं प्रजया करिष्यामो येषां नोऽयमात्माऽयं लोकः” (बृ.उ.४/४/२२) इत्यादिना आत्मस्वरूपनिष्ठा एव दर्शिता । ये तु ज्ञाननिष्ठाः सन्यासिनः तेभ्यः असुर्या नाम ते इत्यादिना अविद्वन्निन्दाद्वारेण आत्मनः याथात्म्यं स पर्यगात् इत्येतदन्तैः मन्त्रैः उपदिषटम् । ते हि (सन्यासिनः) अत्र अधिकृताः न कामिनः इति । तथा च श्वेताश्वतराणां मन्त्रोपनिषदि “अत्याश्रमिभ्यः परमं पवित्रं प्रोवाच सम्यगृषिसंघजुष्टम्” इत्यादि विभज्य उक्तम् । ये तु कर्मिणः कर्मनिष्ठाः कर्मकुर्वन्तः एव जिजीविषवः तेभ्यः इदम् उच्यते- अन्धं तमः प्रविशन्ति येऽविद्यामुपासते । ततो भूय इव ते तमो य उ विद्याया˘ रताः॥९॥ ये अविद्याम् उपासते (ते) अन्धं तमः प्रविशन्ति, ये उ विद्यायां रताः ते ततो भूय इव तमः प्रविशन्ति । कथं पुनः एवम् अवगम्यते (यत् ये तु कर्मिणः तेभ्यः एव इदम् उच्यते) न तु सर्वेषाम् इति । उच्यते-अकामिनः यत्- “यस्मिन् सर्वाणि भूतान्यात्मैवाभूद्विजानतः। तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः ।” इति (मन्त्रेण) साध्यसाधनभेदोपमर्देन आत्मैकत्वविज्ञानम् (उक्तं) तत् न हि केनचित् कर्मणा ज्ञानान्तरेण वा अमूढः समुच्चिचीषति । इह तु समुच्चिचीषया अविद्वदादिनिन्दा क्रियते । तत्र च न्यायतः शास्त्रतः वा यस्य येन समुच्चयः सम्भवति तत् इह उच्यते, कर्मसम्बन्धित्वेन यत् दैवं वित्तं देवताविषयं ज्ञानं तत् उपन्यस्तं न परमात्मज्ञानम् । “विद्यया देव लोकः” (बृ.उ.१/५/१६) इति पृथक्फलश्रवणात् । तयोः ज्ञानकर्मणोः इह एकैकानुष्ठाननिन्दा समुच्चिचीषया एव, न निन्दापरा (यतः) “विद्यया तदारोहन्ति” “विद्यया देवलोकः” (बृ.उ.१/५/१६) “न तत्र दक्षिणा यान्ति” “कर्मणा पितृलोकः” (बृ.उ.१/५/१६) इति एकैकस्य पृथक्फलश्रवणात् । नहि शास्त्रविहितं किञ्चित् अकर्तव्यताम् इयात् । तत्र अन्धं तमः अदर्शनात्मकं तमः प्रविशन्ति । के? ये अविद्यां विद्यायाः अन्या अविद्या तां कर्म (प्रविशन्ति) इत्यर्थः, कर्मणः विद्याविरोधित्वात्, तां केवलाम् अग्निहोत्रादिलक्षणाम् अविद्याम् एव उपासते, तत्पराः सन्तः अनुतिष्ठन्ति इति अभिप्रायः। ततः तस्माद् अन्धात्मकात् तमसः भूयः इव बहुतरमेव ते तमः प्रविशन्ति । के? ये उ ये तु कर्म हित्वा विद्यायाम् एव देवताज्ञाने एव रताः अभिरताः। तत्र विद्याकर्मणोः अवान्तरफलभेदं समुच्च्यकारणम् आह, अन्यथा फलवदफलवतोः सन्निहितयोः अङ्गाङ्गिता एव स्यात् इत्यर्थः। इति शुश्रुम धीराणां ये नस्तद्विचचक्षिरे ॥१०॥ विद्यया अन्यत् एव आहुः,अविद्यया अन्यत् एव आहुः । इति धीराणां शुश्रुम ये तत् नः विचचक्षिरे । विद्यया अन्यत् पृथक् एव फलं क्रियते इति आहुः वदन्ति “विद्यया देव लोकः” (बृ.उ.१/५/१६) “विद्यया तदारोहन्ति” इति श्रुतेः। अविद्यया कर्मणा अन्यत् (फलं) क्रियते (इति) आहुः “कर्मणा पितृलोकः” बृ.उ.१/५/१६) इति श्रुतेः । इति एवं धीराणां धीमतां वचनं शुश्रुम श्रुतवन्तः। ये आचार्याः नः अस्मभ्यं तत्‌कर्म च ज्ञानं च विचचक्षिरे व्याख्यातवन्तः, तेषाम् अयम् आगमः पारम्पर्यागतः इत्यर्थः। विद्यां चाविद्यां च यस्तद्वेदोभय˘ सह । अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययामृतमश्नुते ॥११॥ यः विद्यां च अविद्यां च तत् उभयं सह वेद सः) अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्यया अमृतम् अश्नुते । विद्यां च अविद्यां च देवताज्ञानं कर्म च इत्यर्थः। यः तद् एतद् उभयं सह एकेन पुरुषेण अनुष्ठेयं वेद तस्य एवं समुच्चयकारिणः एव एकपुरुषार्थसम्बन्धः क्रमेण स्यात् इति उच्यते । अविद्यया कर्मणा अग्निहोत्रादिना मृत्युं स्वाभाविकं कर्म ज्ञानं च मृत्युशब्दवाच्यम् उभयं तीर्त्वा अतिक्रम्य विद्यया देवताज्ञानेन अमृतं देवतात्मभावम् अश्नुते प्राप्नोति । यत् देवतात्मगमनं तत् हि अमृतम् उच्यते ॥११॥ अधुना व्यकृताव्याकृतोपासनयोः प्रत्येकं समुच्चिचीषया निन्दा उच्यते- अन्धं तमः प्रविशन्ति येऽसम्भूतिमुपासते । ततो भूय इव ते तमो य उ सम्भूत्या˘ रताः ।१२॥ ये असम्भूतिम् उपासते (ते) अन्धं तमः प्रविशन्ति, ये उ सम्भूत्यां रताः ते ततो भूयः इव तमः प्रविशन्ति । (ये असम्भूतिम् उपासते ते) अन्धं तमः प्रविशन्ति ये असम्भूतिं सम्भवनं सम्भूतिः सा यस्य कार्यस्य सा सम्भूतिः, तस्याः अन्या असम्भूतिः प्रकृतिः कारणम् अविद्या अव्याकृताख्या तां असम्भूतिम् अव्याकृताख्यां प्रकृतिं कारणं कामकर्मबीजभूताम् अदर्शनात्मिकाम् अविद्यां ये उपासते ते तदनुरूपम् एव अन्धम् अदर्शनात्मकं तमः प्रविशन्ति । ये उ तु सम्भूत्यां हिरण्यगर्भाख्ये कार्यब्रह्मणि रताः ते ततः तस्मादपि भूयः बहुतरम् इव तमः प्रविशन्ति ॥१२॥ अधुना उभयोः उपासनयोः समुच्चयकारणम् अवयवफलभेदम् आह- इति शुश्रुम धीराणां ये नस्तद्विचचक्षिरे ॥१३॥ सम्भवात् अन्यत् एव आहुः, असम्भवात् अन्यत् आहुः इति धीराणां शुश्रुम ये नः तत् विचचक्षिरे । सम्भवात् सम्भूतेः कार्यब्रह्मोपासनात् अणिमाद्यैश्वर्यलक्षणं फलम् अन्यदेव पृथगेव आहुः व्याख्यातवन्तः इत्यर्थः। तथा च असम्भवात् असम्भूतेः अव्याकृतात् अव्याकृतोपासनात् अन्यत् (फलम्) आहुः। यत् ‘अन्धं तमः प्रविशन्ति’ इति उक्तम्, पौराणिकैः च प्रकृतिलयः इति उच्यते, इति एवं धीराणां वचनं शुश्रुम ये तत् व्याकृताव्याकृतोपासनं फलं नः विचचक्षिरे व्याख्यातवन्तः इत्यर्थः॥१३॥ यतः एवम् (प्रत्येकस्य फलं श्रूयते) अतः सम्भूत्यसम्भूत्युपासनयोः समुच्चयः युक्तः एव, एकैकपुरुषार्थत्वाच्च (समुच्चयः युक्तः) इति आह- सम्भूतिं च विनाशं च यस्तद्वेदोभय˘ सह । विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा सम्भूत्यामृतमश्नुते ॥१४॥ यः (अ)सम्भूतिं च विनाशं च तत् उभयं सह वेद (सः) विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा असम्भूत्या अमृतम् अश्नुते । यः (अ)सम्भूतिं च विनाशं च तत् उभयं सह वेद, विनाशेन विनाशः धर्मः यस्य कार्यस्य सः तेन धर्मिणा अभेदेन विनाशः इति उच्यते, तेन (विनाशेन) तदुपासनेन अनैश्वर्यम् अधर्मकामादिदोषजातं च मृत्युं तीर्त्वा हिरण्यगर्भोपासनेन हि आप्तिः अणिमादिप्राप्तिः फलं, तेन अनैश्वर्यादिमृत्युम् अतीत्य असम्भूत्या अव्याकृतोपासनया प्रकृतिलयलक्षणम् अमृतम् अश्नुते । सम्भूतिं च विनाशं च इत्यत्र प्रकृतिलयफलश्रुत्यनुरोधात् अवर्णलोपेन निर्देशः द्रष्टव्यः ॥१४॥ शास्त्रलक्षणं प्रकृतिलयान्तं फलं मानुषदैववित्तसाध्यम् । एतावती संसारगतिः। अतः परं पूर्वोक्तम् “आत्मैवाभूद्विजानतः” इति सर्वैषणासन्यासज्ञाननिष्ठाफलं सर्वात्मभावः एव । एवम् अत्र द्विप्रकारः प्रवृत्तिनिवृत्तिलक्षणः वेदार्थः प्रकाशितः । तत्र विधिप्रतिषेधलक्षणस्य कृत्स्नस्य प्रवृत्तिलक्षणस्य वेदार्थस्य प्रकाशने प्रवर्ग्यान्तं ब्राह्मणम् उपयुक्तं (तथा) निवृत्तिलक्षणस्य वेदार्थस्य प्रकाशने अतः ऊर्ध्वं बृह्दारण्यकम् उपयुक्तम् । तत्र यः निषेकादिश्मशानान्तं कर्म कुर्वन् जिजीविषेत् (तेन) अपरब्रह्मविषयया विद्यया सह (जीवनीयम्) तदुक्तं ‘विद्यां चाविद्यां च यस्तद्वेदोभय˘ सह । अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययामृतमश्नुते ॥’ इति । तत्र केन मार्गेण अमृतत्वम् अश्नुते इति उच्यते- तद्यत्तत्सत्यमसौ स आदित्त्यौ य एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषो यश्चायं दक्षिणेऽक्षन्पुरुष एतदुभय˘ सत्यम् । यः ब्रह्मोपासीनः यथोक्तकर्मकृत् च सः अन्तकाले प्राप्ते सति (आदित्यमण्डलस्थम्) आत्मानम् आत्मनः प्राप्तिद्वारं याचते-‘हिरण्मयेन पात्रेण..’ इति । हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्यापिहितं मुखम् । तत्वं पूषन्नपावृणु सत्यधर्माय दृष्टये ॥१५॥ हिरण्मयेन पात्रेण सत्यस्य मुखम् अपिहितं, हे पूषन् त्वं तत् (मह्यं) सत्यधर्माय दृष्टये अपावृणु । हिरणमयम् इव हिरण्मयं ज्योतिर्मयम् इत्येतत् । तेन अपिधानभूतेन पात्रेण एव आदित्यमण्डलस्थस्य सत्यस्य ब्रह्मणः एव मुखं द्वारम् अपिहिहतम् आच्छादितम् । हे पूषन् तत् त्वं तव सत्यस्य उपासनात् सत्यधर्माय सत्यं धर्मः यस्य मम सः अहं सत्यधर्मा तस्मै सत्यधर्माय मह्यम् अथवा यथाभूतस्य धर्मस्य अनुष्ठात्रे (मह्यं) दृष्टये तव सत्यात्मनः उपलब्धये अपावृणु अपसारय ॥१५॥ पूषन्नेकर्षे यम सूर्य प्राजापत्य व्यूह रश्मीन्समूह । तेजो यत्ते रूपं कल्याणतमं तत्ते पश्यामि योऽसावसौ पुरुषः सोऽहमस्मि ॥१६॥ हे पूषन् एकर्षे! यम! सूर्य! प्राजापत्य! रश्मीन् व्यूह, तेजः समूह, यत् ते कल्याणतमं रूपं तत् ते पश्यामि । यः असौ पुरुषः सः असौ अहम् अस्मि । हे पूषन् जगतः पोषणात् पूषा रविः, तथा एकः एव ऋषति गच्छति इति एकर्षिः-हे एकर्षे तथा सर्वस्य संयमनात् यमः-हे यम् तथा रश्मीनां प्राणानां रसानां च स्वीकरणात् सूर्यः-हे सूर्य प्रजापतेः अपत्यं प्राजापत्यः-हे प्राजापत्य! स्वान् रश्मीन् व्यूह विगमय, ते तेजः तापकं ज्योतिः समूह एकीकुरु उपसंहर । ते तव यत् कल्याणतमम् अत्यन्तशोभनं रूपं तत् ते तव आत्मनः प्रसादात् पश्यामि । किञ्च अहं न तु त्वां भृत्यवत् याचे, यः असौ व्याहृत्यवयवः आदित्यमण्डलस्थः पुरुषः पुरुषाकारत्वात् वा अनेन प्राणबुद्ध्यात्मना समस्तं जगत् पूर्णम् इति पुरुषः, पुरि शयनात् वा पुरुषः सः अहम् अस्मि भवामि ॥१६॥ ॐ क्रतो स्मर कृत˘ स्मर क्रतो स्मर कृत˘ स्मर ॥१७॥ अथ वायुः अनिलम् अमृतं (प्रतिपद्यतां) इदं शरीरं भस्मान्तं भूयात् । ॐ क्रतो स्मर, कृतं स्मर । ॐ क्रतो स्मर, कृतं स्मर । अथ इदानीं मम मरिष्यतः वायुः प्राणः अध्यात्मपरिच्छेदं हित्वा अधिदैवतात्मानं सर्वात्मकम् अनिलम् अमृतं सूत्रात्मानं प्रतिपद्यताम् इति वाक्यशेषः। ज्ञानकर्मसंस्कृतं च इदं लिङ्गं (सूक्ष्मशरीरम्) उत्क्रामतु इति मार्गयाचनसामर्थ्यात् द्रष्टव्यम् । अथ इदं शरीरम् अग्नौ हुतं भस्मान्तं भूयात् । ॐ इति यथोपासनं प्रतीकात्मकत्वात् ॐ सत्यात्मकम् अग्न्याख्यं ब्रह्म अभेदेन उच्यते । हे क्रतो हे सङ्कल्पात्मक मन स्मर यत् मम स्मर्तव्यं तस्य अयं कालः प्रत्युपस्थितः अतः स्मर । बाल्यप्रभृति एतावन्तं मया यत् कालं भावितम् अग्ने कृतं स्मर तत् अनुष्ठितं कर्म च स्मर । हे क्रतो स्मर कृतं स्मर इति पुनर्वचनम् आदरार्थम् ॥१७॥ पुनः अन्येन मन्त्रेण मार्गं याचते- अग्ने नय सुपथा राये अस्मान् विश्वानि देव वयुनानि विद्वान् । युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नम उक्तिं विधेम ॥१८॥ अग्ने अस्मान् राये सुपथा नय, हे देव विश्वानि वयुनानि विद्वान् । अस्मत् जुहुराणम् एनः युयोधि, ते भूयिष्ठां नम उक्तिं विधेम । हे अग्ने सुपथा शोभनेन मार्गेण नय गमय । सुपथा इति दक्षिणमार्गनिवृत्यर्थं विशेषणम् । गतागतलक्षणेन दक्षिणेन मार्गेण अहं निर्विण्णः अतः त्वां याचे (यत्) यथोक्तधर्मफलविशिष्टान् अस्मान् विश्वानि सर्वाणि वयुनानि कर्माणि प्रज्ञानानि वा विद्वान् जानन् हे देव राये धनाय कर्मफलभोगाय इत्यर्थः पुनः पुनः गमनागमनवर्जितेन शोभनेन पथा नय । किञ्च अस्मत् अस्मत्तः जुहुराणं कुटिलं वञ्चनात्मकम् एनः पापं युयोधि वियोजय विनाशय । ततः विशुद्धाः सन्तः वयम् इष्टं प्राप्स्यामः इत्यभिप्रायः। किन्तु वयम् इदानीं ते परिचर्यां कर्तुं न शक्नुमः। (अतः) ते तुभ्यं भूयिष्ठां बहुतरां नमः उक्तिं नमस्कारवचनं विधेम नमस्कारेण परिचरेम इत्यर्थः। ‘अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययामृतमश्नुते’ (ईशा ११ ‘विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा सम्भूत्यामृतमश्नुते’ (ईशा १४) इति श्रुत्वा केचित् संशयं कुर्वन्ति । अतः तन्निराकरणार्थं संक्षेपतः विचारणां करिष्यामः। तत्र तावत् किन्निमित्तः संशयः इति उच्यते । विद्याशब्देन मुख्या परमात्मविद्या एव अमृतत्वं च कस्मात् न गृह्यते ? ननु उक्तायाः परमात्मविद्यायाः कर्मणश्च विरोधात् समुच्चयानुपपत्तिः। सत्यम् । विरोधाविरोधयोः शास्त्रप्रमाणकत्वात् परन्तु अत्र यथाविधि विरोधः तु न अवगम्यते । यथा अविद्यानुष्ठानं विद्योपासनं च शास्त्रप्रमाणकं तथा तद् विरोधाविरोधौ अपि । यथा च ‘न हिंस्यात्सर्वा भूतानि’ इति शास्त्रात् अवगतं पुनः शास्त्रेण एव बाध्यते ‘अध्वरे पशुं हिंस्यात्’ इति । एवं विद्याविद्ययोः अपि स्यात् । विद्याकर्मणोः च समुच्चयः। विद्यां चाविद्यां चेति वचनात् अविरोधः इति चेत् ? विद्याविद्याविरोधाविरोधयोः विकल्पासम्भवात् समुच्चयविधानात् अविरोधः एव इति चेत् ? विद्याविद्ये इति क्रमेण एकाश्रये स्याताम् इति चेत् ? अमृतमश्नुते इति आपेक्षिकम् अमृतम् । विद्याशब्देन परमात्मविद्याग्रहणे हिरण्मयेन इत्यादिना द्वारमार्गादियाचनम् अनुपपन्नं स्यात् । तस्मात् उपासनया समुच्चयः न परमात्मविज्ञानेन इति यथा अस्माभिः व्याख्यातः एव मन्त्राणाम् अर्थः, इति उपरम्यते ॥१८॥ ॐ पूर्णमदः पूर्णमिदं पूर्णात्पूर्णमुदच्यते । पूर्णस्य पूर्णमादाय पूर्णमेवावशिष्यते ॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः । इति श्रीगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यस्य परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीशङ्करभगवतः कृतौ वाजसनेयसंहितोपनिषद्भाष्यं सम्पूर्णम् ॥ मन्दोपकृतिसिद्ध्यर्थं प्रणीतं टिप्पणं स्फुटम् ॥ इति श्रीपरमहंसपरिव्राजकाचार्यश्रीशुद्धानन्दभगवद्पूज्यपादशिष्यभगवदानन्दज्ञानकृता वाजसनेयसंहितोपनिषद्भाष्यटीका समाप्ता ॥ ॐ तत्सत् ॥ ॐ स ह नाववतु । स ह नौ भुनक्तु । सह वीर्यं करवावहै । तेजस्विनावधीतमस्तु । मा विद्विषावहै । ॐ शान्ति: शान्ति: शान्ति: ॥ ॐ नमो भगवते वैवस्वताय मृत्यवे ब्रह्मविद्याचार्याय नचिकेतसे च । अथ काठकोपनिषद्वल्लीनां सुखार्थप्रबोधनार्थमल्पग्रन्था वृत्तिरारभ्यते । सदेर्धातोर्विशरणगत्यवसादनार्थस्योपनिपूर्वस्य क्विप्प्रत्ययान्तस्य रूपम् उपनिषदिति । उपनिषच्छब्देन च व्याचिख्यासितग्रन्थप्रतिपाद्यवेद्यवस्तुविषया विद्या उच्यते । पुन: केन अर्थयोगेन उपनिषच्छब्देन विद्या उच्यते इति उच्यते । दृष्टानुश्रविकविषयवितृष्णा: सन्त: ये मुमुक्षव: उपनिषच्छब्दवाच्यां वक्ष्यमाणलक्षणां विद्याम् उपसद्य-उपगम्य तन्निष्ठतया निश्चयेन शीलयन्ति तेषाम् अविद्यादे: संसारबीजस्य विशरणात् विसशनाद् विनाशनाद् इत्यनेन अर्थयोगेन विद्या उपनिषद् इति उच्यते । तथा च वक्ष्यति-“निचाय्य तं मृत्युमुखात्प्रमुच्यते” इति । पूर्वोक्तविशेषणात् वा मुमूक्षून् परं ब्रह्म गमयति इति ब्रह्मगमयितृत्वेन योगात् ब्रह्मविद्या उपनिषद् । तथा च वक्ष्यति-“ ब्रह्म प्राप्तो विरजोऽभूद्विमृत्यु:” इति । लोकादिर्ब्रह्मजज्ञ: य: अग्नि: द्वितीयेन वरेण प्रार्थ्यमानाया: तद् विषयाया: विद्याया: लोकान्तरे पौन: पुन्येन प्रवृत्तस्य गर्भवासजन्मजराद्युपद्रववृन्दस्य अवसादयितृत्वेन-शैथिल्यापादनेन धात्वर्थयोगात् अग्निविद्या अपि उपनिषद् उच्यते । ॐ उशन्ह वै वाजश्रवस: सर्ववेदसं ददौ । तस्य ह नचिकेता नाम पुत्र आस ॥ १'१'१ ॥ ॐ उशन् ह वै वाजश्रवस: सर्ववेदसं ददौ, तस्य ह नचिकेता नाम पुत्र आस । तत्राऽऽख्यायिका विद्या स्तुत्यर्था । उशन्-कामयमान: ‘ह वा इति वृत्तार्थस्मरणार्थौ निपातौ’ वाजम् -अन्नं तद् दानादिनिमित्तं श्रव: यस्य स: वाजश्रवा, वा रूढित वाजश्रवा इति नाम) तस्य अपत्यं वाजश्रवस: तत् फलं कामयमान: सर्वमेधेन किल विश्वजिता एजे । स: तस्मिन् क्रतौ सर्ववेदसं-सर्वस्वं धनं ददौ-दत्तवान् । तस्य यजमानस्य किल ह नचिकेता नाम पुत्र आस-बभूव । तत्राऽऽख्यायिका=यह आख्यायिका, विद्यास्तुत्यर्था=विद्या की स्तुति केलिए है, । उशन्-कामयमान:=कामना करते हुये, ‘ह वा इति वृत्तार्थस्मरणार्थौ निपातौ’=ह वा यह दोनों ही पद निपात हैं वृत्तार्थ स्मरण केलिये, वाजम् -अन्नं=अन्न, तद् दानादिनिमित्तं=उसके अन्नदानादि के निमित्त, श्रव: यस्य स: वाजश्रवा=कीर्ति,यश है जिसका वह वाजश्रवा, वा=अथवा, रूढित:=रूढि से प्राप्त वाजश्रवा इति नाम=वाजश्रवा नाम) तस्य=उनकी, अपत्यं=सन्तान,वाजश्रवस:=वाजश्रवस, तत् फलं कामयमान:=विश्वजीत फलकी कामना करते हुए, सर्वमेधेन=सर्वसम्पत्ति के दान से, किल=निश्चय ही, विश्वजिता=विश्वजीत यज्ञ द्वारा, एजे=यज्ञ किया । स:=उन्होंने, तस्मिन् क्रतौ=उस यज्ञ में, सर्ववेदसं-सर्वस्वं=सर्वस्व, धनं=सम्पत्ति, ददौ-दत्तवान्=दान कर दिया, । तस्य यजमानस्य=उस यजमान वाजश्रवा को, किल=वस्तुतः, ह नचिकेता नाम पुत्र=नचिकेता नाम का पुत्र, आस-बभूव=था । त˘ ह कुमार˘ सन्तं दक्षिणासु नीयमानासु । श्रद्धाऽऽविवेश सोऽमन्यत ॥ १'१'२ ॥ दक्षिणासु नीयमानासु तं ह कुमारं सन्तं श्रद्धा आविवेश,सः अमन्यत्। कुमारं प्रथमवयसम् अप्राप्तप्रजननशक्तिं बालं सन्तमेव तं ह नचिकेतसं श्रद्धा पितुः हितकामप्रयुक्ता आस्तिक्यबुद्धिः आविवेश प्रविष्टवती । कस्मिन् काले इत्याह- ऋत्विग्भ्यः सदस्येभ्यः दक्षिणासु नीयमानासु विभागोपनीयमानासु दक्षिणार्थासु गोषु सः आविष्टश्रद्धः नचिकेता अमन्यत आलोचितवान् । पीतोदका जग्धतृणा दुग्धदोहा निरिन्द्रिया: । अनन्दा नाम ते लोकास्तान्स गच्छति ता ददत् ॥ १'१'३॥ स होवाच पितरं तत कस्मै मां दास्यसीति । व्दितीयं तृतीयं त˘ होवाच मृत्यवे त्वा ददामीति ॥ १'१'४ ॥ बहूनामेमि प्रथमो बहूनामेमि मध्यमः । कि˘स्विद्यमस्य कर्तव्यं यन्मयाऽद्य करिष्यति ॥ १'१'५ ॥ बहूनां प्रथम: एमि, बहूनाम् मध्यम: एमि, यमस्य किंस्वित् कर्तव्यं? यत् अद्य मया करिष्यति । तथापि तत्पितु: वच: मृषा मा भूत् इत्येवं मत्वा “मया किम् उक्तम् इति शोकाविष्टं पितरं परिदेवनापूर्वकम् आह-- अनुपश्य यथा पूर्वे प्रतिपश्य तथाऽपरे । सस्यमिव मर्त्यः पच्यते सस्यमिवाऽऽजायते पुनः ॥ १'१'६ ॥ यथा पूर्वे अनुपश्य तथा अपरे प्रतिपश्य,मर्त्य: सस्यम् इव पच्यते पुन: सस्यम् इव आजायते । यथा येन प्रकारेण पूर्वे अतिक्रान्ता: तव पितृपितामहादय: वृत्ता: अनुपश्य अनु क्रमेण आलोचय निभालय । तान् दृष्ट्वा च तेषां वृत्तम् आस्थातुम् अर्हसि । वर्तमानाश्च अपरे साधव: यथा वर्तन्ते तान् च तथा प्रतिपश्य आलोचय तेषु च मृषाकरणं न वृत्तं वर्तमानं वा अस्ति । तद्विपरीतम् असतां च वृत्तं मृषाकरणम् । न च कश्चित् जन: मृषा कृत्वा अजर: अमर: भवति । यत: मर्त्य: मनुष्य: सस्यम् इव पच्यते जीर्ण: म्रियते, मृत्वा च सस्यमिव आजायते आविर्भवति, पुन: एवम् अनित्ये जीवलोके किं मृषाकरणेन । आत्मन: सत्यं पालय । मां यमाय प्रेषय इति अभिप्राय: । तस्यैता˘ शान्तिं कुर्वन्ति हर वैवस्वतोदकम् ॥ १'१'७ ॥ अतिथि: ब्राह्मण: वैश्वानरः (सन्) गृहान् प्रविशति, तस्य एतां शान्तिं कुर्वन्ति, हे वैवस्वत उदकं हर । एवम् उक्त: स: पिता आत्मन; सत्यतायै प्रेषयामास । स नचिकेता च यमभवनं गत्वा यमे प्रोषिते तिस्र: रात्री: उवास । आशाप्रतीक्षे संगत˘ सूनृतां चेष्टापूर्ते पुत्रपशू˘श्च सर्वान् । एतद्वृङ्क्ते पुरुषस्याल्पमेधसो यस्यानश्नन्वसति ब्राह्मणो गृहे ॥ १'१'८ ॥ यस्य गृहे ब्राह्मण: अनश्नन् वसति (तस्य) अल्पमेधस: पुरुषस्य आशाप्रतीक्षे संगतं सूनृतां इष्टापूर्तेच पुत्रपशूञ्श्च सर्वान् एतत् वृङ्ते । नमस्तेऽस्तु ब्रह्मन्स्वस्ति मेऽस्तु तस्मात्प्रति त्रीन्वरान्वृणीष्व ॥ १'१'९ ॥ (हे) ब्रह्मन् नमस्ते अस्तु स्वस्ति मे अस्तु ब्रह्मन्! अतिथिः नमस्यः (सन्) अनश्नन् मे गृहे यत् तिस्रः रात्रीः अवात्सीः तस्मात् प्रति त्रीन् वरान् वृणीष्व । (हे) ब्रह्मन् हे ब्राह्मणदेवता , नमस्यः सन्=नमस्करणीय होते हुए , तिस्रः रात्रीः=तीन रात्रि तक , एवम् उक्तः मृत्युः नचिकेतसम् उपगम्य पूजापुरस्सरम् उवाच । हे ब्रह्मन्! अतिथिः नमस्यः सन् नमस्कारार्हश्च यत् यस्मात् तिस्रः रात्रीः अनश्नन् मे मम गृहे अवात्सीः उसितवान् असि तस्मात् तुभ्यं नमस्ते अस्तु भवतु । हे ब्रह्मन् भवतः अनशनेन तस्माद् मद्गृहवासनिमित्तात् दोषात् प्राप्त्युपशमेन मे स्वस्ति भद्रम् अस्तु । यद्यपि भवदनुग्रहेण मम सर्वं स्वस्ति स्यात् तथापि त्वदधिकप्रसादनार्थम् अनशनेन उषिताम् एकैकां रात्रिं प्रति त्रीन् वरान् मत्तः वृणीष्व अभिप्रेतार्थविशेषान् प्रार्थयस्व । ॥९॥ नमस्य वि.)नमस्+यत्, १,अभिवादन प्राप्त करने का अधिकारी,सम्मानित,आदरणीय,वन्दनीय। २,आदरयुक्त,विनीत। शान्तसंकल्पः सुमना यथास्याद्वीतमन्युर्गौतमो माऽभि मृत्यो । त्वत्प्रसृष्टं माऽभिवदेत्प्रतीत एतत्त्रयाणां प्रथमं वरं वृणे ॥ १'१'१० ॥ हे मृत्यो मा अभि (मम पिता गौतमः शान्तसङ्कल्पः सुमना: वीतमन्युः यथा स्यात्, त्वत्प्रसृष्टं (च) प्रतीत: मा अभिवदेत्, त्रयाणाम् एतत् प्रथमं वरं वृणे । (मम पिता) गौतमः=(मेरे पिता) गौतम, नचिकेता: तु आह- हे भगवन् यदि वरान् दित्सुः (तर्हि)- मम पुत्र: यमं प्राप्य किन्नु करिष्यति? इति मां प्रति स: मम पिता गौतम: शान्तसङ्कल्प:, हे मृत्यो! माम् अभि-मां प्रति किञ्च-त्वत्प्रसृष्टं-त्वया विनिर्मुक्तं गृहं प्रति प्रेषितं मा-मां प्रतीत:-लब्धस्मृति “स: एव अयं मम पुत्र: आगत:” इत्येवं प्रत्यभिजानन् अभिवदेत् इत्यर्थ: । एतत् प्रयोजनं यत् पितु: परितोषणं, त्रयाणां वराणां प्रथमम् आद्यं वरं वृणे प्रार्थये । ॥१०॥ नचिकेता:=नचिकेता, तु=तो, आह=बोले, हे भगवन् हे भगवन् श्रीमन् यदि=जो, वरान् =वरदान,दित्सुः=देना चाहते हैं तर्हि)=तो, शान्तसङ्कल्पः-उपशान्तः सङ्कल्पः यस्य,=जिसका सङ्कल्प उपशान्त हो गया हो वह, मम=मेरा, पुत्र:=पुत्र, यमं प्राप्य=मृत्यु(यमराज)को प्राप्त होकर, किन्नु करिष्यति?=क्या करेगा?अर्थात् मृत्युदेव का सामना कैसे करेगा इति=इस प्रकार, मां प्रति=मेरे विषय में, स: मम पिता गौतम:=वे मेरे पिता गौतम, शान्तसङ्कल्प:=आश्वस्त मन वाले हों, सुमना:-प्रसन्नमनाश्च =प्रसन्न मन वाले हों, हे मृत्यो!=हे यमदेव माम् अभि-मां प्रति मेरे बारे में (मेरे पिता) किञ्च=और फिर, त्वत्प्रसृष्टं-त्वया विनिर्मुक्तं गृहं प्रति प्रेषितं=आपके द्वारा घर को भेजा हुआ, मा-मां=मुझे, प्रतीत:-लब्धस्मृति:=पहचानकर, “स: एव=वही, अयं=यह मम पुत्र:=मेरा पुत्र, आगत:”=वापस आ गया है, इत्येवं=इसप्रकार, प्रत्यभिजानन्=पहचानते हुए, अभिवदेत्=वात-चीत करें, इत्यर्थ:=तात्पर्य, । एतत् प्रयोजनं=यह प्रयोजन (है) यत्=कि, पितु: परितोषणं=पिता की प्रसन्नता,अर्थात् पिता की प्रसन्नता ही इस तीसरे वरदान का प्रयोजन है।, त्रयाणां वराणां=तीनों वरदानों में से यह, प्रथमम् आद्यं=प्रथम, वरं=वरदान, वृणे=मैं वरण कर रहा हुं, प्रार्थये= मांग रहा हुं, प्रार्थना कर रहा हुं । ॥१०॥ यथा पुरस्ताद्भविता प्रतीत औद्दालकिरारुणिर्मत्प्रष्टः । सुख˘ रात्रीः शयिता वीतमन्युस्त्वां ददृशिवान्मृत्युमुखात्प्रमुक्तम् ॥ १'१'११ ॥ मत्प्रसृष्ट: त्वां ददृशिवान् मृत्युमुखात् प्रमुक्तं प्रतीत: औद्दालकि: आरुणि: यथा पुरस्ताद् भविता वीतमन्यु: रात्री: सुखं शयिता । तव पितुः बुद्धि: त्वयि यथा पुरस्तात्-पूर्वं स्नेहसमन्विता आसीत् (तथैव) भविता, प्रीतिसमन्वित: सन् तव पिता उद्दालकि: आरुणि तथैव प्रतीतः प्रतीतवान् । उद्दालक: एव औद्दालकि: । अरुणस्य अपत्यम् आरुणि: । वा द्व्यामुष्यायण: । मत्‌प्रसृष्ट मया अनुज्ञात: सन् त्वां पुत्रं मृत्युमुखात्-मृत्युगोचरात् प्रमुक्तं सन्तं ददृशिवान् दृष्टवान् सन् इतरा अपि रात्री: सुखं प्रसन्नमना: शयिता स्वप्ता, वीतमन्यु: विगतमन्युश्च भविता-स्यात् । स्वर्गे लोके न भयं किंचनास्ति न तत्र त्वं न जरया बिभेति । उभे तीर्त्वाऽशनायापिपासे शोकातिगो मोदते स्वर्गलोके ॥ १'१'१२ ॥ (हे मृत्यो स्वर्गे लोके किञ्चन भयं नास्ति तत्र न त्वं न जरया बिभेति अशनायापिपासे उभे तीर्त्वा शोकातिगः स्वर्गलोके मोदते । स्वर्गे लोके रोगादिनिमित्तं किञ्चन्-किञ्चिदपि भयं नास्ति । हे मृत्यो न च तत्र त्वं सहसा प्रभवसि अत: तत्र त्वत्त: जरया युक्त: इह लोकवत् न कश्चित् बिभेति । किञ्च उभे अशनायापिपासे तीर्त्वा -अतिक्रम्य, शोकमतीत्य गच्छति इति शोकातिग: सन् मानसेन दु:खेन च वर्जित मोदते-हृष्यति दिव्ये स्वर्गलोके । सत्वमग्नि˘ स्वर्ग्यमध्येषि मृत्यो प्रब्रूहि त˘ श्रद्दधानाय मह्यम् । स्वर्गलोका अमृतत्वं भजन्त एतद्वितीयेन वृणे वरेण ॥१'१'१३॥ हे मृत्यो स: त्वं स्वर्ग्यम् अग्निम् अध्येषि, तं श्रद्दधानाय मह्यं प्रब्रूहि । (येन) स्वर्गलोका: अमृतत्वं भजन्ते, द्वितीयेन वरेण एतद् वृणे । स: त्वं मृत्यु: एवं गुणविशिष्टस्य स्वर्गलोकस्य प्राप्तिसाधनभूतम् अग्निं स्वर्ग्यम् अध्येषि स्मरसि जानासि इत्यर्थ: । हे मृत्यो यत स्वर्ग्यम् अत स्वर्गार्थिने श्रद्दधानाय-श्रद्धावते मह्यं तं प्रब्रूहि-कथय, येन चितेन अग्निना स्वर्गलोका:-स्वर्ग: लोक: येषां ते स्वर्गलोका: यजमाना: अमृतत्वम्- अमरणतां, देवत्वं भजन्ते-प्राप्नुवन्ति, तदेतत् अग्निविज्ञानं द्वितीयेन वरेण वृणे । प्र ते ब्रवीमि तदु मे निबोध, स्वर्ग्यमग्निं नचिकेत: प्रजानन् । अनन्तलोकाप्तिमथो प्रतिष्ठां, विद्धि त्वमेतं निहितं गुहायाम् ॥१'१'१४॥ हे नचिकेत स्वर्ग्यम् अग्निं प्रजानन् ते प्रब्रवीमि, तद् उ मे निबोध । अथो त्वम् अनन्तलोकाप्तिं, प्रतिष्ठां, गुहायां निहितं एतं विद्धि । १-इयं मृत्यो: प्रतिज्ञा । प्र ते- तुभ्यं प्रब्रवीमि । हे नचिकेत: त्वया यत् प्रार्थितं तत् उ स्वर्ग्यं- स्वर्गाय हितं स्वर्गसाधनम् अग्निं एकाग्रचित्तमना: सन् मे-मम वचस: निबोध-बुध्यस्व अहं प्रजानन्-विज्ञातवान् सन् (अस्मि) इत्यर्थ: ॥१४॥ २-इयं मृत्यो: प्रतिज्ञा । प्र ते- तुभ्यं प्रब्रवीमि । हे नचिकेत: स्वर्ग्यं- स्वर्गाय हितं स्वर्गसाधनम् अग्निं अहं प्रजानन्-विज्ञातवान् सन् यत् त्वया प्रार्थितं तत् उ मे-मम वचस: एकाग्रचित्तमना: सन् निबोध-बुध्यस्व, इत्यर्थ:। शिष्यबुद्धिसमानाधानार्थं वचनं प्रब्रवीमि तत् निबोध इति । अधुना अग्निं स्तौति । मया उच्यमानं तमेतम् अग्निम् अनन्तलोकाप्तिं स्वर्गलोकफलप्राप्तिसाधनम् एतत् प्रतिष्ठां-विराड्रूपेण जगत: आश्रयम् अथो-अपि निहितं-स्थितं-विदुषां बुद्धौ गुहायां निविष्टम् इत्यर्थ: ॥१४॥ लोकादिमग्निं तमुवाच तस्मै, या इष्टका यावतीर्वा यथा वा । स चापि तत्प्रत्यवदद्यथोक्तमथास्य मृत्यु: पुनरेवाऽऽह तुष्ट: ॥१'१'१५॥ तं लोकादिम् अग्निं या इष्टका, यावती: वा, यथा वा तस्मै उवाच । स: चापि तत् यथोक्तं प्रत्यवदत् ।अथ अस्य तुष्ट: मृत्यु: पुन: एव आह । इदं श्रुते: वचनम् । लोकादिं -लोकानाम् आदिं प्रथमशरीरित्वात्, अग्निं तं -प्रकृतं-नचिकेतसा प्रार्थितम् (अग्निम्) मृत्यु: तस्मै नचिकेतसे उवाच उक्तवान् । किञ्च (उक्तवान् या: इष्टका: स्वरूपेण चेतव्या:। सङ्ख्यया वा यावती चेतव्या यथा येन प्रकारेण वा अग्नि: चीयते एतत् सर्वम् उक्तवान् इत्यर्थ: । स: च नचिकेता: अपि तत्- मृत्युना (यथा) उक्तं (अग्निं) यथावत् प्रत्ययेन अवदत्-प्रत्युच्चारितवान् । अथ अस्य प्रत्युच्चारणेन तुष्ट: सन् वरत्रयव्यतिरेकेण अन्यं वरं दित्सु: मृत्यु: पुन: एव आह ॥१५॥ इदं=यह, श्रुते: वचनम्=श्रुति का वचन है । लोकादिं- लोकानाम् आदिं=लोकों के आदि कारण रूप प्रथमशरीरित्वात्=प्रथम शरीरी होनें से आदि, अग्निं=आदि कारण रूप अग्नि को, तं -प्रकृतं- नचिकेतसा प्रार्थितम् (अग्निम्)=नचिकेता द्वारा प्रार्थित, मृत्यु:=यमदेव ने, तस्मै नचिकेतसे=उस नचिकेता के लिए, उवाच- उक्तवान्=कहा । किञ्च (उक्तवान् क्या कहा या: इष्टका:=जिन ईंटों को, स्वरूपेण=रूप से,आकार से, चेतव्या:=चुननीं हैं । सङ्ख्यया वा=अथवा सङ्ख्या से, यावती:=जितनीं (चेतव्या वा=अथवा, यथा येन प्रकारेण=जिस प्रकार से, अग्नि: चीयते=अग्नि का चयन किया जाता है, एतत् सर्वम्=यह सब, उक्तवान्=कहा, इत्यर्थ: । स: च नचिकेता: अपि=और उस नचिकेता ने भी, तत्- मृत्युना उक्तं (अग्निं)=यमराज के द्वारा कही गई अग्निविद्या को, यथावत्=ज्यों की त्यों, प्रत्ययेन=निशचय पूर्वक, अवदत्-प्रत्युच्चारितवान्=यमराज को कह सुनायी, । अथ अस्य प्रत्युच्चारणेन एव =नचिकेता के द्वारा अग्निविद्या को यथावत् कहे जाने से ही तुष्ट: सन्=प्रसन्न हो, वरत्रयव्यतिरेकेण=तीनों वरदानों के अलावा, अन्यं वरं दित्सु:=अन्य चौथा वरदान देनें की इच्छा वाले, मृत्यु:=यमराज, पुन: आह=फिर से बोले ॥१५॥ तमब्रवीत्प्रीयमाणो महात्मा, वरं तवेहाद्य ददामि भूय: । तवैव नाम्ना भवितायमग्नि सृङ्कां चेमामनेकरूपां गृहाण ॥१'१'१६॥ प्रीयमाण महात्मा) यमराज: तम् अब्रवीत् अद्य तव भूयः इह वरं ददामि, अयम् अग्नि: तव एव नाम्ना भविता इमाम् अनेकरूपां सृङ्कां च गृहाण । प्रीयमाण:स्नेहायमान महात्मा) यमराज:=महात्मा यमराज, तम्=नचिकेता को, अब्रवीत्=बोले अद्य तव भूयः इह वरं=अभी यहां मैं तुम्हें एक और (चौथा) वरदान, ददामि=देता हुं, अयम् अग्नि:=यह अग्नि (जो मैनें अभी-अभी दूसरे वरदान में दी है) तव एव नाम्ना भविता=तुम्हारे नाम से ही जानीं जायगी, इमाम् च =और इस, अनेकरूपां=चित्र-विचित्र, सृङ्कां=मालाको, गृहाण=ग्रहण करो । प्रीयमाण:-शिष्ययोग्यतां पश्यन् प्रीयमाण प्रीतिम् अनुभवन् महात्मा-अक्षुद्रबुद्धि: तं नचिकेतसम् अब्रवीत् इह प्रीतिनिमित्तं तव अद्य-इदानीं भूय:-पुन: चतुर्थं वरं ददामि-प्रयच्छामि । मया उच्यमान: अयम् अग्नि: तव एव नचिकेतस: नाम्ना-अभिधानेन प्रसिद्ध: भविता । किञ्च शब्दवतीं अनेकरूपां विचित्रां रत्नमयीम् इमां सृङ्कां मालां गृहाण-स्वीकुरु । यद्वा सृङ्काम्-अकुत्सितां कर्ममयीं गतिं गृहाण । अन्यदपि अनेकफलहेतुत्वात् कर्मविज्ञानं स्वीकुरु इत्यर्थ: ॥१६॥ कथम् किस प्रकार बोले ? प्रीयमाण:=प्रसन्न होकर, शिष्ययोग्यतां पश्यन्=शिष्य की योग्यता को देखते हुए, प्रीयमाण प्रीतिम् अनुभवन्=प्रीति अनुभव करते होए, महात्मा-अक्षुद्रबुद्धि:=न क्षुद्रा बुद्धि: यस्य स: अक्षुद्रबुद्धि:=विशाल बुद्धि वाले महात्मा तं नचिकेतसम्=उस नचिकेता को, अब्रवीत्=कहा, इह प्रीतिनिमित्तं=अभी इस विशेष प्रीति के कारण, तव=तुम्हारे लिए, अद्य-इदानीं=इसी समय, भूय:-पुन चतुर्थं वरं=चौथा वरदान, ददामि-प्रयच्छामि=दे रहा हूँ । मया=मेरे द्वारा, उच्यमान:=कहा जा रहा, अयम्=यह, अग्नि:=अग्नि विद्या, तव एव=तुम्हारे ही, नचिकेतस: नाम्ना-अभिधानेन=नचिकेता नाम से, प्रसिद्ध:=प्रसिद्ध, भविता=होने वाला है,अर्थात् यह विद्या “नचिकेताग्नि” मर्त्यलोक में जानी जायगी । किञ्च=और भी, शब्दवतीं=आवाज करने वाली, अनेकरूपां=अनेक रूपों वाली, विचित्रां=रंग-बिरंगी, रत्नमयीम्=रत्नोंवाली, इमां=इस, सृङ्कां मालां=माला को, गृहाण-स्वीकुरु=ग्रहण करो । यद्वा=अथवा, सृङ्काम्-अकुत्सितां=अनिन्दित, कर्ममयीं गतिं=कर्ममयी गति को, गृहाण=स्वीकार करो । अन्यदपि=अथवा, अनेकफलहेतुत्वात्=अनेक फल का कारण रूप, कर्मविज्ञानं=कर्मविषयक विज्ञान को, स्वीकुरु=स्वीकार करो, इत्यर्थ: ॥१६॥ त्रिणाचिकेतस्त्रिभिरेत्य संधिं, त्रिकर्मकृत्तरति जन्ममृत्यू । ब्रह्मजज्ञं देवमीड्यं विदित्वा, निचाय्येमा˘ शान्तिमत्यन्तमेति ॥१'१'१७॥ त्रिकर्मकृत् त्रिभि: सन्धिम् एत्य त्रिणाचिकेत: जन्ममृत्यू तरति, ईड्यं ब्रह्मजज्ञं देवं विदित्वा निचाय्य इमाम् अत्यन्तं शान्तिम् एति । इमाम् अत्यन्तं शान्तिम्=इस अतिशय शान्ति को, त्रिणाचिकेत त्रि: कृत्व: नाचिकेतोऽग्नि: चित: येन स: त्रिणाचिकेत वा तद्विज्ञान:,तदध्ययन:,तदनुष्ठानवान् (त्रिणाचिकेत:)। त्रिभि मातृपित्राचार्यै: सन्धिं-सन्धानं-सम्बन्धम् एत्य-प्राप्य, मात्राद्यनुशासनं यथावत् प्राप्य इत्येतत् । तत् हि प्रामाण्यकारणं श्रुत्यन्तरात् अवगम्यते “यथा मातृमान्पितृमान्” (बृ.४.१.२) इत्यादे:। वेदस्मृतिशिष्टै: वा (सन्धिम् एत्य प्रत्यक्षानुमागमै: वा (सन्धिम् एत्य)। तेभ्यः हि विशुद्धि: प्रत्यक्षा । (इत्थम्) त्रिकर्मकृत्-इज्याध्ययनदानानां कर्ता जन्ममृत्यू तरति-अतिक्रामति । किञ्च ब्रह्मजज्ञं-ब्रह्मण: हिरण्यगर्भात् जात: ब्रह्मज ब्रह्मजश्च असौ ज्ञश्च इति ब्रह्मजज्ञ: असौ हि सर्वज्ञ देवं-द्योतनात् ज्ञानादिगुणवन्तम् ईड्यं-स्तुत्यं तं शास्त्रत: विदित्वा-गृहीत्वा आत्मभावेन च निचाय्य-दृष्ट्वा अत्यन्तम् एति-अतिशयेन इमां स्वबुद्धिप्रत्यक्षां शान्तिम्-उपरतिम् एति । ज्ञानकर्मसमुच्चयानुष्ठानेन वैराजं पदं प्राप्नोति इत्यर्थ: । त्रिणाचिकेत त्रि: कृत्व: नाचिकेतोऽग्नि: चित: येन स: त्रिणाचिकेत:=तीन प्रकार से नचिकेताग्नि का चयन किया है जिसने वह-त्रिनाचिकेता । तद्विज्ञान:,तदध्ययन:,तदनुष्ठान त्रिणाचिकेत उसे जानने वाला, उसका अध्ययन करने वाला और उसका अनुष्ठान करने वाला-त्रिनाचिकेता । श्रुत्यन्तरात् प्रामाण्यकारणं अवगम्यते=अन्य श्रुति के प्रमाण से जाना जाता है विशुद्धि: प्रत्यक्षा=विशुद्धि प्रत्यक्ष है । त्रिकर्मकृत्-इज्याध्ययनदानानां कर्ता=याग,अध्ययन और दान करने वाला त्रिकर्मकृत्, आत्मभावेन च निचाय्य-दृष्ट्वा =और आत्मभाव से साक्षात् कर, इमां बुद्धिप्रत्यक्षां शान्तिम्=बुद्धिप्रत्यक्ष ऐसी शान्ति को, प्राप्नोति=प्राप्त करता है, इत्यर्थ: । इदानीम् अग्निविज्ञानचयनफलम् उपसंहरति प्रकरणं च । त्रिणाचिकेतस्त्रयमेतद्विदित्वा य एवं विद्वा˘श्चिनुते नाचिकेतम् । स मृत्युपाशान्पुरत:प्रणोद्य शोकातिगो मोदते स्वर्गलोके ॥१'१'१८॥ त्रिणाचिकेत: एतत् त्रयम् (या: इष्टका: यावतीर्वा यथा वा) एवं विदित्वा च य: विद्वान् नाचिकेतं चिनुते स: मृत्युपाशान् पुरत: प्रणोद्य शोकातिग: स्वर्गलोके मोदते । एष तेऽग्निर्नचिकेत: स्वर्ग्यो यमवृणीथा द्वितीयेन वरेण । एतमग्निं तवैव प्रवक्ष्यन्ति जनासस्तृतीयं वरं नचिकेतो वृणीष्व ॥१'१'१९॥ हे नचिकेत ते एष: स्वर्ग्य: अग्नि: यं द्वितीयेन वरेण अवृणीथा:। जनास: एतम् अग्निं तव (नाम्ना) एव प्रवक्ष्यन्त्ति । हे नचिकेत इदानीं) तृतीयं वरं वृणीष्व । त्रिणाचिकेत: त्रयं यथोक्तं या इष्टका यावतीर्वा यथा वा इति एतत् विदित्वा अवगम्य य: च एवम् अग्निम् आत्मरूपेण विद्वान् नाचिकेतम् अग्निं क्रतुं चिनुते निर्वर्तयति स: मृत्युपाशान् अधर्म-अज्ञान-राग-द्वैषादिलक्षणान् पुरत: अग्रत: शरीरपातात् पूर्वमेव इत्यर्थ:,प्रणोद्य अपहाय शोकातिग: मानसै: दु:खै: वर्जित: इत्येतत्,स्वर्गलोके वैराजे विराडात्मस्वरूपप्रतिप्त्या मोदते । हे नचिकेत ते तुभ्यं एष स्वर्ग्य: अग्नि: वर: यं अग्निं वरं द्वितीयेन वरेण अवृणीथा: प्रार्थितवान् असि स: अग्नि: वर: दत्त: इति उपसंहार: उक्त: । किञ्च जनास: जना: एतम् अग्निं तवैव नाम्ना प्रवक्ष्यन्ति इत्येतत् तुष्टेन मया एष: चतुर्थ: वर: दत्त: । नचिकेत: तृतीयं वरं वृणीष्व । हि तस्मिन् अदत्ते अहम् ऋणवान् इत्यभिप्राय: । एतावत् हि अतिक्रान्तेन विधिप्रतिषेधार्थेन मन्त्रब्राह्मणेन अवगन्तव्यं यत् वरद्वयसूचितं वस्तु आत्मतत्वविषयं याथात्म्यविज्ञानं न । अत: विधिप्रतिषेधार्थविषयस्य आत्मनि क्रियाकारकफलाद्यध्यारोपलक्षणस्य स्वाभाविकस्य अज्ञानस्य संसारबीजस्य निवृत्यर्थं तद्विपरीतब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानं क्रियाकारकफलाध्यारोपलक्षणशून्यं आत्यन्तिकनि:श्रेयसप्रयोजनं वक्तव्यम् इति उत्तर: ग्रन्थ: आरभ्यते । द्वितीयवरप्राप्त्या अपि तृतीयवरगोचरम् आत्मज्ञानमन्तरेण अकृतार्थत्वं, इति तम् एतम् अर्थम् आख्यायिकया प्रपञ्चयति - यत: पूर्वस्मात् कर्मगोचरात् साध्यसाधनलक्षणात् अनित्यात् विरक्तस्य आत्मज्ञाने अधिकार: इति तत् निन्दनार्थं पुत्रादि उपन्यासेन प्रलोभनं क्रियते । हे नचिकेत “तृतीयं वरं वृणीष्व” इति उक्त: सन् -नचिकेता उवाच । अतिक्रान्तेन=पूर्ववर्णित, विधिप्रतिषेधार्थेन=विधिनिषेधप्रयोजन वाले, मन्त्रब्राह्मणेन=मन्त्र ब्राह्मण द्वारा, हि=वस्तुत एतावत्=इतना, अवगन्तव्यं=जानना चाहिए, यत्=कि, वरद्वयसूचितं=दोनों वरदानों से सूचित ज्ञातव्य, वस्तु=तत्व, आत्मतत्वविषयं=आत्मतत्वविषयक, याथात्म्यविज्ञानं=यथार्थ ज्ञान, न=नही है । अत:=इसलिए,इस हेतु से,आत्मज्ञान कृतकृत्यता हेतु, विधिप्रतिषेधार्थविषयस्य=पूर्वकाण्ड में प्रतिपाद्य, आत्मनि=आत्मा में, क्रियाकारकफलाद्यध्यारोपलक्षणस्य=क्रिया और उसके लिए आवश्यक कर्ता,कर्म,करण आदि कारक और उसके फल अध्यारोपित, स्वाभाविकस्य=स्वाभाविक, अज्ञानस्य=अज्ञान (जो की संसार का बीज है उस संसारबीजस्य=संसार बीज की, निवृत्यर्थं=निवृत्ति के लिए, तद्विपरीतब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानं=उससे(विधिप्रतिषेधार्थ विषय से) विपरीत ब्रह्मात्मैकत्व विज्ञान, क्रियाकारकफलाध्यारोपलक्षणशून्यं=क्रिया कारक और उसके फल के अध्यारोप लक्षण से शून्य, आत्यन्तिकनि:श्रेयसप्रयोजनं=आत्यन्तिक नि:श्रेयस जिसका प्रयोजन है उसे, वक्तव्यम्=बताना चाहिए, इति=अत उत्तर:=उत्तर, ग्रन्थ:=ग्रन्थ, आरभ्यते=आरम्भ हो रहा है । द्वितीयवरप्राप्त्या=द्वितीय वर की प्राप्ति से, अपि=भी, तृतीयवरगोचरम्=तृतीय वरदान का विषय, आत्मज्ञानमन्तरेण=आत्मज्ञान के विना, अकृतार्थत्वं=कृतार्थत्व नही है, तम् एतम् अर्थम्=इसी प्रयोजन की सिद्धि के लिए, आख्यायिकया=आख्यायिका के द्वारा, प्रपञ्चयति=वर्णन किया जा रहा है। यत: पूर्वस्मात् कर्मगोचरात् साध्यसाधनलक्षणात् अनित्यात् विरक्तस्य आत्मज्ञाने अधिकार: इति तत् निन्दनार्थं पुत्रादि उपन्यासेन प्रलोभनं क्रियते । हे नचिकेत “तृतीयं वरं वृणीष्व” इति उक्त: सन् -नचिकेता उवाच । येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्येऽस्तीत्येके नायमस्तीति चैके। मनुष्ये प्रेते या इयं विचिकित्सा अयम् अस्ति इति एके, नास्ति इति एके, त्वया अनुशिष्ट अहम् एतत् विद्याम् । वाराणां एष: तृतीय: वर: । मनुष्ये प्रेते मृते या इयं विचिकित्सा संशय: अयम् अस्ति इति एके शरीरेन्द्रियमनोबुद्धिव्यतिरिक्त: देहान्तरसम्बन्धी आत्मा अस्ति इति एके, नास्ति इति च एके न अयम् एवंविध: अस्ति इति च एके अत: अस्माकं न प्रत्यक्षेण नापि अनुमानेन वा निर्णयविज्ञानम्, एतद्विज्ञानाधीन: हि पर: पुरुषार्थ: इत्यत: त्वया अनुशिष्ट: ज्ञापित: अहम् एतद् विद्याम् विजानीयाम् । एष: वराणां तृतीय: वर: य: अवशिष्ट स अस्ति इति )। किम् अयम् एकान्तत: नि:श्रेयससाधनात्मज्ञानार्ह: न वा इत्येतत् परीक्षणार्थम् आह - किम्=क्या, अयम्=यह नचिकेता, एकान्तत:=पूर्णरूप से, नि:श्रेयससाधनात्मज्ञानार्ह:=मोक्षसाधनरूप आत्मज्ञान के योग्य है न वा= या नहीं, इत्येतत्=इसप्रकार यह, परीक्षणार्थम्=जानने के लिए, इसी की परीक्षा हेतु, आह=यमराज बोले। देवैरत्रापि विचिकित्सितं पुरा न हि सुविज्ञेयमणुरेष धर्म: । अन्यं वरं नचिकेतो वृणीष्व मा मोपरोत्सीरति मा सृजैनम् ॥१'१'२१॥ पुरा देवै: अपि अत्र विचिकित्सितम् । अणु: एष: धर्म: न हि सुविज्ञेयम् । हे नचिकेत अन्यं वरं वृणीष्व, मा मोपरोत्सी: एनं मा अतिसृज । पुरा देवै: अपि अत्र विचिकित्सितं अणु: एष: धर्म: न हि सुविज्ञेयम् । हे नचिकेत अन्यं वरं वृणीष्व मा मोपरोत्सी: एनं मा अतिसृज । पुरा पूर्वं देवै: अपि अत्र एतस्मिन् वस्तुनि विचिकित्सितं संशयितं, प्राकृतै: जनै: श्रुतमपि न हि सुविज्ञेयं सुष्ठु विज्ञेयं यत: अणु: सूक्ष्म: एष: आत्माख्य: धर्म: अत: हे नचिकेत अन्यम् असन्धिग्धफलं वरं वृणीष्व, मा मां उत्तमर्ण: अधर्मणमिव मा उपरोत्सी: उपरोधं मा कार्षी: । एनं वरं मा मां प्रति अतिसृज विमुञ्च । देवैरत्रापि विचिकित्सितं किल! त्वं च मृत्यो यन्न सुविज्ञेयमात्थ । वक्ता चास्य त्वादृगन्यो न लभ्यो नान्यो वरस्तुल्य एतस्य कश्चित् ॥१'१'२२॥ देवै: अपि अत्र विचिकित्सितं किल! हे मृत्यो त्वं च यत् सुविज्ञेयं न आत्थ । त्वादृक् अन्य: वक्ता च अस्य न लभ्य न कश्चित् अन्य: वर: एतस्य तुल्य: । देवै: अपि अत्र एतस्मिन् वस्तुनि विचिकित्सितं किल! इति भवत: एव न: श्रुतम् । त्वं च (हे) मृत्यो यत् यस्मात् न सुविज्ञेयम् आत्मतत्वम् आत्थ कथयसि अत: पण्डितै: उपदेशनीयत्वात् वक्ता च अस्य धर्मस्य त्वादृक् त्वत्तुल्य: अन्य: पण्डित: च अन्विष्यमाण: अपि न लभ्य: । अयं वर: तु नि:श्रेयसप्राप्तिहेतु: अत: न अन्य: वर: तुल्य: सदृश: कश्चिदपि एतस्य अस्ति, अन्यस्य सर्वस्य अनित्यफलत्वात् एव इति अभिप्राय: । एवं उक्त: अपि पुन: प्रलोभयन् मृत्यु: उवाच- भूमेर्महदायतनं वृणीष्व स्वयं च जीव शरदो यावदिच्छसि ॥१'१'२३॥ (हे नचिकेत शतायुष: पुत्रपौत्रान् वृणीष्व, बहून् पशून् हस्तिहिरण्यम् अश्वान् भूमे: महद् आयतनं वृणीष्व, स्वयं च यावत् इच्छसि शरद: जीव । शतायुष शतं वर्षाणि आयूंषि येषां तान् शतायुष: पुत्र-पौत्रान् वृणीष्व । किञ्च गवादि लक्षणान् बहून् पशून्, हस्ति-हिरण्यं हस्ती च हिरण्यं च हस्तिहिरण्यम्, अश्वान् च, किञ्च भूमे: पृथिव्या: महद्-विस्तीर्णम् आयतनम् आश्रयं मण्डलसाम्राज्यं वृणीष्व । किञ्च स्वयम् अल्पायु: चेत् एतत् सर्वमपि अनर्थकम् इत्यत: आह-स्वयं च जीव शरद वर्षाणि यावत् जीवितुम् इच्छसि जीव त्वं समग्रेन्द्रियकलापं शरीरं धारय । एतत्तुल्यं यदि मन्यसे वरं वृणीष्व वित्तं चिरजीविकां च । महाभूमौ नचिकेतस्त्वमेधि कामानां त्वा कामभाजं करोमि ॥१'१'२४॥ यदि एतत्तुल्यं वरं मन्यसे (तर्हि) वृणीष्व, वित्तं चिरजीविकां च (वृणीष्व)। हे नचिकेत महाभूमौ त्वम् एधि, त्वा कामानां कामभाजं करोमि । एतत्तुल्यम् एतेन यथोपदिष्टेन सदृशम् अन्यदपि वरं यदि मन्यसे (तर्हि) तमपि वृणीष्व । किञ्च वित्तं प्रभूतं हिरण्यरत्नादि, वृत्तेन सह चिरजीविकां च वृणीष्व इत्येतत् । किं बहुना हे नचिकेत महाभूमौ मह्त्यां भूमौ त्वम् राजा एधि भव । किञ्च अन्यत्, त्वा त्वां कामानां दिव्यानां मानुषाणां च त्वा त्वां कामभाजं कामभागिनं कामार्हं करोमि, अहं हि सत्यसंकल्पः देवः। आभिर्मत्प्रत्ताभि: परिचायस्व नचिकेतो मरणं माऽनुप्राक्षी:॥१'१'२५॥ मर्त्यलोके ये ये कामा: दुर्लभा तान्) सर्वान् कामान् छन्दत: प्रार्थयस्व । इमा: सतूर्या: सरथा: रामा: मनुष्यै: ईदृशा: न हि लम्भनीया मत् प्रत्ताभि: आभि: परिचारयस्व । हे नचिकेत मरणं मा अनुप्राक्षी: । मर्त्यलोके ये ये कामा: प्रार्थनीया: दुर्लभाश्च तान् सर्वान् कामान् छन्दत: इच्छात: प्रार्थयस्व । किञ्च इमा: दिव्या: अप्सरस: रमयन्ति पुरुषान् इति रामा: रथै: सह वर्तन्ते इति सरथा:,सतूर्या: सवादित्रा: ताश्च (इति) अस्मादादिप्रसादमन्तरेण मनुष्यै: मर्त्यै: ईदृशा: एवंविधा: न हि लम्भनीया: प्रापनीया: । मत्प्रत्ताभि: मया दत्ताभि: आभि: परिचारिणीभि: आत्मानं परिचारयस्व आत्मन: पादप्रक्षालनादि शुश्रूषां कारय इत्यर्थ: । हे नचिकेत मरणं मरणसम्बद्धं प्रश्नं “प्रेतेऽस्ति नास्तीति” काकदन्तपरीक्षारूपं मा अनुप्राक्षी: मा एवं प्रष्टुम् अर्हसि । एवं मृत्युना प्रलोभ्यमान: अपि नचिकेता महाह्रदवद् अक्षोभ्य: आह- श्वोभावा मर्त्यस्य यदन्तकैतत्सर्वेन्द्रियाणां जरयन्ति तेज: । अपि सर्वं जीवितमल्पमेव तवैव वाहास्तव नृत्यगीते ॥१'१'२६॥ मर्त्यस्य अन्तक श्वोभावाः यदेतत् सर्वेन्द्रियाणां तेज: जरयन्ति, सर्वं अपि जीवितम् अल्पमेव, तव वाहा: नृत्यगीते तव एव । मर्त्यस्य मनुष्यस्य अन्तक हे मृत्यो त्वया उपन्यस्तानां भोगानां श्वोभावा: श्व: भविष्यन्ति न भविष्यन्ति वा इति सन्दिह्यमान: एव येषां भावः भवनं ते श्वोभावा किञ्च अप्सर: प्रभृतय: हि एते भोगा: अनर्थाय एव यदेतत् सर्वेन्द्रियाणां तेज: तत् जरयन्ति अपक्षयन्ति । धर्म-वीर्य-प्रज्ञा-तेज:-यशः-प्रभृतीनां क्षपयितृत्वात् । अपि च यां दीर्घजीविकां त्वं दित्ससि तत्रापि शृणु । सर्वं यद् ब्रह्मण: अपि जीवितम् आयुः अल्पमेव किमुत अस्मदादिदीर्घजीविका । अतः वाहा: रथादयः तथा नृत्यगीते च तव एव तिष्ठन्तु । न वित्तेन तर्पणीयो मनुष्यो लप्स्यामहे वित्तमद्राक्ष्म चेत्त्वा । जीविष्यामो यावदीशिष्यसि त्वं वरस्तु मे वरणीय: स एव ॥१'१'२७॥ मनुष्य: न वित्तेन तर्पणीय त्वा अद्राक्ष्म चेत् वित्तं लप्स्यामहे । यावत् त्वम् ईशिष्यसि जीविष्याम अपि वरस्तु मे स: एव वरणीय: । किञ्च न प्रभूतेन वित्तेन मनुष्यः तर्पणीय: । न हि वित्तलाभ: लोके कस्यचित् तृप्तिकर: दृष्टः। यदि नाम अस्माकं वित्ततृष्णा स्यात् चेत् इत्येतत् वित्तं त्वा त्वाम् अद्राक्ष्म दृष्टवन्तः वयं लप्स्यामहे प्राप्स्यामहे । जीवितेऽपि तथैव यावत् याम्ये पदे त्वम् ईशिष्यसि त्वम् ईशिष्यसे प्रभु: स्या वयं)जीविष्याम:। मर्त्यः त्वया समेत्य कथं हि अल्पधनायु: भवेत्? वरस्तु मे स: एव वरणीय: यद् आत्मविज्ञानम् (अस्ति)। अजीर्यताममृतानामुपेत्य जीर्यन्मर्त्य: क्वध:स्थ: प्रजानन् । अभिध्यायन्वर्णरतिप्रमोदानतिदीर्घे जीविते को रमेत ॥१'१'२८॥ क्वधस्थ: जीर्यन्मर्त्य: क: प्रजानन् अजीर्यताम् अमृतानाम् उपेत्य वर्णरतिप्रमोदान् अभिध्यायन् अतिदीर्घे जीविते यत: च अजीर्यतां वयोहानिं अप्राप्नुवताम् अमृतानां सकाशम् उपेत्य उपगम्य तेभ्यः आत्मनः उत्कृष्टं प्रयोजनान्तरं प्राप्तव्यं प्रजानन् उपलभमानः स्वयं तु जीर्यन्मर्त्य: जरामरणवान् क्वधस्थः कु पृथवी, अधः च अन्तरिक्षादिलोकापेक्षया तस्यां तिष्ठति इति क्वधस्थः सन् कथम् एवं पुत्रवित्तहिरण्यादि-अस्थिरम् अविवेकिभिः प्रार्थनीयं वृणीते । क्व तदास्थः इति वा पाठान्तरम् । अस्मिन् पक्षे च अक्षरयोजना - तेषु पुत्रादिषु आस्था-आस्थितिः तात्पर्येण वर्तनं यस्य सः तदास्थः, ततः अधिकतरं दुष्पापमपि पुरुषार्थं प्रापिपयिषुः तदास्थः क्व भवेत् न कश्चित् तत् असारज्ञः तदर्थी स्यात् इत्यर्थः। सर्वः हि लोकः उपर्युपरि एव बुभूषति तस्मात् पुत्रवित्तादिलाभैः नाऽहं प्रलोभ्यः। किञ्च अप्सरःप्रमुखान् वर्णरतिप्रमोदान् अनवस्थितरूपतया अभिध्यायन् यथावत् निरूपयन् अतिदीर्घे जीविते कः विवेकी रमेत् अतः अनित्यै: कामैः प्रलोभनं विहाय मया यत् प्रार्थितम्- यस्मिन्निदं विचिकित्सन्ति मृत्यो यत्सांपराये महति ब्रूहि नस्तत् । योऽयं वरो गूढमनुप्रविष्टो नान्यं तस्मान्नचिकेता वृणीते ॥१'१'२९॥ हे मृत्यो यस्मिन् इदं विचिकित्सन्ति यत् सांपराये महति तद् नः ब्रूहि, यः अयं गूढम् अनुप्रविष्ट: वर: तस्मात् अन्यं नचिकेता न वृणीते । हे मृत्यो यस्मिन् प्रेते इदं विचिकित्सनं अस्ति नास्तीति एवं प्रकारं विचिकित्सन्ति । यत् सांपराये परलोकविषये महति महत् प्रयोजननिमित्तः आत्मनः निर्णयविज्ञानं तद् नः अस्मभ्यं ब्रूहि कथय । किं बहुना यः अयं वरः प्रकृतः आत्मविषयः गूढं गहनं दुर्विवेचनं प्राप्तः अनुप्रविष्टः तस्मात् वरात् अन्यम् अविवेकिभिः प्रार्थनीयम् अनित्यविषयं वरं नचिकेता मनसा अपि न वृणीते इति श्रुतेः वचनम् । ॥ इति प्रथमा वल्ली ॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यगोविन्दभगवद्पूज्यपादशिष्यश्रीमदाचार्यश्रीशङ्करभगवतः कृतौ काठकोपनिषद्भाष्ये प्रथमाध्याये प्रथमवल्लीभाष्यं समाप्तम् ॥१॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचायश्रीमच्छुद्धानन्दपूज्यपादशिष्यानन्दज्ञानविरचिते काठकोपनिषद्भाष्यव्याख्याने प्रथमा वल्ली समाप्ता ॥१॥ नचिकेतसः पिता वाजश्रवसः विश्वजित् यागं करोति, तस्मिन् सः सर्वस्वं ब्राह्मणेभ्यः आचार्येभ्यः ऋत्विग्भ्यः ददाति । दानसमये नचिकेता पश्यति यत् याः धेनवः दीयमानाः सन्ति ताः वृद्धाः दुग्धदोहनाय अयुक्ताः। तदा सः विचारयति यत् योग्यतया दानेन विना यज्ञस्य फलं न भवति यतः यज्ञः अपूर्णः इति मन्यते,पुनश्च विश्वजित्यागे तु सर्वस्वं समर्पणीयम् इति विधानम् अस्ति । पुत्रोऽपि पितुः सम्पत्तिरेव इति पितुः हितं कायन् सः पितुः समीपम् उपगम्य “तत कस्मै मां दास्यसीति” द्वित्रिवारम् उक्तवान् । तदा कोपेन पिता “मृत्यवे त्वा ददामीति” उक्तवान् । सम्यक् सविमर्शं निर्णीय पितरं च “अनुपश्य यथापूर्वे प्रति तथापरे” इति बोधयित्वा यमलोकं प्राप्नोति । यमश्च प्रवासं गतः तस्मात् त्रीणि दिनानि यावत् “यमाय दत्तः यमस्य अहम्” इति स्वामिनः अनुज्ञां विना मया न किमपि स्वीकर्तुं शक्यते प्रतीक्षाम् अकरोत् । प्रवासात् प्रत्यागतं यमराजं यमभार्याः मन्त्रिणः वा सर्वं वृत्तं विनिवेद्य यथाशीघ्रं तस्य आतिथ्याय उपस्थातुम् उक्तवन्तः। सोऽपि यथाशीघ्रं नचिकेतसं प्राप्य “तिस्रो रात्रीर्यदवात्सीर्गृहे मेऽनश्नन्ब्रह्मन्नतिथिर्नमस्यः” इत्यादिरीत्य प्रणम्य त्रीन् वरान् वक्तुम् उकतवान् । नचिकेता च प्रथमं वरं पितृपरितोषाय, द्वितीयञ्च सृष्टिहिताय सर्वमानवानां कण्याणाय याचितवान् । तस्य मेधया प्रसन्नः यमराजः एषा अग्निविद्या इतःपरं नाचिकेताग्निनाम्ना ख्याता भवेत् इति अतिरिक्तं वरं प्रदत्तवान् । ततः सः नचिकेता स्वात्मसुखाय यदा तृतीय-वरत्वेन “येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्ये..एतद्विद्यामनुशिष्टस्त्वयाऽहम्” इति आत्मज्ञानम् अभीष्टवान् तदा देवैः अपि विचिकित्सितं पुरा नहि सुविज्ञेयमणुरेष धर्मः इति उक्त्वा विरम एतस्मात् अन्यत् सुखं वभवं यदिच्छति तत् स्वीकरोतु, वृथा वरं न नाशयतु इति । देवैः अपि विचिकित्सितं खलु अतः अवश्यमेव एतद् इच्छामीति नचिकेतसः वचनं श्रुत्वा तं परीक्षितुं यमदेवः “शतायुषः पुत्रपौत्रान् इत्यादीन् अथवा एतत्तुल्यं यदिच्छति तत् स्वीकरोतु “कामानां कामभाजं करोमि” मृत्युलोके सर्वथा दुर्लभं तत् सर्वं स्वीकरोतु, “नहीदृशा लम्भनीया मनुष्यैः” अप्सराः नर्तक्यः “इमा रामाः सरथाः सतूर्याः” कतिविधं प्रलोभनं दर्शितवान् परन्तु धीरः नचिकेता “ तवैव वाहास्तव नृत्यगीते” इति उक्त्वा सर्वमपि परित्यक्तवान् । “न वित्तेन तर्पणीयो मनुष्यः वरस्तु मे वरणीयः स एव” इति हे मृत्यो “यस्मिन्निदं विचिकित्सन्ति, यत्सांपराये महति तत् नः ब्रूहि इति । शिष्यं परीक्ष्य विद्यायोग्यतां च अवगम्य आह-- अन्यच्छ्रेयोऽन्यदुतैव प्रेयस्ते उभे नानार्थे पुरुष˘ सिनीत: । तयो: श्रेय आददानस्य साधु भवति हीयतेऽर्थाद्य उ प्रेयो वृणीते ॥१'२'१॥ श्रेयः अन्यत् प्रेयः उत अन्यत् एव नानार्थे उभे ते पुरुषं सिनीतः,तयो: श्रेयः आददानस्य साधु भवति, यः उ प्रेयः वृणीते (स अर्थात् हीयते । श्रेयः निःश्रेयसं अन्यत् पृथग् एव, तथा प्रेय: उत अपि प्रियतरम् अपि अन्यद् एव ते उभे प्रेयःश्रेयसी नानार्थे भिन्न-प्रयोजने सती पुरुषं वर्णाश्रमादिविशिष्टम् अधिकृतं सिनीतः बध्नीतः, सर्वः पुरुष: ताभ्यां विद्याऽविद्याभ्याम् आत्मकर्तव्यतया प्रयुज्यते । श्रेयःप्रेयसो: हि अभ्युदयामृतत्वार्थी पुरुषः प्रवतर्ते । अतः सर्वः पुरुषः श्रेयःप्रेयःप्रयोजनकर्तव्यतया ताभ्यां (विद्याऽविद्यारूपाभ्यां) बद्ध: इत्युच्यते । यद्यपि ते एकैकपुरुषार्थसम्बन्धिनी (तथापि) विद्याऽविद्यारूपत्वात् विरुद्धे इति हेतो: अन्यतरापरित्यागेन एकेन पुरुषेण सहानुष्ठातुम् अशक्यत्वात् तयोः अविद्यारूपं प्रेयः हित्वा केवलं श्रेयः एव आददानस्य उपादानं कुर्वतः साधु शोभनं शिवं भवति । य: तु अदूरदर्शी विमूढः (सः) हीयते वियुज्यते । कस्मात् अर्थात् पुरुषार्थात् पारमार्थिकात् प्रयोजनात् नित्यात् प्रच्यवते इत्यर्थ:। कः असौ य उ प्रेयः वृणीते उपादत्ते इत्येतत् । यदि पुरुषेण उभे अपि कर्तुं स्वायत्ते (तर्हि) किमर्थं लोके बाहुल्येन प्रेयः एव आदत्ते इति उच्यते श्रेयश्च प्रेयश्च मनुष्यमेतस्तौ संपरीत्य विविनक्ति धीरः । श्रेयो हि धीरोऽभि प्रेयसो वृणीते प्रेयो मन्दो योगक्षेमाद् वृणीते ॥१'२'२॥ श्रेयश्च प्रेयश्च मनुष्यम् आ इतः, धीरः तौ संपरीत्य विविनक्ति । धीर: हि प्रेयसः श्रेयः अभिवृणीते, मन्दः योगक्षेमात् प्रेयः वृणीते । सत्यं श्रेयश्च प्रेयश्च स्वायत्ते तथापि साधनतः फलतश्च मन्दबुद्धीनां दुर्विवेकरूपे सती व्यामिश्रीभूते इव मनुष्यं पुरुषं आ इतः प्राप्नुतः। अतः धीरः धीमान् हंसः इव अम्भसः पयः तौ श्रेयः प्रेयः पदार्थौ संपरीत्य सम्यक्परिगम्य मनसा आलोच्य गुरुलाघवम् विविनक्ति पृथक्‌करोति । विविच्य च प्रेयसः अभ्यर्हितत्वात् श्रेयो हि श्रेयः एव अभिवृणीते । असौ क धीरः। यस्तु मन्दः अल्पबुद्धिः सः विवेकासामर्थ्यात् योगक्षेमात् योगक्षेमनिमित्तं शरीराद्युपचयरक्षणनिमित्तं पशुपुत्रादिलक्षणम् इत्येतत् प्रेयः वृणीते । संपरीत्य=इण् गतौ,सम्बधकभूतकृदन्तं ल्यबन्तं सम् उपसर्गपूर्वकं संपरीत्य इति । विविनक्ति=विचिर् पृथग्‌भावे, सकर्म.,अनिट्,उभय. विनक्ति-विङ्क्ते । स त्वं प्रियान् प्रियरूपा्ँश्च कामानभिध्यायन् नचिकेतोऽत्यस्राक्षीः । नैता सृङ्कां˘ वित्तमयीमवाप्तो यस्यां मज्जन्ति बहवो मनुष्या: ॥१'२'३॥ हे नचिकेतः! सः त्वं प्रियान् प्रियरूपान् च कामान् अभिध्यायन् अत्यस्राक्षीः। एतां वित्तमयीं सृङ्कां न अवाप्तः। यस्यां बहवः मनुष्याः मज्जन्ति । तयोः श्रेयः आददानस्य साधु भवति, यः उ प्रेयः वृणीते (स:)अर्थात् हीयते इत्युक्तं तत् कस्मात् यतः- दूरमेते विपरीते विषूची अविद्या या च विद्येति ज्ञाता । विद्याभीप्सिनं नचिकेतसं मन्ये न त्वा कामा बहवोऽलोलुपन्त ॥१'२'४॥ दूरम् एते विपरीते विषूची या च अविद्या विद्या इति ज्ञाता । (त्वां) नचिकेतसं विद्याभीप्सिनं मन्ये,बहवः कामाः त्वा न अलोलुपन्त । दूरं दूरेण महता अन्तरेण विवेकाविवेकात्मकत्वात् तमः प्रकाशौ इव एते विपरीते अन्योन्यव्यावृत्तरूपे विषूची विषूच्यौ नानागती संसारमोक्षहेतुत्वेन भिन्नफले (स्तः)इत्येतत् । के ते इत्युच्यते या च अविद्या प्रेयोविषया विद्येति च श्रेयोविषया पण्डितै: ज्ञाता निर्ज्ञाता अवगता तत्र विद्याभीप्सिनं विद्यार्थिनं नचिकेतसं त्वामहं मन्ये । कस्माद् यस्माद् अविद्वद्बुद्धिप्रलोभिनः बहवः कामाः अप्सरःप्रभृतयः अपि आत्मोपभोगाभिवाञ्छासंपादनेन श्रेयोमार्गात् त्वा त्वां न आलोलुपन्त विच्छेदं न कृतवन्तः। अतः विद्यार्थिनं श्रेयोभाजनं मन्ये इत्यर्थः। मूढा हि मुह्यन्ति वित्तम्- जन्तूनां नरजन्मदुर्लभमतः पुंस्त्वं ततो विप्रता । अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः स्वयं धीराः पण्डितं मन्यमानाः । न सांपरायः प्रतिभाति बालं प्रमाद्यन्तं वित्तमोहेन मूढम् । अयं लोको नास्ति पर इति मानी पुनः पुनर्वशमापद्यते मे ॥१'२'६॥ वित्तमोहेन मूढं प्रमाद्यन्तं बालं सांपरायः न प्रतिभाति । अयं लोकः, नास्ति परः (अयं लोकः अस्ति, नास्ति परः) इति मानी पुनः पुनः मे वशम् आपद्यते । अतएव मूढत्त्वात् सांपरायः न प्रतिभाति । संपरेयते इति संपरायः परलोकः तत्प्राप्तिप्रयोजनः शास्त्रीयः साधनविशेषः सांपरायः। स च बालम् अविवेकिनं प्रति न भाति न प्रकाशते न उपतिष्ठत इत्येतत् । प्रमाद्यन्तं प्रमादं कुर्वन्तं पुत्रपश्वादिप्रयोजनेषु आसक्तमनसं तथा वित्तमोहेन वित्तनिमित्तेन अविवेकेन मूढं तमसा आच्छन्नं सन्तम्,अयमेव लोकः यः अयं स्त्र्यन्नपानादिविशिष्टः दृष्यमानः, परः अदृष्टः लोकः नास्ति इत्येवं मननशील: मानी पुनः पुनः जनित्वा मे मृत्योः मम वशं मदधीनम् आपद्यते,जननमरणादिलक्षणदुःखप्रबन्धारूढः भवति एव इत्यर्थः। प्रायेण हि लोकः एवंविधः एव । श्रवणायापि बहुभिर्यो न लभ्यः शृण्वन्तोऽपि बहवो यं न विद्युः । आश्चर्यो वक्ता कुशलोस्य लब्धाऽऽश्चर्यो ज्ञाता कुशलानुशिष्टः ॥१'२'७॥ यः बहुभिः श्रवणाय अपि न लभ्यः, शृण्वन्तः अपि बहवः यं न विद्युः। अस्य वक्ता आश्चर्यः लब्धा कुशलः, कुशलानुशिष्टः ज्ञाता आश्चर्यः॥७॥ यः तु श्रेयोऽर्थी सः सहस्रेषु कश्चिद् एव त्वद्विधः आत्मविद् भवति यस्मात् यः आत्मा बहुभिः अनेकैः श्रवणाय अपि श्रवणार्थं श्रोतुम् अपि न लभ्यः, शृण्वन्तः अपि बहवः अनेके अन्ये यं आत्मानं न विद्युः न विदन्ति अभागिनः असंस्कृतात्मानः न विजानीयुः। किञ्च अस्य वक्ता अपि अनेकेषु आश्चर्यः अद्भुतवत एव कश्चिद् एव भवति । तथा श्रृत्वा अपि अस्य आत्मनः अनेकेषु कश्चिदेव कुशल: निपुणः एव लब्धा भवति । यस्मात् कुशलानुशिष्टः कुशलेन निपुणेन आचार्येण अनुशिष्टः सन् कश्चित् एव ज्ञाता आश्चर्यः (भवति)। यः तु=किन्तु जो, श्रेयोऽर्थी=श्रेय को चाहने वाला है, सः=वह, सहस्रेषु=हजारों में, कश्चिद् एव=कोई ही, त्वद्विधः=तुम्हारे जैसा, आत्मविद्=आत्मविद्, भवति=होता है, यस्मात्=क्योंकि यः=जो, आत्मा=आत्मा,आत्मज्ञान, बहुभिः अनेकैः=बहुत लोगों को,(उनके द्वारा श्रवणाय अपि श्रवणार्थं श्रोतुम् अपि==श्रवण करने के लिए भी, न लभ्यः=उपलब्ध नही है, शृण्वन्तः अपि=श्रवण करते हुए भी, बहवः अनेके अन्ये=कई ऐसे सुनने वाले लोग, यं=जिस(को) आत्मानं=आत्माको(आत्मतत्व को न विद्युः-न विदन्ति =नहीं जान पाते,अभागिनः=ऐसे अभागी, असंस्कृतात्मानः=संस्कार रहित लोग, न विजानीयुः=नही जान सकते । किञ्च=और फिर, अस्य=इस आत्मतत्व का, वक्ता=वक्ता,बताने वाला, अपि=भी, अनेकेषु कश्चिद् एव =बहुतों में कोई ही, आश्चर्यः अद्भुतवत एव=अद्भुत सा ही, भवति=होता है । मन्त्रेऽस्मिन् ब्रह्मविद्यायाः दुर्लभता प्रदर्श्यते । “श्रवणाय अपि बहुभिः यो न लभ्यः” इति पादेस्मिन् षड्ल्लिङ्गतात्पर्यनिश्चयात्मकस्य श्रवणसाधनस्य दुर्लभतां सूचयति । “शृण्वन्तोऽपि बहवो यं न विद्युः” इत्यनेन पादेन सूचितार्थं प्रति “कुशलोऽस्य लब्धा” इत्यनेन श्रोतु: धीनैपुण्यविरलतां निर्दिशति । “आश्चर्यो वक्ता” इत्यनेन वक्तुः विरलतापि प्रथमपादार्थे हेतुः इत्याशयः। “कुशलानुशिष्टः”-कुशल: इति निपुणधियः, निपुणधीमात्रमेव आत्मज्ञानाय न पर्याप्तं, तदर्थं कुशलैः आचार्यैः तस्य निपुणधियस्य अनुशासनमपि अपेक्षितम् इति निपुणधियः अपि आश्चर्यज्ञातृत्वकत्वे हेतुगर्भविशेषणं कुशलानुशिष्टत्वमिति । न नरेणावरेण प्रोक्त एष सुविज्ञेयो बहुधा चिन्त्यमानः। अवरेण नरेण प्रोक्तः एषः न सुविज्ञेयः बहुधा चिन्त्यमान:, अवरेण नरेण प्रोक्तः एषः बहुधा चिन्त्यमानः न सुविज्ञेयः। अनन्यप्रोक्ते अत्र गतिः नास्ति,अणुप्रमाणात् अणीयान् हि अतर्क्यम् । नरेण मनुष्येण= अवरेण प्रोक्तः अवरेण हीनेन प्राकृतबुद्धिना उक्तः एष आत्मा नहि (सुविज्ञेय यं त्वं मां पृच्छसि, नहि सुष्ठु सम्यक् विज्ञेयः विज्ञातुं शक्यः यस्मात् वादिभिः बहुधा अस्ति-नास्ति, कर्ता-अकर्ता, शुद्धः-अशुद्धः, इत्यादि अनेकधा चिन्त्यमानः (अस्ति)। कथं पुनः सुविज्ञेयः इति उच्यते- अनन्यप्रोक्ते अनन्येन अपृथक्दर्शिना प्रतिपाद्यब्रह्मात्मभूतेन आचार्येण प्रोक्ते उक्ते आत्मनि गतिः-अनेकधा अस्ति नास्ति इत्यादिलक्षणा चिन्ता गतिः, अत्र-अस्मिन् आत्मनि नास्ति न विद्यते आत्मनः सर्वविकल्पगतिप्रत्यस्तमितत्वात् । अथवा ः- अनन्यप्रोक्ते स्वात्मभूते अनन्यस्मिन् आत्मनि प्रोक्ते अत्र गतिः अन्या अवगतिः नास्ति ज्ञेयस्यान्यस्य अभावात् । यत् आत्मैकत्वविज्ञानं हि एषा ज्ञानस्य पराकाष्ठा । अतः अवगन्तव्याभावात् अत्र गतिः न अवशिष्यते । वा ः- अनन्यात्मनि प्रोक्ते तद्विज्ञानफलस्य मोक्षस्य नान्तरायितत्वात् संसारगतिः अत्र नास्ति । अथवा ः- प्रोच्यमानब्रह्मात्मभूतेन आचार्येण प्रोक्ते आत्मनि अत्र अगतिः अनवबोधः अपरिज्ञानं नास्ति । आचार्यस्य इव श्रोतुः (अपि) “तद् अहम् अस्मि” इति तद्विषया अवगतिः भवत्येव इत्यर्थः। एवम् आगमवता आचार्येण अनन्यतया प्रोक्तः आत्मा सुविज्ञेयः। इतरथा हि आत्मा अणुप्रमाणादपि अणीयान् संपद्यते । अतर्क्यम् अतर्क्यः स्वबुद्ध्या अभ्यूहेन केवलेन तर्केण तर्क्यमाणे आत्मनि केनचित् अणुपरिमाणे स्थापिते ततः हि अन्यः अणुतरम् अभ्यूहति, ततोऽपि अन्यः अणुतमम् (अभ्यूहति) इति न हि कुतर्कस्य निष्ठा क्वचित् विद्यते । नरेण मनुष्येण=मनुष्य के द्वारा, अवरेण प्रोक्तः अवरेण हीनेन प्राकृतबुद्धिना उक्तः=निकृष्ट,हीन,असंस्कृत बुद्धिवाले व्यक्ति केद्वारा कहा गया, एष आत्मा=यह आत्मा, नहि (सुविज्ञेय सुविज्ञेय नही है, यं=जिस आत्मतत्व को, त्वं=तुम, मां=मुझे, पृच्छसि=पूछ रहे हो, नहि सुष्ठु सम्यक् विज्ञेयः विज्ञातुं शक्यः=भलीभांति विज्ञेय नही है, जानना संभव नही है, यस्मात्=क्योंकि, वादिभिः=विचार विमर्शकों के द्वारा,वाद विवाद करने वालों के द्वारा, बहुधा=विविध प्रकार से, अस्ति-नास्ति=(आत्मा के बारे में)है-नहीं है, कर्ता-अकर्ता=कर्ता-अकर्ता, शुद्धः-अशुद्धः=शुद्ध-अशुद्ध, इत्यादि अनेकधा=इत्यादि अनेक प्रकार से, चिन्त्यमानः=चिन्त्यमान,(अस्ति=है)। कथं पुनः सुविज्ञेयः=तो फिर कैसे सुविज्ञेय है? इति उच्यते=उसे कहते हैं, अनन्यप्रोक्ते अनन्येन अपृथक्दर्शिना=अनन्य अभेददर्शी के द्वारा, प्रतिपाद्यब्रह्मात्मभूतेन=प्रतिपाद्य वस्तु ब्रह्मात्मस्वरूप वाले, आचार्येण=आचार्य के द्वारा, प्रोक्ते उक्ते=कहे जाने पर, आत्मनि=आत्मा के विषय में, गतिः=अवस्था,स्थितिः,अनेकधा=अनेक प्रकार से, अस्ति नास्ति इत्यादिलक्षणा गतिः=है,नहीं है इत्यादि रूप से की गई चिन्ता को गति कहते हैं, अत्र-अस्मिन् आत्मनि=इस आत्मतत्व के विषय में, नास्ति न विद्यते=नहीं है, आत्मनः=आत्मा के अन्दर, सर्वविकल्पगतिप्रत्यस्तमितत्वात्=अस्ति नास्ति इत्यादि सभी विकल्परूप गति अस्त (अभाव) होने से । नैषा तर्केण मतिरापनेया प्रोक्ताऽन्येनैव सुज्ञानाय प्रेष्ठ । यां त्वमापः सत्यधृतिर्बतासि त्वादृङ्नो भूयान्नचिकेतः प्रष्टा ॥१'२'९॥ हे प्रेष्ठ सत्यधृतिः त्वं यां बत आप: असि, एषा मतिः तर्केण न आपनेया, अन्येनैव प्रोक्ता सुज्ञानाय । हे नचिकेतः! त्वादृङ् प्रष्टा नः भूयात् । अतः-अनन्यप्रोक्ते आत्मनि उत्पन्ना या इयम् आगमप्रतिपाद्यात्ममतिः न एषा तर्केण स्वबुद्ध्यभ्यूहमात्रेण आपनेया न प्रापणीया इत्यर्थः। न अपनेतव्या वा न हातव्या । अनागमज्ञः तार्किकः हि स्वबुद्धिपरिकल्पितं यत्किञ्चित् एव कथयति । अतएव च हे प्रेष्ठ हे प्रियतम या इयम् आगमप्रसूता मतिः तार्किकात् अन्येनैव आगमाभिज्ञेन आचार्येण एव, प्रोक्ता सती सुज्ञानाय भवति । का पुनः सा तर्कागम्या मतिः इति उच्यते यां मतिं त्वं मद्वरप्रदानेन आपः प्राप्तवान् असि । सत्याऽवितथविषया धृतिः यस्य तव स त्वं सत्यधृतिः बत असि इति वक्ष्यमाणविज्ञानस्तुतये अनुकम्पयन् मृत्युः नचिकेतसं आह । त्वादृक् त्वत्तुल्यः अन्यः पुत्रः शिष्यः वा नः अस्मभ्यं प्रष्टा भूयात् भवतु । कीदृक् हे नचिकेतः यादृक् त्वं प्रष्टा (असि)। जानाम्यह˘ शेवधिरित्यनित्यं नह्यध्रुवैः प्राप्यते हि ध्रुवं तत् । ततो मया नाचिकेतश्चितोऽग्निरनित्यैर्द्रव्यैः प्राप्तवानस्मि नित्यम् ॥१'२'१०॥ शेवधिः अनित्यम् इति अहं जानामि, नहि अध्रुवैः हि तत् ध्रुवं प्राप्यते (इति अहं जानामि) । ततः हि मया नाचिकेताग्निः चितः, अनित्यैः द्रव्यैः नित्यं प्राप्तवान् अस्मि । शेवधिः निधिः कर्मफललक्षणः निधिः इव प्रार्थ्यते इति अहं जानामि । असौ अनित्यम् अनित्यः इति जानामि, हि यस्मात् अनित्यैः ध्रुवैः तत् नित्यं ध्रुवं परमात्माख्यः शेवधिः न प्राप्यते । यस्तु अनित्यसुखात्मकः शेवधिः सः एव अनित्यैः द्रव्यैः प्राप्यते। हि यतः नित्यम् अनित्यसाधनैः न प्राप्यते इति जानता अपि मया नाचिकेताऽग्निः चितः ततः तस्माद् अनित्यैः द्रव्यैः पश्वादिभिः स्वर्गसुखसाधनभूतः अग्निः निर्वर्तितः इत्यर्थः। तेन अधिकारापन्नः अहं स्वर्गाख्यम् आपेक्षिकं नित्यं, नित्यं याम्यं स्थानं प्राप्तवान् अस्मि । कामस्याऽऽप्तिं जगतः प्रतिष्ठां क्रतोरनन्त्यमभयस्य पारम् । स्तोमं महदुरुगायं प्रतिष्ठां दृष्ट्वा धृत्या धीरो नचिकेतोऽत्यस्राक्षीः॥१'२'११॥ हे नचिकेत! कामस्य आप्तिं, जगतः प्रतिष्ठां, क्रतोः अनन्त्यं,अभयस्य पारं, स्तोमं महदुरुगायं (तथा) प्रतिष्ठां दृष्ट्वा धृत्या धीरः अत्यस्राक्षीः । हे नचिकेत! धीरः धीमान् सन् त्वं तु कामस्य आप्तिं समाप्तिम्, अत्र हि सर्वे कामाः परिसमाप्ताः, सर्वात्मकत्वात् जगतः साध्यात्माधिभूताधिदैवादेः प्रतिष्ठाम् आश्रयं,क्रतोः फलं हैरण्यगर्भं पदम् अनन्त्यम् आनन्त्यम्,अभयस्य च पारं परां निष्ठां,स्तोमं स्तुत्यं महदणिमादि-ऐश्वर्यादि-अनेकगुणसंहतं स्तोमं च तन्महच्च निरतिशयत्वात् स्तोममहत्,उरुगायं विस्तीर्णगतिं,प्रतिष्ठाम् आत्मनः अनुत्तमां स्थितिम् अपि दृष्ट्वा धृत्या धैर्येण अत्यस्राक्षीः परमेवाऽऽकाङ्क्षन् एतत्‌सर्वं संसारभोगजातम् अतिसृष्टवान् असि ।अहो बत अनुत्तमगुणोऽसि । अस्य मन्त्रस्य अपरः अर्थः टिप्पणीकारस्य अनुसारेण- कामस्याप्तिम्-मुक्तिपदं विशुद्धं ब्रह्मविवक्षितं “सोऽश्नुते सर्वान् कामान्” इत्यादि श्रुतेः। जगतः प्रतिष्ठां-जगतः अधिष्ठानं ब्रह्म एव इति, क्रतोः अनन्त्यम्-अत्यन्ते बध्यते इति अन्त्यं फलं क्रतोः यज्ञादिकर्मणोः यत् न फलम् । अभयस्य पारं स्तोममहदुरुगायमिति समञ्जसमेव ब्रह्मणि तद् ब्रह्मात्मनः प्रतिष्ठां दृष्ट्वा आत्मनः अतदात्मनावस्थितिं सम्पाद्यां निश्चित्य इति अत्यस्राक्षीः हे नचिकेतः त्वं तु तद् यदहं प्राप्तवान् अस्मि अनित्यमेव पदम् इति । एवञ्च पूर्ववाक्यान्ते पठितं नित्यमिति पदम् अस्मिन्नेव वाक्ये ब्रह्मविशेषणत्वेन योजनीयम् । प्राप्तवान् अस्मि इत्यस्य तु तत्र अनित्यम् इत्येतदेव कर्मपदं भविष्यति । “ध्रुवं ध्रुवः शेवधिर्मोक्षः अध्रुवैः न प्राप्यते इति अहं जानामि इति योज्यम् । सङ्गति यम् आत्मानं त्वं ज्ञातुम् इच्छसि- तं दुर्दर्श गूढमनुप्रविष्टं गुहाहितं गह्वरेष्ठं पुराणम् । अध्यात्मयोगाधिगमेन देवं मत्वा धीरो हर्षशोकौ जहाति ॥१'२'१२॥ तं दुर्दर्शं गूढमनुप्रविष्टं गुहाहितं गह्वरेष्ठं पुराणं देवम् अध्यात्मयोगाधिगमेन मत्वा धीरः हर्षशोकौ जहाति । तं दुर्दर्शं दु:खेन दर्शनम् अस्य इति, अतिसूक्ष्मत्वात् तं दुर्दर्शं,गूढं गहनम् अनुप्रविष्टं प्राकृतविषयविकारविज्ञानैः प्रच्छन्नम् इत्येतत् । गुहाहितं गुहायां बुद्धौ स्थितं तत्रोपलभ्यमानत्वात्,गह्वरेष्ठं गह्वरे विषमे अनेकार्थसङ्कटे तिष्ठति इति गह्वरेष्ठम् । यतः एवम् गूढम् अनुप्रविष्टः गुहाहितश्च अतः गह्वरेष्ठः, अतः दुर्दशः। तं पुराणं पुरातनं देवम् आत्मानं अध्यात्मयोगाधिगमेन विषयेभ्यः प्रतिसंहृत्य चेतसः आत्मनि समाधानम् अध्यात्मयोगः तस्य अधिगम अध्यात्मयोगाधिगमः) तेन (अध्यात्मयोगाधिगमेन) मत्वा धीरः धीमान् आत्मनः उत्कर्षापकर्षयो: अभावात् हर्षशोकौ जहाति । एतच्छ्रुत्वा संपरिगृह्य मर्त्यः प्रवृह्य धर्म्यमणुमेतमाप्य । स मोदते मोदनीय˘ हि लब्ध्वा विवृत˘ सद्म नचिकेतसं मन्ये ॥१'२'१३॥ एतत् श्रुत्वा संपरिगृह्य धर्म्यं अणुं प्रवृह्य एतम् आप्य सः मर्त्यः मोदनीयं हि लब्ध्वा मोदते । विवृतं सद्म नचिकेतसं मन्ये । एतत् आत्मतत्वं यदहं वक्ष्यामि आचार्यप्रसादात् तत् श्रुत्वा सम्यक् आत्मभावेन परिगृह्य उपादाय मर्त्यः मरणधर्मा धर्मादनपेतं धर्म्यं अणुं सूक्षमं प्रवृह्य उद्यम्य शरीरादेः पृथक्‌कृत्य एतम् आत्मानं आप्य प्राप्य सः मर्त्यः विद्वान् मोदनीयं हर्षणीयम् आत्मानं लब्ध्वा मोदते । तदेवंविधं ब्रह्मसद्म भवनं नचिकेतसं त्वां प्रति आवृतद्वारं विवृतम् अभिमुखीभूतं मन्ये त्वां मोक्षार्हं मन्ये इत्यभिप्रायः। यदि अहं योग्यः भगवन् प्रसन्नश्च असि (तर्हि) मां प्रति- अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च यत्तत्पश्यसि तद्वद ॥१'२'१४॥ धर्मात् अन्यत्र, अधर्मात् अन्यत्र अस्मात् कृताकृतात् अन्यत्र, भूताच्च भव्याच्च अन्यत्र तत् यत् पश्यसि तद्वद । धर्माद् अन्यत्र शास्त्रीयात् धर्मानुष्ठानात् तत्फलात् तत्कारकेभ्यश्च पृथक्भूतम् इत्यर्थः। तथा अधर्मात् अन्यत्र तथा अस्मात् कृताकृतात् अन्यत्र कृतं कार्यम् अकृतं कारणम् अस्माद् अन्यत्र, किञ्च भूतात् च अतिक्रान्तात् कालात् भव्याच्च भविष्यतश्च तथा वर्तमानात् अन्यत्र, कालत्रयेण यत् न परिच्छिद्यते इत्यर्थः। यद् ईदृशं सर्वव्यहारगोचरातीतं वस्तु पश्यसि जानासि तत् मह्यं वद । इत्येवं पृष्टवते पृष्टं वस्तु विशेषणान्तरं च विवक्षन् मृत्युः उवाच- (इत्येवं=इसप्रकार, पृष्टवते=पूछने वाले नचिकेता केलिए, पृष्टं=पूछी गई, वस्तु=ब्रह्मतत्व को, विशेषणान्तरं=अन्य विशेषण से, च=और, विवक्षन्=कहने की इच्छा से, मृत्युः=आचार्य यमदेव, उवाच=बोले) सर्वे वेदा यत्पदमामनन्ति तपा˘सि सर्वाणि च यद्वदन्ति । यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति त्तते पद˘ सङ्ग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत् ॥१'२'१५॥ सर्वे वेदाः यत् पदम् आमनन्ति, सर्वाणि तपांसि च यत् वदन्ति,यत् इच्छन्तः ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत् पदं ते सङ्ग्रहेण ब्रवीमि-ॐ इति एतत् पदम् । (तत् ॐ इति एतत् पदं सङ्ग्रहेण ब्रवीमि इति) सर्वे वेदाः यत् पदं पदनीयं गमनीयम् अविभागेन आमनन्ति प्रतिपादयन्ति, सर्वाणि च तपांसि यत् वदन्ति यत् प्राप्त्यर्थानि (वदन्ति) इत्यर्थः। यद् इच्छन्तः ब्रह्मचर्यं गुरुकुलवासलक्षणम् अन्यद् वा ब्रह्मप्राप्त्यर्थं (ब्रह्मचर्यं) चरन्ति, यत् ज्ञातुम् इच्छसि तत् पदं ते तुभ्यं सङ्ग्रहेण संक्षेपतः ब्रवीमि-ॐ इति एतत् । यदेतत् त्वया यत् बुभुत्सितं तदेतत् ॐ इति पदं ॐ शब्दवाच्यम् ॐ शब्दप्रतीकं च इति । सर्वे वेदाः=सभी वेद,(सभी उपनिषद् यत्=जिस, पदं=पदको, पदनीयं=प्राप्त करने योग्य, गमनीयम्=गन्तव्य,लक्ष्यरूप, अविभागेन=अभेदरूप से, आमनन्ति=वर्णन करते हैं, प्रतिपादयन्ति=प्रतिपादन करते हैं, सर्वाणि च=और सभी, तपांसि=तप,उपासना को, यत् वदन्ति=जिसकी प्राप्ति केलिए कहते हैं, यत् प्राप्त्यर्थानि=जो प्राप्ति का प्रयोजन है वदन्ति=कहते हैं) इत्यर्थः। यद् इच्छन्तः=जिसकी चाहना करते हुए ब्रह्मचर्यं=ब्रह्मचर्यको, गुरुकुलवासलक्षणम्=गुरुकुलवास लक्षणरूप ब्रह्मचर्य का पालन, अन्यद् वा=अथवा, ब्रह्मप्राप्त्यर्थं=ब्रह्मकी प्राप्ति केलिए ब्रह्मचर्यं=ब्रह्मचर्य का पालन) चरन्ति=करते हैं, यत् ज्ञातुम् इच्छसि=तुम जो जानना चाहते हो, तत् पदं=उस ब्रह्मपदको, ते तुभ्यं=तुम्हारे लिए, सङ्ग्रहेण=सङ्ग्रहरूप से, संक्षेपतः=संक्षेप से, ब्रवीमि=कहता हूं,-ॐ इति एतत्=यह ॐ पद है । यदेतत्=जो यह, त्वया=तुम्हारे द्वारा, यत् बुभुत्सितं=जिसकी इच्छा कीगई, तदेतत्पदं=वह यह पद, ॐ शब्दवाच्यम्=ॐकार पदवाच्य है, ॐ शब्दप्रतीकं च=और ॐकार प्रतीकरूप है, इति । एतद्ध्येवाक्षरं ब्रह्म एतद्ध्येवाक्षरं परम् । एतद्ध्येवाक्षरं ज्ञात्वा यो यदिच्छति तस्य तत् ॥१'२'१६॥ एतदेव हि अक्षरं ब्रह्म, एतदेव हि अक्षरं परं, एतदेव हि अक्षरं ज्ञात्वा यः यद् इच्छति तत् तस्य (भवति)। एतदेव हि अक्षरम् अपरं ब्रह्म, एतदेव हि च अक्षरं परं ब्रह्म । तयोः हि प्रतीकम् एतद् अक्षरम् (इति)। एतदेव हि अक्षरं ब्रह्म इति ज्ञात्वा उपास्य परम् अपरं वा यः यत् इच्छति तत् तस्य भवति । परं चेत् ज्ञातव्यम् अपरं चेत् प्राप्तव्यम् इति । एतदेव हि अक्षरम्=यही अक्षर ॐकार, अपरं ब्रह्म=सगुण साकार ब्रह्म है, एतदेव हि च=और यही, अक्षरं=अक्षर ॐकार, परं ब्रह्म=निर्गुण निराकार ब्रह्म है । तयोः हि=उन दोनों ही सगुण और निर्गुण ब्रह्मका, प्रतीकम्=प्रतीक, एतद् अक्षरम्=यह अक्षर ॐकार है इति)। एतदेव हि अक्षरं=और इसी अक्षर ॐकार को, ब्रह्म=ब्रह्मको, इति,ज्ञात्वा=जानकर, उपास्य=उपासनाकर, परम्=निर्गुण, अपरं=सगुण, वा=अथवा, यः=जो, यत्=जिस ब्रह्मको, इच्छसि=चाहता है, तत्=वह ब्रह्म, तस्य=उसका, भवति=होता है,उसे प्राप्त करता है । परं चेत्=यदि परं ब्रह्म है तो, ज्ञातव्यम्=ज्ञातव्य है, अपरं चेत्=और यदि अपरं ब्रह्म है तो, प्राप्तव्यम्=प्राप्तव्य है, इति । एतदालम्बनं ज्ञात्वा ब्रह्मलोके महीयते ॥१'२'१७॥ एतदालम्बनं श्रेष्ठम् एतदालम्बनं परम् एतदालम्बनं ज्ञात्वा ब्रह्मलोके महीयते । एतदालम्बनं ब्रह्मप्राप्त्यालम्बनानाम् एतत् श्रेष्ठं प्रशस्यतमम् । एतदालम्बनं परापरब्रह्मविषयत्वात् परमपरं च । एतदालम्बनं ज्ञात्वा ब्रह्मलोके परस्मिन् ब्रह्मणि महीयते अपरस्मिंश्च ब्रह्मभूतः ब्रह्मवदुपास्यः भवति इत्यर्थः। (नचिकेतसा) अन्यत्र धर्मादित्यादिना पृष्टस्य अशेषविशेषरहितस्य आत्मनः मन्दमध्यमप्रतिपत्तॄन्प्रति अपरस्य च ब्रह्मणः प्रतीकत्वेन आलम्बनत्वेन च ओंकारः निर्दिष्टः। अथ इदानीं तस्य ओंकारालम्बनस्य आत्मनः साक्षात्स्वरूपनिर्दिधारयिषया इदम् उच्यते- न जायते म्रियते वा विपश्चिन्नायं कुतश्चिन्न बभूव कश्चित् । अजो नित्यः शास्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥१'२'१८॥ विपश्चित् न जायते म्रियते वा, अयं न कुतश्चित् बभूव,न (अस्मात्) कश्चित् (बभूव)। अजः नित्यः शाश्वतः पुराणः अयं हन्यमाने शरीरे न हन्यते । न जायते न उत्पद्यते,म्रियते वा न म्रियते च, उत्पत्तिमतः अनित्यस्य वस्तुनः अनेकविक्रियाः तासाम् आद्यन्ते जन्मविनाशलक्षणे विक्रिये इह आत्मनि सर्वविक्रियाप्रतिषेधार्थं न जायते म्रियते वा इति प्रथमं प्रतिषिध्येते । विपश्चिन् मेधावी,अविपरिलुप्तचैतन्यस्वभावत्वात् । किञ्च अयम् आत्मा न कुतश्चित् कारणान्तरात् बभूव । स्वस्मात् च आत्मनः अर्थान्तरभूतः न च कश्चित् बभूव । अतः अयम् आत्मा अजः नित्यः शाश्वतः अपक्षयविवर्जितः। यः हि अशाश्वतः सः अपक्षीयते । अयं तु शाश्वतः अतः एव पुराणः पुरा अपि नव एव इति । यः हि अवयवोपचयद्वारेणाभिनिर्वर्त्यते सः इदानीं नवः यथा कुम्भादिः, तद्विपरीतस्तु आत्मा पुराणः वृद्धिविवर्जितः इत्यर्थः। यतः एवम् अतः शस्त्रादिभिः हन्यमाने शरीरे न हन्यते न हिंस्यते । तत्स्थः अपि आकाशवदेव (निर्लिप्तः इत्यर्थः)। हन्ता चेन्मन्यते हन्तु˘ हतश्चेन्मन्यते हतम् । उभौ तौ न विजानीतो नाय˘ हन्ति न हन्यते ॥१'२'१९॥ हन्ता हन्तुं मन्यते चेत्, हतः(च) हतं मन्यते चेत् तौ उभौ न विजानीतः अयं न हन्ति न हन्यते । यदि हन्ता हन्तुम् एनं हनिष्यामि इति मन्यते चिन्तयति चेत्, अन्यः अपि यः हतः सः अपि आत्मानं हतम् अहं हतः इति मन्यते चेत् तौ उभौ अपि स्वात्मानं न विजानीतः यतः आत्मनः अविक्रियत्वात् अयं न हन्ति, तथा आकाशवद् अविक्रियत्वादेव न हन्यते । अतः धर्माधर्मादिलक्षणः संसारः अनात्मज्ञविषयः एव, न ब्रह्मज्ञस्य श्रुतिप्रामाण्यात् न्यायात् च धर्माधर्माद्यनुपपत्तेः। कथं पुनः आत्मानं जानाति इति उच्यते- अणोरणीयान्महतो महीयानात्माऽस्य जन्तोर्निहितो गुहायाम् । अणोः अणीयान् महतः महीयान् आत्मा अस्य जन्तोः गुहायां निहितः। अक्रतुः धातुप्रसादात् तम् आत्मनः महिमानं पश्यति वीतशोकः (भवति)। अणोः सूक्ष्मात् अणीयान् श्यामाकादेः अणुतरः, महतः मह्त्परिमाणात् महीयान् पृथिव्यादेः महत्तरः। लोके वस्तु अणुः महद् वा यदस्ति तत् तेन एव नित्येन आत्मना आत्मवत् सम्भवति । आत्मना विनिर्मुक्तं तत् असत् संपद्यते । तस्मात् सर्वनामरूपवस्तुपाधिकत्वात् असौ एव आत्मा अणोः अणीयान् महतो महीयान् । सः च आत्मा अस्य जन्तोः ब्रह्मादिस्तम्बपर्यंतस्य प्राणिजातस्य गुहायां हृदये निहितः आत्मभूतः स्थितः इत्यर्थः। तं दर्शनश्रवणमननविज्ञानलिङ्गम् आत्मानं अक्रतुः अकामः दृष्टादृष्टबाह्यविषयोपरतबुद्धिः इत्यर्थः। यदा च एवं तदा शरीस्य धारणात् मन आदीनि करणानि धातवः प्रसीदन्ति इति येषां धातूनां प्रसादात् आत्मनः कर्मनिमित्तवृद्धिक्षयरहितं महिमानं पश्यति अहम् अस्मीति साक्षात् विजानाति ततः वीतशोकः भवति । अन्यथा अयम् आत्मा कामिभिः प्राकृतपुरुषैः दुर्विज्ञेयः, यस्मात् आसीनो दूरं व्रजति शयानो याति सर्वतः । कस्तं मदामदं देवं मदन्यो ज्ञातुमर्हति ॥१'२'२१॥ आसीनः दूरं व्रजति, शयानः सर्वतः याति । तं मदामदं देवं मदन्यः कः ज्ञातुमर्हति । आसीनः अवस्थितः अचलः एव सन् दूरं व्रजति, शयानः सर्वतः याति एवम् असौ आत्मा देवः मदामदः समदः अमदश्च सहर्षः अहर्षश्च विरुद्धधर्मवान् अतः ज्ञातुम् अशक्यत्वात् तं मदामदं देवं मदन्यः कः ज्ञातुम् अर्हति अस्मदादेः एव कस्यचिद् सूक्ष्मबुद्धेः पण्डितस्य विज्ञेयः। अयम् आत्मा स्थितिगतिनित्यानित्यादिविरुद्धानेकधर्मोपाधिकत्वात् विरुद्धधर्मवत्वात् विश्वरूपः इव चिन्तामणिवत् अवभासते । अतः दुर्विज्ञेयत्वं दर्शयति कः तं मदन्यः ज्ञातुम् अर्हति? इति । करणानाम् उपशमः शयनं,करणजनितस्य एकदेशविज्ञानस्य उपशमः शयानस्य भवति । यदा च एवं (शयानः भवति तदा) केवलसामान्यविज्ञानत्वात् सर्वतः याति इव, यदा विशेषविज्ञानस्थः (तदा) स्वेन रूपेण स्थितः सन् इव मन-आदिगतिषु तदुपाधिकत्वात् दूरं व्रजति इव च सः इह एव वर्तते । तद्विज्ञानात् च शोकात्ययः इत्यपि दर्शयति- महान्तं विभुमात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ॥१'२'२२॥ धीरः शरीरेषु अशरीरम् अनवस्थेषु अवस्थितं महान्तं विभुम् आत्मानं मत्वा न शोचति । अशरीरं स्वेन रूपेण आत्मा आकाशकल्पः तम् अशरीरं, शरीरेषु देवपितृमनुष्यादिशरीरेषु, अनवस्थेषु अवस्थितिरहितेषु अनित्येषु अवस्थितं नित्यम् अविकृतम् इत्येतत् । महान्तं महत्वस्य आपेक्षिकत्वशङ्कायाम् आह-विभुं व्यापिनम् आत्मानम् । आत्मग्रहणं स्वतः अनन्यत्वप्रदर्शनार्थम् । आत्मशब्दः प्रत्यगात्मविषयः एव मुख्यः तम् ईदृशम् आत्मानं मत्वा अयम् अहम् इति धीरः धीमान् न शोचति । नहि एवंविधस्य आत्मविदः शोकोपपत्तिः । यद्यपि अयम् आत्मा दुर्विज्ञेयः तथापि उपायेन सुविज्ञेयः एव इत्याह- नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेन । यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनू˘ स्वाम् ॥१'२'२३॥ अयम् आत्मा प्रवचनेन न लभ्यः, न मेधया, न बहुना श्रुतेन (लभ्यः)। एषः यम् एव वृणुते तेन लभ्यः, एष आत्मा तस्य स्वां तनूं विवृणुते । अयम् आत्मा केवलेन प्रवचनेन अनेकवेदस्वीकरणेन न लभ्यः ज्ञेयः, केवलया मेधया ग्रन्थार्थधारणशक्त्या अपि न (लभ्यः केवलेन बहुना श्रुतेन अपि न (लभ्यः)। केन तर्हि लभ्यः इति उच्यते । एषः साधकः यं स्वात्मानम् एव वृणुते प्रार्थयते तेन एव वरित्रा आत्मना आत्मा स्वयं लभ्यः ज्ञायते इत्येतत् । एवम् आत्मानम् एव निष्कामस्य प्रार्थयतः आत्मना एव आत्मा लभ्यः इत्यर्थः। कथं लभ्यः इत्युच्यते । तस्य आत्मकामस्य एषः आत्मा स्वां स्वकीयां स्वयाथात्म्यं पारमार्थिकीं तनूं विवृणुते प्रकाशयति इत्यर्थः। दुश्चरितात् न अविरतः, न अशान्तः, न असमाहितः, अशान्तमानसः वाऽपि प्रज्ञानेन एनं न आप्नुयात् । दुश्चरितात् प्रतिषिद्धात् श्रुति-स्मृति-अविहितात् पापकर्मणः न अविरतः अनुपरतः, नापि इन्द्रियलौल्यात् अशान्तः अनुपरतः,नापि असमाहितः अनेकाग्रमना विक्षिप्तचित्तः, समाहितचित्तः अपि सन् समाधानफलार्थित्वात् नापि अशान्तमानसः व्यापृतचित्तः, प्रज्ञानेन ब्रह्मविज्ञानेन एनं प्रकृतम् आत्मानं न आप्नुयात् । यस्तु दुश्चरितात् इन्द्रियलौल्यात् च विरतः समाहितचित्तः समाधानफलादपि उपशान्तमानसश्च आचार्यवान् (सः) प्रज्ञानेन यथोक्तम् आत्मानं प्राप्नोति इत्यर्थः। यस्य ब्रह्म च क्षत्त्रं च उभे भवत ओदनः। मृत्युर्यस्योपसेचनं क इत्था वेद यत्र सः॥१'२'२५॥ ब्रह्म च क्षत्त्रं च उभे यस्य ओदनः भवतः, मृत्युः यस्य उपसेचनं यत्र सः (वर्तते) क इत्था वेद । यस्य आत्मनः ब्रह्म च क्षत्त्रं च ब्रह्मक्षत्त्रे सर्वधर्मविधारके अपि सर्वत्राणभूते उभे ओदनः अशनं भवतः स्याताम्, सर्वहरः अपि मृत्युः यस्य ओदनस्य उपसेचनम् इव अशनत्वे अपि अपर्याप्तः यथोक्तसाधनरहितः सन् कः प्राकृतबुद्धिः तं इत्था इत्थम् एवं यथोक्तसाधनवान् इत्यर्थः यत्र सः आत्मा इति वेद विजानाति । इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यश्रीमदाचार्यश्रीशङ्करभगवतः कृतौ काठकोपनिषद्भाष्ये प्रथमाध्याये द्वितीयावल्लीभाष्यं समाप्तम् ॥ इत्येवं अविद्यां विनिंद्य श्रेयसः विद्यायाः ग्रहणाय प्रशंसन् यमः नचिकेतसः अभीष्टायाः एतस्याः श्रवनादिसाधनानां दुर्लभतां दर्शयति । कुशलानुशिष्टः अनन्यप्रोक्ते गतिरत्र नास्ति इत्यादिभिः श्रोत्रियब्रह्मनिष्ठाचार्यदुर्लभतां दर्शयति ।आचार्यं विना आचार्यनिर्दिष्टसाधनैः विना स्वयमेव एतत् सध्यं नास्ति “अतर्क्यमणुप्रमाणात्..नैषा तर्केण मतिरापनेया, न ह्यध्रुवैः प्राप्यते हि ध्रुवं तत्, इत्येवम् आत्मज्ञानस्य दुर्लभतां प्रदर्श्य स्वशिष्यं नचिकेतसं “कामस्याप्तिं जगतः प्रतिष्ठां..नचिकेतोत्यस्राक्षीः” इति प्रशंस्य आत्मज्ञानस्य फलं निरूप्यति । “अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्माद् यत्तत्पश्यसि तद्वद ।” इति नचिकेतसि पृष्टे सति आचार्याः यमदेवाः ॐकारालम्बनरूपं सगुणनिर्गुणयोः श्रेष्ठं साधनम् उपदिश्य “न जायते म्रियते वा विपश्चित् हन्ता चेन्मन्यते हन्तुम्..इत्येताभ्याम् आत्मस्वरूपस्य निरूपणं कृत्वा धातुप्रसादात् आत्मनः महिमानम् अभिजानाति अन्यथा प्राकृतपुरुषैः कामिभिः तु अयमात्मा सर्वथा दुर्विज्ञेयः एव इति आत्मकृपां विना न सम्भवति । नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यः इत्यनेन मन्त्रेण आचार्याः स्पष्टं सूचयन्ति यत् सद्भाग्येन वेदान्तशास्त्रश्रवणाय वातावरणं श्रोत्रियब्रह्मनिष्ठाः आचार्याः अन्यविधसौलभ्यमपि सर्वं प्राप्तं चेदपि यदि आत्मश्रद्धा, आत्मकृपा नास्ति तर्हि एषः आत्मा दुर्लभः एव “यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः, तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम्” इति उक्त्वा अन्ते आत्मज्ञानस्य यः अधिकाकारी कीदृशः इति निर्दिश्य यमदेवः “अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्माद्..” इत्यस्य समाधानं ब्रह्मणः सर्वोपरितां एतस्याः वल्ल्याः अन्तिमेन मन्त्रेण उपदिशति । इति । ऋतं पिबन्तौ इत्यस्याः वल्ल्याः सम्बन्धः (इत्थम्)- नानाविरुद्धफले विद्याविद्ये इति उपन्यस्ते । न तु ते यथावत् सफले निर्णीते । तन्निर्णयार्था रथरूपककल्पना तथा च प्रतिपत्तिसौकर्यम् । एवं च प्राप्तृप्राप्यगन्तृगन्तव्यविवेकार्थं द्वौ आत्मानौ उपन्यस्येते । ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके गुहां प्रविष्टौ परमे परार्धे । र्ध्ये) छायातपौ ब्रह्मविदो वदन्ति पञ्चाग्नयो ये च त्रिणाचिकेताः॥१'३'१॥ सुकृतस्य ऋतं पिबन्तौ लोके परमे परार्धे गुहां प्रविष्टौ छायातपौ (इव तौ इति) ब्रह्मविदः वदन्ति, ये त्रिणाचिकेताः पञ्चाग्नयः च (ते अपि वदन्ति)। ऋतं सत्यम् अवश्यंभावित्वात्कर्मफलं पिबन्तौ, तत्र एकः कर्मफलं पिबति भुङ्क्ते न इतरः तथापि छत्रिन्यायेन पातृसम्बन्धात् पिबन्तौ इति उच्यते । सुकृतस्य स्वयंकृतस्य कर्मणः ऋतम् इति पूर्वेण सम्बन्धः। लोके अस्मिन् शरीरे, गुहां गुहायां बुद्धौ प्रविष्टौ । परमे बाह्यपुरुषाकाशसंस्थानापेक्षया परमम् । परस्य ब्रह्मणः अर्धं स्थानं परार्धम् । तस्मिन् हि परं ब्रह्म उपलभ्यते अतः तस्मिन् परमे परार्धे हार्दाकाशे प्रविष्टौ इत्यर्थः। तौ च संसारित्व-असंसारित्वेन छायातपौ इव विलक्षणौ (इति) ब्रह्मविदः वदन्ति कथयन्ति । न केवलम् अकर्मिणः एव, ये त्रिणाचिकेताः त्रिःकृत्वः नाचिकेतः अग्निः चितः यैः ते त्रिणाचिकेताः, पञ्चाग्नयः गृहस्थाः च वदन्ति । १. हृद्पुण्डरीकम् शरीरे वक्षे दक्षिणभागे, हृदयं वामे भवति । (उपासनार्थम्) २. बुद्धिः बुद्धिगुहा इति शास्त्रेषु बुद्धिनिमित्तमपि उच्यते । ज्ञानप्राप्त्यर्थम्) सर्वपदार्थानाम् अवभासनं बुद्धिवृत्तिद्वारा भवति । यथा घटज्ञानम्- वृत्यारूढचैतन्येन घटावच्छिन्नस्य चैतन्यस्य ऐक्यसम्पादनेन घटः प्रकाशितः भवति । ३. पञ्चकोशाः -इत्यपि शास्त्रेषु उक्तं गुहानिमित्तम् । साधनानिमित्तम्) १. प्रतिबिम्बवादः यथा एकस्य सूर्यस्य अनेकानि प्रतिबिम्बानि ह्रदेषु सरोवरेषु घटेषु इतिवत् । प्रश्नः सूर्यस्तु एकत्र स्थितः भवति न तथा ब्रह्म एकत्रस्थितमिति तत्तु सर्वव्याप्तं खलु अतः सूर्यवत् प्रतिबिम्बनं कथं सम्भवति तदा उच्च्यते- २. अवच्छेदवादः यथा घटाकाशः महाकाशः इति । घटावच्छिन्नः आकाशः,मठावच्छिन्नः आकाशः महाकाशश्च । प्रश्नः एकस्मिन् घटे ज्ञाने सञ्जाते सति सर्वत्र सर्वघटेषु ज्ञानं भवेत् खलु ? उत्तरम् न तथा यथा एकस्मिन् घटे अगरुवर्तिका प्रज्ज्वालिता चेत् सर्वेषु घटेषु तस्य सुगन्धः प्रसृतः न भवति खलु! तद्वत् । अतः एषा शङ्का वृथा एव इति । उपाध्यनुगुणमेव उच्चावच्चं तेषु इति । ३. आभासवादः सर्वमपि आभासमात्रम् । यथा एकस्मिन् वस्त्रे चित्रिताः विविधाः आकृतयः। चित्रिते मनुष्ये चित्रिता: याः विविधाः वेशभूषाः तानि वस्त्राणि कुतः आनीतानि तत् वस्त्रं मूलभूतवस्त्रात् अभिन्नमेव खलु! तूलिकया वर्णेन च चित्रितं तत् सर्वमपि भिन्नवस्त्रत्वेन आभासमात्रमेव इति तद्वत् । १. छाया जीवः। सगुणम् । आतपः चैतन्यम् । निर्गुणम् । २. छाया ईश्वरः । सगुणम् । आतपः चैतन्यम् । निर्गुणम् । बुभुक्षुः अपरब्रह्मोपासना कर्मलोकं स्वर्गादिकं फलं प्राप्तुम् । यः सेतुरीजानानामक्षरं ब्रह्म यत् परम् । अभयं तितीर्षतां पारं नाचिकेत˘ शकेमहि ॥१'३'२॥ यः ईजानानां सेतुः (तं) नाचिकेतं (शकेमहि) यत् अभयं पारं तितीर्षतां परं (तत्) अक्षरं ब्रह्म (ज्ञातुं) शकेमहि । ईजानानां यजमानानां कर्मिणां दुःखसन्तरणार्थत्वात् यः नाचिकेतः अग्निः सेतुः सेतुः इव तं वयं ज्ञातुं चेतुं शकेमहि शक्नुवन्तः। किञ्च, यत् च अभयं भयशून्यं संसारस्य पारं तितीर्षतां तर्तुम् इच्छतां ब्रह्मविदां यत् परमाश्रयम् अक्षरम् आत्माख्यं ब्रह्म तत् च ज्ञातुं शकेमहि शक्नुवन्तः। कर्मब्रह्मविदाश्रये परापरे ब्रह्मणी वेदितव्ये इति वाक्यार्थः। एतयोः एव हि उपन्यासः “ऋतं पिबन्तौ” इति कृतः। (कर्मविदाश्रयम् अपरं ब्रह्म, ब्रह्मविदाश्रयं परं ब्रह्म वेदितव्ये इति वाक्यार्थः)। बुभुक्षोः अपरब्रह्मोपासना कर्मलोकं स्वर्गादिकं फलं प्राप्तुम् । तत्र यः उपाधिकृतः संसारी मोक्षगमनाय संसारगमनाय च विद्याविद्ययोः अधिकृतः तस्य तदुभयगमने साधनः रथः कल्प्यते । तत्र तं - आत्मान˘ रथिनं विद्धि शरीर˘ रथमेव तु । बुद्धिं तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च ॥१'३'३॥ आत्मानं रथिनं विद्धि, शरीरम् तु रथम् एव विद्धि, बुद्धिं तु सारथिं विद्धि, मनः च प्रग्रहम् एव विद्धि । आत्मानम् ऋतपं संसारिणं रथिनं रथस्वामिनं विद्धि जानीहि, शरीरं तु रथबद्धहयस्थानीयैः इन्द्रियैः शरीस्य आकृष्यमाणत्वात् रथमेव विद्धि, बुद्धिं तु अध्यवसायलक्षणां शरीरस्य बुद्धिनेतृप्रधानत्वात् सारथिं विद्धि । सारथिनेतृप्रधानः इव रथः। सर्वं हि देहगतं कार्यं प्रायेण बुद्धिकर्तव्यम् एव । मनः सङ्कल्पविकल्पादिलक्षणं प्रग्रहं रशनां विद्धि । रशनया अश्वाः इव मनसा हि प्रगृहीतानि श्रोत्रादीनि करणानि प्रवर्तन्ते । इन्द्रियाणि हयानाहुर्विषया˘ स्तेषु गोचरान् । मनीषिणः इन्द्रियाणि हयान् आहुः तेषु विषयान् गोचरान् (आहुः) आत्मेन्द्रियमनोयुक्तम् (आत्मानं) भोक्ता (च) इति आहुः। रथकल्पनाकुशलाः (मनीषिणः) शरीररथाकर्षणसामान्यात् इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि हयान् आहुः, तेषु हयत्वेन परिकल्पितेषु इन्द्रियेषु रूपादीन् विषयान् गोचरान् मार्गान् विद्धि । आत्मेन्द्रियमनोयुक्तं शरीरेन्द्रियमनोभिः सहितं संयुक्तम् आत्मानं भोक्ता इति संसारी इति मनीषिणः विवेकिनः आहुः। न हि केवलस्य आत्मनः भोक्तृत्वम् अस्ति, बुद्ध्याद्युपाधिकृतम् एव तस्य भोक्तृत्वम् (इति) । तथा च श्रुत्यन्तरम्-“ध्यायतीव लेलायतीव” (बृ.४-३-७) इत्यादि केवलस्य अभोक्तृत्वम् एव दर्शयति । एवं च सति वक्ष्यमाणरथकल्पनया वैष्णवस्य पदस्य आत्मतया पतिपत्तिः उपपद्यते न अन्यथा स्वभावानतिक्रमात् । यः तु (रथचर्यायाम्) अविज्ञानवान् सदा अयुक्तेन मनसा भवति तस्य इन्द्रियाणि सारथेः दुष्टाश्वाः इव अवश्यानि (भवन्ति)। यस्तु बुद्ध्याख्यः सारथिः रथचर्यायाम् अविज्ञानवान् अनिपुणः अविवेकी यथा इतरः (सारथिः रथचर्यायां) प्रवृत्तौ च निवृत्तौ च भवति । अयुक्तेन अप्रगृहीतेन असमाहितेन प्रग्रहस्थानीयेन मनसा सदा युक्तः भवति तस्य अकुशलस्य बुद्धिसारथेः अश्वस्थानीयानि इन्द्रियाणि अवश्यानि अशक्यानि अनिवारणीयानि इतरसारथेः दुष्टाश्वाः अदन्ताश्वाः इव भवन्ति । यस्तु विज्ञानवान्भवति युक्तेन मनसा सदा । तस्येन्द्रियाणि वश्यानि सदश्वा इव सारथेः॥१'३'६॥ यः तु (रथचर्यायाम्) विज्ञानवान् सदा युक्तेन मनसा (युक्तः) भवति तस्य इन्द्रियाणि सारथेः सदश्वाः इव वश्यानि भवन्ति । यः तु पुनः पूर्वोक्तविपरीतः सारथिः विज्ञानवान् निपुणः विवेकवान् सदा युक्तेन मनसा प्रगृहीतमनाः समाहितचित्तः भवति तस्य अश्वस्थानीयानि इन्द्रियाणि प्रवर्तयितुं निवर्तयितुं वा शक्यानि वश्यानि इतरसारथेः दान्ताः सदश्वाः इव (भवन्ति)। [ दीक्षा दीयते इति दी, क्षीयते (क्षपणम्)इति क्षा । दीयते ज्ञानसद्भावः क्षीयते पशुभावना । नृदेहमाद्यं सुलभं सुदुर्लभं गुरुकर्णधारम् ॥ न विषं विषमित्याहुः विषयो विषमुच्यते । सकृद् विषं हन्ति विषयं तु पुनः पुनः॥ ] तत्र पूर्वोक्तस्य अविज्ञानवतः बुद्धिसारथेः इदं फलम् आह- न स तत्पदमाप्नोति स˘ सारं चाधिगच्छति ॥१'३'७॥ यस्तु अविज्ञानवान् अमनस्कः सदा अशुचिः भवति सः तत् पदं न आप्नोति संसारं च अधिगच्छति । यस्तु अविज्ञानवान् अमनस्कः अप्रगृहीतमनस्कः(सारथिः) सः ततः एव सदैव अशुचिः भवति, तेन सारथिना सः रथी तत् पूर्वोक्तं अक्षरं यत् परं पदं(तत्) न प्राप्नोति । न केवलं कैवल्यं नाप्नोति (अपितु) जन्ममरणलक्षणं संसारं च अधिगच्छति । यस्तु विज्ञानवान्भवति समनस्कः सदा शुचिः। स तु तत्पदमाप्नोति यस्माद्भूयो न जायते ॥१'३'८॥ यस्तु विज्ञानवान् समनस्कः सदा शुचिः भवति स तु तत्पदम् आप्नोति यस्माद् भूयः न जायते । [असेवयाऽयं प्रकृतेर्गुणानां ज्ञानेन वैराग्यविजृम्भितेन । योगेन मय्यर्पितया च भक्त्या मां प्रत्यगात्मानमिहावरुन्धे ॥ “अहन्यहनि वेदान्तश्रवणात् भक्तिसंयुतात् अविद्या विलयं याति परं ब्रह्म प्रकाशते ।” सङ्गं त्यजेत् मिथुनव्रतिनां मुमुक्षुः सर्वात्मना न विसृजेत् बहिरेन्द्रियाणि । एकश्चरेत् रहसि चित्तमनन्त ईशे युञ्जीत तत् व्रतिषु साधुषु चेत् प्रसङ्गः॥ यः तु द्वितीयः विज्ञानवान् विज्ञानवत्सारथ्युपेतः रथी विद्वान् इत्येतत्, उक्तमनाः समनस्कः सः ततः एव सदा शुचिः सः तु तत्पदम् आप्नोति यस्मात् आप्तात् पदात् प्रच्युतः सन् भूयः पुनः संसारे न जायते । सोऽध्वनः पारमाप्नोति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥१'३'९॥ यः नरः तु विज्ञानसारथिः मनः प्रग्रहवान् सः अध्वनः पारं विष्णोः तत् परमं पदम् आप्नोति । यस्तु पूर्वोक्तः विज्ञानसरथिः यः विवेकबुद्धिसारथिः मनः प्रग्रहवान् प्रगृहीतमनाः समाहितचित्तः सन् शुचिः नरः विद्वान् सः अध्वनः संसारगतेः पारं परमेवाधिगन्तव्यम् इत्येतत् आप्नोति संसारबन्धनैः मुच्यते । तद्विष्णोः व्यापनशीलस्य ब्रह्मणः परमात्मनः वासुदेवाख्यस्य परमं प्रकृष्टं पदं स्थानं सतत्वम् इति यत् तत् असौ विद्वान् आप्नोति । नरः= कुर्वन्नेवेह कर्माणि जिजीविषेच्छतं समाः। एवं त्वयि नान्यथेतोऽस्ति न कर्म लिप्यते नरे ॥२॥ ईशावास्यम् ॥ * प्राप्येमां कर्मभूमिं न चरति मनुजो यस्तपो मन्दभाग्यः॥ * अनध्वगः=गच्छति इति गः,अध्वं गच्छतीति अध्वगः, अन अध्वगः अनध्वगः। अधुना यत् पदं गन्तव्यं तस्य स्थूलानि इन्द्रियाणि आरभ्य सूक्ष्मतारतम्यक्रमेण प्रत्यगात्मतया अधिगमः कर्तव्यः इत्येवमर्थम् इदम् आरभ्यते- इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था अर्थेभ्यश्च परं मनः। इन्द्रियेभ्यः परा हि अर्थाः अर्थेभ्यश्च परं मनः मनसस्तु परा बुद्धिः बुद्धेः आत्मा महान् परः। इन्द्रियाणि तावत् स्थूलानि, यैः अर्थैः (शब्दस्पर्शादिविषयैः) आत्मप्रकाशनाय तानि (इन्द्रियाणि) आरब्धानि, ते हि अर्थाः स्वकार्येभ्यः तेभ्यः इन्द्रियेभ्यः पराः सूक्ष्माः महान्तश्च प्रत्यगात्मभूताश्च (सन्ति)। तेभ्यः अर्थेभ्यः चापि परं सूक्ष्मतरं महत्प्रत्यगात्मभूतं च मनः (अस्ति)। मनः शब्दवाच्यं संकल्पविकल्पाद्यारम्भकत्वात् मनसः आरम्भकं भूतसूक्ष्मम् (अस्ति)। मनसः अपि परा सूक्ष्मतरा महत्तरा प्रत्यगात्मभूता च बुद्धिः (अस्ति),बुद्धिशब्दवाच्यम् अध्यवसायाद्यारम्भकं भूतसूक्ष्मम् (अस्ति)। बुद्धेः आत्मा सर्वप्राणिबुद्धीनां प्रत्यगात्मभूतत्वात् आत्मा महान् सर्वमहत्त्वात् अव्यक्तात् यत् प्रथमं जातं हैरण्यगर्भं तत्त्वं बोधबोधात्मकं महानात्मा बुद्धेः परः इति उच्यते । पुरुषान्नपरं किञ्चित्सा काष्ठा सा परा गतिः॥१'३'११॥ महतः परम् अव्यक्तम्, अव्यक्तात् परः पुरुषः, पुरुषात् परं न किञ्चित् (अस्ति),सा काष्ठा सा परा गतिः (इति)। ननु गतिश्चेत् आगत्या अपि भवितव्यं कथं “यस्मादभूयो न जायते” इति । न एष दोषः। सर्वस्य प्रत्यगात्मत्वात् अवगतिः एव गतिः इति उपचर्यते । प्रत्यगात्मत्वं च इन्द्रियमनोबुद्धिपरत्वेन दर्शितम् । यः हि गन्ता सः अगतम् अप्रत्यग्-रूपम् अनात्मभूतं न विपर्ययेण गच्छति । तथा च श्रुतिः-“अनध्वगा अध्वसु पारयिष्णवः” इत्याद्या । तथा च (अग्रिमा श्रुतिः अपि) सर्वस्य प्रत्यगात्मत्वं दर्शयति । एष सर्वेषु भूतेषु गूढोऽऽत्मा न प्रकाशते । दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्या सूक्ष्मया सूक्ष्मदर्शिभिः॥१'३'१२॥ सर्वेषु भूतेषु गूढः एषः आत्मा न प्रकाशते, सूक्ष्मदर्शिभिः तु अग्र्यया सूक्ष्मया बुद्ध्या दृश्यते । ननु विरुद्धम् इदम् उच्यते ‘मत्वा धीरो न शोचति’ ‘न प्रकाशते इति च’ । न एतद् एवम् । असंस्कृतबुद्धेः अविज्ञेयत्वात् न प्रकाशते इति उक्तम् । दृश्यते तु संस्कृतया अग्र्यया अग्रम् इव अग्र्या तया एकाग्रतया उपेतया इत्येतत् सूक्ष्मया सूक्ष्मवस्तुनिरूपणपरया । कैः? सूक्ष्मदर्शिभिः इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था इत्यादिप्रकारेण सूक्ष्मतापारम्पर्यदर्शनेन परं सूक्ष्मं द्रष्टुं शीलं येषां ते सूक्ष्मदर्शिनः तैः सूक्ष्मदर्शिभिः पण्डितैः इत्येतत् (दृश्यते) । ज्ञानमात्मनि महति नियच्छेत्तद्यच्छेच्छान्त आत्मनि ॥१'३'१३॥ प्राज्ञः वाक् मनसी यच्छेत् तत् ज्ञाने आत्मनि यच्छेत् ज्ञानम् आत्मनि महति नियच्छेत् तत् शान्ते आत्मनि यच्छेत् । प्राज्ञः विवेकी यच्छेत् नियच्छेत् उपसंहरेत्, किम्? वाग् वाचम्, अत्र वाक् सर्वेषाम् इन्द्रियाणाम् उपलक्षणार्था । क्व प्राज्ञः वाचं सर्वाणि इन्द्रियाणि कुत्र उपसंहरेत् मनसी मनसि ईति च्छान्दसं दैर्घ्यम् । तच्च मनः ज्ञाने प्रकाशस्वरूपे बुद्धौ आत्मनि यच्छेत्, बुद्धिः हि तेषां प्रत्यक् आत्मा-मन आदिकरणानि आप्नोति इति आत्मा । ज्ञानं बुद्धिम् आत्मनि महति प्रथमजे नियच्छेत्, आत्मनः प्रथमजवत् स्वच्छस्वभावकम् विज्ञानम् आपादयेत् इत्यर्थः। तं च महान्तम् आत्मानं शान्ते सर्वविशेषप्रत्यस्तमितस्वरूपे अविक्रिये सर्वान्तरे सर्वबुद्धिप्रत्ययसाक्षिणि मुख्ये आत्मनि यच्छेत् । एवं पुरुषे आत्मनि सर्वं प्रविलाप्य यत् मिथ्याज्ञानविजृम्भितं क्रियाकारकफललक्षणं नामरूपकर्मत्रयं स्वात्मयाथात्म्यज्ञानेन एव मरीच्युदकरज्जुसर्पगगनमलानि मरीचिरज्जुगगनस्वरूपदर्शनेन इव प्रशान्तात्मा स्वस्थः कृतकृत्यः भवति यतः अतः तद्दर्शनार्थम्- एवं मरीचिरज्जुगगनस्वरूपदर्शनेन एव मरीच्युदकरज्जुसर्पगगनमलानि इव मिथ्याज्ञानविजृम्भितं यत् क्रियाकारकफललक्षणं नामरूपकर्मत्रयं स्वात्मयाथात्म्यज्ञानेन पुरुषे आत्मनि सर्वं प्रविलाप्य प्रशान्तात्मा स्वस्थः कृतकृत्यः भवति यतः अतः तद्दर्शनार्थम्- उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत । उत्तिष्ठत जाग्रत वरान् प्राप्य निबोधत । क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया, तत् दुर्गं पथः (इति) कवयः वदन्ति । अनाद्यविद्याप्रसुप्ताः हे जन्तवः! उत्तिष्ठत आत्मज्ञानाभिमुखाः भवत जाग्रत घोररूपायाः सर्वानर्थबीजभूतायाः अज्ञाननिद्रायाः क्षयं कुरुत । कथम् वरान् प्रकृष्टान् तद्विदः आचार्यान् प्राप्य उपगम्य तदुपदिष्टं सर्वान्तरम् आत्मानम् अहम् अस्मीति निबोधत अवगच्छत । ज्ञेयस्य अतिसूक्ष्मबुद्धिविषयत्वात् नहि उपेक्षितव्यम् इति श्रुतिः मातृवत् अनुकम्पया आह । किम् इति सूक्ष्मबुद्धिः इति उच्यते क्षुरस्य निशिता तीक्ष्णीकृता धारा अग्रं दुरत्यया दुःखेन अत्ययः यस्याः सा दुरत्यया । यथा सा पद्भ्यां दुर्गमनीया तथा दुर्गं दुःसंपाद्यम् इत्येतत् पथः पन्थानं तत्वज्ञानलक्षणं मार्गं कवयः मेधाविनः वदन्ति, ज्ञेयस्य अतिसूक्ष्मत्वात् तद्विषयस्य ज्ञानमार्गस्य दुःसंपाद्यत्वं वदन्ति इति अभिप्रायः। तत् ज्ञेयस्य अतिसूक्ष्मत्वं कथम् इति उच्यते । शब्दस्पर्शरूपरसगन्धोपचिता सर्वेन्द्रियविषयभूता इयं मेदिनी तावत् स्थूला, तथा शरीरम् (अपि स्थूलम् इति) । तत्र गन्धादीनाम् एकैकगुणापकर्षेण अबादिषु आकाशं यावत् सूक्ष्मत्व-महत्त्व-विशुद्धत्व-नित्यत्वादितारतम्यम् इति दृष्टम् । स्थूलत्वात् एव ते सर्वे शब्दान्ताः गन्धादयः विकाराः यत्र न सन्ति तस्य सूक्ष्मत्वादिनिरतिशयत्वं किमु वक्तव्यम् इति एतत् श्रुतिः दर्शयति अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथाऽरसं नित्यमगन्धवच्च यत् । अनाद्यनन्तं महतः परं ध्रुवं निचाय्य तन्मृत्युमुखात्प्रमुच्यते ॥१'३'१५॥ यत् अशब्दम् अस्पर्शम् अरूपम् अरसम् अगन्धवत् तथा च नित्यम् अव्ययम् अनादिः अनन्तं महतः परं ध्रुवं तत् निचाय्य मृत्युमुखात् प्रमुच्यते । यत् अशब्दम् अस्पर्शम् अरूपम् अरसम् अगन्धवत् तथा नित्यम् अव्ययं च । एतद् व्याख्यातं ब्रह्म अव्ययम् । यत् हि शब्दादिमत् तद् व्येति इदं तु अशब्दादिमत्त्वात् अव्ययं न व्येति न क्षीयते, अत एव च नित्यं यत् हि व्येति तद् अनित्यम् इदं तु न व्येति अतः नित्यम् । इतः च नित्यम् अनादि अविद्यमानः आदिः कारणम् अस्य तद् इदम् अनादि । यत् हि आदिमद् तत् कार्यत्वात् अनित्यं कारणे प्रलीयते यथा पृथिव्यादि । इदं तु सर्वकारणत्वात् अकार्यम् अकार्यत्वात् नित्यं, न तस्य कारणं अस्ति यस्मिन् प्रलीयते । तथा अनन्तम् अविद्यमानः अन्तः कार्यम् अस्य तत् अनन्तम् । यथा कदल्यादेः फलादिकार्योत्पादनेन अपि अनित्यत्वं दृष्टं न च तथा ब्रह्मणः अपि अन्तवत्वम्, अतः अपि नित्यम् । महतः मह्त्तत्वात् बुद्ध्याख्यात् परं विलक्षणं नित्यविज्ञप्तिस्वरूपत्वात् हि सर्वसाक्षि सर्वभूतात्मत्वाद् ब्रह्म । उक्तं हि ‘एषः सर्वेषु भूतेषु..’ इत्यादि । ध्रुवं च कूटस्थं नित्यं, न पृथिव्यादिवद् आपेक्षिकं नित्यत्वम् । एवं भूतं तद् ब्रह्मात्मानं निचाय्य अवगम्य तम् आत्मानं मृत्युमुखात् मृत्युगोचरात् अविद्याकामकर्मलक्षणात् प्रमुच्यते वियुज्यते । उक्त्वा श्रुत्वा च मेधावी ब्रह्मलोके महीयते ॥१'३'१६॥ नाचिकेतं मृत्युप्रोक्तं सनातनं (वल्लीत्रयात्मकम्) उपाख्यानम् उक्त्वा श्रुत्वा च मेधावी ब्रह्मलोके महीयते । नाचिकेतं नचिकेतसा प्राप्तं नाचिकेतं मृत्युना प्रोक्तं मृत्युप्रोक्तम् इदं वल्लीत्रयलक्षणं सनातनं वैदिकत्वात् चिरन्तनम् आख्यानम् उपाख्यानं ब्राह्मणेभ्यः उक्त्वा आचार्येभ्यः श्रुत्वा मेधावी ब्रह्म एव लोकः ब्रह्मलोकः तस्मिन् आत्मभूते (ब्रह्मलोके) महीयते उपास्यः भवति इत्यर्थः। प्रयतः श्राद्धकाले वा तदानन्त्याय कल्पते ॥ कल्पते । तत् आनन्त्याय कल्पते । इति काठकोपनिषदि प्रथमाध्याये तृतीयवल्लीभाष्यं समाप्तम् ॥३॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यगोविन्दभगवत्पूज्यपादशिष्यश्रीमदाचार्यश्रीशङ्करभगवतः कृतौ काठकोपनिषद्भाष्ये प्रथमोध्यायः समाप्तः ॥१॥ एष सर्वेषु भूतेषु गूढोऽऽत्मा न प्रकाशते, दृश्यते त्वग्र्यया बुद्ध्या इति उक्तम् । कः पुनः अग्र्यायाः बुद्धेः प्रतिबन्धः येन तद् अभावात् आत्मा न दृश्यते इति तद्दर्शनकारणप्रदर्शनार्था वल्ली आरभ्यते । हि श्रेयःप्रतिबन्धकारणे विज्ञाते तद् अपनयनाय यत्नः आरब्धुं शक्यते, न अन्यथा इति- पराञ्चि खानि व्यतृणत्स्वयंभूस्तस्मात्पराङ्पश्यति नान्तरात्मन् । स्वयंभूः खानि पराञ्चि व्यतृणत्, तस्मात् परान् पश्यति न अन्तरात्मन् । अमृतत्वम् इच्छन् आवृत्तचक्षुः कश्चित् धीरः प्रत्यगात्मानम् ऐक्षत् । पराक् अञ्चन्ति गच्छन्ति इति पराञ्चि खानि तदुपलक्षितानि श्रोत्रादीनि इन्द्रियाणि खानि इति उच्यन्ते । तानि पराञ्चि एव शब्दादिविषयप्रकाशनाय प्रवर्तन्ते । यस्माद् एवं स्वाभाविकानि तानि व्यतृणत् हिंसितवान् हननं कृतवान् इत्यर्थः। कः असौ स्वयंभूः परमेश्वरः स्वयम् एव सर्वदा स्वतन्त्रः भवति न परतन्त्रः इति । तस्मात् परान् पराग्रूपान् अनात्मभूतान् शब्दादीन् उपलब्धा पश्यति उपलभते, न अन्तरात्मन् न अन्तरात्मानम् इत्यर्थः। एवं लोकस्य स्वभावे सति अपि नद्याः प्रतिश्रोतःप्रवर्तनम् इव कश्चित् धीरः धीमान् विवेकी प्रत्यगात्मानं प्रत्यक् च असौ आत्मा च इति प्रत्यगात्मा । लोके आत्मशब्दः प्रतीचि एव रूढः न अन्यस्मिन् । व्युत्पत्तिपक्षे अपि तत्र एव आत्मशब्दः वर्तते । यच्चाऽऽप्नोति यदादत्ते यच्चात्ति विषयानिह । यच्चास्य संततो भावस्तस्मादात्मेति कीर्त्यते ॥ विष्णुपुराणे) { यत् च आप्नोति=आप् लृ व्यापतौ इति धात्वर्थानुसारेण व्यापकः आत्मशदार्थः। यत् आदत्ते= यत् यस्मात् आदत्ते संहरति स्वात्मनि एव सर्वम् इति जगदुपादानं लभ्यते । यत् च अत्ति विषयान् इह=विषयान् अत्ति इति आत्मा इति व्युत्पत्त्या स्वचैतन्याभासेन उपलब्धृत्वम् आत्मशब्दार्थः। यत् च अस्य संततो भावः तत् आत्मा इति कीर्त्यते= येन कारणेन अस्य आत्मनः संततः निरन्तरः भावः कल्पितस्य अधिष्ठानसत्ताम् अन्तरेण सत्ताभावात् यथा रज्ज्वाम् अध्यस्ते सर्पे रज्ज्वाः सातत्यं तथा कल्पितं सर्वं येन स्वस्वरूपवत् सः आत्मा इत्यर्थः इति आत्मशब्दव्युत्पत्तिस्मरणात् । तं प्रत्यगात्मानं स्वं स्वभावम् ऐक्षत् अपश्यत् पश्यति इत्यर्थः। छन्दसि काल-अनियमात् । कथं पश्यति इति उच्यते । आवृत्तचक्षुः श्रोत्रादिकम् इन्द्रियजातम् अशेषविषयात् आवृत्तं व्यावृत्तं चक्षुः यस्य सः आवृत्तचक्षुः। एवं संस्कृतः सः प्रत्यगात्मानम् पश्यति । एकस्य हि बाह्यविषयालोचनपरत्वं प्रत्यगात्मेक्षणं च न सम्भवति । किमर्थं पुनः धीरः इत्थं महता प्रयासेन स्वभावप्रवृत्तिनिरोधं कृत्वा प्रत्यगात्मानं पश्यति इति उच्यते । अमृतत्वम् अमरणधर्मत्वम् आत्मनः नित्यस्वभावताम् इच्छन् इत्यर्थः। यत् तावत् स्वाभाविकं पराक् एव अनात्मदर्शनं तत् तत्प्रतिकूलत्वात् तत् आत्मदर्शनस्य प्रतिबन्धकारणम् अविद्या, या च अविद्योपदर्शितेषु दृष्टादृष्टेषु पराक्षु भोगेषु एव तृष्णा, ताभ्यां विद्यातृष्णाभ्यां प्रतिबद्धात्मदर्शनाः- पराचः कामाननुयन्ति बालास्तेमृत्योर्यन्ति विततस्य पाशम् । अथ धीरा अमृतत्वं विदित्वा ध्रुवमध्रुवेष्विह न प्रार्थथयन्ते ॥२'१'२॥ १. बालाः पराचः कामान् अनुयन्ति, ते मृत्योः विततस्य पाशं यन्ति । अथ धीराः अमृतत्वं ध्रुवं विदित्वा इह अध्रुवेषु न प्रार्थयन्ते । [मूढाः अज्ञानिनः काम्यान् बाह्यविषयान् अनुसरन्ति विवशाः सन्तः अनुगच्छन्ति, तादृशाः सर्वेऽपि मृत्योः वितते व्याप्ते पाशे बन्धने बद्धाः भवन्ति । परन्तु ये धीराः ते प्रत्यगात्मस्वरूपभूतं अमृतत्वं ध्रुवं नित्यस्वरूपं विदित्वा अध्रुवेषु अनित्येषु आनर्थक्येषु मह्त्वबुद्धयः न भवन्ति । २. बालाः पराचः कामान् अनुयन्ति, ते मृत्योः विततस्य पाशं यन्ति । अथ धीराः अमृतत्वं विदित्वा इह अध्रुवेषु ध्रुवं न प्रार्थयन्ते । [मूढाः अज्ञानिनः बाह्यविषयाणां पृष्ठतः पृष्ठतः गच्छन्ति एतादृशाः ते सर्वेऽपि मृत्योः सर्वतः व्याप्तस्य पाशबद्धाः भवन्ति परन्तु ये धीराः ते अमृतत्वं विदित्वा ज्ञात्वा इह लोके अध्रुवेषु अनित्येषु सर्वेषु पदार्थेषु ध्रुवं नित्यत्वं न प्रार्थयन्ते न पश्यन्ति इत्यर्थः। बालाः अल्पप्रज्ञाः ते पराचः बहिर्गतान् एव कामान् काम्यान् विषयान् अनुयन्ति अनुगच्छन्ति, तेन कारणेन मृत्योः अविद्याकामकर्मसमुदायस्य विततस्य विस्तीर्णस्य सर्वतः व्याप्तस्य पाशं पाश्यन्ते बध्यन्ते येन तं देहेन्द्रियादिसंयोगवियोगलक्षणं पाशं यन्ति गच्छ्न्ति । अनवरतजन्ममरणजरारोगाद्यनेकार्थव्रातं प्रतिपद्यन्ते इत्यर्थः। यतः एवम् अथ तस्मात् धीराः विवेकिनः प्रत्यगात्मस्वरूपावस्थानलक्षणम् अमृतत्वं ध्रुवं विदित्वा- देवाद्यमृतत्वं हि अध्रुवम् इदं तु प्रत्यगात्मस्वरूपावस्थानलक्षणं “न कर्मणा वर्धते नो कनीयान्” (बृ.४.४.२३) इति ध्रुवम् । तद् एवंभूतम् कूटस्थम् अविचाल्यम् अमृतत्वं विदित्वा निर्धार्य इह संसारे अनर्थप्राये अध्रुवेषु अनित्येषु सर्वपदार्थेषु प्रत्यगात्मदर्शनप्रतिकूलत्वात् ब्राह्मणाः न किञ्चिदपि प्रार्थयन्ते । पुत्रवित्तलोकैषणाभ्यः व्युत्तिष्ठन्ति एव इत्यर्थः। यत् विज्ञानात् ब्राह्मणाः न किञ्चित् अन्यद् प्रार्थयन्ते तत् कथम् अधिगमः इति उच्यते- येन रूपं रसं गन्धं शब्दान्स्पर्शा˘श्च मैथुनान् । एतेनैव विजानाति किमत्र परिशिष्यते ॥ एतद्वै तत् ॥२'१'३॥ येन रूपं रसं गन्धं शब्दान् स्पर्शान् मैथुनान् च विजानाति । एतेन एव विजानाति किमत्र परिशिष्यते । एतद्वै तत् । येन विज्ञानस्वभावेन आत्मना सर्वः लोकः रूपं रसं गन्धं शब्दान् स्पर्शान् मैथुनान् मिथुननिमित्तान् सुखप्रत्ययान् च विजानाति विस्पष्टं जानाति । ननु न एवं लोकस्य प्रसिद्धिः, देहादिविलक्षणेन आत्मना अहं विजानामि इति । सर्वः लोकः तु देहादिसङ्घातः अहं विजानामि इति अवगच्छति । न तु एवम् । शब्दादिस्वरूपत्वाविशेषात् विज्ञेयत्वाविशेषात् च देहादिसङ्घातस्य अपि विज्ञातृत्वं न युक्तम् । यदि हि देहादिसङ्घातः रूपाद्यात्मकः सन् रूपादीन् विजानीयात् (तर्हि) बाह्याः रूपादयः अपि अन्योन्यं स्वं स्वं रूपं च विजानीयुः। न च एतद् अस्ति । तस्माद् च देहादिलक्षणान् रूपादीन् एतेन एव देहादिव्यतिरिक्तेन एव विज्ञानस्वभावेन आत्मना लोकः विजानाति । यथा येन लोहः दहति सः अग्निः इति तद्वत् । आत्मनः अविज्ञेयं किमत्र अस्मिन् लोके परिशिष्यते, न किञ्चित् परिशिष्यते । सर्वम् एव तु आत्मना विज्ञेयम् । यस्य आत्मनः अविज्ञेयं न किञ्चित् परिशिष्यते सः आत्मा सर्वज्ञः। एतद्वै तत् । किं तत् यत् नचिकेतसा पृष्टं देवादिभिरपि विचिकित्सितं धर्मादिभ्यः अन्यद् विष्णोः परमं पदं यस्मात्परं नास्ति तद्वा एतद् अधिगतम् इत्यर्थः। अतिसूक्ष्मत्वात् दुर्विज्ञेयम् इति मत्वा एतम् एव अर्थं पुनः पुनः आह- स्वप्नान्तं जागरितान्तं चोभौ येनानुपश्यति । महान्तं विभुमात्मात्मानं मत्वा धीरो न शोचति ॥२'१'४॥ स्वप्नान्तं जागरितान्तं उभौ च येन (आत्मना) अनुपश्यति (तं) महान्तं विभुम् आत्मानं मत्वा धीरः न शोचति । स्वप्नान्तं स्वप्नमध्यं स्वप्नविज्ञेयम् इत्यर्थः। तथा जागरितान्तं जागरितमध्यं जागरितविज्ञेयं च । उभौ स्वप्नजागरितान्तौ लोकः येन आत्मना अनुपश्यति (इति सर्वं पूर्ववत्) तं महान्तं विभुम् आत्मानं मत्वा साक्षात् परमात्मा अहम् अस्मि इति आत्मभावेन अवगम्य धीरः न शोचति । य इमं मध्वदं वेद आत्मानं जीवमन्तिकात् । ईशानं भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते । एतद्वै तत् ॥२'१'५॥ यः इमं मध्वदं जीवम् आत्मानम् अन्तिकात् भूतभव्यस्य ईशानं वेद ततः न विजुगुप्सते । एतद्वै तत् । यः कश्चिद् इमं मध्वदं कर्मफलभुजं जीवं प्राणादिकलापस्य धारयितारम् आत्मानम् अन्तिकात् अन्तिके समीपे भूतभव्यस्य कालत्रयस्य ईशानम् ईशितारं वेद विजानाति ततः तद्विज्ञानात् ऊर्ध्वम् आत्मानं न विजुगुप्सते न गोपायितुम् इच्छति अभयप्राप्तत्वात् । यावत् हि भयमध्यस्थः आत्मानम् अनित्यं मन्यते तावद् आत्मानं गोपायितुम् इच्छति । यदा तु नित्यम् अद्वैतम् आत्मानं विजानाति तदा किं कः कुतः वा गोपायितुम् इच्छेत् । एतद्वै तदिति यः प्रत्यगात्मेश्वरभावेन निर्दिष्टः सः सर्वात्मा इत्येतत् दर्शयति- यः पूर्वं तपसो जातमद्भ्यः पूर्वमजायत् । गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तं यो भूतेभिर्व्यपश्यत् ॥२'१'६॥ यः अद्भ्यः पूर्वम् अजायत तपसः पूर्वं जातं भूतेभिः (सह) गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तं यः व्यपश्यत । सः व्यपश्यत । एतद्वै यः कश्चित् मुमुक्षुः तपसः ज्ञानादिलक्षणाद् ब्रह्मणः इत्येतत् पूर्वं प्रथमं हिरण्यगर्भम् जातम् उत्पन्नम् । किम् अपेक्ष्य पूर्वम् इति आह-अद्भ्यः पूर्वं अप्सहितेभ्यः पञ्चभूतेभ्यः न केवलाभ्यः अद्भ्यः इत्यभिप्रायः। अजायत उत्पन्नः, यः तं प्रथमजं देवादिशरीराणि उत्पाद्य सर्वप्राणिगुहां हृदयाकाशं प्रविश्य तिष्ठन्तं शब्दादीन् उपलभमानं भूतेभिः कार्यकारणलक्षणैः भूतैः सह तिष्ठन्तं यः व्यपश्यत यः पश्यति इत्येतत् । यः एवं पश्यति सः एतदेव पश्यति यत् तत् प्रकृतं ब्रह्म । गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तीं या भूतेभिर्व्यजायत । एतद्वै तत् ॥२'१'७॥ या देवतामयी अदितिः प्राणेन संभवति । या भूतेभिः व्यजायत । गुहां प्रविश्य तिष्ठन्तीं (ताम् एव व्यपश्यत)। एतद्वै तत् । या सर्वदेवतामयी सर्वदेवतात्मिका प्राणेन हिरण्यगर्भरूपेण परस्माद् ब्रह्मणः सम्भवति शब्दादीनाम् अदनात् अदितिः तां ‘पूर्ववत्’ (देवादिशरीराणि उत्पाद्य सर्वप्राणिगुहां हृदयाकाशं प्रविश्य) तिष्ठन्तीं ताम् अदितिम् एव विशिनष्टि-या भूतेभिः भूतैः समन्विता व्यजायत,उत्पन्ना इत्येतत् । अरण्योर्निहितो जातवेदा गर्भ इव सुभृतो गर्भिणीभिः । दिवे दिव ईड्यो जागृवद्भिर्हविष्मद्भिर्मनुष्येभिरग्निः । एतद्वै तत् ॥२'१'८॥ गर्भिणीभिः सुभृतः गर्भ इव अरण्योः निहितः जातवेदा अग्निः जागृवद्भिः हविष्मद्भिः मनुष्येभिः दिवे दिवे ईड्यः । एतद् वै तत् । यः अधियज्ञः उत्तराधरारण्योः निहितः स्थितः जातवेदा अग्निः पुनः सर्वहविषां भोक्ता अध्यात्मं च योगिभिः गर्भ इव (सुभृतः लोके यथा गर्भिणीभिः अन्तर्वत्नीभिः अगर्हितान्नपानभोजादिना गर्भः सुभृतः सुष्ठु सम्यग्भृतः इति इत्थम् एव ऋत्विग्भिः योगिभिश्च सुभृतः इत्येतत् । किञ्च कर्मिभिः योगिभिश्च अध्वरे हृदये च जागृवद्भिः जागरणशीलवद्भिः अप्रमत्तैः इत्येतत् हविष्मद्भिः आज्यादिमद्भिः ध्यानभावनावद्भिश्च मनुष्येभिः मनुष्यैः (एषः) अग्निः दिवे दिवे अहनि अहनि ईड्यः स्तुत्यः वन्द्यश्च । एतद्वै तत्तदेव प्रकृतं ब्रह्म । यतश्चोदेति सूर्योऽस्तं यत्र च गच्छति । तं देवाः सर्वे अर्पितास्तदु नात्येति कश्चन । एतद्वै तत् ॥२'१'९॥ यतश्च सूर्यः उदेति, यत्र च अस्तं गच्छति । तं देवाः सर्वे अर्पिताः, तद् उ कश्चन न अत्येति । एतद्वै तत् । यतश्च् यस्मात् प्राणात् सूर्यः उदेति उत्तिष्ठति यत्र यस्मिन् एव च प्राणे अहन्यहनि अस्तं निम्लोचनं गच्छति तं प्राणम् आत्मानं देवाः अग्न्यादयः अधिदैवं वागादयश्च आध्यात्मं सर्वे रथनाभौ अराः इव विश्वे स्थितिकाले अर्पिताः संप्रवेशिताः। सः अपि ब्रह्म एव । तत् एतत् सर्वात्मकं ब्रह्म । तदु तदात्मकतां तदन्यत्वं कश्चन कश्चिदपि न अत्येति अतीत्य न गच्छति । एतद्वै तत् । यद् ब्रह्मादिस्थावरान्तेषु वर्तमानं तत् तदुपाधिकत्वात् अब्रह्मवत् अवभासमानं (चैतन्यं जीवः सः) संसारी परस्माद् ब्रह्मणः अन्यत् इति कस्यचित् आशङ्का मा भूत् इति इदम् आह- यदेवेह तदमुत्र यदमुत्र तदन्विह । मृत्योः स मृत्युमाप्नोति य इह नानेव पश्यति ॥२'१'१०॥ यद् इह एव तद् अमुत्र, यद् अमुत्र तद् अनु इह । यः इह नाना इव पश्यति सः मृत्योः मृत्युम् आप्नोति । यद् एव इह अविवेकिनां कार्यकरणोपाधिसमन्वितं संसारधर्मवद् अवभासमानं तद् एव स्वात्मस्थम् अमुत्र नित्यविज्ञानघनस्वभावं सर्वसंसारधर्मवर्जितं ब्रह्म, यत् च अमुत्र अमुष्मिन् आत्मनि स्थितं तद् एव इह नामरूपकार्यकरणोपाधिम् अनु विभाव्यमानं न अन्यत् । तत्र एवं सति उपाधिस्वभावभेददृष्टिलक्षणया अविद्यया मोहितः सन् यः इह अनानाभूते ब्रह्मणि ‘परस्मात् अन्यः अहं, मत्तः अन्यत् परं ब्रह्म इति’ नाना एव भिन्नम् इव पश्यति उपलभते सः मृत्योः मरणात् मृत्युं मरणं पुनः पुनः जन्ममरणभावम् आप्नोति प्रतिपद्यते । तस्मात् तथा न पश्येत् । विज्ञानैकरसं नैरन्तर्येण आकाशवत् परिपूर्णं ब्रह्म एव अहम् अस्मि इति पश्येत् इति वाक्यार्थः। जीव ईशो विशुद्धा चित् तथा जीवेशयोर्भिदा । मनसैवेदमाप्तव्यं नेह नानास्ति किञ्चन । मृत्योः स मृत्युं गच्छति य इह नानेव पश्यति ॥२'१'११॥ मनसा एव इदम् आप्तव्यम् इह किञ्चन नाना नास्ति । यः इह नाना इव पश्यति सः मृत्योः मृत्युं गच्छति । एकत्वविज्ञानात् प्राक् आचार्यागमसंस्कृतेन मनसा इदं ब्रह्मैकरसम् आत्मा एव आप्तव्यं न अन्यद् अस्ति इति । आप्ते च नानात्वप्रत्युपस्थापिकायाः अविद्यायाः निवृतत्वात् इह ब्रह्मणि किञ्चन अणुमात्रम् अपि नाना नास्ति । यस्तु पुनः अविद्यातिमिरदृष्टिं न मुञ्चति, इह ब्रह्मणि नाना इव पश्यति स्वल्पमपि भेदम् अध्यारोपयन् सः मृत्योः मृत्युं गच्छति एव इत्यर्थः। पुनरपि तदेव प्रकृतं ब्रह्म आह- अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति । ईशानं भूतभव्यस्य न ततो विजुगुप्सते । एतद्वै तत् ॥२'१'१२॥ अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषः आत्मनि मध्ये तिष्ठति । भूतभव्यस्य ईशानं (विदित्वा) ततः न विजुगुप्सते । एतद्वै तत् । अङ्गुष्ठमात्रः अङ्गुष्ठपरिमाणः, अङ्गुष्ठपरिमाणं हृदयपुण्डरीकं तच्छिद्रवर्ती अन्तःकरणोपाधिः अङ्गुष्ठमात्रः, अम्बरवत् अङ्गुष्ठमात्रवंशपर्वमध्यवर्ती । पुरुषः पूर्णमनेन सर्वम् इति । यः आत्मनि मध्ये शरीरे तिष्ठति तं भूतभव्यस्य ईशानम् आत्मानं विदित्वा ततः न विजुगुप्सते न गोपायितुम् इच्छति अभयप्राप्तत्वात् । यावत् हि भयमध्यस्थः आत्मानम् अनित्यं मन्यते तावद् आत्मानं गोपायितुम् इच्छति । यदा तु नित्यम् अद्वैतम् आत्मानं विजानाति तदा किं कः कुतः वा गोपायितुम् इच्छेत् । एतद्वै तत् । ईशानो भूतभव्यस्य स एवाद्य स उ श्वः। एतद्वै तत् ॥२'१'१३॥ अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषः ज्योतिः इव अधूमकः (अस्ति) । भूतभव्यस्य ईशानः सः एव अद्य सः उ श्वः (वर्तिष्यते)। एतद्वै तत् ॥ अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषः ज्योतिः इव अधूमकः, ज्योतिष्परत्वात् अधूमकम् इति युक्तम् । यः तु एवं योगिभिः हृदये लक्षितः भूतभव्यस्य ईशानः सः एव नित्यः कूटस्थः अद्य इदानीं प्राणिषु वर्तमानः सः उ श्वः अपि वर्तिष्यते, तत्समः न अन्यः (अस्ति) अन्यश्च न जनिष्यते इत्यर्थः। अनेन ‘नायमस्तीति चैके’ इति न्यायतः अप्राप्तः अपि अयं पक्षः तथा क्षणभङ्गवादश्च श्रुत्या स्ववचनेन प्रत्युक्तः । यथोदकं दुर्गे वृष्टं पर्वतेषु विधावति । यथा दुर्गे वृष्टम् उदकं पर्वतेषु विधावति एवं धर्मान् पृथक् पश्यन् तान् एव अनुधावति । यथा दुर्गे दुर्गमे देशे उच्छ्रिते वृष्टं सिक्तम् उदकं पर्वतेषु पर्ववत्सु निम्नप्रदेशेषु विधावति विकीर्णं सत् विनश्यति एवं धर्मान् आत्मनः भिन्नान् पृथक् पश्यन् पृथगेव प्रतिशरीरं पश्यन् तान् एव शरीरभेदानुवर्तिनः अनुविधावति । पुनः पुनः पृथक् शरीरभेदम् एव प्रतिपद्यते इत्यर्थः। यस्य पुनः विध्वस्तोपाधिकृतभेददर्शनस्य विद्यावतः विशुद्धविज्ञानघनैकरसम् अद्वयम् आत्मानं पश्यतः विजानतः मुनेः मननशीलस्य आत्मस्वरूपं कथं भवति- यथोदकं शुद्धे शुद्धमासिक्तं तादृगेव भवति । एवं मुनेर्विजानत आत्मा भवति गौतम ॥२'१'१५॥ यथा शुद्धे आसिक्तम् उदकं तादृग् एव शुद्धं भवति, एवं हे गौतम विजानतः मुनेः आत्मा भवति । यथा शुद्धे प्रसन्ने आसिक्तं प्रक्षिप्तम् उदकं तादृगेव शुद्धं प्रसन्नम् एकरसमेव भवति नान्यथा, एवमेव हे गौतम विजानतः मुनेः मननशीलस्य आत्मा अपि एकत्वं भवति । तस्मात् शान्तदर्पैः कुतार्किकभेददृष्टिं नास्तिककुदृष्टिं च उज्झित्वा मातृपितृसहस्रेभ्यः अपि हितैषिणा वेदेन उपदिष्टम् आत्मैकत्वदर्शनं आदरणीयम् इत्यर्थः। इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यगोविन्दभगवद्पूज्यपादशिष्यश्रीमदाचार्यश्रीशङ्करभगवतः कृतौ काठकोपनिषद्भाष्ये द्वितीयाध्याये प्रथमवल्लीभाष्यं समाप्तम् ॥१॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचायश्रीमच्छुद्धानन्दपूज्यपादशिष्यानन्दज्ञानविरचिते काठकोपनिषद्भाष्यव्याख्याने द्वितीयाध्याये प्रथमा वल्ली समाप्ता ॥१॥ पुनरपि ब्रह्मणः दुर्विज्ञेयत्वात् प्रकारान्तरेण ब्रह्मतत्वनिर्धारणार्थः अयम् आरम्भः- अनुष्ठाय न शोचति विमुक्तश्च विमुच्यते । एतद्वै तत् ॥२'२'१॥ अवक्रचेतसः अजस्य एकादशद्वारं पुरम् अनुष्ठाय न शोचति विमुक्तश्च विमुच्यते । एतद्वै तत् । पुरं पुरम् इव पुरम् । द्वारपालाधिष्ठात्रादि-अनेकपुरोपकरणसंपत्तिदर्शनात् शरीरं पुरम् । पुरं च सोपकरणं स्वात्मना असंहतस्वतन्त्रस्वाम्यर्थं दृष्टम् । तथा पुरसामान्यात् अनेकोपकरणसंहतम् इदं शरीरं स्वात्मना असंहतराजस्थानीयस्वाम्यर्थं भवितुम् अर्हति । तत् च इदं शरीराख्यम् एकादशद्वारं पुरम् अस्य एकादशद्वाराणि शीषर्ण्यानि सप्त नाभ्या सह अर्वाञ्चि त्रीणि शिरसि एकं तैः एकादशद्वारं पुरम् । कस्य? अजस्य जन्मादिविक्रियारहितस्य राजस्थानीयस्य पुरधर्मविलक्षणस्य आत्मनः। अवक्रचेतसः अवक्रम् अकुटिलम् आदित्यप्रकाशवत् नित्यमेव अवस्थितम् एकरूपं चेतः विज्ञानम् अस्य इति अवक्रचेताः तस्य अवक्रचेतसः राजस्थानीयस्य ब्रह्मणः। यस्य इदं पुरं तं परमेश्वरं पुरस्वामिनम् अनुष्ठाय ध्यात्वा- सम्यग्विज्ञानपूर्वकं ध्यानं हि तस्य अनुष्ठानम् । सर्वैषणाविनिर्मुक्तः सन् तं समं सर्वभूतस्थं ध्यात्वा न शोचति । तद्विज्ञानात् अभयप्राप्तेः शोकावसराभावात् कुतः भयेक्षा । इह एव अविद्याकृतकामकर्मबन्धनैः विमुक्तः भवति । विमुक्तः सन् च विमुच्यते पुनः शरीरं न गृह्णाति इत्यर्थः। किं तर्हि एकशरीरपुरवर्ती एव आत्मा न, सः तु सर्वपुरवर्ती । कथम्- ह˘ सः शुचिषद्वसुरन्तरिक्षसद्धोता वेदिषदतिथिर्दुरोणसत् । नृषद्वरसदृतसद्व्योमसदब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतं बृहत् ॥२'२'२॥ शुचिषद् हंसः अन्तरिक्षसद् वसुः वेदिषद् होता दुरोणसत् अतिथिः नृषद् वरसद् ऋतसद् व्योमसद् अब्जा गोजा ऋतजा अद्रिजा ऋतं बृहत् । यः प्राणम् ऊर्ध्वम् उन्नयति अपानं प्रत्यग् अस्यति, तं मध्ये आसीनं वामनं विश्वे देवाः उपासते । यः हृदयात् ऊर्ध्वं प्राणं प्राणवृत्तिं वायुम् उन्नयति ऊर्ध्वं गमयति । तथा अपानं प्रत्यक् अधः अस्यति क्षिपति यः इति वाक्यशेषः। तं मध्ये हृदयपुण्डरीकाकाशे आसीनं बुद्धौ अभिव्यक्तविज्ञानप्रकाशं वामनं संभजनीयं विश्वे सर्वे देवाः चक्षुरादयः प्राणाः रूपादिविज्ञानं बलिम् उपहरन्तः विशः इव राजानम् उपासते । तादर्थ्येन अनुपरतव्यापाराः भवन्ति इत्यर्थः। यत्प्रयुक्ताः वायुकरणव्यापाराश्च सर्वे यदर्थाः सः अन्यः सिद्धः इति वाक्यार्थः। देहाद्विमुच्यमानस्य किमत्र परिशिष्यते । एतद्वै तत् ॥२'२'४॥ अस्य शरीरस्थस्य विस्रंसमानस्य देहात् विमुच्यमानस्य देहिनः अत्र किं परिशिष्यते, अर्थात् किमपि न परिशिष्यते । एतद्वै तत् । अस्य शरीरस्थस्य आत्मनः विस्रंसमानस्य अवस्रंसमानस्य भ्रंशमानस्य देहिनः देहवतः। विस्रंसनशब्दार्थम् आह- देहात् विमुच्यमानस्य इति । किमत्र परिशिष्यते, अत्र देहे प्राणादिकलापे न किञ्चन परिशिष्यते । पुरस्वामिनः विद्रवणे पुरवासिनाम् इव (सर्वं हतबलं विध्वस्तं विनष्टं भवति) यस्य आत्मनः अपगमे क्षणमात्रात् कार्यकरणकलापरूपम् इदं सर्वं हतबलं विध्वस्तं भवति विनष्टं भवति (तस्मात्) सः अन्यः सिद्धः इति । मर्त्यः प्राणादिभिः एव हि जीवति, प्राणापानाद्यपगमाद् एव इदं विध्वस्तं भवति न तु तद्व्यतिरिक्तात् आत्मापगमात्, इति मतं स्यात् । एतद् नास्ति न प्राणेन नापानेन मर्त्यो जीवति कश्चन । इतरेण तु जीवन्ति यस्मिन्नेतावुपाश्रितौ ॥२'२'५॥ न प्राणेन न अपानेन मर्त्यः कश्चन जीवति । यस्मिन् एतौ उपाश्रितौ (तेन) इतरेण तु जीवन्ति । मर्त्यः मनुष्यः देहवान् कश्चन न प्राणेन न अपानेन चक्षुरादिना वा जीवति । न कोऽपि जीवति । एषां हि परार्थानां संहत्यकारित्वात् जीवनहेतुत्वं न उपपद्यते । स्वार्थेन असंहतेन केनचित् परेण अप्रयुक्तं संहतानां गृहादीनाम् अवस्थानं लोके न दृष्टम्, तथा प्राणादीनाम् अपि संहतत्वात् भवितुम् अर्हति । अतः इतरेण संहतप्राणादिविलक्षणेन एव तु सर्वे संहताः सन्तः जीवन्ति प्राणान् धारयन्ति । यस्मिन् संहतविलक्षणे परस्मिन् आत्मनि सति एतौ प्राणापानौ चक्षुरादिभिः संहतौ उपाश्रितौ, यस्य असंहतस्यार्थे प्राणापानादिः संहतः सन् स्वव्यापारं कुर्वन् वर्तते, ततः सः अन्यः सिद्धः इत्यभिप्रायः। यथा च मरणं प्राप्य आत्मा भवति गौतम ॥२'२'६॥ यथाकर्म यथाश्रुतम् अन्ये देहिनः शरीरत्वाय योनिं प्रपद्यन्ते, अन्ये स्थाणुं अनुसंयन्ति । य एष सुप्तेषु जागर्ति कामं कामं पुरुषो निर्मिमाणः । तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदेवामृतमुच्यते । तस्मिँल्लोकाः श्रिताः सर्वे तदु नात्येति कश्चन । एतद्वै तत् ॥२'२'८॥ यः एषः पुरुषः सुप्तेषु कामं कामं निर्मिमाणः जागर्ति तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदेव अमृतम् उच्यते । सर्वे लोकाः तस्मिन् श्रिताः तदु कश्चन् न अत्येति । एतद्वै तत् । तदु न अत्येति कश्चन इत्यादि पूर्ववत् एव । तदु तदात्मकतां तदन्यत्वं कश्चन कश्चिदपि न अत्येति अतीत्य न गच्छति । एतद्वै तत् ।) प्रमाणोपपन्नमपि आत्मैकत्वविज्ञानम् असकृत उच्यमानम् अपि अनेकतार्किककुबुद्धिविचालितान्तःकरणानां अनृजुबुद्धीनां ब्राह्मणानां चेतसि न आधीयते इति (हेतोः) तत्प्रतिपादने आदरवती श्रुतिः पुनः पुनः आह- अनेकतार्किकेत्यादिना- जन्ममरणकरणानां प्रतिप्राणि नियमात्, अयुगपत्प्रवृत्तेः, त्रैगुण्यविपर्ययात् च पुरुषबहुत्वं सिद्धं, नानात्मानः व्यवस्थिताः इति अनेकतार्किकबुद्धिविरोधात् सर्वपुरवर्ती एक एव आत्मा इत्यत्र न चित्तस्थैर्यं संभवति इति आशङ्क्य औपाधिकभेदसाधने सिद्धसाधनं स्वाभाविकभेदसाधने च अनैकान्तिकत्वं दर्शयितुं प्रक्रमते इति । आत्मनः एकत्वे सति एकस्मिन् जाते मृते वा सर्वे एव जाताः मृताः वा स्युः। एकस्मिन् सचक्षुसि सर्वे एव सचक्षुषः स्युः, एकेन दृष्टे सर्वे द्रष्टारः स्युः न च तथा तस्माद् बहवः पुरुषाः इति भावः। किञ्च एकस्य धर्मे, अन्यस्य ज्ञाने, अपरस्य वैराग्ये, इतरस्य ऐश्वर्ये, परस्य कामादौ इति एवं प्रवृत्तिभेदात् अपि आत्मनानात्वम् अन्यथा हि सर्वेषाम् एकस्मिन् एव अर्थे युगपत्प्रवृत्तिः स्यात् इति । त्रयः गुणाः त्रैगुण्यं तस्य विपर्ययः परिणामभेदः सत्वरजस्तमात्मकाः सुखदुःखमोहाः क्वचित् सुखमेव, क्वचिद्दुःखमेव, क्वचिन्मोह एव इति एवंविधः तस्मात् । यद्वा-त्रैगुण्येन विपर्ययो भेदः सात्विकराजसतामसानां पुरुषाणां तस्मात् । एकत्वे हि सर्वे सुखिनः दुःखिनः वा स्युः। एवं त्रैगुण्यभेदेन नीच-उत्तम-मध्यमव्यवस्था अपि न स्यात् । न च अन्तःकरणभेदात् तथा इति वाच्यम् अन्तःकरणभेदे पुरुषभेदस्यैव बीजत्वाद् अन्यथा तद् भेदस्य अप्रमाणकत्वादिति सांख्यवचनार्थः । वेदान्तिनः प्रश्नः- आत्मभेदः औपाधिकः वा स्वाभाविकः । औपाधिकः चेत् सिद्धसाधनम् । स्वाभाविकश्चेत् अनैकान्तिकत्वम् इति । हेतुः- भिन्नत्वेन प्रतीयमानत्वात् । यथा घटपटादयः। (साङ्ख्यानां कारिकया- जन्ममरणकरणानां प्रतिप्राणि नियमात् । अयुगपत्प्रवृत्तेः । त्रैगुण्यविपर्ययात्) अग्रिमेन “अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टम्” इत्यनेन मन्त्रेण अनैकान्तिकत्वं दशर्यति । यथा अग्निः रूपं रूपं प्रतिरूपः बभूव इत्यत्र नैयायिकानुसारं स्वाभाविकमिति स्वीकरणेन अनैकान्तिकः हेत्वाभासः तिष्ठति । तथैव वायोरपि, द्वयोः अपि प्रतीयमानः भेदः स्वाभविकः नास्ति तथापि तत्र हेतुः तिष्ठति इति । अग्निर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव । एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपो बहिश्च ॥२'२'९॥ यथा भुवनं प्रविष्टः एकः अग्निः रूपं रूपं प्रतिरूपः बभूव तथा एकः सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपः बभूव बहिश्च । यथा एकः एव अग्निः प्रकाशात्मा सन् भुवनं भवन्ति अस्मिन् भूतानि इति भुवनम् अयं लोकः तम् इमं प्रविष्टः अनुप्रविष्टः । रूपं रूपं प्रति दार्वादिदाह्यभेदं प्रति इत्यर्थः । प्रतिरूपः तत्र तत्र दाह्यभेदेन बहुविधः प्रतिरूपवान् बभूव । तथा एकः एव सर्वभूतान्तरात्मा सर्वेषां भूतानाम् आभ्यन्तरः आत्मा अतिसूक्ष्मत्वात् दार्वादिषु इव सर्वदेहं प्रति प्रविष्टत्वात् प्रतिरूपः बभूव, बहिश्च स्वेन अविकृतेन स्वरूपेण आकाशवत् बभूव इति)। वायुर्यथैको भुवनं प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभूव । एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपो बहिश्च ॥२'२'१०॥ यथा भुवनं प्रविष्टः एकः वायुः रूपं रूपं प्रतिरूपः बभूव तथा एकः सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपः बभूव बहिश्च । यथा एकः वायुः इत्यादि । प्राणात्मना देहेषु अनुप्रविष्टः रूपं रूपं प्रतिरूपः बभूव इति समानम् । एकस्य सर्वात्मत्वे संसारदुःखित्वम् इति तत् परस्य एव प्राप्तम् अतः इदम् उच्यते- सूर्यो यथा सर्वलोकस्य चक्षुर्न लिप्यते चाक्षुषैर्बाह्यदोषैः । एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा न लिप्यते लोकदुःखेन बाह्यः ॥२'२'११॥ सर्वलोकस्य चक्षुः सूर्यः यथा चाक्षुषैः बाह्यदोषैः न लिप्यते तथा एकः सर्वभूतान्तरात्मा बाह्यः लोकदुःखेन न लिप्यते । चषुषः आलोकेन मूत्रपुरीषाद्यशुचिप्रकाशनेन उपकारं कुर्वन् तद्दर्शिनः सर्वलोकस्य चक्षुः अपि सन् सूर्यः यथा चाक्षुषैः अशुच्यादिदर्शननिमित्तैः आध्यात्मिकैः पापदोषैः बाह्यैः अशुच्यादिसंसर्गदोषैः च न लिप्यते तथा एकः सन् सर्वभूतान्तरात्मा बाह्यः लोकदुःखेन न लिप्यते । लोकः हि स्वात्मनि अध्यस्तया अविद्यया कामकर्मोद्भवं दुःखम् अनुभवति । न तु सा स्वात्मनि परमार्थतः (भवति)। यथा रज्जुशुक्तिकोखरगगनेषु सर्परजतोदकमलानि रज्ज्वादीनां स्वतः दोषरूपाणि न सन्ति । (अपितु) संसर्गिणि विपरीतबुद्ध्यध्यासनिमित्तात् तत् दोषवत् विभाव्यन्ते । तद्दोषैः न तेषां लेपः, ते हि विपरीतबुद्ध्यध्यासबाह्याः। तथा सर्वः लोकः सर्पादिस्थानीयं क्रियाकारकफलात्मकं विज्ञानम् आत्मनि विपरीतम् अध्यस्य तन्निमित्तं जन्ममरणादिदुःखम् अनुभवति । सर्वलोकात्मा सन् अपि आत्मा तु विपरीताध्यारोपनिमित्तेन लोकदुःखेन न लिप्यते । कुतः? बाह्यः, स: हि रज्ज्वादिवत् विपरीतबुद्ध्यध्यासबाह्यः एव इति । परमात्मा दुःखी स्यात् दुःखाभिन्नत्वात्, यथा लोकवत् । रज्ज्वादीनां स्वरूपेण भ्रम-अविषयत्वं विपरीतबुद्ध्यध्यासबाह्यत्वं यथा तथा चैतन्यस्य उपाधिस्वरूपेण अध्यासाश्रयत्वे अपि निरुपाधिकबिम्बकल्पब्रह्मरूपेण अध्यास-अनाश्रयत्वात् न दुःखित्वप्राप्तिः इत्यर्थः । एको वशी सर्वभूतान्तरात्मा एकं रूपं बहुधा यः करोति । तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीरास्तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम् ॥२'२'१२॥ एकः वशी सर्वभूतान्तरात्मा यः एकं रूपं बहुधा करोति, तम् आत्मस्थं ये धीराः अनुपश्यन्ति तेषां शाश्वतं सुखं भवति, न इतरेषाम् । सः हि परमेश्वरः सर्वगतः स्वतन्त्रः एकः न तत्समः अभ्यधिकः अन्यः वा अस्ति । वशी सर्वं हि जगत् अस्य वशे वर्तते । कुतः सर्वभूतान्तरात्मा । यतः यः अचिन्त्यशक्तित्वात् स्वात्मसत्तमात्रेण एकमेव सदा एकरसं विशुद्धविज्ञानरूपम् आत्मानं नामरूपाद्यशुद्धोपाधिभेदवशेन बहुधा अनेकप्रकारं करोति । तम् आत्मस्थं स्वशरीरहृदयाकाशे बुद्धौ चैतन्याकारेण अभिव्यक्तम् इत्येतत् । आकाशवत् अमूर्तत्वात् आत्मनः न हि शरीरस्य आधारत्वं, यद्वत् आदर्शस्थं मुखम् इति । तम् एतम् ईश्वरम् आत्मानं ये निवृत्तबाह्यवृत्तयः धीराः विवेकिनः अनुपश्यन्ति आचार्यागमोपदेशमनु साक्षात् अनुभवन्ति तेषां परमेश्वरभूतानां शाश्वतं नित्यम् आनन्दलक्षणं सुखं भवति, इतरेषां बाह्यासक्तबुद्धीनाम् अविवेकिनां स्वात्मभूतम् अपि अविद्याव्यवधानात् न (भवति इति) । नित्योऽनित्यानां चेतश्चेतनानामेको बहूनां यो विदधाति कामान् । तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीरास्तेषां शान्तिः शाश्वती नेतरेषाम् ॥२'२'१३॥ यः अनित्यानां नित्यः, चेतनानां चेतनः, एकः बहूनां कामान् विदधाति । तम् आत्मस्थं ये धीराः अनुपश्यन्ति तेषां शान्तिः शाश्वती, न इतरेषाम् । (यः) अनित्यानां विनाशिनां नित्यः अविनाशी, चेतनानां चेतयितॄणां ब्रह्मादीनां प्राणिनां चेतनः, अनग्नीनाम् उदकादीनां दाहकत्वम् अग्निनिमित्तम् इव अन्येषां चेतयितॄत्वम् आत्मचैतन्यनिमित्तम् एव । किञ्च सः सर्वज्ञः सर्वेश्वरः यः एकः बहूनाम् अनेकेषां कामिनां संसारिणां कर्मानुरूपं कामान् कर्मफलानि, स्वानुग्रहनिमित्तान् च कामान् (भोगान्) अनायासेन विदधाति प्रयच्छति इत्येतत् । तम् आत्मस्थं ये धीराः अनुपश्यन्ति तेषां शाश्वती नित्या स्वात्मभूता शान्तिः उपरतिः एव स्यात् न इतरेषाम् अनेवंविधानाम् । तदेतदिति मन्यन्तेऽनिर्देश्यं परमं सुखम् । कथं नु तद्विजानीयां किमु भाति विभाति वा ॥२'२'१४॥ १. तत् अनिर्देश्यं (विद्वान्सः) एतत् इति परमं सुखं मन्यन्ते । तत् कथं नु विजानीयाम्? किमु भाति विभाति वा ? २. तदेतत् (आत्मविज्ञानं विद्वान्सः) अनिर्देश्यं परमं सुखम् इति मन्यन्ते । तत् कथं नु विजानीयाम्? किमु भाति विभाति वा ? यत् तदात्मविज्ञानं सुखम् अनिर्देश्यं निर्देष्टुम् अशक्यं परमं प्रकृष्टं प्राकृतपुरुषवाङ्मनसयोः अगोचरम् अपि सत् ये निवृत्तैषणाः ब्राह्मणाः ते तदेतत् प्रत्यक्षम् एव इति मन्यन्ते, कथं नु केन प्रकारेण तत् सुखम् अहं विजानीयाम् । यथा निवृत्तैषणाः यतयः इति इदम् आत्मबुद्धिविषयम् आपदयेयम् । किमु तद्भाति दीप्यते, यतः तत् प्रकाशात्मकम् अतः अस्मद्बुद्धिगोचरत्वेन विभाति विस्पष्टं किं दृश्यते न वा इति । अत्र इदम् उत्तरं भाति च विभाति च इति । कथम् न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः । तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ॥२'२'१५॥ तत्र न सूर्यः भाति न चन्द्रतारकं, न इमाः विद्युतः भान्ति कुतः अयम् अग्निः तमेव भान्तं सर्वम् अनुभाति, इदं सर्वं तस्य भासा विभाति । तत्र तस्मिन् स्वात्मभूते ब्रह्मणि सर्वावभासकः अपि सूर्यः न भाति तद्ब्रह्म न प्रकाशयति इत्यर्थः। तथा न चन्द्रतारकं न इमाः विद्युतः भान्ति कुतः अयम् अस्मद्गोचरः अग्निः (प्रकाशेत्)। किं बहुना यदिदम् आदित्यादिकं सर्वं भाति तत् तमेव परमेश्वरं भान्तं दीप्यमानम् अनुभाति अनुदीप्यते । यथा जलोल्मुकादिः अग्निसंयोगात् दहन्तम् अग्निम् अनुदहति न स्वतः तद्वत् । तस्य एव भासा दीप्त्या सर्वम् इदं सूर्यादिः विभाति । यतः एवम् (अतः) तदेव ब्रह्म भाति च विभाति च । तस्य ब्रह्मणः भारूपत्वं कार्यगतेन विवेधेन भासा स्वतः अवगम्यते । स्वतः अविद्यमानं भासनम् अन्यस्य न हि कर्तुं शक्यम् । घटादीनाम् अन्यावभासकत्वादर्शनात् भासनरूपाणाम् आदित्यादीनां च तत् दर्शनात् । (अन्यावभासकत्वदर्शनात् च इत्यर्थः)। इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यगोविन्दभगवद्पूज्यपादशिष्यश्रीमदाचार्यश्रीशङ्करभगवतः कृतौ काठकोपनिषद्भाष्ये द्वितीयाध्याये द्वितीयवल्लीभाष्यं समाप्तम् ॥१॥ इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचायश्रीमच्छुद्धानन्दपूज्यपादशिष्यानन्दज्ञानविरचिते काठकोपनिषद्भाष्यव्याख्याने द्वितीयाध्याये द्वितीयवल्ली समाप्ता ॥१॥ यथा लोके वृक्षस्य तूलावधारणेन एव मूलावधारणं क्रियते एवं संसारकार्यवृक्षावधारणेन तन्मूलस्य ब्रह्मणः स्वरूपावदिधारयिषया इयं षष्ठी वल्ली आरभ्यते- तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदेवामृतमुच्यते । तस्मिँल्लोकाः श्रिताः सर्वे तदु नात्येति कश्चन । एतद्वै तत् ॥२'३'१॥ ऊर्ध्वमूलः अवाक्शाखः अश्वत्थः एषः सनातनः। तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदेव अमृतम् उच्यते । सर्वे लोकाः तस्मिन् श्रिताः, न कश्चन तद् उ अत्येति । एतद्वै तत् । ऊर्ध्वमूलः ऊर्ध्वं मूलम् अस्य सः इति ऊर्ध्वमूलः यत् विष्णोः परमं पदं तत्, अव्यक्तादिस्थावरान्तः अयं संसारवृक्षः ऊर्ध्वमूलः । व्रश्चनात् च वृक्षः । जन्मजरामरणशोकाद्यनेकानर्थात्मकः प्रतिक्षणम् अन्यथा स्वभावः मायामरीच्युदकगन्धर्वनगरादिवत् दृष्टनष्टस्वरूपत्वात् अवसाने च वृक्षवत् अभावात्मकः कदलीस्तम्भवत् निःसारः अनेकशतपाखण्डबुद्धिविकल्पास्पदः तत्वविजिज्ञासुभिः अनिर्धारितेदंतत्वः वेदान्तनिर्धारितपरब्रह्ममूलसारः अविद्याकामकर्माव्यक्तबीजप्रभवः अपरब्रह्मविज्ञानक्रियाशक्तिद्वयात्मकहिरण्यगर्भाङ्कुरः सर्वप्राणिलिङ्गभेदस्कन्धः तत्तृष्णाजलासेकोद्भूतदर्पः बुद्धीन्द्रियविषयप्रवालाङ्कुरः श्रुतिस्मृतिन्यायविद्योपदेशपलाशः यज्ञदानतपाद्यनेकक्रियासुपुष्पः सुखदुःखवेदनानेकरसः प्राण्युपजीव्यानन्तफलः तत्तत्तृष्णासलिलावसेकप्ररूढजडीकृतदृढबद्धमूलः सत्यनामादिसप्तलोकब्रह्मादिभूतपक्षिकृतनीडः प्राणिसुखदुःखोद्भूतहर्षशोकजातनृत्यगीतवादित्रक्ष्वेलितास्फोटितहसिताकृष्टरुदितहाहामुञ्चमुञ्चेत्याद्यनेकशब्दकृत-तुमुलीभूतमहारवः वेदान्तविहितब्रह्मात्मदर्शनासङ्गशस्त्रकृतोच्छेदः एषः संसारवृक्षः अश्वत्थः अश्वत्थवत् कामकर्मवातेरितनित्यप्रचलितस्वभावः । स्वर्गनरकतिर्यक्प्रेतादिभिः शाखाभिः अवाक्शाखः। सनातनः अनादित्वात् चिरं प्रवृत्तः। अस्य संसारवृक्षस्य यत् मूलं तदेव शुक्रं शुभ्रं शुद्धं ज्योतिष्मत् चैतन्यात्मज्योतिःस्वभावं तदेव सर्वमहत्त्वात् ब्रह्म । सत्यत्वात् तदेव अमृतम् अविनाशस्वभावम् उच्यते कथ्यते । वाचारम्भणं विकारो नामधेयम् अनृतम् अतः अन्यत् मर्त्यम् । तस्मिन् परमार्थसत्ये ब्रह्मणि सर्वे समस्ताः लोकाः गन्धर्वनगरमरीच्युदकमायासमाः परमार्थदर्शनाभावावगमनाः उत्पत्ति-स्थितिलयेषु श्रिताः आश्रिताः। तदु तद्ब्रह्म कश्चन कश्चिद् अपि विकारः मृदादिम् घटादिकार्यम् इव न अत्येति नातिवर्तते । एतद्वै तत् तत् । अव्यक्तादिस्थावरान्तः=अव्यक्तः आदौ स्थावरश्च अन्ते अस्य इति, संसारवृक्षः=संसारस्य वृक्षः/संसारः एव वृक्षः इति, जन्मजरामरणशोकाद्यनेकानर्थात्मकः=जन्म च जरा च मरणं च शोकादयश्च,अनेकाः अनर्थाः यस्मिन् सः। प्रतिक्षणम्=क्षणं क्षणं प्रतिक्षणम्, मायामरीच्युदकगन्धर्वनगरादिवत्=माया च मरीच्युदकं च गंधर्वनगरादिश्च तानि मायामरीच्युदकगन्धर्वनगरादीनि तद्वत्, अथवा मायावत् मरीच्युदकवत् गन्धर्वनगरादिवत् च इति मायामरीच्युदकगन्धर्वनगरादिवत । दृष्टनष्टस्वरूपत्वात्=दृष्टं च नष्टं च दृष्टनष्टे तदेव स्वरूपं दृष्टनष्टस्वरूपं तस्यभावः तस्मात् । कदलीस्तम्भवत्=कदल्याः स्तम्भः, कदलीस्तंभः तद्वत् । अनेकशतपाखण्डबुद्धिविकल्पास्पदः=अनेकशतं पाखण्डाः अनेकशतपाखण्डाः तेषां बुद्धेः विकल्पः अनेकशतपाखण्डबुद्धिविकल्पः तस्य आस्पदः अनेकशतपाखण्डबुद्धिविकल्पास्पदः। तत्वविजिज्ञासुभिः= तत्वस्य विजिज्ञासा तत्वविजिज्ञासा तैः। अनिर्धारितेदंतत्वः=न निर्धारितम् इति अनिर्धारितम् इदंतया तत्वं येन सः अनिर्धारितेदंतत्वः। वेदान्तनिर्धारितपरब्रह्ममूलसारः= वेदान्तैः निर्धारितं वेदान्तनिर्धारितं, परब्रह्मणः मूलं परब्रह्ममूलं, वेदान्तनिर्धारितं परब्रह्ममूलं वेदान्तनिर्धारितपरब्रह्ममूलं तस्य सारः वेदान्तनिर्धारितपरब्रह्ममूलसारः। अविद्याकामकर्माव्यक्तबीजप्रभवः= अविद्याकामकर्माणि अव्यक्तानि यस्मिन् बीजे अपरब्रह्मविज्ञानक्रियाशक्तिद्वयात्मकहिरण्यगर्भाङ्कुरः सर्वप्राणिलिङ्गभेदस्कन्धः तत्तृष्णाजलासेकोद्भूतदर्पः बुद्धीन्द्रियविषयप्रवालाङ्कुरः श्रुतिस्मृतिन्यायविद्योपदेशपलाशः यज्ञदानतपाद्यनेकक्रियासुपुष्पः सुखदुःखवेदनानेकरसः प्राण्युपजीव्यानन्तफलः तत्तत्तृष्णावसेकप्ररूढजडीकृतदृढबद्धमूलः सत्यनामादिसप्तलोकब्रह्मादिभूतपक्षिकृतनीडः प्राणिसुखदुःखोद्भूतहर्षशोकजातनृत्यगीतवादित्रक्ष्वेलितास्फोटितहसिताकृष्टरुदितहाहामुञ्चमुञ्चेत्याद्यनेकशब्दकृत-तुमुलीभूतमहारवः वेदान्तविहितब्रह्मात्मदर्शनासङ्गशस्त्रकृतोच्छेदः एषः संसारवृक्षः अश्वत्थः अश्वत्थवत् कामकर्मवातेरितनित्यप्रचलितस्वभावः । यद् विज्ञानात् अमृताः भवन्ति इति उच्यते तत् जगतः मूलं ब्रह्म नास्ति एव इदं जगत्) असतः एव निःसृतम् इति तन्न - यदिदं किञ्च जगत्सर्वं प्राण एजति निःसृतम् । महद्भयं वज्रमुद्यतं य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥२'३'२॥ यत् किञ्च इदं जगत् सर्वं प्राणे निःसृतम् एजति । ये एतद् महद्भयं वज्रमुद्यतं विदुः ते अमृताः भवन्ति । यदिदं किञ्च यत् किञ्च इदं जगत्सर्वं प्राणे परस्मिन्ब्रह्मणि सति एजति कम्पते, ततः एव निःसृतं निर्गतं सत् प्रचलति नियमेन चेष्टते । यत् एवं जगदुत्पत्त्यादिकारणं ब्रह्म तत् महद्भयम् । महत् च तद् भयं च बिभेति अस्मात् इति महद्भयम् । वज्रमुद्यतम् उद्यतमिव वज्रम् । यथा वज्रोद्यतकरं स्वामिनम् अभिमुखीभूतं दृष्ट्वा भृत्याः नियमेन तच्छासने वर्तन्ते तथा चन्द्रादित्यग्रहनक्षत्रतारकादिलक्षणम् इदं जगत् सेश्वरं क्षणम् अपि अविश्रान्तं नियमेन वर्तते इति उक्तं भवति । ये एतत् स्वात्मप्रवृत्तिसाक्षिभूतम् एकं ब्रह्म विदुः ते अमृताः अमरणधर्माणः भवन्ति ॥२॥ कथम् तत् भयात् जगत् वर्तते इति आह- अस्य भयात् अग्निः तपति, भयात् सूर्यः तपति, इन्द्रश्च वायुश्च पञ्चमः मृत्युः (अपि) भयात् धावति । अस्य परमेश्वरस्य भयात् भीत्या अग्निः तपति, भयात् सूर्यः तपति, भयात् इन्द्रश्च वायुश्च पञ्चमः मृत्युः धावति । समर्थानां लोकपालानाम् ईश्वराणां सतां हि वज्रोद्यतकरवत् नियन्ता न स्यात् चेत् स्वामिभयभीतानां भृत्यानाम् इव नियता प्रवृत्तिः न उपपद्यते ॥३॥ इह चेदशकद्बोद्धुं प्राक्शरीरस्य विस्रसः । ततः सर्गेषु लोकेषु शरीत्वाय कल्पते ॥२'३'४॥ इह शरीरस्य विस्रसः प्राक् बोद्धुम् अशकत् चेत् (सः मुक्तः भवति । यदि न जानाति) ततः सर्गेषु लोकेषु शरीत्वाय कल्पते । इह जीवन् एव शरीरस्य विस्रसः अवस्रंसनात् पतनात् प्राक् पूर्वम् एतद् भयकारणं ब्रह्म बोद्धुम् अवगन्तुम् अशकत् शक्नोति शक्तः सञ्जानाति चेत् यदि (सः) संसारबन्धनात् विमुच्यते, बोद्धुं न अशकत् चेत् ततः अनवबोधात् सर्गेषु सृज्यन्ते येषु स्रष्टव्याः प्राणिनः इति सर्गाः पृथिव्यादयः लोकाः तेषु सर्गेषु लोकेषु शरीरत्वाय शरीरभावाय कल्पते समर्थः भवति शरीरं गृह्णाति इत्यर्थः। तस्मात् शरीरविस्रंसनात् प्राक् आत्मबोधाय यत्नः आस्थेयः ॥४॥ यस्मात् इह एव आदर्शस्थस्य मुखस्य इव आत्मनः दर्शनं स्पष्टम् उपपद्यते न लोकान्तरेषु ब्रह्मलोकात् अन्यत्र । सः दुष्प्रापः। कथम् इति उच्यते- यथाऽऽदर्शे तथात्मनि यथा स्वप्ने तथा पितृलोके । यथाऽप्सु परीव ददृशे तथा गन्धर्वलोके छायातपयोरिव ब्रह्मलोके ॥२'३'५॥ यथा आदर्शे तथा आत्मनि, यथा स्वप्ने तथा पितृलोके,यथा अप्सु तथा गन्धर्वलोके परिददृशे इव, छायातपयोः इव ब्रह्मलोके परिददृशे । लोकः यथा आदर्शे प्रतिबिम्बभूतम् आत्मानम् अत्यन्तविविक्तम् पश्यति तथा इह आदर्शवत् आत्मनि निर्मलीभूतायाम् स्वबुद्धौ आत्मनः दर्शनं विविक्तम् भवति इत्यर्थः। यथा स्वप्ने जाग्रद्वासनोद्भूतम् अविविक्तं तथा पितृलोके कर्मफलोपभोगासक्तत्वात् अविविक्तम् एव आत्मनः दर्शनम् । यथा च अप्सु अविभक्तावयवम् आत्मरूपं परीव ददृशे परिदृश्यते इव तथा गन्धर्वलोके अविविक्तम् एव आत्मनः दर्शनम् । एवं च शास्त्रप्रामाण्यात् लोकान्तरेषु अपि अवगम्यते । एकस्मिन् ब्रह्मलोके एव छायातपयोः इव अत्यन्तविविक्त म् आत्मनः दर्शनम् । स च अत्यन्तविशिष्टकर्मज्ञानसाध्यत्वात् दुष्प्रापः। तस्मात् इह एव आत्मदर्शनाय यत्नः कर्तव्यः इत्यभिप्रायः ॥५॥ असौ कथं बोद्धव्यः तदवबोधे किं वा प्रयोजनम् इति उच्यते- इन्द्रियाणां पृथग्भावमुदयास्तमयौ च यत् । पृथगुत्पद्यमानां मत्वा धीरो न शोचति ॥२'३'६॥ पृथगुत्पद्यमानानाम् इन्द्रियाणां यत् पृथग्भावम् उदयास्तमयौ च मत्वा धीरः न शोचति । स्वस्वविषयग्रहणप्रयोजनेन स्वकारणेभ्यः आकाशादिभ्यः पृथगुत्पद्यमानानाम् इन्द्रियाणां श्रोत्रादीनाम् अत्यन्तविशुद्धात् केवलात् चिन्मात्रात्मस्वरूपात् पृथग्भावं स्वभावविलक्षणात्मकतां तथा तेषाम् एव इन्द्रियाणां जाग्रत्स्वापावस्थापेक्षया उदयास्तमयौ उत्पत्तिप्रलयौ च, न आत्मनः इति मत्वा ज्ञात्वा विवेकतः धीरः धीमान् न शोचति ।आत्मनः नित्यैकस्वभावस्य अव्यभिचारात् शोककारणत्वानुपपत्तेः । तथा च श्रुत्यन्तरं “तरति शोकमात्मवित्” (छां. ७-३-१) इति। ॥६॥ यस्मात् आत्मनः इन्द्रियाणां पृथग्भावः उक्तः, असौ न बहिः अधिगन्तव्यः,यस्मात् सः सर्वस्य प्रत्यगात्मा । तत् कथम् इति उच्यते- इन्द्रियेभ्यः परं मनो मनसः सत्वमुत्तमम् । इन्द्रियेभ्यः परं मनः, मनसः सत्वम् उत्तमम् सत्वादधि महानात्मा महतः अव्यक्तम् उत्तमम् । इन्द्रियेभ्यः परं मनः इत्यादि । इह इन्द्रियसमानजातीयत्वात् इन्द्रियग्रहणेन एव अर्थानां ग्रहणम् । अन्यत् पूर्ववत् । सत्वशब्दात् इह बुद्धिः उच्यते ॥७॥ अव्यक्तात्तु परः पुरुषो व्यापकोऽलिङ्ग एव च । यं ज्ञात्वा मुच्यते जन्तुरमृतत्वं च गच्छति ॥२'३'८॥ अव्यक्तात् तु पुरुषः परः व्यापकः अलिङ्गः एव च, यं ज्ञात्वा जन्तुः मुच्यते अमृतत्वं च गच्छति । अव्यक्तात् तु परः पुरुषः व्यापकः, व्यापकस्य सर्वस्य अपि आकाशादेः कारणत्वात् (व्यापकः इति) । अलिङ्गः लिङ्ग्यते गम्यते येन तत् बुद्ध्यादि लिङ्गं तत् अविद्यमानम् अस्य इति सः अयम् अलिङ्गः एव । सर्वसंसारधर्मवर्जितः इत्येतत् । यम् आचार्यतः शास्त्रतः च ज्ञात्वा जन्तुः जीवन् एव अविद्यादिहृदयग्रन्थिभिः मुच्यते शरीरे पतिते अपि अमृतत्वं च गच्छति । सः अव्यक्तात् परः पुरुषः अलिङ्गः इति पूर्वेण एव सम्बन्धः ॥८॥ तर्हि अलिङ्गस्य दर्शनं कथम् उपपद्यते इति उच्यते- न संदृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम् । हृदा मनीषा मनसाऽभिक्लृप्तो य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति ॥२'३'९॥ अस्य रूपं संदृशे न तिष्ठति, न कश्चन एनं चक्षुषा पश्यति । हृदा मनीषा मनसः अभिक्लृप्तः आत्मा ज्ञातुं शक्यते । (इत्थं) ये एतद् विदुः ते अमृताः भवन्ति । न संदृशे अस्य प्रत्यगात्मनः रूपं सन्दर्शनविषये न तिष्ठति । अतः कश्चन कश्चिदपि एनं प्रकृतम् अत्मानं चक्षुषा सर्वेन्द्रियेण, ग्रहणस्य उपलक्षणार्थत्वात् चक्षुः, न पश्यति न उपलभते । कथं तर्हि तं पश्येत् इति उच्यते । हृदा हृत्स्थया बुद्ध्या, मनीषा मनसः सङ्कल्पादिरूपस्य इष्टे नियन्तृत्वेन इति मनीट् तया हृदा मनीषा अविकल्पयित्र्या । मनसा मननरूपेण सम्यग्दर्शनेन । अभिक्लृप्तः अभिसमर्थितः अभिप्रकाशितः इत्येतत् । आत्मा ज्ञातुं शक्यते इति वाक्यशेषः। तम् आत्मानम् एतद् ब्रह्म ये विदुः ते अमृताः भवन्ति ॥९॥ सा हृन्मनीट् कथं प्राप्यते इति तदर्थः योगः उच्यते- यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह । बुद्धिश्च न विचेष्टति तामाहुः परमां गतिम् ॥२'३'१०॥ यदा पञ्चज्ञानानि मनसा सह अवतिष्ठन्ते बुद्धिश्च न विचेष्टति (तदा) तां परमां गतिम् आहुः । यदा यस्मिन् काले स्वविषयेभ्यः आत्मनि एव निवर्तितानि पञ्चज्ञानानि ज्ञानार्थत्वात् श्रोत्रादीनि इन्द्रियाणि ज्ञानानि उच्यन्ते मनसा सह अवतिष्ठन्ते यद् अनुगतानि तेन सङ्कल्पादिव्यावृत्तेन अन्तःकरणेन अवतिष्ठन्ते । बुद्धिश्च अध्यवसायलक्षणा बुद्धिः न विचेष्टति स्वव्यापारेषु न विचेष्टते न व्याप्रियते तां परमां गतिम् आहुः॥१०॥ तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरामिन्द्रियधारणाम् । अप्रमत्तस्तदा भवति योगो हि प्रभवाप्ययौ ॥२'३'११॥ योगिनः तां स्थिराम् इन्द्रियधारणां योगम् इति मन्यन्ते, तदा साधकः अप्रमत्तः भवति । योगः हि प्रभवाप्ययौ । ताम् ईदृशीम् अवस्थां वियोगं सन्तम् एव योगम् इति मन्यन्ते । योगिनः हि सर्वानर्थसंयोगवियोगलक्षणा इयम् अवस्था, एतस्यां हि अवस्थायाम् आत्मा अविद्याध्यारोपणवर्जितः स्वरूपप्रतिष्ठः भवति । स्थिराम् इन्द्रियधारणां स्थिराम् अचलाम् इन्द्रियधारणां बाह्यन्तःकरणानां धारणम् इत्यर्थः। यदैव प्रवृत्तयोगः भवति तदा तस्मिन् काले अप्रमत्तः प्रमादवर्जितः समाधानं प्रति नित्यं यत्नवान् भवति इति सामर्थ्यात् अवगम्यते । न हि बुद्ध्यादिचेष्टाभावे प्रमादसंभवः अस्ति । तस्माद् बुद्ध्यादिचेष्टोपरमात् प्राक् एव अप्रमादः विधीयते । अथवा यदा एव इन्द्रियाणां स्थिरा धारणा तदानीम् एव निरङ्कुशम् अप्रमत्तत्वम् इत्यतः तदा अप्रमत्तः भवति इति अभिधीयते । कुतः? योगः हि यस्मात् प्रभवाप्ययौ उपजनापायधर्मकः इत्यर्थः अतः अपायपरिहाराय अप्रमादः कर्तव्यः इत्यभिप्रायः ॥११॥ ब्रह्म बुद्ध्यादिचेष्टाविषयं चेत् तदिदम् इति विशेषतः गृह्येत, बुद्ध्याद्युपरमे च ग्रहणकारणाभावात् अनुपलभ्यमानं ब्रह्म नास्ति एव । लोके च यत् हि करणगोचरं तद् अस्ति इति प्रसिद्धं, विपरीतं च असत्, इत्यतः योगः अनर्थकः, अनुपलभ्यमानत्वात् वा ब्रह्म नास्ति इति उपलब्धव्यम् इति एवं प्राप्ते इदम् उच्यते- नैव वाचा न मनसा प्राप्तुं शक्यो न चक्षुषा । अस्तीति ब्रुवतोऽन्यत्र कथं तदुपलभ्यते ॥२'३'१२॥ न वाचा न मनसा न चक्षुषा एव प्राप्तुं शक्यः। अस्ति इति ब्रुवतः अन्यत्र तत् कथम् उपलभ्यते अर्थात् नास्ति इति ब्रुवतः न उपलभ्यते । (अयम् आत्मा ब्रह्म) नैव वाचा न मनसा न चक्षुषा नापि अन्यैः इन्द्रियैः प्राप्तुं शक्यत इत्यर्थः। तथापि सर्वविशेषरहितः अपि जगतः मूलम् इति अवगतत्वात् कार्यप्रविलापनस्य अस्तित्वनिष्ठत्वात् (च) अस्ति एव । तथा सूक्ष्मतारतम्यपारम्पर्येण अनुगम्यमानम् इदं कार्यं हि सद्बुद्धिनिष्ठाम् एव अवगमयति । विषयप्रविलापेन प्रविलाप्यमाना बुद्धिः यदाऽपि (विलीयते) तदाऽपि सा सत्प्रत्ययगर्भा एव विलीयते । सदसतोः याथात्म्यावगमे हि बुद्धिः नः जगतः मूलम् एव न स्यात् चेत् असदन्वितम् इदं कार्यम् असत् इत्येव गृह्येत न तु एतद् अस्ति, सत् सत् इत्येव गृह्यते । यथा मृदादिकार्यं घटादि मृदाद्यन्वितं तथा । तस्मात् जगतः मूलम् आत्मा अस्ति इत्येव उपलब्धव्यः । कस्मात् अस्तीति ब्रुवतः अस्तित्ववादिनः आगमार्थानुसारिणः श्रद्दधानात् अन्यत्र नास्तित्ववादिनि जगतः मूलम् आत्मा नास्ति, निरन्वयम् एव इदं कार्यम् अभावान्तं प्रविलीयते इति मन्यमाने विपरीतदर्शिनि कथं तद् ब्रह्म तत्वतः उपलभ्यते न कथञ्चन उपलभ्यते इत्यर्थः॥१२॥ आत्मा अस्ति इत्येव उपलब्धव्यः, तत्वभावेन च उपलब्धव्यः, उभयोः अस्ति इत्येव उपलब्धस्य तत्वभावः प्रसीदति । सत्कार्यः बुद्ध्याद्युपाधिः आत्मा अस्ति इत्येव उपलब्धव्यः । यदा तु आत्मा तद्रहितः अविक्रियः कार्यं च कारणव्यतिरेकेण नास्ति “वाचारम्भणं विकारो नामधेयं मृत्तिकेत्येव सत्यमि”ति श्रुतेः तदा तस्य निरुपाधिकस्य अलिङ्गस्य सदसदादिप्रत्ययविषयत्ववर्जितस्य आत्मनः तत्वभावः भवति । तेन च रूपेण आत्मा उपलब्धव्यः इत्यनुवर्तते । उभयोः सोपाधिकनिरुपाधिकयोः अस्तित्वतत्वभावयोः। निर्धारणार्था षष्ठी । तत्रापि पूर्वम् अस्ति इति एव उपलब्धस्य आत्मनः सत्कार्योपाधिकृत-अस्तित्वप्रत्ययेन उपलब्धस्य इत्यर्थः। पश्चात् विदिताविदिताभ्यामन्योऽद्वयस्वभावो “नेति नेति” (बृ.२.३.६) इति “अस्थूलमनण्वह्रस्वम्” (बृ.३.८.८) “अदृश्येऽनात्म्येऽनिरुक्तेऽनिलयने” (तै.२.५) इत्यादिश्रुतिनिर्दिष्टः प्रत्यस्तमितसर्वोपाधिरूपः आत्मनः तत्वभावः प्रसीदति अभिमुखी भवति । पूर्वम् अस्तीति उपलब्धवतः आत्मप्रकाशनाय (भवति) इत्येतत् ॥१३॥ यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि श्रिताः । अथ मर्त्योऽमृतो भवत्यत्र ब्रह्मसमश्नुते ॥२'३'१४॥ अस्य हृदि श्रिताः ये सर्वे कामाः यदा प्रमुच्यन्ते अथ मर्त्यः अमृतः भवति, अत्र ब्रह्मसमश्नुते । प्रतिबोधात् प्राक् अस्य विदुषः हृदि बुद्धौ श्रिताः आश्रिताः सर्वे कामाः कामयितव्यस्य अन्यस्य अभावात् यदा यस्मिन्काले प्रमुच्यन्ते विशीर्यन्ते- कामानाम् आश्रयः हि बुद्धिः न आत्मा । “कामः सङ्कल्पः” बृ.१.५.३) इत्यादिश्रुत्यन्तरात् च । -अथ तदा मर्त्यः प्रबोधात् प्राक् आसीत् सः प्रबोधोत्तरकालम् अविद्याकामकर्मलक्षणस्य मृत्योः विनाशाद् अमृतः भवति, गमनप्रयोजकस्य मृत्योः विनाशाद् गमनानुपपत्तेः अत्र इह एव प्रदीपनिर्वाणवत् सर्वबन्धनोपशमात् ब्रह्म समश्नुते ब्रह्म एव भवति इत्यर्थः । कामानां पुनः मूलतः विनाशः कदा इति उच्यते- यदा सर्वे प्रभिद्यन्ते हृदयस्येह ग्रन्थयः । यदा इह हृदयस्य सर्वे ग्रन्थयः प्रभिद्यन्ते अथ मर्त्यः अमृतः भवति । एतावत् हि अनुशासनम् । यदा इह जीवतः एव हृदयस्य बुद्धेः सर्वे ग्रन्थयः ग्रन्थिवत् दृढबन्धनरूपाः अविद्याप्रत्ययाः प्रभिद्यन्ते भेदम् उपयान्ति विनश्यन्ति इत्यर्थः। अहम् इदं शरीरं, मम इदं धनम् अहं सुखी दुःखी च इत्येवमादिलक्षणाः (अविद्याप्रत्ययाः) तद्विपरीतब्रह्मात्मप्रत्ययोपजननाद् असंसारी ब्रह्म एव अहम् अस्मि इति विनष्टेषु अविद्याग्रन्थिषु तन्निमित्ताः कामाः मूलतः विनश्यन्ति । अथ मर्त्यः अमृतः भवति एतावत् हि एतावदेव एतन्मात्रं, न अधिकम् अस्ति इति आशङ्का कर्तव्या । अनुशासनम् अनुशिष्टिः उपदेशः सर्ववेदान्तानाम् इति वाक्यशेषः॥१५॥ निरस्त-अशेषविशेष-व्यापि-ब्रह्मात्म-प्रतिपत्या जीवतः एव प्रभिन्नसमस्त-अविद्यादिग्रन्थेः ब्रह्मभूतस्य विदुषः गतिः न विद्यते इति उक्तम् “अत्र ब्रह्म समश्नुते” इति उक्तत्वात् “न तस्य प्राणाः उत्क्रामन्ति ब्रह्मैव सन् ब्रह्माप्येति” (बृ.४.४.६) इति श्रुत्यन्तरात् च । ये पुनः मन्दब्रह्मविदः विद्यान्तरशीलिनश्च (ते) ब्रह्मलोकभाजः, ये च तद्विपरीताः (ते) संसारभाजः, तेषाम् एषः गतिविशेषः प्रकृतोत्कृष्टब्रह्मविद्याफलस्तुतये उच्यते । किञ्च अन्यद् अग्निविद्या पृष्टा प्रत्युक्ता च । तस्याः च फलप्राप्तिप्रकारः वक्तव्यः इति मन्त्रारम्भः । तत्र- शतं चैका च हृदयस्य नाड्यस्तासां मूर्धानमभिनिःसृतैका । तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति विश्वङ्ङन्या उत्क्रमणे भवन्ति ॥२'३'१६॥ शतं च एका च हृदयस्य नाड्यः (सन्ति) तासाम् एका मूर्धानं (भित्वा) अभिनिःसृता, तया ऊर्ध्वम् आयन् (पुरुषः) अमृतत्वम् एति । अन्याः (नाड्यः) विश्वङ् उत्क्रमणे भवन्ति । शतं च शतसंख्याका एका च सुषुम्ना नाम (नाडी नाड्यः शिराः पुरुषस्य हृदयात् विनिःसृताः, तासां मध्ये सुषुम्ना नाम (नाडी) मूर्धानं भित्वा अभिनिःसृता निर्गता । अन्तकाले तया आत्मानं हृदये वशीकृत्य योजयेत् । तया नाड्या ऊर्ध्वम् उपरि आयन् गच्छन् आदित्यद्वारेण अमृतत्वम् आपेक्षिकम् अमरणधर्मत्वम्-“आभूतसंप्लवं स्थानममृतत्वं हि भाष्यते” (वि.पु.२.८.९७) इति स्मृतेः, कालान्तरेण ब्रह्मणा सह वा अनुपमान् ब्रह्मलोकगतान् भोगान् भुक्त्वा मुख्यम् अमृतत्वम् एति । विश्वङ्नानाविधगतयः अन्याः नाड्यः उत्क्रमणे निमित्तं भवन्ति संसारप्रतिपत्यर्थाः एव भवन्ति इत्यर्थः ॥१७॥ अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः । तं विद्याच्छुक्रममृतं तं विद्याच्छुक्रममृतमिति ॥२'३'१७॥ अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषः अन्तरात्मा जनानां हृदये सदा सन्निविष्टः । तं स्वात् शरीरात् मुञ्जात् इषीकाम् इव धैर्येण प्रवृहेत् । तं शुक्रम् अमृतं विद्यात् । तं शुक्रम् अमृतं विद्यात् । इति । अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषः अन्तरात्मा जनानां सम्बन्धिनि हृदयेव सदा सन्निविष्टः यथा व्याख्यातः तं स्वात् आत्मीयात् शरीरात् प्रवृहेत् उद्यच्छेत् निष्कर्षेत् पृथक्‌कुर्यात् इत्यर्थः। किम् इव इति उच्यते । धैर्येण अप्रमादेन मुञ्जात् अन्तस्थाम् इषीकाम् इव (प्रवृहेत्) । शरीरात् निष्कृष्टं तं चिन्मात्रं शुक्रम् अमृतं यथोक्तं ब्रह्म इति विद्यात् विजानीयात् । द्विर्वचनम् इति शब्दश्च उपनिषत्परिसमाप्त्यर्थम् (उक्तम्)। अधुना अयम् आख्यायिकार्थोपसंहारः विद्यास्तुत्यर्थः उच्यते- मृत्युप्रोक्तां नचिकेतोऽथ लब्ध्वा विद्यामेतां योगविधिं च कृत्स्नम् । ब्रह्मप्राप्तो विरजोऽभूद्विमृत्युरन्योऽप्येवं यो विदध्यात्ममेव ॥२'३'१८॥ अथ नचिकेता मृत्युप्रोक्ताम् एतां विद्यां कृत्स्नं योगविधिं च लब्ध्वा ब्रह्मप्राप्तः विरजः विमृत्युः अभूत् । अन्यः अपि यः अध्यात्मम् एव (विजानाति) एवंवित् (सोऽपि ब्रह्मप्राप्त्या विमृत्युः भवति इति)। (अथ) नचिकेता मृत्योः वरप्रदानात् मृत्युप्रोक्तां यथोक्ताम् एतां ब्रह्मविद्यां कृत्स्नं समस्तं सोपकरणं सफलं योगविधिं च इत्येतत् लब्ध्वा प्राप्य इत्यर्थः । किम्? ब्रह्मप्राप्तः अभूत् मुक्तः अभवत् इत्यर्थः। कथम्? पूर्वं विद्याप्राप्त्या विरजः विगतधर्माधर्मः विमृत्युः विगतकामः अविद्यश्च सन् (विमृत्युः अभवत्) इत्यर्थः। न केवलं नचिकेता एव अन्यः अपि नचिकेतोवत् आत्मवित् अध्यात्मम् एव निरुपचरितं प्रत्यक्स्वरूपं तत्वम् एव प्राप्य इति अभिप्रायः। न अन्यत् रूपं अप्रत्यग्रूपम् । तद् एवम् उक्त प्रकारेण अध्यात्मम् एव यः वेद विजानाति एवंवित् सः अपि ब्रह्मप्राप्त्या विरजः सन् विमृत्युः भवति इति वाक्यशेषः। शिष्याचार्ययोः प्रमादकृतान्यायेन विद्याग्रहणप्रतिपादननिमित्तदोषप्रशमनार्था इयं शान्तिः उच्यते- सह नाववतु । सह नौ भुनक्तु । सह वीर्यं करवावहै । तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥२'३'१९॥ ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥ इति काठकोपनिषदि द्वितीयोध्यायः समाप्तः । सह नौ आवाम् विद्यास्वरूपप्रकाशनेन अवतु पालयतु । कः? सः एव उपनिषत्प्रकाशितः परमेश्वरः। किञ्च सह नौ भुनक्तु तत्फलप्रकाशनेन नौ पालयतु । सह एव आवां विद्याकृतं वीर्यं सामर्थ्यं करवावहै निष्पादयावहै । किञ्च तेजस्विनौ तेजस्विनोः आवयोः यत् अधीतं तत् स्वधीतम् अस्तु । अथवा तेजस्वि नौ आवाभ्यां यत् अधीतं तत् अतीव तेजस्वि वीर्यवत् अस्तु इत्यर्थः। मा विद्विषावहै शिष्याचार्यौ अन्योन्यं प्रमादकृतान्यायाध्ययनाध्यापनदोषनिमित्तं द्वैषं मा करवावहै इत्यर्थः। शान्तिः शान्तिः शान्तिः इति त्रिर्वचनं सर्वदोषोपशमनार्थम् इति ॐ इति । भवता एतादृशमेकं पृष्टं प्रति संबंधनम् अनुसृतम्, यत्पृष्ठं न इदानींयावत् विद्यते। पृष्ठं स्रष्टुम् अधःप्रदत्तायां पेटिकायां टंकणं करोतु (सहाय्यार्थं अत्र क्लिक्करोतु। चेद्भवान् अत्र भ्रान्तिना आनीतोऽस्ति तदा स्वकीये ब्राउसर् इत्यस्मिन् बैक् इत्यस्मिन् क्लिक्करोतु।) संजातः पृथिवीतले रविकुले मायामनुष्योऽव्ययः . निश्चक्रं हतराक्षसः पुनरगाद् ब्रह्मत्वमाद्यं स्थिरां कीर्तिं पापहरां विधाय जगतां तं जानकीशं भजे १.. निर्धूतपापा हरिमेव यान्ति ते ३.. फलं लभेद्यः शृणुयात्स नित्यम् ४.. संविष्टं ध्याननिष्ठं त्रिनयनमभयं सेवितं सिद्धसंघैः . देवी वामाङ्कसंस्था गिरिवरतनया पार्वती भक्तिनम्रा प्राहेदं देवमीशं सकलमलहरं वाक्यमानन्दकन्दरम् ६.. सनातनं त्वं च सनातनोऽसि ७.. प्रियोऽसि मे त्वं वद यत्तु पृष्टम् ८.. यथा तथा ब्रूहि तरन्ति येन ९.. रहस्यं तदेव चाग्रे वद वारिजाक्ष . परं पदं यान्ति तथैव सिद्धाः १२.. यदि स्म जानाति कुतो विलापः जानाति नैवं यदि केन सेव्यः समो हि सर्वैरपि जीवजातैः १४.. ब्रूत मे संशयभेदि वाक्यम् १५.. वक्तुं रहस्यं परमं निगूढम् १६.. वक्ष्ये नमस्कॄत्य रघूत्तमं ते . आत्मा स्वमायया सृष्टमिदं विचष्टे १८.. यथाऽप्रकाशो न तु विद्यते रवौ यथा हि चाक्ष्णा भ्रमता गृहादिकं कृते परेऽध्यस्य जनो विमुह्यति २२.. नाहो न रात्रिः सवितुर्यथा भवेत् रामे कथं स्थास्यति शुद्धचिद्घने २३.. विज्ञानरूपे हि न विद्यते तमः . अत्र ते कथयिष्यामि रहस्यमपि दुर्लभम् . पुरा रामायणे रामे रावणं देवकण्टकम् . हत्वा रणे रणश्लाघी सपुत्रबलवाहनम् २६.. सीतया सह सुग्रीवलक्ष्मणाभ्यां समन्वितः . दृष्ट्वा तदा हनूमन्तं प्राञ्जलिं पुरतः स्थितम् . कृतकार्यं निराकाङ्क्षं ज्ञानापेक्षं महामतिम् २९.. रामः सीतामुवाचेदं ब्रूहि तत्त्वं हनूमते . तथेति जानकी प्राह तत्त्वं रामस्य निश्चितम् . रामं विद्धि परं ब्रह्म सच्चिदानन्दमद्वयम् . आनन्दं निर्मलं शान्तं निर्विकारं निरञ्जनम् . मां विद्धि मूलप्रकृतिं सर्गस्थित्यन्तकारिणीम् . अयोध्यानगरे वासो मया द्वादशवार्षिकः ३७.. दण्डकारण्यगमनं विराधवध एव च . जटायुषो मोक्षलाभः कबन्धस्य तथैव च . शबर्याः पूजनं पश्चात्सुग्रीवेण समागमः ३९.. वालिनश्च वधः पश्चात्सीतान्वेषणमेव च . सेतुबन्धश्च जलधौ लङ्कायाश्च निरोधनम् ४०.. रावणस्य वधो युद्धे सुपुत्रस्य दुरात्मनः . विभीषणे राज्यदानं पुष्पकेण मया सह ४१.. रामो न गच्छति न तिष्ठति नानुशोचत्याकाङ्क्षते त्यजति नो न करोति किञ्चित् . मायागुणाननुगतो हि तथा विभाति ४३.. ततो रामः स्वयं प्राह हनूमन्तमुपस्थितम् . आकाशस्य यथा भेदस्त्रिविधो दृश्यते महान् . जलाशये महाकाशस्तदवच्छिन्न एव हि . प्रतिबिंबाख्यमपरं दृश्यते त्रिविधं नभः ४५.. आभासस्त्वपरं बिम्बभूतमेवं त्रिधा चितिः ४६.. अविच्छिन्नं तु तद्ब्रह्म विच्छेदस्तु विकल्पतः ४८.. अविच्छिन्नस्य पूर्णेन एकत्वं प्रतिपाद्यते . ऐक्यज्ञानं यदोत्पन्नं महावाक्येन चात्मनोः . तदाविद्या स्वकार्यैश्च नश्यत्येव न संशयः ५०.. मद्भक्तिविमुखानां हि शास्त्रगर्तेष्य् मुह्यताम् . न ज्ञानं न च मोक्षः स्यात्तेषां जन्मशतैरपि ५१.. एतत्तेऽभिहितं देवि श्रीरामहृदयं मया . अतिगुह्यतमं हृद्यं पवित्रं पापशोधनम् ५३.. यः पठेत्सततं भक्त्या स मुक्तो नात्र संशयः ५४.. नश्यन्त्येव न सन्देहो रामस्य वचनं यथा ५५.. यः संपूज्याभिरामं पठति च हृदयं रामचन्द्रस्य भक्त्या योगीन्द्रैरप्यलभ्यं पदमिह लभते सर्वदेवैः स पूज्यम् ५६.. श्रीरामहृदयं नाम प्रथमः सर्गः १.. पिबन्ति मे मनो देव न तृप्यति भवापहम् २.. श्रीरामस्य कथा त्वत्तः शृता संक्षेपतो मया . इदानीं श्रोतुमिच्छामि विस्तरेण स्फुटाक्षरम् ३.. शृणु देवि प्रवक्ष्यामि गुह्याद्गुह्यतरं महत् . अध्यात्मरामचरतिं रामेणोक्तं पुरा मम ४ . तदद्य कथयिष्यामि शृणु तापत्रयापहम् . प्राप्नोति परमामृद्धिम् दीर्घायुः पुत्रसन्ततिम् ५.. गत्वा लोकं रूदन्ती व्यसनमुपगतं ब्रह्मणे प्राह सर्वं ब्रह्मा ध्यात्वा मुहूर्तं सकलमपि आविरासीद्धरिः प्राच्यां दिशां व्यपनयंस्तमः ८.. स्तुवद्भिः सनकाद्यैश्च पार्षदैः परिवेष्टितम् . श्रिया भूम्या च सहितं गरुडोपरि संस्थितम् १२.. हर्षगद्गदया वाचा स्तोतुं समुपचक्रमे १३.. नतोऽस्मि ते पदं देव प्राण बुद्धीन्द्रियात्मभिः . यच्चिन्त्यते कर्मपाशाद्धृदि नित्यं मुमुक्षुभिः १४.. मायया गुणमय्या त्वम् सृजस्यवसि लुम्पसि . जगत्तेन न ते लेप आनन्दानुभवात्मनः १५.. तथा शुद्धिर्न दुष्टानां दानाध्ययनकर्मभिः . शुद्धात्मता ते यशसि सदा भक्तिमतां यथा १६.. सद्योऽन्तर्हृदये नित्यं मुनिभिः सात्वतैर्वृतः १७.. स्पर्धते वक्षसि पदं लब्ध्वापि श्रीः सपत्निवत् १९.. अतस्त्वत्पादभक्तेषु तव भक्तिः श्रियोऽधिका . अतस्त्वत्पादकमले भक्तिरेव सदास्तु मे . संसारमयतप्तानां भेषजं भक्तिरेव ते २१.. इति ब्रुवन्तं ब्रह्माणं बभाषे भगवान् हरिः . किं करोमीति तं वेधाः प्रत्युवाचातिहर्षितः २२.. भगवन् रावणो नाम पौलस्त्यतनयो महान् . त्रिलोकीं लोकपालांश्च बाधते विश्वबाधकः . मानुषेण मृतिस्तस्य मया कल्याण कल्पिता २४.. अतस्त्वं मानुषो भूत्वा जहि देवरिपुं प्रभो २५.. कश्यपस्य वरो दत्तस्तपसा तोषितेन मे . याचितः पुत्रभावाय तथेत्यङ्गीकृतं मया . स इदानीं दशरथो भूत्वा तिष्ठति भूतले २६.. तस्याहं पुत्रतामेत्य कौसल्यायां शुभे दिने . योगमायापि सीतेति जनकस्य गृहे तदा . उत्पत्स्यते तया सार्धं सर्वं सम्पादयाम्यहम् . विष्णुर्मानुषरूपेण भविष्यति रघोः कुले २९.. यूयं सृजध्वं सर्वेऽपि वानरेष्वंशसम्भवान् . विष्णोः सहायं कुरुत यावत्स्थास्यति भूतले ३०.. इति देवान्समादिश्य समाश्वास्य च मेदिनीम् . ययौ ब्रह्मा स्वभवनं विज्वरः सुखमास्थितः ३१.. अथ राजा दशरथः श्रीमान्सत्यपरायणः . स्वामिन्पुत्रा कथं मे स्युः सर्वलक्षणलक्षितः . पुत्रहीनस्य मे राज्यं सर्वं दुःखाय कल्पते ३.. चत्वारः सत्त्वसम्पन्ना लोकपाला इवापराः ४.. अस्माभिः सहितः पुत्रकामेष्टिं शीघ्रमाचर ५.. तथेति मुनिमानीय मन्त्रिभिः सहितः शुचिः . पायसं स्वर्णपात्रस्थं गृहीत्वोवाच हव्यवाट् ७.. गृहाण पायसं दिव्यं पुत्रीयं देवनिर्मितम् . लप्स्यसे परमात्मानं पुत्रत्वेन न संशयः ८.. इत्युक्त्वा पायसं दत्त्वा राज्ञे सोऽन्तर्दधेऽनलः . ववन्दे मुनिशार्दूलौ राजा लब्धमनोरथः ९.. कौसल्यायै सकैकेय्यै अर्धमर्धं प्रयत्नतः १०.. ततः सुमित्रा संप्राप्ता जगृध्नुः पौत्रिकं चरुम् . कौसल्या तु स्वभागार्धं ददौ तस्यै मुदान्विता ११.. कैकेयी च स्वभागार्धं ददौ प्रीतिसमन्वितः . उपभुज्य चरुं सर्वाः स्त्रियो गर्भसमन्वितः १२.. देवता इव रेजुस्ताः स्वभासा राजमन्दिरे . दशमे मासि कौसल्या सुषुवे पुत्रमद्भुतम् १३.. मधुमासे सिते पक्षे नवम्यां कर्कटे शुभे . मेषं पूषणि संप्राप्ते पुष्पवृष्टिसमाकुले . दृष्ट्वा तं परमात्मानं कौसल्या विस्मयाकुला . त्वां वेदवादिनः सत्तामात्रं ज्ञानैकविग्रहम् २१.. त्वमेव मायया विश्वं सृजस्यवसि हंसि च . करोषीव न कर्ता त्वं गच्छसीव न गच्छसि . शृणोषि न शृणोषीव पश्यसीव न पश्यसि २३.. अप्रमाणो ह्यमनाः शुद्ध इत्यादि शृतिरब्रवीत् . समः सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्नपि न लक्ष्यसे २४.. अज्ञानध्वान्तचित्तानां व्यक्त एव सुमेधसाम् . जठरे तव दृश्यन्ते ब्रह्माण्डाः परमाणवः २५.. त्वं ममोदरसम्भूत इति लोकान्विडम्बसे . भक्तेषु पारवश्यं ते दृष्टं मेऽद्य रघूत्तम २६.. भ्रमामि मायया तेऽद्य पादमूलमुपागता २७.. देव त्वद्रूपमेतन्मे सदा तिष्ठतु मानसे . आवृणोतु न मां माया तव विश्वविमोहिनी २८.. यद्यदिष्ठं तवास्त्यम्ब तत्तद्भवतु नान्यथा ३०.. अहं तु ब्रह्मणा पूर्वं भूमिर्भारापनुत्तये . प्रार्थितो रावणं हन्तुं मानुषत्वमुपागतः ३१.. त्वया दशरथेनाहं तपसाराधितः पुरा . रूपमेतत्त्वया दृष्टं प्राक्तनं तपसः फलम् . मद्दर्शनं विमोक्षाय कल्पते ह्यन्यदुर्लभम् ३३.. स याति मम सारूप्यं मरणे मत्स्मृतिं लभेत् ३४.. इत्युक्त्वा मातरं रामो बालो भूत्वा रुरोद ह . अथ राजा दशरथः श्रुत्वा पुत्रोद्भवोत्सवम् . रामं राजीवपत्राक्षं दृष्ट्वा हर्षाश्रुसंप्लुतः . गुरुणा जातकर्माणि कर्तव्यानि चकार सः ३७.. सुमित्रायां ययौ जातौ पूर्णेन्दुसदृशाननौ ३८.. तदा ग्रामसहस्राणि ब्राह्मणेभ्यो मुदा ददौ . सुवर्णानि च रत्नानि वासांसि सुरभीः शुभाः ३९.. यस्मिन् रमन्ते मुनयो विद्यया ज्ञानविप्लवे . तं गुरुः प्राह रामेति रमणाद्राम इत्यपि ४०.. भरणाद्भरतो नाम लक्ष्मणं लक्षणान्वितं . लक्ष्मणो रामचन्द्रेण शत्रुघ्नो भरतेन च . द्वन्द्वीभूय चरन्तौ तौ पायसांशानुसारतः ४२.. अङ्गणे रिङ्गमाणं तं तर्णकाननु सर्वतः . दृष्ट्वा दशरथो राजा कौसल्या मुमुदे तदा ४६.. भोक्ष्यमाणो दशरथो राममेहीति चासकृत् . आह्वयत्यतिहर्षेण प्रेम्णा नायाति लीलया ४७.. आनयेतिच कौसल्यामाह सा सस्मिता सुतम् . धावत्यपि न शक्नोति स्प्रष्टुं योगिमनोगतिम् ४८.. किञ्चिद्गृहीत्वा कवलं पुनरेव पलायते ४९.. कौसल्या जननी तस्य मासि मासि प्रकुर्वती . बायनानि विचित्राणि समलङ्कृत्य राघवम् ५०.. कर्णपूरांश्च विविधान् वर्षवृद्धौ च वायनम् ५१.. गृहकृत्यं तया त्यक्तं तस्य चापल्यकारणात् . एकदा रघुनाथोऽसौ गतो मातरमन्तिके ५२.. भोजनं देहि मे मातर्न शृतं कार्यसक्तया . ततः क्रोधेन भाण्डानि लगुडेनाहनत्तदा ५३.. शिक्यस्थं पातयामास गव्यं च नवनीतकम् . लक्ष्मणाय ददौ रामो भरताय यथाक्रमम् ५४.. शत्रुघ्नाय ददौ पश्चाद्दधि दुग्धं तथैव च . सूदेन कथिते मात्रे हास्यं कृत्वा प्रधावति ५५.. आगतां तां विलोक्याथ ततः सर्वैः पलायितम् . कौसल्या धावमानापि प्रस्खलन्ती पदे पदे ५६.. रघुनाधं करे धृत्वा किञ्चिन्नोवाच भामिनी . बालभावं समाश्रित्य मन्दं मन्दं रुरोद ह ५७.. ते सर्वे लालिता मात्रा गाढमालिङ्ग्य यत्नतः . अथ कालेन ते सर्वे कौमारं प्रतिपेदिरे ५९.. धनुर्वेदे च निरताः सर्वशास्त्रार्थवेदिनः ६०.. बभूवुर्जगतां नाथ लीलया नररूपिणः . लक्ष्मणस्तु सदा राममनुगच्छति सादरम् ६१.. सेव्यसेवकभावेन शत्रुघ्नो भरतं तथा . रामश्चापधरो नित्यं तूणीबाणान्वितः प्रभुः ६२.. अश्वारूढो वनं याति मृगयायै सलक्ष्मणः . हत्वा दुष्टमृगान्सर्वान्पित्रे सर्वं न्यवेदयत् ६३.. प्रातरुत्थाय सुस्नातः पितरावभिवाद्य च . पौरकार्याणि सर्वाणि करोति विनयान्वितः ६४.. बन्धुभिः सहितो नित्यं भुक्त्वा मुनिभिरन्वहम् . धर्मशास्त्ररहस्यानि शृणाति व्याकरोति च ६५.. एवं परात्मा मनुजावतारो मनुष्यलोकाननुसृत्य सर्वम् . चक्रेऽविकारी परिणामहीनो विचार्यमाणे न करोति किञ्चित् ६६.. द्रष्टुं रामं परात्मानं जातं ज्ञात्वा स्वमायया १.. दृष्ट्वा दशरथो राजा प्रत्युत्थायाचिरेण तु . वसिष्ठेन समागम्य पूजयित्वा यथाविधि २.. अभिवाद्य मुनिं राजा प्राञ्जलिर्भक्तिनम्रधीः . त्वद्विधा यद्गृहम् यान्ति तत्रैवायान्ति संपदः . यदर्थमागतोऽसि त्वं ब्रूहि सत्यं करोमि तत् ४.. विश्वामित्रोऽपि तं प्रीतः प्रत्युवाच महीपतिः . अहं पर्वणि संप्राप्ते दृष्ट्वा यष्टुं सुरान्पितन् ५.. यदारभे तदा दैत्या विघ्नं कुर्वन्ति नित्यशः . अतस्तयोर्वधार्थाय ज्येष्ठं रामं प्रयच्छ मे . लक्ष्मणेन सह भ्राता तव श्रेयो भविष्यति ७.. वसिष्ठेन सहामन्त्र्या दीयतां यदि रोचते . पप्रच्छ गुरुमेकान्ते राजा चिन्तापरायणः ८.. किं करोमि गुरो रामं त्यक्तुं नोत्सहते महः . रामस्त्वितो गच्छति चेन्न जीवामि कथञ्चन १०.. प्रत्याख्यातो यदि मुनिः शापं दास्यत्यसंशयः . कथं श्रेयो भवेन्मह्यमसत्यं चापि न स्पृशेत् ११.. शृणु राजन्देवगुह्यं गोपनीयं प्रयत्नतः . रामो न मानुषो जातः परमात्मा सनातनः १२.. भूमेर्भारावताराय ब्रह्मणा प्रार्थितः पुरा . स एव जातो भवने कौसल्यायां तवानघ १३.. त्वं तु प्रजापतिः पूर्वं कश्यपो ब्रह्मणः सुतः . कौसल्या चादितिर्देवमाता पूर्वं यशस्विनी १४.. भवन्तौ तप उग्रं वै तेपाथे बहुवत्सरम् . तदा प्रसन्नो भगवान् वरदो भक्तवत्सलः १५.. वृणीष्व वरमित्युक्ते त्वं मे पुत्रो भवामल . इति त्वया याचितोऽसौ भगवान्भूतभावनः १६.. तथेत्युक्त्वाद्य पुत्रस्ते जातो रामः स एव हि . शेषस्तु लक्ष्मणो राजन् राममेवान्वपद्यते १७.. जातौ भरतशत्रुघ्नौ शङ्खचक्रे गदाभृतः . योगमायापि सीतेति जाता जनकनन्दिनी १८.. विश्वामित्रोऽपि रामाय तां योजयितुमागतः . एतद्गुह्यतमं राजन्न वक्तव्यं कदाचन १९.. अतः प्रीतेन मनसा पूजयित्वाथ कौशिकम् . प्रेषयस्व रमानाथं राघवं सहलक्ष्मणम् २०.. आहूय रामरामेति लक्ष्मणेति च सादरम् . आलिङ्ग्य मूर्ध्नवघ्राय कौशिकाय समर्पयत् २२.. ददौ बलां चातिबलां विद्ये द्वे देवनिर्मिते २४.. ययोर्ग्रहणमात्रेण क्षुत्क्षामादि न जायते २५.. विश्वामित्रस्तदा प्राह रामं सत्यपराक्रमम् २६.. अत्रास्ति ताटका नाम राक्षसी कामरूपिणी . बाधते लोकमखिलं जहि तामविचारयन् २७.. तथेति धनुरादाय सगुणं रघुनन्दनः . तच्छृत्वासहमाना सा ताटका घोररूपिणी . तामेकेन शरेणाशु ताडयामास वक्षसि . पपात विपिने घोरा वमन्ती रुधिरं बहु ३०.. शापात्पिशाचतां प्राप्ता मुक्ता रामप्रसादतः ३१.. नत्वा रामं परिक्रम्य गता रामाज्ञया दिवम् ३२.. तत्र कामाश्रमे रम्ये कानने मुनिसङ्कुले . उषित्वा रजनीमेकां प्रभाते प्रस्थिताः शनैः १.. सिद्धाश्रमं गताः सर्वे सिद्धचारणसेवितम् . पूजां च महतीं चक्रू रामलक्ष्मणयोर्ध्रुतम् . श्रीरामः कौशिकं प्राह मुने दीक्षां प्रविश्यताम् ३.. दर्शयस्व महाभाग कुतस्तौ राक्षसाधमौ . तथेत्युक्त्वा मुनिर्यष्टुमारेभे मुनिभिः सह ४.. मध्याह्ने ददृशाते तौ राक्षसौ कामरूपिणौ . मारीचश्च सुबाहुश्च वर्षन्तौ रुधिरास्थिनी ५.. रामोऽपि धनुरादाय द्वौ बाणौ सन्दधे सुधीः . आकर्णांतं समाकृष्य विससर्ज तयोः पृथक् ६.. विश्वामित्रस्तु संपूज्य पूजार्हं रघुनन्दनम् . अङ्के निवेश्य चालिङ्ग्य भक्त्या बाष्पाकुलेक्षणः १०.. भोजयित्वा सह भ्रात्रा रामं पक्वफलादिभिः . चतुर्थेऽहनि संप्राप्ते कौशिको राममब्रवीत् . राम राम महायज्ञं द्रष्टुं गच्छामहे वयम् १२.. तत्र माहेश्वरं चापमस्ति न्यस्तं पिनाकिना १३.. द्रक्ष्यसि त्वं महासत्त्वं पूज्यसे जनकेन च . इत्युक्त्वा मुनिभिस्ताभ्यां ययौ गङ्गासमीपगम् १४.. गौतमस्याश्रमं पुण्यं यत्राहल्यास्थिता तपः . दृष्ट्वोवाच मुनिं श्रीमान् रामो राजीवलोचनः १६.. कस्यैतदाश्रमपदं भाति भास्वच्छुभं महत् . आह्लादयति मे चेतो भगवन् ब्रूहि तत्त्वतः १८.. शृणु राम पुरा वृत्तं गौतमो लोकविशृतः . तस्मै ब्रह्मा ददौ कन्यामहल्यां लोकसुन्दरीम् . शक्रस्तु तां धर्षयितुमन्तरं प्रेप्सुरन्वहं २१.. कदाचिन्मुनिवेषेण गौतमे निर्गते गृहात् . दृष्ट्वा यान्तं स्वरूपेण मुनिः परमकोपनः . पप्रच्छ कस्त्वं दुष्टात्मन् मम रूपधरोऽधमः २३.. सत्यं ब्रूहि न चेद्भस्म करिष्यामि न संशयः . सोऽब्रवीद्देवराजोऽहं पाहि मां कामकिङ्करम् २४.. कृतं जुगुप्सितं कर्म मया कुत्सितचेतसा . गौतमः क्रोधताम्राक्षः शशाप दिविजाधिपम् २५.. शत्वा तं देवराजानं प्रविश्य स्वाश्रमं धृतम् २६.. दृष्ट्वाहल्यां वेपमानां प्राञ्जलिं गौतमोऽब्रवीत् . दुष्टे त्वं तिष्ठ दुर्वृत्ते शिलायामाश्रमे मम २७.. निराहारा दिवारात्रं तपः परममास्थिता . ध्यायन्ती राममेकाग्रमनसा हृदि संस्थितम् . एवं वर्षसहस्रेषु ह्यनेकेषु गतेषु च . रामो दाशरथिः श्रीमानागमिष्यति सानुजः ३०.. तदैव धूतपापा त्वं रामं संपूज्य भक्तितः ३१.. परिक्रम्य नमस्कृत्य स्तुत्वा शापाद्विमोक्ष्यसे . पूर्ववन्मम शुश्रूषां करिष्यसि यथासुखम् ३२.. इत्युक्त्वा गौतमः प्रागाद्धिमवन्तं नगोत्तमम् . तदाद्यहल्या भूतानामदृश्या स्वाश्रामे शुभे ३३.. तव पादरजःस्पर्शं काङ्क्षते पवनाशना . आस्तेऽद्यापि रघुश्रेष्ठ तपो दुष्करमास्थिता ३४.. पावयस्व मुनेर्भार्यामहल्यां ब्रह्मणः सुताम् . इत्युक्त्वा राघवं हस्ते गृहीत्वा मुनिपुङ्गवः ३५.. दर्शयामास चाहल्यामुग्रेण तपसा स्थितम् . रामः शिलां पदा स्पृष्ट्वा तां ननाम राघवोऽहल्यां रामोऽहमिति चाब्रवीत् . ततो दृष्ट्वा रघुश्रेष्ठं पीतकौशेयवाससम् ३७.. धनुर्बाणधरं रामं लक्ष्मणेन समन्वितम् ३८.. नीलमाणिक्यसङ्काशं द्योतयन्तं दिशो दश ३९.. दृष्ट्वा रामं रमानाथं हर्षविस्फारितेक्षणा . गौतमस्य वचः स्मृत्वा ज्ञात्वा नारायणं वरम् ४०.. उत्थाय च पुनर्दृष्ट्वा रामं राजीवलोचनम् . अहो विचित्रं तव राम चेष्टितं साक्षात्स एव मम दृग्विषयो यदास्ते किं वर्ण्यते मम पुराकृतभागधेयम् ४५.. भजामि नित्यं न परान्भजिष्ये ४६.. वागीश्वरी च तमहं शरणं प्रपद्ये ४८.. धत्ते परानुग्रह एष रामः ४९.. धत्ते स्वतन्त्रः परिपूर्ण आत्मा ५०.. श्रिया धृतं वक्षसि लालितं प्रियात् . सर्वभूतेष्वसंयुक्त एको भाति भवान्परः ५२.. ओंकारवाच्यस्त्वं राम वाचामविषयः पुमान् . एको विभासि राम त्वं मायया बहुरूपया ५४.. त्वन्मायामोहितधियस्त्वां न जानन्ति तत्त्वतः . मानुषं त्वाभिमन्यन्ते मायिनं परमेश्वरम् ५५.. असङ्गो ह्यचलो नित्यः शुद्धो बुद्धः सदव्ययः ५६.. योषिन्मूढाहमज्ञा ते तत्त्वं जाने कथं विभो . तस्मात्ते शतशो राम नमस्कुर्यामनन्यधीः ५७.. देव मे यत्र कुत्रापि स्थिताया अपि सर्वदा . त्वत्पादकमले सक्ता भक्तिरेव सदास्तु मे ५८.. नमस्ते पुरुषाध्यक्ष नमस्ते भक्तवत्सल . नमस्तेऽस्तु हृषीकेश नारायण नमोऽस्तुते ५९.. स्तुत्वैवं पुरुषं साक्षाद्राघवं पुरतः स्थितम् . परिक्रम्य प्रणम्याशु सानुज्ञाता ययौ पतिम् ६१.. अहल्यया कृतं स्तोत्रं यः पठेद्भक्तिसंयुतः . स मुच्यतेऽखिलैः पापैः परं ब्रह्माधिगच्छति ६२.. पुत्राद्यर्थे पठेद्भक्त्या रामं हृदि निधाय च . संवत्सरेण लभते वन्ध्या अपि सुपुत्रकम् ६३.. ब्रह्मघ्नो गुरुतल्पगोऽपि पुरुषः स्तेयी सुरापोऽपि वा नित्यं स्तोत्रमिदं जपन् रघुपतिं भक्त्या हृदयस्थं अहल्योद्धरणं नाम पञ्चमः सर्गः ५.. विश्वामित्रोऽथ तं प्राह राघवं सहलक्ष्मणम् . गच्छामो वत्स मिथिलां जनकेनाभिपालिताम् १.. दृष्ट्वा क्रतुवरं पश्चादयोध्यां गन्तुमर्हसि . इत्युक्त्वा प्रययौ गङ्गामुत्तर्तुं सहराघवः . तस्मिन्काले नाविकेन निषिद्धो रघुनन्दनः २.. पादाम्बुजं ते विमलं हि कृत्वा इत्युक्त्वा क्षालितौ पादौ परं तीरं ततो गताः . विदेहस्य पुरं प्रातरृषिवाटं समाविशत् . पूजाद्रव्याणि संगृह्य सोपाध्यायः समाययौ . पप्रच्छ राघवौ दृष्ट्वा सर्वलक्षणसंयुतौ . कस्यैतौ नरशार्दूलौ पुत्रौ देवसुतोपमौ . प्रत्युवाच मुनिः प्रीतो हर्षयन् जनकं तदा . पुत्रौ दशरथस्यैतौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ १०.. मखसंरक्षणार्थाय मयानीतौ पितुः पुरात् . आगच्छन् राघवो मार्गे ताटकां विश्वघातिनीम् ११.. ततो ममाश्रमं गत्वा मम यज्ञविहिंसकान् १२.. ततो गङ्गातटे पुण्ये गौतमस्याश्रमं शुभम् १३.. गत्वा तत्र शिलारूपा गौतमस्य वधूः स्थिता . दृष्ट्वाहल्यां नमस्कृत्य तया सम्यक्प्रपूजितः . इदानीं द्रष्टकामस्ते गृहे माहेश्वरं धनुः १५.. अतो दर्शय राजेन्द्र शैवं चापमनुत्तमम् . दृष्ट्वायोध्यां जिगमिषुः पितरं द्रष्टुमिच्छति १६.. इत्युक्तो मुनिना राजा पूजार्हाविति पूजया . पूजयामास धर्मज्ञो विधिदृष्टेन कर्मणा १७.. ततः सम्प्रेषयामास मन्त्रिणं बुद्धिमत्तरम् . शीघ्रमानय विश्वेशचापं रामाय दर्शय १८.. ततो गते मन्त्रिवरे राजा कौशिकमब्रवीत् . यदि रामो धनुर्धृत्वा कोट्यामारोपयेद्गुणम् १९.. तदा मयात्मजा सीता दीयते राघवाय हि . तथेति कौशिकोऽप्याह रामं संवीक्ष्य सस्मितम् २०.. शीघ्रं दर्शय चापाग्र्यं रामायमिततेजसे . एवं ब्रुवति मौनीशे आगताश्चापवाहकाः २१.. चापं गृहीत्वा बलिनः पङ्चसाहस्रसङ्ख्यकाः . दर्शयामास रामाय मन्त्री मन्त्रयतां वरः . दृष्ट्वा रामः प्रहृष्टात्मा बद्ध्वा परिकरं दृढम् २३.. गृहीत्वा वामहस्तेन लीलया तोलयन् धनुः . ईषदाकर्षयामास पाणिना दक्षिणेन सः . बभञ्जाखिलहृत्सारो दिशः शब्देन पूरयन् २५.. दिशश्च विदिशश्चैव स्वर्गं मर्त्यं रसातलम् . तदद्भुतमभूत्तत्र देवानां दिवि पश्यताम् २६.. द्विधा भग्नं धनुर्दृष्ट्वा राजालिङ्ग्य रघूद्वहम् . सीता स्वर्णमयीं मालां गृहीत्वा दक्षिणे करे . रामस्योपरि निक्षिप्य स्मयमाना मुदं ययौ . ततो मुमुदिरे सर्वे राजदाराः स्वलङ्कृतम् ३१.. भो कौशिक मुनिश्रेष्ठ पत्रं प्रेषय सत्वरम् . राजा दशरथः शीघ्रमागच्छतु सपुत्रकः ३३. विवाहार्थं कुमाराणां सदारः सहमन्त्रिभिः . ते गत्वा राजशार्दूलं रामश्रेयो न्यवेदयन् . श्रुत्वा रामकृतं राजा हर्षेण महताप्लुतः ३५.. गच्छन्तु मिथिलां सर्वे गजाश्वरथपत्तयः ३६.. रथमानय मे शीघ्रं गच्छाम्यद्यैव मा चिरम् . वसिष्ठस्त्वग्रतो यातु सदार सहितोऽग्निभिः ३७.. राममातः समादाय मुनिर्मे भगवान् गुरुः . एवं प्रस्थाप्य सकलं राजर्षिर्विपुलं रथम् ३८.. महत्या सेनया सार्धमारुह्य त्वरितो ययौ . आगतं राघवं श्रुत्वा राजा हर्षसमाकुलः ३९.. यथोक्तपूजया पूज्यं पूजयामास सत्कृतम् ४०.. रामस्तु लक्ष्मणेनाशु ववन्दे चरणौ पितुः . ततो हॄष्टो दशरथो रामं वचनमब्रवीत् ४१.. दिष्ट्या पश्यामिते राम मुखं फुल्लाम्बुजोपमम् . मुनेरनुग्रहात्सर्वं सम्पन्नं मम शोभनम् ४२.. इत्य्क्त्वाघ्राय मूर्धानमालिङ्ग्य च पुनः पुनः . हर्षेण महताविष्टो ब्रह्मानन्दं गतो यथा ४३.. ततो जनकराजेन मन्दिरे सन्निवेशितः . शोभने सर्वभोगाढ्ये सदारः ससुतः सुखी ४४.. ततः शुभे दिने लग्ने सुमुहूर्ते रघूत्तमम् . आनयामास धर्मज्ञो रामं सभ्रातृकं तदा ४५.. वेदविद्भिः सुसम्बाधे ब्राह्मणैः स्वर्णभूषितैः . दिव्यरत्नाञ्चिते स्वर्णपीठे रामं न्यवेशयत् ४८.. वसिष्ठं कौशिकं चैव शतानन्दः पुरोहितः . स्थापयित्वा स तत्राग्निं ज्वालयित्वा यथाविधि . सभार्यो जनकः प्रायाद्रामं राजीवलोचनम् . पादौ प्रक्षाल्य विधिवत्तदपो मूर्ध्न्यधारयत् ५१.. या धृता मूर्ध्नि शर्वेण ब्रह्मणा मुनिभिः सदा . ततः सीतां करे धृत्वा साक्षतोदकपूर्वकम् ५२.. रामाय प्रददौ प्रीत्या पाणिग्रहविधानतः . दीयते मे सुता तुभ्यं प्रीतो भव रघूत्तम . इति प्रीतेन मनसा सीतां रामकरेऽर्पयन् ५४.. उर्मिलां चौरसीं कन्यां लक्ष्मणाय ददौ मुदा ५५.. तथैव श्रुतिकीर्तिं च माण्डवीं भ्रातृकन्यके . भरताय ददावेकां शत्रुघ्नायापरां ददौ ५६.. चत्वारो दारसम्पन्ना भ्रातरः शुभलक्षणाः . विरेजुः प्रजया सर्वे लोकपाला इवापरे ५७.. यज्ञभूमिविशुद्ध्यर्थं कर्षतो लाङ्गलेन मे . एकदा नारदोऽभ्यागाद्विविक्ते मयि संस्थिते . रणयन्महतीम् वीणां गायन्नरायणं विभुम् ६१.. पूजितः सुखमासीनो मामुवाच सुखान्वितः . देवकार्यार्थसिद्ध्यर्थं रावणस्य वधाय च ६३.. जातो राम इति ख्यातो मायामानुषवेषधृक् . आस्ते दाशरथिर्भूत्वा चतुर्धा परमेश्वरः ६४.. योगमायापि सीतेति जाता वै तव वेश्मनि . अतस्त्वं राघवायैव देहि सीतां प्रयत्नतः ६५.. नान्येभ्यः पूर्वभार्यैषा रामस्य परमात्मनः . इत्युक्त्वा प्रययौ देवगतिं देवमुनिस्तदा ६६.. तदारभ्य मया सीता विष्णोर्लक्ष्मीर्विभाव्यते . कथं मया राघवाय दीयते जानकी शुभा ६७.. मत्पितामहगेहे तु न्यासभूतमिदं धनुः ६८.. ईश्वरेण पुरा क्षिप्तं पुरदाहादनन्तरम् . धनुरेतत्पणं कार्यमिति चिन्त्य कृतं तथा ६९.. आगतोऽत्र धनुर्द्रष्टुं फलितो मे मनोरथः . अद्य मे सफलं जन्म राम त्वां सह सीतया ७१.. एकासनस्थं पश्यामि भ्राजमानं रविं यथा ७२.. सद्य एव विनिर्मुक्ता कोऽन्यस्त्वत्तोऽधिरक्षिता ७४.. इति स्तुत्वा नृपः प्रादाद्राघवाय महात्मने . दीनाराणां कोटिशतं रथानामयुतं तदा ७६.. अश्वानां नियुतं प्रादाद्गजानां षट्शतं तथा . पत्तीनां लक्षमेकं तु दासीनां त्रिशतं ददौ ७७.. सीतायै जनकः प्रादात्प्रीत्या दुहितृवत्सलः ७८.. वसिष्ठादीन्सुसंपूज्य भरतं लक्ष्मणं तथा . पूजयित्वा यथान्यायं तथा दशरथं नृपन् ७९.. प्रस्थापयामास नृपो राजानं रघुसत्तमम् . सीतामालिङ्ग्य रुदतीं मातरः साश्रुलोचनाः ८०.. पातिव्रत्यमुपालम्ब्य तिष्ठ वत्से यथा सुखम् ८१.. अथ गच्छति श्रीरामे मैथिलाद्योजनत्रयम् . नत्वा वसिष्ठं पप्रच्छ किमिदं मुनिपुङ्गव . निमित्तानीह दृश्यन्ते विष्माणि समन्ततः २.. वसिष्टस्तमथ प्राह भयमागामि सूच्यते . पुरप्यभयं तेऽद्य शीघ्रमेव भविष्यति ३.. मृगाः प्रदक्षिणं यान्ति पश्य त्वां शुभसूचकाः . इत्येवं वदतस्तथा ववौ घोरतरोऽनिलः ४.. तेजोराशिं ददर्शाथ जमदग्न्यं प्रतापवान् ६.. धनुः परशुपाणिं च साक्षात्कालमिवान्तकम् ७.. तं दृष्ट्वा भयसन्त्रस्तो राजा दशरथस्तदा . अर्घ्यादिपूजां विस्मृत्य त्राहि त्राहीति चाब्रवीत् ९.. दण्डवत्प्रणिपत्याह पुत्रप्राणं प्रयच्छ मे . इति ब्रुवन्तं राजानमनादृत्य रघूत्तमम् १०.. उवाच निष्ठुरं वाक्यं क्रोधात्प्रचलितेन्द्रियः . त्वं राम इति नाम्ना मे चरसि क्षत्रियाधम ११.. द्वन्द्वयुद्धं प्रयच्छाशु यदि त्वं क्षत्रियोऽसि वै . पुराणं जर्जरं चापं भङ्क्त्वा त्वं कथ्यसे मुधा १२.. अस्मिंस्तु वैष्णवे चापे आरोपयसि चेद्गुणम् . तदा युद्धं त्वया सार्धं करोमि रघुवंशज १३.. इति ब्रुवति वै तस्मिंश्चाल वसुधा भृशम् १४.. अन्धकारो बभूवाथ सर्वेषामपि चक्षुषाम् . रामो दाशरथिर्वीरो वीक्ष्य तं भार्गवं रुषा १५.. उवाच भार्गवं रामं शृणु ब्रह्मन्वचो मम . लक्ष्यं दर्शय बाणस्य ह्यमोघो मम सायकः १७.. लोकान्पादयुगं वापि वद शीघ्रं ममाज्ञया . अयं लोकः परो वाथ त्यया गन्तुं न शक्यते १८.. एवं त्वं हि प्रकर्तव्यं वद शीघ्रं ममाज्ञया . एवं वदति श्रीरामे भार्गवो विकृताननः १९.. राम राम महाबाहो जाने त्वां परमेश्वरम् २०.. चक्रतीर्थं शुभं गत्वा तपसा विष्णुमन्वहम् . ततः प्रसन्नो देवेशः शङ्खचक्रगदाधरः . उवाच मां रघुश्रेष्ठ प्रसन्नमुखपङ्कजः २३.. मच्चिदंशेन युक्तस्त्वं जहि हैहयपुङ्गवम् २४.. कार्तवीर्यं पितृहणं यदर्थं तपसः श्रमः . कृत्सनां भूमिं कश्यपाय दत्त्वा शान्तिमुपावह . उत्पत्स्ये परया शक्त्या तदा द्रक्ष्यसि मां ततः . मत्तेजः पुनरादास्ये त्ययि दत्तं मया पुरा २७.. तदा तपश्चरंल्लोके तिष्ठ त्वं ब्रह्मणो दिनम् . इत्युक्त्वान्तर्दधे देवस्तथा सर्वं कृतं मया २८.. स एव विष्णुस्त्वं राम जातोऽसि ब्रह्मणार्थितः . मयि स्थितं तु त्वत्तेजस्त्वयैव पुनराहृतम् २९.. अद्य मे सफलं जन्म प्रतीतोऽसि मम प्रभो . ब्रह्मादिभिरलभ्यस्त्वं प्रकृतेः पारगो मतः ३०.. त्ययि जन्मादिषड्भावा न सन्त्यज्ञानसंभवाः . यथा जले फेनजालं धूमो वह्नौ तथा त्ययि . त्वदाधारा त्वद्विषया माया कार्यं सृजत्यहो ३२.. यावन्मायावृता लोकास्तावत्त्वां न विजानते . आत्मनःसंसृतिर्नास्ति बुद्धेर्ज्ञानं न जात्विति . अविवेकाद्द्व्ययं युङ्क्त्वा संसारीति प्रवर्तते ३६.. जडसङ्गाज्जडत्वं हि जलाग्न्योर्मेलनं यथा ३७.. यावत्त्वत्पादभक्तानां सङ्गसौख्यं न विन्दति . तत्सङ्गलब्धया भक्त्या यदा त्वां समुपासते . तदा माया शनैर्याति तानवं प्रतिपद्यते ३९.. न मुक्तिशङ्का विज्ञानशङ्का नैव सुखं तथा ४१.. अतस्त्वत्पादयुगले भक्तिर्मे जन्म जन्मनि . पुनन्ति लोकमखिलं किं पुनः स्वकुलोद्भवान् ४३.. नमोऽस्तु जगतां नाथ नमस्ते भक्तिभावन . नमः कारुणिकानन्त रामचन्द्र नमोऽस्तु ते ४४.. देव यद्यत्कृतं पुण्यं मया लोकजिगीषया . तत्सर्वं तव बाणाय भूयाद्राम नमोऽस्तु ते ४५.. ततः प्रसन्नो भगवान् श्रीरामः करुणामयः . प्रसन्नोऽस्मि तव ब्रह्मन्यत्ते मनसि वर्तते ४६.. दास्ये तदखिलं कामं मा कुरुष्वात्र संशयम् . ततः प्रीतेन मनसा भार्गवो राममब्रवीत् ४७.. यदि मेऽनुग्रहो राम तवास्ति मधुसूदन . त्वद्भक्तसङ्गस्त्वत्पादे दृढा भक्तिः सदास्तु मे ४८.. त्वद्भक्तिस्तस्य विज्ञानं भूयादन्ते स्मृतिस्तव ४९.. तथेति राघवेणोक्तः परिक्रम्य प्रणम्य तम् . रजा दशरथो हृष्टो रामं मृतमिवागतम् . आलिङ्ग्यालिङ्ग्य हर्षेण नेत्राभ्यां जलमुत्सृजत् ५१.. ततः प्रीतेन मनसा स्वस्थचित्तः पुरं ययौ . स्वां स्वां भर्यामुपादाय रेमिरे स्वस्वमन्दिरे . मातापितृभ्यां संहृष्टो रामः सीतासमन्वितः . रेमे वैकुण्ठभवने श्रिया सह यथा हरिः ५३.. प्रेषयामास भरतं राजा स्नेहसमन्वितः . शत्रुघ्नं चापि संपूज्य युधाजितमरिन्दमः ५५. एकदा सुखमासीनं रामम् स्वान्तःपुराजिरे . सीतया रथदण्डेन चामरेणाथ वीजितम् २.. तं दृष्ट्वा सहसोत्थाय रामः प्रीत्या कृताञ्जलिः . ननाम शिरसा भूमौ सीतया सह भक्तिमान् ५.. उवाच नारदं रामः प्रीत्या परमया युतः . संसारिणां मुनिश्रेष्ठ दुर्लभं तव दर्शनम् . अस्माकं विषयासक्तचेतसां नितरां मुनेः ६.. संसारिणापि हि मुने लभ्यते सत्समागमः ७.. किं कार्यं ते मया कार्यं ब्रूहि तत्करवाणि भोः ८.. अथ तं नारदोऽप्याह राघवं भक्तवत्सलम् . किं मोहयसि मां राम वाक्यैर्लोकानुसारिभिः ९.. संसार्यहमिति प्रोक्तं सत्यमेतत्त्वया विभोः . जगतामादिभूता या सा माया गृहिणी तव १०.. त्वत्सन्निकर्षाज्जायन्ते तस्यां ब्रह्मादयः प्रजाः . त्वदाश्रया सदा भाति माया या क्रिगुणात्मिका ११.. सूतेऽजस्रं शुक्लकृष्णलोहिताः सर्वदा प्रजाः . त्वं विष्णुर्जानकी लक्ष्मीः शिवस्त्वं जानकी शिवा . ब्रह्मा त्वं जानकी वाणी सूर्यस्त्वं जानकी प्रभा १३.. भवान् शशाङ्कः सीता तु रोहिणी शुभलक्षणा . शक्रस्त्वमेव पौलोमी सीता स्वाहानलो भवान् १४.. यमस्त्वं कालरूपश्च सीता संयमिनी प्रभो . निरृतिस्त्वं जगन्नाथ तामसी जानकी शुभा १५.. राम त्वमेव वरुणो भार्गवी जानकी शुभा . वायुस्त्वं राम सीता तु सदागतिरितीरिता १६.. कुबेरस्त्वं राम सीता सर्वसंपत्प्रकीर्तिता . रुद्राणी जानकी प्रोक्ता रुद्रस्त्वं लोकनाशकृत् १७.. लोके स्त्रीवाचकं यावत्तत्सर्वं जानकी शुभा . पुन्नामवाचकं यावत्तत्सर्वं त्वं हि राघव १८.. तस्माल्लोकत्रये देव युवाभ्यां नास्ति किञ्चन १९.. तस्मान्महांस्ततः सूत्रं लिङ्गं सर्वात्मकं ततः २०.. अहङ्कारश्च बुद्धिश्च पञ्चप्राणेन्द्रियाणि च . स एव जीवसंज्ञश्च लोके भाति जगन्मयः . स्थूलं सूक्ष्मं कारणाख्यमुपाधित्रितयं चितेः . एतैर्विशिष्टो जीवः स्याद्वियुक्तः परमेश्वरः २३.. तस्या विलक्षणः साक्षी चिन्मात्रस्त्वं रघूत्तम २४.. त्वत्त एव जगज्जातं त्वयि सर्वं प्रतिष्ठितम् . त्वय्येव लीयते कृत्स्नं तस्मात्त्वं सर्वकारणम् २५.. रज्जावहिमिवात्मानं जीवं ज्ञात्वा भयं भवेत् . चिन्मात्रज्योतिषा सर्वाः सर्वदेहेषु बुद्धयः . त्वया यस्मात्प्रकाश्यन्ते सर्वस्यात्मा ततो भवान् २७.. अज्ञानान्न्यस्यते सर्वं त्वयि रज्जो भुजङ्गवत् . त्वज्ज्ञानाल्लीयते सर्वं तस्माज्ज्ञानं सदाभ्यसेत् २८.. त्वत्पादभक्तियुक्तानां विज्ञानं भवति क्रमात् . तस्मात्त्वद्भक्तियुक्ता ये मुक्तिभाजस्त एव हि २९.. अहं त्वद्भक्तभक्तानां तद्भक्तानां च किङ्करः . अतो मामौगृह्णीष्व मोहयस्व न मां प्रभो ३०.. त्वन्नाभिकमलोत्पन्नो ब्रह्मा मे जनकः प्रभो . अतस्तवाहं पौत्रोऽस्मि भक्तं मां पाहि राघव ३१.. इत्युक्त्वा बहुशो नत्वा स्वानन्दाश्रु परिप्लुतः . उवाच वचनं राम ब्रह्मणा नोदितोऽस्म्यहम् ३२.. इदानीं राज्यरक्षार्थं पिता त्वाम्भिषेक्ष्यति ३३.. यदि राज्याभिसंसक्तो रावणं न हनिष्यसि . प्रतिज्ञा ते कृता राम भूभारहरणाय वै ३४.. तत्सत्यं कुरु राजेन्द्र सत्यसंधस्त्वमेव हि . श्रुत्वैतद्गदितं रामो नारदं प्राह सस्मितम् ३५.. शृणु नारद मे किञ्चिद्विद्यतेऽविदितं क्वचित् . प्रतिज्ञातं च यत्पूर्वं करिष्ये तन्न संशयः ३६.. रावणस्य विनाशार्थं श्वो गन्ता दण्डकाननम् . चतुर्दश समास्तत्र ह्युषित्वा मुनिवेषधृक् ३८.. सीतामिषेण तं दुष्टं सकुलं नाशयाम्यहम् . एवं रामे प्रतिज्ञाते नारदः प्रमुमोद ह ३९.. प्रदक्षिणत्रयं कृवा दण्डवत्प्रणिपत्य तम् . अनुज्ञातश्च रामेण ययौ देवगतिं मुनिः ४०.. संवादं पठति शृणोति संस्मरेद्वा यो नित्यं अथ राजा दशरथः कदाचिद्रहसि स्थितः . भगवन् राममखिलाः प्रशंसन्ति मुहुर्मुहुः . पौराश्च निगमा वृद्धा मन्त्रिणश्च विशेषतः २.. ततः सर्वगुणोपेतं रामं राजीवलोचनम् . ज्येष्ठं राज्येऽभिषेक्ष्यामि वृद्धोऽहं मुनिपुङ्गव ३.. भरतो मातुलं द्रष्टुं गतः शत्रुघ्नसंयुतः . अभिषेक्ष्ये श्व एवाशु भवांस्तच्चानुमोदताम् ४.. सम्भाराः सम्भ्रियन्तां च गच्छ मन्त्रय राघवम् . उच्छ्रीयन्तां पताकाश्च नानावर्णाः समन्ततः ५.. तोरणानि विचित्राणि स्वर्णमुक्तामयानि वै . आहूय मन्त्रिणां राजा सुमन्त्रं मन्त्रिसत्तमम् ६.. तथेते हर्षात्स मुनिं किं करोमीत्यभाषत . तमुवाच महातेजा वसिष्ठो ज्ञानिनां वरः ८.. श्वः प्रभाते मध्यकक्षे कन्यकाः स्वर्णभूषिताः . तिष्ठन्तु षोडश गजाः स्वर्णरत्नादि भूषिताः ९.. नानातीर्थोदकैः पूर्णाः स्वर्णकुम्भाः सहस्रशः १०.. स्थाप्यन्तां नववैयाघ्रचर्माणि त्रीणि चानय . दिव्यमाल्यानि वस्त्राणि दिव्यान्याभरणानि च . मुनयः सत्कृतास्तत्र तिष्ठन्तु कुशपाणयः १२.. नर्तक्यो वारमुख्याश्च गायका वेणुकास्तथा . नगरे यानि तिष्ठन्ति देवतायतनानि च १४.. तेषु प्रवर्ततां पूजा नानाबलिभिरावृता . इत्यादिश्य मुनिः श्रीमान् सुमन्त्रं नृपमन्त्रिणम् . स्वयं जगाम भवनं राघवस्यातिशोभनम् १६.. अन्तः प्रविश्य भवनं स्वाचार्यत्वादवारितः . प्रत्युद्गम्य नमस्कृत्य दण्डवद् भक्तिसंयुतः . रत्नासने समावेश्य पादौ प्रक्षाल्य भक्तितः . तदपः शिरसा धृत्वा सीताया सह राघवः २०.. ब्रह्मापि मत्पिता ते हि पादतीर्थहताशुभः २२.. इदानीं भाषसे यत्त्वं लोकानामुपदेशकृत् . जानामि त्वां परात्मानं लक्ष्म्या संजातमीश्वरम् २३.. रावणस्य वधार्थाय जातं जानामि राघव २४.. तथा त्वं मायया सर्वं करोषि रघुनन्दन २५.. गुरुर्गुरूणां त्वं देव पितॄणां त्वं पितामहः २६.. शुद्धसत्त्वमयं देहं धृत्वा स्वाधीनसम्भवम् २७.. मनुष्य इव लोकेऽस्मिन् भासि त्वं योगमायया . पौरोहित्यमहं जाने विगर्ह्यं दूष्यजीवनम् २८.. इक्ष्वाकूणां कुले रामः परमात्मा जनिष्यते . इति ज्ञातं मया पूर्वं ब्रह्मणा कथितं पुरा २९.. ततोऽहमाशया राम तव सम्बन्धकाङ्क्षया . ततो मनोरथो मेऽद्य फलितो रघुनन्दन . मां यथा मोहयेन्नैव तथा कुरु रघूद्वह . गुरुनिष्कृतिकामस्त्वं यदि देह्येतदेव मे ३२.. प्रसङ्गात्सर्वमप्युक्तं न वाच्यं कुत्रचिन्मया . राज्ञा दशरथेनाहं प्रेषितोऽस्मि रघूद्वह ३३.. त्वामामन्त्रयितुं राज्ये श्वोऽभिषेक्ष्यति राघव . अद्य त्वं सीतया सार्धमुपवासं यथाविधि ३४.. कृत्वा शुचिर्भूमिशायी भव राम जितेन्द्रियः . गच्छामि राजसान्निध्यं त्वं तु प्रातर्गमिष्यसि ३५.. इत्युक्त्वा रथमारुह्य ययौ राजगुरुर्द्रुतम् . रामोऽपि लक्ष्मणं दृष्ट्वा प्रहसन्निदमब्रवीत् ३६.. सौमित्रे यौवराज्ये मे श्वोऽभिषेको भविष्यति . निमित्तमात्रमेवाहं कर्ता भोक्ता त्वमेव हि ३७ मम त्वं बहिः प्राणो नात्र कार्या विचारणा . ततो वसिष्ठेन यथा भाषितं तत्तथाकरोत् ३८.. वसिष्ठोऽपि नृपं गत्वा कृतं सर्वं न्यवेदयत् . वसिष्ठस्य पुरो राज्ञा ह्युक्तं रामाभिषेचनम् ३९.. यदा तदैव नगरे श्रुत्वा कश्चित्पुमान् जगौ . कौसल्यायै राममात्रे सुमित्रायै तथैव च ४०.. श्रुत्वा ते हर्षसम्पूर्णे ददतुर्हारमुत्तमम् . तस्मै ततः प्रीतमाना कौसल्या पुत्रवत्सला ४१.. सत्यवादी दशरथः करोत्येव प्रतिश्रुतम् ४२.. कैकेयीवशगः किन्तु कामुकः किं करिष्यति . इति व्याकुलचित्ता सा दुर्गां देवीमपूजयत् ४३.. एतस्मिन्नन्तरे देवा देवीं वाणीमचोदयन् . गच्छ देवि भुवो लोकमयोध्यायां प्रयत्नतः ४४.. मन्थरां प्रविशस्वादौ कैकेयीं च ततः परम् ४५.. ततो विघ्ने समुत्पन्ने पुनरेहि दिविं शुभे . तथेत्युक्त्वा तथा चक्रे प्रविवेशाथ मन्थराम् ४६.. सापि कुब्जा त्रिवक्रा तु प्रासादाग्रमथारुहत् . नगरं परितो दृष्ट्वा सर्वतः समलंकृतम् ४७.. धात्रीं पप्रच्छ मातः किं नगरं समलंकृतम् . ददाति विप्रमुख्येभो वस्त्राणि विविधानि च . तामुवाच तदा धात्री रामचन्द्राभिषेचनम् ५०.. श्वो भविष्यति तेनाद्य सर्वतोऽलंकृतं पुरम् . तत्श्रुत्वा त्वरितं गत्वा कैकेयीं वाक्यमब्रवीत् ५१.. किं शेषे दुर्भगे मूढे महद्भयमुपस्थितम् ५२.. तत्श्रुत्वा सहसोत्थाय कैकेयी प्रियवादिनी ५४.. तस्यै दिव्यं ददौ स्वर्णनूपुरं रत्नभूषितम् . हर्षस्थाने किमिति मे कथ्यते भयमागतम् ५५.. भरताधिको रामः प्रियकृन्मे प्रियंवदः . कौसल्यां मां समं पश्यन् सदा शुश्रूषते हि माम् ५६.. रामाद्भयं किमापन्नं तव मूढे वदस्व मे . शृणु मद्वचनं देवि यथार्थं ते महद्भयम् . त्वां तोषयन् सदा राजा प्रियवाक्यानि भाषते ५८.. कामुकोऽतथ्यवादी च त्वां वाचा परितोषयन् . कार्यं करोति तस्या वै राममातुः सुपुष्कलम् ५९.. मनस्येतन्निधायैव प्रेषयामास ते सुतम् . भरतं मातुलकुले प्रेषयामास सानुजम् ६०.. सुमित्रायाः समीचीनं भविष्यति न संशयः . लक्ष्मणो राममन्वेति राज्यं सोऽनुभविष्यति ६१.. भरतो राघवस्याग्रे किङ्करो वा भविष्यति . विवास्यते वा नगरात्प्राणैर्वा हायतेऽचिरात् ६२.. त्वं तु दासीव कौसल्यां नित्यं परिचरिष्यसि . ततोऽपि मरणं श्रेयो यत्सपत्न्याः पराभवः ६३.. अतः शीघ्रं यतस्वाद्य भरतस्याभिषेचने . रामस्य वनवासार्थं वर्षाणि नव पञ्च च ६४.. ततो रूढोऽभये पुत्रस्तव राज्ञि भविष्यति . उपायं ते प्रवक्ष्यामि पूर्वमेव सुनिश्चितम् ६५.. पुरा देवासुरे युद्धे राजा दशरथः स्वयम् . इन्द्रेण याचितो धन्वी सहायार्थं महारथः ६६.. जगाम सेनया सार्धं त्वया सह शुभानने . युद्धं प्रकुर्वतस्तस्य राक्षसैः सह धन्विनः ६७.. तदाक्षकीलो न्यपतच्छिन्नस्तस्य न वेद सः . त्वं तु हस्तं समावेश्य कीलरन्ध्रेऽतिधैर्यतः ६८.. ततो हत्वासुरान्सर्वान् ददर्श त्वामरिन्दमः ६९.. आश्चर्यं परमं लेभे त्वामालिङ्ग्य मुदान्वितः . वृणीष्व यत्ते मनसि वाञ्छितं वरदोऽस्म्यहम् ७०.. वरद्वयं वृणीष्व त्वमेवं राजावदत्स्वयम् . त्वयोक्तो वरदो राजन्यदि दत्तं वरद्वयम् ७१.. त्वय्येव तिष्ठतु चिरं न्यासभूतं ममानघ . यदा मेऽवसरो भूयात्तदा देहि वरद्वयम् ७२.. तथेत्युक्त्वा स्वयं राजा मन्दिरं व्रज सुव्रते . त्वत्तः श्रुतं मया पूर्वमिदानीं स्मृतिमागतम् ७३.. अतः शीघ्रं प्रविश्याद्य क्रोधागारं रुषान्विता . विमुच्य सर्वाभरणं सर्वतो विनिकीर्य च ७४.. भूमावेव शयाना त्वं तूष्णीमातिष्ठ भामिनि . यावत्सत्यं प्रतिज्ञाय राजाभीष्टं करोति ते ७५.. श्रुत्वा त्रिवक्रयोक्तं तत्तदा केकयनन्दिनी . तामाह कैकेयी दुष्टा कुतस्ते बुद्धिरीदृशी . एवं त्वां बुद्धिसम्पन्नां न जाने वक्रसुन्दरि ७७.. भरतो यदि मे भविष्यति सुतः प्रियः . ग्रामान् शतं प्रदास्यामि मम त्वं प्राणवल्लभा ७८.. इत्युक्त्वा कोपभवनं प्रविश्य सहसा रुषा . विमुच्य सर्वाभरणं परिकीर्य समन्ततः ७९.. भूमौ शयाना मलिना मलिनाम्बरधारिणी . प्रोवाच शृणु मे कुब्जे यावद्रामो वनं व्रजेत् ८०.. प्राणांस्त्यक्ष्येऽथ वा वक्रे शयिष्ये तावदेव हि . निश्चयं कुरु कल्याणि कल्याणं ते भविष्यसि ८१.. इत्युक्त्वा प्रययौ कुब्जा गृहं सापि तथाकरोत् ८२.. परिभावितो व्रजति तत् साम्यं क्रमेण स्फुटम् ८३.. अत सङ्गः परित्याज्यो दुष्टानां सर्वदैव हि . दुःसङ्गी च्यवते स्वार्थाद्यथेयं राजकन्यका ८४.. ततो दशरथो राजा रामाभ्युदयकारणात् . आदिश्य मन्त्रिप्रकृतीः सानन्दो गृहमाविशत् १.. तत्रादृष्ट्वा प्रियां राजा किमेतदिति विह्वलः . या पुरा मन्दिरं तस्याः प्रविष्टे मयि शोभना २.. हसन्ती मामुपायाति सा किं नैवाद्य दृश्यते . पप्रच्छ दासीनिकरं कुतो वः स्वामिनी शुभा . नायाति मां यथापूर्वं मत्प्रिया प्रियदर्शना ४.. ता ऊचुः क्रोधभवनं प्रविष्टा नैव विद्महे . कारणं तत्र देव त्वं गच्छ निश्चेतुमर्हसि ५.. इत्युक्तो भयसन्त्रस्तो राजा तस्याः समीपगः . उपविश्य शनैर्देहं स्पृशन्वै पाणिनाब्रवीत् ६.. किं शेषे वसुधापृष्टे पर्यङ्कादीन् विहाय च . मां त्वं खेदयसे भीरु यतो मां नावभाषसे ७.. अलङ्कारं परित्यज्य भूमौ मलिनवाससा . किमर्थं ब्रूहि सकलं विधास्ये तव वाञ्छितम् ८.. को वा तवाहितं कर्ता नारी वा पुरुषोऽपि वा . स मे दण्ड्यश्च वध्यश्च भविष्यति न संशयः ९.. ब्रूहि देवि यथा प्रीतिस्तदवश्यं ममाग्रतः . तदिदानीं साधयिष्ये सुदुर्लभमपि क्षणात् १०.. जानासि त्वं मम स्वान्तं प्रियं मां स्ववशे स्थितम् . तथापि मां खेदयसे वृथा तव परिश्रमः ११.. ब्रूहि किं धनिनं कुर्यां दरिद्रं ते प्रियङ्करम् . धनिनं क्षणमात्रेण निर्धनं च तवाहितम् १२.. ब्रूहि किं वा वधिष्यामि वधार्हो वा विमोक्ष्यसे . किमत्र बहुनोक्तेन प्राणान्दास्यामि ते प्रिये १३.. मम प्राणात्प्रियतरो रामो राजीवलोचनः . तस्योपरि शपे ब्रूहि त्वद्धितं तत्करोम्यहम् १४.. इति ब्रुवाणं राजानं शपन्तं राघवोपरि . शनैर्विमृज्य नेत्रे सा राजानं प्रत्यभाषत १५.. यदि सत्यप्रतिज्ञोऽसि शपथं कुरुषे यदि . याच्ञ्चां मे सफलां कर्तुं शीघ्रमेव त्वमर्हसि १६.. पूर्वं देवासुरे युद्धे मया त्वं परिरक्षितः . तदा वरद्वयं दत्तं त्वया मे तुष्टचेतसा १७.. तद्द्वयं न्यासभूतं मे स्थापितं त्वयि सुव्रत . तत्रैकेन वरेणाशु भरतं मे प्रियं सुतम् १८.. अपरेण वरेणाशु रामो गच्छतु दण्डकान् १९.. पुनरायातु तस्यान्ते वने वा तिष्ठतु स्वयम् . प्रभाते गच्छतु वनं रामो राजीवलोचनः २१.. यदि किञ्चिद्विलम्बेत प्राणांस्त्यक्ष्ये तवाग्रतः . भव सत्यप्रतिज्ञस्त्वमेतदेव मम प्रियम् २२.. श्रुत्वैतद्दारुणं वाक्यं कैकेय्या रोमहर्षणम् . निपपात महीपालो वज्राहत इवाचलः २३.. दुःस्वप्नो वा मया दृष्टोह्यथवा चित्तविभ्रमः २४.. इत्यालोक्य पुरः पत्नीं व्याघ्रीमिव पुरः स्थितम् . किमिदं भाषसे भद्रे मम प्राणहरं वचः २५.. रामः कमपराधं ते कृतवान्कमलेक्षणः . कौसल्यां मां समं पश्यन् शुश्रूषा कुरुते सदा . इति ब्रुवन्ती त्वं पूर्वमिदानीं भाषसेऽन्यथा २७.. राज्यं गृहाण पुत्राय रामस्तिष्ठतु मन्दिरे . अनुगृह्णीष्व मां वामे रामान्नास्ति भयं तव २८.. कैकेयी प्रत्युवाचेदं सापि रक्तान्तलोचना २९.. राजेन्द्र किं त्वं भ्रान्तोऽसि उक्तं तद्भाषसेऽन्यथा . रामोपरि त्वं शपथं च कृत्वा इत्युक्तः प्रियया दीनो मग्नो दुःखार्णवे नृपः . मूर्च्छितः पतितो भूमौ विसंज्ञो मृतको यथा ३३.. एवं रात्रिगता तस्य दुःखात्स्ंवत्सरोपमा . अरुणोदयकाले तु वन्दिनो गायका जगुः ३४.. निवारयित्वा तान् सर्वान्कैकेयी रोषमास्थिता . छत्रं च चामरं दिव्यं गजो वाजी तथैव च ३६.. अन्याश्च वारमुख्या याः पौरजानपदास्तथा . वसिष्ठेन यथाज्ञप्तं तत्सर्वं तत्र संस्थितम् ३७.. स्त्रियो बालाश्च वृद्धाश्च रात्रौ निद्रां न लेभिरे . कदा द्रक्ष्यामहे रामं पीतकौशेयवाससम् ३८.. अभिषिक्तं समायातं गजारूढं स्मिताननम् . श्वेतच्छत्रधरं तत्र लक्ष्मणं लक्षणान्वितम् ४०.. रामं कदा वा द्रक्ष्यामः प्रभातं वा कदा भवेत् . इत्युत्सुकधियः सर्वे बभूवुः पुरवासिनः ४१.. नेदानीमुत्थितो राजा किमर्थं चेति चिन्तयन् . सुमन्त्रः शनकैः प्रायाद्यत्र राजावतिष्ठते ४२.. वर्धयन् जयशब्देन प्रणमन्शिरसा नृपम् . अतिखिन्नं नृपं दृष्ट्वा कैकेयीं समपृच्छत ४३.. देवि कैकेयि वर्धस्व किं राजा दृश्यतेऽन्यथा . तमाह कैकेयी राजा रात्रौ निद्रां न लब्धवान् ४४.. राम रामेति रामेति राममेवानुचिन्तयन् . प्रजागरेण वै राजा ह्यस्वस्थ इव लक्ष्यते . राममानय शीघ्रं त्वं राजा द्रष्टुमिहेच्छति ४५.. अश्रुत्वा राजवचनं कथं गच्छामि भामिनि . तत्श्रुत्वा मन्त्रिणो वाक्यं राजा मन्त्रिणमब्रवीत् ४६.. सुमन्त्र रामं द्रक्ष्यामि शीघ्रमानय सुन्दरम् . इत्युक्त्वस्त्वरितं गत्वा सुमन्त्रो राममन्दिरम् ४७.. अवारितः प्रविष्टोऽयं त्वरितं राममब्रवीत् . शीघ्रमागच्छ भद्रं ते राम राजीवलोचन ४८.. पितुर्गेहं मया सार्धं राजा त्वां द्रष्टुमिच्छति . इत्युक्तो रथमारुह्य सम्भ्रमात्त्वरितो ययौ ४९.. रामः सारथिना सार्धं लक्ष्मणेन समन्वितः . मध्यकक्षे वसिष्टादीन् पश्यन्नेव त्वरान्वितः ५०.. पितुः समीपं सङ्गम्य ननाम चरणौ पितुः . राममालिलिङ्ग्य राजा समुत्थाय ससम्भ्रमः ५१.. राजानं मूर्च्छितं दृष्ट्वा चुक्रुशुः सर्वयोषितः . किमर्थं रोदनमिति वसिष्टोऽपि समाविशत् ५३.. रामः पप्रच्छ किमिदं राज्ञो दुःख्यस्य कारणम् . एवं पृच्छति रामे सा कैकेयी राममब्रवीत् ५४.. त्वमेव कारणं ह्यत्र राज्ञो दुःखोपशान्तये . किञ्चित्कार्यं त्वया राम कर्तव्यं नृपतेर्हितम् ५५.. कुरु सत्यप्रतिज्ञस्त्वं राजानं सत्यवादिनम् . राज्ञा वरद्वयं दत्तं मम सन्तुष्टचेतसा ५६.. त्वदधीनं तु तत्सर्वं वक्तुं त्वां लज्जते नृपः . सत्यपाशेन सम्बद्धं पितरं त्रातुमर्हसि ५७.. पुत्रशब्देन चैतद्धि नरकात्त्रायते पिता . रामस्तयोदितं श्रुत्वा शूलेनाभिहतो यथा ५८.. व्यथितः कैकेयीं प्राह किं मामेवं प्रभाषसे . पित्रार्थे जीवितं दास्ये पिबेयं विषमुल्बणम् ५९.. सीतां त्यक्ष्येऽथ कौसल्यां राज्यं चापि त्यजाम्यहम् . अनाज्ञप्तोऽपि कुरुते पितुः कार्यं स उत्तमः ६०.. उक्तः करोति यः पुत्रः स मध्यम उदाहृतः . अतः करोमि तत्सर्वं यन्मामाह पिता मम . सत्यं सत्यं करोम्येव रामो द्विर्नाभिभाषते ६२.. इति रामप्रतिज्ञां सा श्रुत्वा वक्तुं प्रचक्रमे . राम त्वद्भिषेकार्थं संभाराः संभृताश्च ये ६३.. तैरेव भरतोऽवश्यमभिषेच्यः प्रियो मम . अपरेण वरेणाशु चीरवासा जटाधरः ६४.. वनं प्रयाहि शीघ्रं त्वमद्यैव पितुराज्ञया . चतुर्दश समास्तत्र वस मुन्यन्नभोजनः ६५.. एतदेव पितुस्तेऽद्य कार्यं त्वं कर्तुमर्हसि . राजा तु लज्जते वक्तुं त्वामेवं रघुनन्दन ६६.. भरतस्यैव राज्यं स्यादहं गच्छामि दण्डकान् . किन्तु राजा न वक्तीह मां न जानेऽत्र कारणम् ६७.. श्रुत्वैतद्रामवचनं दृष्ट्वा रामं पुरः स्थितम् . प्राह राजा दशरथो दुःखितो दुःखितं वचः ६८.. निगृह्य मां गृहाणेदं राज्यं पापं न तद्भवेत् ६९.. एवं चेदनृतं नैव मां स्पृशेद्रघुनन्दन . इत्युक्त्वा दुःखसन्तप्तो विललाप नृपस्तदा ७०.. मां विसृज्य कथं घोरं विपिनं गन्तुमर्हसि ७१.. इति रामं समालिङ्ग्य मुक्तकण्ठो रुरोद ह . विसृज्य नयने रामः पितुः सजलपाणिना ७२.. आश्वासयामास नृपं शनैः स नयकोविदः . किमत्र दुःखेन विभो राज्यं शास्तु मेऽनुजः ७३.. अहं प्रतिज्ञां निस्तीर्य पुनर्यास्यामि ते पुरम् . राज्यात्कोटिगुणं सौख्यं मम राजन्वने सतः ७४.. त्वत्सत्यपालनं देव कार्यं चापि भविष्यति . कैकेय्याश्च प्रियो राजन्वनवासो महागुणः ७५.. इदानीं गन्तुमिच्छामि व्येतु मातुश्च हृज्ज्वरः . मातरं च समनुश्वास्य अनुनीय च जानकीम् . आगत्य पादौ वन्दित्वा तव यास्ये सुखं वनम् ७७.. इत्युक्त्वा तु परिक्रम्य मातरं द्रष्टुमाययौ . कौसल्यापि हरेः पूजां कुरुते रामकारणात् ७८.. होमं च कारयामास ब्राह्मणेभो ददौ धनम् . भावयन्ती न ददर्श रामम् ८०.. ततः सुमित्रा दृष्ट्वैनं रामं राज्ञीं ससम्भ्रमा . कौसल्यां बोधयामास रामोऽयं समुपस्थितः १.. रामं दृष्ट्वा विशालाक्षमालिङ्ग्याङ्के न्यवेशयत् २.. मूर्ध्न्यवघ्राय पस्पर्श गात्रं नीलोत्पलच्छवि . भुङ्क्ष्व पुत्रेति च प्राह मिष्टमन्नं क्षुधार्तितः ३.. रामः प्राह न मे मातर्भोजनावसरः कुतः . दण्डकागमने शीघ्रं मम कालोऽद्य निश्चितः ४.. कैकेयीवरदानेन सत्यसन्धः पिता मम . भरताय ददौ राज्यं ममाप्यारण्यमुत्तमम् ५.. चतुर्दश समास्तत्र ह्युषित्वा मुनिवेषधृक् . आगमिष्ये पुनः शीघ्रं न चिन्तां कर्तुमर्हसि ६.. तत्श्रुत्वा सहसोद्विग्ना मूर्च्छिता पुनरुत्थिता . आह रामं सुदुःखार्ता दुःखसागरसंप्लुता ७.. यदि राम वनं सत्यं यासि चेन्नय मामपि . त्वद्विहीना क्षणादर्थं वा जीवितं धारये कथम् ८.. यथा गौर्बालकं वत्सं त्यक्त्वा तिष्ठेन्न कुत्रचित् . तथैव त्वां न शक्नोमि त्यक्तुं प्राणात्प्रियं सुतम् ९.. भरताय प्रसन्नश्चेद्राज्यं राजा प्रयच्छतु . किमर्थं वनवासाय त्वामाज्ञापयति प्रियम् १०.. कैकेय्या वरदो राजा सर्वस्वं वा प्रयच्छतु . त्वया किमपराद्धं हि कैकेय्या वा नृपस्य वा ११.. पिता गुरुर्यथा राम तवाहमधिका ततः . पित्राऽऽज्ञप्तो वनं गन्तुं वारयेयमहं सुतम् १२.. यदि गच्छसि मद्वाक्यमुल्लङ्घ्य नृपवाक्यतः . तदा प्राणान्परित्यज्य गच्छामि यमसादनम् १३.. लक्ष्मणोऽपि ततः श्रुत्वा कौसल्यावचनं रुषा . उवाच राघवं वीक्ष्य दहन्निव जगत्त्रयम् १४.. बद्ध्वा निहन्मि भरतं तद्बन्धून्मातुलानपि १५.. अद्य पश्यन्तु मे शौर्यं लोकान्प्रदहतः पुरा . राम त्वमभिषेकाय कुरु यत्नमरिन्दम १६.. धनुष्पाणिरहं तत्र निहन्त्य विघ्नकारिणः . इति ब्रुवन्तं सौमित्रिमालिङ्ग्य रघुनन्दनः १७.. शूरोऽसि रघुशार्दूल ममात्यन्तहिते रतः . जानामि सर्वं ते सत्यं किन्तु तत्समयो न हि १८.. यदिदं दृश्यते सर्वं राज्यं देहादिकं च यत् . यदि सत्यं भवेत्तत्र आयासः सफलश्च ते १९.. यथा व्यालगलस्योऽपि भेको दंशानपेक्षते . तथा कालाहिना ग्रस्तो लोको भोगानशाश्वतान् २१.. को वात्र भोगः पुरुषेण भुज्यते २२.. प्रपायामिव जन्तूनां नद्यां काष्ठौद्यवच्चलः २३.. संसृतिः स्वप्नसदृशी सदा रोगादिसङ्कुला . आयुष्यं क्षीयते यस्मादादित्यस्य गतागतैः . दृष्ट्वान्येषां जरामृत्यू कथञ्चिन्नैव बुध्यते २६.. स एव दिवसः सैव रात्रिरित्येव मूढधीः . भोगाननुपतत्येव कालवेगं न पश्यति २७.. सपत्ना इव रोगौघाः शरीरं प्रहरन्त्यहो २८.. मृत्युः सहैव यात्येष समयं सम्प्रतीक्षते २९.. विकारी परिणामी च देह आत्मा कथं वद ३१.. यमास्थाय भवाँल्लोके दग्धुमिच्छति लक्ष्मण . देहाभिमानिनः सर्वे दोषाः प्रादुर्भवन्ति हि ३२.. देहोऽहमिति यो बुद्धिरविद्या सा प्रकीर्तिता . नाहं देहश्चिदात्मेति बुद्धिर्विद्येति भण्यते ३३.. अविद्या संसृतेर्हेतुर्विद्या तस्या निवर्तिका . तस्माद्यत्नः सदा कार्यो विद्याभ्यासे मुमुक्षुभिः . तत्रापि क्रोध एवालं मोक्षविघ्नाय सर्वदा . क्रोधमूलो मनस्तापः क्रोधः संसारबन्धनम् . क्रोध एष महान् शत्रुस्तृष्णा वैतरणी नदी . सन्त्तोषो नन्दनवनं शान्तिरेव हि कामधुक् ३७.. तस्म्मच्छान्तिं भजस्वाद्य शत्रुरेवं भवेन्न ते . आत्मा शुद्धः स्वयंज्योतिरविकारी निराकृतिः . तस्मात्त्वं सर्वदा भिन्नमात्मानं हृदि भावय ४०.. बुद्ध्यादिभ्यो बहिः सर्वमनुवर्तस्व मा खिदः . भुञ्जन्प्रारब्धमखिलं सुखं वा दुःखमेव वा ४१.. प्रवाहपतितं कार्यं कुर्वन्नपि न लिप्यसे . बाह्ये सर्वत्र कर्तृत्वमावहन्नपि राघव ४२.. अन्तःशुद्धस्वभावस्त्वं लिप्यसे न च कर्मभिः . एतन्मयोदितं कृत्स्नं हृदि भावय सर्वदा ४३.. त्वमप्यम्ब ममाऽऽदिष्टं हृदि भावय नित्यदा ४४.. समागमं प्रतीक्षम्ब न दुःखैः पीड्यसे चिरम् . न सदैकत्र संवासः कर्ममार्गानुवर्तिनाम् ४५.. यथा प्रवाहपतितप्लवानां सरितां तथा . अनुमन्यस्व मामम्ब दुःखं सन्त्यज्य दूरतः . एवं चेत्सुखसंवासो भविष्यति वने मम ४७.. सर्वे देवाः सगन्धर्वा ब्रह्मविष्णुशिवादयः . रक्षन्तु त्वां सदा यान्तं तिष्ठन्तं निद्रयायुतम् ४९.. इति प्रस्थापयामास समालिङ्ग्य पुनः पुनः . लक्ष्मणोऽपि तदा रामं नत्वा हर्षाश्रुगद्गदः ५०.. आह राम ममान्तःस्थः संशयोऽयं त्वया हृतः . यास्यामि पृष्ठतो राम सेवां कर्तुं तदादिश ५१.. अनुगृह्णीष्व मां राम नोचेत्प्राणांस्त्यजाम्यहम् . तथेतिराघवोऽप्याहलक्ष्मणं याहि मा चिरम् ५२.. प्रतस्थे तां समाधातुं गतः सीतापतिर्विभुः . आगतं पतिमालोक्य सीता सुस्मितभाषिणी ५३.. स्वर्णपात्रस्थसलिलैः पादौ प्रक्षाल्य भक्तितः . पप्रच्छ पतिमालोक्य देव किं सेनया विना ५४ आगतोऽसि गतः कुत्र श्वेतच्छत्रं च ते कुतः . वादित्राणि न वान्द्यते किरीटादिविवर्जितः ५५.. इति स्मसीतया पृष्टो रामः सस्मितमब्रवीत् ५६.. राज्ञा मे दण्डकारण्ये राज्यं दत्तं शुभेऽखिलम् . अतस्तत्पालनार्थाय शीघ्रं यास्यामि भामिनि ५७.. अद्यैव यास्यामि वनं त्वं तु श्वश्रूसमीपगा . शुश्रूषां कुरु मे मातुर्न मिथ्यावादिनो वयम् ५८.. इति ब्रुवन्तं श्रीरामं सीता भीताब्रवीद्वचः . किमर्थं वनराज्यं ते पित्रा दत्तं महात्मना ५९.. तामाह रामः कैकेय्यै राजा प्रीतो वरं ददौ . भरताय ददौ राज्यं वनवासं ममानघे ६०.. चतुर्दश समास्तत्र वासो मे किल याचितः . तया देव्या ददौ राजा सत्यवादी दयापरः ६१.. अतः शीघ्रं गमिष्यामि मा विघ्नं कुरु भामिनि . श्रुत्वा तद्रामवचनं जानकी प्रीतिसंयुता ६२.. अहमग्रे गमिष्यामि वनं पश्चात्त्वमेष्यसि . इत्याह मां विना गन्तुं तव राघव नोचितम् ६३.. तामाह राघवः प्रीतः स्वप्रियां प्रियवादिनीम् . कथं वनं त्वां नेष्येऽहं बहुव्याघ्रमृगाकुलम् ६४.. राक्षसा घोररूपाश्च सन्ति मानुषभोजिनः . अपूपानपि व्यञ्जनानि विद्यन्ते न कदाचन ६६.. काले काले फलं वापि विद्यते कुत्र सुन्दरि . मार्गो न दृश्यते क्वापि शर्कराकण्टकान्वितः ६७.. एवं बहुविधं दोषं वनं दण्डकसज्ञितम् ६८.. राक्षसादीन्वने दृष्ट्वा जीवितं हास्यसेऽचिरात् ६९.. तस्माद्भद्रे गृहे तिष्ठ शीघ्रं द्रक्ष्यसि मां पुनः . रामस्य वचनं श्रुत्वा सीता दुःखसमन्विता ७०.. कथं मामिच्छसे त्यक्तुं धर्मपत्नीं पतिव्रताम् ७१.. त्वदनन्यामदोषां मां धर्मज्ञोऽसि दयापरः . त्वत्समीपे स्थितां राम को वा मां धर्षयेद्वने ७२.. तदेवामृततुल्यं मे तेन तुष्टा रमाम्यहम् ७३.. त्वया सह चरन्त्या मे कुशाः काशाश्च कण्टकाः . पुष्पास्तरणतुल्या मे भविष्यन्ति न संशयः ७४.. अहं त्वां क्लेशये नैव भवेयं कार्यसाधिनी . बाल्ये मां वीक्ष्य कश्चिद्वैज्योतिःशास्त्रविशारदः ७५.. प्राह ते विपिने वासः पत्या सह भविष्यति . सत्यवादी द्विजो भूयाद्गमिष्यामि त्वया सह ७६.. अन्यत्किञ्चित्प्रवक्ष्यामि श्रुत्वा मां नय काननम् . रामायणानि बहुशः श्रुतानि बहुभिर्द्विजैः ७७.. सीतां विना वनं रामो गतः किं कुत्रचिद्वद . अतस्त्वया गमिष्यामि सर्वथा त्वत्सहायिनी ७८.. यदिगच्छसि मं त्यत्क्त्वा प्राणांस्त्यक्ष्यामि तेऽग्रतः . इति तं निश्चयं ज्ञात्वा सीताया रघुनन्दनः ७९.. अब्रवीद्देवि गच्छ त्वं वनं शीघ्रं मया सह . अरुन्धत्यै प्रयच्छाशु हारानाभरणानि च ८०.. ब्राह्मणेभ्यो धनं सर्वं दत्त्वा गच्छामहे वनम् . इत्युक्त्वा लक्ष्मणेनाशु द्विजानाहूय भक्तितः ८१.. अरुन्धत्यै ददौ सीता मुख्यान्याभरणानि च . रामो मातुः सेवकेभ्यो ददौ धनमनेकधा ८३.. लक्ष्मणोऽपि सुमित्रां तु कौसल्यायै समर्पयत् . धनुष्पाणिः समागत्य रामस्याग्रे व्यवस्थितः ८५.. रामः सीता लक्ष्मणश्च जग्मुः सर्वे नृपालयम् ८६.. श्रीरामः सह सीतया नृपपथे गच्छन् शनैः सानुजः . श्यामः कामसहस्रसुन्दरवपुः कान्त्या दिशो भासयन् . आयान्तं नागरा दृष्ट्वा मार्गे रामं सजानकीम् . लक्ष्मणेन समं वीक्ष्य ऊचुः सर्वे परस्परम् १.. कैकेय्या वरदानादि श्रुत्वा दुःखसमावृताः . बत राजा दशरथः सत्यसन्धं प्रियं सुतम् २.. स्त्रीहेतोरत्यजत्कामी तस्य सत्यवता कुतः . कैकेयी वा कथं दुष्टा रामं सत्यं प्रियङ्करम् ३.. हे जना नात्र वस्तव्यं गच्छमोऽद्यैव काननम् ४.. यत्र रामः सभार्यश्च सानुजो गन्तुमिच्छति . पश्यन्तु जानकीं सर्वे पादचारेण गच्छतीम् ५.. पुंभिः कदाचिद्दृष्ट्वा वा जानकी लोकसुन्दरी . सापि पादेन गच्छन्ती जनसङ्घेष्वनावृता ६.. गच्छति द्रक्ष्यथ विभुं सर्वलोकैकसुन्दरम् ७.. रामस्यापि भवेद्दुःखं सीतायाः पादयानतः ८.. बलवान्विधिरेवात्र पुंप्रयत्नो हि दुर्बलः . इति दुःखाकुले वृन्दे साधूनां मुनिपुङ्गवः ९.. मानुशोचथ रामं वा सीतां वा वच्मि तत्त्वतः १०.. एष रमः परो विष्णुरादिनारायणः स्मृतः . एषा सा जानकी लक्ष्मीर्योगमायेति विश्रुता ११.. असौ शेषस्तमन्वेति लक्ष्मणाख्यश्च साम्प्रतम् . एष एव रजोयुक्तो ब्रह्माभूद्विश्वभावनः . एष मत्स्यः पुरा भूत्वा भक्तं वैवस्वतं मनुम् १४.. नाव्यारोप्य लयस्यान्ते पालयामास राघवः . समुद्रमथने पूर्वं मन्दरे सुतलं गते १५.. मही रसातलं याता प्रलये सूकरोऽभवत् १६.. तोलयामास दंष्ट्राग्रे तां क्षोणीं रघुनन्दनः . नारसिंहं वपुः कृत्वा प्रह्लादवरदः पुरा १७.. त्रैलोक्यकण्टकं रक्षः पाटयामास तन्नखैः . पुत्रराज्यं हृतं दृष्ट्वा ह्यदित्या याचितः पुरा १८.. स एव जगतां नाथ इदानीं रामतां गतः . रावणादीनि रक्षांसि कोटिशो निहनिष्यति २०.. मानुषेणैव मरणं तस्य दृष्टं दुरात्मनः . राज्ञा दशरथेनापि तपसाराधितो हरिः २१.. स एव विष्णुः श्रीरामो रावणादिवधाय हि २२.. गन्ताद्यैव वनं रामो लक्ष्मणेन सहायवान् . एषा सीता हरेर्माया सृष्टिस्थित्यन्तकारिणी २३.. राजा वा कैकेयी वापि नात्र कारणमण्वपि . पूर्वेद्युर्नारदः प्राह भूभारहरणाय च २४.. रामोऽप्याह स्वयं साक्षाच्छ्वो गमिष्याम्यहं वनम् . अतो रामं समुद्दिश्य चिन्तां त्यजत बालिशाः २५.. रामरामेति ये नित्यं जपन्ति मनुजा भुवि . तेषां मृत्यु भयादीनि न भवन्ति कदाचन २६.. का पुनस्तस्य रामस्य दुःखशङ्का महात्मनः . रामनाम्नैव मुक्तिः स्यात्कलौ नान्येन केनचित् २७.. भक्तानां भजार्थाय रावणस्य वधाय च २८.. इत्युक्त्वा विररामाथ वामदेवो माहामुनिः २९.. श्रुत्वा तेऽपि द्विजाः सर्वे रामं ज्ञात्वा हरिं विभुम् . य इदं चिन्तयेन्नित्यं रहस्यं रामसीतयोः . तस्य रामे दृढा भक्तिर्भवेद्विज्ञानपूर्विका ३१.. रहस्यं गोपनीयं वो यूयं वै राघवप्रियाः . इत्युक्त्वा प्रययौ विप्रस्तेऽपि रामं परं विदुः ३२.. ततो रामः समाविश्य पितृगेहमवारितः . सानुजः सीतया गत्वा कैकेयीमिदमब्रवीत् ३३.. आगताः स्मो वयं मातस्त्रयस्ते सम्मतं वनम् . गन्तुं कृतधियः शीघ्रमाज्ञापयतु नः पिता ३४.. इत्युक्ता सहसोत्थाय चीराणि प्रददौ स्वयम् . रामाय लक्ष्मणायाथ सीतायै च पृथक् पृथक् ३५.. रामस्तु वस्त्राण्युत्सृज्य वन्यचीराणि पर्यधात् . लक्ष्मणोऽपि तथा चक्रे सीता तन्न विजानती ३६.. हस्ते गृहीत्वा रामस्य लज्जया मुखमैक्षत . रामो गृहीत्वा तच्चीरम्ंशुके पर्यचेष्टयत् ३७.. तद् दृष्ट्वा रुरुदः सर्वे राजदाराः समन्ततः . वसिष्ठस्तु तदाकर्ण्य रुदितं भर्त्सयन् रुषा ३८.. कैकेयीं प्राह दुर्वृत्ते राम एव त्वया वृतः . वनवासाय दुष्टे त्वं सीतायै किं प्रयच्छसि ३९.. यदि रामं समन्वेति सीता भक्त्या पतिव्रता . राजा दशरथोऽप्याह सुमन्त्रं रथमानय ४१.. रथमारुह्य गच्छन्तु वनं वनचरप्रियाः . इत्युक्त्वा राममालोक्य सीतां चैव सलक्ष्मणम् ४२.. आरुरोह रथं सीता शीघ्रं रामस्य् पश्यतः ४३.. रामः प्रदक्षिणं कृत्वा पितरं रथमारुहत् . लक्ष्मणः खड्गयुगलं धनुस्तूणीयुगं तथा ४४.. गृहीत्वा रथमारुह्य नोदयामास सारथिम् . तिष्ठ तिष्ठ सुमन्त्रेति राजा दशरथोऽब्रवीत् ४५.. गच्छ गच्छेति रामेण नोदितोऽचोदयद्रथम् . रामे दूरं गते राजा मूर्च्छितः प्रापतद्भुवि ४६.. पौरास्तु बालवृद्धाश्च वृद्धा ब्राह्मणसत्तमाः . तिष्ठ तिष्ठेति रामेति क्रोशन्तो रथमन्वयुः ४७.. राजा रुदित्वा सुचिरं मां नयन्तु गृहं प्रति . किञ्चित्कालं भवेत्तत्र जीवनं दुःखितस्य मे . अत ऊर्ध्वं न जीवामि चिरं रामं विना कृतः ४९.. ततो गृहं प्रविश्यैव कौसल्यायाः पपात ह . रामस्तु तमसातीरं गत्वा तत्रावसत्सुखी . जलं प्राश्य निराहारो वृक्षमूलेऽस्वपद्विभुः ५१.. सीतया सह धर्मात्मा धनुष्पाणिस्तु लक्ष्मणः . पालयामास धर्मज्ञः सुमन्त्रेण समन्वितः ५२.. पौराः सर्वे समागत्य स्थितास्तस्याविदूरतः . शक्ता रामं पुरं नेतुं नोचेद्गच्छामहे वनम् ५३.. इति निश्चयमाज्ञाय तेषां रामोऽतिविस्मितः . नाहं गच्छामि नगरमेते वै क्लेशभागिनः ५४.. इदानीमेव गच्छामः सुमन्त्र रथमानय ५५.. इत्याज्ञप्तः सुमन्त्रोऽपि रथं वाहैरयोजयत् . आरुह्य रामः सीता च लक्ष्मणोऽपि ययुर्द्रुतम् ५६.. अयोध्याभिमुखं गत्वा किञ्चिद्दूरं ततो ययुः . तेऽपि राममदृष्ट्वैव प्रातरुत्थाय दुःखिताः ५७.. रथनेमिगतं मार्गं पश्यन्तस्ते पुरं ययुः . हृदि रामं ससीतं ते ध्यायन्तस्तथुरन्वहम् ५८.. सुमन्त्रोऽपि रथं शीघ्रं नोदयामास सादरम् . स्फीतान् जनपदान्पश्यन् रामः सीतासमन्वितः ५९.. गङ्गां दृष्ट्वा नमस्कृत्य स्नात्वा सानन्दमानसः ६०.. शिंशिपावृक्षमूले स निषसाद रघूत्तमः . ततो गुहो जनैः श्रुत्वा रामागममहोत्सवम् ६१.. सखायं स्वामिनं द्रष्टुं हर्षात्तूर्णं समापतत् . फलानि मधुपुष्पादि गृहीत्वा भक्तिसंयुतः ६२.. गुहमुत्थाप्य तं तूर्णं राघवः परिषस्वजे ६३.. संपृष्टकुशलो रामं गुहं प्राञ्जलिरब्रवीत् . धन्योऽहमद्य मे जन्म नैषादं लोकपावन ६४.. बभूव परमानदः स्पृष्ट्वा तेऽङ्गं रघूत्तम . त्वदधीनं वसन्नत्र पालयास्मान् रघूद्वह . आगच्छ यामो नगरं पावनं कुरु मे गृहम् ६६.. गृहाण फलमूलानि त्वदर्थं सञ्चितानि मे . अनुगृह्णीष्व भगवन् दासस्तेऽहं सुरोत्तम ६७.. रामस्तमाह सुप्रीतो वचनं शृणु मे सखे . न वेक्ष्यामि गृहं ग्रामं नव वर्षाणि पञ्च च ६८.. दत्तमन्येन नो भुञ्जे फलमूलादि किञ्चन . राज्यं ममैतत्तं सर्वं त्वं सखा मेऽतिवल्लभः ६९.. बबन्ध लक्ष्मणेनाथ सहितो रथुनन्दनः ७०.. जलमा तु सम्प्राश्य सीतया सह राघवः . आस्तृतं कुशपर्णाद्यैः शयनं लक्ष्मणेन हि ७१.. उवास तत्र नगरप्रासादाग्रे यथा पुरा . सुष्वाप तत्र वैदेह्या पर्यङ्क इव संस्कृते ७२.. सुप्तं रामं समालोक्य गुहः सोऽश्रुपरिप्लुतः . लक्ष्मणं प्राह विनयाद् भ्रातः पश्यसि राघवम् १.. शयानं कुशपत्रौवसंस्तरे सीतया सह . यः शेते स्वर्णपर्यङ्के स्वास्तीर्णे भवनोत्तमे २.. कैकेयी रामदुःखस्य कारणं विधिना कृता . तच्छ्रुत्वा लक्ष्मणः प्राह सखे शृणु वचो मम . कः कस्य हेतुर्दुःखस्य कश्च हेतुः सुखस्य च ४.. सुखस्य दुःखस्य न कोऽपि दाता परो स्वयमेवाचरन्कर्म तथा तत्र विभाव्यते ७.. सुखं वा यदि वा दुःखं स्वकर्मवशगो नरः . यद्यद्यथागतं तत्तद् भुक्त्वा स्वस्थमना भवेत् ८.. स्वस्मिन् देशे च काले च यस्माद्वा येन केन वा . कृतं शुभाशुभं कर्म भोज्यं तत्तत्र नान्यथा १०.. विधात्रा विहितं यद्यत्तदलङ्घ्यं सुरासुरैः ११.. सर्वदा सुखदुःखाभ्यां नरः प्रत्यवरुध्यते . सुखस्यानन्तरं दुःखं दुःखस्यानन्तरं सुखम् . सुखमध्ये स्थितं दुःखं दुःखमध्ये स्थितं सुखम् . न हृष्यन्ति न मुह्यन्ति समं मायेति भावनात् १५.. बभूव रामः सलिलं स्पृष्ट्वा प्रातः समाहितः १६.. उवाच शीघ्रं सुदृढं नावमानय मे सखे . श्रुत्वा रामस्य वचनं निषादाधिपतिर्गुहः १७.. स्वयमेव दृढं नावमानिनाय सुलक्षणाम् . स्वामिन्नारुह्यतां नौकां सीतया लक्ष्मणेन च १८.. वाहये ज्ञातिभिः सार्धमहमेव समाहितः . तथेति राघवः सीतामारोप्य शुभलक्षणाम् १९.. गुहस्य हस्तावालम्ब्य स्वयं चारोहदच्युतः . आयुधादीन् समारोप्य लक्ष्मणोऽप्यारुरोह च २०.. गुहस्तान्वाहयामास ज्ञातिभिः सहितः स्वयम् . गङ्गामध्ये गतां गङ्गां प्रार्थयामास जानकी २१.. देवि गङ्गे नमस्तुभ्यं निवृत्ता वनवासतः . रामेण सहिताहं त्वां लक्ष्मणेन च पूजये २२.. इत्युक्त्वा परकूलं तौ शनैरुत्तीर्य जग्मतुः २३.. गुहोऽपि राघवं प्राह गमिष्यामि त्वया सह . अनुज्ञां देहि राजेन्द्र नोचेत्प्राणांस्त्यजाम्यहम् २४.. चतुर्दश समाः स्थित्वा दण्डके पुनरप्यहम् २५.. आयास्याभ्युदितं सत्यं नासत्यं रामभाषितम् . इत्युक्त्वालिङ्ग्य तं भक्तं समाश्वास्य पुनः पुनः २६.. निवर्तयामास गुहं सोऽपि कृच्छ्राद्ययौ गृहम् २७.. तत्र मेघ्यं मृगं हत्वा पक्त्वा हुत्वा च ते त्रयः . भुक्त्वा वृक्षतले सुप्त्वा सुखमासत तां निशाम् २८.. ततो रामस्तु वैदेह्या लक्ष्मणेन समन्वितः . तत्रैकं वटुकं दृष्ट्वा रामः प्राह च हे वटो २९.. रामो दाशरथिः सीतालक्ष्मणाभ्यां समन्वितः . आस्ते बहिर्वनस्येति ह्युच्यतां मुनिसन्निधौ ३०.. तत्श्रुत्वा सहसा गत्वा पादयोः पतितो मुनेः . स्वामिन् रामः समागत्य वनाद् बहिरवस्थितः ३१.. सभार्यः सानुजः श्रीमानाह मां देवसन्निभः . भरद्वाजाय मुनये ज्ञापयस्व यथोचितम् ३२.. तत्श्रुत्वा सहसोत्थाय भरद्वाजो मुनीश्वरः . गृहीत्वार्घ्यं च पाद्यं च रामसामीप्यमाययौ ३३.. दृष्ट्वा रामं यथान्यायं पूजयित्वा सलक्ष्मणम् . इत्युक्त्वोटजमानीय सीतया सह रघावौ ३५.. भक्त्या पुनः पूजयित्वा चकारातिथ्यमुत्तमम् . अद्याहं तपसः पारं गतोऽमि तव सङ्गमात् ३६.. ज्ञातं राम तवोदन्तं भूतं चागामिकं च यत् . जानामि त्वां परात्मानं मायया कार्यमानुषम् ३७.. यदर्थमवतीर्णोऽसि प्रार्थितो ब्रह्मणा पुरा . यदर्थं वनवासस्ते यत्करिष्यसि वै पुनः ३८.. जानामि ज्ञानदृष्ट्याहं जातया त्वदुपासनात् . इतः परं त्वां किं वक्ष्ये कृतार्थोऽहं रघूत्तम ३९.. यस्त्वां पश्यामि काकुत्स्थं पुरुषं प्रकृतेः परम् . इति सम्भाष्य तेऽन्योन्यमुषित्वा मुनिसन्निधौ ४१.. कृताप्लवने मुनिना दृष्टमार्गेण राघवः ४२.. प्रययौ चित्रकूटाद्रिं वाल्मीकेर्यत्र चाश्रमः . तत्र दृष्ट्वा समासानं वाल्मीकिं मुनिसत्तमम् ४४.. ननाम शिरसा रामो लक्ष्मणेन च सीतया . दृष्ट्वा रामं रमानाथं वाल्मीकिर्लोकसुन्दरम् ४५.. आलिङ्ग्य परमानन्दं रामं हर्षाश्रु लोचनः ४७.. फलमूलैः स मधुरैर्भोजयित्वा च लालितः ४८.. राघवः प्राञ्जलिः प्राह वाल्मीकिं विनयान्वितः . पितुराज्ञां पुरस्कृत्य दण्डकानागता वयम् ४९.. भवन्तो यदि जानन्ती किं वक्ष्यामोऽत्र कारणम् . यत्र मे सुखवासाय भवेत्स्थानं वदस्व तत् ५०.. सीतया सहितः कालं किञ्चित्तत्र नयाम्यहम् . इत्युक्तो राघवेणासौ मुनिः सस्मितमब्रवीत् ५१.. तवापि सर्वभूतानि निवाससदनानि हि ५२.. एवं साधारणं स्थानमुक्तं ते रघुनन्दन . सीतया सहितस्येन विशेषं पृच्छतस्तव . तद्वक्ष्यामि रघुश्रेष्ठ यत्ते नियतमन्दिरम् ५३.. शान्तानां समदृष्टीनामद्वेष्टणां च जन्तुषु . त्वामेव भजतां नित्यं हृदयं तेऽधिमन्दिरम् ५४.. सीतया सह ते राम तस्य हृत्सुखमन्दिरम् ५५.. त्वन्मन्त्रजापको यस्तु त्वामेव शरणं गतः . निर्द्वन्द्वो निःस्पृहस्तस्य हृदयं ते सुमन्दिरम् ५६.. निरहङ्कारिणः शान्ता ये रागद्वेषवर्जिताः . समलोष्टाश्मकनकास्तेषां ते हृदयं गृहम् ५७.. त्वयि दत्तमनोबुद्धिर्यः सन्तुष्ट सदाः भवेत् . त्वयि सन्त्यक्तकर्मा यस्तन्मनस्ते शुभं गृहम् ५८.. यो न द्वेष्ट्यप्रियं प्राप्य प्रियं प्राप्य न हृष्यते . सर्वं मायेति निश्चित्य त्वां भजेत्तन्मनो गृहम् ५९.. षड्भावादिविकारान्यो देहे पश्यति नात्मनि . क्षुत्तृट् सुखं भयं दुःखं प्राणबुद्ध्योर्निरीक्षते ६०.. संसारधर्मैर्निर्मुक्तस्तस्य ते मानसं गृहम् ६१.. हृदब्जे सह सीतया वस ६२.. राम त्वन्नाममहिमा वर्ण्यते केन वा कथम् . अहं पुरा किरातेषु किरातैः सह वर्धितः . जन्ममात्रद्विजत्वं मे शूद्राचाररतः सदा ६५.. शूद्रायां बहवः पुत्रा उत्पन्ना मेऽजितात्मनः . ततश्चोरश्च सङ्गम्य चौरोऽहमभवं पुरा ६६.. एकदा मुनयः सप्त दृष्टा महति कानने ६७.. तानन्वधावं लोभेन तेषां सर्वपरिच्छदान् ६८.. ग्रहीतुकामस्तत्राहं तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवम् . दृष्ट्वा मां मुनयोऽपृच्छन्किमायासि द्विजाधमा ६९.. अहं तानब्रवं किञ्चिदादातुं मुनिसत्तमाः . पुत्रदारादयः सन्ति बहवो मे बुभुक्षिताः ७०.. तेषां संरक्षणार्थाय चरामि गिरिकानने . ततो मामूचुरव्यग्राः पृच्छ गत्वा कुटुम्बकम् ७१.. यो यो मया प्रतिदिनं क्रियते पापसञ्चयः . यूयं तद्भागिनः किं वा नेति वेतिपृथक्पृथक् ७२.. वयं स्थास्यामहे तावदागमिष्यसि निश्चयः . तथेत्युक्त्वा गृहं गत्वा मुनिभिर्यदुदीरितम् ७३.. पापं तवैव तत्सर्वं वयं तु फलभागिनः ७४.. तत्श्रुत्वा जातनिर्वेदो विचार्य पुनरागमम् . मुनयो यत्र तिष्ठन्ति करुणापूर्णमानसाः ७५.. रक्षध्वं मां मुनिश्रेष्ठा गच्छन्तं निरयार्णवम् . इत्यग्रे पतितं दृष्ट्वा मामूचुर्मुनिसत्तमाः ७७.. उत्तिष्ठोत्तिष्ठ भद्रं ते सफलः सत्समागमः . उपदेक्ष्यामहे तुभ्यं किञ्चित्तेनैव मोक्ष्यसे ७८.. परस्परं समालोच्य दुर्वृत्तोयं द्विजाधमः . उपेक्ष्य एव सद्वृत्तस्तथापि शरणं गतः . इत्युक्त्वा राम ते नाम व्यत्यस्ताक्षरपूर्वकम् . एकाग्रमनसात्रैव मरेति जप सर्वदा ८०.. आगच्छामः पुनर्यावत्तावदुक्तं सदा जप . इत्युक्त्वा प्रययुः सर्वे मुनयो दिव्यदर्शिनाः ८१.. एवं बहुतिथे काले गते निश्चलरूपिणः . ततो युगसहस्रान्ते ऋषयः पुनरागमन् . वल्मीकात्सम्भवो यस्माद् द्वितीयं जन्म तेऽभवत् . इत्युक्त्वा ते ययुर्दिव्यगतिं रघुकुलोत्तम ८६.. अहं ते राम नाम्नश्च प्रभावादीदृशोऽभवम् . अद्य साक्षात्प्रपश्यामि ससीतं लक्ष्मणेन च ८७.. रामं राजीवपत्राक्षं त्वां मुक्तो नात्र संशयः . आगच्छ राम भद्रं ते स्थलं वै दर्शयाम्यहम् ८८.. एवमुक्त्वा मुनिः श्रीमाँल्लक्ष्मणेन समन्वितः . शिष्यैः परिवृतो गत्वा मध्ये पर्वतगङ्गयोः ८९.. तत्र शालां सुविस्तीर्णं कारयामास वासभूः . प्राक्पश्चिमं दक्षिणोदक् शोभनं मन्दिरद्वयम् ९०.. जानक्या सहितो रामो लक्ष्मणेन समन्वितः . तत्र ते देवसदृशा ह्यवसन् भवनात्तमे ९१.. रामः ससीतः सह लक्ष्मणेन . स्वर्गे यथा देवपतिः सशच्या ९२.. सुमन्त्रोऽपि तदायोध्यां दिनान्ते प्रविवेश ह . बहिरेव रथं स्थाप्य राजानं द्रष्टुमाययौ . जय शब्देन राजानं स्तुत्वा तं प्रणनाम ह २.. ततो राजा नमन्तं तं सुमन्त्रं विह्वलोऽब्रवीत् . सुमन्त्र रामः कुत्रास्ते सीतया लक्ष्मणेन च ३.. कुत्र त्यक्तस्त्वया रामः किं मां पापिनमब्रवीत् . सीता वा लक्ष्मणो वापि निर्दयं मां किमब्रवीत् ४.. दुःखार्णवे निमग्नं मां म्रियमाणं न पश्यसि ५.. विलप्यैवं चिरं राजा निमग्नो दुःखसागरे . एवं मन्त्री रुदन्तं तं प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत् ६.. रामः सीता च सौमित्रिर्मया नीता रथेन ते . गुहेन किञ्चिदानीतं फलमूलादिकं च यत् . स्पृष्ट्वा हस्तेन सम्प्रीत्या नाग्रहीद्विससर्ज तत् ८.. वटक्षीरः समानाय्य गुहेन रघुनन्दनः . जटामुकुटमाबद्ध्य मामाह नृपते स्वयम् ९.. सुमन्त्र ब्रूहि राजानं शोकस्तेऽस्तु न मत्कृते . साकेतादधिकं सौख्यं विपिने नो भविष्यति १०.. मातुर्मे वन्दनं ब्रूहि शोकं त्यजतु मत्कृते . आश्वासयतु राजानं वृद्धं शोकपरिप्लुतम् ११.. सीता चाश्रुपरीताक्षी मामाह नृपसत्तम . दुःखगद्गदया वाचा रामं किञ्चिदवेक्षती १२.. साष्टाङ्ग प्रणिपातं मे ब्रूहि श्वश्रोः पदाम्बुजे . इति प्ररुदती सीता गता किञ्चिदवाङ्मुखी १३.. यावद्गङ्गां समुत्तीर्य गतास्तावदहं स्थितः १४.. ततो दुःखेन महता पुनरेवाहमागतः . ततो रुदन्ती कौसल्या राजनमिदमब्रवीत् १५.. कैकेय्यै प्रियभार्यायै प्रसन्नो दत्तवान्वरम् . त्वं राज्यं देहि तस्यैव मत्पुत्रः किं विवासितः १६.. कृत्वा त्वमेव तत्सर्वमिदानीं किं नु रोदिषि . कौसल्यावचनं श्रुत्वा क्षते स्पृष्ट इवाग्निना १७.. दुःखेन म्रियमाणं मां किं पुनर्दुःखयस्यलम् १८.. इदानीमेव मे प्राणा उत्क्रमिष्यन्ति निश्चयः . शप्तोऽहं बाल्यभावेन केनचिन्मुनिना पुरा १९.. पुराहं यौवने दृप्तचापबाणधरो निशि . अचरं मृगयासक्तो नद्यास्तीरे महावने २०.. अपूरयज्जले कुम्भं तदा शब्दोऽभवन्महान् २१.. गजः पिबति पानीयमिति मत्वा महानिशि . बाणं धनुषि सन्धाय शब्दवेधिनमक्षिपम् २२.. हा हतोऽस्मीति तत्राभूच्छब्दो मानुषसूचकः . कस्यापि न कृतो दोषो मया केन हतो विधे २३.. प्रतीक्षते मां माता च पिता च जलकाङ्क्षया . तत्श्रुत्वा भयसन्त्रस्तस्ततोऽहं पौरुषं वचः २४.. शनैर्गत्वाथ तत्पार्श्वं स्वामिन् दशरथोऽस्म्यहम् . अजानता मया विद्धस्त्रातुमर्हसि मां मुने २५.. इत्युक्त्वा पादयोस्तस्य पतिता गद्गदाक्षरः . तदा मामाह स मुनिर्मा भैषीर्नृपसत्तम २६.. ब्रह्महत्या स्पृशेन्न त्वां वैश्योऽहं तपसि स्थितः . पितरौ मां प्रतीक्षेते क्षुत्तृड्भ्यां परिपीडितौ २७.. न चेत्त्वां भस्मसात्कुर्यात्पितामे यदि कुप्यति २८.. जलं दत्वा तु तौ नत्वा कृतं सर्वं निवेदय . शल्यमुद्धर मे देहात्प्राणांस्त्यक्ष्यामि पीडितः २९.. इत्युक्तो मुनिना शीघ्रं बाणमुत्पाट्य देहतः . सजलं कलशं धृत्वा गतोऽहं यत्र दम्पती ३०.. नायाति सलिलं गृह्य पुत्रः किं वात्र कारणम् ३१.. अनन्यगतिकौ वृद्धौ शोच्यौ तृट्परिपीडितौ . आवामुपेक्षते किं वा भक्तिमानावयोः सुतः ३२.. इति चिन्ताव्याकुलौ तौ मत्पादन्यासजं ध्वनिम् . श्रुत्वा प्राह पिता पुत्र किं विलम्बः कृतस्त्वया ३३.. देह्यावयोः सुपानीयं पिब त्वमपि पुत्रक . इत्येवं लपतोर्भीत्या सकाशमगमं शनैः ३४.. नाहं पुत्रस्त्वयोध्याया राजा दशरथोऽस्म्यहम् ३५.. पापोऽहं मृगयासक्तो रात्रौ मृगविहिंसकः . जलावताराद्दूरेऽहं स्थित्वा जलगतं ध्वनिम् ३६.. हतोऽस्मीति ध्वनिं श्रुत्वा भयात्तत्राहमागतः ३७.. जटां विकीर्य पतितं दृष्ट्वाहं मुनिदारकम् . भीतो गृहीत्वा तत्पादौ रक्ष रक्षेति चाब्रवम् ३८.. मा भैषीरिति मां प्राह ब्रह्महत्याभयं न ते . मत्पित्रोः सलिलं दत्त्वा नत्वा प्रार्थय जीवितम् ३९.. इत्युक्तो मुनिना तेन ह्यागतो मुनिहिंसकः . रक्षेतां मां दयायुक्तौ युवां हि शरणागतम् ४०.. इति श्रुत्वा तु दुःखार्तौ विलप्य बहु शोच्य तम् . पतितौ नौ सुतो यत्र नय तत्राविलम्बयन् ४१.. ततो नीतौ सुतो यत्र मया तौ वृद्धदम्पती . स्पृष्ट्वा सुतं तौ हस्ताभ्यां बहुशोऽथ विलेपतुः ४२.. हाहेति क्रन्दमानौ तौ पुत्रपुत्रेत्यवोचताम् . जलं देहीति पुत्रेति किमर्थं न ददास्यलम् ४३.. ततो मामूचतुः शीघ्रं चितिं रचय भूपते . मया तदैव रचिता चितिस्तत्र निवेशिताः . त्रयस्तत्राग्निरुत्सृष्टो दग्धास्ते त्रिदिवं ययुः ४४.. तत्र वृद्धः पिता प्राह त्वमप्येवं भविष्यसि . पुत्रशोकेन मरणं प्राप्स्यसे वचनान्मम ४५.. स इदानीं मम प्राप्तः शापकालोऽनिवारितः . इत्युक्त्वा विललापाथ राजा शोकसमाकुलः ४६.. त्वद्वियोगादहं प्राप्तो मृत्युं कैकेयिसम्भवम् ४७.. वदन्नेवं दशरथः प्राणांस्त्यक्त्वा दिवं गतः . कौसल्या च सुमित्रा च तथान्या राजयोषितः ४८.. वसिष्ठः प्रययौ तत्र प्रातर्मन्त्रिभिरावृतः ४९.. तैलद्रोण्यां दशरथं क्षित्वा दूतानाथाब्रवीत् . गच्छत त्वरितं साश्वा युधाजिन्नगरं प्रति ५०.. तत्रास्ते भरतः श्रीमाञ्छत्रुघ्नसहितः प्रभुः . उच्यतां भरतः शीघ्रमागच्छेति ममाज्ञया ५१.. अयोध्यां प्रति राजानं कैकेयीं चापि पश्यतु . इत्युक्त्वास्त्वरितं दूता गत्वा भरतमातुलम् ५२.. युधाजितं प्रणम्योचुर्भरतं सानुजं प्रति . वसिष्ठस्त्वब्रवीद्राजन् भरतः सानुजः प्रभुः ५३.. आययौ गुरुणादिष्ठः सह दूतैस्तु सानुजः . राज्ञो वा राघवस्यापि दुःखं किञ्चिदुपस्थितम् ५५.. इति चिन्तापरो मार्गे चिन्तयन्नगरं ययौ . उत्सवैश्च परित्यक्तं दृष्ट्वा चिन्तापरोऽभवत् . उपश्यत्कैकेयीं तत्र एकामेवासने स्थितम् . ननाम शिरसा पादौ मातुर्भक्तिसमन्वितः ५८.. आगतं भरतं दृष्ट्वा कैकेयी प्रेमसम्भ्रमात् . उत्थायालिङ्ग्य रभसा स्वाङ्कमारोप्य संस्थिता ५९.. मूर्ध्न्यवघ्राय पप्रच्छ कुशलं स्वकुलस्य सा . पिता मे कुशलो भ्राता माता च शुभलक्षणा ६०.. दिष्ट्या त्वमद्य कुशली मया दृष्टोऽसि पुत्रक . इति पृष्टः स भरतो मात्रा चिन्ताकुलेन्द्रियः ६१.. दूयमानेन मनसा मातरं समपृच्छत . मातः पिता मे कुत्रास्ते एका त्वमिह संस्थिता ६२.. त्वया विना न मे तातः कदाचिद्रहसि स्थितः . इदानीं दृश्यते नैव कुत्र तिष्ठति मे वद ६३.. अदृष्ट्वा पितरं मेऽद्य भयं दुःखं च जायते . अथाह कैकेयी पुत्र किं दुःखेन तवानघ ६४.. तां गतिं गतवानद्य पिता ते पितृवत्सल ६५.. तत्श्रुत्वा निपपातोर्व्यां भरतः शोकविह्वलः . हा तात क्व गतोऽसि त्वं त्यक्त्वा मां वृजिनार्णवे ६६.. असमर्प्यैव रामाय राज्ञे मां क्व गतोऽसि भोः . इति विलपितं पुत्रं पतितं मुक्तमूर्धजम् ६७.. उत्थाप्यामृज्य नयने कैकेयी पुत्रमब्रवीत् . समाश्वसिहि भद्रं ते सर्वं सम्पादितं मया ६८.. तामाह भरतस्तातो म्रियमाणः किमब्रवीत् . तमाह कैकेयी देवी भरतं भयवर्जिता ६९.. हा राम राम सीतेति लक्ष्मणेति पुनः पुनः . विलपन्नेव सुचिरं देहं त्यक्त्वा दिवं ययौ ७०.. तामाह भरतो हेऽम्ब रामः सन्निहितो न किम् . तदानीं लक्ष्मणो वापि सीता वा कुत्र ते गताः ७१.. रामस्य यौवराज्यार्थं पित्रा ते सम्भ्रमः कृतः . तव राज्यप्रदानाय तदाहं विघ्नमाचरम् ७२.. रज्ञा दत्तं हि मे पूर्वं वरदेन वरद्वयम् . याचितं तदिदानीं मे तयोरेकेन तेऽखिलम् ७३.. राज्यं रामस्य चैकेन वनवासो मुनिव्रतम् . ततः सत्यपरो राज्यं दत्त्वा तदैव हि ७४.. रामं सम्प्रेषयामास वनमेव पिता तव . वनं गतेषु सर्वेषु राजा तानेव चिन्तयन् ७६.. प्रलपन् रामरामेति ममार नृपसत्तमः . इति मातुर्वचः श्रुत्वा वज्राहत इव द्रुमः ७७.. पपात भूमौ निःसंज्ञस्तं दृष्ट्वा दुःखिता तदा . कैकेयी पुनरप्याह वत्स शोकेन किं तव ७८.. राज्ये महति सम्प्राप्ते दुःखस्यावसरः कुतः . इति ब्रुवन्तीमालोक्य मातरं प्रदहन्निव ७९.. असम्भाष्यासि पापे मे घोरे त्व भर्तृघातिनी . पापे त्वद्गर्भजातोऽहं पापवानस्मि साम्प्रतम् . अहमग्निं प्रवक्ष्यामि विषं वा भक्षयाम्यहम् ८०.. खड्गेन वाथ चात्मानं हत्वा यामि यमक्षयम् . भर्तृघातिनि दुष्टे त्वं कुम्भीपाकं गमिष्यसि ८१.. इति निर्भर्त्स्य कैकेयीं कौसल्याभवनं ययौ . सापि तं भरतं दृष्ट्वा मुक्तकण्ठा रुरोद ह ८२.. पादयोः पतितस्तस्या भरतोऽपि तदारुदत् . आलिङ्ग्य भरतं साध्वी राममाता यशस्विनी . पुत्र त्वयि गते दूरमेवं सर्वमभूदिदम् . उक्तं मात्रा श्रुतं सर्वं त्वया ते मातृचेष्टितम् ८४.. जातोऽसि मे त्वं परतः परात्मा . तथापि दुःखं न जहाति मां वै स एवं भरतो वीक्ष्य विलपन्तीं भृशं शुचा . पादौ गृहीत्वा प्राहेदं शृणु मातर्वचा मम ८७.. कैकेय्या यत्कृतं कर्म रामराज्याभिषेचने . अन्यद्वा यदि जानामि सा मया नोदिता यदि ८८.. पापं मेऽस्तु तदा मातर्ब्रह्महत्याशतोद्भवम् . हत्वा वसिष्ठं खड्गेन अरुन्धत्या समन्वितम् ८९.. भूयात्तत्पापमखिलं मम जानामि यद्यहम् . इत्येवं शपथं कृत्वा रुरोद भरतस्तदा ९०.. एतस्मिन्नन्तरे श्रुत्वा भरतस्य समागमम् ९१.. वसिष्ठो मन्त्रिभिः सार्धं प्रययौ राजमन्दिरम् . रुदन्तं भरतं दृष्ट्वा वसिष्ठः प्राह सादरम् ९२.. वृद्धो राजा दशरथो ज्ञानी सत्यपराक्रमः . भुक्त्वा मर्त्यसुखं सर्वमिष्ट्वा विपुलदक्षिणैः ९३.. अश्वमेधादिभिर्यज्ञैर्लब्ध्वा रामं सुतं हरिम् . अन्ते जगाम त्रिदिवं देवेन्द्रार्द्धासनं प्रभुः ९४.. तं शोचसि वृथैव त्वमशोच्यं मोक्षभाजनम् . आत्मा नित्योऽव्ययः शुद्धो जन्मनाशादिवर्जितः ९५.. विचार्यमाणे शोकस्य नावकाशः कथञ्चन ९६.. पिता वा तनयो वापि यदि मृत्युवशं गतः . निःसारे खलु संसारे वियोगो ज्ञानिनां यदा . भवेद्वैराग्यहेतुः स शान्तिसौख्यं तनोति च ९८.. जन्मवान्यदि लोकेऽस्मिंस्तर्हि तं मृत्युरन्वगात् . विजानन्नप्यविद्वान्यः कथं शोचंति बान्धवान् १००.. ब्रह्माण्डकोटयो नष्टाः सृष्टयो बहुशो गताः . शुष्यन्ति सागराः सर्वे कैवास्था क्षणजीविते १०१.. तद्देहोत्थेन च पुनरेवं देहः सदात्मनः १०३.. यथा त्यजति वै जीर्णं वासो गृह्णाति नूतनम् . तथा जीर्णं परित्यज्य देही देहं पुनर्नवम् १०४.. भजत्येव सदा तत्र शोकस्यावसरः कुतः . आत्मा न म्रियते जातु जायते न च वर्धते १०५.. ज्ञात्वा त्यक्त्वा शोकं कुरु क्रियाम् १०७.. तैलद्रोण्याः पितुर्देहमुद्धृत्य सचिवैः सह . कृत्यं कुरु यथान्यायमस्माभिः कुलनन्दन १०८.. इति सम्बोधितः साक्षाद् गुरुणा भरतस्तदा . विसृज्याज्ञानजं शोकं चक्रे सविधिवत्क्रियाम् १०९.. संस्कृत्य स पितुर्देहं विधिदृष्टेन कर्मणा ११०.. उद्दिश्य पितरं तत्र ब्राह्मणेभ्यो धनं बहु . ददौ गवां सहस्राणि ग्रामान् रत्नाम्बराणि च ११२.. वसिष्ठेन सह भ्रात्रा मन्त्रिभिः परिवारितः ११३.. रामेऽरण्यं प्रयाते सह जनकसुता लक्ष्मणाभ्यां सुघोरं माता मे राक्षसीव प्रदहति हृदयं दर्शनादेव सद्यः . रामं सीतासमेतं स्मितरुचिरमुखं नित्यमेवानुसेवे ११४.. वसिष्ठो मुनिभिः सार्धं मन्त्रिभिः परिवारितः . आनीय भरतं तत्र उपवेश्य सहानुजम् २.. कैकेय्या याचितं राज्यं त्वदर्थे पुरुषर्षभ . सत्यसन्धो दशरथः प्रतिज्ञाय ददौ किल ४.. तत्श्रुत्वा भरतोऽप्याह मम राज्येन किं मुने ५.. रामो राजाधिराजश्च वयं तस्यैव किङ्कराः . श्वः प्रभाते गमिष्यामो राममानेतुमञ्जसा ६.. अहं यूयं मातरश्च कैकेयीं राक्ष्यसीं विना . किन्तु मां नो रघुश्रेष्ठः स्त्रीहन्तारं सहिष्यते . तच्छ्वो भूते गमिष्यामि पादचारेण दण्डकान् ८.. शत्रुघ्नसहितस्तूर्णं यूयमायात वा न वा . रामो यथा वने यातस्तथाहं वल्कलाम्बरः ९.. भूमिशायी जटाधारी यावद्रामो निवर्तते १०.. साधुसाध्विति तं सर्वे प्रशशंसुर्मुदान्विताः ११.. ततः प्रभाते भरतं गच्छन्तं सर्वसैनिकाः . अनुजग्मुः सुमन्त्रेण नोदिताः साश्वकुञ्जराः १२.. कौसल्याद्या राजदारा वसिष्ठप्रमुखा द्विजाः . छादयन्तो भुवं सर्वे पृष्ठतः पार्श्वतोऽग्रतः १३.. शृङ्गवेरपुरं गत्वा गङ्गाकूले समन्ततः . उवास महती सेना शत्रुघ्नपरिचोदिता १४.. आगतं भरतं श्रुत्वा गुहः शङ्कितमानसः . महत्या सेनया सार्धमागतो भरतः किल १५.. पापं कर्तुं न वा याति रामस्याविदितात्मनः . गत्वा तद्धृदयं ज्ञेयं यदि शुद्धस्तरिष्यति १६.. गङ्गा नोचेत्समाकृष्य नावस्तिष्ठन्तु सायुधाः . ज्ञातयो मे समायत्ताः पश्यन्तः सर्वतोदिशम् १७.. इति सर्वान्समादिश्य गुहो भरतमागतः . उपायनानि संगृह्य विविधानि बहून्यपि १८.. प्रययौ ज्ञातिभिः सार्धं बहुभिर्विविधायुधैः . दृष्ट्वा भरतमासीनं सानुजं सह मन्त्रिभिः . ननाम शिरसा भूमौ गुहोऽहमिति चाब्रवीत् २१.. शीघ्रमुत्थाप्य भरतो गाढमालिङ्ग्य सादरम् . भ्रातस्त्वं राघवेणात्र समेतः समवस्थितः . धन्योऽसि कृतकृत्योऽसि यत्त्वया परिभाषितः . रामो राजीवपत्राक्षो लक्ष्मणेन च सीतया २४.. यत्र रामस्त्वया दृष्टस्तत्र मां नय सुव्रत . सीतया सहितो यत्र सुप्तस्तद्दर्शयस्व मे २५. त्वं रामस्य प्रियतमो भक्तिमानसि भाग्यवान् . इति संस्मृत्य संस्मृत्य रामं साश्रुविलोचनः २६.. गुहेन सहितस्तत्र यत्र रामः स्थितो निशि . ययौ ददर्श शयनस्थलं कुशसमास्तृतम् २७.. प्रासादे रत्नपर्यङ्के कोमलास्तरणे शुभे २९.. रामेण सहिता शेते सा कथं कुशविष्टरे . सीता रामेण सहिता दुःखेन मम दोषतः ३०.. धिङ्मां जातोऽस्मि कैकेय्या पापराशिसमानतः . मन्निमित्तमिदं क्लेशं रामस्य परमात्मनः ३१.. अहोऽतिसफलं जन्म लक्ष्मणस्य महात्मनः . राममेव सदान्वेति वनस्थमपि हृष्टधीः ३२.. अहं रामस्य दासा ये तेषां दासस्य किङ्करः . यदि स्यां सफलं जन्म मम भूयान्न संशयः ३३.. भ्रातर्जानासि यदि तत्कथयस्व ममाखिलम् . यत्र तिष्ठति तत्राहं गच्छाम्यानेतुमञ्जसा ३४.. गुहस्तं शुद्धहृदयं ज्ञात्वा सस्नेहमब्रवीत् . देव त्वमेव धन्योऽसि यस्य ते भक्तिरीदृशी ३५.. रामे राजीवपत्राक्षे सीतायां लक्ष्मणे तथा . जानक्या सहितो नन्दात्सुखमास्ते किल प्रभुः ३७.. तत्र गच्छामहे शीघ्रं गङ्गां तर्तुमिहार्हसि . इत्युक्त्वा त्वरितं गत्वा नावः पञ्चशतानि ह ३८.. समानयत्ससैन्यस्य तर्तुं गङ्गां महानदीम् . आरोप्य भरतं तत्र शत्रुघ्नं राममातरम् . वसिष्ठं च तथान्यत्र कैकेयीं चान्ययोषितः ४०.. तीर्त्वा गङ्गां ययौ शीघ्रं भरद्वाजाश्रमं प्रति . दूरे स्थाप्य महासैन्यं भरतः सानुजो ययौ ४१.. आश्रमे मुनिमासीनं ज्वलन्तमिव पावकम् . दृष्ट्वा ननाम भरतः साष्टाङ्गमतिभक्तितः ४२.. ज्ञात्वा दाशरथिं प्रीत्या पूजयामास मौनिराट् . पप्रच्छ कुशलं दृष्ट्वा जटावल्कलधारिणम् ४३.. आगतोऽसि किमर्थं त्वं विपिनं मुनिसेवितम् ४४.. भरद्वाजवचः श्रुत्वा भरतः साश्रुलोचनः . सर्वं जानासि भगवन् सर्वभूताशयस्थितः ४५.. तथापि पृच्छसे किञ्चित्तदनुग्रह एव मे . कैकेय्या मत्कृतं कर्म रामराज्यविघातनम् ४६.. वनवासादिकं वापि न हि जानामि किञ्चन . भवत्पादयुगं मेऽद्य प्रमाणं मुनिसत्तम ४७.. इत्युक्त्वा पादयुगलं मुनेः स्पृष्ट्वाऽर्त्तमानसः . ज्ञातुमर्हसि मां देव शुद्धो वाशुद्ध एव वा ४८.. मम राज्येन किं स्वामिन् रामे तिष्ठति राजनि . किङ्करोऽहं मुनिश्रेष्ठ रामचन्द्रस्य शाश्वतः ४९.. अतो गत्वा मुनिश्रेष्ठ रामस्य चरणान्तिके . पतित्वा राज्यसम्भारान् समर्प्यात्रैव राघवम् ५०.. अभिषेक्ष्ये वसिष्ठाद्यैः पौरजानपदैः सह . नेष्येऽयोध्यां रमानाथं दासः सेवेतिनीचवत् ५१.. इत्युदीरितमाकर्ण्यं भरतस्य वचो मुनिः . आलिङ्ग्य मूर्ध्न्यवघ्राय प्रशशंस सविस्मयः ५२.. वत्स ज्ञातं पुरैवैतद्भविष्यं ज्ञानचक्षुषा . मा शुचस्त्वं परो भक्तः श्रीरामे लक्ष्मणादपि ५३.. आतिथ्यं कर्तुमिच्छामि ससैन्यस्य तवानघ . अद्य भुक्त्वा ससैन्यस्त्वं श्वो गन्ता रामसन्निधिम् ५४.. भरद्वाजस्त्वपः स्पृष्ट्वा मौनी होमगृहे स्थितः ५५.. दध्यौ कामदुघां कामवर्षिणीं कामदो मुनिः . भरतस्य ससैन्यस्य यथेष्टं च मनोरथम् . यथा ववर्ष सकलं तृप्तास्ते सर्वसैनिकाः ५७.. वसिष्ठं पूजयित्वाग्रे शास्त्रदृष्टेन कर्मणा . पश्चात्ससैन्यं भरतं तर्पयामास योगिराट् ५८.. उषित्वा दिनमेकं तु आश्रमे स्वर्गसन्निभे . अभिवाद्य पुनः प्रातर्भरद्वाजं सहानुजः ५९.. भरतस्तु कृतानुज्ञः प्रययौ रामसन्निधिम् . चित्रकूटमनुप्राप्य दूरे संस्थाप्य सैनिकान् . रामसंदर्शनाकाङ्क्षी प्रययौ भरतः स्वयम् ६०.. शत्रुघ्नेन सुमन्त्रेण गुहेन च परन्तपः . तपस्विमण्डलं सर्वं विचित्वानो न्यववर्त ६१.. कुत्रास्ते सीतया सार्धं लक्ष्मणेन रघूत्तमः ६२.. ऊचुरग्रे गिरेः पश्चाद्गङ्गाया उत्तरे तटे . विविक्तं रामसदनं रम्यं काननमण्डितम् ६३.. हर्षाद् ययौ रघुश्रेष्ठभवनं मन्त्रिणा सह ६५.. अथ गत्वाऽऽश्रमपदसमीपं भरतो मुदा . पुनः पुनः संपरिषस्वजे विभुः ७.. अथ ता मातरः सर्वाः समाजग्मुस्त्वरान्विताः . राघवं द्रष्टुकामास्तास्तृषार्ता गौर्यथा जलम् ८.. रामः स्वमातरं वीक्ष्य द्रुतमुत्थाय पादयोः . ववन्दे साश्रु सा पुत्रमालिङ्ग्यातीव दुःखिता ९.. इतराश्च तथा नत्वा जननी रघुनन्दनः . ततः समागतं दृष्ट्वा वसिष्ठं मुनिपुङ्गवम् १०.. साष्टाङ्गं प्रणिपत्याह धन्योऽस्मीति पुनः पुनः . पिता मे कुशली किं वा मां किमाहातिदुःखितः . वसिष्ठस्तमुवाचेदं पिता ते रघुनन्दन १२.. रामरामेति सीतेति लक्ष्मणेति ममार ह १३.. हा हतोऽस्मीति पतितो रुदन् रामः सलक्ष्मणः १४.. ततोऽनुरुरुदुः सर्वा मातरश्च तथापरे . हा तात मां परित्यज्य क्व गताऽसि घणाकर १५.. अनाथोऽस्मि महाबाहो मां को वा लालयेदितः . सीता च लक्ष्मणश्चैव विलेपतुरता भृशम् १६.. वसिष्ठः शान्तवचनैः शमयामास तां शुचम् . ततो मन्दाकिनीं गत्वा स्नात्वा ते वीतकल्मषाः १७.. राज्ञे ददुर्जलं तत्र सर्वे ते जलकाङ्क्षिणे . वयं यदन्नाः पितरस्तदन्नाः स्मृतिनोदिताः १९.. इति दुखाश्रु पूर्णाक्षः पुनः स्नात्वा गृहं ययौ . सर्वे रुदित्वा सुचिरं स्नात्वा जग्मुस्तदाश्रमम् २०.. तस्मिंस्तु दिवसे सर्वे उपवासं प्रचक्रिरे . ततः परेद्युर्विमले स्नात्वा मन्दाकिनीजले २१.. उपविष्टं समागम्य भरतो राममब्रवीत् . राम राम महाभाग स्वात्मानमभिषेचय २२.. राज्यं पालय पित्र्यं ते ज्येष्ठस्त्वं मे पिता तथा . इष्ट्वा यज्ञैर्बहुविधैः पुत्रानुत्पाद्य तन्तवे . राज्ये पुत्रं समारोप्य गमिष्यसि ततो वनम् २४.. इदानीं वनवासस्य कालो नैव प्रसीद मे . मातुर्मे दुष्कृतं किञ्चित्स्मर्तुं नार्हसि पाहि नः २५.. इत्युक्त्वा चरणौ भ्रातुः शिरस्याधाय भक्तितः . रामस्य पुरतः साक्षाद्दण्डवत्पतितो भुवि २६.. उवाच भरतं रामः स्नेहार्द्रनयनः शनैः २७.. शृणु वत्स प्रवक्ष्यामि त्वयोक्तं यत्तथैव तत् . किन्तु मामब्रवीत्तातो नव वर्षाणि पञ्च च २८.. उषित्वा दण्डकारणे पुरं पश्चात्समाविश . इदानीं भरतायेदं राज्यं दत्तं मयाखिलम् २९.. ततः पित्रैव सुव्यक्तं राज्यं दत्तं तवैव हि . दण्डकारण्यराज्यं मे दत्तं पित्रा तथैव च ३०.. पितुर्वचनमुल्लङ्घ्य स्वतन्त्रो यस्तु वर्तते ३१.. स जीवन्नेव मृतको देहान्ते निरयं व्रजेत् . तस्माद्राज्यं प्रशाधि त्वं वयं दण्डकपाकलाः ३२.. भरतस्त्वब्रवीद्रामं कामुको मूढधीः पिता . स्त्रीजितो भ्रान्तहृदय उन्मत्तो यदि वक्ष्यति . तत्सत्यमिति न ग्राह्यं भ्रान्तवाक्यं यथा सुधीः ३३.. न स्त्रीजितः पिता ब्रूयान्न कामी नैव मूढधिः . पूर्वं प्रातिश्रुतं तस्य सत्यवादी ददौ भयात् ३४.. कथं वाक्यमहं कुर्यामसत्यं राघवो हि सन् . तथैव चीरवसनो वने वत्स्यामि सुव्रते . चतुर्दश समास्त्वं तु राज्यं कुरु यथासुखम् ३७.. पित्रा दत्तं तवैवैतद्राज्यं मह्यं वनं ददौ . व्यत्ययं यद्यहं कुर्यामसत्यं पूर्ववत् स्थितम् ३८.. अहमप्यागमिष्यामि सेवे त्वां लक्ष्मणो यथा . इत्येवं निश्चयं कृत्वा दर्भानास्तीर्य चातपे . मनसापि विनिश्चित्य प्राङ्मुखोपविवेश सः ४०.. भरतस्यापि निर्बन्धं दृष्ट्वा रामोऽतिविस्मितः . नेत्रान्तसंज्ञां गुरवे चकार रघुनन्दनः ४१.. एकान्ते भरतं प्राह वसिष्ठो ज्ञानिनां वरः . रामो नारायणः साक्षाद् ब्रह्मणा याचितः पुरा . रावणस्य वधार्थाय जातो दशरथात्मजः ४३.. योगमायापि सीतेति जाता जनकनन्दिनी . शेषोऽपि लक्ष्मणो जातो राममन्वेति सर्वदा ४४.. रावणं हन्तुकामास्ते गमिष्यन्ति न संशयः . सर्वं देवकृतं नोचेदेवं सा भाषयेत्कथम् . तस्मात्त्यजाग्रहं तात रामस्य विनिवर्तने ४६.. निवर्तस्व महासैन्यैर्भ्रातृभिः सहितः पुरम् . रावणं सकुलं हत्वा शीघ्रमेवागमिष्यति ४७.. इति श्रुत्वा गुरोर्वाक्यं भरतो विस्मयान्वितः . गत्वा समीपं रामस्य विस्मयोत्फुल्ललोचनः ४८.. पादुके देहि राजेन्द्र राज्याय तव पूजिते . तयोः सेवां करोम्येव यावदागमनं तवे ४९.. इत्युक्त्वा पादुके दिव्ये योजयामास पादयोः . रामस्य ते ददौ रामो भरतायातिभक्तितः ५० गृहीत्वा पादुके दिव्ये भरतो रत्नभूषिते . रामं पुनः परिक्रम्य प्रणनाम पुनः पुनः ५१.. भरतः पुनराहेदं भक्त्या गद्गदया गिरा . नवपञ्चसमान्ते तु प्रथमे दिवसे यदि ५२.. नागमिष्यसि चेद्राम प्रविश्यामि महानलम् . बाढमित्येव तं रामो भरतं संन्यवर्तयत् ५३.. ससैन्यः सवसिष्ठश्च शत्रुघ्नसहितः सुधीः . प्राञ्जलिः प्राह हे राम तव राज्यविघातनम् ५५.. कृतं मया दुष्टधिया मायामोहितचेतसा . क्षमस्व मम दौरात्म्यं क्षमासारा हि साधवः ५६.. त्वं साक्षाद्विष्णुरव्यक्तः परमात्मा सनातनः . त्वयैव प्रेरितो लोकः कुरुते साध्वसाधु वा ५७.. त्वदधीनमिदं विश्वमस्वतन्त्रं करोति किम् . यथा कृत्रिमनर्तक्यो नृत्यन्ति कुहकेच्छया ५८.. त्वयैव प्रेरिताहं च देवकार्यं करिष्यता ५९.. अद्य प्रतीतोऽसि मम देवानामप्यगोचरः ६०.. पाहि विश्वेश्वरानन्त जगन्नाथ नमोऽस्तु ते . छिन्धि स्नेहमयं पाशं पुत्रवित्तादिगोचरम् ६१.. त्वज्ज्ञानानलखड्गेन त्वामहं शरणं गता . कैकेय्या वचनं श्रुत्वा रामः सस्मितमब्रवीत् ६२.. यदाह मां महाभागे नानृतं सत्यमेव तत् . मयैव प्रेरिता वाणी तव वक्त्राद्विनिर्गता ६३.. गच्छ त्वं हृदा मां नित्यं भावयन्ती दिवानिशम् ६४.. सर्वत्र विगतस्नेहा मद्भक्त्या मोक्ष्यसेऽचिरात् . अहं सर्वत्र समदृग् द्वेष्यो वा प्रिय एव वा ६५.. नास्ति मे कल्पकस्येव भजतोऽनुभजाम्यहम् . सुखदुःखाद्यनुगतं जानन्ति न तु तत्त्वतः . दिष्ट्या मद्गोचरं ज्ञानमुत्पन्नं ते भवापहम् ६७.. स्मरन्ती तिष्ठ भवने लिप्यसे न च कर्मभिः . इत्युक्ता सा परिक्रम्य रामं सानन्दविस्मया ६८.. प्रणम्य शतशो भूमौ ययौ गेहं मुदान्विता . स्थापयित्वा यथान्यायं नन्दिग्रामं ययौ स्वयम् . तत्र सिंहासने नित्यं पादुके स्थाप्य भक्तितः ७१.. पूजयित्वा यथा रामं गन्धपुष्पाक्षतादिभिः . राजकार्याणि सर्वाणि यावन्ति पृथिवीतले . तानि पादुकयोः सम्यङ्निवेदयति राघवः ७४.. नागराश्च सदा यान्ति रामदर्शनलालसाः . चित्रकूटस्थितं ज्ञात्वा सीतया लक्ष्मणेन च ७७.. दृष्ट्वा तज्जनसम्बाधं रामस्तत्याज तं गिरिम् . गत्वा मुनिमुपासीनं भासयन्तं तपोवनम् . श्रुत्वा रामस्य वचनं रामं ज्ञात्वा हरिं परम् . पूजयामास विधिवद्भक्त्या परमया मुनिः ८२.. वन्यैः फलैः कृतातिथ्यमुपविष्टं रघूत्तमम् . सीतां च लक्ष्मणं चैव संतुष्टो वाक्यमब्रवीत् ८३.. भार्या मेऽतीव संवृद्धा ह्यनसूयेति विश्रुता . तपश्चरन्ती सुचिरं धर्मज्ञा धर्मवत्सला ८४.. अन्तस्तिष्ठति तां सीता पश्यत्वरिनिषूदन . तथेति जानकीं प्राह रामो राजीवलोचनः ८५.. गच्छ देवीं नमस्कृत्य शीघ्रमेहि पुनः शुभे . तथेति रामवचनं सीता चापि तथाकरोत् ८६.. अनसूया समालिङ्ग्य वत्से सीतेति सादरम् ८७.. दिव्ये ददौ कुण्डले द्वे निर्मिते विश्वकर्मणा . दुकूले द्वे ददौ तस्यै निर्मले भक्तिसंयुता ८८.. अङ्गरागं च सीतायै ददौ दिव्यं शुभानना . न त्यक्ष्यतेऽङ्गरागेण शोभा त्वां कमलानने ८९.. पातिव्रत्यं पुरस्कृत्य राममन्वेहि जानकि . कुशली राघवो यातु त्वया सह पुनर्गृहम् ९०.. भोजयित्वा यथान्यायं रामं सीतासमन्वितम् . लक्ष्मणं च तदा रामं पुनः प्राह कृताञ्जलिः ९१.. राम त्वमेव भुवनानि विधाय तेषां अथ तत्र दिनं स्थित्वा प्रभाते रघुनन्दनः . स्नात्वा मुनिं समामंत्र्य प्रयाणायोपचक्रमे १.. मुने गच्छामहे सर्वे मुनिमण्डलमण्डितम् . विपिनं दण्डकं यत्र त्वमाज्ञातुमिहार्हसि २.. श्रुत्वा रामस्य वचनं प्रहस्यात्रिर्महायशाः . प्राह तत्र रघुश्रेष्ठं राम राम सुराश्रय ३.. सर्वस्य मार्गद्रष्टा त्वं तव को मार्गदर्शकः . तथापि दर्शयिष्यन्ति तव लोकानुसारिणः ४.. इति शिष्यान्समादिश्य स्वयं किंचित्तमन्वगात् . रामेण वारितः प्रीत्या अत्रिः स्वभवनं ययौ ५.. क्रोशमात्रं ततो गत्वा ददर्श महतीं नदीं . अत्रेः शिष्यानुवाचेदं रामो राजीवलोचनः ६.. नद्याः सन्तरणे कश्चिदुपायो विद्यते न वा . ऊचुस्ते विद्यते नौका सुदृढा रघुनन्दन ७.. ततो नावि समारोप्य सीतां राघवलक्ष्मणौ ८.. तावेत्य विपिनं घोरं झिल्लीझङ्कारनादितम् . प्रविश्य विपिनं घोरं रामो लक्ष्मणमब्रवीत् ११.. इतः परं प्रयत्नेन गन्तव्यं सहितेन मे . धनुर्गुणेन संयोज्य शरानपि करे दधत् १२.. अग्रे यास्याम्यहं पश्चात्त्वमन्वेहि धनुर्धर . चक्षुश्चारय सर्वत्र दृष्टं रक्षोभयं महत् . इत्येवं भाषमाणौ तौ जग्मतुः सार्धयोजनम् . अम्बुजैः शीतलोदेन शोभमाना व्यदृश्यत . तत्समीपमथो गत्वा पीत्वा तत्सलिलं शुभम् १६.. ऊषुस्ते सलिलाभ्यासे क्षणं छायामुपाश्रिताः . ततो ददृशुरायान्तं महासत्त्वं भयानकम् १७.. ज्यारोपितं धनुर्धृत्वा रामो लक्ष्मणमब्रवीत् १९.. आयात्यभिमुखं नोऽग्रे भीरूणां भयमावहन् २०.. इत्युक्त्वा बाणमादाय स्थितो राम इवाचलः २१.. स तु दृष्ट्वा रमानाथं लक्ष्मणं जानकीं तदा . अट्टहासं ततः कृत्वा भीषयन्निदमब्रवीत् २२.. मुनिवेषधरौ बालौ स्त्रीसहायौ सुदुर्मदौ २३.. सुन्दरौ बत मे वक्त्रप्रविष्टकवलोपमौ . किमर्थमागतौ घोरं वनं व्यालनिषेवितम् २४.. श्रुत्वा रक्षोवचो रामः स्मयमान उवाच तम् . अहं रामस्त्वयं भ्राता लक्ष्मणो मम सम्मतः २५.. एषा सीता मम प्राणवल्लभा वयमागताः . पितृवाक्यं पुरस्कृत्य शिक्षणार्थं भवादृशाम् २६.. व्यादाय वक्त्रं बाहुभ्यां शूलमादाय सत्वरः २७.. मां न जानासि राम त्वं विराधं लोकविश्रुतम् . मद्भयान्मुनयः सर्वे त्यक्त्वा वनमितो गताः २८.. यदि जीवितुमिच्छास्ति त्यक्त्वा सीतां निरायुधौ . पलायत न चेच्छीघ्रं भक्षयामि युवामहम् २९.. रामश्चिच्छेद तद्बाहू शरेण प्रहसन्निव ३०.. ततः क्रोधपरीतात्मा व्यादाय विकटं मुखम् . ततः सर्प इवास्येन ग्रसितुं राममापतत् . ततः सीता समालिङ्ग्य प्रशशंस रघूत्तमम् ३४.. ततो दुन्दुभयो नेदुर्दिवि देवगणेरिताः . स्मृतिः सदा मेऽस्तु भवोपशान्तये . करोतु मे कर्णपुटं त्वदीयम् ३९.. आत्मारामाय रामाय सीतारामाय वेधसे ४१.. प्रपन्नं पाहि मां राम यास्यामि त्वदनुज्ञया . इति विज्ञापितस्तेन प्रसन्नो रघुनन्दनः . ददौ वरं तदा प्रीतो विराधाय महामतिः ४३.. त्वया मद्दर्शनात्सद्यो मुक्तो ज्ञानवतां वरः ४४.. मद्भक्तिदुर्लभा लोके जाता चेन्मुक्तिदा यतः . अतस्त्वं भक्तिसम्पन्नः परं याहि ममाज्ञया ४५.. विराधे स्वर्गते रामो लक्ष्मणेन च सीतया . जगाम शरभङ्गस्य वनं सर्वसुखावहम् १.. शरभङ्गस्ततो दृष्ट्वा रामं सौमित्रिणा सह . आयान्तं सीतया सार्धं सम्भ्रमादुत्थितः सुधीः २.. प्रीत्याह शरभङ्गोऽपि रामं भक्तिपरायणम् . अद्य मत्तपसा सिद्धं यत्पुण्यं बहु विद्यते . तत्सर्वं तव दास्यामि ततो मुक्तिं व्रजाम्यहं ५.. ज्ञात्वा स्मृतिं मे स्वयमेव यातः ८.. पश्यत्विदानीं देवेशो रामो दाशरथिः प्रभुः . दग्ध्वा स्वदेहं गच्छामि ब्रह्मलोकमकल्मषः ९.. अयोध्याधिपतिर्मेऽस्तु हृदये राघवः सदा . यद्वामाङ्के स्थिता सीता मेघस्येव तटिल्लता १०.. इति रामं चिरं ध्यात्वा दृष्ट्वा च पुरतः स्थितम् . प्रज्वाल्य सहसा वह्निं दग्ध्वा पञ्चात्मकं वपुः ११.. दिव्यदेहधरः साक्षाद्ययौ लोकपतेः पदम् . ततो मुनिगणाः सर्वे दण्डकारण्यवासिनः . आजग्मू राघवं द्रष्टुं शरभङ्गनिवेशनम् १२.. दृष्ट्वा मुनिसमूहं तं जानकीरामलक्ष्मणाः . प्रणेमुः सहसा भूमौ मायामानुषरूपिणः १३.. आशीर्भिरभिनन्द्याथ रामं सर्वहृदि स्थितम् . ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे धनुर्बाणधरं हरिम् १४.. जानीमस्त्वां हरिं लक्ष्मीं जानकीं लक्ष्मणं तथा १५.. शेषांशं शङ्खचक्रे द्वे भरतं सानुजं तथा . अतश्चादौ ऋषीणां त्वं दुःखं भोक्तुमिहार्हसि १६.. वनानि सर्वाणि रघूत्तम क्रमात् . तदा दयास्मासु दृढा भविष्यति १७.. इति विज्ञापितो रामः कृताञ्जलिपुटैर्विभुः . जगाम मुनिभिः सार्थं द्रष्टुं मुनिवनानि सः १८.. ददर्श तत्र पतितान्यनेकानि शरांसि सः . अस्थिभूतानि सर्वत्र रामो वचनमब्रवीत् १९.. अस्थीनि केषामेतानि किमर्थं पतितानि वै . तमूचुर्मुनयो राम ऋणीणां मस्तकानि हि २०.. अन्तरायं मुनीनां ते पश्यन्तोऽनुचरन्ति हि २१.. श्रुत्वा वाक्यं मुनीनां स भयदैन्यसमन्वितम् . पूज्यमानः सदा तत्र मुनिभिर्वनवासिभिः . जानक्या सहितो रामो लक्ष्मणेन समन्वितः २३.. उवास कतिचित्तत्र वर्षाणि रघुनन्दनः . रामाभिराम सततं तव दासदासः २७.. त्वं मायया त्रिगुणया विधिरीशविष्णू . पश्यामि राम तमसः परतः स्थितस्य . रूपं विभातु हृदये न परं विकाङ्क्षे ३४.. इत्येवं स्तुवस्तस्य रामः सुस्मितमब्रवीत् . मुने जानामि ते चित्तं निर्मलं मदुपासनात् ३५.. अतोऽहमागतो द्रष्टुं मदृते नान्य साधनं . मन्मन्त्रोपासका लोके मामेव शरणं गताः ३६.. स्तोत्रमेतत्पठेद्यस्तु त्वत्कृतं मत्प्रियं सदा ३७.. सद्भक्तिर्मे भवेत्तस्य ज्ञानं च विमलं भवेत् . त्वं मामोपासनादेव विमुक्तोऽसीह सर्वतः ३८.. देहान्ते मम सायुज्यं लप्स्यसे नात्र संशयः . गुरुं ते द्रष्टुमिच्छामि ह्यगस्त्यं मुनिनायकं . किञ्चित्कालं तत्र वस्तुं मनो मे त्वरयत्यलं ३९.. सुतीक्ष्णोऽपि तथेत्याह श्वो गमिष्यसि राघव . अहमप्यागमिष्यामि चिराद् दृष्टो महामुनिः ४०.. रामः ससीतः सह लक्ष्मणेन . अथ रामः सुतीक्ष्णेन जानक्या लक्ष्मणेन च . तेन सम्पूजितः सम्यग्भुक्त्वा मूलफलादिकम् . सुतीक्ष्ण गच्छ त्वं शीघ्रमागतं मां निवेदय ५.. अगस्त्यमुनिवर्याय सीतया लक्ष्मणेन च . महाप्रसाद इत्युक्त्वा सुतीक्ष्णः प्रययौ गुरोः ६.. आश्रमं त्वरया तत्र ऋषिसङ्घसमावृतम् . दृष्ट्वागस्त्यं मुनिश्रेष्ठं सुतीक्ष्णः प्रययौ मुनेः ८.. रामो दाशरथिर्ब्रह्मन् सीतया लक्ष्मणेन च . आगतो दर्शनार्थं ते बहिस्तिष्ठति साञ्जलिः ९.. शीघ्रमानय भद्रं ते रामं मम हृदिस्थितम् . तमेव ध्यायमानोऽहं काङ्क्षमाणोऽत्र संस्थितः १०.. इत्युक्त्वा स्वयमुत्थाय मुनिभिः सहितो द्रुतम् . अभ्यगात्परया भक्त्या गत्वा राममथाब्रवीत् ११.. आगच्छ राम भद्रं ते दिष्ट्या तेऽद्य समागमः . प्रियातिथिर्मम प्राप्तोऽस्यद्य मे सफलं दिनम् १२.. रामोऽपि मुनिमायान्तं दृष्ट्वा हर्षसमाकुलः . सीतया लक्ष्मणेनापि दण्डवत्पतितो भुवि १३.. गृहीत्व करमेकेन करेण रघुनन्दनम् . जगाम स्वाश्रमं हृष्टो मनसा मुनिपुङ्गवः १५.. सुखोपविष्टं सम्पूज्य पूजया बहुविस्तरम् . यदा क्षीरसमुद्रान्ते ब्रह्मणा प्रार्थितः पुरा १८.. भूमेर्भारापनुत्त्यर्थं रावणस्य वधाय च . तदादि दर्शनाकाङ्क्षी तव राम तपश्चरन् . वसामि मुनिभिः सार्धं त्वामेव परिचिन्तयन् १९.. त्वदाश्रया त्वद्विषया माया ते शक्तिरुच्यते २०.. त्वामेव निर्गुणं शक्तिरावृणोति यदा तदा . अविद्या संसृतिर्बन्ध इत्यादि बहुधोच्यते २२.. त्वया संक्षोभ्यमाणा सा महत्तत्त्वं प्रसूयते . सात्त्विको राजसश्चैव तामसश्चेति भण्यते २४.. स्थूलानि क्रमशो राम क्रमोत्तरगुणानि ह २५.. राजसानीन्द्रियाण्येव सात्त्विका देवता मनः . तेभ्योऽभवत्सूत्ररूपं लिङ्गं सर्वगतं महत् २६.. ततो विराट् समुत्पन्नः स्थूलाद् भूतकदम्बकात् . त्वं रजोगुणतो ब्रह्मा जगतः सर्वकारणम् २८.. तासां विलक्षणो राम त्वं साक्षी चिन्मयोऽव्ययः ३०.. सृष्टिलीलां यदा कर्तुमीहसे रघुनन्दन . अङ्गीकरोषि मायां त्वं तदा वै गुणवानिव ३१.. राम माया द्विधा भाति विद्याविद्येति ते सदा . अविद्यावशगा ये तु नित्यं संसारिणाश्च ते . विद्याभ्यासरता ये तु नित्यमुक्तास्त एव हि ३४.. विद्या प्रादुर्भवेत्तेषां नेतरेषां कदाचन ३५.. अतस्त्वद्भक्तिसम्पन्ना मुक्ता एव न संशयः . त्वद्भक्त्यमृतहीनानां मोक्षः स्वप्नेऽपि नो भवेत् ३६.. किं राम बहुनोक्तेन सारं किञ्चिद् ब्रवीमि ते . साधवः समचित्ता ये निःस्पृहा विगतैषिणः . यमादिगुणसम्पन्नाः सन्तुष्टा येन केनचित् . सत्सङ्गमो भवेद्यर्हि त्वत्कथाश्रवणे रतिः ४०.. समुदेति ततो भक्तिस्त्वयि राम सनातने . त्वद्भक्तावुपपन्नायां विज्ञानं विपुलं स्फुटम् ४१.. तस्माद्राघव सद्भक्तिस्त्वयि मे प्रेमलक्षणा ४२.. सदा भूयाद्धरे सङ्गस्त्वद्भक्तेषु विशेषतः . अद्य मे सफलं जन्म भवत्सन्दर्शनादभूत् ४३.. अद्य मे ऋतवः सर्वे बभूवुः सफलाः प्रभो . दीर्घकालं मया तप्तमनन्यमतिना तपः . तस्येह तपसो राम फलं तव यदर्चनम् ४४.. गच्छतस्तिष्ठतो वापि स्मृतिः स्यान्मे सदा त्वयि ४५.. इति स्तुत्वा रमानाथमगस्त्यो मुनिसत्तमः . ददौ चापं महेन्द्रेण रामार्थे स्थापितं पुरा ४६.. अक्षय्यौ बाणतूणीरौ खड्गो रत्नभूषितः . जहि राघव भूभारभूतं राक्षसमण्डलम् . इतो योजनयुग्मे तु पुण्यकाननमण्डितः . अस्ति पञ्चवटीनाम्ना आश्रमो गौतमीतटे . नेतव्यस्तत्र ते कालः शेषो रघुकुलोद्वह ४८.. तत्रैव बहुकार्याणि देवानां कुरु सत्पते ४९.. स्तोत्रम् च तत्त्वार्थसमन्वितं विभुः . मार्गे व्रजन्ददर्शाथ शैलशृङ्गमिव स्थितम् . वृद्धं जटायुषं रामः किमेतदिति विस्मितः १.. धनुरानय सौमित्रे राक्षसोऽयं पुरः स्थितः . इत्याह लक्ष्मणं रामो हनिष्यामृषिभक्षकम् २.. तत्श्रुत्वा रामवचनं गृध्रराड् भयपीडितः . वधार्होऽहं न ते राम पितुस्तेऽहं प्रियः सखा ३.. जटायुर्नाम भद्रं ते गृध्रोऽहं प्रियकृत्तव ४.. पञ्चवट्यामहं वत्स्ये तवैव प्रियकाम्यया . मृगयायां कदाचित्तु प्रियाते लक्ष्मणेऽपि च ५.. सीता जनककन्या मे रक्षितव्या प्रयत्नतः . श्रुत्वा तद्गृध्रवचनं रामः सस्नेहमब्रवीत् ६.. साधु गृध्र महाराज तथैव कुरु मे प्रियम् . अत्रैव मे समीपस्थो नातिदूरे वने वसन् ७.. इत्यामन्त्रितमालिङ्ग्य ययौ पञ्चवटीं प्रभुः . लक्ष्मणेन सह भ्रत्रा सीतया रघुनन्दनः ८.. गत्वा ते गौतमीतीरं पञ्चवट्यां सुविस्तरम् . मन्दिरं कारयामास लक्ष्मणेन सुबुद्धिना ९.. तत्र ते न्यवसन्सर्वे गङ्गाया उत्तरे तटे . विनोदयन् जनकजां लक्ष्मणेन विपश्चिता ११.. अध्युवास सुखं रामो देवलोक इवापरः . धनुर्बाणधरो नित्यं रात्रौ जागर्ति सर्वतः १३.. स्नानं कुर्वन्त्यनुदिनं त्रयस्ते गौतमीजले . उभयोर्मध्यगा सीता कुरुते च गमागमौ १४.. आनीय सलिलं नित्यम् लक्ष्मणः प्रीतमानसः . सेवितेऽहरहः प्रीत्या एवमासन् सुखं त्रयः १५.. एकदा लक्ष्मणो राममेकान्ते समुपस्थितम् . विनयावनतो भूत्वा पप्रच्छ परमेश्वरम् १६.. भगवन् श्रोतुमिच्छामि मोक्षस्यैकान्तिकीं गतिम् . आचक्ष्व मे रघुश्रेष्ठ वक्ता नान्योऽस्ति भूतले १८.. शृणु वक्ष्यामि वत्स गुह्याद्गुह्यतरं परम् . यद्विज्ञाय नरो जह्यात्सद्यो वैकल्पकं भ्रमम् १९.. आदौ मायास्वरूपं ते वक्ष्यामि तदनन्तरम् . ज्ञानस्य साधनं पश्चाज्ज्ञान विज्ञानसंयुतम् २०.. ज्ञेयं च परमात्मानं यज्ज्ञात्वा मुच्यते भयात् . अनात्मनि शरीरादावात्मबुद्धिस्तु या भवेत् २१.. सैव माया तयैवासौ संसारः परिकल्प्यते . रूपे द्वे निश्चिते पूर्वे मायायाः कुलनन्दन २२.. विक्षेपावरणे तत्र प्रथमं कल्पयेज्जगत् . अपरं त्वखिलं ज्ञानरूपमावृत्य तिष्ठति . मायया कल्पितं विश्वं परमात्मनि केवले २४.. रज्जौ भुजङ्गवद्भ्रान्त्या विचारे नास्ति किञ्चन . श्रूयते दृश्यते यद्यत्स्मर्यते वा नरैः सदा २५.. असदेव हि तत्सर्वं यथा स्वप्नमनोरथौ . देह एव हि संसारवृक्षमूलं दृढं स्मृतम् २६.. तन्मूलः पुत्र दारादिबन्धः किं तेऽन्यथात्मनः २७.. देहस्तु स्थूलभूतानां पञ्च तन्मात्रपञ्चकम् . अहंकारश्च बुद्धिश्च इन्द्रियाणि तथा दश २८.. चिदाभासो मनश्चैव मूलप्रकृतिरेव च . एतत्क्षेत्रमिति ज्ञेयं देह इत्यभिधीयते २९.. एतैर्विलक्षणो जीवः परमात्मा निरामयः . तस्य जीवस्य विज्ञाने साधनान्यपि मे शृणु ३०.. जीवश्च परमात्मा च पर्यायो नात्र भेदधीः . इष्टानिष्टगमे नित्यं चित्तस्य समता तथा . मयि सर्वात्मके रामे ह्यनन्यविषया मतिः ३५.. प्राकृतैर्जनसङ्घैश्च ह्यरतिः सर्वदा भवेत् ३६.. चिदात्माहं नित्यशुद्धो बुद्ध एवेति निश्चयम् ३८.. येन ज्ञानेन संवित्ते तज्ज्ञानं निश्चितं च मे . आत्मा सर्वत्र पूर्णः स्याच्चिदानन्दात्मकोऽव्ययः . असङ्गः स्वप्रभो द्रष्टा विज्ञानेनावगम्यते . लीयते कार्यकरणैः सहैव परमात्मनि ४३.. इदं मोक्षस्वरूपं ते कथितं रघुनन्दन ४४.. चक्षुष्मतामपि तथा रात्रौ सम्यङ् न दृश्यते . पदं दीपसमेतानां दृश्यते सम्यगेव हि ४६.. एवं मद्भक्तियुक्तानामात्मा सम्यक् प्रकाशते . मद्भक्तेः कारणं किञ्चिद्वक्ष्यामि शृणु तत्त्वतः ४७.. मद्भक्तसङ्गो मत्सेवा मद्भक्तानां निरन्तरं . मत्कथाश्रवणे पाठे व्याख्याने सर्वदा रतिः . मत्पूजापरिनिष्ठा च मम नामानुकीर्तनम् ४९.. मयि सञ्जायते नित्यं ततः किमवशिष्यते ५०.. अतो मद्भक्तियुक्तस्य ज्ञानं विज्ञानमेव च . वैराग्यं च भवेच्छीघ्रं ततो मुक्तिमवाप्नुयात् ५१.. कथितं सर्वमेतत्ते तव प्रश्नानुसारतः . अस्मिन्मनः समाधाय यस्तिष्ठेत्स तु मुक्तिभाक् ५२.. न वक्तव्यमिदं यत्नान्मद्भक्तिविमुखाय हि . य इदं तु पठेन्नित्यं श्रद्धाभक्तिसमन्वितः . मत्सेवाभिरतात्मनां च विमलज्ञानात्मनां सर्वदा . मोक्षस्तस्य करे स्थितोऽहमनिशं दृश्यो भवे नान्यथा ५५.. तस्मिन् काले महारण्ये राक्षसी कामरूपिणी . एकदा गौतमीतीरे पञ्चवट्यां समीपतः . पश्यन्ती सा शनैरायाद्राघवस्य निवेशनम् ३.. तत्र सा तं रमानाथं सीतया सह संस्थितम् . कन्दर्पसदृशं रामं दृष्ट्वा कामविमोहिता ४.. राक्षसी राघवं प्राह कस्य त्वं कः किमाश्रमे . युक्तो जटावल्कलाद्यैः साध्यं किं तेऽत्र मेवद ५.. अहं शूर्पणखा नाम राक्षसी कामरूपिणी . भगिनी राक्षसेन्द्रस्य रावणस्य महात्मनः ६.. खरेण सहिता भ्रात्रा वसाम्यत्रैव कानने . राज्ञा दत्तं च मे सर्वं मुनिभक्षा वसाम्यहं ७.. त्वां तु वेदितुमिच्छामि वद मे वदतां वर . स तु भ्रात्रा कनीयान्मेलक्ष्मणो.स्तीवसुन्दरः ९.. किं कृत्यं ते मया ब्रूहि कार्यं भुवनसुन्दरि . इति रामवचः श्रुत्वा कामार्ता साब्रवीदिदम् १०.. एहि राम मया सार्धं रमस्व गिरिकानने . कामार्ताहं न शक्नोमि त्यक्तुं त्वां कमलेक्षणम् ११.. रामः सीतां कटाक्षेण पश्यन् सस्मितमब्रवीत् . भार्या ममैषा कल्याणी विद्यते ह्यनपायिनी १२.. त्वं तु सापत्न्यदुःखेन कथं स्थास्यसि सुन्दरि . बहिरास्ते मम भ्राता लक्ष्मणोऽतीव सुन्दरः १३.. तवानुरूपो भविता पतिस्तेनैव सञ्चर . इत्युक्त्वा लक्ष्मणं प्राह पतिर्मे भव सुन्दर १४.. भ्रातुराज्ञां पुरस्कृत्य सङ्गच्छावोऽद्य मा चिरम् . इत्याह राक्षसी घोरा लक्ष्मणं काममोहिता १५.. तामाह लक्ष्मणः साध्वि दासोऽहं तस्य धीमतः . दासी भविष्यसि त्वं तु ततो दुःखतरं नु किम् १६.. तमेव गच्छ भद्रं ते स तु राजाखिलेश्वरः . क्रोधाद्राम किमर्थं मां भ्रामयस्यनवस्थितः . इदानीमेव तां सीतां भक्षयामि तवाग्रतः १८.. ततो रामाज्ञया खड्गमादाय परिगृह्य ताम् १९.. चिच्छेद नासां कर्णौ च लक्ष्मणोऽलघुविक्रमः . ततो घोरध्वनिं कृत्वा रुधिराक्त्तवपुर्द्रुतम् २०.. क्रन्दमाना पपाताग्रे खरस्य परुषाक्षरा . किमेतदिति तामाह खरः खरतराक्षरः २१.. केनैवं कारितासि त्वं मृत्योर्वक्त्रानुवर्तिना . वद मे तं वधिष्यामि कालकल्पमपि क्षणात् २२.. तमाह राक्षसी रामः सीतालक्ष्मणसंयुतः . दण्डकं निर्भयं कुर्वन्नास्ते गोदावरीतटे २३.. मामेवं कृतवांस्तस्य भ्राता तेनैव चोदितः . यदि त्वं कुलजातोऽसि वीरोऽसि जहि तौ रिपू २४.. तयोस्तु रुधिरं पास्ये भक्षयैतौ सुदुर्मदौ . नो चेत्प्राणान्परित्यज्य यास्यामि यमसादनम् २५.. तत्श्रुत्वा त्वरितं प्रागात्खरः क्रोधेन मूर्च्छितः . चतुर्दश सहस्राणि रक्षसां भीमकर्मणाम् २६.. चोदयामास रामस्य समीपं वधकाङ्क्षया . खरस्य त्रिशिराश्चैव दूषणश्चैव राक्षसः २७.. सर्वे रामं ययुः शीघ्रं नानाप्रहरणोद्युताः . श्रुत्वा कोलाहलं तेषां रामः सौमित्रिमब्रवीत् २८.. श्रूयते विपुलः शब्दो नूनमायान्ति राक्षसाः . भविष्यति महद्युद्धं नूनमद्य मया सह २९.. सीतां नीत्वा गुहां गत्वा तत्र तिष्ठ महाबल . हन्तुमिच्छाम्यहं सर्वान् राक्षसान् घोररूपिणः ३०.. अत्र किञ्चिन्न वक्तव्यं शापितोऽसि ममोपरि . तथेति सीतामादाय लक्ष्मणो गह्वरं ययौ ३१.. रामः परिकरं भद्ध्वा धनुरादाय निष्ठुरम् . तत आगत्य रक्षांसि रामस्योपरि चिक्षिपुः . तानि चिच्छेद रामोऽपि लीलया तिलशः क्षणात् . ततो बाणसहस्रेण हत्वा तान् सर्वराक्षसान् ३४.. खरं त्रिशिरसं चैव दूषणं चैव राक्षसम् . जघान प्रहरार्धेन सर्वानेव रघूत्तमः ३५.. सीता रामं समालिङ्ग्य प्रसन्नमुखपङ्कजा . शस्त्रव्रणानि चाङ्गेषु ममार्ज जनकात्मजा ३७.. सापि दुद्राव दृष्ट्वा तान्हतान् राक्षसपुङ्गवान् . लङ्कां गत्वा सभामध्ये क्रोशन्ती पादसन्निधौ ३८.. रावणस्य पपातोर्व्यां भगिनी तस्य रक्षसः . दृष्ट्वा तां रावणः प्राह भगिनीं भयविह्वलाम् ३९.. उत्तिष्ठोत्तिष्ठ वत्से त्वं विरूपकरणं तव . कृतं शक्रेण वा भद्रे यमेन वरुणेन वा ४०.. कुबेरेणाथवा ब्रूहि भस्मीकुर्यां क्षणेन तम् . राक्षसी तमुवाचेदं त्वं प्रमत्तो विमूढधीः ४१.. पानासक्तः स्त्रीविजितः षण्ढः सर्वत्र लक्ष्यसे . चारचक्षूर्विहीनस्त्वं कथं राजा भविष्यसि ४२.. खरश्च निहतः सङ्ख्ये दूषणस्त्रिशिरास्तथा . चतुर्दश सहस्त्राणि राक्षसानां महात्मनाम् ४३.. जनस्थानमशेषेण मुनीनां निर्भयं कृतम् . न जानासि विमूढस्त्वमत एव मयोच्यते ४४.. को वा रामः किमर्थं वा कथं तेनासुरा हताः . सम्यक्कथय मे तेषां मूलघातं करोम्यहम् ४५.. जनस्थानादहं याता कदाचित् गौतमीतटे . तत्र पञ्चवटी नाम पुरा मुनिजनाश्रया ४६.. तत्राश्रमे मया दृष्टो रामो राजीवलोचनः . तस्य भार्या विशालाक्षी रूपिणी श्रीरिवापरा ४८.. न दृष्टा न श्रुता राजन्द्योतयन्ती वनं शुभा ४९.. आनेतुमहमुद्युक्ता तां भार्यार्थं तवानघ . लक्ष्मणो नाम तद्भ्राता चिच्छेद मम नासिकाम् ५०.. कर्णौ च नोदितस्तेन रामेण स महाबलः . सोऽपि रामं समासाद्य युद्धं राक्षसयूथपैः . अतः क्षणेन रामेण तेनैव बलशालिना ५२.. सर्वे तेन विनष्टा वै राक्षसा भीमविक्रमाः . यदि रामो मनः कुर्यात्त्रैलोक्यं निमिषार्धतः ५३.. भस्मीकुर्यान्न सन्देह इति भाति मम प्रभो . यदि सा तव भार्या स्यात्सफलं तव जीवितम् ५४.. अतो यतस्तव राजेन्द्र यथा ते वल्लभा भवेत् . साक्षाद्रामस्य पुरतः स्थातुं त्वं न क्षमः प्रभो . मायया मोहयित्वा तु प्राप्स्यसे तां रघूत्तमम् ५६.. आश्वास्य भगिनीं राजा प्रविवेश स्वकं गृहम् . तत्र चिन्तापरो भूत्वा निद्रां रात्रौ न लब्धवान् ५७.. मनुष्यमात्रेण नष्टः सबलः खरो मे . बलवीर्यदर्पयुतो विनष्टो बत राघवेण ५८.. यद्वा न रामो मनुजः परेशो मां हन्तुकामः सबलं बलौघैः . भोक्ष्ये चिरं राममतो व्रजामि ६०.. रामं विदित्वा परमेश्वरं हरिं . द्रुतं न भक्त्या भगवान् प्रसीदेत् ६१.. विचिन्त्यैवं निशायां स प्रभाते रथमास्थितः . रावणो मनसा कार्यमेकं निश्चित्य बुद्धिमान् १.. ययौ मारीचसदनं परं पारमुदन्वतः . ध्यायन् हृदि परात्मानं निर्गुणं गुणभासकम् . द्रुतमुत्थय चालिङ्ग्य पूजयित्वा यथाविधि . कृतातिथ्यं सुखासीनं मारीचो वाक्यमब्रवीत् ४.. चिन्तापर इवाभासि हृदि कार्यं विचिन्तयन् ५.. ब्रूहि मे न हि गोप्यं चेत्करवाणि तव प्रियम् . न्याय्यं चेद्ब्रूहि राजेन्द्र वृजिनं मां स्पृशेन्नहि ६.. अस्ति राजा दशरथः साकेताधिपतिः किल . रामनामा सुतस्तस्य ज्येष्ठं सत्यपराक्रमः ७.. विवासयामास सुतं वनं वनजनप्रियम् . भार्यया सहितं भ्रात्रा लक्ष्मणेन समन्वितम् ८.. स आस्ते विपिने घोरे पञ्चवट्याश्रमे शुभे . तस्य भार्या विशालाक्षी सीता लोकविमोहिनी ९.. रामो निरपराधान्मे राक्षसान् भीमविक्रमान् . खरं च हत्वा विपिने सुखमास्तेऽतिनिर्भयः १०.. भगिन्याः शूर्पणखाया निर्दोषायाश्च नासिकाम् . कर्णौ चिच्छेद दुष्टात्मा वने तिष्ठति निर्भयः ११.. अतस्त्वया सहायेन गत्वा तत्प्राणवल्लभाम् . आनयिष्यामि विपिने रहिते राघवेण ताम् १२.. त्वं तु मायामृगो भूत्वा ह्याश्रमादपनेष्यसि . रामं च लक्ष्मणं चैव तदा सीतां हराम्यहम् १३.. त्वं तु तावत्सहायं मे कृत्वा स्थास्यसि पूर्ववत् . इत्येवं भाषमाणं तं रावणं वीक्ष्य विस्मितः १४.. केनेदमुपदिष्टं ते मूलघातकरं वचः . स एव शत्रुर्वध्यश्च यस्त्वन्नाशं प्रतीक्षते १५.. रामस्य पौरुषं स्मृत्वा चित्तमद्यापि रावण . बालोऽपि मां कौशिकस्य यज्ञसंरक्षणाय सः १६.. योजनानां शतं रामस्तदादि भयविह्वलः १७.. श्रोत्रयोर्यदि गतं भयं भवेत् २२.. राघवं प्रति गृहं प्रयाहि भोः २४.. तव हितं वदतो मम भाषितं किं तवेप्सितमहं करवाणि तत् २६.. प्रयाहि भुवि मानुषं वपुः . जहि रिपुं दशकन्धरं हरे २७.. अतो न मानुषो रामः साक्षान्नारायणोऽव्ययः . भूभारहरणार्थाय गच्छ तात गृहं सुखम् . श्रुत्वा मारीचवचनं रावणः प्रत्यभाषत २९.. परमात्मा यदा रामः प्रार्थितो ब्रह्मणा किल . मां हन्तुं मानुषो भूत्वा यत्नादिह समागतः ३०.. अतोऽहं यत्नतः सीतामानेष्याम्येव राघवात् ३१.. वधे प्राप्ते रणे वीर प्राप्स्यामि परमं पदम् . यद्वा रामं रणे हत्वा सीतां प्राप्स्यामि निर्भयः ३२.. आक्रम्य गच्छ त्वं शीघ्रं सुखं तिष्ठ यथा पुरा . अतः परं चेद्यत्किञ्चिद्भाषसे मद्विभीषणम् ३४.. हनिष्याम्यसिनानेन त्वामत्रैव न संशयः . यदि मां राघवो हन्यात्तदा मुक्तो भवार्णवात् . मां हन्याद्यदि चेद्दुष्टस्तदा मे निरयो ध्रुवम् ३६.. इति निश्चित्य मरणं रामादुत्थाय वेगतः . अब्रवीद्रावणं राजन्करोम्याज्ञां तव प्रभो ३७.. इत्युक्त्वा रथमास्थाय गतो रामाश्रमं प्रति . विद्युत्प्रभो विमुग्धास्यो विचचार वनान्तरे ३९.. अथ रामोऽपि तत्सर्वं ज्ञात्वा रावणचेष्टितम् . उवाच सीतामेकान्ते शृणु जानकि मे वचः १.. रावणो भिक्षुरूपेण आगमिष्यति तेऽन्तिकम् . त्वं तु छायां त्वदाकारां स्थापयित्वोटजे विश २.. अग्नावदृश्यरूपेण वर्षं तिष्ठ ममाज्ञया . रावणस्य वधान्ते मां पूर्ववत्प्राप्स्यसे शुभे ३.. श्रुत्वा रामोदितं वाक्यं सापि तत्र तथाकरोत् . मायासीतां बहिः स्थाप्य स्वयमन्तर्दधेऽनले ४.. हसन्ती राममभ्येत्य प्रोवाच विनयान्विता ५.. पश्य राम मृगं चित्रं कानकं रत्नभूषितम् . बद्ध्वा देहि मम क्रीडामृगो भवतु सुन्दरः ६.. तथेति धनुरादाय गच्छन् लक्ष्मणमब्रवीत् . रक्ष त्वमतियत्नेन सीतां मत्प्राणवल्लभाम् ७.. मायिनः सन्ति विपिने राक्षसा घोरदर्शनाः . अतोऽत्रावहितः साध्वीं रक्ष सीतामनिन्दिताम् ८.. लक्ष्मणो राममाहेदं देवायं मृगरूपधृक् . मारीचोऽत्र न सन्देह एवंभूतो मृगः कुतः ९.. यदि मारीच एवायं तदा हन्मि न संशयः . गमिष्यामि मृगं बद्ध्वा ह्यानयिष्यामि सत्वरः . त्वं प्रयत्नेन सन्तिष्ठ सीतासंरक्षणोद्यतः ११.. इत्युक्त्वा प्रययौ रामो मायामृगमनुद्रुतः . माया यथाश्रया लोकमोहिनी जगदाकृतिः १२.. भक्तानुकम्पी भगवानिति सत्यं वचो हरिः १३.. कर्तुं सीताप्रियार्थाय जानन्नपि मृगं ययौ . अन्यथा पूर्णकामस्य रामस्य विदितात्मनः १४.. मृगेण वा स्त्रिया वापि किं कार्यं परमात्मनः १५. कदाचिद् दृश्यतेऽभ्याशे क्षणं धावति लीयते . दृश्यते च ततो दूरादेवं राममपाहरत् . ततो रामोऽपि विज्ञाय राक्षसोऽयमिति स्फुटम् १६.. विव्याध शरमादाय राक्षसं मृगरूपिणम् . पपात रुधिराक्तास्या मारीचः पूर्वरूपधृक् १७.. हा हतोऽस्मि महाबाहो त्राहि लक्ष्मण मां द्रुतम् . इत्युक्त्वा रामवद्वाचा पपात रुधिराशनः १८.. यन्नामाज्ञोऽपि मरणे स्मृत्वा तत्साम्यमाप्नुयात् . किमुताग्रे हरिं पश्यंस्तेनैव निहतोऽसुरः १९.. तद्देहादुत्थितं तेजः सर्वलोकस्य पश्यतः . राममेवाविशद्देवा विस्मयं परमं ययुः २०.. किं कर्म कृत्वा किं प्राप्तः पातकी मुनिहिंसकः . अथवा राघवस्यायं महिमा नात्र संशयः २१.. रामबाणेन संविद्धः पूर्वं राममनुस्मरन् . भयात्सर्वं परित्यज्य गृहवित्तादिकं च यत् २२.. हृदि रामं सदा ध्यात्वा निर्धूताशेषकल्मषः . अन्ते रामेण निहतः पश्यन् राममवाप सः २३.. द्विजो वा राक्षसो वापि पापी वा धार्मिकोऽपि वा . त्वजन्कलेवरं रामं स्मृत्वा याति परं पदम् २४.. इति तेऽन्योन्यमाभाष्य ततो देवा दिवं ययुः २५.. हा लक्ष्मणेति मद्वाक्यमनुकुर्वन्ममार किम् . श्रुत्वा मद्वाक्यसदृशं वाक्यं सीतापि किं भवेत् २६.. इति चिन्तापरीतात्मा रामो दूरान्न्यवर्तत २७.. सीता तद्भाषितं श्रुत्वा मारीचस्य दुरात्मनः . गच्छ लक्ष्मण वेगेन भ्राता तेऽसुरपीडितः २८.. हा लक्ष्मणेति वचनं भ्रातुस्ते न शृणोषि किम् . तामाह लक्ष्मणो देवि रामवाक्यं न तद्भवेत् २९.. यः कश्चिद्राक्षसो देवि म्रियमाणोऽब्रवीद्वचः . रामस्त्रैलोक्यमपि यः क्रुद्धो नाशयति क्षणात् ३०.. स कथं दीनवचनं भाषितेऽमरपूजितः . क्रुद्धा लक्ष्मणमालोक्य सीता बाष्पविलोचना ३१.. प्राह लक्ष्मण दुर्बुद्धे भ्रातुर्व्यसनमिच्छसि . मां नेतुमागतोऽसि त्वं रामनाश उपस्थिते . न प्राप्स्यसे त्वं मामद्य पश्य प्राणांस्त्यजाम्यहम् ३३.. न जानातीदृशं रामस्त्वां भार्याहरणोद्यतम् . रामादन्यं न स्पृशामि त्वां वा भरतमेव वा ३४.. इत्युक्त्वा वध्यमाना सा स्वबाहुभ्यां रुरोद ह . तत्श्रुत्वा लक्ष्मणः कर्णो पिधायातीव दुःखितः ३५.. मामेवं भाषसे चण्डि धिक् त्वां नाशमुपैष्यसि . इत्युक्त्वा वनदेवीभ्यः समर्प्य जनकात्मजाम् ३६.. ययौ दुःखातिसंविग्नो राममेव शनैः शनैः . ततोऽन्तरं समालोक्य रावणो भिक्षुवेषधृक् ३७.. सीता तमवलोक्याशु नत्वा सम्पूज्य भक्तितः ३८.. मुने भुङ्क्ष्व फलादीनि विश्रमस्व यथासुखम् ३९.. इदानीमेव भर्ता मे ह्यागमिष्यसि ते प्रियम् . करिष्यति विशेषेण तिष्ठ त्वं यदि रोचते ४०.. का त्वं कमलपत्राक्षि को वा भर्ता तवानघे . ब्रूहि भद्रे ततः सर्वं स्ववृत्तान्तं निवेदये ४१.. अयोध्याधिपतिः श्रीमान् राजा दशरथो महान् . तस्य ज्येष्ठः सुतो रामः सर्वलक्षणलक्षितः ४२.. तस्याहं धर्मतः पत्नी सीता जनकनन्दिनी . तस्य भ्राता कनीयांश्च् लक्ष्मणो भ्रातृवत्सलः ४३.. पितुराज्ञां पुरस्कृत्य दण्डके वस्तुमागतः . चतुर्दश समास्त्वां तु ज्ञातुमिच्छामि मे वद ४४.. पौलस्त्यतनयोऽहं तु रावणो राक्षसाधिपः . त्वत्कामपरितप्तोऽहं त्वां नेतुं पुरमागतः ४५.. मुनिवेषेण रामेण किं करिष्यसि मां भज . भुङ्क्ष्व भोगान्मया सार्धं त्यज दुःखं वनोद्भवम् ४६.. श्रुत्वा तद्वचनं सीता भीता किञ्चिदुवाच तम् . यद्येवं भाषसे मां त्वं नाशमेष्यसि राघवात् ४७.. आगमिष्यति रामोऽपि क्षणं तिष्ठ सहानुजः . मां को धर्षयितुं शक्तो हरेर्भार्यां शशो यथा ४८.. इति सीतावचः श्रुत्वा रावणः क्रोधमूर्च्छितः . तद्दृष्ट्वा वनदेव्यश्च भूतानि च वितत्रसुः . ततो विदार्य धरणीं नखैरुद्धृत्य बाहुभिः ५१.. तोलयित्वा रथे क्षिप्त्वा ययौ क्षिप्रं विहायसा . भयोद्विग्नमना दीना पश्यन्ती भुवमेव सा . श्रुत्वा तत्क्रन्दितं दीनं सीतायाः पक्षिसत्तमः ५३.. तिष्ठ तिष्ठेति तं प्राह को गच्छति ममाग्रतः ५४.. मुषित्वा लोकनाथस्य भार्यां शून्याद्वनालयात् . शुनको मन्त्रपूतं त्वं पुरोडाशमिवाध्वरे ५५.. इत्युक्त्वा तीक्ष्णतुण्डेन चूर्णयामास तद्रथम् . वाहान्बिभेद पादाभ्यां चूर्णयामास तद्धनुः ५६.. ततः सीतां परित्यज्य रावणः खड्गमाददे . चिच्छेद पक्षौ सामर्षः पक्षिराजस्य धीमतः ५७.. पपात किञ्चिच्छेषेण प्राणेन भुवि पक्षिरात् . क्रोशन्ती रामरामेति त्रातारं नाधिगच्छति . हा राम हा राम जगन्नाथ मां न पश्यसि दुःखिताम् ५८.. रक्षसा नीयमानां स्वां भार्यां मोचय राघव . हा लक्ष्मण महाभाग त्राहि मामपराधिनीम् ६०.. वाक्शरेण हरस्त्वं मे क्षन्तुमर्हसि देवर . इत्येवं क्रोशमानां तां रामागमनशङ्कया ६१.. जगाम वायुवेगेन सीतामादाय सत्वरः ६२.. बद्ध्वा चक्षेपि रामाय कथयन्त्विति पर्वते ६४.. ततः समुद्रमुल्लङ्घ्य लक्ङ्कां गत्वा स रावणः . रामो मायाविनं हत्वा राक्षसं कामरूपिणम् . प्रतस्थे स्वाश्रमं गन्तुं ततो दूराद्ददर्श तम् १.. आयान्तं लक्ष्मणं दीनं मुखेन परिशुष्यता . लक्ष्मणस्तन्न जानाति माया सीतां मया कृतम् . ज्ञात्वाप्येनं वञ्चयित्वा शोचामि प्राकृतो यथा ३.. यद्यहं विरतो भूत्वा तूष्णीं स्थास्यामि मन्दिरे . तदा राक्षसकोटीनां वधोपायः कथं भवेत् ४.. रावणं सकुलं हत्वा सीतामग्नौ स्थितां पुनः ५.. मयैव स्थापितां नीत्वा यातायोध्यामतन्द्रितः ६.. अहं मनुष्यभावेन जातोऽस्मि ब्रह्मणार्थितः . मनुष्यभावमापन्नः किञ्चित्कालं वसामि कौ . ततो मायामनुष्यस्य चरितं मेऽनुशृण्वताम् ७.. निश्चित्यैवं तदा दृष्ट्वा लक्ष्मणं वाक्यमब्रवीत् ८.. किमर्थमागतोऽसि त्वं सीतां त्यक्त्वा मम प्रियाम् . नीता वा भक्षिता वापि राक्षसैर्जनकात्मजा ९.. लक्ष्मणः प्रञ्जलिः प्राह सीताया दुर्वचो रुदन् . ह्या लक्ष्मणेति वचनं राक्षसोक्तं श्रुतं तया १०.. त्वद्वाक्यसदृशं श्रुत्वा मां गच्छेति त्वराब्रवीत् . रुदन्ती सा मया प्रोक्ता देवि राक्षसभाषितम् . नेदं रामस्य वचनं स्वस्था भव शुचिस्मिते ११.. इत्येवं सान्विता साध्वी मया प्रोवाच मां पुनः . यदुक्तं दुर्वचो राम न वच्यं पुरतस्तव १२.. कर्णौ पिधाय निर्गत्य यातोऽहं त्वां समीक्षितुम् १३.. रामस्तु लक्ष्मणं प्राह तथाप्यनुचितं कृतम् . त्वया स्त्रीभाषितं सत्यं कृत्वा त्यक्ता शुभानना . नीता वा भक्षिता वापि राक्षसैर्नात्र संशयः १४.. इति चिन्तापरो रामः स्वाश्रमं त्वरितो ययौ . हा प्रिये क्व गतासि त्वं नासि पूर्ववदाश्रमे . अथवा मद्विमोहार्थं लीलया क्व विलीयसे १६.. इत्याचिन्वन्वनं सर्वं नापश्यज्जानकीं तदा . वनदेव्यः कुतः सीतां ब्रुवन्तु मम वल्लभाम् १७.. मृगाश्च पक्षिणो वृक्षा दर्शयन्तु मम प्रियाम् . इत्येवं विलपन्नेव रामः सीतां न कुत्रचित् १८.. सर्वज्ञः सर्वथा क्वापि नापश्यद्रघुनन्दनः . मम जायेति सीतेति विललापातिदुःखितः २०.. आसक्त एव मूढानां भाति तत्त्वविदां न हि २१.. एवं विचिन्वन्सकलं वनं रामः सलक्ष्मणः . भग्नं रथं छत्रचापं कूबरं पतितं भुवि २२.. दृष्ट्वा लक्ष्मणमाहेदं पश्य लक्ष्मण केनचित् . नीयमानां जनकजां तं जित्वान्यो जहार ताम् २३.. ततः कञ्चिद्भवो भागं गत्वा पर्वतसन्निभम् . एष वै भक्षयित्वा तां जानकीं शुभदर्शनम् . शेते विविक्तेऽतितृप्तः पश्य हन्मि निशाचरम् २५.. चापमानय शीघ्रं मे बाणं च रघुनन्दन . तत्श्रुत्वा रामवचनं जटायुः प्राह भीतवत् २६.. मां न मारय भद्रं ते म्रियमाणं स्वकर्मणा . अहं जटायुस्ते भार्याहारिणं समनुद्रुतः २७.. रावणं तत्र युद्धं मे बभूवारिविमर्दन . तस्य वाहान् रथं चापं छित्त्वाहं तेन घातितः २८.. पतितोऽस्मि जगन्नाथ प्राणांस्त्यक्ष्यामि पश्य माम् . तत्श्रुत्वा राघवो दीनं कण्ठप्राणं ददर्श ह २९.. हस्ताभ्यां संस्पृशन् रामो दुःखाश्रुवृतलोचनः ३०.. मत्कार्यार्थं हतोऽसि त्वमतो मे प्रियबान्धवः ३१.. जटायुः सन्नया वाचा वक्त्राद्रक्तं समुद्वसन् . उवाच रावणो राम राक्षसो भीमविक्रमः ३२.. आदाय मैथिलीं सीतां दक्षिणाभिमुखो ययौ . इतो वक्तुं न मे शक्तिः प्राणांस्त्यक्ष्यामि तेऽग्रतः ३३.. दिष्ट्या दृष्टोऽसि राम त्वं म्रियमाणेन मेऽनघ . अन्तकालेऽपि दृष्ट्वा त्वां मुक्तोऽहं रघुसत्तम . हस्ताभ्यां स्पृश मां राम पुनर्यास्यामि ते पदम् ३५.. तथेति रामः पस्पर्श तदङ्गं पाणिना स्मयन् . ततः प्राणान्परित्यज्य जटायुः पतितो भुवि ३६.. लक्ष्मणेन समानाय्य काष्ठानि प्रददाह तम् ३७.. स्नात्वा दुःखेन रामोऽपि लक्ष्मणेन समन्वितः . हत्वा वने मृगं तत्र मांसखण्डान्समन्ततः ३८.. शाद्वले प्राक्षिपद्रामः पृथक् पृथगनेकधा . भक्षन्तु पक्षिणः सर्वे तृप्तो भवतु पक्षिराट् ३९.. इत्युक्त्वा राघवः प्राह जटायो गच्छ मत्पदम् . मत्सारूप्यं भजस्वाद्य सर्वलोकस्य पश्यतः ४०.. स्तूयमानो योगिगणैः राममाभाष्य सत्वरः . कृताञ्जलिपुटो भूत्वा तुष्टाव रघुनन्दनम् ४३.. उवाच गच्छ भद्रं ते मम विष्णोः परं पदम् ५४.. शृणोति य इदं स्तोत्रं लिखेद्वा नियतः पठेत् . स याति मम सारूप्यं मरणे मत्स्मृतिं लभेत् ५५.. ततो रामो लक्ष्मणेन जगाम विपिनान्तरम् . बाहू योजनमात्रेण व्यापृतौ तस्य रक्षसः . कबन्धो नाम दैत्येन्द्रः सर्वसत्त्वविहिंसकः ३.. तद्बाह्वोर्मध्यदेशे तौ चरन्तौ रामलक्ष्मणौ . रामः प्रोवाच विहसन्पश्य लक्ष्मण राक्षसम् . शिरःपादविहीनोऽयं यस्य वक्षसि चाननम् ५.. बाहुभ्यां लभ्यते यद्यत्तत्तद्भक्षन् स्थितो ध्रुवम् . गन्तुमन्यत्र मार्गो न दृश्यते रघुनन्दन . किं कर्तव्यमितोऽस्माभिरिदानीं भक्षयेत्स नौ ७.. लक्ष्मणस्तमुवाचेदं किं विचारेण राघव . आवामेकैकमव्यग्रौ छिन्द्यावास्य भुजौ ध्रुवम् ८.. तथेति रामः खड्गेन भुजं दक्षिणमच्छिनत् . तथैव लक्ष्मणो वामं चिच्छेद भुजमञ्जसा ९.. ततोऽतिविस्मितो दैत्यः कौ युवां सुरपुङ्गवौ . मद्बाहुच्छेदकौ लोके दिवि देवेषु वा कुतः १०.. अयोध्याधिपतिः श्रीमान् राजा दशरथो महान् ११.. रामोऽहं तस्य पुत्रोऽसौ भ्राता मे लक्ष्मणः सुधीः . मम भार्या जनकजा सीता त्रैलोक्यसुन्दरी १२.. आवां मृगयया यातौ तदा केनापि रक्षसा . नीतां सीतां विचिन्वन्तौ चागतौ घोरकानने १३.. बाहुभ्यां वेष्टितावत्र तव प्राणरिरक्षया . छिन्नौ तव भुजौ त्वं च को वा विकटरूपधृक् १४.. धन्योऽहं यदि रामस्त्वमागतोऽसि ममान्तिकम् . तपसा ब्रह्मणो लब्धमवध्यत्वं रघूत्तम १६.. अष्टावक्रं मुनिं दृष्ट्वा कदाचिदहसं पुरा . अष्टावक्रः पुनः प्राह वन्दितो मे दयापरः . शापस्यान्तं च मे प्राह तपसा द्योतितप्रभः १८.. त्रेतायुगे दाशरथिर्भूत्वा नारायणः स्वयम् . आगमिष्यति ते बाहू छिद्येते योजनायतौ १९.. तेन शापाद्विनिर्मुक्तो भविष्यसि यथा पुरा . इति शप्तोऽहमद्राक्षं राक्षसीं तनुमात्मनः २०.. सोऽपि वज्रेण मां राम शिरोदेशेऽभ्यताडयत् २१.. तदा शिरो गतं कुक्षिं पादौ च रघुनन्दन . ऊचुः सर्वे दयाविष्टा मां विलोक्यास्यवर्जितम् २३.. ततो मां प्राह मघवा जठरे ते मुखं भवेत् . बाहू ते योजनायामौ भविष्यत इतो व्रज २४.. भक्षयाम्यधुना बाहू खण्डितौ मे त्वयानघ २५.. इतः परं मां श्वभ्रास्ये निक्षिपाग्नीन्धनावृते . अग्निना दह्यमानोऽहं त्वया रघुकुलोत्तम २६.. पूर्वरूपमनुप्राप्य भार्यामार्गं वदामि ते २७.. इत्युक्ते लक्ष्मणेनाशु श्वभ्रं निर्मित्य तत्र तम् . रामं प्रदक्षिणं कृत्वा साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च . स्तोतुमुत्सहते मेऽद्य मनो रामातिसम्भ्रमात् . सूक्ष्मं ते रूपमव्यक्तं देहद्वयविलक्षणम् . तत्कथं त्वां विजानीयाद्व्यतिरिक्तं मनः प्रभो ३१.. बुद्ध्यादि साक्षी ब्रह्मैव तस्मिन्निर्विषयेऽखिलम् ३२.. हिरण्यगर्भस्ते सूक्ष्मं देहं स्थूलं विराट् स्मृतम् ३३.. भावनविषयो राम सूक्ष्मं ते ध्यातृमङ्गलम् . भूतं भव्यं भविष्यच्च यत्रेदं दृश्यते जगत् ३४.. त्वमेव सर्वकैवल्यं लोकास्तेऽवयवाः स्मृताः . पातालं ते पादमूलं पार्ष्णिस्तव महातलम् ३६.. रसातलं ते गुल्फौ तु तलातलमितीर्यते . अतलं च मही राम जघनं नाभिगं नभः . उरःस्थलं ते ज्योतींषि ग्रीवा ते मह उच्यते ३८.. वदनं जनलोकस्ते तपस्ते शङ्खदेशगम् . सत्यलोको रघुश्रेष्ठ शीर्षण्यास्ते सदा प्रभो ३९.. इन्द्रादयो लोकपाला बाहवस्ते दिशः श्रुती . अश्विनौ नासिके राम वक्त्रं तेऽग्निरुदाहृतः ४०.. चक्षुस्ते सविता राम मनश्चन्द्र उदाहृतः . भ्रू भङ्ग एव कालस्ते बुद्धिस्ते वाक्पतिर्भवेत् ४१.. यमस्ते दंष्टृदेशस्थो नक्षत्राणि द्विजालयः ४२.. हासो मोहकरी माया सृष्टिस्तेऽपाङ्गमोक्षणम् . धर्मः पुरस्तेऽधर्मश्च पृष्ठभाग उदीरितः ४३.. निमिषोन्मेषणे रात्रिर्दिवा चैव रघूत्तम . समुद्राः सप्त ते कुक्षिर्नाड्यो नद्यस्तव प्रभो ४४.. रोमाणि वृक्षौषधयो रेतो वृष्टस्तव प्रभो . महिमा ज्ञानशक्तिस्ते एवं स्थूलं वपुस्तव ४५.. यदस्मिन् स्थूलरूपे ते मनः सन्धार्यते नरैः . अनायासेन मुक्तिः स्यादतोऽन्यन्नहि किञ्चन ४६.. अतोऽहं राम रूपं ते स्थूलमेवानुभावये . यस्मिन् ध्याते प्रेमरसः सरोमपुलको भवेत् ४७.. तदैव मुक्तिः स्याद्राम यदा ते स्थूलभावकः . अपीच्यवयसं सीतां विचिन्वन्तं सलक्ष्मणम् ४९.. सर्वज्ञः शङ्करः साक्षात्पार्वत्या सहितः सदा . त्वद्रूपमेवं सततं ध्यायन्नास्ते रघूत्तम . मुमूर्षूणां तदा काश्यां तारकं ब्रह्मवाचकम् ५१.. अतस्त्त्वं जानकीनाथ परमात्मा सुनिश्चितः ५२.. सर्वे ते मायया मूढास्त्वां न जानन्ति तत्त्वतः . नमस्ते रामभद्राय वेधसे परमात्मने ५३.. अयोध्याधिपते तुभ्यं नमः सौमित्रिसेवित . त्राहि त्राहि जगन्नाथ मां माया नावृणोतु ते ५४.. तुष्टोऽहं देवगन्धर्व भक्त्या स्तुत्या च तेऽनघ . याहि मे परमं स्थानं योगिगम्यं सनातनम् ५५.. लब्ध्वा वरं स गन्धर्वः प्रयास्यन् राममब्रवीत् . शबर्यास्ते पुरोभागे आश्रमे रघुनन्दन १.. तां प्रयाहि महाभाग सर्वं ते कथयिष्यति २.. इत्युक्त्वा प्रययौ सोऽपि विमानेनार्कवर्चसा . विष्णोः पदं रामनामस्मरणे फलमीदृशम् ३.. त्यक्त्वा तद्विपिनं घोरं सिंहव्याघ्रादिदूषितम् . शबरी राममालोक्य लक्ष्मणेन समन्वितम् . रामलक्ष्मणयोः सम्यक्पादौ प्रक्षाल्य भक्तितः . सम्पूज्य विधिवद्रामं ससौमित्रिं सपर्यया . सङ्गृहीतानि दिव्यानि रामार्थं शबरी मुदा ८.. फलान्यमृतकल्पानि ददौ रामाय भक्तितः . पादौ सम्पूज्य कुसुमैः सुगन्धैः सानुलेपनैः ९.. अत्राश्रमे रघुश्रेष्ठ गुरवो मे महर्षयः . स्थिताः शुश्रूषणं तेषां कुर्वती समुपस्थिता ११.. बहुवर्षसहस्राणि गतास्ते ब्रह्मणः पदम् . गमिष्यन्तोऽब्रुवन्मां त्वं वसात्रैव समाहिता १२.. रामो दाशरथिर्जातः परमात्मा सनातनः . राक्षसानां वधार्थाय ऋषीणां रक्षणाय च १३.. आगमिष्यति चैकाग्रध्याननिष्ठा स्थिरा भव . इदानीं चित्रकूटाद्रावाश्रमे वसति प्रभुः १४.. यावदागमनं तस्य तावद्रक्ष कलेवरम् . दृष्ट्वैव राघवं दग्ध्वा देहं यास्यसि तत्पदम् १५.. प्रतीक्ष्यागमनं तेऽद्य सफलं गुरुभाषितम् १६.. तव सन्दर्शनं राम गुरूणामपि मे न हि . तव दासस्य दासानां शतशङ्घ्योत्तरस्य वा . दासीत्वे नाधिकारोऽस्ति कुतः साक्षात्तवेव हि १८.. कथं रामाद्य मे दृष्टस्त्वं मनोवागगोचरः . स्तोतुं न जाने देवेश किं करोमि प्रसीद मे १९.. पुंस्त्वे स्त्रीत्वे विशेषो वा जातिनामाश्रमादयः . न कारणं मद्भजने भक्तिरेव हि कारणम् २०.. नैव द्रष्टुमहं शक्यो मद्भक्तिविमुखैः सदा २१.. सतां सङ्गतिरेवात्र साधनं प्रथमं स्मृतम् . व्याख्यातृत्वं मद्वचसां चतुर्थं साधनं भवेत् २३.. आचार्योपासनं भद्रे मद्बुद्ध्यामायया सदा . पञ्चमं पुण्यशीलत्वं यमादि नियमादि च २४.. निष्ठा मत्पूजने नित्यं षष्ठं साधनमीरितम् . मम मन्त्रोपासकत्वं साङ्गं सप्तममुच्यते २५.. मद्भक्तेष्वधिका पूजा सर्वभूतेषु मन्मतिः . बाह्यार्थेषु विरागित्वं शमादिसहितं तथा २६.. अष्टमं नवमं तत्त्वविचारो मम भामिनि . एवं नवविधा भक्तिः साधनं यस्य कस्य वा २७.. स्त्रियो वा पुरुषस्यापि तिर्यग्योनिगतस्य वा . भक्तिः सञ्जायते प्रेमलक्षणा शुभलक्षणे २८.. प्रथमं साधनं यस्य भवेत्तस्य क्रमेण तु ३०.. भवेत्सर्वं ततो भक्तिर्मुक्तिरेव सुनिश्चितम् . यस्मान्मद्भक्तियुक्ता त्वं ततोऽहं त्वामुपस्थितः ३१.. इतो मद्दर्शनान्मुक्तिस्तव नास्त्यत्र संशयः . यदि जानासि मे ब्रूहि सीता कमललोचना ३२.. कुत्रास्ते केन वा नीता प्रिया मे प्रियदर्शना ३३.. देव जानासि सर्वज्ञ सर्वं त्वं विश्वभावन . तथापि पृच्छसि यन्मां लोकाननुसृतः प्रभो ३४.. ततोऽहमभिधास्यामि सीता यत्राधुना स्थिता . रावणेन हृता सीता लङ्कायां वर्ततेऽधुना ३५.. इतः समीपे रामास्ते पम्पानाम सरोवरम् . चतुर्भिर्मन्त्रिभिः सार्धं सुग्रीवो वानराधिपः . भीतभीतः सदा यत्र तिष्ठत्यतुलविक्रमः ३७.. वालिनस्तत्र गच्छ त्वं तेन सख्यं कुरु प्रभो ३८.. सुग्रीवेण स सर्वं ते कार्यं सम्पादयिष्यति . अहमग्निं प्रवेक्ष्यामि तवाग्रे रघुनन्दन ३९.. मुहूर्तं तिष्ठ राजेन्द्र यावद्दग्ध्वा कलेवरम् . यास्यामि भगवन् राम तव विष्णोः परं पदम् ४०.. इति रामं समामन्त्र्य प्रविवेश हुताशनम् . किं दुर्लभं जगन्नाथे श्रीरामे भक्तवत्सले . प्रसन्नेऽधमजन्मापि शबरी मुक्तिमाप सा ४२.. किं पुनर्ब्रह्मणा मुख्याः पुण्याः श्रीरामचिन्तकाः . मुक्तिं यान्तीति तद्भक्तिर्मुक्तिरेव न संशयः ४३.. रामं श्यामतनुं स्मरारिहृदये भान्तं भजध्वं बुधाः ४४.. इदं कविभ्यः पूर्वेभ्यो नमोवाकं प्रशास्महे । उत्तरं रामचरितं तत्प्रणीतं प्रयोक्ष्यते ॥२॥ सूत्रधारः एषाऽस्मि कार्यवशादायोध्यकस्तदानींतनश्च संवृत्तः (समन्तादवलोक्य) भो भो यदा तावदत्रभवतः पौलस्त्यकुलधूमकेतोर्महाराजरामस्यायमपभिषेकसमयो रात्रिन्दिवमसंतनान्दीकः, तत्किमिदानीं विश्रान्तचारणानि चत्वरस्थानानि नटः भाव प्रेषिता हि स्वगृहान्महाराजेन लङ्कासमरसुदो महात्मानः प्लवड्गमराक्षसाः सभाजनोपस्थायिनश्च नानादिगन्तपावनाब्रह्मर्षयो राजर्षयश्च, यत्समाराधनायैतावतो दिवसान्प्रमोद आसीत् । विभाण्डकसुतस्तामृष्यश्रृङ्ग उपयेमे । तेन द्वादशवार्षिकं सत्रमारब्धम् । तदनुरोधात्कठोरगर्भामपि जानकीं विमुच्य गुरुजनस्तत्र यातः । नटः तेन हि निरूपयतु राज्ञः सुपरिशुद्धामुपस्थानस्तोत्रपद्धतिं भावः । नटः अतिदुर्जन इति वक्तव्यम् । सूत्रधारः यदि पुनरियं किंवदन्ती महाराजं प्रति स्यन्देत ततः कष्टं स्यात् । नटः सर्वथा ऋषयो देवाश्च श्रेयो विधास्यन्ति । (परिक्रम्य) भो भोः क्वेदानीं महाराजः आकर्ण्य) एवं जनाः कथयन्ति - (ततः प्रविशत्युपविष्टो रामः सीता च) रामः-देवि वैदेहि विश्वसिहि, ते हि गुरवो न शक्नुवन्ति विहातुमस्मान् । सीता जाणामि अज्जउत्त जाणामि । किंदु संदावआरिणो बन्धुजणविप्पओआ होन्ति । (जानामि आर्यपुत्र जानामि, किन्तु संतापकारिणो बन्धुजनविप्रयोगा भवन्ति । रावः एवमेतत् । एते हि दयमर्मच्छिदः संसारभावा । येभ्यो बीभत्समानाः संत्यज्य सर्वान्कामानरण्ये विश्राम्यन्ति मनीषिणः । कञ्चुकी रामभद्र इत्यर्धोक्ते साशङ्कम्) महाराज रामः सस्मितम्) आर्य ननु रामभद्र इत्येव मां प्रत्युपचारः शोभते तातपरिजनस्य । तद्यथाभ्यस्तमभिधीयनाम । कञ्चुकी देव ऋश्यश्रृङ्गाश्रमादष्टावक्रः संप्राप्तः । सीता अज्ज तदो किं विलम्बीअदि (आर्य ततः किं विलम्ब्यते)। रामः-भगवान् अभिवादये, इत आस्यताम् । सीता-भअव, णमो दे । अवि कुसलं सजामातुअस्स गुरुअणस्स अज्जाए सन्ताए अ । (भगवन्,नमस्ते । अपि कुशलं सजामातृकस्य गुरुजनस्यार्यायाः शान्तायाश्च?) रामः-निर्विघ्नः सोमपीथी आवुत्तो मे भगवानृष्यश्रृङ्गः,आर्या च शान्ता? सीता अम्हे वि सुमरेदि (अस्मानपि स्मरति?) अष्टावक्रः उपविश्य) अथ किम् । देवि कुलगुरुर्भगवान् वसिष्ठस्त्वामिदमाह- राजा प्रजापतिसमो जनकः पिता ते । येषां कुलेषु सविता च गुरुर्वयं च ॥९॥ तत्किमन्यदाशास्महे । केवलं वीरप्रसवा भूयाः । लौकिकानां हि साधूनामर्थं वागनुवर्तते । अष्टावक्रः-इदं च भगवत्याऽरुन्धत्या देवीभिः शान्तया च भूयो भूयः संदिष्टम्- ‘यः कश्चिद्गर्भदोहदो भवत्यस्याः सोऽवश्यमचिरान्मानयितव्य’ इति । रामः- क्रियते यद्येषा कथयति । अष्टावक्रः -ननान्दुः पत्या च देव्याः संदिष्टम्- ‘वत्से,कठोरगर्भेति नानीतासि । वत्सोऽपि रामभद्रस्त्वद्विनोदार्थमेव स्थापितः । तत्पुत्रपूर्णोत्सङ्गामायुष्मतीं द्रक्ष्यामः’ इति । रामः सहर्षलज्जास्मितम्) तथास्तु । भगवता वसिष्ठेन न किंचिदादिष्टोऽस्मि ।? जामातृयज्ञेन वयं निरुद्धास्त्वं बाल एवासि नवं च राज्यम् । युक्तः प्रजानामनुरञ्जने स्यास्तस्माद्यशो यत्परमं धनं वः ॥ ११ ॥ रामः यथा समादिशति भगवान्मैत्रावरुणिः । स्नेहं दयां च सौख्यं च यदि वा जानकीमपि । आराधनाय लोकस्य मुञ्चतो नास्ति मे व्यथा ॥ १२ ॥ सीता- अदो जेव्व राहवधुरन्धरो अज्जउत्तो । (अत एव राघवधुरन्धर आर्यपुत्रः ।) रामः कः कोऽत्र भोः । विश्राम्यतादष्टावक्रः । अष्टावक्रः उत्थाय परिक्रम्य च) अये, कुमारलक्ष्मणः प्राप्तः । (इति निष्क्रान्तः) लक्ष्मणः- जयति जयत्यायः । आर्य अर्जुनेन चित्रकरेणास्मदुपदिष्टमार्यस्य चरितमस्यां वीथ्यामभिलिखतम् । तत्पश्यत्वार्यः। रामः- जानासि वत्स दुर्मनायमानां देवीं विनोदयितुम् । तत्कियन्तमवधिं यावत् । तीर्थोदकं च वह्निश्च नान्यतः शुद्धिमर्हतः ॥ १३ ॥ देवि देवयजनसम्भवे प्रसीद । एष ते जीवितावधिः प्रवादः । क्लिष्टो जनः किल जनैरनुरञ्जनीयस्तन्नो यदुक्तमशुभं च न तत्क्षमं ते । नैसर्गिकी सुरभिणः कुसुमस्य सिद्धा मूर्ध्नि स्थितिर्न चरणैरवताडनानि ॥ १४॥ सीता होदु अज्जौत्त, होदु । एहि । पेक्खह्म दाव दे चरिदम् । (इत्युत्थाय परिक्रामति भवत्वार्यपुत्र, भवतु । एहि । प्रेक्षामहे तावत्ते चरितम् ।) सीता निर्वर्ण्य) के एदे उवरिणिरन्तरदा उवत्थुवन्दि विअ अज्जउत्तम् (क एते उपरि निरन्तरस्थिता उपस्तुवन्तीवार्यपुत्रम् ।) लक्ष्मणः देवि एतानि तानि सरहस्यानि जृम्भकास्त्राणि, यानि भगवतः कृशाश्वात्कौशिकमृषिमुपसंक्रान्तानि । तेन ताटकावधे प्रसादीकृतान्यार्थस्य । रामः- वन्दस्व देवि, दिव्यास्त्राणि । ब्रह्मादयो ब्रह्महिताय तप्त्वा परःसहस्रं शरदां तपांसि । सीता अहो, दलन्नवनीलोत्पलश्यामलस्निग्धमसृणशोभमानमांसलेन देहसौभाग्येन विस्मयस्तिमिततातदृश्यमानसौम्यसुन्दरश्रीरनादरत्रुटितशंकरशरासनः शिखण्ड मुग्धमुखमण्डल आर्यपुत्र आलिखितः । लक्ष्मणः आर्ये पश्य पश्य । सीता एते खलु तत्कालकृतगोदानमङ्गलश्चत्वारो भ्रातरो विवाहदीक्षिता यूयम् । अहो जानामि तस्मिन्नेव काले वर्ते । लक्ष्मणः इयमार्या । इयमप्यार्या माण्डवी । इयमपि वधूः श्रुतकीर्तिः । लक्ष्मणः सलज्जास्मितम् । अपवार्य) अये, ऊर्मिलां पृच्छत्यार्या । भवतु । अन्यतः सञ्चारयामि । (प्रकाशम् ।) आर्ये दृश्यतां द्रष्टव्यमेतत् । अयं च भगवान्मार्गवः । लक्ष्मणः आर्ये पश्य । अयमार्येण इत्यर्धोक्ते ।) रामः साक्षेपम् ।) अयि बहुतरं द्रष्टव्यम् । अन्यतो दर्शय । सीता सस्नेहबहुमानं निर्वर्ण्य ।) सुष्ठु शोभसे आर्यपुत्र एतेन विनयमाहात्म्येन । लक्ष्मणः- एते वयमयोध्यां प्राप्ताः । रामः सत्वरमन्यतो दर्शयन् ।) देवि वैदेहि ! इङ्गुदीपादपः सोऽयं शृङ्गबेरपुरे पुरा । लक्ष्मणः विहस्य । स्वगतम् ।) अये, मध्यमाम्बावृत्तान्तोऽन्तरित आर्येण । सीता अह्मो, एसो जडासंजमणवुत्तन्तो । (अहो, एष जटासंयमनवृत्तान्तः । ) सीता ः एषा प्रसन्नपुण्यसलिला भगवती भागीरथी । ) रामः ः रघुकुलदेवते नमस्ते । कपिलमहसा रोषात्प्लुष्टान् पितुश्च पितामहान् । सा त्वमम्ब स्नुषायामरुन्धतीव सीतायां शिवानुध्याना भव । लक्ष्मणः एष भरद्वाजावेदितश्चित्रकूटयायिनि वर्त्मनि वनस्पतिः कालिन्दीतटे वटः श्यामो नाम । सीता स्मरति वा तं प्रदेशमार्यपुत्रः ? रामः अयि कथं विस्मर्यते ? लक्ष्मणः एष विन्ध्याटवीमुखे विराधसंवादः । सीता अलं तावदेतेन । पश्यामि तावदार्यपुत्रस्वहस्तधृततालवृन्तातपत्रमात्मनोऽत्याहितं दक्षिणारण्यपथिकत्वम् । लक्ष्मणः अयमविरलानोकहनिवहनिरन्तरस्निग्धनीलपरिसरारण्यपरिणद्धगोदावरीमुखकन्दरः संततमभिष्यन्दमानमेघमेदुरितनीलिमा जनस्थानमध्यगो गिरिः प्रस्रवणो नाम । लक्ष्मणः एष पञ्चवट्यां शूर्पणखाविवादः । सीता हा अज्जउत्त एत्तिअं दे दंसणम् हा आर्यपुत्र एतावत्ते दर्शनम् रामः अयि वियोगत्रस्ते चित्रमेतत् । सीता यथा तथा भवतु दुर्जनोऽसुखमुत्पादयति । रामः हन्त वर्तमान इव मे जनस्थानवृत्तान्तः प्रतिभाति । तथा वृत्तं पापैर्व्यथयति यथा क्षालितमपि । सीता सास्रमात्मगतम् । अहो, दिनकरकुलानन्दन एवमपि मम कारणात् क्लान्त आसीत् । लक्ष्मणः रामं निर्नर्ण्य साकूतम्) आर्य किमेतत् ? सीता हा धिक् हा धिक् अहमप्यतिभूमिं गतेन रणरणकेनार्यपुत्रशून्यमिवात्मानं पश्यामि । लक्ष्मणः स्वगतम् ।) भवतु, आक्षिपामि । (चित्रं विकोल्य प्रकाशम् ।) सीता हा तात निर्व्यूढस्तेऽपत्यस्नेहः ।) रामः हा तात काश्यपशकुन्तराज क्व नु खलु पुनस्त्वादृशस्य महतस्तीर्थभूतस्य साधोः संभवः ? लक्ष्मणः अयमसौ जनस्थानस्य पश्चिमतः कुञ्जवान्नाम पर्वतो दनुकबन्धाधिष्ठितो दण्डकारण्यभागः । तदिदममुष्य परिसरे मतङ्गाश्रमपदम् । तत्र श्रमणा नाम सिद्धा शबरतापसी । तदेतत्पम्पाभिधानं पद्मसरः । सीता यत्र किलार्यपुत्रेण विच्छिन्नामर्षधीरत्वं प्रमक्तकण्ठं प्ररुदितमासीत् ।) रामः देवि परं रमणीयमेतत्सरः । सीता एष स चिरनिर्व्यूढजीवलोकप्रत्युद्धरणगुरूपकारी महानुभावो मारुतिः । सीता वत्स एष स कुसुमितकदम्बताण्डवितबर्हिणः किन्नामधेयो गिरिः यत्रानुभावसौभाग्यमात्रपरिशेषसुन्दरश्रीर्मूच्छंस्त्वा प्ररुदितेनावलम्बितस्तरुतल आर्यपुत्र आलिखितः । न्नीलः स्निग्धः श्रयति शिखरं नूतनस्तोयवाहः । रामः विरम विरमातः परं न क्षमोऽस्मि प्रत्यावृत्तः स पुनरिव मे जानकीविप्रयोगः । लक्ष्मणः अतः परमार्यस्य तत्रभवतां राक्षसानां चापरिसङ्ख्यान्युत्तरोत्तराणि कर्माश्चर्याणि । परिश्रान्ता चेयमार्या । तद्विज्ञापयामि ‘विश्राम्यतामि’ति । सीता आर्यपुत्र एतेन चित्रदर्शनेन प्रत्युत्पन्नदोहदाया मम विज्ञापनीयमस्ति । सीता जाने पुनरपि प्रसन्नगम्भीरासु वनराजिषु बित्य पवित्रनिर्मलशिशिरसलिलां भगवतीं भागीरथीमवगाहिष्य इति । रामः वत्स अचिरादेव संपादनीयो दौद इति संप्रत्येव गुरुभिः संदिष्टम् । तदस्खलितसंपातं रथमुपस्थापय । रामः अतिकठिनदये एतदपि वक्तव्यम् ? सीता तेन हि प्रियं मे । लक्ष्मणः यदाज्ञापयत्यार्यः । (इति निष्क्रान्तः ।) रामः प्रिये वातायनोपकण्ठे संविष्टा भव । सीता एवं भवतु । अपतास्मि परिश्रमनिद्रया) रामः तेन हि निरन्तरमवलम्बस्व मामत्र शयनाय । विनिश्चेतुं शक्यो न सुखमिति वा दुःखमिति वा प्रमोहो निद्रा वा किमु विषविसर्पः किमु मदः । तव स्पर्शे स्पर्शे मम हि परिमूढेन्द्रियगणो एतानि ते सुवचनानि सरोरुहाक्षि ! सीता- प्रियंवद एहि संविशावः । (इति शयनाय समन्ततोऽपि निरूपयति।) आ विवाहसमयाद् गृहे वने शंशवे तदनु यौवने पुनः । सीता निद्रां नाटयन्ती) अस्त्येतत् । आर्यपुत्र अस्त्येतत् । इति स्वपिति । रामः-कथं प्रियवचनैव मे वक्षसि प्रसुप्ता निर्वर्ण्य । सस्नेहम्) । रसावस्याः स्पर्शो वपुषि बहुलश्चन्दनरसः । अयं बाहुः कण्ठे शिशिरमसृणो मौक्तिकसरः प्रतीहारी- आसण्णपरिआरओ देवस्स दुम्मुहो । (आसन्नपरिचारको देवस्य दुर्मुखः।) रामः स्वगतम्) शुद्धान्तचारी दुर्मुखः । स मया पौरजानपदेष्वपसर्पः प्रहितः । (प्रकाशम्) आगच्छतु । दुर्मुखः स्वगतम्) हा कथमिदानीं देवीमन्तरेणेदृशमचिन्तनीयं जनापवादं देवस्य कथयिष्यामि अथवा नियोगः खलु मम मन्दभागधेयस्यैषः ) सीता उत्स्वप्नायते) आर्यपुत्र कुत्रासि ? रामः- सेयमेव रणरणकदायिनी चित्रदर्शनाद्विरहभावना देव्याः स्वप्नोद्योगं करोति । (सस्नेहमङ्गमस्याः परामृशन् ।) द्विश्रामो दयस्य यत्र जरसा यस्मिन्नहार्यो रसः । भद्रं तस्य सुमानुषस्य कथमप्येकं हि तत्प्रार्थ्यते ॥३९॥ दुर्मुखः उपस्तुवन्ति देवं पौरजानपदाः, यथा विस्मारिता वयं महाराजदशरथस्य रामदेवेनेति रामः- अर्थवाद एवैषः । दोषं तु मे कथंचित्कथय, येन प्रतिविधीयते । दुर्मुखः सास्रम् कर्णे) शृणोतु महाराजः । एवमिव ! रामः- अहह, अतितीव्रोऽयं वाग्वज्रः । (इति मूर्च्छति ।) हा हा धिक् परगृहवासदूषणं यद्वैदेह्याः प्रशमितमद्भुतैरुपायैः । एतत्तत्पुनरपि दैवदुर्विपाकादालर्कं विषमिव सर्वतः प्रसक्तम् ॥४०॥ तत्किमद्य मन्दभाग्यः करोमि । (विमृश्य सकरुणम् ।) अथवा किमेतत् । सतां केनापि कार्येण लोकस्याराधनं परम् । तत्प्रतीतं हि तातेन मां च प्राणांश्च मुञ्चता ॥४१॥ सम्प्रत्येव च भगवता वसिष्ठेन संदिष्टम् । अपि च । यत्सावित्रैर्दीपितं भूमिपालैर्लोकश्रेष्ठैः साधु चित्रं चरित्रम् । मत्संबन्धात्कश्मला किंवदन्ती स्याच्चेदस्मिन् हन्त धिङ्मामधन्यम् ॥४२॥ हा देवि देवयजनसंभवे हा स्वजन्मानुग्रहपवित्रितवसुन्धरे हा मुनिजनकनन्दिनि हा पावकवसिष्ठारुन्धतीप्रशस्तशीलशालिनि हा राममयजीविते हा महारण्यवासप्रियसखि हा तातप्रिये हा स्तोकवादिनि कथमेवंविधायास्तवायमीदृशः परिणामः ? त्वया जगन्ति पुण्यानि त्वय्यपुण्या जनोक्तयः । (दुर्मुखं प्रति) दुर्मुख ब्रूहि लक्ष्मणम् । एष नूतनो राजा रामः समाज्ञापयति । (कर्णे) एवमेवम् । इति । दुर्मुखः हा, कथमग्निपरिशुद्धाया गर्भस्थितपवित्रसंतानाया देव्या दुर्जनवचनादिदं व्यवसितं देवेन ? रामः- शान्तं पापम् । शान्तं पापम् । दुर्जना नाम पौरजानपदाः ? इक्ष्वाकुवंशोऽभिमतः प्रजानां जातं च दैवाद्वचनीयबीजम् । दुर्मुखः- हा देवि इति निष्क्रान्तः) रामः- हा कष्टम् । अतिबीभत्सकर्मा नृशंसोऽस्मि संवृत्तः । शैशवात्प्रभृति पोषितां प्रियां सौदादपृथगाश्रयामिमाम् । तत्किमपस्पृश्यः पातकी देवीं दूषयामि इति सीतायाः शिरः समुन्नमय्य बाहुमाकृष्य) अपूर्वकर्मचण्डालमयि मुग्धे विमुञ्च माम् । (उत्थाय) हन्त हन्त संप्रति विपर्यस्तो जीवलोकः । अद्यावसितं जीवितप्रयोजनं रामस्य । शून्यमधुना जीर्णारण्यं जगत् । असारः संसारः । काष्ठप्रायं शरीरम् । अशरणोऽस्मि । किं करोमि का गतिः अथवा । हा अम्ब अरुन्धति भगवन्तौ वसिष्ठविश्वामित्रौ भगवन् पावक हा देवि भूतधात्रि हा तात जनक हा मातः हा प्रियसख महाराज सुग्रीव सौम्य हनूमन् महोपकारिन् लङ्काधिपते विभीषण हा सखि त्रिजटे परिमुषिताः स्थ, परिभूताः स्थ रामहतकेन । अथवा को नाम तेषामहमिदानीमाह्वाने ? ते हि मन्ये महात्मानः कृतघ्नेन दुरात्मना । विस्रम्भादुरसि निपत्य जातनिद्रामुन्मुच्य प्रियगृहिणीं गृहस्य लक्ष्मीम् । (सीतायाः पादौ शिरसि कृत्वा ।) अयं पश्चिमस्ते रामशिरसि पादपङ्कजस्पर्शः । (इति रोदिति ।) रामः- ज्ञायतां भोः किमेतत् ? रामः कथमद्यापि राक्षसत्रासः तद्यावदस्य दुरात्मनो माधुरस्य कुम्भीनसीकुमारस्योन्मूलनाय शत्रुघ्नं प्रेषयामि । (परिक्रम्य पुनर्निवृत्य) हा देवि कथमेवंविधा गमिष्यति भगवति वसन्धरे सुश्लाघ्यां दुहितरमवेक्षस्व जानकीम् । जनकानां रघूणां च यत्कृत्स्नं गोत्रमङ्गलम् । सीता हा सौम्य आर्यपुत्र कुत्राऽसि हा धिक् हा धिक् दुःस्वप्नरणरणकविप्रलब्धा आर्यपुत्रशून्यमिवात्मानं पश्यामि । हा धिक् हा धिक् एकाकिनीं प्रसुप्तां मामुज्झित्वा कुत्र गतो नाथः भवतु । अस्मै कोपिष्यामि, यदि तं प्रेक्षमाणा आत्मनः प्रभविष्यामि । कोऽत्र परिजनः ? दुर्मुखः देवि कुमारलक्ष्मणो विज्ञापयति सज्जो रथः । तदारोहतु देवी इति । सीता उत्थाय परिक्रम्य) इयमारूढास्मि । स्फुरति मे गर्भभारः । शनैर्गच्छमः । दुर्मुखः इत इतो देवी । यथेच्छाभोग्यं वो वनमिदमयं मे सुदिवसः सतां सद्भिः सङ्गः कथमपि हि पुण्येन भवति । तरुच्छाया तोयं यदपि तपसां योग्यमशनं प्रकृत्या कल्याणी मतिरनवगीतः परिचयः । वनदेवता आर्ये आत्रेयि कुतः पुनरिहागम्यते किंप्रयोजनो दण्डकारण्योपवनप्रचारः ? अस्मिन्नगस्त्यप्रमुखाः प्रदेशे भूयांस उद्गीथविदो वसन्ति । तेभ्योऽधिगन्तुं निगमान्तविद्यां वाल्मीकिपार्श्वादिह पर्यटामि ॥३॥ वनदेवता- यदा तावदन्येऽपिमुनयस्तमेव हि पुराणब्रह्मवादिनं प्राचेतसमृषिं ब्रह्मपारायणायोपासते, तत्कोऽयमार्यायाः प्रवासः आत्रेयी तस्मिन् हि महानध्ययनप्रत्यूह इत्येष दीर्घप्रावसोऽङ्गीकृतः । आत्रेयी तत्र भगवतः केनापि देवताविशेषेण सर्वप्रकाराद्भुतं स्तन्यत्यागमात्रके वयसि वर्तमानं दारकद्वयमुपनीतम् । तत्खलु न केवलं तस्य, अपि तु तिरश्चामप्यन्तःकरणानि तत्त्वान्युपस्नेहयति । आत्रेयी- तथैव किल देवतया तयोः कुशलवाविति नामनी प्रभावश्चाख्यातः । आत्रेयी-तयोः किल सरहस्यानि जृम्भकास्त्राणि जन्मसिद्धानीति । आत्रेयी-तौ च भगवता वाल्मीकिना धात्रीकर्मतः परिगृह्य पोषितौ रक्षितौ च, निर्वृत्तचौलकर्मणोस्तयोस्त्रयीवर्जमितरास्तिस्रो विद्याः सावधानेन परिनिष्ठापिताः । तदनन्तरं भगवतैकादशे वर्षे क्षात्रेण कल्पेनोपनीय त्रयीविद्यामध्यापितौ । न त्वेताभ्यामतिदीप्तिप्रज्ञाभ्यामस्मदादेः सहाध्ययनयोगोऽस्ति । यतः । वितरति गुरुः प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे न तु खलु तयोर्ज्ञाने शक्तिं करोत्यपहन्ति वा । भवति हि पुनर्भूयान् भेदः फलं प्रति, तद्यथा प्रभवति शुचिर्बिम्बग्राहे मणिर्न मृदादयः ॥४॥ आत्रेयी अथ स ब्रह्मर्षिरेकदा माध्यन्दिनसवनाय नदीं तमसामनुप्रपन्नः । तत्र युग्मचारिणोः क्रौञ्चयोरेकं व्याधेन वध्यमानं ददर्श । आकस्मिकप्रत्यवभासां देवीं वाचमनुष्टुभेन छन्दसा परिणतामभ्युदैरयत् । मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समाः । वनदेवता चित्रम् आम्नायादन्यत्र नूतनश्छन्दसामवतारः । आत्रेयी तेन हि पुनः समयेन तं भगवन्तमाविर्भूतशब्दप्रकाशमृषिमुपसंगम्य भगवान् भूतभावनः पद्मयोनिरवोचत्- ‘ऋषे प्रबुद्धोऽसि वागात्मनि ब्रह्मणि । तद् ब्रूहि रामचरितम् । अव्याहतज्योतिरार्षं ते चक्षुः प्रतिभातु । आद्यः कविरसि’ इत्युक्त्वान्तर्हितः । अथ स भगवान् प्राचेतसः प्रथमं मनुष्येषु शब्दब्रह्मणस्तादृशंविवर्तमितिहासं रामायणं प्रणिनाय । वनदेवता- हन्त पण्डितः संसारः । आत्रेयी-तस्मादेव हि ब्रवीमि ‘तत्र महानध्ययनप्रत्यूह’ इति । आत्रेयी विश्रान्तास्मि भद्रे संप्रत्यगस्त्याश्रमस्य पन्थानं ब्रूहि । वनदेवता- इतः पञ्चवटीमनुप्रविश्य गम्यतामनेन गोदावरीतीरेण । आत्रेयी सास्रम्) अप्येतत्तपोवनम् अप्येषा पञ्चवटी अपि सरिदियं गोदावरी अप्ययं गिरिः प्रस्रवणः अपि जनस्थानवनदेवता त्वं वासन्ती ? स एष ते वल्लभबन्धुवर्गः प्रासङ्गिकीनां विषयः कथानाम् । त्वां नामशेषामपि दृश्यमानः प्रत्यक्षदृष्टामिव नः करोति ॥६॥ वासन्ती-(सभयम् । स्वगतम्) कथं नामशेषेत्याह प्रकाशम्) किमत्याहितं सीतादेव्याः ? आत्रेयी- न केवलमत्याहितम्, सापवादमपि । (कर्णे) एवमिति । वासन्ती-हा दारुणो दैवनिर्घातः । (इति मूर्च्छति ।) आत्रेयी- भद्रे समाश्वसिहि समाश्वसिहि । वासन्ती- हा प्रियसखि ईदृशस्ते निर्माणभागः । हा रामभद्र अथवा अलं त्वया । आत्रेयि अथ तस्मादरण्यात्परित्यज्य निवृत्ते लक्ष्मणे सीतायाः किं वृत्तमिति काचिदस्ति प्रवृत्तिः ? वासन्ती- कष्टम् । आर्यारुन्धतीवसिष्ठाधिष्ठितेषु नः कुलेषु जीवन्तीषु च वृद्धासु राज्ञीषु कथमिदं जातम् ? आत्रेयी-ऋष्यशृङ्गसत्रे गुरुजनस्तदाऽऽसीत् । संप्रति परिसमाप्तं सत्रम् । ऋष्यशृङ्गेण च संपूज्य विसर्जिता गुरवः । ततो भगवत्यरुन्धती ‘नाहं वधूविरहितामयोध्यां गच्छामी’ त्याह । तदेव राममातृभिरनुमोदितम् । तदनुरोधाद्भगवतो वसिष्ठस्यापि श्रद्धा ‘वाल्मीकिवनं गत्वा वत्स्याम’ इति । वासन्ती- अथ स रामभद्रः किमाचारः ? आत्रेयी-तेन राज्ञा राजक्रतुरश्वमेधः प्रक्रान्तः । वासन्ती-अहह धिक् । परिणीतमपि ? वासन्ती-का तर्हि यज्ञे सहधर्मचारिणी ? वज्रादपि कठोराणि मृदूनि कुसुमादपि । लोकोत्तराणां चेतांसि को हि विज्ञातुमर्हति ॥७॥ आत्रेयी-विसृष्टश्च वामदेवानुमन्त्रितो मेध्याश्वः । प्रक्लृप्ताश्च तस्य यथाशास्त्रं रक्षितारः । तेषामधिष्ठाता लक्ष्मणात्मजश्चन्द्रकेतुर्दत्तदिव्यास्त्रसंप्रदायश्चतुरङ्गसाधनान्वितोऽनुप्रहितः । वासन्ती-(सहर्षकौतुकाऽस्रम्) कुमारलक्ष्मणस्यापि पुत्र इति मातः जीवामि । आत्रेयी-अत्रान्तरे ब्राह्मणेन मृतं पुत्रमुत्क्षिप्य राजद्वारे सोरस्ताडमब्रह्मण्यमुद्घोषितम् । ततो ‘न राजापचारमन्तरेण प्रजानामकालमृत्युः संचरती’त्यात्मदोषं निरूपयति करुणामये रामभद्रे सहसैवाशरीरिणी वागुदचरत् - शम्बूको नाम वृषलः पृथिव्यां तप्यते तपः । शीर्षच्छेद्यः स ते राम तं हत्वा जीवय द्विजम् ॥८॥ इत्युपश्रुत्य कृपाणपाणिः पुष्पकमधिरुह्य सर्वा दिशो विदिशश्च शूद्रतापसान्वेषणाय जगत्पतिः सञ्चारं समारब्धवान् । वासन्ती-शम्बूको नामाधोमुखो धूमपः शूद्रोऽस्मिन्नेव जनस्थाने तपश्चरति । अपि नाम रामभद्रः पुनरिदं वनमलङ्कुर्यात् ? वासन्ती-आर्ये आत्रेयि एवमस्तु । कठोरश्च दिवसः । तथाहि- (ततः प्रविशति सदयोद्यतखड्गो रामभद्रः ।) हे हस्त दक्षिण मृतस्य शिशोर्द्विजस्य जीवातवे विसृज शूद्रमुनौ कृपाणम् । (कथञ्चित्प्रत्य) कृतं रामसदृशं कर्म । अपि जीवेत्स ब्राह्मणपुत्रः ? संजीवितः शिशुरसौ, मम चेयमृद्धिः । शम्बूक एष शिरसा चरणौ नतस्ते । रामः- द्वयमपि प्रियं नः, तदनुभूयतामुग्रस्य तपसः परिपाकः । यत्रानन्दाश्च मोदाश्च यत्र पुण्याश्च संपदः । वैराजा नाम ते लोकास्तैजसाः सन्तु ते शिवाः ॥१२॥ शम्बूकः-स्वामिन् युष्मत्प्रसादादेवैष महिमा । किमत्र तपसा अथवा महदुपकृतं तपसा । अन्वेष्टव्यो यदसि भुवने लोकनाथः शरण्यो मामन्विष्यन्निह वृषलकं योजनानां शतानि । क्रान्त्वा प्राप्तः स इह तपसां संप्रसादोऽन्यथा तु क्वायोध्यायाः पुनरुपगमो दण्डकायां वने वः ॥१३॥ रामः- किं नाम दण्डकेयम् सर्वतोऽवलोक्य) हा कथम्- शम्बूकः- दण्डकैवैषा । अत्र किल पूर्वं निवसता देवेन- चतुर्दश सहस्राणि चतुर्दश च राक्षसाः । त्रयश्च दूषणखरत्रिमूर्धा नो रणे हताः ॥१५॥ येन सिद्धक्षेत्रेऽस्मिन्मादृशामपि जानपदानामकुतोभयः संचारः संवृत्तः । रामः-न केवलं दण्डकैव, जनस्थानमपि ? शम्बूकः-बाढम् । एतानि खलु सर्वभूतरोमहर्षणान्युन्मत्तचण्डश्वापदकुलाक्रान्तविकटगिरिगह्वराणि जनस्थानपर्यन्तदीर्घारण्यानि दक्षिणां दिशमभिवर्तन्ते । तथाहि- पश्यामि च जनस्थानं भूतपूर्वखरालयम् । (सर्वतोऽवलोक्य) प्रियारामाहि वैदेह्यासीत् । एतानि नाम कान्ताराणि । किमतः परं भयानकं स्यात् सास्रम् त्वया सह निवत्स्यामि वनेषु मधुगन्धिषु । इतीवारमतेहासौ स्नेहस्तस्याः स ताद्दशः ॥१८॥ न किञ्चिदपि कुर्वाणः सौख्यैर्दुःखान्यपोहति । तत्तस्य किमपि द्रव्यं यो हि यस्य प्रियो जनः ॥१९॥ शम्बूकः- तदलमेभिर्दुरासदैः । अथैतानि मदकलमयूरकण्ठकोमलच्छविभिरवकीर्णानि पर्यन्तैरविरलनिविष्टनीलबहुलच्छायातरुषण्डमण्डितान्यसंभ्रान्तविविधमृगयूथानि पश्यतु महाभागः प्रशान्तगम्भीराणि श्वापदकुलशरण्यानि महारण्यानि । स्खलनमुखरभूरिस्रोतसो निर्झरिण्यः ॥ २० ॥ रामः सबाष्पस्तम्भम्) भद्र शिवास्ते पन्थानो देवयानाः । प्रलीयस्य पुण्येभ्यो लोकेभ्यः । शम्बूकः- यावत्पुराणब्रह्मर्षिमगस्त्यमभिवाद्य शाश्वतं पदमनुप्रविशामि । (इति निष्क्रान्तः) यस्मिन्नभूम चिरमेव पुरा वसन्तः । सांसारिकेषु च सुखेषु वयं रसज्ञा ॥ २२ ॥ एते त एव गिरयो विरुवन्मयूरा- नीरन्ध्रनीपनिचुलानि सरित्तटानि ॥ २३ ॥ गिरिः प्रस्रवणः सोऽयमत्र गोदावरी नदी ॥ २४ ॥ रन्तःकूजन्मुखरशकुनो यत्र रम्यो वनान्तः ॥ २५ ॥ अत्रैव सा पञ्चवटी, यत्र निवासेन विविधविस्रम्भातिप्रसङ्गसाक्षिणः प्रदेशाः, प्रियायाः प्रियसखी च वासन्ती नाम वनदेवता । किमिदमापतितमद्य रामस्य संप्रति हि- चिराद्वेगारम्भी प्रसृत इव तीव्रो विषरसः कुतश्चित्संवेगात्प्रचल इव शल्यस्य शकलः । व्रणो रूढग्रन्थिः स्फुटित इव न्मर्मणि पुनः पुराभूतः शोको विकलयति मां नूतन इव ॥ २६ ॥ तथाविधानपि तावत्पूर्वसुदो भूमिभागान् पश्यामि । (निरूप्य) अनवस्थितो भूतसन्निवेशः । तथा हि- पुरा यत्र स्रोतः पुलिनमधुना तत्र सरितां विपर्यासं यातो घनविरलभावः क्षितिरुहाम् । निवेशः शैलानां तदिदमिति बुद्धिं द्रढयति ॥ २७ ॥ हन्त हन्त परिहरन्तमपि मां पञ्चवटी स्नेहाद्बलादाकर्षतीव । (सकरुणम्) यस्यां ते दिवसास्तया सह मया नीता यथा स्वे गृहे एकः सम्प्रति नाशितप्रियतमस्तामेव रामः कथं पापः पञ्चवटीं विलोकयतु वा गच्छत्वसम्भाव्य वा ॥ २८ ॥ शम्बूकः- जयतु देवः । भगवानगस्त्यो मत्तःश्रुतसन्निधानस्त्वामाह-‘परिकल्पितावरणमङ्गला प्रतीक्षते वत्सला लोपामुद्रा, सर्वे च महर्षयः । तदेहि । सम्भावयाऽस्मान् । अथ प्रजविना पुष्पकेण स्वदेशमुपगत्याश्वमेधसज्जो भव’ इति । रामः-(पुष्पकं प्रवर्तयन्) भगवति पञ्चवटि गुरुजनादेशोपरोधात्क्षणं क्षम्यतामतिक्रमो रामस्य । रुद्वेल्लन्ति पुराणरोहिणतरुस्कन्धेषु कुम्भीनसाः ॥ २९ ॥ रुत्तालास्त इमे गभीरपयसः पुण्या: सरित्सङ्गमाः ॥ ३० ॥ पञ्चवटीप्रवेशो नाम द्वितीयोऽङ्कः ॥ २ ॥ एका- सखि मुरले किमसि सम्भ्रान्तेव ? मुरला-सखि तमसे! प्रेषितास्मि भगवतोऽगस्त्यस्य पत्न्या लोपामुद्रया सरिद्वरां गोदावरीमभिधातुम् । जानास्येव यथा वधूपरित्यागात्प्रभृति- पुटपाकप्रतीकाशो रामस्य करुणो रसः ॥ १ ॥ तेन च तथाविधेष्टजनकष्टविनिपातजन्मना प्रकृष्टगद्गदेन दीर्घशोकसन्तानेन सम्प्रति परिक्षीणो रामभद्रः । तमवलोक्य कम्पितमिव कुसुमसमबन्धनं मे दयम् । अधुना च रामभद्रेण प्रतिनिवर्तमानेन नियतमेव पञ्चवटीवने वधूसहनिवासविस्रम्भसाक्षिणःप्रदेशा द्रष्टव्याः । तत्र च निसर्गधीरस्याप्येवंविधायामवस्थायामतिगम्भीराभोगशोकक्षोभसंवेगात्पदे पदे महाप्रमादानि शोकस्थानानि शङ्कनीयानि । तद्भगवति गोदावरि त्वया तत्रभवत्या सावधानया भवितव्यम् ।’ मोहे मोहे रामभद्रस्य जीवं स्वैरं स्वैरं प्रेरितैस्तर्पयेति ॥ २ ॥ तमसा-उचितमेव दाक्षिण्यं स्नेहस्य । सञ्जीवनोपायस्तु मूलत एव रामभद्रस्य सन्निहितः । तमसा-तत्सर्वं श्रूयताम् । पुरा किल वाल्मीकितपोवनोपकण्ठात्परित्यज्य निवृत्ते सति लक्षमणे सीतादेवी प्राप्तप्रसववेदनमतिदुःखसंवेगादात्मानं गङ्गाप्रवाहे निक्षिप्तवती । तदैव तत्र दारकद्वयं च प्रसूता भगवतीभ्यां पृथ्वीभागीरथीभ्यामप्युभाभ्यामभ्युपपन्ना रसातलं च नीता । स्तन्यत्यागात्परेण दारकद्वयं च तस्य प्राचेतसस्य महर्षेर्गङ्गादेव्या समर्पितं स्वयम् । ईदृशानां विषाकोऽपि जायते परमाद्भुतः । यत्रोपकरणीभावमायात्येवंविधो जनः ॥ ३ ॥ तमसा- इदानीं तु शम्बूकवृत्तान्तेनानेन सम्भावितजनस्थानं रामभद्रं सरयूमुखादुपश्रुत्य भगवती भागीरथी यदेव लोपामुद्रया स्नेहादभिशङ्कितं तदेवाभिशङ्क्य सीतासमेता केनचिदिव गृहाचारव्यपदेशेन गोदावरीमुपागता । मुरला-सुष्ठु चिन्तितं भगवत्या भागीरथ्या । ‘राजनीतिस्थितस्यास्य खलु तैश्च तैश्च जगतामाभ्युदयिकैः कार्यैर्व्यापृतस्य रामभद्रस्य नियताश्चित्तविक्षेपाः । अव्यग्रस्य पुनरस्य शोकमात्रद्वितीयस्य पञ्चवटीप्रवेशो महाननर्थ’ इति । कथं सीतया रामभद्रोऽयमाश्वासनीयः स्यात् ? तमसा उक्तमेव भगवत्या भागीरथ्या ‘वत्से देवयजनसम्भवे सीते अद्य खल्वायुष्मतोः कुशलवयोर्द्वादशस्य जन्मवत्सरस्य सङ्ख्यामङ्गलग्रन्थिरभिवर्तते । तदात्मनः पुराणश्वशुरमेतावतो मानवस्य राजर्षिवंशस्य प्रसवितारं सवितारमपतपाप्मानं देवं स्वहस्तापचितैः पुष्पैरुपतिष्ठस्व । न त्वामवनिपृष्ठवर्तिनीमस्मत्प्रभावाद्वनदेवता अपि द्रक्ष्यन्ति किमुत मर्त्याः ?’ इति । अहमप्याज्ञापिता ‘तमसे त्वयि प्रकृष्टप्रेमैव वधूर्जानकी । अतस्त्वमेवास्याः प्रत्यनन्तरीभव’ इति । साऽहमधुना यथाऽदिष्टमनुतिष्ठामि । मुरला -अहमप्येतं वृत्तान्तं भगवत्यै लोपामुद्रायै निवेदयामि । रामभद्रोऽप्यागत एवेति तर्कयामि । करुणस्य मूर्तिरथवा शरीरिणी विरहव्यथेव वनमेति जानकी ॥ ४ ॥ शरदिज इव धर्मः केतकीगर्भपत्रम् ॥ ५ ॥ (ततः प्रविशति पुष्पावचयव्यग्रा सकरुणौत्सुक्यमाकर्णयन्ती सीता) सीता अही जानामि ‘प्रियसखी वासन्ती व्याहरती’ति । रग्रे लोलः करिकलभको यः पुरा वर्धितोऽभूत् । वध्वा सार्धं विहरन् सोऽयमन्येन दर्पा- दुद्दामेन द्विरदपतिना सन्निपत्याभियुक्तः ॥ ६ ॥ सीता-(ससंभ्रमं कतिचित्पदानि गत्वा) आर्यपुत्र परित्रायस्व परित्रायस्व मम पुत्रकम् । हा धिक् हा धिक् तान्येव चिरपरिचितान्यक्षराणि पञ्चवटीदर्शनेन मां मन्दभागिनीमनुबध्नन्ति । हा आर्यपुत्र ! सीता ससाध्वसोल्लासम्) अहो,जलभरभरितमेघमन्थरस्तनितगम्भीरमांसलः कुतो नु भारतीनिर्घोषो भ्रियमाणकर्णविवरां मामपि मन्दभागिनीं झटित्युत्सुकापयति ? स्तनयित्नोर्मयूरीव चकितोत्कण्ठितं स्थिता ॥ ७ ॥ सीता भगवति किं भणस्यपरिस्फुटेति । स्वरसंयोगेन प्रत्यभिजानामि नन्वार्यपुत्रेणैवैतद्व्यातम् । तमसा- श्रूयते-तपस्यतः किल शूद्रस्य दण्डधारणार्थमैक्ष्वाको राजा दण्डकारण्यमागत’ इति । सीता दिष्ट्या अपरिहीनधर्मः स राजा । यत्र द्रुमा अपि मृगा अपि बन्धवो मे गोदावरीपरिसरस्य गिरेस्तटानि ॥ ८ ॥ सीता इति तमसामाश्लिष्य मूर्च्छति) दिष्ट्या कथं प्रभातचन्द्रमण्डलापाण्डरपरिक्षामदुर्बलेनाकारेण निजसौम्यगम्भीरानुभावमात्रप्रत्यभिज्ञेय एवार्यपुत्रो भवति । भगवति तमसे धारय माम् । उत्पीड इव धूमस्य मोहः प्रागावृणोति माम् ॥ ९ ॥ तमसा-(स्वगतम्) इदं तावदाशङ्कितं गुरुजनेन । हा देवि दण्डकारण्यवासप्रियसखि विदेहराजपुत्रि इति मूर्च्छति) सीता-(इति पादयोः पतति) हा धिक् हा धिक् मां मन्दभागिनीं व्यात्यामीलितनेत्रनीलोत्पलो मूर्च्छित एव । हा कथं धरणीपृष्ठे निरुद्धनिःश्वासनिःसहं विपर्यस्तः। भगवति तमसे परित्रायस्व परित्रयस्व । जीवयार्यपुत्रम् । त्वमेव ननु कल्याणि सञ्जीवय जगत्पतिम् । प्रियस्पर्शो हि पाणिस्ते तत्रैष निरतो जनः ॥ १० ॥ सीता-यद्भवतु तद्भवतु । यथा भगवत्याज्ञापयति । (इति ससंभ्रमं निष्क्रान्ता) (ततः प्रविशति भूम्यां निपतितः सास्रया सीतया स्पृश्यमानः साह्लादोच्छ्वासो रामः) सीता-(किञ्चित्सहर्षम्) जाने पुनः प्रत्यागतमिव जीवितं त्रैलोक्यस्य । रामः- हन्त भोः किमेतत् ? स्पर्शः पुरा परिचितो नियतं स एव सन्तापजां सपदि यः परित्य मूर्च्छा- सीता-(ससाध्वसकरुणमुपसृत्य) एतावदेवेदानीं मम बहुतरम् । रामः उपविश्य) न खलु वत्सलया देव्याभ्युपपन्नोस्मि ? सीता- हा धिक् हा धिक् किमित्यार्यपुत्रो मां मार्गिष्यति ? सीता- भगवति तमसे अपसराव तावत् । मां प्रेक्ष्याऽनभ्यनुज्ञातेन सन्निधानेन राजाऽधिकं कोपिष्यति । तमसा-अयि वत्से भागीरथीप्रसादाद्वनदेवतानामप्यदृश्याऽसि संवृत्ता । सीता-(समन्युगद्गदम्) आर्यपुत्र असदृशं खल्वेतदस्य वृत्तान्तस्य । भगवति किमिति वज्रमयी जन्मान्तरेष्वपि पुनरप्यसम्भावितदुर्लभदर्शनस्य मामेव मन्दभागिनीमुद्दिश्यैवं वत्सलस्यैवंवादिन आर्यपुत्रस्योपरि निरनुक्रोशा भविष्यामि । अहमेवैतस्य दयं जानामि, ममैषः। रामः सर्वतोऽवलोक्य सनिर्वेदम् ।) हा न किंचिदत्र । सीता-भगवति निष्कारणपरित्यागिनोऽप्येतस्य दर्शनेनैवंविधेन कीदृशी मे दयावस्था इति न जानामि, न जानामि । तटस्थं नैराश्यादपि च कलुषं विप्रियवशाद् सीता-एते खल्वगाधमानसदर्शितस्नेहसम्भारा आनन्दनिष्यन्दिनः सुधामया आर्यपुत्रस्योल्लापाः । जाने, प्रत्ययेन निष्कारणपरित्यागशल्यितोऽपि बहुमतो मम जन्मलाभः । रामः- अथवा कुतः प्रियतमा नूनं सङ्कल्पाभ्यासपाटवोपादान एष भ्रमो रामभद्रस्य । अहो महान् प्रमादः प्रमादः (‘सीतादेव्याः स्वकरकलितैः’ इत्यर्धं पठ्यते ।) रामः सकरुणौत्सुक्यम्) किं तस्य ? (पुनर्नेपथ्ये ‘वध्वा सार्धम्’ इत्युत्तरार्धं पठ्यते ।) रामः-काऽसौ दुरात्मा यः प्रियायाः पुत्रं वधूद्वितीयमभिभवति। (इत्युत्तिष्ठाति) सीता-हा, कथं मे प्रियसखी वासन्ती ? रामः- कथं देव्याः प्रियसखी वासन्ती ? वासन्ती-देव त्वर्यतां त्वर्यताम् । इतो जटायुशिखरस्य दक्षिणेन सीतातीर्थेन गोदावरीमवर्तीय सम्भावयतु देव्याः पुत्रकं देवः । सीता-हा तात जटायो शून्यं त्वया विनेदं जनस्थानम् । रामः- अहह दयमर्मच्छिदः खल्वमी कथोद्घाताः । सीता- भगवति सत्यमेव वनदेवतापि मां न पश्यति । तमसा-अयि वत्से सर्वदेवताभ्यः प्रकृष्टतममैश्वर्यं मन्दाकिन्याः । तत्किमिति विशङ्कसे ? सीता- ततोऽनुसरावः । (इति परिक्रामति) रामः-(परिक्रम्य) भगवति गोदावरी नमस्ते । वासन्ती-(निरूप्य) देव मोदस्व विजयिना वधूद्वितीयेन देव्याः पुत्रकेण । सोऽयं पुत्रस्तव मदमुचां वारणानां विजेता सीता- अवियुक्त इदानीं दीर्घायुरनया सौम्यदर्शनया भवतु । रामः- सखि वासन्ति पश्य पश्य । कान्तानुवृत्तिचातुर्यमपि शिक्षितं वत्सेन । सेकः शीकरिणा करेण विहितः कामं विरामे पुन- सीता- भगवति तमसे अयं तावदीदृशो जातः । तौ पुनर्न जानाम्येतावाता कालेन कुशलवौ कीदृशौ संवृताविति ? सीता-ईदृश्यस्मि मन्दभागिनी, यस्याः न केवलमार्यपुत्रविरहः, पुत्रविरहोऽपि । सीता-किं वा मया प्रसूतया येनैतादृशं मम पुत्रकयोरीषद्विरलधवलदशनकुड्मलोज्ज्वलमनुबद्धमुग्धकाकलीविहसितं नित्योज्जवलं मुखपुण्डरीकयुगलं न परिचुम्बितमार्यपुत्रेण । सीता-भगवति तमसे एतेनापत्यसंस्मरणेनोच्छ्वसितप्रस्नुतस्तनी इदानीं वत्सयोः पितुः सन्निधानेन क्षणमात्रं संसारिणी संवृत्तास्मि । तमसा-किमत्रोच्यते प्रसवः खलु प्रकृष्टपर्यन्तः स्नेहस्य । परं चैतदन्योन्यसंश्लेषणं पित्रोः । सीता सास्रम्) सुष्ठु प्रत्यभिज्ञातमार्यपुत्रेण । वासन्ती- अत्र तावदासनपरिग्रहं करोतु देवः । एतत्तु देवस्याश्रमम् । सीता- सखि वासन्ति किं त्वया कृतमार्यपुत्रस्य मम चैतद्दर्शयन्त्या । हा धिक् हा धिक् स एवार्यपुत्रः, तदेव पञ्चवटीवनम्, सैव प्रियसखी वासन्ती, त एव विविधविस्रम्भसाक्षिणो गोदवरीकाननोद्देशाः, त एव जातनिर्विशेषा मृगपक्षिणः पादपाश्च । मम पुनर्मन्दभाग्याया दृश्यमानमपि सर्वमेवैतन्नास्ति । ईदृशो जीवलोकस्य परिणामः संवृत्तः । सततमपि नः स्वेच्छादृश्यो नवो नव एव सः । कथमपि स इत्युन्नेतव्यस्तथापि दृशोः प्रियः ॥ २२ ॥ तमसा- पश्य प्रियं भूयः । साता- इति पश्यन्ती स्थिता । हा दैव एष मया विना अहमप्येतेन विनेति केन सम्भावितमासीत् तन्मुहूर्तमात्रं जन्मान्तरादपि दुर्लभलब्धदर्शनं बाष्पसलिलान्तरेषु पश्यामि तावद्वत्सलमार्यपुत्रम् । धवलमधुरमुग्धा दुग्धकुल्येव दृष्टिः ॥ २३ ॥ ददतु तरवः पुष्पैरर्घ्यं फलैश्च मधुश्च्युतः रामः-एहि सखि वासन्ति नन्वितः स्थीयताम् । वासन्ती-(उपविश्य सास्रम्) महाराज अपि कुशलंकुमारलक्ष्मणस्य ? भवति मम विकारस्तेषु दृष्टेषु कोऽपि वासन्ती-महाराज ननु पृच्छामि कुशलं कुमारलक्ष्मणस्येति रामः-(आत्मगतम्) अये महाराजेति निष्प्रणयमामन्त्रणपदम् । सौमित्रिमात्रके बाष्पस्खलिताक्षरः कुशलप्रश्नः । तथा मन्ये विदितसीतावृत्तान्तेयमिति । (प्रकाशम्) आः कुशलं कुमारलक्ष्मणस्य । वासन्ती-(रोदिति) अयि देव किं परं दारुण: खल्वसि । सीता- सखि वासन्ति किं त्वमेवंवादिनी भवसि पूजार्हः सर्वस्यार्यपुत्रः विशेषतो मम प्रियसख्याः । त्वं जीवितं, त्वमसि मे दयं, द्वितीयं त्वं कौमुदी नयनयोरमृतं त्वमङ्गे । अयि कठोर यशः किल ते प्रियं, किमयशो ननु घोरमतः परम् ? सीता- सखि वासन्ति त्वमेव दारुणा कठोरा च । यैवं प्रलपन्तं प्रलापयसि । तमसा- प्रणय एवं व्याहरति शोकश्च । रामः- सखि किमत्र मन्तव्यम् ? सीता- हा धिक् हा धिक् अन्य इवार्यपुत्रः प्रमुक्तकण्ठं प्ररुदितो भवति । तमसा- वत्से साम्प्रतिकमेवैतत् । कर्त्तव्यानि खलु दुःखितैर्दुःखनिर्धारणानि । इदं विश्वं पाल्यं विधिवदभियुक्तेन मनसा रामः- कष्टं भोः कष्टम् । दलति दयं शोकोद्वेगाद् द्विधा तु न भिद्यते ज्वलति तनूमन्तर्दाहः करोति न भस्मसा- न किल भवतां देव्याः स्थानं गृहेऽभिमतं तत- चिरपरिचितास्ते ते भावास्तथा द्रवयन्ति मा- वासन्ती-(स्वगतम्) अतिगभीरमापूरणं मन्युभारस्य । (प्रकाशम्) देव अतिक्रान्ते धैर्यमवलम्ब्यताम् । सीता-अपहरामि च मोहितेव एतैरार्यपुत्रस्य प्रियवचनैः । नैताः प्रियतमा वाचः स्नेहार्द्राः शोकदारुणाः । रामः- अयि वासन्ति मया खलु- सीता-एवमपि मन्दभागिन्यहं या पुनरायासकारिणी आर्यपुत्रस्य । रामः-एवमतिगूढस्तम्भितान्तःकरणस्यापि मम संस्तुतवस्तुदर्शनादद्यायमावेगः । तथा हि- यो यो यत्नः कथमपि समाधीयते तं तमन्तः । हित्वा भित्त्वा प्रसरति बलात्कोऽपि चेतोविकार- सीता-आर्यपुत्रस्यैतेन दुर्वारदारुणारम्भेण दुःखसंयोगेन परिमुषितनिजदुःखं प्रमुक्तजीवितं मे दयं स्फुटति । वासन्ती-(स्वगतम्) कष्टमत्यासक्तो देवः । तदाक्षिपामि तावत् । (प्रकाशम्) चिरपरिचितानिदानीं जनस्थानभागानवलोकनेन मानयतु देवः । सीता-संदीपन एव दुःखस्य प्रियसख्या विनोदनोपाय इति तर्कयामि । आयान्त्या परिदुर्मनायितमिव त्वां वीक्ष्य बद्धस्तया सीता-दारुणासि वासन्ति दारुणासि । या एतैदयमर्मोद्घाटितशल्यसंघनैः पुनः पुनरपि मां मन्दभागिनीमार्यपुत्रं च स्मरयसि । रामः-अयि चणिड जानकि इतस्ततो दृश्यसे, नानुकम्पसे । हा हा देवि स्फुटति दयं, ध्वंसते देहबन्धः, सीता-आर्यपुत्र मां मन्दभागिनीमुद्दिश्य सकलजीवलोकमाङ्गलिकजन्मलाभस्य ते वारंवारं संशयितजीवितदारुणो दशापरिणाम इति हा हतास्मि । तमसा-वत्से समाश्वसिहि समाश्वसिहि । पुनस्ते पाणिस्पर्शो रामभद्रस्य जीवनोपायः । वासन्ती-कथमद्यापि नोच्छ्वसिति हा प्रियसखि सीते क्वासि सम्भावयात्मनो जीवितेश्वरम् । (सीता ससम्भ्रममुपसृत्य दि ललाटे च स्पृशति ।) आलिम्पन्नमृतमयैरिव प्रलेपैरन्तर्वा बहिरपि वा शरीरधातून् । संस्पर्शः पुनरपि जीवयन्नकस्मादानन्दादपरमिवादधाति मोहम् ॥ ३९ ॥ (सानन्दं निमीलिताक्ष एव ।) सखि वासन्ति दिष्ट्या वर्धसे । रामः-सखि किमन्यत् । पुनरपि प्राप्ता जानकी । वासन्ती-अयि देव रामभद्र क्व सा ? रामः-(स्पर्शसुखमभिनीय) पश्य, नन्वियं पुरत एव । वासन्ती-अयि देव रामभद्र किमिति मर्मच्छेददारुणैरतिप्रलापैः प्रियसखीविपत्तिदुःखदग्धामपि मां पुनर्मन्दभाग्यां दहसि ? सीता-अपसर्तुमिच्छामि । एष पुनः चिरप्रणयम्भारसौम्यशीतलेन आर्यपुत्रस्पर्शेन दीर्घदारुणमपि झटिति सन्तापमुल्लाघयता वज्रलेपोपनद्ध इव पर्यस्तव्यापार आसज्जित इव मेऽग्रहस्तः । रामः- सखि कुतः प्रलापः ? गृहीतो यः पूर्वं परिणयविधौ कङ्कणधरः सीता- आर्यपुत्र स एवेदानीमसि त्वम् । मया लब्धः पाणिर्ललितलवलीकन्दलनिभः ॥ ४० ॥ सीता-हा धिक् हा धिक् आर्यपुत्रस्पर्शमोहितायाः प्रमादो मे संवृत्तः । रामः-सखि वासन्ति आनन्दमीलितः प्रियास्पर्शसाध्वसेन परवानस्मि । तत्त्वमपि धारय माम् । करपल्लवः स तस्याः सहसैव जडो जडात्परिभ्रष्टः । परिकम्पिनः प्रकम्पी करान्मम स्विद्यतः स्विद्यन् ॥ ४१ ॥ सीता- हा धिक् हा धिक् अद्याप्यनुबद्धबहुघूर्णमानवेदनं न संस्थापयाम्यात्मानम् । सस्वेदरोमाञ्चितकम्पिताङ्गी जाता प्रियस्पर्शसुखेन वत्सा । मरुन्नवाम्भः परिधूतसिक्ता कदम्बयष्टिः स्फुटकोरकेव ॥ ४२ ॥ सीता-(स्वगतम्) अवशेनैतेनात्मना लज्जापितास्मि भगवत्या तमसया । किमिति किलैषा मंस्यत ‘एष परित्याग एषोऽभिषङ्ग’ इति । रामः सर्वतोऽवलोक्य) हा कथं नास्त्येव । नन्वकरुणे वैदेहि सीता- अकरुणास्मि, यैवंविधं त्वां पश्यन्त्येव जीवामि । रामः-क्वासि प्रिये देवि प्रसीद प्रसीद । न मामेवंविधं परित्यक्तुमर्हसि । वासन्ती-देव प्रसीद प्रसीद । स्वेनैव लोकोत्तरेण धैर्येण संस्तम्भयातिभूमिं गतमात्मानम् । कुत्र मे प्रियसखी ? रामः- व्यक्तं नास्त्येव । कथमन्यथा वासन्त्यपि न पश्येत् अपि खलु स्वप्न एष स्यात् न चास्मि सुप्तः । कुतो रामस्य निद्रा सर्वथापि स एवैष भगवाननेकवारपरिकल्पितो विप्रलम्भः पुनः पुनरनुबध्नाति माम् । सीता- मयैव दारुणया विप्रलब्ध आर्यपुत्रः । पौलस्त्यस्य जटयुषा विघटितः कार्ष्णायसोऽयं रथ- स्ते चैते पुरतः पिशाचवदनाः कङ्कालशेषाः खराः । न्नन्तर्व्यापृतविद्युदम्बुद इव द्यामभ्युदस्थादरिः ॥ ४३ ॥ सीता-(सभयम्) आर्यपुत्र तातो व्यापाद्यते । तस्मात् परित्रायस्व परित्रायस्व । अहमप्यपह्रये । रामः-(सवेगमुत्थाय) आः पाप तातप्राणसीतापहारिन् लङ्कापते क्व यास्यासि ? वासन्ती-अयि देव राक्षसकुलप्रलयधूमकेतो किमद्यापि ते मन्युविषयः ? रामः-अन्य एवायमधुना विपर्ययो वर्तते । वियोगो मुग्धाक्ष्याः स खलु रिपुघातावधिरभूत् कटुस्तूष्णीं सह्यो निरवधिरयं तु प्रविलयः ॥ ४४ ॥ सीता-बहुमानितास्मि पूर्वविरहे । निरवधिरिति हा हतास्मि । व्यर्थ यत्र कपीन्द्रसख्यमपि मे, वीर्यं हरीणां वृथा, प्रज्ञाजाम्बवतो न यत्र, न गतिः पुत्रस्य वायोरपि । मार्गं यत्र न विश्वकर्मतनयः कर्तुं नलोऽपि क्षमः, सौमित्रेरपि पत्त्रिणामविषये तत्र प्रिये क्वासि मे ॥ ४५ ॥ रामः- सखि वासन्ति दुःखायैव सुदामिदानीं रामदर्शनम् । कियच्चिरं त्वां रोदयिष्यमि । तदनुजानीहि मां गमनाय । सीता सोद्वेगमोहं तमसामाश्लिष्य) हा भगवति तमसे गच्छतीदानीमार्यपुत्रः । किं करोमि इति मूर्च्छति) तमसा-वत्से जानकि समाश्वसिहि समाश्वसिहि । विधिस्तवानुकूलो भविष्यति । तदायुष्मतोः कुशलवयोर्वर्षर्द्धिमङ्गलानि सम्पादयितुं भागीरथीपदान्तिकमेव गच्छावः। सीता-भगवति प्रसीद । क्षणमात्रमपि दुर्लभदर्शनं पश्यामि । रामः- नहि नहि । हिरण्मयी सीताप्रतिकृतिः । साता-(सोच्छ्‌वासास्रम्) आर्यपुत्र इदानीमसि त्वम् । अहो उत्खातितमिदानीं मे परित्यागशल्यमार्यपुत्रेण । रामः-तत्रापि तावद् बाष्पदिग्धं चक्षुर्विनोदयामि । सीता-धन्या खलु सा, यैवमार्यपुत्रेण बहु मन्यते । यैवमार्यपुत्रं विनोदयन्त्याशाबन्धनं खलु जाता जीवलोकस्य । तमसा-(सस्मितस्नेहार्द्रं परिष्वज्य ।) अयि वत्से एवमात्मा स्तूयते । वोसन्ती-महानयं व्यतिकरोऽस्माकं प्रसादः । गमनं प्रति यथा कार्यहानिर्न भवति तथा कार्यम् । सीता-प्रतिकूलेदानीं मे वासन्ती संवृत्ता । तमसा-कथं वा गम्यते । यस्यास्तव- प्रत्युप्तस्येव दयिते तृष्णादीर्घस्य चक्षुषः । मर्मच्छेदोपमैर्यत्नैः सन्निकर्षो निरुध्यते ॥ ४६ ॥ सीता-नमः सुकृतपुण्यजनदर्शनीयाभ्यामार्यपुत्रचरणकमलाभ्याम् । (इति मूर्च्छति) सीता-(आश्वस्य) कियच्चिरं वो मेघान्तरेण पूर्णचन्द्रदर्शनम् ? एको रसः करुण एव निमित्तभेदा- द्भिन्नः पृथक्पृथगिव श्रयते विवर्तान् । नम्भो यथा, सलिलमेव हि तत्समस्तम् ॥ ४७ ॥ रामः-विमानराज इत इतः । (सर्व उत्तिष्ठन्ति) स च कुलपतिराद्यश्छन्दसां यः प्रयोक्ता । एकः-सौधातके दृश्यतामद्य भूयिष्ठसन्निधापितातिथिजनस्य समधिकारम्भरमणीयता भगवतो वाल्मीकेराश्रमपदस्य । तथा हि- गन्धेन स्फुरता मनागनुसृतो भक्तस्य सर्पिष्मतः प्रथमः विहस्य ।) अपूर्वः खलु बहुमानहेतुगुरुषु सौधातके ! सौधातकिः-भो दण्डायन किंनामधेय इदानीमेष महतः स्त्रीसार्थस्य धुरन्धरोऽद्यातिथिरागतः ? दण्डायनः-धिक्प्रहसनम् नन्वयमृष्यशृङ्गाश्रमादरुन्धतीं पुरस्कृत्य महाराजदशरथस्य दारनधिष्ठाय भगवान् वसिष्ठः प्राप्तः । तत्किमेवं प्रलपसि ? सौधातकिः- मया पुनर्ज्ञातं कोऽपि व्याघ्र इव एष इति । सौधत्तकिः-येन परापतितेनैव सा वराकी कपिला कल्याणी बलात्कृत्य मडमडायिता । दण्डायनः-समांसो मधुपर्क इत्याम्नायं बहु मन्यमानाः श्रोत्रियायाभ्यागताय वत्सतरीं महोक्षं वा पचन्ति गृहमेधिनः । तं हि धर्मं धर्मसूत्रकाराः समामनन्ति । सौधातकिः- येनागतेषु वसिष्ठमिश्रेषु वत्सतरी विशसिता । अद्यैव प्रत्यागतस्य राजर्षेर्जनकस्य भगवता वालमीकिना दधिमधुभ्यामेव निर्वर्तितो मधुपर्कः । वत्सतरी पुनर्विसर्जिता । दण्डायनः- अनिवृत्तमांसानामेवं कल्पं व्याहरन्ति केचित् । निवृत्तमांसस्तु तत्रभवान् जनकः । दण्डायनः-यद्देव्याः सीतायास्तादृशं दैवदुर्विपाकमुपश्रुत्य वैखानसः संवृत्तः, तस्य कतिपयसंवत्सरश्चन्द्रद्वीपतपोवने तपस्तप्यमानस्य । दण्डायनः-संप्रति च प्रियसुदं भगवन्तं प्राचेतसं द्रष्टुम् । दण्डायनः- संप्रत्येव भगवता वसिष्ठेन देव्याः कौसल्यायाः सकाशं भगवत्यरुन्धती प्रहिता । यथा ‘स्वयमुपेत्य स्नेहादयं द्रष्टव्य’ इति । सौधातकिः-यथैते स्थविराः परस्परमेव मिलिताः, तथावामपि वटुभिः सह मिलित्वाऽनध्यायमहोत्सवं खेलन्तो मानयावः अथ कुत्र स जनकः ? दण्डायनः-तथायं प्राचेतसवसिष्ठावुपास्य संप्रत्याश्रमस्य बहिर्वृक्षमूलमधितिष्ठति । य एषः- दि नित्यानुषक्तेन सीताशोकेन तप्यते । पटुर्धारावाही नव इव चिरेणापि हि न मे कष्टम्! एवं नाम जरया दुःखेन च दुरासदेन भूयः पराकसान्तपनप्रभृतिभिस्तपोभिः शोषितान्तःशरीरधातोरवष्टम्भ एव! महानद्यापि मम दग्धदेहो न पतति । ‘अन्धतामिस्रा ह्यसूर्या नाम ते लोकाः प्रेत्य तेभ्यः प्रतिविधीयन्ते, य आत्मघातिन इत्येवमृषयो मन्यन्ते । अनेकसंवत्सरातिक्रमेऽपि प्रतिक्षणपरिभावनास्पष्टनिर्भासः प्रत्यग्र इव न मे दारुणो दुःखसंवेगः प्रशाम्यति । अयि मातर्देवयजनसंभवे ईदृशस्ते निर्माणभागः परिणतः येन लज्जया स्वच्छन्दमप्याक्रन्दितुं न शक्यते । हा पुत्रि ! त्वं वह्निर्मुनयो वसिष्ठगृहिणी, गङ्गा च यस्या विदु- विद्यां वागिव यामसूत भवती, शुद्धिं गतायाः पुन- जनकः अये गृष्टिनोपदिश्यमानमार्गा भगवत्यरुन्धती (उत्थाय) कां पुनर्महादेवीत्याह निरूप्य) हा हा कथमियं महाराजस्य दशरथस्य धर्मदाराः प्रियशखी मे कौसल्या क एतां प्रत्येति सैवेयमिति नाम ? असीदियं दशरथस्य गृहे यथा श्रीः श्रीरेव वा किमुपमानपदेन सैषा । य एव मे जनः पूर्वमासीन्मूर्तो महोत्सवः । (ततः प्रविशत्यरुन्धती कौसल्या कञ्चुकी च ।) अरुन्धती-ननु ब्रवीमि ‘द्रष्टव्यः स्वयमुपेत्यैव वैदेह ’ इत्येवं वः कुलगुरोरादेशः । अत एव चाहं प्रेषिता । तत्कोऽयं पदे पदे महानध्यवसायः कञ्चुकी देवि संस्तभ्यात्मानमनुरूध्यस्व भगवतो वसिष्ठस्यादेशमिति विज्ञापयामि । कौसल्या ईदृशे काले मिथिलाधिपो मया द्रष्टव्य इति सममेव सर्वदुःखान्यवतरन्ति । तस्मान्न शक्नोम्युद्वर्तमानमूलबन्धनं दयं पर्यवस्थापयितुम् । सन्तानवाहीन्यपि मानुषाणां दुःखानि सम्बन्धिवियोगजानि । एष वः श्लाघ्यसम्बन्धी जनकानां कुलोद्वहः । कौसल्या एष स महाराजस्य दयनिर्विशेषो वत्साया मे वध्वाः पिता विदेहराजः सीरध्वजः । स्मारितास्मि अनिर्वेदरमणीयान्दिवसान् । हा देव सर्वें तन्नास्ति । जनकः-(उपसृत्य) भगवत्यरुन्धति वैदेहः सीरध्वजोऽभिवादयते । यया पूतंमन्यो निधिरपि पवित्रस्य महसः अरून्धती अक्षरं ते ज्योतिः प्रकाशताम् । स त्वां पुनातु देवः परो रजसां य एष तपति । जनकः- आर्य गृष्टे अप्यनामयमस्याः प्रजापालकस्य मातु ? शिशुर्वा शिष्या वा यदसि मम तत्तिष्ठतु तथा शिशुत्वं स्त्रैणं वा भवतु, ननु वन्द्यासि जगतां कौसल्या- अहो समुन्मूलयन्तीव वेदनाः । (इति मूर्च्छति) स राजा, तत्सौख्यं, स च शिशुजनस्ते च दिवसाः विपाके घोरेऽस्मिन्न खलु न विमूढा तव सखी जनकः- हन्त सर्वथा नृशंसोऽस्मि । यच्चिरस्य दृष्टान्प्रियसुदः प्रियदारानस्निग्ध इव पश्यामि । स संबन्धी श्लाघ्यः, प्रियसुदसौ, तच्च दयं, स चानन्दः साक्षादपि च निखिलं जीवितफलम् । महाराजः श्रीमान् किमपि मम नासीद्दशरथः ॥१३॥ प्रसादे कोषे वा तदनु मदधोनो विधिरभू- दलं वा तत्स्मृत्वा दहति यदवस्कन्द्य दयम् ॥१४॥ जनकः- हा प्रियसाखि इति कमण्डलूदकेन सिञ्चति) सुदिव प्रकटय्य सुखप्रदां प्रथममेकरसामनुकूलताम् । पुनरकाण्डविवर्तनदारुणः परिशिनष्टि विधिर्मनसो रुजम् ॥१५॥ कौसल्या-(आश्वस्य) हा वत्से जानकि कुत्रासि स्मरामि ते नवविवाहलक्ष्मीपरिग्रहैकमङ्गलं संफुल्लमुग्धमुखपुण्डरी कमारोहत्कौमुदीचन्द्रसुन्दरम् । एहि मे पुनरपि जाते उद्द्योतयोत्सङ्गम् । सर्वदा महाराज एवं भणति-‘एषा रघुकुलमहत्तराणां वधूरस्माकं तु जनकसुता दुहितैव । पञ्चप्रसूतेरपि तस्य राज्ञः प्रियो विशेषेण सुबाहुशत्रुः । वधूचतुष्केऽपि तथैव नान्या प्रिया तनूजाऽस्य यथैव सीता ॥१६॥ जनकः-हा प्रियसख महाराज दशरथ एवमसि सर्वप्रकारदयङ्गमः । कथं विस्मर्यते ? कन्यायाः किल पूजयन्ति पितरो जामातुराप्तं जनं संबन्धे विपरीतमेव तदभूदाराधनं ते मयि । त्वं कालेन तथाविधोऽप्यपतः संबन्धबीजं च तद् घोरेऽस्मिन्मम जीवलोकनरके पापस्य धिग् जीवितम् ॥ कौसल्या-जाते जानकि किं करोमि दृढवज्रलेपप्रतिबन्धनिश्चलं हतजीवितं मां मन्दभागिनीं न परित्यजति । अरुन्धती-आश्वसिहि राज्ञि बाष्पविश्रामोऽप्यन्तरेषु कर्तव्य एव । अन्यच्च किं न स्मरसि यदवोचदृष्यशृङ्गाश्रमे युष्माकं कुलगुरुः ‘भवितव्यं तथेत्युपजातमेव । किंतु कल्याणोदर्कं भविष्यतीति । अरुन्धती- तत्किं मन्यसे राजपत्नि मृषोद्यं तदिति । न हीदं क्षत्त्रिये मन्तव्यम् । आविर्भूतज्योतिषां ब्राह्मणानां ये व्याहारास्तेषु मा संशयो भूत् । भद्रा ह्येषां वाचि लक्ष्मीर्निषक्ता नैते वाचं विप्लुतार्थं वदन्ति ॥१८॥ (नेपथ्ये कलकलः । सर्वे आकर्णयन्ति) जनकः- अये, शिष्टानध्याय इत्यस्खलितं खेलतां वटूनां कोलाहलः। कौसल्या-सुलभसौख्यमिदानीं बालत्वं भवति । अहो एतेषां मध्ये क एष रामभद्रस्य कौमारलक्ष्मीसावष्टम्भैर्मुग्धललितैरङ्गैर्दारकोऽस्माकं लोचने शीतलयति ? अरुधन्ती स्वगतम्, सहर्षोत्कण्ठम्) इदं नाम भागीरथीनिवेदितं रहस्यकर्णामृतम् । न त्वेवं विद्मः कतरोऽयमायुष्मतोः कुशलवयोरिति । वटुपरिषदं पुण्यश्रीकः श्रियैवः सभाजयन् । पुनरपि शिशुर्भूतो वत्सः स मे रघुनन्दनो कञ्चुकी- नूनं क्षत्त्रियब्रह्मचारी दारकोऽयमिति मन्ये । जनकः- एवमेतत् । अस्य हि - भगवत्यरुन्धति किमित्युत्प्रेक्षसे कुतस्त्योऽयम् इति । जनकः आर्य गृष्टे अतिकौतुकं वर्तते । तद्भगवन्तं वाल्मीकिमेव गत्वा पृच्छ । इमं च दारकं ब्रूहि ‘वत्स केऽप्येते प्रवयसस्त्वां दिदृक्षव’ इति । कञ्चुकी- यदाज्ञापयति देवः इति निष्क्रान्तः) कौसल्या- किं मन्यध्वे एवं भणित आगमिष्यति वा न वेति ? जनकः- भिद्यते वा सद्वृत्तमीदृशस्य निर्माणस्य ? कौसल्या निरुप्य कथं सविनयनिशमितगृष्टिवचनो विसर्जिताशेषसदृशदारक इतोमुखमपसरित एव स वत्सः । जनकः चिरं निर्वर्ण्य ।) भो किम्प्येतत् । मनो मे संमोहस्थिरमपि हरत्येष बलवा- लवः-(प्रविश्य स्वगतम्) अविज्ञातवयःक्रमौचित्यात्पूज्यानपि सतः कथमभिवादयिष्ये विचिन्त्य) अयं पुनरविरुद्धप्रकार इति वृद्धेभ्यः श्रूयते । (सविनयमुपसृत्य) एष वो लवस्य शिरसा प्रणामपर्यायः । अरुन्धती- एहि वत्स लवमुत्सङ्गे गृहीत्वा आत्मगतम्) दिष्ट्या न केवलमुत्सङ्गश्चिरान्मनोरथोऽपि मे पूरितः । कौसल्या- जात इतोऽपि तावदेहि । (उत्सङ्गे गृहीत्वा) ‘अहो न केवलं दरविस्पष्टकुवलयमांसलोज्ज्वलेन देहबन्धनेन, कवलितारविन्दकेसरकषायकण्ठकलहंसघोषघर्घरानुनादिना स्वरेण च रामभद्रमनुसरति । ननु कठोरकमलगर्भपक्ष्मलशरीरस्पर्शोऽपि तादृश एव । जात पश्यामि ते मुखपुण्डरीकम् । (चिबुकमुन्नमय्य निरूप्य सबाष्पाकूतम्) राजर्षे किं न पश्यशि निपुणं निरूप्यमाणो वत्साया मे वध्वा मुखचन्द्रेणापि संवदत्येव । जनकः- पश्यामि सखि पश्यामि । कौसल्या अहो, उन्मत्तीभूतमिव मे दयं कुतोमुखं विलपति । संवृत्तिः प्रतिबिम्बितेव निखिला सैवाकृतिः सा द्युतिः । सा वाणी विनयः स एव सहजः पुण्यानुभावोऽप्यसौ हा हा देवि किमुत्पथैर्मम मनः पारिप्लवं धावति ॥२२॥ कौसल्या-जात अस्ति ते माता स्मरसि वा तातम् ? कौसल्या-अयि जात कथयितव्यं कथय । भो भोः सैनिका एष खलु कुमारश्चन्द्रकेतुराज्ञापयति-‘न केनचिदाश्रमाभ्यर्णभूमय आक्रमितव्या’ इति । अरुन्धतीजनकौ-अये! मेध्याश्वरक्षाप्रसङ्गादुपागतो वत्सश्चन्द्र्रकेतुर्द्रष्टव्य इत्यसौ सुदिवसः । कौसल्या-वत्सलक्ष्मणस्य पुत्रक आज्ञापयतीत्यमृतबिन्दुसुन्दराण्यक्षराणि श्रूयन्ते । जनकः- जानासि रामलक्ष्मणौ दाशरथी ? लवः- तत्कथं न जानामि ? लवः- ऊर्मिलायाः पुत्रस्तर्हि मैथिलस्य राजर्षेः दौहित्रः । अरुन्धती- आविष्कृतं कथाप्रावीण्यं वत्सेन । जनकः विचिन्त्य) यदि त्वमीदृशः कथायामभिज्ञस्तद् ब्रूहि तावत्पश्यामस्तेषां दशरथस्य पुत्राणां कियन्ति किंनामधेयान्यपत्यानि केषु दारेषु प्रसूतानि ? लवः- नाऽयं कथाविभागोऽस्माभिरन्येन वा श्रुतपूर्वः । जनकः- किं न प्रणीतः कविना ? लवः- प्रणीतः, न तु प्रकाशितः । तस्यैव कोऽप्येकदेशः प्रबन्धान्तरेण रसवानभिनेयार्थः कृतः । तं च स्वहस्तलिखितं मुनिर्भगवान् व्यसृजद्भगवतो भरतस्य तौर्यत्रिकसूत्रधारस्य । लवः-स किल भगवान् भरतस्तमप्सरोभिः प्रयोजयिष्यतीति । लवः- महती पुनस्तस्मिन् भगवतो वाल्मीकेरास्था । ततः केषाञ्चिदन्तेवासिनां हस्तेन तत्पुस्तकं भरताश्रमं प्रति प्रेषितम् । तेषामनुयात्रिकश्चापपाणिः प्रमादच्छेदनार्थमस्मद्भ्राता प्रेषितः । लवः- अस्त्यार्यः कुशो नाम । कौसल्या- ज्येष्ठ इति भणितं भवति । लवः- एवमेतत् । प्रसवानुक्रमेण स किल ज्यायान् । जनकः- वत्स कथय, कथाप्रपञ्चस्य कियान्पर्यन्तः ? लवः- अलीकपौरापवादोद्विग्नेन राज्ञा निर्वासितां देवीं देवयजनसम्भवां सीतामासन्नप्रसववेदनामेकाकिनीमरण्ये लक्ष्मणः परित्यज्य प्रतिनिवृत्त इति । कौसल्या- हा वत्से मुग्धमुखि क इदानीं ते शरीरकुसुमस्य झटिति दैवदुर्विलासपरिणाम एकाकिन्या निपतितः ? नूनं त्वया परिभवं च वनं च घोरं तां च व्यथां प्रसवकालकृतामवाप्य । अरुन्धती- इयं कौसल्या । अयं जनकः । (लवः सबहुमानखेदकौतुकं पश्यति) जनकः- अहो निर्दयता दुरात्मनां पौराणाम् अहो रामभद्रस्य क्षिप्रकारिता ! क्रोधस्य ज्वलितुं झटित्यवसरश्चापेन शापेन वा । कौसल्या-(सभयकम्पम्) भगवति परित्रायताम् । प्रसादय, कुपितं राजर्षिम् । एतद्धि परिभूतानां प्रायश्चित्तं मनस्विनाम् । राजन्नपत्यं रामस्ते पाल्याश्च कृपणाजनाः ॥ २४ ॥ शान्तं वा रघुनन्दने तदुभयं यत्पुत्रभाण्डं हि मे भूयिष्ठद्विजबालवृद्धविकलस्त्रैणश्च पौरो जनः ॥ २५ ॥ वटवः-कुमार कुमार अश्वोऽश्व इति कोऽपि भूतविशेषो जनपदेष्वनुश्रूयते, सोऽयमधुनाऽस्माभिः स्वयं प्रत्यक्षीकृतः । लवः-अश्वोऽश्व इति नाम पशुसमाम्नाये सांग्रामिके च पठ्यते, तद् ब्रूत कीदृशः ? पश्चात्पुच्छं वहति विपुलं, तच्च धूनोत्यजस्रं, दीर्घग्रीवः स भवति, खुरास्तस्य चत्वार एव । किं व्याख्यानैर्व्रजति स पुनर्दूरमेह्येहि यामः ॥ २६ ॥ लवः सकौतुकोपरोधविनयम्) आर्याः पश्यत । एभिर्नीतोऽस्मि । (इति त्वरितं परिक्रामति ।) कौसल्या- अरण्यगर्भरूपालापैर्यूयं तोषिता वयं च । भगवति जानामि तं पश्यन्ती वञ्चितेव । तस्मादितोऽन्यतो भूत्वा प्रेक्षोमहे तावत्पलायमानं दीर्घायुषम् । अरुन्धती-अतिजवेन दूरमतिक्रान्तः स चपलः कथं दृश्यते ? कञ्चुकी प्रविश्य) भगवान् वाल्मीकिराह-‘ज्ञातव्यमेतदवसरे भगद्भि’रिति । जनकः-अतिगम्भीरमेतत्किमपि । भगवत्यरुन्धति सखि कौसल्ये आर्य गृष्टे स्वयमेव गत्वा भगवन्तं प्राचेतसं पश्यामः । लवः-दृष्टमवगतं च । नूनमाश्वमेधिकोऽयमश्वः । वटवः-भो भोः किंप्रयोजनोऽयमश्वः परिवृतः पर्यटति ? लवः-(सस्पृहमात्मगतम् ।) अश्वमेध इति नाम विश्वविजयिनां क्षत्रियाणामूर्जस्वलः सर्वक्षत्रपरिभावी महानुत्कर्षनिकषः । सप्तलोकैकवीरस्य दशकण्ठकुलद्विषः ॥ २७ ॥ वटवः- किमुच्यते प्राज्ञः खलु कुमारः । लवः- भो भोः तत्किमक्षत्रिया पृथिवी यदेवमुद्घोष्यते । रे रे महाराजं प्रति कुतः क्षत्रियः ? यदि नो सन्ति सन्त्येव, केयमद्य विभीषिका ? किमुक्तैरेभिरधुना तां पताकां हारमि वः ॥ २८ ॥ हे वटवः परिवृत्य लोष्टैरभिघ्नन्त उपनयनतैनमश्वम् । एष रोहितानां मध्येचरो भवतु । (इति यथोचितं परिक्रम्य निष्क्रान्ताः सर्वे ।) इति महाकविभवभूतिविरचिते उत्तररामचरिते कौसल्याजनकयोगो नाम चतुर्थोऽङ्कः ॥ ४ ॥ भोः भोः सैनिकाः जातमवलम्बनमस्माकम् । चन्द्रकेतुः- मम त्वेकमुद्दिश्य भूयसामारम्भ इति दयमपत्रपते । अयं हि शिशुरेकको मदभरेण भूरिस्फुर- सुमन्त्रः-वत्स एभिः समस्तैरपि नालमस्य, किं पुनर्व्यस्तैः चन्द्रकेतुः-आर्य त्वर्यतां त्वर्यताम् । अनेन हि महानाश्रितजनप्रमारोऽस्माकमारब्धः । तथा हि- सुमन्त्रः-(स्वगतम्) कथमीदृशेन सह वत्सस्य चन्द्रकेतोर्द्वन्द्वसंप्रहारमनुजानीमः । (विचिन्त्य) अथवा इक्ष्वाकुकुलवृद्धाः खलु वयम् । प्रत्युपस्थिते रणे का गतिः ? विनिवर्तित एष वीरपोतः पृतनानिर्मथनात्त्वयोपहूतः । लवः-साधु राजपुत्र साधु । सत्यमैक्ष्वाकः खल्वसि । तदहं परागत एवस्मि । लवः-(सावष्टम्भं परावृत्य) कथमिदानीं भग्ना अपि पुनः प्रतिनिवृत्ताः पृष्ठानुसारिणः पर्यवष्टम्भयन्ति मां चमूपतयः धिग्जाल्मान् ! तत्किं निजे परिजने कदनं करोषि ? सुमन्त्रः-कुमार एवैनं द्रष्टुमपि जानाति । वयं तु केवलं परवन्तो विस्मयेन । चन्द्रकेतुः- भो भो राजान् ! लवः-(सोन्माथम्) आः कथमनुकम्पते नाम ससम्भ्रमं विचिन्त्य) भवतु । कालहरणप्रतिषेधाय जृम्भकास्त्रेण तावत्सैन्यानि संस्तम्भयामि । (इति ध्यानं नाटयति) सुमन्त्रः- कुतः पुनरस्य जृम्भकाणामागमः स्यात् ? सुमन्त्रः- वत्स नैतदेवमस्त्रेषु विशेषतो जृम्भकेषु । यतः- कृशाश्वतनया ह्येते कृशाश्वात्कौशिकं गताः । चन्द्रकेतुः-अपरेऽपि प्रचीयमानसत्त्वप्रकाशाः स्वयं सर्वं मन्त्रदृशः पश्यन्ति । निजो वा संबन्धः किमु विधिवशात्कोऽप्यविदितो सुमन्त्रः- भूयसां जीविनामेव धर्म एषः, तत्र स्वरसमयी कस्यचित्क्वचित्प्रीतिः, यत्र लौकिकानामुपचारस्तारामैत्रकं चक्षूराग इति । तदप्रतिसङ्ख्येयनिबन्धनं प्रमाणमामनन्ति । अहेतुः पक्षपातो यस्तस्य नास्ति प्रतिक्रिया । एतस्मिन्मसृणितराजपकान्ते मोक्तव्याः कथमिव सायकाः शरीरे ? किं चाक्रान्तकठोरतेजसि गतिः का नाम शस्त्रं विना ? शस्त्रेणापि हि तेन किं न विषयो जायेत यस्येदृशः । सुमन्त्रः लवं निर्वर्ण्य सास्रमात्मगतम्) दय किमन्था परिप्लवसे ? मनोरथस्य यद्बीजं तद्दैवेनादितो तम् । चन्द्रकेतुः- अवतराम्यार्य सुमन्त्र स्यन्दनात् । चन्द्रकेतुः-एकस्तावदयं वीरपुरुषः पूजितो भवति, अपि च खल्वार्य क्षत्रधर्मः परिपालितो भवति । ‘न रथिनः पादचारमभियुञ्जन्ती’ति शास्त्रविदः परिभाषन्ते । सुमन्त्रः-(स्वगतम्) आः कष्टां दशामनुप्रपन्नोऽस्मि । कथं हीदमनुष्ठानं मादृशः प्रतिषेधतु । एष सांग्रामिको न्याय एष धर्मः सनातनः । सुमन्त्रः-अहितस्यैव पुनः पराभवाय महानादिवराहः कल्पताम् । अपि च देवस्त्वां सविता धिनोतु समरे गोत्रस्य यस्ते पति- तदपि खलु मे स व्याहारस्तुरङ्गमरक्षिणां लवः-अस्त्विहामर्षो मा भूद्वा । अन्यदेतत्पृच्छामि । दान्तं हि राजानं राघवं शृणुमः । स किल नात्मना दृप्यति, नाप्यस्य प्रजा वा दृप्ता जायन्ते । तत्किं मनुष्यास्तस्य राक्षसीं वाचमुदीरयन्ति ? इति ह स्म तां निन्दन्ति इतरामभिष्टुवन्ति । कामं दुग्धे, विप्रकर्षत्यलक्ष्मीं, कीर्तिं सूते दुदो निष्प्रलाति । सुमन्त्रः-परिभूतोऽयं बत कुमारः प्राचेतसान्तेवासी । वदत्ययमभ्युपपन्नामर्षेण संस्कारेण । सुमन्त्रः-नैव खलु जानासि देवमैक्ष्वाकम् तद्विरमातिप्रसङ्गात् । सिद्धं ह्येतद्वाचि वीर्यं द्विजानां बाह्वोर्वीर्यं यत्तु तत्क्षत्रियाणाम् । कोऽप्येष संप्रति नवः पुरुषावतारो वीरो न यस्य भगवान्भृगुनन्दनोऽपि । वृद्धास्ते न विचारणीयचरितास्तिष्ठन्तु हुं वर्तते यानि त्रीणि कुतोमुखान्यपि पदान्यासन्खरायोधने । लवः-अये मय्येव भ्रुकुटीमुखः संवृत्तः । धत्ते कान्तिमिदं च वक्त्रमनयोर्भङ्गेन भिन्नं भ्रुवो- लवः-कुमार कुमार एह्येहि । विमर्दक्षमां भूमिमवतरावः । वितत्य किरतोः शरानविरतं पुनः शूरयो- जृम्भितं च विचित्राय मङ्गलाय द्वयोरपि । विद्याधरी-तत्किमिति पुर आकाशं दुर्दर्शतरलतडिच्छटाकडारमपरमिव झटिति संवृत्तम् । (विचन्त्य) आं ज्ञातम् । जातक्षोभेण चन्द्रकेतुना प्रयुक्तमप्रतिरुपमाग्नेयमस्त्रम्, यस्यायमग्निवच्छरसम्पातः । संप्रति हि । विद्याधरः- अयि किमत्र मया कृतम् अथवा । न किञ्चिदपि कुर्वाणाः सौख्यैर्दुःखान्यपोहति । विद्याधरः- हन्त भोः सर्वमतिमात्रं दोषाय । यत्प्रलयवातोत्क्षोभगम्भीरगुलुगुलायमानमेघमेदुरितान्धकारनीरन्ध्रनद्धमिव एकवारविश्वग्रसनविकटविकरालकालमुखकन्दरविवर्तमानमिव युगान्तयोगनिद्रानिरद्धसर्वद्वारं नारायणोदरनिविष्टमिव भूतं विपद्यते । साधु चन्द्रकेतो साधु स्थाने वायव्यमस्त्रमीरितम् । यतः । विद्याकल्पेन मरुता मेघानां भूयसामपि । विद्याधारी-नाथ क इदानीमेषे ससंभ्रममोत्क्षिप्तकरभ्रमदुत्तरीयाञ्चलो इतर एव मधुरस्निग्धवचनप्रतिषिद्धयुद्धव्यापार एतयोरन्तरे विमानवरमवतारयति? विद्याधरः दृष्ट्वा) एष शम्बूकवधात्प्रतिनिवृत्तो रघुपतिः । शान्तं महापुरुषसंगदितं निशम्य तद्गौरवात्समुपसंतसंप्रहारः । (ततः प्रविशति रामो लवः प्रणतश्चन्द्रकेतुश्च) (उत्थाप्य सस्नेहास्रं परिष्वज्य) अप्यनामयं नूतनदिव्यास्त्रायोधनस्य तव ? चन्द्रकेतुः- अभिवादये । कुशलमत्यद्भुतप्रियवयस्यलाभाभ्युदयेन । तद्विज्ञापयामि मामिव विशेषेण स्निग्धेन चक्षुषा पश्यत्वमुं वीरमनरालसाहसं तातः । सामर्थ्यानामिव समुदयः, सञ्चयो वा गुणाना- विरोधो विश्रान्तः, प्रसरति रसो निर्वृतिघन- झटित्यस्मिन्दृष्टे किमिति परवानस्मि, यदि वा रामः-तत्किमयमेकपद एव मे दुःखविश्रामं ददात्युपस्नेहयति च कुतोऽपि निमित्तादन्तरात्मानम् अथवा ‘स्नेहश्च निमित्तसव्यपेक्ष’ इति विप्रतिषिद्धमेतत् । र्न खलु बहिरुपाधीन्प्रीतयः संश्रयन्ते । न तेजस्तेजस्वी प्रसृतमपरेषां विषहते । मयूखैरश्रान्तं तपति यदि देवो दिनकरः अथैतामस्त्रमन्त्रोपनिषदं भगवान्कृशाश्वः परःसहस्राधिकसंवत्सरपरिचर्यानिरतायान्तेवासिने कौशिकाय प्रोवाच । स भगवान् मह्यमिति गुरुपूर्वानुक्रमः । कुमारस्य कुतः संप्रदायः इति पृच्छामि । रामः- स तर्हि द्वितीयः क्व ? अथ कोऽयमिन्द्रमणिमेचकच्छविर्ध्वनिनैव बद्धपुलकं करोति माम् । लवः- अयमसौ मम ज्यायानार्यः कुशो नाम भरताश्रमात्प्रतिनिवृत्तः । रामः सकौतुकम्) तर्हि वत्स इत एवैतमाह्वयायुष्मन्तम् । रामः-कोऽप्यस्मिन् क्षत्रियपोतके पौरुषातिरेकः । तथाहि- कुशः नन्वायुष्मन् किमियं वार्ता युद्धं युद्धमिति? लवः- यत्किंचिदेतत् । आर्यस्तु दृप्तं भावमुत्सृज्य विनयेन वर्तताम् । कुशः- संप्रत्यवचनीयो राजन्येऽपि प्रश्रयः । अहो प्रासादिकं रूपमनुभावश्च पावनः । (उपसृत्य) तात प्राचेतसान्तेवासी कुशोऽभिवादयते । अङ्गादङ्गात्सृत इव निजः स्नेहजो देहसारः अमलिनमिव चन्द्रं रश्मयः स्वे यथा वा (निपुणं निरुपयन्) अये न केवलमस्मद्वंशसंवादिन्याकृतिः- रभिनवशतपत्त्रश्रीमदास्यं प्रियायाः ॥ २६ ॥ शुक्लाच्छदन्तच्छविसुन्दरीयं सैवोष्ठमुद्रा स च कर्णपाशः । नेत्रे पुनर्यद्यपि रक्तनीले तथापि सौभाग्यगुणः स एव ॥ २७ ॥ (विचिन्त्य) तदेतत्प्राचेतसाध्युषितमरण्यं, यत्र किल देवी परित्यक्ता इयं चानयोराकृतिर्वयोऽनुभावश्च । यत्स्वतः प्रकाशान्यस्त्राणीति च । तत्रापि स्मरामि खलु तदपि चित्रदर्शनप्रासङ्गिकं शस्त्राभ्यनुज्ञानं प्रबुद्धं स्यात् । न ह्यसाम्प्रदायिकान्यस्त्राणि पूर्वेषामपि शुश्रुम । अयं विस्मयसंप्लवमानसुखदुःखातिशयो दयस्य मे विप्रलम्भः । यमाविति च भूयिष्ठमात्मसंवादः । जीवद्वयायत्पचिह्नो हि देव्या गर्भिणीभाव आसीत् (सास्रम्) रहो विस्रब्धाया अपि सहजलज्जाजडदृशः । स च स्नेहस्तावानयमपि वियोगो निरवधिः रामः-(स्वगतम्) अये, तटस्थ आलापः । कृतं प्रश्नेन । मुग्धदय कोऽयमाकस्मिकस्ते संप्लवाधिकारः एवं निर्भिन्नदयावेगः शिशुजनेनाप्यनुकम्पितोऽस्मि । भवतु तावदन्तरयामि । (प्रकाशम्) वत्सौ रामायणं रामायणमिति श्रूयते भगवतो वाल्मीकेः सरस्वतीनिष्यन्दः प्रशस्तिरादित्यवंशस्य तत्कौतूहलेन यत्किंचिच्छ्रोतुमिच्छामि । कुशः-कृत्स्न एव सन्दर्भोऽस्माभिरावृत्तः, स्मृतिप्रत्युपस्थितौ तावदिमौ बालचरितस्यासाते द्वौ श्लोकौ । प्रिया तु सीता रामस्य दाराः पितृकृता इति । रामः-कष्टमतिदारुणो दयमर्मोद्घातः । हा देवि एवं किलैतदासीत् अहो निरन्वयविपर्यासविप्रलम्भस्मृतिपर्यवसायिनस्तावकाः संसारवृत्तान्ताः । सुखे वा दुःखे वा क्व नु खलु तदैक्यं दययो- रामः-(सलज्जास्मितस्नेहकरुणम्) अति हि नाम मुग्धः शिशुजनः विशेषतस्त्वरण्यचरः । हा देवि स्मरसि वा तस्य तत्समयविस्रम्भातिप्रङ्गस्य ? चिरं ध्यात्वा ध्यात्वा निहित इव निर्माय पुरतः जगज्जीर्णारण्यं भवति च कलत्रे ह्युपरते रामः- कथंभगवत्यरुन्धती वसिष्ठोऽम्बाश्च जनकश्चात्रैव । कथं खलु ते द्रष्टव्याः सकरुणं विलोक्य) तातजनकोऽप्यत्रैवायात इति वज्रेणेव ताडितोऽस्मि मन्दभाग्यः । लक्ष्मणः- भोः, किं नु खलु भगवता वाल्मीकिना सब्रह्मक्षत्रपौरजनपदाः प्रजाः सहास्माभिराहूय कृत्स्न एव सदेवासुरतिर्यङ्निकायः सचराचरो भूतग्रामः स्वप्रभावेण संनिधापितः । आदिष्टश्चाहमार्येण-‘वत्सलक्ष्मण भगवता वाल्मीकिना स्वकृतिमप्सरोभिः प्रयुज्यमानां द्रष्टुमुपनिमन्त्रिताः स्मः । गङ्गातीरमातोद्यस्थानमुपगम्य क्रियतां समाजसंनिवेशः’ इति । कृतश्च मर्त्यामर्त्यस्य भूतग्रामस्य समुचितस्थानसंनिवेशो मया । अयं तु- सूत्रधारः-(प्रविश्य) भगवान्भूतार्थवादी प्राचेतसः स्थावरजङ्गमं जगदाज्ञापयति-‘यदिदमस्माभिरार्षेण चक्षुषा समुद्वीक्ष्य पावनं वचनामृतं करुणाद्भुतरसं च’ किंचिदुपनिबद्धम् । तत्र काव्यगौरवादवधातव्यम्’ इति । लक्ष्मणः- कष्टं बतान्यदेव किमपि । सूत्रधारः- विश्वम्भराऽऽत्मजा देवी राज्ञा त्यक्ता महावने । रामः-हा देवि दण्डकारण्यवासप्रियसखि एष ते रामाद्विपाकः । (ततः प्रविशति उत्सङ्गितैकैकदारकाभ्यां पृथिवीगङ्गाभ्यामालम्बिता प्रमुग्धा सीता) समाश्वसिहि कल्याणि दिष्ट्या वैदेहि वर्धसे । सीता आश्वस्य) दिष्ट्या दारकौ प्रसूतास्मि । हा आर्यपुत्र ! लक्ष्मणः-(पादयोर्निपत्य) आर्य दिष्ट्या वर्धामहे । कल्याणप्ररोहो रघुवंशः । (विलाक्य) हा कथं क्षुभितबाष्पोत्पीडनिर्भरः प्रमुग्ध एवार्यः । (वीजयति) भागीरथी-अत्रभवती विश्वम्भरा व्यथत इति जितमपत्यस्नेहेन । सर्वसाधारणो ह्येष मनसो मूढग्रन्थिरान्तरश्चेतनावतामुपप्लवः संसारतन्तुः । सखि भूतधात्रि वत्से वैदेहि समाश्वसिहि । सोढश्चिरं राक्षसमध्यवासस्त्यागो द्वितीयस्तु सुदुःसहोऽस्याः । पृथिवी-भगवति भागीरथि युक्तमेतत्सर्वं वो रामभद्रस्य ? न प्रमाणीकृतः पाणिर्बाल्ये बालेन पीडितः । घोरं लोके विततमयशो या च वह्नौ विशुद्धि- र्लङ्काद्वीपे कथमिव जनस्तामिह श्रद्दधातु । लक्ष्मणः- अव्याहतान्तःप्रकाशा हि देवताः सत्त्वेषु । रामः- अम्ब अनुवृत्तस्त्वया । भगीरथकुले प्रसादः । पृथिवी- नित्यं प्रसन्नास्मि तव । किं त्वसावापातदुःसहस्नेहसंवेगः । न पुनर्न जानामि सीतास्नेहं रामभद्रस्य । दह्यमानेन मनसा दैवाद्वत्सां विहाय सः । रामः- सकरुणा हि गुरवो गर्भरूपेषु । सीता-(रुदती कृताञ्जलिः) नयतु मामात्मनोऽङ्गेषु विलयमम्बा । गङ्गा-किं ब्रीवीषि अविलीना वत्से संवत्सरसहस्राणि भूयाः । पृथिवी-वत्से अवेक्षणीयौ ते पुत्रौ । देवि सीते नमस्तेऽस्तु गतिर्नः पुत्रकौ हि ते । लक्ष्मणः- उक्तमासीदार्येण ‘सर्वथेदानीं त्वत्प्रसूतिमुपस्थास्यन्ती’ति । देव्यौ-मोदस्व वत्से मोदस्व । रामभद्रतुल्यौ ते पुत्रकाविदानीं संवृत्तौ । सीता-भगवत्यौ क एतयोः क्षत्रियोचितविधिं कारयिष्यति ? गङ्गा-भद्रे किं तवानया चिन्तया एतौ हि वत्सौ स्तन्यत्यागात्परेण भगवतो वाल्मीकेरर्पयिष्यामि । एतौ हि जन्मसिद्धास्त्रौ प्राप्तप्राचेतसावुभौ । रामः- हा प्रिये लोकान्तरं गताऽसि ? पृथिवी-मन्नियोगतः स्तन्यत्यागं यावत्पुत्रयोरवेक्षस्व । परेण तु यथा रोचिष्यते तथा करिष्यामि । लक्ष्मणः-भगवन् वाल्मीके परित्रायस्व, परित्रायस्व । एष ते काव्यार्थः ? लक्ष्मणः- अहो आश्चर्यमाश्चर्यम् । आर्ये पश्य पश्य । कष्टमद्यापि नोच्छ्वसित्यार्यः । त्वरस्व वत्से वैदेहि मुञ्च शालीनशीलताम् । सीता-(ससम्भ्रमं स्पृशति) समाश्वसितु समाश्वसित्वार्यपुत्रः ! रामः-(समाश्वस्य सानन्दम्) भोः किमेतत् दृष्ट्वा सहर्षाद्भुतम्) कथं देवी जानकी सलज्जम्) अये कथमम्बाऽरुन्धती कथं सर्वे ऋष्यशृङ्गादयोऽस्मद्गुरवः ? उक्तमासीदायुष्मता वत्सायाः परित्यागे ‘भगवति वसुन्धरे सुश्लाघ्यां दुहितरमवेक्षस्व जानकीम्’ (पृ० ७८) इति । तदधुना कृतवचनाऽस्मि । रामः-कृतापराधोऽपि भगवति त्वयानुकम्पयितव्यो रामः प्रणमति । अरुधन्ती- भो भोः पौरजानपदाः इयमधुना वसुन्धराजाह्नवीभ्यामेवं प्रशस्यमाना मया चारुन्धत्या समर्पिता पूर्वं भगवता वैश्वानरेण निर्णीतपुण्यचारित्रा सब्रह्मकैश्व देवैः स्तुता सावित्रकुलवधूर्देवयजनसंभवा जानकी परिगृह्यताम् । कथमहि भवन्तो मन्यन्ते ? लक्ष्मणः- आर्य एवमम्बयाऽरुन्धत्या च निर्भर्त्सिताः पौरजानपदाः कृत्स्नश्च भूतग्राम आर्यां नमस्कुर्वन्ति । लोकपालाः सप्तर्षयश्च पुष्पवृष्टिभिरुपतिष्ठन्ते । नियोजन यथाधर्मं प्रियां त्वं धर्मचारिणीम् । सीता- वत्स ईदृशस्त्वं चिरं जीव । अरुन्धती- भगवन् वाल्मीके उपनयेदानीं सीतागर्भसंभवौ रामभद्रस्य कुशलवौ । (इति निष्कान्ता) (ततः प्रविशति वल्मीकिः कुशलवौ च) वाल्मीकिः-रामभद्र उच्यतां, किं ते भूयः प्रियमुपहरामि ? पाप्मभ्यश्च पुनाति वर्धयति च श्रेयांसि सेयं कथा यत्काये विहितं करोमि सततं, पश्चात्करिष्यामि य- नमो नमः योगेशयोग महोदय, भवतः स्वागतम्। भवतः संस्कृतप्रेम तथा च परिश्रमः सर्वथैव साधुवादार्हाः। अहमत्र द्वित्रान् विषयान् सूचयितुमिच्छामि। भवता विकिबुक्स् इत्यत्र ये केऽपि प्राचीनग्रन्थाः स्थाप्यन्ते, ते तु अत्र न भवितव्याः। तेषां समीचीनस्थानं विकिस्रोतः इत्यस्ति। विकिबुक्स्, विकिस्रोतश्च एते द्वे भिन्ने परियोजने किमर्थं स्तः अत्राहं स्पष्टीकरोमि। विकिस्रोतः इत्यत्र प्राचीनग्रन्थानां अथवा प्रतिलिप्यधिकारमुक्तग्रन्थानां (कॉपीराइट-फ्री इति लेखनं करणीयम् अस्ति। परन्तु विकिबुक्स् इत्यत्र सदस्यानां परस्परसहयोगेन रचितानि पुस्तकानि स्थास्यन्ति इति। पुनश्च विकिबुक्स् इ्त्यस्योद्देशः प्रमुखतया शिक्षात्मकपुस्तकानां प्रस्तुतिः अस्ति। तस्मात् संस्कृतविषये विकिबुक्स् इत्यस्य विकासः इष्यते चेत्, संस्कृतशिक्षणम्, सन्धिशिक्षणम्, अष्टाध्यायीशिक्षणम्, इत्येतादृशानि पुस्तकान्यत्र भवितुमर्हन्ति, तान्यपि प्राचीनैः लिखितानि सन्ति चेत् विकिस्रोतस्येव भवितव्यानि। अत्र तु सदस्यैः लिखितमेव भवेत्। ध्वान्तच्छिदे नमस्तस्मै हरये बुद्धिसाक्षिणे १.. यत्सिद्धाविदमः सिद्धिर्यदसिद्धौ न किंचन . प्रत्यग्धर्मैकनिष्ठस्य याथात्म्यं वक्ष्यते स्फुटम् ४.. गुरूक्तो वेदराद्धान्तस्तत्र नो वच्म्यशक्तितः . सहस्रकिरणव्याप्ते खद्योतः किं प्रकाशयेत् ५.. साऽविद्या संसृतेर्बीजं तन्नाशो मुक्तिरात्मनः ७.. दन्दहीत्यात्मनो मोहं न कर्माप्रतिकूलतः ८.. मुक्तेः क्रियाभिः सिद्धत्वाज्ज्ञानं तत्र करोति किम् . कथं चेच्छृणु तत्सर्वं प्रणिधाय मनो यथा ९.. अकुर्वतः क्रियाः काम्या निषिद्धास्त्यजतस्तथा . काम्यकर्मफलं तस्माद्देवादीमं न ढौकते . वर्तमानमिदं याभ्यां शरीरं सुखदुःखदम् . आरब्धं पुण्यपापाभ्यां भोगादेव तयोः क्षयः १२.. नित्यानुष्ठानतश्चैनं प्रत्यवायो न संस्पृशेत् . स्यात्प्रमाणसम्भवो भवदपराधादिति चेत्तन्न यतः . यत्नतो वीक्षमाणोऽपि विधिं ज्ञानस्य न क्वचित् . श्रुतौ स्मृतौ वा पश्यामि विश्वासो नान्यतोऽस्ति नः १५.. स्यात्प्रवृत्तिरन्तरेणापि विधिं लोकवदिति चेत्तन्न यतः . अन्तरेण विधिं मोहाद्यः कुर्यात्साम्परायिकम् . न तत्स्यादुपकाराय भस्मनीव हुतं हविः १६.. इति मन्त्रोऽपि निश्शेषं कर्मण्यायुरवासृजत् १८.. विरहय्य क्रियां नैव संहन्यन्ते पदान्यपि . न समस्त्यपदं वाक्यं यत्स्याज्ज्ञानविधायकम् १९.. ज्ञानाभ्युपगमेऽपि न दोषः यतः . अतः सर्वाश्रमाणां हि वाङ्मनःकायकर्मभिः . इति हृष्टधियां वाचः स्वप्रज्ञाऽऽध्मातचेतसाम् . घुष्यन्ते यज्ञशालासु धूमानद्धधियां किल २२.. अत्राभिदध्महे दोषान् क्रमशो न्यायबृंहितैः . अज्ञानहानमात्रत्वान्मुक्तेः कर्म न साधनम् . कर्मापमार्ष्टि नाज्ञानं तमसीवोत्थितं तमः २४.. एकेन वा भवेन्मुक्तिर्यदि वा सर्वकर्मभिः . सर्वप्रकारस्यापि कर्मण उत्पत्तित एव विशिष्टसाध्याभि- स्वर्गादिफलसंबन्धात्काम्यं कर्म तथैव न २६.. नाश्रौषं मोक्षदं कर्म श्रुतेर्वक्त्रात्कथंचन २७.. नित्यस्याफलवत्त्वाच्च न मोक्षः कर्मसाधनः २८.. एवं तावत् "मुक्तेः क्रियाभिः सिद्धत्वात् "इति इह चेदं परीक्ष्यते किं यथा प्रतिषिद्धेषु हितप्राप्तयेऽहितनिरासाय च स्वयमेव प्रवर्तते निवर्तते च तथैवादृष्टार्थेषु काम्येषु नित्येषु च कर्मसु किं निश्चीयते निवृत्तिशास्त्रं च नाभ्युपगम्यते तदा विज्ञानमेव सर्वप्रवृत्तिनिमित्तं तदा वर्द्धामहे वयं हितं संप्रेप्सतां मोहादहितं च जिहासताम् . त्मानवबोधमात्रादेव हितं मे स्यादहितं मे मा भूदिति प्रवृत्तिनिमित्तमिति निर्धारितम् शास्त्रं च न न परीप्सां जिहासां वा पुंसः शास्त्रं करोति हि . निजे एव तु ते यस्मात्पश्वादावपि दर्शनात् ३०.. लिप्सतेऽज्ञानतोऽलब्धं कण्ठे चामीकरं यथा . वर्जितं च स्वतो भ्रान्त्या छायायामात्मनो यथा ३१.. पच्चापरिहृतं वस्तु तथालब्धं च लिप्सते ३२.. तत्रैतेषु चतुर्षु विषयेषु प्राप्तये परीहाराय च विभज्य न्यायः प्रदर्श्यते . कृत्वाथ प्राप्नुयात्प्राप्यं तथानिष्टं जहात्यपि ३३.. मोहमात्रान्तरायत्वात्क्रियया ते न सिध्यतः ३४.. लभतः इति नैष दोषः यत आत्मज्ञानं हि च न हिक्रिया कारकनिस्स्पृहा कल्पकोटिव्यवहितफलदानाय स्वात्मानं बिभर्ति साध्यमानमात्ररूपत्वात्तस्याः न च कर्तारं संबध्नाति आत्मज्ञानं पुनः पुरुषार्थसिद्धौ वापेक्षते कुत एतत् यतः . बलवद्धि प्रमाणोत्थं सम्यग्ज्ञानं न बाध्यते . आकाङ्क्षते न चाप्यान्यद्बाधनं प्रति साधनम् ३६.. सम्यग्ज्ञानं सुपर्याप्तं क्रिया चेन्नोक्तहेतुतः ३७.. आविर्भवन्ति न ह्यबाधिते सम्यग्ज्ञाने तद्विरुद्धानां प्रत्ययानां सम्भवोऽस्ति नैतदेवम् कुतः . बाधितत्वादविद्याया विद्यां सा नैव बाधते . तद्वासना निमित्तत्वं यान्ति विद्यास्मृतेर्ध्रुवन् ३८.. समर्थनं पूर्वमेवाभिहितं "हितं सम्प्रेप्सताम् " ब्राह्मण्याद्यात्मके देहे लात्वा नात्मेति भावनाम् . वर्तमानः श्रुतेर्मूर्ध्नि नैव स्याद्वेदकिङ्करः ४०.. शुभैः प्राप्नोति देवत्वं निषिद्धैर्नारकीं गतिम् . उभाभ्यां पुण्यपापाभ्यां मानुष्यं लभतेऽवशः ४१.. पाशितो जायते कामी म्रियते चासुखावृतः ४२.. श्रुतिश्चेमं जगादार्थं कामस्य विनिवृत्तये . का त्वसौ श्रुतिरिति चेत् . "यदा सर्वे प्रमुच्यन्त इति नु "इति च एष संसारपन्था व्याख्यातः अथेदानीं तद्व्यावृत्तये नित्येहाक्षालितधियो वैराग्यं जायते हृदि ४५.. वैराग्यं ब्रह्मलोकादौ व्यनक्त्यथ सुनिर्मलम् ४७.. प्रत्यक्प्रवणतां बुद्धेः कर्माण्युत्पाद्य शुद्धितः . कृतार्थान्यस्तमायान्ति प्रावृडन्ते घना इव ४९.. नित्यं नैमित्तिकं कर्म सदैवात्मविशुद्धये ५०.. योगारूढस्य तस्यैव शम"एवेति च स्मृतिः ५१.. वावस्थानं "ब्रह्मैव सन् ब्रह्माप्येति " न च कर्मणः कार्यमण्वपि मुक्तौ संभाव्यते नापि मुक्तौ उत्पाद्यमाप्यं संस्कार्यं विकार्यं च क्रियाफलम् . नैवं मुक्तिर्यतस्तस्मात्कर्म तस्या न साधनम् ५३.. एवं तावत्केवलं कर्म साक्षादविद्यापनुत्तये न पर्याप्तमिति प्रपञ्चितम् मुक्तौ च मुमुक्षुज्ञानत- उक्तो "हितं संप्रेप्सताम् "इत्यादिना . समुच्चयः संभवति तथा प्रतिपादितम् अविद्योच्छित्तौ तु तत्र ज्ञानं गुणभूतं तावदहेतुरित्येतदाह . संनिपत्य न च ज्ञानं कर्माज्ञानं निरस्यति . अयथावस्त्वविद्या स्याद्विद्या तस्या विरोधिनी . बृहस्पतिसवे यद्वत्क्षत्रियो न प्रवर्तते . ब्राह्मणत्वाद्यहंमानी विप्री वा क्षत्रकर्मणि ५७.. यथायं दृष्टान्त एवं दार्ष्टान्तिकोऽपीत्येतदाह . मृत्स्नेभके यथेभत्वं शिशुरध्यस्य वल्गति . न च वयं ज्ञानकर्मणोः सर्वत्रैव प्रत्याचक्ष्महे यत्र निवारयितुम् तत्र विभागप्रदर्शनायोदाहरणं प्रदर्श्यते . स्थाणुं चोरधियालाय भीतो यद्वत्पलायते . सर्वत्रायं न्यायः यत्र तु न समकालं नापि स्थाणोः सतत्त्वविज्ञानं यथा नाङ्गं पलायते . तत्तस्य गुणभूतं स्यान्न प्रधानाद्गुणो यतः ६२.. यद्धि प्रकरणे यस्य तत्तदङ्गं प्रचक्षते ६३.. स्वरूपलाभमात्रेण यत्त्वविद्यां निहन्ति नः . न तदङ्गं प्रधानं वा ज्ञानं स्यात्कर्मणः क्वचित् ६४.. विपन्नकारकग्रामं ज्ञानं कर्म न ढौकते ६५.. इदं चापरं कारणं ज्ञानकर्मणोः समुच्चयनिबर्हि . विरोधीनि ततो नास्ति साङ्गत्यं ज्ञानकर्मणोः ६६.. तद्वेदान्तवाक्यादहं ब्रह्मेति विज्ञानं समुत्पद्यते तन्नैव स्वोत्पत्तिमात्रेणाज्ञानं निरस्यति किं तर्हि अहन्यहनि अज्ञानमपगच्छति "देवो भूत्वा देवानप्येति "इति श्रुतेः अपरे तु ब्रुवते वेदान्तवाक्यजनितमहं ब्रह्मेति एवं तावदनानात्वे ब्रह्मणि ज्ञानकर्मणोः समुच्चयो प्रत्यवस्थाने पूर्ववदनाश्वासो यथा तथाभिधीयते . अनुत्सारितनानात्वं ब्रह्म यस्यापि वादिनः . ब्रह्मात्मा वा भवेत्तस्य यदि वानात्मरूपकम् . तत्र यदि तावद्वास्तवेनैव वृत्तेन ब्रह्म मोहापिधानभङ्गाय नैव कर्माणि कारणम् . ज्ञानेनैव फलावाप्तेस्तत्र कर्म निरर्थकम् ७०.. अनात्मरूपके तु ब्रह्मणि न कर्म साधनभावं प्रतिपद्यते नापि ज्ञानं कर्मसमुच्चितमसमुच्चितं वा यस्मादन्यस्य स्वत एव साधकस्य ब्रह्मणोऽप्यन्यत्वं स्वत एव सिद्धम् . तस्मिन् सत्यपि नो नष्टः परात्मानं प्रपद्यते ७१.. इतरस्मिंस्तु पक्षे विधेरेवानवकाशत्वम् कथम् . ब्रूत कर्मणि को हेतुः सर्वानन्यत्वदर्शिनः ७३.. विशेषं ह्यनुपादाय कर्म नैव प्रवर्तते ७४.. अथाध्यात्मं पुनर्यायादाश्रितो मूढतां भवेत् . स करोत्येव कर्माणि को ह्यज्ञं विनिवारयेत् ७६.. सिद्धत्वाच्च न साध्यम् यतः . अस्तु तर्हि भिन्नाभिन्नात्मकं ब्रह्म तथा च सति तावदयं पक्ष एव न संभवति किं कारणम् न हि भिन्नाभिन्नं विशेषैश्चेद्दुःखि स्याद्ब्रह्म ते ध्रुवम् . अशेषदुःखिता च स्यादहो प्रज्ञात्मवादिनाम् ७८.. तमोऽङ्गत्वं यथा भानोरग्नेश्शीताङ्गता यथा . "मुक्तेः क्रियाभिः सिद्धत्वात् "इत्याद्यनुचितं बहु . यदभाणि तदन्याय्यं यथा तदधुनोच्यते ८०.. योऽयं काम्यानां प्रतिषिद्धानां च त्यागः प्रतिज्ञायते सा प्रतिज्ञा तावन्न शक्यतेऽनुष्ठातुम् किं कारणम् . कर्मणो हि निर्वृत्तात्मनो द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां निवृत्तिः तानीश्वरेणापि केनचिदपि न शक्यन्ते परित्यक्तुम् अथारब्धफलानि त्यज्यन्ते तान्यपि न शक्यन्ते त्यक्तुम् किं कारणम् अनिवृत्तेः अनिर्वृत्तं हि चिकीर्षितं कर्म शक्यते त्यक्तुं प्रवृत्तिनिवृत्ती प्रति कर्तुः स्वातन्त्र्यात् निर्वृत्ते तु कर्मणि तदसंभवाद्दुरनुष्ठेयः न च शक्यते प्रतिज्ञातुं यावज्जीवं काम्यानि प्रतिषिद्धानि च कर्माणि न करिष्यामीति सुनिपुणानामपि न च प्रमाणमस्ति मोक्षकामो नित्यनैमित्तिके कर्मणी कर्मणामियत्तास्ति संसारस्यानादित्वात् न च काम्यैः क्षयो नित्येन तेषां चेत्प्रायश्चित्तैर्यथैनसः . पापापनुत्तये वाक्यात्प्रायश्चित्तं यथा तथा . गभ्यते काम्यहानार्थं नित्यं कर्म न वाक्यतः ८३.. अथापि स्यात्काम्यैरेव काम्यानां पूर्वजन्मोपचितानां क्षयो पाप्मनां पाप्मभिर्नास्ति यथैवेह निराक्रिया . एवं तावत् "मुक्तेः क्रियाभिः सिद्धत्वात् "इति न च बाहुल्यं प्रामाण्ये कारणभावं प्रतिपद्यते अत आह . प्रामाण्याय न बाहुल्यं न ह्येकत्र प्रमाणताम् . वस्तुन्यटन्ति मानानि त्वेकत्रैकस्य मानता ८६.. यत्तूक्तं "यत्नतो वीक्षमाणोऽपि "इति तत्रापि भवत एवापराधः कस्मात् यतः . "परीक्ष्य लोकान् "इत्याद्या आत्मज्ञानविधायिनीः . नैष्कर्म्यप्रवणास्साध्वीः श्रुतीः किं न शृणोषि ताः ननु "आत्मेत्येवोपासीत आत्मा वा अरे पुरुषस्यात्मदर्शनक्रियायां नियोगोऽवसीयत इति नैवम् . विध्यभ्युपगमेऽपि नापूर्वविधिरयम् अत आह . नियमः परिसंख्या वा विध्यर्थोऽपि भवेद्यतः . यच्चोक्तं "विश्वासो नान्यतोऽस्ति नः"इति तदपि निद्रातुरचेतसा त्वया स्वप्नायमानेन प्रलपितम् किं कारणम् न हि वयं प्रमाणबलेनैकात्म्यं प्रतिपद्यामह ऐकात्म्यस्य स्वत एवानुभवमात्रात्मकत्वात् अत एव वाक्यैकगम्यं यद्वस्तु नान्यस्मात्तत्र विश्वसेत् . उपकाराय तन्नेति न न्याय्यं भाति नो वचः ९०.. तद्विवक्षापरिज्ञानादेवोद्भाव्यते किं कारणम् यतो न जैमिनेरयमभिप्राय आम्नायः सर्व एव क्रियार्थ इति . यदि ह्ययमभिप्रायोऽभविष्यत् "अथातो ब्रह्मजिज्ञासा . अधिचोदनं य आम्नायस्तस्यैव स्यात्क्रियार्थता . तत्त्वमस्यादिवाक्यानां ब्रूत कर्मार्थता कथम् ९१.. अपि च ऐकात्म्यपक्ष इवादृष्टार्थकर्मसु भवत्पक्षेऽपि देहाद्व्युत्थापितस्यैवं कर्तृत्वं जैमिनेः कथम् ९२ न तावद्योग एवास्ति शरीरेणात्मनः सदा . विषयैर्दूरतो नास्ति स्वर्गादौ स्यात्कथं सुखम् ९५.. मन्त्र आहोररीकृत्य "कुर्वन्"इति न निर्द्वयम् ९६.. यच्चोक्तं "विरहय्य "इति तदपि न सम्यगेव तथापि तु न या काचित्क्रिया यत्र क्व चाध्याहरणीया किं तु या वाक्यस्य पूरयति सैवाध्याहरणीया एवंविशिष्टा च धावेदिति न दानार्थे पदं यद्वत्प्रयुज्यते . एधीत्यादि तथा नेच्छेत्स्वतः सिद्धार्थवाचिनि ९७.. अर्थान्तरं न संद्रष्टुं शक्यते त्रिदशैरपि ९८.. अतः सर्वाश्रमाणां तु वाङ्मनःकायकर्मभिः . स्वनुष्ठितैर्न मुक्तिः स्याज्ज्ञानादेव हि सा यतः ९९.. श्रोत्रियेष्वेव वाचस्ताः शोभन्ते नात्मवेदिषु १००. श्रावितो वेत्ति वाक्यार्थं नचेत्तत्त्वमसीत्यतः . कृत्स्नानात्मनिवृत्तौ च कश्चिदाप्नोति निर्वृतिम् . श्रुतवाक्यस्मृतेश्चान्यः स्मार्यते च वचोऽपरः २.. त्रिषु यादृच्छिकी सिद्धिः स्मार्यमाणे तु निश्चिता ३.. सर्वोऽयं महिमा ज्ञेयो वाक्यस्यैव यथोदितः . वाक्यार्थं न ह्यृते वाक्यात्कश्चिज्जानाति तत्त्वतः ४.. वाक्यं च प्रतिपादनाय प्रवृत्तं सत्प्रतिपादयत्येव नाहंग्राह्ये न तद्धीने न प्रत्यङ्नापि दुःखिनि . नाविरक्तस्य संसारान्निविवृत्सा ततो भवेत् . न चानिवृत्ततृष्णस्य पुरुषस्य मुमुक्षुता ६.. न विना गुरुसंबन्धं वाक्यस्य श्रवणं भवेत् ७.. तथा पदपदाथौ च न स्तो वाक्यमृते क्वचित् . अन्वयव्यतिरेकौ च तावृते स्तां कैमाश्रयौ ८.. न स्यात्तेन विनाज्ञानप्रहाणं नोपपद्यते ९.. वर्चस्कं त्वन्नकार्यत्वाद्यथा नात्मेति गम्यते . तद्भागः सेन्द्रियो देहस्तद्वत्किमिति नेक्ष्यते ११.. आद्यन्तयोरनात्मत्वे प्रसिद्धे मध्येऽपि कः प्रतिबन्धः . श्वभिः क्रोडीकृते देहे नैवं त्वमभिमंस्यसे १३.. शिर आक्रम्य पादेन भर्त्सयत्यपरान् शुनः . दृष्ट्वा साधारणं देहं कस्मात्सक्तोऽसि तत्र भोः १४.. यथोक्तार्थप्रतिपत्तौ सत्यां न रागद्वेषाभ्यां विक्रियते यदि दोषं वदेत्तस्मै किं तत्रोच्चरितुर्भवेत् १६.. तद्वत्सूक्ष्मे तथा स्थूले देहे त्यक्ते विवेकतः . यदि दोषं वदेत्ताभ्यां किं तत्र विदुषो भवेत् १७.. एतावदेव ह्यहं ब्रह्मास्मीति वाक्यार्थाप्रतिपत्तौ कारणं यदुत बुद्ध्यादौ देहान्ते ह्यहंममेति निस्सन्धिबन्धनो ग्रहः तद्व्यतिरेके हि न कुतश्चिद्विभज्यत एकल एव प्रत्यगात्म- रिपौ बन्धौ स्वदेहे च समैकात्म्यं प्रपश्यतः . विवेकिनः कुतः कोपः स्वदेहावयवेश्विव १८.. स्वप्ने चानन्वयाज्ज्ञयो देहोऽनात्मेति सूरिभिः १९.. प्रत्यक्षत एव विरुद्धं कार्यमुपलभ्यते . स्थूलं युक्त्या निरस्यैवं नभसो नीलतामिव . देहं सूक्ष्मं निराकुर्यादतो युक्तिभिरात्मनः २१.. कथं देहं सूक्ष्मं निराकृर्यादिति उच्यते . नोष्णिमानं दहत्यग्निः स्वरूपत्वाद्यथा ज्वलन् . एकस्यात्मनः कर्मकर्तृभावः सर्वथा नोपपद्यत इति श्रुत्वा यत्र यो दृश्यते द्रष्ट्रा तस्यैवासौ गुणो न तु . सुस्थमेवानुमानम् अतस्तदेव प्रक्रियते तत्र च नात्मना न तदंशेन गुणः स्वस्थोऽवगम्यते . न युगपन्नपि क्रमेणोभयथा चैकस्य धर्मिणो कालान्तरे चेद्दृश्यत्वं न ह्यद्रष्टृकमिष्यते २७.. च तेषु व्यवहारादहंरूपस्य तु प्रत्यगात्मसंबन्धितयैव गौरोऽहमित्यनैकान्तो वाक्यं तद्व्यपनेतृ तत् २८.. कथं वाक्यं तद्व्यपनेतृ तदिति उच्यते . योऽयं स्थाणुः पुमानेष पुंधिया स्थाणुधीरिव . द्वितीयसंबन्धस्य तन्मूलत्वात् अत आह . अहंबीजा हि सा सिद्ध्येत्तमोऽभावे कुतः फणी ३०.. तमोऽभिभूतचित्तो हि रज्ज्वां पश्यति रोषणम् . भ्रान्त्या भ्रान्त्या विना तस्मान्नोरगं स्रजि वीक्षते ३१.. यतो नान्वेति तेनायमन्यदीयो भवेदहम् ३२.. यद्यात्मधर्मोऽहङ्कारो नित्यत्वं तस्य बोधवत् . अविकारि तु तद्ब्रह्म "न हि द्रष्टुरि"तिश्रुतेः ३४.. उपयन्नपयन्धर्मो विकरोति हि धर्मिणम् ३५.. अस्त्वनित्यत्वं कमुपालभेमहि प्रमाणोपपन्नत्वादिति चेत्तन्न . सदाविलुप्तसाक्षित्वं स्वतस्सिद्धं न पार्यते . यतो राधिः प्रमाणानां स कथं तैः प्रसिध्यति ३७.. मारुतान्दोलितज्वालं शैत्यं नाग्निं सिसृप्सति ३८.. द्रष्टृत्वं दृश्यता चैव नैकस्मिन्नेकदा क्वचित् . दृश्यदृश्यो न च द्रष्टा द्रष्टुर्दर्शी दृशिर्न च द्रष्टापि यदि दृश्याया आत्मेयात्कर्मतां धियः . नालुप्तदृष्टेर्दृश्यत्वं दृश्यत्वे द्रष्टृता कुतः . स्याच्चेद्दृगेकं निर्दृश्यं जगद्वा स्यादसाक्षिकम् ४१.. आर्तमन्यद्दृशेः सर्वं "नेति नेती"ति चासकृत् . वदन्ती निर्गुणं ब्रह्म कथं श्रुतिरुपेक्ष्यते ४२.. मोहमूलं सुदुर्बोधं द्वैतं युक्तिभिरात्मनः ४४.. कुतो मिथ्यासिद्धत्वं द्वैतस्येति चेत् . न पृथङ्नात्मना सिद्धिरात्मनोऽन्यस्य वस्तुनः . दृश्याः शब्दादयः क्लृप्ता द्रष्टृ च ब्रह्म निर्गुणम् . अहं तदुभयं बिभ्रद्भ्रान्तिमात्मनि यच्छति ४६.. दृगेका सर्वभूतेषु भाति दृश्यैरनेकवत् . अपहारो यथा भानोः सर्वतो जलपात्रकैः . न चायं क्रियाकारकफलात्मक आभास ईषदपि परमार्थवस्तु स्पृशति तस्य मोहमात्रोपादानत्वात् . असत्यपि द्वितीयेऽर्थे सोमशर्मपिता यथा ५१.. तस्यात्मनात्मोपरागात् न तु परमार्थत आत्मनोऽविद्यया तत्कार्येण वा संबधोऽभूदस्ति भविष्यति वा दृश्यानुरक्तं तद्द्रष्टृ दृश्यं द्रष्ट्रनुरञ्जितम् . प्राप्नोति वक्तव्या च प्रत्यगात्मनि तस्य वृत्तिरिति सोच्यते नाज्ञासिषमिति प्राह सुषुप्तादुत्थितोऽपि हि . आत्मना चाविनाभावमथवा विलयं व्रजेत् . न तु पक्षान्तरं यायादतश्चाहंधियोच्यते ५६.. नामादिभ्यः परो भूमा निष्कलोऽकारकोऽक्रियः . स एवात्मवतामात्मा स्वतस्सिद्धः स एव नः ५७.. विश्वासं पश्यामो न च सर्वतार्किकैरदूषितं समर्थितं भ्युपगमेऽपि दोष एव यस्मादाह . "वर्षातपाभ्यां किं व्योम्नश्चर्मण्येव तयोः फलम् . अथाविकृतिरेवायं प्रमातेति न युज्यते ६१.. ऊर्ध्वं गच्छति धूमे खं भिद्यते स्विन्न भिद्यते . न भिद्यते चेत्स्थास्नुत्वं भिद्यते चेद्भिदास्य का ६२.. यथा जात्यमणेः शुभ्रा ज्वलन्ती निश्चला शिखा . अयमत्रांशो विवक्षित इति ज्ञापनायाह . यदवस्था व्यनक्तीति तदवस्थैव सा पुनः . भण्यते न व्यनक्तीति घटादीनामसंनिधौ ६५ न प्रकाशक्रिया काचिदस्य स्वात्मनि विद्यते . उपचारात्क्रिया सास्य यः प्रकाशस्य संनिधिः ६७.. मैवं शङ्किष्ठाः सांख्यराध्यान्तोऽयमिति यतः . यथा विशुद्ध आकाशे सहसैवाभ्रमण्डलम् . भूत्वा विलीयते तद्वदात्मनीहाखिलं जगत् ६८.. तस्मादेष कूटस्थो न द्वैतं मनागपि स्पृशति यतः . एवं च सति बुद्धेः परिणामित्वं युक्तम् . अपश्यन्पश्यतीं बुद्धिमशृण्वन् शृण्वतीं तथा . निर्दुःखो दुःखिनीं चैव निस्सुखः सुखिनीमपि ७२.. सर्वाकारां निराकारः स्वार्थोऽस्वार्थां निरिङ्गनः . निरपेक्षश्च सापेक्षां पराचीं प्रत्यगद्वयः . सावधिं निर्गतेयत्तः सर्वदेहेषु पश्यति ७५.. दुःखी यदि भवेदात्मा कस्साक्षी दुःखिनो भवेत् . दुःखिनः साक्षितायुक्ता साक्षिणो दुःखिता तथा ७६.. नर्ते स्याद्विक्रियां दुःखी साक्षिता का विकारिणः . उत्पत्तिस्थितिभङ्गेषु कुम्भस्य वियतो यथा . सुखदुःखादिसंबन्धां यथा दण्डेन दण्डिनम् . राधको वीक्षते बुद्धिं साक्षी तद्वदसंहतः ८०.. एतस्माच्च हेतोर्धियः परिणामित्वं युक्तम् . येनैवास्या भवेद्योगः सुखकुम्भादिना धियः . तं विदन्ती तदैवान्यं वेत्ति नातो विकारिणी ८१.. अस्याश्च क्षणभङ्गरत्वे स्वयमेवात्मा साक्षी न हि षड्भावविक्रियामेति व्याप्तं खेनाङ्करो यथा ८२.. स्मृतिस्वप्नप्रबोधेषु न कश्चित्प्रत्ययो धियः . अस्तु वा परिणामोऽस्य दृशेः कूटस्थरूपतः . कल्पितोऽपि मृषैवासौ दण्डस्येवाप्सु वक्रता ८४.. दोषः कश्चिदिहासक्तुं न शक्यस्तार्किकश्वभिः ८५.. प्रत्यर्थं तु विभिद्यन्ते बुद्धयो विषयोन्मुखाः . सावशेषपरिच्छेदिन्यत एव न कृत्स्नवित् . नो चेत्परिणमेद्बुद्धिः सर्वज्ञा स्वात्मवद्भवेत् ८७.. तस्माज्जगद्धियां वृत्तं ज्योतिरेकं सदेक्षते ८९.. बोधात्प्रागपि दुःखित्वं नान्यदेहोत्थमस्ति नः . न चेयं स्वमनीषिकेति ग्राह्यम् कुतः . विज्ञातारमरे केन विजानीयाद्धियां पतिम् ९२.. तदेतदद्वयं ब्रह्म निर्विकारं कुबुद्धिभिः . निर्माल्यवदपविद्धः तथापि तु नैवासौ स्वतस्सिद्धात्म- ऋते ज्ञानं न सन्त्यर्था अस्ति ज्ञानमृतेऽपि तान् . एव तस्मात्सिद्धमात्मनोऽप्रमेयत्वम् नैव हि कार्यं आत्मत्वादात्मनः केन व्यवधानं मनागपि ९८.. दग्धृत्वं च यथा वह्नेरयसो मन्यते कुधीः . चैतन्यं तद्वदात्मीयं मोहात्कर्तरि मन्यते १०२.. तद्बाधस्तत्त्वदर्शनादिति कुतः संभाव्यत इति चेदत अप्रमोत्थं प्रमोत्थेन ज्ञानं ज्ञानेन बाध्यते . न विदन्त्यात्मनः सत्तां द्रष्टृदर्शनगोचराः . न चान्योन्यमतोऽमीषां ज्ञेयत्वं भिन्नसाधनम् १०६.. बाह्य आकारवान् ग्राह्यो ग्रहणं निश्चयादिमत् . अन्वय्यहमिति ज्ञेयः साक्षी त्वात्मा ध्रुवः सदा १०७.. स्वसाधन स्वयं नष्टो न नाशं वेत्त्यभावतः . अत एव न चान्येषामतोऽसौ भिन्नसाक्षिकः १०९.. निरपेक्षमपेक्ष्यैव सिद्धन्त्यन्ये न तु स्वयम् ११०.. जगतोऽविकारयावेहि तमस्मीति न नश्वरम् १११.. न स्वयं स्वस्य नानात्वं नावगत्यात्मना यतः . अस्थूलं नेतिनेतीति न जायत इति श्रुतिः ११३ कुतो न्यायबलादेवं निश्चितं प्रतीयते यस्मात् . सिद्धायन्ते धियो बोधास्तांश्चाश्रित्य घटादयः ११५.. यस्मान्न कयाचिदपि युक्त्यात्मनः कारकत्वं क्रियात्वं इतः श्रुतिं तया नेतीत्युक्तः कैवल्यमास्थितः ११६.. नाहं न च ममात्मत्वात्सर्वदानात्मवर्जितः . भानाविव तमोध्यासोऽपह्नवश्च तथा मयि ११७.. यत्र त्वस्येति साटोपं कृत्स्नद्वैतनिषेधिनीम् . प्रोत्सारयन्तीं संसारमप्यश्रौषं न किं श्रुतिम् ११८.. स्वरूपमेवाज्ञानं न हि स्वतोऽज्ञानस्याज्ञानं घटते . न च तत्र ज्ञानप्राप्तिरस्ति येन तत्प्रतिषेधात्मकमज्ञानं न हि पूर्वसिद्धं सत्ततोलब्धात्मलाभस्य सेत्स्यत आश्रयस्याश्रयि संभवति तदनपेक्षस्य च तस्य संभवस्तस्य ज्ञानकारित्वात् न च अज्ञानकार्यत्वं अतो वाक्यव्याख्यानायाध्याय आरभ्यते तत्र यथोक्तेन प्रध्वस्ताहंममो नैति तदा गीर्मनसोः सृतिम् १.. प्रतिपद्यते गीर्मनसोः सृतिं न प्रतिपद्यत इति कुत तत्पदं प्रकृतार्थं स्यात्त्वंपदं प्रत्यगात्मनि . अस्मिन् सूत्र उपन्यस्ते कश्चिच्चोदयति योऽयं विधिपरिप्रापितः किं वा स्वरसत एवात्र पुमान्प्रवर्तत इति किंचातः शृणु . भवति यदि पुनर्यदृच्छातः प्रवर्तते तदा न कश्चिद्दोष इति विधिपरिप्रापित इति ब्रूमो यत आह . युष्मदर्थे परित्यक्ते पूर्वोक्तैर्हेतुभिः श्रुतिः . वीक्षापन्नस्य कोऽस्मीति तत्त्वमित्याह सौहृदात् ५.. भेदसंविदिदं ज्ञानं भेदाभावश्च साक्षिणि . ज्ञात्मना त्याजयेद्वच इत्युपश्रुत्याह कश्चित् . वाक्येन निवर्तते अज्ञानं हि नाम ज्ञानाभावस्तस्य सज्जन्मेष्यते "कुतस्तु खलु सोम्यैवं स्यात् "इति "कथमसतः सज्जायेत "इति श्रुतेरिति अत्रोच्यते . अज्ञात एव सर्वोऽर्थः प्राग्यतो बुद्धिजन्मनः . एकेनैव सता संश्च सन्नज्ञातो भवेत्ततः ७.. सन्नज्ञातो भवेत्तत इत्युक्तमधस्ततेन श्लोकेन . कोऽसौ सन्नज्ञात इत्यपेक्षायां तत्स्वरूपप्रतिपादनायाह . प्रमित्सायां य आभाति स्वयं मातृप्रमाणयोः . स्वमहिम्ना च यस्सिद्धः सोऽज्ञातार्थोऽवसीयताम् ८.. अत्र केचिदाहुः यत्किंचिदिह वाक्यं लौकिकं वैदिकं वा तत्सर्वं संसर्गात्मकमेव वाक्यार्थं गमयति . निर्दुःखित्वं त्वमर्थस्य तदर्थेन विशेषणात् . प्रत्यक्ता च तदर्थस्य त्वंपदेनास्य संनिधेः १०.. बोद्धृता कर्तृता बुद्धेः कर्मता स्यादहन्तया . तयोरैक्यं यथा बुद्धौ पूर्वयोरेवमात्मनि १२.. धर्मधर्मित्वभेदोऽस्याः सोऽपि नैवात्मनो यतः . कूटस्थबोधाद्बोद्ध्री धीः स्वतो हीयं विनश्वरी १५.. अथाधुना प्रकृतस्यैव परिणामिनः कूटस्थस्य च विशेषं कंचिदाश्रित्य यत्स्वरूपं प्रतीयते . प्रत्यभिज्ञाप्रमाणेन परिणामी स देहवत् १६.. सामान्याच्च विशेषाच्च स्वमहिम्नैव यो भवेत् . आत्मनस्तु स्वरूपं तन्नभसः सुषिता यथा १८.. आत्मनस्तु स्वरूपं तत्तिष्ठन्तीव महीभृतः १९.. पुनर्वास्तवः कश्चिदपि संबन्ध उपपद्यत इत्याह . न हानं हानमात्रेण नोदयोऽपीयता यतः . तत्सिद्धिः स्यात्तु तद्धीने हानादानविधर्मके २१.. तथापि तु नैवासावर्थः श्रुत्या तात्पर्येण त्वमित्यपि पदं तद्वत्साक्षान्मात्रार्थवाचि तु . तदो विशेषणार्थत्वं विशेष्यत्वं त्वमस्तथा . लक्षणं सर्पवद्रज्ज्वाः प्रतीचः स्यादहं तथा . तद्बाधेनैव वाक्यार्थं वेत्ति सोऽपि तदाश्रयात् २७.. तदर्थमात्मत्वेनाभिलिङ्गते न विपर्यय इति उच्यते . त्मत्वमपि साविद्यस्यैव यतो निरविद्यो विद्वानवाक्यार्थरूप पारोक्ष्येणैव जानाति साक्षात्त्वं तदनात्मनः २९.. चैतन्यं प्रत्यगात्मीयं बहिर्वद्दृश्यते तथा ३०.. पदार्थाँल्लोकतो बुद्ध्वा वेत्ति वाक्यार्थमञ्जसा ३१.. सामान्यं हि पदं ब्रूते विशेषो वाक्यकर्तृकः . बुद्ध्यादीनामनात्मत्वं लिङ्गादपि च सिध्यति . निवृत्तिस्तावता नेतीत्यतो वाक्यं समाश्रयेत् ३३.. अनादृत्य श्रुतिं मोहादतो बौद्धास्तमस्विनः . विपरीतप्रतिपादनं वा संशयितप्रतिपादनं वा न वा बोधयन्ती श्रुतिः केन न प्रमाणमितीर्यते ३५.. न च संशयितव्यमवगमयति यतः . सर्वसंशयहेतौ हि निरस्ते कथमात्मनि . जायेत संशयो वाक्यादनुमानेन युष्मदि ३६.. यत्र स्यात्संशयो नासौ ज्ञेय आत्मेति पण्डितैः . अनवबोधकत्वं तु दूरोत्सारितमेव यत आह . बोधेऽप्यनुभवो यस्य न कथंचन जायते . तं कथं बोधयेच्छास्त्रं लोष्टं नरसमाकृतिम् ३८.. जिघ्राणीममहं गन्धमिति यो वेत्त्यविक्रियः . स आत्मा तत्परं ज्योतिः शिरसीदं वचः श्रुतेः ३९.. यथा "तत्सत्यं स आत्मा तत्त्वमसि "इत्यस्य दृश्यते "इत्याद्या "अथ यो वेदेदं जिघ्राणि " इत्यन्ता तथा "अहं ब्रह्मास्मि "इत्यस्य शेषः . एष आत्मा स्वयंज्योती रविसोमाग्निवाक्षु सः . निर्णेनेक्ति च पृष्टो मुनिः . बुद्धेः परं स्वतोमुक्तमात्मानं मुनिरभ्यधात् ४२.. वाक्यार्थावगमाय कारणत्वं प्रतिपद्यत इतीममर्थमाह . अत एव च यः प्रतिज्ञातोऽर्थो "नाहंग्राह्ये न तद्धीने "इत्यादिः स युक्तिभिरुपपादित इति पराञ्च्येव तु सर्वाणि प्रत्यक्षादीनि नात्मनि . प्रतीच्येव प्रवृत्तं तत्सदसीति वचोऽञ्जसा ४५.. अहं दुःखी सुखी चेति येनायं प्रत्ययोऽध्रुवः . अवगत्यन्त आभाति स म आत्मेति वाक्यधीः ४६.. नद्यास्तीरे फलानि सन्तीत्यादिकायाः प्रामाण्यमभ्युपगतम् . विपरीतमतो दृष्ट्या स्वतोबुद्धं न पश्यति ४९.. न पश्येत्प्रत्यगात्मानं प्रमाणं श्रुतिरादरात् ५०.. प्रत्यक्षस्य पराक्त्वान्न संबन्धग्रहणं यतः . पराचीनविषय एव न प्रतीचिनमात्मानमवगाहयितुमलम् . एवं च सत्यनेनैव यथोक्तोऽर्थोऽवसातुं शक्यत इत्याह . प्रमाणव्यवहारोऽयं सर्व एव पराग्यतः . वीक्षापन्नस्य कोऽस्मीति तदसीति श्रुतिर्जगौ ५३.. साक्षिविभागेन च श्रुत्यभ्युपगमतः संक्षिप्योच्यते . अनात्माभिजनं तत्स्याद्विपरीतः स्वयं दृशिः ५५.. घटादयो यथा लिङ्गं स्युः परंपरयाहमः . आगमापायविभागरहित आत्मा यथा यन्निबन्धनौ जगतः वाक्यस्य निर्विषयत्वप्रसङ्गः नैष दोषः . वाक्यं कुर्यात् मैवं वोचः . "यमेवैष वृणुते तेन लभ्यः "इति श्रुतेः अत आह . वस्तु सिद्धमतो नार्थो वाक्यश्रवणेन नैतदेवम् . सुषुप्ते संभवात् यदि हि सुषुप्तेऽज्ञानं भूतामपि स्वरसत एव सुषुप्तप्रतिपत्तेः सकलसंसारो- च्छित्तिप्रसङ्गः न च कैवल्यात्पुनरुत्थानं न्याय्य- मनिर्मोक्षप्रसङ्गात् न चान्य एव सुषुप्तोऽन्य एवोत्थित इति शक्यं वक्तुं नाद्राक्षमहं सुषुप्तेऽन्यत्- द्यथेह लोके घटं न जानामीत्यज्ञानमव्यवहितं प्रत्यक्षम् अत्रोच्यते न अभिव्यञ्जकाभावात् . बाह्यां वृत्तिमनुत्पाद्य व्यक्तिः स्यान्नाहमो यथा . विषयभावं प्रतिपद्यत इति तत्र तयोर्ज्ञात्रहंतारूपयो- णोपकारिणापकारिणा वात्मात्मीयं संबन्धं प्रतिपद्यते . इदं ज्ञानं भवेज्ज्ञातुर्ममज्ञानं तथाहमः . विषय इदं ममेति ज्ञानं द्वैरूप्यं जायत इत्युक्तम् . ममप्रत्ययो भवति विपर्यये चेदंप्रत्यय इति कथमवगम्यते . अनुपक्रियमाणत्वान्न ज्ञातुः स्यादहं मम . विक्रियाज्ञानशून्यत्वान्नेदं न च ममात्मनः . उत्थितस्य सतोऽज्ञानं नाहमज्ञासिषं यतः ६२.. तत्र कृत्स्नानात्मनिवृत्तौ सत्यां यः प्रत्यगात्म- न तं प्रति वक्तव्यं किंचिदप्यवशिष्यते योऽपि तदवसान एव वाक्यार्थं प्रतिपद्यतेऽसावपि यथार्थं यः पुनरन्वयव्यतिरेकौ कारयित्वापि पुनःपुनर्वाक्यं श्राव्यते कथं वाक्यं श्राव्यत इति उच्यते . न वेत्ति दशमोऽस्मीति वीक्षमाणोऽपि तान्नव ६४.. वेत्ति नैकलमात्मानं नान्वेष्यं चात्र कारणम् ६५.. नान्वेष्यं चात्र कारणमित्युक्तं तत्कस्मादिति चोदिते सहते न विचारं सा तमो यद्वद्दिवाकरम् ६६.. तस्याः खल्वस्या अविद्याया भ्रान्तेः सम्यग्ज्ञानोत्पत्तिद्वारेण बुभुत्सोच्छेदिनी चास्य सदसीत्यादिना दृढम् . प्रतीचि प्रतिपत्तिः स्यान्नासौ मानान्तराद्भवेत् ६७.. कथं पुनर्वाक्यं प्रतिपादयत्येवेति चेद् दृष्टान्तोक्तिः . त्वमेव दशमोऽसीति कुर्यादेवं प्रमां वचः ६८.. सा च तत्त्वमस्यादिवाक्यश्रवणजा प्रमोत्पन्नवादेव . न च नैवमिति प्रत्ययान्तर जायते तदेतद्दृष्टान्तेन दशमोऽसीति वाक्योत्था न धीरस्य विहन्यते . आदिमध्यावसानेषु न नवस्वस्य संशयः ६९.. सम्यग्ज्ञातत्वमर्थस्य जायेतैव प्रमा दृढा ७०.. प्रत्यगात्मनि प्रमोपजायत इत्युक्तं तत्र चोद्यते . किं यथा घटादिप्रमेयविषया प्रमा कर्त्रादि- ग्रामोपमर्देन कर्तुः प्रत्यगात्मनीति उच्यते . अद्वितीयं तदिद्धा धीः प्रत्यगात्मेव लक्ष्यते ७१.. अयं नेत्युपदिश्येत तथैवं तत्त्वमित्यपि ७३.. स्थाणुः स्थाणुरितीवोक्तिर्न नृबुद्धिं निरस्यति . व्यनुवादात्तथैवोक्तिर्भ्रान्तिं पुंसो न बाधते ७४.. विधीयमानत्वे हि सति विरोधप्रसङ्गो न तु विधीयमाना- च सह विरोधाद्दुःखित्वादेरस्तु कामं जिहासितार्थयो- नाद्वितीयं विनात्मानं नात्मा नित्यदृशा विना ७६.. अत्राह किमिह जिहासितं किं वोपादित्सितमिति उच्यते . दुःखी प्रत्यगात्मा च तत्र च प्रत्यगात्मनोऽहं प्रत्यक्षतोवसीयते तदर्थे किं हेयं किं वोपादेयमिति सद्वितीयत्वं दुःखित्वं निरन्वयमपनुदतीति उच्यते न चैतयोर्निवर्तकनिवर्त्यभावं वयं ब्रूमः कथं तर्हि . परोक्षत्वस्य च तदर्थस्थस्य निरसनान्न वैयधिकरण्यादि- तत्त्वमर्थेन संपृक्तो नानात्वं विनिवर्तयेत् . नापरित्यक्तपारोक्ष्यं त्वं तदर्थं सिसृप्सति ७८.. निहन्तीति उच्यते विरोधात् तदुच्यते . संसारिताद्वितीयेन पारोक्ष्यं चात्मना सह . प्रासङ्गिकं विरुद्धत्वात्तत्त्वम्भ्यां बाधनं तयोः ७९.. स्वमर्थमपरित्यज्य बाधकौ स्तां विरुद्धयोः ८०.. यदा पुनः सर्वप्रकारेणापि यतमाना नैवेमं एव तस्मिन्नपि पक्ष उच्यते . यदा तु तत्त्वमस्यादिवाक्यं सर्वप्रकारेणापि विचार्यमाणं न क्रियां कटाक्षेणापि वीक्षते तदा प्रसंख्यानादिव्यापारो वस्त्वेकनिष्ठं वाक्यं चेन्न तस्य स्यात्क्रियार्थता . भिन्नविषयत्वाच्च न प्रमाणान्तरविरोधः कथम् . अपूर्वाधिगमं कुर्वत्प्रमाणं स्यान्न चेन्न तत् . न विरोधस्ततो युक्तो विभिन्नार्थावबोधिनोः ८३.. य एवमपि भिन्नविषयाणां विरोधं वक्ति सोऽत्रापि विरोधं नायं शब्दः कुतो यस्माद्रूपं पश्यामि चक्षुषा . प्रमाणानां सतां न विरोधः श्रोत्रादीनामिव प्रत्यक्षं चेन्न शाब्दं स्याच्छाब्दं चेदक्षजं प्रत्यक्षाभासः प्रत्यक्षे ह्यागमाभास आगमे ८५.. न च प्रतिज्ञाहेतुदृष्टान्तन्याय इह संभवति शब्दादीनां प्रत्येकं प्रमाणत्वादत आह . इतरेतरसाचिव्ये प्रामाण्यं नेष्यते स्वतः ८६.. कर्मण्येव प्रमा न्याय्या न तु कर्तर्यपि क्वचित् ८७.. अभ्युपगमेऽपि च प्रसंख्यानशतेनापि नैव त्वं प्रमितिं जनयति न पुनरैकाग्र्यवर्धनयेति . पुरुषायासमात्रजनितः प्रत्यय इति तन्न यतः . अभ्यासोपचिता कृत्स्नं भावना चेन्निवर्तयेत् . नैकान्तिकी निवृत्तिरस्स्याद्भावनाजं हि तत्फलम् ९१ स्वल्पीयोऽभ्यासजास्थास्न्वी भावनेत्यत्र का प्रमा ९२.. ननु शास्त्रात्स्थास्नुत्वं भविष्यति नैवम् . न हि पदार्थशक्त्याधानकृच्छास्त्रम् प्रसिद्धं च भावनाजं फलं यत्स्याद्यच्च स्यात्कर्मणः फलम् . न तत्स्थास्न्विति मन्तव्यं द्रविडेष्विव सङ्गतम् ९३.. च स्वत एव निर्दुःखित्वसिद्धेः प्रत्यक्षादेस्तु निर्दुःखित्वं स्वतस्सिद्धं प्रत्यक्षादेश्च दुःखिता . अपि प्रत्यक्षबाधेन प्रवृत्तिः प्रत्यगात्मनि . "पराञ्चि खानि"त्येतस्माद्वचसो गम्यते श्रुतेः ९५.. अभ्युपगम्यैवमुच्यते न तु प्रमाणं सत्प्रमाणान्तरेण तत्रापि पुरुषमोहवशादेव सा जायते न तु परमार्थत इति . यथा तद्वदहंवृत्त्या लक्ष्यतेऽनर्हयापि सः ९७.. समस्तीह त्वमर्थोऽपि गुणलेशेन वर्तते ९८.. कस्मात्पुनर्हेतोर्ह्यहमित्येतदपि गुणलेशेन वर्तते न पुनः अनात्मत्वं भवेत्तस्य वितथं च वचः श्रुतेः १०१ नाञ्जसात्राभिधीयत इति को हेतुरिति चेत् . वर्तते कथं शब्दादहं ब्रह्मास्मीति सम्यग्बोधोत्पत्तिः . असत्ये वर्त्मनि स्थित्वा निरुपायमुपेयते . शयानाः प्रायशो लोके बोध्यमानाः स्वनामभिः . सहसैव प्रबुध्यन्ते यथैवं प्रत्यगात्मनि १०५.. न हि नाम्नास्ति संबन्धो व्युत्थितस्य शरीरतः . तथापि बुध्यते तेन यथैवं तत्त्वमित्यतः १०६ बोधाबोधौ नभोऽस्पृष्ट्वा कृष्णधीनीडगौ यथा . बाध्येतरात्मकौ स्यातां तथेहात्मनि गम्यताम् १०७.. नासल्लिङ्गाद्धि बाष्पदेः कश्चिदग्निं प्रपद्यते १०८.. इत्येवं चोदयेद्योऽपि जोषयेत्तं घटादिना . सदसद्भ्यां विभक्तोऽसौ पर्यायश्च न चानयोः १०९.. निमित्तमात्राव्द्येत्येषा नासाग्रे बदरं यथा ११०.. अहो धार्ष्ट्यमविद्याया न कश्चिदतिवर्तते . प्रमाणं वस्त्वनादृत्य परमात्मेव तिष्ठति १११.. ज्ञानं यस्य निजं रूपं क्रियाकारकवर्जितम् . ततोऽप्यस्य निवृत्तिः स्याद्वाक्यादेव बुभुत्सतः ११३.. भाववदभावादपि निवृत्तिरनुमानादेव किमिति न भवतीति अविद्यानिद्रया सोऽयं प्रसुप्तो दुर्विवेकया . अविद्येति नैतदेवम् कुतः यत आह . कुतो अविद्येति चोद्यं स्यान्नैव प्राग्घेत्वसंभवात् . अद्धातममनादृत्य प्रमाणं सदसीति ये . कुर्वदपि न प्रतिपादयतीति चेदभिमतं न कुतश्चनापि न चान्यत्रापि विश्वासो ह्यवगत्यविशेषतः ११८.. कल्प्यं विध्यन्तरं तत्र न ह्यन्योऽर्थोऽवगम्यते ११९.. न च यथाभिमतोऽर्थो यथोक्तेन न्यायेन नावसीयते . नामादिभ्यो निराकृत्य त्वमर्थं निष्परिग्रहः . अहं ब्रह्मेति वाक्यार्थं वेत्ति चेन्नार्थ ईहया १२१.. न चेदेवमुपगम्यते वाक्यस्य प्रमाणस्य सतोऽप्रामाण्यं यदर्थं च प्रवृत्तं यद्वाक्यं तत्र न चेच्छ्रुतम् . प्रमामुत्पादयेत्तस्य प्रामाण्यं केन हेतुना १२२.. पारोक्ष्यं शब्दो नः प्राह प्रसंख्यानात्त्वसंशयम् युक्तिशब्दौ पुराप्यस्य न चेदकुरुतां प्रमाम् . शक्नोषीति चेच्छ्रवणादावेव संपादयिष्यामः कथम् . न स्यादशेषकर्मणां च निवृत्तिर्न प्राप्नोतीति उच्यते . तमन्तरेण ये दोषास्तेऽपि नायान्त्यहेतवः १२६.. पूर्वाध्यायेषु यद्वस्तु विस्तरेणोदितं स्फुटम् . संक्षेपतोऽधुना वक्ष्ये तदेव सुखवित्तये १.. संक्षेपविस्तराभ्यां हि मन्दोत्तमधियां नृणाम् . अनात्मत्वं स्वतस्सिद्धं देहाद्भिन्नस्य वस्तुनः . इदमित्येव बाह्येऽर्थे ह्यहमित्येव बोद्धरि . द्वयं दृष्टं यतो देहे तेनायं मुह्यते जनः ६.. तेनेदमर्थमुत्सार्य ह्यहमित्यत्र यो भवेत् ७.. उच्यतां तर्हि कया तु परिपाय्या वाक्यार्थं वेत्तीति . किमिति बुभुत्सातो नोपरमते शृणु . किमिति न प्रतिपद्यत इति. यस्मात् . दृष्टेर्द्रष्टारमात्मानं तैः प्रसिद्धैः प्रमित्सति ११.. रात्मानमनात्मवन्न वीक्षत इति उच्यते . यथैवं भौतिकी दृष्टिर्नात्मानं परिपश्यति १२.. अथ प्रमेयस्वाभाव्यानुरोधेन प्रतिषेध उच्यते . क्व पुनरियं विवेकबुद्धिः किमात्मन्युतानात्मनीति किंचातः . अथानात्मनि तस्याप्यचैतन्यान्न विवेकसंबन्ध इति उच्यते . बुद्धावेव विवेकोऽयं यदनात्मतया भिदा . बुद्धिमेवोपमृद्नाति कदलीं तत्फलं यथा १४.. शशो निमीलनेनेव मृत्युं परिजिहीर्षति १६.. इममर्थं पुरस्कृत्य श्रुत्या सम्यगुदाहृतम् . "यच्चक्षुषे"ति विस्रब्धं "न दृष्टे "रिति बुद्ध्यन्तमपविद्ध्यैवं को न्वहं स्यामितीइक्षितुः . एष संक्षेपतः पूर्वाध्यायत्रयस्यार्थ उक्तः . किं परमात्मन उपदेश उतापरमात्मन इति किं चातः . उपदेशः अथापरमात्मनस्तस्यापि स्वत एव संसार- इति पक्षमुपादाय पूर्वपक्षं निशात्य च २०.. यतोऽनभिज्ञे वाक्यं स्याद्बधिरेष्विव गायनम् २१.. तस्य च युष्मदस्मद्विभागविज्ञानस्य का युक्तिरुपायभावं "अन्वयव्यतिरेकौ हि पदार्थस्य पदस्य च . न वारयति दृष्टिं स्वां प्रत्ययं तु निषेधति २३.. तत्र त्वमिति पदं यत्र लक्षणया वर्तते सोऽर्थ उच्यते . "अहं शब्दस्य या निष्ठा ज्योतिषि प्रत्यगात्मनि . सैवोक्ता सदसीत्येवं फलं तत्र विमुक्तता २५.. "छित्त्वा त्यक्तेन हस्तेन स्वयं नात्मा विशेष्यते . तथा शिष्टेन सर्वेण येनयेन विशेष्यते २६.. विशेषणमिदं सर्वं साध्वलंकरणं यथा . अविद्याध्यस्तमतः सर्वं ज्ञात आत्मन्यसद्भवेत् २७.. तस्मात्त्यक्तेन हस्तेन तुल्यं सर्वं विशेषणम् . अनात्मत्वेन तस्माज्ज्ञो मुक्तः सर्वविशेषणैः २८.. ज्ञातैवात्मा सदा ग्राह्यो ज्ञेयमुत्सृज्य केवलः . अहमित्यपि यद्ग्राह्यं व्यपेताङ्गसमं हि तत् २९.. तथान्ये प्रत्यया ज्ञेया दोषाश्चात्मामलो ह्यतः ३०.. सदेवेत्यादिवाक्येभ्यः प्रमा स्फुटतरा भवेत् . विविक्तं दृशिमात्मानं नेक्षते दशमं यथा ३५.. करणं कर्म कर्तारं स्वाप्नं नैवेक्षते स्वतः ३६.. गुरुं शास्त्रं तथा मूढं स्वात्मनोऽन्यं न पश्यति ३७.. उत नेतीति अत्र ब्रूमः कूटस्थावगतिशेषमात्रत्वा- अस्माद्यदपरं रूपं नास्तीत्येव निरूप्यते . प्राज्ञः कारणबद्धस्तु द्वौ तौ तुर्ये न सिध्यतः ४१.. "अन्यथागृहणतः स्वप्नो निद्रा तत्त्वमजानतः . विपर्यासे तयोः क्षीणे तुरीयं पदमश्नुते ४२.. "सुषुप्ताख्यं तमोऽज्ञानं बीजं स्वप्नप्रबोधयोः . एवं गौडैर्द्राविडैर्नः पूज्यैरयमर्थः प्रभाषितः . इदं ज्ञानमहं ज्ञाता ज्ञेयमेतदिति त्रयम् . योऽविकारो विजानाति परागेवास्य तत्तमः ४५.. स्वकार्यद्वितीयाभिसंबन्धो न त्वविकारिण आत्मन इत्याह पश्यतो नात्मनः किंचिद्द्वितीयं स्पृशतेऽण्वपि ४७.. यथा प्राज्ञे तथैवायं स्वप्नजागरितान्तयोः . एवं ज्ञानवतो नास्ति ममाहंमतिसंश्रयः . स एष विद्वान्हानोपादानशून्यमात्मानमात्मनि पश्यन् . तमोपनुद्धियां ज्ञानं तदेतत्कथितं मया ५२.. नेहात्मविन्मदन्योऽस्ति न मत्तोऽज्ञोऽस्ति कश्चन . एवमात्मानं ज्ञात्वा किं प्रवर्तितव्यमुत निवर्तितव्यमाहोस्वि- न प्रवृत्तिं निवृत्तिं वा कटाक्षेणापि वीक्षते ५४.. वास्तवेनैव वृत्तेन निरुणद्धि यतो भवम् . निवृत्तिमपि मृद्नाति सम्यग्बोधः प्रवृत्तिवत् ५६.. निवृत्तसर्पस्सर्पोत्थं यथा कम्पं न मुञ्चति . तरोरुत्खातमूलस्य शोषेणैव यथा क्षयः . तथा बुद्धात्मतत्त्वस्य निवृत्त्यैव तनुक्षयः ६१.. शुनां तत्त्वदृशां चैव को भेदोऽशुचिभक्षणे ६२.. धर्मकार्ये कथं तत्स्याद्यत्र धर्मोऽपि नेष्यते ६३.. प्रत्याचक्षाण आहातो यथेष्टाचरणं हरिः . "यस्य सर्वे समारम्भाः प्रकाशं चे "ति "यो हि यत्र विरक्तः स्यान्नासौ तस्मै प्रवर्तते . "क्षुधया पीड्यमानोऽपि न विषं ह्यत्तुमिच्छति . घटते मुमुक्षुत्वेऽपि च तस्मात् . कुतः शाड्वलता तस्य यस्याग्निः कोटरे तरोः ६७.. ज्ञानमुत्पद्यते तस्य न बहिर्मुखचेतसः ६८.. त्मकामानित्वदयो निवर्तन्त उत नेति नेति ब्रूमः किं न तु नियोगवशात् कथं तर्हि शृणु . अयत्नतो भवन्त्यस्य न तु साधनरूपिणः ६९.. यत्नतः स्यान्न दुर्वृत्तः प्रत्यग्धर्मानुगो ह्ययम् ७०.. न चायमवते देयं वेदान्तार्थप्रवेशनम् ७१.. ज्ञात्वा यथोदितं सम्यग्ज्ञातव्यं नावशिष्यते . न चानिरस्तकर्मेदं जानीयादञ्जसा ततः ७२.. निष्कामा यतयः शान्ता जानन्तीदं यथोदितम् ७३.. मा भूदत्र विरोधिनी मतिरतः सद्भिः परीक्ष्यं बुधैः सर्वत्रैव विशुद्धये मतमिदं सन्तः परं कारणम् विष्णोः पादानुगां यां निखिलभवनुदं शंकरोऽवाप विद्यां गङ्गामिवाहं प्रवरगुणनिधेः प्राप्य वेदान्तदीप्तां दिव्यं ज्ञानमतीद्रियेऽपिविषये व्याहन्यते न क्वचित् . यो नो न्यायशलाकयैव निखिलं संसारबीजं तमः प्रोत्सार्याविरकार्षीद्गुरुगुरुः पूज्याय तस्मै नमः ७७.. तत्कार्यं च पञ्च प्राणाः दशेन्द्रियाणि तच्च न सन्नासन्नापि सदसन्न भिन्नं नाभिन्नं न निरवयवं न सावयवं नोभयं किंतु तेन चित्तसमाधानं मुमुक्षूणां प्रकाश्यते १|| आसीदेकं परं ब्रह्म नित्यमुक्तमवीक्रियम् | आपो रसात्मिकास्तस्मात्ताभ्यो गन्धात्मिका महि | तेभ्यः समभवत्सूत्रं भूतं सर्वात्मकं महत् ६|| ततः स्थूलानि भूतानि पञ्च तेभ्यो विराडभूत् | पञ्चीकृतानि भूतानि स्थूलानीत्युच्यते बुधैः ७|| पृथिव्यादीनि भूतानि प्रत्येकं विभजेद् द्विधा | एकैकं भागमादाय चतुर्धा विभजेत्पुनः ८|| एकैकं भागमेकस्मिन् भूते संवेशयेत्क्रमात् | ततश्चाकाशभूतस्य भागाः पञ्च भवन्ति हि ९|| पञ्चकृतानि भूतानि तत्कार्यं च विराड् भवेत् | एकं ब्रह्म विभागेन भ्रमाद्माति न तत्त्वत्तः १२|| वरूणो देवता तत्र जिह्वायामधिदैवतम् १७|| वागध्यात्ममिति प्रोक्तं वक्त्वयं शब्दलक्षणम् | पादावध्यात्ममित्युक्तं गन्तव्यं तत्र यद्मवेत् | पायुरिन्द्रियमध्यात्मं विसर्गस्तत्र यो भवेत् | मनोऽध्यात्ममिति प्रोक्तं मन्तव्यं तत्र यद्मवेत् | बुद्धिरध्यात्ममित्युक्तं बोद्धव्यं तत्र यद्मवेत् | चितमध्यात्ममित्युक्तं चेतव्यं तत्र यद्मवेत् | तमोऽध्यात्ममत्मिति प्रोक्तं विकारस्तत्र यो भवेत् | स्वं स्वं च विष्यज्ञानं तज्जागरितमुच्यते २९ येयं जागरितावस्था शरीरं करणाश्रयम् | ज्ञानेन्द्रियाणि पञ्चैव पञ्च कर्मेन्द्रियाणि च ३१|| प्राणोऽपानस्तथा व्यान उदानारव्यस्तथैव च | समानश्चेति पञ्चैताः किर्तिताः प्रणवृत्तयः ३५|| खवाव्यग्न्यम्बुक्षितयो भूतसूक्ष्माणि पञ्च च | अविद्याकामकर्माणि लिङ्गं पुयेष्टकं विदुः ३६|| ग्राह्यग्राहकरूपेण स्फुरणं स्वप्न उच्यते | अभिमानी तयोर्यस्तु तैजसः परिकीर्तितः ३८|| हिरण्यगर्भरूपेण तैजसं चिन्तयेद् बुधः | न सन्नासन्न सदसद्मिन्नाभिन्नं न चात्मनः ४०|| न सभागं न निर्भागं न चाप्युभयरूपकम् | अभिमानी तयोर्यस्तु प्राज्ञ इत्यभिधीयते | विभिन्नमिव संमोहादेकं तत्त्वं चिदात्मकम् ४४|| अकारमात्रं विश्वः स्यादुकारस्तैजसः स्मृतः | प्राज्ञो मकार इत्येवं परिपश्येत्क्रमेण तु ४७|| अकारं पुरूषं विश्वमुकारे प्रविलापयेत् | उकारं तैजसं सूक्ष्मं मकारे प्रविलापयेत् ४९|| मकारं करणं प्राज्ञं चिदात्मनि विलापयेत् | ज्ञात्वा विवेचकं चित्तं तत्साक्षिणि विलापयेत् ५१|| चिदात्मनि विलीनं चेत्तच्चित्तं नैव चालयेत् | एवं समाहितो योगी श्रद्धभक्तिसमन्वितः | आदिमध्यावसानेषु दुःखं सर्वमिदं यतः | तस्मात्सर्वं परित्यज्य तत्त्वनिष्ठो भवेत्सदा ५४|| न तेन किंचिदाप्तत्यं ज्ञातव्यं वावशिष्यते ५५|| कदाचिदव्यवहारे तु द्वैतं यद्यपि पश्यति | बोधात्मव्यतिरेकेण न पश्यति चिदन्वयात् ५७|| किन्तु पश्यति मिथयैव दिङ् मोहेन्दुविभागवत् | तस्य तावदेव चिरमित्यादि श्रुतिरब्रवीत् | सर्वदा मुक्त एव स्याज्ज्ञाततत्त्वः पुमानसौ | इदं प्रकरणं यत्नाज्ज्ञातव्यं भगवत्तमैः | इमां विद्यां प्रयत्नेन योगी संध्यासु सर्वदा | ओं । नारायणाय परिपूर्णगुणार्णवाय विश्वोदयस्थितिलयोन्नियतिप्रदाय । आसीदुदारगुणवारिधिरप्रमेयो नारायणः परतमः परमात्स एकः । दृष्ट्वा स चेतनगणान् जठरे शयानानानन्दमात्रवपुषः सृतिविप्रमुक्तान् । स्रक्ष्ये हि चेतनगणान् सुखदुःखमध्यसम्प्राप्तये तनुभृतां विहृतिं ममेच्छन् । इत्थं विचिन्त्य परमः स तु वासुदेवनामा बभूव निजमुक्तिपदप्रदाता । सङ्कर्षणण्स्च स बभूव पुनः सुनित्यः सं हारकारणवपुस्तदनुज्ञयैव । स्थित्यै पुनः स भगवाननिरुद्धनामा देवी चशान्तिरभवच्छरदां सहस्रम् । निर्देहकान् स भगवाननिरुद्धनामा जीवान् स्वकर्मसहितानुदरे निवेश्य । पञ्चात्मकः स भगवान् द्विषडात्मकोऽभूत्पञ्चद्वयी शतसहस्रपरोऽमितश्च । निर्दोषपूर्णगुणविग्रह आत्मतन्त्रो निश्चेतनात्मकशरीरगुणैश्च हीनः । कालाच्च देशगुणतोऽस्य न चाऽदिरन्तो वृद्धिक्षयौ न तु परस्य सदातनस्य । सर्वज्ञ ईश्वरतमः स च सर्वशक्तिः पूर्णाव्ययात्मबलचित्सुखवीर्यसारः । आभासकोऽस्य पवनः पवनस्य रुद्रः शेषात्मको गरुड एव च शक्रकामौ । आभासका त्वथ रमाऽस्य मरुत्स्वरूपाच्छ्रेष्ठाऽप्यजात्तदनु गीः शिवतो वरिष्ठा । ताभ्यश्च ते शतगुणैर्दशतो वरिष्ठाः पञ्चोत्तरैरपि यथाक्रमतः श्रुतिस्थाः । तेषां स्वरूपमिदमेव यतोऽथ मुक्ता अप्येवमेव सततोच्चविनीचरूपाः । एवं नरोत्तमपरास्तु विमुक्तियोग्या अन्ये च सं सृतिपरा असुरास्तमोगाः । पूर्तिश्च नैव नियमाद्भविता हि यस्मात्तस्मात्समाप्तिमपि यान्ति न जीवसऽ न्घाः । एतैः सुरादिभिरतिप्रतिभादियुक्तैर्युक्तैः सहैव सततं प्रविचिन्तयद्भिः । साम्यं न चास्य परमस्य च केन चाऽप्यं मुक्तेन च क्वचिदतस्त्वभिदा कुतोऽस्य । जीवाक्षरे ह्यतिगतोऽस्मिऽ ततो "ऽन्यदार्तम्"१ । ऽमुक्तस्य नास्ति जगतो विषये तु शक्तिःऽ । ऽमात्रापरोऽसि न तु तेऽश्नुवते महित्वंऽ च तद्गुणगतौ न कथञ्चनेशौऽ । ऽन श्रीः कुतस्तदपरेऽऽऽस्य सुखस्य मात्रामण् . कुतः स पुरुषोऽऽयत एव जात्या । ५ "îअभासक" इत्यादि श्रुतिवचनमेव । न स्ववचनम् भा. प्र. चेत्तुं क्षमं स तु हरिः परमस्वतन्त्रः । "ऋगादयश्च चत्वारः पञ्चरात्रं च भारतम् । अविरुद्धं च यत्त्वस्य प्रमाणं तच्च नान्यथा । एतेषु विष्णोराधिक्यमुच्यतेऽन्यस्य न क्वचित् । यस्मात्कृतानि तानीह विष्णुनोक्तैः शिवादिभिः । विष्ण्वाधिक्यविरोधीनि यानि वेदवचां स्यपि । अज्ञत्वं पारवश्यं वा वेधभेदादिकं तथा । अनीशत्वं च दुःखित्वं साम्यमन्यैश्च हीनताम् । इव्.न तस्य कश्चिद्दोषोऽस्ति पूर्णाखिलगुणो ह्यसौ । ब्रह्माद्यभेदः साम्यं वा कुतस्तस्य महात्मनः । निर्णयायैव यत्प्रोक्तं ब्रह्मसूत्रं तु विष्णुना । यथार्थवचनानां च मोहार्थानां च सं शयम् । अभेदः सर्वरूपेषु जीवभेदः सदैव च । तारतम्यं च मुक्तानां विमुक्तिर्विद्यया तथा । तस्माद्ये ये गुणा विष्णोर्ग्राह्यास्ते सर्व एव तु" । "एष मोहं सृजाम्याण्सु यो जनान्मोहयिष्यति । अतत्थ्यानि वितत्थ्यानि दर्शयस्व महाभुज । इति वाराहवचनं ब्रह्माण्डोक्तं तथाऽपरम् । निर्दोषत्वं तारतम्यं मुक्तानामपि चोच्यते । व्.स्कान्देऽप्युक्तं शिवेनैव षण्मुखायैव सादरम् । ज्ञानं विना तुया मुक्तिः साम्यं च मम विष्णुना । अभेदश्चास्मदादीनां मुक्तानां हरिणा तथा । उक्तं पाद्मपुराणे चशैव एव शिवेन तु । "त्वामाराध्य तथा ण्सम्भो ग्रहीष्यामि वरं सदा । स्वाऽगमैः कल्पितैस्त्वं च जनान्मद्विमुखान् कुरु । न च वैष्णवशास्त्रेषु वेदेष्वपि हरेः परः । निर्दोषत्वाच्च वेदानां वेदोक्तं ग्राह्यमेव हि । "अस्य देवस्य मील्. हुषो वया विष्णोरेषस्य प्रभृथे हविर्भिः । वि."स्तुहि श्रुतं गर्तसदं युवानं मृगं न भीममुपहत्नुमुग्रम्"९ । "यदा पश्यः पश्यते रुग्मवर्णं कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम् । "यो वेद निहितं गुहायां परमे व्योमन् । "प्र घा न्वस्य महतो महानि सत्या सत्यस्य करणानि वोचम्"१३ । "यच्चिकेत सत्यमित्तन्न मोघं वसु स्पार्हमुत जेतोऽत दाता"१५ । "सत्या विष्णोर्गुणाः सर्वे सत्या जीवेशयोर्भिदा । असत्यः स्वगतो भेदो विष्णोर्नान्यदसत्यकम् । जीवेशयोर्भिदा चैव जीवभेदः परस्परम् । पञ्चभेदा इमे नित्याः सर्वावस्थासु सर्वशः । क्षितिपा मनुष्यगन्धर्वा दैवाण्स्च पितरश्चिराः । रुद्रः सरस्वती वायुर्मुक्ताः शतगुणोत्तराः । एको ब्रह्मा च वायुश्च वीन्द्रो रुद्रसमस्तथा । मुक्तेषु ण्स्रीस्तथा वायोः सहस्रगुणिता गुणैः । इत्यादि वेदवाक्यं विष्णोरुत्कर्षमेव वक्त्युच्चैः । "भूम्नो ज्यायस्त्वम्"१८ इति ह्युक्तं सूत्रेषु निर्णयात्तेन । १९ "नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना ण्स्रुतेन । "विष्णुर्हि दाता मोक्षस्य वायुश्च तदनुज्ञया । उत्तरेषां प्रसादेन नीचानां नान्यथा भवेत् । तारतम्यं ततो ज्ञेयं सर्वोच्चत्वं हरेस्तथा । अतः "सूत्रेषु" इति बहुवचनम् भा. प्र. अवतारान् हरेर्ज्ञात्वा नावतारा हरेश्च ये । वेदां श्च पञ्चरात्राणि सेतिहासपुराणकान् । त्रिविधा जीवसऽ न्घास्तु देवमानुषदानवाः । मध्यमा मानुषा येतु सृतियोग्याः सदैव हि । मुक्तिर्नित्या तमश्चैव नाऽवृत्तिः पुनरेतयोः । नासुराणां तथा मुक्तिः कदाचित्केनचित्क्वचित् । असुराणां तमः प्राप्तिस्तदा नियमतो भवेत् । तदा मुक्तिश्च देवानां यदा प्रत्यक्षगो हरिः । सर्वैर्गुणैर्ब्रह्मणा तु समुपास्यो हरिः सदा । तैरेवाप्यं पदं तत्तु नैवान्यैः साधनैरपि । तस्मादनाद्यनन्तं हि तारतम्यं चिदात्मनाम् । अयोग्यमिच्छन् पुरुषः पतत्येव न सं शयः । अङ्गानि हरिसेवायां भक्तिस्त्वेका विमुक्तये" । "ण्सृण्वे वीर उग्रमुग्रं दमायन्नन्यमन्यमतिनेनीयमानः । परा पूर्वेषां सख्या वृणक्ति वितर्तुराणो अपरेभिरेति । "तमेवं विद्वानमृत इह भवति नान्यः पन्था अयनाय विद्यते"२२ । "यस्य देवे परा भक्तिर्यथादेवे तथा गुरौ । ज्ञानपूर्वः परः स्नेहो नित्यो भक्तिरितीर्यते" । "धर्मो भवत्यधर्मोऽपि कृतो भक्तैस्तवाऽच्युत । "भक्त्या त्वनन्यया ण्सक्य अहमेवं विधोऽर्जुन । "अनादिद्वेषिणो दैत्या विष्णौ द्वेषो विवर्धितः । पूर्णदुःखात्मको द्वेषः सोऽनन्तो ह्यवतिष्ठते । यथा ण्सौक्ल्यादिकं रूपं गोर्भवत्येव सर्वदा । भक्त्यैव तुष्टिमभ्येति विष्णुर्नान्येन केनचित् । ब्रह्मादीनां च मुक्तानां तारतम्ये तु कारणम् । मानुषेष्वधमाः किञ्चिद्द्वेषयुक्ताः सदा हरौ । मध्यमा मिश्रभूतत्वान्नित्यं मिश्रफलाः स्मृताः । ब्रह्मणः परमा भक्तिः सर्वेभ्यः परमस्ततः । तस्माद्ब्रह्मा गुरुर्मुख्यः सर्वेषामेव सर्वदा । स्वावराणां गुरुत्वं तु भवेत्कारणतः क्वचित् । मर्यादार्थं तेऽपि पूज्या न तु यद्वत्परो गुरुः । "यदा मुक्तिप्रदानस्य स्वयोग्यं पश्यति ध्रुवम् । यान्ति पूर्वाण्युत्तराणि नश्लेषं यान्ति कानिचित् । "मुक्तास्तु मानुषा देवान् देवा इन्द्रं स शङ्करम् । असुराः कलिपर्यन्ता एवं दुःखोत्तरोत्तराः । २६ऽएतत्सूत्रगम्ऽ इत्यस्य एतत्प्रमेयं सूत्रगम् । मुक्तोऽपि सर्वमुक्तानामाधिपत्ये स्थितः सदा । तात्पर्यं शास्त्राणां सर्वेषामुत्तमं मया प्रोक्तम् । ओं । जयति हरिरचिन्त्यः सर्वदेवैकवन्द्यः परमगुरुरभीष्टावाप्तिदः सज्जनानाम् । उक्तः पूर्वेऽध्याये शास्त्राणां निर्णयः परो दिव्यः । अनुत्सन्ना अपि ग्रन्था व्याकुला इति सर्वशः । ग्रन्थोऽप्येवं विलुल्. इतः किम्वर्थो देवदुर्गमः । हरिणा निर्णयान् वच्मि विजानं स्तत्प्रसादतः । देशे देशे तथा ग्रन्थान् दृष्ट्वा चैव पृथग्विधान् । जगाद भारताद्येषु तथा वक्ष्ये तदीक्षया । "भारतं सर्ववेदाण्स्च तुलामारोपिताः पुरा । "निर्णयः सर्वशास्त्राणां सदृष्टान्तो हि भारते । यतः कृष्णवशे सर्वे भीमाद्याः सम्यगीरिताः । यस्माद्व्यासात्मना तेषां भारते यश ऊचिवान् । भूभारहारिणो विष्णोः प्रधानाङ्गं हि मारुतिः । यो य एव बलज्येष्ठः क्षत्रियेषु स उत्तमः । देवेषु बलिनामेव भक्तिज्ञाने न चान्यथा । तस्माद्यो यो बलज्येष्ठः स गुणज्येष्ठ एव च । ज्ञानादयो गुणा यस्माज्ज्ञायन्ते सूक्ष्मदृष्टिभिः । देवेष्वेव न चान्येषु वासुदेवप्रतीपतः । xवि.क्षत्रादन्येष्वपि बलं प्रमाणं यत्र केशवः । अन्यत्र ब्राह्मणानां तु प्रमाणं ज्ञानमेव हि । कपिलो दत्त ऋषभौ शिं शुमारो रुचेः सुतः । महिदासस्तथा हं सः स्त्रीरूपो हयशीर्षवान् । इत्याद्याः केवलो विष्णुर्नैषां भेदः कथञ्चन । श्रीब्रह्मरुद्रशेषाण्स्च वीन्द्रेन्द्रौ काम एव च । धर्म एषां तथा भार्या दक्षाद्या मनवस्तथा । कश्यपः सनकाद्याण्स्च वह्न्याद्याण्स्चैव देवताः । गयश्च लक्ष्मणाद्याण्स्च त्रयो रोहिणिनन्दनः । नरः फल्गुन इत्याद्या विशेषावेशिनो हरेः । ब्रह्मात्मको यतो वायुः पदं ब्राह्ममगात्पुरा । यत्र रूपं तत्र गुणाः भक्त्याद्यास्त्रीषु नित्यशः । प्रायो वेत्तुं न शक्यन्ते भक्त्याद्यास्त्रीषु यत्ततः । तच्च नैसर्गिकं रूपं द्वात्रिं शल्लक्षणैर्युतम् । आसुरीणां वरादेस्तु वपुर्मात्रं भविष्यति । तस्माद्रूपगुणोदारा जानकी रुग्मिणी तथा । ततः पश्चाद्द्रौपदी च सर्वाभ्यो रूपतो वरा । हन्ता च वैरहेतुश्च भीमः पापजनस्य तु । बलदेवस्ततः पश्चात्ततः पश्चाच्च फल्गुनः । रामवज्जाम्बवत्याद्याः षट्ततो रेवती तथा । अधिकं यैः कृतं तत्र तैरूनं कृतमत्र तत् । कर्णाद्यैरधिकं यैस्तु प्रादुर्भावद्वये कृतम् । प्रादुर्भावद्वये ह्यस्मिन् सर्वेषां निर्णयः कृतः । नैतयोरकृतं किञ्चिच्छुभं वा यदि वाऽशुभम् । तस्माद्यद्भारते नोक्तं तद्धि नैवास्ति कुत्रचित् । इत्यादि कथितं सर्वं ब्रह्माण्डे हरिणा स्वयम् । "देवतानां यथा व्यासो द्विपदां ब्राह्मणो वरः । आयुधानां यथा वज्रमोषधीनां यथा यवाः । वायुप्रोक्तेऽपि तत्प्रोक्तं भारतस्य प्रशं सनम् । २९ "कृष्णद्वैपायनं व्यासं विद्धि नारायणं प्रभुम् । एवं हि सर्वशास्त्रेषु पृथक्पृथगुदीरितम् । २९ "कृष्णद्वैपायनं व्यासम्" इति श्लोकः न केवलं व्îअयुप्रोक्तेऽस्ति । किन्तु भारतेऽप्यस्तीति ज्ञेयम् भा. प्र. ज्ञानप्रदः स भगवान् कमलाविरिञ्चशर्वादिपूर्वजगतो निखिलाद्वरिष्ठः । निर्दोषकः सृतिविहीन उदारपूर्णसं विद्गुणः प्रथमकृत्सकलात्मशक्तिः । नम्यत्वमुक्तमुभयत्र यतस्ततोऽस्य मुक्तैरमुक्तिगगणैश्च विनम्यतोक्ता । "कृष्णो यज्ञैरिज्यते सोमपूतैः कृष्णो वीरैरिज्यते विक्रमद्भिः । सृष्टा ब्रह्मादयो देवा निहता येन दानवाः । स्रष्टृत्वं देवानां मुक्तिस्रष्टृत्वमुच्यते नान्यत् । अथ च दैत्यहतिस्तमसि स्थिरा नियतसं स्थितिरेव न चान्यथा । ३१ऽक्वचिदन्तरितानपिऽ इति वचनात्, इदमाद्यपद्यमसहमानाः केचिदादौ न लिखन्ति । केरल्. अदेशस्य पुरातनपुस्तकेषु अद्यापि दृश्यते । कथमन्यथा लोकाचार्यो व्यासः लक्षपरिमितं ग्रन्थं कुर्वन् ग्रन्थादौ लोकशिक्षणाय मङ्गल्. अपद्यं न रचयेत्? यतोऽल्पीयसि ग्रन्थे भागवते हरिवं शादौ च "सत्यं परं धीमहि" इति, "सोऽनादिर्वासुदेवः शमयतु दुरितं जन्मजन्मार्जितम्" इति च लोकशिक्षणार्थं मङ्गल्. अमकरोत् । अतो अस्मिन्महाग्रन्थे सकलशिष्टानां गुरुर्व्यासः मङ्गल्. अमाचरेदेवेति "नमो भगवते तस्मै व्यासायामिततेजसे । वासुदेवस्तु भगवान् कीर्तितोऽत्र सनातनः । नास्ति नारायणसमं न भूतं न भविष्यति । "सत्यं सत्यं पुनः सत्यमुद्धृत्य भुजमुच्यते । "आलोड्य सर्वशास्त्राणि विचार्य च पुनः पुनः । "स्मर्तव्यः सततं विष्णुर्विस्मर्तव्यो न जातुचित् । "को हि तं वेदितुं शक्तो यो न स्यात्तद्विधोऽपरः । को हि तं वेदितुं शक्तो नारायणमनामयम् । अप्रमेयोऽनियोज्यश्च स्वयं कामगमो वशी । न प्रमातुं महाबाहुः शक्योऽयं मधुसूदनः । वसुदेवसुतो नायं नायं गर्भेऽवसत्प्रभुः । जायते नैव कुत्रापि म्रियते कुत एव तु । न वेध्यो मुह्यते नायं बद्ध्यते नैव केनचित् । ईशन्नपि हि देवेशः सर्वस्य जगतो हरिः । नाऽत्मानं वेद मुग्धोऽयं दुःखी सीतां च मार्गते । प्रादुर्भावा हरेः सर्वे नैव प्रकृतिदेहिनः । दुष्टानां मोहनार्थाय सतामपि तु कुत्रचित् । "ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः । "अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रल्. अयस्तथा । xxइइ."अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाण्स्रितम्"३४ । "मोघाण्सा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः । "महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाण्स्रिताः । "पिताऽसि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान् । "परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् । "ममयोनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन् गर्भं दधाम्यहम् । "द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च । यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम् । इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयाऽनघ । "द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिन् दैव आसुर एव च । "तानहं द्विषतः क्रूरान् सं सारेषु नराधमान् । "आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि । "सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः । "मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु । "पञ्चरात्रस्य कृत्स्नस्य वक्ता नारायणः स्वयम् । "पञ्चरात्रविदो मुख्या यथाक्रमपरा नृप । "बहवः पुरुषा ब्रह्मन्नुताहो एक एव तु । बहूनां पुरुषाणां हि यथैका योनिरुच्यते । "आह ब्रह्मैतमेवार्थं महादेवाय पृच्छते । "अहं ब्रह्मा चाऽद्य ईशः प्रजानां तस्माज्जातस्त्वं च मत्तः प्रसूतः । तथैव भीमवचनं धर्मजं प्रत्युदीरितम् । "ब्रह्मेशानादिभिः सर्वैः समेतैर्यद्गुणां शकः । xxव्.स एष भगवान् कृष्णो नैव केवलमानुषः । वचनं चैव कृष्णस्य ज्येष्ठं कुन्तीसुतं प्रति । "रुद्रं समाण्स्रिता देवा रुद्रो ब्रह्माणमाण्स्रितः । यथा"श्रितानि ज्योतीं षि ज्योतिः श्रेष्ठं दिवाकरम् । भविष्यत्पर्वगं चापि वचो व्यासस्य सादरम् । तदर्थास्तु कथाः सर्वा नान्यार्थं वैष्णवं यशः । भाषास्तु त्रिविधास्तत्र मया वै सम्प्रदर्शिताः । अविरुद्धं समाधेस्तु दर्शनोक्तं च गृह्यते । दर्शनान्तरसिद्धं च गुह्यभाषाऽन्यथा भवेत् । तस्याङ्गं प्रथमं वायुः प्रादुर्भावत्रयान्वितः । प्रथमो हनुमान्नाम द्वितीयो भीम एव च । त्रेताद्येषु युगेष्वेष सम्भूतः केशवाज्ञया । xxवि.शं रूपे तु रतेर्वायौ श्रीरित्येव च कीर्त्यते । तृतीयाङ्गं हरेः शेषः प्रादुर्भावसमन्वितः । रुद्रात्मकत्वाच्छेषस्य शुको द्रौणिश्च तत्तनू । तथा भागवतेऽप्युक्तं हनूमद्वचनं परम् । "मर्त्यावतारस्त्विह मर्त्यशिक्षणं रक्षोवधायैव न केवलं विभोः । न वै स आत्माऽत्मवतामधीश्वरो भुङ्क्ते हि दुःखं भगवान् वासुदेवः । यत्पादपङ्कजपरागनिषेवकाणां दुःखानि सर्वाणि लयं प्रयान्ति । "क्वचिच्छिवं क्वचिदृषीन् क्वचिद्देवान् क्वचिन्नरान् । लि ङ्गं प्रतिष्ठापयति वृणोत्यसुरतो वरान् । सर्वेश्वरः स्वतन्त्रोऽपि सर्वशक्तिश्च सर्वदा । तस्माद्यो महिमा विष्णोः सर्वशास्त्रोदितः स हि । नान्यदित्येष ण्सास्त्राणां निर्णयः समुदाहृतः । "मन्वादि केचिद्ब्रुवते ह्यास्तीकादि तथा परे । "सकृष्णान् पाण्डवान् गृह्य योऽयमर्थः प्रवर्तते । धर्मो भक्त्यादिदशकः श्रुतादिः शीलवैनयौ । नारायणस्य नामानि सर्वाणि वचनानि तु । भक्तिर्ज्ञानं सवैराग्यं प्रज्ञा मेधा धृतिः स्थितिः । नास्तिक्यं शकुनिर्नाम सर्वदोषात्मकाः परे । द्रोणाद्या इन्द्रियाण्येव पापान्यन्ये तु सैनिकाः । एवमध्यात्मनिष्ठं हि भारतं सर्वमुच्यते । स्वयं व्यासो हि तद्वेद ब्रह्मा वा तत्प्रसादतः । "वायुर्हि ब्रह्मतामेति तस्माद्ब्रह्मैव स स्मृतः । "ज्ञाने विरागे हरिभक्तिभावे धृतिस्थितिप्राणबलेषु योगे । "बल्. इत्था तद्वपुषे धायि दर्शतं देवस्य भर्गः सहसो यतो जनि । पृक्षो वपुः पितुमान्नित्य आण्सये द्वितीयमा सप्तशिवासु मातृषु । निर्यदीं बुध्नान्महिषस्य वर्पस ईशानासः शवसा क्रन्त सूरयः । प्र यत्पितुः परमान्नीयते पर्या पृक्षुधो वीरुधो दं सु रोहति । आदिन्मातृराविशद्यास्वा ण्सुचिरहिं स्यमान उर्विया विवावृधे । "अश्वमेधः क्रतुश्रेष्ठो ज्योतिः श्रेष्ठो दिवाकरः । "बलमिन्द्रस्य गिरिशो गिरिशस्य बलं मरुत् । "वायुर्भीमो भीमनादो महौजाः सर्वेषां च प्राणिनां प्राणभूतः । "तत्त्वज्ञाने विष्णुभक्तौ धैर्ये स्थैर्ये पराक्रमे । तथा युधिष्ठिरेणापि भीमं प्रति समीरितम् । "धर्मश्चार्थश्च कामश्च मोक्षण्स्चैव यशो ध्रुवम् । विराटपर्वगं चापि वचो दुर्योधनस्य हि । ५८ "वीराणां शास्त्रविदुषां कृतिनां तत्त्वनिर्णये । साम्प्रतं मानुषे लोके सदैत्यनरराक्षसे । भीमश्च बलभद्रश्च मद्रराजश्च वीर्यवान् । चतुर्थः कीचकस्तेषां पञ्चमं नानुशुश्रुमः । वचनं वासुदेवस्य तथोद्योगगतं परम् । "यत्किञ्चाऽत्मनि कल्याणं सम्भावयसि पाण्डव । यादृशे च कुले जातः सर्वराजाभिपूजिते । ५८ "वीराणां शास्त्रविदुषाम् नास्ति नारायणसमम्" इत्यादि महाभारताद्युक्तानि "अस्मिन् युद्धे भीमसेन त्वयि भारः समाहितः । धूरर्जुनेन वोढव्या वोढव्य इतरो जनः ६० । "यस्याः प्रसादात्परमं विदन्ति शेषः सुपर्णो गिरिशः सुरेन्द्रः । या मारुताद्गर्भमधत्त पूर्वं शेषं सुपर्णं गिरीशं सुरेन्द्रम् । "यस्याधिको बले नास्ति भीमसेनमृते क्वचित् । "यस्य न प्रतियोद्धाऽस्ति भीममेकमृते क्वचित् । तथा युधिष्ठिरेणैव भीमाय समुदीरितम् । अन्वेष रौहिणेयं च त्वां च भीमापराजितम् । तथैव द्रौपदीवाक्यं वासुदेवं प्रतीरितम् । "अधिज्यमपि यत्कर्तुं शक्यते नैव गाण्डिवम् । xxxइ."द्वावेव पुरुषौ लोके वासुदेवादनन्तरौ । "अक्षयाविषुधी दिव्ये ध्वजो वानरलक्षणः । स प्रीयतां परतमः परमादनन्तः सन्तारकः सततसं सृतिदुस्तरार्णात् । ओं । जयत्यजोऽखण्डगुणोरुमण्डलः सदोदितो ज्ञानमरीचिमाली । "नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् । नारायणो व्यास इति वाच्यवक्तृस्वरूपकः । उपसाधको नरश्चोक्तो देवी भाग्यात्मिका नृणाम् । सरस्वती वाक्यरूपा तस्मान्नम्या हि तेऽखिलाः । सर्वस्य निर्णयसुवाक्यसमुद्धृती तुस्वाध्याययोर्हरिपदस्मरणेन कृत्वा । व्यूढश्चतुर्धा भगवान् स एको मायां श्रियं सृष्टिविधित्सयाऽर । सङ्कर्षणाच्चापि जयातनूजो बभूव साक्षाद्बलसं विदात्मा । श्रद्धा द्वितीयाऽथ तयोश्च योगो बभूव पुं सैव च सूत्रनाम्ना । शेषस्तयोरेव हि जीवनामा कालात्मकः सोऽथ सुपर्ण आसीत् । काला जयाद्या अपि विष्णुपार्षदा यस्मादण्डात्परतः सम्प्रसूताः । व्यूहात्तृतीयात्पुनरेव विष्णोर्देवां श्चतुर्वर्णगतान् समस्तान् । ततो महत्तत्त्वतनुर्विरिञ्चः स्थूलात्मनैवाजनि वाक्च देवी । बुद्ध्यामुमायां स शिवस्त्रिरूपो मनश्च वैकारिकदेवसङ्घान् । पुं सः प्रकृत्यां च पुनर्विरिञ्चाच्छिवोऽथ तस्मादखिलाः सुरेशाः । जाताः सशक्राः पुनरेव सूत्राच्छ्रद्धा सुतानाप सुरप्रवीरान् । पुनश्च माया त्रिविधा बभूव सत्त्वादिरूपैरथ वासुदेवात् । सत्त्वात्मिकायां स बभूव तस्मात्स विष्णुनामैव निरन्तरोऽपि । एते हि देवाः पुनरण्डसृष्टावशक्नुवन्तो हरिमेत्य तुष्टुवुः । इति स्तुतस्तैः पुरुषोत्तमोऽसौ स विष्णुनामा ण्स्रियमाप सृष्टये । xxxइव्.तस्मिन् प्रविष्टा हरिणैव सार्द्धं सर्वे सुरास्तस्य बभूव नाभेः । तस्मात्पुनः सर्वसुराः प्रसूतास्ते जानमाना अपि निर्णयाय । पपात वायोर्गमनाच्छरीरं तस्यैव चाऽवेशत उत्थितं पुनः । तस्मात्स एको विबुधप्रधान इत्याण्स्रिता देवगणास्तमेव । ततो विरिञ्चो भुवनानि सप्त ससप्तकान्याण्सु चकार सोऽब्जात् । अग्रे शिवोऽहम्भव एव बुद्धेरुमा मनोजौ सह शक्रकामौ । चक्षुः श्रुतिभ्यां स्पर्शात्सहैव रविः शशी धर्म इमे प्रसूताः । ततः सनाद्याण्स्च मरीचिमुख्या देवाण्स्च सर्वे क्रमशः प्रसूताः । उक्तक्रमात्पूर्वभवस्तु यो यः श्रेष्ठः स स ह्यासुरकानृते च । पूर्वस्तु पश्चात्पुनरेव जातो नाण्स्रेष्ठतामेति कथञ्चिदस्य । लयो भवेद्व्युत्क्रमतो हि तेषां ततो हरिः प्रल्. अये श्रीसहायः । एवं पुनः सृजते सर्वमेतदनाद्यनन्तो हि जगत्प्रवाहः । xxxव्.यथा समुद्रात्सरितः प्रजाताः पुनस्तमेव प्रविशन्ति शश्वत् । एवं विदुर्ये परमामनन्तामजस्य शक्तिं पुरुषोत्तमस्य । देवानिमान्मुक्तसमस्तदोषान् स्वसन्निधाने विनिवेश्य देवः । पुनश्च मारीचत एव देवा जाता आदित्यामसुराण्स्च दित्याम् । ततः स मग्नामलयो लयोदधौ महीं विलोक्याऽशु हरिर्वराहः । अथाब्जनाभप्रतिहारपालौ शापात्त्रिशो भूमितल्. एऽभिजातौ । हतो हिरण्याक्ष उदारविक्रमो दितेः सुतो योऽवरजः सुरार्थे । अथो विधातुर्मुखतो विनिः सृतान् वेदान् हयास्यो जगृहेऽसुरेन्द्रः । मन्वन्तरप्रल्. अये मत्स्यरूपो विद्यामदान्मनवे देवदेवः । अथो दितेर्ज्येष्ठसुतेन शश्वत्प्रपीडिता ब्रह्मवरात्सुरेशाः । अभिष्टुतस्तैर्हरिरुग्रवीर्यो नृसिं हरूपेण सआविरासीत् । सुरासुराणामुदधिं विमथ्नतां दधार पृष्ठेन गिरिं स मन्दरम् । वरादजेयत्वमवाप दैत्यराट्चतुर्मुखस्यैव बलिर्यदा तदा । स वामनात्माऽसुरभूभृतोऽध्वरं जगाम "गां सन्नमयन् पदे पदे"६२ । पितामहेनास्य पुरा हियाचितो बलेः कृते केशव आह यद्वचः । बभूविरे चन्द्रललामतो वरात्पुरा ह्यजेया असुरा धरातल्. ए । स चासुरान् रुद्रवरादवध्यानिमान् समस्तैरपि देवदेव । इत्यादरोक्तस्त्रिदशैरजेयः स शार्ङ्गधन्वाऽथ भृगूद्वहोऽभूत् । ततः पुलस्त्यस्य कुले प्रसूतौ तावादिदैत्यौ जगदेकशत्रू । सर्वैरजेयः स च कुम्भकर्णः पुरातने जन्मनि धातुरेव । तदाऽब्जजं शूलिनमेव चाग्रतो निधाय देवाः पुरुहूतपूर्वकाः । त्वमेक ईशः परमः स्वतन्त्रस्त्वमादिरन्तो जगतो नियोक्ता । मनुष्यमानात्त्रिशतं सषष्टिकं दिवौकसामेकमुशन्ति वत्सरम् । सहस्त्रवृत्तं तदहः स्वयम्भुवो निशा च तन्मानमितं शरच्छतम् । त्वया पुरा कर्णपुटाद्विनिर्मितौ महासुरौ तौ मधुकैटभाख्यौ । त्वदाज्ञया ब्रह्मवरादवध्यौ चिक्रीडिषासम्भवया मुखोद्गतान् । आहृत्य वेदानखिलान् प्रदाय स्वयम्भुवे तौ च जघन्थ दस्यू । एवं सुराणां च निसर्गजं बलं तथाऽसुराणां वरदानसम्भवम् । इमौ च रक्षोऽधिपती वरोद्धतौ जहि स्ववीर्येण नृषु प्रभूतः । स कश्यपस्यादितिगर्भजन्मनो विवस्वतस्तन्तुभवस्य भूभृतः । तदाज्ञया देवगणा बभूविरे पुरैव पश्चादपि तस्य भूम्नः । स देवतानां प्रथमो गुणाधिको बभूव नाम्ना हनुमान् प्रभञ्जनः । सुग्रीव आसीत्परमेष्ठितेजसा युतो रविः स्वात्मत एव जाम्बवान् । ब्रह्मोद्भवः सोम उतास्य सूनोरत्रेरभूत्सोऽङ्गद एव जातः । बृहस्पतिर्ब्रह्मसुतोऽपि पूर्वं सहैव शच्या मनसोऽभिजातः । स एव शच्या सह वानरोऽभूत्स्वसम्भवो देवगुरुर्बृहस्पतिः । ब्रह्मोद्भवौ तौ पुनरेव सूर्याद्बभूवतुस्तत्र कनीयसस्तु । नीलोऽग्निरासीत्कमलोद्भवोत्थः कामः पुनः श्रीरमणाद्रमायाम् । पूर्वं हरेश्चक्रमभूद्धि दुर्गा तमः स्थिता ण्स्रीरिति यां वदन्ति । गदा तुवायुर्बलसं विदात्मा ण्सार्ङ्गश्च विद्येति रमैव खड्गः । एवं स्थितेष्वेव पुरातनेषु वराद्रथाङ्गत्वमवाप कामः । तावेव जातौ भरतश्च नाम्ना ण्सत्रुघ्न इत्येव च रामतोऽनु । कौसल्यकापुत्र उरुक्रमोऽसावेकस्तथैको भरतस्य मातुः । सङ्कर्षणाद्यैस्त्रिभिरेव रूपैराविष्ट आसीत्त्रिषु तेषु विष्णुः । स्वयं रमा सीरत एव जाता सीतेति रामार्थमनूपमा या । इत्यादिकल्पोत्थित एष सर्गो मया समस्तागमनिर्णयात्मकः । पाण्स्चात्त्यकल्पेष्वपि सर्गभेदाः श्रुतौ पुराणेष्वपि चान्यथोक्ताः । ओं । अथाभ्यवर्धं श्चतुराः कुमारा नृपस्य गेहे पुरुषोत्तमाद्याः । निरीक्ष्य नित्यं चतुरः कुमारान् पिता मुदं सन्ततमाप चोच्चम् । तन्मातरः पौरजना अमात्या अन्तः पुरा वैषयिकाण्स्च सर्वे । ततः सुवं शे शशिनः प्रसूतो गाधीति शक्रस्तनुजोऽस्य चाऽसीत् । तेनार्थितो यज्ञरिरक्षयैव कृच्छ्रेण पित्राऽस्य भयाद्विसृष्टः । अनुग्रहार्थं स ऋषेरवाप सलक्ष्मणोऽस्त्रं मुनितो हि केवलम् । अथो जघानाऽशु शरेण ताटकां वराद्विधातुस्तदनन्यवध्याम् । शरेण मारीचमथार्णवेऽक्षिपद्वचो विरिञ्चस्य तु मानयानः । तदा विदेहेन सुतास्वयं वरो विघोषितो दिक्षु विदिक्षु सर्वशः । अथो अहल्यां पतिनाऽभिशप्तां प्रधर्षणादिन्द्रकृताच्छिलीकृताम् । बलं स्वभक्तेरधिकं प्रकाण्सयन्ननुग्रहं च त्रिदशेष्वतुल्यम् । तथा विदेहः प्रतिलभ्य रामं सहस्रनेत्रावरजं गविष्ठम् । मेने च जामातरमात्मकन्यागुणोचितं रूपनवावतारम् । स आह चैनं परमं वचस्ते करोमि नात्रास्ति विचारणा मे। तपो मया चीर्णमुमापतेः पुरा वरायुधावाप्तिधृतेन चेतसा । न देवदैत्योरगदेवगायका अलं धनुश्चालयितुं सवासवाः । अधार्यमेतद्धनुराप्य शङ्करादहं नृणां वीर्यपरीक्षणे धृतः । इतीरितां मे गिरमभ्यवेत्य दितेः सुता दानवयक्षराक्षसाः । सं स्विन्नगात्राः परिवृत्तनेत्रा दशाननाद्याः पतिता विमूर्छिताः । पुरा हि मेऽदात्प्रभुरब्जजो वरं प्रसादितो मे तपसा कथञ्चन । ततस्तु ते नष्टमदा इतो गताः समस्तशो ह्यस्तन एव पार्थिवाः । तथेति चोक्ते मुनिना स किङ्करैरनन्तभोगोपममाण्स्वथाऽनयत् । विकृष्यमाणं तदनन्तराधसा परेण निः सीमबलेन लीलया । स मध्यतस्तत्प्रविभज्य लीलया यथेक्षुदण्डं शतमन्युकुञ्जरः । तमब्जनेत्रं पृथुतुङ्गवक्षसं श्यामावदातं चलकुण्डलोज्ज्वलम् । अथो कराभ्यां प्रतिगृह्य मालामम्लानपद्मां जलजायताक्षी । ततः प्रमोदो नितरां जनानां विदेहपुर्यामभवत्समन्तात् । लक्ष्म्या समेते प्रकटं रमेशे सम्प्रेषयामास तदाऽशु पित्रे । अथाऽत्मजाभ्यां सहितः सभार्यो ययौ गजस्यन्दनपत्तियुक्तया । स मैथिलेनातितरां समर्चितो विवाहयामास सुतं मुदम्भरः । तदा विमानावलिभिर्नभस्तल्. अं दिदृक्षतां सङ्कुलमास नाकिनाम् । विजानमाना जगतां हि मातरं पुराऽर्थितुं नाऽययुरत्र देवताः । प्रगृह्य पाणिं च नृपात्मजाया रराज राजीवसमाननेत्रः । स्वलङ्कृतास्तत्र विचेरुरङ्गना विदेहराजस्य च या हि योषितः । प्रियाणि वस्त्राणि रथान् सकुञ्जरान् परार्द्ध्यरत्नान्यखिलस्य चेशितुः । महोत्सवं तं त्वनुभूय देवता नराण्स्च सर्वे प्रययुर्यथागतम् । तदन्तरे सोऽथ ददर्श भार्गवं सहस्रलक्षामितभानुदीधितिम् । अजानतां राघवमादिपूरुषं समागतं ज्ञापयितुं निदर्शनैः । न मे सुतं हन्तुमिहार्हसि प्रभो वयोगतस्येत्युदितः स भार्गवः । स इत्थमुक्त्वा नृपतिं रघूत्तमं भृगूत्तमः प्राह निजां तनुं हरिः । शृणुष्व राम त्वमिहोदितं मया धनुर्द्वयं पूर्वमभून्महाद्भुतम् । तदा तु लोकस्य निदर्शनार्थिभिः समर्थितौ तौ हरिशङ्करौ सुरैः । ततो हि युद्धाय रमेशशङ्करौ व्यवस्थितौ तौ धनुषी प्रगृह्य । xलिव्.शशाक नैवाथ यदाऽभिवीक्षितुं प्रस्पन्दितुं वा कुत एव योद्धुम् । यदीरणेनैव विनैष ण्सङ्करः शशाक न प्रश्वसितुं च केवलम् । ततः प्रणम्याऽशु जनार्दनं हरः प्रसन्नदृष्ट्या हरिणाऽभिवीक्षितः । यदीदमागृह्य विकर्षसि त्वं तदा हरिर्नात्र विचार्यमस्ति । प्रगृह्य तच्चापवरं स राघवश्चकार सज्यं निमिषेण लीलया । प्रदर्शिते विष्णुबले समस्ततो हराच्च निः सङ्ख्यतया महाधिके । अलं बलं ते जगतोऽखिलाद्वरं परोऽसि नारायण एव नान्यथा । पुराऽतुलो नाम महासुरोऽभवद्वरात्स तु ब्रह्मण आप लोकताम् । अतो वधार्थं जगदन्तकस्य सर्वाजितोऽहं जितवद्व्यवस्थितः । पुरा वरोऽनेन शिवोपलम्भितो मुमुक्षया विष्णुतनुप्रवेशनम् । इतीव रामाय स राघवः शरं विकर्षमाणो विनिहत्य चासुरम् । स चेष्टितं चैव निजाण्स्रयस्य जनस्य सत्तत्त्वविबोधकारणम् । ततः स कारुण्यनिधिर्निजे जने नितान्तमैक्यं स्वगतं प्रकाण्सयन् । समेत्य चैक्यं जगतोऽभिपश्यतः प्रणुद्य शङ्कामखिलां जनस्य । ततो नृपोऽत्यर्थमुदाऽभिपूरितः सुतैः समस्तैः स्वपुरीमवाप ह । यथा पुरा ण्स्रीरमणः श्रिया तया रतो नितान्तं हि पयोब्धिमध्ये । इमानि कर्माणि रघूत्तमस्य हरेर्विचित्राण्यपि नाद्भुतानि । ओं । इत्थं विश्वेश्वरेऽस्मिन्नखिल जगदवस्थाप्य सीतासहाये पूर्वं क्षीराब्धिजाता कथमपि तपसैवाप्सरस्त्वं प्रयाता तां नेतुं तत्तमोऽन्धं कमलजनिरुवाचाऽशु रामाभिषेकम् । भूत्वा दासी विलुम्प स्वगतिमपि ततः कर्मणा प्राप्स्यसे त्वं वृक्षान् पश्वादिकीटान् पितरमथ सखीन्मातृपूर्वान् विसृज्य प्रोत्थां गङ्गां स्वपादाद्धर इव गुहेनार्चितः सोऽथ तीर्त्वा । रामस्यैवाथ पुत्रौ विधिसुतसहितैर्मन्त्रिभिः केकयेभ्यः । आनीतौ तस्य कृत्वा ण्स्रुतिगणविहितप्रेतकार्याणि सद्यः धिक्कुर्वन्तौ नितान्तं सकलदुरितगां मन्थरां कैकयीं च प्राप्तौ रामस्य पादौ मुनिगणसहितौ तत्र चोवाच नत्वा । रामं राजीवनेत्रं भरत इह पुनः प्रीतयेऽस्माकमीश सत्यां कर्तुं च वाणीमवददतितरां नेति सद्भक्तिनम्रम् । श्रुत्वैतद्रामवाक्यं हुतभुजि पतने स प्रतिज्ञां च कृत्वा रामोक्तस्यान्यथात्वे न तु पुरमभिवेक्ष्येऽहमित्येव तावत् । कृत्वाऽन्यां स प्रतिज्ञामवसदथ बहिर्ग्रामके नन्दिनाम्नि स आसुरावेशवशाद्रमास्तने यदा व्यधात्तुण्डमथाभिवीक्षितः । पुनः प्रयातः शरणं रघूत्तमं विसर्जितस्तेन निहत्य चासुरम् । स वायसानामसुरोऽखिलानां वरादुमेशस्य बभूव चाक्षिगः । ददुर्हि तस्मै विवरं बलार्थिनो यद्वायसास्तेन तदक्षिपातनम् । भविष्यतामप्यथ यावदेव द्विनेत्रता काककुलोद्भवानाम् । अतः पुनर्भावममुष्य हिन्वन् भविष्यतश्चैकदृशश्चकार । रामोऽथ दण्डकवनं मुनिवर्यनीतो लोकाननेकश उदारबलैर्निरस्तान् । धर्मो यतोऽस्य वनगस्य नितान्तशक्तिह्रासे स्वधर्मकरणस्य हुताण्सनादौ । रामोऽपि तत्र ददृशे धनदस्य शापाद्गन्धर्वमुर्वशिरतेरथ यातुधानीम् । भङ्क्त्वाऽस्य बाहुयुगल्. अं बिलगं चकार सम्मानयन् वचनमम्बुजजन्मनोऽसौ । प्रीतिं विधित्सुरगमद्भवनं निजस्य कुम्भोद्भवस्य परमादरतोऽमुना च। आत्मार्थमेव हि पुरा हरिणा प्रदत्तमिन्द्रे तदिन्द्र उत रामकरार्थमेव । काले तदैव खरदूषणयोर्बलेन रक्षः स्वसा पतिनिमार्गणतत्पराऽसीत् । साऽनुज्ञयैव रजनीचरभर्तुरुग्रा भ्रातृद्वयेन सहिता वनमावसन्ती । तां तत्र हास्यकथया जनकासुताग्रे गच्छानुजं म इह मेति वचः स उक्त्वा । तत्प्रेरितान् सपदि भीमबलान् प्रयातां स्तस्याः खरत्रिशिरदूषणमुख्यबन्धून् । दत्तेऽभये रघुवरेण महामुनीनां दत्ते भये च रजनीचरमण्डलस्य । स त्वाण्सु कार्यमवमृश्य जगाम तीरे क्षेत्रं नदीनदपतेः श्रवणं धरित्र्याः । इत्युक्तवन्तमथ रावण आह खड्गं निष्कृष्य हन्मि यदि मे न करोषि वाक्यम् । स प्राप्य हैममृगतां बहुरत्नचित्रः सीतासमीप उरुधा विचचार शीघ्रम् । देवेममाण्सु परिगृह्य च देहि मे त्वं क्रीडामृगं त्विति तयोदित एव रामः । तेनाऽहतः शरवरेण भृशं ममार विक्रुश्य लक्ष्मणमुरुव्यथया सपापः । यां यां परेश उरुधैव करोति लीलां तां तां करोत्यनु तथैव रमापि देवी । क्वाज्ञानमापदपि मन्दकटाक्षमात्रसर्गस्थितिप्रल्. अयसं सृतिमोक्षहेतोः । देव्याः समीपमथ रावण आससाद साऽदृश्यतामगमदप्यविषह्यशक्तिः । तस्यास्तु तां प्रतिकृतिं प्रविवेश शक्रो देव्याण्स्च सन्निधियुतां व्यवहारसिद्ध्यै । मार्गे व्रजन्तमभियाय ततो हनूमान् सं वारितो रविसुतेन च जानमानः । प्राप्यैव राक्षस उताऽत्मपुरीं स तत्र सीताकृतिं प्रतिनिधाय ररक्ष चाथ । अन्वेषमाण इव तं च ददर्श गृध्रं सीतारिरक्षिषुमथो रिपुणा विशस्तम् । अन्यत्र चैव विचरन् सहितोऽनुजेन प्राप्तः करौ स सहसाऽथ कबन्धनाम्नः । छित्वाऽस्य बाहुयुगल्. अं सहितोऽनुजेन तं पूर्ववत्प्रतिविधाय सुरेन्द्रभृत्यम् । दृष्ट्वा तमेव शबरी परमं हरिं च ज्ञात्वा विवेश दहनं पुरतोऽस्य तस्यै । शापाद्वराप्सरसमेव हि तां विमुच्य शच्या कृतात्पतिपुरस्त्वतिदर्पहेतोः । देहेऽपि यत्र पवनोऽत्र हरिर्यतोऽसौ तत्रैव वायुरिति वेदवचः प्रसिद्धम् । एवं स कृष्णतनुरर्जुनमप्यरक्षद्भीमार्थमेव तदरिं रविजं निहत्य । एवं सुराण्स्च पवनस्य वशे यतोऽतः सुग्रीवमत्र तु परत्र च शक्रसूनुम् । यत्पादपङ्कजरजः शिरसा विभर्ति श्रीरब्जजश्च गिरिशः सह लोकपालैः । समागते तु राघवे प्लवङ्गमाः ससूर्यजाः । सं स्थाप्याऽशु हरीन्द्रान् जानन् विष्णोर्गुणाननन्तान् सः । ओं । उत्थाप्य चैनमरविन्ददलायताक्षण्स्चक्राङ्कितेन वरदेन कराम्बुजेन । आरोप्य चां सयुगल्. अं भगवन्तमेनं तस्यानुजं च हनुमान् प्रययौ कपीन्द्रम् । श्रुत्वाऽस्य दुःखमथ देववरः प्रतिज्ञां चक्रे स वालिनिधनाय हरीश्वरोऽपि । वीक्ष्यैव तां निपतितामथ रामदेवः सोऽङ्गुष्ठमात्रचलनादतिलीलयैव । शर्वप्रसादजबलाद्दितिजानवध्यान् सर्वान्निहत्य कुणपेन पुनश्च सख्या । एकैकमेषु स विकम्पयितुं समर्थः पत्राणि लोप्तुमपि तूत्सहते न शक्तः । जेतुं चतुर्गुणबलो हि पुमान् प्रभुः स्याद्धन्तुं शताधिकबलोऽतिबलं सुशक्तः । श्रुत्वाऽस्य वाक्यमवमृश्य दितेः सुतां स्तान् धातुर्वरादखिलपुम्भिरभेद्यरूपान् । सन्धाय कार्मुकवरे निशिते तु बाणेऽथाऽकृष्य दक्षिणभुजेन तदा प्रमुक्ते । भित्त्वा चतान् सगिरिकुं भगवत्प्रमुक्तः पाताल्. असप्तकमथात्र च ये त्ववध्याः । तन्मुष्टिभिः प्रतिहतः प्रययावशक्तः सुग्रीव आण्सु रघुपोऽपि हि धर्ममीक्षन् । सौभ्रात्रमेष यदि वाञ्छति वालिनैव नाहं निरागसमथाग्रजनिं हनिष्ये । कोपः सहोदरजने पुनरन्तकाले प्रायो निवृत्तिमुपगच्छति तापकश्च । तस्मान्न बन्धुजनगे जनिते विरोधे कार्यो वधस्तदनुबन्धिभिराण्स्वितीह । यः प्रेरकः सकलषेमुषिसन्ततेश्च तस्याज्ञता कुत इहेशवरस्य विष्णोः । रामाज्ञयैव लतया रविजे विभक्ते वायोः सुतेन रघुपेण ण्सरे च मुक्ते । भक्तो ममैष यदि मामभिपश्यतीह पादौ ध्रुवं मम समेष्यति निर्विचारः । कार्यं ह्यभीष्टमपि तत्प्रणतस्य पूर्वं शस्तो वधो न पदयोः प्रणतस्य चैव । यः प्रेरकः सकललोकबलस्य नित्यं पूर्णाव्ययोच्चबलवीर्यतनुः स्वतन्त्रः । सन्नेऽथ वालिनि जगाम च तस्य पार्श्वं प्राहैनमार्द्रवचसा यदि वाञ्छसि त्वम् । कार्याणि तस्य चरमाणि विधाय पुत्रं त्वग्रे निधाय रविजः कपिराज्य आसीत् । अथातिसक्ते क्षितिपे कपीनां प्रविस्मृते रामकृतोपकारे । न विस्मृतिस्ते रघुवर्यकार्ये कार्या कथञ्चित्स हि नोऽभिपूज्यः । स एवमुक्त्वा हरिराजसन्निधौ द्वीपेषु सप्तस्वपि वानरान् प्रति । हरीश्वराज्ञाप्रणिधानपूर्वकं हनूमता ते प्रहिता हिवानराः । तदैव रामोऽपि हि भोगसक्तं प्रमत्तमालक्ष्य कपीश्वरं प्रभुः । यदि प्रमत्तोऽसि मदीयकार्ये नयाम्यहं त्वेन्द्रसुतस्य मार्गम् । इतीड्यरामेण समीरिते तदा ययौ सबाणः सधनुः स लक्ष्मणः । हनूमतः साधुवचोभिराण्सु प्रसन्नचेतस्यधिपे कपीनाम् । ससम्भ्रमं तं पतितं पदाब्जयोस्त्वरन् समुत्थाप्य समाण्स्लिषत्प्रभुः । समस्तदिक्षु प्रहितेषु तेन प्रभुर्हनूमन्तमिदं बभाषे । अतस्त्वमेव प्रतियाहि दक्षिणां दिशं समादाय मदङ्गुलीयकम् । लिव्.समस्तदिक्षु प्रतियापिता हि ते हरीश्वराज्ञामुपधार्य मासतः । समस्तदुर्गप्रवरं दुरासदं विमार्गतां विन्ध्यगिरिं महात्मनाम् । कृतं मयेनातिविचित्रमुत्तमं समीक्ष्य तत्तार उवाच चाङ्गदम् । दुरासदोऽसावतिचण्डण्सासनो हनिष्यति त्वामपि किं मदादिकान् । न चैव रामेण सलक्ष्मणेन प्रयोजनं नो वनचारिणां सदा । इतीरितं मातुलवाक्यमाण्सु स आददे वालिसुतोऽपि सादरम् । राज्यार्थिना येन हि घातितोऽग्रजो हृताण्स्च दाराः सुनृशं सकेन । इतीरिते शक्रसुतात्मजेन तथेति होचुः सह जाम्बवन्मुखाः । विज्ञातमेतद्धि मयाऽङ्गदस्य राज्याय ताराभिहितं हि वाक्यम् । न चाहमाक्रष्टुमुपायतोऽपि शक्यः कथञ्चित्सकलैः समेतैः । वचो ममैतद्यदि चाऽदरेण ग्राह्यं भवेद्वस्तदतिप्रियं मे । इतीरितं तत्पवनात्मजस्य श्रुत्वाऽतिभीता धृतमूकभावाः । ल्व्.निरीक्ष्य ते सागरमप्रधृष्यमपारमेयं सहसा विषण्णाः । प्रायोपविष्टाण्स्च कथा वदन्तो रामस्य सं सारविमुक्तिदातुः । तस्याग्रजोऽसावरुणस्य सूनुः सूर्यस्य बिम्बं सह तेन यातः । स दग्धपक्षः सवितृप्रतापाच्छ्रुत्वैव रामस्य कथां सपक्षः । स रावणस्याथ गतिं सुतोक्तां निवेद्य दृष्ट्वा जनकात्मजाकृतिम् । ततस्तु ते ब्रह्मसुतेन पृष्टा न्यवेदयन्नात्मबलं पृथक्पृथक् । सनीलमैन्दद्विविदाः सताराः सर्वेऽप्यशीत्याः परतो न शक्ताः । बलेर्यदा विष्णुरवाप लोकां स्त्रिभिः क्रमैर्नन्दिरवं प्रकुर्वता । अतो जवो मे नहि पूर्वसम्मितः पुरा त्वहं षण्णवतिप्लवोऽस्मि । अपूरिते तैः सकलैः शतस्य गमागमे शत्रुबलं च वीक्ष्य । अयं हि गृध्रः शतयोजनं गिरिं त्रिकूटमाहेत उतात्र विघ्नाः । उक्त्वा स इत्थं पुनराह सूनुं प्राणस्य निः सीमबलं प्रशं सयन् । इतीरितोऽसौ हनुमान्निजेप्सितं तेषामशक्तिं प्रकटां विधाय । big रामरक्षास्तोत्रम् सान्वयं सार्थम् big> उत्तरवाक्यस्थं "वेत्ती"ति पदं पूर्ववाक्येऽपि योजनीयं । तेनायम् अर्थः । "ब्रह्मवित्" ब्रह्मज्ञानी । "वेत्ति" अनुभवति । किम् इति कर्मापेक्षायां पश्य मृगो धावतीतिवत् वाक्यं कर्मत्वेन कथयति "वाग्भाभिर्" इति । "ब्रह्म" नानापदार्थभावेन बृंहितं किम् अपि सूक्ष्मं वस्तु । "भाति" विलसति । स्फुरतीति यावत् । कैः भाति । "यद्-इदं-तत्-स्व-शब्दार्थैः" । "यद्"आदिसर्वनामशब्दवाच्यभूतैः पदार्थैः । तद्रूपेणेति यावत् । इत्थम्भावे तृतीया । पदार्थानां च "यद्"आदिसर्वनामवाच्यत्वं वस्तूपलक्षणं । यत्र सर्वनाम प्रयुज्यते द्रव्यम् इत्य् उच्यते । सोऽर्थः भेद्यत्वेन विवक्षित इत्य् अभियुक्तस्मरणात् ज्ञेयम् । कुत्राधारे भाति । "आत्मनि" स्वभित्तौ । तद्व्यतिरिक्तस्य द्वितीयस्याभावात् । इदं भानं च अर्थात् जाग्रत्कालीनं ज्ञेयम् । स्वप्नस्य दृष्टान्ततयोपादानात् सुषुप्तेः शून्यमात्रभानास्पदत्वाच् च । "यद्-इदं-तत्-स्व-शब्दार्थैः" काभिः । "वाग्भाभिः" । वाग् अत्र समानविषयत्वेन विकल्पः अभिप्रेतः । तेन विकल्पभानरूपैर् इत्य् अर्थः । भासमाना एते पदार्थाः हि स्वप्नपदार्थवत् विकल्परूपा एव । तत्सारतया स्थितस्य शुद्धचिन्मात्रस्यैव वस्तुतः अर्थत्वात् । कस्मिन्न् "इव" भाति । "स्वप्ने इव" । यथा "स्वप्ने" । "ब्रह्म" स्वप्नपदार्थतया बृंहितम् । आत्माख्ये वस्तुनि । "आत्मनि" स्वभित्तौ । "वाग्भाभिः" विकल्पभानभूतैः । "यद्-इदं-तत्-स्व-शब्दार्थैः भाति" । तथा इत्य् अर्थः । स्वप्ने हि आत्मभावेन स्थितस्य ब्रह्मणः पदार्थभावेन भानं सर्वसाक्षिकम् एव । नन्व् अन्ये बौद्धादयः सर्वथा पदार्थापह्नवं कुर्वन्ति । तत् कथं त्वयैवम् उक्तम् इत्य् आह "यो यद्" इति । यः यः कश्चित् ब्रह्मविदः बौद्धादिः यत् यत् पदार्थानां सर्वथा असत्त्वादि "वेत्ति" अनुभवति । "सः तत् वेत्तु" अनुभवतु । किम् अस्माकं तद्वेदनेन । ब्रह्मविद्वेदने एव तात्पर्यात् इति भावः । अत्र च "यच्"छब्दः "इदम्"आदित्रयेण सह समानाधिकरण्यदर्शनात् सामान्यनिष्ठः । शिष्टाः "इदम्"आदयः त्रयः विशेषनिष्ठाः । तत्रापि "इदं"शब्दः प्रत्यक्षवेद्यनिष्ठः इति सर्वनामचतुष्केनैव सर्वपदार्थाक्षेपसिद्धाव् अनुपयुक्तत्वाद् अन्येषाम् अकथनम् इति ज्ञेयम् । अथ वा "ब्रह्मविद्" इत्य् आमन्त्रणपदं ब्रह्मज्ञानाधिकृते श्रीरामे विशिष्टाधिकारित्वसूचनाय प्रयुक्तं । तथा च स्फुट एवार्थः । नापि दुर्योजकत्वाख्यदोषापत्तिः असौ शुद्धचिन्मात्रतां यातः विदेहमुक्तः "सूर्यो भूत्वा" सूर्यभावम् आसाद्य । "प्रतपति" तापक्रियाकर्तृत्वं भजति । तथा "विष्णुः भूत्वा जगत्त्रयं पाति" रक्षति । एवं सर्वत्र योज्यम् । एषां सूर्यादीनां च बाह्यान्तरत्वेन द्वैविध्यं ज्ञेयम् । बाह्ये हि "सूर्यः" यः व्योम्नि दृश्यते । आन्तरस् तु प्राणः । सूर्यवत् शरीरपाककारित्वात् । तथा "विष्णुः" बुद्धिः । तद्वत् सङ्कल्पस्थितिकारित्वात् । तथा "रुद्रः" अहङ्कारः । तद्वत् सर्वसङ्कल्पानां स्वस्मिन् लयीकरणात् । तथा "पद्मजः" मनः । तद्वत् सङ्कल्पोत्पादकत्वात् । एवं यथासम्भवं सर्वत्र योज्यम् । ननु कथं विदेहमुक्तः सूर्यादिचराचरपदार्थभावम् आगत्य तद्गताः सर्वाः क्रियाः करोतीति चेत् । सत्यम् । तत्र चराः तावत् स्फुटम् एव अन्तर्यामिशुद्धचित्तत्त्वाधिष्ठिताः लक्ष्यन्ते । अन्यथा मरणावस्थां गतेष्व् अपि तेषु प्राग्वत् क्रियाधारत्वप्रसङ्गात् । ननु तत्क्रियायां प्राण एव प्रेरकः दृश्यते । निष्प्राणानाम् अचरशरीराणां निष्क्रियत्वदर्शनात् । असद् एतत् । न हि प्राणो नामात्र प्रेरकत्वे समर्थः कश्चिच् चेतन इव लक्ष्यते । किं त्व् अन्यस्य कस्यापि स्वतन्त्रस्य चेतनस्य प्रेरणया । देवदत्तप्रेर्यमाणकन्दुकवत् निर्गमप्रवेशकारीव दृश्यते इति शुद्धस्य चिन्मात्रस्यैव चरान्तर्यामित्वेन चरगतक्रियाकर्तृत्वं ज्ञायते । अचरेष्व् अपि दृश्यमाणा अवस्थितिक्रिया क्रियात्वात् चरगतक्रियावत् तत्कृता एव ज्ञेया । यतः यत्र साक्षाच् चेतनतया भासमानानां चराणां स्वक्रियायाम् असामर्थ्यम् अस्ति तत्र साक्षाज् जडत्वेन भासमानानां अचराणां का कथा क्रियाकारित्वे । तेन यथा अधिष्ठातृभूतेन देवदत्तेन क्वचित् स्थापिताः स्तम्भादयः तिष्ठन्ति तथा स्वान्तर्गतेन केनापि तत्त्वेन स्थापिताः अचराः तिष्ठन्तीति ज्ञेयम् । तत्र देवदत्तस्य तेभ्यः बहिःस्थता प्रत्यक्षम् एव दृश्यते इति न तत्र तस्य तदन्तर्गतत्वं कल्प्यते । अत्र तु बहिः स्थूलस्य कस्याप्य् अदर्शनात् तदन्तर्गतत्वं कल्प्यते । बहिर्गतत्वम् अपि तस्य न विरुध्यते इत्य् आस्ताम् एतत् । एवं च शुद्धचिन्मात्रे पर्यवसितं सर्वक्रियाकर्तृत्वं तन्मयतागते तस्मिन्न् अपि सिद्धम् एव । समुद्रे लीनस्य जलबिन्दोः इव समुद्रगुणविशिष्टत्वम् । अवशिष्टं मृतशरीरम् अपि पक्षाक्षिप्तम् एव ज्ञेयम् । ननु तथापि विदेहमुक्तः ब्रह्मा स्मृत्वायुषो वेदं प्रजापतिमजिग्रहत् । सोऽश्विनौ तौ सहस्राक्षं सोऽत्रिपुत्रादिकान् मुनीन् ॥ ३ ॥ ब्रह्मा स्मृत्वा आयुष: वेदं प्रजापतिम् अजिग्रहत् ।स: अश्विनौ तौ सहस्र-अक्षं स: अत्रि-पुत्र-आदिकान् मुनीन् ॥ ३ ॥ ते ऽग्निवेशादिकांस् ते तु पृथक् तन्त्राणि तेनिरे ।तेभ्यो ऽति-विप्रकीर्णेभ्यः प्रायः सार-तरोच्चयः ॥ ४ ॥ ते अग्निवेश-आदिकान् ते तु पृथक् तन्त्राणि तेनिरे ।तेभ्य: अति-विप्रकीर्णेभ्यः प्रायः सारतर-उच्चयः ॥ ४ ॥ क्रियते ऽष्टाङ्ग-हृदयं नाति-संक्षेप-विस्तरम् ।काय-बाल-ग्रहोर्ध्वाङ्ग-शल्य-दंष्ट्रा-जरा-वृषान् ॥ ५ ॥ क्रियते अष्ट-अङ्ग-हृदयं न-अति-संक्षेप-विस्तरम् ।काय-बाल-ग्रह-ऊर्ध्व-अङ्ग-शल्य-दंष्ट्रा-जरा-वृषान् ॥ ५ ॥ अष्टाव् अङ्गानि तस्याहुश् चिकित्सा येषु संश्रिता ।वायुः पित्तं कफश् चेति त्रयो दोषाः समासतः ॥ ६ ॥ अष्टौ अङ्गानि तस्य आहु: चिकित्सा येषु संश्रिता ।वायुः पित्तं कफ: च इति त्रय: दोषाः समासतः ॥ ६ ॥ विकृता-विकृता देहं घ्नन्ति ते वर्तयन्ति च ।ते व्यापिनो ऽपि हृन्-नाभ्योर् अधो-मध्योर्ध्व-संश्रयाः ॥ ७ ॥ विकृत-अविकृता: देहं घ्नन्ति ते वर्तयन्ति च ।ते व्यापिन: अपि हृत्-नाभ्यो: अध:-मध्य-ऊर्ध्व-संश्रयाः ॥ ७ ॥ वयो-ऽहो-रात्रि-भुक्तानां ते ऽन्त-मध्यादि-गाः क्रमात् ।तैर् भवेद् विषमस् तीक्ष्णो मन्दश् चाग्निः समैः समः ॥ ८ ॥ वय:अहन्-रात्रि-भुक्तानां ते अन्त-मध्य-आदि-गाः क्रमात् ।तै: भवेद् विषम: तीक्ष्ण: मन्द: च अग्निः समैः समः ॥ ८ ॥ कोष्ठः क्रूरो मृदुर् मध्यो मध्यः स्यात् तैः समैर् अपि ।शुक्रार्तव-स्थैर् जन्मादौ विषेणेव विष-क्रिमेः ॥ ९ ॥ कोष्ठः क्रूर: मृदु: मध्य: मध्यः स्यात् तैः समै: अपि ।शुक्र-आर्तव-स्थै: जन्म-आदौ विषेण इव विष-क्रिमेः ॥ ९ ॥ तैश् च तिस्रः प्रकृतयो हीन-मध्योत्तमाः पृथक् ।सम-धातुः समस्तासु श्रेष्ठा निन्द्या द्वि-दोष-जाः ॥ १० ॥ तै: च तिस्रः प्रकृतय: हीन-मध्य-उत्तमाः पृथक् ।सम-धातुः समस्तासु श्रेष्ठा निन्द्या: द्वि-दोष-जाः ॥ १० ॥ तत्र रूक्षो लघुः शीतः खरः सूक्ष्मश् चलो ऽनिलः ।पित्तं स-स्नेह-तीक्ष्णोष्णं लघु विस्रं सरं द्रवम् ॥ ११ ॥ तत्र रूक्ष: लघुः शीतः खरः सूक्ष्म: चल: अनिलः ।पित्तं स-स्नेह-तीक्ष्ण-उष्णं लघु विस्रं सरं द्रवम् ॥ ११ ॥ स्निग्धः शीतो गुरुर् मन्दः श्लक्ष्णो मृत्स्नः स्थिरः कफः ।संसर्गः संनिपातश् च तद्-द्वि-त्रि-क्षय-कोपतः ॥ १२ ॥ स्निग्धः शीत: गुरु: मन्दः श्लक्ष्ण: मृत्स्नः स्थिरः कफः ।संसर्गः संनिपात: च तद्-द्वि-त्रि-क्षय-कोपतः ॥ १२ ॥ रसासृङ्-मांस-मेदो-ऽस्थि-मज्ज-शुक्राणि धातवः ।सप्त दूष्या मला मूत्र-शकृत्-स्वेदादयो ऽपि च ॥ १३ ॥ रस-असृक्-मांस-मेद:-अस्थि-मज्ज-शुक्राणि धातवः ।सप्त दूष्या: मला: मूत्र-शकृत्-स्वेद-आदय: अपि च ॥ १३ ॥ वृद्धिः समानैः सर्वेषां विपरीतैर् विपर्ययः ।रसाः स्वाद्व्-अम्ल-लवण-तिक्तोषण-कषायकाः ॥ १४ ॥ वृद्धिः समानैः सर्वेषां विपरीतै: विपर्ययः ।रसाः स्वादु-अम्ल-लवण-तिक्त-उषण-कषायकाः ॥ १४ ॥ षड् द्रव्यम् आश्रितास् ते च यथा-पूर्वं बलावहाः ।तत्राद्या मारुतं घ्नन्ति त्रयस् तिक्तादयः कफम् ॥ १५ ॥ षड् द्रव्यम् आश्रिता: ते च यथा-पूर्वं बल-आवहाः ।तत्र आद्या: मारुतं घ्नन्ति त्रय: तिक्त-आदयः कफम् ॥ १५ ॥ कषाय-तिक्त-मधुराः पित्तम् अन्ये तु कुर्वते ।शमनं कोपनं स्वस्थ-हितं द्रव्यम् इति त्रि-धा ॥ १६ ॥ कषाय-तिक्त-मधुराः पित्तम् अन्ये तु कुर्वते ।शमनं कोपनं स्वस्थ-हितं द्रव्यम् इति त्रि-धा ॥ १६ ॥ उष्ण-शीत-गुणोत्कर्षात् तत्र वीर्यं द्वि-धा स्मृतम् ।त्रि-धा विपाको द्रव्यस्य स्वाद्व्-अम्ल-कटुकात्मकः ॥ १७ ॥ उष्ण-शीत-गुण-उत्कर्षात् तत्र वीर्यं द्वि-धा स्मृतम् ।त्रि-धा विपाक: द्रव्यस्य स्वादु-अम्ल-कटुक-आत्मकः ॥ १७ ॥ गुरु-मन्द-हिम-स्निग्ध-श्लक्ष्ण-सान्द्र-मृदु-स्थिराः ।गुणाः स-सूक्ष्म-विशदा विंशतिः स-विपर्ययाः ॥ १८ ॥ गुरु-मन्द-हिम-स्निग्ध-श्लक्ष्ण-सान्द्र-मृदु-स्थिराः ।गुणाः स-सूक्ष्म-विशदा: विंशतिः स-विपर्ययाः ॥ १८ ॥ कालार्थ-कर्मणां योगो हीन-मिथ्याति-मात्रकः ।सम्यग्-योगश् च विज्ञेयो रोगारोग्यैक-कारणम् ॥ १९ ॥ काल-अर्थ-कर्मणां योगो हीन-मिथ्या-अति-मात्रकः ।सम्यग्-योग: च विज्ञेय: रोग-आरोग्य-एक-कारणम् ॥ १९ ॥ रोगस् तु दोष-वैषम्यं दोष-साम्यम् अ-रोग-ता ।निजागन्तु-विभागेन तत्र रोगा द्वि-धा स्मृताः ॥ २० ॥ रोग: तु दोष-वैषम्यं दोष-साम्यम् अ-रोग-ता ।निज-आगन्तु-विभागेन तत्र रोगा: द्वि-धा स्मृताः ॥ २० ॥ तेषां काय-मनो-भेदाद् अधिष्ठानम् अपि द्वि-धा ।रजस् तमश् च मनसो द्वौ च दोषाव् उदाहृतौ ॥ २१ ॥ तेषां काय-मनो-भेदाद् अधिष्ठानम् अपि द्वि-धा ।रज: तम: च मनस: द्वौ च दोषौ उदाहृतौ ॥ २१ ॥ दर्शन-स्पर्शन-प्रश्नैः परीक्षेत च रोगिणम् ।रोगं निदान-प्राग्-रूप-लक्षणोपशयाप्तिभिः ॥ २२ ॥ दर्शन-स्पर्शन-प्रश्नैः परीक्षेत च रोगिणम् ।रोगं निदान-प्राग्-रूप-लक्षण-उपशय-आप्तिभिः ॥ २२ ॥ भूमि-देह-प्रभेदेन देशम् आहुर् इह द्वि-धा ।जाङ्गलं वात-भूयिष्ठम् आनूपं तु कफोल्बणम् ॥ २३ ॥ भूमि-देह-प्रभेदेन देशम् आहु: इह द्वि-धा ।जाङ्गलं वात-भूयिष्ठम् आनूपं तु कफोल्बणम् ॥ २३ ॥ साधारणं सम-मलं त्रि-धा भू-देशम् आदिशेत् ।क्षणादिर् व्याध्य्-अवस्था च कालो भेषज-योग-कृत् ॥ २४ ॥ साधारणं सम-मलं त्रि-धा भू-देशम् आदिशेत् ।क्षण-आदि: व्याधि-अवस्था च काल: भेषज-योग-कृत् ॥ २४ ॥ शोधनं शमनं चेति समासाद् औषधं द्वि-धा ।शरीर-जानां दोषाणां क्रमेण परमौषधम् ॥ २५ ॥ शोधनं शमनं च इति समासाद् औषधं द्वि-धा ।शरीर-जानां दोषाणां क्रमेण परम-औषधम् ॥ २५ ॥ बस्तिर् विरेको वमनं तथा तैलं घृतं मधु ।धी-धैर्यात्मादि-विज्ञानं मनो-दोषौषधं परम् ॥ २६ ॥ बस्ति: विरेक: वमनं तथा तैलं घृतं मधु ।धी-धैर्य-आत्मा-आदि-विज्ञानं मन:-दोष-औषधं परम् ॥ २६ ॥ भिषग् द्रव्याण्य् उपस्थाता रोगी पाद-चतुष्टयम् ।चिकित्सितस्य निर्दिष्टं प्रत्य्-एकं तच् चतुर्-गुणम् ॥ २७ ॥ भिषग् द्रव्याणि उपस्थाता रोगी पाद-चतुष्टयम् ।चिकित्सितस्य निर्दिष्टं प्रत्येकं तत् चतुर्-गुणम् ॥ २७ ॥ दक्षस् तीर्थात्त-शास्त्रार्थो दृष्ट-कर्मा शुचिर् भिषक् ।बहु-कल्पं बहु-गुणं संपन्नं योग्यम् औषधम् ॥ २८ ॥ दक्ष: तीर्थ-आत्त-शास्त्र-अर्थ: दृष्ट-कर्मा शुचि: भिषक् ।बहु-कल्पं बहु-गुणं संपन्नं योग्यम् औषधम् ॥ २८ ॥ अनुरक्तः शुचिर् दक्षो बुद्धि-मान् परिचारकः ।आढ्यो रोगी भिषग्-वश्यो ज्ञापकः सत्-त्व-वान् अपि ॥ २९ ॥ अनुरक्तः शुचि: दक्ष: बुद्धि-मान् परिचारकः ।आढ्य: रोगी भिषग्-वश्य: ज्ञापकः सत्त्ववान् अपि ॥ २९ ॥ साध्यो ऽ-साध्य इति व्याधिर् द्वि-धा तौ तु पुनर् द्वि-धा ।सु-साध्यः कृच्छ्र-साध्यश् च याप्यो यश् चान्-उपक्रमः ॥ २९+(१) ॥ साध्य: असाध्य: इति व्याधि: द्वि-धा तौ तु पुनर् द्वि-धा ।सु-साध्यः कृच्छ्र-साध्य: च याप्य: य: च अनुपक्रमः ॥ २९+(१) ॥ सर्वौषध-क्षमे देहे यूनः पुंसो जितात्मनः ।अ-मर्म-गो ऽल्प-हेत्व्-अग्र-रूप-रूपो ऽन्-उपद्रवः ॥ ३० ॥ सर्व-औषध-क्षमे देहे यूनः पुंस: जित-आत्मनः ।अ-मर्म-ग: अल्प-हेतु-अग्ररूप-रूप: अनुपद्रवः ॥ ३० ॥ अ-तुल्य-दूष्य-देशर्तु-प्रकृतिः पाद-संपदि ।ग्रहेष्व् अनु-गुणेष्व् एक-दोष-मार्गो नवः सुखः ॥ ३१ ॥ पदच्छेद अ-तुल्य-दूष्य-देश-ऋतु-प्रकृतिः पाद-संपदि ।ग्रहेषु अनुगुणेषु एक-दोष-मार्ग: नवः सुखः ॥ ३१ ॥ शस्त्रादि-साधनः कृच्छ्रः संकरे च ततो गदः ।शेष-त्वाद् आयुषो याप्यः पथ्याभ्यासाद् विपर्यये ॥ ३२ ॥ शस्त्र-आदि-साधनः कृच्छ्रः संकरे च तत: गदः ।शेषत्वाद् आयुष: याप्यः पथ्य-अभ्यासाद् विपर्यये ॥ ३२ ॥ अन्-उपक्रम एव स्यात् स्थितो ऽत्य्-अन्त-विपर्यये ।औत्सुक्य-मोहा-रति-कृद् दृष्ट-रिष्टो ऽक्ष-नाशनः ॥ ३३ ॥ अन्-उपक्रम एव स्यात् स्थित: अत्यन्त-विपर्यये ।औत्सुक्य-मोह-अरति-कृद् दृष्ट-रिष्ट: अक्ष-नाशनः ॥ ३३ ॥ त्यजेद् आर्तं भिषग्-भूपैर् द्विष्टं तेषां द्विषं द्विषम् ।हीनोपकरणं व्यग्रम् अ-विधेयं गतायुषम् ॥ ३४ ॥ त्यजेद् आर्तं भिषग् भूपै: द्विष्टं तेषां द्विषं द्विषम् ।हीन-उपकरणं व्यग्रम् अ-विधेयं गत-आयुषम् ॥ ३४ ॥ चण्डं शोकातुरं भीरुं कृत-घ्नं वैद्य-मानिनम् ।तन्त्रस्यास्य परं चातो वक्ष्यते ऽध्याय-संग्रहः ॥ ३५ ॥ चण्डं शोक-आतुरं भीरुं कृत-घ्नं वैद्य-मानिनम् ।तन्त्रस्य अस्य परं च अत: वक्ष्यते अध्याय-संग्रहः ॥ ३५ ॥ आयुष्-काम-दिनर्त्व्-ईहा-रोगान्-उत्पादन-द्रवाः ।अन्न-ज्ञानान्न-संरक्षा-मात्रा-द्रव्य-रसाश्रयाः ॥ ३६ ॥ आयुष्-काम-दिन-ऋतु-ईहा-रोग-अनुत्पादन-द्रवाः ।अन्न-ज्ञान-अन्न-संरक्षा-मात्रा-द्रव्य-रसाश्रयाः ॥ ३६ ॥ दोषादि-ज्ञान-तद्-भेद-तच्-चिकित्सा-द्व्य्-उपक्रमाः ।शुद्ध्य्-आदि-स्नेहन-स्वेद-रेकास्थापन-नावनम् ॥ ३७ ॥ दोष-आदि-ज्ञान-तद्-भेद-तत्-चिकित्सा-द्वि-उपक्रमाः ।शुद्धि-आदि-स्नेहन-स्वेद-रेक-आस्थापन-नावनम् ॥ ३७ ॥ धूम-गण्डूष-दृक्-सेक-तृप्ति-यन्त्रक-शस्त्रकम् ।सिरा-विधिः शल्य-विधिः शस्त्र-क्षाराग्नि-कर्मिकौ ॥ ३८ ॥ धूम-गण्डूष-दृक्-सेक-तृप्ति-यन्त्रक-शस्त्रकम् ।सिरा-विधिः शल्य-विधिः शस्त्र-क्षार-अग्नि-कर्मिकौ ॥ ३८ ॥ सूत्र-स्थानम् इमे ऽध्यायास् त्रिंशच् छारीरम् उच्यते ।गर्भावक्रान्ति-तद्-व्यापद्-अङ्ग-मर्म-विभागिकम् ॥ ३९ ॥ सूत्र-स्थानम् इमे अध्याया: त्रिंशत् शारीरम् उच्यते ।गर्भ-अवक्रान्ति-तद्-व्यापद्-अङ्ग-मर्म-विभागिकम् ॥ ३९ ॥ विकृतिर् दूत-जं षष्ठं निदानं सार्वरोगिकम् ।ज्वरासृक्-श्वास-यक्ष्मादि-मदाद्य्-अर्शो-ऽतिसारिणाम् ॥ ४० ॥ विकृति: दूत-जं षष्ठं निदानं सार्वरोगिकम् ।ज्वर-असृक्-श्वास-यक्ष्म-आदि-मद-आदि-अर्श:-अतिसारिणाम् ॥ ४० ॥ मूत्राघात-प्रमेहाणां विद्रध्य्-आद्य्-उदरस्य च ।पाण्डु-कुष्ठानिलार्तानां वातास्रस्य च षोडश ॥ ४१ ॥ मूत्र-आघात-प्रमेहाणां विद्रधि-आदि-उदरस्य च ।पाण्डु-कुष्ठ-अनिल-आर्तानां वात-अस्रस्य च षोडश ॥ ४१ ॥ चिकित्सितं ज्वरे रक्ते कासे श्वासे च यक्ष्मणि ।वमौ मदात्यये ऽर्शःसु विषि द्वौ द्वौ च मूत्रिते ॥ ४२ ॥ चिकित्सितं ज्वरे रक्ते कासे श्वासे च यक्ष्मणि ।वमौ मद-अत्यये अर्शःसु विषि द्वौ द्वौ च मूत्रिते ॥ ४२ ॥ विद्रधौ गुल्म-जठर-पाण्डु-शोफ-विसर्पिषु ।कुष्ठ-श्वित्रानिल-व्याधि-वातास्रेषु चिकित्सितम् ॥ ४३ ॥ विद्रधौ गुल्म-जठर-पाण्डु-शोफ-विसर्पिषु ।कुष्ठ-श्वित्र-अनिल-व्याधि-वात-अस्रेषु चिकित्सितम् ॥ ४३ ॥ द्वा-विंशतिर् इमे ऽध्यायाः कल्प-सिद्धिर् अतः परम् ।कल्पो वमेर् विरेकस्य तत्-सिद्धिर् वस्ति-कल्पना ॥ ४४ ॥ द्वा-विंशति: इमे अध्यायाः कल्प-सिद्धि: अतः परम् ।कल्प: वमे: विरेकस्य तत्-सिद्धि: वस्ति-कल्पना ॥ ४४ ॥ सिद्धिर् वस्त्य्-आपदां षष्ठो द्रव्य-कल्पो ऽत उत्तरम् ।बालोपचारे तद्-व्याधौ तद्-ग्रहे द्वौ च भूतगे ॥ ४५ ॥ सिद्धिर: बस्ति-आपदां षष्ठ: द्रव्य-कल्प: अत: उत्तरम् ।बाल-उपचारे तद्-व्याधौ तद्-ग्रहे द्वौ च भूतगे ॥ ४५ ॥ उन्मादे ऽथ स्मृति-भ्रंशे द्वौ द्वौ वर्त्मसु संधिषु ।दृक्-तमो-लिङ्ग-नाशेषु त्रयो द्वौ द्वौ च सर्वगे ॥ ४६ ॥ उन्मादे अथ स्मृति-भ्रंशे द्वौ द्वौ वर्त्मसु संधिषु ।दृक्-तम:-लिङ्ग-नाशेषु त्रय: द्वौ द्वौ च सर्वगे ॥ ४६ ॥ कर्ण-नासा-मुख-शिरो-व्रणे भङ्गे भगन्दरे ।ग्रन्थ्य्-आदौ क्षुद्र-रोगेषु गुह्य-रोगे पृथग् द्वयम् ॥ ४७ ॥ कर्ण-नासा-मुख-शिर:-व्रणे भङ्गे भगन्दरे ।ग्रन्थि-आदौ क्षुद्र-रोगेषु गुह्य-रोगे पृथग् द्वयम् ॥ ४७ ॥ विषे भुजङ्गे कीटेषु मूषकेषु रसायने ।चत्वारिंशो ऽन्-अपत्यानाम् अध्यायो बीज-पोषणः ॥ ४८ विषे भुजङ्गे कीटेषु मूषकेषु रसायने ।चत्वारिंश: अनपत्यानाम् अध्यायो बीज-पोषणः ॥ ४८ इत्य् अध्याय-शतं विंशं षड्भिः स्थानैर् उदीरितम् ॥ ४८ऊ̆ ॥ इति अध्याय-शतं विंशं षड्भिः स्थानै: उदीरितम् ॥ ४८ऊ̆ ॥ पदच्छेद ब्राह्मे मुहूर्ते उत्तिष्ठेत् स्वस्थ: रक्षार्थम् आयुष:। अन्वय स्वस्थ आयुष रक्षार्थं ब्राह्मे मुहूर्ते उत्तिष्ठेत् । अन्वयार्थ स्वस्थ: मनुष्य आयुष्यस्य रक्षणार्थम् ब्राह्मे मुहूर्ते जागृत: भवेत्। सरलार्थ नीरोग: मनुष्य: जीवनस्य रक्षणार्थं ब्राह्मे मुहूर्ते जागृत: भवेत्। शीते ऽग्र्यं वृष्टि-घर्मे ऽल्पं बलं मध्यं तु शेषयोः । वर्ग अष्टाङ्गहृदयम्- पदच्छेद-अन्वयार्थसहितम्]]वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] वेगान् न धारयेद् वात-विण्-मूत्र-क्षव-तृट्-क्षुधाम् । वेगान् न धारयेद् वात-विण्-मूत्र-क्षव-तृट्-क्षुधाम् । स्नेह-स्वेद-विधिस् तत्र वर्तयो भोजनानि च । स्नेह-स्वेद-विधि: तत्र वर्तय: भोजनानि च । ऊर्ध्व-वायुः परीकर्तो हृदयस्योपरोधनम् ॥ ३ ॥ मुखेन विट्-प्रवृत्तिश् च पूर्वोक्ताश् चामयाः स्मृताः । मुखेन विट्-प्रवृत्ति: च पूर्वोक्ता: च आमयाः स्मृताः । मूत्रस्य रोधात् पूर्वे च प्रायो रोगास् तद्-औषधम् । अन्न-पानं च विड्-भेदि विड्-रोधोत्थेषु यक्ष्मसु । जीर्णान्तिकं चोत्तमया मात्रया योजना-द्वयम् । जीर्णान्तिकं च उत्तमया मात्रया योजना-द्वयम् । उद्गारस्य अरुचिः कम्प: विबन्ध: हृदय-उरसोः । प्रवर्तयेत् क्षुतिं सक्तां स्नेह-स्वेदौ च शीलयेत् । प्रवर्तयेत् क्षुतिं सक्तां स्नेह-स्वेदौ च शीलयेत् । तृष्णाया निग्रहात् तत्र शीतः सर्वो विधिर् हितः । तृष्णाया: निग्रहात् तत्र शीतः सर्व: विधि: हितः । तत्र योज्यं लघु स्निग्धम् उष्णम् अल्पं च भोजनम् । तत्र योज्यं लघु स्निग्धम् उष्णम् अल्पं च भोजनम् । अङ्ग-मर्दश् च तत्रेष्टः स्वप्नः संवाहनानि च । अङ्गमर्द: च तत्र इष्टः स्वप्नः संवाहनानि च । शोषो हिध्मा च कार्यो ऽत्र कास-हा सु-तरां विधिः । शोष: हिध्मा च कार्य: अत्र कासहा सुतरां विधिः । हितं विश्रमणं तत्र वात-घ्नश् च क्रिया-क्रमः । हितं विश्रमणं तत्र वातघ्न: च क्रिया-क्रमः । गण्डूष-धूमानाहारा: रूक्षं भुक्त्वा तद्-उद्वमः । गण्डूष-धूम-अनाहारा: रूक्षं भुक्त्वा तद्-उद्वमः । स-क्षार-लवणं तैलम् अभ्यङ्गार्थं च शस्यते । वस्ति-शुद्धि-करैः सिद्धं भजेत् क्षीरं प्रियाः स्त्रियः । वस्ति-शुद्धि-करैः सिद्धं भजेत् क्षीरं प्रियाः स्त्रियः । रोगाः सर्वे ऽपि जायन्ते वेगोदीरण-धारणैः । रोगाः सर्वे अपि जायन्ते वेग-उदीरण-धारणैः । ततश् चानेक-धा प्रायः पवनो यत् प्रकुप्यति । धारयेत् तु सदा वेगान् हितैषी प्रेत्य चेह च । धारयेत् तु सदा वेगान् हितैषी प्रेत्य च इह च । यतेत च यथा-कालं मलानां शोधनं प्रति । दोषाः कदा-चित् कुप्यन्ति जिता लङ्घन-पाचनैः । दोषाः कदाचित् कुप्यन्ति जिता: लङ्घन-पाचनैः । यथा-क्रमं यथा-योगम् अत ऊर्ध्वं प्रयोजयेत् । यथा-क्रमं यथा-योगम् अत: ऊर्ध्वं प्रयोजयेत् । भेषज-क्षपिते पथ्यम् आहारैर् बृंहणं क्रमात् । तथा स लभते शर्म सर्व-पावक-पाटवम् । तथा स लभते शर्म सर्व-पावक-पाटवम् । त्यागः प्रज्ञापराधानाम् इन्द्रियोपशमः स्मृतिः । त्यागः प्रज्ञापराधानाम् इन्द्रिय-उपशमः स्मृतिः । अन्-उत्पत्त्यै समासेन विधिर् एष प्रदर्शितः । अन्-उत्पत्त्यै समासेन विधि: एष: प्रदर्शितः । शीतोद्भवं दोष-चयं वसन्ते विशोधयन् ग्रीष्म-जम् अभ्र-काले । शीत-उद्भवं दोष-चयं वसन्ते विशोधयन् ग्रीष्मजम् अभ्र-काले । नित्यं हिताहार-विहार-सेवी समीक्ष्य-कारी विषयेष्व् अ-सक्तः । वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] गङ्गा-अम्बु नभस: भ्रष्टं स्पृष्टं तु अर्क-इन्दु-मारुतैः । हित-अहितत्वे तद् भूय: देश-कालौ अपेक्षते ॥ २ ॥ फेनिलं जन्तुमत् तप्तं दन्त-ग्राहि अति-शैत्यतः । पथ्याः समासात् ता: नद्य: विपरीता: तु अत: अन्यथा । हिमवत्-मलय-उद्भूताः पथ्या: ता: एव च स्थिराः । अन्-अभिष्यन्दि लघु च तोयं क्वथित-शीतलम् । नारिकेल-उदकं स्निग्धं स्वादु वृष्यं हिमं लघु । वर्षासु दिव्य-नादेये परं तोये वर-अवरे । रक्तो महान् सकलमस् तूर्णकः शकुनाहृतः । पदच्छेद रक्तो महान् स-कलम: तूर्णकः शकुनाहृतः । पुण्ड्रः पाण्डुः पुण्डरीकः प्रमोदो गौर-शारिवौ । पदच्छेद पुण्ड्रः पाण्डुः पुण्डरीकः प्रमोदो गौर-शारिवौ । लाङ्गला लोहवालाख्याः कर्दमाः शीतभीरुकाः । पदच्छेद लाङ्गला लोहवाल-आख्याः कर्दमाः शीतभीरुकाः । स्वादु-पाक-रसाः स्निग्धा वृष्या बद्धाल्प-वर्चसः । पदच्छेद स्वादु-पाक-रसाः स्निग्धा: वृष्या: बद्ध-अल्प-वर्चसः । शूक-जेषु वरस् तत्र रक्तस् तृष्णा-त्रि-दोष-हा । पदच्छेद शूकजेषु वर: तत्र रक्त: तृष्णा-त्रिदोष-हा । पदच्छेद यवका: हायनाः पांसुबाष्प-नैषधक-आदयः । सृष्ट-मूत्र-पुरीषाश् च पूर्वं पूर्वं च निन्दिताः । पदच्छेद सृष्ट-मूत्र-पुरीषा: च पूर्वं पूर्वं च निन्दिताः । षष्टिको व्रीहिषु श्रेष्ठो गौरश् चासित-गौरतः । पदच्छेद षष्टिक: व्रीहिषु श्रेष्ठ: गौर: च असित-गौरतः । गन्धनाः कुरुविन्दाश् च गुणैर् अल्पान्तराः स्मृताः । पदच्छेद गन्धनाः कुरुविन्दा: च गुणै: अल्प-अन्तराः स्मृताः । बहु-मूत्र-पुरीषोष्मा त्रि-दोषस् त्व् एव पाटलः । पदच्छेद बहु-मूत्र-पुरीष-उष्मा त्रि-दोष: तु एव पाटलः । तृण-धान्यं पवन-कृल् लेखनं कफ-पित्त-हृत् । पदच्छेद तृण-धान्यं पवन-कृत् लेखनं कफ-पित्त-हृत् । कोरदूषः परं ग्राही स्पर्शे शीतो विषापहः । पदच्छेद कोरदूषः परं ग्राही स्पर्शे शीत: विष-अपहः । वृष्यः स्थैर्य-करो मूत्र-मेदः-पित्त-कफाञ् जयेत् । पदच्छेद वृष्यः स्थैर्य-कर: मूत्र-मेदः-पित्त-कफान् जयेत् । न्यूनो यवाद् अनु-यवो रूक्षोष्णो वंश-जो यवः । पदच्छेद न्यून: यवाद् अनु-यव: रूक्ष-उष्ण: वंश-जो यवः । संधान-कारी मधुरो गोधूमः स्थैर्य-कृत् सरः । पदच्छेद संधान-कारी मधुर: गोधूमः स्थैर्य-कृत् सरः । पदच्छेद मुद्ग-आढकी-मसूर-आदि शिम्बी-धान्यं विबन्ध-कृत् । पदच्छेद मेदः-श्लेष्मा-अस्र-पित्तेषु हितं लेप-उपसेकयोः । राज-माषो ऽनिल-करो रूक्षो बहु-शकृद् गुरुः । पदच्छेद राज-माष: अनिल-कर: रूक्ष: बहु-शकृद् गुरुः । कासार्शः-कफ-वातांश् च घ्नन्ति पित्तास्र-दाः परम् । पदच्छेद कास-अर्शः-कफ-वातान् च घ्नन्ति पित्त-अस्र-दाः परम् । पदच्छेद सर: विदाही दृक्-शुक्र-कफ-शोफ-विष-अपहः । गुरूष्णो ऽनिल-हा स्वादुः शुक्र-वृद्धि-विरेक-कृत् । पदच्छेद गुर-उष्ण: अनिल-हा स्वादुः शुक्र-वृद्धि-विरेक-कृत् । उष्णस् त्वच्यो हिमः स्पर्शे केश्यो बल्यस् तिलो गुरुः । पदच्छेद उष्ण: त्वच्य: हिमः स्पर्शे केश्य: बल्य: तिल: गुरुः । स्निग्धोमा स्वादु-तिक्तोष्णा कफ-पित्त-करी गुरुः । पदच्छेद स्निग्धा उमा स्वादु-तिक्त-उष्णा कफ-पित्त-करी गुरुः । माषो ऽत्र सर्वेष्व् अवरो यवकः शूक-जेषु च । पदच्छेद माष: अत्र सर्वेषु अवर: यवकः शूक-जेषु च । शीघ्र-जन्म तथा सूप्यं निस्-तुषं युक्ति-भर्जितम् । पदच्छेद शीघ्र-जन्म तथा सूप्यं निस्-तुषं युक्ति-भर्जितम् । यव-गोधूम-माषाश् च तिलाश् चाभिनवा हिताः । पदच्छेद यव-गोधूम-माषा: च तिला: च अभिनवा हिताः । यथा-पूर्वं शिवस् तत्र मण्डो वातानुलोमनः । पदच्छेद यथा-पूर्वं शिव: तत्र मण्ड: वातानुलोमनः । स्रोतो-मार्दव-कृत् स्वेदी संधुक्षयति चानलम् । पदच्छेद स्रोत:-मार्दव-कृत् स्वेदी संधुक्षयति च अनलम् । पदच्छेद य: च आग्नेय-औषध-क्वाथ-साधितो भृष्ट-तण्डुलः । इति द्रव्य-क्रिया-योग-मानाद्यैः सर्वम् आदिशेत् । पदच्छेद इति द्रव्य-क्रिया-योग-मान-आद्यैः सर्वम् आदिशेत् । पदच्छेद मौद्ग: तु पथ्यः संशुद्ध-व्रण-कण्ठ-अक्षि-रोगिणाम् । अ-कृतं कृत-यूषं च तनु संस्कारितं रसम् । पदच्छेद अ-कृतं कृत-यूषं च तनु संस्कारितं रसम् । पदच्छेद तिल-पिण्याक-विकृतिः शुष्क-शाकं विरूढकम् । विष्टम्भि मूत्रलं हृद्यं यथा-द्रव्य-गुणं च तत् । पदच्छेद विष्टम्भि मूत्रलं हृद्यं यथा-द्रव्य-गुणं च तत् । कास-पित्तोपशमना दीपना लघवो हिमाः । पदच्छेद कास-पित्त-उपशमना: दीपना: लघव: हिमाः । धाना विष्टम्भिनी रूक्षा तर्पणी लेखनी गुरुः । पदच्छेद धाना विष्टम्भिनी रूक्षा तर्पणी लेखनी गुरुः । घ्नन्ति संतर्पणाः पानात् सद्य एव बल-प्रदाः । पदच्छेद घ्नन्ति संतर्पणाः पानात् सद्य एव बल-प्रदाः । न भुक्त्वा न द्वि-जैश् छित्त्वा सक्तून् अद्यान् न वा बहून् । पदच्छेद न भुक्त्वा न द्वि-जै: छित्त्वा सक्तून् अद्यात् न वा बहून् । रौक्ष्याद् विष्टम्भते कोष्ठे विष्टम्भि-त्वाद् विदह्यते । पदच्छेद रौक्ष्यात् विष्टम्भते कोष्ठे विष्टम्भि-त्वाद् विदह्यते । वेसवारो गुरुः स्निग्धो बलोपचय-वर्धनः । पदच्छेद वेसवार: गुरुः स्निग्ध: बल-उपचय-वर्धनः । वर्तको वर्तिका चैव तित्तिरिः क्रकरः शिखी । पदच्छेद वर्तक: वर्तिका च एव तित्तिरिः क्रकरः शिखी । तथा शारपदेन्द्राभ-वरटाद्याश् च विष्किराः । पदच्छेद तथा शारपद-इन्द्र-आभ-वरट-आद्या: च विष्किराः । धूमिका मधुहा चेति प्रसहा मृग-पक्षिणः । पदच्छेद धूमिका मधुहा च इति प्रसहा: मृग-पक्षिणः । सृमरश् चमरः खड्गो गवयश् च महा-मृगाः । पदच्छेद सृमर: चमरः खड्ग: गवय: च महा-मृगाः । राजी-चिलिचिमाद्याश् च मांसम् इत्य् आहुर् अष्ट-धा । पदच्छेद राजी-चिलिचिम-आद्या: च मांसम् इति आहु: अष्ट-धा । मृग्यं वैष्किरिकं किं च प्रातुदं च बिले-शयम् । पदच्छेद मृग्यं वैष्किरिकं किं च प्रातुदं च बिले-शयम् । आद्यान्त्या जाङ्गलानूपा मध्यौ साधारणौ स्मृतौ । पदच्छेद आद्यान्त्या: जाङ्गलानूपा: मध्यौ साधारणौ स्मृतौ । पित्तोत्तरे वात-मध्ये संनिपाते कफानुगे । पदच्छेद पित्त-उत्तरे वात-मध्ये संनिपाते कफानुगे । पदच्छेद ईषद्-उष्ण-गुरु-स्निग्धा: बृंहणा: वर्तका-आदयः । ग्राही वर्ण्यो ऽनिलोद्रिक्त-संनिपात-हरः परम् । पदच्छेद ग्राही वर्ण्य: अनिल-उद्रिक्त-संनिपात-हरः परम् । तद्-वच् च कुक्कुटो वृष्यो ग्राम्यस् तु श्लेष्मलो गुरुः । पदच्छेद तद्-वत् च कुक्कुट: वृष्य: ग्राम्य: तु श्लेष्मल: गुरुः । गुरुः स-लवणः काण-कपोतः सर्व-दोष-कृत् । पदच्छेद गुरुः स-लवणः काण-कपोतः सर्व-दोष-कृत् । गुरूष्ण-स्निग्ध-मधुरा वर्गाश् चातो यथोत्तरम् । पदच्छेद गुरु-उष्ण-स्निग्ध-मधुरा: वर्गा: च अत: यथा-उत्तरम् । शीता महा-मृगास् तेषु क्रव्याद-प्रसहाः पुनः । पदच्छेद शीता: महा-मृगा: तेषु क्रव्याद-प्रसहाः पुनः । पदच्छेद जीर्णार्श:-ग्रहणी-दोष-शोष-आर्तानां परं हिताः । पदच्छेद शरीर-धातु-सामान्याद् अन्-अभिष्यन्दि बृंहणम् । उष्णो गरीयान् महिषः स्वप्न-दार्ढ्य-बृहत्-त्व-कृत् । पदच्छेद उष्ण: गरीयान् महिषः स्वप्न-दार्ढ्य-बृहत्-त्व-कृत् । मत्स्याः परं कफ-कराश् चिलिचीमस् त्रि-दोष-कृत् । पदच्छेद मत्स्याः परं कफ-कराश् चिलिचीमस् त्रि-दोष-कृत् । मत्स्यादि-पक्षिणां चैव गुरूण्य् अण्डानि चादिशेत् । पदच्छेद मत्स्य-आदि-पक्षिणां च एव गुरूणि अण्डानि च आदिशेत् । मांसं सद्यो-हतं शुद्धं वयः-स्थं च भजेत् त्यजेत् । पदच्छेद मांसं सद्य:-हतं शुद्धं वयः-स्थं च भजेत् त्यजेत् । पुं-स्त्रियोः पूर्व-पश्चार्धे गुरुणी गर्भिणी गुरुः । पदच्छेद पुं-स्त्रियोः पूर्व-पश्चार्धे गुरुणी गर्भिणी गुरुः । शिरः-स्कन्धोरु-पृष्ठस्य कट्याः सक्थ्नोश् च गौरवम् । पदच्छेद शिरः-स्कन्ध-ऊरु-पृष्ठस्य कट्याः सक्थ्नो: च गौरवम् । शोणित-प्रभृतीनां च धातूनाम् उत्तरोत्तरम् । पदच्छेद शोणित-प्रभृतीनां च धातूनाम् उत्तर-उत्तरम् । सुनिषण्णो ऽग्नि-कृद् वृष्यस् तेषु राज-क्षवः परम् । पदच्छेद सुनिषण्ण: अग्नि-कृद् वृष्य: तेषु राज-क्षवः परम् । हन्ति दोष-त्रयं कुष्ठं वृष्या सोष्णा रसायनी । पदच्छेद हन्ति दोष-त्रयं कुष्ठं वृष्या स-उष्णा रसायनी । पदच्छेद ग्रहणी-अर्श:-अनिल-श्लेष्म-हिता उष्णा ग्राहिणी लघुः । कठिल्लं केम्बुकं शीतं स-कोशातक-कर्कशम् । पदच्छेद कठिल्लं केम्बुकं शीतं स-कोशातक-कर्कशम् । हृद्यं पटोलं कृमि-नुत् स्वादु-पाकं रुचि-प्रदम् । पदच्छेद हृद्यं पटोलं कृमि-नुत् स्वादु-पाकं रुचि-प्रदम् । वृषं तु वमि-कास-घ्नं रक्त-पित्त-हरं परम् । पदच्छेद वृषं तु वमि-कास-घ्नं रक्त-पित्त-हरं परम् । वार्ताकं कटु-तिक्तोष्णं मधुरं कफ-वात-जित् । पदच्छेद वार्ताकं कटु-तिक्त-उष्णं मधुरं कफ-वात-जित् । करीरम् आध्मान-करं कषायं स्वादु तिक्तकम् । पदच्छेद करीरम् आध्मान-करं कषायं स्वादु तिक्तकम् । तण्डुलीयो हिमो रूक्षः स्वादु-पाक-रसो लघुः । पदच्छेद तण्डुलीय: हिम: रूक्षः स्वादु-पाक-रस: लघुः । स्निग्धं शीतं गुरु स्वादु बृंहणं शुक्र-कृत् परम् । पदच्छेद स्निग्धं शीतं गुरु स्वादु बृंहणं शुक्र-कृत् परम् । पालङ्क्या-वत् स्मृतश् चञ्चुः स तु संग्रहणात्मकः । पदच्छेद:-पालङ्क्या-वत् स्मृत: चञ्चुः स तु संग्रहण-आत्मकः । जीवनी बृंहणी कण्ठ्या गुर्वी वृष्या रसायनम् । पदच्छेद जीवनी बृंहणी कण्ठ्या गुर्वी वृष्या रसायनम् । भेदि विष्टम्भ्य् अभिष्यन्दि स्वादु-पाक-रसं गुरु । पदच्छेद भेदि विष्टम्भि अभिष्यन्दि स्वादु-पाक-रसं गुरु । वस्ति-शुद्धि-करं वृष्यं त्रपुसं त्व् अति-मूत्रलम् । पदच्छेद वस्ति-शुद्धि-करं वृष्यं त्रपुसं तु अति-मूत्रलम् । बालं पित्त-हरं शीतं विद्यात् पक्वम् अतो ऽन्य-था । पदच्छेद बालं पित्त-हरं शीतं विद्यात् पक्वम् अत: अन्य-था । रोचनं दीपनं हृद्यम् अष्ठीलानाह-नुल् लघु । पदच्छेद रोचनं दीपनं हृद्यम् अष्ठीला-आनाह-नुत् लघु । स्वादु रूक्षं स-लवणं वात-श्लेष्म-करं गुरु । पदच्छेद स्वादु रूक्षं स-लवणं वात-श्लेष्म-करं गुरु । स्विन्नं निष्पीडित-रसं स्नेहाढ्यं नाति-दोषलम् । पदच्छेद स्विन्नं निष्पीडित-रसं स्नेहाढ्यं न अति-दोषलम् । तर्कारी-वरुणं स्वादु स-तिक्तं कफ-वात-जित् । पदच्छेद तर्कारी-वरुणं स्वादु स-तिक्तं कफ-वात-जित् । दीपनं भेदनं हन्ति गर-शोफ-कफानिलान् । पदच्छेद दीपनं भेदनं हन्ति गर-शोफ-कफ-अनिलान् । शतावर्य्-अङ्कुरास् तिक्ता वृष्या दोष-त्रयापहाः । पदच्छेद शतावरी-अङ्कुरा: तिक्ता: वृष्या: दोष-त्रय-अपहाः । पत्तूरो दीपनस् तिक्तः प्लीहार्शः-कफ-वात-जित् । पदच्छेद पत्तूर: दीपन: तिक्तः प्लीहा-अर्शः-कफ-वात-जित् । रूक्षोष्णम् अम्लं कौसुम्भं गुरु पित्त-करं सरम् । पदच्छेद रूक्ष-उष्णम् अम्लं कौसुम्भं गुरु पित्त-करं सरम् । यद् बालम् अ-व्यक्त-रसं किञ्-चित्-क्षारं स-तिक्तकम् । पदच्छेद यद् बालम् अ-व्यक्त-रसं किञ्-चित्-क्षारं स-तिक्तकम् । रसे पाके च कटुकम् उष्ण-वीर्यं त्रि-दोष-कृत् । पदच्छेद रसे पाके च कटुकम् उष्ण-वीर्यं त्रि-दोष-कृत् । वात-श्लेष्म-हरं शुष्कं सर्वम् आमं तु दोषलम् । पदच्छेद वात-श्लेष्म-हरं शुष्कं सर्वम् आमं तु दोषलम् । विदाहि कटु रूक्षोष्णं हृद्यं दीपन-रोचनम् । पदच्छेद विदाहि कटु रूक्ष-उष्णं हृद्यं दीपन-रोचनम् । आर्द्रिका तिक्त-मधुरा मूत्रला न च पित्त-कृत् । पदच्छेद आर्द्रिका तिक्त-मधुरा मूत्रला न च पित्त-कृत् । हृद्यः केश्यो गुरुर् वृष्यः स्निग्धो रोचन-दीपनः । पदच्छेद हृद्यः केश्य: गुरु: वृष्यः स्निग्ध: रोचन-दीपनः । पलाण्डुस् तद्-गुण-न्यूनः श्लेष्मलो नाति-पित्तलः । पदच्छेद पलाण्डु: तद्-गुण-न्यूनः श्लेष्मल: न अति-पित्तलः । तीक्ष्णो गृञ्जनको ग्राही पित्तिनां हित-कृन् न सः । पदच्छेद तीक्ष्ण: गृञ्जनक: ग्राही पित्तिनां हित-कृत् न सः । विशेषाद् अर्शसां पथ्यो भू-कन्दस् त्व् अति-दोषलः । पदच्छेद विशेषाद् अर्शसां पथ्य: भू-कन्द: तु अति-दोषलः । वरा शाकेषु जीवन्ती सार्षपं त्व् अवरं परम् । पदच्छेद वरा शाकेषु जीवन्ती सार्षपं तु अवरं परम् । स्वादु-पाक-रसा स्निग्धा स-कषाया हिमा गुरुः । पदच्छेद स्वादु-पाक-रसा स्निग्धा स-कषाया हिमा गुरुः । पित्ता-विरोधि नात्य्-उष्णम् अम्लं वात-कफापहम् । पदच्छेद पित्त-अविरोधि न अति-उष्णम् अम्लं वात-कफ-अपहम् । उरुमाणं प्रियालं च बृंहणं गुरु शीतलम् । पदच्छेद उरुमाणं प्रियालं च बृंहणं गुरु शीतलम् । स्वादु-पाक-रसं स्निग्धं विष्टम्भि कफ-शुक्र-कृत् । पदच्छेद स्वादु-पाक-रसं स्निग्धं विष्टम्भि कफ-शुक्र-कृत् । शकृन्-मूत्र-विबन्ध-घ्नं केश्यं मेध्यं रसायनम् । पदच्छेद शकृत्-मूत्र-विबन्ध-घ्नं केश्यं मेध्यं रसायनम् । परं वात-हरं स्निग्धम् अन्-उष्णं तु प्रियाल-जम् । पदच्छेद परं वात-हरं स्निग्धम् अन्-उष्णं तु प्रियाल-जम् । कोल-मज्जा गुणैस् तद्-वत् तृट्-छर्दिः-कास-जिच् च सः । पदच्छेद कोल-मज्जा गुणै: तद्-वत् तृट्-छर्दिः-कास-जित् च सः । दीपनं कफ-वात-घ्नं बालं ग्राह्य् उभयं च तत् । पदच्छेद दीपनं कफ-वातघ्नं बालं ग्राहि उभयं च तत् । पक्वं हिध्मा-वमथु-जित् सर्वं ग्राहि विषापहम् । पदच्छेद पक्वं हिध्मा-वमथु-जित् सर्वं ग्राहि विष-अपहम् । संग्राहि मूत्र-शकृतोर् अ-कण्ठ्यं कफ-पित्त-जित् । पदच्छेद संग्राहि मूत्र-शकृतो: अ-कण्ठ्यं कफ-पित्त-जित् । गुर्व् आम्रं वात-जित् पक्वं स्वाद्व् अम्लं कफ-शुक्र-कृत् । पदच्छेद गुरु आम्रं वात-जित् पक्वं स्वादु अम्लं कफ-शुक्र-कृत् । शम्या गुरूष्णं केश-घ्नं रूक्षं पीलु तु पित्तलम् । पदच्छेद शम्या गुरु-उष्णं केश-घ्नं रूक्षं पीलु तु पित्तलम् । स-तिक्तं स्वादु यत् पीलु नात्य्-उष्णं तत् त्रि-दोष-जित् । पदच्छेद स-तिक्तं स्वादु यत् पीलु न अति-उष्णं तत् त्रि-दोष-जित् । बृंहणं मधुरं मांसं वात-पित्त-हरं गुरु । पदच्छेद बृंहणं मधुरं मांसं वात-पित्त-हरं गुरु । मधुरं किञ्-चिद् अम्लं च हृद्यं भक्त-प्ररोचकम् । पदच्छेद मधुरं किञ्-चिद् अम्लं च हृद्यं भक्त-प्ररोचकम् । भल्लातकस्य त्वङ्-मांसं बृंहणं स्वादु शीतलम् । पदच्छेद भल्लातकस्य त्वक्-मांसं बृंहणं स्वादु शीतलम् । स्वाद्व् अम्लं शीतम् उष्णं च द्वि-धा पालेवतं गुरु । पदच्छेद स्वादु अम्लं शीतम् उष्णं च द्वि-धा पालेवतं गुरु । पक्वम् आशु जरां याति नात्य्-उष्ण-गुरु-दोषलम् । पदच्छेद पक्वम् आशु जरां याति न अति-उष्ण-गुरु-दोषलम् । गुरूष्ण-वीर्यं वात-घ्नं सरं स-करमर्दकम् । पदच्छेद गुर-उष्ण-वीर्यं वात-घ्नं सरं स-करमर्दकम् । ऐरावतं दन्तशठं स-तूदं मृगलिण्डिकम् । पदच्छेद ऐरावतं दन्तशठं स-तूदं मृगलिण्डिकम् । दीपनं भेदनं शुष्कम् अम्लीका-कोलयोः फलम् । पदच्छेद दीपनं भेदनं शुष्कम् अम्लीका-कोलयोः फलम् । फलानाम् अवरं तत्र लिकुचं सर्व-दोष-कृत् । पदच्छेद फलानाम् अवरं तत्र लिकुचं सर्व-दोष-कृत् । वात-घ्नं दुर्-जरं प्रोक्तं नारङ्गं कफ-कृद् गुरु । पदच्छेद वात-घ्नं दुर्-जरं प्रोक्तं नारङ्गं कफ-कृद् गुरु । नारिकेलं गुरु स्निग्धं पित्त-घ्नं स्वादु शीतलम् । पदच्छेद नारिकेलं गुरु स्निग्धं पित्त-घ्नं स्वादु शीतलम् । जन्तु-जुष्टं जले मग्नम् अ-भूमि-जम् अन्-आर्तवम् । पदच्छेद जन्तु-जुष्टं जले मग्नम् अ-भूमि-जम् अन्-आर्तवम् । धान्यं त्यजेत् तथा शाकं रूक्ष-सिद्धम् अ-कोमलम् । पदच्छेद धान्यं त्यजेत् तथा शाकं रूक्ष-सिद्धम् अ-कोमलम् । प्रायेण फलम् अप्य् एवं तथामं बिल्व-वर्जितम् । पदच्छेद प्रायेण फलम् अपि एवं तथा आमं बिल्व-वर्जितम् । वात-घ्नं पाकि तीक्ष्णोष्णं रोचनं कफ-पित्त-कृत् । पदच्छेद वात-घ्नं पाकि तीक्ष्ण-उष्णं रोचनं कफ-पित्त-कृत् । लघ्व् अन्-उष्णं दृशः पथ्यम् अ-विदाह्य् अग्नि-दीपनम् । पदच्छेद लघु अन्-उष्णं दृशः पथ्यम् अ-विदाहि अग्नि-दीपनम् । कटु-पाकं विबन्ध-घ्नं दीपनीयं रुचि-प्रदम् । पदच्छेद कटु-पाकं विबन्ध-घ्नं दीपनीयं रुचि-प्रदम् । स-तिक्त-कटुक-क्षारं तीक्ष्णम् उत्क्लेदि चौद्भिदम् । पदच्छेद स-तिक्त-कटुक-क्षारं तीक्ष्णम् उत्क्लेदि च औद्भिदम् । रोमकं लघु पांसूत्थं स-क्षारं श्लेष्मलं गुरु । पदच्छेद रोमकं लघु पांसूत्थं स-क्षारं श्लेष्मलं गुरु । क्षारः सर्वश् च परमं तीक्ष्णोष्णः कृमि-जिल् लघुः । पदच्छेद क्षारः सर्व: च परमं तीक्ष्ण-उष्णः कृमि-जित् लघुः । पदच्छेद अ-पथ्यः कटु-लावण्यात् शुक्र-ओजः-केश-चक्षुषाम् । कटु-पाक-रसं रुच्यं दीपनं पाचनं लघु । पदच्छेद कटु-पाक-रसं रुच्यं दीपनं पाचनं लघु । दीपनी पाचनी मेध्या वयसः स्थापनी परम् । पदच्छेद दीपनी पाचनी मेध्या वयसः स्थापनी परम् । विबन्धं स्रोतसां गुल्मम् ऊरु-स्तम्भम् अ-रोचकम् । पदच्छेद विबन्धं स्रोतसां गुल्मम् ऊरु-स्तम्भम् अ-रोचकम् । तद्-वद् आमलकं शीतम् अम्लं पित्त-कफापहम् । पदच्छेद तद्-वद् आमलकं शीतम् अम्लं पित्त-कफ-अपहम् । पदच्छेद इयं रसायन-वरा त्रि-फला अक्षि-आमय-अपहा । स-केसरं चतुर्-जातं त्वक्-पत्त्रैलं त्रि-जातकम् । पदच्छेद स-केसरं चतुर्-जातं त्वक्-पत्र-एलं त्रि-जातकम् । सु-गन्धि सर्व-पेयानां व्यञ्जनानां च वासनम् । पदच्छेद सु-गन्धि सर्व-पेयानां व्यञ्जनानां च वासनम् । रसे पाके च कटुकं कफ-घ्नं मरिचं लघु । पदच्छेद रसे पाके च कटुकं कफ-घ्नं मरिचं लघु । सा शुष्का विपरीतातः स्निग्धा वृष्या रसे कटुः । पदच्छेद सा शुष्का विपरीता अतः स्निग्धा वृष्या रसे कटुः । न ताम् अत्य् उपयुञ्जीत रसायन-विधिं विना । पदच्छेद न ताम् अति उपयुञ्जीत रसायन-विधिं विना । रुच्यं लघु स्वादु-पाकं स्निग्धोष्णं कफ-वात-जित् । पदच्छेद रुच्यं लघु स्वादु-पाकं स्निग्ध-उष्णं कफ-वात-जित् । चित्रको ऽग्नि-समः पाके शोफार्शः-कृमि-कुष्ठ-हा । पदच्छेद चित्रक: अग्नि-समः पाके शोफ-अर्शः-कृमि-कुष्ठ-हा । पदच्छेद गुल्म-प्लीह-उदर-आनाह-शूल-घ्नं दीपनं परम् । जयेत् कषाय-तिक्तोष्णं पञ्च-मूलं कफानिलौ । पदच्छेद जयेत् कषाय-तिक्त-उष्णं पञ्च-मूलं कफ-अनिलौ । पदच्छेद स्वादु-पाक-रसं न अति-शीत-उष्णं सर्व-दोष-जित् । मध्यमं कफ-वात-घ्नं नाति-पित्त-करं सरम् । पदच्छेद मध्यमं कफ-वात-घ्नं न अति-पित्त-करं सरम् । जीवनाख्यं तु चक्षुष्यं वृष्यं पित्तानिलापहम् । पदच्छेद जीवन-आख्यं तु चक्षुष्यं वृष्यं पित्त-अनिल-अपहम् । राजा राज-गृहासन्ने प्राणाचार्यं निवेशयेत् । पदच्छेद राजा राज-गृह-आसन्ने प्राणाचार्यं निवेशयेत् । अन्न-पानं विषाद् रक्षेद् विशेषेण मही-पतेः । पदच्छेद अन्न-पानं विषाद् रक्षेद् विशेषेण मही-पतेः । ओदनो विष-वान् सान्द्रो यात्य् अ-विस्राव्य-ताम् इव । पदच्छेद ओदन: विष-वान् सान्द्र: याति अ-विस्राव्य-ताम् इव । व्यञ्जनान्य् आशु शुष्यन्ति ध्याम-क्वाथानि तत्र च । पदच्छेद व्यञ्जनानि आशु शुष्यन्ति ध्याम-क्वाथानि तत्र च । नीला राजी रसे ताम्रा क्षीरे दधनि दृश्यते । पदच्छेद नीला राजी रसे ताम्रा क्षीरे दधनि दृश्यते । मस्तुनि स्यात् कपोताभा राजी कृष्णा तुषोदके । पदच्छेद मस्तुनि स्यात् कपोत-आभा राजी कृष्णा तुष-उदके । पाकः फलानाम् आमानां पक्वानां परिकोथनम् । पदच्छेद पाकः फलानाम् आमानां पक्वानां परिकोथनम् । मृदूनां कठिनानां च भवेत् स्पर्श-विपर्ययः । पदच्छेद मृदूनां कठिनानां च भवेत् स्पर्श-विपर्ययः । ध्याम-मण्डल-ता वस्त्रे शदनं तन्तु-पक्ष्मणाम् । पदच्छेद ध्याम-मण्डल-ता वस्त्रे शदनं तन्तु-पक्ष्मणाम् । स्नेह-स्पर्श-प्रभा-हानिः स-प्रभ-त्वं तु मृन्-मये । पदच्छेद स्नेह-स्पर्श-प्रभा-हानिः स-प्रभ-त्वं तु मृन्-मये । स्वेद-वेपथु-मांस् त्रस्तो भीतः स्खलति जृम्भते । पदच्छेद स्वेद-वेपथु-मान् त्रस्त: भीतः स्खलति जृम्भते । पदच्छेद शिखि-कण्ठ-आभ-धूमार्चि: अन्-अर्चि: वा उग्र-गन्ध-वान् । उत्क्रोशन्ति च दृष्ट्वैतच् छुक-दात्यूह-सारिकाः । पदच्छेद उत्क्रोशन्ति च दृष्ट्वा एतत् शुक-दात्यूह-सारिकाः । चकोरस्याक्षि-वैराग्यं क्रौञ्चस्य स्यान् मदोदयः । पदच्छेद चकोरस्य-अक्षि-वैराग्यं क्रौञ्चस्य स्यात् मदोदयः । उद्वेगं याति मार्जारः शकृन् मुञ्चति वानरः । पदच्छेद उद्वेगं याति मार्जारः शकृत् मुञ्चति वानरः । इत्य् अन्नं विष-वज् ज्ञात्वा त्यजेद् एवं प्रयत्नतः । पदच्छेद इति अन्नं विष-वज् ज्ञात्वा त्यजेद् एवं प्रयत्नतः । पदच्छेद स्पृष्टे तु कण्डू-दाह-ऊषा-ज्वर-आर्ति-स्फोट-सुप्तयः । शस्तास् तत्र प्रलेपाश् च सेव्य-चन्दन-पद्मकैः । पदच्छेद शस्ता: तत्र प्रलेपा: च सेव्य-चन्दन-पद्मकैः । लाला जिह्वौष्ठयोर् जाड्यम् ऊषा चिमिचिमायनम् । पदच्छेद लाला जिह्वा-ओष्ठयो: जाड्यम् ऊषा चिमिचिमायनम् । सेव्याद्यैस् तत्र गण्डूषाः सर्वं च विष-जिद् धितम् । पदच्छेद सेव्य-आद्यै: तत्र गण्डूषाः सर्वं च विष-जिद् हितम् । रोम-हर्षो वमिर् दाहश् चक्षुर्-हृदय-रोधनम् । पदच्छेद रोम-हर्ष: वमि: दाह: चक्षुस्-हृदय-रोधनम् । अनेक-वर्णं वमति मूत्रयत्य् अतिसार्यते । पदच्छेद अनेक-वर्णं वमति मूत्रयति अतिसार्यते । तयोर् वान्त-विरिक्तस्य हरिद्रे कटभीं गुडम् । पदच्छेद तयो: वान्त-विरिक्तस्य हरिद्रे कटभीं गुडम् । पदच्छेद तण्डुलीयक-मूलानि कुक्कुटाण्डम् अवल्गुजम् । विष-भुक्ताय दद्याच् च शुद्धायोर्ध्वम् अधस् तथा । पदच्छेद विष-भुक्ताय दद्यात् च शुद्धाय ऊर्ध्वम् अध: तथा । शुद्धे हृदि ततः शाणं हेम-चूर्णस्य दापयेत् । पदच्छेद शुद्धे हृदि ततः शाणं हेम-चूर्णस्य दापयेत् । जायते विपुलं चायुर् गरे ऽप्य् एष विधिः स्मृतः । पदच्छेद जायते विपुलं च आयु: गरे अपि एष: विधिः स्मृतः । पदच्छेद आनूपम् आमिषं माष-क्षौद्र-क्षीर-विरूढकैः । विशेषात् पयसा मत्स्या मत्स्येष्व् अपि चिलीचिमः । पदच्छेद विशेषात् पयसा मत्स्या: मत्स्येषु अपि चिलीचिमः । वाराहं श्वाविधा नाद्याद् दध्ना पृषत-कुक्कुटौ । पदच्छेद वाराहं श्वाविधा नाद्याद् दध्ना पृषत-कुक्कुटौ । अविं कुसुम्भ-शाकेन बिसैः सह विरूढकम् । पदच्छेद अविं कुसुम्भ-शाकेन बिसैः सह विरूढकम् । फलं कदल्यास् तक्रेण दध्ना ताल-फलेन वा । पदच्छेद फलं कदल्या: तक्रेण दध्ना ताल-फलेन वा । सिद्धां वा मत्स्य-पचने पचने नागरस्य वा । पदच्छेद सिद्धां वा मत्स्य-पचने पचने नागरस्य वा । मत्स्य-निस्तलन-स्नेहे साधिताः पिप्पलीस् त्यजेत् । पदच्छेद मत्स्य-निस्तलन-स्नेहे साधिताः पिप्पली: त्यजेत् । भासो विरुध्यते शूल्यः कम्पिल्लस् तक्र-साधितः । पदच्छेद भासो विरुध्यते शूल्यः कम्पिल्ल: तक्र-साधितः । पदच्छेद मधु-सर्पि:-वसा-तैल-पानीयानि द्वि-श: त्रि-शः । भिन्नांशे अपि मध्व्-आज्ये दिव्य-वार्य् अनु-पानतः । पदच्छेद भिन्न-अंशे अपि मधु-आज्ये दिव्य-वारि अनु-पानतः । मन्थानु-पानः क्षैरेयो हारिद्रः कटु-तैल-वान् । पदच्छेद मन्थ-अनुपानः क्षैरेय: हारिद्रः कटु-तैल-वान् । बलाका वारुणी-युक्ता कुल्माषैश् च विरुध्यते । पदच्छेद बलाका वारुणी-युक्ता कुल्माषै: च विरुध्यते । भस्म-पांसु-परिध्वस्तं तद् एव च स-माक्षिकम् । पदच्छेद भस्म-पांसु-परिध्वस्तं तद् एव च स-माक्षिकम् । विरुद्धं शुद्धिर् अत्रेष्टा शमो वा तद्-विरोधिभिः । पदच्छेद विरुद्धं शुद्धि: अत्र इष्टा शम: वा तद्-विरोधिभिः । पादेना-पथ्यम् अभ्यस्तं पाद-पादेन वा त्यजेत् । पदच्छेद पादेन-अपथ्यम् अभ्यस्तं पाद-पादेन वा त्यजेत् । अ-पथ्यम् अपि हि त्यक्तं शीलितं पथ्यम् एव वा । पदच्छेद अ-पथ्यम् अपि हि त्यक्तं शीलितं पथ्यम् एव वा । क्रमेणापचिता दोषाः क्रमेणोपचिता गुणाः । पदच्छेद क्रमेण अपचिता: दोषाः क्रमेण उपचिता: गुणाः । पदच्छेद अत्यन्त-संनिधानानां दोषाणां दूषणात्मनाम् । पदच्छेद आहार-शयन-अब्रह्मचर्यै: युक्त्या प्रयोजितैः । आहारो वर्णितस् तत्र तत्र तत्र च वक्ष्यते । पदच्छेद आहार: वर्णित: तत्र तत्र तत्र च वक्ष्यते । वृष-ता क्लीब-ता ज्ञानम् अ-ज्ञानं जीवितं न च । पदच्छेद वृष-ता क्लीब-ता ज्ञानम् अ-ज्ञानं जीवितं न च । सुखायुषी पराकुर्यात् काल-रात्रिर् इवापरा । पदच्छेद सुख-आयुषी पराकुर्यात् काल-रात्रि: इव अपरा । अ-रूक्षम् अन्-अभिष्यन्दि त्व् आसीन-प्रचलायितम् । पदच्छेद अ-रूक्षम् अन्-अभिष्यन्दि तु आसीन-प्रचलायितम् । दिवा-स्वप्नो हितो ऽन्यस्मिन् कफ-पित्त-करो हि सः । पदच्छेद दिवा-स्वप्नो हित: अन्यस्मिन् कफ-पित्त-करो हि सः । पदच्छेद क्रोध-शोक-भयैः क्लान्तान् श्वास-हिध्मा-अतिसारिणः । पदच्छेद अ-जीर्णि-अभिहत-उन्मत्तान् दिवा-स्वप्न-उचितान् अपि । बहु-मेदः-कफाः स्वप्युः स्नेह-नित्याश् च नाहनि । पदच्छेद बहु-मेदः-कफाः स्वप्युः स्नेह-नित्या: च न अहनि । नावनं लङ्घनं चिन्तां व्यवायं शोक-भी-क्रुधः । पदच्छेद नावनं लङ्घनं चिन्तां व्यवायं शोक-भी-क्रुधः । कफो ऽल्पो वायुनोद्धूतो धमनीः संनिरुध्य तु । पदच्छेद कफ: अल्प: वायुना उद्धूत: धमनीः संनिरुध्य तु । यथा-कालम् अत: निद्रां रात्रौ सेवेत सात्म्यतः । पदच्छेद यथा-कालम् अत: निद्रां रात्रौ सेवेत सात्म्यतः । शीलयेन् मन्द-निद्रस् तु क्षीर-मद्य-रसान् दधि । पदच्छेद शीलयेत् मन्द-निद्र: तु क्षीर-मद्य-रसान् दधि । पदच्छेद कान्ता-बाहु-लता-आश्लेष: निर्वृतिः कृत-कृत्य-ता । ग्राम्य-धर्मे त्यजेन् नारीम् अन्-उत्तानां रजस्वलाम् । पदच्छेद ग्राम्य-धर्मे त्यजेत् नारीम् अन्-उत्तानां रजस्वलाम् । अति-स्थूल-कृशाम् सूतां गर्भिणीम् अन्य-योषितम् । पदच्छेद अति-स्थूल-कृशाम् सूतां गर्भिणीम् अन्य-योषितम् । अत्य्-आशितो ऽ-धृतिः क्षुद्-वान् दुः-स्थिताङ्गः पिपासितः । पदच्छेद अति-आशित: अधृतिः क्षुत्-वान् दुः-स्थित-अङ्गः पिपासितः । सेवेत कामतः कामं तृप्तो वाजी-कृता हिमे । पदच्छेद सेवेत कामतः कामं तृप्त: वाजी-कृतां हिमे । श्रुत-चरित-समृद्धे कर्म-दक्षे दयालौ भिषजि निर्-अनुबन्धं देह-रक्षां निवेश्य। पदच्छेद श्रुत-चरित-समृद्धे कर्म-दक्षे दयालौ भिषजि निर्-अनुबन्धं देह-रक्षां निवेश्य। मात्राशी सर्व-कालं स्यान् मात्रा ह्य् अग्नेः प्रवर्तिका । गुरूणाम् अर्ध-सौहित्यं लघूनां नाति-तृप्त-ता । अति-मात्रं पुनः सर्वान् आशु दोषान् प्रकोपयेत् । पीड्यमाना हि वाताद्या: युगपत् तेन कोपिताः ॥ ४ ॥ अलसं क्षोभितं दोषैः शल्य-त्वेनैव संस्थितम् । दण्डकालसकं नाम तं त्यजेद् आशु-कारिणम् । लङ्घनं कार्यम् आमे तु विष्टब्धे स्वेदनं भृशम् । लङ्घनं कार्यम् आमे तु विष्टब्धे स्वेदनं भृशम् । गरीयसो भवेल् लीनाद् आमाद् एव विलम्बिका । कफ-वातानुबद्धाम-लिङ्गा तत्-सम-साधना ॥ २८ ॥ गरीयस: भवेद् लीनाद् आमाद् एव विलम्बिका । अ-श्रद्धा हृद्-व्यथा शुद्धे ऽप्य् उद्गारे रस-शेषतः । अ-श्रद्धा हृद्-व्यथा शुद्धे अपि उद्गारे रस-शेषतः । स्वप्याद् अ-जीर्णी संजात-बुभुक्षो ऽद्यान् मितं लघु । स्वप्याद् अ-जीर्णी संजात-बुभुक्ष: अद्यात् मितं लघु । अ-जीर्ण-लिङ्गं सामान्यं विष्टम्भो गौरवं भ्रमः । अ-जीर्ण-लिङ्गं सामान्यं विष्टम्भ: गौरवं भ्रमः । उपतप्तेन भुक्तं च शोक-क्रोध-क्षुद्-आदिभिः । उपतप्तेन भुक्तं च शोक-क्रोध-क्षुद्-आदिभिः । विद्याद् अध्यशनं भूयो भुक्तस्योपरि भोजनम् । विद्याद् अध्यशनं भूय: भुक्तस्य उपरि भोजनम् । त्रीण्य् अप्य् एतानि मृत्युं वा घोरान् व्याधीन् सृजन्ति वा । त्रीणि अपि एतानि मृत्युं वा घोरान् व्याधीन् सृजन्ति वा । तर्पयित्वा पितॄन् देवान् अतिथीन् बालकान् गुरून् । तर्पयित्वा पितॄन् देवान् अतिथीन् बालकान् गुरून् । समीक्ष्य सम्यग् आत्मानम् अ-निन्दन्न् अ-ब्रुवन् द्रवम् । समीक्ष्य सम्यग् आत्मानम् अ-निन्दन् अ-ब्रुवन् द्रवम् । भोजनं तृण-केशादि-जुष्टम् उष्णी-कृतं पुनः । भोजनं तृण-केश-आदि-जुष्टम् उष्णी-कृतं पुनः । त्रि-फलां मधु-सर्पिर्भ्यां निशि नेत्र-बलाय च । त्रि-फलां मधु-सर्पिर्भ्यां निशि नेत्र-बलाय च । विपरीतम् अतश् चान्ते मध्ये ऽम्ल-लवणोत्कटम् । विपरीतम् अत: च अन्ते मध्ये अम्ल-लवण-उत्कटम् । आश्रयं पवनादीनां चतुर्थम् अवशेषयेत् । आश्रयं पवनादीनां चतुर्थम् अवशेषयेत् । दध्नि मद्ये विषे क्षौद्रे कोष्णं पिष्ट-मयेषु तु । दध्नि मद्ये विषे क्षौद्रे कोष्णं पिष्ट-मयेषु तु । सुरा कृशानां पुष्ट्य्-अर्थं स्थूलानां तु मधूदकम् । सुरा कृशानां पुष्टि-अर्थं स्थूलानां तु मधु-उदकम् । विपरीतं यद् अन्नस्य गुणैः स्याद् अ-विरोधि च । विपरीतं यद् अन्नस्य गुणैः स्याद् अ-विरोधि च । अनु-पानं करोत्य् ऊर्जां तृप्तिं व्याप्तिं दृढाङ्ग-ताम् । अनु-पानं करोति ऊर्जां तृप्तिं व्याप्तिं दृढ-अङ्ग-ताम् । प्रसृष्टे विण्-मूत्रे हृदि सु-वि-मले दोषे स्व-पथ-गे ॥ ५५च् ॥ तथाग्नाव् उद्रिक्ते विशद-करणे देहे च सु-लघौ ॥ ५५ए ॥ प्रसृष्टे विण्-मूत्रे हृदि सु-वि-मले दोषे स्व-पथ-गे ॥ ५५च् ॥ तथा अग्नौ उद्रिक्ते विशद-करणे देहे च सु-लघौ ॥ ५५ए ॥ द्रव्यम् एव रसादीनां श्रेष्ठं ते हि तद्-आश्रयाः । द्रव्यम् एव रसादीनां श्रेष्ठं ते हि तद्-आश्रयाः । तस्मान् नैक-रसं द्रव्यं भूत-संघात-संभवात् । तस्मात् न एक-रसं द्रव्यं भूत-संघात-संभवात् । अ-व्यक्तो ऽनु-रसः किञ्-चिद् अन्ते व्यक्तो ऽपि चेष्यते । अ-व्यक्त: अनु-रसः किञ्-चिद् अन्ते व्यक्त: अपि च इष्यते । सौषिर्य-लाघव-करं जगत्य् एवम् अन्-औषधम् । सौषिर्य-लाघव-करं जगति एवम् अन्-औषधम् । द्रव्यम् ऊर्ध्व-गमं तत्र प्रायो ऽग्नि-पवनोत्कटम् । द्रव्यम् ऊर्ध्व-गमं तत्र प्राय: अग्नि-पवन-उत्कटम् । इति द्रव्यं रसान् भेदैर् उत्तर-त्रोपदेक्ष्यते । इति द्रव्यं रसान् भेदै: उत्तर-त्र उपदेक्ष्यते । लघु रूक्षोष्ण-तीक्ष्णं च तद् एवं मतम् अष्ट-धा । लघु रूक्ष-उष्ण-तीक्ष्णं च तद् एवं मतम् अष्ट-धा । न-अवीर्यं कुरुते किञ्-चित् सर्वा वीर्य-कृता हि सा । अतश् च विपरीत-त्वात् संभवत्य् अपि नैव सा । अत: च विपरीतत्वात् संभवति अपि न एव सा । उष्णं शीतं द्वि-धैवान्ये वीर्यम् आचक्षते ऽपि च । उष्णं शीतं द्विधा एव अन्ये वीर्यम् आचक्षते अपि च । व्यक्ता-व्यक्तं जगद् इव नातिक्रामति जातु चित् । व्यक्त-अव्यक्तं जगद् इव न अतिक्रामति जातु चित् । शमं च वात-कफयोः करोति शिशिरं पुनः । शमं च वात-कफयोः करोति शिशिरं पुनः । जाठरेणाग्निना योगाद् यद् उदेति रसान्तरम् । जाठरेण अग्निना योगाद् यद् उदेति रस-अन्तरम् । स्वादुः पटुश् च मधुरम् अम्लो ऽम्लं पच्यते रसः । स्वादुः पटु: च मधुरम् अम्ल: अम्लं पच्यते रसः । रसैर् असौ तुल्य-फलस् तत्र द्रव्यं शुभा-शुभम् । रसै: असौ तुल्यफल: तत्र द्रव्यं शुभ-अशुभम् । गुणान्तरेण वीर्येण प्रभावेणैव किञ्-च-न । गुण-अन्तरेण वीर्येण प्रभावेण एव किञ्-चन । अभिभूयेतरांस् तत् तत् कारणत्वं प्रपद्यते । अभिभूय इतरान् तत् तत् कारणत्वं प्रपद्यते । रसं विपाकस् तौ वीर्यं प्रभावस् तान्य् अपोहति । रसं विपाक: तौ वीर्यं प्रभाव: तानि अपोहति । रसादि-साम्ये यत् कर्म विशिष्टं तत् प्रभाव-जम् । रस-आदि-साम्ये यत् कर्म विशिष्टं तत् प्रभाव-जम् । मधुकस्य च मृद्वीका घृतं क्षीरस्य दीपनम् । मधुकस्य च मृद्वीका घृतं क्षीरस्य दीपनम् । आस्वाद्यमान: देहस्य ह्लादन: अक्ष-प्रसादनः ॥ २ ॥ हर्षण: रोम-दन्तानाम् अक्षि-भ्रुव-निकोचनः ॥ ३ ॥ तिक्त: विशदयति आस्यं रसनं प्रतिहन्ति च ॥ ४ ॥ स्रावयत्य् अक्षि-नासास्यं कपोलं दहतीव च ॥ ५ ॥ स्रावयति अक्षि-नासा-आस्यं कपोलं दहति इव च ॥ ५ ॥ रसानाम् इति रूपाणि कर्माणि मधुरो रसः ॥ ६ ॥ रसानाम् इति रूपाणि कर्माणि मधुर: रसः ॥ ६ ॥ आयुष्यो जीवनः स्निग्धः पित्तानिल-विषापहः ॥ ८ ॥ आयुष्य: जीवनः स्निग्धः पित्त-अनिल-विष-अपहः ॥ ८॥ उष्ण-वीर्य: हिम-स्पर्शः प्रीणनः क्लेदन: लघुः ॥ १० ॥ स: अति-अभ्यस्त: तनोः कुर्यात् शैथिल्यं तिमिरं भ्रमम् ॥ ११ ॥ लवणः स्तम्भ-संघात-बन्ध-विध्मापनो ऽग्नि-कृत् ॥ १२ ॥ सो ऽति-युक्तो ऽस्र-पवनं खलतिं पलितं वलीम् ॥ १३ ॥ स: अति-युक्त: अस्र-पवनं खलतिं पलितं वलीम् ॥ १३ ॥ तिक्तः स्वयम् अ-रोचिष्णुर् अ-रुचिं कृमि-तृड्-विषम् ॥ १४ ॥ तिक्तः स्वयम् अ-रोचिष्णु: अ-रुचिं कृमि-तृड्-विषम् ॥ १४ ॥ धातु-क्षय-अनिल-व्याधीन् अति-योगात् करोति सः ॥ १६ ॥ व्रणावसादनः स्नेह-मेदः-क्लेदोपशोषणः ॥ १७ ॥ व्रण-अवसादनः स्नेह-मेदः-क्लेद-उपशोषणः ॥ १७ ॥ छिनत्ति बन्धान् स्रोतांसि विवृणोति कफापहः ॥ १८ ॥ छिनत्ति बन्धान् स्रोतांसि विवृणोति कफ-अपहः ॥ १८ ॥ मूर्छाम् आकुञ्चनं कम्पं कटी-पृष्ठ-आदिषु व्यथाम् ॥ १९ ॥ पीडनो रोपणः शीतः क्लेद-मेदो-विशोषणः ॥ २० ॥ पीडन: रोपणः शीतः क्लेद-मेदो-विशोषणः ॥ २० ॥ करोति शीलितः सो ऽति विष्टम्भाध्मान-हृद्-रुजः ॥ २१ ॥ करोति शीलितः स: अति विष्टम्भ-आध्मान-हृद्-रुजः ॥ २१ ॥ मेदे चतस्रः पर्णिन्यो जीवन्ती जीवकर्षभौ ॥ २३ ॥ क्षीरशुक्ला तुकाक्षीरी क्षीरिण्यौ काश्मरी सहे ॥ २४ ॥ अम्लो धात्री-फलाम्लीका-मातुलुङ्गाम्ल-वेतसम् ॥ २५ ॥ अम्ल: धात्री-फल-अम्लीका-मातुलुङ्ग-अम्ल-वेतसम् ॥ २५ ॥ आम्रम् आम्रातकं भव्यं कपित्थं करमर्दकम् ॥ २६ ॥ आम्रम् आम्रातकं भव्यं कपित्थं करमर्दकम् ॥ २६ ॥ मस्तु-धान्याम्ल-मद्यानि जम्बीरं तिल-कण्टकम् ॥ २६+१ ॥ मस्तु-धान्याम्ल-मद्यानि जम्बीरं तिल-कण्टकम् ॥ २६+१ ॥ रोमकं पांसु-जं सीसं क्षार: च लवण: गणः ॥ २७ ॥ कटुक: हिङ्गु-मरिच-कृमिजित्-पञ्च-कोलकम् ॥ ३० ॥ वर्गः कषायः पथ्याक्षं शिरीषः खदिरो मधु ॥ ३१ ॥ वर्गः कषायः पथ्या अक्षं शिरीषः खदिरो मधु ॥ ३१ ॥ बालं कपित्थं खर्जूरं बिस-पद्म-उत्पलादि च ॥ ३२ ॥ मुद्गाद् गोधूमतः क्षौद्रात् सिताया जाङ्गलामिषात् ॥ ३३ ॥ मुद्गाद् गोधूमतः क्षौद्रात् सिताया जाङ्गल-आमिषात् ॥ ३३ ॥ अ-पथ्यं लवणं प्रायश् चक्षुषो ऽन्यत्र सैन्धवात् ॥ ३४ ॥ अ-पथ्यं लवणं प्राय: चक्षुष: आन्यत्र सैन्धवात् ॥ ३४ ॥ ऋते ऽमृता-पटोलीभ्यां शुण्ठी-कृष्णा-रसोनतः ॥ ३५ ॥ ऋते अमृता-पटोलीभ्यां शुण्ठी-कृष्णा-रसोनतः ॥ ३५ ॥ रसाः कटु-अम्ल-लवणा: वीर्येण उष्णा: यथा-उत्तरम् ॥ ३६ ॥ तिक्तः कटुः कषायश् च रूक्षा बद्ध-मलास् तथा ॥ ३७ ॥ तिक्तः कटुः कषाय: च रूक्षा: बद्ध-मला: तथा ॥ ३७ ॥ पटोः कषायस् तस्माच् च मधुरः परमं गुरुः ॥ ३८ ॥ पटोः कषाय: तस्मात् च मधुरः परमं गुरुः ॥ ३८ ॥ संयोगाः सप्त-पञ्चाशत् कल्पना तु त्रि-षष्टि-धा ॥ ३९ ॥ संयोगाः सप्त-पञ्चाशत् कल्पना तु त्रि-षष्टि-धा ॥ ३९ ॥ एक-एक-हीना: तान् पञ्च-दश यान्ति रसा: द्विके ॥ ४० ॥ द्वौ तिक्तः कटुकश् चैकं याति पञ्च-दशेति तु ॥ ४०+१ ॥ द्वौ तिक्तः कटुक: च एकं याति पञ्च-दशेति तु ॥ ४०+१ ॥ चतुष्केषु दश स्वादु: चतुर: अम्लः पटुः सकृत् ॥ ४१ ॥ द्रव्यम् एकं षड्-आस्वादम् अ-संयुक्ताश् च षड् रसाः ॥ ४२ ॥ द्रव्यम् एकं षड्-आस्वादम् अ-संयुक्ताश् च षड् रसाः ॥ ४२ ॥ भेदास् त्रिका विंशतिर् एकम् एव द्रव्यं षड्-आस्वादम् इति त्रि-षष्टिः ॥ ४३ ॥ भेदा: त्रिका विंशति: एकम् एव द्रव्यं षड्-आस्वादम् इति त्रि-षष्टिः ॥ ४३ ॥ संभवन्ति गणनां समतीता दोष-भेषज-वशाद् उपयोज्याः ॥ ४४ ॥ संभवन्ति गणनां समतीता: दोष-भेषज-वशाद् उपयोज्याः ॥ ४४ ॥ वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] पर्वसु स्थूल-मूलानि कुर्यात् कृच्छ्राण्य् अरूंषि च । स्व-स्थान-स्थस्य कायाग्नेर् अंशा धातुषु संश्रिताः । वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] विदुल-दहन-चित्राः कोशवत्यौ करञ्जः कण-लवण-वचैला-सर्षपाश् छर्दनानि ॥ १ सारो माधूकः सैन्धवं तार्क्ष्य-शैलं त्रुट्यौ पृथ्वीका शोधयन्त्य् उत्तमाङ्गम् ॥ ४ क्षवक-सरसि-भार्गी-कार्मुकाः काकमाची कुलहल-विषमुष्टी भूस्तृणो भूतकेशी ॥ ३० वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] तापो ऽग्नि-तप्त-वसन-फाल-हस्त-तलादिभिः ॥ १ ॥ धान्यैः समस्तैर् गन्धैश् च रास्नैरण्ड-जटामिषैः ॥ २ ॥ केवले पवने श्लेष्म-संसृष्टे सुरसादिभिः ॥ ३ ॥ स्निग्धोष्ण-वीर्यैर् मृदुभिश् चर्म-पट्टैर् अ-पूतिभिः ॥ ४ ॥ बद्धं रात्रौ दिवा मुञ्चेन् मुञ्चेद् रात्रौ दिवा-कृतम् ॥ ५ ॥ पत्त्र-भङ्गेन धान्येन करीष-सिकता-तुषैः ॥ ६ ॥ पत्त्र-भङ्गैर् वचाद्यैश् च मांसैश् चानूप-वारि-जैः ॥ ८ ॥ स्नेह-वद्भिः सुरा-शुक्त-वारि-क्षीरादि-साधितैः ॥ ९ ॥ वाससाच्छादितं गात्रं स्निग्धं सिञ्चेद् यथा-सुखम् ॥ १० ॥ अवगाह्यातुरस् तिष्ठेद् अर्शः-कृच्छ्रादि-रुक्षु च ॥ ११ ॥ व्याधि-व्याधित-देशर्तु-वशान् मध्य-वरावरम् ॥ १२ ॥ आमाशय-गते वायौ कफे पक्वाशयाश्रिते ॥ १३ ॥ अल्पं वङ्क्षणयोः स्व्-अल्पं दृङ्-मुष्क-हृदये न वा ॥ १४ ॥ स्याच् छनैर् मृदितः स्नातस् ततः स्नेह-विधिं भजेत् ॥ १५ ॥ संधि-पीडा ज्वरः श्याव-रक्त-मण्डल-दर्शनम् ॥ १६ ॥ विष-क्षाराग्न्य्-अतीसार-च्छर्दि-मोहातुरेषु च ॥ १७ ॥ द्रव-स्थिर-सर-स्निग्ध-रूक्ष-सूक्ष्मं च भेषजम् ॥ १८ ॥ प्रायस् तिक्तं कषायं च मधुरं च समासतः ॥ १९ ॥ न स्वेदयेद् अति-स्थूल-रूक्ष-दुर्-बल-मूर्छितान् ॥ २१ ॥ गर्भिणीं पुष्पितां सूतां मृदु चात्ययिके गदे ॥ २४ ॥ महत्-त्वे मुष्कयोः खल्याम् आयामे वात-कण्टके ॥ २६ ॥ स्वेदं यथा-यथं कुर्यात् तद्-औषध-विभागतः ॥ २७ ॥ निवातं गृहम् आयासो गुरु-प्रावरणं भयम् ॥ २८ ॥ स्वेदयन्ति दशैतानि नरम् अग्नि-गुणाद् ऋते ॥ २८ऊ̆+१ ॥ वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] पाके क्षिपेच् च दशमे समम् आज-दुग्धं नस्यं महा-गुणम् उशन्त्य् अणु-तैलम् एतत् वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] चतुः-प्रकारो गण्डूषः स्निग्धः शमन-शोधनौ । रोपणश् च त्रयस् तत्र त्रिषु योज्याश् चलादिषु ॥ १ ॥ अन्त्यो व्रण-घ्नः स्निग्धो ऽत्र स्वाद्व्-अम्ल-पटु-साधितैः । स्नेहैः संशमनस् तिक्त-कषाय-मधुरौषधैः ॥ २ ॥ शोधनस् तिक्त-कट्व्-अम्ल-पटूष्णै रोपणः पुनः । कषाय-तिक्तकैस् तत्र स्नेहः क्षीरं मधूदकम् ॥ ३ ॥ शुक्तं मद्यं रसो मूत्रं धान्याम्लं च यथा-यथम् । कल्कैर् युक्तं विपक्वं वा यथा-स्पर्शं प्रयोजयेत् ॥ ४ ॥ दन्त-हर्षे दन्त-चाले मुख-रोगे च वातिके । सुखोष्णम् अथ-वा शीतं तिल-कल्कोदकं हितम् ॥ ५ ॥ गण्डूष-धारणे नित्यं तैलं मांस-रसो ऽथ-वा । ऊषा-दाहान्विते पाके क्षते चागन्तु-संभवे ॥ ६ ॥ वैशद्यं जनयत्य् आशु संदधाति मुखे व्रणान् ॥ ७ ॥ धान्याम्लम् आस्य-वैरस्य-मल-दौर्गन्ध्य-नाशनम् ॥ ८ ॥ तद् एवा-लवणं शीतं मुख-शोष-हरं परम् । आशु क्षाराम्बु-गण्डूषो भिनत्ति श्लेष्मणश् चयम् ॥ ९ ॥ निवाते सातपे स्विन्न-मृदित-स्कन्ध-कन्धरः ॥ १० ॥ गण्डूषम् अ-पिबन् किञ्-चिद्-उन्नतास्यो विधारयेत् । कफ-पूर्णास्य-ता यावत् स्रवद्-घ्राणाक्ष-ताथ-वा ॥ ११ ॥ अ-संचार्यो मुखे पूर्णे गण्डूषः कवडो ऽन्य-था ॥ ११ऊ̆अब् ॥ हृल्-लास-तन्द्रा-रुचि-पीनसाश् च साध्या विशेषात् कवड-ग्रहेण ॥ १२ ॥ कल्को रस-क्रिया चूर्णस् त्रि-विधं प्रतिसारणम् ॥ १३अब् ॥ मुखालेपस् त्रि-धा दोष-विष-हा वर्ण-कृच् च सः ॥ १४ ॥ हीनाज् जाड्य-कफोत्क्लेशाव् अ-रस-ज्ञानम् एव च । त्रि-प्रमाणश् चतुर्-भाग-त्रि-भागार्धाङ्गुलोन्नतिः ॥ १५ ॥ अ-शुष्कस्य स्थितिस् तस्य शुष्को दूषयति च्छविम् । तम् आर्द्रयित्वापनयेत् तद्-अन्ते ऽभ्यङ्गम् आचरेत् ॥ १६ ॥ न योज्यः पीनसे ऽ-जीर्णे दत्त-नस्ये हनु-ग्रहे ॥ १७ ॥ सिंही-मूलं तिलाः कृष्णा दार्वी-त्वङ् निस्-तुषा यवाः ॥ १९ ॥ इत्य् अर्धार्धोदिता लेपा हेमन्तादिषु षट् स्मृताः । -मुखालेपन-शीलानां दृढं भवति दर्शनम् ॥ २२ ॥ वदनं चा-परिम्लानं श्लक्ष्णं तामरसोपमम् । अभ्यङ्ग-सेक-पिचवो वस्तिश् चेति चतुर्-विधम् ॥ २३ ॥ मूर्ध-तैलं बहु-गुणं तद् विद्याद् उत्तरोत्तरम् । तत्राभ्यङ्गः प्रयोक्तव्यो रौक्ष्य-कण्डू-मलादिषु ॥ २४ ॥ परिषेकः पिचुः केश-शात-स्फुटन-धूपने ॥ २५ ॥ नासास्य-शोषे तिमिरे शिरो-रोगे च दारुणे ॥ २६ ॥ विधिस् तस्य निषण्णस्य पीठे जानु-समे मृदौ । शुद्धाक्त-स्विन्न-देहस्य दिनान्ते गव्य-माहिषम् ॥ २७ ॥ आ-कर्ण-बन्धन-स्थानं ललाटे वस्त्र-वेष्टिते ॥ २८ ॥ चैल-वेणिकया बद्ध्वा माष-कल्केन लेपयेत् । ततो यथा-व्याधि शृतं स्नेहं कोष्णं निषेचयेत् ॥ २९ ॥ ऊर्ध्वं केश-भुवो यावद् अङ्गुलं धारयेच् च तम् । आ-वक्त्र-नासिकोत्क्लेदाद् दशाष्टौ षट् चलादिषु ॥ ३० ॥ मुक्त-स्नेहस्य परमं सप्ताहं तस्य सेवनम् ॥ ३१ ॥ रुजः स्यान् मार्दवं यावन् मात्रा-शतम् अ-वेदने ॥ ३२ ॥ निमेषोन्मेष-कालेन समं मात्रा तु सा स्मृता ॥ ३३ ॥ जयति जनयतीन्द्रिय-प्रसादं स्वर-हनु-मूर्ध-बलं च मूर्ध-तैलम् ॥ ३४ ॥ वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] निवाते तर्पणं योज्यं शुद्धयोर् मूर्ध-काययोः ॥ ३ ॥ यव-माष-मयीं पालीं नेत्र-कोशाद् बहिः समाम् ॥ ४ ॥ सर्पिर् निमीलिते नेत्रे तप्ताम्बु-प्रविलायितम् ॥ ५ ॥ आ-पक्ष्माग्राद् अथोन्मेषं शनकैस् तस्य कुर्वतः ॥ ६ ॥ दृष्टौ च क्रम-शो व्याधौ शतं त्रीणि च पञ्च च ॥ ७ ॥ पित्ते षट् स्वस्थ-वृत्ते च बलासे पञ्च धारयेत् ॥ ८ ॥ पिबेच् च धूमं नेक्षेत व्योम रूपं च भास्वरम् ॥ ९ ॥ स्वस्थे तु द्व्य्-अन्तरं दद्याद् आ-तृप्तेर् इति योजयेत् ॥ १० ॥ तृप्ते विपर्ययो ऽ-तृप्ते ऽति-तृप्ते श्लेष्म-जा रुजः ॥ ११ ॥ तर्पणान्-अन्तरं तस्माद् दृग्-बलाधान-कारिणम् ॥ १२ ॥ स वाते स्नेहनः श्लेष्म-सहिते लेखनो हितः ॥ १३ ॥ बिल्व-मात्रं पृथक् पिण्डं मांस-भेषज-कल्कयोः ॥ १७ ॥ वेष्टयित्वा मृदा लिप्तं धव-धन्वन-गो-मयैः ॥ १८ ॥ नेत्रे तर्पण-वद् युञ्ज्यात् शतं द्वे त्रीणि धारयेत् ॥ १९ ॥ धूम-पो ऽन्ते तयोर् एव योगास् तत्र च तृप्ति-वत् ॥ २० ॥ यावन्त्य् अहानि युञ्जीत द्विस् ततो हित-भाग् भवेत् ॥ २१ ॥ वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] तत् पित्त-श्लेष्मलैः प्रायो दूष्यते कुरुते ततः ॥ २ ॥ शीतोष्ण-स्निग्ध-रूक्षाद्यैर् उपक्रान्ताश् च ये गदाः ॥ ४ ॥ तेषु स्रावयितुं रक्तम् उद्रिक्तं व्यधयेत् सिराम् ॥ ५ ॥ ना-यन्त्रितां सिरां विध्येन् न तिर्यङ् नाप्य् अन्-उत्थिताम् ॥ ८ ॥ शिरो-नेत्र-विकारेषु ललाट्यां मोक्षयेत् सिराम् ॥ ९ ॥ नासा-रोगेषु नासाग्रे स्थितां नासा-ललाटयोः ॥ १० ॥ जत्रूर्ध्व-ग्रन्थिषु ग्रीवा-कर्ण-शङ्ख-शिरः-श्रिताः ॥ ११ ॥ हनु-संधौ समस्ते वा सिरां भ्रू-मध्य-गामिनीम् ॥ १२ ॥ तृतीयके ऽंसयोर् मध्ये स्कन्धस्याधश् चतुर्थके ॥ १३ ॥ शुक्र-मेढ्रामये मेढ्र ऊरु-गां गल-गण्डयोः ॥ १४ ॥ इन्द्र-वस्तेर् अधो ऽपच्यां द्व्य्-अङ्गुले चतुर्-अङ्गुले ॥ १५ ॥ पाद-दाहे खुडे हर्षे विपाद्यां वात-कण्टके ॥ १६ ॥ गृध्रस्याम् इव विश्वाच्यां यथोक्तानाम् अ-दर्शने ॥ १७ ॥ अथ स्निग्ध-तनुः सज्ज-सर्वोपकरणो बली ॥ १८ ॥ अग्नि-तापातप-स्विन्नो जानूच्चासन-संस्थितः ॥ १९ ॥ मुष्टिभ्यां वस्त्र-गर्भाभ्यां मन्ये गाढं निपीडयेत् ॥ २० ॥ पृष्ठतो यन्त्रयेच् चैनं वस्त्रम् आवेष्टयन् नरः ॥ २१ ॥ एषो ऽन्तर्-मुख-वर्ज्यानां सिराणां यन्त्रणे विधिः ॥ २२ ॥ ताडयेद् उत्थितां ज्ञात्वा स्पर्शाद् वाङ्गुष्ठ-पीडनैः ॥ २३ ॥ फलोद्देशे सु-निष्-कम्पं सिरां तद्-वच् च मोक्षयेत् ॥ २४ ॥ अङ्गुष्ठेनोन्नमय्याग्रे नासिकाम् उप-नासिकाम् ॥ २५ ॥ यन्त्रयेत् स्तनयोर् ऊर्ध्वं ग्रीवाश्रित-सिरा-व्यधे ॥ २६ ॥ कुक्षेर् आरभ्य मृदिते विध्येद् बद्धोर्ध्व-पट्टके ॥ २७ ॥ बद्ध्वा सुखोपविष्टस्य मुष्टिम् अङ्गुष्ठ-गर्भिणम् ॥ २८ ॥ विध्येद् आलम्बमानस्य बाहुभ्यां पार्श्वयोः सिराम् ॥ २९ ॥ पादे तु सु-स्थिते ऽधस्-ताज् जानु-संधेर् निपीडिते ॥ ३० ॥ द्वितीये कुञ्चिते किञ्-चिद्-आरूढे हस्त-वत् ततः ॥ ३१ ॥ तेषु तेषु प्रदेशेषु तत् तद् यन्त्रम् उपाय-वित् ॥ ३२ ॥ यवार्धम् अस्थ्नाम् उपरि सिरां विध्यन् कुठारिकाम् ॥ ३३ ॥ अल्प-कालं वहत्य् अल्पं दुर्-विद्धा तैल-चूर्णनैः ॥ ३४ ॥ अ-सम्यग् अस्रे स्रवति वेल्ल-व्योष-निशा-नतैः ॥ ३६ ॥ सम्यक्-प्रवृत्ते कोष्णेन तैलेन लवणेन च ॥ ३७ ॥ सम्यक् स्रुत्वा स्वयं तिष्ठेच् छुद्धं तद् इति नाहरेत् ॥ ३८ ॥ स्रावयेन् मूर्छति पुनस् त्व् अपरे-द्युस् त्र्य्-अहे ऽपि वा ॥ ३९ ॥ पित्तात् पीतासितं विस्रम् अ-स्कन्द्य् औष्ण्यात् स-चन्द्रिकम् ॥ ४० ॥ मक्षिकाणाम् अ-कान्तं च रक्तं भवति पैत्तिकम् ॥ ४०+१ ॥ संसृष्ट-लिङ्गं संसर्गात् त्रि-दोषं मलिनाविलम् ॥ ४१ ॥ अति-स्रुतौ हि मृत्युः स्याद् दारुणा वा चलामयाः ॥ ४२ ॥ स्रुते रक्ते शनैर् यन्त्रम् अपनीय हिमाम्बुना ॥ ४३ ॥ अ-शुद्धं स्रावयेद् भूयः सायम् अह्न्य् अपरे ऽपि वा ॥ ४४ ॥ किञ्-चिद् धि शेषे दुष्टास्रे नैव रोगो ऽतिवर्तते ॥ ४५ ॥ हरेच् छृङ्गादिभिः शेषं प्रसादम् अथ-वा नयेत् ॥ ४६ ॥ दुष्टं रक्तम् अन्-उद्रिक्तम् एवम् एव प्रसादयेत् ॥ ४७ ॥ विचूर्णयेद् व्रण-मुखं पद्मकादि-हिमं पिबेत् ॥ ४९ ॥ सिरा-मुखं वा त्वरितं दहेत् तप्त-शलाकया ॥ ५० ॥ दोषाः प्रदुष्टा रुधिरं प्रपन्नास् तावद् धिताहार-विहार-भाक् स्यात् ॥ ५१ ॥ तदा शरीरं ह्य् अन्-अवस्थितासृग् अग्निर् विशेषाद् इति रक्षितव्यः ॥ ५२ ॥ सुखान्वितं पुष्टि-बलोपपन्नं विशुद्ध-रक्तं पुरुषं वदन्ति ॥ ५३ ॥ पलितारूंषिकाबाधाः शाम्यन्त्य् एते सिरा-व्यधात् ॥ ५३+१ ॥ वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] वर्ग अष्टांगहृदय सूत्रस्थान‎| सूत्रस्थान- पदच्छेदान्वयार्थसहितम्]] धर्मात्मा वदति न निष्ठुरं च जातु प्रच्छन्नं वहति दृढं चिरं च वैरम् ॥ ९८ श्राद्धो गम्भीरः स्थूल-लक्षः क्षमा-वान् आर्यो निद्रालुर् दीर्घ-सूत्रः कृत-ज्ञः ॥ १०१ पृथक् सक्थ्नोस् तथा बाह्वोस् त्रीणि कोष्ठे नवोरसि ॥ १ ॥ मध्ये पाद-तलस्याहुर् अभितो मध्यमाङ्गुलीम् ॥ २ ॥ अङ्गुष्ठाङ्गुलि-मध्य-स्थं क्षिप्रं आक्षेप-मारणम् ॥ ३ ॥ गुल्फ-संधेर् अधः कूर्च-शिरः शोफ-रुजा-करम् ॥ ४ ॥ जङ्घान्तरे त्व् इन्द्र-वस्तिर् मारयत्य् असृजः क्षयात् ॥ ५ ॥ जानुनस् त्र्य्-अङ्गुलाद् ऊर्ध्वम् आण्य्-ऊरु-स्तम्भ-शोफ-कृत् ॥ ६ ॥ ऊरु-मूले लोहिताक्षं हन्ति पक्षम् असृक्-क्षयात् ॥ ७ ॥ इति सक्थ्नोस् तथा बाह्वोर् मणि-बन्धो ऽत्र गुल्फ-वत् ॥ ८ ॥ कक्षाक्ष-मध्ये कक्षा-धृक् कुणि-त्वं तत्र जायते ॥ ९ ॥ मूत्राशयो धनुर्-वक्रो वस्तिर् अल्पास्र-मांस-गः ॥ १० ॥ ऋते ऽश्मरी-व्रणाद् विद्धस् तत्राप्य् उभयतश् च सः ॥ ११ ॥ देहाम-पक्व-स्थानानां मध्ये सर्व-सिराश्रयः ॥ १२ ॥ सत्-त्वादि-धाम हृदयं स्तनोरः-कोष्ठ-मध्य-गम् ॥ १३ ॥ ऊर्ध्वाधो ऽस्र-कफापूर्ण-कोष्ठो नश्येत् तयोः क्रमात् ॥ १४ ॥ रक्तेन पूर्ण-कोष्ठो ऽत्र श्वासात् कासाच् च नश्यति ॥ १५ ॥ अधो ऽंस-कूटयोर् विद्याद् अपालापाख्य-मर्मणी ॥ १६ ॥ पार्श्वयोः पृष्ठ-वंशस्य श्रोणि-कर्णौ प्रति स्थिते ॥ १७ ॥ तत्र रक्त-क्षयात् पाण्दुर् हीन-रूपो विनश्यति ॥ १८ ॥ जघनस्य बहिर्-भागे मर्मणी तौ कुकुन्दरौ ॥ १९ ॥ पार्श्वान्तर-निबद्धौ याव् उपरि श्रोणि-कर्णयोः ॥ २० ॥ अधः-शरीरे शोफो ऽत्र दौर्बल्यं मरणं ततः ॥ २१ ॥ तिर्यग् ऊर्ध्वं च निर्दिष्टौ पार्श्व-संधी तयोर् व्यधात् ॥ २२ ॥ स्तन-मूलार्जवे भागे पृष्ठ-वंशाश्रये सिरे ॥ २३ ॥ बाहु-मूलाभिसंबद्धे पृष्ठ-वंशस्य पार्श्वयोः ॥ २४ ॥ ग्रीवाम् उभयतः स्नाव्नी ग्रीवा-बाहु-शिरो-ऽन्तरे ॥ २५ ॥ कण्ठ-नालीम् उभयतः सिरा हनु-समाश्रिताः ॥ २६ ॥ स्वर-प्रणाश-वैकृत्यं रसा-ज्ञानं च तद्-व्यधे ॥ २७ ॥ पृथक् चतस्रस् ताः सद्यो घ्नन्त्य् असून् मातृकाह्वयाः ॥ २८ ॥ अधस्-तात् कर्णयोर् निम्ने विधुरे श्रुति-हारिणी ॥ २९ ॥ अन्तर्-गल-स्थितौ वेधाद् गन्ध-विज्ञान-हारिणौ ॥ ३० ॥ तथोपरि भ्रुवोर् निम्नाव् आवर्ताव् आन्ध्यम् एषु तु ॥ ३१ ॥ केशान्ते शङ्खयोर् ऊर्ध्वम् उत्क्षेपौ स्थपनि पुनः ॥ ३२ ॥ स्वयं वा पतिते पाकात् सद्यो नश्यति तूद्धृते ॥ ३३ ॥ तालून्य् आस्यानि चत्वारि स्रोतसां तेषु मर्मसु ॥ ३४ ॥ कपाले संधयः पञ्च सीमन्तास् तिर्यग्-ऊर्ध्व-गाः ॥ ३५ ॥ आन्तरो मस्तकस्योर्ध्वं सिरा-संधि-समागमः ॥ ३६ ॥ विषमं स्पन्दनं यत्र पीडिते रुक् च मर्म तत् ॥ ३७ ॥ स्यान् मर्मेति च तेनात्र सु-तरां जीवितं स्थितम् ॥ ३८ ॥ प्राणायतन-सामान्याद् ऐक्यं वा मर्मणां मतम् ॥ ३९ ॥ शङ्खौ कटीक-तरुणे नितम्बाव् अंसयोः फले ॥ ४० ॥ मर्माणि धमनी-स्थानि सप्त-त्रिंशत् सिराश्रयाः ॥ ४२ ॥ विटपे हृदयं नाभिः पार्श्व-संधी स्तनाधरे ॥ ४३ ॥ संधौ विंशतिर् आवर्तौ मणि-बन्धौ कुकुन्दरौ ॥ ४४ ॥ मांस-मर्म गुदो ऽन्येषां स्नाव्नि कक्षा-धरौ तथा ॥ ४५ ॥ अपस्तम्भाव् अपाङ्गौ च धमनी-स्थं न तैः स्मृतम् ॥ ४६ ॥ पाण्डु-त्वम् इन्द्रिया-ज्ञानं मरणम् चाशु मांस-जे ॥ ४७ ॥ आयामाक्षेपक-स्तम्भाः स्नाव-जे ऽभ्यधिकं रुजा ॥ ४८ ॥ रक्तं स-शब्द-फेनोष्णं धमनी-स्थे वि-चेतसः ॥ ४९ ॥ तत्-क्षयात् तृड्-भ्रम-श्वास-मोह-हिध्माभिर् अन्तकः ॥ ५० ॥ बल-चेष्टा-क्षयः शोषः पर्व-शोफश् च संधि-जे ॥ ५१ ॥ अष्टौ च मातृकाः सद्यो निघ्नन्त्य् एकान्-न-विंशतिः ॥ ५२ ॥ उत्क्षेपौ स्थपनी त्रीणि वि-शल्य-घ्नानि तत्र हि ॥ ५५ ॥ शल्यापाये विनिर्गच्छन् श्वासात् कासाच् च हन्त्य् असून् ॥ ५६ ॥ वैकल्यम् इति चत्वारि चत्वारिंशच् च कुर्वते ॥ ५८ ॥ अष्टौ कूर्च-शिरो-गुल्फ-मणि-बन्धा रुजा-कराः ॥ ५९ ॥ द्वा-दशाङ्गुल-मानानि द्व्य्-अङ्गुले मणि-बन्धने ॥ ६० ॥ अपान-वस्ति-हृन्-नाभि-नीलाः सीमन्त-मातृकाः ॥ ६१ ॥ आत्म-पाणि-तलोन्मानाः शेषाण्य् अर्धाङ्गुलं वदेत् ॥ ६२ ॥ इष्टानि मर्माण्य् अन्येषां चतुर्-धोक्ताः सिरास् तु याः ॥ ६३ ॥ तत्-क्षतात् क्षत-जात्य्-अर्थ-प्रवृत्तेर् धातु-संक्षये ॥ ६४ ॥ तेजस् तद् उद्धृतं धत्ते तृष्णा-शोष-मद-भ्रमान् ॥ ६५ ॥ वर्धयेत् संधितो गात्रं मर्मण्य् अभिहते द्रुतम् ॥ ६६ ॥ जीवितं प्राणिनां तत्र रक्ते तिष्ठति तिष्ठति ॥ ६७ ॥ प्राण-घातिनि जीवेत् तु कश्-चिद् वैद्य-गुणेन चेत् ॥ ६८ ॥ तस्मात् क्षार-विषाग्न्य्-आदीन् यत्नान् मर्मसु वर्जयेत् ॥ ६९ ॥ रोगा मर्माश्रयास् तद्-वत् प्रक्रान्ता यत्नतो ऽपि च ॥ ७० ॥ एवं सत्त्वात्यन्ताभाववत्त्वे सति असत्त्वात्यन्ताभावरूपं विशिष्टं साध्यम् अपि साधु। तत्रापि अनया सरण्या एव व्याघात-साध्यवैकल्यादयो दोषा: निराक्रियन्ते। यत्र तु प्रतियोगिनिषेधे निषेधनिषेधे च निषेध्यतावच्छेदकं समानं तत्र निषेधनिषेधेन प्रतियोगिनिषेधोऽपि भवति। यावत्सदधिकरणकात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं मिथ्यात्वम् इति पर्यवसितम्। तथा सति गगनादिकं प्रति मिथ्यात्वलक्षणं गच्छति।तार्किकमते यावत्सत्वाधिकरणकात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं गगनादिषु अस्ति।एवं सिद्धसाधनदोष:। अत्र त्रिगुणात्मकत्वादिधर्मा: ये उक्ता: तेषां धर्मी व्यक्तं तथा प्रधानम्।ये तद्विपरीता: धर्मा तेषां कश्चिद् धर्मी आवश्यक:।स धर्मी पुरुष:।अत्रेदमनुमानम्- त्रिगुणात्मकं प्रधानं भोग्यम् अस्ति।अत: तस्य भोक्ता कश्चिद् अभ्युपगन्तव्य:। एवं साङ्ख्यकारिकायां एभि: पञ्चभिर्हेतुभि: पुरुषतत्त्वस्य सिद्धि: कृता। केभ्य: एतानि व्याकरणस्य प्रयोजनानि प्रतिपाद्यन्ते शब्दानां ज्ञाने धर्म: उत प्रयोगे व्याकरणं नाम किम्? सूत्रम् अथवा शब्द सदोषा: अपि उच्चारा: गृहीता: वा उच्चारदोषाणामपि उपदेश: किमर्थं न क्रियते प्रतीतपदार्थको लोके ध्वनि: शब्द इति उच्यते।यस्य ध्वने: अर्थस्य प्रतीति: भवति स: ध्वनि: शब्द:। अज्ञानस्य स्वकार्येण वर्तमानेन प्रविलीनेन वा सह ज्ञानेन निवृत्तिर्बाध: इति विवरणकारस्य वचनम् अनुसृत्य कृतमिदं मिथ्यात्वलक्षणम्। शुक्तिरजतं भवन्मते मिथ्यात्वस्य उदाहरणम्।तत्र रजतं साक्षात्कारेण निवर्तते, न तु परोक्षज्ञानमात्रेण।अत: साध्यविकलतादोष:। नातिव्याप्ति:।उत्तरोत्पन्नेच्छादय: उदीच्यत्वरूपेण (उत्तरकालिकत्वरूपेण) पूर्वज्ञाननिवर्तका: जायन्ते, न तु ज्ञानत्वव्याप्यधर्मेण।तेषां निवर्तकत्वं ज्ञानव्याप्यत्वधर्मावच्छिन्नं नास्ति, उदीच्यत्वावच्छिन्नमस्ति। साङ्ख्यशास्त्रोक्त: उपाय: एतद्विपरीत: अस्ति। एतद्विपरीत: इति उपर्युक्तदोषमुक्त: अस्ति।व्यक्तम् अव्यक्तं तथा पुरुष: इति एतेषां विज्ञानात् त्रिविधदु:खनाश: इति स: मार्ग:।अत: साङ्ख्यशास्त्रम् आरभणीयम्। वरुणदेव: सुदेव: अस्ति यत: यथा (अग्नि:)सुषिरां सुन्दरमूर्तिं तथा सप्तविभक्तय: तस्य तालुप्रदेशं (काकुदं) सततं शुद्धं कुर्वन्ति।वयमपि सत्यदेवा: भवेम इति अध्येयं व्याकरणम्। ये खलु वेदाध्ययनं कृत्वा अध्ययनं समाप्तमिति मन्यन्ते, व्याकरणस्य ज्ञानं निरर्थकं मन्यन्ते, तेषां कृते व्याकरणस्य एतानि प्रयोजनानि प्रतिपाद्यन्ते। शब्दानुशासनं शब्दोपदेशेन क्रियते।अयं लघु: मार्ग:।एकस्य एकस्य शब्दस्य बहव: अपभ्रंशा: सम्भवन्ति अत: अपशब्दोपदेश: दीर्घ: मार्ग:। शास्त्रं धर्मनियमं करोति।कस्य शब्दस्य प्रयोगेण धर्म: भवति, कस्य प्रयोगेण अधर्म: इति निर्धारणं शास्त्रं करोति।एष: शब्द:।एतस्य प्रयोगेण अभ्युदय:। एष: अपशब्द:।एतस्य प्रयोगेण अभ्युदयहानि: इति अयं धर्मनियम:। आचार्याणाम् इष्टा अभिप्रेता वर्णा: के इति स्पष्टीकर्तुं वर्णोपदेश: क्रियते। अ-वर्णे उपदिष्टे सति अ-कारस्य सर्वेषां भेदानां तत्र ग्रहणं भवति अत: स्वतन्त्रोपदेश: न क्रियते। न।गर्गादय: पाठा: ग्रन्थे सन्ति।तत्र सर्वेषां वर्णानां शुद्धमेव उच्चारणम् आचार्येण कृतम्।अत: सदोषोच्चारस्य ग्रहणाय अवसर: एव नास्ति। सत्यमेतत् ।तथापि पाणिने: एतद् नाभिमतम्।अत: उच्चारदोषाणाम् उपदेश: मास्तु। एताभ्यां प्रमाणाभ्यां प्रागभावात्यन्ताभावयोर्देशिकं सामानाधिकरण्यम् अङ्गीकर्तव्यम्। समसत्ताकयो: भावाभावयो: सामानाधिकरण्यं न स्यात्, विषमसत्ताकयो: तु भविष्यति। लक्ष्यमत्र दृष्टान्ते शुक्तिरजतम्।दोष: प्रकाशाधिक्यम्। करणमत्र चक्षु:। प्रकाशाधिक्यासहकृतं नाम प्रकाशाधिक्यसाहाय्यरहितम्। तादृशचक्षुजन्यं ज्ञानं शुक्तिज्ञानम्।तस्य ज्ञानस्य विषय: शुक्ति:। शुक्तिप्रतियोगिकभेदवत्त्वं शुक्तिरजते। अत: शुक्तिरजतं मिथ्या इति लक्ष्ये लक्षणसमन्वय:। ज्ञानस्य ज्ञातृनिरूप्यत्वं स्वभाव: अस्ति अथवा नास्ति उ एकेनापि मिथ्यात्वनिर्वचनेन अद्वेतसिद्धि:भवति, तथापि प्रपञ्चमिथ्यात्वविषये सर्वेषाम् एव अद्वैताचार्याणां सम्मतिप्रदर्शनाय तेषां तेषां मिथ्यात्वनिर्वचनं प्रदर्शितम्। अत्र ‘प्रमाणसिद्धत्वं सत्त्वम्’ इत्येव वक्तव्यम्।बाध्यत्वघटितलक्षणम् (अबाध्यत्वं सत्त्वम्) अत्र न युज्यते। एतावल्लक्षणं पर्याप्तम्।‘सत्त्वेन प्रतीयमानत्वे सति’ इति विशेषणांश: अत्र व्यर्थ:।किञ्च त्रैकालिकनिषेधप्रतियोगित्वम् इति मिथ्यात्वस्य द्वितीयं लक्षणं प्रोक्तं तत: अस्य लक्षणस्य (मिथ्यात्वं बाध्यत्वम्।)वैलक्षण्यं न सिद्ध्यति। निषेधप्रतियोगित्वं नाम बाध्यत्वमेव। समा उपहितब्रह्मणि एव वृत्तिव्याप्ति: अपेक्षिता, न शुद्धब्रह्मणि। उपहितं ब्रह्म अस्मन्मते मिथ्या अस्ति। शुद्धं ब्रह्म न मिथ्या। तत्र वृत्तिव्याप्ति: अपि अङ्गीक्रियते। शुद्धं स्वप्रकाशकमं इति वृत्तिकाले वृत्तिरूपेण धर्मेण ब्रह्म उपहितमेव भवति, न तु शुद्धम्।शुद्धस्य वृत्तिविषयत्वं न सम्भवति। २ अयं घट: इति ज्ञानम्।तत्र वृत्ते: विषय: घटोपहितचैतन्यम्।घट: अज्ञानकार्यम्।‘अयं घट:’ इत्याकारा वृत्ति: घटनाशाय समर्था नास्ति। ३ शुद्धं ब्रह्म उपहितं सद् विषयीभवेदिति एतन्मात्रं वृत्त्युपरागोऽत्रास्ति।नैषा वृत्ति: विषयकोटिं प्रविष्टा।(न भास्यतया अङ्गीकृता)। अस्मन्मते अर्थप्रकाश: ज्ञानम्।वृत्त्युपलक्षितमात्रचैतन्यस्य ज्ञानरूपेण अङ्गीकार: क्रियते, न तु वृत्तिविशिष्टस्य चैतन्यस्य।अत: ‘चैतन्यमात्रे ज्ञानभेद:’ इति उक्तदोष: नास्ति।मोक्षावस्थायामपि एतादृशं चैतन्यं विद्यते एव। निर्विषया इच्छा नोपलभ्यते,यतो हि इच्छा तथा इच्छाविषययो: मिथ: सम्बन्ध: इति एतद् द्वयमपि आध्यासिकम्।ज्ञानं ज्ञानविषययो: सम्बन्ध: इति एतयो: तथा समसत्ताकत्वं नास्ति।ज्ञानविषययो: सम्बन्ध: आध्यासिक:। ज्ञानं पारमार्थिकम्। अत: ज्ञानविषययो: सम्बन्धाभावेऽपि ज्ञानं तिष्ठति। आनन्दस्य ज्ञानमिति नैव स्वीक्रियते। मोक्षदशायाम् आनन्द: एव ज्ञानम्। भोजनं क्रिया। सा उत्पाद्या। अत: तत्र कश्चन भोक्ता अनिवार्य:।ज्ञानं न क्रिया। ज्ञानं नित्यम् अत: तत्र ज्ञातु: आवश्यकता नास्ति।ज्ञातृनिरपेक्षमेव ज्ञानं सम्भवति, तस्य अजन्यत्वात्। अत: ज्ञानस्य ज्ञातृज्ञेयनिरूप्यत्वं स्वभाव: इति पूर्वपक्ष:। पूर्वपक्ष आत्मज्ञानविषये आक्षिपति।स: पृच्छति, ‘ आत्मज्ञानं प्रमारूपमथवा भ्रमरूपम्?’ यदि प्रमारूपं तर्हि अविद्यादे: अपि पारमार्थिकत्वम्। २ नैयायिकमते निर्विकल्पं ज्ञानं स्वीक्रियते। इदं किञ्चित् इत्याकारकमिदं ज्ञानम्। तद् न प्रमारूपं, प्रमाणाजन्यत्वात्।न च भ्रमरूपम्। आकाशवद् इति श्रुति: आकाशस्य नित्यत्वं यद् वदति, तद् ‘आभूतसम्प्लवम्’ अस्ति।आत्मन: नित्यत्वं भूतोत्पत्ते: पूर्वम् अस्ति, अस्मन्मते सत्सामान्यमेव अङ्गीक्रियते, न तु गोत्वादिरूपं सामान्यम्।अत: खण्ड: गौ मुण्ड: गौ: इत्यत्र खण्डविशिष्टगोत्वं मुण्डविशिष्टं गोत्वसामान्ये कल्पितम् इत्येव ब्रूम:। खण्डरूपा व्यक्तिरपि सद्वस्तुनि कल्पिता, खण्डविशिष्टं गोत्वमपि सद्वस्तुनि कल्पितमेव। ब्रह्म पारमार्थिकम्।तत्र द्रव्यत्वमध्यस्तम्।अत: ब्रह्मन्यूनसत्ताकं द्रव्यत्वम्।तादृशस्य द्रव्यस्य प्रत्यक्षार्थं रूपापेक्षा नास्ति। यत्र एतत्तन्तुनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं (साध्यम्) तत्र एतत्तन्त्वनारब्धत्वम् (उपाधि यथा पटान्तरे।एतद् उपाधे: साध्यव्यापकत्वम्। तस्मात् चित्सुखीयानुमाने उपाधिदोष: न सम्भवति। १ अयं पट: एतत्तन्तुनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगी, अंशित्वात्, इतरांशिवत् इत्यस्मिन् अनुमाने सिद्धसाधनदोष: विद्यते। परस्परं भिन्नयो: एव आश्रयाश्रयिभाव: सम्भवति।कार्यं तु कारणेन अभिन्नम्।अत: कार्यं कारणाश्रितं नास्ति एव। कार्यं कारणाश्रितं नास्ति इत्यस्य अर्थ: कार्यं कारणनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगि अस्ति।सिद्धान्तिना इदमेव साध्यते।अत्र किमपि अपूर्वं नास्ति। कार्यं कारणाश्रितं नास्ति इति सिद्धमेव साध्यते अत: सिद्धसाधनदोष:। २ अयं पट: एतत्तन्तुषु नास्ति इति सिद्धान्तिना उच्यते।अयं पट: अन्यतन्तुषु नास्ति इति तु स्पष्टम्।एवं सिद्धान्तिना अनेन अनुमानेन पटस्य सर्वथा अनाश्रितत्वं साधितम्।सिषाधयिषितम् अस्ति मिथ्यात्वं, साधितम् अनाश्रितत्वम् अत: अर्थान्तरदोष: अपि अस्मिन् अनुमाने विद्यते।सिषाधयिषिताद् अर्थाद् अन्योर्थ: अर्थान्तरम्। ३ ‘विशेषनिषेध: शेषविध्यनुज्ञापर:’ इति न्याय: अस्ति।अयं पट: एतत्तन्तुषु नास्ति इत्यनेन अस्य पटस्य एतत्तन्तुषु निषेध: भवति।तेन अन्यत्र अस्य पटस्य सद्भाव: सिद्ध्यति।अयमपि अर्थान्तरदोष: यतो हि सिषाधयिषितं पटस्य मिथ्यात्वं, साधितं पटस्य अन्याश्रितत्वम्। तस्मात् चित्सुखाचार्यस्य इदम् अनुमानं दुष्टम् इति पूर्वपक्षस्य आशय: प्रकृतवचने विद्यते। अत्र व्यभिचार: नास्ति।एतत्तन्तुसमवेतपटस्य अत्यन्ताभावप्रतियोगित्वम् अस्माकं सिषाधयिषितं तथैव एतत्तन्तुसंयुक्तपटस्य अपि अत्यन्ताभावप्रतियोगित्वं सिषाधयिषितम् एव।अत: तत्र साध्यम् अस्मन्मते वर्तते।अत: साध्याभाववद्वृत्तित्वं अंशित्वहेतौ नास्ति। अस्माभि: अपि तथैव अत्यन्ताभावस्य अवच्छेदकं कथ्यते,तेन अयं पट एतत्तन्तुनिष्ठ-एतत्तन्तु-अवच्छिन्न-अत्यन्ताभावप्रतियोगी ग्रन्थकार अतिदेशेन समाधानं करोति- ‘तस्य प्रागेव निरस्तत्वात्’ इति। प्राग् इति द्वितीयमिथ्यात्वसाधनप्रसङ्गे।तत्र प्रपञ्चनिषेध: तात्त्विको वा अतात्त्विको वेति प्रश्न: पूर्वपक्षेण कृत: आसीत्।तत्र यत्समाधानम् उक्तं तदेवात्र वाचकै: अनुसन्धेयम्।तच्च समाधानमेवमुक्तम्- पटस्यात्यन्ताभाव: प्रामाणिक पारमार्थिक एव। तथापि न अद्वैतहानि: सम्भवति।यतो हि अद्वैतमते अत्यन्ताभावोऽधिकरणस्वरूप:।अत: पटात्यन्ताभाव: तन्तुरूप: एव।एवमेव प्रपञ्चाभाव: ब्रह्मस्वरूप: एव, नान्य:।तेन न अद्वैतहानिप्रसङ्ग । एवं पूर्वपक्षस्य अनुमानं सोपाधिकम् अत: दुर्बलम्।चित्सुखीयानुमानस्य प्रतिरोध: अनेन न सम्भवति। चतुर्थमिथ्यात्वलक्षणमेवम् स्वाश्रयनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं मिथ्यात्वम्।स्वशब्देन घट: ग्राह्य:। तस्याश्रय: कपाल:। कपालनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं घटे अस्ति इति सिद्धान्तमतम्। कपाले घटप्रागभाव: अस्ति इति तु प्रसिद्धमेव। तत्रैव घटात्यन्ताभाव: न शक्य: इति पूर्वपक्षिणा अत्र आक्षिप्यते। घटप्रागभाव: घटात्यन्ताभावानधिकरण:,घटप्रागभावविरोधित्वात् प्रतियोगिघटवत्।'' नायं नियम:।इदानीं काले घटोऽस्ति।इदानीं भूतले घटो नास्ति।इति कालिकसम्बन्धेन घटप्रागभावात्यन्ताभावयो:सामानाधिकरण्यं दृश्यते।अत: उपरितने पूर्वपक्षस्यानुमाने हेतु: सव्यभिचार:। ब्रह्मातिरिक्तं जगत्कारणं न सम्भवतीति कथम् जन्माद्यस्य यत: इति अस्मिन् सूत्रे ‘जगत: जन्म स्थिति: भङ्ग: च यस्मात् भवति, तत् ब्रह्म’ इति कथितम्।परं वेदान्तेतरशास्त्रेषु जगत: जन्म अन्यान्यकारणेभ्य: जातमिति प्रतिपाद्यते। एतेषां जगत्कारणत्वनिरास: आवश्यक: इति मत्त्वा भामतीकार: तन्निरासम् एवं साधयति- द्वितीयायां विषयितावच्छेकतायां विषयितावच्छेदकधर्माः विषयिणि प्रसिद्धाः न सन्ति। ते विषयिणि कविना कल्पिताः सन्ति।यथा अष्टाङ्गहृदये सूत्रस्थाने पदार्थभेदकोश अकारादिक्रमेण पदार्थभेदकोश पाठक्रमेण पदार्थभेदकोश अध्याया: ११-२० अध्याया: २१-३० पाठक्रमेण पदार्थभेदकोश अध्याया: १- १० अध्याया: २१-३० पाठक्रमेण पदार्थभेदकोश अध्याया: १- १० अध्याया: ११-२० पाठक्रमेण पदार्थभेदकोश प्रथमाध्याये प्रथम: पाद प्रथमाध्याये द्वितीय: पाद प्रथमाध्याये तृतीय: पाद प्रथमाध्याये चतुर्थ: पाद द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद द्वितीयाध्याये द्वितीय: पाद द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद द्वितीयाध्याये चतुर्थ: पाद तृतीयाध्याये प्रथम: पाद तृतीयाध्याये द्वितीय: पाद तृतीयाध्याये तृतीय: पाद तृतीयाध्याये चतुर्थ: पाद चतुर्थाध्याये प्रथम: पाद चतुर्थाध्याये द्वितीय: पाद चतुर्थाध्याये तृतीय: पाद चतुर्थाध्याये चतुर्थ: पाद यानि वेदान्तवाक्यानि सर्वज्ञस्य सर्वशक्तेर्ब्रह्मणो जगत्कारणत्वं दर्शयन्तीति उच्यते, तानि प्रधानकारणपक्षेऽपि योजयितुं शक्यन्ते इति साङ्ख्यानां पूर्वपक्ष:। तत्र इमा: युक्तय: साङ्ख्यै: प्रदर्श्यन्ते – सा भवद्भिरपि एवम् एव क्रियते।ब्रह्मण: सर्वज्ञत्वं न सदा वर्तते।उत्पत्ते: पूर्वं ब्रह्म सर्वकारकशून्यं भवन्मते। तदा ज्ञानसाधनानां शरीरेन्द्रियाणामभावे ब्रह्मण: सर्वज्ञत्वं नाम सर्वज्ञानशक्तिमत्त्वम् इति भवद्भि: अपि औपचारिकं सर्वज्ञत्वमङ्गीक्रियते । जानातिधातु सर्वं जानातीति सर्वज्ञ साक्षित्वे सति एव प्रयुज्यते।जडस्य प्रधानस्य साक्षित्वं नास्ति अत: सर्वज्ञत्वमपि नोपपद्यते। वे.-तथा सति यन्निमित्तमीक्षितृत्वं प्रधानस्य तदेव ब्रह्म सर्वज्ञमिति वक्तुं युक्तम्। सां ब्रह्मण: अपि मुख्यं सर्वज्ञत्वं नोपपद्यते।यतो हि ब्रह्मण: सर्वज्ञत्वं नित्यमनित्यं वापि वक्तुं न युज्यते।यदि ब्रह्मण: सर्वज्ञत्वम् अनित्यं तर्हि कदाचिद् असर्वज्ञत्वं सम्भवति ब्रह्मण:।यदि पुन: ब्रह्मण: सर्वज्ञत्वं नित्यं तर्हि ज्ञानक्रियां प्रति तस्य स्वातन्त्र्यं न सम्भवति।यदि ज्ञानं नित्यं तर्हि ‘सर्वं जानातीति सर्वज्ञम्’ इत्यत्र कर्तरि प्रत्यय: न सम्भवति।नित्यस्य ज्ञानस्य कर्तृत्वासम्भवात्। पू ऋतं पिबन्तौ सुकृतस्य लोके गुहां प्रविष्टौ परमे परार्धे । ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये प्रथम: पाद पूर्वाधिकरणे सर्वज्ञस्य ईश्वरस्य जगत्कारणत्वं प्रस्थापितम्।सर्वे वेदान्ता: चेतनकारणवादिन: इत्यपि दर्शितम्। अधुना ब्रह्मण: द्विरूपत्वात् जायमानानां सन्देहानां विचारोऽधिक्रियते। ब्रह्मण: रूपद्वयम्- सोपाधिकं निरुपाधिकं च।नामरूपभेदोपाधिविशिष्टं सोपाधिकम्।तद्विपरीतं च सर्वोपाधिविवर्जितम्।सोपाधिकं ब्रह्म ऐश्वर्य-शक्तिविशेषयुक्तं भवति। नित्यमेकरूपमपि ब्रह्म चित्तोपाधितारतम्यविशेषाद् तारतम्यवदिव भवति।यत्र विभूत्याद्यतिशय: स स ईश्वर इत्युपास्य: भवति। एतत् सोपाधिकं विभूतिमद् ब्रह्म उपास्यत्वेन उपदिश्यते वेदान्तेषु।यच्च निरुपाधिकं ब्रह्म तद् ज्ञेयत्वेन उपदिश्यते वेदान्तेषु।एतदेव वाक्यपर्यालोचनया निर्णेतव्यं भवति किं ज्ञेयं किं चोपास्यमिति। तदर्थमिदमधिकरणमारभ्यते- पू तैत्तिरीयके अन्नमय: प्राणमय: मनोमय: विज्ञानमयश्च आत्मा वर्णित: तस्मिन्नेव वर्णनप्रवाहे आनन्दमय आत्मापि वर्णित:।अत्र संशयो जायते यदयमानन्दमय आत्मा प्रकृतं ब्रह्म एव आहोस्विद् अन्नमयादिवद् अमुख्य: कश्चिद् अन्य: आत्मा अन्नमयादिप्रवाहपतितत्वाद् अयम् अमुख्य एव आत्मा। उ पर एव आत्मा आनन्दमय: भवितुमर्हति।परात्मनि एव अयम् आनन्दमय: इति शब्द: बहुधा अभ्यस्यते – १ रसं ह्येवायं लब्ध्वानन्दी भवति । २ एष ह्येव आनन्दयति ।(तै.२.७) ३ सैव आनन्दस्य मीमांसा भवति। ५ आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान् न बिभेति कुतश्चन।(तै.२.८,९) प्रवाहपतितत्वम् इति सन्निधिप्रमाणम्।अभ्यास: इति श्रुतिप्रमाणाम्।तच्च प्रमाणान्तरेभ्य: बलवत्तरं प्रमाणम्। अस्मिन् प्रकृते आनन्दमये ।अस्य प्रतिबुद्धस्य जीवस्य। तदात्मना योग: तद्योग तद्भावापत्ति: मुक्ति: इति।जीव: यदा अस्मिन् आनन्दमये निरन्तरं तादात्म्येन पर तिष्ठति, तदा संसारभयात् निवर्तते इति शास्त्रवचनम् अस्ति- ‘अथ ह्येवैष एतस्मिन्नदृश्येऽनात्म्येऽनिरुक्तेऽनिलयनेऽभयं प्रतिष्ठां विन्दते अथ सोऽभयं गतो भवति।’(तै.२.७) आनन्दमयत्वेन उल्लिखित: आत्मा पर: अस्ति चेदेवेदं घटते। प्रधानं वा जीवो वा आनन्दमयत्वेन गृहीतश्चेत्, इदं न घटते। अत: आनन्दमय: परमात्मा इति स्थितम्। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये द्वितीय: पाद स्वानुभूत्येकमानाय नमः शान्ताय तेजसे ॥ 1 यां चिन्तयामि सततं मयि सा विरक्ता, साप्यन्यमिच्छति जनं स जनोऽन्यसक्तः । धिक्तां च तं च मदनं च इमां च मां च ॥ -2 अज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराध्यते विशेषज्ञः । ज्ञानलवदुर्विदग्धं ब्रह्मापि नरं न रञ्जयति ॥ -3 लभेत सिकतासु तैलमपि यत्नतः पीडयत् पिबेच्च मृगतृष्णिकासु सलिलं पिपासार्दितः । न भवति बिसतन्तुवरिणं वारणानाम् ॥[17] वे भामती) देहेन्द्रियादिनियम: अन्तर्यामिनोऽस्ति चेत् ,देहेन्द्रियादे: नियमने अन्यद् देहेन्द्रियदि आवश्यकम्, तच्च जीवस्य नास्ति । ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये द्वितीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये द्वितीय: पाद पू वैश्वानरः; गार्हपत्यःइति एतेभ्य: शब्देभ्य: वैश्वानरशब्द: अर्थान्तरे रूढः, न परमेश्वरे।अत: अत्र वैश्वानरशब्देन जाठराग्नि: प्रत्येतव्य:। [[ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये द्वितीय: पाद २ ‘स न साधुना कर्मणा भूयान्, नो एवासाधुना कनीयान्’। इति च संसारिस्वभावप्रतिषेधपरं वचनम्। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये तृतीय: पाद ‘अशरीरं वाव सन्तं न प्रियाप्रिये स्पृशत:’ (छा.८.१२.१) इति अशरीरतायै ज्योति:समपत्तेरभिधानं कृतम्।ब्रह्मभावाच्चान्यत्र अशरीरत्वं नोपपद्यते।परं ज्योति: स उत्तम: पुरुष छा.८.१२.३) इति विशेषणमपि कृतम्।अत:अत्र परं ब्रह्मैव ज्योति:शब्दम्। [[ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये तृतीय: पाद इति परमात्मविषये पृच्छया प्रकरणमारब्धम्।अत: परमात्मा एवात्र प्रकृत न वायु:। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये तृतीय: पाद अ हंसवचनं श्रुत्वा जानश्रुते: शुगुत्पन्ना (शुक् =शोक:)।सैवात्र रैक्वमुनिना शूद्रेति सम्बोधनेन सूचिता, स्वस्य परोक्षज्ञतापि ख्यापिता। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये तृतीय: पाद पू आदित्य सूर्य चन्द्र इत्यादीनां शब्दानां ज्योति:पिण्डेषु प्रयोगस्य भावात्(सत्वात्) तत्तत्संज्ञक: कश्चिद्देवो विद्यते इति न। ज्योतिरादिविषया: शब्दा: देवतावचना अपि सन्ति।ते चेतनावन्तमैश्वर्याद्युपेतं तं तं देवं समर्पयन्ति।मन्त्रार्थवादादिषु तथा व्यवहारात्। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये तृतीय: पाद वे इह सूक्ष्मं शरीरं विवक्ष्यते, अव्यक्तशब्दार्हत्वात्। वे इन्द्रियादीनां स्वशब्दैरेव ग्रहणं जातम्।शरीरस्य ग्रहणं तु परिशिष्टम्।अत: अव्यक्तशब्देनात्र शरीरस्यैव ग्रहणम्। साङ्ख्यशास्त्रे प्रधानं ‘ज्ञेयम्’।गुणपुरुषान्तरज्ञानात् कैवल्यमिति साङख्यानां सिद्धान्त:।प्रकृते अव्यक्तं कुत्रापि ज्ञेयत्वेन उपास्यत्वेन वा नोक्तम्।अत: साङ्ख्योक्तं प्रधानं तथा अत्रोक्तमव्यक्तं समानं भवितुं नार्हति। पू महत: परमव्यक्तमित्यत्र यद् महदुक्तं, तद् ज्ञेयत्वेन नोक्तमिति भवता यदुच्यते, तदसिद्धम्।उत्तरत्र अव्यक्तवाच्यस्य प्रधानस्य ज्ञेयत्वं वदति श्रुति तस्मानन प्रधानस्यात्र अव्यक्तशब्दनिर्दिष्टत्वं ज्ञेयत्वं वा। वे अग्निजीवपरमात्मनां त्रयाणामेव पदार्थानाम् अस्मिन् ग्रन्थे वक्तव्यतया उपन्यास: कृत:। तद्विषये एव प्रश्न: अस्ति।प्रधानविषये न प्रश्नोऽस्ति, न वा प्रतिवचनमस्ति।अत: नात्र प्रधानं निर्दिश्यते। एवमेव अव्यक्तशब्द: वैदिके प्रयोगे प्रधानवाचको न भवति।अतो नास्ति आनुमानिकस्य शब्दवत्त्वम्। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये चतुर्थ: पाद न वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवति, आत्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवति।आत्मा वा अरे द्रष्टव्य: श्रोतव्य: मन्तव्य: निदिध्यासितव्य मैत्रेयी।आत्मनो वा अरे दर्शनेन श्रवणेन, मत्या, विज्ञानेन इदं सर्वं विदितं भवतीति उपसंहृतम्। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् प्रथमाध्याये चतुर्थ: पाद वे यदि तासां स्मृतीनां प्रामाण्यं मत्वा ईश्वरकारणवाद आक्षिप्यते; तर्हि अन्यासाम् ईश्वरकारणवादिनीनां स्मृतीनामनवकाशप्रसङ्ग: यथा – ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद वे.-परन्तु कृत्स्नप्रसक्ति: नास्ति, श्रुते:।यथैव ब्रह्मणो जगदुत्पत्ति: श्रूयते, तथैव ब्रह्मणो जगद्व्यतिरेकेण अवस्थानमपि श्रूयते- ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद वे नैष दोष:।कुलालादिदृष्टान्तवैषम्यमेवात्र विवक्षितम्।यथा हि कुलालादीनां देवादीनां च समाने चेतनत्वे, कुलालादयो बाह्यं साधनमपेक्षन्ते कार्यारम्भे, न देवादय:।तथैव जगदारम्भे चेतनं ब्रहमापि बाह्यं साधनं नापेक्षते।एतावदेवात्र विवक्षितम्। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद वे संसारस्यानादित्वम् उपपद्यते च उपलभ्यते च। १ यदि संसार आदिमान् स्यात्, तर्हि मुक्तानामपि संसारोद्भूतिप्रसङ्ग: स्यात्, संसारस्याकस्माद् उद्भूते:। २ यदि संसार आदिमान् स्यात्, तर्हि अकृताभ्यागमप्रसङ्ग: स्यात्। ३ यदि संसार आदिमान् स्यात्, तर्हि सुखदु:खादिवैषम्यं निर्निमित्तं स्यात्।अस्य वैचित्र्यस्य हेतु: ईश्वरो नास्तीति पूर्वमेवोक्तम्। पू ननु प्राणं धारयिष्यतीति स जीवशब्देनात्र अभिलप्यते? वे अनागताद्धि सम्बन्धादतीत: सम्बन्धो बलवान् भवति, अभिनिष्पन्नत्वात्।तथा ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद वे यस्मात् सर्वे कारणधर्मा सर्वज्ञं सर्वशक्तिं महामायं च ब्रह्म) अस्मिन् ब्रह्मणि कारणे स्वीकृते सति उपपद्यते तस्मान्न अत्र शङ्कनीयम्। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये द्वितीय: पाद एवमेव चेतनाद् ब्रह्मण: अचेतनं जगद् जनिष्यते चेत् किमर्थम् आक्षिप्यते? ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये द्वितीय: पाद वे गुणानामपचयापचयौ न भवत: चेत् सर्वे परमाणव: एकैकगुणा: अथवा सर्वे चतुर्गुणा:? ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये द्वितीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये द्वितीय: पाद वे येनाश्रुतं श्रुतं भवतीति प्रतिज्ञा।तस्या: सिद्ध्यर्थं मृदादिदृष्टान्ता: कार्यकारणाभेदप्रतिपादन-परा:।तथा च प्रतिज्ञासाधनायैव उत्तरे शब्दा वे न विरोध: स्यात्, यतो हि तत्तेजोऽसृजत् इत्यत्र क्रमवाचकं पदं न श्रूयते।अर्थापत्त्या तत्र क्रमोऽवगम्यते। आत्मा निराकर्तुमशक्य निराकर्तु: स्वरूपभूतत्वात्।यद् यद् निराकर्तु: स्वरूपभूतं तत्तद् निराकर्तुमशक्यं यथा वह्ने: औष्ण्यम्। वे शक्यते।येन (शब्दाश्रयत्वरूपेण) विशेषेण नभ: पृथिव्यादिभ्य: व्यतिरिच्यमानं स्वरूपवदुपलभ्यते, स: विशेष: प्रागुत्पत्ते: नासीत्। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद वे.-चराचरव्यपाश्रयोऽयं मुख्य:।स्थावरजङ्गमशरीरविषयौ जन्ममरणशब्दौ।तत्र इमौ शब्दौ मुख्यौ, जीवे उपचर्येते,तद्बावभावित्वात्।शरीरस्य प्रादुर्भावतिरोभावौ तद्भावौ। एतयो: सतो: जन्ममरणशब्दौ भवत:,नासतो:।शरीरसम्बन्धाद् अन्यत्र जीवो जातो वा मृतो वेति न केनापि लक्ष्यते। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद पू नैतच्छक्यं, लक्षणभेदात्।अपहतपाप्मत्वादिधर्मक: परमात्मा।तद्विपरीतो जीव:।अत: परमात्मा एव जीव: इति वचनं न युक्तम्। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद पू गन्धवद् व्यतिरेक: सम्भवति।यथा कुसुमेषु अप्राप्तेषु अपि कुसुमगन्ध: उपलभ्यते।एवं जीवस्य अपि चैतन्यगुणव्यतिरेक: सम्भवति। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद [[ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद वे आत्मन: कर्तृत्वं न स्वाभाविकम्। तत: मोक्षसम्भवात् ।यत्र स्वाभाविकत्वाभाव: तत: मोक्षम्भवाभाव:। यथा अग्ने: औष्ण्यम् ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद पुत्रमित्राभिमानिषु जनेषु तथा पुत्रमित्राद्यभिमानरहितेषु जनेषु एकत्र उपविष्टेषु सत्सु यदि पुत्रनिधनवार्ता श्राव्यते, तर्हि पुत्राभिमानिनामेव जनानां दु:खानुभव: भवति, न तु पुत्रमित्राद्य-भिमानरहितानां परिव्राजकादीनाम्।एवम् अभिमानाभावे दु:खानुभवाभाव: इति व्यतिरेक:। ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम् द्वितीयाध्याये तृतीय: पाद द्वितीयाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] द्वितीयाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] द्वितीयाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] द्वितीयाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] द्वितीयाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] वे उत्क्रान्ते सति पार्श्वस्थेन अनुपलभ्यमानत्वं प्रमाणम्।यदि मुख्य: प्राण: सूक्ष्मो न स्यात् तर्हि उत्क्रान्तिक्षणे पार्श्वस्थेन जनेन उपलभ्येत। न तथा दृश्यते।अत: मुख्य: प्राण: सूक्ष्म:। द्वितीयाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] द्वितीयाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] एतादृशेषु श्रुतिवचनेषु प्राणस्य व्यपदेश: पृथक् क्रियते, इन्द्रियाणां व्यपदेश: पृथक् क्रियते।अत: प्राणा: इन्द्रियेतरतत्त्वरूपा: इति मन्तव्यम्। | अस्य स्थिति: देहधारणस्य निमित्तम्। | एषां स्थिति: देहधारणस्य निमित्तं न। | अस्य उत्क्रान्ति: देहपतनस्य निमित्तम्। | एषाम् उत्क्रान्ति: देहपतनस्य निमित्तं न।|- ३ ‘तानि मृत्यु: श्रमो भूत्वा उपयेमे तस्मात् श्राम्यत्येव वाक्’ इति श्रमरूपमृत्युना इन्द्रियाणां ग्रस्तत्वम् उक्तम्।तत: द्वितीयाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] द्वितीयाध्याये चतुर्थ: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] इति।न च मृतस्य केशलोमानि गच्छन्तीति दृश्यते अत: गौणी मन्तव्येयं श्रुति:।अत्र गमनशब्देन ‘उपकारनिवृत्ति:’ इत्यर्थो बोद्धव्य:।जीवितस्य वागादीनि अग्न्यादिभि: उपकृतानि भवन्ति।मृत्यो: अनन्तरं समाप्यते स उपकार:।सैषा उपकारनिवृत्ति: एवात्र गमनशब्देन ग्राह्या। पू छान्दोग्ये पञ्च यज्ञा वर्णिता:।तत्र प्रथमे यज्ञे श्रद्धारूपा आहुति: उक्ता।द्वितीयादिषु सोमादीनाम् आहुति: उक्ता।उपसंहारे उक्तम्- इति।अथास्य प्रश्नस्य निरूपणार्थं पञ्चानां यज्ञानां विवरणं करोत्युद्दालक:।यदि पञ्चम्यामाहुतावाप: पुरुषवचसो भवन्तीति प्रश्नस्य निरूपणे स: अब्भिन्नां श्रद्धाख्यां काञ्चिद् आहुतिं वर्णयति,तर्हि तदनुपपन्नं स्यात्, प्रश्नप्रतिवचनयो: एकवाक्यता न स्यात्।उपसंहारे ‘इति तु पञ्चम्यामाहुतावाप: पुरुषवचसो भवन्ति’ इति यदुक्तं तदपि प्रथमाहुतौ श्रद्धाशब्देन अब्ग्रहणे एव उपपन्नं स्यात्। युक्तिरप्यत्र विद्यते।प्रथमाहुतौ या श्रद्धा उक्ता, सा एव क्रमश: स्थूलीभवति। सोमवृष्ट्यादिक्रमेण पुरुषाख्या भवति।यदि सोमादिकं श्रद्धाकार्यम् अब्बहुलं, तर्हि श्रद्धा आप: एव भवितुमर्हति।यतो हि कार्यं कारणानुरूपं भवति। श्रद्धा इति मनस: जीवस्य वा धर्म:।स धर्म: धर्मिण: अपाकृत्य होतुं न शक्यते इति श्रद्धाशब्दस्य मुख्यार्थोऽत्र बाधित: भवति। तृतीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] अपरं प्रमाणं प्रायणम्।प्रायणमिति लोकान्तरगति: मृत्युर्वा।आरब्धकर्मणां समाप्ति: जाता, इत: परम् अनारब्धफलानां कर्मणां भोग: आरभ्यते इत्यस्य अभिव्यञ्जकं प्रायणम्।तच्च अभिव्यञ्जनं सर्वेषामेवानारब्धफलानां कर्मणां भवतीति मन्तव्यम्।न तु केषाञ्चिदेव कर्मविशेषाणाम्।प्रदीप्तो दीप: समीपे वर्तमानान् सर्वान् दृश्यपदार्थान् प्रतिपादयति।घटमात्रं प्रकाशयति, न पटम् इति न सम्भवति। ३ स्नेहभाण्डस्य सेवकस्य च दृष्टान्तौ सर्वथा विषमौ।स्नेहलेशानुवृत्ति: साक्षाद् दृश्यते। उपकरणलेशानुवृत्ति: साक्षाद् दृश्यते।अत: उभयत्र उपपद्यते।दार्ष्टान्तिके कर्मलेशानुवृत्ति: न दृश्यते, न च सा कल्पयितुं शक्यते।कल्पिता चेत् स्वर्गफलत्वशास्त्रेण विरोध: आपद्यते। कथञ्चित् कर्मलेशानुवृत्तिं स्वीकुर्म: चेदपि अनुशयविभागश्रुतिरुपरुद्धा भवति।स्वर्गफलस्य कर्मण: योऽनुशय सोऽपि सुखफलक: एव भवितुमर्हति, न विपरीत:।परं श्रुतिस्तु उभयथा अनुशयं वक्ति- रमणीयचरणा: कपूयचरणा: इति शब्दाभ्याम्। [[तृतीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] विषय ये वै के चास्माल्लोकात् प्रयन्ति, चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्ति।(कौषी.१.२) विशय:-इष्टादिकारिणां चन्द्रमसं प्रति गति: ज्ञाता।अनिष्टकारिणोऽपि चन्द्रमसं प्रयन्ति वा?न वा? पू इष्टादिकारिणां चन्द्रमण्डले भोग: भवति,नेतरेषाम् इत्यनया व्यवस्थया इदमुपपद्यते। अत: अनिष्टादिकारिण: चन्द्रमसं न गच्छन्ति। वे अनिष्टादिकारिणां संयमने दुष्कर्मविपाक: भवतीति स्मरन्ति मनुव्यासप्रभृतय: शिष्टा:। अतोऽपि अनिष्टकारिणां चन्द्रं प्रति गति: न भवतीति सिद्ध्यति। पू विरुद्धमिदमुच्यते यत्पापिन: यमायत्ता: सन्त: यातना: अनुभवन्तीति।यतो हि यमालये चित्रगुप्तादय: नाना अधिष्ठातार: सन्ति। वे तत्र सप्तसु नरकेषु अपि तस्य यमस्य अधिष्ठातृत्वव्यापार: अस्ति।यमप्रयुक्ता: एव चित्रगुप्तादय: अधिष्ठातार: स्मर्यन्ते अत: अविरोध:। वे एतां शङ्कां निराकर्तुं सूत्रे तु शब्द:।ये वै के इति वचने सर्वशब्द: ‘अधिकृता: सर्वे’ इत्यनेन अर्थेन ग्राह्य:।ये वै केचिदधिकृता: अस्माल्लोकात्प्रयन्ति, चन्द्रमसमेव ते गच्छन्तीत्यर्थ:।एतेन सुसङ्गतिर्भवति। २ अन्येषां विनैवाहुतिसङ्ख्यया भूतान्तरोपसृष्टाभि: अद्भि: देह: आरभ्यते। वे अपि च लोके द्रोणधृष्टद्युम्नसीताद्रौपदीप्रभृतीनाम् अयोनित्वं श्रूयते।तत्र आहुतिसङ्ख्यानियमस्य अनादर: भवति।यथा द्रोणजन्मनि योषिद्विषया एका आहुति: नास्ति।धृष्टद्युम्नद्रौपद्यो: यज्ञजत्वात् योषित्पुरुषविषये द्वे आहुत्यौ न स्त:।एवम् आहुतिसङ्ख्यानियमस्य अनादर: अन्यत्रापि शक्य:। ‘तेषां खल्वेषां भूतानां त्रीण्येव बीजानि भवन्ति आण्डजं जीवजम् उद्भिज्जम्।(छा.६.३.१) स्थावरोद्भेदाद् विलक्षणो जङ्गमोद्भेद: इति स्वेदजोद्भिज्जयो: अन्यत्र पृथक् गणना भवति इति अविरोध:। तृतीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] तृतीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] तृतीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] तृतीयाध्याये प्रथम: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] तृतीयाध्याये द्वितीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] वे ‘ताभि: प्रत्यवसृत्य पुरीतति शेते(बृ.२.१.१९) इति एकस्मिन् वाक्ये उभयो: उपादानं कृतम्।तत: नाडीपुरीततो: समुच्चय: सिद्ध्यति। एवमाहत्य श्रुतिषु त्रीण्येव सुषुप्तिस्थानानि वर्णितानि – नाड्य पुरीतत्, ब्रह्म च।तत्र नाड्य: पुरीतत् द्वारमात्रम्।साक्षात् सुषुप्तिस्थानं ब्रह्म एव। वे अस्ति।स्वप्नेऽपि जागरितेऽपि सुषुप्तेऽपि च जीव: ब्रह्मस्वरूप: अस्ति। स्वप्नजागरितयो: उपाधिसम्पर्क: भवति।तेन जीव: ब्रह्मभिन्न: इव भवति।तां दशामपेक्ष्य सुषुप्तौ स्वरूपापत्ति: उच्यते।अत एव सुषुप्ते जीव: कदाचित् सता सम्पद्यते, कदाचित् न इति सम्भवति। पू.प नाड्यां पुरीतति वा शयानस्य विशेषविज्ञानं नास्ति, अतिदूरत्वात्। तृतीयाध्याये द्वितीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] इ) त इह व्याघ्रो वा सिंहो वा वृको वा वराहो वा पतङ्गो वा दंशो वा मशको वा यद्यद् भवन्ति तत्तदाभवन्ति।(छा.६.९.३) तृतीयाध्याये द्वितीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] | ३ वदनम् भयानकम् प्रसन्नम् | ७ लोके प्रसिद्धि: ‘मुग्ध:’ इति||‘सुप्त:’ इति तृतीयाध्याये द्वितीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] तृतीयाध्याये द्वितीय: पाद ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्यं संवादरूपम्]] ३ दीप्यते इति शब्द: दीप्यमानस्य पदार्थस्य कारणे लक्षणया प्रयोक्तुं शक्यते।यथा ‘येन सूर्यस्तपति तेजसा इद्ध:’ २मुण्डके शिरोव्रतं यै: कृतं तेषामेव ब्रह्मविद्यायामधिकार: उक्त:। अन्यत्र एवमधिकारनियम: नोक्त:।एवं धर्मभेदाद्विद्याभेद: मन्तव्य:। निर्णय अत: एकप्रधानसम्बद्धा: धर्मा: सर्वत्रैव उपसंहर्तव्या:। ४ गवानयनादिकर्म अर्थवादत्वेन स्वीकृतं चेदपि विवक्षितार्थहानि: न भवति यतो हि लोकसृष्टिप्रतिपादनं विवक्षितं नास्ति जीवब्रह्मैक्यमत्र विवक्षितमस्ति। अत्र उपक्रम: आत्मा वै इति तथा उपसंहार: स एतमेव पुरुषं ब्रह्म ततममपश्यत् प्रज्ञानं ब्रह्म इति। उपसंहारो न कार्य विशेषात्।उपासनास्थानविशेषमनुसृत्य उपनिषद् (ध्यानार्थं नाम) उक्ता श्रुत्या- य एष: एतस्मिन् मण्डले पुरुषो इति उपक्रम्य उपनिषद् उक्ता ‘तस्याहरुपनिषद्’ । योऽयं दक्षिणेऽक्षन्पुरुष इति उपक्रम्य उपनिषद् उक्ता ‘तस्याहरमुपनिषद्’ । (बृ.५.५.२) ३ ‘तस्यैतस्य तदेव रूपं यदमुष्य रूपम्’ इति अतिदेशवाक्यमस्ति। तेन केषाञ्चन आदित्यपुरुषधर्माणाम् उपसंहार: अक्षिपुरुषे स्वयं श्रुत्या एव कृत:।अनेन अन्येषां धर्माणाम् उपसंहार: श्रुतेरनभिमत: इति दर्शयति श्रुति:। अयमुभयथाभाव: उपपन्न:।तत् गति:।लक्षणं कारणम्।गति: यत्र कारणं तादृश: अर्थ: सगुणोपासनायाम् उपलभ्यते, न निर्गुणोपासनायाम्। न रूपभेद: वर्तते, ‘इयत्’ इति द्वयो: अभिन्नत्वेन वेद्यत्वात्। ऋतं पिबन्तौ इत्यत्र ईशस्य भोक्तृत्वं छत्रिन्यायेन, न तु वास्तवम्। महद्यक्षम् इत्यस्य जयतीमॉंल्लोकान् इति फलम्। तद्यत्सत्यम् इत्यस्य हन्ति पाप्मानं जहाति च। पापघात: इति अङ्गोपासनाया: फलम्। तत: विद्याभेद: वक्तुं न शक्यते।अङ्गेषु फलश्रुति: अर्थवाद: इति नियमात् तत्फलं न विवक्षितम्। विशय वाजसनेयके अग्निरहस्ये मनश्चिदादय: अग्नय: श्रुता ते कर्माङ्गभूता: अथवा स्वतन्त्रा:? आत्मन: देहाद् व्यतिरेक भेद न तु अव्यतिरेक अभेद:)।देहे सत्यपि अभावित्वात्।(मृते देहे चैतन्यादिकं नास्ति।) यथा भूतोपलब्धि: भूतेभ्यो भिन्ना, तथा एषा भौतिकदेहोपलब्धि: देहाद् भिन्ना।उपलब्धिरेव अस्मन्मते आत्मा। समस्ता।भूम्न: एवोपासनस्य ज्यायस्त्वम्।यथा क्रतुषु क्रत्वङ्गानां पृथग् अनुष्ठानं न विवक्षितं तद्वत्। तथा हि श्रुति: दर्शयति।षड् ऋषय: पृथगुपासनां चक्रु:।तां निषिध्य श्रुति: समस्तामुपासनाम् अन्ववर्तयामास। एवं चेद् ‘अहं कर्ता’ इति प्रत्यय: अपि गौण: किमर्थं न मन्यते? इति शङ्का न कार्या।अहं स्थूल: इति व्यवहार: गौण: यतो हि मम शरीरं स्थूलम् इति व्यवहार: क्वचिद्भवति।तथा मम अन्त:करणं कर्तृ इति व्यवहार; न कदापि दृश्यते।अत: तत्र गौणत्वं नाङ्गीक्रियते। स्थूलोऽहमिति अध्यास एव, न गौण प्रत्यय:।गौणत्वे कदाचित् नाहं स्थूल: इत्यादिभेदव्यवहारस्य उत्पत्ति: स्यात्।सा च न दृश्यते। २ मम देह: इति भेदेन व्यवहारो दृश्यते इति न वक्तव्यम्।मम इत्यत्र विद्यमाना षष्ठी सम्बन्धं द्योतयति।सम्बन्ध: च भेदापवादक: नास्ति। कार्यकारणभेदवादिनां मते ब्रह्मकार्यं प्रकृतिकार्यं वा कारणादभिन्नं तथापि ‘ब्रह्मण: जगत् कार्यम्’ ‘प्रकृते: जगत् कार्यम्’ इति षष्ठीप्रयोग: दृश्यते।अत: अपवादकभेदप्रत्ययरहित: सम्बन्ध: अभेदेन समानाधिकरण: सम्भवति।यत्र सम्बन्ध: तत्र भेद: इति न। सुरभि जलम् उपलभ्य केषाञ्चिद् अनिपुणानां मति: भवति यद् जलमिदं सुरभि।परं वस्तुत: गन्ध: पृथिवीगुण:।जले किञ्चित् पार्थिवं द्रव्यं मेलितं चेद् तस्य पार्थिवद्रव्यस्य गन्ध: जले प्रतीयते।अज्ञानिन: जना: तं गन्धं ‘पृथिव्या: अयं गन्ध:’ इति न जानन्ति।पृथिव्यादीनां परस्परं संसृष्टतया अन्यगुणस्य अन्यत्र अवभास: भवति।तदा प्रत्यक्षज्ञानं शङ्कितं भवति।तत्र आगमेन निर्णय: क्रियते यदयं गुण: अस्येति। ६ आत्मैवेदमग्र आसीत् इति उपक्रम: अस्ति चेदपि अत्र परब्रह्मण: प्रस्ताव: नास्ति यतो हि १ पाप्मसंसर्गश्रवणम् २ भय-अरतिश्रवणम्। ९ भूतस्रष्टृत्वमिह उपादानत्वेन विवक्षितमस्ति चेदपि हिरण्यगर्भे तदुपपद्यते।तत्तज्जीवाभिन्नतया देहादीन् अध्यस्तान् प्रति हिरण्यगर्भ: उपादानभूत: एव।अत: यतो ह वा इति वचनं हिरण्यगर्भपरं न तु परब्रह्मपरम् इति सिद्धम्। प्र जन्माद्यस्य यत: इति सूत्रस्य व्याख्याने न्यायरक्षामणिकारेण जगत्स्रष्टृत्वं कथं प्रतिपादितम्? ३ तेषां तेषां देहेन्द्रियादीनां स: स: जीव: उपादानम्।तत्र ईश्वरस्य उपादानत्वं न सम्भवति इत्याक्षेपोऽपि न युक्त:।सर्वत: प्रसृतस्य ब्रह्मण: स्वप्रतिबिम्बरूपै: जीवै: अवच्छेद: भवति।अत: देहादिष्वध्यस्तेषु ब्रह्मण: जीवरूपेण उपादानत्वम् अस्ति एव।एतदर्थं श्रुतय: एता: प्रमाणम्- मिथ्याभूतेन जगता सत्यस्य ब्रह्मण: लक्षणं न सम्भवति इति आक्षेपवचनं नोचितम्।मिथ्यारजतं शुक्ते: उपलक्षणं भवतीति दर्शितम्। जीवव्यावर्तनं स्थिरीकर्तुम्।पूर्वसूत्रे ‘अस्य’ इति पदेन वैविध्यपूर्णस्य जगत: कारणं जीवो न सम्भवतीति सूचितम्।जन्म आद्यस्य यत: इति सूत्रानुवृत्त्या हिरण्यगर्भस्य जगत्कारणत्वं निराकृतम्।तदेव जीवव्यावर्तनम् अत्र स्थिरं क्रियते- ‘ईश्वर: शास्त्रस्य योनि: इति वचनेन। २अथापि वेदस्य ब्रह्मकर्तृकत्वम् अङ्गीकृतं चेदपि ब्रह्म वेदशक्तिकं, वेदोपादानत्वात्। यद् यदुपादानं तत् तच्छक्तिकम् इति अनुमातुं न शक्यते।यतो हि ‘यद् यदुपादानं तत् तच्छक्तिकम्’ इति व्याप्तिरेव नास्ति।या शक्ति: कार्यस्य सैव शक्तिरुपादनस्य इति नियमेन नोपलभ्यते।घटे या जलाहरणधारणशक्तिर्विद्यते, सा घटोपादाने मृत्पिण्डे नास्ति।अत: ब्रह्मण: वेदोपादानत्वं सिद्धं चेदपि वेदवत् सर्वार्थप्रकाशकत्वं न सिद्ध्यति। कार्यगतशक्ति: तदुपादानगता इति प्रतिज्ञा नैव क्रियते।वेदगतसर्वार्थप्रकाशनशक्ति: तदुपादानगता इति विशिष्टा प्रतिज्ञा क्रियते। न।यावत्स्वसंसर्गिपदार्थप्रकाशकं ब्रह्म।वेदबाह्यानामागमानामर्था: असन्त: पदार्था: एव।अत: तै: सह ब्रह्मण: संसर्ग एव नोपपद्यते। प्राप्तस्यापि अप्राप्तत्वेन भासमानस्य प्रतिपादनं प्रवृत्तिरहितमपि पुरुषार्थोपयोगि इति एतावन्मात्रं साम्यं दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयो: अभिप्रेतम्। आक्षेप: वेदान्ता: सिद्धवस्तुप्रतिपादनपरा: इत्यङ्गीक्रियते चेत् १ व्युत्पत्तिग्रहविरोध: २ फलातिप्रसङ्ग: इति दोषौ उद्भवत:। २ फलातिप्रसङ्ग ब्रह्मात्मैक्यबोधनेन वेदान्ता: सफला न प्रवृत्तिबोधनम् आवश्यकम् इति अङ्गीकृते फलातिप्रसङ्ग: भवति।बहुत्र ‘वेदान्ताश्रवणं कृतं, मोक्ष: न प्राप्त:’ इति अनुभवी दृश्यते।ब्रह्मात्मैक्यश्रवणे कृतेऽपि तत्फलं न प्राप्तम् इति फलातिप्रसङ्ग:। तन्निष्ठशब्दस्यार्थ: प्रथमम् उच्यते। तत् इति सदात्मत्वम्।तत्त्वमसि इत्यत्र सदात्मत्वम् अभिहितम्।तन्निष्ठ: नाम सदात्मत्वसाक्षात्कारवान्। अधिकम् अन्योन्यम् अपह्नुति अप्रस्तुतप्रशंसा अर्थश्लेष अर्थान्तरन्यास अर्थापत्ति परिणाम परिवृत्ति परिसङ्ख्या पर्याय प्रतीप प्रत्यनीक विभावना विरोधाभास विशेषालङ्कार विशेषोक्ति विषम व्यतिरेक व्याजस्तुति सन्देह समाधि समुच्चय सूक्ष्मम् स्वभावोक्ति समम्]] इति सुश्रुतवचनं विद्यते ।अतः आयुर्वेदस्य अध्ययने शास्त्रान्तराणां साहाय्यम् अवश्यं स्वीकार्यम्।तथा अत्र आयुर्वेदसूत्राणाम् अर्थकरणे न्याय-मीमांसा-व्याकरणादिशास्त्राणां साहाय्यम् प्रचुरमात्रया स्वीकृतम्। ‘आयुर्वेदे शास्त्रान्तराणाम् उपयोगः’ इति एषा रीतिः प्राचीनानाम् ऋषीणाम् अभिप्रेता एव। अद्य सा दुर्लक्षिता इव। अधुनातनानां विदुषां तद्विषये चिन्तनप्रचोदनम् इति एतस्य पुस्तकस्य अवान्तरप्रयोजनं विद्यते। उत्तरपक्षः ‘सर्वान् विकारान् व्याख्यास्यामः’ इति प्रतिज्ञाय ग्रन्थकारः कतिपयविकाराणामेव व्यख्यानं करोति चेत् स न्यूनोक्तिदोषः।अत्र तु व्याप्तिः -यत्र स्वाधिकरणवचनत्वं तत्र मुख्यार्थत्वम्। उत्तरपक्षः-स्यादेतत्, यदि सूत्रे मार्गशब्दस्य प्रयोगो न स्यात् ।कोपस्तून्मार्गगामिता इति सूत्रे मार्गशब्दः प्रयुक्तः।तस्यार्थं प्रतिपादयितुम् अरुणदत्तेन स्थानशब्दः प्रयुक्त:।अतः स्थानशब्दस्य सत्सु अपि नाना अर्थेषु स एव अर्थः अत्र ग्राह्यः, यः खलु मार्गशब्दस्य अपि अर्थः स्यात्।सूत्रस्थस्य मार्गशब्दस्य दोषसाम्यमिति अर्थः नास्ति। कथं तदर्थविवरणपरस्य स्थानशब्दस्य सोऽर्थः सम्भवेत्? पूर्वपक्षः- परं वृद्धिः वा क्षयो वेति चक्रपाणिकृतोऽर्थः अन्यवचनैः सह सङ्गच्छते इति पूर्वुक्तम्। उत्तरपक्षः-नैवम्।कोपस्य लक्षणे या उन्मार्गगामिता उक्ता सा न समावस्थस्य दोषस्य विवक्षिता।अधिकरणभेदात्।समदोषाणामधिकरणम् निर्णयः स्वस्थानं त्यक्त्वा दोषस्य यत्पुनर्मार्गान्तरगमनं स कोप इत्युच्यते। एवं तर्हि क्षीरमत्र न रसायनधर्मावच्छिन्नमभिप्रेतं न शमनधर्मावच्छिन्नं न वौजोवर्धकत्वेन।अत्र तु क्षीरं रेचनधर्मावच्छिन्नमभिप्रेतम्। २ निष्कफे तमके कासिने स्वरभङ्गे च च्छर्दनं न दद्यात् इति अन्वयमुचितं मन्यते पूर्वपक्षः। इदं तु निषेधवाक्यम्। मीमांसादृष्ट्या निषेधः प्राप्तिपूर्वको भवति।यत्र प्राप्तिरेव नास्ति तत्र निषेधेन किं वा प्रयोजनम्? यथा भ्रमस्थले शुक्तिं दृष्ट्वा ‘इदं रजतम्’ इति प्रत्यक्षज्ञानम् उत्पद्यते।तच्च प्रथमम् उत्पद्यते।‘इयं शुक्तिका’ इति शब्दज्ञानम् अनन्तरम् उत्पद्यते।प्रत्यक्षं ज्येष्ठमपि कनिष्ठेन शाब्देन अत्र बाधितं भवति।एवं प्रत्यक्षादपि शब्दप्रमाणं तात्त्विके अर्थे बलवत्तरम्। भामतीप्रश्नोत्तरसङ्ग्रह भामत्यां लघूत्तरप्रश्ना भामत्यां दीर्घोत्तरप्रश्ना * ४१ तव तत्त्वं न अतीतः पन्थानं तव च महिमा वाङ्-मनसयोः।अतद्व्यावृत्त्या यं चकितम् अभिधत्ते श्रुतिः अपि।। सः कस्य स्तोतव्यः कतिविधगुणः कस्य विषयः।पदे तु अर्वाचीने पतति न मनः कस्य न वचः।। २।। तव च महिमा वाङ्-मनसयोः पन्थानम् अतीतः, यं श्रुतिः अपि अतद्व्यावृत्त्या चकितम् अभिधत्ते ।सः (महिमा) कस्य स्तोतव्यः सः (महिमा) कतिविधगुणः? कस्य विषयः? तु अर्वाचीने पदे कस्य मनः न पतति कस्य वचः न पतति २ तव माहात्म्यं मनसः वाण्याः च मार्गम् उल्लङ्घ्य अग्रे गतम्।श्रुतिः अपि अस्य माहात्म्यस्य वर्णने भयम् अनुभवति।अतः नेति नेति इति अतद्व्यावृत्तिरूपेण सा तव माहात्म्यं प्रतिपादयति।तादृशं माहात्म्यं कः खलु वर्णयितुं समर्थः? तस्मिन् माहात्म्ये कतिविधः गुणः अस्ति? तद् माहात्म्यं कस्य खलु विषयः अस्ति? तथापि तव माहात्म्यस्य अपेक्षया तव पदं समीपतरम्।तत्र कस्य वा मनः न याति?तत्र कस्य वा वाणी न प्रविशति? वाङ्मनसोः कृते तव माहात्म्यवर्णनं दुष्करं परं तव पदस्य आश्रयणं सुकरम्।२ मधुस्फीता वाचः परमम् अमृतं निर्मितवतः।तव ब्रह्मन् किं वाग् अपि सुरगुरोः विस्मयपदम्।। मम तु एतां वाणीं गुणकथनपुण्येन भवतः।पुनामि इति अर्थे अस्मिन् पुरमथन बुद्धिः व्यवसिता।। ३।। त्रयी, साङ्ख्यं, योगः, पशुपतिमतं, वैष्णवम् इति प्रभिन्ने प्रस्थाने ‘इदम् परम्’ ‘अदः पथ्यम्’ इति च रुचीनां वैचित्र्याद् ऋजु-कुटिल-नानापथजुषां नृणाम्, पयसाम् अर्णवः इव त्वम् एकः गम्यः असि।। ७।। हे गिरिश, अनलस्कन्धवपुषः तव ऐश्वर्यं परिच्छेतुं यत्नाद् यद् उपरि विरिञ्चिः हरिः अधः यातौ अनलम् ।ततः ताभ्यां भक्ति-श्रद्धा-भरगुरु-गृणद्भ्यां यत् स्वयं तस्थे (तत्) तव अनुवृत्तिः न फलति किम्?।। १०।। क्रतौ सुप्ते जाग्रत् त्वम् असि फलयोगे क्रतुमतां।क्व कर्म प्रध्वस्तं फलति पुरुष-आराधनम् ऋते।। न विद्मस्तत्तत्त्वं वयमिह तु यत् त्वं न भवसि।। २६।। परिच्छिन्नाम् एवं त्वयि परिणता बिभ्रतु गिरं।न विद्मः तत् तत्त्वं वयम् इह तु यत् त्वं न भवसि।। २६।। परिणताः त्वम् अर्कः असि, त्वं सोमः, त्वम् पवनः, त्वं हुतवहः, त्वम् आपः, त्वं व्योम, त्वम् उ धरणिः, त्वम् आत्मा इति च एवं परिच्छिन्नाम् गिरं त्वयि बिभ्रतु। वयम् तु इह तत्तत्त्वं न विद्मः यत् त्वं न भवसि।। २६।। पण्डिताः तव वर्णनं विविधैः प्रकारैः कुर्वन्ति।यथा त्वम् अर्कः असि, त्वं सोमः असि, त्वं पवनः असि, त्वम् अग्निः असि, त्वं जलम् असि, त्वम् आकाशः असि त्वं भूमिः असि, त्वम् आत्मा असि इति।एतानि सर्वाणि सङ्कुचितानि वचनानि।ते पण्डिताः एवं सङ्कुचितां वाणीं वदन्तु नाम।वयं तु एकम् अपि तत्त्वं न पश्यामः, यत् त्वं न भवसि॥२६ दीक्षा, दानं, तपः, तीर्थं, ज्ञानं, यागादिकाः क्रियाः, महिम्नस्तव-पाठस्य षोडशेन अंशेन अपि तुल्याः न सन्ति।। ३६।। आसमाप्तम् इदं स्तोत्रं पुण्यं गन्धर्व-भाषितम्।अनौपम्यं मनोहारि सर्वम् ईश्वरवर्णनम्।। गन्धर्व-भाषितम् इदं ईश्वरवर्णनम् स्तोत्रं पुण्यं आसमाप्तम् अनौपम्यं मनोहारि शिवं च ।। ३९।। एतत् स्तोत्रं गन्धर्वेण प्रोक्तम्।इदम् ईश्वरवर्णनपरं स्तोत्रं समाप्तिपर्यन्तम् अनौपम्यं मनोहारि तथा पवित्रम् अस्ति॥३९ व्रजति शिव-समीपं किन्नरैः स्तूयमानः।स्तवनम् इदम् अमोघं पुष्पदन्त-प्रणीतम्।। ३८।। यदि प्राञ्जलिः न-अन्य-चेताः मनुष्यः पुष्पदन्त-प्रणीतम् सुरवरमुनिपूज्यं स्वर्ग-मोक्ष-एक-हेतुं इदम् अमोघं स्तवनम् पठति तर्हि सः) किन्नरैः स्तूयमानः शिव-समीपं व्रजति ।।। ३८।। पुष्पदन्तेन विरचितम् एतत् स्तोत्रं देवैः पूजितं, मुनिभिः च अपि पूजितम्। एतद् एकम् अमोघं स्तोत्रं स्वर्गं ददाति, मोक्षम् अपि ददाति।मनुष्यः आदरेण अनन्यचित्तेन यदि एतत् स्तवनं पठति तर्हि सः शिवलोकं गच्छति।किन्नराः तस्य स्तुतिं गायन्ति॥३८ ।। इति श्रीपुष्पदन्तविरचितं शिवमहिम्नः स्तोत्रं सम्पूर्णम् ।। इह खलु महर्षिणा जैमिनिना द्वादशलक्षण्यां पूर्वमीमांसायां धर्माधर्मावेवाऽनुष्ठानोपयोगिताया विचारितौ। तत्र वेदबोधितेष्टसाधनताको धर्म: । यथा यागादि:।वेदबोधिताऽनिष्टसाधनताकोऽधर्म:।यथा- कलञ्जभक्षणादि:।तयोश्च वेद:,स्मृति:,आचारश्च प्रमाणम्।तत्र वेद: स्वतन्त्रं प्रमाणम्,इतरौ तु वेदमूलकतया। तत्र वेदो द्विविध मन्त्ररूपो ब्राह्मणरूपश्चेति।तत्र प्रयोगकालीनार्थस्मरणहेतुतया मन्त्राणामुपयोग इति वक्ष्यते।प्रयोगोऽनुष्ठानं तत्कालीनेत्यर्थ:। विधायकं वाक्यं ब्राह्मणम्।तच्छेषोऽर्थवाद:।तस्य विधेयप्राशस्त्यप्रतीतिजननद्वारा विधिवाक्यैकवाक्यतया प्रामाण्यमिति वक्ष्यते। तत्र येन वाक्येन- ’इदं कर्मं कर्त्तव्यम्’ इति बोध्यते तत् कर्मोत्पत्तिवाक्यम्। यथा-’अग्निहोत्रं जुहोति’ इति। अत्राग्निहोत्रहोम: कर्त्तव्यतया विधीयते इति कर्मोत्पत्तिवाक्यमिदम्। विहिते कर्मणि तदङ्गतया द्रव्यदेवताविधायकं वाक्यं गुणवाक्यम्। यथा- ’दध्ना जुहुयात्’ इति।अत्र होममुद्दिश्याङ्गतया दधि विधीयते इति गुणवाक्यम्। कर्माङ्गतया विहितत्वमेव दध्यादेर्गुणत्वम्।अत्र होमस्योद्देश्यत्वं नाम मानान्तरप्राप्तत्वे सति विधेयान्वयितया निर्देश्यत्वम्। तस्यैव मानान्तरप्राप्तस्य पुन: कथ्यमानरूपत्वमनुवाद्यत्वम्, दध्यादिगुणान्वयितया प्राधान्यञ्च। दध्यादेर्मानान्तराप्राप्तत्वादत्रैव विधेयत्वम्, होमसाधनत्वाच्च होमोपेक्षया गुणत्वम् ,पुरुषेणाऽनुष्ठीयमानत्वाच्चोपादेयत्वम्। अत्र मानान्तरप्राप्तत्वं मानान्तरज्ञातत्वम् अप्राप्तत्वञ्चाज्ञातत्वमिति बोध्यम्। उत्पन्नस्य कर्मण: फलाकाङ्क्षया फलसम्बन्धबोधको विधि: फलविधि:।यथा- ’अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकाम:’ इति। अत्र य: स्वर्ग कामयते स तत्साधनत्वेनाग्निहोत्रनामकं होमं भावयेत्- कुर्याद् इति अग्निहोत्रवाक्योत्पन्नस्य कर्मण: फलसम्बन्धो बोध्यते इति फलवाक्यमिदम्। प्राप्तं कर्माश्रित्य फलाय गुणविधौ फलाय गुणवाक्यम्। यथा- ’दध्नेन्द्रियकामस्य जुहुयात्’ इति।अत्राग्निहोत्रवाक्योत्पन्नं होममाश्रित्येन्द्रियफलाय दधिरूपो गुणौ विधीयते- होमाश्रितेन दध्ना इन्द्रियरूपं फलं भावयेद् इति। होमाश्रितेन होमकारणीभूतेनेत्यर्थ:।अयमेव गुणफलविधि: गुणकामविधिरिति चोच्यते। द्रव्यदेवतादिगुणकर्मविधायकं वाक्यं सगुणकर्मोत्पत्तिवाक्यम्। यथा- ’सोमेन यजेत’ इति।अत्र सोमलताविशिष्टो यागो विधीयते। विशिष्टविधावपि विशेषणस्य अर्थाद्विधि:। क्वचित् कर्मोत्पत्तिवाक्यमेव फलसम्बन्धबोधकमपि भवति।यथा- ’उद्भिदा यजेत पशुकाम:’इति।अत्रोद्भिन्नामको यागो वाक्यन्तराविहित एव पशुकामस्य पशुफलाय विधीयते इत्येकमेवेदं वाक्यं फलसाधनयागविधायकम्। प्रधानविधिरेवाङ्गविधिभिरेकवाक्यतया महावाक्यतामापन्न: सन् सर्वाङ्गविशिष्टप्रधानप्रयोगविधायकत्वात् प्रयोगविधिरित्युच्यते।यथा- ’अग्निहोत्रं जुहुयात् स्वर्गकाम:’ इति।अत्र ’अग्निहोत्रहोमेन स्वर्गं भावयेत्’ इत्यर्थ: प्रतीयते। भावयेत्=उत्पादयेत् इति यावत्। अत्र ’कथमनेन होमेन स्वर्गं कुर्याद्’ इति कथम्भावाकाङ्क्षा जायते यथा- ’कुठारेण द्वैधीभावं कुर्यात्’ इत्युक्ते भवत्याकाङ्क्षा कथमनेन ’ द्वैधीभावं कुर्यात्’ इति तत्रोद्यमननिपातनादिसहायेन इति गम्यते। तद्वदत्रापि ’अग्निं प्रणयति’ ’अग्निषु समिध आदधाति’ इत्याद्यङ्गविधिविहितप्रणयनसमिदाधानायतनशोधनादिकाङ्गकलापजनितोपकारसहितेन अग्निहोत्रहोमेन स्वर्गं कुर्यात्, इति प्रकरणकल्पितेन महावाक्येन स्वर्गाय साङ्गाग्निहोत्रप्रयोगो विधीयते इत्यादृश: प्रयोगविधि:।अङ्गजातमेवेत्थम्भाव इति, इतिकर्तव्यता इति च उच्यते।अग्निहोत्रहोम: प्रधानं प्रणयनादिकं सर्वम् अङ्गम्। नन्विद मनुपपन्नम् ।आशुतरविनाशिनां कर्मणां कालान्तरभाविस्वर्गादिरूफलसाधनत्वानुपपत्तेरिति चेन्मैवम्। विहितकर्मणां तत्तद्वाक्यैस्तत्तत्फलसाधनत्वेऽवगते आशुतरविनाशिनां कर्मणां कालान्तरभाविफलसाधनत्वोपपत्त्यर्थमन्तरा पुण्यपापरूपमपूर्वं कल्प्यते। ततश्च यागादेरपूर्वद्वारा स्वर्गसाधनत्वं न साक्षात्। तदेव फलापूर्वम्।तत्करणत्वञ्च प्राच्योदीच्याङ्गविशिष्टस्य प्रधानस्य भवति, न प्रधानमात्रस्य। प्रधानमात्रादेव फलापूर्वजनने फलस्यापि तत एव सिद्धेरङ्गानामानर्थक्यापत्ते:। ननु सर्वाङ्गविशिष्टस्य प्रधानस्याऽपूर्वजनकत्वमुक्तम्।तच्चाशुतरविनाशिन: प्रधानस्याङ्गसाहित्याभावान्नसम्भवतीति चेन्न। प्रधानकर्मण: स्वरूपेणाङ्गसाहित्याभावेऽपि उत्पत्त्यपूर्वद्वारा साहित्यसम्भवात्। प्रधानस्य सर्वाङ्गसाहित्यसिद्धयर्थं प्रधानकर्मपरमापूर्वयोर्मध्ये प्रधानमात्रजन्यमुत्पतिनामकं किञ्चिदपूर्वमस्तीत्यङ्गीकारात्। एवमङ्गानामपि परस्परसहितानामेव प्रधानोपकारकत्वात्तेषां स्वरूपेण साहित्याभावात् तत्तदुत्पत्त्यपूर्वद्वारा साहित्यं बोध्यम्। अङ्गप्रधानयोरुपकार्योपकारकभाव:।अङ्गानां ’प्रधानोपकारकत्वं’ नाम प्रधानस्य फलापूर्वजननसामर्थ्योन्मुखीकरणमेव।दर्शपूर्णमासयोस्तु विशेष: ’यदाग्नेयोऽष्टाकपालोऽमावास्यायाञ्च पौर्णमास्याञ्चाऽच्युतो भवति।’ ’इत्याग्नेययागो विहित:’ ताभ्यामेतमग्निषोमीयमेकादशकपालं पूर्णमासे प्रायच्छद् इत्यग्निषोमीययागो विहित उपांशुयाजमन्तरा यजति’ इति उपांशुयाग ’तावब्रूतामग्निषोमावाज्यस्यैव नावुपांशु पौर्णमास्यां यजन्’ इति वाक्यात् पौर्णमास्यां विहित:।एतानि पौर्णमास्यां प्रधानानि।एषामाग्नेयाग्निषोमीयोपांशुयागानां तत्तद्वाक्यावगतपौर्णमासीकालसम्बन्धं निमित्तीकृत्य ’य एव विद्वान् पौर्णमासीं यजते’ इति विद्वद्वाक्ये पौर्णमासीपदेन एकवचनान्तेन समुदायरूपेणानुवाद:।तेन वेदे यत्र यत्र पौर्णमासीशब्दस्तत्र तत्राग्नेयादिसमुदायोपस्थिति:। ननु ’ यदाग्नेयम्’ इति वाक्ये यागवाचकपदस्याश्रवणात् कथं यागविधायकत्वमिति चेन्मैवम्। अग्निर्देवता अस्य पुरोडाशस्य इत्यर्थे विहितदेवतातद्धितान्त आग्नेयशब्द:।तस्य पुरोडाशपदसामानाधिकरण्याद् द्रव्यदेवतासम्बन्धोऽवगत:।स च यागमन्तरा न सम्भवति,द्रव्यदेवतासम्बन्धस्य यागादन्यत्र क्रियायामसम्भवाद् इति यागक्रियायामेव सम्बन्धो वाच्य:। देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागस्य यागरूपत्वाङ्गीकारात्। अत: श्रुतद्रव्यदेवतासम्बन्धानुमितो यागो यजेतेति कल्पितेन पदेन विधीयते।अग्निदैवत्यपुरोडाशद्रव्यकामावास्यादिकालकर्त्तव्ययागेनेष्टं भावयेद् इति।एवं यत्र यत्र द्रव्यदेवतासम्बन्धमात्रं श्रूयते, ’सौर्य्यञ्चरूं निर्वपेत्’ इत्यादौ तत्र सूर्यदेवतादिचारूद्रव्यसम्बन्धानुमितो यागो विधीयते इति न कश्चित् दोष:। ननूपांशुयागवाक्ये यजे: श्रवणेऽपि विधिप्रत्ययलिङ्देरभावात् कथं विधायकत्वमिति चेन्मैवम्। यजतीत्यस्य यजेतेति विपरिणामेन विधायकत्वसम्भवात्। एवं यत्र लिङ्गादिर्न श्रूयते ’व्रीहीन् प्रोक्षति’ ’समिधो यजति’ इत्यादावपि विपरिणामो बोध्य:। केचित्तु यजतीत्यस्य पञ्चमलकारत्वाङ्गीकाताद् विधायकत्वसम्भव इत्याहु:। तथा=’ ऐन्द्रं दध्यमावास्याम्’ ’ऐन्द्रं पयोऽमावास्यायाम्’ इति वाक्यविहितौ सान्नाय्ययागौ, ’यदाग्नेय’ इति वाक्यविहिताग्नेयश्चामावास्यायां प्रधानानि’। एषां त्रयाणां ’य एवं विद्वानमावास्यां यजते’ इति वाक्ये अमावास्यामिति नाम्ना द्वितीयैकवचनान्तेन समुदायरूपेणानुवाद:। तेन वेदे यत्र दर्शशब्दोऽमावास्याशब्दो वा श्रुतस्तत्र यागसमुदायोपस्थिति:। त्रिकस्य त्रिकस्यामावास्यापौर्णमासीशब्दाभ्यां समुदायरूपेण विद्वद्वाक्येऽनुवादस्य प्रयोजनन्तु ’दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेत’ इत्यादौ द्ववचनोपपत्ति:।अन्यथा षण्णामाग्नेयादियागानां बहुत्वाद्दर्शपूर्णमासैरिति बहुवचनं स्यात्। मानान्तरेण प्राप्तार्थस्य पुन:श्रवणमनुवाद:।तथा फलवदाग्नेयादिसन्निधौ आम्नातानि प्रयाजाज्यभागानुयाजादीनि षण्णां यागानामङ्गभूतानि। एवं स्थिते ’दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेत’ इत्यस्याऽयमर्थ दर्शपूर्णमासाभ्यां समुदायाभ्यां परस्परसहिताभ्यां स्वर्गापूर्वं कुर्याद् इति।तत्र कथं कालद्वयवर्तिनो: समुदाययो: परस्परसाहित्यमित्याकाङ्क्षायां स्वरूपेण साहित्याभावेऽपि त्रिकात्त्रिकादेकैकमपूर्वं जायते तद्द्वारा द्वयो: समुदाययो: साहित्यमित्युच्यते। एतत्तन्तुनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगि, अंशित्वात्, यत्र अंशित्वं तत्र एतत्तन्तुनिष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वम् इतरांशिवत् अद्वैतसिद्धि: अंशित्वप्र. ततः सलक्ष्मणो रामः शनैः पम्पासरस्तटम् । आगत्य सरसां श्रेष्ठां दृष्ट्वा विस्मयमाययौ ॥ १॥ सतां मनःस्वच्छजलं पद्मकिञ्जल्कवासितम् ॥ ४॥ तत्रोपस्पृश्य सलिलं पीत्वा श्रमहरं विभुः । सानुजः सरसस्तीरे शीतलेन पथा ययौ ॥ ५॥ ऋष्यमूकगिरेः पार्श्वे गच्छन्तौ रामलक्ष्मणौ । पश्यन्तौ विविधान् वृक्षान् गिरेः शोभां सुविक्रमौ ॥ ६॥ सुग्रीवस्तु गिरेर्मूर्ध्नि चतुर्भिः सह वानरैः । स्थित्वा ददर्श तौ यान्तावारुरोह गिरेः शिरः ॥ ७॥ भयादाह हनूमन्तं कौ तौ वीरवरौ सखे । गच्छ जानीहि भद्रं ते वटुर्भूत्वा द्विजाकृतिः ॥ ८॥ वालिना प्रेषितौ किंवा मां हन्तुं समुपागतौ । ताभ्यां सम्भाषणं कृत्वा जानीहि हृदयं तयोः ॥ ९॥ यदि तौ दुष्टहृदयौ सन्ज्ञां कुरु कराग्रतः । विनयावनतो भूत्वा एवं जानीहि निश्चयम् ॥ १०॥ तथेति वटुरूपेण हनुमान् समुपागतः । विनयावनतो भूत्वा रामं नत्वेदमब्रवीत् ॥ ११॥ कौ युवां पुरुषव्याघ्रौ युवानौ वीरसम्मतौ । द्योतयन्तौ दिशः सर्वाः प्रभया भास्कराविव ॥ १२॥ युवां त्रैलोक्यकर्ताराविति भाति मनो मम । युवां प्रधानपुरुषौ जगद्धेतू जगन्मयौ ॥ १३॥ मायया मानुषाकारौ चरन्ताविव लीलया । भूभारहरणार्थाय भक्तानां पालनाय च ॥ १४॥ अवतीर्णाविह परौ चरन्तौ क्षत्रियाकृती । जगत्स्थितिलयौ सर्गं लीलया कर्तुमुद्यतौ ॥ १५॥ नरनारायणौ लोके चरन्ताविति मे मतिः ॥ १६॥ श्रीरामो लक्ष्मणं प्राह पश्यैनं वटुरूपिणम् । शब्दशास्त्रमशेषेण श्रुतं नूनमनेकधा ॥ १७॥ अनेन भाषितं कृत्स्नं न किञ्चिदपशब्दितम् । ततः प्राह हनूमन्तं राघवो ज्ञानविग्रहः ॥ १८॥ अहं दाशरथी रामस्त्वयं मे लक्ष्मणोऽनुजः । सीतया भार्यया सार्धं पितुर्वचनगौरवात् ॥ १९॥ आगतस्तत्र विपिने स्थितोऽहं दण्डके द्विज । तत्र भार्या हृता सीता रक्षसा केनचिन्मम । तामन्वेष्टुमिहायातौ त्वं को वा कस्य वा वद ॥ २०॥ सुग्रीवो नाम राजा यो वानराणां महामतिः । चतुर्भिर्मन्त्रिभिः सार्धं गिरिमूर्धनि तिष्ठति ॥ २१॥ भ्राता कनियान् सुग्रीवो वालिनः पापचेतसः । तेन निष्कासितो भार्या हृता तस्येह वालिना ॥ २२॥ अहं सुग्रीवसचिवो वायुपुत्रो महामते ॥ २३॥ तेन सख्यं त्वया युक्तं सुग्रीवेण रघूत्तम ॥ २४॥ भार्यापहारिणं हन्तुं सहायस्ते भविष्यति । इदानीमेव गच्छाम आगच्छ यदि रोचते ॥ २५॥ अहमप्यागतस्तेन सख्यं कर्तुं कपीश्वर । सख्युस्तस्यापि यत्कार्यं तत्करिष्याम्यसंशयम् ॥ २६॥ हनुमान् स्वस्वरूपेण स्थितो राममथाब्रवीत् । आरोहतां मम स्कन्धौ गच्छामः पर्वतोपरि ॥ २७॥ यत्र तिष्ठति सुग्रीवो मन्त्रिभिर्वालिनो भयात् । तथेति तस्यारुरोह स्कन्धं रामोऽथ लक्ष्मणः ॥ २८॥ उत्पपात गिरेर्मूर्ध्नि क्षणादेव महाकपिः । वृक्षच्छायां समाश्रित्य स्थितौ तौ रामलक्ष्मणौ ॥ २९॥ व्येतु ते भयमायातौ राजन् श्रीरामलक्ष्मणौ ॥ ३०॥ शीघ्रमुत्तिष्ठ रामेण सख्यं ते योजितं मया । अग्निं साक्षिणमारोप्य तेन सख्यं द्रुतं कुरु ॥ ३१॥ वृक्षशाखां स्वयं छित्वा विष्टराय ददौ मुदा ॥ ३२॥ हर्षेण महताविष्टाः सर्व एवावतस्थिरे ॥ ३३॥ वनवासाभिगमनं सीताहरणमेव च ॥ ३४॥ लक्ष्मणोक्तं वचः श्रुत्वा सुग्रीवो राममब्रवीत् । अहं करिष्ये राजेन्द्र सीतायाः परिमार्गणम् ॥ ३५॥ साहाय्यमपि ते राम करिष्ये शत्रुघातिनः । शृणु राम मया दृष्टं किञ्चित्ते कथयाम्यहम् ॥ ३६॥ एकदा मन्त्रिभिः सार्धं स्थितोऽहं गिरिमूर्धनि । विहायसा नीयमानां केनचित्प्रमदोत्तमाम् ॥ ३७॥ क्रोशन्तीं रामरामेति दृष्ट्वास्मान् पर्वतोपरि । आमुच्याभरणान्याशु स्वोत्तरीयेण भामिनी ॥ ३८॥ निरीक्ष्याधः परित्यज्य क्रोशन्ती तेन रक्षसा । नीताहं भूषणान्याशु गुहायामक्षिपं प्रभो ॥ ३९॥ इदानीमपि पश्य त्वं जानीहि तव वा न वा । इत्युक्त्वानीय रामाय दर्शयामास वानरः ॥ ४०॥ विमुच्य रामस्तद्दृष्ट्वा हा सीतेति मुहुर्मुहुः । हृदि निक्षिप्य तत्सर्वं रुरोद प्राकृतो यथा ॥ ४१॥ आश्वास्य राघवं भ्राता लक्ष्मणो वाक्यमब्रवीत् । अचिरेणैव ते राम प्राप्यते जानकी शुभा । वानरेन्द्रसहायेन हत्वा रावणमाहवे ॥ ४२॥ सुग्रीवोऽप्याह हे राम प्रतिज्ञां करवाणि ते । समरे रावणं हत्वा तव दास्यामि जानकीम् ॥ ४३॥ ततो हनूमान् प्रज्वाल्य तयोरग्निं समीपतः । तावुभौ रामसुग्रीवावग्नौ साक्षिणि तिष्ठति ॥ ४४॥ बाहू प्रसार्य चालिङ्ग्य परस्परमकल्मषौ । समीपे रघुनाथस्य सुग्रीवः समुपाविशत् ॥ ४५॥ सखे शृणु ममोदन्तं वालिना यत्कृतं पुरा ॥ ४६॥ मयपुत्रोऽथ मायावी नाम्ना परमदुर्मदः । किष्किन्धां समुपागत्य वालिनं समुपाह्वयत् ॥ ४७॥ सिंहनादेन महता वाली तु तदमर्षणः । निर्ययौ क्रोधताम्राक्षो जघान दृढमुष्टिना ॥ ४८॥ दुद्राव तेन संविग्नो जगाम स्वगुहां प्रति । अनुदुद्राव तं वाली मायाविनमहं तथा ॥ ४९॥ ततः प्रविष्टमालोक्य गुहां मायाविनं रुषा । वाली मामाह तिष्ठ त्वं बहिर्गच्छाम्यहं गुहाम् । इत्युक्त्वाविश्य स गुहां मासमेकं न निर्ययौ ॥ ५०॥ मासादूर्ध्वं गुहाद्वारान्निर्गतं रुधिरं बहु । तद्दृष्ट्वा परितप्ताङ्गो मृतो वालीति दुःखितः ॥ ५१॥ गुहाद्वारि शिलामेकां निधाय गृहमागतः । ततोऽब्रवं मृतो वाली गुहायां रक्षसा हतः ॥ ५२॥ तच्छ्रुत्वा दुःखिताः सर्वे मामनिच्छन्तमप्युत । राज्येऽभिषेचनं चक्रुः सर्वे वानरमन्त्रिणः ॥ ५३॥ शिष्टं तदा मया राज्यं किञ्चित्कालमरिन्दम । ततः समागतो वाली मामाह परुषं रुषा ॥ ५४॥ बहुधा भर्त्सयित्वा मां निजघान च मुष्टिभिः । ततो निर्गत्य नगरादधावं परया भिया ॥ ५५॥ लोकान् सर्वान् परिक्रम्य ऋष्यमूकं समाश्रितः । ऋषेः शापभयात्सोऽपि नायातीमं गिरिं प्रभो ॥ ५६॥ तदादि मम भार्यां स स्वयं भुङ्क्ते विमूढधीः । अतो दुःखेन सन्तप्तो हृतदारो हृताश्रयः ॥ ५७॥ मित्रदुःखेन सन्तप्तो रामो राजीवलोचनः ॥ ५८॥ हनिष्यामि तव द्वेष्यं शीघ्रं भार्यापहारिणम् । इति प्रतिज्ञामकरोत्सुग्रीवस्य पुरस्तदा ॥ ५९॥ कथं हनिष्यति भवान् देवैरपि दुरासदम् ॥ ६०॥ कदाचिद्दुन्दुभिर्नाम महाकायो महाबलः ॥ ६१॥ युद्धाय वालिनं रात्रौ समाह्वयत भीषणः ॥ ६२॥ महिषं शृङ्गयोर्धृत्वा पातयामास भूतले ॥ ६३॥ पादेनैकेन तत्कायमाक्रम्यास्य शिरो महत् । हस्ताभ्यां भ्रामयंश्छित्त्वा तोलयित्वाक्षिपद्भुवि ॥ ६४॥ पपात तच्छिरो राम मातङ्गाश्रमसन्निधौ । रक्तवृष्टिः पपातोच्चैर्दृष्ट्वा तां क्रोधमूर्च्छितः । मातङ्गो वालिनं प्राह यद्यागन्तासि मे गिरिम् ॥ ६६॥ इतः परं भग्नशिरा मरिष्यसि न संशयः । एवं शप्तस्तदारभ्य ऋष्यमूकं न यात्यसौ ॥ ६७॥ राम पश्य शिरस्तस्य दुन्दुभेः पर्वतोपमम् ॥ ६८॥ तत्क्षेपणे यदा शक्तः शक्तस्त्वं वालिनो वधे । इत्युक्त्वा दर्शयामास शिरस्तद्गिरिसन्निभम् ॥ ६९॥ दृष्ट्वा रामः स्मितं कृत्वा पादाङ्गुष्ठेन चाक्षिपत् । साधु साध्विति सम्प्राह सुग्रीवो मन्त्रिभिः सह । पुनरप्याह सुग्रीवो रामं भक्तपरायणम् ॥ ७१॥ एते ताला महासाराः सप्त पश्य रघूत्तम । एकैकं चालयित्वासौ निष्पत्रान् कुरुतेऽञ्जसा ॥ ७२॥ यदि त्वमेकबाणेन विद्ध्वा छिद्रं करोषि चेत् । हतस्त्वया तदा वाली विश्वासो मे प्रजायते । तथेति धनुरादाय सायकं तत्र सन्दधे ॥ ७३॥ बिभेद च तदा रामः सप्त तालान् महाबलः । तालान् सप्त विनिर्भिद्य गिरिं भूमिं च सायकः ॥ ७४॥ पुनरागत्य रामस्य तूणीरे पूर्ववत्स्थितः । देव त्वं जगतां नाथः परमात्मा न संशयः । मत्पूर्वकृतपुण्यौघैः सङ्गतोऽद्य मया सह ॥ ७६॥ त्वां भजन्ति महात्मानः संसारविनिवृत्तये । त्वां प्राप्य मोक्षसचिवं प्रार्थयेऽहं कथं भवम् ॥ ७७॥ दाराः पुत्रा धनं राज्यं सर्वं त्वन्मायया कृतम् । अतोऽहं देवदेवेश नाकाङ्क्षेऽन्यत्प्रसीद मे ॥ ७८॥ आनन्दानुभवं त्वाद्य प्राप्तोऽहं भाग्यगौरवात् । मृदर्थं यतमानेन निधानमिव सत्पते ॥ ७९॥ अनाद्यविद्यासंसिद्धं बन्धनं छिन्नमद्य नः । न जीर्यते पुनर्दार्ढ्यं भजते संसृतिः प्रभो । त्वत्पाददर्शनात्सद्यो नाशमेति न संशयः ॥ ८१॥ क्षणार्धमपि यच्चित्तं त्वयि तिष्ठत्यचञ्चलम् । तस्याज्ञानमनर्थानां मूलं नश्यति तत्क्षणात् ॥ ८२॥ तत्तिष्ठतु मनो राम त्वयि नान्यत्र मे सदा ॥ ८३॥ रामरामेति यद्वाणी मधुरं गायति क्षणम् । स ब्रह्महा सुरापो वा मुच्यते सर्वपातकैः ॥ ८४॥ न काङ्क्षे विजयं राम न च दारसुखादिकम् । भक्तिमेव सदा काङ्क्षे त्वयि बन्धविमोचनीम् ॥ ८५॥ स्वपादभक्तिमादिश्य त्राहि मां भवसङ्कटात् ॥ ८६॥ आसन्मेऽद्य भवत्पाददर्शनादेव राघव ॥ ८७॥ सर्वं ब्रह्मैव मे भाति क्व मित्रं क्व च मे रिपुः । सा यावदस्ति नानात्वं तावद्भवति नान्यथा । अतोऽविद्यामुपास्ते यः सोऽन्धे तमसि मज्जति । तदुत्सारय मायां त्वं दासीं तव रघूत्तम ॥ ९०॥ त्वदङ्गसङ्गं लभतां मदङ्गम् ॥ ९१॥ पश्यत्वजस्रं स शृणोतु कर्णः । व्रजत्वजस्रं तव मन्दिराणि ॥ ९२॥ र्जुष्टं पदं राम नमत्वजस्रम् ॥ ९३॥ रामः सुग्रीवमालोक्य सस्मितं वाक्यमब्रवीत् ॥ १॥ मायां मोहकरीं तस्मिन् वितन्वन् कार्यसिद्धये । सखे त्वदुक्तं यत्तन्मां सत्यमेव न संशयः ॥ २॥ किन्तु लोका वदिष्यन्ति मामेवं रघुनन्दनः । कृतवान् किं कपीन्द्राय सख्यं कृत्वाग्निसाक्षिकम् ॥ ३॥ इति लोकापवादो मे भविष्यति न संशयः । तस्मादाह्वय भद्रं ते गत्वा युद्धाय वालिनम् ॥ ४॥ बाणेनैकेन तं हत्वा राज्ये त्वामभिषेचये । तथेति गत्वा सुग्रीवः किष्किन्धोपवनं द्रुतम् ॥ ५॥ कृत्वा शब्दं महानादं तमाह्वयत वालिनम् । तच्छ्रुत्वा भ्रातृनिनदं रोषताम्रविलोचनः ॥ ६॥ निर्जगाम गृहाच्छीघ्रं सुग्रीवो यत्र वानरः । तमापतन्तं सुग्रीवः शीघ्रं वक्षस्यताडयत् ॥ ७॥ सुग्रीवमपि मुष्टिभ्यां जघान क्रोधमूर्छितः । वाली तमपि सुग्रीव एवं क्रुद्धौ परस्परम् ॥ ८॥ न मुमोच तदा बाणं सुग्रीववधशङ्कया ॥ ९॥ ततो दुद्राव सुग्रीवो वमन् रक्तं भयाकुलः । वाली स्वभवनं यातः सुग्रीवो राममब्रवीत् ॥ १०॥ किं मां घातयसे राम शत्रुणा भ्रातृरूपिणा । यदि मद्धनने वाञ्छा त्वमेव जहि मां विभो ॥ ११॥ एवं मे प्रत्ययं कृत्वा सत्यवादिन् रघूत्तम । उपेक्षसे किमर्थं मां शरणागतवत्सल ॥ १२॥ श्रुत्वा सुग्रीववचनं रामः साश्रुविलोचनः । आलिङ्ग्य मा स्म भैषीस्त्वं दृष्ट्वा वामेकरूपिणौ ॥ १३॥ मित्रघातित्वमाशङ्क्य मुक्तवान् सायकं न हि । इदानीमेव ते चिह्नं करिष्ये भ्रमशान्तये ॥ १४॥ गत्वाह्वय पुनः शत्रुं हतं द्रक्ष्यसि वालिनम् । रामोऽहं त्वां शपे भ्रातर्हनिष्यामि रिपुं क्षणात् ॥ १५॥ इत्याश्वास्य स सुग्रीवं रामो लक्ष्मणमब्रवीत् । सुग्रीवस्य गले पुष्पमालामामुच्य पुष्पिताम् ॥ १६॥ प्रेषयस्व महाभाग सुग्रीवं वालिनं प्रति । लक्ष्मणस्तु तदा बद्ध्वा गच्छ गच्छेति सादरम् ॥ १७॥ प्रेषयामास सुग्रीवं सोऽपि गत्वा तथाकरोत् । पुनरप्यद्भुतं शब्दं कृत्वा वालिनमाह्वयत् ॥ १८॥ तच्छ्रुत्वा विस्मितो वाली क्रोधेन महतावृतः । बद्ध्वा परिकरं सम्यग्गमनायोपचक्रमे ॥ १९॥ गच्छन्तं वालिनं तारा गृहीत्वा निषिषेध तम् । न गन्तव्यं त्वयेदानीं शङ्का मेऽतीव जायते ॥ २०॥ इदानीमेव ते भग्नः पुनरायाति सत्वरः । सहायो बलवांस्तस्य कश्चिन्नूनं समागतः ॥ २१॥ वाली तामाह हे सुभ्रु शङ्का ते व्येतु तद्गता । प्रिये करं परित्यज्य गच्छ गच्छामि तं रिपुम् ॥ २२॥ हत्वा शीघ्रं समायास्ये सहायस्तस्य को भवेत् । सहायो यदि सुग्रीवस्ततो हत्वोभयं क्षणात् ॥ २३॥ आयास्ये मा शुचः शूरः कथं तिष्ठेद् गृहे रिपुम् । ज्ञात्वाप्याह्वयमानं हि हत्वायास्यामि सुन्दरि ॥ २४॥ मत्तोऽन्यच्छृणु राजेन्द्र श्रुत्वा कुरु यथोचितम् । आह मामङ्गदः पुत्रो मृगयायां श्रुतं वचः ॥ २५॥ अयोध्याधिपतिः श्रीमान् रामो दाशरथिः किल । लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा सीतया भार्यया सह ॥ २६॥ आगतो दण्डकारण्यं तत्र सीता हृता किल । रावणेन सह भ्रात्रा मार्गमाणोऽथ जानकीम् ॥ २७॥ आगतो ऋष्यमूकाद्रिं सुग्रीवेण समागतः । चकार तेन सुग्रीवः सख्यं चानलसाक्षिकम् ॥ २८॥ प्रतिज्ञां कृतवान् रामः सुग्रीवाय सलक्ष्मणः । वालिनं समरे हत्वा राजानं त्वां करोम्यहम् ॥ २९॥ इति निश्चित्य तौ यातौ निश्चितं शृणु मद्वचः । इदानीमेव ते भग्नः कथं पुनरुपागतः ॥ ३०॥ अतस्त्वं सर्वथा वैरं त्यक्त्वा सुग्रीवमानय । यौवराज्येऽभिषिञ्चाशु रामं त्वं शरणं व्रज ॥ ३१॥ पाहि मामङ्गदं राज्यं कुलं च हरिपुङ्गव । इत्युक्त्वाश्रुमुखी तारा पादयोः प्रणिपत्य तम् ॥ ३२॥ हस्ताभ्यां चरणौ धृत्वा रुरोद भयविह्वला । तामालिङ्ग्य तदा वाली सस्नेहमिदमब्रवीत् ॥ ३३॥ स्त्रीस्वभावाद्बिभेषि त्वं प्रिये नास्ति भयं मम । रामो यदि समायातो लक्ष्मणेन समं प्रभुः ॥ ३४॥ तदा रामेण मे स्नेहो भविष्यति न संशयः । रामो नारायणः साक्षादवतीर्णोऽखिलप्रभुः ॥ ३५॥ भूभारहरणार्थाय श्रुतं पूर्वं मयानघे । स्वपक्षः परपक्षो वा नास्ति तस्य परात्मनः ॥ ३६॥ आनेष्यामि गृहं साध्वि नत्वा तच्चरणाम्बुजम् । भजतोऽनुभजत्येष भक्तिगम्यः सुरेश्वरः ॥ ३७॥ यदि स्वयं समायाति सुग्रीवो हन्मि तं क्षणात् । यदुक्तं यौवराज्याय सुगीवस्याभिषेचनम् ॥ ३८॥ कथमाहूयमानोऽहं युद्धाय रिपुणा प्रिये । शूरोऽहं सर्वलोकानां सम्मतः शुभलक्षणे ॥ ३९॥ भीतभीतमिदं वाक्यं कथं वाली वदेत्प्रिये । तस्माच्छोकं परित्यज्य तिष्ठ सुन्दरि वेश्मनि ॥ ४०॥ एवमाश्वास्य तारां तां शोचन्तीमश्रुलोचनाम् । गतो वाली समुद्युक्तः सुग्रीवस्य वधाय सः ॥ ४१॥ दृष्ट्वा वालिनमायान्तं सुग्रीवो भीमविक्रमः । उत्पपात गले बद्धपुष्पमालो मतङ्गवत् ॥ ४२॥ मुष्टिभ्यां ताडयामास वालिनं सोऽपि तं तथा । अहन्वाली च सुग्रीवं सुग्रीवो वालिनं तथा ॥ ४३॥ रामं विलोकयन्नेव सुग्रीवो युयुधे युधि । इत्येवं युद्ध्यमानौ तौ दृष्ट्वा रामः प्रतापवान् ॥ ४४॥ बाणमादाय तूणीरादैन्द्रे धनुषि सन्दधे । आकृष्य कर्णपर्यन्तमदृश्यो वृक्षखण्डगः ॥ ४५॥ निरीक्ष्य वालिनं सम्यग्लक्ष्यं तद्धृदयं हरिः । उत्ससर्जाशनिसमं महावेगं महाबलः ॥ ४६॥ बिभेद स शरो वक्षो वालिनः कम्पयन् महीम् । उत्पपात महाशब्दं मुञ्चन् स निपपात ह ॥ ४७॥ तदा मुहूर्त्तं निःसन्ज्ञो भूत्वा चेतनमाप सः । ततो वाली ददर्शाग्रे रामं राजीवलोचनम् । धनुरालम्ब्य वामेन हस्तेनान्येन सायकम् ॥ ४८॥ सुग्रीवलक्ष्मणाभ्यां च पार्श्वयोः परिसेवितम् ॥ ५०॥ विलोक्य शनकैः प्राह वाली रामं विगर्हयन् । किं मयापकृतं राम तव येन हतोऽस्म्यहम् ॥ ५१॥ राजधर्ममविज्ञाय गर्हितं कर्म ते कृतम् । वृक्षखण्डे तिरोभूत्वा त्यजता मयि सायकम् ॥ ५२॥ यशः किं लप्स्यसे राम चोरवत्कृतसङ्गरः । यदि क्षत्रियदायादो मनोर्वंशसमुद्भवः ॥ ५३॥ युद्धं कृत्वा समक्षं मे प्राप्यसे तत्फलं तदा । सुग्रीवेण कृतं किं ते मया वा न कृतं किमु ॥ ५४॥ रावणेन हृता भार्या तव राम महावने । सुग्रीवं शरणं यातस्तदर्थमिति शुश्रुम ॥ ५५॥ बत राम न जानीषे मद्बलं लोकविश्रुतम् । रावणं सकुलं बद्ध्वा ससीतं लङ्कया सह ॥ ५६॥ आनयामि मुहूर्त्तार्द्धाद्यदि चेच्छामि राघव । धर्मिष्ठ इति लोकेऽस्मिन् कथ्यसे रघुनन्दन ॥ ५७॥ वानरं व्याधवद्धत्वा धर्मं कं लप्स्यसे वद । अभक्ष्यं वानरं मांसं हत्वा मां किं करिष्यसि ॥ ५८॥ इत्येवं बहु भाषन्तं वालिनं राघवोऽब्रवीत् । धर्मस्य गोप्ता लोकेऽस्मिंश्चरामि सशरासनः ॥ ५९॥ अधर्मकारिणं हत्वा सद्धर्मं पालयाम्यहम् । दुहिता भगिनी भ्रातुर्भार्या चैव तथा स्नुषा ॥ ६०॥ पातकी स तु विज्ञेयः स वध्यो राजभिः सदा ॥ ६१॥ त्वं तु भ्रातुः कनिष्ठस्य भार्यायां रमसे बलात् । त्वं कपित्वान्न जानीषे महान्तो विचरन्ति यत् । लोकं पुनानाः सञ्चारैरतस्तान्नातिभाषयेत् ॥ ६३॥ तच्छ्रुत्वा भयसन्त्रस्तो ज्ञात्वा रामं रमापतिम् । वाली प्रणम्य रभसाद्रामं वचनमब्रवीत् ॥ ६४॥ राम राम महाभाग जाने त्वां परमेश्वरम् । अजानता मया किञ्चिदुक्तं तत्क्षन्तुमर्हसि ॥ ६५॥ त्यजाम्यसून् महायोगिदुर्लभं तव दर्शनम् ॥ ६६॥ यन्नाम विवशो गृह्णन् म्रियमाणः परं पदम् । याति साक्षात्स एवाद्य मुमूर्षोर्मे पुरः स्थितः ॥ ६७॥ देव जानामि पुरुषं त्वां श्रियं जानकीं शुभाम् । रावणस्य वधार्थाय जातं त्वां ब्रह्मणार्थितम् ॥ ६८॥ अनुजानीहि मां राम यान्तं त्वत्पदमुत्तमम् । मम तुल्यबले बाले अङ्गदे त्वं दयां कुरु ॥ ६९॥ विशल्यं कुरु मे राम हृदयं पाणिना स्पृशन् । तथेति बाणमुद्धृत्य रामः पस्पर्श पाणिना । त्यक्त्वा तद्वानरं देहममरेन्द्रोऽभवत्क्षणात् ॥ ७०॥ प्राप्तं पदं परमहंसगणैर्दुरापम् ॥ ७१॥ निहते वालिनि रणे रामेण परमात्मना । दुद्रुवुर्वानराः सर्वे किष्किन्धां भयविह्वलाः ॥ १॥ तारामूचुर्महाभागे हतो वाली रणाजिरे । अङ्गदं परिरक्षाद्य मन्त्रिणः परिनोदय ॥ २॥ चतुर्द्वारकपाटादीन् बद्ध्वा रक्षामहे पुरीम् । वानराणां तु राजानमङ्गदं कुरु भामिनि ॥ ३॥ निहतं वालिनं श्रुत्वा तारा शोकविमूर्छिता । अताडयत्स्वपाणिभ्यां शिरो वक्षश्च भूरिशः ॥ ४॥ किमङ्गदेन राज्येन नगरेण धनेन वा । इदानीमेव निधनं यास्यामि पतिना सह ॥ ५॥ इत्युक्त्वा त्वरिता तत्र रुदती मुक्तमूर्धजा । ययौ ताराऽतिशोकार्ता यत्र भर्तृकलेवरम् ॥ ६॥ पतितं वालिनं दृष्ट्वा रक्तैः पांसुभिरावृतम् । रुदती नाथनाथेति पतिता तस्य पादयोः ॥ ७॥ करुणं विलपन्ती सा ददर्श रघुनन्दनम् । राम मां जहि बाणेन येन वाली हतस्त्वया ॥ ८॥ स्वर्गेऽपि न सुखं तस्य मां विना रघुनन्दन ॥ ९॥ वालिने मां प्रयच्छाशु पत्नीदानफलं भवेत् ॥ १०॥ सुग्रीव त्वं सुखं राज्यं दापितं वालिघातिना । रामेण रुमया सार्धं भुङ्क्ष्व सापत्नवर्जितम् ॥ ११॥ इत्येवं विलपन्तीं तां तारां रामो महामनाः । सान्त्वयामास दयया तत्त्वज्ञानोपदेशतः ॥ १२॥ किं भीरु शोचसि व्यर्थं शोकस्याविषयं पतिम् । पतिस्तवायं देहो वा जीवो वा वद तत्त्वतः ॥ १३॥ कालकर्मगुणोत्पन्नः सोऽप्यास्तेऽद्यापि ते पुरः ॥ १४॥ मन्यसे जीवमात्मानं जीवस्तर्हि निरामयः । न जायते न म्रियते न तिष्ठति न गच्छति ॥ १५॥ न स्त्री पुमान्वा षण्ढो वा जीवः सर्वगतोऽव्ययः । नित्यो ज्ञानमयः शुद्धः स कथं शोकमर्हति ॥ १६॥ सुखदुःखादिसम्बन्धः कस्य स्याद्राम मे वद ॥ १७॥ मिथ्यारोपितसंसारो न स्वयं विनिवर्तते । विषयान् ध्यायमानस्य स्वप्ने मिथ्यागमो यथा ॥ १९॥ मन एव हि संसारो बन्धश्चैव मनः शुभे । आत्मा मनःसमानत्वमेत्य तद्गतबन्धभाक् ॥ २१॥ तत्तद्वर्णयुगाभाति वस्तुतो नास्ति रञ्जनम् ॥ २२॥ आत्मा स्वलिङ्गं तु मनः परिगृह्य तदुद्भवान् ॥ २३॥ कामान् जुषन् गुणैर्बद्धः संसारे वर्ततेऽवशः । आदौ मनोगुणान् सृष्ट्वा ततः कर्माण्यनेकधा ॥ २४॥ एवं कर्मवशाज्जीवो भ्रमत्याभूतसम्प्लवम् ॥ २५॥ सर्वोपसंहृतौ जीवो वासनाभिः स्वकर्मभिः । सृष्टिकाले पुनः पूर्ववासनामानसैः सह । जायते पुनरप्येवं घटीयन्त्रमिवावशः ॥ २७॥ यदा पुण्यविशेषेण लभते सङ्गतिं सताम् । मद्भक्तानां सुशान्तानां तदा मद्विषया मतिः ॥ २८॥ मत्कथाश्रवणे श्रद्धा दुर्लभा जायते ततः । ततः स्वरूपविज्ञानमनायासेन जायते ॥ २९॥ देहेन्द्रियमनःप्राणाहङ्कृतिभ्यः पृथक् स्थितम् ॥ ३०॥ ज्ञात्वा सद्यो भवेन्मुक्तः सत्यमेव मयोदितम् ॥ ३१॥ एवं मयोदितं सम्यगालोचयति योऽनिशम् । तस्य संसारदुःखानि न स्पृशन्ति कदाचन ॥ ३२॥ न स्पृश्यसे दुःखजालैः कर्मबन्धाद्विमोक्ष्यसे ॥ ३३॥ अतस्तव विमोक्षाय रूपं मे दर्शितं शुभे ॥ ३४॥ प्रवाहपतितं कार्यं कुर्वन्त्यपि न लिप्यसे ॥ ३५॥ श्रीरामेणोदितं सर्वं श्रुत्वा तारातिविस्मिता । देहाभिमानजं शोकं त्यक्त्वा नत्वा रघूत्तमम् ॥ ३६॥ आत्मानुभवसन्तुष्टा जीवन्मुक्ता बभूव ह । क्षणसङ्गममात्रेण रामेण परमात्मना ॥ ३७॥ अनादिबन्धं निर्धूय मुक्ता सापि विकल्मषा । सुग्रीवोऽपि च तच्छ्रुत्वा रामवक्त्रात्समीरितम् ॥ ३८॥ ततः सुग्रीवमाहेदं रामो वानरपुङ्गवम् ॥ ३९॥ भ्रातुर्ज्येष्ठस्य पुत्रेण यदुक्तं साम्परायिकम् । कुरु सर्वं यथान्यायं संस्कारादि ममाज्ञया ॥ ४०॥ तथेति बलिभिर्मुख्यैर्वानरैः परिणीय तम् । वालिनं पुष्पके क्षिप्त्वा सर्वराजोपचारकैः ॥ ४१॥ यूथपैर्वानरैः पौरैस्तारया चाङ्गदेन च ॥ ४२॥ गत्वा चकार तत्सर्वं यथाशास्त्रं प्रयत्नतः । स्नात्वा जगाम रामस्य समीपं मन्त्रिभिः सह ॥ ४३॥ नत्वा रामस्य चरणौ सुग्रीवः प्राह हृष्टधीः । राज्यं प्रशाधि राजेन्द्र वानराणां समृद्धिमत् ॥ ४४॥ दासोऽहं ते पादपद्मं सेवे लक्ष्मणवच्चिरम् । इत्युक्तो राघवः प्राह सुग्रीवं सस्मितं वचः ॥ ४५॥ त्वमेवाहं न सन्देहः शीघ्रं गच्छ ममाज्ञया । पुरराज्याधिपत्ये त्वं स्वात्मानमभिषेचय ॥ ४६॥ नगरं न प्रवेक्ष्यामि चतुर्दश समाः सखे । आगमिष्यति मे भ्राता लक्ष्मणः पत्तनं तव ॥ ४७॥ अङ्गदं यौवराज्ये त्वमभिषेचय सादरम् । अहं समीपे शिखरे पर्वतस्य सहानुजः ॥ ४८॥ वत्स्यामि वर्षदिवसांस्ततस्त्वं यत्नवान् भव । किञ्चित्कालं पुरे स्थित्वा सीतायाः परिमार्गणे ॥ ४९॥ साष्टाङ्गं प्रणिपत्याह सुग्रीवो रामपादयोः । यदाज्ञापयसे देव तत्तथैव करोम्यहम् ॥ ५०॥ अनुज्ञातश्च रामेण सुग्रीवस्तु सलक्ष्मणः । गत्वा पुरं तथा चक्रे यथा रामेण चोदितः ॥ ५१॥ सुग्रिवेण यथान्यायं पूजितो लक्ष्मणस्तदा । आगत्य राघवं शीघ्रं प्रणिपत्योपतस्थिवान् ॥ ५२॥ ततो रामो जगामाशु लक्ष्मणेन समन्वितः । प्रवर्षणगिरेरूर्ध्वं शिखरं भूरिविस्तरम् ॥ ५३॥ तत्रैकं गह्वरं दृष्ट्वा स्फाटिकं दीप्तिमच्छुभम् । वासाय रोचयामास तत्र रामः सलक्ष्मणः ॥ ५४॥ चित्रवर्णमृगपक्षिशोभिते पर्वते रघुकुलोत्तमोऽवसत् ॥ ५५॥ तत्र वार्षिकदिनानि राघवो लीलया मणिगुहासु सञ्चरन् । पक्वमूलफलभोगतोषितो लक्ष्मणेन सहितोऽवसत्सुखम् ॥ १॥ वीक्ष्य विस्मयमगाद्गजयूथान् यद्वदाहितसुकाञ्चनकक्षान् ॥ २॥ धावन्तो परितो रामं वीक्ष्य विस्फारितेक्षणाः ॥ ३॥ न चलन्ति सदा ध्याननिष्ठा इअव मुनीश्वराः । रामं मानुषरूपेण गिरिकाननभूमिषु ॥ ४॥ चरन्तं परमात्मानं ज्ञात्वा सिद्धगणा भुवि । मृगपक्षिगणा भूत्वा राममेवानुसेविरे ॥ ५॥ समाधिविरमे भक्त्या प्रणयाद्विनयान्वितः ॥ ६॥ अब्रवीद्देव ते वाक्यात्पूर्वोक्ताद्विगतो मम । अनाद्यविद्यासम्भूतः संशयो हृदि संस्थितः ॥ ७॥ इदानीं श्रोतुमिच्छामि क्रियामार्गेण राघव । भवदाराधनं लोके यथा कुर्वन्ति योगिनः ॥ ८॥ इदमेव सदा प्राहुर्योगिनो मुक्तिसाधनम् । नारदोऽपि तथा व्यासो ब्रह्मा कमलसम्भवः ॥ ९॥ स्त्रीशूद्राणां च राजेन्द्र सुलभं मुक्तिसाधनम् । तव भक्ताय मे भ्रात्रे ब्रूहि लोकोपकारकम् ॥ १०॥ मम पूजाविधानस्य नान्तोऽस्ति रघुनन्दन । तथापि वक्ष्ये सङ्क्षेपाद्यथावदनुपूर्वशः ॥ ११॥ स्वगृह्योक्तप्रकारेण द्विजत्वं प्राप्य मानवः । सकाशात्सद्गुरोर्मन्त्रं लब्ध्वा मद्भक्तिसंयुतः ॥ १२॥ हृदये वाऽनले वार्चेत्प्रतिमादौ विभावसौ ॥ १३॥ प्रातःस्नानं प्रकुर्वीत प्रथमं देहशुद्धये ॥ १४॥ सन्ध्यादि कर्म यन्नित्यं तत्कुर्याद्विधिना बुधः ॥ १५॥ सङ्कल्पमादौ कुर्वीत सिद्ध्यर्थं कर्मणां सुधीः । स्वगुरुं पूजयेद्भक्त्या मद्बुद्ध्या पूजको मम ॥ १६॥ शिलायां स्नपनं कुर्यात्प्रतिमासु प्रमार्जनम् । प्रतिमादिष्वलङ्कारः प्रियो मे कुलनन्दन ॥ १८॥ अग्नौ यजेत हविषा भास्करे स्थण्डिले यजेत् । भक्तेनोपहृतं प्रीत्यै श्रद्धया मम वार्यपि ॥ १९॥ पूजाद्रव्याणि सर्वाणि सम्पाद्यैवं समारभेत् ॥ २०॥ तत्रोपविश्य देवस्य सम्मुखे शुद्धमानसः ॥ २१॥ ततो न्यासं प्रकूर्वीत मातृकाबहिरान्तरम् । केशवादि ततः कुर्यात्तत्त्वन्यासं ततः परम् ॥ २२॥ मन्मूर्तिपञ्जरन्यासं मन्त्रन्यासं ततो न्यसेत् । प्रतिमादावपि तथा कुर्यान्नित्यमतन्द्रितः ॥ २३॥ कलशं स्वपुरो वामे क्षिपेत्पुष्पादि दक्षिणे । अर्घ्यपाद्यप्रदानार्थं मधुपर्कार्थमेव च ॥ २४॥ हृत्पद्मे भानुविमले मत्कलां जीवसन्ज्ञिताम् ॥ २५॥ तामेवावाहयेन्नित्यं प्रतिमादिषु मत्कलाम् ॥ २६॥ अर्चयेन्मन्त्रवन्नित्यं सुगन्धकुसुमैः शुभैः ॥ २८॥ दशावरणपूजां वै ह्यागमोक्तां प्रकारयेत् । होमं कुर्यात्प्रयत्नेन विधिना मन्त्रकोविदः ॥ ३०॥ जुहुयान्मूलमन्त्रेण पुंसूक्तेनाथवा बुधः ॥ ३१॥ अथवौपासनाग्नौ वा चरुणा हविषा तथा । ध्यायेदनलमध्यस्थं होमकाले सदा बुधः । पार्षदेभ्यो बलिं दत्त्वा होमशेषं समापयेत् ॥ ३३॥ ततो जपं प्रकुर्वीत ध्यायेन्मां यतवाक् स्मरन् । मुखवासं च ताम्बूलं दत्त्वा प्रीतिसमन्वितः ॥ ३४॥ मदर्थे नृत्यगीतादि स्तुतिपाठादि कारयेत् । प्रणमेद्दण्डवद्भूमौ हृदये मां निधाय च ॥ ३५॥ शिरस्याधाय मद्दत्तं प्रसादं भावनामयम् । पाणिभ्यां मत्पदे मूर्ध्नि गृहीत्वा भक्तिसंयुतः ॥ ३६॥ रक्ष मां घोरसंसारादित्युक्त्वा प्रणमेत्सुधीः । उद्वासयेद्यथापूर्वं प्रत्यग्ज्योतिषि संस्मरन् ॥ ३७॥ इहामूत्र च संसिद्धिं प्राप्नोति मदनुग्रहात् ॥ ३८॥ मद्भक्तो यदि मामेवं पूजां चैव दिने दिने । करोति मम सारूप्यं प्राप्नोत्येव न संशयः ॥ ३९॥ इदं रहस्यं परमं च पावनं पठत्यजस्रं यदि वा शृणोति यः स सर्वपूजाफलभाङ् न संशयः ॥ ४०॥ एवं परात्मा श्रीरामः क्रियायोगमनुत्तमम् । पृष्टः प्राह स्वभक्ताय शेषांशाय महात्मने ॥ ४१॥ पुनः प्राकृतवद्रामो मायामालम्ब्य दुःखितः । हा सीतेति वदन्नैव निद्रां लेभे कथञ्चन ॥ ४२॥ एतस्मिन्नन्तरे तत्र किष्किन्धायां सुबुद्धिमान् । हनूमान् प्राह सुग्रीवमेकान्ते कपिनायकम् ॥ ४३॥ शृणु राजन् प्रवक्ष्यामि तवैव हितमुत्तमम् । रामेण ते कृतः पूर्वमुपकारो ह्यनुत्तमः ॥ ४४॥ कृतघ्नवत्त्वया नूनं विस्मृतः प्रतिभाति मे । त्वत्कृते निहतो वाली वीरस्त्रैलोक्यसम्मतः ॥ ४५॥ राज्ये प्रतिष्ठितोऽसि त्वं तारां प्राप्तोऽसि दुर्लभाम् । स रामः पर्वतस्याग्रे भ्रात्रा सह वसन् सुधीः ॥ ४६॥ त्वं तु वानरभावेन स्त्रीसक्तो नावबुद्ध्यसे ॥ ४७॥ करोमीति प्रतिज्ञाय सीतायाः परिमार्गणम् । न करोषि कृतघ्नस्त्वं हन्यसे वालिवद्द्रुतम् ॥ ४८॥ हनूमद्वचनं श्रुत्वा सुग्रीवो भयविह्वलः । प्रत्युवाच हनूमन्तं सत्यमेव त्वयोदितम् ॥ ४९॥ शीघ्रं कुरु ममाज्ञां त्वं वानराणां तरस्विनाम् । सहस्राणि दशेदानीं प्रेषयाशु दिशो दश ॥ ५०॥ सप्तद्वीपगतान् सर्वान् वानरानानयन्तु ते । पक्षमध्ये समायान्तु सर्वे वानरपुङ्गवाः ॥ ५१॥ ये पक्षमतिवर्तन्ते ते वध्या मे न संशयः । इत्याज्ञाप्य हनूमन्तं सुग्रीवो गृहमाविशत् ॥ ५२॥ सुग्रीवाज्ञां पुरस्कृत्य हनूमान् मन्त्रिसत्तमः । तत्क्षणे प्रेषयामास हरीन् दश दिशः सुधीः ॥ ५३॥ रामस्तु पर्वतस्याग्रे मणिसानौ निशामुखे । पश्य लक्ष्मण मे सीता राक्षसेन हृता बलात् । मृताऽमृता वा निश्चेतुं न जानेऽद्यापि भामिनीम् ॥ २॥ जीवतीति मम ब्रूयात्कश्चिद्वा प्रियकृत् स मे । यदि जानामि तां साध्वीं जीवन्तीं यत्र कुत्र वा ॥ ३॥ प्रतिज्ञां शृणु मे भ्रातर्येन मे जनकात्मजा ॥ ४॥ नीता तं भस्मसात्कुर्यां सपुत्रबलवाहनम् । हे सीते चन्द्रवदने वसन्ती राक्षसालये ॥ ५॥ दुःखार्त्ता मामपश्यन्ती कथं प्राणान् धरिष्यसि । चन्द्रोऽपि भानुवद्भाति मम चन्द्राननां विना ॥ ६॥ चन्द्र त्वं जानकीं स्पृष्ट्वा करैर्मां स्पृश शीतलैः । सुग्रीवोऽपि दयाहीनो दुःखितं मां न पश्यति ॥ ७॥ राज्यं निष्कण्टकं प्राप्य स्त्रीभिः परिवृतो रहः । कृतघ्नो दृश्यते व्यक्तं पानासक्तोऽतिकामुकः ॥ ८॥ नायाति शरदं पश्यन्नपि मार्गयितुं प्रियाम् । पूर्वोपकारिणं दुष्टः कृतघ्नो विस्मृतो हि माम् ॥ ९॥ हन्मि सुग्रीवमप्येवं सपुरं सहबान्धवम् । वाली यथा हतो मेऽद्य सुग्रीवोऽपि तथा भवेत् ॥ १०॥ इति रुष्टं समालोक्य राघवं लक्ष्मणोऽब्रवीत् । इदानीमेव गत्वाहं सुग्रीवं दुष्टमानसम् ॥ ११॥ मामाज्ञापय हत्वा तमायास्ये राम तेऽन्तिकम् । इत्युक्त्वा धनुरादाय स्वयं तूणीरमेव च ॥ १२॥ गन्तुमभ्युद्यतं वीक्ष्य रामो लक्ष्मणमब्रवीत् । न हन्तव्यस्त्वया वत्स सुग्रीवो मे प्रियः सखा ॥ १३॥ किन्तु भीषय सुग्रीवं वालिवत्त्वं हनिष्यसे । इत्युक्त्वा शीघ्रमादाय सुग्रीवप्रतिभाषितम् ॥ १४॥ तथेति लक्ष्मणोऽगच्छत्त्वरितो भीमविक्रमः ॥ १५॥ किष्किन्धां प्रति कोपेन निर्दहन्निव वानरान् । सर्वज्ञो नित्यलक्ष्मीको विज्ञानात्मापि राघवः ॥ १६॥ ब्रह्मणोक्तमृतं कर्तुं राज्ञो दशरथस्य हि ॥ १८॥ तपसः फलदानाय जातो मानुषवेषधृक् । मायया मोहिताः सर्वे जना अज्ञानसंयुताः ॥ १९॥ कथमेषां भवेन्मोक्ष इति विष्णुर्विचिन्तयन् । कथां प्रथयितुं लोके सर्वलोकमलापहाम् ॥ २०॥ रामायणाभिधां रामो भूत्वा मानुषचेष्टकः । क्रोधं मोहं च कामं च व्यवहारार्थसिद्धये ॥ २१॥ तत्तत्कालोचितं गृह्णन् मोहयत्यवशाः प्रजाः । अनुरक्त इवाशेषगुणेषु गुणवर्जितः ॥ २२॥ अतः कामादिभिर्नित्यमविलिप्तो यथा नभः ॥ २३॥ विन्दन्ति मुनयः केचिज्जानन्ति जनकादयः । तद्भक्ता निर्मलात्मानः सम्यग् जानन्ति नित्यदा । भक्तचित्तानुसारेण जायते भगवानजः ॥ २४॥ लक्ष्मणोऽपि तदा गत्वा किष्किन्धानगरान्तिकम् । ज्याघोषमकरोत्तीव्रं भीषयन् सर्ववानरान् ॥ २५॥ तं दृष्ट्वा प्राकृतास्तत्र वानरा वप्रमूर्धनि । चक्रुः किलकिलाशब्दं धृतपाषाणपादपाः ॥ २६॥ तान् दृष्ट्वा क्रोधताम्राक्षो वानरान् लक्ष्मणस्तदा । निर्मूलान् कर्तुमुद्युक्तो धनुरानम्य वीर्यवान् ॥ २७॥ ततः शीघ्रं समाप्लुत्य ज्ञात्वा लक्ष्मणमागतम् ॥ २८॥ निवार्य वानरान् सर्वानङ्गदो मन्त्रिसत्तमः । गत्वा लक्ष्मणसामीप्यं प्रणनाम स दण्डवत् ॥ २९॥ ततोऽङ्गदं परिष्वज्य लक्ष्मणः प्रियवर्धनः । उवाच वत्स गच्छ त्वं पितृव्याय निवेदय ॥ ३०॥ मामागतं राघवेण चोदितं रौद्रमूर्तिना । तथेति त्वरितं गत्वा सुग्रीवाय न्यवेदयत् ॥ ३१॥ लक्ष्मणः क्रोधताम्राक्षः पुरद्वारि बहिः स्थितः । तच्छ्रुत्वातीव सन्त्रस्तः सुग्रीवो वानरेश्वरः ॥ ३२॥ आहूय मन्त्रिणां श्रेष्ठं हनूमन्तमथाब्रवीत् । गच्छ त्वमङ्गदेनाशु लक्ष्मणं विनयान्वितः ॥ ३३॥ सान्त्वयन् कोपितं वीरं शनैरानय सादरम् । प्रेषयित्वा हनूमन्तं तारामाह कपीश्वरः ॥ ३४॥ त्वं गच्छ सान्त्वयन्ती तं लक्ष्मणं मृदुभाषितैः । शान्तमन्तःपुरं नीत्वा पश्चाद्दर्शय मेऽनघे ॥ ३५॥ भवत्विति ततस्तारा मध्यकक्षं समाविशत् । हनुमानङ्गदेनैव सहितो लक्ष्मणान्तिकम् ॥ ३६॥ गत्वा ननाम शिरसा भक्त्या स्वागतमब्रवीत् । एहि वीर महाभाग भवद्गृहमशङ्कितम् ॥ ३७॥ प्रविश्य राजदारादीन् दृष्ट्वा सुग्रीवमेव च । यदाज्ञापयसे पश्चात्तत्सर्वं करवाणि भोः ॥ ३८॥ इत्युक्त्वा लक्ष्मणं भक्त्या करे गृह्य स मारुतिः । आनयामास नगरमध्याद्राजगृहं प्रति ॥ ३९॥ पश्यंस्तत्र महासौधान् यूथपानां समन्ततः । जगाम भवनं राज्ञः सुरेन्द्रभवनोपमम् ॥ ४०॥ मध्यकक्षे गता तत्र तारा ताराधिपानना । उवाच लक्ष्मणं नत्वा स्मितपूर्वाभिभाषिणी । एहि देवर भद्रं ते साधुस्त्वं भक्तवत्सलः ॥ ४२॥ किमर्थं कोपमाकार्षीर्भक्ते भृत्ये कपीश्वरे । भवत्प्रसादात्सुग्रीवः प्राप्तसौख्यो महामतिः ॥ ४४॥ कामासक्तो रघुपतेः सेवार्थं नागतो हरिः । आगमिष्यन्ति हरयो नानादेशगताः प्रभो ॥ ४५॥ प्रेषितो दशसाहस्रा हरयो रघुसत्तम । आनेतुं वानरान् दिग्भ्यो महापर्वतसन्निभान् ॥ ४६॥ वधयिष्यति दैत्यौघान् रावणं च हनिष्यति ॥ ४७॥ त्वयैव सहितोऽद्यैव गन्ता वानरपुङ्गवः । पश्यान्तर्भवनं तत्र पुत्रदारसुहृद्वृतम् ॥ ४८॥ दृष्ट्वा सुग्रीवमभयं दत्त्वा नय सहैव ते । ताराया वचनं श्रुत्वा कृशक्रोधोऽथ लक्ष्मणः ॥ ४९॥ जगामान्तःपुरं यत्र सुग्रीवो वानरेश्वरः । रुमामालिङ्ग्य सुग्रीवः पर्यङ्के पर्यवस्थितः ॥ ५०॥ तं दृष्ट्वा लक्ष्मणः क्रुद्धो मदविह्वलितेक्षणम् ॥ ५१॥ सुग्रीवं प्राह दुर्वृत्त विस्मृतोऽसि रघूत्तमम् । वाली येन हतो वीरः स बाणोऽद्य प्रतीक्षते ॥ ५२॥ त्वमेव वालिनो मार्गं गमिष्यसि मया हतः । एवमत्यन्तपरुषं वदन्तं लक्ष्मणं तदा ॥ ५३॥ उवाच हनुमान् वीरः कथमेवं प्रभाषसे । त्वत्तोऽधिकतरो रामे भक्तोऽयं वानराधिपः ॥ ५४॥ रामकार्यार्थमनिशं जागर्ति न तु विस्मृतः । आगताः परितः पश्य वानराः कोटिशः प्रभो ॥ ५५॥ साधयिष्यति सुग्रीवो रामकार्यमशेषतः ॥ ५६॥ श्रुत्वा हनुमतो वाक्यं सौमित्रिर्लज्जितोऽभवत् । आलिङ्ग्य प्राह रामस्य दासोऽहं तेन रक्षितः । रामः स्वतेजसा लोकान् क्षणार्द्धेनैव जेष्यति ॥ ५८॥ सहायमात्रमेवाहं वानरैः सहितः प्रभो । सौमित्रिरपि सुग्रीवं प्राह किञ्चिन्मयोदितम् ॥ ५९॥ तत्क्षमस्व महाभाग प्रणयाद्भाषितं मया । गच्छामोऽद्यैव सुग्रीव रामस्तिष्ठति कानने ॥ ६०॥ तथेति रथमारुह्य लक्ष्मणेन समन्वितः ॥ ६१॥ वानरैः सहितो राजा राममेवान्वपद्यत ॥ ६२॥ नीलाङ्गदाद्यैर्हनुमत्प्रधानैः समावृतो राघवमभ्यगाद्धरिः ॥ ६३॥ दृष्ट्वा रामं समासीनं गुहाद्वारि शिलातले । चैलाजिनधरं श्यामं जटामौलिविराजितम् ॥ १॥ सीताविरहसन्तप्तं पश्यन्तं मृगपक्षिणः ॥ २॥ रामस्य पादयोरग्रे पेततुर्भक्तिसंयुतौ ॥ ३॥ स्थापयित्वा यथान्यायं पूजयामास धर्मवित् ॥ ४॥ देव पश्य समायान्तीं वानराणां महाचमूम् ॥ ५॥ असङ्ख्याताः समायान्ति हरयः कामरूपिणः । सर्वे देवांशसम्भूताः सर्वे युद्धविशारदाः ॥ ७॥ गजायुतबलाः केचिदन्येऽमितबलाः प्रभो ॥ ८॥ गर्जन्तः परितो यान्ति वानरा युद्धकाङ्क्षिणः ॥ १०॥ त्वदाज्ञाकारिणः सर्वे फलमूलाशनाः प्रभो । ऋक्षाणामधिपो वीरो जाम्बवान्नाम बुद्धिमान् ॥ ११॥ एष मे मन्त्रिणां श्रेष्ठः कोटिभल्लूकवृन्दपः । हनूमानेष विख्यातो महासत्त्वपराक्रमः ॥ १२॥ वायुपुत्रोऽतितेजस्वी मन्त्री बुद्धिमतां वरः । नलो नीलश्च गवयो गवाक्षो गन्धमादनः ॥ १३॥ शरभो मैन्दवश्चैव गजः पनस एव च । वलीमुखो दधिमुखः सुषेणस्तार एव च ॥ १४॥ केसरी च महासत्त्वः पिता हनुमतो बली । एते ते यूथपा राम प्राधान्येन मयोदिताः ॥ १५॥ एते प्रत्येकतः कोटिकोटिवानरयूथपाः ॥ १६॥ तवाज्ञाकारिणः सर्वे सर्वे देवांशसम्भवाः । एष वालिसुतः श्रीमानङ्गदो नाम विश्रुतः ॥ १७॥ वालितुल्यबलो वीरो राक्षसानां बलान्तकः । एते चान्ये च बहवस्त्वदर्थे त्यक्तजीविताः ॥ १८॥ योद्धारः पर्वताग्रैश्च निपुणाः शत्रुघातने । आज्ञापय रघुश्रेष्ठ सर्वे ते वशवर्तिनः ॥ १९॥ प्राह सुग्रीव जानासि सर्वं त्वं कार्यगौरवम् ॥ २०॥ मार्गणार्थं हि जानक्या नियुङ्क्ष्व यदि रोचते । श्रुत्वा रामस्य वचनं सुग्रीवः प्रीतमानसः ॥ २१॥ प्रेषयामास बलिनो वानरान् वानरर्षभः । दिक्षु सर्वासु विविधान् वानरान् प्रेष्य सत्वरम् ॥ २२॥ दक्षिणां दिशमत्यर्थं प्रयत्नेन महाबलान् । युवराजं जाम्बवन्तं हनूमन्तं महाबलम् ॥ २३॥ नलं सुषेणं शरभं मैन्दं द्विविदमेव च । प्रेषयामास सुग्रीवो वचनं चेदमब्रवीत् ॥ २४॥ विचिन्वन्तु प्रयत्नेन भवन्तो जानकीं शुभाम् । सीतामदृष्ट्वा यदि वो मासादूर्ध्वं दिनं भवेत् । तदा प्राणान्तिकं दण्डं मत्तः प्राप्स्यथ वानराः ॥ २६॥ इति प्रस्थाप्य सुग्रीवो वानरान् भीमविक्रमान् । रामस्य पार्श्वे श्रीरामं नत्वा चोपविवेश सः ॥ २७॥ गच्छन्तं मारुतिं दृष्ट्वा रामो वचनमब्रवीत् । मन्नामाक्षरसंयुक्तं सीतायै दीयतां रहः । अस्मिन् कार्ये प्रमाणं हि त्वमेव कपिसत्तम । जानामि सत्त्वं ते सर्वं गच्छ पन्थाः शुभस्तव ॥ २९॥ एवं कपीनां राज्ञा ते विसृष्टाः परिमार्गणे । सीताया अङ्गदमुखा बभ्रमुस्तत्र तत्र ह ॥ ३०॥ भ्रमन्तो विन्ध्यगहने ददृशुः पर्वतोपमम् । राक्षसं भीषणाकारं भक्षयन्तं मृगान् गजान् ॥ ३१॥ जघ्नुः किलकिलाशब्दं मुञ्चन्तो मुष्टिभिः क्षणात् ॥ ३२॥ नायं रावण इत्युक्त्वा ययुरन्यन्महद्वनम् । तृषार्ता सलिलं तत्र नाविन्दन् हरिपुङ्गवाः ॥ ३३॥ ददृशुर्गह्वरं तत्र तृणगुल्मावृतं महत् ॥ ३४॥ अत्रास्ते सलिलं नूनं प्रविशामो महागुहाम् ॥ ३५॥ इत्युक्त्वा हनुमानग्रे प्रविवेश तमन्वयुः । सर्वे परस्परं धृत्वा बाहून् बाहुभिरुत्सुकाः ॥ ३६॥ अन्धकारे महद्दूरं गत्वापश्यन् कपीश्वराः । जलाशयान् मणिनिभतोयान् कल्पद्रुमोपमान् ॥ ३७॥ गृहान् सर्वगुणोपेतान् मणिवस्त्रादिपूरितान् ॥ ३८॥ विस्मितास्तत्र भवने दिव्ये कनकविष्टरे ॥ ३९॥ प्रभया दीप्यमानां तु ददृशुः स्त्रियमेककाम् । ध्यायन्तीं चीरवसनां योगिनीं योगमास्थिताम् ॥ ४०॥ प्रणेमुस्तां महाभागां भक्त्या भीत्या च वानराः । दृष्ट्वा तान् वानरान् देवी प्राह यूयं किमागताः ॥ ४१॥ कुतो वा कस्य दूता वा मत्स्थानं किं प्रधर्षथ । तच्छ्रुत्वा हनुमानाह शृणु वक्ष्यामि देवि ते ॥ ४२॥ अयोध्याधिपतिः श्रीमान् राजा दशरथः प्रभुः । तस्य पुत्रो महाभागो ज्येष्ठो राम इति श्रुतः ॥ ४३॥ पितुराज्ञां पुरस्कृत्य सभार्यः सानुजो वनम् । गतस्तत्र हृता भार्या तस्य साध्वी दुरात्मना ॥ ४४॥ रावणेन ततो रामः सुग्रीवं सानुजो ययौ । सुग्रीवो मित्रभावेन रामस्य प्रियवल्लभाम् ॥ ४५॥ मृगयध्वमिति प्राह ततो वयमुपागताः । ततो वनं विचिन्वन्तो जानकीं जलकाङ्क्षिणः ॥ ४६॥ प्रविष्टा गह्वरं घोरं दैवादत्र समागताः । त्वं वा किमर्थमत्रासि का वा त्वं वद नः शुभे ॥ ४७॥ योगिनी च तथा दृष्ट्वा वानरान् प्राह हृष्टधीः । यथेष्टं फलमूलानि जग्ध्वा पीत्वामृतं पयः ॥ ४८॥ आगच्छत ततो वक्ष्ये मम वृत्तान्तमादितः । तथेति भुक्त्वा पीत्वा च हृष्टास्ते सर्ववानराः ॥ ४९॥ देव्याः समीपं गत्वा ते बद्धाञ्जलिपुटाः स्थिताः । ततः प्राह हनूमन्तं योगिनी दिव्यदर्शना ॥ ५०॥ हेमा नाम पुरा दिव्यरूपिणी विश्वकर्मणः । पुत्री महेशं नृत्येन तोषयामास भामिनी ॥ ५१॥ तुष्टो महेशः प्रददाविदं दिव्यपुरं महत् । अत्र स्थिता सा सुदती वर्षाणामयुतायुतम् ॥ ५२॥ तस्या अहं सखी विष्णुतत्परा मोक्षकाङ्क्षिणी । नाम्ना स्वयम्प्रभा दिव्यगन्धर्वतनया पुरा ॥ ५३॥ गच्छन्ती ब्रह्मलोकं सा मामाहेदं तपश्चर । अत्रैव निवसन्ती त्वं सर्वप्राणिविवर्जिते ॥ ५४॥ भूभारहरणार्थाय विचरिष्यति कानने ॥ ५५॥ मार्गन्तो वानरास्तस्य भार्यामायान्ति ते गुहाम् । पूजयित्वाथ तान् नत्वा रामं स्तुत्वा प्रयत्नतः ॥ ५६॥ यातासि भवनं विष्णोर्योगिगम्यं सनातनम् । इतोऽहं गन्तुमिच्छामि रामं द्रष्टुं त्वरान्विता ॥ ५७॥ यूयं पिदध्वमक्षीणि गमिष्यथ बहिर्गुहाम् । तथैव चक्रुस्ते वेगाद्गताः पूर्वस्थितं वनम् ॥ ५८॥ सापि त्यक्त्वा गुहां शीघ्रं ययौ राघवसन्निधिम् । तत्र रामं ससुग्रीवं लक्ष्मणं च ददर्श ह ॥ ५९॥ कृत्वा प्रदक्षिणं रामं प्रणम्य बहुशः सुधीः । दासी तवाहं राजेन्द्र दर्शनार्थमिहागता । बहुवर्षसहस्राणि तप्तं मे दुश्चरं तपः ॥ ६१॥ गुहायां दर्शनार्थं ते फलितं मेऽद्य तत्तपः । अद्य हि त्वां नमस्यामि मायायाः परतः स्थितम् ॥ ६२॥ न लक्ष्यसेऽज्ञानदृशां शैलूष इव रूपधृक् । महाभागवतानां त्वं भक्तियोगविधित्सया ॥ ६४॥ अवतीर्णोऽसि भगवन् कथं जानामि तामसी । लोके जानातु यः कश्चित्तव तत्त्वं रघूत्तम ॥ ६५॥ ममैतदेव रूपं ते सदा भातु हृदालये । राम ते पादयुगलं दर्शितं मोक्षदर्शनम् ॥ ६६॥ अकिञ्चनधनं त्वाद्य नाभिधातुं जनोऽर्हति ॥ ६७॥ निवृत्तगुणमार्गाय निष्किञ्चनधनाय ते ॥ ६८॥ नमः स्वात्माभिरामाय निर्गुणाय गुणात्मने । समं चरन्तं सर्वत्र मन्ये त्वां पुरुषं परम् । देव ते चेष्टितं कश्चिन्न वेद नृविडम्बनम् ॥ ७०॥ न तेऽस्ति कश्चिद्दयितो द्वेष्यो वाऽपर एव च । त्वन्मायापिहितात्मानस्त्वां पश्यन्ति तथाविधम् ॥ ७१॥ केचित्कोसलराजस्य तपसः फलसिद्धये ॥ ७३॥ कौसल्यया प्रार्थ्यमानं जातमाहुः परे जनाः । ब्रह्मणा नररूपेण जातोऽयमिति केचन । शृण्वन्ति गायन्ति च ये कथास्ते रघुनन्दन ॥ ७५॥ पश्यन्ति तव पादाब्जं भवार्णवसुतारणम् । त्वन्मायागुणबद्धाहं व्यतिरिक्तं गुणाश्रयम् ॥ ७६॥ कथं त्वां देव जानीयां स्तोतुं वाविषयं विभुम् । लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा सुग्रीवादिभिरन्वितम् ॥ ७७॥ एवं स्तुतो रघुश्रेष्ठः प्रसन्नः प्रणताघहृत् । उवाच योगिनीं भक्तां किं ते मनसि काङ्क्षितम् ॥ ७८॥ सा प्राह राघवं भक्त्या भक्तिं ते भक्तवत्सल । यत्र कुत्रापि जाताया निश्चलां देहि मे प्रभो ॥ ७९॥ त्वद्भक्तेषु सदा सङ्गो भूयान्मे प्राकृतेषु न । जिह्वा मे रामरामेति भक्त्या वदतु सर्वदा ॥ ८०॥ मानसं श्यामलं रूपं सीतालक्ष्मणसंयुतम् । धनुर्बाणधरं पीतवाससं मुकुटोज्ज्वलम् ॥ ८१॥ भान्तं स्मरतु मे राम वरं नान्यं वृणे प्रभो ॥ ८२॥ भवत्वेवं महाभागे गच्छ त्वं बदरीवनम् । तत्रैव मां स्मरन्ती त्वं त्यक्त्वेदं भूतपञ्चकम् । तीर्थं तदा रघुपतिं मनसा स्मरन्ती त्यक्त्वा कलेवरमवाप परं पदं सा ॥ ८४॥ अथ तत्र समासीना वृक्षखण्डेषु वानराः । चिन्तयन्तो विमुह्यन्तः सीतामार्गणकर्शिताः ॥ १॥ भ्रमतां गह्वरेऽस्माकं मासो नूनं गतोऽभवत् ॥ २॥ सीता नाधिगतास्माभिर्न कृतं राजशासनम् । यदि गच्छाम किष्किन्धां सुग्रीवोऽस्मान् हनिष्यति ॥ ३॥ विशेषतः शत्रुसुतं मां मिषान्निहनिष्यति । मयि तस्य कुतः प्रीतिरहं रामेण रक्षितः ॥ ४॥ इदानीं रामकार्यं मे न कृतं तन्मिषं भवेत् । तस्य मद्धनने नूनं सुग्रीवस्य दुरात्मनः ॥ ५॥ न गच्छेयमतः पार्श्वं तस्य वानरपुङ्गवाः ॥ ६॥ त्यक्ष्यामि जीवितं चात्र येन केनापि मृत्युना । इत्यश्रुनयनं केचिद्दृष्ट्वा वानरपुङ्गवाः ॥ ७॥ व्यथिताः साश्रुनयना युवराजमथाब्रुवन् ॥ ८॥ किमर्थं तव शोकोऽत्र वयं ते प्राणरक्षकाः । भवामो निवसामोऽत्र गुहायां भयवर्जिताः ॥ ९॥ शनैः परस्परं वाक्यं वदतां मारुतात्मजः ॥ १०॥ श्रुत्वाङ्गदं समालिङ्ग्य प्रोवाच नयकोविदः । विचार्यते किमर्थं ते दुर्विचारो न युज्यते ॥ ११॥ रामस्य लक्ष्मणात्प्रीतिस्त्वयि नित्यं प्रवर्धते ॥ १२॥ अतो न राघवाद्भीतिस्तव राज्ञो विशेषतः । अहं तव हिते सक्तो वत्स नान्यं विचारय ॥ १३॥ गुहावासश्च निर्भेद्य इत्युक्तं वानरैस्तु यत् । तदेतद्रामबाणानामभेद्यं किं जगत्त्रये ॥ १४॥ ये त्वां दुर्बोधयन्त्येते वानरा वानरर्षभ । पुत्रदारादिकं त्यक्त्वा कथं स्थास्यन्ति ते त्वया ॥ १५॥ अन्यद्गुह्यतमं वक्ष्ये रहस्यं शृणु मे सुत । रामो न मानुषो देवः साक्षान्नारायणोऽव्ययः ॥ १६॥ सीता भगवती माया जनसम्मोहकारिणी । लक्ष्मणो भुवनाधारः साक्षाच्छेषः फणीश्वरः ॥ १७॥ ब्रह्मणा प्रार्थिताः सर्वे रक्षोगणविनाशने । मायामानुषभावेन जाता लोकैकरक्षकाः ॥ १८॥ वयं च पार्षदाः सर्वे विष्णोर्वैकुण्ठवासिनः । मनुष्यभावमापन्ने स्वेच्छया परमात्मनि ॥ १९॥ वयं वानररूपेण जातास्तस्यैव मायया । वयं तु तपसा पूर्वमाराध्य जगतां पतिम् ॥ २०॥ इदानीमपि तस्यैव सेवां कृत्वैव मायया ॥ २१॥ पुनर्वैकुण्ठमासाद्य सुखं स्थास्यामहे वयम् । इत्यङ्गदमथाश्वास्य गता विन्ध्यं महाचलम् ॥ २२॥ तीरे महेन्द्राख्यगिरेः पवित्रं पादमाययुः ॥ २३॥ दृष्ट्वा समुद्रं दुष्पारमगाधं भयवर्धनम् । वानरा भयसन्त्रस्ताः किं कुर्म इति वादिनः ॥ २४॥ भ्रमतो मे वने मासो गतोऽत्रैव गुहान्तरे । न दृष्टो रावणो वाद्य सीता वा जनकात्मजा ॥ २६॥ सुग्रीववधतोऽस्माकं श्रेयः प्रायोपवेशनम् ॥ २७॥ इति निश्चित्य तत्रैव दर्भानास्तीर्य सर्वतः । उपाविवेशुस्ते सर्वे मरणे कृतनिश्चयाः ॥ २८॥ निर्गत्य शनकैरागाद्गृध्रः पर्वतसन्निभः ॥ २९॥ दृष्ट्वा प्रायोपवेशेन स्थितान् वानरपुङ्गवान् । उवाच शनकैर्गृध्रः प्राप्तो भक्ष्योऽद्य मे बहुः ॥ ३०॥ एकैकशः क्रमात्सर्वान् भक्षयामि दिने दिने । श्रुत्वा तद्गृध्रवचनं वानरा भीतमानसाः ॥ ३१॥ भक्षयिष्यति नः सर्वानसौ गृध्रो न संशयः । रामकार्यं च नास्माभिः कृतं किञ्चिद्धरीश्वराः ॥ ३२॥ सुग्रीवस्यापि च हितं न कृतं स्वात्मनामपि । वृथानेन वधं प्राप्ता गच्छामो यमसादनम् ॥ ३३॥ अहो जटायुर्धर्मात्मा रामस्यार्थे मृतः सुधीः ॥ मोक्षं प्राप दुरावापं योगिनामप्यरिन्दमः ॥ ३४॥ सम्पातिस्तु तदा वाक्यं श्रुत्वा वानरभाषितम् । के वा यूयं मम भ्रातुः कर्णपीयूषसन्निभम् ॥ ३५॥ जटायुरिति नामाद्य व्याहरन्तः परस्परम् । उच्यतां वो भयं मा भून्मत्तः प्लवगसत्तमाः ॥ ३६॥ रामो दाशरथिः श्रीमान् लक्ष्मणेन समन्वितः ॥ ३७॥ सीतया भार्यया सार्धं विचचार महावने । तस्य सीता हृता साध्वी रावणेन दुरात्मना ॥ ३८॥ मृगयां निर्गते रामे लक्ष्मणे च हृता बलात् । रामरामेति क्रोशन्ती श्रुत्वा गृध्रः प्रतापवान् ॥ ३९॥ जटायुर्नाम पक्षीन्द्रो युद्धं कृत्वा सुदारुणम् । रावणेन हतो वीरो राघवार्थं महाबलः ॥ ४०॥ रामेण दग्धो रामस्य सायूज्यमगमत्क्षणात् । रामः सुग्रीवमासाद्य सख्यं कृत्वाग्निसाक्षिकम् ॥ ४१॥ सुग्रीवचोदितो हत्वा वालिनं सुदुरासदम् । राज्यं ददौ वानराणां सुग्रीवाय महाबलः ॥ ४२॥ सुग्रीवः प्रेषयामास सीतायाः परिमार्गणे । अस्मान् वानरवृन्दान् वै महासत्त्वान् महाबलः ॥ ४३॥ मासादर्वाङ्निवर्तध्वं नो चेत्प्राणान् हरामि वः । इत्याज्ञया भ्रमन्तोऽस्मिन् वने गह्वरमध्यगाः ॥ ४४॥ गतो मासो न जानीमः सीतां वा रावणं च वा ॥ मर्तुं प्रायोपविष्टा स्मस्तीरे लवणवारिधेः ॥ ४५॥ यदि जानासि हे पक्षिन् सीतां कथय नः शुभाम् । अङ्गदस्य वचः श्रुत्वा सम्पातिर्हृष्टमानसः ॥ ४६॥ उवाच मत्प्रियो भ्राता जटायुः प्लवगेश्वराः । बहुवर्षसहस्रान्ते भ्रातृवार्ता श्रुता मया ॥ ४७॥ वाक्साहाय्यं करिष्येऽहं भवतां प्लवगेश्वराः । भ्रातुः सलिलदानाय नयध्वं मां जलान्तिकम् ॥ ४८॥ पश्चात्सर्वं शुभं वक्ष्ये भवतां कार्यसिद्धये । तथेति निन्युस्ते तीरं समुद्रस्य विहङ्गमम् ॥ ४९॥ सोऽपि तत्सलिले स्नात्वा भ्रातुर्दत्त्वा जलाञ्जलिम् । पुनः स्वस्थानमासाद्य स्थितो नीतो हरीश्वरैः । सम्पातिः कथयामास वानरान् परिहर्षयन् ॥ ५०॥ लङ्का नाम नगर्यास्ते त्रिकूटगिरिमूर्धनि । तत्राशोकवने सीता राक्षसीभिः सुरक्षिता ॥ ५१॥ समुद्रमध्ये सा लङ्का शतयोजनदूरतः । दृश्यते मे न सन्देहः सीता च परिदृश्यते ॥ ५२॥ गृध्रत्वाद्दूरदृष्टिर्मे नात्र संशयितुं क्षमम् । शतयोजनविस्तीर्णं समुद्रं यस्तु लङ्घयेत् ॥ ५३॥ स एव जानकीं दृष्ट्वा पुनरायास्यति ध्रुवम् । अहमेव दुरात्मानं रावणं हन्तुमुत्सहे । भ्रातुर्हन्तारमेकाकी किन्तु पक्षविवर्जितः ॥ ५४॥ यतध्वमतियत्नेन लङ्घितुं सरितां पतिम् । ततो हन्ता रघुश्रेष्ठो रावणं राक्षसाधिपम् ॥ ५५॥ दृष्ट्वा समाभाष्य च वारिधिं पुन- स्तर्तुं समर्थः कतमो विचार्यताम् ॥ ५६॥ अथ ते कौतुकाविष्टाः सम्पातिं सर्ववानराः । पप्रच्छुर्भगवन् ब्रूहि स्वमुदन्तं त्वमादितः ॥ १॥ सम्पातिः कथयामास स्ववृत्तान्तं पुरा कृतम् । अहं पुरा जटायुश्च भ्रातरौ रूढयौवनौ ॥ २॥ बलेन दर्पितावावां बलजिज्ञासया खगौ । सूर्यमण्डलपर्यन्तं गन्तुमुत्पतितौ मदात् ॥ ३॥ बहुयोजनसाहस्रं गतौ तत्र प्रतापितः । जटायुस्तं परित्रातुं पक्षैराच्छाद्य मोहतः ॥ ४॥ पतितो दूरपतनान्मूर्च्छितोऽहं कपीश्वराः ॥ ५॥ देशं वा गिरिकूटान् वा न जाने भ्रान्तमानसः ॥ ६॥ शनैरुन्मील्य नयने दृष्ट्वा तत्राश्रमं शुभम् । शनैः शनैराश्रमस्य समीपं गतवानहम् ॥ ७॥ चन्द्रमा नाम मुनिराड् दृष्ट्वा मां विस्मितोऽवदत् । सम्पाते किमिदं तेऽद्य विरूपं केन वा कृतम् ॥ ८॥ जानामि त्वामहं पूर्वमत्यन्तं बलवानसि । दग्धौ किमर्थं ते पक्षौ कथ्यतां यदि मन्यसे ॥ ९॥ ततः स्वचेष्टितं सर्वं कथयित्वातिदुःखितः । अब्रवं मुनिशार्दूल दह्येऽहं दाववह्निना ॥ १०॥ कथं धारयितुं शक्तो विपक्षो जीवितं प्रभो । इत्युक्तोऽथ मुनिर्वीक्ष्य मां दयार्द्रविलोचनः ॥ ११॥ शृणु वत्स वचो मेऽद्य श्रुत्वा कुरु यथेप्सितम् । देहमूलमिदं दुःखं देहः कर्मसमुद्भवः ॥ १२॥ कर्म प्रवर्तते देहेऽहम्बुद्ध्या पुरुषस्य हि । चिच्छायया सदा युक्तस्तप्तायःपिण्डवत् सदा । तेन देहस्य तादात्म्याद्देहश्चेतनवान् भवेत् ॥ १४॥ तन्मूल एष संसारः सुखदुःखादिसाधकः ॥ १५॥ आत्मनो निर्विकारस्य मिथ्या तादात्म्यतः सदा । देहोऽहं कर्मकर्ताहमिति सङ्कल्प्य सर्वदा ॥ १६॥ जीवः करोति कर्माणि तत्फलैर्बद्ध्यतेऽवशः । ऊर्ध्वाधो भ्रमते नित्यं पापपुण्यात्मकः स्वयम् ॥ १७॥ कृतं मयाधिकं पुण्यं यज्ञदानादि निश्चितम् । स्वर्गं गत्वा सुखं भोक्ष्य इति सङ्कल्पवान् भवेत् ॥ १८॥ तथैवाध्यासतस्तत्र चिरं भुक्त्वा सुखं महत् । क्षीणपुण्यः पतत्यर्वागनिच्छन् कर्मचोदितः ॥ १९॥ पतित्वा मण्डले चेन्दोस्ततो नीहारसंयुतः । भूमौ पतित्वा व्रीह्यादौ तत्र स्थित्वा चिरं पुनः ॥ २०॥ भूत्वा चतुर्विधं भोज्यं पुरुषैर्भुज्यते ततः । रेतो भूत्वा पुनस्तेन ऋतौ स्त्रीयोनिसिञ्चितः ॥ २१॥ दिनेनैकेन कललं भूत्वा रूढत्वमाप्नुयात् ॥ २२॥ सप्तरात्रेण तदपि मांसपेशित्वमाप्नुयात् ॥ २३॥ पक्षमात्रेण सा पेशी रुधिरेण परिप्लुता । तस्या एवाङ्कुरोत्पत्तिः पञ्चविंशतिरात्रिषु ॥ २४॥ ग्रीवा शिरश्च स्कन्धश्च पृष्ठवंशस्तथोदरम् । पञ्चधाङ्गानि चैकैकं जायन्ते मासतः क्रमात् ॥ २५॥ पाणिपादौ तथा पार्श्वः कटिर्जानु तथैव च । मासद्वयात् प्रजायन्ते क्रमेणैव न चान्यथा ॥ २६॥ त्रिभिर्मासैः प्रजायन्ते अङ्गानां सन्धयः क्रमात् । सर्वाङ्गुल्यः प्रजायन्ते क्रमान्मासचतुष्टये ॥ २७॥ नासा कर्णौ च नेत्रे च जायन्ते पञ्चमासतः । अर्वाक् षण्मासतश्छिद्रं कर्णयोर्भवति स्फुटम् । पायुर्मेढ्रमुपस्थं च नाभिश्चापि भवेन्नृणाम् ॥ २९॥ सप्तमे मासि रोमाणि शिरः केशास्तथैव च । विभक्तावयवत्वं च सर्वं सम्पद्यतेऽष्टमे ॥ ३०॥ जठरे वर्धते गर्भः स्त्रिया एवं विहङ्गम । पञ्चमे मासि चैतन्यं जीवः प्राप्नोति सर्वशः ॥ ३१॥ वर्धते गर्भतः पिण्डो न म्रियेत स्वकर्मतः ॥ ३२॥ स्मृत्वा सर्वाणि जन्मानि पूर्वकर्माणि सर्वशः । पुत्रदारादिसम्बन्धं कोटिशः पशुबान्धवान् ॥ ३४॥ कृतं नाकरवं विष्णुचिन्तां स्वप्नेऽपि दुर्भगः ॥ ३५॥ इदानीं तत्फलं भुञ्जे गर्भदुःखं महत्तरम् । अकार्याण्येव कृतवान्न कृतं हितमात्मनः । इत्येवं बहुधा दुःखमनुभूय स्वकर्मतः ॥ ३७॥ कदा निष्क्रमणं मे स्याद्गर्भान्निरयसन्निभात् । इत ऊर्ध्वं नित्यमहं विष्णुमेवानुपूजये ॥ ३८॥ इत्यादि चिन्तयन् जीवो योनियन्त्रप्रपीडितः । जायमानोऽतिदुःखेन नरकात्पातकी यथा ॥ ३९॥ ततो बाल्यादिदुःखानि सर्व एवं विभुञ्जते ॥ ४०॥ त्वया चैवानुभूतानि सर्वत्र विदितानि च । न वर्णितानि मे गृध्र यौवनादिषु सर्वतः ॥ ४१॥ ज्ञात्वा देहादिममतां त्यक्त्वात्मज्ञानवान् भवेत् ॥ ४३॥ शुद्धं बुद्धं सदा शान्तमात्मानमवधारयेत् ॥ ४४॥ चिदात्मनि परिज्ञाते नष्टे मोहेऽज्ञसम्भवे । देहः पततु वाऽरब्धकर्मवेगेन तिष्ठतु ॥ ४५॥ योगिनो न हि दुःखं वा सुखं वाऽज्ञानसम्भवम् । तस्माद्देहेन सहितो यावत्प्रारब्धसङ्क्षयः ॥ ४६॥ तावत्तिष्ठ सुखेन त्वं धृतकञ्चुकसर्पवत् । अन्यद्वक्ष्यामि ते पक्षिन् शृणु मे परमं हितम् ॥ ४७॥ रावणस्य वधार्थाय दण्डकानागमिष्यति ॥ ४८॥ सीतया भार्यया सार्धं लक्ष्मणेन समन्वितः । तत्राश्रमे जनकजां भ्रातृभ्यां रहिते वने ॥ ४९॥ तस्याः सुग्रीवनिर्देशाद्वानराः परिमार्गणे ॥ ५०॥ आगमिष्यन्ति जलधेस्तीरं तत्र समागमः । त्वया तैः कारणवशाद्भविष्यति न संशयः ॥ ५१॥ तदा सीतास्थितिं तेभ्यः कथयस्व यथार्थतः । तदैव तव पक्षौ द्वावुत्पत्स्येते पुनर्नवौ ॥ ५२॥ बोधयामास मां चन्द्रनामा मुनिकुलेश्वरः । पश्यन्तु पक्षौ मे जातौ नूतनावतिकोमलौ ॥ ५३॥ स्वस्ति वोऽस्तु गमिष्यामि सीतां द्रक्ष्यथ निश्चयम् । यत्नं कुरुध्वं दुर्लङ्घ्यसमुद्रस्य विलङ्घने ॥ ५४॥ तीर्त्वा गच्छति दुर्जनोऽपि परमं विष्णोः पदं शाश्वतम् । तस्यैव स्थितिकारिणस्त्रिजगतां रामस्य भक्ताः प्रिया यूयं किं न समुद्रमात्रतरणे शक्ताः कथं वानराः ॥ ५५॥ गते विहायसा गृध्रराजे वानरपुङ्गवाः । हर्षेण महताविष्टाः सीतादर्शलालसाः ॥ १॥ ऊचुः समुद्रं पश्यन्तो नक्रचक्रभयङ्करम् । परस्परमवोचन् वै कथमेनं तरामहे । उवाच चाङ्गदस्तत्र शृणुध्वं वानरोत्तमाः ॥ ३॥ को वात्र वारिधिं तीर्त्वा राजकार्यं करिष्यति ॥ ४॥ एतेषां वानराणां स प्राणदाता न संशयः । तदुत्तिष्ठतु मे शीघ्रं पुरतो यो महाबलः ॥ ५॥ वानराणां च सर्वेषां रामसुग्रीवयोरपि । स एव पालको भूयान्नात्र कार्या विचारणा ॥ ६॥ इत्युक्ते युवराजेन तूष्णीं वानरसैनिकाः । आसन्नोचुः किञ्चिदपि परस्परविलोकिनः ॥ ७॥ उच्यतां वै बलं सर्वैः प्रत्येकं कार्यसिद्धये । केन वा साध्यते कार्यं जानीमस्तदनन्तरम् ॥ ८॥ अङ्गदस्य वचः श्रुत्वा प्रोचुर्वीरा बलं पृथक् । योजनानां दशारभ्य दशोत्तरगुणं जगुः ॥ ९॥ शतादर्वाग्जाम्बवांस्तु प्राह मध्ये वनौकसाम् । पुरा त्रिविक्रमे देवे पादं भूमानलक्षणम् ॥ १०॥ इदानीं वार्धकग्रस्तो न शक्नोमि विलङ्घितुम् ॥ ११॥ अङ्गदोऽप्याह मे गन्तुं शक्यं पारं महोदधेः । पुनर्लङ्घनसामर्थ्यं न जानाम्यस्ति वा न वा ॥ १२॥ तमाह जाम्बवान् वीरस्त्वं राजा नो नियामकः । न युक्तं त्वां नियोक्तुं मे त्वं समर्थोऽसि यद्यपि ॥ १३॥ एवं चेत्पूर्ववत्सर्वे स्वप्स्यामो दर्भविष्टरे । केनापि न कृतं कार्यं जीवितुं च न शक्यते ॥ १४॥ येनास्माकं कार्यसिद्धिर्भविष्यत्यचिरेण च ॥ १५॥ इत्युक्त्वा जाम्बवान् प्राह हनूमन्तमवस्थितम् । हनूमन् किं रहस्तूष्णीं स्थीयते कार्यगौरवे ॥ १६॥ प्राप्तेऽज्ञेनेव सामर्थ्यं दर्शयाद्य महाबल । त्वं साक्षाद्वायुतनयो वायुतुल्यपराक्रमः ॥ १७॥ रामकार्यार्थमेव त्वं जनितोऽसि महात्मना । जातमात्रेण ते पूर्वं दृष्ट्वोद्यन्तं विभावसुम् ॥ १८॥ पक्वं फलं जिघृक्षामीत्युत्प्लुतं बालचेष्टया । योजनानां पञ्चशतं पतितोऽसि ततो भुवि ॥ १९॥ अतस्त्वद्बलमाहात्म्यं को वा शक्नोति वर्णितुम् । उत्तिष्ठ कुरु रामस्य कार्यं नः पाहि सुव्रत ॥ २०॥ श्रुत्वा जाम्बवतो वाक्यं हनूमानतिहर्षितः । चकार नादं सिंहस्य ब्रह्माण्डं स्फोटयन्निव ॥ २१॥ लङ्घयित्वा जलनिधिं कृत्वा लङ्कां च भस्मसात् ॥ २२॥ रावणं सकुलं हत्वाऽऽनेष्ये जनकनन्दिनीम् । यद्वा बद्ध्वा गले रज्ज्वा रावणं वामपाणिना ॥ २३॥ लङ्कां सपर्वतां धृत्वा रामस्याग्रे क्षिपाम्यहम् । यद्वा दृष्ट्वैव यास्यामि जानकीं शुभलक्षणाम् ॥ २४॥ श्रुत्वा हनुमतो वाक्यं जाम्बवानिदमब्रवीत् । दृष्ट्वैवागच्छ भद्रं ते जीवन्तीं जानकीं शुभाम् ॥ २५॥ पश्चाद्रामेण सहितो दर्शयिष्यसि पौरुषम् । कल्याणं भवताद्भद्र गच्छतस्ते विहायसा ॥ २६॥ इत्याशीर्भिः समामन्त्र्य विसृष्टः प्लवगाधिपैः ॥ २७॥ महेन्द्राद्रिशिरो गत्वा बभूवाद्भुतदर्शनः ॥ २८॥ ध्यात्वा रामं परात्मानमिदं वचनमब्रवीत् । पश्यन्तु वानराः सर्वे गच्छन्तं मां विहायसा ॥ २॥ पश्याम्यद्यैव रामस्य पत्नीं जनकनन्दिनीम् ॥ ३॥ कृतार्थोऽहं कृतार्थोऽहं पुनः पश्यामि राघवम् । प्राणप्रयाणसमये यस्य नाम सकृत्स्मरन् ॥ ४॥ नरस्तीर्त्वा भवाम्भोधिमपारं याति तत्पदम् । किं पुनस्तस्य दूतोऽहं तदङ्गाङ्गुलिमुद्रिकः ॥ ५॥ तमेव हृदये ध्यात्वा लङ्घयाम्यल्पवारिधिम् । इत्युक्त्वा हनुमान् बाहू प्रसार्यायतवालधिः ॥ ६॥ आकशात्त्वरितं देवैर्वीक्ष्यमाणो जगाम सः । दृष्ट्वानिलसुतं देवा गच्छन्तं वायुवेगतः ॥ ८॥ गच्छत्येष महासत्त्वो वानरो वायुविक्रमः ॥ ९॥ लङ्कां प्रवेष्टुं शक्तो वा न वा जानीमहे बलम् । एवं विचार्य नागानां मातरं सुरसाभिधाम् ॥ १०॥ गच्छ त्वं वानरेन्द्रस्य किञ्चिद्विघ्नं समाचर ॥ ११॥ ज्ञात्वा तस्य बलं बुद्धिं पुनरेहि त्वरान्विता । इत्युक्ता सा ययौ शिघ्रं हनुमद्विघ्नकारणात् ॥ १२॥ आवृत्य मार्गं पुरतः स्थित्वा वानरमब्रवीत् । एहि मे वदनं शीघ्रं प्रविशस्व महामते ॥ १३॥ देवैस्त्वं कल्पितो भक्ष्यः क्षुधासम्पीडितात्मनः । तामाह हनुमान् मातरहं रामस्य शासनात् ॥ १४॥ गच्छामि जानकीं द्रष्टुं पुनरागम्य सत्वरः । रामाय कुशलं तस्याः कथयित्वा त्वदाननम् ॥ १५॥ निवेक्ष्ये देहि मे मार्गं सुरसायै नमोऽस्तु ते । इत्युक्ता पुनरेवाह सुरसा क्षुधितास्म्यहम् ॥ १६॥ प्रविश्य गच्छ मे वक्त्रं नो चेत्त्वां भक्षयाम्यहम् । इत्युक्तो हनुमानाह मुखं शीघ्रं विदारय ॥ १७॥ प्रविश्य वदनं तेऽद्य गच्छामि त्वरयान्वितः । इत्युक्त्वा योजनायामदेहो भूत्वा पुरः स्थितः ॥ १८॥ दृष्ट्वा हनूमतो रूपं सुरसा पञ्चयोजनम् । मुखं चकार हनुमान् द्विगुणं रूपमादधत् ॥ १९॥ ततश्चकार सुरसा योजनानां च विंशतिम् । वक्त्रं चकार हनुमांस्त्रिंशद्योजनसम्मितम् ॥ २०॥ वक्त्रं तदा हनूमांस्तु बभूवाङ्गुष्ठसन्निभः ॥ २१॥ प्रविश्य वदनं तस्याः पुनरेत्य पुरः स्थितः । प्रविष्टो निर्गतोऽहं ते वदनं देवि ते नमः ॥ २२॥ एवं वदन्तं दृष्ट्वा सा हनूमन्तमथाब्रवीत् । गच्छ साधय रामस्य कार्यं बुद्धिमतां वर ॥ २३॥ देवैः सम्प्रेषिताहं ते बलं जिज्ञासुभिः कपे । दृष्ट्वा सीतां पुनर्गत्वा रामं द्रक्ष्यसि गच्छ भोः ॥ २४॥ इत्युक्त्वा सा ययौ देवलोकं वायुसुतः पुनः । जगाम वायुमार्गेण गरुत्मानिव पक्षिराट् ॥ २५॥ गच्छत्येष महासत्त्वो हनूमान्मारुतात्मजः ॥ २६॥ रामस्य कार्यसिद्ध्यर्थं तस्य त्वं सचिवो भव । सगरैर्वर्द्धितो यस्मात्पुराहं सागरोऽभवम् ॥ २७॥ तस्यान्वये बभूवासौ रामो दाशरथिः प्रभुः । तस्य कार्यार्थसिद्ध्यर्थं गच्छत्येष महाकपिः ॥ २८॥ त्वमुत्तिष्ठ जलात्तूर्णं त्वयि विश्रम्य गच्छतु । स तथेति प्रादुरभूज्जलमध्यान्महोन्नतः ॥ २९॥ प्राह यान्तं हनूमन्तं मैनाकोऽहं महाकपे ॥ ३०॥ आगच्छामृतकल्पानि जग्ध्वा पक्वफलानि मे ॥ ३१॥ विश्रम्यात्र क्षणं पश्चाद्गमिष्यसि यथासुखम् । एवमुक्तोऽथ तं प्राह हनूमान्मारुतात्मजः ॥ ३२॥ गच्छतो रामकार्यार्थं भक्षणं मे कथं भवेत् । विश्रामो वा कथं मे स्याद्गन्तव्यं त्वरितं मया ॥ ३३॥ इत्युक्त्वा स्पृष्टशिखरः कराग्रेण ययौ कपिः । किञ्चिद्दूरं गतस्यास्य छायां छायाग्रहोऽग्रहीत् ॥ ३४॥ सिंहिका नाम सा घोरा जलमध्ये स्थिता सदा । आकाशगामिनां छायामाक्रम्याकृष्य भक्षयेत् ॥ ३५॥ तया गृहीतो हनुमांश्चिन्तयामास वीर्यवान् । केनेदं मे कृतं वेगरोधनं विघ्नकारिणा ॥ ३६॥ दृश्यते नैव कोऽप्यत्र विस्मयो मे प्रजायते । एवं विचिन्त्य हनुमानधो दृष्टिं प्रसारयत् ॥ ३७॥ तत्र दृष्ट्वा महाकायां सिंहिकां घोररूपिणीम् । पपात सलिले तूर्णं पद्भ्यामेवाहनद्रुषा ॥ ३८॥ पुनरुत्प्लुत्य हनूमान् दक्षिणाभिमुखो ययौ । ततो दक्षिणमासाद्य कूलं नानाफलद्रुमम् ॥ ३९॥ ततो ददर्श नगरं त्रिकूटाचलमूर्धनि ॥ ४०॥ प्रवेक्ष्यामि कथं लङ्कामिति चिन्तापरोऽभवत् ॥ ४१॥ रात्रौ वेक्ष्यामि सूक्ष्मोऽहं लङ्कां रावणपालिताम् । एवं विचिन्त्य तत्रैव स्थित्वा लङ्कां जगाम सः ॥ ४२॥ धृत्वा सूक्ष्मं वपुर्द्वारं प्रविवेश प्रतापवान् । तत्र लङ्कापुरी साक्षाद्राक्षसीवेषधारिणी ॥ ४३॥ प्रविशन्तं हनूमन्तं दृष्ट्वा लङ्का व्यतर्जयत् । कस्त्वं वानररूपेण मामनादृत्य लङ्किनीम् ॥ ४४॥ प्रविश्य चोरवद्रात्रौ किं भवान् कर्तुमिच्छति । इत्युक्त्वा रोषताम्राक्षी पादेनाभिजघान तम् ॥ ४५॥ तदैव पतिता भूमौ रक्तमुद्वमती भृशम् ॥ ४६॥ उत्थाय प्राह सा लङ्का हनूमन्तं महाबलम् । हनूमन् गच्छ भद्रं ते जिता लङ्का त्वयानघ ॥ ४७॥ पुराहं ब्रह्मणा प्रोक्ता ह्यष्टाविंशतिपर्यये । त्रेतायुगे दाशरथी रामो नारायणोऽव्ययः ॥ ४८॥ जनिष्यते योगमाया सीता जनकवेश्मनि । भूभारहरणार्थाय प्रार्थितोऽयं मया क्वचित् ॥ ४९॥ सभार्यो राघवो भ्रात्रा गमिष्यति महावनम् । तत्र सीतां महामायां रावणोऽपहरिष्यति ॥ ५०॥ पश्चादरामेण साचिव्यं सुग्रीवस्य भविष्यति । सुग्रीवो जानकीं द्रष्टुं वानरान् प्रेषयिष्यति ॥ ५१॥ तत्रैको वानरो रात्रावागमिष्यति तेऽन्तिकम् । त्वया च भर्त्सितः सोऽपि त्वां हनिष्यति मुष्टिना ॥ ५२॥ तेनाहता त्वं व्यथिता भविष्यसि यदानघे । तदैव रावणस्यान्तो भविष्यति न संशयः ॥ ५३॥ तस्मात् त्वया जिता लङ्का जितं सर्वं त्वयानघ । अस्ति तस्यां महावृक्षः शिंशपा नाम मध्यगः ॥ ५५॥ तत्रास्ते जानकी घोरराक्षसीभिः सुरक्षिता । दृष्ट्वैव गच्छ त्वरितं राघवाय निवेदय ॥ ५६॥ प्रसीदतां दाशरथिः सदा हृदि ॥ ५७॥ ततो जगाम हनुमान् लङ्कां परमशोभनाम् । रात्रौ सूक्ष्मतनुर्भूत्वा बभ्राम परितः पुरीम् ॥ १॥ तत्र सर्वप्रदेशेषु विविच्य हनुमान् कपिः ॥ २॥ नापश्यज्जानकीं स्मृत्वा ततो लङ्काभिभाषितम् । जगाम हनुमान् शीघ्रमशोकवनिकां शुभाम् ॥ ३॥ विचिन्वन् जानकीं तत्र प्रतिवृक्षं मरुत्सुतः ॥ ५॥ दृष्ट्वा विस्मयमापन्नो मणिस्तम्भशतान्वितम् ॥ ६॥ समतीत्य पुनर्गत्वा किञ्चिद्दूरं स मारुतिः । तन्मूले राक्षसीमध्ये स्थितां जनकनन्दिनीम् ॥ ८॥ ददर्श हनुमान् वीरो देवतामिव भूतले । एकवेणीं कृशां दीनां मलिनाम्बरधारिणीम् ॥ ९॥ भुमौ शयानां शोचन्तीं रामरामेति भाषिणीम् । त्रातारं नाधिगच्छन्तीमुपवासकृशां शुभाम् ॥ १०॥ कृतार्थोऽहं कृतार्थोऽहं दृष्ट्वा जनकनन्दिनीम् ॥ ११॥ मयैव साधितं कार्यं रामस्य परमात्मनः । ततः किलकिलाशब्दो बभूवान्तःपुराद्बहिः ॥ १२॥ किमेतदिति सँल्लीनो वृक्षपत्रेषु मारुतिः । आयान्तं रावणं तत्र स्त्रीजनैः परिवारितम् ॥ १३॥ दृष्ट्वा विस्मयमापन्नः पत्रखण्डेष्वलीयत ॥ १४॥ रावणो राघवेणाशु मरणं मे कथं भवेत् । सीतार्थमपि नायाति रामः किं कारणं भवेत् ॥ १५॥ इत्येवं चिन्तयन्नित्यं राममेव सदा हृदि । तस्मिन् दिनेऽपररात्रौ रावणो राक्षसाधिपः ॥ १६॥ स्वप्ने रामेण सन्दिष्टः कश्चिदागत्य वानरः । कामरूपधरः सूक्ष्मो वृक्षग्रस्थोऽनुपश्यति ॥ १७॥ इति दृष्ट्वाद्भुतं स्वप्नं स्वात्मन्येवानुचिन्त्य सः । स्वप्नः कदाचित्सत्यः स्यादेवं तत्र करोम्यहम् ॥ १८॥ जानकीं वाक्शरैर्विद्ध्वा दुःखितां नितरामहम् । करोमि दृष्ट्वा रामाय निवेदयतु वानरः ॥ १९॥ नूपुराणां किङ्किणीनां श्रुत्वा शिञ्जितमङ्गना ॥ २०॥ सीता भीता लीयमाना स्वात्मन्येव सुमध्यमा । अधोमुख्यश्रुनयना स्थिता रामार्पितान्तरा ॥ २१॥ रावणोऽपि तदा सीतामालोक्याह सुमध्यमे । मां दृष्ट्वा किं वृथा सुभ्रु स्वात्मन्येव विलीयसे ॥ २२॥ रामो वनचराणां हि मध्ये तिष्ठति सानुजः । कदाचिद्दृश्यते कैश्चित्कदाचिन्नैव दृश्यते ॥ २३॥ मया तु बहुधा लोकाः प्रेषितास्तस्य दर्शने । न पश्यन्ति प्रयत्नेन वीक्षमाणाः समन्ततः ॥ २४॥ किं करिष्यसि रामेण निःस्पृहेण सदा त्वयि । त्वया सदालिङ्गितोऽपि समीपस्थोऽपि सर्वदा ॥ २५॥ हृदयेऽस्य न च स्नेहस्त्वयि रामस्य जायते । त्वत्कृतान् सर्वभोगांश्च त्वद्गुणानपि राघवः ॥ २६॥ भुञ्जानोऽपि न जानाति कृतघ्नो निर्गुणोऽधमः । त्वमानीता मया साध्वी दुःखशोकसमाकुला ॥ २७॥ इदानीमपि नायाति भक्तिहीनः कथं व्रजेत् । नराधमं त्वद्विमुखं किं करिष्यसि भामिनि । त्वय्यतीव समासक्तं मां भजस्वासुरोत्तमम् ॥ २९॥ भविष्यसि नियोक्त्री त्वं यदि मां प्रतिपद्यसे ॥ ३०॥ रावणस्य वचः श्रुत्वा सीताऽमर्षसमन्विता । उवाचाधोमुखी भूत्वा निधाय तृणमन्तरे ॥ ३१॥ राघवाद्बिभ्यता नूनं भिक्षुरूपं त्वया धृतम् । रहिते राघवाभ्यां त्वं शुनीव हविरध्वरे ॥ ३२॥ ज्ञास्यसेऽमानुषं रामं गमिष्यसि यमान्तिकम् । समुद्रं शोषयित्वा वा शरैर्बद्ध्वाथ वारिधिम् ॥ ३४॥ हन्तुं त्वां समरे रामो लक्ष्मणेन समन्वितः । आगमिष्यत्यसन्देहो द्रक्ष्यसे राक्षसाधम ॥ ३५॥ त्वां सपुत्रं सहबलं हत्वा नेष्यति मां पुरम् ॥ श्रुत्वा रक्षःपतिः क्रुद्धो जानक्याः परुषाक्षरम् ॥ ३६॥ वाक्यं क्रोधसमाविष्टः खड्गमुद्यम्य सत्वरः । हन्तुं जनकराजस्य तनयां ताम्रलोचनः ॥ ३७॥ मन्दोदरी निवार्याह पतिं पतिहिते रता । त्यजैनां मानुषीं दीनां दुःखितां कृपणां कृशाम् ॥ ३८॥ देवगन्धर्वनागानां बह्व्यः सन्ति वराङ्गनाः । यथा मे वशगा सीता भविष्यति सकामना । तथा यतध्वं त्वरितं तर्जनादरणादिभिः ॥ ४०॥ द्विमासाभ्यन्तरे सीता यदि मे वशगा भवेत् । तदा सर्वसुखोपेता राज्यं भोक्ष्यति सा मया ॥ ४१॥ यदि मासद्वयादूर्ध्वं मच्छय्यां नाभिनन्दति । तदा मे प्रातराशाय हत्वा कुरुत मानुषीम् ॥ ४२॥ इत्युक्त्वा प्रययौ स्त्रीभी रावणोऽन्तःपुरालयम् । राक्षस्यो जानकीमेत्य भीषयन्त्यः स्वतर्जनैः ॥ ४३॥ तत्रैका जानकीमाह यौवनं ते वृथा गतम् । रावणेन समासाद्य सफलं तु भविष्यति ॥ ४४॥ अपरा चाह कोपेन किं विलम्बेन जानकि । इदानीं छेद्यतामङ्गं विभज्य च पृथक् पृथक् ॥ ४५॥ अन्या तु खड्गमुद्यम्य जानकीं हन्तुमुद्यता । अन्या करालवदना विदार्यास्यमभीषयत् ॥ ४६॥ एवं तां भीषयन्तीस्ता राक्षसीर्विकृताननाः । निवार्य त्रिजटा वृद्धा राक्षसी वाक्यमब्रवीत् ॥ ४७॥ शृणुध्वं दुष्टराक्षस्यो मद्वाक्यं वो हितं भवेत् ॥ ४८॥ न भीषयध्वं रुदतीं नमस्कुरुत जानकीम् । इदानीमेव मे स्वप्ने रामः कमललोचनः ॥ ४९॥ आरुह्यैरावतं शुभ्रं लक्ष्मणेन समागतः । दग्ध्वा लङ्कापुरीं सर्वां हत्वा रावणमाहवे ॥ ५०॥ आरोप्य जानकीं स्वाङ्के स्थितो दृष्टोऽगमूर्धनि । रावणो गोमयह्रदे तैलाभ्यक्तो दिगम्बरः ॥ ५१॥ विभीषणस्तु रामस्य सन्निधौ हृष्टमानसः ॥ ५२॥ सेवां करोति रामस्य पादयोर्भक्तिसंयुतः । सर्वथा रावणं रामो हत्वा सकुलमञ्जसा ॥ ५३॥ विभीषणायाधिपत्यं दत्त्वा सीतां शुभाननाम् । अङ्के निधाय स्वपुरीं गमिष्यति न संशयः ॥ ५४॥ त्रिजटाया वचः श्रुत्वा भीतास्ता राक्षसस्त्रियः । तूष्णीमासंस्तत्र तत्र निद्रावशमुपागताः ॥ ५५॥ तर्जिता राक्षसीभिः सा सीता भीतातिविह्वला । त्रातारं नाधिगच्छन्ती दुःखेन परिमूर्च्छिता ॥ ५६॥ प्रभाते भक्षयिष्यन्ति राक्षस्यो मां न संशयः । इदानीमेव मरणं केनोपायेन मे भवेत् ॥ ५७॥ न जानती कश्चिदुपायमङ्गना ॥ ५८॥ उद्बन्धनेन वा मोक्ष्ये शरीरं राघवं विना । जीवितेन फलं किं स्यान्मम रक्षोऽधिमध्यतः ॥ १॥ दीर्घा वेणी ममात्यर्थमुद्बन्धाय भविष्यति । एवं निश्चितबुद्धिं तां मरणायाथ जानकीम् ॥ २॥ शनैः शनैः सूक्ष्मरूपो जानक्याः श्रोत्रगं वचः ॥ ३॥ इक्ष्वाकुवंशसम्भूतो राजा दशरथो महान् । अयोध्याधिपतिस्तस्य चत्वारो लोकविश्रुताः ॥ ४॥ पुत्रा देवसमाः सर्वे लक्षणैरुपलक्षिताः । रामश्चलक्ष्मणश्चैव भरतश्चैव शत्रुहा ॥ ५॥ लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा सीतया भार्यया सह ॥ ६॥ उवास गौतमीतीरे पञ्चवट्यां महामनाः । तत्र नीता महाभागा सीता जनकनन्दिनी ॥ ७॥ रहिते रामचन्द्रेण रावणेन दुरात्मना । ततो रामोऽतिदुःखार्तो मार्गमाणोऽथ जानकीम् ॥ ८॥ तस्मै दत्त्वा दिवं शीघ्रमृष्यमूकमुपागमत् ॥ ९॥ सुग्रीवेण कृता मैत्री रामस्य विदितात्मनः । तद्भार्याहारिणं हत्वा वालिनं रघुनन्दनः ॥ १०॥ राज्येऽभिषिच्य सुग्रीवं मित्रकार्यं चकार सः । सुग्रीवस्तु समानाय्य वानरान् वानरप्रभुः ॥ ११॥ प्रेषयामास परितो वानरान् परिमार्गणे । सीतायास्तत्र चैकोऽहं सुग्रीवसचिवो हरिः ॥ १२॥ समुद्रं नगरीं लङ्कां विचिन्वन् जानकीं शुभाम् ॥ १३॥ अद्राक्षं जानकीमत्र शोचन्तीं दुःखसम्प्लुताम् ॥ १४॥ रामस्य महिषीं देवीं कृतकृत्योऽहमागतः । सीता क्रमेण तत्सर्वं श्रुत्वा विस्मयमाययौ । किमिदं मे श्रुतं व्योम्नि वायुना समुदीरितम् ॥ १६॥ स्वप्नो वा मे मनोभ्रान्तिर्यदि वा सत्यमेव तत् । निद्रा मे नास्ति दुःखेन जानाम्येतत्कुतो भ्रमः ॥ १७॥ येन मे कर्णपीयुषं वचनं समुदीरितम् । स दृश्यतां महाभागः प्रियवादी ममाग्रतः ॥ १८॥ श्रुत्वा तज्जानकीवाक्यं हनुमान् पत्रखण्डतः । अवतीर्य शनैः सीतापुरतः समवस्थितः ॥ १९॥ ननाम शनकैः सीतां प्राञ्जलिः पुरतः स्थितः ॥ २०॥ दृष्ट्वा तं जानकी भीता रावणोऽयमुपागतः । मां मोहयितुमायातो मायया वानराकृतिः ॥ २१॥ इत्येवं चिन्तयित्वा सा तूष्णिमासीदधोमुखी । पुनरप्याह तां सीतां देवि यत्त्वं विशङ्कसे ॥ २२॥ नाहं तथाविधो मातस्त्यज शङ्कां मयि स्थिताम् । दासोऽहं कोसलेन्द्रस्य रामस्य परमात्मनः ॥ २३॥ सचिवोऽहं हरीन्द्रस्य सुग्रीवस्य शुभप्रदे । वायोः पुत्रोऽहमखिलप्राणभूतस्य शोभने ॥ २४॥ तच्छ्रुत्वा जानकी प्राह हनूमन्तं कृताञ्जलिम् । वानराणां मनुष्याणां सङ्गतिर्घटते कथम् ॥ २५॥ यथा त्वं रामचन्द्रस्य दासोऽहमिति भाषसे । तामाह मारुतिः प्रीतो जानकीं पुरतः स्थितः ॥ २६॥ ऋष्यमूकमगाद्रामः शबर्या नोदितः सुधीः । सुग्रीवो ऋष्यमूकस्थो दृष्टवान् रामलक्ष्मणौ ॥ २७॥ भीतो मां प्रेषयामास ज्ञातुं रामस्य हृद्गतम् । ब्रह्मचारिवपुर्धृत्वा गतोऽहं रामसन्निधिम् ॥ २८॥ ज्ञात्वा रामस्य सद्भावं स्कन्धोपरि निधाय तौ । नीत्वा सुग्रीवसामीप्यं सख्यं चाकरवं तयोः ॥ २९॥ सुग्रीवस्य हृता भार्या वालिना तं रघूत्तमः । जघानैकेन बाणेन ततो राज्येऽभ्यषेचयत् ॥ ३०॥ सुग्रीवं वानराणां स प्रेषयामास वानरान् । दिग्भ्यो महाबलान् वीरान् भवत्याः परिमार्गणे ॥ ३१॥ गच्छन्तं राघवो दृष्ट्वा मामभाषत सादरम् ॥ ३२॥ त्वयि कार्यमशेषं मे स्थितं मारुतनन्दन । ब्रूहि मे कुशलं सर्वं सीतायै लक्ष्मणस्य च ॥ ३३॥ सीतायै दीयतां साधु मन्नामाक्षरमुद्रितम् ॥ ३४॥ इत्युक्त्वा प्रददौ मह्यं कराग्रादङ्गुलीयकम् । प्रयत्नेन मयानीतं देवि पश्याङ्गुलीयकम् ॥ ३५॥ इत्युक्त्वा प्रददौ देव्यै मुद्रिकां मारुतात्मजः । नमस्कृत्य स्थितो दूराद्बद्धाञ्जलिपुटो हरिः ॥ ३६॥ दृष्ट्वा सीता प्रमुदिता रामनामाङ्कितां तदा । मुद्रिकां शिरसा धृत्वा स्रवदानन्दनेत्रजा ॥ ३७॥ कपे मे प्राणदाता त्वं बुद्धिमानसि राघवे । भक्तोऽसि प्रियकारी त्वं विश्वासोऽस्ति तवैव हि ॥ ३८॥ नो चेन्मत्सन्निधिं चान्यं पुरुषं प्रेषयेत्कथम् । हनूमन् दृष्टमखिलं मम दुःखादिकं त्वया ॥ ३९॥ सर्वं कथय रामाय यथा मे जायते दया । मासद्वयावधि प्राणाः स्थास्यन्ति मम सत्तम ॥ ४०॥ नागमिष्यति चेद्रामो भक्षयिष्यति मां खलः । अतः शीघ्रं कपीन्द्रेण सुग्रीवेण समन्वितः ॥ ४१॥ वानरानीकपैः सार्धं हत्वा रावणमाहवे । सपुत्रं सबलं रामो यदि मां मोचयेत्प्रभुः ॥ ४२॥ तत्तस्य सदृशं वीर्यं वीर वर्णय वर्णितम् । यथा मां तारयेद्रामो हत्वा शीघ्रं दशाननम् ॥ ४३॥ तथा यतस्व हनुमन् वाचा धर्ममवाप्नुहि । हनुमानपि तामाह देवि दृष्टो यथा मया ॥ ४४॥ रामः सलक्ष्मणः शीघ्रमागमिष्यति सायुधः । सुग्रीवेण ससैन्येन हत्वा दशमुखं बलात् ॥ ४५॥ समानेष्यति देवि त्वामयोध्यां नात्र संशयः । तमाह जानकी रामः कथं वारिधिमाततम् ॥ ४६॥ हनूमानाह मे स्कन्धावारुह्य पुरुषर्षभौ ॥ ४७॥ आयास्यतः ससैन्यश्च सुग्रीवो वानरेश्वरः । विहायसा क्षणेनैव तीर्त्वा वारिधिमाततम् ॥ ४८॥ निर्दहिष्यति रक्षौघांस्त्वत्कृते नात्र संशयः । अनुज्ञां देहि मे देवि गच्छामि त्वरयान्वितः ॥ ४९॥ द्रष्टुं रामं सह भ्रात्रा त्वरयामि तवान्तिकम् । देवि किञ्चिदभिज्ञानं देहि मे येन राघवः ॥ ५०॥ विश्वसेन्मां प्रयत्नेन ततो गन्ता समुत्सुकः । ततः किञ्चिद्विचार्याथ सीता कमललोचना ॥ ५१॥ विमुच्य केशपाशान्ते स्थितं चूडामणिं ददौ । अनेन विश्वसेद्रामस्त्वां कपीन्द्र सलक्ष्मणः ॥ ५२॥ अभिज्ञानार्थमन्यच्च वदामि तव सुव्रत । चित्रकूटगिरौ पूर्वमेकदा रहसि स्थितः । मदङ्के शिर आधाय निद्राति रघुनन्दनः ॥ ५३॥ ऐन्द्रः काकस्तदागत्य नखैस्तुण्डेन चासकृत् । ततो रामः प्रबुद्ध्याथ दृष्ट्वा पादं कृतव्रणम् । केन भद्रे कृतं चैतद्विप्रियं मे दुरात्मना ॥ ५५॥ इत्युक्त्वा पुरतोऽपश्यद्वायसं मां पुनः पुनः । अभिद्रवन्तं रक्ताक्तनखतुण्डं चुकोप ह ॥ ५६॥ चिक्षेप लीलया रामो वायसोपरि तज्ज्वलन् ॥ ५७॥ अभ्यद्रवद्वायसश्च भीतो लोकान् भ्रमन् पुनः । इन्द्रब्रह्मादिभिश्चापि न शक्यो रक्षितुं तदा ॥ ५८॥ अमोघमेतदस्त्रं मे दत्वैकाक्षिमितो व्रज । सव्यं दत्त्वा गतः काक एवं पौरुषवानपि ॥ ६०॥ उपेक्षते किमर्थं मामिदानीं सोऽपि राघवः । हनूमानपि तामाह श्रुत्वा सीतानुभाषितम् ॥ ६१॥ देवि त्वां यदि जानाति स्थितामत्र रघूत्तमः । करिष्यति क्षणाद्भस्म लङ्कां राक्षसमण्डिताम् ॥ ६२॥ जानकी प्राह तं वत्स कथं त्वं योत्स्यसेऽसुरैः । अतिसूक्ष्मवपुः सर्वे वानराश्च भवादृशाः ॥ ६३॥ श्रुत्वा तद्वचनं देव्यै पूर्वरूपमदर्शयत् । दृष्ट्वा सीता हनुमन्तं महापर्वतसन्निभम् । हर्षेण महताविष्टा प्राह तं कपिकुञ्जरम् ॥ ६५॥ समर्थोऽसि महासत्त्व द्रक्ष्यन्ति त्वां महाबलम् । राक्षस्यस्ते शुभः पन्था गच्छ रामान्तिकं द्रुतम् ॥ ६६॥ बुभुक्षितः कपिः प्राह दर्शनात्पारणं मम । भविष्यति फलैः सर्वैस्तव दृष्टौ स्थितैर्हि मे ॥ ६७॥ तथेत्युक्तः स जानक्या भक्षयित्वा फलं कपिः । ततः प्रस्थापितोऽगच्छज्जानकीं प्रणिपत्य सः । किञ्चिद्दूरमथो गत्वा स्वात्मन्येवान्वचिन्तयत् ॥ ६८॥ अन्यत्किञ्चिदसम्पाद्य गच्छत्यधम एव सः ॥ ६९॥ अतोऽहं किञ्चिदन्यच्च कृत्वा दृष्ट्वाथ रावणम् । सम्भाष्य च ततो रामदर्शनार्थं व्रजाम्यहम् ॥ ७०॥ इति निश्चित्य मनसा वृक्षखण्डान् महाबलः । सीताऽऽश्रयनगं त्यक्त्वा वनं शून्यं चकार सः । उत्पाटयन्तं विपिनं दृष्ट्वा राक्षसयोषितः ॥ ७२॥ अपृच्छन् जानकीं कोऽसौ वानराकृतिरुद्भटः ॥७३॥ भवत्य एव जानन्ति मायां राक्षसनिर्मिताम् । नाहमेनं विजानामि दुःखशोकसमाकुला ॥ ७४॥ इत्युक्तास्त्वरितं गत्वा राक्षस्यो भयपीडिताः । हनूमता कृतं सर्वं रावणाय न्यवेदयन् ॥ ७५॥ सीतया सह सम्भाष्य ह्यशोकवनिकां क्षणात् । उत्पाट्य चैत्यप्रासादं बभञ्जामितविक्रमः ॥ ७६॥ प्रासादरक्षिणः सर्वान् हत्वा तत्रैव तस्थिवान् । तच्छ्रुत्वा तूर्णमुत्थाय वनभङ्गं महाऽप्रियम् ॥ ७७॥ किङ्करान् प्रेषयामास नियुतं राक्षसाधिपः । किञ्चिल्लाङ्गूलचलनो रक्तास्यो भीषणाकृतिः ॥ ७९॥ आपतन्तं महासङ्घं राक्षसानां ददर्श सः । चकार सिंहनादं च श्रुत्वा ते मुमुहुर्भृशम् ॥ ८०॥ हनुमन्तमथो दृष्ट्वा राक्षसा भीषणाकृतिम् । तत उत्थाय हनुमान् मुद्गरेण समन्ततः । निष्पिपेष क्षणादेव मशकानिव यूथपः ॥ ८२॥ निहतान् किङ्करान् श्रुत्वा रावणः क्रोधमूर्च्छितः । पञ्च सेनापतींस्तत्र प्रेषयामास दुर्मदान् ॥ ८३॥ हनूमानपि तान् सर्वांल्लोहस्तम्भेन चाहनत् । ततः क्रुद्धो मन्त्रिसुतान् प्रेषयामास सप्त सः ॥ ८४॥ आगतानपि तान् सर्वान् पूर्ववद्वानरेश्वरः । क्षणान्निःशेषतो हत्वा लोहस्तम्भेन मारुतिः ॥ ८५॥ पूर्वस्थानमुपाश्रित्य प्रतीक्षन् राक्षसान् स्थितः । ततो जगाम बलवान् कुमारोऽक्षः प्रतापवान् ॥ ८६॥ तमुत्पपात हनुमान् दृष्ट्वाकाशे समुद्गरः । गगनात्त्वरितो मूर्ध्नि मुद्गरेण व्यताडयत् ॥ ८७॥ हत्वा तमक्षं निःशेषं बलं सर्वं चकार सः ॥ ८८॥ ततः श्रुत्वा कुमारस्य वधं राक्षसपुङ्गवः । क्रोधेन महताविष्ट इन्द्रजेतारमब्रवीत् ॥ ८९॥ पुत्र गच्छाम्यहं तत्र यत्रास्ते पुत्रहा रिपुः । हत्वा तमथवा बद्ध्वा आनयिष्यामि तेऽन्तिकम् ॥९०॥ इन्द्रजित्पितरं प्राह त्यज शोकं महामते । मयि स्थिते किमर्थं त्वं भाषसे दुःखितं वचः ॥ ९१॥ बद्ध्वाऽऽनेष्ये द्रुतं तात वानरं ब्रह्मपाशतः । इत्युक्त्वा रथमारुह्य राक्षसैर्बहुभिर्वृतः ॥ ९२॥ जगाम वायुपुत्रस्य समीपं वीरविक्रमः । ततोऽतिगर्जितं श्रुत्वा स्तम्भमुद्यस्य वीर्यवान् ॥ ९३॥ उत्पपात नभोदेशं गरुत्मानिव मारुतिः । ततो भ्रमन्तं नभसि हनूमन्तं शिलीमुखैः ॥ ९४॥ विद्ध्वा तस्य शिरोभागमिषुभिश्चाष्टभिः पुनः । हृदयं पादयुगलं षड्भिरेकेन वालधिम् ॥ ९५॥ भेदयित्वा ततो घोरं सिंहनादमथाकरोत् । ततोऽतिहर्षाद्धनुमान् स्तम्भमुद्यस्य वीर्यवान् ॥ ९६॥ जघान सारथिं साश्वं रथं चाचूर्णयत्क्षणात् । ततोऽन्यं रथमादाय मेघनादो महाबलः ॥ ९७॥ शीघ्रं ब्रह्मास्त्रमादाय बद्ध्वा वानरपुङ्गवम् । निनाय निकटं राज्ञो रावणस्य महाबलः ॥ ९८॥ यस्य नाम सततं जपन्ति ये- यान्ति कोटिरविभासुरं शिवम् ॥ ९९॥ किं तस्य पाशैरितरैश्च बन्धनैः ॥ १००॥ पौराः समन्तादनुयान्त ईक्षितुम् ॥ १॥ कृत्वा गतं ब्रह्मवरेण सत्वरम् । र्धृतो ययौ कार्यविशेषगौरवात् ॥ २॥ समागतोऽनेन हता महासुराः ॥ ३॥ र्विधीयतामेष न लौकिको हरिः । किमत्र कार्यं कुत एव वानरः । हताः किमर्थं मम राक्षसा बलात् ॥ ५॥ पप्रच्छ केन प्रहितोऽसि वानर । भयं च ते मास्तु विमोक्ष्यसे मया क्रमेण रामं मनसा स्मरन्मुहुः ॥ ७॥ भार्या स्वनाशाय शुनेव सद्धविः ॥ ८॥ सुग्रीवमेवाधिपतिं चकार तम् ॥ ९॥ रामेण सार्धं सह लक्ष्मणेन भोः धरासुतां मार्गयितुं दिशो दश । सीतां विचिन्वन् शनकैः समागतः ॥ ११॥ मां हन्तुकामान् धृतचापसायकान् ॥ १२॥ प्रियो हि देहोऽखिलदेहिनां प्रभो । त्यक्त्वा गतं सर्वमवैमि रावण । न राक्षसीं बुद्धिमुपैहि रावण । नास्यात्मबुद्ध्या किमु राक्षसो नहि ॥ १६॥ न ते न च त्वं तव निर्विकारतः । असत्त्वमस्याः स्वपतो हि दृश्यवत् ॥ १७॥ इदं तु सत्यं तव नास्ति विक्रिया यथा नभः सर्वगतं न लिप्यते तथा भवान् देहगतोऽपि सूक्ष्मकः । न प्राण आत्माऽनिल एष एव सः ॥ १९॥ न चापि बुद्धिः प्रकृतेर्विकारजा । वक्ष्ये शृणुष्वावहितो महामते ॥ २१॥ सम्यग्विदित्वा परमं पदं व्रजेत् ॥ २२॥ रामं पुराणं प्रकृतेः परं विभुम् । रामं नमस्कृत्य विमुच्यसे भयात् ॥ २३॥ विमोक्षशङ्का न च ते भविष्यति ॥ २५॥ क एष रामः कतमो वनेचरो निहन्मि सुग्रीवयुतं नराधमम् ॥ २७॥ त्वां चाद्य हत्वा जनकात्मजां ततो निहन्मि रामं सहलक्ष्मणं ततः । पार्श्वे स्थितं मारय खण्डशः कपिं हतेऽस्मिन् वानरे दूते वार्ता को वा निवेदयेत् रामाय त्वं यमुद्दिश्य वधाय समुपस्थितः ॥ ३१॥ अतो वधसमं किञ्चिदन्यच्चिन्तय वानरे । सचिह्नो गच्छतु हरिर्यं दृष्ट्वाऽऽयास्यति द्रुतम् ॥ ३२॥ रामः सुग्रीवसहितस्ततो युद्धं भवेत्तव । विभीषणवचः श्रुत्वा रावणोऽप्येतदब्रवीत् ॥ ३३॥ वानराणां हि लाङ्गूले महामानो भवेत्किल । अतो वस्त्रादिभिः पुच्छं वेष्टयित्वा प्रयत्नतः ॥३४॥ वह्निना योजयित्वैनं भ्रामयित्वा पुरेऽभितः । विसर्जयत पश्यन्तु सर्वे वानरयूथपाः ॥ ३५॥ पुच्छाग्रे किञ्चिदनलं दीपयित्वाथ राक्षसाः । रज्जुभिः सुदृढं बद्ध्वा धृत्वा तं बलिनोऽसुराः ॥ ३७॥ हनूमतापि तत्सर्वं सोढं किञ्चिच्चिकीर्षुणा । गत्वा तु पश्चिमद्वारसमीपं तत्र मारुतिः ॥ ३९॥ सूक्ष्मो बभूव बन्धेभ्यो निःसृतः पुनरप्यसौ । बभूव पर्वताकारस्तत उत्प्लुत्य गोपुरम् ॥ ४०॥ तत्रैकं स्तम्भमादाय हत्वा तान् रक्षिणः क्षणात् । विचार्य कार्यशेषं स प्रासादाग्राद्गृहाद्गृहम् ॥ ४१॥ उत्प्लुत्योप्लुत्य सन्दीप्तपुच्छेन महता कपिः । ददाह लङ्कामखिलां साट्टप्रासादतोरणाम् ॥ ४२॥ हा तात पुत्र नाथेति क्रन्दमानाः समन्ततः । व्याप्ताः प्रासादशिखरेऽप्यारूढा दैत्ययोषितः ॥ ४३॥ देवता इव दृश्यन्ते पतन्त्यः पावकेऽखिलाः । विभीषणगृहं त्यक्त्वा सर्वं भस्मीकृतं पुरम् ॥ ४४॥ तत उत्प्लुत्य जलधौ हनूमान्मारुतात्मजः । लाङ्गूलं मज्जयित्वान्तः स्वस्थचित्तो बभूव सः ॥ ४५॥ वायोः प्रियसखित्वाच्च सीतया प्रार्थितोऽनलः । न ददाह हरेः पुच्छं बभूवात्यन्तशीतलः ॥ ४६॥ सन्तप्यते कथमसौ प्रकृतानलेन ॥ ४७॥ ततः सीतां नमस्कृत्य हनूमानब्रवीद्वचः । आज्ञापयतु मां देवि भवती रामसन्निधिम् ॥ १॥ गच्छामि रामस्त्वां द्रष्टुमागमिष्यति सानुजः । इत्युक्त्वा त्रिःपरिक्रम्य जानकीं मारुतात्मजः ॥ २॥ प्रणम्य प्रस्थितो गन्तुमिदं वचनमब्रवीत् । देवि गच्छामि भद्रं ते तूर्णं द्रक्ष्यसि राघवम् ॥३॥ लक्ष्मणं च ससुग्रीवं वानरायुतकोटिभिः । ततः प्राह हनूमन्तं जानकी दुःखकर्शिता॥ ४॥ त्वां दृष्ट्वा विस्मृतं दुःखमिदानीं त्वं गमिष्यसि । इतः परं कथं वर्ते रामवार्ताश्रुतिं विना ॥ ५ ॥ यद्येवं देवि मे स्कन्धमारोह क्षणमात्रतः रामेण योजयिष्यामि मन्यसे यदि जानकि ॥ ६॥ रामः सागरमाशोष्य बद्ध्वा वा शरपञ्जरैः । आगत्य वानरैः सार्धं हत्वा रावणमाहवे ॥ ७॥ मां नयेद्यदि रामस्य कीर्तिर्भवति शाश्वती । अतो गच्छ कथं चापि प्राणान् सन्धारयाम्यहम् ॥ ८॥ इति प्रस्थापितो वीरः सीतया प्रणिपत्य ताम् । जगाम पर्वतस्याग्रे गन्तुं पारं महोदधेः ॥ ९॥ तत्र गत्वा महासत्त्वः पादाभ्यां पीडयन् गिरिम् । जगाम वायुवेगेन पर्वतश्च महीतलम् ॥ १०॥ मारुतिर्गगनाअन्तःस्थो महाशब्दं चकार सः ॥ ११॥ तं श्रुत्वा वानराः सर्वे ज्ञात्वा मारुतिमागतम् । हर्षेण महताविष्टाः शब्दं चक्रुर्महास्वनम् ॥ १२॥ शब्देनैव विजानीमः कृतकार्यः समागतः । हनूमानेव पश्यध्वं वानरा वानरर्षभम् ॥ १३॥ एवं ब्रुवत्सु वीरेषु वानरेषु स मारुतिः । अवतीर्य गिरेर्मुर्ध्नि वानरानिदमब्रवीत् ॥ १४॥ दृष्टा सीता मया लङ्का धर्षिता च सकानना । सम्भाषितो दशग्रीवस्ततोऽहं पुनरागतः ॥ १५॥ इत्युक्ता वानराः सर्वे हर्षेणालिङ्ग्य मारुतिम् ॥ १६॥ हनूमता समेतास्ते जग्मुः प्रस्रवणं गिरिम् ॥ १७॥ गच्छन्तो ददृशुर्वीरा वनं सुग्रीवरक्षितम् । मधुसंज्ञं तदा प्राहुरङ्गदं वानरर्षभाः ॥ १८॥ क्षुधिताः स्मो वयं वीर देह्यनुज्ञां महामते । भक्षयामः फलान्यद्य पिबामोऽमृतवन्मधु ॥ १९॥ सन्तुष्टा राघवं द्रष्टुं गच्छामोऽद्यैव सानुजम् ॥ २०॥ जक्षध्वं फलमूलानि त्वरितं हरिसत्तमाः ॥ २१॥ ततः प्रविश्य हरयः पातुमारेभिरे मधु । रक्षिणस्ताननादृत्य दधिवक्त्रेण नोदितान् ॥ २२॥ ततस्तान् मुष्टिभिः पादैश्चूर्णयित्वा पपुर्मधु ॥ २३॥ ततो दधिमुखः क्रुद्धः सुग्रीवस्य स मातुलः । जगाम रक्षिभिः सार्धं यत्र राजा कपीश्वरः ॥ २४॥ नष्टं मधुवनं तेऽद्य कुमारेण हनूमता ॥ २५॥ श्रुत्वा दधिमुखेनोक्तं सुग्रीवो हृष्टमानसः । दृष्ट्वागतो न सन्देहः सीतां पवननन्दनः ॥ २६॥ नो चेन्मधुवनं द्रष्टुं समर्थः को भवेन्मम । तत्रापि वायुपुत्रेण कृतं कार्यं न संशयः ॥ २७॥ श्रुत्वा सुग्रीववचनं हृष्टो रामस्तमब्रवीत् । किमुच्यते त्वया राजन् वचः सीताकथान्वितम् ॥ २८॥ हनुमत्प्रमुखाः सर्वे प्रविष्टा मधुकाननम् ॥ २९॥ भक्षयन्ति स्म सकलं ताडयन्ति स्म रक्षिणः । अकृत्वा देवकार्यं ते द्रष्टुं मधुवनं मम ॥ ३०॥ न समर्थास्ततो देवी दृष्टा सीतेति निश्चितम् । रक्षिणो वो भयं मास्तु गत्वा ब्रूत ममाज्ञया ॥ ३१॥ श्रुत्वा सुग्रीववचनं गत्वा ते वायुवेगतः ॥ ३२॥ द्रष्टुमिच्छति सुग्रीवः सरामो लक्ष्मणान्वितः ॥ ३३॥ युष्मानतीव हृष्टास्ते त्वरयन्ति महाबलाः । तथेत्यम्बरमासाद्य ययुस्ते वानरोत्तमाः ॥ ३४॥ हनूमन्तं पुरस्कृत्य युवराजं तथाङ्गदम् । रामसुग्रीवयोरग्रे निपेतुर्भुवि सत्वरम् ॥ ३५॥ हनूमान् राघवं प्राह दृष्टा सीता निरामया । साष्टाङ्गं प्रणिपत्याग्रे रामं पश्चाद्धरीश्वरम् ॥ ३६॥ कुशलं प्राह राजेन्द्र जानकी त्वां शुचान्विता । राक्षसीभिः परिवृता निराहारा कृशा प्रभो । एकवेणी मया दृष्टा शनैराश्वासिता शुभा । वृक्षशाखान्तरे स्थित्वा सूक्ष्मरूपेण ते कथाम् ॥ ३९॥ जन्मारभ्य तवात्यर्थं दण्डकागमनं तथा । दशाननेन हरणं जानक्या रहिते त्वयि ॥ ४०॥ सुग्रीवेण यथा मैत्री कृत्वा वालिनिबर्हणम् । मार्गणार्थं च वैदेह्या सुग्रीवेण विसर्जिताः ॥ ४१॥ महाबला महासत्त्वा हरयो जितकाशिनः । गताः सर्वत्र सर्वे वै तत्रैकोऽहमिहागतः ॥ ४२॥ अहं सुग्रीवसचिवो दासोऽहं राघवस्य हि । दृष्टा यज्जानकी भाग्यात्प्रयासः फलितोऽद्य मे ॥ ४३॥ केन वा कर्णपीयुषं श्रावितं मे शुभाक्षरम् ॥ ४४॥ यदि सत्यं तदायातु मद्दर्शनपथं तु सः । ततोऽहं वानराकारः सूक्ष्मरूपेण जानकीम् ॥ ४५॥ प्रणम्य प्राञ्जलिर्भूत्वा दूरादेव स्थितः प्रभो । पृष्टोऽहं सीतया कस्त्वमित्यादि बहुविस्तरम् ॥ ४६॥ मया सर्वं क्रमेणैव विज्ञापितमरिन्दम । पश्चान्मयार्पितं देव्यै भवद्दत्ताङ्गुलीयकम् ॥ ४७॥ तेन मामतिविश्वस्ता वचनं चेदमब्रवीत् । यथा दृष्टास्मि हनुमन् पीड्यमाना दिवानिशम् ॥ ४८॥ राक्षसीनां तर्जनैस्तत्सर्वं कथय राघवे । मयोक्तं देवि रामोऽपि त्वच्चिन्तापरिनिष्ठितः ॥ ४९॥ परिशोचत्यहोरात्रं त्वद्वार्तां नाधिगम्य सः । इदानीमेव गत्वाहं स्थितिं रामाय ते ब्रुवे ॥ ५०॥ रामः श्रवणमात्रेण सुग्रीवेण सलक्ष्मणः । वानरानीकपैः सार्धमागमिष्यति तेऽन्तिकम् ॥ ५१॥ रावणं सकुलं हत्वा नेष्यति त्वां स्वकं पुरम् । अभिज्ञां देहि मे देवि यथा मां विश्वसेद्विभुः ॥ ५२॥ इत्युक्ता सा शिरोरत्नं चूडापाशे स्थितं प्रियम् । दत्त्वा काकेन यद्वृत्तं चित्रकूटगिरौ पुरा ॥ ५३॥ तदप्याहाश्रुपूर्णाक्षी कुशलं ब्रूहि राघवम् । लक्ष्मणं ब्रूहि मे किञ्चिद्दुरुक्तं भाषितं पुरा ॥ ५४॥ तारयेन्मां यथा रामस्तथा कुरु कृपान्वितः ॥ ५५॥ इत्युक्त्वा रुदती सीता दुःखेन महतावृता । मयाप्याश्वासिता राम वदता सर्वमेव ते ॥ ५६॥ ततः प्रस्थापितो राम त्वत्समीपमिहागतः । उत्पाट्य राक्षसांस्तत्र बहून् हत्वा क्षणादहम् । रावणस्य सुतं हत्वा रावणेनाभिभाष्य च ॥ ५८॥ लङ्कामशेषतो दग्ध्वा पुनरप्यागमं क्षणात् । श्रुत्वा हनूमतो वाक्यं रामोऽत्यन्तप्रहृष्टधीः ॥ ५९॥ हनूमंस्ते कृतं कार्यं देवैरपि सुदुष्करम् । उपकारं न पश्यामि तव प्रत्युपकारिणः ॥ ६०॥ इदानीं ते प्रयच्छामि सर्वस्वं मम मारुते । इत्यालिङ्ग्य समाकृष्य गाढं वानरपुङ्गवम् ॥ ६१॥ सार्द्रनेत्रो रघुश्रेष्ठः परां प्रीतिमवाप सः । हनूमन्तमुवाचेदं राघवो भक्तवत्सलः ॥ ६२॥ परिरम्भो हि मे लोके दुर्लभः परमात्मनः । अतस्त्वं मम भक्तोऽसि प्रियोऽसि हरिपुङ्गव ॥ ६३॥ रामेण वायुतनयः कृतपुण्यपुञ्जः ॥ ६४॥ यथावद्भाषितं वाक्यं श्रुत्वा रामो हनूमतः । उवाचानन्तरं वाक्यं हर्षेण महतावृतः ॥ १॥ कार्यं कृतं हनुमता देवैरपि सुदुष्करम् । मनसापि यदन्येन स्मर्तुं शक्यं न भूतले ॥ २॥ लङ्कां च राक्षसैर्गुप्तां को वा धर्षयितुं क्षमः ॥ ३॥ भृत्यकार्यं हनुमता कृतं सर्वमशेषतः । सुग्रीवस्येदृशो लोके न भूतो न भविष्यति ॥ ४॥ अहं च रघुवंशश्च लक्ष्मणश्च कपीश्वरः । जानक्या दर्शनेनाद्य रक्षिताः स्मो हनूमता ॥ ५॥ सर्वथा सुकृतं कार्यं जानक्याः परिमार्गणम् । समुद्रं मनसा स्मृत्वा सीदतीव मनो मम ॥ ६॥ कथं नक्रझषाकीर्णं समुद्रं शतयोजनम् । लङ्घयित्वा रिपुं हन्यां कथं द्रक्ष्यामि जानकीम् ॥ ७॥ श्रुत्वा तु रामवचनं सुग्रीवः प्राह राघवम् । समुद्रं लङ्घयिष्यामो महानक्रझषाकुलम् ॥ ८॥ लङ्कां च विधमिष्यामो हनिष्यामोऽद्य रावणम् । चिन्तां त्यज रघुश्रेष्ठ चिन्ता कार्यविनाशिनी ॥ ९॥ एतान् पश्य महासत्त्वान् शूरान् वानरपुङ्गवान् । त्वत्प्रियार्थं समुद्युक्तान् प्रवेष्टुमपि पावकम् ॥ १०॥ समुद्रतरणे बुद्धिं कुरुष्व प्रथमं ततः । दृष्ट्वा लङ्कां दशग्रीवो हत इत्येव मन्महे ॥ ११॥ नहि पश्याम्यहं कञ्चित्त्रिषु लोकेषु राघव । गृहीतधनुषो यस्ते तिष्ठेदभिमुखो रणे ॥ १२॥ सर्वथा नो जयो राम भविष्यति न संशयः । निमित्तानि च पश्यामि तथा भूतानि सर्वशः ॥ १३॥ अङ्गीकृत्याब्रवीद्रामो हनूमन्तं पुरःस्थितम् ॥ १४॥ येन केन प्रकारेण लङ्घयामो महार्णवम् । लङ्कास्वरूपं मे ब्रूहि दुःसाध्यं देवदानवैः ॥ १५॥ ज्ञात्वा तस्य प्रतीकारं करिष्यामि कपीश्वर । श्रुत्वा रामस्य वचनं हनूमान् विनयान्वितः ॥ १६॥ उवाच प्राञ्जलिर्देव यथा दृष्टं ब्रवीमि ते । लङ्का दिव्या पुरी देव त्रिकूटशिखरे स्थिता ॥ १७॥ परिखाभिः परिवृता पूर्णाभिर्निर्मलोदकैः ॥ १८॥ उत्तरे द्वारि तिष्ठन्ति साश्ववाहाः सपत्तयः ॥ २०॥ तिष्ठन्त्यर्बुदसङ्ख्याकाः प्राच्यामपि तथैव च । रक्षिणो राक्षसा वीरा द्वारं दक्षिणमाश्रिताः ॥ २१॥ रक्षयन्ति सदा लङ्कां नानास्त्रकुशलाः प्रभो ॥ २२॥ एवं स्थितेऽपि देवेश शृणु मे तत्र चेष्टितम् ॥ २३॥ दशाननबलौघस्य चतुर्थांशो मया हतः । दग्ध्वा लङ्कां पुरीं स्वर्णप्रासादो धर्षितो मया ॥ २४॥ शतघ्न्यः सङ्क्रमाश्चैव नाशिता मे रघूत्तम । देव त्वद्दर्शनादेव लङ्का भस्मीकृता भवेत् ॥ २५॥ प्रस्थानं कुरु देवेश गच्छामो लवणाम्बुधेः । तीरं सह महावीरैर्वानरौघैः समन्ततः ॥ २६॥ श्रुत्वा हनूमतो वाक्यमुवाच रघुनन्दनः । सुग्रीव सैनिकान् सर्वान् प्रस्थानायाभिनोदय ॥ २७॥ इदानीमेव विजयो मुहुर्तः परिवर्तते । अस्मिन्मुहुर्ते गत्वाहं लङ्कां राक्षससङ्कुलाम् ॥ २८॥ सप्राकारां सुदुर्धर्षां नाशयामि सरावणाम् । आनेष्यामि च सीतां मे दक्षिणाक्षि स्फुरत्यधः ॥ २९॥ प्रयातु वाहिनी सर्वा वानराणां तरस्विनाम् । रक्षन्तु यूथपाः सेनामग्रे पृष्ठे च पार्श्वयोः ॥ ३०॥ आरुह्य लक्ष्मणो यातु सुग्रीव त्वं मया सह ॥ ३१॥ गजो गवाक्षो गवयो मैन्दो द्विविद एव च । नलो नीलः सुषेणश्च जाम्बवांश्च तथापरे ॥ ३२॥ सर्वे गच्छन्तु सर्वत्र सेनायाः शत्रुघातिनः । इत्याज्ञाप्य हरीन् रामः प्रतस्थे सहलक्ष्मणः ॥ ३३॥ वारणेन्द्रनिभाः सर्वे वानराः कामरूपिणः ॥ ३४॥ क्ष्वेलन्तः परिगर्जन्तो जग्मुस्ते दक्षिणां दिशम् । भक्षयन्तो ययुः सर्वे फलानि च मधूनि च ॥ ३५॥ ब्रुवन्तो राघवस्याग्रे हनिष्यामोऽद्य रावणम् । एवं ते वानरश्रेष्ठा गच्छन्त्यतुलविक्रमाः ॥ ३६॥ हरिभ्यामुह्यमानौ तौ शुशुभाते रघूत्तमौ । नक्षत्रैः सेवितौ यद्वच्चन्द्रसूर्याविवाम्बरे ॥ ३७॥ आवृत्य पृथिवीं कृत्स्नां जगाम महती चमूः । प्रस्फोटयन्तः पुच्छाग्रानुद्वहन्तश्च पादपान् ॥ ३८॥ असङ्ख्याताश्च सर्वत्र वानराः परिपूरिताः ॥ ३९॥ हृष्टास्ते जग्मुरत्यर्थं रामेण परिपालिताः । गता चमूर्दिवारात्रं क्वचिन्नासज्जत क्षणम् ॥ ४०॥ ते सह्यं समतिक्रम्य मलयं च तथा गिरिम् ॥ ४१॥ अवतीर्य हनूमन्तं रामः सुग्रीवसंयुतः ॥ ४२॥ आगताः स्मो वयं सर्वे समुद्रं मकरालयम् ॥ ४३॥ इतो गन्तुमशक्यं नो निरुपायेन वानराः । अत्र सेनानिवेशोऽस्तु मन्त्रयामोऽस्य तारणे ॥ ४४॥ श्रुत्वा रामस्य वचनं सुग्रीवः सागरान्तिके । सेनां न्यवेशयत् क्षिप्रं रक्षितां कपिकुञ्जरैः ॥ ४५॥ ते पश्यन्तो विषेदुस्तं सागरं भीमदर्शनम् । अगाधं गगनाकारं सागरं वीक्ष्य दुःखिताः । तरिष्यामः कथं घोरं सागरं वरुणालयम् ॥ ४७॥ इति चिन्ताकुलाः सर्वे रामपार्श्वे व्यवस्थिताः ॥ ४८॥ रामः सीतामनुस्मृत्य दुःखेन महतावृतः । विलप्य जानकीं सीतां बहुधा कार्यमानुषः ॥ ४९॥ यस्तु जानाति रामस्य स्वरूपं तत्त्वतो जनः ॥ ५०॥ तं न स्पृशति दुःखादि किमुतानन्दमव्ययम् । अज्ञानलिङ्गान्येतानि कुतः सन्ति चिदात्मनि । देहाभिमानिनो दुःखं न देहस्य चिदात्मनः ॥ ५२॥ सम्प्रसादे द्वयाभावात्सुखमात्रं हि दृश्यते । बुद्ध्याद्यभावात्संशुद्धे दुःखं तत्र न दृश्यते । अतो दुःखादिकं सर्वं बुद्धेरेव न संशयः ॥ ५३॥ सुखीव दुःखीव विभाव्यतेऽबुधैः ॥ ५४॥ लङ्कायां रावणो दृष्ट्वा कृतं कर्म हनूमता । दुष्करं दैवतैर्वाऽपि ह्रिया किञ्चिदवाङ्मुखः ॥ १॥ आहूय मन्त्रिणः सर्वानिदं वचनमब्रवीत् । हनूमता कृतं कर्म भवद्भिर्दृष्टमेव तत् ॥ २॥ प्रविश्य लङ्कां दुर्धर्षां दृष्ट्वा सीतां दुरासदाम् । हत्वा च राक्षसान् वीरानक्षं मन्दोदरीसुतम् ॥ ३॥ दग्ध्वा लङ्कामशेषेण लङ्घयित्वा च सागरम् । युष्मान् सर्वानतिक्रम्य स्वस्थोऽगात्पुनरेव सः ॥ ४॥ मन्त्रयध्वं प्रयत्नेन यत्कृतं मे हितं भवेत् ॥ ५॥ रावणस्य वचः श्रुत्वा राक्षसास्तमथाब्रुवन् । इन्द्रस्तु बद्ध्वा निक्षिप्तः पुत्रेण तव पत्तने । जित्वा कुबेरमानीय पुष्पकं भुज्यते त्वया ॥ ७॥ यमो जितः कालदण्डाद्भयं नाभूत्तव प्रभो । वरुणो हुङ्कृतेनैव जितः सर्वेऽपि राक्षसाः ॥ ८॥ मयो महासुरो भीत्या कन्यां दत्त्वा स्वयं तव । त्वद्वशे वर्ततेऽद्यापि किमुतान्ये महासुराः ॥ ९॥ हनूमद्धर्षणं यत्तु तदवज्ञाकृतं च नः । वानरोऽयं किमस्माकमस्मिन् पौरुषदर्शने ॥ १०॥ इत्युपेक्षितमस्माभिर्धर्षणं तेन किं भवेत् । वयं प्रमत्ताः किं तेन वञ्चिताः स्मो हनूमता ॥ ११॥ जानीमो यदि तं सर्वे कथं जीवन् गमिष्यति । कृत्वायास्यामहे सर्वे प्रत्येकं वा नियोजय । कुम्भकर्णस्तदा प्राह रावणं राक्षसेश्वरम् ॥ १३॥ आरब्धं यत्त्वया कर्म स्वात्मनाशाय केवलम् । न दृष्टोऽसि तदा भाग्यात्त्वं रामेण महात्मना ॥ १४॥ यदि पश्यति रामस्त्वां जीवन्नायासि रावण । रामो न मानुषो देवः साक्षान्नारायणोऽव्ययः ॥ १५॥ राक्षसानां विनाशाय त्वयानीता सुमध्यमा ॥ १६॥ विषपिण्डमिवागीर्य महामीनो यथा तथा । आनीता जानकी पश्चात्त्वया किं वा भविष्यति ॥ १७॥ यद्यप्यनुचितं कर्म त्वया कृतमजानता । सर्वं समं करिष्यामि स्वस्थचित्तो भव प्रभो ॥ १८॥ देहि देव ममानुज्ञां हत्वा रामं सलक्ष्मणम् । सुग्रीवं वानरांश्चैव पुनर्यास्यामि तेऽन्तिकम् ॥ १९॥ दशाननं प्राह विशुद्धबुद्धिः ॥ २१॥ स्थातुं न शक्ता युधि राघवस्य ॥ २२॥ ग्रस्तोऽसि राजन् न च ते विमोक्षः । दत्त्वाभिरामाय सुखी भव त्वम् ॥ २३॥ स्तां जानकीं त्वं प्रतिदातुमर्हसि ॥ २४॥ तावद्द्रुतं देहि रघूत्तमाय ताम् ॥ २५॥ शुभं हितं पवित्रं च विभीषणवचः खलः । प्रतिजग्राह नैवासौ म्रियमाण इवौषधम् ॥ २७॥ कालेन नोदितो दैत्यो विभीषणमथाब्रवीत् । मद्दत्तभोगैः पुष्टाङ्गो मत्समीपे वसन्नपि ॥ २८॥ मित्रभावेन शत्रुर्मे जातो नास्त्यत्र संशयः ॥ २९॥ अनार्येण कृतघ्नेन सङ्गतिर्मे न युज्यते । विनाशमभिकाङ्क्षन्ति ज्ञातीनां ज्ञातयः सदा ॥ ३०॥ हन्मि तस्मिन् क्षणे एव धिक् त्वां रक्षःकुलाधमम् ॥ ३१॥ रावणेनैवमुक्तः सन् परुषं स विभीषणः । क्रोधेन महताविष्टो रावणं दशकन्धरम् । मा विनाशमुपैहि त्वं प्रियवादिनमेव माम् ॥ ३३॥ धिक्करोषि तथापि त्वं ज्येष्ठो भ्राता पितुः समः । कालो राघवरूपेण जातो दशरथालये ॥ ३४॥ काली सीताभिधानेन जाता जनकनन्दिनी । तेनैव प्रेरितस्त्वं तु न शृणोषि हितं मम । श्रीरामः प्रकृतेः साक्षात्परस्तात्सर्वदा स्थितः ॥ ३६॥ बहिरन्तश्च भूतानां समः सर्वत्र संस्थितः । नामरूपादिभेदेन तत्तन्मय इवामलः ॥ ३७॥ यथा नानाप्रकारेषु वृक्षेष्वेको महानलः । नीलपीतादियोगेन निर्मलः स्फटिको यथा ॥ ३९॥ स एव नित्यमुक्तोऽपि स्वमायागुणबिम्बितः । कालः प्रधानं पुरुषोऽव्यक्तं चेति चतुर्विधः ॥ ४०॥ प्रधानपुरुषाभ्यां स जगत्कृत्स्नं सृजत्यजः । कालरूपेण कलनां जगतः कुरुतेऽव्ययः ॥ ४१॥ कालरूपी स भगवान् रामरूपेण मायया ॥ ४२॥ तदन्यथा कथं कुर्यात्सत्यसङ्कल्प ईश्वरः ॥ ४३॥ हनिष्यति त्वां रामस्तु सपुत्रबलवाहनम् । हन्यमानं न शक्नोमि द्रष्टुं रामेण रावण ॥ ४४॥ त्वां राक्षसकुलं कृत्स्नं ततो गच्छामि राघवम् । मयि याते सुखीभूत्वा रमस्व भवने चिरम् ॥ ४५॥ द्विसृज्य सर्वं सपरिच्छदं गृहम् । इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे युद्धकाण्डे द्वितीयः आगत्य गगने रामसम्मुखे समवस्थितः ॥ १॥ उच्चैरुवाच भोः स्वामिन् राम राजीवलोचन । रावणस्यानुजोऽहं ते दारहर्तुर्विभीषणः ॥ २॥ नाम्ना भ्रात्रा निरस्तोऽहं त्वामेव शरणं गतः । हितमुक्तं मया देव तस्य चाविदितात्मनः ॥ ३॥ सीतां रामाय वैदेहीं प्रेषयेति पुनः पुनः । उक्तोऽपि न शृणोत्येव कालपाशवशं गतः ॥ ४॥ हन्तुं मां खड्गमादाय प्राद्रवद्राक्षसाधमः । ततोऽचिरेण सचिवैश्चतुर्भिः सहितो भयात् ॥ ५॥ त्वामेव भवमोक्षाय मुमुक्षुः शरणं गतः । विभीषणवचः श्रुत्वा सुग्रीवो वाक्यमब्रवीत् ॥ ६॥ विश्वासार्हो न ते राम मायावी राक्षसाधमः । सीताहर्तुर्विशेषेण रावणस्यानुजो बली ॥ ७॥ मन्त्रिभिः सायुधैरस्मान् विवरे निहनिष्यति । तदाज्ञापय मे देव वानरैर्हन्यतामयम् ॥ ८॥ ममैवं भाति मे राम बुद्ध्या किं निश्चितं वद । श्रुत्वा सुग्रीववचनं रामः सस्मितमब्रवीत् ॥ ९॥ यदीच्छामि कपिश्रेष्ठ लोकान् सर्वान् सहेश्वरान् । निमिषार्धेन संहन्यां सृजामि निमिषार्धतः ॥ १०॥ अतो मयाऽभयं दत्तं शीघ्रमानय राक्षसम् ॥ ११॥ सकृदेव प्रपन्नाय तवास्मीति च याचते । अभयं सर्वभूतेभ्यो ददाम्येतद्व्रतं मम ॥ १२॥ रामस्य वचनं श्रुत्वा सुग्रीवो हृष्टमानसः । विभीषणमथानाय्य दर्शयामास राघवम् ॥ १३॥ विभीषणस्तु साष्टाङ्गं प्रणिपत्य रघूत्तमम् । हर्षगद्गदया वाचा भक्त्या च परयान्वितः ॥ १४॥ रामं श्यामं विशालाक्षं प्रसन्नमुखपङ्कजम् । धनुर्बाणधरं शान्तं लक्ष्मणेन समन्वितम् ॥ १५॥ कृताञ्जलिपुटो भूत्वा स्तोतुं समुपचक्रमे ॥ १६॥ नमस्ते राम राजेन्द्र नमः सीतामनोरम । नमस्ते चण्डकोदण्ड नमस्ते भक्तवत्सल ॥ १७॥ सुग्रीवमित्राय च ते रघूणां पतये नमः ॥ १८॥ त्रैलोक्यगुरवेऽनादिगृहस्थाय नमो नमः ॥ १९॥ त्वमादिर्जगतां राम त्वमेव स्थितिकारणम् । त्वमन्ते निधनस्थानं स्वेच्छाचारस्त्वमेव हि ॥ २०॥ चराचराणां भूतानां बहिरन्तश्च राघव । व्याप्यव्यापकरूपेण भवान् भाति जगन्मयः ॥२१॥ त्वन्मायया हृतज्ञाना नष्टात्मानो विचेतसः । गतागतं प्रपद्यन्ते पापपुण्यवशात्सदा ॥ २२॥ तावत्सत्यं जगद्भाति शुक्तिकारजतं यथा । यावन्न ज्ञायते ज्ञानं चेतसानन्यगामिना ॥२३॥ रमन्ते विषयान् सर्वानन्ते दुःखप्रदान् विभो ॥ २४॥ त्वमिन्द्रोऽग्निर्यमो रक्षो वरुणश्च तथानिलः । कुबेरश्च तथा रुद्रस्त्वमेव पुरुषोत्तम ॥ २५॥ त्वमणोरप्यणीयांश्च स्थूलात् स्थूलतरः प्रभो । त्वं पिता सर्वलोकानां माता धाता त्वमेव हि ॥ २६॥ श्रोता द्रष्टा ग्रहीता च जवनस्त्वं खरान्तक । कोशेभ्यो व्यतिरिक्तस्त्वं निर्गुणो निरुपाश्रयः ॥ २८॥ निर्विकल्पो निर्विकारो निराकारो निरीश्वरः । षड्भावरहितोऽनादिः पुरुषः प्रकृतेः परः ॥ २९॥ मायया गृह्यमाणस्त्वं मनुष्य इव भाव्यसे । ज्ञात्वा त्वां निर्गुणमजं वैष्णवा मोक्षगामिनः ॥ ३०॥ अहं त्वत्पादसद्भक्तिनिःश्रेणीं प्राप्य राघव । इच्छामि ज्ञानयोगाख्यं सौधमारोढुमीश्वर ॥ ३१॥ नमः सीतापते राम नमः कारुणिकोत्तम । रावणारे नमस्तुभ्यं त्राहि मां भवसागरात् ॥ ३२॥ ततः प्रसन्नः प्रोवाच श्रीरामो भक्तवत्सलः । वरं वृणीष्व भद्रं ते वाञ्छितं वरदोऽस्म्यहम् ॥ ३३॥ धन्योऽस्मि कृतकृत्योऽस्मि कृतकार्योऽस्मि राघव । त्वत्पाददर्शनादेव विमुक्तोऽस्मि न संशयः ॥ ३४॥ नास्ति मत्सदृशो धन्यो नास्ति मत्सदृशः शुचिः । नास्ति मत्सदृशो लोके राम त्वन्मूर्तिदर्शनात् ॥ ३५॥ त्वद्ध्यानं परमार्थं च देहि मे रघुनन्दन ॥ ३६॥ न याचे राम राजेन्द्र सुखं विषयसम्भवम् । त्वत्पादकमले सक्ता भक्तिरेव सदास्तु मे ॥ ३७॥ ओमित्युक्त्वा पुनः प्रीतो रामः प्रोवाच राक्षसम् । शृणु वक्ष्यामि ते भद्रं रहस्यं मम निश्चितम् ॥ ३८॥ मद्भक्तानां प्रशान्तानां योगिनां वीतरागिणाम् । हृदये सीतया नित्यं वसाम्यत्र न संशयः ॥ ३९॥ तस्मात्त्वं सर्वदा शान्तः सर्वकल्मषवर्जितः । मां ध्यात्वा मोक्ष्यसे नित्यं घोरसंसारसागरात् ॥ ४०॥ मत्प्रीतये ममाभीष्टं सारूप्यं समवाप्नुयात् ॥ ४१॥ इत्युक्त्वा लक्ष्मणं प्राह श्रीरामो भक्तभक्तिमान् । पश्यत्विदानीमेवैष मम सन्दर्शने फलम् ॥ ४२॥ यावच्चन्द्रश्च सूर्यश्च यावत्तिष्ठति मेदिनी ॥ ४३॥ यावन्मम कथा लोके तावद्राज्यं करोत्वसौ । इत्युक्त्वा लक्ष्मणेनाम्बु ह्यानाय्य कलशेन तम् ॥ ४४॥ कारयामास सचिवैर्लक्ष्मणेन विशेषतः ॥ ४५॥ साधु साध्विति ते सर्वे वानरास्तुष्टुवुर्भृशम् । सुग्रीवोऽपि परिष्वज्य विभीषणमथाब्रवीत् ॥ ४६॥ विभीषण वयं सर्वे रामस्य परमात्मनः । किङ्करास्तत्र मुख्यस्त्वं भक्त्या रामपरिग्रहात् । रावणस्य विनाशे त्वं साहाय्यं कर्तुमर्हसि ॥ ४७॥ अहं कियान् सहायत्वे रामस्य परमात्मनः । किं तु दास्यं करिष्येऽहं भक्त्या शक्त्या ह्यमायया ॥ ४८॥ दशग्रीवेण सन्दिष्टः शुको नाम महासुरः । संस्थितो ह्यम्बरे वाक्यं सुग्रीवमिदमब्रवीत् ॥ ४९॥ त्वामाह रावणो राजा भ्रातरं राक्षसाधिपः । महाकुलप्रसूतस्त्वं राजासि वनचारिणाम् ॥ ५०॥ मम भ्रातृसमानस्त्वं तव नास्त्यर्थविप्लवः । अहं यदहरं भार्यां राजपुत्रस्य किं तव ॥ ५१॥ किष्किन्धां याहि हरिभिर्लङ्का शक्या न दैवतैः । प्राप्तुं किं मानवैरल्पसत्त्वैर्वानरयूथपैः ॥ ५२॥ तं प्रापयन्तं वचनं तूर्णमुत्प्लुत्य वानराः । प्रापद्यन्त तदा क्षिप्रं निहन्तुं दृढमुष्टिभिः ॥ ५३॥ न दूतान् घ्नन्ति राजेन्द्र वानरान् वारय प्रभो ॥ ५४॥ रामः श्रुत्वा तदा वाक्यं शुकस्य परिदेवितम् । मा वधिष्टेति रामस्तान् वारयामास वानरान् ॥ ५५॥ ब्रूहि राजन् दशग्रीवं किं वक्ष्यामि व्रजाम्यहम् ॥ ५६॥ यथा वाली मम भ्राता तथा त्वं राक्षसाधम । हन्तव्यस्त्वं मया यत्नात्सपुत्रबलवाहनः ॥ ५७॥ ब्रूहि मे रामचन्द्रस्य भार्यां हृत्वा क्व यास्यसि । ततो रामाज्ञया धृत्वा शुकं बध्वान्वरक्षयत् ॥ ५८॥ शार्दूलोऽपि ततः पूर्वं दृष्ट्वा कपिबलं महत् । यथावत्कथयामास रावणाय स राक्षसः ॥ ५९॥ दीर्घचिन्तापरो भूत्वा निःश्वसन्नास मन्दिरे । ततः समुद्रमावेक्ष्य रामो रक्तान्तलोचनः ॥ ६०॥ पश्य लक्ष्मण दुष्टोऽसौ वारिधिर्मामुपागतम् । नाभिनन्दति दुष्टात्मा दर्शनार्थं ममानघ ॥ ६१॥ जानाति मानुषोऽयं मे किं करिष्यति वानरैः । अद्य पश्य महाबाहो शोषयिष्यामि वारिधिम् ॥ ६२॥ पादेनैव गमिष्यन्ति वानरा विगतज्वराः । इत्युक्त्वा क्रोधताम्राक्ष आरोपितधर्नुर्धरः ॥ ६३॥ सन्धाय चापमाकृष्य रामो वाक्यमथाब्रवीत् ॥ ६४॥ पश्यन्तु सर्वभूतानि रामस्य शरविक्रमम् । इदानीं भस्मसात्कुर्यां समुद्रं सरितां पतिम् ॥ ६५॥ एवं ब्रुवति रामे तु सशैलवनकानना । चचाल वसुधा द्यौश्च दिशश्च तमसावृताः ॥ ६६॥ चुक्षुभे सागरो वेलां भयाद्योजनमत्यगात् । तिमिनक्रझषा मीनाः प्रतप्ताः परितत्रसुः ॥ ६७॥ दिव्याभरणसम्पन्नः स्वभासा भासयन् दिशः ॥ ६८॥ स्वान्तःस्थदिव्यरत्नानि कराभ्यां परिगृह्य सः । पादयोः पुरतः क्षिप्त्वा रामस्योपायनं बहु ॥ ६९॥ जडोऽहं राम ते सृष्टः सृजता निखिलं जगत् । स्वभावमन्यथा कर्तुं कः शक्तो देवनिर्मितम् ॥ ७१॥ स्थूलानि पञ्चभूतानि जडान्येव स्वभावतः । सृष्टानि भवतैतानि त्वदाज्ञां लङ्घयन्ति न ॥ ७२॥ तामसादहमो राम भूतानि प्रभवन्ति हि । कारणानुगमात्तेषां जडत्वं तामसं स्वतः ॥ ७३॥ निर्गुणस्त्वं निराकारो यदा मायागुणान् प्रभो । लीलयाङ्गीकरोषि त्वं तदा वैराजनामवान् ॥ ७४॥ गुणात्मनो विराजश्च सत्त्वाद्देवा बभूविरे । त्वामहं मायया छन्नं लीलया मानुषाकृतिम् ॥ ७६॥ दण्ड एव हि मूर्खाणां सन्मार्गप्रापकः प्रभो ॥ ७७॥ भूतानाममरश्रेष्ठ पशूनां लगुडो यथा । शरणं ते व्रजामीशं शरण्यं भक्तवत्सल । अभयं देहि मे राम लङ्कामार्गं ददामि ते ॥ ७८॥ अमोघोऽयं महाबाणः कस्मिन् देशे निपात्यताम् । लक्ष्यं दर्शय मे शीघ्रं बाणस्यामोघपातिनः ॥ ७९॥ रामस्य वचनं श्रुत्वा करे दृष्ट्वा महाशरम् । महोदधिर्महातेजा राघवं वाक्यमब्रवीत् ॥ ८०॥ रामोत्तरप्रदेशे तु द्रुमकुल्य इति श्रुतः । प्रदेशस्तत्र बहवः पापात्मानो दिवानिशम् ॥ ८१॥ बाधन्ते मां रघुश्रेष्ठ तत्र ते पात्यतां शरः । रामेण सृष्टो बाणस्तु क्षणादाभीरमण्डलम् ॥ ८२॥ हत्वा पुनः समागत्य तूणीरे पूर्ववत्स्थितः । ततोऽब्रवीद्रघुश्रेष्ठं सागरो विनयान्वितः ॥ ८३॥ नलः सेतुं करोत्वस्मिन् जले मे विश्वकर्मणः । सुतो धीमान् समर्थोऽस्मिन् कार्ये लब्धवरो हरिः ॥ ८४॥ कीर्तिं जानन्तु ते लोकाः सर्वलोकमलापहाम् । इत्युक्त्वा राघवं नत्वा ययौ सिन्धुरदृश्यताम् ॥ ८५॥ ततो रामस्तु सुग्रीवलक्ष्मणाभ्यां समन्वितः । नलमाज्ञापयच्छीघ्रं वानरैः सेतुबन्धने ॥ ८६॥ सेतुमारभमाणस्तु तत्र रामेश्वरं शिवम् । संस्थाप्य पूजयित्वाह रामो लोकहिताय च ॥ १॥ प्रणमेत्सेतुबन्धं यो दृष्ट्वा रामेश्वरं शिवम् । ब्रह्महत्यादिपापेभ्यो मुच्यते मदनुग्रहात् ॥ २॥ सेतुबन्धे नरः स्नात्वा दृष्ट्वा रामेश्वरं हरम् । सङ्कल्पनियतो भूत्वा गत्वा वाराणसीं नरः ॥ ३॥ आनीय गङ्गासलिलं रामेशमभिषिच्य च । समुद्रे क्षिप्ततद्भारो ब्रह्म प्राप्नोत्यसंशयम् ॥ ४॥ कृतानि प्रथमेनाह्ना योजनानि चतुर्दश । द्वितीयेन तथा चाह्ना योजनानि तु विंशतिः ॥ ५॥ तृतीयेन तथा चाह्ना योजनान्येकविंशतिः । चतुर्थेन तथा चाह्ना द्वाविंशतिरिति श्रुतम् ॥ ६॥ बबन्ध सागरे सेतुं नलो वानरसत्तमः ॥ ७॥ तेनैव जग्मुः कपयो योजनानां शतं द्रुतम् । असङ्ख्याताः सुवेलाद्रिं रुरुधुः प्लवगोत्तमाः ॥ ८॥ आरुह्य मारुतिं रामो लक्ष्मणोऽप्यङ्गदं तथा । दिदृक्षू राघवो लङ्कामारुरोहाचलं महत् ॥ ९॥ दृष्ट्वा लङ्कां सुविस्तीर्णां नानाचित्रध्वजाकुलाम् । परिखाभिः शतघ्नीभिः सङ्क्रमैश्च विराजिताम् । मन्त्रिभिः सहितो वीरैः किरीटदशकोज्ज्वलः । एतस्मिन्नन्तरे बद्धो मुक्तो रामेण वै शुकः ॥ १३॥ प्रहसन् रावणः प्राह पीडितः किं परैः शुक ॥१४॥ रावणस्य वचः श्रुत्वा शुको वचनमब्रवीत् । सागरस्योत्तरे तीरेऽब्रवं ते वचनं यथा । तत उत्प्लुत्य कपयो गृहीत्वा मां क्षणात्ततः ॥ १५॥ मुष्टिभिर्नखदन्तैश्च हन्तुं लोप्तुं प्रचक्रमुः । ततो मां राम रक्षेति क्रोशन्तं रघुपुङ्गवः ॥ १६॥ विसृज्यतामिति प्राह विसृष्टोऽहं कपीश्वरैः । ततोऽहमागतो भीत्या दृष्ट्वा तद्वानरं बलम् ॥ १७॥ राक्षसानां बलौघस्य वानरेन्द्रबलस्य च । सीतां वास्मै प्रयच्छाशु युद्धं वा दीयतां प्रभो ॥१९॥ मामाह रामस्त्वं ब्रूहि रावणं मद्वचः शुक । यद्बलं च समाश्रित्य सीतां मे हृतवानसि ॥ २०॥ तद्दर्शय यथाकामं ससैन्यः सहबान्धवः । श्वःकाले नगरीं लङ्कां सप्राकारां सतोरणाम् ॥ २१॥ राक्षसं च बलं पश्य शरैर्विध्वंसितं मया । घोररोषमहं मोक्ष्ये बलं धारय रावण ॥ २२॥ एकस्थानगता यत्र चत्वारः पुरुषर्षभाः ॥ २३॥ श्रीरामो लक्ष्मणश्चैव सुग्रीवश्च विभीषणः । एत एव समर्थास्ते लङ्कां नाशयितुं प्रभो ॥ २४॥ उत्पाट्य भस्मीकरणे सर्वे तिष्ठन्तु वानराः । तस्य यादृग् बलं दृष्टं रूपं प्रहरणानि च ॥ २५॥ वधिष्यति पुरं सर्वमेकस्तिष्ठन्तु ते त्रयः । पश्य वानरसेनां तामसङ्ख्यातां प्रपूरिताम् ॥ २६॥ गर्जन्ति वानरास्तत्र पश्य पर्वतसन्निभाः । न शक्यास्ते गणयितुं प्राधान्येन ब्रवीमि ते ॥ २७॥ एष योऽभिमुखो लङ्कां नदंस्तिष्ठति वानरः । यूथपानां सहस्राणां शतेन परिवारितः ॥ २८॥ एष पर्वतशृङ्गाभः पद्मकिञ्जल्कसन्निभः ॥ २९॥ स्फोटयत्यभिसंरब्धो लाङ्गूलं च पुनः पुनः । युवराजोऽङ्गदो नाम वालिपुत्रोऽतिवीर्यवान् ॥ ३०॥ येन दृष्टा जनकजा रामस्यातीववल्लभा । हनूमानेष विख्यातो हतो येन तवात्मजः ॥ ३१॥ तूर्णं सुग्रीवमागत्य पुनर्गच्छति वानरः ॥ ३२॥ रम्भो नाम महासत्त्वो लङ्कां नाशयितुं क्षमः ॥ ३३॥ एष पश्यति वै लङ्कां दिधक्षन्निव वानरः । शरभो नाम राजेन्द्र कोटियूथपनायकः ॥ ३४॥ पनसश्च महावीर्यो मैन्दश्च द्विविदस्तथा । नलश्च सेतुकर्ताऽसौ विश्वकर्मसुतो बली ॥ ३५॥ वानराणां वर्णने वा सङ्ख्याने वा क ईश्वरः । शूराः सर्वे महाकायाः सर्वे युद्धाभिकाङ्क्षिणः ॥ ३६॥ शक्ताः सर्वे चूर्णयितुं लङ्कां रक्षोगणैः सह । एतेषां बलसङ्ख्यानं प्रत्येकं वच्मि ते शृणु ॥३७॥ एषां कोटिसहस्राणि नव पञ्च च सप्त च । तथा शङ्खसहस्राणि तथार्बुदशतानि च ॥ ३८॥ अन्येषां तु बलं नाहं वक्तुं शक्तोऽस्मि रावण ॥३९॥ रामो न मानुषः साक्षादादिनारायणः परः । तस्माद्रामश्च सीताच जगतस्तस्थुषश्च तौ ॥ ४१॥ पितरौ पृथिवीपाल तयोर्वैरी कथं भवेत् । अजानता त्वयानीता जगन्मातैव जानकी ॥ ४२॥ क्षणनाशिनि संसारे शरीरे क्षणभङ्गुरे । कैवास्था व्यतिरिक्तस्य काये तव जडात्मके ॥ ४४॥ यत्कृते ब्रह्महत्यादिपातकानि कृतानि च । भोगभोक्ता तु यो देहः स देहोऽत्र पतिष्यति ॥ ४५॥ पुण्यपापे समायातो जीवेन सुखदुःखयोः । तस्मात्त्वं त्यज देहादावभिमानं महामते । आत्मातिनिर्मलः शुद्धो विज्ञानात्माऽचलोऽव्ययः ॥ ४८॥ स्वाज्ञानवशतो बन्धं प्रतिपद्य विमुह्यति । तस्मात्त्वं शुद्धभावेन ज्ञात्वात्मानं सदा स्मर ॥ ४९॥ विरतिं भज सर्वत्र पुत्रदारगृहादिषु । निरयेष्वपि भोगः स्याच्छ्वशूकरतनावपि ॥ ५०॥ देहं लब्ध्वा विवेकाढ्यं द्विजत्वं च विशेषतः । तत्रापि भारते वर्षे कर्मभूमौ सुदुर्लभम् ॥ ५१ ॥ को विद्वानात्मसात्कृत्वा देहं भोगानुगो भवेत् । अतस्त्वं ब्राह्मणो भूत्वा पौलस्त्यतनयश्च सन् ॥ ५२॥ अज्ञानीव सदा भोगाननुधावसि किं मुधा । इतः परं वा त्यक्त्वा त्वं सर्वसङ्गं समाश्रय ॥ ५३॥ राममेव परात्मनं भक्तिभावेन सर्वदा । सीतां समर्प्य रामाय तत्पादानुचरो भव ॥ ५४॥ विमुक्तः सर्वपापेभ्यो विष्णुलोकं प्रयास्यसि । अङ्गीकुरुष्व मद्वाक्यं हितमेव वदामि ते ॥ ५५॥ सत्सङ्गतिं कुरु भजस्व हरिं शरण्यं रावणः क्रोधताम्राक्षो दहन्निव तमब्रवीत् ॥ १॥ अनुजीव्य सुदुर्बुद्धे गुरुवद्भाषसे कथम् । शासिताहं त्रिजगतां त्वं मां शिक्षन्न लज्जसे ॥ २॥ इदानीमेव हन्मि त्वां किन्तु पूर्वकृतं तव । स्मरामि तेन रक्षामि त्वां यद्यपि वधोचितम् ॥ ३॥ इतो गच्छ विमूढ त्वमेवं श्रोतुं न मे क्षमम् । महाप्रसाद इत्युक्त्वा वेपमानो गृहं ययौ ॥ ४॥ शुकोऽपि ब्राह्मणः पूर्वं ब्रह्मिष्ठो ब्रह्मवित्तमः । वानप्रस्थविधानेन वने तिष्ठन् स्वकर्मकृत् ॥ ५॥ चकार यज्ञविततिमविच्छिन्नां महामतिः ॥ ६॥ वज्रदंष्ट्र इति ख्यातस्तत्रैको राक्षसो महान् ॥ ७॥ तेन सम्पूजितोऽगस्त्यो भोजनार्थं निमन्त्रितः । गते स्नातुं मुनौ कुम्भसम्भवे प्राप्य चान्तरम् ॥ ९॥ अगस्त्यरूपधृक् सोऽपि राक्षसः शुकमब्रवीत् । यदि दास्यसि मे ब्रह्मन् भोजनं देहि सामिषम् ॥ १०॥ बहुकालं न भुक्तं मे मांसं छागाङ्गसम्भवम् । तथेति कारयामास मांसभोज्यं सविस्तरम् ॥ ११॥ उपविष्टे मुनौ भोक्तुं राक्षसोऽतीव सुन्दरम् । शुकभार्यावपुर्धृत्वा तां चान्तर्मोहयन् खलः ॥ १२॥ नरमांसं ददौ तस्मै सुपक्वं बहुविस्तरम् । दत्त्वैवान्तर्दधे रक्षस्ततो दृष्ट्वा चुकोप सः ॥ १३॥ अमेध्यं मानुषं मांसमगस्त्यः शुकमब्रवीत् । अभक्ष्यं मानुषं मांसं दत्तवानसि दुर्मते ॥ १४॥ मह्यं त्वं राक्षसो भूत्वा तिष्ठ त्वं मानुषाशनः । इति शप्तः शुको भीत्या प्राहागस्त्यं मुने त्वया ॥ १५॥ इदानीं भाषितं मेऽद्य मांसं देहीति विस्तरम् । तथैव दत्तं भो देव किं मे शापं प्रदास्यसि ॥ १६॥ श्रुत्वा शुकस्य वचनं मुहूर्तं ध्यानमास्थितः । ज्ञात्वा रक्षःकृतं सर्वं ततः प्राह शुकं सुधीः ॥ १७॥ तवापकारिणा सर्वं राक्षसेन कृतं त्विदम् । अविचार्यैव मे दत्तः शापस्ते मुनिसत्तम ॥ १८॥ तथापि मे वचोऽमोघमेवमेव भविष्यति । राक्षसं वपुरास्थाय रावणस्य सहायकृत् ॥ १९॥ तिष्ठ तावद्यदा रामो दशाननवधाय हि । आगमिष्यति लङ्कायाः समीपं वानरैः सह ॥ २०॥ प्रेषितो रावणेन त्वं चारो भूत्वा रघूत्तमम् । दृष्ट्वा शापाद्विनिर्मुक्तो बोधयित्वा च रावणम् ॥ २१॥ तत्त्वज्ञानं ततो मुक्तः परं पदमवाप्स्यसि । इत्युक्तोऽगस्त्यमुनिना शुको ब्राह्मणसत्तमः ॥ २२॥ बभूव राक्षसः सद्यो रावणं प्राप्य संस्थितः । इदानीं चाररूपेण दृष्ट्वा रामं सहानुजम् ॥ २३॥ रावणं तत्त्वविज्ञानं बोधयित्वा पुनर्द्रुतम् । पूर्ववद्ब्राह्मणो भूत्वा स्थितो वैखानसैः सह ॥ २४॥ ततः समागमद्वृद्धो माल्यवान् राक्षसो महान् । बुद्धिमान्नीतिनिपुणो राज्ञो मातुः प्रियः पिता ॥ २५॥ प्राह तं राक्षसं वीरं प्रशान्तेनान्तरात्मना । शृणु राजन् वचो मेऽद्य श्रुत्वा कुरु यथेप्सितम् ॥ २६॥ यदा प्रविष्टा नगरीं जानकी रामवल्लभा । तदादि पुर्यां दृश्यन्ते निमित्तानि दशानन ॥ २७॥ घोराणि नाशहेतूनि तानि मे वदतः शृणु । खरस्तनितनिर्घोषा मेघा अतिभयङ्कराः ॥ २८॥ रुदन्ति देवलिङ्गानि स्विद्यन्ति प्रचलन्ति च ॥ २९॥ कालिका पाण्डुरैर्दन्तैः प्रहसत्यग्रतः स्थिता । खरा गोषु प्रजायन्ते मूषका नकुलैः सह ॥ ३०॥ मार्जारेण तु युद्ध्यन्ति पन्नगा गरुडेन तु । करालो विकटो मुण्डः पुरुषः कृष्णपिङ्गलः ॥ ३१॥ कालो गृहाणि सर्वेषां काले काले त्ववेक्षते । एतान्यन्यानि दृश्यन्ते निमित्तान्युद्भवन्ति च ॥ ३२॥ अतः कुलस्य रक्षार्थं शान्तिं कुरु दशानन । सीतां सत्कृत्य सधनां रामायाशु प्रयच्छ भोः ॥ ३३॥ रामं नारायणं विद्धि विद्वेषं त्यज राघवे । यत्पादपोतमाश्रित्य ज्ञानिनो भवसागरम् ॥ ३४॥ तरन्ति भक्तिपूतान्तास्ततो रामो न मानुषः । भजस्व भक्तिभावेन रामं सर्वहृदालयम् ॥ ३५॥ यद्यपि त्वं दुराचारो भक्त्या पूतो भविष्यसि । मद्वाक्यं कुरु राजेन्द्र कुलकौशलहेतवे ॥ ३६॥ तत्तु माल्यवतो वाक्यं हितमुक्तं दशाननः । न मर्षयति दुष्टात्मा कालस्य वशमागतः ॥ ३७॥ मानवं कृपणं राममेकं शाखामृगाश्रयम् । समर्थं मन्यसे केन हीनं पित्रा मुनिप्रियम् ॥ ३८॥ रामेण प्रेषितो नूनं भाषसे त्वमनर्गलम् । गच्छ वृद्धोऽसि बन्धुस्त्वं सोढं सर्वं त्वयोदितम् ॥ ३९॥ इत्युक्त्वा सर्वसचिवैः सहितः प्रस्थितस्तदा ॥ ४०॥ प्रासादाग्रे समासीनः पश्यन् वानरसैनिकान् । रामोऽपि धनुरादाय लक्ष्मणेन समाहृतम् । दृष्ट्वा रावणमासीनं कोपेन कलुषीकृतः ॥ ४२॥ किरीटिनं समासीनं मन्त्रिभिः परिवेष्टितम् । शशाङ्कार्धनिभेनैव बाणेनैकेन राघवः ॥ ४३॥ चिच्छेद निमिषार्धेन तदद्भुतमिवाभवत् ॥ ४४॥ लज्जितो रावणस्तूर्णं विवेश भवनं स्वकम् । आहूय राक्षसान् सर्वान् प्रहस्तप्रमुखान् खलः ॥ ४५॥ वानरैः सह युद्धाय नोदयामास सत्वरः । ततो भेरीमृदङ्गाद्यैः पणवानकगोमुखैः ॥ ४६॥ महिषोष्ट्रैः खरैः सिंहैर्द्वीपिभिः कृतवाहनाः । लक्षिताः सर्वतो लङ्कां प्रतिद्वारमुपाययुः । तत्पूर्वमेव रामेण नोदिता वानरर्षभाः ॥ ४८॥ उद्यम्य गिरिशृङ्गाणि शिखराणि महान्ति च । तरूंश्चोत्पाट्य विविधान् युद्धाय हरियूथपाः ॥ ४९॥ प्रेक्षमाणा रावणस्य तान्यनीकानि भागशः । ते द्रुमैः पर्वताग्रैश्च मुष्टिभिश्च प्लवङ्गमाः । ततः सहस्रयूथाश्च कोटियूथाश्च यूथपाः ॥ ५१॥ आप्लवन्तः प्लवन्तश्च गर्जन्तश्च प्लवङ्गमाः ॥ ५२॥ रामो जयत्यतिबलो लक्ष्मणश्च महाबलः । राजा जयति सुग्रीवो राघवेणानुपालितः ॥ ५३॥ इत्येवं घोषयन्तश्च समं युयुधिरेऽरिभिः । हनूमानङ्गदश्चैव कुमुदो नील एव च ॥ ५४॥ नलश्च शरभश्चैव मैन्दो द्विविद एव च । जाम्बवान् दधिवक्त्रश्च केसरी तार एव च ॥ ५५॥ अन्ये च बलिनः सर्वे यूथपाश्च प्लवङ्गमाः । द्वाराण्युत्प्लुत्य लङ्कायाः सर्वतो रुरुधुर्भृशम् । तदा वृक्षैर्महाकायाः पर्वताग्रैश्च वानराः ॥ ५६॥ निजघ्नुस्तानि रक्षांसि नखैर्दन्तैश्च वेगिताः । राक्षसाश्च तदा भीमा द्वारेभ्यः सर्वतो रुषा ॥ ५७॥ निर्गत्य भिन्दिपालैश्च खड्गैः शूलैः परश्वधैः । निजघ्नुर्वानरानीकं महाकाया महाबलाः ॥ ५८॥ राक्षसांश्च तथा जघ्नुर्वानरा जितकाशिनः । तदा बभूव समरो मांसशोणितकर्दमः ॥ ५९॥ रक्षसां वानराणां च सम्बभूवाद्भुतोपमः । ते हयैश्च गजैश्चैव रथैः काञ्चनसन्निभैः ॥ ६०॥ रक्षोव्याघ्रा युयुधिरे नादयन्तो दिशो दश । राक्षसाश्च कपीन्द्राश्च परस्परजयैषिणः ॥ ६१॥ राक्षसान् वानरा जघ्नुर्वानरांश्चैव राक्षसाः । रामेण विष्णुना दृष्टा हरयो दिविजांशजाः ॥ ६२॥ बभूवुर्बलिनो हृष्टास्तदा पीतामृता इव । हतश्रीकान् हतबलान् राक्षसान् जघ्नुरोजसा । चतुर्थांशावशेषेण निहतं राक्षसं बलम् ॥ ६४॥ स्वसैन्यं निहतं दृष्ट्वा मेघनादोऽथ दुष्टधीः । ब्रह्मदत्तवरः श्रीमानन्तर्धानं गतोऽसुरः ॥ ६५॥ सर्वास्त्रकुशलो व्योम्नि ब्रह्मास्त्रेण समन्ततः । नानाविधानि शस्त्राणि वानरानीकमर्दयन् ॥ ६६॥ रामोऽपि मानयन् ब्राह्ममस्त्रमस्त्रविदां वरः ॥ ६७॥ क्षणं तूष्णीमुवासाथ ददर्श पतितं बलम् । चापमानय सौमित्रे ब्रह्मास्त्रेणासुरं क्षणात् । भस्मीकरोमि मे पश्य बलमद्य रघूत्तम ॥ ६९॥ तूर्णं जगाम नगरं मायया मायिकोऽसुरः ॥ ७०॥ पतितं वानरानीकं दृष्ट्वा रामोऽतिदुःखितः । उवाच मारुतिं शीघ्रं गत्वा क्षीरमहोदधिम् ॥ ७१॥ तमानय द्रुतं गत्वा सञ्जीवय महामते ॥ ७२॥ वानरौघान् महासत्त्वान् कीर्तिस्ते सुस्थिरा भवेत् । आनीय च गिरिं सर्वान् वानरान् वानरर्षभः । जीवयित्वा पुनस्तत्र स्थापयित्वाऽऽययौ द्रुतम् ॥ ७४॥ पूर्ववद्भैरवं नादं वानराणां बलौघतः । श्रुत्वा विस्मयमापन्नो रावणो वाक्यमब्रवीत् ॥ ७५॥ राघवो मे महान् शत्रुः प्राप्तो देवविनिर्मितः । हन्तुं तं समरे शीघ्रं गच्छन्तु मम यूथपाः ॥ ७६॥ मन्त्रिणो बान्धवाः शूरा ये च मत्प्रियकाङ्क्षिणः । सर्वे गच्छन्तु युद्धाय त्वरितं मम शासनात् ॥ ७७॥ ये न गच्छन्ति युद्धाय भीरवः प्राणविप्लवात् । तान् हनिष्याम्यहं सर्वान् मच्छासनपराङ्मुखान् ॥ ७८॥ तच्छ्रुत्वा भयसन्त्रस्ता निर्जग्मू रणकोविदाः । अतिकायः प्रहस्तश्च महानादमहोदरौ ॥ ७९॥ अपरे बलिनः सर्वे ययुर्युद्धाय वानरैः ॥ ८०॥ एते चान्ये च बहवः शूराः शतसहस्रशः । प्रविश्य वानरं सैन्यं ममन्थुर्बलदर्पिताः ॥ ८१॥ भुशुण्डीभिन्दिपालैश्च बाणैः खड्गैः परश्वधैः । ते पादपैः पर्वताग्रैर्नखदंष्ट्रैश्च मुष्टिभिः । रामेण निहताः केचित्सुग्रीवेण तथापरे । हनूमता चाङ्गदेन लक्ष्मणेन महात्मना । यूथपैर्वानराणां ते निहताः सर्वराक्षसाः ॥ ८४॥ रामतेजः समाविश्य वानरा बलिनोऽभवन् । रामशक्तिविहीनानामेवं शक्तिः कुतो भवेत् ॥ ८५॥ युद्धादिलीलां वितनोति मायाम् ॥ ८६॥ श्रुत्वा युद्धे बलं नष्टमतिकायमुखं महत् । रावणो दुःखसन्तप्तः क्रोधेन महताऽऽवृतः ॥ १॥ स्वयं जगाम युद्धाय रामेण सह राक्षसः ॥ २॥ राममेवाभिदुद्राव राक्षसेन्द्रो महाबलः ॥ ३॥ वानरान् बहुशो हत्वा बाणैराशीविषोपमैः । पातयामास सुग्रीवप्रमुखान् यूथनायकान् ॥ ४॥ गदापाणिं महासत्त्वं तत्र दृष्ट्वा विभीषणम् । उत्ससर्ज महाशक्तिं मयदत्तां विभीषणे ॥ ५॥ दत्ताभयोऽयं रामेण वधार्हो नायमासुरः ॥ ६॥ इत्युक्त्वा लक्ष्मणो भीमं चापमादाय वीर्यवान् । विभीषणस्य पुरतः स्थितोऽकम्प इवाचलः ॥ ७॥ यावन्त्यः शक्तयो लोके मायायाः सम्भवन्ति हि ॥ ८॥ मायाशक्त्या भवेत्किं वा शेषांशस्य हरेस्तनोः ॥ ९॥ मूर्च्छितः पतितो भूमौ तमादातुं दशाननः ॥ १०॥ हस्तैस्तोलयितुं शक्तो न बभूवातिविस्मितः । सर्वस्य जगतः सारं विराजं परमेश्वरम् ॥ ११॥ कथं लोकाश्रयं विष्णुं तोलयेल्लघुराक्षसः । ग्रहीतुकामं सौमित्रिं रावणं वीक्ष्य मारुतिः ॥ १२॥ आजघानोरसि क्रुद्धो वज्रकल्पेन मुष्टिना । तेन मुष्टिप्रहारेण जानुभ्यामपतद्भुवि ॥ १३॥ आस्यैश्च नेत्रश्रवणैअरुद्वमन् रुधिरं बहु । विघूर्णमाननयनो रथोपस्थ उपाविशत् ॥ १४॥ अथ लक्ष्मणमादाय हनूमान् रावणार्दितम् । आनयद्रामसामीप्यं बाहुभ्यां परिगृह्य तम् ॥ १५॥ हनूमतः सुहृत्त्वेन भक्त्या च परमेश्वरः । लघुत्वमगमद्देवो गुरूणां गुरुरप्यजः ॥ १६॥ सा शक्तिरपि तं त्यक्त्वा ज्ञात्वा नारायणांशजम् । रावणस्य रथं प्रागाद्रावणोऽपि शनैस्ततः ॥ १७॥ सन्ज्ञामवाप्य जग्राह बाणासनमथो रुषा । राममेवाभिदुद्राव दृष्ट्वा रामोऽपि तं क्रुधा ॥ १८॥ आरुह्य जगतां नाथो हनूमन्तं महाबलम् । रथस्थं रावणं दृष्ट्वा अभिदुद्राव राघवः ॥ १९॥ रामो गम्भीरया वाचा राक्षसेन्द्रमुवाच ह ॥ २०॥ राक्षसाधम तिष्ठाद्य क्व गमिष्यसि मे पुरः । कृत्वापराधमेवं मे सर्वत्र समदर्शिनः ॥ २१॥ येन बाणेन निहता राक्षसास्ते जनालये । तेनैव त्वां हनिष्यामि तिष्ठाद्य मम गोचरे ॥ २२॥ श्रीरामस्य वचः श्रुत्वा रावणो मारुतात्मजम् । वहन्तं राघवं सङ्ख्ये शरैस्तीक्ष्णैरताडयत् ॥ २३॥ व्यवर्धत पुनस्तेजो ननर्द च महाकपिः ॥ २४॥ ततो दृष्ट्वा हनूमन्तं सव्रणं रघुसत्तमः । क्रोधमाहारयामास कालरुद्र इवापरः ॥ २५॥ साश्वं रथं ध्वजं सूतं शस्त्रौघं धनुरञ्जसा । छत्रं पताकां तरसा चिच्छेद शितसायकैः ॥ २६॥ ततो महाशरेणाशु रावणं रघुसत्तमः । विव्याध वज्रकल्पेन पाकारिरिव पर्वतम् ॥ २७॥ रामबाणहतो वीरश्चचाल च मुमोह च । हस्तान्निपतितश्चापस्तं समीक्ष्य रघूत्तमः ॥ २८॥ अर्धचन्द्रेण चिच्छेद तत्किरीटं रविप्रभम् । अनुजानामि गच्छ त्वमिदानीं बाणपीडितः ॥ २९॥ प्रविश्य लङ्कामाश्वास्य श्वः पश्यसि बलं मम । रामबाणेन संविद्धो हतदर्पोऽथ रावणः ॥ ३०॥ महत्या लज्जया युक्तो लङ्कां प्राविशदातुरः । रामोऽपि लक्ष्मणं दृष्ट्वा मूर्च्छितं पतितं भुवि ॥ ३१॥ ततः प्राह हनूमन्तं वत्स जीवय लक्ष्मणम् ॥ ३२॥ तथेति रघवेणोक्तो जगामाशु महाकपिः ॥ ३३॥ हनूमान् वायुवेगेन क्षणात्तीर्त्वा महोदधिम् । एतस्मिन्नन्तरे चारा रावणाय न्यवेदयन् ॥ ३४॥ रामेण प्रेषितो देव हनूमान् क्षीरसागरम् । गतो नेतुं लक्ष्मणस्य जीवनार्थं महौषधीः ॥ ३५॥ श्रुत्वा तच्चारवचनं राजा चिन्तापरोऽभवत् । जगाम रात्रावेकाकी कालनेमिगृहं क्षणात् ॥ ३६॥ गृहागतं समालोक्य रावणं विस्मयान्वितः । अर्घ्यादिकं ततः कृत्वा रावणस्याग्रतः स्थितः ॥ ३७॥ कालनेमिमुवाचेदं रावणो दुःखपीडितः ॥ ३८॥ मया शक्त्या हतो वीरो लक्ष्मणः पतितो भुवि ॥ ३९॥ यथा तस्य भवेद्विघ्नस्तथा कुरु महामते ॥ ४०॥ मायया मुनिवेषेण मोहयस्व महाकपिम् । कालात्ययो यथा भूयात्तथा कृत्वैहि मन्दिरे ॥ ४१॥ रावणस्य वचः श्रुत्वा कालनेमिरुवाच तम् । रावणेश वचो मेऽद्य शृणु धारय तत्त्वतः ॥ ४२॥ प्रियं ते करवाण्येव न प्राणान् धारयाम्यहम् । मारीचस्य यथारण्ये पुराभून्मृगरूपिणः ॥ ४३॥ तथैव मे न सन्देहो भविष्यति दशानन । हताः पुत्राश्च पौत्राश्च बान्धवा राक्षसाश्च ते ॥ ४४॥ घातयित्वाऽसुरकुलं जीवितेनापि किं तव । राज्येन वा सीतया वा किं देहेन जडात्मना ॥ ४५॥ सीतां प्रयच्छ रामाय राज्यं देहि विभीषणे । वनं याहि महाबाहो रम्यं मुनिगणाश्रयम् ॥ ४६॥ स्नात्वा प्रातः शुभजले कृत्वा सन्ध्यादिकाः क्रियाः । तत एकान्तमाश्रित्य सुखासनपरिग्रहः ॥ ४७॥ विसृज्य सर्वतः सङ्गमितरान् विषयान् बहिः । बहिःप्रवृत्ताक्षगणं शनैः प्रत्यक् प्रवाहय ॥ ४८॥ चराचरं जगत्कृत्स्नं देहबुद्धीन्द्रियादिकम् ॥ ४९॥ आब्रह्मस्तम्बपर्यन्तं दृश्यते श्रूयते च यत् । सैषा प्रकृतिरित्युक्ता सैव मायेति कीर्तिता ॥ ५०॥ लोहितश्वेतकृष्णादि प्रजाः सृजति सर्वदा ॥ ५१॥ मोहयन्त्यनिशं देवमात्मानं स्वैर्गुणैर्विभुम् ॥ ५२॥ आरोप्य स्ववशं कृत्वा तेन क्रीडति सर्वदा ॥ ५३॥ शुद्धोऽप्यात्मा यया युक्तः पश्यतीव सदा बहिः । विस्मृत्य च स्वमात्मानं मायागुणविमोहितः ॥ ५४॥ यदा सद्गुरुणा युक्तो बोध्यते बोधरूपिणा । निवृत्तदृष्टिरात्मानं पश्यत्येव सदा स्फुटम् ॥ ५५॥ जीवन्मुक्तः सदा देही मुच्यते प्राकृतैर्गुणैः । त्वमप्येवं सदात्मानं विचार्य नियतेन्द्रियः ॥ ५६॥ प्रकृतेरन्यमात्मानं ज्ञात्वा मुक्तो भविष्यसि । ध्यातुं यद्यसमर्थोऽसि सगुणं देवमाश्रय ॥ ५७॥ मृदुश्लक्ष्णतरे तत्र जानक्या सह संस्थितम् ॥ ५८॥ नूपुरैः कटकैर्भान्तं तथैव वनमालया । लक्ष्मणेन धनुर्द्वन्द्वकरेण परिसेवितम् ॥ ६०॥ एवं ध्यात्वा सदात्मानं रामं सर्वहृदि स्थितम् । भक्त्या परमया युक्तो मुच्यते नात्र संशयः ॥ ६१॥ शृणु वै चरितं तस्य भक्तैर्नित्यमनन्यधीः । एवं चेत्कृतपूर्वाणि पापानि च महान्त्यपि । क्षणादेव विनश्यन्ति यथाग्नेस्तूलराशयः ॥ ६२॥ अनामरूपं पुरुषं पुराणम् ॥ ६३॥ इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे युद्धकाण्डे षष्ठः जज्वाल क्रोधताम्राक्षः सर्पिरद्भिरिवाग्निमत् ॥ १॥ निहन्मि त्वां दुरात्मानं मच्छासनपराङ्मुखम् । परैः किञ्चिद्गृहीत्वा त्वं भाषसे रामकिङ्करः ॥ २॥ कालनेमिरुवाचेदं रावणं देव किं क्रुधा । न रोचते मे वचनं यदि गत्वा करोमि तत् ॥ ३॥ इत्युक्त्वा प्रययौ शीघ्रं कालनेमिर्महासुरः । नोदितो रावणेनैव हनूमद्विघ्नकारणात् ॥ ४॥ स गत्वा हिमवत्पार्श्वं तपोवनमकल्पयत् । तत्र शिष्यैः परिवृतो मुनिवेषधरः खलः ॥ ५॥ ततो गत्वा ददर्शाथ हनूमानाश्रमं शुभम् ॥ ६॥ चिन्तयामास मनसा श्रीमान् पवननन्दनः । पुरा न दृष्टमेतन्मे मुनिमण्डलमुत्तमम् ॥ ७॥ मार्गो विभ्रंशितो वा मे भ्रमो वा चित्तसम्भवः । यद्वाऽऽविश्याश्रमपदं दृष्ट्वा मुनिमशेषतः ॥ ८॥ पीत्वा जलं ततो यामि द्रोणाचलमनुत्तमम् । इत्युक्त्वा प्रविवेशाथ सर्वतो योजनायतम् ॥ ९॥ समावृतं पक्वफलैर्नम्रशाखैश्च पादपैः ॥ १०॥ तस्मिन्महाश्रमे रम्ये कालनेमिः स राक्षसः ॥ ११॥ इन्द्रयोगं समास्थाय चकार शिवपूजनम् । हनूमानभिवाद्याह गौरवेण महासुरम् ॥ १२॥ भगवन् रामदूतोऽहं हनूमान्नाम नामतः । रामकार्येण महता क्षीराब्धिं गन्तुमुद्यतः ॥ १३॥ तृषा मां बाधते ब्रह्मन्नुदकं कुत्र विद्यते । यथेच्छं पातुमिच्छामि कथ्यतां मे मुनीश्वर ॥ १४॥ कमण्डलुगतं तोयं मम त्वं पातुमर्हसि ॥ १५॥ भुङ्क्ष्व चेमानि पक्वानि फलानि तदनन्तरम् । निवसस्व सुखेनात्र निद्रामेहि त्वरास्तु मा ॥ १६॥ भूतं भव्यं भविष्यं च जानामि तपसा स्वयम् । उत्थितो लक्ष्मणः सर्वे वानरा रामवीक्षिताः ॥ १७॥ तच्छ्रुत्वा हनुमानाह कमण्डलुजलेन मे । न शाम्यत्यधिका तृष्णा ततो दर्शय मे जलम् ॥ १८॥ वटो दर्शय विस्तीर्णं वायुसूनोर्जलाशयम् ॥ १९॥ निमील्य चाक्षिणी तोयं पीत्वागच्छ ममान्तिकम् । उपदेक्ष्यामि ते मन्त्रं येन द्रक्ष्यसि चौषधीः ॥ २०॥ तथेति दर्शितं शीघ्रं वटुना सलिलाशयम् । ततश्चागत्य मकरी महामाया महाकपिम् । अग्रसत्तं महावेगान्मारुतिं घोररूपिणी ॥ २२॥ ततो ददर्श हनुमान् ग्रसन्तीं मकरीं रुषा । दारयामास हस्ताभ्यां वदनं सा ममार ह ॥ २३॥ धान्यमालीति विख्याता हनूमन्तमथाब्रवीत् ॥ २४॥ शप्ताहं मुनिना पूर्वमप्सरा कारणान्तरे ॥ २५॥ आश्रमे यस्तु ते दृष्टः कालनेमिर्महासुरः । रावणप्रहितो मार्गे विघ्नं कर्तुं तवानघ ॥ २६॥ जहि दुष्टं गच्छ शीघ्रं द्रोणाचलमनुत्तमम् ॥ २७॥ इत्युक्त्वा सा ययौ स्वर्गं हनूमानप्यथाश्रमम् ॥ २८॥ आगतं तं समालोक्य कालनेमिरभाषत । किं विलम्बेन महता तव वानरसत्तम ॥ २९॥ गृहाण मत्तो मन्त्रांस्त्वं देहि मे गुरुदक्षिणाम् । इत्युक्तो हनुमान्मुष्टिं दृढं बद्ध्वाह राक्षसम् ॥ ३०॥ गृहाण दक्षिणामेतामित्युक्त्वा निजघान तम् । विसृज्य मुनिवेषं स कालनेमिर्महासुरः ॥ ३१॥ महामायिकदूतोऽसौ हनूमान्मायिनां रिपुः ॥ ३२॥ जघान मुष्टिना शीर्ष्णि भग्नमूर्धा ममार सः । ततः क्षीरनिधिं गत्वा दृष्ट्वा द्रोणं महागिरिम् ॥ ३३॥ अदृष्ट्वा चौषधीस्तत्र गिरिमुत्पाट्य सत्वरः । गृहीत्वा वायुवेगेन गत्वा रामस्य सन्निधिम् ॥ ३४॥ उवाच हनुमान् राममानीतोऽयं महागिरिः । यद्युक्तं कुरु देवेश विलम्बो नात्र युज्यते ॥ ३५॥ श्रुत्वा हनूमतो वाक्यं रामः सन्तुष्टमानसः । गृहीत्वा चौषधीः शीघ्रं सुषेणेन महामतिः ॥ ३६॥ चिकित्सां कारयामास लक्ष्मणाय महात्मने । ततः सुप्तोत्थित इव बुद्ध्वा प्रोवाच लक्ष्मणः ॥ ३७॥ इति ब्रुवन्तमालोक्य मूर्ध्न्यवघ्राय राघवः ॥ ३८॥ मारुतिं प्राह वत्साद्य त्वत्प्रसादान्महाकपे । निरामयं प्रपश्यामि लक्ष्मणं भ्रातरं मम ॥ ३९॥ इत्युक्त्वा वानरैः सार्धं सुग्रीवेण समन्वितः । विभीषणमतेनैव युद्धाय समवस्थितः ॥ ४०॥ पाषाणैः पादपैश्चैव पर्वताग्रैश्च वानराः । युद्धायाभिमुखा भूत्वा ययुः सर्वे युयुत्सवः ॥ ४१॥ रावणो विव्यथे रामबाणैर्विद्धो महासुरः । मातङ्ग इव सिंहेन गरुडेनेव पन्नगः ॥ ४२॥ सिंहासने समाविश्य राक्षसानिदमब्रवीत् ॥ ४३॥ मानुषेणैव मे मृत्युमाह पूर्वं पितामहः । मानुषो हि न मां हन्तुं शक्तोऽस्ति भुवि कश्चन ॥ ४४॥ ततो नारायणः साक्षान्मानुषोऽभून्न संशयः । रामो दाशरथिर्भूत्वा मां हन्तुं समुपस्थितः ॥ ४५॥ अनरण्येन यत्पूर्वं शप्तोऽहं राक्षसेश्वर । उत्पत्स्यते च मद्वंशे परमात्मा सनातनः ॥ ४६॥ तेन त्वं पुत्रपौत्रैश्च बान्धवैश्च समन्वितः । हनिष्यसे न सन्देह इत्युक्त्वा मां दिवं गतः ॥ ४७॥ स एव रामः सञ्जातो मदर्थे मां हनिष्यति । कुम्भकर्णस्तु मूढात्मा सदा निद्रावशं गतः ॥ ४८॥ तं विबोध्य महासत्त्वमानयन्तु ममान्तिकम् । इत्युक्तास्ते महाकायास्तूर्णं गत्वा तु यत्नतः ॥ ४९॥ विबोध्य कुम्भश्रवणं निन्यू रावणसन्निधिम् । नमस्कृत्य स राजानमासनोपरि संस्थितः ॥ ५०॥ तमाह रावणो राजा भ्रातरं दीनया गिरा । कुम्भकर्ण निबोध त्वं महत्कष्टमुपस्थितम् ॥ ५१॥ रामेण निहताः शूराः पुत्राः प्रौत्राश्च बान्धवाः । किं कर्तव्यमिदानीं मे मृत्युकाल उपस्थिते ॥ ५२॥ एष दाशरथी रामः सुग्रीवसहितो बली । समुद्रं सबलस्तीर्त्वा मूलं नः परिकृन्तति ॥ ५३॥ ये राक्षसा मुख्यतमास्ते हता वानरैर्युधि । वानराणां क्षयं युद्धे न पश्यामि कदाचन ॥ ५४॥ नाशयस्व महाबाहो यदर्थं परिबोधितः । भ्रातुरर्थे महासत्त्व कुरु कर्म सुदुष्करम् ॥ ५५॥ श्रुत्वा तद्रावणेन्द्रस्य वचनं परिदेवितम् । कुम्भकर्णो जहासोच्चैर्वचनं चेदमब्रवीत् ॥ ५६॥ पुरा मन्त्रविचारे ते गदितं यन्मया नृप । तदद्य त्वामुपगतं फलं पापस्य कर्मणः ॥ ५७॥ पूर्वमेव मया प्रोक्तो रामो नारायणः परः । सीता च योगमायेति बोधितोऽपि न बुध्यसे ॥ ५८॥ एकदाहं वने सानौ विशालायां स्थितो निशि । दृष्टो मया मुनिः साक्षान्नारदो दिव्यदर्शनः ॥ ५९॥ तमब्रवं महाभाग कुतो गन्तासि मे वद । इत्युक्तो नारदः प्राह देवानां मन्त्रणे स्थितः ॥ ६०॥ तत्रोत्पन्नमुदन्तं ते वक्ष्यामि शृणु तत्त्वतः । युवाभ्यां पीडिता देवाः सर्वे विष्णुमुपागताः ॥ ६१॥ ऊचुस्ते देवदेवेशं स्तुत्वा भक्त्या समाहिताः । जहि रावणमक्षोभ्यं देव त्रैलोक्यकण्टकम् ॥ ६२॥ मानुषेण मृतिस्तस्य कल्पिता ब्रह्मणा पुरा । अतस्त्वं मानुषो भूत्वा जहि रावणकण्टकम् ॥ ६३॥ तथेत्याह महाविष्णुः सत्यसङ्कल्प ईश्वरः । जातो रघुकुले देवो राम इत्यभिविश्रुतः ॥ ६४॥ स हनिष्यति वः सर्वानित्युक्त्वा प्रययौ मुनिः । अतो जानीहि रामं त्वं परं ब्रह्म सनातनम् ॥ ६५॥ त्यज वैरं भजस्वाद्य मायामानुषविग्रहम् । भजतो भक्तिभावेन प्रसीदति रघूत्तमः ॥ ६६॥ भक्तिहीनेन यत्किञ्चित्कृतं सर्वमसत्समम् ॥ ६७॥ तेषां सहस्रसदृशो रामो ज्ञानमयः शिवः ॥ ६८॥ रामं भजन्ति निपुणा मनसा वचसाऽनिशम् । अनायासेन संसारं तीर्त्वा यान्ति हरेः पदम् ॥ ६९॥ ये राममेव सततं भुवि शुद्धसत्त्वा ध्यायन्ति तस्य चरितानि पठन्ति सन्तः । सीतापतेः पदमनन्तसुखं प्रयान्ति ॥ ७०॥ इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे युद्धकाण्डे सप्तमः त्वमानीतो न मे ज्ञानबोधनाय सुबुद्धिमान् । मया कृतं समीकृत्य युध्यस्व यदि रोचते ॥ २॥ नो चेद्गच्छ सुषुप्त्यर्थं निद्रा त्वां बाधतेऽधुना । रावणस्य वचः श्रुत्वा कुम्भकर्णो महाबलः ॥ ३॥ रुष्टोऽयमिति विज्ञाय तूर्णं युद्धाय निर्ययौ । स लङ्घयित्वा प्राकारं महापर्वतसन्निभः ॥ ४॥ निर्ययौ नगरात्तूर्णं भीषयन् हरिसैनिकान् । स ननाद महानादं समुद्रमभिनादयन् ॥ ५॥ वानरान् कालयामास बाहुभ्यां भक्षयन् रुषा । कुम्भकर्णं तदा दृष्ट्वा सपक्षमिव पर्वतम् ॥ ६॥ भ्रमन्तं हरिवाहिन्यां मुद्गरेण महाबलम् ॥ ७॥ कालयन्तं हरीन् वेगाद्भक्षयन्तं समन्ततः । चूर्णयन्तं मुद्गरेण पाणिपादैरनेकधा ॥ ८॥ कुम्भकर्णं तदा दृष्ट्वा गदापाणिर्विभीषणः । ननाम चरणं तस्य भ्रातुर्ज्येष्ठस्य बुद्धिमान् ॥ ९॥ विभीषणोऽहं भ्रातुर्मे दयां कुरु महामते । रावणस्तु मया भ्रातर्बहुधा परिबोधितः ॥ १०॥ सीतां देहीति रामाय रामः साक्षाज्जनार्दनः । न शृणोति च मां हन्तुं खड्गमुद्यम्य चोक्तवान् ॥ ११॥ धिक् त्वां गच्छेति मां हत्वा पदा पापिभिरावृतः । चतुर्भिर्मन्त्रिभिः सार्धं रामं शरणमागतः ॥ १२॥ तच्छ्रुत्वा कुम्भकर्णोऽपि ज्ञात्वा भ्रातरमागतम् । समालिङ्ग्य च वत्स त्वं जीव रामपदाश्रयात् ॥ १३॥ कुलसंरक्षणार्थाय राक्षसानां हिताय च । महाभागवतोऽसि त्वं पुरा मे नारदाच्छ्रुतम् ॥ १४॥ गच्छ तात ममेदानीं दृश्यते न च किञ्चन । मदीयो वा परो वापि मदमत्तविलोचनः ॥ १५॥ रामपार्श्वमुपागत्य चिन्तापर उपस्थितः ॥ १६॥ कुम्भकर्णोऽपि हस्ताभ्यां पादाभ्यां पेषयन् हरीन् । चचार वानरीं सेनां कालयन् गन्धहस्तिवत् ॥ १७॥ दृष्ट्वा तं राघवः क्रुद्धो वायव्यं शस्त्रमादरात् । चिक्षेप कुम्भकर्णाय तेन चिच्छेद रक्षसः ॥ १८॥ समुद्गरं दक्षहस्तं तेन घोरं ननाद सः । स हस्तः पतितो भूमावनेकानर्दयन् कपीन् ॥ १९॥ पर्यन्तमाश्रिताः सर्वे वानरा भयवेपिताः । रामराक्षसयोर्युद्धं पश्यन्तः पर्यवस्थिताः ॥ २०॥ समरे राघवं हन्तुं दुद्राव तमथोऽच्छिनत् ॥ २१॥ शालेन सहितं वामहस्तमैन्द्रेण राघवः । छिन्नबाहुमथायान्तं नर्दन्तं वीक्ष्य राघवः ॥ २२॥ चिच्छेद पतितौ पादौ लङ्काद्वारि महास्वनौ ॥ २३॥ वडवामुखवद्वक्त्रं व्यादाय रघुनन्दनम् ॥ २४॥ अभिदुद्राव निनदन् राहुश्चन्द्रमसं यथा । अथ सूर्यप्रतीकाशमैन्द्रं शरमनुत्तमम् ॥ २६॥ स तत्पर्वतसङ्काशं स्फुरत्कुण्डलदंष्ट्रकम् ॥ २७॥ चकर्त रक्षोऽधिपतेः शिरो वृत्रमिवाशनिः । तच्छिरः पतितं लङ्काद्वारि कायो महोदधौ ॥ २८॥ शिरोऽस्य रोधयद्द्वारं कायो नक्राद्यचूर्णयत् । ततो देवाः सऋषयो गन्धर्वाः पन्नगाः खगाः ॥ २९॥ सिद्धा यक्षा गुह्यकाश्च अप्सरोभिश्च राघवम् । आजगाम तदा रामं द्रष्टुं देवमुनीश्वरः । नारदो गगनात्तुर्णं स्वभासा भासयन् दिशः ॥ ३१॥ दृष्ट्वा गद्गदया वाचा भक्त्या स्तोतुं प्रचक्रमे ॥ ३३॥ देवदेव जगन्नाथ परमात्मन् सनातन । नारायणाखिलाधार विश्वसाक्षिन्नमोऽस्तु ते ॥ ३४॥ मायया मनुजाकारः सुखदुःखादिमानिव ॥ ३५॥ त्वं मायया गुह्यमानः सर्वेषां हृदि संस्थितः । स्वयञ्ज्योतिः स्वभावस्त्वं व्यक्त एवामलात्मनाम् ॥ ३६॥ उन्मीलयन् सृजस्येतन्नेत्रे राम जगत्त्रयम् । उपसंह्रियते सर्वं त्वया चक्षुर्निमीलनात् ॥ ३७॥ यस्मिन् सर्वमिदं भाति यतश्चैतच्चराचरम् । यस्मान्न किञ्चिल्लोकेऽस्मिंस्तस्मै ते ब्रह्मणे नमः ॥ ३८॥ प्रकृतिं पुरुषं कालं व्यक्ताव्यक्तस्वरूपिणम् । यं जानन्ति मुनिश्रेष्ठास्तस्मै रामाय ते नमः ॥ ३९॥ विकाररहितं शुद्धं ज्ञानरूपं श्रुतिर्जगौ । त्वां सर्वजगदाकारमूर्तिं चाप्याह सा श्रुतिः ॥ ४०॥ विरोधो दृश्यते देव वैदिको वेदवादिनाम् । निश्चयं नाधिगच्छन्ति त्वत्प्रसादं विना बुधाः ॥ ४१॥ मायया क्रीडतो देव न विरोधो मनागपि । रश्मिजालं रवेर्यद्वद्दृश्यते जलवद् भ्रमात् ॥ ४२॥ भ्रान्तिज्ञानात्तथा राम त्वयि सर्वं प्रकल्प्यते । मनसोऽविषयो देव रूपं ते निर्गुणं परम् ॥ ४३॥ कथं दृश्यं भवेद्देव दृश्याभावे भजेत्कथम् । अतस्तवावतारेषु रूपाणि निपुणा भुवि ॥ ४४॥ कामक्रोधादयस्तत्र बहवः परिपन्थिनः ॥ ४५॥ भीषयन्ति सदा चेतो मार्जारा मूषकं यथा । त्वन्नाम स्मरतां नित्यं त्वद्रूपमपि मानसे ॥ ४६॥ त्वद्भक्तसङ्गिनां राम संसारो गोष्पदायते ॥ ४७॥ अतस्ते सगुणं रूपं ध्यात्वाहं सर्वदा हृदि । मुक्तश्चरामि लोकेषु पूज्योऽहं सर्वदैवतैः ॥ ४८॥ राम त्वया महत्कार्यं कृतं देवहितेच्छया । कुम्भकर्णवधेनाद्य भूभारोऽयं गतः प्रभो ॥ ४९॥ हनिष्यसेऽथ राम त्वं परश्वो दशकन्धरम् ॥ ५०॥ पश्यामि सर्वं देवेश सिद्धैः सह नभोगतः । अनुगृह्णीष्व मां देव गमिष्यामि सुरालयम् ॥ ५१॥ इत्युक्त्वा राममामन्त्र्य नारदो भगवानृषिः । ययौ देवैः पूज्यमानो ब्रह्मलोकमकल्मषम् ॥ ५२॥ भ्रातरं निहतं श्रुत्वा कुम्भकर्णं महाबलम् । रावणः शोकसन्तप्तो रामेणाक्लिष्टकर्मणा ॥ ५३॥ मूर्च्छितः पतितो भूमावुत्थाय विललाप ह । पितृव्यं निहतं श्रुत्वा पितरं चातिविह्वलम् ॥ ५४॥ इन्द्रजित्प्राह शोकार्तं त्यज शोकं महामते । व्येतु ते दुःखमखिलं स्वस्थो भव महीपते ॥ ५६॥ सर्वं समीकरिष्यामि हनिष्यामि च वै रिपून् । गत्वा निकुम्भिलां सद्यस्तर्पयित्वा हुताशनम् ॥ ५७॥ लब्ध्वा रथादिकं तस्मादजेयोऽहं भवाम्यरेः । इत्युक्त्वा त्वरितं गत्वा निर्दिष्टं हवनस्थलम् ॥ ५८॥ विभीषणोऽथ तच्छ्रुत्वा मेघनादस्य चेष्टितम् । प्राह रामाय सकलं होमारम्भं दुरात्मनः ॥ ६०॥ समाप्यते चेद्धोमोऽयं मेघनादस्य दुर्मतेः । तदाजेयो भवेद्राम मेघनादः सुरासुरैः ॥ ६१॥ अतः शीघ्रं लक्ष्मणेन घातयिष्यामि रावणिम् । आज्ञापय मया सार्धं लक्ष्मणं बलिनां वरम् । हनिष्यति न सन्देहो मेघनादं तवानुजः ॥ ६२॥ आग्नेयेन महास्त्रेण सर्वराक्षसघातिना ॥ ६३॥ विभीषणोऽपि तं प्राह नासावन्यैर्निहन्यते । यस्तु द्वादश वर्षाणि निद्राहारविवर्जितः ॥ ६४॥ तेनैव मृत्युर्निर्दिष्टो ब्रह्मणास्य दुरात्मनः । लक्ष्मणस्तु अयोध्याया निर्गम्यायात्त्वया सह ॥ ६५॥ तदादि निद्राहारादीन्न जानाति रघूत्तम । सेवार्थं तव राजेन्द्र ज्ञातं सर्वमिदं मया ॥ ६६॥ तदाज्ञापय देवेश लक्ष्मणं त्वरया मया । हनिष्यति न सन्देहः शेषः साक्षाद्धराधरः ॥ ६७॥ नारायणो लक्ष्मण एव शेषः । इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे युद्धकाण्डे अष्टमः विभीषणवचः श्रुत्वा रामो वाक्यमथाब्रवीत् । जानामि तस्य रौद्रस्य मायां कृत्स्नां विभीषण ॥ १॥ स हि ब्रह्मास्त्रविच्छूरो मायावी च महाबलः । जानामि लक्ष्मणस्यापि स्वरूपं मम सेवनम् ॥ २॥ इत्युक्त्वा लक्ष्मणं प्राह रामो ज्ञानवतां वरः ॥ ३॥ गच्छ लक्ष्मण सैन्येन महता जहि रावणिम् । हनूमत्प्रमुखैः सर्वैर्यूथपैः सह लक्ष्मण ॥ ४॥ जाम्बवानृक्षराजोऽयं सह सैन्येन संवृतः । विभीषणश्च सचिवैः सह त्वामभियास्यति ॥ ५॥ अभिज्ञस्तस्य देशस्य जानाति विवराणि सः । रामस्य वचनं श्रुत्वा लक्ष्मणः सविभीषणः ॥ ६॥ रामपादाम्बुजं स्पृष्ट्वा हृष्टः सौमित्रिरब्रवीत् ॥ ७॥ अद्य मत्कार्मुकान्मुक्ताः शरा निर्भिद्य रावणिम् । गमिष्यन्ति हि पातालं स्नातुं भोगवतीजले ॥ ८॥ एवमुक्त्वा स सौमित्रिः परिक्रम्य प्रणम्य तम् । इन्द्रजिन्निधनाकाङ्क्षी ययौ त्वरितविक्रमः ॥ ९॥ विभीषणश्च सहितो मन्त्रिभिस्त्वरितं ययौ ॥ १०॥ जाम्बवत्प्रमुखा ऋक्षाः सौमित्रिं त्वरयान्वयुः । गत्वा निकुम्भिलादेशं लक्ष्मणो वानरैः सह ॥ ११॥ अङ्गदेन च वीरेण जाम्बवान् राक्षसाधिपः । तदा विभीषणः प्राह सौमित्रिं पश्य राक्षसान् ॥ १३॥ अस्यानीकस्य महतो भेदने यत्नवान् भव ॥ १४॥ राक्षसेन्द्रसुतोऽप्यस्मिन् भिन्ने दृश्यो भविष्यति । अभिद्रवाशु यावद्वै नैतत्कर्म समाप्यते ॥ १५॥ जही वीर दुरात्मानं हिंसापरमधार्मिकम् । विभीषणवचः श्रुत्वा लक्ष्मणः शुभलक्ष्मणः ॥ १६॥ ववर्ष शरवर्षाणि राक्षसेन्द्रसुतं प्रति । पाषाणैः पर्वताग्रैश्च वृक्षैश्च हरियूथपाः ॥ १७॥ निर्जघ्नुः सर्वतो दैत्यांस्तेऽपि वानरयूथपान् । निर्जघ्नुर्वानरानीकं तदा शब्दो महानभूत् । स सम्प्रहारस्तुमुलः सञ्जज्ञे हरिरक्षसाम् ॥ १९॥ इन्द्रजित्स्वबलं सर्वमर्द्यमानं विलोक्य सः । निकुम्भिलां च होमं च त्यक्त्वा शीघ्रं विनिर्गतः ॥ २०॥ रथमारुह्य सधनुः क्रोधेन महतागमत् । समाह्वयन् स सौमित्रिं युद्धाय रणमूर्धनि ॥ २१॥ सौमित्रे मेघनादोऽहं मया जीवन्न मोक्ष्यसे । तत्र दृष्ट्वा पितृव्यं स प्राह निष्ठुरभाषणम् ॥ २२॥ इहैव जातः संवृद्धः साक्षाद् भ्राता पितुर्मम । यस्त्वं स्वजनमुत्सृज्य परभृत्यत्वमागतः ॥ २३॥ इत्युक्त्वा लक्ष्मणं दृष्ट्वा हनूमत्पृष्ठतः स्थितम् ॥ २४॥ उद्यदायुधनिस्त्रिंशे रथे महति संस्थितः । महाप्रमाणमुद्यम्य घोरं विस्फारयन् धनुः ॥ २५॥ अद्य वो मामका बाणाः प्राणान् पास्यन्ति वानराः । ततः शरं दाशरथिः सन्धायामित्रकर्षणः ॥ २६॥ ससर्ज राक्षसेन्द्राय क्रुद्धः सर्प इव श्वसन् । इन्द्रजिद्रक्तनयनो लक्ष्मणं समुदैक्षत ॥ २७॥ मुहूर्तमभवन्मूढः पुनः प्रत्याहृतेन्द्रियः ॥ २८॥ ददर्शावस्थितं वीरं वीरो दशरथात्मजम् । सोऽभिचक्राम सौमित्रिं क्रोधसंरक्तलोचनः ॥ २९॥ शरान् धनुषि सन्धाय लक्ष्मणं चेदमब्रवीत् । यदि ते प्रथमे युद्धे न दृष्टो मे पराक्रमः ॥ ३०॥ अद्य त्वां दर्शयिष्यामि तिष्ठेदानीं व्यवस्थितः । इत्युक्त्वा सप्तभिर्बाणैरभिविव्याध लक्ष्मणम् ॥ ३१॥ दशभिश्च हनूमन्तं तीक्ष्णधारैः शरोत्तमैः । ततः शरशतेनैव सम्प्रयुक्तेन वीर्यवान् ॥ ३२॥ लक्ष्मणोऽपि तथा शत्रुं शरवर्षैरवाकिरत् ॥ ३३॥ तस्य बाणैः सुसंविद्धं कवचं काञ्चनप्रभम् । व्यशीर्यत रथोपस्थे तिलशः पतितं भुवि ॥ ३४॥ ततः शरसहस्रेण सङ्क्रुद्धो रावणात्मजः । बिभेद समरे वीरं लक्ष्मणं भीमविक्रमम् ॥ ३५॥ व्यशीर्यतापतद्दिव्यं कवचं लक्ष्मणस्य च । अभीक्ष्णं निःश्वसन्तौ तौ युध्येतां तुमुलं पुनः । शरसंवृतसर्वाङ्गौ सर्वतो रुधिरोक्षितौ ॥ ३७॥ सुदीर्घकालं तौ वीरावन्योन्यं निशितैः शरैः । अयुध्येतां महासत्त्वौ जयाजयविवर्जितौ ॥ ३८॥ एतस्मिन्नन्तरे वीरो लक्ष्मणः पञ्चभिः शरैः । रावणेः सारथिं साश्वं रथं च समचूर्णयत् ॥ ३९॥ चिच्छेद कार्मुकं तस्य दर्शयन् हस्तलाघवम् । सोऽन्यत्तु कार्मुकं भद्रं सज्यं चक्रे त्वरान्वितः ॥ ४०॥ तमेव छिन्नधन्वानं विव्याधानेकसायकैः ॥ ४१॥ इन्द्रजिल्लक्ष्मणं बाणैः शितैरादित्यसन्निभैः ॥ ४२॥ बिभेद वानरान् सर्वान् बाणैरापूरयन् दिशः । तत ऐन्द्रं समादाय लक्ष्मणो रावणिं प्रति ॥ ४३॥ सन्धायाकृष्य कर्णान्तं कार्मुकं दृढनिष्ठुरम् । उवाच लक्ष्मणो वीरः स्मरन् रामपदाम्बुजम् ॥ ४४॥ धर्मात्मा सत्यसन्धश्च रामो दाशरथिर्यदि । त्रिलोक्यामप्रतिद्वन्द्वस्तदेनं जहि रावणिम् ॥ ४५॥ लक्ष्मणः समरे वीरः ससर्जेन्द्रजितं प्रति ॥ ४६॥ स शरः सशिरस्त्राणं श्रीमज्ज्वलितकुण्डलम् । प्रमथ्येन्द्रजितः कायात्पातयामास भूतले ॥ ४७॥ ततः प्रमुदिता देवाः कीर्तयन्तो रघूत्तमम् । ववर्षुः पुष्पवर्षाणि स्तुवन्तश्च मुहुर्मुहुः ॥ ४८॥ जहर्ष शक्रो भगवान् सह देवैर्महर्षिभिः । आकाशेऽपि च देवानां शुश्रुवे दुन्दुभिस्वनः ॥ ४९॥ निहतं रावणिं दृष्ट्वा जयजल्पसमन्वितः ॥ ५०॥ गतश्रमः स सौमित्रिः शङ्खमापूरयद्रणे । सिंहनादं ततः कृत्वा ज्याशब्दमकरोद्विभुः ॥ ५१॥ तेन नादेन संहृष्टा वानराश्च गतश्रमाः । वानरेन्द्रैश्च सहितः स्तुवद्भिर्हृष्टमानसैः ॥ ५२॥ लक्ष्मणः परितुष्टात्मा ददर्शाभ्येत्य राघवम् । हनूमद्राक्षसाभ्यां च सहितो विनयान्वितः ॥ ५३॥ ववन्दे भ्रातरं रामं ज्येष्ठं नारायणं विभुम् । त्वत्प्रसादाद्रघुश्रेष्ठ हतो रावणिराहवे ॥ ५४॥ श्रुत्वा तल्लक्ष्मणाद्भक्त्या तमालिङ्ग्य रघूत्तमः । मूर्ध्न्यवघ्राय मुदितः सस्नेहमिदमब्रवीत् ॥ ५५॥ साधु लक्ष्मण तुष्टोऽस्मि कर्म ते दुष्करं कृतम् । मेघनादस्य निधने जितं सर्वमरिन्दम ॥ ५६॥ निःसपत्नः कृतोऽस्म्यद्य निर्यास्यति हि रावणः ॥ ५७॥ पुत्रशोकान्मया योद्धुं तं हनिष्यामि रावणम् ॥ ५८॥ मेघनादं हतं श्रुत्वा लक्ष्मणेन महाबलम् । रावणः पतितो भुमौ मूर्च्छितः पुनरुत्थितः । विललापातिदीनात्मा पुत्रशोकेन रावणः ॥ ५९॥ पुत्रस्य गुणकर्माणि संस्मरन् पर्यदेवयत् । अद्य देवगणाः सर्वे लोकपाला महर्षयः ॥ ६०॥ हतमिन्द्रजितं ज्ञात्वा सुखं स्वप्स्यन्ति निर्भयाः । इत्यादि बहुशः पुत्रलालसो विललाप ह ॥ ६१॥ ततः परमसङ्क्रुद्धो रावणो राक्षसाधिपः । उवाच राक्षसान् सर्वान्निनाशयिषुराहवे ॥ ६२॥ स पुत्रवधसन्तप्तः शूरः क्रोधवशं गतः । संवीक्ष्य रावणो बुद्ध्या हन्तुं सीतां प्रदुद्रुवे ॥ ६३॥ खड्गपाणिमथायान्तं क्रुद्धं दृष्ट्वा दशाननम् । राक्षसीमध्यगा सीता भयशोकाकुलाभवत् ॥ ६४॥ एतस्मिन्नन्तरे तस्य सचिवो बुद्धिमान् शुचिः । सुपार्श्वो नाम मेधावी रावणं वाक्यमब्रवीत् ॥ ६५॥ ननु नाम दशग्रीव साक्षाद्वैश्रवणानुजः । अस्माभिः सहितो युद्धे हत्वा रामं च लक्ष्मणम् । प्राप्स्यसे जानकीं शीघ्रमित्युक्तः स न्यवर्तत ॥ ६७॥ वचः सुधर्म्यं प्रतिगृह्य रावणः । पुनः सभां च प्रययौ सुहृद्वृतः ॥ ६८॥ इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे युद्धकाण्डे नवमः स विचार्य सभामध्ये राक्षसैः सह मन्त्रिभिः । निर्ययौ येऽवशिष्टास्तै राक्षसैः सह राघवम् ॥ १॥ ततो रामेण निहताः सर्वे ते राक्षसा युधि ॥ २॥ स्वयं रामेण निहतस्तीक्ष्णबाणेन वक्षसि । व्यथितस्त्वरितं लङ्कां प्रविवेश दशाननः ॥ ३॥ दृष्ट्वा रामस्य बहुशः पौरुषं चाप्यमानुषम् । रावणो मारुतेश्चैव शीघ्रं शुक्रान्तिकं ययौ ॥ ४॥ नमस्कृत्य दशग्रीवः शुक्रं प्राञ्जलिरब्रवीत् । भगवन् राघवेणैवं लङ्का राक्षसयुथपैः ॥ ५॥ विनाशिता महादैत्या निहताः पुत्रबान्धवाः । कथं मे दुःखसन्दोहस्त्वयि तिष्ठति सद्गुरौ ॥ ६॥ इति विज्ञापितो दैत्यगुरुः प्राह दशाननम् । होमं कुरु प्रयत्नेन रहसि त्वं दशानन ॥ ७॥ यदि विघ्नो न चेद्धोमे तर्हि होमानलोत्थितः ॥ ८॥ महान् रथश्च वाहाश्च चापतूणीरसायकाः । सम्भविष्यन्ति तैर्युक्तस्त्वमजेयो भविष्यसि ॥ ९॥ गृहाण मन्त्रान् मद्दत्तान् गच्छ होमं कुरु द्रुतम् । इत्युक्तस्त्वरितं गत्वा रावणो राक्षसाधिपः ॥ १०॥ गुहां पातालसदृशीं मन्दिरे स्वे चकार ह । लङ्काद्वारकपाटादि बद्ध्वा सर्वत्र यत्नतः ॥ ११॥ गुहां प्रविश्य चैकान्ते मौनी होमं प्रचक्रमे ॥ १२॥ उत्थितं धूममालोक्य महान्तं रावणानुजः । रामाय दर्शयामास होमधूमं भयाकुलः ॥ १३॥ पश्य राम दशग्रीवो होमं कर्तुं समारभत् । यदि होमः समाप्तः स्यात्तदाऽजेयो भविष्यति ॥ १४॥ अतो विघ्नाय होमस्य प्रेषयाशु हरीश्वरान् । तथेति रामः सुग्रीवसम्मतेनाङ्गदं कपिम् ॥ १५॥ प्राकारं लङ्घयित्वा ते गत्वा रावणमन्दिरम् ॥ १६॥ दशकोट्यः प्लवङ्गानां गत्वा मन्दिररक्षकान् । चूर्णयामासुरश्वांश्च गजांश्च न्यहनन् क्षणात् ॥ १७॥ विभीषणस्य भार्या सा होमस्थानमसूचयत् ॥ १८॥ चूर्णयित्वा महासत्त्वः प्रविवेश महागुहाम् ॥ १९॥ दृष्ट्वा दशाननं तत्र मीलिताक्षं दृढासनम् । ततोऽङ्गदाज्ञया सर्वे वानरा विविशुर्द्रुतम् ॥ २०॥ तत्र कोलाहलं चक्रुस्ताडयन्तश्च सेवकान् । सम्भारांश्चिक्षिपुस्तस्य होमकुण्डे समन्ततः ॥ २१॥ स्रुवमाच्छिद्य हस्ताच्च रावणस्य बलाद्रुषा । तेनैव सञ्जघानाशु हनूमान् प्लवगाग्रणीः ॥ २२॥ घ्नन्ति दन्तैश्च काष्ठैश्च वानरास्तमितस्ततः । न जहौ रावणो ध्यानं हतोऽपि विजिगीषया ॥ २३॥ समानयत्केशबन्धे धृत्वा मन्दोदरीं शुभाम् ॥। २४॥ विददाराङ्गदस्तस्याः कञ्जुकं रत्नभूषितम् ॥ २५॥ मुक्ता विमुक्ताः पतिताः समन्ताद्रत्नसञ्चयैः । श्रोणिसूत्रं निपतितं त्रुटितं रत्नचित्रितम् ॥ २६॥ कटिप्रदेशाद्विस्रस्ता नीवी तस्यैव पश्यतः । भूषणानि च सर्वाणि पतितानि समन्ततः ॥ २७॥ देवगन्धर्वकन्याश्च नीता हृष्टैः प्लवङ्गमैः । मन्दोदरी रुरोदाथ रावणस्याग्रतो भृशम् ॥ २८॥ क्रोशन्ती करुणं दीना जगाद दशकन्धरम् । निर्लज्जोऽसि परैरेवं केशपाशे विकृष्यते ॥ २९॥ भार्या तवैव पुरतः किं जुहोषि न लज्जसे । हन्यते पश्यतो यस्य भार्या पापैश्च शत्रुभिः ॥ ३०॥ मर्तव्यं तेन तत्रैव जीवितान्मरणं वरम् । हा मेघनाद ते माता क्लिश्यते बत वानरैः ॥ ३१॥ त्वयि जीवति मे दुःखमीदृशं च कथं भवेत् । भार्या लज्जा च सन्त्यक्ता भर्त्रा मे जीविताशया ॥ ३२॥ श्रुत्वा तद्देवितं राजा मन्दोदर्या दशाननः । उत्तस्थौ खड्गमादाय त्यज देवीमिति ब्रुवन् ॥ ३३॥ तदोत्सृज्य ययुः सर्वे विध्वंस्य हवनं महत् ॥ ३४॥ रामपार्श्वमुपागम्य तस्थुः सर्वे प्रहर्षिताः ॥ ३५॥ रावणस्तु ततो भार्यामुवाच परिसान्त्वयन् । दैवाधीनमिदं भद्रे जीवता किं न दृश्यते । त्यज शोकं विशालाक्षि ज्ञानमालम्ब्य निश्चितम् ॥ ३६॥ अज्ञानप्रभवः शोकः शोको ज्ञानविनाशकृत् । आत्मा तु केवलं शुद्धो व्यतिरिक्तो ह्यलेपकः ॥ ३९॥ न संयोगो वियोगो वा विद्यते केनचित्सतः ॥ ४०॥ एवं ज्ञात्वा स्वमात्मानं त्यज शोकमनिन्दिते । इदानीमेव गच्छामि हत्वा रामं सलक्ष्मणम् ॥ ४१॥ आगमिष्यामि नो चेन्मां दारयिष्यति सायकैः । श्रीरामो वज्रकल्पैश्च ततो गच्छामि तत्पदम् ॥ ४२॥ तदा त्वया मे कर्तव्या क्रिया मच्छासनात्प्रिये । सीतां हत्वा मया सार्धं त्वं प्रवेक्ष्यसि पावकम् ॥ ४३॥ एवं श्रुत्वा वचस्तस्य रावणस्यातिदुःखिता । उवाच नाथ मे वाक्यं शृणु सत्यं तथा कुरु ॥ ४४॥ शक्यो न राघवो जेतुं त्वया चान्यैः कदाचन । रामो देववरः साक्षात्प्रधानपुरुषेश्वरः ॥ ४५॥ मत्स्यो भूत्वा पुरा कल्पे मनुं वैवस्वतं प्रभुः । ररक्ष सकलापद्भ्यो राघवो भक्तवत्सलः ॥ ४६॥ समुद्रमथने पृष्ठे दधार कनकाचलम् ॥ ४७॥ क्रोडरूपेण वपुषा क्षोणीमुद्धरता क्वचित् ॥ ४८॥ त्रिलोककण्टकं दैत्यं हिरण्यकशिपुं पुरा । हतवान्नारसिंहेन वपुषा रघुनन्दनः ॥ ४९॥ विक्रमैस्त्रिभिरेवासौ बलिं बद्ध्वा जगत्त्रयम् । आक्रम्यादात्सुरेन्द्राय भृत्याय रघुसत्तमः ॥ ५०॥ राक्षसाः क्षत्रियाकारा जाता भूमेर्भरावहाः । तान् हत्वा बहुशो रामो भुवं जित्वा ह्यदान्मुनेः ॥ ५१॥ स एव साम्प्रतं जातो रघुवंशे परात्परः । भवदर्थे रघुश्रेष्ठो मानुषत्वमुपागतः ॥ ५२॥ तस्य भार्या किमर्थं वा हृता सीता वनाद्बलात् । मम पुत्रविनाशार्थं स्वस्यापि निधनाय च ॥ ५३॥ इतः परं वा वैदेहीं प्रेषयस्व रघूत्तमे । विभीषणाय राज्यं तु दत्त्वा गच्छामहे वनम् ॥ ५४॥ मन्दोदरीवचः श्रुत्वा रावणो वाक्यमब्रवीत् । कथं भद्रे रणे पुत्रान् भ्रातॄन् राक्षसमण्डलम् ॥ ५५॥ घातयित्वा राघवेण जीवामि वनगोचरः । रामेण सह योत्स्यामि रामबाणैः सुशीघ्रगैः ॥ ५६॥ विदार्यमाणो यास्यामि तद्विष्णोः परमं पदम् । जानामि राघवं विष्णुं लक्ष्मीं जानामि जानकीम् । ज्ञात्वैव जानकी सीता मयानीता वनाद्बलात् ॥ ५७॥ रामेण निधनं प्राप्य यास्यामीति परं पदम् । विमुच्य त्वां तु संसाराद्गमिष्यामि सह प्रिये ॥ ५८॥ परानन्दमयी शुद्धा सेव्यते या मुमुक्षुभिः । तां गतिं तु गमिष्यामि हतो रामेण संयुगे ॥ ५९॥ प्रक्षाल्य कल्मषाणीह मुक्तिं यास्यामि दुर्लभाम् ॥ ६०॥ संसारसागरमतीत्य हरिं व्रजामि ॥ ६१॥ इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे युद्धकाण्डे दशमः इत्युक्त्वा वचनं प्रेम्णा राज्ञीं मन्दोदरीं तदा । रावणः प्रययौ योद्धुं रामेण सह संयुगे ॥ १॥ दृढं स्यन्दनमास्थाय वृतो घोरैर्निशाचरैः । चक्रैः षोडशभिर्युक्तं सवरूथं सकूबरम् ॥ २॥ निश्चक्रामाथ सहसा रावणो भीषणाकृतिः । आयान्तं रावणं दृष्ट्वा भीषणं रणकर्कशम् ॥ ४॥ सन्त्रस्ताभूत्तदा सेना वानरी रामपालिता ॥ ५॥ हनूमानथ चोत्प्लुत्य रावणं योद्धुमाययौ । आगत्य हनुमान् रक्षोवक्षस्यतुलविक्रमः ॥ ६॥ मुष्टिबन्धं दृढं बद्ध्वा ताडयामास वेगतः । तेन मुष्टिप्रहारेण जानुभ्यामपतद्रथे ॥ ७॥ मूर्च्छितोऽथ मुहूर्तेन रावणः पुनरुत्थितः । उवाच च हनूमन्तं शूरोऽसि मम सम्मतः ॥ ८॥ हनूमानाह तं धिङ्मां यस्त्वं जीवसि रावण । त्वं तावन्मुष्टिना वक्षो मम ताडय रावण ॥ ९॥ पश्चान्मया हतः प्राणान्मोक्ष्यसे नात्र संशयः । तथेति मुष्टिना वक्षो रावणेनापि ताडितः ॥ १०॥ सन्ज्ञामवाप्य कपिराड् रावणं हन्तुमुद्यतः ॥ ११॥ ततोऽन्यत्र गतो भीत्या रावणो राक्षसाधिपः । हनूमानङ्गदश्चैव नलो नीलस्तथैव च ॥ १२॥ चत्वारः समवेत्याग्रे दृष्ट्वा राक्षसपुङ्गवान् । अग्निवर्णं तथा सर्परोमाणं खड्गरोमकम् ॥ १३॥ तथा वृश्चिकरोमाणं निर्जघ्नुः क्रमशोऽसुरान् । चत्वारश्चतुरो हत्वा राक्षसान् भीमविक्रमान् । सिंहनादं पृथक् कृत्वा रामपार्श्वमुपागताः ॥ १४॥ ततः क्रुद्धो दशग्रीवः सन्दश्य दशनच्छदम् ॥ १५॥ विवृत्य नयने क्रूरो राममेवान्वधावत । दशग्रीवो रथस्थस्तु रामं वज्रोपमैः शरैः ॥ १६॥ रामस्य पुरतः सर्वान् वानरानपि विव्यधे ॥ १७॥ ततः पावकसङ्काशैः शरैः काञ्चनभूषणैः । अभ्यवर्षद्रणे रामो दशग्रीवं समाहितः ॥ १८॥ रथस्थं रावणं दृष्ट्वा भूमिष्ठं रघुनन्दनम् । आहूय मातलिं शक्रो वचनं चेदमब्रवीत् ॥ १९॥ रथेन मम भूमिष्ठं शीघ्रं याहि रघूत्तमम् । त्वरितं भूतलं गत्वा कुरु कार्यं ममानघ ॥ २०॥ एवमुक्तोऽथ तं नत्वा मातलिर्देवसारथिः । ततो हयैश्च संयोज्य हरितैः स्यन्दनोत्तमम् ॥ २१॥ स्वर्गाज्जयार्थं रामस्य ह्युपचक्राम मातलिः । प्राञ्जलिर्देवराजेन प्रेषितोऽस्मि रघूत्तम ॥ २२॥ रथोऽयं देवराजस्य विजयाय तव प्रभो । प्रेषितश्च महाराज धनुरैन्द्रं च भूषितम् ॥ २३॥ अभेद्यं कवचं खड्गं दिव्यतूणीयुगं तथा । आरुह्य च रथं राम रावणं जहि राक्षसम् ॥ २४॥ मया सारथिना देव वृत्रं देवपतिर्यथा । इत्युक्तस्तं परिक्रम्य नमस्कृत्य रथोत्तमम् ॥ २५॥ आरुरोह रथं रामो लोकान्ल्लक्ष्म्या नियोजयन् । ततोऽभवन्महायुद्धं भैरवं रोमहर्षणम् ॥ २६॥ महात्मनो राघवस्य रावणस्य च धीमतः । आग्नेयेन च आग्नेयं दैवं दैवेन राघवः ॥ २७॥ अस्त्रं राक्षसराजस्य जघान परमास्त्रवित् । ततस्तु ससृजे घोरं राक्षसं चास्त्रमस्त्रवित् । क्रोधेन महताविष्टो रामस्योपरि रावणः ॥ २८॥ रावणस्य धनुर्मुक्ताः सर्पा भूत्वा महाविषाः । शराः काञ्चनपुङ्खाभा राघवं परितोऽपतन् ॥ २९॥ तैः शरैः सर्पवदनैर्वमद्भिरनलं मुखैः । दिशश्च विदिशश्चैव व्याप्तास्तत्र तदाभवन् ॥ ३०॥ रामः सर्पांस्ततो दृष्ट्वा समन्तात्परिपूरितान् । सौपर्णमस्त्रं तद्घोरं पुरः प्रावर्तयद्रणे ॥ ३१॥ रामेण मुक्तास्ते बाणा भूत्वा गरुडरूपिणः । चिच्छिदुः सर्पबाणांस्तान् समन्तात् सर्पशत्रवः ॥ ३२॥ अस्त्रे प्रतिहते युद्धे रामेण दशकन्धरः । अभ्यवर्षत्ततो रामं घोराभिः शरवृष्टिभिः ॥ ३३॥ ततः पुनः शरानीकै राममक्लिष्टकारिणम् । अर्दयित्वा तु घोरेण मातलिं प्रत्यविध्यत ॥ ३४॥ पातयित्वा रथोपस्थे रथकेतुं च काञ्चनम् । आर्त्ताकारं हरिं दृष्ट्वा व्यथिताश्च महर्षयः ॥ ३६॥ व्यथिता वानरेन्द्राश्च बभूवुः सविभीषणाः । दशास्यो विंशतिभुजः प्रगृहीतशरासनः ॥ ३७॥ ददृशे रावणस्तत्र मैनाक इव पर्वतः । रामस्तु भ्रुकुटिं बद्ध्वा क्रोधसंरक्तलोचनः ॥ ३८॥ कोपं चकार सदृशं निर्दहन्निव राक्षसम् । गृहीत्वा पाणिना बाणं कालानलसमप्रभम् । निर्दहन्निव चक्षुर्भ्यां ददृशे रिपुमन्तिके ॥ ४०॥ पराक्रमं दर्शयितुं तेजसा प्रज्वलन्निव । प्रचक्रमे कालरूपी सर्वलोकस्य पश्यतः ॥ ४१॥ विकृष्य चापं रामस्तु रावणं प्रतिविध्य च । हर्षयन् वानरानीकं कालान्तक इवाबभौ ॥ ४३॥ क्रुद्धं रामस्य वदनं दृष्ट्वा शत्रुं प्रधावतः । तत्रसुः सर्वभूतानि चचाल च वसुन्धरा ॥ ४३॥ रामं दृष्ट्वा महारौद्रमुत्पातांश्च सुदारुणान् । त्रस्तानि सर्वभूतानि रावणं चाविशद्भयम् ॥ ४४॥ ऐन्द्रमस्त्रं समादाय रावणस्य शिरोऽच्छिनत् ॥ ४५॥ मूर्धानो रावणस्याथ बहवो रुधिरोक्षिताः । गगनात्प्रपतन्ति स्म तालादिव फलानि हि ॥ ४६॥ न दिनं न च वै रात्रिर्न सन्ध्यां न दिशोऽपि वा । प्रकाशन्ते न तद्रूपं दृश्यते तत्र सङ्गरे ॥ ४७॥ ततो रामो बभूवाथ विस्मयाविष्टमानसः । शतमेकोत्तरं छिन्नं शिरसां चैकवर्चसाम् ॥ ४८॥ न चैव रावणः शान्तो दृश्यते जीवितक्षयात् । ततः सर्वास्त्रविद्धीरः कौसल्यानन्दवर्धनः ॥ ४९॥ यैर्यैर्बाणैर्हता दैत्या महासत्त्वपराक्रमाः ॥ ५०॥ त एते निष्फलं याता रावणस्य निपातने । इति चिन्ताकुले रामे समीपस्थो विभीषणः ॥ ५१॥ उवाच राघवं वाक्यं ब्रह्मदत्तवरो ह्यसौ । विच्छिन्ना बाहवोऽप्यस्य विच्छिन्नानि शिरांसि च ॥ ५२॥ उत्पत्स्यन्ति पुनः शीघ्रमित्याह भगवानजः । नाभिदेशेऽमृतं तस्य कुण्डलाकारसंस्थितम् ॥ ५३॥ तच्छोषयानलास्त्रेण तस्य मृत्युस्ततो भवेत् । विभीषणवचः श्रुत्वा रामः शीघ्रपराअक्रमः ॥ ५४॥ पावकास्त्रेण संयोज्य नाभिं विव्याध रक्षसः । अनन्तरं च चिच्छेद शिरांसि च महाबलः ॥ ५५॥ बाहूनपि च संरब्धो रावणस्य रघूत्तमः । ततो घोरां महाशक्तिमादाय दशकन्धरः ॥ ५६॥ चिच्छेद राघवो बाणैस्तां शितैर्हेमभूषितैः ॥ ५७॥ म्लानरूपो बभूवाथ छिन्नैः शीर्षैर्भयङ्करैः ॥ ५८॥ एकेन मुख्यशिरसा बाहुभ्यां रावणो बभौ । रावणस्तु पुनः क्रुद्धो नानाशस्त्रास्त्रवृष्टिभिः ॥ ५९॥ ववर्ष रामं तं रामस्तथा बाणैर्ववर्ष च । ततो युद्धमभूद्घोरं तुमुलं लोमहर्षणम् ॥ ६०॥ अथ संस्मारयामास मातली राघवं तदा । विसृजास्त्रं वधायास्य ब्राह्मं शीघ्रं रघूत्तम ॥ ६१॥ विनाशकालः प्रथितो यः सुरैः सोऽद्य वर्तते । उत्तमाङ्गं न चैतस्य छेत्तव्यं राघव त्वया ॥ ६२॥ नैव शीर्ष्णि प्रभो वध्यो वध्य एव हि मर्मणि । ततः संस्मारितो रामस्तेन वाक्येन मातलेः ॥ ६३॥ जग्राह स शरं दीप्तं निःश्वसन्तमिवोरगम् । यस्य पार्श्वे तु पवनः फले भास्करपावकौ ॥ ६४॥ पर्वस्वपि च विन्यस्ता लोकपाला महौजसः ॥ ६५॥ जाज्वल्यमानं वपुषा भातं भास्करवर्चसा । तमुग्रमस्त्रं लोकानां भयनाशनमद्भुतम् ॥ ६६॥ अभिमन्त्र्य ततो रामस्तं महेषुं महाभुजः । वेदप्रोक्तेन विधिना सन्दधे कार्मुके बली ॥ ६७॥ तस्मिन् सन्धीयमाने तु राघवेण शरोत्तमे । सर्वभूतानि वित्रेसुश्चचाल च वसुन्धरा ॥ ६८॥ स रावणाय सङ्क्रुद्धो भृशमानम्य कार्मुकम् । चिक्षेप परमायत्तस्तमस्त्रं मर्मघातिनम् ॥ ६९॥ स वज्र इव दुर्धर्षो वज्रपाणिविसर्जितः । कृतान्त इव घोरास्यो न्यपतद्रावणोरसि ॥ ७०॥ स निमग्नो महाघोरः शरीरान्तकरः परः । बिभेद हृदयं तूर्णं रावणस्य महात्मनः ॥ ७१॥ स शरो रावणं हत्वा रामतूणीरमाविशत् ॥ ७२॥ तस्य हस्तात्पपाताशु सशरं कार्मुकं महत् । तं दृष्ट्वा पतितं भूमौ हतशेषाश्च राक्षसाः । हतनाथा भयत्रस्ता दुद्रुवुः सर्वतोदिशम् ॥ ७४॥ दशग्रीवस्य निधनं विजयं राघवस्य च । ततो विनेदुः संहृष्टा वानरा जितकाशिनः ॥ ७५॥ वदन्तो रामविजयं रावणस्य च तद्वधम् । तुष्टुवुर्मुनयः सिद्धाश्चारणाश्च दिवौकसः ॥ ७७॥ अथान्तरिक्षे ननृतुः सर्वतोऽप्सरसो मुदा । रावणस्य च देहोत्थं ज्योतिरादित्यवत्स्फुरत् ॥ ७८॥ प्रविवेश रघुश्रेष्ठं देवानां पश्यतां सताम् । देवा ऊचुरहो भाग्यं रावणस्य महात्मनः ॥ ७९॥ वयं तु सात्त्विका देवा विष्णोः कारुण्यभाजनाः । भयदुःखादिभिर्व्याप्ताः संसारे परिवर्तिनः ॥ ८०॥ अयं तु राक्षसः क्रूरो ब्रह्महाऽतीव तामसः । परदाररतो विष्णुद्वेषी तापसहिंसकः ॥ ८१॥ पश्यत्सु सर्वभूतेषु राममेव प्रविष्टवान् । एवं ब्रुवत्सु देवेषु नारदः प्राह सुस्मितः ॥ ८२॥ शृणुतात्र सुरा यूयं धर्मतत्त्वविचक्षणाः । रावणो राघवद्वेषादनिशं हृदि भावयन् ॥ ८३॥ भृत्यैः सह सदा रामचरितं द्वेषसंयुतः । श्रुत्वा रामात्स्वनिधनं भयात्सर्वत्र राघवम् ॥ ८४॥ क्रोधोऽपि रावणस्याशु गुरुबोधाधिकोऽभवत् ॥ ८५॥ रामसायुज्यमेवाप रावणो मुक्तबन्धनः ॥ ८६॥ पापिष्ठो वा दुरात्मा परधनपरदारेषु सक्तो यदि स्या- न्नित्यं स्नेहाद्भयाद्वा रघुकुलतिलकं भावयन् सम्परेतः । सद्यो रामस्य विष्णोः सुरवरविनुतं याति वैकुण्ठमाद्यम् ॥ ८७॥ हत्वा युद्धे दशास्यं त्रिभुवनविषमं वामहस्तेन चापं भुमौ विष्टभ्य तिष्ठन्नितरकरधृतं भ्रामयन् बाणमेकम् । वीरश्रीबन्धुराङ्गस्त्रिदशपतिनुतः पातु मां वीररामः ॥ ८८॥ रामो विभीषणं दृष्ट्वा हनूमन्तं तथाङ्गदम् । लक्ष्मणं कपिराजं च जाम्बवन्तं तथा परान् ॥ १॥ भवतां बाहुवीर्येण निहतो रावणो मया ॥ २॥ कीर्तिः स्थास्यति वः पुण्या यावच्चन्द्रदिवाकरौ कीर्तयिष्यन्ति भवतां कथां त्रैलोक्यपावनीम् ॥ ३॥ मयोपेतां कलिहरां यास्यन्ति परमां गतिम् । एतस्मिन्नन्तरे दृष्ट्वा रावणं पतितं भुवि ॥ ४॥ मन्दोदरीमुखाः सर्वाः स्त्रियो रावणपालिताः । पतिता रावणस्याग्रे शोचन्त्यः पर्यदेवयन् ॥ ५॥ विभीषणः शुशोचार्तः शोकेन महतावृतः । पतितो रावणस्याग्रे बहुधा पर्यदेवयत् ॥ ६॥ रामस्तु लक्ष्मणं प्राह बोधयस्व विभीषणम् । करोतु भ्रातृसंस्कारं किं विलम्बेन मानद ॥ ७॥ स्त्रियो मन्दोदरीमुख्याः पतिता विलपन्ति च । निवारयतु ताः सर्वा राक्षसी रावणप्रियाः ॥ ८॥ उवाच मृतकोपान्ते पतितं मृतकोपमम् ॥ ९॥ यं शोचसि त्वं दुःखेन कोऽयं तव विभीषण ॥ १०॥ त्वं वास्य कतमः सृष्टेः पुरेदानीमतः परम् । यद्वत्तोयौघपतिताः सिकता यान्ति तद्वशाः ॥ ११॥ संयुज्यन्ते वियुज्यन्ते तथा कालेन देहिनः । यथा धानासु वै धाना भवन्ति न भवन्ति च ॥ १२॥ एवं भूतेषु भूतानि प्रेरितानीशमायया । त्वं चेमे वयमन्ये च तुल्याः कालवशोद्भवाः ॥ १३॥ जन्ममृत्यू यदा यस्मात्तदा तस्माद्भविष्यतः । ईश्वरः सर्वभूतानि भूतैः सृजति हन्त्यजः ॥ १४॥ देहेन देहिनो जीवा देहाद्देहोऽभिजायते ॥ १५॥ बीजादेव यथा बीजं देहान्य इव शाश्वतः । नानात्वं जन्म नाशश्च क्षयो वृद्धिः क्रियाफलम् । त इमे देहसंयोगादात्मना भान्त्यसद्ग्रहात् । यथा यथा तथा चान्यद्ध्यायतोऽसत्सदाग्रहात् ॥ १८॥ प्रसुप्तस्यानहम्भावात्तदा भाति न संसृतिः । जीवतोऽपि तथा तद्वद्विमुक्तस्यानहङ्कृतेः ॥ १९॥ रामभद्रे भगवति मनो धेह्यात्मनीश्वरे ॥ २०॥ बाह्येन्द्रियार्थसम्बन्धात्त्याजयित्वा मनः शनैः ॥ २१॥ तत्र दोषान् दर्शयित्वा रामानन्दे नियोजय । देहबुद्ध्या भवेद्भ्राता पिता माता सुहृत्प्रियः ॥ २२॥ तदा कः कस्य वा बन्धुर्भ्राता माता पिता सुहृत् ॥ २३॥ शब्दादयश्च विषया विविधाश्चैव सम्पदः ॥ २४॥ बलं कोशो भृत्यवर्गो राज्यं भूमिः सुतादयः । अज्ञानजत्वात्सर्वे ते क्षणसङ्गमभङ्गुराः ॥ २५॥ अथोत्तिष्ठ हृदा रामं भावयन् भक्तिभावितम् । अनुवर्तस्व राज्यादि भुञ्जन् प्रारब्धमन्वहम् ॥ २६॥ विहरस्व यथान्यायं भवदोषैर्न लिप्यसे ॥ २७॥ आज्ञापयति रामस्त्वां यद्भ्रातुः साम्परायिकम् । तत्कुरुष्व यथाशास्त्रं रुदतीश्चापि योषितः ॥ २८॥ निवारय महाबुद्धे लङ्कां गच्छन्तु मा चिरम् । श्रुत्वा यथावद्वचनं लक्ष्मणस्य विभीषणः ॥ २९॥ त्यक्त्वा शोकं च मोहं च रामपार्श्वमुपागमत् । विमृश्य बुद्ध्या धर्मज्ञो धर्मार्थसहितं वचः ॥ ३०॥ नृशंसमनृतं क्रूरं त्यक्तधर्मव्रतं प्रभो ॥ ३१॥ नार्होऽस्मि देव संस्कर्तुं परदाराभिमर्शिनम् । श्रुत्वा तद्वचनं प्रीतो रामो वचनमब्रवीत् ॥ ३२॥ मरणान्तानि वैराणि निवृत्तं नः प्रयोजनम् । क्रियतामस्य संस्कारो ममाप्येष यथा तव ॥ ३३॥ रामाज्ञां शिरसा धृत्वा शीघ्रमेव विभीषणः । सान्त्ववाक्यैर्महाबुद्धिं राज्ञीं मन्दोदरीं तदा ॥ ३४॥ त्वरयामास धर्मज्ञः संस्कारार्थं स्वबान्धवान् ॥ ३५॥ आहिताग्नेर्यथा कार्यं रावणस्य विभीषणः ॥ ३६॥ तथैव सर्वमकरोद्बन्धुभिः सह मन्त्रिभिः । ददौ च पावकं तस्य विधियुक्तं विभीषणः ॥ ३७॥ स्नात्वा चैवार्द्रवस्त्रेण तिलान् दर्भाभिमिश्रितान् । उदकेन च सम्मिश्रान् प्रदाय विधिपूर्वकम् ॥ ३८॥ प्रदाय चोदकं तस्मै मुर्ध्ना चैनं प्रणम्य च । ताः स्त्रियोऽनुनयामास सान्त्वमुक्त्वा पुनः पुनः ॥ ३९॥ गम्यतामिति ताः सर्वा विविशुर्नगरं तदा । प्रविष्टासु च सर्वासु राक्षसीषु विभीषणः ॥ ४०॥ रामोऽपि सह सैन्येन ससुग्रीवः सलक्ष्मणः ॥ ४१॥ हर्षं लेभे रिपून् हत्वा यथा वृत्रं शतक्रतुः । मातलिश्च तदा रामं परिक्रम्याअभिवन्द्य च ॥ ४२॥ अनुज्ञातश्च रामेण ययौ स्वर्गं विहायसा । ततो हृष्टमना रामो लक्ष्मणं चेदमब्रवीत् ॥ ४३॥ विभीषणाय मे लङ्काराज्यं दत्तं पुरैव हि । इदानीमपि गत्वा त्वं लङ्कामध्ये विभीषणम् ॥ ४४॥ इत्युक्तो लक्ष्मणस्तूर्णं जगाम सह वानरैः ॥ ४५॥ अभिषेकं शुभं चक्रे राक्षसेन्द्रस्य धीमतः ॥ ४६॥ ततः पौरजनैः सार्धं नानोपायनपाणिभिः । रामो विभीषणं दृष्ट्वा प्राप्तराज्यं मुदान्वितः ॥ ४८॥ सुग्रीवं च समालिङ्ग्य रामो वाक्यमथाब्रवीत् ॥ ४९॥ सहायेन त्वया वीर जितो मे रावणो महान् । विभीषणोऽपि लङ्कायामभिषिक्तो मयानघ ॥ ५०॥ ततः प्राह हनूमन्तं पार्श्वस्थं विनयान्वितम् । विभीषणस्यानुमतेर्गच्छ त्वं रावणालयम् ॥ ५१॥ जानक्यै सर्वमाख्याहि रावणस्य वधादिकम् । जानक्याः प्रतिवाक्यं मे शीघ्रमेव निवेदय ॥ ५२॥ एवमाज्ञापितो धीमान् रामेण पवनात्मजः । प्रविवेश पुरीं लङ्कां पूज्यमानो निशाचरैः ॥ ५३॥ ददर्श जानकीं तत्र कृशां दीनामनिन्दिताम् ॥ ५४॥ राक्षसीभिः परिवृतां ध्यायन्तीं राममेव हि । विनयावनतो भूत्वा प्रणम्य पवनात्मजः ॥ ५५॥ कृताञ्जलिपुटो भूत्वा प्रह्वो भक्त्याऽग्रतः स्थितः । तं दृष्ट्वा जानकी तूष्णीं स्थित्वा पूर्वस्मृतिं ययौ ॥ ५६॥ ज्ञात्वा तं रामदूतं सा हर्षात्सौम्यमुखी बभौ । स तां सौम्यमुखीं दृष्ट्वा तस्यै पवननन्दनः । रामस्य भाषितं सर्वमाख्यातुमुपचक्रमे ॥ ५७॥ देवि रामः ससुग्रीवो विभीषणसहायवान् । कुशली वानराणां च सैन्यैश्च सहलक्ष्मणः ॥ ५८॥ रावणं ससुतं हत्वा सबलं सह मन्त्रिभिः । त्वामाह कुशलं रामो राज्ये कृत्वा विभीषणम् ॥ ५९॥ श्रुत्वा भर्तुः प्रियं वाक्यं हर्षगद्गदया गिरा । किं ते प्रियं करोम्यद्य न पश्यामि जगत्त्रये ॥ ६०॥ समं ते प्रियवाक्यस्य रत्नान्याभरणानि च । एवमुक्तस्तु वैदेह्या प्रत्युवाच प्लवङ्गमः ॥ ६१॥ हतशत्रुं विजयिनं रामं पश्यामि सुस्थिरम् ॥ ६२॥ तस्य तद्वचनं श्रुत्वा मैथिली प्राह मारुतिम् । सर्वे सौम्या गुणा सौम्य त्वय्येव परिनिष्ठिताः ॥ ६३॥ रामं द्रक्ष्यामि शीघ्रं मामाज्ञापयतु राघवः । तथेति तां नमस्कृत्य ययौ द्रष्टुं रघूत्तमम् ॥ ६४॥ जानक्या भाषितं सर्वं रामस्याग्रे न्यवेदयत् । यन्निमित्तोऽयमारम्भः कर्मणां च फलोदयः ॥ ६५॥ तां देवीं शोकसन्तप्तां द्रष्टुमर्हसि मैथिलीम् । एवमुक्तो हनुमता रामो ज्ञानवतां वरः ॥ ६६॥ मायासीतां परित्यक्तुं जानकीमनले स्थिताम् । आदातुं मनसा ध्यात्वा रामः प्राह विभीषणम् ॥ ६७॥ गच्छ राजन् जनकजामानयाशु ममान्तिकम् । स्नातां विरजवस्त्राढ्यां सर्वाभरणभूषिताम् ॥ ६८॥ विभीषणोऽपि तच्छ्रुत्वा जगाम सहमारुतिः । राक्षसीभिः सुवृद्धाभिः स्नापयित्वा तु मैथिलीम् ॥ ६९॥ याष्टीकैर्बहुभिर्गुप्तां कञ्चुकोष्णीषिभिः शुभाम् ॥ ७०॥ तां द्रष्टुमागताः सर्वे वानरा जनकात्मजाम् । तान् वारयन्तो बहवः सर्वतो वेत्रपाणयः ॥ ७१॥ दृष्ट्वा तां शिबिकारूढां दूरादथ रघूत्तमः ॥ ७२॥ विभीषण किमर्थं ते वानरान् वारयन्ति हि । पश्यन्तु वानराः सर्वे मैथिलीं मातरं यथा ॥ ७३॥ पादचारेण साऽऽयातु जानकी मम सन्निधिम् । श्रुत्वा तद्रामवचनं शिबिकादवरुह्य सा ॥ ७४॥ रामोऽपि दृष्ट्वा तां मायासीतां कार्यार्थनिर्मिताम् ॥ ७५॥ अवाच्यवादान् बहुशः प्राह तां रघुनन्दनः । अमृष्यमाणा सा सीता वचनं राघवोदितम् ॥ ७६॥ लक्ष्मणं प्राह मे शीघ्रं प्रज्वालय हुताशनम् । विश्वासार्थं हि रामस्य लोकानां प्रत्ययाय च ॥ ७७॥ राघवस्य मतं ज्ञात्वा लक्ष्मणोऽपि तदैव हि । महाकाष्ठचयं कृत्वा ज्वालयित्वा हुताशनम् ॥ ७८॥ ततः सीता परिक्रम्य राघवं भक्तिसंयुता ॥ ७९॥ प्रणम्य देवताभ्यश्च ब्राह्मणेभ्यश्च मैथिली ॥ ८०॥ यथा मे हृदयं नित्यं नापसर्पति राघवात् ॥ ८१॥ तथा लोकस्य साक्षी मां सर्वतः पातु पावकः । एवमुक्त्वा तदा सीता परिक्रम्य हुताशनम् ॥ ८२॥ विवेश ज्वलनं दीप्तं निर्भयेन हृदा सती ॥ ८३॥ रामः श्रियं स्वां कथमत्यजज्ज्ञः ॥ ८४॥ ततः शक्रः सहस्राक्षो यमश्च वरुणस्तथा । कुबेरश्च महातेजाः पिनाकी वृषवाहनः ॥ १॥ ब्रह्मा ब्रह्मविदां श्रेष्ठो मुनिभिः सिद्धचारणैः । ऋषयः पितरः साध्या गन्धर्वाप्सरसोरगाः ॥ २॥ एते चान्ये विमानाग्र्यैराजग्मुर्यत्र राघवः । अब्रुवन् परमात्मानं रामं प्राञ्जलयश्च ते ॥ ३॥ कर्ता त्वं सर्वलोकानां साक्षी विज्ञानविग्रहः । वसूनामष्टमोऽसि त्वं रुद्राणां शङ्करो भवान् ॥ ४॥ आदिकर्तासि लोकानां ब्रह्मा त्वं चतुराननः । अश्विनौ घ्राणभूतौ ते चक्षुषी चन्द्रभास्करौ ॥ ५॥ लूकानामादिरन्तोऽसि नित्य एकः सदोदितः । सदा शुद्धः सदा बुद्धः सदा मुक्तोऽगुणोऽद्वयः ॥ ६॥ त्वन्मायासंवृतानां त्वं भासि मानुषविग्रहः । त्वन्नाम स्मरतां राम सदा भासि चिदात्मकः ॥ ७॥ रावणेन हृतं स्थानमस्माकं तेजसा सह । त्वयाद्य निहतो दुष्टः पुनः प्राप्तं पदं स्वकम् ॥ ८॥ एवं स्तुवत्सु देवेषु ब्रह्मा साक्षात्पितामहः । अब्रवीत्प्रणतो भूत्वा रामं सत्यपथे स्थितम् ॥ ९॥ सत्तामात्रं सर्वहृदिस्थं दृशिरूपम् ॥ १०॥ छित्वा सर्वं संशयबन्धं विषयौघान् । वन्दे रामं रत्नकिरीटं रविभासम् ॥ ११॥ वन्दे रामं रञ्जितलोकं रमणीयम् ॥ १२॥ वन्दे रामं वीरमशेषासुरदावम् ॥ १३॥ वन्दे रामं सुन्दरमिन्दीवरनीलम् ॥ १५॥ को वा ज्ञातुं त्वामतिमानं गतमानं मायासक्तो माधव शक्तो मुनिमान्यम् । वन्दे रामं भवमुखवन्द्यं सुखकन्दम् ॥ १६॥ वन्दे रामं मरकतवर्णं मथुरेशम् ॥ १७॥ ब्राह्मं ब्रह्मज्ञानविधानं भुवि मर्त्यः । ध्यात्वा ध्याता पातकजालैर्विगतः स्यात् ॥ १८॥ पुरा त्वया मय्यवरोपितां वने ॥ २०॥ र्निराकृतोऽनेन भरो भुवः प्रभो ॥ २१॥ कृता यदर्थं कृतकृत्यतां गता । रामः प्रहृष्टः प्रतिपूज्य पावकम् ॥ २२॥ श्रियं त्रिलोकीजननीं श्रियः पतिः । हरिं राममीशं भजे भारनाशम् ॥ २५॥ कपीशादिमित्रं भजे राममित्रम् ॥ २६॥ सदानन्दरूपा भवन्तीह लोके ॥ २८॥ दुरावारपारं भजे राघवेशम् ॥ ३०॥ भजे रामचन्द्रं रघूणामधीशम् ॥ ३१॥ भजे रामचन्द्रं निवृत्तार्तितन्द्रम् ॥ ३२॥ ततः प्रोवाच भगवान् भवान्या सहितो भवः । रामं कमलपत्राक्षं विमानस्थो नभःस्थले ॥ ३३॥ आगमिष्याम्ययोध्यायां द्रष्टुं त्वां राज्यसत्कृतम् । इदानीं पश्य पितरमस्य देहस्य राघव ॥ ३४॥ ततोऽपश्यद्विमानस्थं रामो दशरथं पुरः । ननाम शिरसा पादौ मुदा भक्त्या सहानुजः ॥ ३५॥ आलिङ्ग्य मूर्ध्न्यवघ्राय रामं दशरथोऽब्रवीत् । तारितोऽस्मि त्वया वत्स संसाराद्दुःखसागरात् ॥ ३६॥ इत्युक्त्वा पुनरालिङ्ग्य ययौ रामेण पूजितः । रामोऽपि देवराजं तं दृष्ट्वा प्राह कृताञ्जलिम् ॥ ३७॥ मत्कृते निहतान् सङ्ख्ये वानरान् पतितान् भुवि । जीवयाशु सुधावृष्ट्या सहस्राक्ष ममाज्ञया ॥ ३८॥ तथेत्यमृतवृष्ट्या तान् जीवयामास वानरान् । पूर्ववद्बलिनो हृष्टा रामपार्श्वमुपाययुः ॥ ३९॥ विभीषणस्तु साष्टाङ्गं प्रणिपत्याब्रवीद्वचः ॥ ४०॥ देव मामनुगृह्णीष्व मयि भक्तिर्यदा तव । मङ्गलस्नानमद्य त्वं कुरु सीतासमन्वितः ॥ ४१॥ अलङ्कृत्य सह भ्रात्रा श्वो गमिष्यामहे वयम् । विभीषणवचः श्रुत्वा प्रत्युवाच रघूत्तमः ॥ ४२॥ सुकुमारोऽतिभक्तो मे भरतो मामवेक्षते । जटावल्कलधारी स शब्दब्रह्मसमाहितः ॥ ४३॥ कथं तेन विना स्नानमलङ्कारादिकं मम । अतः सुग्रीवमुख्यांस्त्वं पूजयाशु विशेषतः ॥ ४४॥ पूजितेषु कपीन्द्रेषु पूजितोऽहं न संशयः । इत्युक्तो राघवेणाशु स्वर्णरत्नाम्बराणि च ॥ ४५॥ ववर्ष राक्षसश्रेष्ठो यथाकामं यथारुचि । ततस्तान् पूजितान् दृष्ट्वा रामो रत्नैश्च यूथपान् ॥ ४६॥ अभिनन्द्य यथान्यायं विससर्ज हरीश्वरान् । विभीषणसमानीतं पुष्पकं सूर्यवर्चसम् ॥ ४७॥ अङ्के निधाय वैदेहीं लज्जमानां यशस्विनीम् ॥ ४८॥ लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा विक्रान्तेन धनुष्मता । अब्रवीच्च विमानस्थः श्रीरामः सर्ववानरान् ॥ ४९॥ सुग्रीवं हरिराजं च अङ्गदं च विभीषणम् । मित्रकार्यं कृतं सर्वं भवद्भिः सह वानरैः ॥ ५०॥ अनुज्ञाता मया सर्वे यथेष्टं गन्तुमर्हथ । सुग्रीव प्रतियाह्याशु किष्किन्धां सर्वसैनिकैः ॥ ५१॥ स्वराज्ये वस लङ्कायां मम भक्तो विभीषण । न त्वां धर्षयितुं शक्ताः सेन्द्रा अपि दिवौकसः ॥ ५२॥ अयोध्यां गन्तुमिच्छामि राजधानीं पितुर्मम । एवमुक्तास्तु रामेण वानरास्ते महाबलाः ॥ ५३॥ ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे राक्षसश्च विभीषणः । अयोध्यां गन्तुमिच्छामस्त्वया सह रघूत्तम ॥ ५४॥ दृष्ट्वा त्वामभिषिक्तं तु कौसल्यामभिवाद्य च । पश्चाद्वृणीमहे राज्यमनुज्ञां देहि नः प्रभो ॥ ५५॥ रामस्तथेति सुग्रीव वानरैः सविभीषणः । पुष्पकं सहनूमांश्च शीघ्रमारोह साम्प्रतम् ॥ ५६॥ ततस्तु पुष्पकं दिव्यं सुग्रीवः सह सेनया । विभीषणश्च सामात्यः सर्वे चारुरुहुर्द्रुतम् ॥ ५७॥ तेष्वारूढेषु सर्वेषु कौबेरं परमासनम् । बभौ तेन विमानेन हंसयुक्तेन भास्वता । प्रहृष्टश्च तदा रामश्चतुर्मुख इवापरः ॥ ५९॥ पातयित्वा ततश्चक्षुः सर्वतो रघुनन्दनः । अब्रवीन्मैथिलीं सीतां रामः शशिनिभाननाम् ॥ १॥ त्रिकूटशिखराग्रस्थां पश्य लङ्कां महाप्रभाम् । एतां रणभुवं पश्य मांसकर्दमपङ्किलाम् ॥ २॥ असुराणां प्लवङ्गानामत्र वैशसनं महत् । अत्र मे निहतः शेते रावणो राक्षसेश्वरः ॥ ३॥ कुम्भकर्णेन्द्रजिन्मुख्याः सर्वे चात्र निपातिताः । एष सेतुर्मया बद्धः सागरे सलिलाशये ॥ ४॥ एतच्च दृश्यते तीर्थं सागरस्य महात्मनः । सेतुबन्धमिति ख्यातं त्रैलोक्येन च पूजितम् ॥ ५॥ अत्र रामेश्वरो देवो मया शम्भुः प्रतिष्ठितः ॥ ६॥ अत्र मां शरणं प्राप्तो मन्त्रिभिश्च विभीषणः । एषा सुग्रीवनगरी किष्किन्धा चित्रकानना ॥ ७॥ तत्र रामाज्ञया ताराप्रमुखा हरियोषितः । आनयामास सुग्रीवः सीतायाः प्रियकाम्यया ॥ ८॥ ताभिः सहोत्थितं शीघ्रं विमानं प्रेक्ष्य राघवः । प्राह चाद्रिमृष्यमूकं पश्य वाल्यत्र मे हतः ॥ ९॥ एषा पञ्चवटी नाम राक्षसा यत्र मे हताः । अगस्त्यस्य सुतीक्ष्णस्य पश्याश्रमपदे शुभे ॥ १०॥ एते ते तापसाः सर्वे दृश्यन्ते वरवर्णिनि । असौ शैलवरो देवि चित्रकूटः प्रकाशते ॥ ११॥ अत्र मां कैकयीपुत्रः प्रसादयितुमागतः । भरद्वाजाश्रमं पश्य दृश्यते यमुनातटे ॥ १२॥ एषा भागीरथी गङ्गा दृश्यते लोकपावनी । एषा सा दृश्यते सीते सरयूयूपमालिनी ॥ १३॥ एषा सा दृश्यतेऽयोध्या प्रणामं कुरु भामिनि । एवं क्रमेण सम्प्राप्तो भरद्वाजाश्रमं हरिः ॥ १४॥ पूर्णे चतुर्दशे वर्षे पञ्चम्यां रघुनन्दनः । भरद्वाजं मुनिं दृष्ट्वा ववन्दे सानुजः प्रभुः ॥ १५॥ पप्रच्छ मुनिमासीनं विनयेन रघूत्तमः । शृणोषि कच्चिद्भरतः कुशल्यास्ते सहानुजः ॥ १६॥ सुभिक्षा वर्ततेऽयोध्या जीवन्ति च हि मातरः । श्रुत्वा रामस्य वचनं भरद्वाजः प्रहृष्टधीः ॥ १७॥ प्राह सर्वे कुशलिनो भरतस्तु महामनाः । पादुके सकलं न्यस्य राज्यं त्वां सुप्रतीक्षते । यद्यत्कृतं त्वया कर्म दण्डके रघुनन्दन ॥ १९॥ राक्षसानां विनाशं च सीताहरणपूर्वकम् । सर्वं ज्ञातं मया राम तपसा ते प्रसादतः ॥ २०॥ त्वं ब्रह्म परमं साक्षादादिमध्यान्तवर्जितः । त्वमग्रे सलिलं सृष्ट्वा तत्र सुप्तोऽसि भूतकृत् ॥ २१॥ त्वन्नाभिकमलोत्पन्नो ब्रह्मा लोकपितामहः ॥ २२॥ त्वं विष्णुर्जानकी लक्ष्मीः शेषोऽयं लक्ष्मणाभिधः ॥ २३॥ न सज्जसे नभोवत्त्वं चिच्छक्त्या सर्वसाक्षिकः ॥ २४॥ बहिरन्तश्च भूतानां त्वमेव रघुनन्दन । पूर्णोऽपि मूढदृष्टीनां विच्छिन्न इव लक्ष्यसे ॥ २५॥ त्वमेव सर्वभूतानां भोक्ता भोज्यं जगत्पते ॥ २६॥ दृश्यते श्रूयते यद्यत्स्मर्यते वा रघूत्तम । त्वमेव सर्वमखिलं त्वद्विनान्यन्न किञ्चन ॥ २७॥ माया सृजति लोकांश्च स्वगुणैरहमादिभिः । त्वच्छक्तिप्रेरिता राम तस्मात्त्वय्युपचर्यते ॥ २८॥ जडास्तथा त्वया दृष्टा माया सृजति वै जगत् ॥ २९॥ देहद्वयमदेहस्य तव विश्वं रिरक्षिषोः । विराट् स्थूलं शरीरं ते सूत्रं सूक्ष्ममुदाहृतम् ॥ ३०॥ विराजः सम्भवन्त्येते अवताराः सहस्रशः । कार्यान्ते प्रविशन्त्येव विराजं रघुनन्दन ॥ ३१॥ अवतारकथां लोके ये गायन्ति गृणन्ति च । अनन्यमनसो मुक्तिस्तेषामेव रघूत्तम ॥ ३२॥ त्वं ब्रह्मणा पुरा भूमेर्भारहाराय राघव । प्रार्थितस्तपसा तुष्टस्त्वं जातोऽसि रघोः कुले ॥ ३३॥ देवकार्यमशेषेण कृतं ते राम दुष्करम् । बहुवर्षसहस्राणि मानुषं देहमाश्रितः ॥ ३४॥ कुर्वन् दुष्करकर्माणि लोकद्वयहिताय च । पापहारीणि भुवनं यशसा पूरयिष्यसि ॥ ३५॥ प्रार्थयामि जगन्नाथ पवित्रं कुरु मे गृहम् । स्थित्वाद्य भुक्त्वा सबलः श्वो गमिष्यसि पत्तनम् ॥ ३६॥ ससैन्यः पूजितस्तेन सीतया लक्ष्मणेन च ॥ ३७॥ ततो रामश्चिन्तयित्वा मुहूर्तं प्राह मारुतिम् । इतो गच्छ हनूमंस्त्वमयोध्यां प्रति सत्वरः ॥ ३८॥ शृङ्गवेरपुरं गत्वा ब्रूहि मित्रं गुहं मम ॥ ३९॥ नन्दिग्रामं ततो गत्वा भ्रातरं भरतं मम ॥ ४०॥ दृष्ट्वा ब्रूहि सभार्यस्य सभ्रातुः कुशलं मम । सीतापहरणादीनि रावणस्य वधादिकम् ॥ ४१॥ ब्रूहि क्रमेण मे भ्रातुः सर्वं तत्र विचेष्टितम् । हत्वा शत्रुगणान् सर्वान् सभार्यः सहलक्ष्मणः ॥ ४२॥ उपयाति समृद्धार्थः सह ऋक्षहरीश्वरैः । इत्युक्त्वा तत्र वृत्तान्तं भरतस्य विचेष्टितम् ॥ ४३॥ सर्वं ज्ञात्वा पुनः शीघ्रमागच्छ मम सन्निधिम् । तथेति हनुमांस्तत्र मानुषं वपुरास्थितः ॥ ४४॥ नन्दिग्रामं ययौ तूर्णं वायुवेगेन मारुतिः । गरुत्मानिव वेगेन जिघृक्षन् भुजगोत्तमम् ॥ ४५॥ शृङ्गवेरपुरं प्राप्य गुहमासाद्य मारुतिः । उवाचा मधुरं वाक्यं प्रहृष्टेनान्तरात्मना ॥ ४६॥ रामो दाशरथिः श्रीमान् सखा ते सह सीतया । सलक्ष्मणस्त्वां धर्मात्मा क्षेमी कुशलमब्रवीत् ॥ ४७॥ अनुज्ञातोऽद्य मुनिना भरद्वाजेन राघवः । आगमिष्यति तं देवं द्रक्ष्यसि त्वं रघूत्तमम् ॥ ४८॥ उत्पपात महावेगो वायुवेगेन मारुतिः ॥ ४९॥ सोऽपश्यद्रामतीर्थं च सरयूं च महानदीम् । तामतिक्रम्य हनुमान्नन्दिग्रामं ययौ मुदा ॥ ५०॥ ददर्श भरतं दीनं कृशमाश्रमवासिनम् ॥ ५१॥ पादुके ते पुरस्कृत्य शासयन्तं वसुन्धराम् । मन्त्रिभिः पौरमुख्यैश्च काषायाम्बरधारिभिः ॥ ५३॥ वृतदेहं मूर्तिमन्तं साक्षाद्धर्ममिव स्थितम् । उवाच प्राञ्जलिर्वाक्यं हनूमान्मारुतात्मजः ॥ ५४॥ यं त्वं चिन्तयसे रामं तापसं दण्डके स्थितम् । अनुशोचसि काकुत्स्थः स त्वां कुशलमब्रवीत् ॥ ५५॥ प्रियमाख्यामि ते देव शोकं त्यज सुदारुणम् । अस्मिन्मुहूर्ते भ्रात्रा त्वं रामेण सह सङ्गतः ॥ ५६॥ समरे रावणं हत्वा रामः सीतामवाप्य च । उपयाति समृद्धार्थः ससीतः सहलक्ष्मणः ॥ ५७॥ एवमुक्तो महातेजा भरतो हर्षमूर्च्छितः । पपात भुवि चास्वस्थः कैकयीप्रियनन्दनः ॥ ५८॥ आलिङ्ग्य भरतः शीघ्रं मारुतिं प्रियवादिनम् । आनन्दजैरश्रुजलैः सिषेच भरतः कपिम् ॥ ५९॥ देवो वा मानुषो वा त्वमनुक्रोशादिहागतः । प्रियाख्यानस्य ते सौम्य ददामि ब्रुवतः प्रियम् ॥ ६०॥ गवां शतसहस्रं च ग्रामाणां च शतं वरम् । सर्वाभरणसम्पन्ना मुग्धाः कन्यास्तु षोडश ॥ ६१॥ एवमुक्त्वा पुनः प्राह भरतो मारुतात्मजम् । बहूनीमानि वर्षाणि गतस्य सुमहद्वनम् ॥ ६२॥ शृणोम्यहं प्रीतिकरं मम नाथस्य कीर्तनम् । एति जीवन्तमानन्दो नरं वर्षशतादपि । राघवस्य हरीणां च कथमासीत्समागमः ॥ ६४॥ तत्त्वमाख्याहि भद्रं ते विश्वसेयं वचस्तव । एवमुक्तोऽथ हनुमान् भरतेन महात्मना ॥ ६५॥ आचचक्षेऽथ रामस्य चरितं कृत्स्नशः क्रमात् । श्रुत्वा तु परमानन्दं भरतो मारुतात्मजात् ॥ ६६॥ आज्ञापयच्छत्रुहणं मुदा युक्तं मुदान्वितः । दैवतानि च यावन्ति नगरे रघुनन्दन ॥ ६७॥ सूता वैतालिकाश्चैव वन्दिनः स्तुतिपाठकाः ॥ ६८॥ वारमुख्याश्च शतशो निर्यान्त्वद्यैव सङ्घशः । राजदारास्तथामात्याः सेना हस्त्यश्वपत्तयः ॥ ६९॥ ब्राह्मणाश्च तथा पौरा राजानो ये समागताः । निर्यान्तु राघवस्याद्य द्रष्टुं शशिनिभाननम् ॥ ७०॥ भरतस्य वचः श्रुत्वा शत्रुघ्नपरिचोदिताः । अलञ्चक्रुश्च नगरीं मुक्तारत्नमयोज्ज्वलैः ॥ ७१॥ अलङ्कुर्वन्ति वेश्मानि नानाबलिविचक्षणाः ॥ ७२॥ निर्यान्ति वृन्दशः सर्वे रामदर्शनलालसाः । हयानां शतसाहस्रं गजानामयुतं तथा ॥ ७३॥ पारमेष्ठीन्युपादाय द्रव्याण्युच्चावचानि च ॥ ७४॥ ततस्तु शिबिकारूढा निर्ययू राजयोषितः । भरतः पादुके न्यस्य शिरस्येव कृताञ्जलिः ॥ ७५॥ शत्रुघ्नसहितो रामं पादचारेण निर्ययौ । तदैव दृश्यते दूराद्विमानं चन्द्रसन्निभम् ॥ ७६॥ पुष्पकं सूर्यसङ्काशं मनसा ब्रह्मनिर्मितम् । एतस्मिन् भ्रातरौ वीरौ वैदेह्या रामलक्ष्मणौ ॥ ७७॥ सुग्रीवश्च कपिश्रेष्ठो मन्त्रिभिश्च विभीषणः । दृश्यते पश्यत जना इत्याह पवनात्मजः ॥ ७८॥ ततो हर्षसमुद्भूतो निःस्वनो दिवमस्पृशत् । स्त्रीबालयुववृद्धानां रामोऽयमिति कीर्तनात् ॥ ७९॥ रथकुञ्जरवाजिस्था अवतीर्य महीं गताः । ददृशुस्ते विमानस्थं जनाः सोममिवाम्बरे ॥ ८०॥ प्राञ्जलिर्भरतो भूत्वा प्रहृष्टो राघवोन्मुखः । ततो विमानाग्रगतं भरतो राघवं मुदा ॥ ८१॥ ववन्दे प्रणतो रामं मेरुस्थमिव भास्करम् । ततो रामाभ्यनुज्ञातं विमानमपतद्भुवि ॥ ८२॥ आरोपितो विमानं तद्भरतः सानुजस्तदा । राममासाद्य मुदितः पुनरेवाभ्यवादयत् ॥ ८३॥ समुत्थाय चिराद्दृष्टं भरतं रघुनन्दनः । भ्रातरं स्वाङ्कमारोप्य मुदा तं परिषस्वजे ॥ ८४॥ ततो लक्ष्मणमासाद्य वैदेहीं नाम कीर्तयन् । अभ्यवादयत प्रीतो भरतः प्रेमविह्वलः ॥ ८५॥ सुग्रीवं जाम्बवन्तं च युवराजं तथाङ्गदम् । मैन्दद्विविदनीलांश्च ऋषभं चैव सस्वजे ॥ ८६॥ सुषेणं च नलं चैव गवाक्षं गन्धमादनम् । शरभं पनसं चैव भरतः परिषस्वजे ॥ ८७॥ सर्वे ते मानुषं रूपं कृत्वा भरतमादृताः । पप्रच्छुः कुशलं सौम्याः प्रहृष्टाश्च प्लवङ्गमाः ॥ ८८॥ ततः सुग्रीवमालिङ्ग्य भरतः प्राह भक्तितः । त्वत्सहायेन रामस्य जयोऽभूद्रावणो हतः ॥ ८९॥ त्वमस्माकं चतुर्णां तु भ्राता सुग्रीव पञ्चमः । शत्रुघ्नश्च तदा राममभिवाद्य सलक्ष्मणम् ॥ ९०॥ रामो मातरमासाद्य विवर्णां शोकविह्वलाम् ॥ ९१॥ जग्राह प्रणतः पादौ मनो मातुः प्रसादयन् । कैकेयीं च सुमित्रां च ननामेतरमातरौ ॥ ९२॥ भरतः पादुके ते तु राघवस्य सुपूजिते । योजयामास रामस्य पादयोर्भक्तिसंयुतः ॥ ९३॥ राज्यमेतन्न्यासभूतं मया निर्यातितं तव । अद्य मे सफलं जन्म फलितो मे मनोरथः ॥ ९४॥ यत्पश्यामि समायातमयोध्यां त्वामहं प्रभो । कोष्ठागारं बलं कोशं कृतं दशगुणं मया ॥ ९५॥ त्वत्तेजसा जगन्नाथ पालयस्व पुरं स्वकम् । इति ब्रुवाणं भरतं दृष्ट्वा सर्वे कपीश्वराः ॥ ९६॥ ततो रामः प्रहृष्टात्मा भरतं स्वाङ्कगं मुदा ॥ ९७॥ ययौ तेन विमानेन भरतस्याश्रमं तदा । अवरुह्य तदा रामो विमानाग्र्यान्महीतलम् ॥ ९८॥ अब्रवीत्पुष्पकं देवो गच्छ वैश्रवणं वह । अनुगच्छानुजानामि कुबेरं धनपालकम् ॥ ९९॥ नत्वा यथा देवगुरोः शतक्रतुः । रुपाविवेशाथ गुरोः समीपतः ॥ १००॥ ततस्तु कैकयीपुत्रो भरतो भक्तिसंयुतः । शिरस्यञ्जलिमाधाय ज्येष्ठं भ्रातरमब्रवीत् ॥ १॥ माता मे सत्कृता राम दत्तं राज्यं त्वया मम । ददामि तत्ते च पुनर्यथा त्वमददा मम ॥ २॥ इत्युक्त्वा पादयोर्भक्त्या साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च । बहुधा प्रार्थयामास कैकेय्या गुरुणा सह ॥ ३॥ मायामाश्रित्य सकलां नरचेष्टामुपागतः ॥ ४॥ मानुषेण तु राज्येन किं तस्य जगदीशितुः । यस्य भ्रूभङ्गमात्रेण त्रिलोकी नश्यति क्षणात् ॥ ६॥ तथापि भजतां नित्यं कामपूरविधित्सया । सम्भाराश्चाभिषेकार्थमानीता राघवस्य हि ॥ ९॥ पूर्वं तु भरते स्नाते लक्ष्मणे च महात्मनि । सुग्रीवे वानरेन्द्रे च राक्षसेन्द्रे विभीषणे ॥ १०॥ महार्हवसनोपेतस्तस्थौ तत्र श्रिया ज्वलन् ॥ ११॥ प्रतिकर्म च रामस्य लक्ष्मणश्च महामतिः । कारयामास भरतः सीताया राजयोषितः ॥ १२॥ ततो वानरपत्नीनां सर्वासामेव शोभना ॥ १३॥ अकारयत कौसल्या प्रहृष्टा पुत्रवत्सला । ततः स्यन्दनमादाय शत्रुघ्नवचनात्सुधीः ॥ १४॥ सुमन्त्रः सूर्यसङ्काशं योजयित्वाग्रतः स्थितः । आरुरोह रथं रामः सत्यधर्मपरायणः ॥ १५॥ सुग्रीवो युवराजश्च हनुमांश्च विभीषणः । स्नात्वा दिव्याम्बरधरा दिव्याभरणभूषिताः ॥ १६॥ सुग्रीवपत्न्यः सीता च ययुर्यानैः पुरं महत् ॥ १७॥ प्रययौ रथमास्थाय तथा रामो महत्पुरम् ॥ १८॥ सारथ्यं भरतश्चक्रे रत्नदण्डं महाद्युतिः । श्वेतातपत्रं शत्रुघ्नो लक्ष्मणो व्यजनं दधे ॥ १९॥ चामरं च समीपस्थो न्यवीजयदरिन्दमः । शशिप्रकाशं त्वपरं जग्राहासुरनायकः ॥ २०॥ स्तूयमानस्य रामस्य शुश्रुवे मधुरध्वनिः ॥ २१॥ मानुषं रूपमास्थाय वानरा गजवाहनाः । प्रययौ राघवश्रेष्ठस्तां पुरीं समलङ्कृताम् । ददृशुस्ते समायान्तं राघवं पुरवासिनः ॥ २३॥ दृष्ट्वा ययुर्मोदमतीव पुण्याः ॥ २४॥ विरोचमानं रघुनन्दनं प्रजाः ॥ २५॥ हर्म्याणि चैवारुरुहुः स्वलङ्कृताः ॥ २७॥ पश्यन् प्रजानाथ इवापरः प्रभुः । गृहं महेन्द्रालयसन्निभं हरिः ॥ २९॥ रामो ववन्दे चरणौ स्वमातुः । ननाम भक्त्या रघुवंशकेतुः ॥ ३०॥ ततो भरतमाहेदं रामः सत्यपराक्रमः । सर्वसम्पत्समायुक्तं मम मन्दिरमुत्तमम् ॥ ३१॥ मित्राय वानरेन्द्राय सुग्रीवाय प्रदीयताम् । सर्वेभ्यः सुखवासार्थं मन्दिराणि प्रकल्पय ॥ ३२॥ रामेणैवं समादिष्टो भरतश्च तथाकरोत् । उवाच च महातेजाः सुग्रीवं राघवानुजः ॥ ३३॥ आनेतुं प्रेषयस्वाशु दूतांस्त्वरितविक्रमान् ॥ ३४॥ प्रेषयामास सुग्रीवो जाम्बवन्तं मरुत्सुतम् । अङ्गदं च सुषेणं च ते गत्वा वायुवेगतः ॥ ३५॥ आनीतं तीर्थसलिलं शत्रुघ्नो मन्त्रिभिः सह ॥ ३६॥ ततस्तु प्रयतो वृद्धो वसिष्ठो ब्राह्मणैः सह ॥ ३७॥ रामं रत्नमये पीठे ससीतं संन्यवेशयत् । वसिष्ठो वामदेवश्च जाबालिर्गौतमस्तथा ॥ ३८॥ वाल्मीकिश्च तथा चक्रुः सर्वे रामाभिषेचनम् । अभ्यषिञ्चन् रघुश्रेष्ठं वासवं वसवो यथा । ऋत्विग्भिर्ब्राह्मणैः श्रेष्ठैः कन्याभिः सह मन्त्रिभिः ॥ ४०॥ चतुर्भिर्लोकपालैश्च स्तुवद्भिः सगणैस्तथा ॥ ४१॥ छत्रं च तस्य जग्राह शत्रुघ्नः पाण्डुरं शुभम् । सुग्रीवराक्षसेन्द्रौ तौ दधतुः श्वेतचामरे ॥ ४२॥ मालां च काञ्चनीं वायुर्ददौ वासवचोदितः । ददौ हारं नरेन्द्राय स्वयं शक्रस्तु भक्तितः । देवदुन्दुभयो नेदुः पुष्पवृष्टिः पपात खात् । अयुतादित्यसङ्काशं द्विभुजं रघुनन्दनम् ॥ ४७॥ वामभागे समासीनां सीतां काञ्चनसन्निभाम् । सर्वाभरणसम्पन्नां वामाङ्के समुपस्थिताम् ॥ ४८॥ सर्वातिशयशोभाढ्यं दृष्ट्वा भक्तिसमन्वितः ॥ ४९॥ उमया सहितो देवः शङ्करो रघुनन्दनम् । सर्वदेवगणैर्युक्तः स्तोतुं समुपचक्रमे ॥ ५०॥ स्वमायया तेन न लिप्यसे त्वं प्रतीयसे ज्ञानिभिरेव नित्यम् ॥ ५३॥ स्वांशेन लोकं सकलं विधाय तं बिभर्षि च त्वं तदधः फणीश्वरः । प्रवर्षरूपोऽवसि नैकधा जगत् ॥ ५४॥ शौर्यमायुरखिलं तव सत्त्वम् ॥ ५६॥ श्रुतौ पुराणेषु च लोकसिद्धः । स्त्वमेव नान्यद्भवतो विभाति ॥ ५८॥ वुत्पत्स्यते यच्च भवच्च यच्च । त्वया विनातःपरतः परस्त्वम् ॥ ५९॥ विभाति तत्त्वं परमेकमैशम् ॥ ६०॥ दिशामि मन्त्रं तव राम नाम ॥ ६२॥ शृण्वन्ति गायन्ति लिखन्ति ये वै । ते सर्वसौख्यं परमं च लब्ध्वा भवत्पदं यान्तु भवत्प्रसादात् ॥ ६३॥ हृतं च मे ब्रह्मवरेण देव । प्राप्तं हतो राक्षसदुष्टशत्रुः ॥ ६४॥ हतोऽद्य त्वया नो वितानेषु भागाः निदानीं पुनर्लब्धसत्त्वा भवामः ॥ ६६॥ त्वया ते वयं दुःखजाताद्विमुक्ताः ॥ ६७॥ वयं सङ्गीतनिपुणा गायन्तस्ते कथामृतम् । आनन्दामृतसन्दोहयुक्ताः पूर्णाः स्थिताः पुरा ॥ ६८॥ तमेव गायमानाश्च तदाराधनतत्पराः ॥ ६९॥ स्थितास्त्वया परित्राता हतोऽयं दुष्टराक्षसः । एवं महोरगाः सिद्धाः किन्नरा मरुतस्तथा ॥ ७०॥ वसवो मुनयो गावो गुह्यकाश्च पतत्त्रिणः । सप्रजापतयश्चैते तथा चाप्सरसां गणाः ॥ ७१॥ सर्वे रामं समासाद्य दृष्ट्वा नेत्रमहोत्सवम् । स्तुत्वा पृथक् पृथक् सर्वे राघवेणाभिवन्दिताः ॥ ७२॥ ययुः स्वं स्वं पदं सर्वे ब्रह्मरुद्रादयस्तथा । प्रशंसन्तो मुदा रामं गायन्तस्तस्य चेष्टितम् ॥ ७३॥ सिंहासनस्थं राजेन्द्रं ययुः सर्वे हृदि स्थितम् ॥ ७४॥ खे वाद्येषु ध्वनत्सु प्रमुदितहृदयैर्देववृन्दैः स्तुवद्भिः वर्षद्भिःपुष्पवृष्टिं दिवि मुनिनिकरैरीड्यमानः समन्तात् । सीतासौमित्रिवातात्मजमुनिहरिभिः सेव्यमानो विभाति ॥ ७५॥ वसुधा सस्यसम्पन्ना फलवन्तो महीरुहाः ॥ १॥ गन्धहीनानि पुष्पाणि गन्धवन्ति चकाशिरे । सहस्रशतमश्वानां धेनूनां च गवां तथा ॥ २॥ ददौ शतवृषान् पूर्वं द्विजेभ्यो रघुनन्दनः । त्रिंशत्कोटिं सुवर्णस्य ब्राह्मणेभ्यो ददौ पुनः ॥ ३॥ वस्त्राभरणरत्नानि ब्राह्मणेभ्यो मुदा तथा । सूर्यकान्तिसमप्रख्यां सर्वरत्नमयीं स्रजम् ॥ ४॥ सुग्रीवाय ददौ प्रीत्या राघवो भक्तवत्सलः । अङ्गदाय ददौ दिव्ये ह्यङ्गदे रघुनन्दनः ॥ ५॥ सीतायै प्रददौ हारं प्रीत्या रघुकुलोत्तमः ॥ ६॥ अवैक्षत हरीन् सर्वान् भर्तारं च मुहुर्मुहुः ॥ ७॥ वैदेहि यस्य तुष्टासि देहि तस्मै वरानने ॥ ८॥ हनूमते ददौ हारं पश्यतो राघवस्य च । तेन हारेण शुशुभे मारुतिर्गौरवेण च ॥ ९॥ रामोऽपि मारुतिं दृष्ट्वा कृताञ्जलिमुपस्थितम् । भक्त्या परमया तुष्ट इदं वचनमब्रवीत् ॥ १०॥ हनूमंस्ते प्रसन्नोऽस्मि वरं वरय काङ्क्षितम् । दास्यामि देवैरपि यद्दुर्लभं भुवनत्रये ॥ ११॥ हनूमानपि तं प्राह नत्वा रामं प्रहृष्टधीः । त्वन्नाम स्मरतो राम न तृप्यति मनो मम ॥ १२॥ अतस्त्वन्नाम सततं स्मरन् स्थास्यामि भूतले । यावत्स्थास्यति ते नाम लोके तावत्कलेवरम् ॥ १३॥ मम तिष्ठतु राजेन्द्र वरोऽयं मेऽभिकाङ्क्षितः । रामस्तथेति तं प्राह मुक्तस्तिष्ठ यथासुखम् ॥ १४॥ कल्पान्ते मम सायूज्यं प्राप्स्यसे नात्र संशयः । तमाह जानकी प्रीता यत्र कुत्रापि मारुते ॥ १५॥ स्थितं त्वामनुयास्यन्ति भोगाः सर्वे ममाज्ञया । इत्युक्तो मारुतिस्ताभ्यामीश्वराभ्यां प्रहृष्टधीः ॥ १६॥ आनन्दाश्रुपरीताक्षो भूयो भूयः प्रणम्य तौ । कृच्छ्राद्ययौ तपस्तप्तुं हिमवन्तं महामतिः ॥ १७॥ ततो गुहं समासाद्य रामः प्राञ्जलिमब्रवीत् । सखे गच्छ पुरं रम्यं शृङ्गवेरमनुत्तमम् ॥ १८॥ मामेव चिन्तयन्नित्यं भुङ्क्ष्व भोगान्निजार्जितान् । अन्ते ममैव सारूप्यं प्राप्स्यसे त्वं न संशयः ॥ १९॥ इत्युक्त्वा प्रददौ तस्मै दिव्यान्याभरणानि च । राज्यं च विपुलं दत्त्वा विज्ञानं च ददौ विभुः ॥ २०॥ रामेणालिङ्गितो हृष्टो ययौ स्वभवनं गुहः । ये चान्ये वानराः श्रेष्ठा अयोध्यां समुपागताः ॥ २१॥ सुग्रीवप्रमुखाः सर्वे वानराः सविभीषणाः ॥ २२॥ यथार्हं पूजितास्तेन रामेण परमात्मना । प्रहृष्टमनसः सर्वे जग्मुरेव यथागतम् ॥ २३॥ सुग्रीवप्रमुखाः सर्वे किष्किन्धां प्रययुर्मुदा । विभीषणस्तु सम्प्राप्य राज्यं निहतकण्टकम् ॥ २४॥ रामेणः पूजितः प्रीत्या ययौ लङ्कामनिन्दितः । राघवो राज्यमखिलं शशासाखिलवत्सलः ॥ २५॥ लक्ष्मणः परया भक्त्या रामसेवापरोऽभवत् ॥ २६॥ रामस्तु परमात्मापि कर्माध्यक्षोऽपि निर्मलः । कर्तृत्वादि विहीनोऽपि निर्विकारोऽपि सर्वदा ॥ २७॥ स्वानन्देनापि तुष्टः सन् लोकानामुपदेशकृत् । न पर्यदेवन् विधवा न च व्यालकृतं भयम् ॥ २९॥ न व्याधिजं भयं चासीद्रामे राज्यं प्रशासति । लोके दस्युभयं नासीदनर्थो नास्ति कश्चन ॥ ३०॥ वृद्धेषु सत्सु बालानां नासीन्मृत्युभयं तथा । रामपूजापराः सर्वे सर्वे राघवचिन्तकाः ॥ ३१॥ प्रजाः स्वधर्मनिरता वर्णाश्रमगुणान्विताः ॥ ३२॥ औरसानिव रामोऽपि जुगोप पितृवत्प्रजाः । दशवर्षसहस्राणि रामो राज्यमुपास्त सः ॥ ३४॥ विमुच्यते पातककोटिभिः क्षणात् ॥ ३६॥ प्राप्नोति रामायणमादितः पठन् ॥ ३७॥ व्यपेतदुःखो विजयी भवेन्नृपः ॥ ३८॥ भवन्ति ता जीविसुताश्च पूजिताः । कथामिमां भक्तियुता शृणोति या ॥ ३९॥ विजित्य कोपं च तथा विमत्सरः । सुराः समस्ता अपि यान्ति तुष्टतां विघ्नाः समस्ता अपयान्ति शृण्वताम् । भवन्ति सर्वा अपि सम्पदः पराः ॥ ४१॥ पतिव्रता लोकसुपूजिता भवेत् ॥ ४२॥ पूजयित्वा तु ये भक्त्या नमस्कुर्वन्ति नित्यशः । सर्वैः पापैर्विनिर्मुक्ता विष्णोर्यान्ति परं पदम् ॥ ४३॥ अध्यात्मरामचरितं कृत्स्नं शृण्वन्ति भक्तितः । पठन्ति वा स्वयं वक्त्रात्तेषां रामः प्रसीदति ॥ ४४॥ राम एव परं ब्रह्म तस्मिंस्तुष्टेऽखिलात्मनि । धर्मार्थकाममोक्षाणां यद्यदिच्छति तद्भवेत् ॥ ४५॥ देवाश्च सर्वे तुष्यन्ति ग्रहाः सर्वे महर्षयः । रामायणस्य श्रवणे तृप्यन्ति पितरस्तथा ॥ ४७॥ पठन्ति शृण्वन्ति लिखन्ति ये नराः तेषां भवेऽस्मिन्न पुनर्भवो भवेत् ॥ ४८॥ रामो विष्णुरहस्यमूर्तिरिति यो विज्ञाय भूतेश्वरः । श्रीरामस्य निगूढतत्त्वमखिलं प्राह प्रियायै भवः ॥ ४९॥ इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे युद्धकाण्डे षोडशः जयति रघुवंशतिलकः कौसल्याहृदयनन्दनो रामः । दशवदननिधनकारी दाशरथिः पुण्डरीकाक्षः ॥ १॥ हत्वा मृधे रावणादीन् राक्षसान् भीमविक्रमः ॥ २॥ अभिषिक्तस्त्वयोध्यायां सीतया सह राघवः । मायामानुषतां प्राप्य कति वर्षाणि भूतले ॥ ३॥ स्थितवान् लीलया देवः परमात्मा सनातनः । अत्यजन्मानुषं लोकं कथमन्ते रघूद्वहः ॥ ४॥ एतदाख्याहि भगवन् श्रद्दधत्या मम प्रभो । रामचन्द्रस्य भगवन् ब्रूहि विस्तरशः कथाम् ॥ ५॥ राक्षसानां वधं कृत्वा राज्ये राम उपस्थिते । आययुर्मुनयः सर्वे श्रीराममभिवन्दितुम् ॥ ६॥ विश्वामित्रोऽसितः कण्वो दुर्वासा भृगुरङ्गिराः । कश्यपो वामदेवोऽत्रिस्तथा सप्तर्षयोऽमलाः ॥ ७॥ अगस्त्यः सह शिष्यैश्च मुनिभिः सहितोऽभ्यगात् । द्वारमासाद्य रामस्य द्वारपालमथाब्रवीत् ॥ ८॥ ब्रूहि रामाय मुनयः समागत्य बहिःस्थिताः । अगस्त्यप्रमुखाः सर्वे आशीर्भिरभिनन्दितुम् ॥ ९॥ नमस्कृत्याब्रवीद्वाक्यं विनयावनतः प्रभुम् ॥ १०॥ देव त्वद्दर्शनार्थाय प्राप्तो बहिरुपस्थितः ॥ ११॥ तमुवाच द्वारपालं प्रवेशय यथासुखम् । पूजिता विविशुर्वेश्म नानारत्नविभूषितम् ॥ १२॥ दृष्ट्वा रामो मुनीन् शीघ्रं प्रत्युत्थाय कृताञ्जलिः । पाद्यार्घ्यादिभिरापूज्य गां निवेद्य यथाविधि ॥ १३॥ नत्वा तेभ्यो ददौ दिव्यान्यासनानि यथार्हतः । उपविष्टा प्रहृष्टाश्च मुनयो रामपूजिताः ॥ १४॥ सम्पृष्टकुशलाः सर्वे रामं कुशलमब्रुवन् । कुशलं ते महाबाहो सर्वत्र रघुनन्दन ॥ १५॥ न हि भारः स ते राम रावणो राक्षसेश्वरः ॥ १६॥ सधनुस्त्वं हि लोकांस्त्रीन् विजेतुं शक्त एव हि । दिष्ट्या त्वया हताः सर्वे राक्षसा रावणादयः ॥ १७॥ अन्तकप्रतिमाः सर्वे कुम्भकर्णादयो मृधे । दत्ता चेयं त्वयास्माकं पुरा ह्यभयदक्षिणा । हत्वा रक्षोगणान् सङ्ख्ये कृतकृत्योऽद्य जीवसि ॥ २०॥ श्रुत्वा तु भाषितं तेषां मुनीनां भावितात्मनाम् । विस्मयं परमं गत्वा रामः प्राञ्जलिरब्रवीत् ॥ २१॥ त्रिलोकजयिनो हित्वा किं प्रशंसथ रावणिम् ॥ २२॥ ततस्तद्वचनं श्रुत्वा राघवस्य महात्मनः । कुम्भयोनिर्महातेजा रामं प्रीत्या वचोऽब्रवीत् ॥ २३॥ शृणु राम यथा वृत्तं रावणे रावणस्य च । जन्म कर्म वरादानं सङ्क्षेपाद्वदतो मम ॥ २४॥ पुरा कृतयुगे राम पुलस्त्यो ब्रह्मणः सुतः । तपस्तप्तुं गतो विद्वान् मेरोः पार्श्वं महामतिः ॥ २५॥ तपस्तेपे महातेजाः स्वाध्यायनिरतः सदा ॥ २६॥ गायन्त्यो ननृतुस्तत्र हसन्त्यो वादयन्ति च ॥ २७॥ पुलस्त्यस्य तपोविघ्नं चक्रुः सर्वा अनिन्दिताः । ततः क्रुद्धो महातेजा व्याजहार वचो महत् ॥ २८॥ या मे दृष्टिपथं गच्छेत्सा गर्भं धारयिष्यति । ताः सर्वाः शापसंविग्ना न तं देशं प्रचक्रमुः ॥ २९॥ तृणबिन्दोस्तु राजर्षेः कन्या तन्नाशृणोद्वचः । विचचार मुनेरग्रे निर्भया तं प्रपश्यती ॥ ३०॥ दृष्ट्वा सा देहवैवर्ण्यं भीता पितरमन्वगात् ॥ ३१॥ तृणबिन्दुश्च तां दृष्ट्वा राजर्षिरमितद्युतिः । ध्यात्वा मुनिकृतं सर्वमवैद्विज्ञानचक्षुषा ॥ ३२॥ तां कन्यां मुनिवर्याय पुलस्त्याय ददौ पिता । तां प्रगृह्याब्रवीत्कन्यां बाढमित्येव स द्विजः ॥ ३३॥ शुश्रूषणपरां दृष्ट्वा मुनिः प्रीतोऽब्रवीद्वचः । दास्यामि पुत्रमेकं ते उभयोर्वंशवर्धनम् ॥ ३४॥ ततः प्रासूत सा पुत्रं पुलस्त्याल्लोकविश्रुतम् । विश्रवा इति विख्यातः पौलस्त्यो ब्रह्मविन्मुनिः ॥ ३५॥ तस्य शीलादिकं दृष्ट्वा भरद्वाजो महामुनिः । भार्यार्थं स्वां दुहितरं ददौ विश्रवसे मुदा ॥ ३६॥ तस्यां तु पुत्रः सञ्जज्ञे पौलस्त्याल्लोकसम्मतः । पितृतुल्यो वैश्रवणो ब्रह्मणा चानुमोदितः ॥ ३७॥ ददौ तत्तपसा तुष्टो ब्रह्मा तस्मै वरं शुभम् । मनोऽभिलषितं तस्य धनेशत्वमखण्डितम् ॥ ३८॥ ततो लब्धवरः सोऽपि पितरं द्रष्टुमागतः । पुष्पकेण धनाध्यक्षो ब्रह्मदत्तेन भास्वता ॥ ३९॥ नमस्कृत्याथ पितरं निवेद्य तपसः फलम् । प्राह मे भगवान् ब्रह्मा दत्त्वा वरमनिन्दितम् ॥ ४०॥ निवासाय न मे स्थानं दत्तवान् परमेश्वरः । ब्रूहि मे नियतं स्थानं हिंसा यत्र न कस्यचित् ॥ ४१॥ विश्रवा अपि तं प्राह लङ्कानाम पुरी शुभा । राक्षसानां निवासाय निर्मिता विश्वकर्मणा ॥ ४२॥ त्यक्त्वा विष्णुभयाद्दैत्या विविशुस्ते रसातलम् । सा पुरी दुष्प्रधर्षान्यैर्मध्येसागरमास्थिता ॥ ४३॥ तत्र वासाय गच्छ त्वं नान्यैः साधिष्ठिता पुरा । पित्रादिष्टस्त्वसौ गत्वा तां पुरीं धनदोऽविशत् ॥ ४४॥ स तत्र सुचिरं कालमुवास पितृसम्मतः । कस्यचित्त्वथ कालस्य सुमाली नाम राक्षसः ॥ ४५॥ गृहीत्वा तनयां कन्यां साक्षाद्देवीमिव श्रियम् ॥ ४६॥ अपश्यद्धनदं देवं चरन्तं पुष्पकेण सः । हिताय चिन्तयामास राक्षसानां महामनाः ॥ ४७॥ उवाच तनयां तत्र कैकसीं नाम नामतः । वत्से विवाहकालस्ते यौवनं चातिवर्तते ॥ ४८॥ प्रत्याख्यानाच्च भीतैस्त्वं न वरैर्गृह्यसे शुभे । सा त्वं वरय भद्रं ते मुनिं ब्रह्मकुलोद्भवम् ॥ ४९॥ स्वयमेव ततः पुत्रा भविष्यन्ति महाबलाः । ईदृशाः सर्वशोभाढ्या धनदेन समाः शुभे ॥ ५०॥ तथेति साऽऽश्रमं गत्वा मुनेरग्रे व्यवस्थिता । लिखन्ती भुवमग्रेण पादेनाधोमुखी स्थिता ॥ ५१॥ तामपृच्छन्मुनिः का त्वं कन्याऽसि वरवर्णिनि । साब्रवीत्प्राञ्जलिर्ब्रह्मन् ध्यानेन ज्ञातुमर्हसि ॥ ५२॥ ततो ध्यात्वा मुनिः सर्वं ज्ञात्वा तां प्रत्यभाषत । ज्ञातं तवाभिलषितं मत्तः पुत्रानभीप्ससि ॥ ५३॥ दारुणायां तु वेलायामागतासि सुमध्यमे । अतस्ते दारुणौ पुत्रौ राक्षसौ सम्भविष्यतः ॥ ५४॥ तामाह पश्चिमो यस्ते भविष्यति महामतिः ॥ ५५॥ इत्युक्ता सा तथा काले सुषुवे दशकन्धरम् ॥ ५६॥ रावणं विंशतिभुजं दशशीर्षं सुदारुणम् । तद्रक्षोजातमात्रेण चचाल च वसुन्धरा ॥ ५७॥ कुम्भकर्णस्ततो जातो महापर्वतसन्निभः ॥ ५८॥ ततः शूर्पणखा नाम जाता रावणसोदरी । ततो विभीषणो जातः शान्तात्मा सौम्यदर्शनः ॥ ५९॥ कुम्भकर्णस्तु दुष्टात्मा द्विजान् सन्तुष्टचेतसः ॥ ६०॥ रावणोऽपि महासत्त्वो लोकानां भयदायकः । ववृधे लोकनाशाय ह्यामयो देहिनामिव ॥ ६१॥ राम त्वं सकलान्तरस्थमभितो जानासि विज्ञानदृक् साक्षी सर्वहृदि स्थितो हि परमो नित्योदितो निर्मलः । लीलार्थं प्रतिचोदितोऽद्य भवता वक्ष्यामि रक्षोद्भवम् ॥ ६२॥ कुम्भोद्भवं रघुपतिः प्रहसन् बभाषे । मत्कीर्तनं जगति पापहरं निबोध ॥ ६४॥ मुनिः प्रोवाच सदसि सर्वेषां तत्र शृण्वताम् ॥ १॥ अथ वित्तेश्वरो देवस्तत्र कालेन केनचित् । आययौ पुष्पकारूढः पितरं द्रष्टुमञ्जसा ॥ २॥ दृष्ट्वा तं कैकसी तत्र भ्राजमानं महौजसम् । राक्षसी पुत्रसामीप्यं गत्वा रावणमब्रवीत् ॥ ३॥ पुत्र पश्य धनाध्यक्षं ज्वलन्तं स्वेन तेजसा । त्वमप्येवं यथा भूयास्तथा यत्नं कुरु प्रभो ॥ ४॥ तच्छ्रुत्वा रावणो रोषात् प्रतिज्ञामकरोद्द्रुतम् । धनदेन समो वापि ह्यधिको वाचिरेण तु ॥ ५॥ भविष्याम्यम्ब मां पश्य सन्तापं त्यज सुव्रते । इत्युक्त्वा दुष्करं कर्तुं तपः स दशकन्धरः ॥ ६॥ अगमत्फलसिद्ध्यर्थं गोकर्णं तु सहानुजः । स्वं स्वं नियममास्थाय भ्रातरस्ते तपो महत् ॥ ७॥ आस्थिता दुष्करं घोरं सर्वलोकैकतापनम् । पञ्चवर्षसहस्राणि पादेनैकेन तस्थिवान् ॥ ९॥ दिव्यवर्षसहस्रं तु निराहारो दशाननः । पूर्णे वर्षसहस्रे तु शीर्षमग्नौ जुहाव सः । एवं वर्षसहस्राणि नव तस्यातिचक्रमुः ॥ १०॥ अथ वर्षसहस्रं तु दशमे दशमं शिरः । छेत्तुकामस्य धर्मात्मा प्राप्तश्चाथ प्रजापतिः । वत्स वत्स दशग्रीव प्रीतोऽस्मीत्यभ्यभाषत ॥ ११॥ वरं वरय दास्यामि यत्ते मनसि काङ्क्षितम् । दशग्रीवोऽपि तच्छ्रुत्वा प्रहृष्टेनान्तरात्मना ॥ १२॥ अमरत्वं वृणोमीश वरदो यदि मे भवान् । अवध्यत्वं तु मे देहि तृणभूता हि मानुषाः ॥ १३॥ तथास्त्विति प्रजाध्यक्षः पुनराह दशाननम् । अग्नौ हुतानि शीर्षाणि यानि तेऽसुरपुङ्गव ॥ १४॥ भविष्यन्ति यथापूर्वमक्षयाणि च सत्तम ॥ १५॥ एवमुक्त्वा ततो राम दशग्रीवं प्रजापतिः । विभीषणमुवाचेदं प्रणतं भक्तवत्सलः ॥ १६॥ विभीषण त्वया वत्स कृतं धर्मार्थमुत्तमम् । तपस्ततो वरं वत्स वृणीष्वाभिमतं हितम् ॥ १७॥ विभीषणोऽपि तं नत्वा प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत् । देव मे सर्वदा बुद्धिर्धर्मे तिष्ठतु शाश्वती । मा रोचयत्वधर्मं मे बुद्धिः सर्वत्र सर्वदा ॥ १८॥ ततः प्रजापतिः प्रीतो विभीषणमथाब्रवीत् । वत्स त्वं धर्मशीलोऽसि तथैव च भविष्यसि ॥ १९॥ अयाचितोऽपि ते दास्ये ह्यमरत्वं विभीषण । कुम्भकर्णमथोवाच वरं वरय सुव्रत ॥ २०॥ वाण्या व्याप्तोऽथ तं प्राह कुम्भकर्णः पितामहम् । स्वप्स्यामि देव षण्मासान् दिनमेकं तु भोजनम् ॥ २१॥ एवमस्त्विति तं प्राह ब्रह्मा दृष्ट्वा दिवौकसः । सरस्वती च तद्वक्त्रान्निर्गता प्रययौ दिवम् ॥ २२॥ कुम्भकर्णस्तु दुष्टात्मा चिन्तयामास दुःखितः । अनभिप्रेतमेवास्यात्किं निर्गतमहो विधिः ॥ २३॥ सुमाली वरलब्धांस्तान् ज्ञात्वा पौत्रान् निशाचरान् । पातालान्निर्भयः प्रायात् प्रहस्तादिभिरन्वितः ॥ २४॥ दशग्रीवं परिष्वज्य वचनं चेदमब्रवीत् । दिष्ट्या ते पुत्र संवृत्तो वाञ्छितो मे मनोरथः ॥ २५॥ यद्भयाच्च वयं लङ्कां त्यक्त्वा याता रसातलम् । तद्गतं नो महाबाहो महद्विष्णुकृतं भयम् ॥ २६॥ अस्माभिः पूर्वमुषिता लङ्केयं धनदेन ते । भ्रात्राक्रान्तामिदानीं त्वं प्रत्यानेतुमिहार्हसि ॥ २७॥ साम्ना वाथ बलेनापि राज्ञां बन्धुः कुतः सुहृत् । इत्युक्तो रावणः प्राह नार्हस्येवं प्रभाषितुम् ॥ २८॥ वित्तेशो गुरुरस्माकमेवं श्रुत्वा तमब्रवीत् । प्रहस्तः प्रश्रितं वाक्यं रावणं दशकन्धरम् ॥ २९॥ शृणु रावण यत्नेन नैवं त्वं वक्तुमर्हसि । नाधीता राजधर्मास्ते नीतिशास्त्रं तथैव च ॥ ३०॥ शूराणां न हि सौभ्रात्रं शृणु मे वदतः प्रभो । कश्यपस्य सुता देवा राक्षसाश्च महाबलाः ॥ ३१॥ नैवेदानीन्तनं राजन् वैरं देवैरनुष्ठितम् ॥ ३२॥ प्रहस्तस्य वचः श्रुत्वा दशग्रीवो दुरात्मनः । दूतं प्रहस्तं सम्प्रेष्य निष्कास्य धनदेश्वरम् । लङ्कामाक्रम्य सचिवै राक्षसैः सुखमास्थितः ॥ ३४॥ धनदः पितृवाक्येन त्यक्त्वा लङ्कां महायशाः । गत्वा कैलासशिखरं तपसातोषयच्छिवम् ॥ ३५॥ तेन सख्यमनुप्राप्य तेनैव परिपालितः । अलकां नगरीं तत्र निर्ममे विश्वकर्मणा ॥ ३६॥ दिक्पालत्वं चकारात्र शिवेन परिपालितः । रावणो राक्षसैः सार्धमभिषिक्तः सहानुजैः ॥ ३७॥ राज्यं चकारासुराणां त्रिलोकीं बाधयन् खलः । भगिनीं कालखञ्जाय ददौ विकटरूपिणीम् ॥ ३८॥ विद्युज्जिह्वाय नाम्नासौ महामायी निशाचरः । ततो मयो विश्वकर्मा राक्षसानां दितेः सुतः ॥ ३९॥ सुतां मन्दोदरीं नाम्ना ददौ लोकैकसुन्दरीम् । रावणाय पुनः शक्तिममोघां प्रीतमानसः ॥ ४०॥ वैरोचनस्य दौहित्रीं वृत्रज्वालेति विश्रुताम् । गन्धर्वराजस्य सुतां शैलूषस्य महात्मनः । विभीषणस्य भार्यार्थे धर्मज्ञां समुदावहत् ॥ ४२॥ सरमां नाम सुभगां सर्वलक्षणसंयुताम् । ततो मन्दोदरी पुत्रं मेघनादमजीजनत् ॥ ४३॥ जातमात्रस्तु यो नादं मेघवत्प्रमुमोच ह । ततः सर्वेऽब्रुवन्मेघनादोऽयमिति चासकृत् ॥ ४४॥ कुम्भकर्णस्ततः प्राह निद्रा मां बाधते प्रभो । ततश्च कारयामास गुहां दीर्घां सुविस्तराम् ॥ ४५॥ तत्र सुष्वाप मूढात्मा कुम्भकर्णो विघूर्णितः । निद्रिते कुम्भकर्णे तु रावणो लोकरावणः ॥ ४६॥ देवश्रियो मनुष्यांश्च निजघ्ने समहोरगान् ॥ ४७॥ धनदोऽपि ततः श्रुत्वा रावणस्याक्रमं प्रभुः । अधर्मं मा कुरुष्वेति दूतवाक्यैर्न्यवारयत् ॥ ४८॥ ततः क्रुद्धो दशग्रीवो जगाम धनदालयम् । विनिर्जित्य धनाध्यक्षं जहारोत्तमपुष्पकम् ॥ ४९॥ ततो यमं च वरुणं निर्जित्य समरेऽसुरः । ततो रावणमभ्येत्य बबन्ध त्रिदशेश्वरः ॥ ५१॥ तच्छ्रुत्वा सहसागत्य मेघनादः प्रतापवन् । कृत्वा घोरं महद्युद्धं जित्वा त्रिदशपुङ्गवान् ॥ ५२॥ इन्द्रं गृहीत्वा बध्वासौ मेघनादो महाबलः । मोचयित्वा तु पितरं गृहीत्वेन्द्रं ययौ पुरम् ॥ ५३॥ ब्रह्मा तु मोचयामास देवेन्द्रं मेघनादतः । दत्त्वा वरान् बहूंस्तस्मै ब्रह्मा स्वभवनं ययौ ॥ ५४॥ रावणो विजयी लोकान् सर्वान् जित्वा क्रमेण तु । कैलासं तोलयामास बाहुभिः परिघोपमैः ॥ ५५॥ तत्र नन्दीश्वरेणैवं शप्तोऽयं राक्षसेश्वरः । वानरैर्मानुषैश्चैव नाशं गच्छेति कोपिना ॥ ५६॥ शप्तोऽप्यगणयन् वाक्यं ययौ हैहयपत्तनम् । तेन बद्धो दशग्रीवः पुलस्त्येन विमोचितः ॥ ५७॥ धृतस्तेनैव कक्षेण वालिना दशकन्धरः ॥ ५८॥ भ्रामयित्वा तु चतुरः समुद्रान् रावणं हरिः । विसर्जयामास ततस्तेन सख्यं चकार सः ॥ ५९॥ रावणः परमप्रीत एवं लोकान् महाबलः । चकार स्ववशे राम बुभुजे स्वयमेव तान् ॥ ६०॥ एवम्प्रभावो राजेन्द्र दशग्रीवः सहेन्द्रजित् । त्वया विनिहतः सङ्ख्ये रावणो लोकरावणः ॥ ६१॥ मेघनादश्च निहतो लक्ष्मणेन महात्मना । कुम्भकर्णश्च निहतस्त्वया पर्वतसन्निभः ॥ ६२॥ त्वत्स्वरूपमिदं सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम् ॥ ६३॥ दिशश्च विदिशश्चैव कर्णाभ्यां ते समुत्थिताः ॥ ६५॥ स्तनाभ्यामिन्द्रवरुणौ वालखिल्याश्च रेतसः ॥ ६७॥ अस्थिभ्यः पर्वता जाताः केशेभ्यो मेघसंहतिः ॥ ६८॥ ओषध्यस्तव रोमेभ्यो नखेभ्यश्च खरादयः । त्वं विश्वरूपः पुरुषो मायाशक्तिसमन्वितः ॥ ६९॥ नानारूप इवाभासि गुणव्यतिकरे सति । त्वामाश्रित्यैव विबुधाः पिबन्त्यमृतमध्वरे ॥ ७०॥ त्वया सृष्टमिदं सर्वं विश्वं स्थावरजङ्गमम् । त्वामाश्रित्यैव जीवन्ति सर्वे स्थावरजङ्गमाः ॥ ७१॥ त्वद्युक्तमखिलं वस्तु व्यवहारेऽपि राघव । क्षीरमध्यगतं सर्पिर्यथा व्याप्याखिलं पयः ॥ ७२॥ त्वद्भासा भासतेऽर्कादि न त्वं तेनावभाससे । सर्वगं नित्यमेकं त्वां ज्ञानचक्षुर्विलोकयेत् ॥ ७३॥ नाज्ञानचक्षुस्त्वां पश्येदन्धदृग् भास्करं यथा । योगिनस्त्वां विचिन्वन्ति स्वदेहे परमेश्वरम् ॥ ७४॥ त्वत्पादभक्तिलेशेन गृहीता यदि योगिनः ॥ ७५॥ विचिन्वन्तो हि पश्यन्ति चिन्मात्रं त्वां न चान्यथा । मया प्रलपितं किञ्चित्सर्वज्ञस्य तवाग्रतः । क्षन्तुमर्हसि देवेश तवानुग्रहभागहम् ॥ ७६॥ मायं भजे रघुपतिं भजतामभिन्नम् ॥ ७७॥ इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे उत्तरकाण्डे द्वितीयः रवीन्द्रौ वानराकारौ जज्ञाताविति नः श्रुतम् ॥ १॥ तस्मिन् सभाऽऽस्ते विस्तीर्णा ब्रह्मणः शतयोजना ॥ २॥ नेत्राभ्यां पतितं दिव्यमानन्दसलिलं बहु ॥ ३॥ तद्गृहीत्वा करे ब्रह्मा ध्यात्वा किञ्चित्तदत्यजत् । भूमौ पतितमात्रेण तस्माज्जातो महाकपिः ॥ ४॥ तमाह द्रुहिणो वत्स किञ्चित्कालं वसात्र मे । समीपे सर्वशोभाढ्ये ततः श्रेयो भविष्यति ॥ ५॥ इत्युक्तो न्यवसत्तत्र ब्रह्मणा वानरोत्तमः । एवं बहुतिथे काले गते ऋक्षाधिपः सुधीः ॥ ६॥ अपश्यद्दिव्यसलिलां वापीं मणिशिलान्विताम् ॥ ७॥ पानीयं पातुमागच्छत्तत्र छायामयं कपिम् । दृष्ट्वा प्रतिकपिं मत्वा निपपात जलान्तरे ॥ ८॥ तत्रादृष्ट्वा हरिं शीघ्रं पुनरुत्प्लुत्य वानरः । अपश्यत्सुन्दरीं रामामात्मानं विस्मयं गतः ॥ ९॥ ततः सुरेशो देवेशं पूजयित्वा चतुर्मुखम् । गच्छन् मध्याह्नसमये दृष्ट्वा नारीं मनोरमाम् ॥ १०॥ तामप्राप्यैव तद्बीजं वालदेशेऽपतद्भुवि ॥ ११॥ तस्य दत्त्वा सुरेशानः स्वर्णमालां दिवं गतः ॥ १२॥ दृष्ट्वा कामवशो भूत्वा ग्रीवादेशेऽसृजन्महत् ॥ १३॥ बीजं तस्यास्ततः सद्यो महाकायोऽभवद्धरिः । तस्य दत्त्वा हनूमन्तं सहायार्थं गतो रविः ॥ १४॥ पुत्रद्वयं समादाय गत्वा सा निद्रिता क्वचित् । फलमूलादिभिः सार्धं पुत्राभ्यां सहितः कपिः । नत्वा चतुर्मुखस्याग्रे ऋक्षराजः स्थितः सुधीः ॥ १६॥ गच्छ दूत मयादिष्टो गृहीत्वा वानरोत्तमम् । किष्किन्धां दिव्यनगरीं निर्मितां विश्वकर्मणा ॥ १८॥ तस्यां सिंहासने वीरं राजानमभिषेचय ॥ १९॥ सप्तद्वीपगता ये ये वानराः सन्ति दुर्जयाः । सर्वे ते ऋक्षराजस्य भविष्यन्ति वशेऽनुगाः ॥ २०॥ यदा नारायणः साक्षाद्रामो भूत्वा सनातनः । भूभारासुरनाशाय सम्भविष्यति भूतले ॥ २१॥ तदा सर्वे सहायार्थे तस्य गच्छन्तु वानराः । इत्युक्तो ब्रह्मणा दूतो देवानां स महामतिः ॥ २२॥ यथाऽऽज्ञप्तस्तथा चक्रे ब्रह्मणा तं हरीश्वरम् । देवदूतस्ततो गत्वा ब्रह्मणे तन्न्यवेदयत् ॥ २३॥ तदादि वानराणां सा किष्किन्धाऽभून्नृपाश्रयः ॥ २४॥ भूमेर्भारो हृतः कृत्स्नस्त्वया लीलानृदेहिना । तथापि वर्ण्यते सद्भिर्लीलामानुषरूपिणः ॥ २६॥ यशस्ते सर्वलोकानां पापहत्यै सुखाय च । य इदं कीर्तयेन्मर्त्यो वालिसुग्रीवयोर्महत् ॥ २७॥ जन्म त्वदाश्रयत्वात्स मुच्यते सर्वपातकैः ॥ २८॥ अथान्यां सम्प्रवक्ष्यामि कथां राम त्वदाश्रयाम् । सीता हृता यदर्थं सा रावणेन दुरात्मना ॥ २९॥ पुरा कृतयुगे राम प्रजापतिसुतं विभुम् । विनयावनतो भूत्वा ह्यभिवाद्येदमब्रवीत् ॥ ३०॥ को न्वस्मिन् प्रवरो लोके देवानां बलवत्तरः । देवाश्च यं समाश्रित्य युद्धे शत्रुं जयन्ति हि ॥ ३१॥ कं यजन्ति द्विजा नित्यं कं ध्यायन्ति च योगिनः । एतन्मे शंस भगवन् प्रश्नं प्रश्नविदांवर ॥ ३२॥ ज्ञात्वा तस्य हृदिस्थं यत्तदशेषेण योगदृक् । दशाननमुवाचेदं शृणु वक्ष्यामि पुत्रक ॥ ३३॥ भर्ता यो जगतां नित्यं यस्य जन्मादिकं न हि । सुरासुरैर्नुतो नित्यं हरिर्नारायणोऽव्ययः ॥ ३४॥ यन्नाभिपङ्कजाज्जातो ब्रह्मा विश्वसृजां पतिः । सृष्टं येनैव सकलं जगत्स्थावरजङ्गमम् ॥ ३५॥ तं समाश्रित्य विबुधा जयन्ति समरे रिपून् । योगिनो ध्यानयोगेन तमेवानुजपन्ति हि ॥ ३६॥ महर्षेर्वचनं श्रुत्वा प्रत्युवाच दशाननः । दैत्यदानवरक्षांसि विष्णुना निहतानि च ॥ ३७॥ कां वा गतिं प्रपद्यन्ते प्रेत्य ते मुनिपुङ्गव । तमुवाच मुनिश्रेष्ठो रावणं राक्षसाधिपम् ॥ ३८॥ दैवतैर्निहता नित्यं गत्वा स्वर्गमनुत्तमम् । भोगक्षये पुनस्तस्माद्भ्रष्टा भूमौ भवन्ति ते ॥ ३९॥ पूर्वार्जितैः पुण्यपापैर्म्रियन्ते चोद्भवन्ति च । विष्णुना ये हतास्ते तु प्राप्नुवन्ति हरेर्गतिम् ॥ ४०॥ श्रुत्वा मुनिमुखात्सर्वं रावणो हृष्टमानसः । योत्स्येऽहं हरिणा सार्धमिति चिन्तापरोऽभवत् ॥ ४१॥ मनःस्थितं परिज्ञाय रावणस्य महामुनिः । उवाच वत्स तेऽभीष्टं भविष्यति न संशयः ॥ ४२॥ कञ्चित्कालं प्रतीक्षस्व सुखी भव दशानन । एवमुक्त्वा महाबाहो मुनिः पुनरुवाच तम् ॥ ४३॥ तस्य स्वरूपं वक्ष्यामि ह्यरूपस्यापि मायिनः । स्थावरेषु च सर्वेषु नदेषु च नदीषु च ॥ ४४॥ ओङ्कारश्चैव सत्यं च सावित्री पृथिवी च सः । समस्तजगदाधारः शेषरूपधरो हि सः ॥ ४५॥ सर्वे देवाः समुद्राश्च कालः सूर्यश्च चन्द्रमाः । सूर्योदयो दिवारात्री यमश्चैव तथानिलः ॥ ४६॥ अग्निरिन्द्रस्तथा मृत्युः पर्जन्यो वसवस्तथा । ब्रह्मा रुद्रादयश्चैव ये चान्ये देवदानवाः ॥ ४७॥ विद्योतते ज्वलत्येष पाति चात्तीति विश्वकृत् । क्रीडां करोत्यव्ययात्मा सोऽयं विष्णुः सनातनः ॥ ४८॥ तेन सर्वमिदं व्याप्तं त्रैलोक्यं सचराचरम् । सदानपायिनीं देवीं पश्यन्नालिङ्ग्य तिष्ठति ॥ ५०॥ द्रष्टुं न शक्यते कैश्चिद्देवदानवपन्नगैः । यस्य प्रसादं कुरुते स चैनं द्रष्टुमर्हति ॥ ५१॥ न च यज्ञतपोभिर्वा न दानाध्ययनादिभिः । शक्यते भगवान् द्रष्टुमुपायैरितरैरपि ॥ ५२॥ शक्यते भगवान् विष्णुर्वेदान्तामलदृष्टिभिः ॥ ५३॥ अथवा द्रष्टुमिच्छा ते शृणु त्वं परमेश्वरम् । त्रेतायुगे स देवेशो भविता नृपविग्रहः ॥ ५४॥ हितार्थं देवमर्त्यानामिक्ष्वाकूणां कुले हरिः । रामो दाशरथिर्भूत्वा महासत्त्वपराक्रमः ॥ ५५॥ पितुर्नियोगात्स भ्रात्रा भार्यया दण्डके वने । विचरिष्यति धर्मात्मा जगन्मात्रा स्वमायया ॥ ५६॥ एवं ते सर्वमाख्यातं मया रावण विस्तरात् । भजस्व भक्तिभावेन सदा रामं श्रिया युतम् ॥ ५७॥ एवं श्रुत्वासुराध्यक्षो ध्यात्वा किञ्चिद्विचार्य च । त्वया सह विरोधेप्सुर्मुमुदे रावणो महान् ॥ ५८॥ युद्धार्थी सर्वतो लोकान् पर्यटन् समवस्थितः । एतदर्थं महाराज रावणोऽतीव बुद्धिमान् । हृतवान् जानकीं देवीं त्वयात्मवधकाङ्क्षया ॥ ५९॥ प्राप्नोति लाभं धनमक्षयं च ॥ ६०॥ एकदा ब्रह्मणो लोकादायान्तं नारदं मुनिम् । पर्यटन् रावणो लोकान् दृष्ट्वा नत्वाब्रवीद्वचः ॥ १॥ भगवन् ब्रूहि मे योद्धुं कुत्र सन्ति महाबलाः । योद्धुमिच्छामि बलिभिस्त्वं ज्ञातासि जगत्त्रयम् ॥ २॥ महाबला महाकायास्तत्र याहि महामते ॥ ३॥ विष्णुपूजारता ये वै विष्णुना निहताश्च ये । त एव तत्र सञ्जाता अजेयाश्च सुरासुरैः ॥ ४॥ श्रुत्वा तद्रावणो वेगान्मन्त्रिभिः पुष्पकेण तान् । योद्धुकामः समागत्य श्वेतद्वीपसमीपतः ॥ ५॥ त्यक्त्वा विमानं प्रययौ मन्त्रिणश्च दशाननः ॥ ६॥ प्रविशन्नेव तद् द्वीपं धृतो हस्तेन योषिता । पृष्टश्च त्वं कुतः कोऽसि प्रेषितः केन वा वद ॥ ७॥ इत्युक्तो लीलया स्त्रीभिर्हसन्तीभिः पुनः पुनः । कृच्छ्राद्धस्ताद्विनिर्मुक्तस्तासां स्त्रीणां दशाननः ॥ ८॥ विष्णुना निहतो यामि वैकुण्ठमिति निश्चितः ॥ ९॥ मयि विष्णुर्यथा कुप्येत्तथा कार्यं करोम्यहम् । इति निश्चित्य वैदेहीं जहार विपिनेऽसुरः ॥ १०॥ जानन्नेव परात्मानं स जहारावनीसुताम् । मातृवत्पालयामास त्वत्तः काङ्क्षन् वधं स्वकम् ॥ ११॥ राम त्वं परमेश्वरोऽसि सकलं जानासि विज्ञानदृग् भूतं भव्यमिदं त्रिकालकलनासाक्षी विकल्पोज्झितः । त्वं शृण्वन्मनुजाकृतिर्मुनिवचो भासीश लोकार्चितः ॥ १२॥ स्तुत्वैवं राघवं तेन पूजितः कुम्भसम्भवः । स्वाश्रमं मुनिभिः सार्धं प्रययौ हृष्टमानसः ॥ १३॥ रामस्तु सीतया सार्धं भ्रातृभिः सह मन्त्रिभिः । संसारीव रमानाथो रममाणोऽवसद्गृहे ॥ १४॥ अनासक्तोऽपि विषयान् बुभुजे प्रियया सह । हनुमत्प्रमुखैः सद्भिर्वानरैः परिवेष्टितः ॥ १५॥ प्राह देव कुबेरेण प्रेषितं त्वामहं ततः ॥ १६॥ जितं त्वं रावणेनादौ पश्चाद्रामेण निर्जितम् । अतस्त्वं राघवं नित्यं वह यावद्वसेद्भुवि ॥ १७॥ यदा गच्छेद्रघुश्रेष्ठो वैकुण्ठं याहि मां तदा । तच्छ्रुत्वा राघवः प्राह पुष्पकं सूर्यसन्निभम् ॥ १८॥ यदा स्मरामि भद्रं ते तदागच्छ ममान्तिकम् । तिष्ठान्तर्धाय सर्वत्र गच्छेदानीं ममाज्ञया ॥ १९॥ इत्युक्त्वा रामचन्द्रोऽपि पौरकार्याणि सर्वशः । भ्रातृभिर्मन्त्रिभिः सार्धं यथान्यायं चकार सः ॥ २०॥ राघवे शासति भुवं लोकनाथे रमापतौ । वसुधा सस्यसम्पन्ना फलवन्तश्च भूरुहाः ॥ २१॥ जना धर्मपराः सर्वे पतिभक्तिपराः स्त्रियः । नापश्यत्पुत्रमरणं कश्चिद्राजनि राघवे ॥ २२॥ समारुह्य विमानाग्र्यं राघवः सीतया सह । वानरैर्भ्रातृभिः सार्धं सञ्चचारावनिं प्रभुः ॥ २३॥ अमानुषाणि कार्याणि चकार बहुशो भुवि । ब्राह्मणस्य सुतं दृष्ट्वा बालं मृतमकालतः ॥ २४॥ शोचन्तं ब्राह्मणं चापि ज्ञात्वा रामो महामतिः । तपस्यन्तं वने शूद्रं हत्वा ब्राह्मणबालकम् ॥ २५॥ जीवयामास शूद्रस्य ददौ स्वर्गमनुत्तमम् । लोकानामुपदेशार्थं परमात्मा रघूत्तमः ॥ २६॥ कोटिशः स्थापयामास शिवलिङ्गानि सर्वशः । सीतां च रमयामास सर्वभोगैरमानुषैः ॥ २७॥ शशास रामो धर्मेण राज्यं परमधर्मवित् । कथां संस्थापयामास सर्वलोकमलापहाम् ॥ २८॥ चकार राज्यं विधिवल्लोकवन्द्यपदाम्बुजः ॥ २९॥ एकपत्नीव्रतो रामो राजर्षिः सर्वदा शुचिः । गृहमेधीयमखिलमाचरन् शिक्षयन् जनान् ॥ ३०॥ सीता प्रेम्णानुवृत्त्या च प्रश्रयेण दमेन च । भर्तुर्मनोहरा साध्वी भावज्ञा सा ह्रिया भिया ॥ ३१॥ एकान्ते दिव्यभवने सुखासीनं रघूत्तमम् ॥ ३२॥ प्रसन्नवदनं शान्तं विद्युत्पुञ्जनिभाम्बरम् ॥ ३३॥ राममाह कराभ्यां सा लालयन्ती पदाम्बुजे ॥ ३४॥ देवदेव जगन्नाथ परमात्मन् सनातन । देव देवाः समासाद्य मामेकान्तेऽब्रुवन्वचः । बहुशोऽर्थ्यमानास्ते वैकुण्ठागमनं प्रति ॥ ३६॥ त्वया समेतश्चिच्छक्त्या रामस्तिष्ठति भूतले । विसृज्यास्मान् स्वकं धाम वैकुण्ठं च सनातनम् ॥ ३७॥ आस्ते त्वया जगद्धात्रि रामः कमललोचनः । अग्रतो याहि वैकुण्ठं त्वं तथा चेद्रघूत्तमः ॥ ३८॥ आगमिष्यति वैकुण्ठं सनाथान्नः करिष्यति । इति विज्ञापिताहं तैर्मया विज्ञापितो भवान् ॥ ३९॥ यद्युक्तं तत्कुरुष्वाद्य नाहमाज्ञापये प्रभो । सीतायास्तद्वचः श्रुत्वा रामो ध्यात्वाब्रवीत्क्षणम् ॥ ४०॥ देवि जानामि सकलं तत्रोपायं वदामि ते । कल्पयित्वा मिषं देवि लोकवादं त्वदाशयम् ॥ ४१॥ त्यजामि त्वां वने लोकवादाद्भीत इवापरः । भविष्यतः कुमारौ द्वौ वाल्मीकेराश्रमान्तिके ॥ ४२॥ इदानीं दृश्यते गर्भः पुनरागत्य मेऽन्तिकम् । लोकानां प्रत्ययार्थं त्वं कृत्वा शपथमादरात् ॥ ४३॥ भूमेर्विवरमात्रेण वैकुण्ठं यास्यसि द्रुतम् । पश्चादहं गमिष्यामि एष एव सुनिश्चयः ॥ ४४॥ इत्युक्त्वा तां विसृज्याथ रामो ज्ञानैकलक्षणः । तत्रोपविष्टं श्रीरामं सुहृदः पर्युपासत । हास्यप्रौढकथासुज्ञा हासयन्तः स्थिता हरिम् ॥ ४६॥ पौरा जानपदा मे किं वदन्तीह शुभाशुभम् ॥ ४७॥ सीतां वा मातरं वा मे भ्रातॄन्वा कैकयीमथ । न भेतव्यं त्वया ब्रूहि शापितोऽसि ममोपरि ॥ ४८॥ इत्युक्तः प्राह विजयो देव सर्वे वदन्ति ते । कृतं सुदुष्करं सर्वं रामेण विदितात्मना ॥ ४९॥ किन्तु हत्वा दशग्रीवं सीतामाहृत्य राघवः । अमर्षं पृष्ठतः कृत्वा स्वं वेश्म प्रत्यपादयत् ॥ ५०॥ कीदृशं हृदये तस्य सीतासम्भोगजं सुखम् । या हृता विजनेऽरण्ये रावणेन दुरात्मना ॥ ५१॥ अस्माकमपि दुष्कर्म योषितां मर्षणं भवेत् । यादृग्भवति वै राजा तादृश्यो नियतं प्रजाः ॥ ५२॥ श्रुत्वा तद्वचनं रामः स्वजनान् पर्यपृच्छत । तेऽपि नत्वाब्रुवन् राममेवमेतन्न संशयः ॥ ५३॥ ततो विसृज्य सचिवान् विजयं सुहृदस्तथा । आहूय लक्ष्मणं रामो वचनं चेदमब्रवीत् ॥ ५४॥ लोकापवादस्तु महान् सीतामाश्रित्य मेऽभवत् । सीतां प्रातः समानीय वाल्मीकेराश्रमान्तिके ॥ ५५॥ त्यक्त्वा शीघ्रं रथेन त्वं पुनरायाहि लक्ष्मण । वक्ष्यसे यदि वा किञ्चित्तदा मां हतवानसि ॥ ५६॥ इत्युक्तो लक्ष्मणो भीत्या प्रातरुत्थाय जानकीम् । सुमन्त्रेण रथे कृत्वा जगाम सहसा वनम् ॥ ५७॥ वाल्मीकेराश्रमस्यान्ते त्यक्त्वा सीतामुवाच सः । लोकापवादभीत्या त्वां त्यक्तवान् राघवो वने ॥ ५८॥ दोषो न कश्चिन्मे मातर्गच्छाश्रमपदं मुनेः । इत्युक्त्वा लक्ष्मणः शीघ्रं गतवान् रामसन्निधिम् ॥ ५९॥ शिष्यैः श्रुत्वा च वाल्मीकिः सीतां ज्ञात्वा स दिव्यदृक् ॥ ६०॥ अर्घ्यादिभिः पूजयित्वा समाश्वास्य च जानकीम् । ज्ञात्वा भविष्यं सकलमार्पयन् मुनियोषिताम् ॥ ६१॥ तास्तां सम्पूजयन्ति स्म सीतां भक्त्या दिने दिने । ज्ञात्वा परात्मनो लक्ष्मीं मुनिवाक्येन योषितः । सेवां चक्रुः सदा तस्या विनयादिभिरादरात् ॥ ६२॥ रामोऽपि सीतारहितः परात्मा विज्ञानदृक्केवल आदिदेवः । सन्त्यज्य भोगानखिलान् विरक्तो मुनिव्रतोऽभून्मुनिसेविताङ्घ्रिः ॥ ६३॥ रामः कथाः प्राह पुरातनीः शुभाः । द्विजस्य तिर्यक्त्वमथाह राघवः ॥ २॥ प्रणम्य भक्त्या विनयान्वितोऽब्रवीत् ॥ ३॥ सुखं तरिष्यामि तथानुशाधि माम् ॥ ५॥ प्रियाप्रियौ तौ भवतः सुरागिणः । पुनः क्रिया चक्रवदीर्यते भवः ॥ ८॥ न कर्म तज्जं सविरोधमीरितम् ॥ ९॥ तस्माद्बुधो ज्ञानविचारवान् भवेत् ॥ १०॥ विद्यासहायत्वमुपैति सा पुनः ॥ ११॥ विद्या न किञ्चिन्मनसाप्यपेक्षते ॥ १२॥ विशिष्यते कर्मभिरेव मुक्तये ॥ १३॥ विद्या गताहङ्कृतितः प्रसिद्ध्यति ॥ १४॥ ज्ञात्वा परात्मानमथ त्यजेत्क्रियाः ॥ १७॥ स्तस्मादविद्या न पुनर्भविष्यति ॥ १९॥ यदि स्म नष्टा न पुनः प्रसूयते कर्ताहमस्येति मतिः कथं भवेत् । विद्या विमोक्षाय विभाति केवला ॥ २०॥ ज्ञानं विमोक्षाय न कर्म साधनम् ॥ २१॥ क्रतुर्न दृष्टान्त उदाहृतः समः । संसाध्यते ज्ञानमतो विपर्ययम् ॥ २२॥ रज्ञप्रसिद्धा न तु तत्त्वदर्शिनः । विधानतः कर्म विधिप्रकाशितम् ॥ २३॥ ज्ञात्वा स्वमात्मानमथाद्वयो भवेत् ॥ २६॥ मायाप्रधानं तु परं शरीरकम् । विभाति सङ्गात् स्फटिकोपलो यथा । विज्ञायतेऽस्मिन् परितो विचारिते ॥ ३१॥ नित्ये परे ब्रह्मणि केवले शिवे ॥ ३२॥ पीत्वा यथाम्भः प्रजहाति तत्फलम् ॥ ३४॥ कदाचिदात्मा न मृतो न जायते न क्षीयते नापि विवर्धतेऽनवः । कथं भवो दुःखमयः प्रतीयते । ज्ञाने विलीयेत विरोधतः क्षणात् ॥ ३६॥ रज्ज्वादिके तद्वदपीश्वरे जगत् ॥ ३७॥ ऽहङ्कार एष प्रथमः प्रकल्पितः । निरामये ब्रह्मणि केवले परे ॥ ३८॥ सदा धियः संसृतिहेतवः परे । सुखस्वरूपेण विभाव्यते हि नः ॥ ३९॥ आत्मा धियः साक्षितया पृथक् स्थितो बुद्ध्यापरिच्छिन्नपरः स एव हि ॥ ४०॥ जडाजडत्वं च चिदात्मचेतसोः ॥ ४१॥ विभावितोऽहं हृदि वेदवादिभिः ॥ ४४॥ रसायनं यद्वदुपासितं रुजः ॥ ४५॥ न वेद बाह्यं न च किञ्चिदान्तरम् ॥ ४७॥ तदेव वाच्यं प्रणवो हि वाचको समाधिपूर्वं न तु तत्त्वतो भवेत् ॥ ४९॥ द्वितीयवर्णं प्रणवस्य चान्तिमे ॥ ५०॥ सोऽहं परं ब्रह्म सदा विमुक्तिम- दृश्यो भवेयं जितषड्गुणात्मनः ॥ ५३॥ मय्येव साक्षात्प्रविलीयते ततः ॥ ५४॥ आदौ च मध्ये च तथैव चान्ततो यथा जलं वारिनिधौ यथा पयः क्षीरे वियद्व्योम्न्यनिले यथानिलः ॥ ५६॥ यथेन्दुभेदो दिशि दिग्भ्रमादयः ॥ ५७॥ यस्तस्य दृश्योऽहमहर्निशं हृदि ॥ ५८॥ मया विनिश्चित्य तवोदितं प्रिय । स मुच्यते पातकराशिभिः क्षणात् ॥ ५९॥ न्मायैव सर्वं परिहृत्य चेतसा । सुखी भवानन्दमयो निरामयः ॥ ६०॥ हृदा कदा वा यदि वा गुणात्मकम् । पुनाति लोकत्रितयं यथा रविः ॥ ६१॥ मद्रूपमेति यदि मद्वचनेषु भक्तिः ॥ ६२॥ एकदा मुनयः सर्वे यमुनातीरवासिनः । आजग्मू राघवं द्रष्टुं भयाल्लवणरक्षसः ॥ १॥ कृत्वाग्रे तु मुनिश्रेष्ठं भार्गवं च्यवनं द्विजाः । असङ्ख्याताः समायाता रामादभयकाङ्क्षिणः ॥ २॥ तान् पूजयित्वा परया भक्त्या रघुकुलोत्तमः । उवाच मधुरं वाक्यं हर्षयन् मुनिमण्डलम् ॥ ३॥ धन्योऽस्मि यदि यूयं मां प्रीत्या द्रष्टुमिहागताः ॥ ४॥ दुष्करं चापि यत्कार्यं भवतां तत्करोम्यहम् । आज्ञापयन्तु मां भृत्यं ब्राह्मणा दैवतं हि मे ॥ ५॥ तच्छ्रुत्वा सहसा हृष्टश्च्यवनो वाक्यमब्रवीत् । मधुनामा महादैत्यः पुरा कृतयुगे प्रभो ॥ ६॥ तस्य तुष्टो महादेवो ददौ शूलमनुत्तमम् ॥ ७॥ प्राह चानेन यं हंसि स तु भस्मीभविष्यति । रावणस्यानुजा भार्या तस्य कुम्भीनसी श्रुता ॥ ८॥ तस्यां तु लवणो नाम राक्षसो भीमविक्रमः । आसीद्दुरात्मा दुर्धर्षो देवब्राह्मणहिंसकः ॥ ९॥ पीडितास्तेन राजेन्द्र वयं त्वां शरणं गताः । तच्छ्रुत्वा राघवोऽप्याह मा भीर्वो मुनिपुङ्गवाः ॥ १०॥ लवणं नाशयिष्यामि गच्छन्तु विगतज्वराः । इत्युक्त्वा प्राह रामोऽपि भ्रातॄन् को वा हनिष्यति ॥ ११॥ लवणं राक्षसं दद्यात् ब्राह्मणेभ्योऽभयं महत् । तच्छ्रुत्वा प्राञ्जलिः प्राह भरतो राघवाय वै ॥ १२॥ अहमेव हनिष्यामि देवाज्ञापय मां प्रभो । ततो रामं नमस्कृत्य शत्रुघ्नो वाक्यमब्रवीत् ॥ १३॥ लक्ष्मणेन महत्कार्यं कृतं राघव संयुगे । नन्दिग्रामे महाबुद्धिर्भरतो दुःखमन्वभूत् ॥ १४॥ अहमेव गमिष्यामि लवणस्य वधाय च । त्वत्प्रसादाद्रघुश्रेष्ठ हन्यां तं राक्षसं युधि ॥ १५॥ तच्छ्रुत्वा स्वाङ्कमारोप्य शत्रुघ्नं शत्रुसूदनः । आनाय्य च सुसम्भारान् लक्षमणेनाभिषेचने । दत्त्वा तस्मै शरं दिव्यं रामः शत्रुघ्नमब्रवीत् । अनेन जहि बाणेन लवणं लोककण्टकम् ॥ १८॥ स तु सम्पूज्य तच्छूलं गेहे गच्छति काननम् । भक्षणार्थं तु जन्तूनां नानाप्राणिवधाय च ॥ १९॥ स तु नायाति सदनं यावद्वनचरो भवेत् । तावदेव पुरद्वारि तिष्ठ त्वं धृतकार्मुकः ॥ २०॥ योत्स्यते स त्वया क्रुद्धस्तदा वध्यो भविष्यति । तं हत्वा लवणं क्रूरं तद्वनं मधुसञ्ज्ञितम् ॥ २१॥ निवेश्य नगरं तत्र तिष्ठ त्वं मेऽनुशासनात् । अश्वानां पञ्चसाहस्रं रथानां च तदर्धकम् ॥ २२॥ गजानां षट् शतानीह पत्तीनामयुतत्रयम् । आगमिष्यति पश्चात्त्वमग्रे साधय राक्षसम् ॥ २३॥ इत्युक्त्वा मूर्ध्न्यवघ्राय प्रेषयामास राघवः । शत्रुघ्नं मुनिभिः सार्धमाशीर्भिरभिनन्द्य च ॥ २४॥ शत्रुघ्नोऽपि तथा चक्रे यथा रामेण चोदितः । हत्वा मधुसुतं युद्धे मथुरामकरोत्पुरीम् ॥ २५॥ स्फीतां जनपदां चक्रे मथुरां दानमानतः । सीतापि सुषुवे पुत्रौ द्वौ वाल्मीकेरथाश्रमे ॥ २६॥ मुनिस्तयोर्नाम चक्रे कुशो ज्येष्ठोऽनुजो लवः । क्रमेण विद्यासम्पन्नौ सीतापुत्रौ बभूवतुः ॥ २७॥ उपनीतौ च मुनिना वेदाध्ययनतत्परौ । कृत्स्नं रामायणं प्राह काव्यं बालकयोर्मुनिः ॥ २८॥ शङ्करेण पुरा प्रोक्तं पार्वत्यै पुरहारिणा । वेदोपबृंहनार्थाय तावग्राहयत प्रभुः ॥ २९॥ तन्त्रीतालसमायुक्तौ गायन्तौ चेरतुर्वने ॥ ३०॥ तत्र तत्र मुनीनां तौ समाजे सुररूपिणौ । गायन्तावभितो दृष्ट्वा विस्मिता मुनयोऽब्रुवन् ॥ ३१॥ गन्धर्वेष्विव किन्नरेषु भुवि वा देवेषु देवालये पातालेष्वथवा चतुर्मुखगृहे लोकेषु सर्वेषु च । नाज्ञायीदृशगीतवाद्यगरिमा नादर्शि नाश्रावि च ॥ ३२॥ आसाते सुखमेकान्ते वाल्मीकेराश्रमे चिरम् ॥ ३३॥ यज्ञान् स्वर्णमयीं सीतां विधाय विपुलद्युतिः ॥ ३४॥ तस्मिन् विताने ऋषयः सर्वे राजर्षयस्तथा । ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः समाजग्मुर्दिदृक्षवः ॥ ३५॥ वाल्मीकिरपि सङ्गृह्य गायन्तौ तौ कुशीलवौ । जगाम ऋषिवाटस्य समीपं मुनिपुङ्गवः ॥ ३६॥ तत्रैकान्ते स्थितं शान्तं समाधिविरमे मुनिम् । कुशः पप्रच्छ वाल्मीकिं ज्ञानशास्त्रं कथान्तरे ॥ ३७॥ देहिनः संसृतिर्बन्धः कथमुत्पद्यते दृढः ॥ ३८॥ कथं विमुच्यते देही दृढबन्धाद्भवाभिधात् । वक्तुमर्हसि सर्वज्ञ मह्यं शिष्याय ते मुने ॥ ३९॥ शृणु वक्ष्यामि ते सर्वं सङ्क्षेपाद्बन्धमोक्षयोः । स्वरूपं साधनं चापि मत्तः श्रुत्वा यथोदितम् ॥ ४०॥ तथैवाचर भद्रं ते जीवन्मुक्तो भविष्यसि । देह एव महागेहमदेहस्य चिदात्मनः ॥ ४१॥ तस्याहङ्कार एवास्मिन्मन्त्री तेनैव कल्पितः । देहगेहाभिमानं स्वं समारोप्य चिदात्मनि ॥ ४२॥ विदधाति चिदानन्दे तद्वासितवपुः स्वयम् ॥ ४३॥ तेन सङ्कल्पितो देही सङ्कल्पनिगडावृतः । पुत्रदारगृहादीनि सङ्कल्पयति चानिशम् ॥ ४४॥ सङ्कल्पयन् स्वयं देही परिशोचति सर्वदा । त्रयस्तस्याहमो देहा अधमोत्तममध्यमाः ॥ ४५॥ तमः सत्त्वरजः सञ्ज्ञा जगतः कारणं स्थितेः । तमोरूपाद्धि सङ्कल्पान्नित्यं तामसचेष्टया ॥ ४६॥ अत्यन्तं तामसो भूत्वा कृमिकीटत्वमाप्नुयात् । सत्त्वरूपो हि सङ्कल्पो धर्मज्ञानपरायणः ॥ ४७॥ अदूरमोक्षसाम्राज्यः सुखरूपो हि तिष्ठति । रजोरूपो हि सङ्कल्पो लोके स व्यवहारवान् ॥ ४८॥ त्रिविधं तु परित्यज्य रूपमेतन्महामते ॥ ४९॥ दृष्टीः सर्वाः परित्यज्य नियम्य मनसा मनः ॥ ५०॥ सबाह्याभ्यन्तरार्थस्य सङ्कल्पस्य क्षयं कुरु । यदि वर्षसहस्राणि तपश्चरसि दारुणम् ॥ ५१॥ पातालस्थस्य भूस्थस्य स्वर्गस्थस्यापि तेऽनघ । नान्यः कश्चिदुपायोऽस्ति सङ्कल्पोपशमादृते ॥ ५२॥ अनाबाधेऽविकारे स्वे सुखे परमपावने । सङ्कल्पोपशमे यत्नं पौरुषेण परं कुरु ॥ ५३॥ सङ्कल्पतन्तौ निखिला भावाः प्रोताः किलानघ । छिन्ने तन्तौ न जानीमः क्व यान्ति विभवाः पराः ॥ ५४॥ क्षये सङ्कल्पजालस्य जीवो ब्रह्मत्वमाप्नुयात् ॥ ५५॥ अधिगमय पदं तदद्वितीयं विततसुखाय सुषुप्तचित्तवृत्तिः ॥ ५६॥ इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे उत्तरकाण्डे षष्ठः वाल्मीकिना बोधितोऽसौ कुशः सद्योगतभ्रमः । अन्तर्मुक्तो बहिः सर्वमनुकुर्वंश्चकार सः ॥ १॥ वाल्मीकिरपि तौ प्राह सीतापुत्रौ महाधियौ । तत्र तत्र च गायन्तौ पुरे वीथिषु सर्वतः ॥ २॥ रामस्याग्रे प्रगायेतं शुश्रूषुर्यदि राघवः । न ग्राह्यं वै युवाभ्यां तद्यदि किञ्चित्प्रदास्यति ॥ ३॥ इति तौ चोदितौ तत्र गायमानौ विचेरतुः । यथोक्तमृषिणा पूर्वं तत्र तत्राभ्यगायताम् ॥ ४॥ तां स शुश्राव काकुत्स्थः पूर्वचर्यां ततस्ततः । अपूर्वपाठजातिं च गेयेन समभिप्लुताम् ॥ ५॥ बालयो राघवः श्रुत्वा कौतूहलमुपेयिवान् । अथ कर्मान्तरे राजा समाहूय महामुनीन् ॥ ६॥ राज्ञश्चैव नरव्याघ्रः पण्डितांश्चैव नैगमान् । पौराणिकान् शब्दविदो ये च वृद्धा द्विजातयः ॥ ७॥ एतान् सर्वान् समाहूय गायकौ समवेशयत् । ते सर्वे हृष्टमनसो राजानो ब्राह्मणादयः ॥ ८॥ रामं तौ दारकौ दृष्ट्वा विस्मिताः ह्यनिमेषणाः । अवोचन् सर्व एवैते परस्परमथागताः ॥ ९॥ इमौ रामस्य सदृशौ बिम्बाद्बिम्बमिवोदितौ । जटिलौ यदि न स्यातां न च वल्कलधारिणौ ॥ १०॥ एवं संवदतां तेषां विस्मितानां परस्परम् ॥ ११॥ ततः प्रवृत्तं मधुरं गान्धर्वमतिमानुषम् ॥ १२॥ श्रुत्वा तन्मधुरं गीतमपराह्णे रघूत्तमः । उवाच भरतं चाभ्यां दीयतामयुतं वसु ॥ १३॥ दीयमानं सुवर्णं तु न तज्जगृहतुस्तदा । किमनेन सुवर्णेन राजन्नौ वन्यभोजनौ ॥ १४॥ इति सन्त्यज्य सन्दत्तं जग्मतुर्मुनिसन्निधिम् । एवं श्रुत्वा तु चरितं रामः स्वस्यैव विस्मितः ॥ १५॥ ज्ञात्वा सीताकुमारौ तौ शत्रुघ्नं चेदमब्रवीत् । हनूमन्तं सुषेणं च विभीषणमथाङ्गदम् ॥ १६॥ भगवन्तं महात्मानं वाल्मीकिं मुनिसत्तमम् । आनयध्वं मुनिवरं ससीतं देवसम्मितम् ॥ १७॥ अस्यास्तु पर्षदो मध्ये प्रत्ययं जनकात्मजा । करोतु शपथं सर्वे जानन्तु गतकल्मषाम् ॥ १८॥ सीतां तद्वचनं श्रुत्वा गताः सर्वेऽतिविस्मिताः । ऊचुर्यथोक्तं रामेण वाल्मीकिं रामपार्षदाः ॥ १९॥ रामस्य हृद्गतं सर्वं ज्ञात्वा वाल्मीकिरब्रवीत् । श्वः करिष्यति वै सीता शपथं जनसंसदि ॥ २०॥ योषितां परमं दैवं पतिरेव न संशयः । तच्छ्रुत्वा सहसा गत्वा सर्वे प्रोचुर्मुनेर्वचः ॥ २१॥ राघवस्यापि रामोऽपि श्रुत्वा मुनिवचस्तथा । राजानो मुनयः सर्वे शृणुध्वमिति चाब्रवीत् ॥ २२॥ सीतायाः शपथं लोका विजानन्तु शुभाशुभम् । इत्युक्ता राघवेणाथ लोकाः सर्वे दिदृक्षवः ॥ २३॥ ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चैव महर्षयः । वानराश्च समाजग्मुः कौतूहलसमन्विताः ॥ २४॥ ततो मुनिवरस्तूर्णं ससीतः समुपागमत् । अग्रतस्तमृषिं कृत्वाऽऽयान्ती किञ्चिदवाङ्मुखी ॥ २५॥ कृताञ्जलिर्बाष्पकण्ठा सीता यज्ञं विवेश तम् । दृष्ट्वा लक्ष्मीमिवायान्तीं ब्रह्माणमनुयायिनीम् ॥ २६॥ वाल्मीकेः पृष्ठतः सीतां साधुवादो महानभूत् । तदा मध्ये जनौघस्य प्रविश्य मुनिपुङ्गवः ॥ २७॥ सीतासहायो वाल्मीकिरिति प्राह च राघवम् । इयं दाशरथे सीता सुव्रता धर्मचारिणी ॥ २८॥ अपापा ते पुरा त्यक्ता ममाश्रमसमीपतः । लोकापवादभीतेन त्वया राम महावने ॥ २९॥ प्रत्ययं दास्यते सीता तदनुज्ञातुमर्हसि । इमौ तु सीतातनयाविमौ यमलजातकौ ॥ ३०॥ सुतौ तु तव दुर्धर्षौ तथ्यमेतद्ब्रवीमि ते । प्रचेतसोऽहं दशमः पुत्रो रघुकुलोद्वह ॥ ३१॥ अनृतं न स्मराम्युक्तं तथेमौ तव पुत्रकौ । बहून् वर्षगणान् सम्यक् तपश्चर्या मया कृता ॥ ३२॥ नोपाश्नीयां फलं तस्या दुष्टेयं यदि मैथिली । वाल्मीकिनैवमुक्तस्तु राघवः प्रत्यभाषत ॥ ३३॥ एवमेतन्महाप्राज्ञ यथा वदसि सुव्रत । प्रत्ययो जनितो मह्यं तव वाक्यैरकिल्बिषैः ॥ ३४॥ लङ्कायामपि दत्तो मे वैदेह्या प्रत्ययो महान् । देवानां पुरतस्तेन मन्दिरे सम्प्रवेशिता ॥ ३५॥ सेयं लोकभयाद्ब्रह्मन्नपापाऽपि सती पुरा । सीता मया परित्यक्ता भवांस्तत्क्षन्तुमर्हति ॥ ३६॥ ममैव जातौ जानामि पुत्रावेतौ कुशीलवौ । शुद्धायां जगतीमध्ये सीतायां प्रीतिरस्तु मे ॥ ३७॥ देवाः सर्वे परिज्ञाय रामाभिप्रायमुत्सुकाः । ब्रह्माणमग्रतः कृत्वा समाजग्मुः सहस्रशः ॥ ३८॥ प्रजाः समागमन् हृष्टाः सीता कौशेयवासिनी । उदङ्मुखी ह्यधोदृष्टिः प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत् ॥ ३९॥ रामादन्यं यथाहं वै मनसापि न चिन्तये । तथा मे धरणी देवी विवरं दातुमर्हति ॥ ४०॥ तथा शपन्त्याः सीतायाः प्रादुरासीन्महाद्भुतम् । नागेन्द्रैर्ध्रियमाणं च दिव्यदेहै रविप्रभम् । भूदेवी जानकीं दोर्भ्यां गृहीत्वा स्नेहसंयुता ॥ ४२॥ सिंहासनस्थां वैदेहीं प्रविशन्तीं रसातलम् ॥ ४३॥ साधुवादश्च सुमहान् देवानां परमाद्भुतः ॥ ४४॥ ऊचुश्च बहुधा वाचो ह्यन्तरिक्षगताः सुराः । अन्तरिक्षे च भूमौ च सर्वे स्थावरजङ्गमाः ॥ ४५॥ मुहूर्तमात्रं तत्सर्वं तूष्णीम्भूतमचेतनम् ॥ ४७॥ सीताप्रवेशनं दृष्ट्वा सर्वं सम्मोहितं जगत् । रामस्तु सर्वं ज्ञात्वैव भविष्यत्कार्यगौरवम् ॥ ४८॥ अजानन्निव दुःखेन शुशोच जनकात्मजाम् । ब्रह्मणा ऋषिभिः सार्धं बोधितो रघुनन्दनः ॥ ४९॥ प्रतिबुद्ध इव स्वप्नाच्चकारानन्तराः क्रियाः । विससर्ज ऋषीन् सर्वानृत्विजो ये समागताः ॥ ५०॥ तान् सर्वान् धनरत्नाद्यैस्तोषयामास भूरिशः । उपादाय कुमारौ तावयोध्यामगमत्प्रभुः ॥ ५१॥ तदादि निःस्पृहो रामः सर्वभोगेषु सर्वदा । आत्मचिन्तापरो नित्यमेकान्ते समुपस्थितः ॥ ५२॥ एकान्ते ध्याननिरते एकदा राघवे सति । ज्ञात्वा नारायणं साक्षात्कौसल्या प्रियवादिनी ॥ ५३॥ भक्त्यागत्य प्रसन्नं तं प्रणता प्राह हृष्टधीः । राम त्वं जगतामादिरादिमध्यान्तवर्जितः ॥ ५४॥ परमात्मा परानन्दः पूर्णः पुरुष ईश्वरः । जातोऽसि मे गर्भगृहे मम पुण्यातिरेकतः ॥ ५५॥ नाद्याप्यबोधजः कृत्स्नो भवबन्धो निवर्तते ॥ ५६॥ इदानीमपि मे ज्ञानं भवबन्धनिवर्तकम् । यथा सङ्क्षेपतो भूयात्तथा बोधय मां विभो ॥ ५७॥ दयालुः प्राह धर्मात्मा जराजर्जरितां शुभाम् ॥ ५८॥ मार्गास्त्रयो मया प्रोक्ताः पुरा मोक्षाप्तिसाधकाः । कर्मयोगो ज्ञानयोगो भक्तियोगश्च शाश्वतः ॥ ५९॥ स्वभावो यस्य यस्तेन तस्य भक्तिर्विभिद्यते ॥ ६०॥ यस्तु हिंसां समुद्दिश्य दम्भं मात्सर्यमेव वा । भेददृष्टिश्च संरम्भी भक्तो मे तामसः स्मृतः ॥ ६१॥ अर्चादौ भेदबुद्ध्या मां पूजयेत्स तु राजसः ॥ ६२॥ परस्मिन्नर्पितं यस्तु कर्मनिर्हरणाय वा । कर्तव्यमिति वा कुर्याद्भेदबुद्ध्या स सात्त्विकः ॥ ६३॥ अविच्छिन्ना मनोवृत्तिर्यथा गङ्गाम्बुनोऽम्बुधौ ॥ ६४॥ तदेव भक्तियोगस्य लक्षणं निर्गुणस्य हि । अहैतुक्यव्यवहिता या भक्तिर्मयि जायते ॥ ६५॥ सा मे सालोक्यसामीप्यसार्ष्टिसायुज्यमेव वा । ददात्यपि न गृह्णन्ति भक्ता मत्सेवनं विना ॥ ६६॥ स एवात्यन्तिको योगो भक्तिमार्गस्य भामिनि । मद्भावं प्राप्नुयात्तेन अतिक्रम्य गुणत्रयम् ॥ ६७॥ महता कामहीनेन स्वधर्माचरणेन च । कर्मयोगेन शस्तेन वर्जितेन विहिंसनात् ॥ ६८॥ भूतेषु मद्भावनया सङ्गेनासत्यवर्जनैः ॥ ६९॥ स्वसमानेषु मैत्र्या च यमादीनां निषेवया ॥ ७०॥ सत्सङ्गेनार्जवेनैव ह्यहमः परिवर्जनात् ॥ ७१॥ काङ्क्षया मम धर्मस्य परिशुद्धान्तरो जनः । मद्गुणश्रवणादेव याति मामञ्जसा जनः ॥ ७२॥ सर्वेषु प्राणिजातेषु ह्यहमात्मा व्यवस्थितः । तमज्ञात्वा विमूढात्मा कुरुते केवलं बहिः ॥ ७४॥ भूतावमानिनार्चायामर्चितोऽहं न पूजितः ॥ ७५॥ यावत्सर्वेषु भूतेषु स्थितं चात्मनि न स्मरेत् ॥ ७६॥ यस्तु भेदं प्रकुरुते स्वात्मनश्च परस्य च । भिन्नदृष्टेर्भयं मृत्युस्तस्य कुर्यान्न संशयः ॥ ७७॥ मामतः सर्वभूतेषु परिच्छिन्नेषु संस्थितम् । एकं ज्ञानेन मानेन मैत्र्या चार्चेदभिन्नधीः ॥ ७८॥ ज्ञात्वा मां चेतनं शुद्धं जीवरूपेण संस्थितम् ॥ ७९॥ भक्तियोगो ज्ञानयोगो मया मातरुदीरितः ॥ ८०॥ आलम्ब्यैकतरं वापि पुरुषः शुभमृच्छति । ततो मां भक्तियोगेन मातः सर्वहृदि स्थितम् ॥ ८१॥ पुत्ररूपेण वा नित्यं स्मृत्वा शान्तिमवाप्स्यसि । श्रुत्वा रामस्य वचनं कौसल्याऽऽनन्दसंयुता ॥ ८२॥ रामं सदा हृदि ध्यात्वा छित्त्वा संसारबन्धनम् । अतिक्रम्य गतीस्तिस्रोऽप्यवाप परमां गतिम् ॥ ८३॥ कैकेयी चापि योगं रघुपतिगदितं पूर्वमेवाधिगम्य श्रद्धाभक्तिप्रशान्ता हृदि रघुतिलकं भावयन्ती गतासुः । गत्वा स्वर्गं स्फुरन्ती दशरथसहिता मोदमानावतस्थे माता श्रीलक्ष्मणस्याप्यतिविमलमतिः प्राप भर्तुः समीपम् ॥ ८४॥ इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे उत्तरकाण्डे सप्तमः अथ काले गते कस्मिन् भरतो भीमविक्रमः । युधाजिता मातुलेन ह्याहूतोऽगात्ससैनिकः ॥ १॥ रामाज्ञया गतस्तत्र हत्वा गन्धर्वनायकान् । तिस्रः कोटीः पुरे द्वे तु निवेश्य रघुनन्दनः ॥ २॥ पुष्करं पुष्करावत्यां तक्षं तक्षशिलाह्वये । अभिषिच्य सुतौ तत्र धनधान्यसुहृद्वृतौ ॥ ३॥ ततः प्रीतो रघुश्रेष्ठो लक्ष्मणं प्राह सादरम् ॥ ४॥ उभौ कुमारौ सौमित्रे गृहीत्वा पश्चिमां दिशम् । तत्र भिल्लान् विनिर्जित्य दुष्टान् सर्वापकारिणः ॥ ५॥ द्वयोर्द्वे नगरे कृत्वा गजाश्वधनरत्नकैः ॥ ६॥ अभिषिच्य सुतौ तत्र शीघ्रमागच्छ मां पुनः । रामस्याज्ञां पुरस्कृत्य गजाश्वबलवाहनः ॥ ७॥ गत्वा हत्वा रिपून् सर्वान् स्थापयित्वा कुमारकौ । सौमित्रिः पुनरागत्य रामसेवापरोऽभवत् ॥ ८॥ रामं सदा धर्मपथे स्थितं हरिम् । महर्षिमुख्यस्य चिराय धीमन् ॥ १०॥ तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सौमित्रिस्त्वरयान्वितः । आचचक्षेऽथ रामाय स सम्प्राप्तं तपोधनम् ॥ ११॥ एवं ब्रुवन्तं प्रोवाच लक्ष्मणं राघवो वचः । शीघ्रं प्रवेश्यतां तात मुनिः सत्कारपूर्वकम् ॥ १२॥ लक्ष्मणस्तु तथेत्युक्त्वा प्रावेशयत तापसम् । स्वतेजसा ज्वलन्तं तं घृतसिक्तं यथानलम् ॥ १३॥ सोऽभिगम्य रघुश्रेष्ठं दीप्यमानः स्वतेजसा । मुनिर्मधुरवाक्येन वर्धस्वेत्याह राघवम् ॥ १४॥ तस्मै स मुनये रामः पूजां कृत्वा यथाविधि । पृष्ट्वानामयमव्यग्रो रामः पृष्टोऽथ तेन सः ॥ १५॥ दिव्यासने समासीनो रामः प्रोवाच तापसम् । यदर्थमागतोऽसि त्वमिह तत्प्रापयस्व मे ॥ १६॥ वाक्येन चोदितस्तेन रामेणाह मुनिर्वचः । द्वन्द्वमेव प्रयोक्तव्यमनालक्ष्यं तु तद्वचः ॥ १७॥ नान्येन चैतच्छ्रोतव्यं नाख्यातव्यं च कस्यचित् । शृणुयाद्वा निरीक्षेद्वा यः स वध्यस्त्वया प्रभो ॥ १८॥ तथेति च प्रतिज्ञाय रामो लक्ष्मणमब्रवीत् । तिष्ठ त्वं द्वारि सौमित्रे नायात्वत्र जनो रहः ॥ १९॥ यद्यागच्छति को वापि स वध्यो मे न संशयः । ततः प्राह मुनिं रामो येन वा त्वं विसर्जितः ॥ २०॥ यत्ते मनीषितं वाक्यं तद्वदस्व ममाग्रतः । ततः प्राह मुनिर्वाक्यं शृणु राम यथातथम् ॥ २१॥ ब्रह्मणा प्रेषितोऽस्मीश कार्यार्थे तेऽन्तिकं प्रभो । अहं हि पूर्वजो देव तव पुत्रः परन्तप ॥ २२॥ मायासङ्गमजो वीर कालः सर्वहरः स्मृतः । ब्रह्मा त्वामाह भगवान् सर्वदेवर्षिपूजितः ॥ २३॥ रक्षितुं स्वर्गलोकस्य समयस्ते महामते । पुरा त्वमेक एवासीर्लोकान् संहृत्य मायया ॥ २४॥ भार्यया सहितस्त्वं मामादौ पुत्रमजीजनः । तथा भोगवतं नागमनन्तमुदकेशयम् ॥ २५॥ मायया जनयित्वा त्वं द्वौ ससत्त्वौ महाबलौ । मधुकैटभकौ दैत्यौ हत्वा मेदोऽस्थिसञ्चयम् ॥ २६॥ इमां पर्वतसम्बद्धां मेदिनीं पुरुषर्षभ । पद्मे दिव्यार्कसङ्काशे नाभ्यामुत्पाद्य मामपि ॥ २७॥ मां विधाय प्रजाध्यक्षं मयि सर्वं न्यवेदयत् । सोऽहं संयुक्तसम्भारस्त्वामवोचं जगत्पते ॥ २८॥ रक्षां विधत्स्व भूतेभ्यो ये मे वीर्यापहारिणः । ततस्त्वं कश्यपाज्जातो विष्णुर्वामनरूपधृक् ॥ २९॥ हृतवानसि भूभारं वधाद्रक्षोगणस्य च । सर्वासूत्सार्यमाणासु प्रजासु धरणीधर ॥ ३०॥ दशवर्षसहस्राणि दशवर्षशतानि च ॥ ३१॥ कृत्वा वासस्य समयं त्रिदशेष्वात्मनः पुरा । स ते मनोरथः पूर्णः पूर्णे चायुषि ते नृषु ॥ ३२॥ ततो भूयश्च ते बुद्धिर्यदि राज्यमुपासितुम् ॥ ३३॥ तत्तथा भव भद्रं ते एवमाह पितामहः । यदि ते गमने बुद्धिर्देवलोकं जितेन्द्रिय ॥ ३४॥ सनाथा विष्णुना देवा भजन्तु विगतज्वराः । चतुर्मुखस्य तद्वाक्यं श्रुत्वा कालेन भाषितम् ॥ ३५॥ हसन् रामस्तदा वाक्यं कृत्स्नस्यान्तकमब्रवीत् । श्रुतं तव वचो मेऽद्य ममापीष्टतरं तु तत् ॥ ३६॥ त्रयाणामपि लोकानां कार्यार्थं मम सम्भवः ॥ ३७॥ भद्रं तेऽस्त्वागमिष्यामि यत एवाहमागतः । मनोरथस्तु सम्प्राप्तो न मेऽत्रास्ति विचारणा ॥ ३८॥ मत्सेवकानां देवानां सर्वकार्येषु वै मया । स्थातव्यं मायया पुत्र यथा चाह प्रजापतिः ॥ ३९॥ एवं तयोः कथयतोर्दुर्वासा मुनिरभ्यगात् । राजद्वारं राघवस्य दर्शनापेक्षया द्रुतम् ॥ ४०॥ शीघ्रं दर्शय रामं मे कार्यं मेऽत्यन्तमाहितम् ॥ ४१॥ तच्छ्रुत्वा प्राह सौमित्रिर्मुनिं ज्वलनतेजसम् । रामेण कार्यं किं तेऽद्य किं तेऽभीष्टं करोम्यहम् ॥ ४२॥ राजा कार्यान्तरे व्यग्रो मुहूर्तं सम्प्रतीक्ष्यताम् । तच्छ्रुत्वा क्रोधसन्तप्तो मुनिः सौमित्रिमब्रवीत् ॥ ४३॥ अस्मिन् क्षणे तु सौमित्रे न दर्शयसि चेद्विभुम् । रामं सविषयं वंशं भस्मीकुर्यां न संशयः ॥ ४४॥ श्रुत्वा तद्वचनं घोरमृषेर्दुर्वाससो भृशम् । स्वरूपं तस्य वाक्यस्य चिन्तयित्वा स लक्ष्मणः ॥ ४५॥ सर्वनाशाद्वरं मेऽद्य नाशो ह्येकस्य कारणात् । निश्चित्यैवं ततो गत्वा रामाय प्राह लक्ष्मणः ॥ ४६॥ सौमित्रेर्वचनं श्रुत्वा रामः कालं व्यसर्जयत् । शीघ्रं निर्गम्य रामोऽपि ददर्शात्रेः सुतं मुनिम् ॥ ४७॥ रामोऽभिवाद्य सम्प्रीतो मुनिं पप्रच्छ सादरम् । किं कार्यं ते करोमीति मुनिमाह रघूत्तमः ॥ ४८॥ तच्छ्रुत्वा रामवचनं दुर्वासा राममब्रवीत् । अतो भोजनमिच्छामि सिद्धं यत्ते रघूत्तम । रामो मुनिवचः श्रुत्वा सन्तोषेण समन्वितः ॥ ५०॥ स सिद्धमन्नं मुनये यथावत्समुपाहरत् । मुनिर्भुक्त्वान्नममृतं सन्तुष्टः पुनरभ्यगात् ॥ ५१॥ स्वमाश्रमं गते तस्मिन् रामः सस्मार भाषितम् । कालेन शोकदुःखार्तो विमनाश्चातिविह्वलः ॥ ५२॥ अवाङ्मुखो दीनमना न शशाकाभिभाषितुम् । मनसा लक्ष्मणं ज्ञात्वा हतप्रायं रघूद्वहः ॥ ५३॥ ततो रामं विलोक्याह सौमित्रिर्दुःखसम्प्लुतम् ॥ ५४॥ तूष्णीम्भूतं चिन्तयन्तं गर्हन्तं स्नेहबन्धनम् । मत्कृते त्यज सन्तापं जहि मां रघुनन्दन ॥ ५५॥ गतिः कालस्य कलिता पूर्वमेवेदृशी प्रभो । त्वयि हीनप्रतिज्ञे तु नरको मे ध्रुवं भवेत् ॥ ५६॥ मयि प्रीतिर्यदि भवेद्यद्यनुग्राह्यता तव । त्यक्त्वा शङ्कां जहि प्राज्ञ मा मा धर्मं त्यज प्रभो ॥ ५७॥ आहूय मन्त्रिणः सर्वान् वसिष्ठं चेदमब्रवीत् ॥ ५८॥ मुनेरागमनं यत्तु कालस्यापि हि भाषितम् । श्रुत्वा रामस्य वचनं मन्त्रिणः सपुरोहिताः । ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे राममक्लिष्टकारिणम् ॥ ६०॥ पूर्वमेव हि निर्दिष्टं तव भूभारहारिणः । लक्ष्मणेन वियोगस्ते ज्ञातो विज्ञानचक्षुषा ॥ ६१॥ त्यजाशु लक्ष्मणं राम मा प्रतिज्ञां त्यज प्रभो । प्रतिज्ञाते परित्यक्ते धर्मो भवति निष्फलः ॥ ६२॥ धर्मे नष्टेऽखिले राम त्रैलोक्यं नश्यति ध्रुवम् । त्वं तु सर्वस्य लोकस्य पालकोऽसि रघूत्तम ॥ ६३॥ त्यक्त्वा लक्ष्मणमेवैकं त्रैलोक्यं त्रातुमर्हसि । रामो धर्मार्थसहितं वाक्यं तेषामनिन्दितम् ॥ ६४॥ सभामध्ये समाश्रुत्य प्राह सौमित्रिमञ्जसा । यथेष्टं गच्छ सौमित्रे मा भूद्धर्मस्य संशयः ॥ ६५॥ परित्यागो वधो वापि सतामेवोभयं समम् । एवमुक्ते रघुश्रेष्ठे दुःखव्याकुलितेक्षणः ॥ ६६॥ रामं प्रणम्य सौमित्रिः शीघ्रं गृहमगात्स्वकम् । ततोऽगात्सरयूतीरमाचम्य स कृताञ्जलिः ॥ ६७॥ नव द्वाराणि संयम्य मूर्ध्नि प्राणमधारयत् । यदक्षरं परं ब्रह्म वासुदेवाख्यमव्ययम् ॥ ६८॥ पदं तत्परमं धाम चेतसा सोऽभ्यचिन्तयत् । वायुरोधेन संयुक्तं सर्वे देवाः सहर्षयः ॥ ६९॥ साग्नयो लक्ष्मणं पुष्पैस्तुष्टुवुश्च समाकिरन् । अदृश्यं विबुधैः कैश्चित्सशरीरं च वासवः ॥ ७०॥ गृहीत्वा लक्ष्मणं शक्रः स्वर्गलोकमथागमत् । ततो विष्णोश्चतुर्भागं तं देवं सुरसत्तमाः । सर्वे देवर्षयो दृष्ट्वा लक्ष्मणं समपूजयन् ॥ ७१॥ लक्ष्मणे हि दिवमागते हरौ सिद्धलोकगतयोगिनस्तदा । ब्रह्मणा सह समागमन्मुदा द्रष्टुमाहितमहाहिरूपकम् ॥ ७२॥ इति श्रीमदध्यात्मरामायणे उमामहेश्वरसंवादे उत्तरकाण्डे अष्टमः लक्ष्मणं तु परित्यज्य रामो दुःखसमन्वितः । मन्त्रिणो नैगमांश्चैव वसिष्ठं चेदमब्रवीत् ॥ १॥ अद्य चाहं गमिष्यामि लक्ष्मणस्य पदानुगः ॥ २॥ द्रुमा इवच्छिन्नमूला दुःखार्ताः पतिता भुवि ॥ ३॥ मूर्च्छितो भरतो वापि श्रुत्वा रामाभिभाषितम् । गर्हयामास राज्यं स प्राहेदं रामसन्निधौ ॥ ४॥ सत्येन च शपे नाहं त्वां विना दिवि वा भुवि । काङ्क्षे राज्यं रघुश्रेष्ठ शपे त्वत्पादयोः प्रभो ॥ ५॥ इमौ कुशलवौ राजन्नभिषिञ्चस्व राघव । कोसलेषु कुशं वीरमुत्तरेषु लवं तथा ॥ ६॥ गच्छन्तु दूतास्त्वरितं शत्रुघ्नानयनाय हि । अस्माकमेतद्गमनं स्वर्वासाय शृणोतु सः ॥ ७॥ भरतेनोदितं श्रुत्वा पतितास्ताः समीक्ष्य तम् । प्रजाश्च भयसंविग्ना रामविश्लेषकातराः ॥ ८॥ वसिष्ठो भगवान् राममुवाच सदयं वचः । पश्य तातादरात्सर्वाः पतिता भूतले प्रजाः ॥ ९॥ तासां भावानुगं राम प्रसादं कर्तुमर्हसि । श्रुत्वा वसिष्ठवचनं ताः समुत्थाप्य पूज्य च ॥ १०॥ सस्नेहो रघुनाथस्ताः किं करोमीति चाब्रवीत् । ततः प्राञ्जलयः प्रोचुः प्रजा भक्त्या रघूद्वहम् ॥ ११॥ गन्तुमिच्छसि यत्र त्वमनुगच्छामहे वयम् । अस्माकमेषा परमा प्रीतिर्धर्मोऽयमक्षयः ॥ १२॥ तवानुगमने राम हृद्गता नो दृढा मतिः । पुत्रदारादिभिः सार्धमनुयामोऽद्य सर्वथा ॥ १३॥ तपोवनं वा स्वर्गं वा पुरं वा रघुनन्दन । ज्ञात्वा तेषां मनोदार्ढ्यं कालस्य वचनं तथा ॥ १४॥ भक्तं पौरजनं चैव बाढमित्याह राघवः । कृत्वैव निश्चयं रामस्तस्मिन्नेवाहनि प्रभुः ॥ १५॥ प्रस्थापयामास च तौ रामभद्रः कुशीलवौ । अष्टौ रथसहस्राणि सहस्रं चैव दन्तिनाम् ॥ १६॥ षष्टिं चाश्वसहस्राणामेकैकस्मै ददौ बलम् । बहुरत्नौ बहुधनौ हृष्टपुष्टजनावृतौ ॥ १७॥ अभिवाद्य गतौ रामं कृच्छ्रेण तु कुशीलवौ । शत्रुघ्नानयने दूतान् प्रेषयामास राघवः ॥ १८॥ ते दूतास्त्वरितं गत्वा शत्रुघ्नाय न्यवेदयन् । कालस्यागमनं पश्चादत्रिपुत्रस्य चेष्टितम् ॥ १९॥ लक्ष्मणस्य च निर्याणं प्रतिज्ञां राघवस्य च । पुत्राभिषेचनं चैव सर्वं रामचिकीर्षितम् ॥ २०॥ श्रुत्वा तद्दूतवचनं श्त्रुघ्नः कुलनाशनम् । व्यथितोऽपि धृतिं लब्ध्वा पुत्रावाहूय सत्वरः । अभिषिच्य सुबाहुं वै मथुरायां महाबलः ॥ २१॥ यूपकेतुं च विदिशानगरे शत्रुसूदनः । अयोध्यां त्वरितं प्रागात्स्वयं रामदिदृक्षया ॥ २२॥ ददर्श च महात्मानं तेजसा ज्वलनप्रभम् । अभिवाद्य रमानाथं शत्रुघ्नो रघुपुङ्गवम् । प्राञ्जलिर्धर्मसहितं वाक्यं प्राह महामतिः ॥ २४॥ अभिषिच्य सुतौ तत्र राज्ये राजीवलोचन । तवानुगमने राजन् विद्धि मां कृतनिश्चयम् ॥ २५॥ त्यक्तुं नार्हसि मां वीर भक्तं तव विशेषतः । शत्रुघ्नस्य दृढां बुद्धिं विज्ञाय रघुनन्दनः ॥ २६॥ अथ क्षणात्समुत्पेतुर्वानराः कामरूपिणः ॥ २७॥ ऋक्षाश्च राक्षसाश्चैव गोपुच्छाश्च सहस्रशः । ऋषीणां देवतानां च पुत्रा रामस्य निर्गमम् ॥ २८॥ श्रुत्वा प्रोचू रघुश्रेष्ठं सर्वे वानरराक्षसाः । तवानुगमने विद्धि निश्चितार्थान् हि नः प्रभो ॥ २९॥ एतस्मिन्नन्तरे रामं सुग्रीवोऽपि महाबलः । यथावदभिवाद्याह राघवं भक्तवत्सलम् ॥ ३०॥ अभिषिच्याङ्गदं राज्ये आगतोऽस्मि महाबलम् । तवानुगमने राम विद्धि मां कृतनिश्चयम् ॥ ३१॥ श्रुत्वा तेषां दृढं वाक्यं ऋक्षवानररक्षसाम् । विभीषणमुवाचेदं वचनं मृदु सादरम् ॥ ३२॥ धरिष्यति धरा यावत्प्रजास्तावत्प्रशाधि मे । वचनाद्राक्षसं राज्यं शापितोऽसि ममोपरि ॥ ३३॥ न किञ्चिदुत्तरं वाच्यं त्वया मत्कृतकारणात् । एवं विभीषणं तूक्त्वा हनूमन्तमथाब्रवीत् ॥ ३४॥ मारुते त्वं चिरञ्जीव ममाज्ञां मा मृषा कृथाः । जाम्बवन्तमथ प्राह तिष्ठ त्वं द्वापरान्तरे । ३५॥ मया सार्धं भवेद्युद्धं यत्किञ्चित्कारणान्तरे । ततस्तान् राघवः प्राह ऋक्षराक्षसवानरान् । सर्वानेव मया सार्धं प्रयातेति दयान्वितः ॥ ३६॥ यान्त्वग्निहोत्राणि पुरो गुरो मे । ३७॥ श्यामा ययौ भूरपि दीप्यमाना । ययुश्च सर्वे मुनयश्च दिव्याः । ययौ हरिं व्याहृतिभिः समेता ॥ ४१॥ सामात्यवर्गाश्च समन्त्रिणो ययुः ॥ ४३॥ वैश्याश्च शूद्राश्च तथा परे च । स्नाता विशुद्धाः शुभशब्दयुक्ताः ॥ ४४॥ ययुश्च रामं पशुभृत्यवर्गैः ॥ ४५॥ कश्चित्तदा राममना न यातः । पुरं गते राजनि रामचन्द्रे ॥ ४७॥ दृष्ट्वा नदीं तां हरिनेत्रजाताम् । ददर्श चाशेषमिदं हृदिस्थम् ॥ ४८॥ देवाश्च सर्वे ऋषयश्च सिद्धाः । समावृतं खं सुरसेविताभिः ॥ ४९॥ ज्योतिर्मयं तत्र नभो बभूव । समावृतं पुण्यकृतां वरिष्ठैः ॥ ५०॥ रामं परात्मन् परमेश्वरस्त्वम् ॥ ५२॥ वचो भक्तपरोऽसि विद्वन् ॥ ५३॥ प्रविश्य देहं परिपाहि देवान् । यद्वा परो वा यदि रोचते तं प्रविश्य देहं परिपाहि नस्त्वम् ॥ ५४॥ जानन्ति न त्वां पुरुषा विना माम् । प्रसीद देवेश पुनर्नमस्ते ॥ ५५॥ रामो हि विष्णुः पुरुषः पुराणः । देवाश्च सिद्धा मुनयश्च दक्षाः । एते हि भक्ता मयि चानुरक्ताः ॥ ६०॥ समाविशस्वाशु ममाज्ञया त्वम् ॥ ६१॥ गृणन्ति मर्त्या लयकाल एव । तानेव योगैरपि चाधिगम्यान् ॥ ६३॥ नराः परित्यज्य मनुष्यदेहम् ॥ ६५॥ जलं प्रविष्टा दिवमेव याताः ॥ ६६॥ स्पृष्ट्वा जलं स्वर्गमवापुरञ्जः ॥ ६७॥ श्रुत्वा तु रामः परितोषमेति ॥ ७०॥ भक्त्या पठेद्यः शृणुयात् स पापैः श्रोतुश्च भक्त्या लिखितुश्च रामः । ब्रह्मादिभिः सुरवरैरपि संस्तुतं च । श्रद्धान्वितः पठति यः शृणुयात्तु नित्यं विष्णोः प्रयाति सदनं स विशुद्धदेहः ॥ ७३॥ उत्तरकाण्डे नवमः सर्गः ॥ ९॥ ॥ सम्पूर्णम् इति अध्यात्मरामायणम् ॥ ईशावास्यम् इदं सर्वम् यत्किंच जगत्यां जगत् तेन त्यक्तेन भुंजीथा मा गृधः कस्यस्वित् धनम् १|| कुर्वन्नैवह कर्माणि जिजीवेषत शतम् समाः एवम् त्वयि नान्यथे तोSस्ति न कर्म लिप्यते नरे २|| तांस्ते प्रेत्याभिगच्छंति ये के चात्महनो जनाः ३|| अनेजदेकम् मनसोजवीयो नैनद्देवा आप्नुवन् पूर्वमर्षत् तद्धावतोन्यान् अत्येति तिष्ठत् तस्मिन्नपो मातरिश्वा दधाति ४|| तदंतरस्य सर्वस्य तदुसर्वस्यास्य बाह्यतः ५|| सर्वभूतेषुचात्मानम् ततो न विजुगुप्सते ६|| तत्र को मोहः कः शोक एकत्वम् अनुपश्यतः ७|| स पर्यगात् शुक्रम्अकायम् अव्रणम् अस्नाविरम् शुद्धम् अपापविद्धम् कविर्मनीषि परिभूः स्वयंभूः यथातथ्यतो अर्थान् व्यदधात् शाश्वतीभ्यः समाभ्यः ८|| ततो भूय इव ते तमो ये उ विद्यायाम् रताः ९|| इति शुश्रुम धीराणाम् येनस्तद्विचचक्षिरे १०|| अविद्यया मृत्युम् तीर्त्वा विद्ययामृतमश्नुते ११ ततो भूय इव ते तमो ये उ संभूत्याम् रताः १२|| इति शुश्रुम धीराणां येनस्तद्विचचक्षिरे १३|| विनाशेन मृत्युं तीर्त्वा संभूत्यामृतमश्नुते १४|| तत्त्वम् पूषन् अपावृणु सत्यधर्माय दृष्टये १५|| पूषन्नेकर्षेयमसूर्यप्राजापत्य व्यूह रश्मीन्समूह तेजोयत्ते रूपं कल्याणतमम् ओम् क्रतो स्मर कृतम् स्मर क्रतो स्मर कृतम् स्मर १७|| अग्ने नय सुपथा राये अस्मान् विश्वानि देव वयुनानि विद्वान् युयोधि अस्मद्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नमउक्तिम् विधेम १८|| केनेषितं पतति प्रेषितं मनः केन प्राणः प्रथमः प्रैति युक्तः । केनेषितां वाचमिमां वदन्ति चक्षुःश्रोत्रं क उ देवो युनक्ति ॥ १ ॥ श्रोत्रस्य श्रोत्रं मनसो मनो यद्वाचो ह वाचं स उ प्राणस्य प्राणः । चक्षुषश्चक्षुरतिमुच्य धीराः प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति ॥ २ ॥ न तत्र चक्षुर्गच्छति न वाग्गच्छति नो मनः । न विद्मो न विजानीमो यथैतदनुशिष्यात् ॥ ३ ॥ इति शुश्रुम पूर्वेषां ये नस्तद्व्याचचक्षिरे ॥ ४ ॥ तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ५ ॥ यन्मनसा न मनुते येनाहुर्मनो मतम् । तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ६ ॥ यच्चक्षुषा न पश्यति येन चक्षूंषि पश्यति । तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ७ ॥ यच्छ्रोत्रेण न शृणोति येन श्रोत्रमिदं श्रुतम् । तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ८ ॥ यत्प्राणेन न प्राणिति येन प्राणः प्रणीयते । तदेव ब्रह्म त्वं विद्धि नेदं यदिदमुपासते ॥ ९ ॥ यदि मन्यसे सु वेदेति दभ्रमेवापि नूनं त्वं वेत्थ ब्रह्मणो रूपं यदस्य त्वं यदस्य देवेष्वथ नु मीमांस्यमेव ते मन्ये विदितम् ॥ १ ॥ नाह मन्ये सु वेदेति नो न वेदेति वेद च । यो नस्तद्वेद तद्वेद नो न वेदेति वेद च ॥ २ ॥ यस्यामतं तस्य मतं मतं यस्य न वेद सः । अविज्ञातं विजानतां विज्ञातमविजानताम् ॥ ३ ॥ प्रतिबोधविदितं मतममृतत्वं हि विन्दते । आत्मना विन्दते वीर्यं विद्यया विन्दतेऽमृतम् ॥ ४ ॥ इह चेदवेदीदथ सत्यमस्ति न चेदिहावेदीन्महती विनष्टिः । भूतेषु भूतेषु विचित्य धीराः प्रेत्यास्माल्लोकादमृता भवन्ति ॥ ५ ॥ ब्रह्म ह देवेभ्यो विजिग्ये तस्य ह ब्रह्मणो विजये देवा अमहीयन्त त ऐक्षन्तास्माकमेवायं विजयोऽस्माकमेवायं महिमेति ॥ १ ॥ तद्धैषां विजज्ञौ तेभ्यो ह प्रादुर्बभूव तन्न व्यजानत किमिदं यक्षमिति ॥ २ ॥ तेऽग्निमब्रुवन् जातवेद एतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति ॥ ३ ॥ तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत् कोऽसीत्यग्निर्वा अहमस्मीत्यब्रवीज्जातवेदा वा अहमस्मीति ॥ ४ ॥ तस्मिंस्त्वयि किं वीर्यमित्यपीदं सर्वं दहेयं यदिदं पृथिव्यामिति ॥ ५ ॥ तस्मै तृणं निदधावेतद्दहेति तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाक दग्धुं स तत एव निववृते नैतदशकं विज्ञातुं यदेतद्यक्षमिति ॥ ६ ॥ अथ वायुमब्रुवन् वायवेतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति ॥ ७ ॥ तदभ्यद्रवत्तमभ्यवदत्कोऽसीति वायुर्वा अहमस्मीत्यब्रवीन्मातरिश्वा वा अहमस्मीति ॥ ८ ॥ तस्मिंस्त्वयि किं वीर्यमित्यपीदं सर्वमाददीय यदिदं पृथिव्यामिति ॥ ९ ॥ तस्मै तृणं निदधावेतदादत्स्वेति तदुपप्रेयाय सर्वजवेन तन्न शशाकादातुं स तत एव निववृते नैतदशकं विज्ञातुं यदेतद्यक्षमिति ॥ १० ॥ अथेन्द्रमब्रुवन्मघवन्नेतद्विजानीहि किमेतद्यक्षमिति तथेति तदभ्यद्रवत्तस्मात्तिरोदधे ॥ ११ ॥ स तस्मिन्नेवाकाशे स्त्रियमाजगाम बहु शोभमानामुमां हैमवतीं तां होवाच किमेतद्यक्षमिति ॥ १२ ॥ ब्रह्मेति होवाच ब्रह्मणो वा एतद्विजये महीयध्वमिति ततो हैव विदाञ्चकार ब्रह्मेति ॥ १ ॥ ह्येनन्नेदिष्ठं पस्पर्शुस्ते ह्येनत्प्रथमो विदाञ्चकार ब्रह्मेति ॥ २ ॥ पस्पर्श स ह्येनत्प्रथमो विदाञ्चकार ब्रह्मेति ॥ ३ ॥ इतीन्न्यमीमिषदा३ इत्यधिदैवतम् ॥ ४ ॥ चैतदुपस्मरत्यभीक्ष्णं सङ्कल्पः ॥ ५ ॥ तद्ध तद्वनं नाम तद्वनमित्युपासितव्यं स य एतदेवं वेदाभि हैनं सर्वाणि भूतानि संवाञ्छन्ति ॥ ६ ॥ उपनिषदं भो ब्रूहीत्युक्ता त उपनिषद्ब्राह्मीं वाव त उपनिषदमब्रूमेति ॥ ७ ॥ तस्यै तपो दमः कर्मेति प्रतिष्ठा वेदाः सर्वाङ्गानि सत्यमायतनम् ॥ ८ ॥ यो वा एतामेवं वेदापहत्य पाप्मानमनन्ते स्वर्गे लोके ज्येये प्रतितिष्ठति प्रतितिष्ठति ॥ ९ ॥ विकारजनकत्वात्, यत्र विकारजनकत्वं तत्र उत्पत्तिमत्त्वम् क्वचिदाश्रित अनुष्णाशीत: स्पर्श वायौ वाति सति भासमान ।देहे सति सत्त्वात्, देहाभावे असत्त्वात्। यत्र देहेसति सत्त्वं देहाभावे सति असत्त्वं न मृत मुग्ध: प्राणोष्मणो: सद्भावात् यत्र प्राणोष्मणो: सद्भाव: तत्र अमृतत्वं यथा जीवद्देवदत्त:। मिथ्या विमतं(जगत्) परिच्छिन्नत्वात् यत्र परिच्छिन्नत्वं विकाररूपं आकाशं विभक्तत्वात् यत्र विभक्तत्वं एकत्वे सति सर्वत्रोपलब्धे: यत्र एकत्वे सति सर्वत्रोपलब्धि: प्रत्येकं सदनुविद्धत्वेन प्रतीयमानत्वात्, यत्र यदनुविद्धत्वेन प्रतीयमानत्वं सद्वितीय आत्मा विच्छेदकरत्वात् यत्र विच्छेदकरत्वं सावयवम् रज जालसूर्यमरीचिस्थं सूक्ष्मतमम् उपलभ्यमानं) स्वानुगतप्रतिभासे वस्तुनि कल्पिता घटादय: विभक्तत्वात् यत्र विभु यत्र एकत्वे सति सर्वत्रोपलब्धि: क्वचिदाश्रित: यत्र यत्र गुणत्वं तत्र तत्र क्वचिदाश्रितत्वं यथा तन्तु:। देहधर्म: यत्र देहेसति सत्त्वं देहाभावे सति असत्त्वं सद्रूपे कल्पितम्, यत्र यदनुविद्धत्वेन प्रतीयमानत्वं उत्पत्तिमत्, यत्र विकारजनकत्वं तत्र उत्पत्तिमत्त्वम् उत्पत्तिमत्, विकारजनकत्वात्, यत्र विकारजनकत्वं तत्र उत्पत्तिमत्त्वम् विभु एकत्वे सति सर्वत्रोपलब्धे: यत्र एकत्वे सति सर्वत्रोपलब्धि: देहधर्म: ।देहे सति सत्त्वात्, देहाभावे असत्त्वात्। यत्र देहेसति सत्त्वं देहाभावे सति असत्त्वं न वाय्वादिष्वन्तर्भूतम् रूपवत्वात् यत्र रूपवत्त्वं न आप्यं नैमित्तिकद्रवत्वाधिकरणत्वात् यत्र नैमित्तिकद्रवत्वाधिकरणत्वं तद्गतपृथिवीगन्धवत् पृथिवीसंयोगात् यत्र पृथिवीसंयोग: तत्र तद्गतपृथिवीगन्धवत्त्वम् न्या.र.म. सद्रूपे कल्पितम्, प्रत्येकं सदनुविद्धत्वेन प्रतीयमानत्वात्, यत्र यदनुविद्धत्वेन प्रतीयमानत्वं न जागरितावस्थ: इन्द्रियैर्विषयानीक्षणात्, यत्र इन्द्रियैर्विषयानीक्षणं ! colspan="8 भू_सत्तायाम् । परोक्षे_लिट् अयम् अर्थपतेः पुत्रः, बाणस्य पिता।तदानीं ये श्रुतिशास्त्राणाम् अध्येतारः आसन्, तेषु एषः ‘महात्मा’ इति शोभते स्म।सः क्षमाशीलः आसीत्। स्फटिकवत् निर्मलः आसीत्।कलङ्करहितायाः चन्द्रकलायाः किरणाः सुदूरं निर्गच्छन्ति।तथैव अस्य चित्रभानोः गुणाः सुदूरं गताः, शत्रोः मनसि च प्रविष्टाः।अनेन बहवः यज्ञाः अनुष्ठिताः।तेषां धूमेन दिग्वधूनां केशेषु ननु सीमन्तरचना कृता।स च धूमः वेदत्रयीस्वरूपायाः वध्वाः कर्णे तमालपल्लव इव शोभते स्म।स धूमः मलिनः तथापि तेन चित्रभानोः शुक्लं यशः शुक्लतरं कृतम्।अस्य यज्ञजन्यं श्रमम् अपनेतुं स्वयं सरस्वती अस्य स्वेदक्लिन्नं मुखं मार्जयति स्म।अस्य यशःकिरणैः सप्त भवनानि शुक्लीकृतानि।अस्य सुतो बाणः। मूत्रजेषु च पाने च प्राग्भक्तं शस्यते घृतम् इह खलु चतुर्थपुरुषार्थहेतुभूतमात्मतत्वं ज्ञानमामनन्ति॥ तच्च पदार्थतात्वनिर्णयाधीनमिति पदार्थतात्वमत्र विविच्यते॥ तत्र प्रमितिविषयः पदार्थः। स द्विधा भावोऽभावश्च भावाः षडेव द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायभेदात्। तत्र द्रव्यत्व जातिमद्गुणाश्रयो वा द्रव्यं तच्च पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनोभेदान्नवधा॥ तत्रपृथिवीत्व जातिमती गन्धवती वा पृथिवी मणिमुक्तावज्रादावप्यनुद्भूतो गन्धोऽस्त्येवेति न तत्राव्याप्तिः। तद्भस्मनिगन्धोपलम्भेन तत्रापि गन्ध कल्पनात्। अथवा गन्धवत्त्वं गन्धसमानाधिकरणजलावृत्ति जातिमत्त्वम्। गन्धसमानाधिकरणद्रव्यत्वादिकमादाय जलादावतिव्याप्तिवारणाय जलावृत्तीति। एतेन नाना गन्धवदारब्धपदार्थस्य निर्गन्धत्वपक्षेऽपि न तत्राव्याप्तिः। (तादृश) तत्र पृथिवीत्वसत्त्वात्। सा च पृथिवी द्विधा। नित्याऽनित्या च। परमाणुरूपा नित्या। कार्यरूपा त्वनित्या। यदिदं जालसूर्यमरीचिस्थं सर्वतः सूक्ष्ममुपलभ्यते र्तत्र्यणुकम्। तस्य षष्ठोंऽशः परमाणुः तद्धि त्रिभिर्द्व्याणुकैरारभ्यते द्वाभ्यां परमाणुभ्यां च द्व्याणुकमिति स्वीकारात्। कार्यरूपा च त्रिधा। शरीरेन्द्रियविषयभेदात्। शरीरं तु अंत्यावयविभोगायतनम् भोगनियामकमिति यावत्। तत् पञ्चधा। शुक्लशोणिताभ्यां विनैवादृष्टविशेषोपगृहीत पृथिवी जन्यं जरायुजमण्डजं स्वेदजमुद्भिज्जञ्च। आद्यं वसिष्ठादेः। गर्भावरकश्चर्मविशेषोजरायुः तज्जं मानुषादिः अण्डजं पक्ष्यादिः। स्वेदजं लिक्षायूकादिः। पृथिवीं भित्वा जायमानं वृक्षाद्युद्भिज्जम् इन्द्रियं घ्राणम्। तच्च गन्धतद्गतजाति तदभावानामेव ग्राहकम् नासाग्रवृत्तिः तत्पार्थिवमेव। रूपादिषु पञ्च सुगन्धस्यैवाभिव्यञ्जकत्वात्। कुङ्कुमगन्धाद्यभिव्यञ्जकतैलवत्। सक्तुरसनवशरावगन्धाभिव्यञ्जकजलेऽतिव्याप्तिवारणाय एवकारः। विषयाः पुष्पादयः। अप्त्वजातिमत्यः शीतस्पर्शवत्यो वाऽऽपाः ता अपि द्विविधाः। नित्या अनित्याश्च। परमाणुरूपा नित्याः। कार्यरूपा अनित्याः। ता अपि शरीरेन्द्रियविषयभेदात् त्रिधा। शरीरं वरुणलोके। तत्तु पार्थिवावयवमेलनात्करकावत् अदृष्टविशेषाद्वा घनीभूतं दृढं सद्भोगोपयोगि इन्द्रियं रसनम्। तच्च रसतद्गतजातितदभावानामेव ग्राहकम् जिह्नाग्रवृत्तिः तदाप्यमेव। रूपादिषु पञ्चसु रसस्यैवाभिसञ्ज्ञकं लालावत् रसस्यैवाभिव्यञ्जकत्वात् जलमाधुर्यव्यञ्जकंहारीतक्यामलकादौ व्यभिचारवारणाय एवकारः। तयोः कषायाम्लतया पटरञ्जकद्रव्यरूपविशेषाभिव्यञ्जकत्वात्। विषया गङ्गाद्याः। तेजस्त्वजातिमदुष्णस्पर्शवद् वा परप्रकाशकरूपवद्वा तेजः। नित्यमनित्यञ्च, परमाणुरूपं नित्यम्। कार्यरूपमनित्यम्। तदपि त्रिधा। शरीरेन्द्रियविषयभेदात्। शरीरमादित्यलोके। इन्द्रियं चक्षुः। तच्च रूपतज्जातितद्वद्द्रव्यतद्गतजातिगुणकर्मणां ग्राहकम्। कृष्णताराग्रवृत्तिः तत्तैजसमेव। रूपादिषु पञ्चसु रूपस्यैव अभिव्यञ्जकत्वात् आलोकवत्। पूर्ववद्रीतक्यामलकादौ व्यभिचारनिराकरणार्थम् एवकारः। ननु रूपवान्परमाणुश्चक्षुषा कुतो न गृह्यते। चाक्षुषप्रत्यक्षे विषयद्रव्यगतं महत्त्वं हेतुः। परमाणौ तन्नास्तीति चेत्तर्ह्याकाशादयः कुतो न गृह्यन्ते। विषयगतं रूपं महत्त्वं चेति द्वयम्। तप्तवारिस्थं तेज उष्मा वा कुतो न गृह्यते। उच्यते द्रव्यचाक्षुषप्रत्यक्षे विषयगत-उद्भूतरूपं महत्त्वं च कारणम्। परमाणुर्न महान् आकाशो न रूपवान्, तप्तवारिस्थं तेजश्च, नोद्भूतरूपवत्। तद्रूपस्यानुद्भूतत्वात्। एवं चाक्षुषप्रत्यक्षे विषयगत उद्भूतस्पर्शोपि हेतुः। बहिरिन्द्रियजन्यद्रव्यप्रत्यक्षमात्रे एव महत्त्वरूपस्पर्शानां लाघवाद्धेतुत्वात्। तथा प्रदीपादिप्रभायां रूपमात्रं गृह्यते। तेन तदाश्रयद्रव्यमनुमीयत इति सिद्धान्तः। प्रभाशब्दोपि तद्रूपवाचक एवेत्याहुः। नन्वेवमपि अन्धकारस्थो घटोऽपि गृह्यते। द्रव्यचाक्षुषे आलोकसंयोगोऽपि हेतुरिति चेन्न। चक्षुरूपस्य सुवर्णरूपस्य वा अन्धकारेऽपि संयोगसत्वादिति चेन्न। द्रव्यप्रत्यक्षे उद्भूतानभिभूतरूपवदालोकसंयोगस्यापि हेतुत्वात्। चक्षुरूपस्योद्भूताभावात्। सुवर्णरूपस्याभिभूतत्वात् तत्संयोगेऽपि न प्रत्यक्षम्। विषयश्चतुर्धा भौमदिव्यमौदर्यमाकरजञ्च। पार्थिवमात्रेन्धनं तेजो भौममग्न्यादिः। अविन्धनं तेजो दिव्यं विद्युदादिः। उभयेन्धनमौदर्यम्। भक्षितान्नस्य पीतजलस्य च पचनात्। प्रखानिजमाकरजम् सुवर्णादिः। ननु सुवर्णं न तेजः परप्रकाशकरूपविरहात् उष्णस्पर्शाभावाच्चेति चेन्न। अभिभूतरूपस्पर्शयोस्तत्र स्वीकारात्। पीतरूपवन्तः पार्थिवभागास्तत्र मिलिताः सन्तीति तदीयरूपस्पर्शाभ्यां तयोरभिभवः सम्भवत्येव। सजातीयग्रहणकृतमग्रहणं ह्यभिभवः। तारशब्दान्मन्दस्येव॥ मीमांसकास्तु। पीतरूपवद् द्रव्यान्तरमेवमूचिरे। तन्न द्रव्यान्तरकल्पने गौरवात्। अन्ये तु हरिद्रादिवत्पीतरूपवत्वात्पृथिव्येव सुवर्णमित्याहुः। तन्न अत्यन्तानलसंयोगाद्भस्मापत्तेः। वायुत्ववान्नीरूपस्पर्शवान्वा वायुः। सोऽपिद्विधा। नित्योऽनित्यश्च। परमाणुरूपो नित्यः। कार्यरूपोऽनित्यः। सोऽपि शरीरेन्द्रियविषयप्राणभेदाच्चतुर्धा। शरीरं वायुलोके पिशाचादीनाञ्च। इन्द्रियं त्वक् सकलशरीरव्यापकम्। मिडानाड्यां तत् सत्वेपि तन्मनोयोगस्य स्वप्नजनकत्वात्तदा स्वप्नज्ञानमेव न त्वाचादिः। पुरीतत्येव परं नास्ति। अतः तस्यां मनः प्रवेशे ज्ञानशून्या सुषुप्तिर्भवति ज्ञानमात्रे त्वङ्मनोयोगस्य हेतुत्वेन तदानीं तदभावाज्ज्ञानाभावोपपत्तेः। तत्तु वायवीयमेव। रूपादिषु पञ्चस्विति। अङ्गसङ्गसलिलशैत्याभिव्यञ्जकपवनवत्। ए लादौ जलस्पर्शव्यञ्जकेव्यभिचारवारणाय एवकारः। तच्चोद्भूतस्पर्शतज्जातितद्भावोद्भूतरूपस्पर्शवद्द्रव्यतद्गतगुणतज्जातितदभावानां ग्राहकम्। अत उद्भूतरूपाभावात् तप्तवारिस्थं तेजो रूपाभावाद्वायुश्च त्वचा न गृह्येते। किन्तु तत्स्पर्शमात्रं गृह्यते तदाश्रयत्वेन वायुरनुमीयत इति सिद्धान्तः। एवं प्रदीपवज्रचन्द्रादिप्रभापि न त्वचा गृह्यते। उद्भूतस्पर्शाभावात्। मीमांसकास्तु उद्भूतस्पर्शवद्द्रव्यं त्वचो ग्राह्यं लाघवात् न तु रूपमपि तत्र प्रवेश्यं गौरवात्। अतो वायुरपि स्पार्शनप्रत्यक्ष एव। अत एव वायुं स्पृशामीत्यनुभवः। अन्यथा घटादेः स्पर्शो गृह्यते तेन द्रव्यमनुमीयत इति वक्तुं शक्यत्वात्किमपि द्रव्यं स्पार्शनप्रत्यक्षं न स्यात्। किञ्च चक्षुषा रूपं गृह्यते घटादितदाश्रयत्वेनानुमीयत इत्यपि स्यात्। तथा च द्रव्यमतीन्द्रियमेव स्यात्। एवं महदुद्भूतरूपवद्द्रव्यं चक्षुर्योग्यम्। अतः प्रदीपचन्द्रादिप्रभापि चक्षुर्ग्राह्यैवेत्याहुः। विषयस्तु वृक्षादिकम्पजनकः। प्राण पञ्चधा। प्राणापानव्यानोदानसमानभेदात्। शब्दाश्रय आकाशः। स च तत्कार्यस्य शब्दस्य सर्वत्रोपलम्भात् विभुः। लाघवादेकोनित्यश्च। श्रोत्रं तदीयमिन्द्रियम्। अदृष्टविशेषोपगृहीतकर्णशष्कुल्यवच्छिन्नं नभः श्रोत्रम्। बधिरस्यादृष्टविशेषाभावान्न श्रोत्रमस्ति। कालिक परत्वानुमेयः काल। स चैकोऽपि वर्तमानातीतभविष्यक्रियोपाधिवशाद्वर्त्तमानादिसंज्ञां लभते। पाकपठनादिक्रियावशात्पाचकपाठकादिव्यपदेशवत्। दिगेका नित्या दैशिकपरत्वापरत्वासाधारणं कारणम्। स चेन्द्राग्नियमनिऋृर्तिवरुणवायुकुबेरेशानब्रह्मानन्तरूपोपाधिवशात् पूर्वादिभेदेन दशसंज्ञां लभते। एतौ दिक्कालौ जगद्धेतूजगदाधारौ च। इहेदानीं करोमीत्यनुभवात्। आत्मत्वसामान्यवान् ज्ञानाश्रयो वा आत्मा। विभुर्नित्यश्च। स द्विधा। जीवेश्वरभेदात्। सुखाद्याश्रयोऽहं प्रत्ययवेद्यो जीवः। नन्वहं गौरः अहं जानामीति समानोपलम्भाद् गौरादिरूपवति ज्ञानसुखाश्रयतासिध्यतीति देह एवात्मा स्यात्। न च शरीरं नात्माज्ञानशून्यत्वात् तदपि शरीरं ज्ञानं शून्यं पार्थिवत्वाद् घटवदित्यनुमानात्सिध्यतीति वाच्यम्। घटस्य केवलपार्थिवत्वाज्ज्ञानशून्यत्वेऽपि भूतसमुदायात्मकत्वाच्छरीरस्य ज्ञानवत्त्वसम्भवात्। केवलचूर्णादौ रागाभावेऽपि चूर्णपर्णादिसमुदाये ताम्बूले रागोत्पत्तिवत्। अहं ज्ञानवानिति प्रत्यक्षबोधेनानुमानस्य शरीरे ज्ञानाभावासाधकत्वाच्च। वह्निरनुष्णः कृतकत्वात् घटवदित्यनुमानवत् स्वीयचक्षुश्च देह एवात्मेति चार्वाकाः। एवं काणोऽहं बधिरोऽहम् इति इन्द्रियधर्मसामानाधिकरण्यादिन्द्रियाण्येवात्मेति अपरे वदन्ति। तत्कथं नित्यो विभुरात्मेति सङ्गच्छेत इति चेन्न। शरीरेन्द्रियाणामनित्यत्वेनात्मत्वासम्भवात्। न चात्माप्यनित्य एवास्तु। कृतहानाकृताभ्यागमप्रसङ्गाद्धर्माधर्मशास्त्रवैय्यर्थ्यापत्तेः। किञ्च कश्चिदुत्पत्तिमारभ्यैव रूपभाग्यादिमान् नान्य इति नियमायादृष्टविशेषो हेतुर्वाच्यः। स चैतज्जन्मनि न सम्पादित इति तत्सम्पादकजन्मान्तरयोगादात्मसिद्धिः। अनेकजन्मयोगिनश्च नित्यतैव नाशकाभावात्। न च स्वतन्त्र ईश्वर एव स्वेच्छावशात् स्वसृष्टप्राणिष्वेवं करोति कुलाल इव स्वनिर्मितिघटेषु क्वचिद् दुग्धयोगं क्वचिन्मूत्रपुरीषयोगमिति वाच्यम्। अचेतन इव चेतने तथा व्यवहारे वैषम्यनैर्घृण्यप्रसङ्गात्। दृश्यते च कुलालादेरेव घटादिवत्पुत्रेषु न निमित्तक तथा व्यवहारे वैषम्यादिप्रयुक्ता निन्देति। न चायं नित्यः परमाणु रूप एवास्तु। सकलशरीरव्यापिसुखदुःखाननुभवप्रसङ्गात्। परमाणुरूपज्ञानादेस्तद्धर्मस्याप्रत्यक्षत्वापत्तेश्च। स च प्रति शरीरं भिन्नः। सुखदुःखादियौगपद्याद्वैचित्र्याच्च। अन्यथा परकीयसुखदुःखानुन्धानप्रसङ्गाच्च। हस्तपादादिभेदस्येव शरीरभेदस्याप्रयोजकतयाऽननुसन्धानप्रयोजकत्वात्। जातिस्मराणानां जन्मान्तरीयार्थस्मरणा नापत्तेश्चेति दिक्। दुःखासमानाधिकरणज्ञानवान् नित्यज्ञानाश्रयो वा ईश्वरः। स च सकलकार्यकर्तृत्वेन सिध्यतीति वक्ष्यते। आत्मतद्गुणादिप्रत्यक्षकरणं मनः। तच्च परमाणुपरिमाणं प्रतिपुरुषं भिन्नम्। यत्र यत्रेन्द्रिये संयुज्यते ततस्ततो ज्ञानमुत्पद्यते। अतो युगपदनेकेन्द्रियैर्ज्ञानाभावोपपत्तिः। अन्यथा युगपद्रूपशब्दादिग्रहणोपपत्तौ व्यासङ्गान्न ज्ञानमित्यनुभवानापत्तेः। तथा च गौतमसूत्रम् युगपज्ज्ञानानुत्पत्तिर्मनसो लिङ्गमिति। अत एव मनो विभु निःस्पर्शद्रव्यत्वात् आकाशवदिति मीमांसकोक्तमपास्तम्। अवधानिनान्तु अभ्यासविशेषात्प्रेरणया झटिति मनसि क्रियया तत्तदिन्द्रियैर्योगाज्ज्ञानक्रमिकत्वेऽपि यौगपद्याभिमानमात्रम्। नन्वन्धकारोऽपि निस्पर्शत्वात् क्रियावत्वाद्विलक्षणरूपवत्वाच्च पृथिव्यादिभ्यो भिन्नं दशमं द्रव्यमस्तीति कथं नवैव द्रव्याणीति चेन्मैवम्। तस्य रूपवद्द्रव्यत्वे चक्षुषाग्रहणं न स्यात्। द्रव्यचाक्षुषमात्रे उद्भूतानभिभूतरूपवदालोकसंयोगस्य हेतुत्वात्। न चक्षुर्गोलकवृत्तितामसेन्द्रियान्तरादन्धकारग्रहः। इन्द्रियान्तरकल्पने गौरवात्। किं चान्धकारसमनियत-आलोकाभावोऽवश्यमभ्युपेयः। तथाच तेनैवारोपितनीलरूपेणान्धकार इति व्यवहारसम्भवान्न द्रव्यान्तरं तमः अतिगौरवात्। तस्मादुद्भूतानभिभूतरूपवदालोकाभावसमूहस्तमः। गुणत्वजातिमन्तो गुणाः। ते च रूपरसगन्धस्पर्शसंख्यापरिमाणपृथक्त्वसंयोगविभागपरत्वापरत्वं गुरुत्वद्रवत्वस्नेहशब्दबुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्कारशब्दाश्चतुर्विंशतिरेव। तत्र रूपत्वजातिमद्रूपम्। पृथिव्यादित्रयवृत्तिः। शुक्लपीतहरितरक्तकृष्णकपिलचित्रभेदात्सप्तधा। तदवान्तरजातयस्त्वसंख्याताः। तत्र शुक्लभास्वरं तेजसि। परप्रकाशतावच्छेदकजातिविशेषो भास्वरत्वम् तद्वद्भास्वरं। शुक्लमेवाभास्वरम् अपाकजमप्सु। षड्विधमचित्रं पाकजं पृथिवीपरमाणौ। स सप्तविधमप्यपाकजमेव पृथिवीद्व्याणुकादौ। तत्रावयविरूपं प्रत्यवयवरूपं कारणम् एवं रसादावपि। मीमांसकास्तु एकैका एव नीलपीतरूपादिव्यक्तयो नित्याश्चोत्पाद्यमानघटादौ घटत्वादिवत्संसृज्यत इति रूपवान् घट इत्यादिप्रतीतिः घटादिनाशे च व्यक्त्यान्तरे घटत्वादिवदेव वर्तत इत्याहुस्तन्न। एवं हि घटत्वादिवज्जातित्वापत्तेः। नित्यमेकमनेकसमवेतत्वं सामान्यमिति तल्लक्षणयोगात्। इष्टापत्तौ नीलनीलतरादिव्यवहारानापत्तेः। न हि भवति गोतरगोतम इति। किञ्च नीलद्रव्यस्य पाके न रक्ततादर्शनस्थले पूर्वनाशस्याकामेनाप्यभ्युपेयत्वान्न किञ्चदेतत्। रसत्वजातिमद् रसः पृथिवीजलवृत्तिः। मधुराम्लकटुतिक्तकषायलवणभेदाद् षोढा। मधुरोऽपाकजोऽप्सु। षड्विधोऽपि पाकजः पृथिवीपरमाणौ। द्व्याणाकादावपाकजः। गन्धत्वजातिमान् गन्धः। पृथिवीमात्रवृत्तिः। जलादौ तु उपष्टम्भकभाग एव लोहितस्फटिक इतिवत्प्रतीयते। अत एव पुष्पाद्युपरिसमागतवायुना पुष्पाद्यवयवा एवानीयन्त इति सिद्धान्तः। नन्वेवं पुष्पादेः सछिद्रताकसूर्यादेः परिमाणशून्यता च स्यादिति चेन्न। भोजकादृष्टवशात्पुनर्भागानां पूरणाभ्युपगमात्। क्वचित् कर्पूरादौ तथात्वस्येष्टत्वात्। सुरभिरसुभिश्चेति द्विधा। सोऽपि पाकजः परमाणौ द्व्याणुकादावपाकजः। स्पर्शत्वजातिमान् स्पर्शः। पृथिव्यादिचतुष्टयवृत्तिः। शीतोष्मानुष्माशीतभेदात् त्रिधा। शीतोऽप्सु। उष्मस्तेजसि। अनुष्माशीतः पृथिवीवाय्वोः। वायावपाकज एव। पृथिवीपरमाणौ पाकजः। पृथिवीद्व्याकादावपाकजः। कोमलकठिनचित्रभेदादनेकधा। ननु कथं रूपस्पर्शावेव चित्रावुदाहृतौ। रसगन्धयोरपि हरीतक्यादौ चित्रयोर्द्दर्शनात्। न च तत्र नानारससमुदाय एव भासते षड् सा हरीतकीति व्यवहारादिति वाच्यम्। रूपस्पर्शयोरप्येवमापत्तेः। चित्ररूपवति अत्र श्याममत्र रक्तमित्याद्यनुभवाद् व्यवहाराच्चेति चेदुच्यते। न तावन्नीलपीतारब्धे नीलं सम्भवति। समवायेन नीलं प्रति स्वाश्रयसमवेतत्वसम्बन्धेन नीलेतरस्य प्रतिबन्धकत्वात्। अन्यथा पीतावच्छेदेनापि नीलापत्तेः। नापि परस्परप्रतिबन्धादुभयोरसम्भवेन नीरूपमेवास्त्विति वाच्यम् अतीन्द्रियतापत्तेः। विषयगतोद्भूतरूपस्य प्रत्यक्षहेतुतायाः प्रागभिहितत्वात्। तस्मान्नीलपीतादिभिर्विलक्षणमेव चित्रं तत्र जन्यत इति युज्यते। एवं स्पर्शोऽप्यवधेयम्। गन्धरसयोस्त्वस्वीकारेऽपि न क्षतिः। तयोः प्रत्यक्षाहेतुत्वात्। केचित्तु चित्ररसगन्धावपीच्छन्ति। तत्तु वर्धमानादिष्वनादृतम्। ननु रूपादयः पृथिवीपरमाणावेव पाकजा इति कथं सङ्गच्छताम्। आपाकनिक्षिप्तघटादावपि पूर्वनाशापरोत्पत्त्योरनुभवसिद्धत्वादिति चेत् सत्यम्। घटमध्येऽपि पाकजरूपाद्यनुभवसिद्धम्। तच्च तत्र अग्निसंयोगं ज्ञापयति। अग्निसंयोगस्यैव पाकत्वात्। तथा च वह्न्ययभिघातात्तत्र परमाणुपर्यन्तं घटावयवतदवयवानां विभागः। ततः परस्परसंयोगनाशः। ततो विशकलितेषु तन्तुषु पटनाशवदसमवायिकारणनाशाद्द्रव्यनाशे स्वतन्त्राः परमाणवः प्रच्यन्ते। तत्र कदाचित् समानादग्निसंयोगादेकजातीयं विलक्षणाच्च परस्परविलक्षणं रूपमुत्पद्यते। पुनर्भोगादृष्टसहकृत ईश्वर एव सृष्ट्यादाविव द्व्याणुकादिक्रमेण पूर्ववदेव तादृशरेखोपरेखासंस्थानवत् करोति। तथा च परमाणुरूपात् द्व्याणुके ततस्त्र्यणुक इति क्रमेण कुलालनिर्मित घट इव तत्रापि रूपाद्युत्पत्तिरिति भवति। परमाणावेव पाकजरूपं रसगन्धस्पर्शा न द्व्याणुकादाविति। घटादावेव पाकाभ्युपगमे कठिनघटादिमध्यभागे वह्न्यप्रवेशान्मध्ये पूर्वरूपादिनाशः नवीनोत्पत्तिर्न स्यातामिति काणादाः। नैयायिकास्तु घटादयः सछिद्राण्येव द्रव्याणि। कथमन्यथा भाण्डान्तर्गतोदनादिपाकः कथं वा तन्मध्यवर्त्तिजलस्पन्दनश्रवणे तथा च तद् द्वारा प्रविष्टवह्निना मध्येऽपि पाकसम्भवाद् गौरवग्रस्तनिष्प्रमाणकपूर्वनाशनबीनोत्पत्तिकल्पनं तदुत्पादनायेश्वरे भारं च न सहते। तथा च तन्मते घटादावपि पाकजं सिद्ध्याति। ननु संयोगस्योभयनिष्ठत्वाद् घटादावपि वह्नावपि रूपरसादयः कुतो न भवन्तीति चेत् सत्यम्। समवायेन पाकजरूपं प्रति पृथिवीत्वेन हेतुत्वात् वह्नेस्तेजस्त्वात्। ननु मतद्वयेप्यग्निसंयोगादेकस्माद्विलक्षणाभिन्नाश्च रूपादयः कथम्। प्रागभावभेदादिति चेन्न। तस्य वैलक्षण्याप्रयोजकत्वात्। अन्यथा घटानामपि पटादिवत्परस्परवैलक्ष्यण्यानापत्तिरिति चेन्न। रूपवति घटे रूपान्तरानुत्पत्तेः रूपं प्रति रूपं प्रतिबन्धकमिति सर्वसिद्धम्। एवं रसादावपि। तथा च प्रतिबन्धकाभावरूपतत्तदभावकारणभेदवैलक्षण्याभ्यां भेदवैलक्ष्ण्ये द्वित्वत्रित्वादिजद्व्याणुकत्र्यणुकाणुत्वहस्वत्वदीर्घत्वमहत्वेष्वप्येवमेव भेदादिः। केचित्वग्निसंयोगभेदमाहुः। तेषामणुत्वादौ गतिश्चिन्त्या। इदमेव पृथिवीत्वजातौ प्रमाणम्। ननु स्पर्शपाकजत्वे किं मानम्। नहि रूपरसादिवत्पाकोत्तरस्पर्शान्तरमनुभूयते। न च चाण्डालस्पर्शनिषेधगोब्राह्मणस्पर्शविहितविध्यनुपपत्त्या तत्सिद्धिरित्याचार्यैरूक्तं युक्तम्। तत्र स्पर्शपदस्य संयोगपरत्वात्। अन्यथा गङ्गास्पर्शविधिकर्मनाशाजलस्पर्शनिषेधानुरोधाज्जलेऽपि दीपाग्निस्पर्शनिषेधपरमेश्वरार्त्तिक्यादीपस्पर्शविधेरनुरोधात्तेजसि तत्सिद्ध्यापत्तेरिति चेन्न। पूर्वं कठिनस्य पाकेन कोमलतायाः पूर्वं कोमलस्य पाकेन काठिन्यस्य चानुभवसिद्धत्वेन रूपादिवत् पाकजत्वसिद्धेः। न च काठिन्यकोमलत्वे संयोगविशेषौ चाक्षुषत्वापत्तेः। एते रूपरसगन्धस्पर्शा उद्भूतानुद्भूतभेदाद द्विधा उद्भूतत्वं जातिस्तदभावोनुद्भूतत्वमिति प्राञ्चः। अनुद्भूतत्वं जातिस्तद्भावोद्भूतत्वमिति मणिकारः। संख्यात्वजातिमती संख्या। एकत्वद्वित्वबहुत्वभेदात्त्रिधा। सकलद्रव्यवृत्तिः। तत्रावयवगतैकत्वेनावयविन्येकत्वं जन्यते। द्वित्वादौ तु विशेषः घटद्वये चक्षुरादिसंयोगे सति तत्रायमेकोऽयमेक इति अपेक्षाबुद्ध्या द्वित्वोत्पत्तिरनन्तरं द्वित्वद्वित्वत्वनिर्विकल्पकं ततः सविकल्पकमनन्तरमिमौद्वाविति प्रतीतिर्भवति। तत्र घटद्वयं वृत्त्येकत्वद्वयसमवायिकारणम्। अपेक्षाबुद्धिर्निमित्तकारणम्। द्वौ घटौ समवायिकारणे एवं बहुत्वेऽपि अपेक्षाबुद्धिनाशाद् द्वित्वादिनाशः। अत एवापेक्षाबुद्धिः क्षणत्रयस्थायिनी। अन्यथा द्वित्वविशिष्टप्रत्यक्षायोगात्। तद्भिन्नज्ञानेच्छाप्रत्यत्नादयस्तु द्विक्षणस्थायिन एवेति सिद्धान्तः। परमाणुद्व्याणुकादिगतद्वित्वत्रित्वादेर्भगवदपेक्षाबुद्ध्यात्पन्नस्य च निमित्तकारणादृष्टनाशान्नाशः। नन्वयमेक इत्यादित्रयादिविषयापेक्षाद्वयोः द्वित्वं त्रिषु त्रित्वमित्यादिनियमः कुतस्तद्वैपरीत्यस्य दुर्वारत्वात् समवायिकारणादिसाम्ये कार्यं वैलक्षण्यं वा कथम्। न चैकत्वे द्वयं द्वित्वे त्रयं त्रित्वे हेतुरिति वाच्यम्। एकत्वे द्वित्वाद्यभावाद् द्वित्वोत्पत्तेः प्राग् द्रव्येऽपि तदभावात् द्वित्वे द्रव्यद्वयं हेतुरित्यस्याप्यसम्भवात्। न च प्रागभावादेस्तदुपपत्तिरिति आचार्योक्तं युक्तम्। तस्य वैलक्षण्याप्रयोजकत्वात् अन्यथा कार्यं वैलक्षण्यात् कारणवैजात्यकल्पनोच्छेदापत्तिरिति चेत्। उच्यते केवलापेक्षाबुद्ध्या द्वित्वं द्वित्वसहितायाः त्रित्वं तत्सहितया च चतुष्ट्वमित्यभ्युपगमात्। द्वित्वं द्वयोरेव कुत इति चेत्। तत्रैव तत्प्रागभावसत्वादिति गृहाणु परिमाणत्ववत्परिमाणम्। सकलद्रव्यवृत्ति तच्चतुर्विधम्। अणुमहद्दीर्घह्रस्वभेदात्। तत्रोत्कृष्टाणुत्वह्रस्वत्वे परमाणुमनसोर्नित्ये अपकृष्टे द्व्याणुके एव महत्वदीर्घत्वे उत्कृष्टे नित्ये आकाशादौ विभुत्व शब्दवाच्ये। अपकृष्टे जन्येतरतमभावेन त्र्यणुकादौ स्तः विल्वादामलकमण्विति व्यवहारस्तु अपकृष्टमहत्त्वात् गौणः। एवं प्रांशोर्वा मनो ह्रस्व इत्यपि अपकृष्टदीर्घत्वाद् गौणः। तत्र द्व्याणुकपरिमाणं परमाणुद्वित्वसंख्यायोनिः। द्व्याणुकगतबहुत्वात्त्र्यणुके महत्वम्। घटादौ च कपालमहत्वं क्वचित् क्वचिद् बहुत्वसंख्याविलक्षणमहत्वे हेतुः। तूलपिण्डपरिमाणविशेषे अवयवप्रचयः कारणम्। स च प्रशिथिलः संयोगः। घटः पटात्पृथगिति अनुभवसिद्ध पृथक्त्वत्वजातिमत्पृथक्त्वम्। तदपि संख्यावदेव सर्वद्रव्यवृत्तिः, एक पृथक्त्वद्विपृथक्त्वादिभेदेनानेकधा। अवयवगतैकपृथक्त्वादवयविन्येकपृथक्त्वमुत्पद्यते रूपं रसात् पृथगिति तु भिन्नत्वात् गौणः प्रयोगः। ननु भेदेनैव घटः पटात्पृथगिति व्यवहारोपपत्तौ पृथक्त्वाख्यगुणे किं मानमिति चेत्। अत्राचार्याः अन्यारादितरर्त्ते इति व्याकरणसूत्रेण पृथक्त्ववाचकपदयोगे विधीयमानपञ्चम्यनुरोधेन तत्स्वीकारात्। महाभाष्ये अन्य इत्यर्थग्रहणमभ्युपेत्य तदर्थवाचकेतरादिपदयोगेऽपि पञ्चमीसिद्धेस्तस्य सूत्रे प्रत्याख्यातत्वात्। भेदस्यान्यपदार्थत्वेन विवक्षणे च तद्वाचकपदयोगाद् विशेषाद् घटादन्यो विलक्षण इत्यादाविव घटो नेत्यत्रापि पञ्चम्यापत्तेः। संयुक्तावित्यनुभवसिद्धसंयोगत्वजातिमान्संयोगः। सर्वद्रव्यवृत्तिः स त्रिविधः। अन्यतरकर्मजः उभयकर्मजः संयोगजश्च निष्क्रियस्य स्थाणोः क्रियावता पक्षिणा सह आद्यः, मल्लयोर्मेषयोर्वा द्वितीयः। अङ्गुलितरूसंयोगात्कायतरूसंयोगोऽन्त्यः। सोऽयं संयोगो द्विनिष्ठः घटपटौ संयुक्ताविति प्रत्ययात्। घटे पटस्य पटे घटस्यान्य एव संयोगः॥ अन्यथा घटः पटसंयुक्त इतिवत् घटो घट संयुक्त इत्यपि प्रतीत्यापत्तेः। तथाचैकवृत्येव संयोग इति मीमांसकाः। घटपटौ विभक्ताविति प्रतीतिसिद्धविभागत्वजातिमान् विभागः। सकलद्रव्यवृत्तिः। संयोगजः हिमवद्विध्यौ विभक्ताविति प्रयोगस्तु संयोगाभावयोगाद् गौणः। शेषं पूर्ववत् परत्वजातिमत्परत्वम् तद् द्विविधम्। कालिकं दैशिकं च। आद्यं जन्यद्रव्ये एव द्वितीयं मूर्त्त एव। इयत्तावछिन्नपरिमाणं मूर्त्तत्वमुच्यते तदाश्रयो मूर्त्तम्। तथाहि युवस्थविरपिण्डयोरयमस्माद्बहुतरतप नपरिस्पन्दाश्रयः। अयमस्मादल्पतपनपरिस्पन्दाश्रय इति बुद्ध्या परत्वापरत्वे जन्येते। तयैव अयमस्मात् पर इति। अयमस्मादपर इति धीरुत्पद्यते एतदेव ज्येष्ठत्वम्। कनिष्ठत्वञ्च तत्र तपनक्रियायाः पुरूषे सम्बन्धघटको महाकालोऽभ्युपेयते। एवं व्यवहितसन्निकृष्टयोः पिण्डयोरयमस्मात् स्वल्पतरसंयुक्तः संयोगवान्। अयमस्माद्बहुतरसंयुक्तसंयोगवानिति ज्ञानाद्दैशिके परत्वापरत्वे जन्येते। तयोरेवायमपरोऽयं पर इति धीरुत्पद्यते तत्र तावद्देशसंयोगसंक्रामिका महादिगभ्युपेयते। गुरुत्वत्वजातिमद् गुरुत्वम्। प्रथमपतनासाधारणकारणम्। पृथिवीजलवृत्तिः। अतीन्द्रियं पतनानुमेयमित्युदयनाचार्याः। अधोदेशावच्छेदेनप्रत्यक्षमेव तदिति लीलावतीकारः। द्रवत्वत्वजातिमत्त्वं द्रवत्वम्। पृथिव्यादित्रयवृत्तिः। तद् द्विविधम् सांसिद्धिकं नैमित्तिकं च। तत्र स्वाभाविकं जले करकादौ चादृष्टविशेषात् घनीभावात् प्रतिबन्धकमात्रम्। वस्तुतोऽस्त्येव क्षणोत्तरमुपलम्भात्। लाक्षासुवर्णादावग्निसंयोगनिमित्ताज्जायमानमन्त्यम्। स्नेहः संग्रहरूपकार्यानुमेयो गुणः जलमात्रवृत्तिः। घृततैलादावुपष्टम्भकजलभागगतः। बुद्धित्वजातिमती बुद्धिः। सा द्विधा स्मृतिरनुभवश्च। स्मरामीत्यनुभवसिद्धिजातिमती स्मृतिः। सा च पूर्वानुभवजन्यसंस्कारजेति वक्ष्यते। अनुभवामीत्यनुभवसिद्धजातिविशेषोऽनुभवत्वम् इत्येके। अनुमित्यादावनुभवामीत्यप्रतीतेः प्रत्यक्ष एव तथानुभवाच्चानुभवसिद्धम् अनुभवत्वं प्रत्यक्षमेव। प्रकृते तु स्मृतिभिन्नज्ञानत्वमेवानुभवत्वम् इत्यपरे सेयं बुद्धिर्द्विधा। मिथ्या प्रमा च। असद्विषयिणी मिथ्या। शुक्ताविदं रजतमिति बुद्धौ शुक्तिरजतत्वयोः प्रसिद्धयोरलीकस्यैव समवायस्य विषयीकरणादिति वाचस्पतिमिश्राः। आचार्यादयस्तु असतोभानासम्भवाच्छुक्तौ प्रसिद्धरजतत्वस्येव तत्समवायस्यरोप एव मली मिथ्यात्वम्। घटे रूपमित्यस्य वारणाय विशेष्यावृत्तीति नोक्तम्। असम्बद्धत्वं तु तत्र नास्तीति नातिव्याप्तिः। सा त्रिधा संशयविपर्ययतर्कभेदात्। एकस्मिन् धर्मिणि विरोधविषयकनानार्थावमर्शः संशयः। यथास्थाणौ स्थाणुर्वा पुरुषो वायमिति। अत्र पुरुषत्वं तत्सम्बन्धश्च तत्र नास्तीति भवत्यसद्विषयत्वम्। स चायं त्रिधा साधारणधर्मदर्शनजोऽसाधारणधर्म्मजोविप्रतिपत्तिजश्च स्थाणुपुरुषसाधारणोत्वदर्शनज आद्यः। नित्यानित्येभ्योव्यावृत्तं शब्दत्वादिदर्शनजः शब्दो नित्योऽनित्यो वेति द्वितीयः। वादिविरुद्धवाक्याज्जायमानस्ततो द्रव्यं वेत्यादितृतीयं प्रतियोगिव्यधिकरणतदभाववति तत्प्रकारको निर्णयो विपर्ययः यथा शुक्ताविदं रजतमिति। रजतत्वाभाववत्यां शुक्तौ तन्निर्णयोऽयं भवत्येव। व्याप्यारोपप्रयुक्तोव्यापकारोपस्तर्कः। यथा यदि निर्वह्नि स्यान्निर्धूमं स्यादित्यादिः। वह्नियभावो व्याप्यस्तदारोपप्रयुक्तोव्यापकधूमाभावारोपो नास्ति। स्वप्नस्तु संशयविपर्ययात्मकं स्मरणमेव। दोषवशात्तदिति स्थाने इदमिति ग्रहणमिति नैयायिकाः। वैशेषिकास्तु तर्कस्याहार्यविपर्ययत्वात्तं पृथग्गणयन्तः संशयविपर्यय स्वप्नानध्यवसायभेदेनाविद्याचतुर्धेत्याहुः। मनः संयोगजं ज्ञानं स्वप्नः। अविदितवरपदार्थदर्शनात्किमेतदिति धीरनध्यवसायः। न चायं संशयः नानाकोट्यानुल्लेखात्। प्रमा च यथार्थानुभवः। अबाधितार्थविषयं ज्ञानं यथार्थम्। स्वविषयसम्बन्धेन विशेषणवद्विशेष्यविषयकत्वमित्यर्थः। तथा च रक्तः पट इति परम्परया प्रमा न समवायेन। सा च प्रमाप्रत्यक्षात्मिकैवेति चार्वाकाः। अनुमितिरपीति कणादाप्तसुगता उपमितिरपीति न्यायैकदेशिनः। शाब्दपीति नैयायिकाः॥ अर्थापत्तिरपीति प्राभाकराः। अनुपलब्धिरपीति भाट्टाः। सांभवैतिह्यरूपापीति पौराणिकाः। एतादृशप्रमाकरणं च प्रमाणम्। करणत्वं चासाधारणकारणत्वम्। असाधारणत्वं च व्यापारवत्त्वम्। तथा च चक्षुरादिकमेव प्रत्यक्षादिकरणम् इत्येके। आचार्यास्तु अव्यवधानेन कार्योत्पादकत्वमसाधारणत्वं तथा च चक्षुःसंयोगादिकं प्रत्यक्षे करणम्। लिङ्गपरामर्शरूपं तृतीयं ज्ञानमेवानुमितावित्याहुः। कारणत्वं चानन्यथासिद्धनियत पूर्ववृत्तित्वम्। यथा घटे दण्डत्वादेः दैवादागतरासभस्य तन्तुरूपस्य च वारणाय क्रमेण पदत्रयमिति प्राञ्चः। वस्तुतस्तु नियतपदं न देयमेव रूपवद्रासभस्यान्यथासिद्धत्वेनैव वारणात् अन्यथासिद्धत्वं चावश्यकल्प्यमानपूर्ववर्त्तिन एव कार्यसम्भवे तत्सहचरितत्वं रासभसत्वेऽपि दण्डचक्रादेरावश्यकत्वात्तैरयमन्यथासिद्ध एवेति तत्वम्। तथा च प्रमाकरणं चार्वाकमते एकं निर्विकल्पकं च वैशेषिकाणां द्वयमित्यादिः सिद्ध्याति। तथा हि साक्षात्करोमीति प्रतीतिसाक्षिकजातिविशेषवज्ज्ञानं प्रत्यक्षम्। तद्द्विधा नित्यमनित्यं च। नित्यं भगवतः तत्सर्वविषयं प्रमा च। अनित्यं जीवानां तद्द्विधा। सविकल्पकम् निर्विकल्पकं च। घटोऽयं दण्डीत्यादिशब्दाभिलापयोग्यं विशेषणविशेष्यवैशिष्ट्यावगाहि वा सविकल्पकम्। तत्कारणत्वेन कल्प्यमतीन्द्रियं विशिष्यशब्दाभिलापयोग्यं वैशिष्ट्यानवगाह्यम्। तद्यथा दण्डीपुरुष इति ज्ञाने दण्डो विशेषणं पुरूषो विशेष्यः संयोगः सम्बन्ध इति तदवगाहितज्ज्ञानं सविकल्पकम्। तद्दण्डज्ञानमन्तरेण नोत्पद्यत इति दण्डज्ञानजन्यम्। यथा सुप्तोत्थितस्य जायमाने घट इति ज्ञाने घटत्वं विशेषणं घटो विशेष्यः समवायः सम्बन्ध इति तदवगाहितत्सविकल्पकघटत्वं ज्ञानजन्यं वाच्यम्। तत्कारणीभूतं ज्ञानं चानुभवानास्पन्दत्वादतीन्द्रियं निर्विकल्पकमभिधीयत इति। नास्तिकास्तु निर्विकल्पकमेव प्रमा स्वलक्षणवस्तुविषयत्वात्। तच्च सूर्यादिवत्स्वप्रकाशं न तु घटादिवत्परं प्रकाश्यम्। सविकल्पकं न प्रमा। अलीकघटत्वाद्यवगाहित्वात् बन्ध्या पुत्र इति ज्ञानवदित्याहुः। तन्नेति वक्ष्यते। तच्च प्रत्यक्षं पश्यामि जिघ्रामि आस्वादे स्पृशामि शृणोमि मनसा सुखं साक्षात्करोमीति प्रतीतिसाक्षिकचाक्षुषत्वादिजातिषट्कभेदात्षोढा। तत्करणं चक्षुरादिः तैर्विषये गृह्यमाणे विषयेण सह सन्निकर्षावान्तरव्यापाराः। ते च संयोगसंयुक्तसमवायसंयुक्तसमवेतसमवायसमवायसमवेतसमवायविशेषणताज्ञानलक्षणासामान्यलक्षणायोगजधर्मलक्षणा चेति नव। षडाद्याः लौकिकाः। अन्ये त्रयोऽलौकिकाः। तत्र मनसा जायमाने अहमित्यात्मप्रत्यक्षे मनः करणम्। आत्मप्रत्यक्षं फलम् आत्ममनः संयोगो वान्तरव्यापारः। सम्बन्ध इति यावत् अन्ये तु तज्जन्यस्तज्जन्यजनकोऽवान्तरव्यापारः। भवति चात्ममनः संयोगो मनोजन्यस्तज्जन्यज्ञानजनकश्चेति व्यापारः। न चाजन्ये शब्दसमवाये अव्याप्तिः। तस्य व्यापारत्वास्वीकारात्। शब्दस्यैव स्व प्रत्यक्षे व्यापारत्वात्। यद्वा श्रोत्रमनः संयोग एव शब्दस्य तदत्यन्ताभावादेश्च प्रत्यक्षे व्यापारः। तस्य श्रोत्रजन्यत्वात् प्रत्यक्षजनकत्वाच्चेति वदन्ति। सुखादिग्रहे संयुक्तसमवायः मनः संयुक्ते आत्मनि सुखस्य समवायात् सुखसमवेतसुखत्वादिग्रहे संयुक्तसमवेतसमवायः। एवं घटादिग्रहे चक्षुषः स्पर्शनस्य वा संयोगः। रूपादौ संयुक्तसमवायः। रूपत्वादौ संयुक्तसमवेतसमवायो द्रष्टव्यः। द्रव्यप्रत्यक्षमात्रे इन्द्रियसंयोगस्य शब्देतरद्रव्यसमवेतग्रहे संयुक्तसमवायस्य तत्समवेतग्रहे तृतीयस्य हेतुत्वस्य सामान्यतः स्वीकारात्। ननु चक्षुषो गोलकविशेषरूपस्य घटादिसंयोगः प्रत्यक्षबाधितः। कथमासत्तिरिति चेन्न। तत्तञ्ोलकाधिष्ठितानामिन्द्रियाणामतीन्द्रियाणामभ्युपगमात्। गोलकादिरूपत्वे चासम्बन्धग्राहकत्वमभ्युपेयम्। तथा च पृष्ठभागीयाः पुरोवर्तिनो भित्यादिव्यवहिताश्च पदार्था गृह्येरन् व्यवधानं प्रतिबन्धकमिति चेन्न। भित्यादिपरभागस्थितानां पदार्थानां परावृत्यदर्शने पृष्ठदेशे स्वस्य च प्रत्यक्षं न स्यात्। तत्पुरुषीयतत्कालीनप्रत्यक्षं प्रत्येव प्रतिबन्धकत्वकल्पने चातिगौरवम्। तस्मादावश्यकमतीन्द्रियमिन्द्रियम्। नन्वेवं शाखाचन्द्रमसोस्तुल्यकालग्रहणं न स्यात्। किञ्च नेत्रोन्मीलने प्रहराद्यवधिसूर्यचन्द्रग्रहणार्थं विलम्बापत्तिःं चक्षुषस्तावद्दूरंगमनकल्पनादिति चेन्न। अतिलाघवादतिशीघ्रं तावद्दूरगमनाद्विशेष्याग्रहस्याश्रुतद्रव्यादप्रतीतेश्चोपपत्तेः। तदुक्तम् अचिन्त्यो हि तेजसो लाघवातिशयेन वेगातिशयः। यत् प्राचीनाचलचूडावलंम्बिन्येव भगवतिमयूषमालिनि भवनोदरेष्वालोक इत्यभिमानो लोकानामिति दिक्। समवायेन शब्दग्रहः, श्रोत्रसमवायस्य शब्दे सत्वात्। शब्दत्वकत्वादिग्रहे समवेतसमवायः। विशेषणतयाऽभावग्रहः। शब्दो नास्तीति श्रोत्रे शब्दाभावस्य विशेषणतास्त्येव। भूतलरूपादौ घटाभावग्रहे चक्षुःसंयुक्तविशेषणतासंयुक्तसमवेतविशेषणतेत्यादिः द्रष्टव्यम्। कवेः काव्यरचनामूलभूते विशिष्टज्ञाने मनसा जायमाने विशकलितपदार्थस्मरणरूपं न सन्निकर्षः। अन्यथा तत्र सन्निकर्षाभावेनातीन्द्रियातीतानागतपदार्थवैशिष्ट्याज्ञानासम्भवात्। घटत्वसामान्यलक्षणप्रत्यासत्यप्यनागतव्यवहितसकलज्ञानोत्पत्तौ सामान्यं प्रत्यासत्तिः। अन्यथा एतादृशो घटपदवाच्य इत्येकत्र बोधिते सर्वत्र घटे तद्ग्रहो न स्यात्। क्षणमात्रम् ऋषिस्तस्थौ सुप्तमीन इव ह्रद इत्याद्यभियुक्तोत्त्या योगिभिः सर्व साक्षात्कारात्तत्रान्त्या। योगाभ्यासेन जातौ दृष्टविशेषयोगजधर्म इत्युच्यते॥ तत्कारणमनुमानम्। तच्च ज्ञायमानं लिङ्गमिति प्राञ्चः। तथाहि यद्धर्मावच्छिन्नसमानाधिकरणा यावन्तो यत्साध्यतावच्छेदकविशिष्टसमानाधिकरणास्तत्साध्यसामानाधिकरण्यविशिष्टधर्मत्वं व्याप्तिः। तदाश्रयोधूमादिर्लिङ्गम्। तस्मिल्लिङ्गे यत्र धूमस्तत्र सर्वत्र वह्निरिति भूयोदर्शनात् धूमत्वावच्छिन्नधूमसमानाधिकरणाः सर्वे महानसत्वादयो वह्नित्वावच्छिन्नवह्निसमानाधिकरणास्तादृशवह्निसामानाधिकरण्यविशिष्टधूमत्ववान्धूम इति व्याप्तिज्ञानम्प्रथमञ्जायते। ततोऽपूर्वपर्वतादौ धूमदर्शनन्द्वितीयञ्ज्ञानं जायते। ततो वह्निव्याप्यधूमवानयमिति तृतीयज्ञानमुत्पद्यते। तदेव लिङ्गपरामर्शः। तत्र लिङ्गपरामर्शत्वेन परामृश्यमानलिङ्गत्वेन वा कारणतेत्यत्र विनिगमकाभावादुभयमपि द्वारद्वारिभावेन हेतुः। लिङ्गङ्करणम्परामर्शो द्वारं व्याप्तिज्ञानन्तु परामर्शे विशेषणज्ञानत्वेनोपयुज्यते। ततो यम्पर्वतो वह्निमानिति साध्यवह्निविशिष्टज्ञानरूपानुमिति र्भवतीति। मणिकारास्तु अतीतानागतलिङ्गेनापि अनुमितिदर्शनान्न लिङ्गस्य करणत्विङ्कन्तु व्याप्तिज्ञानङ्करणम्परामर्शो व्यापार इत्याहुः। स्मरणात्मकपरामर्शादसन्निकर्षहेतुकेप्यनुमितौ तत्र व्याप्तिज्ञानस्य पूर्वपरामर्शतज्जन्यसंस्कारैर्व्यवधानान्न करणत्वं सम्भवतीति संस्कारसाधारणपरामर्शजनकत्वेनैवानुमितिकरणमिति नव्याः। जनकत्वं हि कारणत्वं तच्चान्यथासिद्धनियतपूर्ववृत्तित्त्वं पूर्ववर्त्तित्वञ्च प्रागभावावच्छिन्न समयवृत्तित्वम्। अतिगौरवग्रस्तमिति नैतेन रूपेण कारणता। किन्तु मन एवानुमितिकरणम् परामर्शो व्यापारः। उक्तञ्च प्रमेयभाष्ये स्मृत्यनुमित्यादिकरणत्वेन मनः साधितमिति नव्याः। ज्ञानत्वेनैवानुमितिकरणता। परामर्शविशेषकारणमिति नातिप्रसङ्ग इत्यपि केचित्। न च व्याप्तिग्रहे सति महानस एवानुमीयतां वह्निव्याप्यधूमवानयमिति परामर्शस्य तत्रापि सम्भवादिति वाच्यम्। पक्षताया अस्यानुमितिहेतुत्वात्। अनुमितीच्छाभावविशिष्टसाध्यनिर्णयाभावो हि पक्षता। महानसादौ चानुमितीच्छाविरहसहित एव साध्यनिर्णयोस्तीति न पक्षता। तत्रैवानुमितिर्भवत्विति इच्छायां पक्षतासम्पत्तये अनुमितीच्छाभावविशिष्टेति विशेषणम्। तथा च पुरुषे सत्यपि दण्डाभावान् दण्डिपुरुषाभाववत् साध्यनिर्णये सत्यपि इच्छाविरहरूपविशेषणाभावात्तादृशनिर्णयाभावरूपा पक्षता भवति। साध्यसंदेहः पक्षता तदुक्तं भाष्येनानुपलब्धेन निर्णीतेऽर्थे न्यायः प्रवर्त्तते अपि तु संदिग्धेऽर्थे इति मते च तत्रानुमितिर्न्न स्यादिति। तन्न युक्तं किन्तु धूमो वह्नि व्याप्यो धूमवान् पर्वत इति ज्ञानद्वयमेव हेतुरस्तु। कुतः परामर्शोऽपीति मीमांसककन्दलिकारयोर्मतम्। धूमो वह्निव्याप्यः आलोकवान् पर्वत इति ज्ञानादप्यनुमानापत्तेः धूमे व्याप्तेः आलोके पक्षधर्मतायाश्च ज्ञानसत्वात्। न चैकत्र हेतौ तदुभयावगाहिज्ञानं करणमिति वाच्यम्। धूमो वह्निव्याप्यः द्रव्यवान् पर्वत इति ज्ञानादप्यनुमित्यापत्तेः द्रव्यत्वेन धूमस्यैव पक्षवृत्तित्वाभावात् न चैकेन धूमत्वेन रूपेण व्याप्तिपक्षधर्मताज्ञाने हेतूवह्निव्याप्यवान्पर्वत इति आप्तवाक्यजपरामर्शादनुमित्यनापत्तेः। तस्मात्परामर्श एवावश्यकः। सोऽयं परामर्शाव्याप्तिज्ञानक्रमेण स्वस्यैव यत्रोत्पन्न अनुमितिरपि स्वस्यैव तच्चार्थानुमानम्। यत्र तु स्वयंबुध्वा शब्देन परं बोधयति तत्परार्थानुमानम्। तत्र प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनाख्याः पञ्चावयवाः। तत्र पर्वतो वह्निमानिति साध्यविशिष्टपक्षबोधकं वचनं प्रतिज्ञा कुत इत्याकांक्षाशमकं धूमादिति पञ्चम्यन्तं लिङ्गवचनं हेतुः। धूमोऽस्तु वह्निर्मास्तु इत्याशंकाशमकं यत्र धूमस्तत्रवह्निर्यथा महानस इत्यादिसव्याप्तिकं दृष्टान्तवचनमुदाहरणम्। हेतूदाहरणाभ्यां पर्यवसितव्याप्तिविशिष्टपरामर्शजनकं तथा चायं वह्निव्याप्यधूमवानयमिति पक्षे साध्योपसंहाररूपं तस्मात्तथेति वाक्यं निगमनम्। एतदेव प्रतिज्ञोपदेशनिदर्शनानुसन्धानप्रत्याम्नायशब्देन वैशेषिकैरूच्यन्ते। अपदेशे हेतुः। शेषं क्रमेण ज्ञेयम्। मीमांसकास्तु त्रय एवावयवाः प्रयोज्याः। उदाहरणं तास्तदाद्या इत्याहुः। न च परार्थानुमाने शाब्दबोधात्मक एव साध्यनिर्णयो नानुमितिरिति वाच्यम्। वादिवाक्यस्याप्रामाण्यशंकास्कन्दितत्वेन निर्णयाजनकत्वात्। पञ्चावयवपूर्त्यनन्तरं मनसा बाधकाभावप्रतिसन्धाने सति वादिकारित व्याप्तिज्ञानादिवशान्मानस परामशोत्ररमनुमित्यभ्युपगमादिति दिक्। तदिदं लिङ्गत्रिविधम्। केवलान्वयिकेवलव्यतिरेकि-अन्वयव्यतिरेकिभेदात्। तत्र वृत्तिमदत्यन्ताभावाप्रतियोगी साध्यसाधको हेतुः केवलान्वयी। यथेदं वाच्यं ज्ञेयत्वाद्दव्यत्वादित्यादिः। अनवगतसाध्यसाधनसहचारो हेतुः केवलव्यतिरेकि यथा आकाशः पृथिव्यादिसर्वेभ्यो भिद्यते शब्दवत्त्वादिति अत्र शब्दस्य पृथिव्यादिभेदे साहचर्यं न क्वापि दृष्टं किन्तु यत्रेतरत्वं तत्र शब्दो नास्तीति इतरभेदाभावशब्दाभावयोरेव सामानाधिकरण्यमवगतम्। अतो व्यतिरेकयोः साध् याभावहेत्वभावयोरेव व्याप्तिग्रहात्केवलव्यतिरेकि। न च शब्दे हेतौ व्याप्त्यग्रहादितरभेदव्याप्यशब्दवानयमिति परामर्शासम्भवेन कथमत्रानुमितिरिति वाच्यम्। ययोरभावयोर्व्याप्तिर्विना बाधकं तयोरपीति तर्कसहकृतमनसा हेतावपि साध्यव्याप्तिग्रहणं परामर्शसम्भवात्। यद्वा साध्याभावव्यापकाभाव प्रतियोगि हेतुमानयमित्येव व्यतिरेकिणि परामर्शः। ततोऽनुमितिं यत्र साध्यहेत्वोस्तदभावयोश्च व्याप्तिर्गृह्यते सोऽह्यन्वयव्यतिरेकी। यथा यत्र धूमस्तत्र वह्निर्यत्र वह्न्याभावस्तत्र धूमाभाव इति उभयत्र सहचारग्रहाद्धूमसहचरिताः सर्वे वह्निसहचरिता वह्न्याभावसहवरिताः सर्वे धूमाभावसहचरिता इति ग्रहाद्धूमादिः तद् व्याप्तिबोधनप्रकारस्तु प्राचीनैरुक्तः अन्वये साधनं व्याप्यं साध्यं व्यापकमिष्यते। व्याप्यस्य वचनं पूर्वं व्यापकस्य तत् परम्। एवं परीक्षिता व्याप्तिः स्फूटीभवति तत्त्वत॥ इति तत्रान्वयव्यतिरेकिणि पक्षधर्मत्वं सपक्षे सत्वं विपक्षाद्यावृत्तिरबाधितविषयत्वमसत्प्रतिपक्षत्वञ्चेति पञ्चरूपाणि अपेक्षितानि। केवलव्यतिरेकिणि सपक्षाभावात्तद्भिन्नानि चत्वारि। केवलान्वयिनि विपक्षाभावाद्विपक्षव्यावृत्तिभिन्नानि चत्वारि तत्र प्रागुक्तपक्षतावान्पक्षः पर्वतादिः। निर्णीतसाध्यहेतुसहचारकः सपक्षः निर्णीतसाध्याभावको विपक्षः। विषयः साध्यं तस्या बाधितत्वं बाधाभावो यस्य हेत्वोस्तत्त्वम्। सत्प्रतिपक्षः साध्याभावसाधको हेतुस्तदभावोऽसत्प्रतिपक्षत्वम्। एतादृशरूपशून्या हेतुवद्भासमानत्वाद् हेत्वाभासाः स चासिद्धविरुद्धानैकान्तिकप्रकरणसमबाधिताः पञ्च। तत्रासिद्धस्त्रिधा। आश्रायासिद्धः स्वरूपसिद्धो व्याप्यत्वासिद्धश्चः। यत्र पक्षतावच्छेदकं पक्षे नास्ति स आद्यः यथा गगनारविन्दं सुरभि अरविन्दत्वात् सरोजारविन्दवत्। अत्र पक्षतावच्छेदकं गमनीयत्वं प्रसिद्धे अरविन्दे तन्नास्तीत्याश्रयासिद्धत्वम्। पक्षे हेतु स्व रूपाभावः स्वरूपासिद्धः। यथा जलं रसवत् गन्धवत्वादिति। व्याप्त्याभाववान् व्याप्यत्वासिद्धः। यथा पर्वतो वह्निमान्नीलधूमादिति। अत्र नीलत्वस्य व्यर्थत्वं न व्यर्थविशेषणत्वात् तदवछेदेन व्याप्त्यभावाद्व्याप्यत्वासिद्धेः। साध्य व्यापकाभावप्रतियोगी हेतुर्विरुद्धः। वह्निमान् ह्नदत्वात् गगनाद्वेति यथा। व्यभिचार्यनैकान्तिकः। प्रतियोगिव्यधिकरणसाध्याभाववद्वृत्तित्वम्। साध्यासमानाधिकरणधर्मसमानाधिकरणत्वम्। वा व्यभिचारः। तद्वान् व्यभिचारी। स त्रिधा। साधारणो असाधारणोऽनुपसंहारी च। विपक्षवृत्तिः साधारणः। यथा पर्वतो धूमवार्न्वैंरिति। विपक्षे अयः पिण्डे वह्निरस्त्येव। सपक्षविपक्ष व्यावृत्तोऽसाधारणः यथा शब्दो नित्य शब्दत्वादिति। सपक्षे गगने विपक्षे घटादौ च हेतुर्नास्त्येव। अतो व्यतिरेकव्याप्त्या साध्यतदभावसाधनत्वाविशेषात्संदेहोपादकत्वात् दूषणमयम्। अवृत्तिसाध्यसाधकोऽनुपसंहारी। आकाशवान्धूमादिति यथा। तुल्यबलसाध्याभावसाधकहेत्वन्तरसहितः सत्प्रतिपक्षः। यथा शब्दो अनित्यः कृतकत्वात् घटवत्। शब्दो नित्यो व्योमैक गुणत्वात् परिमाणादित्यत्र पक्षे साध्याभावनिर्णयोबाधस्तथाविधो बाधितः। उत्पत्तिकालीनो घटो गन्धवान् पृथिवीत्वादिति। तत्र प्रमाणान्तरेण गन्धाभावनिर्णयाद्बाधितः॥ एतेषां सत्प्रतिपक्षासाधारणौ विशेषाग्रहणदशायामेव हेतोराभासत्वापादकत्वादनित्यदोषौ। साक्षादनुमितिप्रतिबन्धकौ स्तः। यदा तु तर्कादिना प्रमाणान्तरेण व्याप्त्याद्ये कत्र निर्णीतं बाधाभावश्चास्ति तदा दोषज्ञापनाच्च। शेषास्तु नित्यदोषाःबाधान्ये व्याप्त्यादिविघटकाश्चेति तज्जनकज्ञानविघटकत्वेन दोषा इति नैयायिकाः। वैशेषिकास्तु विरुद्धासिद्ध संदिग्धास्त्रयो हेत्वाभासाः। विरुद्धासिद्धसंदिग्धमलिङ्गकाश्यपो ब्रवीदिति भाष्यात्। अनेनासिद्धविरुद्धसंदिग्धानध्यवसितानामनपदेशत्वमुक्तं भवतीत्यपि भाष्याच्चत्वारो वा। तत्रासिद्धश्चतुर्धा। उभयासिद्धोन्यतरासिद्धः स्वरूपासिद्धोऽनुमेयासिद्धश्चशब्दः नित्यः सावयवत्वादित्यादाः। कार्यत्वादिति द्वितीयः। बाधितः तृतीयः। विरुद्धः प्रागुक्त एव साधारणोप्यनैकान्तिकः साध्यतदभावसहचारेणोभयसंदेहजनकत्वात् संदिग्धः। शब्दो नित्यः शब्दत्वादित्यनध्यवसितः साधारणधर्मदर्शनविप्रतित्योरेव संशयजनकत्वेनास्य प्राचीनेनान्तर्भावादित्याहुः। हेत्वाभासानामेकज्ञानेऽन्यस्याज्ञानेऽनुमान दूषणसम्भवात्। सर्वेऽपि स्वान्तंत्र्येण दूषणानि तेन क्वचित् क्वचित् सम्मीलनेऽपि नैकेनापरान्यथासिद्धः शंक्या व्यभिचारोन्नायकत्वेन परम्परोपयोगान्न हेत्वाभासान्तरमुपाधिः यद्धर्मविशिष्टसाध्यव्यापकत्वं तद्धर्मविशिष्टसाधनाव्यापकत्वं च तदत्र क्षणम्। अस्तीदं धूमवार्न्वैंरित्यत्राद्रेंधने भवति हि द्रव्यत्वविशिष्टो यत्र धूमस्तत्रार्द्रेन्धनम्। द्रव्यत्वविशिष्टो यत्र यत्र वह्निस्तत्रतन्नास्तीति द्रव्यत्वविशिष्टसाध्यव्यापकं तद्विशिष्टसाधनाव्यापकं च। एवं गर्भस्थो मित्रातनयः श्यामः मित्रातनयत्वात्पूर्वोत्पन्नवदित्यत्र शाकपाकजत्वमुपाधिः। अत्रापि मनुष्यत्वावछिन्नं यत्र यत्र श्यामत्वं तत्र शाक पाकत्वं मनुष्यत्वावछिन्नं यत्र यत्र मित्रातनयत्वं तत्र तत्र शाकपाकजत्वं च नास्तीति भवति लक्षणसमन्वयः। एवं वायुः प्रत्यक्षः प्रमेयत्वादित्यत्रापि वह्निर्द्रव्यत्वावछिन्नसाध्यव्यापकं तदवछिन्नसाधनाव्यापकमुद्भूतरूपवत्त्वमुपाधिरित्यलं पल्लवेन। ननु अनुमानं न प्रमाणम्। नाप्यनुमितिः प्रमान्तरा यत्र धूमस्तत्र वह्निरिति बहुशो दर्शनाद् धूमवतानेन पर्वतेन प्रीयेण वह्निमता भाव्यमिति सम्भावनात एवानुमितिकार्यनिर्वाहादिति चेन्न। वह्निमनुमिनोमीत्यनुभूयमानजातिविशेषस्य तदाश्रयानुमितेस्तत् कारणत्वेनानुभूयमानपरामर्शस्य चापलपितुमशक्यत्वात्। तत्रैव प्रवृत्या विषयलाभे सति जातं ज्ञानं प्रमेति प्रमात्वग्रहाच्च। विना बाधकं तदन्यथात्वस्य कल्पयितुमशक्यत्वादिति दिक्। उपमिनोमीत्यनुभवसिद्धजातिविशेषवत्युपमितिस्तत्करणमुपमानम्। तत्त्रिधा। सादृश्यविशिष्टपिण्डज्ञानं वैधर्म्यविशिष्टपिण्डज्ञानमसाधारणधर्मविशिष्टपिण्डज्ञानञ्च। तद्यथा गवयादिशब्दः क्वचित् शक्त इति जानता कीदृग्गवय इत्यारण्यके पृष्टे गोसदृशो गवय इति तेन निवेदिते कालान्तरे अरण्यं गतस्य तत्पिण्डदर्शनाद् सदृशोऽयं पिण्डः। एतादृशश्च गवयशब्दार्थ इत्याप्तेनोक्तं तस्मादयं गवयशब्दवाच्य इत्युपमितिर्जायते। तत्र गोसदृशोऽयं पिण्ड इति सादृश्यविशिष्टपिण्डज्ञानं करणम्। वाक्यार्थस्मरणमवान्तव्यापारः। उपमितिः फलम्। एवं कीदृशोऽश्व इति पृष्टे गवादिश्च द्विशफः स्वल्पपुछश्चनेति आप्तोत्कानन्तरं तत् पिण्डदर्शनादयं द्विशफः स्वल्पपुछवदिति ज्ञानादाप्तवाक्यार्थस्मरणोत्तरमयमश्वशब्दवाच्य इत्युपमितिज्ञानम् उत्पद्यते। तत्र वैधर्म्यविशिष्टपिण्डज्ञानं करणं वाक्यार्थस्मरणं व्यापारः शक्तिज्ञानं फलम्। एवं कीदृश उष्ट्र इति प्रश्ने कण्टकाशी अतिदीर्घग्रीव इत्याप्तवाक्यस्मरणोत्तरं कालान्तरे तद्धर्मविशिष्टपिण्डदर्शनाद्वाक्यार्थस्मरणे सति उष्ट्र शब्द वाच्योऽयमिति वाच्यवाचकभावग्रहो भवति। सोऽयमुपमितिफलम्। तद्धर्मविशिष्टधर्मिप्रत्यक्षं करणम्। वाक्यार्थस्मरणं व्यापारः। एवं कीदृशौषधी सर्पविषहन्त्रीति प्रश्ने नकुलदंष्ट्राधृतेत्याद्युत्तरिते कालान्तरे नकुलदंष्ट्रायामोषधिविशेषदर्शने सति एतादृशी सर्पविषहन्त्रीति ज्ञानमुत्पद्यते। तत्रैतादृशविषहन्त्रीति ज्ञानं फलं वाक्यार्थस्मरणमवान्तरव्यापारः। नकुलदंष्ट्राधरणरूपासाधारणधर्मविशिष्टपिण्डज्ञानं करणमित्यूत्ह्यम्। एवं चोपमानत्वावच्छेदेन शक्तिग्राहकत्वमिति प्रतारणं परास्तम्। न चाप्तवाक्यस्मरणाच्छाब्दबोध एवास्तु कुतः पृथगुपमानाभ्युपगम इति वाच्यम्। शरीरवृत्यश्वत्वोष्ट्रत्वादिजातिविशेषरूपेण शब्दाच्छक्तिबोधासम्भवात्। सादृश्यमवच्छेदकीकृत्य वाक्यास्य बोधकत्वात्। उपमिनोमीत्यनुव्यवसायाच्चेति नैयायिकाः। वैशेषिकास्तु अयं गवयशब्दो वाच्यः गोसदृशत्वादित्यनुमानात्तद्ग्रहः। आप्तवचनाच्च तथा व्याप्तिग्रहात्। उपमिनोमीत्यनुव्यवसायश्च संदिग्धः। सत्वे वा अनुमितित्वव्याप्यमेव तदस्तु तथा च न पृथक् प्रमाणमित्याहुः। शब्दात्प्रत्यमीत्येनुभवसिद्धशाब्दत्वजातिमती शाब्दी। तत्करणं शब्दप्रमाणं तथाहि। घटं नय पटमानयेत्यादि प्रयोज्यप्रयोजकं वाक्यं श्रुत्वा एव बालस्यावापोद्वापाभ्यां घटपटादिव्यवहारं पश्यतस्तद्व्यवहारेण तदीयं ज्ञानमनुमितस्तज्जनकत्वेनान्वयव्यतिरेकाभ्यां शब्दमवगच्छतोऽसम्बद्धस्याबोधकत्वात् सम्बन्धोऽस्तीत्यनुमितिर्भवति स च सम्बन्धः शक्तिरुच्यते। एवमुपमानात्कोषादिभ्यस्तदनन्तरमन्यत्रापि तद्ग्रहः एवं घटादिपदग्रहे सति गृहीतशक्तिकपदात्पदार्थोपस्थितावाकांक्षायोग्यतादिसहकारिवशाच्छाब्दप्रमा जायते। सा फलम्। पदान्येव ज्ञायमानातिकरणानि पदज्ञानं वा करणं पूर्ववत्। पदजन्यपदार्थोपस्थितिरवान्तरव्यापार इति ज्ञातव्यम्। ननु गवादिपदानां वृद्धव्यवहारेण सन्निहितगवि शक्तिग्रहेऽपि देशान्तरीयापूर्वगोबोधः कथम्। तत्र शक्त्याग्रहात्। शक्तिग्रहस्य कारणत्वाभावेऽन्यथागोशब्दादश्वबोधापत्तिरिति चेन्न। सामान्यलक्षणप्रत्यासत्त्या सकलगोव्यक्तेः शक्तिग्रहसमय एवोपस्थितौ सर्वत्रैव जात्यादिविशिष्टे तद्ग्रहेणादोषात्। तथा चन्यायसूत्रम् व्यक्त्याकृतिजातयस्तु पदार्थ इति। एकवचनेन विशिष्टे शक्तैक्यं सूचयति। मीमांसकास्तु गोत्व एव शक्तिः तदाश्रयत्वेन लक्षणया व्यक्तिबोध इत्याहुः। गव्येव शक्तिर्न तु गौरवात्। नापि गोत्वे एव शक्तिर्गविगोत्वेऽपि लक्षणेति युक्तम्। गामानयेत्यत्रैव वृत्तिद्वयकल्पने गौरवात्। न चैवं गोपदाद् गोत्वबोधो न स्यादिति शक्यम्। अकार्यत्वेऽपि घटत्वस्य कार्यतावच्छेदकत्वात्कार्यत्वसम्बन्धेन दण्डात् घटोपस्थितौ घटत्वभानवदशक्यत्वेऽपि शक्यतावच्छेदकत्वाच्छब्दादुपस्थितिसम्भवादिति वैयाकरणाः। नन्वेवमपि गौः शुक्लेत्यादौ पदार्थयोरभेदरूपोऽन्वयो न बुध्यते तत्र शक्त्यभावात् अशक्यास्याप्युपस्थितौ घटादिरपि तत्र बुध्येतेति चेत् सत्यम्। अशक्यास्याप्यन्वयस्याकांक्षायोग्यतावशात् भानसम्भवात् तथाहि यत्पदं यत्पदार्थेन सह यादृशान्वयबोधजनकं तत्पदस्य तेन समभिव्याहारस्ततो बोधे आकाङ्क्षा। घटादिपदं विरुद्धविभक्तिरहितप्रातिपदिकार्थेन सहाभेदान्वयमेव बोधयति। द्वितीयाद्यर्थकर्मत्वादिभिः सह निरूपकत्वमाश्रयाश्रयिभावं वा अतस्तादृशपदसमभिव्याहारो भवत्याकाङ्क्षा एतज्ज्ञानं च कारणम्। घटपदं द्वितीयाद्यर्थेन सहस्वार्थाभेदान्वयबोधकमिति ज्ञानवतो वैयाकरणस्य तथान्वयबोधात्। अन्यस्याभावाच्च एवं योग्यता एकपदार्थे अपरपदार्थस्य प्रकृतसंसर्गवत्त्वम्। तेन पयसा सिञ्चतीति योग्यम्। पयसि सेककरणतासत्त्वात्। वह्निना सिञ्चतीति न योग्यं तत्र सेककरणत्वाभावात्। देवदत्तो गौरित्यत्र देवदत्ते स्वामित्वरूपसम्बन्धसत्वाद्योग्यतापत्तेः प्रकृतेत्युक्तम्। तथा च प्रकृतवाक्ये यः प्रतिपाद्यः सम्बन्धस्तद्वत्त्वमित्यर्थः स चात्राभेदः स च नास्तीति न तद्योग्यम्। एवमासत्तिः पदजन्यपदार्थोपस्थितिरेव अतः प्रत्यक्षेण तण्डुलदर्शनात् पचतीत्येवोक्ते तण्डुलं पचतीति न बोधः। पदाव्यवधानमासत्तिरिति प्राचीनमतं न युक्तम् गिरिर्भुक्तमाग्निमान् देवदत्तेनेत्यत्र योजनयान्वयबोधानापत्तेः। योजनावाक्यादेवान्वयबोध इति चेन्न। प्रथमवाक्यास्य काव्यादौ योजनासापेक्षस्या बोधकत्वप्रसङ्गात्। योजनावाक्यं च तात्पर्यग्राहकत्वेन प्रकरणादिवदुपयुज्यते। एवं चाकाङ्क्षा योग्यतासत्तिवशात् पदार्थानां परस्परविशेषणविशेष्यावगाहिविशिष्टशाब्दबोधसम्भवान्नानुपपत्तिरितिदिक। मीमांसकास्तु कार्यान्विते पदानां शक्तिः। तथाहि प्रयोज्यप्रयोजकयोरानयननयनादिव्यवहारं पश्यतो बालस्यानयननयनादिकार्यत्वेन ज्ञात्वाहं प्रवर्त्ते। एवमभयमपि तथात्वेन ज्ञात्वा प्रवृत्तस्तज्ज्ञानं च शब्दादिति शब्दस्तद्विशिष्टे शक्त इति प्रथमं शक्तिग्रहात्। तथा च कार्यतासामान्यस्य सर्वशब्दादवगमेऽपि विशेषतस्तदुपस्थितिं विना बोधपर्यवसानाभावादबोधकत्वमेव तच्छून्यानामर्थवादवाक्यवेदान्तवाक्यानामित्याहुः। वेदान्तितस्तु अन्विते पदानां शक्तिरित्यन्वयांशे बोधोपपत्तिः न तु कार्यत्वांशे सर्वपदानां शक्तिः तस्य विशेषतस्तद्बोधकपदादेवोपस्थितिसम्भवेन व्यर्थगौरवग्रासात्। अतः कार्यत्वांशं विनापि मोक्षरूपमहाप्रयोजनवदात्मस्वरूपबोधकत्वाद्वेदान्ताः प्रमाणमेवेत्याहुः। पदानां पदार्थेष्विव वाक्यास्य संसर्गरूपेऽन्वये शक्तिः। अत एव तस्य वाक्यार्थ इति किं वदन्ती संगछत इति वैयाकरणाः। व्युत्पादितं चास्माभिर्मतान्तरनिराकरणपूर्वकमेतन्मतं वैयाकरणभूषणे। नन्वेवमपि गङ्गायां घोष इत्यत्र गङ्गापदात्तीरप्रत्ययः कथम्। तत्र गङ्गापदशक्त्यभावादिति चेत् सत्यम्। लक्षणरूपवृत्त्यन्तरात्तदुपस्थितेः। अथ केयं लक्षणा उच्यते शक्यसम्बन्धो लक्षणा गङ्गापदशक्त्या गङ्गाप्रवाहः तत्सम्बन्धस्तीरेऽस्त्येव तथा च स्वशक्यप्रवाहसंयोगरूपसम्बन्धेन गङ्गा पदात्तीरोपस्थितिः। स्वशक्येन सहनियमरूपा व्याप्तिरेव लक्षणा। तदुक्तम् अभिधेया विना भूते प्रवृत्तिर्लक्षणोच्यत इति मीमांसकाः। तन्न मञ्चाः क्रोशंतीत्यत्र मञ्चपदस्य मञ्चस्थपुरुषे लक्षणा न स्यात्। मञ्चपुरुषयोर्व्याप्त्यभावात्। एवं यष्टीः प्रवेशयेत्यत्रापि द्रष्टव्यम्। वैयाकरणास्तु गङ्गादिपदानां तीरादौ शक्तिरेव सर्वेषां पदानां प्रायः सर्वत्रैव शक्तेः। लक्षणा च स्वतन्त्रवृत्तिर्नाभ्युपैयेत्याहुः। प्रपिञ्चतं चैतद्वैयाकरणभूषणे ननु केयं शक्तिः। अभिधानामकं पदार्थान्त्तरं सङ्केतग्राह्यमिति मीमांसकाः। सिद्धान्तस्तु घटपदाद् घटो बोद्धव्य इति ईश्वरेच्छारूपः सङ्केतः शक्तिः सा च पूर्वाक्तरीत्या वृद्धव्यवहाराद् ग्राह्यवृद्धानां तद्वृद्धेभ्य इति सृष्ट्यादौ ईश्वरात्तद्ग्रह इति। आधुनिकपुत्रादिषु सङ्केतितदेवदत्तादिपदे च पित्रादिसङ्केतात् ग्राह्या। द्वादर्शेैं पितानाम कुर्यादिति शास्त्रसिद्धत्वात्तत्रापि सास्त्येवेति दिक्। एवं शब्दाच्छाब्दबोधे तात्पर्यज्ञानमपि हेतुः। अन्यथा सैन्धवमानयेत्यत्र भोजनप्रकरणे लवणतात्पर्यग्रहे सति अश्वबोधप्रसङ्गात् न च शुकबालादीनां तात्पर्याभावेन तदुच्चरितशब्दाद् बोधो न स्यादिति वाच्यं तत्रापीश्वरतात्पर्यसत्त्वात्। तच्च तात्पर्यं वेदे मीमांसान्यायगम्यं नियतम्। लोके तु वक्तुरिच्छाधीनमनियतम् तदा कस्मादेव शब्दात् श्लेषादिवाक्येष्वनेकार्थबोधः यथा श्वेतो धावतीत्यादौ। नन्वेवमपि गच्छ गच्छत्वितिवेत्कान्तपन्थानः सन्तु ते शिवाः। इत्यत्र त्वद्गमने सति वियोगान्मे प्राणहानिरिति प्रतीतिः कथमिति चेत्। व्यञ्जनाख्यवृत्यन्तरात्तद्बोध इत्यालङ्कारिकाः। एवं गतोस्तमर्क इत्युदासीनवाक्येपि नानाविधास्तत्तत्पुरुषीयबोधा एवमेव सङ्गच्छन्तेति। दार्शनिकास्तु अनुमितिरूपाः लक्षणया शब्दाद्वा ते बोधो सम्भवतीति व्यजनारव्यवृत्यन्तरकल्पनां न सहन्ते। नन्वेवमपि भाषाशब्देभ्यः कथमर्थबोधः तत्र शक्तिलक्षणयोरभावादिति चेन्न तैः संस्कृतस्मरणं ततो बोध इत्यभ्युपगमात् इति केचित् संस्कृतस्मरणं ततो बोध इत्यभ्युपगमात् इति केचित् संस्कृतकथमप्यविदुषां बोधान्नैवम्। किन्तु तेष्वेव शक्तिभ्रमाद् बोध इति नव्याः। संस्कृतवद्भाषा शब्दा वाचका एवेति वैयाकरणमतं तु भूषणेऽस्माभिः प्रपिञ्चतम्। एवं च भाषाव्यावृत्तं वृत्तिमत्त्वमेव साध्यक्त्वमिति मीमांसकादिमतम्। अर्थविशेषे व्याकरणव्युत्पाद्यत्वं तदिति तु नैयायिकाः साधनेव प्रयुञ्जीतेति वचनसिद्धं पुण्यजनकत्वं तदिति वैयाकरणा इत्यलम्पल्लवेन। नन्वेवमपि पदज्ञानमेव न सम्भवति। वर्णसमूहः पदं वर्णाश्च क्रमिकाद्विक्षणिकाश्च तथा च द्वितीयवर्णोच्चारणसमये पूर्वनष्ट इति कथं समुदायज्ञानम्। यत्तु प्रत्येकं तत्तद्वणैऽर्नुभवोत्तरम् ते समूहालम्बनरूपं सकलवर्णस्मरणमेव पदज्ञानमिति। तन्न एवं सति तत्र क्रमाभावात् सरोरसः जराराजनदीदीनेत्यादावविशेषप्रसङ्गादिति चेत्। उच्यते प्रथमं श्रोत्रे द्यकारज्ञाने सति तदुत्तरमकारज्ञाने जायमाने स्वाव्यवहितोत्तरत्वसम्बन्धेन पूर्वो वर्णो विशेषणतया भासते ततष्टकारे द्यकारविशिष्टोऽकारो विशेषणम्। सोऽपि पूर्वद्वय विशिष्टः स्वोत्तरस्मिन्निति भवति पदज्ञानम्। तस्मात्पदार्थोपस्थितिस्तत उक्तप्रकारेण पुनः पदान्तरज्ञानं ततस्तदर्थोपस्थितौ तयोः परस्परम् अन्वयबोधः। पुनः पदान्तरज्ञानं ततः पदार्थोपस्थितौ तस्याप्यन्वयबोध इत्येवं क्रमेण अवान्त्तरवाक्यार्थज्ञानपूर्वको महावाक्यार्थबोध इति राजपुरप्रवेशन्यायेन केचनाहुः। तदुक्तम् तद्यदाकाङ्क्षितं योग्यं सन्निधानं प्रपद्यते तेन तेनान्वितः स्वार्थः पदैरेवावधार्यत इति तु बोध्यम् (इदं तु बोध्यं लाक्षणिकं नानुभावकं तत्तदर्थविषयकशाब्दबोधं प्रति वृत्या तदुपस्थापकपदज्ञानत्वेन हेतुगौरवाच्छक्तिलक्षणान्यतरस्य वृत्तित्वात् शक्त्यातदुपस्थापकपदज्ञानत्वेन हेतुत्वे लाक्षणिकपदजबोधव्यभिचारः स्यादिति तत्तदर्थविषयकशाब्देतरान्वयप्रतियोग्युपस्थापकपदज्ञानत्वे हेतुत्वं वाच्यम्। उपस्थापकत्वं च शक्त्या इत्थं च गङ्गायां घोष इत्यत्र तीर बोधस्तीरान्वयप्रतियोग्युपस्थापकाधारत्ववाचकसप्तमीज्ञानादेवेति निष्कर्षः।) अन्ये तु सर्वेषां पदानां प्रथमं प्रत्यक्षं ज्ञानात् सर्वपदानां समूहालम्बनस्मरणं ततस्तदर्थानामपि समूहालम्बनरूपोपस्थितौ सत्यां पुनः प्रथममेव महावाक्यार्थबोधः। खले कपोतन्यायेवेत्याहुः। सोऽयं शाब्दबोधश्चतुर्धा विशेष्ये विशेषणं तत्र विशेषणान्तरमित्येकः। रक्तदण्डवानिति यथा पुरुषे दण्डः तत्र रूपं विशेषणं। विशिष्टस्य वैशिष्ट्यावगाह्यन्यः यथा रक्तदण्डवानित्यत्रैव रक्तत्वविशिष्टस्य दण्डस्य वैशिष्ट्याबोधे एकत्र द्वयमिति न्यायेनान्यः। दण्डी कुण्डलीदेवदत्त इति यथा। एकविशेषणविशिष्टे विशेषणान्तरवैशिष्ट्यावगाह्यपरः। खङ्गीशूर इति यथेति विस्तरस्तु गाथान्तरादवधेयः॥ ॥ अर्थापपमीत्यनुभवसिद्धजातिविशेषवत्यर्थापत्तिस्तत्कारणमर्थापत्तिप्रमाणम्। तच्चानुपपत्तिज्ञानम्। तथाहि देवदत्ते पीनत्वं दिवा भोजनाभावं च जानतो रात्रिभोजनज्ञानं जायते। तन्न प्रत्यक्षात् सन्निकर्षाद्यभावेनानुपलम्भात्। नानुमानात् तस्या सम्भवात् अयं रात्रि भोजी पीनत्वादित्यस्यादि वा मात्रभुञ्जानेऽपि व्यभिचारित्वात् दिवा अभुञ्जानत्वे सति पीनत्वादित्यत्र दृष्टान्ताभावेन व्याप्त्यग्रहादनुमित्ययोगात् तस्माद्दिवा अभुञ्जानस्य पीनत्वान्यथानुपपत्या रात्रिभोजनज्ञानं जायते सेयमर्थापत्तिरिति प्राभाकराः। देवदत्तो रात्रि भोजी दिवा अभुञ्जानत्वे सति पीनत्वात् यत्र रात्रिभोजनाभावस्तत्र दिवा अभुञ्जानत्वे सति पीनत्वाभाव इति व्यतिरेकिणैव निर्वाहान्न पृथगर्थापत्तिः प्रमाणमिति वैशेषिकनैयायिकादयः॥ ॥ अनुपलब्ध्या जानामीत्यनुभवसिद्धजातिविशेषवत्यनुपलब्धिकरणमनुपलब्धिः। सा चोपलब्धेर्निर्णयात्मकज्ञानस्याभावः। तथाहि वस्तुतो घटाभाववति घटोऽस्तीति भ्रमसमये घटाभावेन सह सन्निकर्षे सत्यपि तज्ज्ञानं नोत्पद्यते। अतस्तत्र घटानुपलब्धिः करणं तदभावान्न तत्र ज्ञानम्। चक्षुरादिकं चाधिकरणादिग्रहणार्थमनुपलब्धेर्योग्यतासम्पादनार्थं चोपयुज्यते योग्यता च यद्यत्र घटः स्यात् उपलभ्येतेति तर्कसम्पतिरेवेति भाट्टाः। एतादृश्यनुपलब्धिः प्रत्यक्षसहकारिण्येवातो नानुपलब्धिः प्रमाणान्तरम्। पृथक् प्रमाणान्तरकल्पने गौरवादिति नैयायिकादयः। वस्तुतो घटवति घटाभावनिर्णये सति घटचक्षुःसंयोगे सत्यपि घटज्ञानानुत्पत्तेरभावानुपलब्धेरपि भावग्रहहेतुतापत्तिः। न चेष्टापत्तिरपि सिद्धान्तात्। प्रमाणाभावाच्च विवेचितं चैतदन्यत्र तस्मान्नानुपलब्धिः सहकारिणी न वा प्रमाणान्तरमिति तत्त्वम्। सम्भावनया जानामीति प्रतीतिसिद्धजातिमती साम्भवी तत्करणं सम्भवः। यथा ब्राह्मण इति श्रुते विद्यायाः शतं सन्तीत्युक्ते दशादिसंख्यायाः प्रतीतौ (सम्भवः)। अज्ञातकर्तृकं प्रसिद्धं वाक्यमैतिह्यम्। गङ्ग्रेयं मथुरेयं वेदीयति ज्ञानमैतिह्यादेव अन्यस्याप्रसरादिति पौराणिकाः। ब्राह्मणविद्या भविष्यतीति चोत्कटकोटिकः संशय एव शते दशे इति त्वनुमानम्। एतौ धर्माधर्मौ त्रिविधौ सिञ्चतौ क्रियमाणौ प्रारब्धसंज्ञौ। तत्रैतच्छरीरारम्भकं प्रारब्धं कर्मतद्भोगैकनाश्यं जीवन्मुक्तिशास्त्रानुरोधात् आद्यं ज्ञाननाश्यं ‘‘ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरूते तथेति शास्त्रात् इति वेदान्तिनः। सिद्धान्तस्तु ति वचनस्य प्रायश्चित्तनाश्यव्यतिरेकेण सङ्कोचे प्रमाणाभावात् सिञ्चतस्यापि कायव्यूहेन भोगादेव नाशः। भस्मसात्पदं तुलाक्षणिकं शीघ्रमेव भोगान्नांशं लक्षयतीति दिक्। क्रियमाणं च ज्ञानिनो नोत्पद्यते लिप्यतेन सपापेन पझपत्रमिवांभसेति वचनात्। नन्वेवं योगिभिः क्रियमाणकर्मणो वैयर्थ्यापत्तिरिति चेन्न। तस्य लोकसंग्रहमात्रार्थत्वात्। वस्तुतस्तु तस्य पुत्रादायमुपयन्ति सुहृदः। साधुकृत्यां द्विषतः पापकृत्यामिति भूतौ तस्य परार्थत्वं स्फुटमित्यवधेयम्॥ ॥ संस्कारस्त्वजातिमान् संस्कारः स त्रिधा वेगो भावना स्थितिस्थापकश्च। वेगेन गच्छतीति प्रत्यक्षसिद्धवेगत्वजातिमान् वेगः। मूर्त्तमात्रवृत्तिः। भावना च स्मृतिजनकः स्वजन्यस्मृतिनाश्यश्च संस्कारः आत्मवृत्तिरतीन्द्रियः पूर्वज्ञानजन्यः तत्र ज्ञानस्यानुभवत्वेनैव करणतेति प्राञ्चः। नव्यास्तु सकृदनुभूतस्य स्मरणोत्तरं संस्कारनाशेन पुनर्विनानुभवमस्मरणप्रसङ्गात् पुनः पुनः स्मरणादृढतरसंस्कारोत्पत्तेरनुभवसिद्धत्वात्। अनुमितिशाब्दबोधे सत्यपि स्वर्गं नरकं चानुभवामीत्यप्रतीतेरनुभवत्वजातौ प्रमाणाभावेन स्मृत्यन्यज्ञानस्य रूपस्यानुभवत्वस्य कारणतावच्छेदकत्वे गौरवापत्तेस्ततोपि लाघवाच्च ज्ञानत्वेनैव तत्कारणतेत्याहुः। तथा च पुनः पुनः स्मरणस्थले स्मरणादेव दृढतरसंस्कारोत्पत्तिरिति, एतेषां पूर्वानुभवतज्जन्यसंस्कार तज्जन्यस्मृतीनां समानविषयत्वमतो न घटः ज्ञानात्पटः स्मृतिः। स्थितिस्थापकश्च यथास्थितवस्तुस्थित्यानुमेयः पृथिवीवृत्तिरतीन्द्रियश्च। शब्दं शृणोमीत्यनुभवसिद्धशब्दत्वजातिमान् शब्दः स द्विधा, ध्वनिर्वर्णश्च। तत्र ध्वनिः सङ्गीतशास्त्रसिद्धानेक भेदवान् तत्कारणं मुखवीणादिवर्णः ककाराकारादिः उभयत्राप्याकाशः समवायिकारणम्। भेर्याकाशसंयोगस्ताल्वोष्ठाकाशसंयोगवंशदलाकाशविभागादिरसमवायिकारणम्। जिह्नाताल्वादिसंयोगवंशदलविभागादिनिमित्तकारणम्। क्वचिच्छब्दोऽपि शब्दासमवायिकारणम्। दूरभेरीताडनस्थले, तत्र भेर्याकाशसंयोगादुत्पन्नस्तारतारोनदूरस्थपुरुषीयश्रवणगोचरः। तस्य मन्दत्वेनानुभवात् किन्तु भेरीशब्दाद्वीचीतरङ्गन्यायेन कदंबमुकुलन्यायेन वा शब्दस्तस्मादन्य इत्येवं मन्दादिभावेन जायमानेषु स्वश्रोत्रावच्छिन्नोत्पन्नः स्वयं गृह्यते तेषु पूर्वशब्दो असमवायिकारणम्। स च स्ववृत्तिभेर्यादिप्रयोज्यजातिमन्तं जनयतीति भेरीशब्दो मया श्रुत इति धीर्न विरुध्यते, तथा चासमवायिकारणं त्रैविध्यात् द्विविधोऽपि त्रिधेति फलितम्। उक्तञ्च संयोगाद्विभागाच्छब्दाच्चशब्दनिष्पत्तिरिति, सोऽयं शब्दो द्विक्षणस्थायी क्षणोत्तरमनुपलम्भात्, नाशकानुरोधाच्च, स्वजन्यः शब्द एव स्वनाशकः। स चोत्पत्तिद्वितीयक्षणो पूर्वनाशयतीति सर्वे द्विक्षणस्थायिनः। अन्त्यस्य च जनकशब्दो नाशकः सुन्दोपसुन्दन्यायेनेत्यतः क्षणिक एवान्त्यशब्द इत्येके अन्त्यशब्दः उपान्त्यशब्दनाशनाश्य इति सोऽपि द्विक्षणस्थाय्येवेत्यन्ये। सर्वासाधारण्यान्निमित्तवायुसंयोगनाश एव शब्दनाशकः। तथा च वायुसंयोगस्ततः पूर्वक्रियानाशशब्दोत्पत्ती ततः क्रियापूर्वदेशविभागसंयोगनाशशब्दनाशा इति क्रमेण नाशाच्छब्दः चतुःक्षणस्थायीति नव्याः। सोऽयं शब्दो नित्य एव। सोऽयं गकारः शिवेनोक्तः स एव विष्णुनोच्यते, प्रहरात्पूर्वमुक्त एवेदानीमुच्यते इति प्रत्यभिज्ञानात् विभुश्च। योऽयं काश्यां हकारः श्रुतः स एव सीतावने नोच्यते इति प्रतीतिः सर्वदेशव्यापिनस्तस्यानुभवात्। विभुत्वाच्च द्रव्यमेव सः योऽयं तारो मया श्रुतः स एव मन्दः श्रूयत इति प्रतीतेस्तारत्वादिकमपि तत्र न विरुध्यत इतिमीमांसकाः। उत्पन्नो गकारो नष्टो गकार इति प्रतीतेरुत्पत्तिनाशवानेव शब्दः। सोऽयमित्यत्र तज्जातीयोऽयमिति भासत इति नैयायिकाः। तत्त्वं वैयाकरणभूषणेऽस्माभिः प्रपिञ्चतम्। संयोगविभागयोरनपेक्षकारणं कर्म, स्वोत्तरभाविभावाजन्यसंयोगविभागजनकमित्यर्थः। तेन कर्मणा संयोगे जननीये सोत्तरमुत्पद्यमानस्य विभागस्य प्रतिबन्धकीभूतपूर्वसंयोगध्वंसस्य चापेक्षायामपि न क्षतिः। विभागस्य प्रतिबन्धकाभावसम्पादकत्वनान्यथासिद्धत्वेनाजनकत्वात्, संयोगध्वंसस्य भावत्वाभावात्। न वा समवायिकारणादेश्च पूर्वोत्पन्नस्यापेक्षितत्वे दोषः। संयोगजसंयोगे पूर्वसंयोगस्य विभागजविभागे पूर्वविभागस्य तथा प्रत्येकजनकत्वसत्वात् संयोगविभागेत्युभयमुपात्तम्। उभयजनकत्वं कर्मण एव न संयोगादिति नातिव्याप्तिः। तच्चोत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चनप्रसारणगमनभेदात् पञ्चधा, भ्रमणादयस्तु गमनभेदा एव, तच्च मूर्त्तमात्रवृत्तिः, मूर्त्तत्वेनैवत्तत्कारणत्वा। अत एव कर्म समवायिकारणतावच्छेदकतया मूर्त्तत्वं जातिरेवेति नव्याः। इयत्तावच्छिन्न परिमाणवत्त्वमुपाधिरेवेति प्राञ्चः। (तच्च समानानां भावः सामान्यम्। अनेकानुगतो धर्म इति यावत् कञ्च समवायेन शब्दाद्येवेति न सामान्यम्। तद् द्विधा। जातिरूपाधिश्च, तत्राद्यलक्षणं प्राञ्च आहुः।) तच्च संयेगवेगप्रयत्नगुरुत्वद्रवत्वस्थितस्थापकासमवायिकारणकम्। धनुसंयोगादिषौ प्रथमं कर्म ततो वेगः कर्मजः ततः पुनः कर्मद्वितीयं, प्राणिगमनं तृतीयं, पतनं चतुर्थं स्पन्दनं पञ्चमं पर्णादौ द्विगुणिते यथा स्थानहेतुषष्ठं स्वजन्यसंयोगनाश्यम्। अत एव क्षणचतुष्टयस्थायिव्याप्यवृत्येवेति प्रपिञ्चतमन्यत्र। नित्यमेकमनेकसमवेतं सामान्यम्। यथा घटत्वादिः, घटत्वं नित्यमेकमनेकघटेषु समवेतं चेति लक्षणसमन्वयः। तद्विधा जातिरूपमुपाधिरूपञ्च, तत्र जातिः समवायेनैव वर्तते। उपाधिरनेकपदार्थघटितो धर्मः। यथाकारणत्वान्यथासिद्धत्वादिः। अन्यथासिद्धत्वं चावश्यकल्प्यमानपूर्ववर्त्तिन एव कार्यसम्भवे तत्सहभूतत्वं निष्कृष्टप्रागुक्तम्। प्राञ्चस्त्वन्यथाप्याहुः। यथा अन्यत्र क्लृप्तनियतपूर्ववर्त्तिन एव कार्यसम्भवे तत्सहभूतत्वं यथा रासभतन्तुरूपादेः। अन्यं प्रति पूर्ववत्तित्वे गृहीते एवान्यं प्रति पूर्ववर्तितया गृह्यमाणत्वं वा। यथा कुलालपित्रादेः। एवं भावत्वाभावत्वेन्द्रियत्वविषयत्वादिकमपि। तत्र समवायैकार्थसमवायान्यतरसम्बन्धेन सत्तावत्वं भावत्वम्। उक्तसम्बन्धेन सत्ताभाव एवाभावत्वम्। ज्ञानजनकमनः संयोगाश्रयातीन्द्रियत्वमिन्द्रियत्वं इन्द्रियमनोयोगस्य ज्ञानजनकत्वाल्लक्षणसमन्वयः। आत्ममनो योगस्य ज्ञानहेतुत्वादात्मन्यतिव्याप्तिर्वारणाय तीन्द्रियमिति, विषयतासम्बन्धेन साक्षात्कारवत्त्वं विषयत्वं। शरीरादौ तत्सत्वेपि न दोषः। उपधेयसंकरेऽप्युपाधेरसंस्कारात्। एवं कारणत्वावान्तरं समवायिकारणत्वमसमवायिकारणत्वं निमित्तं कारणत्वं च, समवायेन कार्याधारत्वमाद्यम्। तच्च द्रव्यमात्रवृत्तिः, द्रव्यत्वस्यैव कार्यसमवायिकारणतावच्छेदकत्वात् समवायैकार्थं समवायप्रत्त्यासत्याकारणत्वमसमवायिकारणत्वम्। यथा पटे तन्तुसंयोगस्य पटरूपे तन्तुरूपस्य वा उभयान्यकारणत्वं निमित्तकारणत्वम् यथा घटे दण्डादेः। एवं रूपरसगन्धस्पर्शस्नेहबुद्धिसुखदुःखेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मशब्देषु विशेषगुणत्वम्। तच्च स्वाश्रयव्यावृत्त्यौपयिकावान्तरसामान्यवत्त्वम्। पृथिवीजलादिभ्यो भिद्यते पाकजरूपात् तेजः इतरेभ्यो भिद्यते शुक्लभास्वररूपात् उष्णस्पर्शाद् वा इत्यादिस्वाश्रयस्य व्यावर्त्तकतावच्छेदकत्वेनोपयुक्तमवान्तरजातिमत्वमस्तीति लक्षणसमन्वयः। एवं निरुच्यमानव्याप्त्याद्यपीहोदाहरणम्। नन्वेवं पृथुबुध्नोदराकारवत्त्वगन्धवत्त्वगुणाश्रयत्वसास्नादिमत्वाद्युपाधिरेव घटः पृथिवीद्रव्यमित्यादि प्रतीत्युपपत्तेर्घटत्वादि जातौ किं मानमिति चेत्। उच्यते, कारणत्वकार्यत्वादयस्तावत्सावच्छिन्नाः तथा च चक्रकार्यतावच्छेदकतया गन्धस्य कार्यमात्रस्य च कारणतावच्छेदकतया दानहननादिभिः पुण्यपापोत्पत्तेस्तत्कारणतावच्छेदककोटिप्रविष्टतया च घटत्वपृथिवीत्वद्रव्यत्वगोत्वादिकमावश्यकम्। उपाधेः क्लृप्तत्वेपि गौरवेणावच्छेदकत्वासम्भवात् बाधकाभावेऽवच्छेदकत्वं लघुधर्मे एव वर्तते इति सिद्धान्तात्। एवं बाधकाभावेऽनुगतप्रतीत्यापि तत्सिद्धिः। स च बाधकसंग्रहः प्राचीनैरुक्तः। घटत्वात् कलशत्वं न पृथक्जातिः तद् व्यत्त्याभेदात्। द्रव्यत्वाद् गुणाश्रयत्वं न पृथक्जातिः तुल्यव्यक्तिकत्वात्। शरीरत्वं न जातिः पृथिवीत्वादिना सङ्करप्रसङ्गात्। परस्परात्यन्ताभावसमानाधिकरणयोरेकत्र समावेशः सङ्करः। पृथिवीत्वं विना तैजसादिशरीरत्वं वर्तते, शरीरत्वं विना च घटादौ पृथिवीत्वम्। तदुभयमस्मदादिशरीरे सामान्यत्वं जातिः। तत्रापि सामान्यस्वीकारेऽनवस्थाऽत्माश्रयान्यतरापत्तेः। आकाशत्वं घटो वा न जातिः नित्यमेकमनेकसमवेतं सामान्यमिति रूपहानात्। अत एवाभावः सास्नादिमत्वं वा न जातिः। समवाय उक्त लक्षणाक्रान्तोऽपि न जातिः सम्बन्धविरहात् सम्बन्धिभिन्नत्वे सति सम्बन्ध्याश्रयत्वस्यैव सम्बन्धत्वेन स्वरूपसम्बन्धे सम्बन्धव्यवहारस्य गौणत्वात् च स्वरूपसमवायेन वृत्तित्वाभ्युपगमेऽपि न क्षतिः इति। तच्च सामान्यं त्रिविधम्। परमपरं, परापरञ्च सकलसामान्यव्यापकपरा सत्ता यथा सामान्यान्तराव्यापकमपरम्। परिमाणभेदेन भिन्नेषु बाल्यकौमारादियुक्तशरीरेषु देवदत्तत्वादिः यथा कस्यचित्सामान्यस्य व्यापकं कस्यचिद्व्याप्यं चान्त्यम्। द्रव्यत्वादिः यथा पृथिवीत्वादेर्घटत्वादेर्व्यापकं सत्ताव्याप्यं च तत् इत्यन्यत्र विस्तरः॥ ॥ नित्यद्रव्यवृत्तयोन्त्या विशेषाः समानजातीयरूपरसादिमत्परमा एवादीनां परस्परं भेदकं विनाभेदनिर्णयासम्भवाद्भेदकत्वेन विशेषा अनुमीयन्ते अनित्य द्रव्येऽष्वाश्रायेणैव। भेदसम्भवात् तत्र तेषु प्रमाणाभावान्नित्यद्रव्यमात्रवृत्तित्वं तेषाम्। व्यावर्त्तकान्तराभावे सत्यं ते व्यावर्त्तकत्वेन स्वीक्रियमाणत्वादन्त्यत्वं चेति लक्षणसमन्वयः। यथा प्रजारक्षकत्वेन महाराज आवश्यकः। स च स्वत एव स्वरक्षणसमर्थः एवं विशेषाः स्वत एव व्यावृत्ता इति नानवस्था, शब्दसमवायिकारणतावच्छेदकतया चाकाशे तत्सिद्धिः। अष्टद्रव्यातिरिक्तद्रव्यत्वादिराकाशमात्रवृत्तित्वेऽपि गौरवेण कारणतावच्छेदकत्वासम्भवेन द्रव्यत्वादि जातिवत्तस्यावश्यकत्वादिति दिक्। अयुतसिद्धानां सम्बन्धः समवायः विशेषणतान्यसम्बन्धेन यावदुभयसत्वं ययोराश्रयाश्रयिभावस्तावयुतसिद्धौ, यथा गुणगुणिनौ। पटोत्पत्तेः पूर्वं तन्तुसत्वादव्याप्तेर्वारणायोभयेति। वायुरूपाभावकालघटादेरयुतसिद्धत्ववारणाय विशेषतान्येति। अभावस्य च विशेषणतैव सम्बन्ध इत्युक्तकालोऽपि विशेषण त यैव जगदाधार इति स्पष्टमन्यत्र। प्राञ्चस्तु विनाशक्षणपर्यन्तं ययोराश्रयाश्रयिभावस्तावयुतसिद्धौ तदुक्तम्। तावेवायुतसिद्धौ द्वौ विज्ञातव्यौ ययोर्द्वयोः अनश्यदेकमपराश्रितमेवावतिष्ठते। ते चावयवावयविनौ गुणगुणिनौ क्रियाक्रियावन्तौ जातिव्यक्ती विशेषनित्यद्रव्ये चेति। तन्तुपटादयः। अवयवावयविनः आश्रयनाशजन्यघटादिनाशस्थले नाशसमये घटादेरनाश्रितत्वाभ्युपगमाद्विनाशक्षणपर्यन्तमिति, तन्न। नित्यगुणतदाश्रययोरात्मात्मत्वजात्योः विशेषनित्यद्रव्ययोरव्याप्तेः अयं समवायस्तन्तुषु पटः समवेत इत्यादि प्रत्यक्षसिद्ध इति नैयायिकाः। वैशेषिकास्तु समवायो न प्रत्यक्षः यावदाश्रयप्रत्यक्षं विना सम्बन्धप्रत्यक्षासम्भवात्, सम्बन्धप्रत्यक्षे यावदाश्रयं प्रत्यक्षस्य हेतुत्वात् अन्यथा घटो संयुक्तावितिवत् घटाकाशौ संयुक्ताविति, घटे रूपसमवाय इतिवदाकाशे शब्दसमवाय इत्यपि प्रत्यक्षापत्तेः। एतेन संयोगप्रत्यक्षे एव यावदाश्रयप्रत्यक्षं हेतुलाघवात् न तु सम्बन्धप्रत्यक्षमात्रे, संयोगसमवायान्यतरत्वरूपसम्बन्धत्वस्य कार्यतावच्छेदककोटिप्रवेशे गौरवादिति निरस्तम्। उक्तप्रत्यक्षापत्तेर्वारणाय तस्यावश्यकत्वात्। किन्तु रूपादिघटादिसम्बन्धवत्तदाश्रितत्वादित्याद्यनुमानात् तत्सिद्धिः। न चाधाराधेयभावादिरेव रूपघटयोः सम्बन्धोऽस्त्विति शंक्यम्। घटनाशाद् घटवृत्तिरूपरसादिनाशवत्तद्वृत्तिपटादेरभावस्य च नाशप्रसङ्गात्, घटध्वंसकालिकघटवृत्तिनाशत्वस्य घटनाशकार्यतावच्छेदकत्वपर्यवसानात्, समवायाभ्युपगमे च पटसमवेत नाशत्वमेवावच्छेदकमतो न दोषः। न च तवापि घटनाशात् घटत्वनाशापत्तिः भावनाशं प्रति जन्यत्वेन कारणत्वात्, एतेन सम्बन्धतया समवायकल्पने भूतलघटाभावादेरपि वैशिष्ट्याख्यसम्बन्धस्वीकारापत्तिरित्यपरास्तम्। तत्र तर्काभावादिति। रूपवान् घट इत्यादिविशिष्टप्रत्यक्षं तु सम्बन्धाविषयत्वेऽपि तन्नियम्यत्वमात्रेण सङ्गच्छते अहं शरीरीत्यदृष्टदृष्टसंसर्गकप्रत्ययवदित्याहुः। मीमांसकास्तु गुणगुण्यादीनां तादात्म्यमेव, नीलो घटश्च पृथक् मृद्घट इत्याद्यभेदानुभवाद् वा समवायो निष्प्रमाणक इत्याहुः। ननु शक्तिसादृश्यादयोऽपि पदार्थान्तराणि सन्तीति कथं षडेव भावा इति मैवम्। अभिधारूपा वाचकत्वशक्तिस्तावदीश्वरेच्छारूपेत्युक्तम्। वह्ने दाहानुकूला शक्तिस्तु कारणता रूपं सामान्यमेव, न च मण्यादिप्रतिबन्धकसत्वे दाहापत्तिवारणाय प्रतिबन्कापनोद्यशक्तिस्वीकार आवश्यक इति वाच्यम्। मण्यभावादेरपि कारणत्वकल्पनया तन्निरासात्, नानृतं वदेदिति विधेयस्यानृतवदननिषेधरूपस्याभावस्य कत्वंगत्वस्य पूर्वमीमांसायां कत्वाधिकरणे व्युत्पादितत्वात्, सादृश्यं च तद्भिन्नत्वे सति तद्गतभूयोधर्मवत्त्वरूपं सामान्येमेवेति दिक्॥ ॥ अभावो द्विधा, संसर्गाभावो भेदश्च, संसर्गारोपजन्यप्रतीतिविषयाभाव आद्यः। भूतले घटो नेत्याराप्येव निषेधप्रतीतेः स त्रिधा प्रागभावो ध्वंसोऽत्यन्ताभावश्च भविष्यतीति प्रतीतिविषयोर्विनाश्यभावः प्रागभावः। तस्य ध्वंसः प्रतियोगी तध्वं सश्च, उभयकाले घटप्रागभावो नष्ट इति प्रतीतेः। उत्पत्तिमान्भावो ध्वंसः। घटध्वंस जात इति प्रतीतेः। तत्प्रागभावश्च घटस्तत्प्रागभावश्च उभयत्रापि ध्वंसो भविष्यतीतिप्रतीतेः। स च न विनाशी, ध्वंसो नष्ट इति प्रतीत्यभावात्, व्यर्थध्वंसधाराकल्पनायां प्रमाणाभावाच्च, उत्पत्तिविनाशशून्यः संसर्गाभावोऽत्यन्ताभावः। ह्रदे वह्निर्नास्तीति भूतलादौ घटापसरणोत्तरं तदानयनात् पूर्वं च प्रतीतस्य घटकाले सत्वेपि न प्रतीतिः घटज्ञानेन प्रतिबन्धात् प्रतियोगिदेशान्यदेशत्वस्यानतिप्रसंजकसम्बन्धत्वाद्वेत्याचार्याः, उत्पत्तिविनाशशीलः प्रतियोगिसमानाधिकरणस्तुरीय एव तत्र संसर्गाभाव इत्यन्ये। स द्विधा, एकमात्रपर्याप्तधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकः, अनेकपर्याप्तधर्मावच्छिन्नप्रतियोगिताकश्च, घटत्वादिप्रत्येकपर्याप्तम्। एकस्मिन्नपि घट इति प्रतीतेः। तदवच्छिन्नः आद्यः। द्वित्वाद्यनेकपर्याप्तम्। घटौ द्वाविति वदेको द्वावित्यप्रतीतेः। तदवच्छिन्न एकघटवति घटौ न स्त इति प्रतीतिविषयोऽन्त्यः। न च प्रतियोगिमति कथमभाव इति वाच्यम्। पुरुषमात्रवति दण्डीपुरुषो नास्तीति प्रतीतेर्दण्डविशिष्टपुरुषाभावस्वीकारेण प्रतियोगितावच्छेदकविशिष्टस्यैवाभावविरोधित्वात्, न चेयं प्रतीतिर्दण्डाभावं पुरुषाभावं संयोगाभावं वा अवगाहते। केवलदण्डपुरुषवति तत्संयोगवति पुरुषे दण्डे च दण्डी पुरुषो नास्तीत्यनुगतप्रतीतेरिति दिक्। तादात्म्यारोपजन्यप्रतीतिविषयाभावो भेदः। घटः पटो नेत्यारोप्येव तन्निषेधात्, सोऽपि घटः पटो न घटो न घटपटाविति प्रतीतेः पूर्ववद्विधा, न च घटवति घटाभावो नास्ति घटो न घटभिन्न इति प्रतीतेरभावाभावोऽपि सिद्ध्योत्, एवं सोऽपि नास्तीति प्रतीत्या तदभावेऽपीत्यनवस्थेति शंक्याम्। अत्यन्ताभावाभावः प्रतियोग्येव घटादिः। अन्योन्याभावाभावः प्रतियोगितावच्छेदकघटत्वादि रूप इति स्वीकारात्। ततोऽतिरेके प्रमाणाभावादिति प्राञ्चः। नव्यास्त्वभावत्वेन प्रतीतेर्घटादिप्रतियोगितदवच्छेदकयोः समानवृत्तिकोऽतिरिक्त एवात्यन्ताभावभेदयोरभावः तदभावस्तु घटाभाव एवेति नानवस्था एवं ध्वंसस्य प्रागभावः प्रागभावस्य ध्वंसश्चातिरिक्त एवेत्याहुः। नन्वधिकरणमेवाभावोऽस्तु। कुतोऽतिरिक्त स्वीकारः कुतो वा तद्ग्रहणाय विशेषणता स्वीकारः भूतले घटो नास्तीत्याधाराधेयभावस्याभेदेऽपि घटाभावे घटो नास्तीतिवदुपपत्तेः। अत्यन्ताभावे नित्यत्ववादिना घटशून्यभूतले घटानयनोत्तरं तत्सम्बन्धाभावमात्रस्वीकारवदस्माभिस्तदा तदधिकरणे घटाभावत्वसम्बन्धो नास्तीत्यभ्युपेयम् अतस्तदधिकरणं घटाभावो न वा आद्ये घटकालेऽपि घटो नास्तीत्यापत्ति अन्त्ये घटनयनात् प्राङ्नास्तीत्यनापत्तिरिति परास्तम्। तस्मान्नतिरिक्तभावे प्रमाणम् इति चेत्, उच्यते, तत्त्वज्ञानिना क्रियमाणकर्मभिर्धर्माधर्मौनोत्पद्येते इति सर्वसिद्धतत्कस्य हेतोः। मिथ्याज्ञानवासनारूपकारणाभावादिति चेन्न। अनन्तमिथ्याज्ञानवासनानां हेतुतामपेक्ष्य प्राथमिकतत्त्वज्ञानव्यक्तिप्रागभावस्यैव हेतुत्वकल्पने लाघवात् तथा च लाघवात्कारणत्वेन प्रागभावसिद्धिः। किञ्च अन्यतरकर्मजसंयोगे कर्मणः संयोगं प्रति न समवायेन हेतुता कर्मशून्ये तदुत्पत्तेर्व्यभिचारात् नापि कालिकसम्बन्धेन घटकर्मणास्तम्भाकाशसंयोगापत्तेः। तस्मात् स्वजन्यसंयोगप्रागभाववत्ता संसर्गेण कर्मणः कारणता वाच्येति प्रागभावसिद्धिः। एवमनेकतन्तुकपटादिस्थले तत्तत्तन्तुसंयोगानामपि न समवायेन हेतुता। संयोगेभ्यो द्विमात्रनिष्ठेभ्यः पटस्याधिकेषूत्पत्तेर्व्यभिचारात्। कालिकेन हेतुत्वे तूक्तातिप्रसङ्ग इत्युक्त रीत्या स्वजन्यपटप्रागभाववत्ता संसर्गेण हेतुता वाच्येति तत्सिद्धिः। एवं दाहमण्यभावः प्रतिबन्धकाभावतया कारणम्। तस्याधिकरणस्वरूपत्वे तावदधिकरणानां कारणत्वे गौरवात्, अभावव्यत्तिरेकेण कारणतावच्छेदकस्याधिकरणे दुर्वचत्वेन तदयोगाच्चात्यन्ताभावोऽपि लाघवादिभिर्भिन्न आवश्यकः। एवमतिरिक्तध्वंसमन्तरेण मोक्षस्येव दुर्वचत्वात् ध्वंसो आवश्यकस्तथाहि, न तावन्नित्यसुखाभि व्यक्तिर्मुक्तिः। सुखवदभिव्यक्तेर्नित्यत्वे इदानीमपि सत्त्वेन मुक्तिसंसारयोरविशेषप्रसङ्गात्। न च नित्यसुखाभिव्यक्तिर्मुक्तिसमये जायते मनसेति मतं साधु। जन्यभावस्य विनाशित्वनियमेनैक ज्ञानव्यक्तेर्नाशे मुक्तिहानापत्तेः। अभिव्यक्तिपरम्परा च जन्यज्ञानावच्छिन्ने शरीरस्य हेतुत्वेन तदभावान्न युक्ता तस्मादात्यन्तिको दुःखध्वंसो मुक्तिः। आत्यन्तिकत्वं च स्वसमानाधिकरणदुःखतत्प्रागभावासमानकालिकत्वम् तदानीं सुखदुःखध्वंसस्यास्मदीय दुःखप्रागभावसमानकालिकत्वात् स्वेत्यादि इदानीमस्मदीयदुःखध्वंसस्य सुषुप्तिकाले दुःखासमानकालिकत्वसत्वात् प्रागभावेति उपान्त्यदुःखध्वंसस्य तत्प्रागभावासमानकालिकत्वात् दुःखेति। तादृशश्च मोक्षस्तत्त्वज्ञानेनात्मनि जन्यते। तद्यथा तत्वज्ञानान्मिथ्याज्ञानवासनानिवृत्तौ रागद्वेषमोहानां निवृत्त्या कर्मान्तरे प्रवृत्तिरेव न पूर्वसंस्कारात् प्रवृत्या कर्मोत्पत्तावपि नादृष्टोत्पत्तिः अदृष्टहेतुमिथ्याज्ञानस्य तत्त्वज्ञानप्रागभावस्य वा अभावात्॥ तथा चोक्तं वाचस्पतिमिश्रः। मिथ्याज्ञानसलिलावसिक्तायामात्मभूमौ धर्माधर्मावङ्कुरं जनयत इत्यादिना प्राचीना दृष्टं च ज्ञानाग्निसहकृतयोगवशात्कायव्यूहेनयुगपत्सर्वभोगान्नश्यति। तथा च पूर्वकर्मसमाप्तौ भोक्तव्यकर्मान्तराभावाज्जन्माभावे सिद्धे वर्त्तमानशरीरभोग्यसर्वदुःखनाशे सिद्धे वात्यन्तिकदुःखनिवृत्तिरिति तथा चाक्षपादीयं सूत्रम्। दुःखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानामुत्तरोत्तरापाये तदनन्तरापायादपवर्ग इति॥ ॥ ननु किं तत्तत्त्वज्ञानं किं वा मिथ्याज्ञानं कथं वा तयोर्निवर्त्यनिवर्तकभावः। उच्यते देहेन्द्रियादावनात्मन्यात्मत्वबुद्धिरेव मिथ्याज्ञानं, तत्तु संसारिणामनादिप्रवाहागतं दुर्बुद्धिकल्पितकुतर्का दृढतरं जायते यथा लोकायतिकोक्तयुत्त्या देहात्मवादे नित्यात्मवादसाधकयुक्तिभिर्नित्याणु मन एवात्मपक्षे सकलशरीरव्यापि दुःखाद्युपलब्धिहेतुभिः सकलदेहव्यापकत्वयदीन्द्रियसमुदायात्मपक्षे इन्द्रिययौगपद्येऽपि बुद्धिसत्वमात्रेण सुखाद्युपलब्धेः बुध्यात्मवादे, तदभावेऽपि सुषुप्तौ सात्मकत्वव्यवहारात्प्राणात्मवादे ततश्च तन्निरासार्थं पञ्चानां तेषामात्मत्वे युगपदेव कस्यचिदिष्टार्थं परस्य तद्विरोधात्तन्नाशाय च प्रकृत्यापत्या प्रवृत्तिनिवृत्त्योः सङ्करापत्तिरित्यादिः को देहाद्यतिरिक्तव्यापकात्मनिर्णायक इतरेषां पक्षाणामाभासत्वनिर्णायकः श्रुतिस्मृतीतिहासानां तादृगात्मप्रतिपादकानां तादृगात्मप्रतिपादने तात्पर्यनिर्णायकश्च न्यायसमूहोऽनुसन्धेयः तदनुसन्धानमेव च विचारः। स द्विधा श्रवणमननभेदात् तत्र न्यायैर्न्निर्णीततात्पर्यकश्रुत्यादिभिरात्मनिर्णयः श्रवणं ततोप्युक्तवादिदुस्तर्कजालैरसम्भावनाविपरीतभावनोत्पत्तेस्तन्निवारकन्यायानुसन्धानं मननम्। ततश्च व्यासङ्गत्यागेव देहाद्यतिरिक्तात्माकारमनोऽनुसन्धानं निदिध्यासनम्। ततो यथा भूहाद्यतिरिक्तात्मसाक्षात्कारस्तत्त्वज्ञानात्मको जायते, यः समूलं मिथ्याज्ञानमुन्मूलयति, विशेषदर्शनजन्यलौकिकसाक्षात्कारत्वेन भ्रमनिवतर्कत्वदर्शनात् श्रुतिरप्येवमाह, तरति शोकमात्मवित्, आत्मा वाऽरे द्रष्टव्यः श्रोतव्योमन्तयो निदिध्यासितव्य इति मिथ्याज्ञाननाशः शोकतरणम्। तद्धेतुरात्मदर्शनम्। तद्धेतूनिश्रवणादीनि त्रीणि इति विवेकः। नन्वात्मतत्त्वसाक्षात्कारस्यैव मिथ्याज्ञाननाशकत्वे द्रव्यादिसर्वपदार्थप्रतिपादनं व्यर्थमिति चेन्न। तत्तत्त्वज्ञानमन्तरेण तद्भिन्नत्वेनात्मज्ञानासम्भवात् परम्परयोपयोगेन सार्थक्यात् न्यायव्युत्पादकत्वेनाप्युपयोगाच्च तच्चात्मज्ञानं भगवत्प्रसादमन्तरेण न भवतीति सोऽपितत्त्वतो ज्ञेय उपास्यश्च तथा च श्रुतिः। यदा चर्मवदाकाशं वेष्टयिष्यन्ति मानवाः। तदाशिवमविज्ञायदुःखस्यान्तो भविष्यतीति आचार्यैरप्युक्तं, स हि तत्त्वतो ज्ञात आत्मसाक्षात्कारस्योपकरोतीति। नन्वीश्वरे किं मानं न प्रत्यक्षं तस्य परोक्षत्वात्। नापि क्षितिः सकर्तृका कार्यत्वात् घटवदित्यनुमानं मानं परमाणावंशतो बाधात् घटादावंशतः सिद्धसाधनाच्च अदृष्टद्वाराजीवकर्तृकत्वेन सिद्धसाधनाच्च, उपादानगोचरापरोक्षज्ञानचिकीर्षाकृतिमत्त्व रूपकर्तृत्वेन कुलालादेर्हेतुताया असिद्धेश्च अनेकज्ञानादौ कारणावच्छेदकत्वकल्पने गौरवापत्तेः। कृतिमत्त्वस्यैव कर्तृपदार्थत्वाच्च कृधातूत्तरतृचस्तदर्थाश्रयवाचकत्वात्। अस्तु तर्हि कृतिमत्त्वेनैव हेतुतेति चेन्न। अनेककृतिषु कारणतावच्छेदकत्वे गौरवात्तेन रूपेणापि हेतुत्वासिद्धेः। किं चैवमीश्वरे ज्ञानेच्छयोरसिद्ध्यापत्तिः। श्रुतेस्तत्सिद्धिरिति चेत् न सुखस्यापि स्वीकारापत्तेः। आनन्दं ब्रह्मणो विद्वानिति श्रूतेः। न च वेदकर्तृत्वेनेश्वरसिद्धिः। तस्यानादित्वात् शिवाद्या ऋृषिपर्यन्ताः स्मर्तारोऽस्य न कारका इति स्मृतेरिति चेत्। अत्रोच्यते कुलालादिचेतनासम्वलितमृदादिभिर्घटाद्यजननात्तत्र कुलालादेर्हेतुतेति सर्वसिद्धं, तत्र कारणतावच्छेदकं न कुलालत्वादिजातिः। कुशलब्राह्मणादिभिरपि तज्जननात्तत्र तत्सत्त्वे सङ्करापत्तेः। नोपाधिरनिर्वचनात्, घटजनकत्वस्य च दण्डादिसाधारणत्वात् घटजनकत्वेन घटहेतुताया असम्भवाच्च। कृतिमत्त्वेन हेतुतायाश्च त्वयैव निरासात्। तस्मादात्मत्वमेव कारणतावच्छेदकं परन्तु अनेनेदमेतदर्थमहङ्करिष्यामीत्याद्यालोचनरूपज्ञानतादृशेच्छाप्रयत्नास्तद्व्यापारा अन्वयव्यतिरेकसिद्धाः। तान्विना कुलालादेर्घटाद्यनुत्पत्तेः। अतो द्व्याणुकाद्युपादानगोचरपरमाणुभिर्द्व्याणुकं करिष्यामि आकाशेन शब्दं करिष्यामीत्यादिकज्ञानादिमानात्मा तत्कर्ता वाच्यः। स च सृष्ट्यादौ शरीराद्यभावात्तादृशजन्यज्ञानासम्भवान्नित्यज्ञानवान् सिध्यन्नीश्वर इत्युच्यते। एवं च कार्यमात्रकारणतावच्छेकत्वेनैव जीवेश्वरसाधारणात्मत्वजातिसिद्धिरिति विभावयामः। तथा च जन्यकृत्यजन्यं कार्यम्, आत्मजन्यं कार्यत्वात्, घटवदित्यनुमानमेव तत्र प्रमाणं घटादावंशतः सिद्धसाधनवारणाय जन्यान्तं पक्षे विशेषणम्। पक्षतावच्छेदकावच्छेदेन साध्यसिद्धानुद्देश्यायामस्या दूषणत्वे च तन्नोपादेयमेव। एवञ्चेश्वरस्य सर्वज्ञतापि सिध्यति। केषाञ्चत् पदार्थानां फलत्वेन केषाञ्चत् सृज्यत्वेन केषाञ्चद्धेतुत्वेन केषाञ्चदवच्छेदकत्वेन विषयीकरणादिति निरूपितमस्माभिस्तर्करत्ने। एवं वेदकर्तृत्वेनापि तत्सिद्धिः तस्माद्यज्ञात्सर्वहुत ऋचः सामानि जज्ञिरे इति श्रुतेः। वेदः सकर्तृकः वाक्यत्वात् भारतादिवदित्यनुमानाच्च वेदस्य सकर्तृकत्वावगमात्। स्मर्तार इति स्मृतिः सदृशपरा, स्मृतिर्यथा स्वसमानविषयावाक्यापेक्षा तथा वेदः कल्पान्तरीयानुपूर्वी वा नित्यस्यान्यत्र निर्णीतत्वादित्यलं विस्तरः। तस्य चेश्वरस्योपासना श्रुतिस्मृत्याद्यनुसारेणानेकधा महद्भ्याऽवगन्तव्येति पल्लवेनालम्॥ ॥ इति श्रीमत्पदवाक्यप्रमाणपारावारपारीणरङ्गोजिभटात्मजकोण्डभट्टकृता पदार्थदीपिका सम्पूर्णा॥ ॥ श्री लक्ष्मीनारायणाय नमः। रघुवीरकृतद्रव्यसारसङ्ग्रह, लोकनैः॥ सन्तःश्चरन्तु निशंकं सिद्धान्त सिद्धवर्त्मसु। अत्रसकल शिष्टैर्ग्रन्थादौ मङ्गलस्यापनिबद्धत्वादादौ मङ्गलफलविचार्य्यते॥ अत्र केचिन्मङ्गलं समाप्ति फलकं समाप्तन्याफलकत्वे सति सफलत्वादित्यनुमानात् मङ्गले समाप्तिफलकत्वसिद्धिरिति समाप्तिरेव मङ्गलस्य फलम्। न चोपदर्शितानुमाने हेतु विशेषणासिद्ध्या न किञ्चदेवदिति वाच्यम्। मङ्गलं समाप्त्यन्याफलकं समाप्ति फलभिन्नत्वे सति या शिष्टैः कर्तव्यत्वादित्यनुमानान्मङ्गले समाप्त्यन्याफलकत्वसिद्धौ उपदर्शितहेतुविशेषणासिद्ध्याभावात्। अनेन वचनेन ‘हेमन्तचर्यायाः अन्वयः शिशिरचर्यायां भवति’ इति निर्णयः अस्माकं जायते ।एषः निर्णयः नाम अतिदेशतन्त्रयुक्त्या प्राप्तः बोधः। ‘अर्धशक्त्या व्यायाम:’ इत्युक्ते कियान् व्यायामः अर्धशक्ति: इत्येतस्य पदस्य तथा अर्थ: अस्मिन् तन्त्रे क्रियते- यदा श्रमश्वास: आरभ्यते तद् अर्धशक्ते: लक्षणम् इति। अत: श्रमात् पूर्वं व्यायाम: विरन्तव्य:। अर्धशक्त्या इत्येतस्य पदस्य एष: अर्थ:। अतः पदार्थतन्त्रयुक्त्या सदैव आयुर्वेदप्रसिध्दाः अर्थाः प्रतिपाद्यन्ते इति न । क्वचित् तान् त्यक्त्वा सामान्याः अर्थाः अपि प्रतिपाद्यन्ते । अन्येषु शास्रेनाषु वाक्यशेष-तन्र् युक्तेः प्रयोगः ! शीर्षपाठः शीर्षपाठः शीर्षपाठः शीर्षपाठः अस्मिन् सर्गे वृत्तम् उपजातिः।तल्लक्षणं तु – ‘स्यादिन्द्रवज्रा यदि तौ जगौ गः।‘उपेन्द्रवज्रा जतजास्ततो गौ।अनन्तरोदीरितलक्षभाजौ पादौ यदियौ उपजातयस्ताः’ इति इति अर्घ्यपात्र–अनुमति–व्ययस्य रघोः उदाराम् अपि गां निशम्य।स्वार्थ–उपपत्तिं प्रति दुर्बलाशः तम् इति अवोचद् वरतन्तुशिष्यः॥१२॥ तथा इति तस्य अवितथं प्रतीतः प्रति–अग्रहीत् सङ्गरम् अग्रजन्मा।गाम् आत्तसारां रघुः अपि अवेक्ष्य निष्काष्टुम् अर्थं चकमे कुबेरात्॥२६॥ अग्रजन्मा प्रतीतः (सन्) तस्य अवितथं सङ्गरं तथा इति प्रति–अग्रहीत् ।रघुः अपि गाम् आत्तसाराम् अवेक्ष्य कुबेरात् अर्थं निष्काष्टुम् चकमे॥२६॥ ब्राह्मणः प्रूतः (सन्) तस्य (रघोः) अमोघां प्रतिज्ञा तथा इति स्वीकृतवान्।रघुः अपि भूमिः गृहितधनाम् अवलोक्य कुबेरस्य सकाशात् धनम् आहर्तुम् इष्टवान्॥२६॥ उत्थाय क्षितितलरेणुरूषिताङ्ग: कान्तारद्विरद इव उपयाति जीर्ण: ।।१. 30 ।। प्रतिमानाटके पद्यानां पदच्छेदः अन्वयः सरलार्थः च]] प्रतिमानाटके पद्यानां पदच्छेदः अन्वयः सरलार्थः च]] मयरसत जभनलगसंमितं भ्रमति वाङ्मयं जगति यस्य। त्रिगुरुं विद्धि मकारं लघ्वादिसमन्वितं यकाराख्यम्। लघुमध्यमं तु रेफं सकारमन्ते गुरुनिबद्धम्॥ लघ्वन्त्यं हि तकारं जकारमुभयोर्लघुं विजानीयात्। आदिगुरुं च भकारं नकारमिह पैङ्गले त्रिलघुम्॥ दीर्घसंयोग परं तथा स्वर व्यञ्जनान्तमूष्मान्तम्। सानुस्वारं च गुरुं क्वचिदवसानेऽपि लघ्वन्त्यम्॥ भजसा गौरवं यान्ति मनौ तु गुरुलाघवम्॥ त्रिविरामं दशवर्षं षण्मात्रमुवाच पिङ्गलः सूत्रम्। ==वस्त्राणां नामानि (वस्त्रों के नाम ==पानादि (भक्ष्य एवं मिष्ठान्न वर्ग ==वृक्षानां नामानि (वृक्षों के नाम भगवतः श्रीरामकृष्णस्य लीलासहधर्मिणी परमाराध्या माता श्रीसारदादेवी ‘श्रीरामकृष्णकथामृत’स्य संकलकं श्रीगुप्तमहेन्द्रनाथं तथा श्री’म’महोदयं श्रीरामकृष्णकथामृतविषये एतानि वचनानि लिखितवती – “तस्मात् श्रीरामकृष्णात् भवान् यत् श्रुतवान् तत् सत्यमेव अस्ति। ततः भवतः किमपि भयं न विद्यते। कस्मिञ्चित् समये सः एव भवतः समीपे एतान् विषयान् उपस्थापितवान्। अधुना आवश्यकतानुरूपं सः एव तान् प्रकटीकुर्वन् अस्ति। एते सर्वे विषयाः व्यक्ताः न कृताः चेत् जनचैतन्यं न जागृयात् इति अवगच्छतु। भवतः समीपे तस्य ये विषयाः सन्ति ते सर्वे सत्याः एव। कदाचित् भवतः मुखात् श्रुण्वती अहम् अमन्ये यत् सः एव एतान् सर्वान् विषयान् वदन् अस्ति”। तव कथामृतं तप्तजीवनं कविभिरीडितं कल्मषापहम्। हे प्रभो, तव लीलानां – तव कथानां वचनानां च – ‘अमृतं संसारदुःखैः तप्तेभ्यः जीवेभ्यः संजीवनदातारं, पापराशिनाशकं च’ इति ऋषिभिः महिमा गीतः। तव अमृतमयानि कथावचनानि श्रवणमात्रेण श्रोतॄणां परमकल्याणं कुर्वन्ति। तेषां महिमा अपारः विद्यते। तं यथार्थं कः कथयितुं शक्नुयात्? तानि आदौ एव सर्वत्र व्याप्तानि सन्ति। तेषां प्रसारं कः कर्तुं शक्नुयात्? तथापि ये अस्मिन् अवनीतले भक्तिभावेन तानि जनेभ्य: विवृण्वन्ति, ते एव सर्वश्रेष्ठाः दातारः। पुण्यतोया प्रसन्नसलिला भगवती भागीरथी। तस्याः पवित्रे तटे दक्षिणेश्वरस्य कालीवाडी। ऋतुराजस्य वसन्तस्य मधुरः कालः। ईसवीशकस्य 1882 तमवर्षस्य फेब्रुवारीमासः। भगवतः श्रीरामकृष्णस्य शुभजन्मोत्सवानन्तरं केभ्यश्चित् मासेभ्यः अनन्तरं घटिता एषा घटना। श्रीसेनकेशवचन्द्रेण तथा च कुकजोसेफेन सह श्रीरामकृष्णः नौकया गङ्गायाम् अटनार्थं गतवान् आसीत्। तदनन्तरं केभ्यश्चित् दिवसेभ्यः अनन्तरं दि. 26 दिने) घटिता एषा कथा। सायङ्कालस्य शुचिगभीरः समयः। श्रीरामकृष्णस्य प्रकोष्ठे मास्तरः प्रविष्टः। इदमेव मास्तरस्य प्रथमं श्रीदर्शनम्। तेन दृष्टं यत् प्रकोष्ठः भक्तजनैः पूर्णः। सर्वे शान्ततया श्रीरामकृष्णस्य वचनामृतं पिबन्तः सन्ति। सर्वे एव निःशब्दाः, स्तब्धाः, शान्ताः। सहास्यवदनः श्रीरामकृष्णः पूर्वाभिमुखं पर्यङ्के उपविष्टः। ईश्वरविषये वार्ता प्रवर्तिता। भक्तजनाः अधः भूमौ उपविष्टाः। विस्मितः मास्तरः उत्थाय एव तद् मनोरमं दृश्यं पश्यन् आसीत्। तं समग्रं दृश्यं दृष्ट्वा सः अमन्यत यत् साक्षात् शुकदेवः एव भगवत्कथां कथयन् अस्ति, सर्वेषां तीर्थाणां तत्र समागमः जातः अस्ति च, अथ वा महाप्रभुश्रीचैतन्यः पुरीधामिना रामानन्दस्वामिना तथा च अन्यैः भक्तैः सह नामगुणसंकीर्तनं कुर्वन् उपविष्टः अस्ति। श्रीरामकृष्णः अवदत्, “यदि एकवारमेव हरिः रामः वा इति नाम जप्यते तर्हि शरीरं रोमाञ्चितं भवति, नेत्रयोः प्रेमाश्रूणि वहन्ति च तदा निश्चयेन ज्ञातव्यं यत् सन्ध्यावन्दनादि कर्माणि अधुना न अपेक्षितानि। कर्मत्यागस्य अधिकारः तदा एव लभ्यते। तदा कर्म स्वयमेव निवृत्तं भवति। अथ तस्यामवस्थायां केवलं रामः हरिः वा ओम् इति जपमात्रेण पर्याप्तम्”। पुनः अवदत्, “सन्ध्या गायत्र्यां लीयते, स्वयं गायत्री ओंकारे विलीयते च”। मास्तरः सिद्धेश्वरेण सह वराहनगरे उद्यानात् उद्यानम् अटन् अत्र (दक्षिणेश्वरे) प्राप्तवान्। अद्य रविवासरः अवकाशदिनम्। समयः आसीत् अतः अटनार्थं निर्गतः। अत्र आगमनात् प्राक् सः कञ्चित् समयं बण्डोपाध्यायप्रसन्नस्य उद्याने भ्रमन् आसीत्। तदा सिद्धेश्वरः उक्तवान्, “गङ्गातटे किमपि अतिसुन्दरम् उद्यानं वर्तते। पश्यतु, इच्छति चेत् तत्र गच्छावः। एकः परमहंसः तत्र निवसति”। अग्रद्वारात् वाटिकायां प्रविश्य मास्तरः सिद्धेश्वरः च साक्षात् श्रीरामकृष्णस्य प्रकोष्ठं गतवन्तौ। विस्मितः मास्तरः तत् पवित्ररम्यं स्थानं पश्यन् स्वगतं वदति, “अहाहा, कियत् रमणीयं स्थानमेतत्! कियान् आकर्षकः पुरुषः एषः! तथा च एतानि अमृतोपमानि वचनानि! इतः निर्गमनस्य इच्छा एव न वर्तते”। कालान्तरेण पुनः स्वेन सह एव चिन्तयति, “ एकदा पश्यामः ननु क्व आगतः इति। अनन्तरं पुनः अत्र आगत्य उपविशामः”। इति विचिन्त्य देवस्थानदर्शनस्य एषणया सः सिद्धेश्वरेण सह बहिः आगतः, तस्य आगमनमात्रात् सायंनीराजनस्य पवित्रः मधुरः च ध्वनिः श्रुतिपथम् आगतः। तस्मिन् एव समये शंखघण्टाझल्लरीमृदुंगादीनां वाद्यानां सम्मिश्रः निनादः आरब्धः। उद्यानस्य दक्षिणतः धक्कावाद्यस्य मङ्गलरवः आगतः। सः स्वरमेलः भागीरथ्याः वक्षसि भ्रमन् इव दूरम्, अतिदूरं च गत्वा क्वचित् विलीयमान: आसीत्। मन्दः मन्दः कुसुमगन्धवाही वसन्तवायुः। ज्योत्स्ना सद्यः एव स्वसुषमां वितन्वती आसीत्। देवालये सर्वत्र देवतानां नीराजनसिद्धता प्रवर्तिता। द्वादशशिवमन्दिरेषु श्रीराधाकान्तस्य मन्दिरे श्रीभवतारिण्याः देवालये च प्रारब्ध नीराजनं दृष्ट्वा मास्तरस्य चेतः कथं सगद्गदितं जातम्। सिद्धेश्वरः तस्मै अकथयत्, “ एषः राज्ञीरासमण्याः देवालयः। अत्र पूजादि: देवसेवा नियतं प्रवर्तते। कतिपयः मुनय: भिक्षुकाश्च अत्र अन्नं लभन्ते । तथा जल्पन्तौ तौ भवतारिण्याः मन्दिरात् बहिः आगत्य मध्ये विद्यमानात् विस्तीर्णात् प्राङ्गणात् मन्दं मन्दं चलन्तौ श्रीरामकृष्णस्य प्रकोष्ठसमीपं आगतौ। अधुना प्रकोष्ठस्य पिहितं द्वारं ताभ्यां दृष्टम्। सद्यः एव धूपः ज्वालितः आसीत्। मास्तरेण आङ्गलशिक्षणं प्राप्तम्। आङ्ग्लरीतिः तेन अभ्यस्ता। अनुमतिं विना प्रवेशः न साधुः इति सः अमन्यत। द्वारे एव वृन्दा नाम दासी स्थिता आसीत्। तां सः अपृच्छत्, “किम् अये, सः सत्पुरुषः अन्त: अस्ति किम्?” सा उदतरत्, “आम् अस्ति एव”। मास्तरः कदा आरभ्य महोदयः अत्र वर्तते? वृन्दा –  किम्? बहुभ्यः दिनेभ्यः सः अत्र वर्तते। मास्तरः तथा किम्? सः बहूनि पुस्तकानि पठन् स्यात्? वृन्दा – पुस्तकानि? हम् । भोः, सर्वं तस्य जिह्वाग्रे वर्तते। सर्वं कण्ठस्थम्। मास्तरस्य अध्ययनं सद्यः एव समाप्तम् आसीत्। श्रीरामकृष्णः पुस्तकानि न पठति इति श्रुत्वा सः अतीव विस्मित:। मास्तरः – अधुना तस्य सन्ध्यासमयः जातः स्यात् नु? आवाभ्याम् अन्त: गन्तव्यं किम्? कृपया अन्ते सूचनां ददाति किम्? वृन्दा – किमर्थं, किं तेन? भवन्तौ एव अन्त: गच्छतां भोः। मुक्तमनसा अन्त: गत्वा उपविशताम्। अथ तौ प्रकोष्ठं प्रविष्टवन्तौ। तौ दृष्टवन्तौ यत् प्रकोष्ठे श्रीरामकृष्णः एकाकी पर्यङ्के उपविष्टः आसीत्। सद्यः एव धूपः ज्वालितः आसीत्। द्वाराणि सर्वाणि पिहितानि आसन्। अन्ते पदस्थापनमात्रेण एव मास्तरः हस्तौ संयुज्य नमस्कारं कृतवान्। तेन “उपविशताम्” इति उक्ते सति सः तथा च सिद्धेश्वरः भूमौ उपविष्टवन्तौ। “ कुत्र वसतां, किं कुरुतां, वराहनगरं किमर्थम् आगतौ  च?” इत्यादीनां प्रश्नानाम् उत्तररूपेण मास्तरः स्वपरिचयं विस्तरेण कृतवान्। परन्तु सः निरीक्षितवान् यत् श्रुण्वतः एव श्रीरामकृष्णस्य मनः क्वचित् अन्यत्र इव लग्नम् इति। पश्चात् तेन ज्ञातं यत् ‘भावः’ इति वदन्ति सः एषः एव। कश्चन मत्स्यान् ग्रहितुम् उपविष्टः इव। मत्स्येन आमिषं दष्टं चेत् यष्टिः आकर्षिता भवति, तेन रज्जुं बद्धः जले तरन् यष्टिखण्डः आन्दोलितः भवति। तदा सः जनः यथा त्वरया यष्टिं धरन्तीं मुष्टिम् आकृष्य तरन्तं यष्टिखण्डम् एकाग्रतया चिन्तया च निरीक्षमाण: वर्तते, केनापि सह शब्दमात्रमपि न वदति, पूर्णतः तथा भावस्थस्य श्रीरामकृष्णस्य अवस्था दृश्यते स्म। गच्छता कालेन मास्तरेण श्रुतं स्वतः दृष्टं च यत् सायङ्कालानन्तरं तस्य एतादृशं भावान्तरं सदा भवति स्म। कदाचित् सः बाह्यसंज्ञाशून्यः भवति स्म। मास्तरः भवन्तः अधुना संन्ध्यावन्दनं कुर्वन्त: स्युः। अतः अधुना आगच्छाव आवाम् किम्? श्रीरामकृष्णः – भावस्थः सन्ध्या अहम् न तथा किमपि। तदनन्तरं काचित् वार्ता जाता। अनन्तरं मास्तरः प्रणम्य गन्तुम् अनुमतिं याचितवान्। आपृच्छन् श्रीरामकृष्णः अवदत्, “ पुनः आगच्छताम् हम्”। मार्गे गच्छन् मास्तरः स्वमनसि अचिन्तयत्, “ कः स्यात् एषः सौम्यदर्शनः पुरुषः? एनं प्रति पुनः आगमनस्य प्रबला इच्छा मनसि उत्पद्यते। पुस्तकानि न पठित्वा अपि जनः श्रेष्ठः भवितुमर्हति नु? अहो आश्चर्यम्! अत्र पुनः आगमनस्य इच्छा भवन्ती अस्ति। ‘पुनः आगच्छतु’ इति सः अवदत् एव। श्वः परश्वः वा आगमिष्यामि”। रसादयो हि ये कोशाः व्याख्याताः तैत्तिरीयके। स्पष्टीकुरुत- अदीर्घत्वाच्च कालस्य न विद्यते।]] स्पष्टीकुरुत- अनिश्चिता यथा तद्वदात्मा विकल्पितः।]] स्पष्टीकुरुत- नाकाशस्य घटाकाशो विकारावयवः तथा।]] स्पष्टीकुरुत- विश्वो हि त्रिधा भोगं निबोधत।]] तैजसः स्वप्नकाले दूरदेशं गच्छेद् पुनरागच्छेत् च इति एतावान् दीर्घकालः स्वप्नस्य नास्ति।अतः तैजसस्य स्वप्ने दूरदेशगमनं न सम्भवति। दृष्टान्ते घटस्य कम्बुग्रीवादिरूपं, जलधारणादिकं कर्म तथा घटः इति समाख्या इति एते भेदाः घटनिमित्ताः सन्ति, न परमार्थतः आकाशस्य। तथैव सिद्धान्ते देहाद्युपाधीनां रूपं, तेषां कर्म तथा नाम इति एते भेदाः उपाधिनिमित्ताः सन्ति, न परमार्थतः आत्मनः। अलातस्य स्पन्दनं यदा विरमति, तदा तद् भासरहितं वर्तते।एवमेव विज्ञानस्य स्पन्दनं यदा विरमति, तदा तद् अपि आभासरहितं भवति। ओङ्कारस्य तृतीया मात्रा मकारः।आत्मनः तृतीयः पादः तैजसः।उभयोः ऐक्यम् अस्ति। तत्र सामान्यधर्मः अस्ति- मितिः। एषा मितिः प्राज्ञे अपि अस्ति।विश्वतेजसौ निद्राकाले प्राज्ञं प्रविशतः।प्रबोधकाले पुनः तस्माद् विनिर्गच्छतः।प्राज्ञः विश्वतेजसोः मानम् इव भवति। ! ओङ्कारस्य मात्रा आत्मनः पादः उभयोः सामान्यम् ऐक्यज्ञानस्य फलम् | अकारः वैश्वानरः आप्तिः, आदिमत्त्वम् सर्वकामावाप्तिः,सर्वत्र प्रथमत्वम् | उकारः तैजसः मात्रोत्कर्षः, उभयत्वम् ज्ञानसन्ततिः, ब्रह्मवित्कुलवत्त्वम् | मकारः प्राज्ञः मितिः, अपीतिः यथार्थं ज्ञानम्, जगत्कारणभावः | अमात्रः ओङ्कारः तुर्यः अव्यवहार्यत्वम् अद्वैतत्वम् अपुनर्भवः अथ शब्दानुशासनम् इत्यस्य विवेचनं कुरुत ।]] पदम् अर्थस्य वाचकम् इति मतं स्फोटः अर्थस्य वाचकः इति मतं स्पष्टीकुरुत – यश्चोभयोः समो दोषः स्पष्टीकुरुत – पाणिन्याचार्यस्य उभयं सम्मतम्।]] अस्मिन् शास्त्रे लक्ष्यं शब्दः, लक्षणं सूत्रम्।(लक्ष्य-लक्षणे व्याकरणम्।)लक्ष्यभूताः शब्दाः विपुलाः।तेषाम् अनुशासनाय किञ्चित् सामान्यलक्षणं (उत्सर्गसूत्रं) वक्तव्यं तथा किञ्चिद् विशेषलक्षणं (अपवादसूत्रं) वक्तव्यम्।अनेन लघुना उपायेन बहूनां शब्दानाम् अनुशासनं कर्तुं शक्यते।यथा – व्याकरणं किमर्थम् अध्येयम् इति प्रश्नस्य उत्तरे व्याकरणस्य नाना प्रयोजनानि शास्त्रकारैः उक्तानि।तत्र अन्यतमं प्रयोजनं नाम अभ्युदयः। एवं महान् साधुशब्दरूपः देवः अस्माकम् अभ्युदयं साधयितुं नितरां समर्थः। पाणिनिसम्प्रदाये केचन पदद्वैविध्यं मन्यन्ते, केचन चतुर्धा पदम् इति मन्यन्ते केचन पञ्चधा पदम् इति मन्यन्ते। गौः अश्वः हस्ती इत्यादीनि नामानि।यतो हि स्थिरपदार्थान् एतानि बोधयन्ति। चादयः यदा लिङ्गसङ्ख्यारहितानां पदार्थानां वाचकाः भवन्ति, तदा निपाताः उच्यन्ते।एते उपमादिषु विविधेषु अर्थेषु प्रयुज्यन्ते।क्वचित् एते पदपूरणार्थाः अतः निरर्थकाः भवन्ति। ‘अन्वर्जुनं योद्धारः’ इत्यत्र अनु इति कर्मप्रवचनीयः। गौः इति पदं श्रुत्वा अर्थस्य प्रतीतिः भवति।सा वर्णेभ्यः न भवति।अतः वर्णातिरिक्तः कश्चित् अर्थप्रत्यायकः पदार्थः अङ्गीकार्यः।अन्यथा अर्थज्ञानस्य उपपत्तिः एव न भवति। अर्थज्ञानं वर्णेभ्यः एव भवति इति वचनं न युक्तम्।एकः एकः व्यस्तः वर्णः अर्थबोधने असमर्थः।एकः व्यस्तः वर्णः अर्थं बोधयति चेत् अन्येषां वर्णानाम् आनर्थक्यं भवति। समस्ताः वर्णाः अर्थं बोधयन्ति इति अपि न शक्यम्।वर्णाः उत्पन्नाः क्षणेन नष्टाः भवन्ति।तेषां समूहः न सम्भवति। १ स्फुट्यते विकस्यते व्यज्यते वर्णैः इति स्फोटः। यश्चोभयोः समो दोषः परिहारस्तयोः समः। अर्थज्ञानं पदात् भवति वा न इति अस्मिन् विषये मीमांसा-व्याकरणयोः वैमत्यम् अस्ति।तत्र व्याकरणपक्षः एवं यत् स्फोटः अर्थस्य वाचकः।तदर्थं पदवाचकत्वपक्षं प्रत्याख्याय ते स्वमतम् एवं प्रस्थापन्ति। स्फुट्यते विकस्यते व्यज्यते वर्णैः इति स्फोटः। स्फोटः अनभिव्यक्तः एव अर्थं प्रत्याययति अथवा अभिव्यक्तः सन् अर्थं प्रत्याययति इति विकल्पः।उभयोः एकमपि न सङ्गच्छते। यथा घटः इति व्याहारे घकारोच्चारे सति स्फोटः किञ्चिदिव अभिव्यक्तो भवति।ततः अकारोच्चारे सति इतोऽपि अभिव्यक्तः भवति।टकारोच्चारे सति स्फोटः अभिव्यक्ततरः भवति। अकारोच्चारे सति इतोऽपि अभिव्यक्ततरः भवति।विसर्जनीयोच्चारे सति स्फोटस्य अभिव्यक्तिः परिपूर्णा भवति। वर्णवाचकत्वपक्षे एषा अर्थप्रत्ययरीतिः न सम्भवति।इदमेव वैषम्यम् उभयोः पक्षयोः। यदि कश्चिद् दोषः उभयपक्षे समानः, तयोः पक्षयोः दोषपरिहारः अपि समः तर्हि एकस्मिन् एव पक्षे आक्षेपः न करणीयः। प्रकृते वैयाकरणेन (स्फोटवादिना) मीमांसकमते(वर्णवाचकत्वपक्षे) केचन दोषाः दर्शिताः।ते दोषाः स्फोटवादे अपि सन्ति इति मीमांसकः प्रतिपादयति। ते च दोषाः एवम् – | एकः वर्णः अर्थं प्रत्याययति चेत्अन्येषां वर्णानां नैरर्थक्यम्। एकः वर्णः स्फोटं व्यनक्ति चेत् अन्येषां वर्णानां नैरर्थक्यम्। अथातो ब्रह्मजिज्ञासा इति सूत्रस्य माध्वमतेन व्याख्यानं ।]] जन्माद्यस्य यतः इति सूत्रस्य माध्वमतेन व्याख्यानं तत्तु समन्वयात् इति सूत्रस्य विवरणं मध्वाचार्यमतेन तत् त्वम् असि इति वचनं माध्वमतेन अल्पज्ञः जीवः, सर्वज्ञः ईश्वरः।परतन्त्रः जीवः, स्वतन्त्रः ईश्वरः।अपूर्णः जीवः, परिपूर्णः ईश्वरः।एवम् उभयोः ऐक्यं न सम्भवति। तस्मात् यद्यपि अनुमानेन ईश्वरः सिद्ध्यति तथापि शास्त्रसहितस्य अनुमानस्य एव प्रामाण्याङ्गीकारः।अतः शास्त्रैकगम्यः ईश्वरः अस्मिन् मते। सर्वेषां वेदानां तात्पर्यं विष्णौ एव वर्तते।अन्यत्र क्वचित् उत्कर्षः दृश्यते चेत् तद् अवान्तरं तात्पर्यं मन्तव्यम्।विष्णोः उत्कर्षे महातात्पर्यम्। सर्वदर्शनसङ्ग्रहे ऱामानुजमतेन स्याद्वादस्य खण्डनं कथं प्रतिपादितम् सर्वदर्शनसङ्ग्रहे रामानुजेन जीवपरिमाणविषये जैनमतस्य प्रत्याख्यानं कथं कृतम् टिप्पनीं लिखत – रामानुजमतेन जीवस्वरूपम्।]] सर्वे शब्दाः परमात्मनः एव वाचकाः।– स्पष्टीकुरुत।]] टिप्पनीं लिखत – रामानुजमते द्विविधं ब्रह्म। टिप्पनीं लिखत – रामानुजमते निर्गुणं ब्रह्म।]] रामानुजमते पञ्च उपासनाः।– टिप्पनीं लिखत। जन्माद्यस्य यतः इति सूत्रं रामानुजमतेन विवृणुत।]] शास्त्रयोनित्वात् इति सूत्रस्य रामानुजमतेन व्याख्यां कुरुत।]] तत्तु समन्वयात् इति सूत्रस्य विवरणं रामानुजमतेन कुरुत।]] टिप्पनीं लिखत – रामानुजमते निर्गुणं ब्रह्म।]] मुक्तदशायाम् तु ईश्वरः जीवे प्रसन्नः सन् तस्य अविद्यां निवर्तयति।ततः ईश्वरस्य सर्वज्ञत्वादयः गुणाः जीवे आविर्भवन्ति। तदा मुक्तजीवाः तथा ईश्वरः इति एतेषां गुणाः समानाः भवन्ति।सर्वकर्तृत्वं तु जीवे कदापि न भवति, तत् तु ईश्वरे एव भवति।जीवेश्वरयोः अयं विशेषः सर्वदा वर्तते। द्वा सुपर्णा सयुजा सखायौ समानं वृक्षं परिषस्वजाते। देवदत्तः इति शब्दः देवदत्तस्य देहमात्रस्य वाचकः नास्ति।देवदत्तदेहप्रकारक-तदभिमानिजीवविशेष्यक-सङ्घातस्य वाचकः अस्ति इति लोके मान्यम्। तत्र रामानुजः उत्तरति यत् ब्रह्मणः निर्गुणत्वप्रतिपादकानि तानि वचनानि प्राकृत-हेयगुण-निषेधपराणि सन्ति, न तु गुणमात्रनिषेधपराणि। पाशुपतदर्शनं तथा वैष्णवदर्शनम् (माध्वरामानुजसम्प्रदायौ) इत्यत्र वैमत्यं प्रदर्शयत।]] पाशुपतदर्शनस्य आदिमं सूत्रम् एवम् – अथ अतः पशुपतेः पाशुपतयोगविधिं व्याख्यास्यामः। प्रकृतसूत्रे योगः इति शब्दः विद्यते।तस्य विवरणं शास्त्रे इत्थं कृतम् चित्तद्वारेण ईश्वरसम्बन्धहेतुः योगः द्विविधः क्रियालक्षणः क्रियोपरमलक्षणः च। | दुःखान्तः दुःखनिवृत्तिः दुःखनिवृत्त्या सह पारमैश्वर्यावाप्तिः। | विधिः पुनरावृत्तिरूपः स्वर्गादिफलकः अपुनरावृत्तिरूपः सामीप्यादिफलकः ईश्वरः जीवेभ्यः सुखदुःखरूपं फलं वितरति इति सर्वेषु आस्तिकेषु दर्शनेषु अभ्युपगम्यते।स च ईश्वरः जीवानां कर्म अपेक्ष्य फलं ददाति आहोस्वित् कर्म अनपेक्ष्य इति तावद् विवाद्यविषयः। शास्त्रान्तरेषु ‘ईश्वरः कर्मापेक्ष्य फलं ददाति’ इति सम्मतम्।पाशुपतशास्त्रे तु ईश्वरः स्वतन्त्रः अङ्गीकृतः।सः कर्म अनपेक्ष्य फलं वितरति। तत्र आक्षेपः एवं यद् यदि ईश्वरः कर्मनिरपेक्षं फलं ददाति तर्हि द्वौ दोषौ उद्भवतः कर्मवैफल्यं, समसमयसमुत्पादः च। यदि ईश्वरः कर्मनिरपेक्षं फलं ददाति तर्हि जीवानां कर्म विफलं स्यात्।ततः च जीवस्य कर्मणि प्रवृत्तौ प्रयोजनमेव किमपि न स्यात्। कर्मनिष्फलतायाः सम्भावना अस्ति चेत् जीवस्य कर्मणि प्रवृत्तिः एव न स्यात् इति न मन्तव्यम्।यथा कर्षकः धान्यलाभविषये सन्दिहानः अपि कृषिकर्मणि प्रवर्तते एव, तथा जीवस्य अपि कर्मणि प्रवृत्तिः उपपद्यते। यदि ईश्वरः कर्मानपेक्षः सन् कारणं तर्हि सर्वेषां कार्याणां समे समये समुत्पादः स्यात्।यतो हि कार्योत्पादे किमपि नियामकं नास्ति।ईश्वरः सदैव विद्यते अतः तत्कार्यस्य अपि सदैव उत्पत्तिः प्राप्ता। नैवम्।ईश्वरस्य शक्तिः अचिन्त्या।सा च ईश्वरेच्छाम् अनुसरति।अतः सर्वेषां कार्याणां समसमुत्पादः न भवति, ईश्वरस्य तथाविधेच्छाभावात्। तस्मात् ईश्वरः निरपेक्षः कारणम् इति पाशुपतमते सिद्धान्तः। ‘शब्दज्ञानमात्रेण मोक्षः न भवति, ईशसाक्षात्कारः मोक्षहेतुः’ इति चेत् साक्षाद् ईशदर्शनं मलिनचित्तानां पशूनां कृते दुर्लभम्।अतः अनिर्मोक्षप्रसङ्गः। शारीरस्थानस्य आरम्भसूत्रमिदम्।मूले अथ इति आनन्तर्ये प्रयुक्तः शब्दः।कस्य आनन्तर्यम् इति विवृणोति चक्रपाणिः निदानस्थाने इत्यादिना। अतः इति मूले हेत्वर्थकः शब्दः।शारीरविज्ञानस्य हेतुः कः इति इति टीकाकारः स्पष्टीकरोति यतोऽप्रतिपन्ने इत्यादिना। पुरुषस्य विभुत्वम् उद्दिश्य कृतः अयं प्रश्नः। शैलं पर्वतः।कुड्यं भित्तिः।तिरस्कृतम् आवृतम् अन्तरितं वा। एतेषां प्रश्नानाम् अर्थाः आचार्येण अग्रे स्वयं वर्णिताः सन्ति अतः टीकाकारः अत्र तेषां विवरणं न करोति। न एतद् युक्तियुक्तं भाति।मनसः अणुत्वप्रतिपादकेन प्रकृतसूत्रेण बाधितत्वात्। नाणुपरिमाणे मनसि खसम्भवः।अपरं च व्याधिं प्रति खवैगुण्यं कारणम् इति प्रतिपादयत् पूर्णं वचनम् एवमस्ति- कुपितानां हि दोषाणां शरीरे परिधावताम्। एक-एक-अधिकयुक्तानि खादीनाम् इन्द्रियाणि तु । हस्तौ पादौ गुद-उपस्थं वाग्-इन्द्रियम् अथ अपि च । पायु-उपस्थं विसर्गार्थं हस्तौ ग्रहणधारणे । ‘रजसा तमसा च संसारे भ्रमणम्’ इति पुनर्वसुना अत्र उक्तः आशयः स्मृतौ अपि दृश्यते- अतः महदादिप्रपञ्चस्य समवायिकारणं प्रकृतिः,असमवायिकारणं प्रकृतिपुरुषसंयोगः,तथा निमित्तकारणं पुरुषः इति कारणज्ञाः वदन्ति। पुरुषस्य प्रपञ्चकारणत्वे अपरा उपपत्तिः अत्र उच्यते। यदि पुरुषः नास्ति तर्हि प्रपञ्चविषयकं ज्ञानमपि कस्यापि न सम्भवति इति सूत्रस्य अर्थः।पुरुषः सर्वस्य महदादिप्रपञ्चस्य बोद्धा अस्ति । कोऽत्र स्वपक्षोपकारः इति चेत् उच्यते।अग्रे अग्निवेशस्य प्रश्नः अस्ति कारणं वेदनानां किम्? तस्य उत्तरे ‘कर्तुः करणैः सह संयोगात् बाह्यविषयज्ञानं जायते, आभ्यन्तरविषयज्ञानं जायते’ सूत्रे ‘हि’ इति पदम् अस्ति।तस्य अर्थः यस्मात्।यस्मात् कोऽपि भावः एकः सन् कार्यं नोत्पादयति इति अपूर्णं वाक्यम्।एतस्मात् अग्रे ‘तस्मात् किम्?’ इति वक्तव्यम्।तदुक्तं चक्रपाणिना तेन इत्यादिना। अपरं द्वयं च वक्ष्यते।व्यक्तम् ऐन्द्रियकम् च । (व्यक्तं) तद् एव, यद् इन्द्रियैः गृह्यते । बुद्धीन्द्रियाणि सार्थानि मनः कर्मेन्द्रियाणि च।अहङ्कारश्च बुद्धिश्च पृथिव्यादीनि चैव हि॥ १७७ बुद्धिः अव्यक्ताद् जायते ।बुद्ध्या अहम् इति मन्यते।अहङ्काराद् परं खादीनि यथाक्रमम् उत्पद्यन्ते ॥६६॥ ततः सम्पूर्ण-सर्व-अङ्गः जातः अभ्युदितः (इति)उच्यते।६७। अव्यक्ताद् व्यक्ततां याति व्यक्ताद् अव्यक्ततां पुनः। येषां द्वन्द्वे परा सक्तिः अहङ्कार-पराः च ये। एवम् आदिसर्गे प्रकृतेः महदादिसर्गं दर्शयित्वा महाप्रलये प्रकृतौ अवव्यक्तरूपायां बुद्ध्यादीनां लयम् ‘जायते महदव्याक्ताद्’ इत्यत्र सर्गः दर्शितः।अत्र प्रलयः वर्ण्यते। प्राण-अपानौ निमेष-आद्याः जीवनं मनसः गतिः। इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं प्रयत्नः चेतना धृतिः। यस्मात् समुपलभ्यन्ते लिङ्गानि एतानि जीवतः। शरीरं हि गते तस्मिन् शून्यागारम् अचेतनम्। प्राण-अपानौ, निमेष-आद्याः, जीवनं, मनसः गतिः मनसः) इन्द्रियान्तरसञ्चारः मनसः) यत् प्रेरणं, धारणं च मनसः) स्वप्ने देशान्तरगतिः, तथा पञ्चत्वग्रहणं, तथा दक्षिणेन अक्ष्णा दृष्टस्य सव्येन अवगमः, इच्छा, द्वेषः, सुखं, दुःखं, प्रयत्नः, चेतना, धृतिः,बुद्धिः, स्मृतिः, अहङ्कारः इति एतानि) परमात्मनः लिङ्गानि॥७२॥ यस्मात् एतानि लिङ्गानि जीवतः समुपलभ्यन्ते, न मृतस्य, तस्मात् महर्षयः (एतानि) आत्मलिङ्गानि आहुः॥७३॥ निःश्वासः उच्छ्वासः, निमेषाद्याः नेत्रक्रियाः, जीवनं, मनसः गमनं, मनसः एकस्मात् इन्द्रियात् अन्यत् इन्द्रियं प्रति गमनं, मनसः प्रेरणं तथा धारणं, मनसः स्वप्ने अन्यदेशं प्रति गमनं, मरणोत्तरम् अवशिष्टः देहः पञ्चभूतात्मकः इति ज्ञानं, दक्षिणनेत्रेण दृष्टस्य द्रव्यस्य वामनेत्रेण अपि समानं ज्ञानं, इच्छा, द्वेषः, सुखं, दुःखं, प्रयत्नः, चेतना, धृतिः, बुद्धिः, स्मृतिः, अहङ्कारः, इति एतानि पुरुषलिङ्गानि सन्ति॥७२॥ एतानि लक्षणानि सजीवस्य शरीरे दृश्यन्ते, न मृतस्य शरीरे।अतः महर्षयः एतानि ‘आत्मनः लक्षणानि’ इति वदन्ति।७३ सत्यम् एतौ अभिधेयार्थौ न भवतः।परं प्राणापानशब्दयोः एतौ लक्ष्यार्थौ चक्रपाणिना प्रोक्तौ। केचन पञ्चत्वग्रहणस्य व्याख्यानम् अन्यथा कुर्वन्ति।चक्रपाणिकृतां विपर्ययलक्षणां ते न अनुमन्यन्ते।अतः पञ्चत्वग्रहणम् इत्येव पुरुषलिङ्गम् ते अङ्गीकुर्वन्ति।तदर्थं तैः दत्ता उपपत्तिः एवम् – एतेषु प्रत्येकं तत्त्वं पृथक् रीत्या शरीरस्थम् आत्मानं गमयति, बोधयति।कथमिति अग्रे विवृतम्। वाचं को वा विजानाति पुनः संश्रुत्य संश्रुताम्॥ अहङ्कारः स्मृतिर्मेधा द्वेषो बुद्धिः सुखं धृतिः। स्वर्गः स्वप्नश्च भावानां प्रेरणं मनसो गतिः। यत एतानि दृश्यन्ते लिङ्गानि परमात्मनः। अचेतनं क्रियावत् च मनः चेतयिता परः। चेतनावान् यतः च आत्मा ततः कर्ता निरुच्यते। मनः अचेतनं क्रियावत् च।चेतयिता परः। मनसा युक्तस्य तस्य विभोः क्रियाः निर्दिश्यन्ते ॥७५॥ यतः च आत्मा चेतनावान्, ततः कर्ता निरुच्यते। ‘मनः न उच्यते’ इति सूत्रस्थपदानि।तत्र वाक्यशेषतन्त्रयुक्त्या चक्रपाणिः कर्तृ इति पदं योजयति। यथास्वेन इत्यस्य अर्थः स्व-धर्माधर्मम् अनतिक्रम्य। यथा स्वस्य धर्माधर्मौ स्तः तदनुसारम्। पुनः तत् शिरसः शूलं ज्वरः सः पुनः आगतः। तम् अर्तिकालम् उद्दिश्य भेषजं यत् प्रयुज्यते। आपः ताः पुनः आगुः मा याभिः शस्यं पुरा हतम्। न समाः यान्ति वैषम्यं विषमाः समतां न च। युक्तिम् एतां पुरस्कृत्य त्रिकालां वेदनां भिषक्। उपधा हि परः हेतुः दुःख-दुःखाश्रयप्रदः।त्यागः सर्वोपधानां च सर्वदुःखव्यपोहकः॥९५॥ दुःखं तथा दुःखाश्रयभूतं शरीरम् इति उभयोः अपि मूलकारणं तृष्णा।सर्वासां तृष्णानां त्यागः सर्वदुःखनाशस्य उपायः॥९५ असात्म्येन्द्रियसंयोगः प्रज्ञापराधः परिणामश्चेति त्रयः त्रिविधविकल्पाः असात्म्येन्द्रियसंयोगः प्रज्ञापराधः परिणामश्चेति त्रयः त्रिविधविकल्पाः धी-धृति-स्मृति-विभ्रष्टः कर्म यत् कुरुते अशुभम्। प्रज्ञापराधं तं विद्यात् सर्वदोषप्रकोपणम्॥१०२॥ उदीरणं गतिमताम् उदीर्णानां च निग्रहः। सेवनं साहसानां च नारीणां च अतिसेवनम्॥१०३॥ कर्मकाल-अतिपातः च मिथ्यारम्भः च कर्मणाम् ।विनय-आचारलोपः च पूज्यानां च अभिधर्षणम्॥१०४॥ ज्ञातानां स्वयम् अर्थानाम् अहितानां निषेवणम्| परम् औन्मादिकानां च प्रत्ययानां निषेवणम्॥१०५॥ अकाल-अदेश-सञ्चारौ मैत्री सङ्क्लिष्टकर्मभिः। इन्द्रियोपक्रम-उक्तस्य सद्वृत्तस्य च वर्जनम्॥१०६॥ ईर्ष्या-मान-भय-क्रोध-लोभ-मोह-मद-भ्रमाः। तज्जं वा कर्म यत् क्लिष्टं क्लिष्टं यत् देहकर्म च॥१०७॥ यत् च अन्यद् ईदृशं कर्म रजो-मोह-समुत्थितम्।प्रज्ञापराधं तं शिष्टाः ब्रुवते व्याधिकारणम् ॥१०८॥ धी-धृति-स्मृति-विभ्रष्टः (नरः) यत् अशुभं कर्म कुरुते तं सर्वदोषप्रकोपणं प्रज्ञापराधं विद्यात् ॥१०२॥ गतिमताम् उदीरणम्, उदीर्णानां च निग्रहः,साहसानां सेवनं च, नारीणां च अति-सेवनम्,॥१०३॥कर्मकाल-अतिपातः च, कर्मणां मिथ्यारम्भः च, विनय-आचारलोपः च, पूज्यानाम् अभिधर्षणं च, ॥१०४॥स्वयं ज्ञातानाम् अहितानाम् अर्थानां निषेवणम्, पूर्व-मध्य-अपराह्णाः च रात्र्याः यामाः त्रयः च ये।एषु कालेषु नियताः ये रोगाः ते च कालजाः॥११२॥ व्याधीनां कालसम्प्राप्तिः यथा, पुरा व्याधिसङ्ग्रहे निर्दिष्टाः पित्तादीनां चय-प्रकोप-प्रशमाः ॥११०॥मिथ्या-अति-हीनलिङ्गाः च वर्षान्ताः रोगहेतवः,जीर्ण-भुक्त-प्रजीर्ण-अन्नकाल-अकालस्थितिः च या॥१११॥ पूर्व-मध्य-अपराह्णाः च, रात्र्याः ये त्रयः यामाः च ,एषु कालेषु ये रोगाः नियताः, ते च कालजाः॥११२॥ व्याधीनां कालसम्प्राप्तिः इति कारणस्य उदाहरणं नाम पूर्वं व्याधिसङ्ग्रहे उक्ताः पित्तादीनां चयप्रकोपप्रशमाः। वर्षान्तानाम् ऋतूनां मिथ्या-अति-हीनयोगाः रोगहेतवः,अन्नस्य जीर्णावस्थाकालः, भुक्तावस्थाकालः, प्रजीर्णावस्थाकालः तथा अनुचितकालः कालसम्प्राप्तिः ॥१११॥ पूर्वाह्णः, मध्याह्नः -अपराह्णाः च, रात्र्याः ये त्रयः यामाः च ,एषु कालेषु ये रोगाः नियताः, ते च कालजाः॥११२॥ व्याधीनां कालसम्प्राप्तिम् आह निर्दिष्टा इत्यादि।व्याधिसङ्ग्रहे इति कियन्तःशिरसीये “चयप्रकोपप्रशमाः पित्तादीनां यथाक्रमम्। भवन्त्येकैकशः षट्सु कालेष्वभ्रगमादिषु”(सू.१७) इत्यनेन तथा हि उदाहरणेन च।तेन, कालसम्प्राप्तिः व्याधीनां यथा- चयप्रकोप्रशमाः पित्तादीनां पुरा निर्दिष्टाः इति योज्यम्। मिथ्यालिङ्गाः षड् ऋतवः, अतिलिङ्गाः षड् ऋतवः, हीनलिङ्गाः षड् ऋतवः च रोगहेतवः भवन्ति। उदाहरणान्तरम् आह जीर्णेत्यादौ।जीर्णेत्यादौ जीर्णादि-अवस्थात्रय-विशिष्टस्य अन्नस्य कालः, तथा अन्नस्य अकालः अजीर्णादि-अवस्थालक्षितः। प्रजीर्णं विदग्धम्। अतः एव ‘अन्नस्य अकालः अजीर्णादि-अवस्थालक्षितः’ इति विवृणोति चक्रपाणिः। किंवा, ‘जीर्ण-भुक्त-प्रजीर्ण-अन्नकाला’ इति छेदः, तेन जीर्णादि-अवस्थायुक्त-अन्नकालाः पूर्ववद् एव ज्ञेयाः; तथा ‘कालस्थितिः च या’ इति योजना; कालस्थितिशब्देन बाल्य-आदिवयः-त्रैविध्यम् उच्यते। तत्र बाल्ये श्लैष्मिकाः, यौवने पैत्तिकाः, वार्धक्ये वातिकाः गदा वर्धन्ते इति ज्ञेयम्॥११०-११२॥ अन्येद्युष्कः द्वि-अहग्राही तृतीयक-चतुर्थकौ।स्वे स्वे काले प्रवर्तन्ते काले हि एषां बल-आगमः॥११३॥ अन्येद्युष्कः, द्वि-अहग्राही, तृतीयक-चतुर्थकौ (इत्यादयः रोगाः)स्वे स्वे काले प्रवर्तन्ते। हि काले एषां बल-आगमः भवति॥११३॥ अन्येद्युष्कज्वरः, द्व्यहग्राही ज्वरः, तृतीयकज्वरः, चतुर्थकज्वरः इति एते रोगाः स्वस्य स्वस्य काले प्रवृत्ताः भवन्ति।यतो हि तस्मिन् तस्मिन् काले तेषां बलं वर्धते।११३ विषमज्वरान् अपि कालविशेषप्रवर्तमानमात्रत्वेन कालजे दर्शयन् आह अन्यद्युष्कः इत्यादि। द्वि-अह-ग्राही चतुर्थकविपर्ययः। वक्ष्यति हि- “विषमज्वर एवान्यश्चतुर्थकविपर्ययः। मध्ये अहनी ज्वरयत्यादावन्ते च मुञ्चति” इति (चि.३) कथं स्वकीये एव काले प्रवर्तन्ते इति आह काले हि एषां बलागमः इति।उक्ते एव काले यस्माद् बलवन्तः भवन्ति, तस्मात् तत्र एव सञ्जातबलाः सन्तः व्यज्यन्ते इति अर्थः॥११३॥ एते च अन्ये च ये केचित् कालजाः विविधाः गदाः।अनागते चिकित्स्याः ते बल-कालौ विजानता॥११४॥ एते च अन्ये च ये केचित् कालजाः विविधाः गदाः, ते बल-कालौ विजानता (वैद्येन) अनागते चिकित्स्याः ॥११४॥ एते अत्र उक्ताः विकाराः कालव्यङ्ग्याः सन्ति।तथा अन्ये अपि कालव्यङ्ग्याः विविधाः गदाः सन्ति।वैद्येन तेषां बलं कालं च ज्ञात्वा अनागते व्यक्तिकाले एव तेषां चिकित्सा आरभणीया। एतेषां चिकित्साक्रमम् आह एते च इत्यादि।अन्ये च इति अनेन अन्यान् अपि कालविशेष-प्राप्तिप्रादुर्भाविनः शोथ-कुष्ठ-आदीन् सूचयति॥११४॥ कालस्य परिणामेन जरा-मृत्यु-निमित्तजाः। रोगाः स्वाभाविकाः दृष्टाः स्वभावः निष्प्रतिक्रियः॥११५ कालस्य परिणामेन जरा-मृत्यु-निमित्तजाः स्वाभाविकाः रोगाः दृष्टाः । स्वभावः निष्प्रतिक्रियः॥११५ कालस्य परिणामः जरा तथा मृत्युः।जरामृत्युनिमित्ततः स्वाभाविकाः रोगाः जायन्ते ते कालजाः)।स्वभावस्य प्रतिकारः न सम्भवति। स्वाभाविकान् अपि कालपरिणाम-व्यज्यमानतया इह कालजे अवरोधयितुम् आह कालस्य इत्यादि। दुःखहेतवः के इति प्रश्नस्य उत्तरम् उपक्रान्तम्।तत्र जरामरणजन्यरोगाणां समावेशः कुत्र इति प्रश्नस्योत्तरं वदति मुनिः कालस्य परिणामेन इति।एतेषां दुःखानां हेतुः कालसम्प्राप्तिः इति आशयः। जरा-मृत्युरूपात् निमित्तात् जाताः जरा-मृत्यु-निमित्तजाः, मृत्युशब्देन इह युगानुरूप-आयुःपर्यवसान-भव-कालमृत्युः ग्राह्यः किंवा जरामृत्य्वोः यद् निमित्तं तस्मात् जाताः जरामृत्यु-निमित्तजाः, जरामृत्युनिमित्तं च प्राणिनां साधारणदेहनिवर्तकभूतस्वभावः अदृष्टं च। साधारणदेहनिवर्तकभूतस्वभावः जरायाः मृत्योः च कारणम् इति उक्तम्।भूतानां स्वभावः भूतस्वभावः।तस्य ‘देहनिवर्तकः’ तथा ‘साधारणः’ इति विशेषणद्वयम्।निवर्तकः इति नाशकः। देहस्य निवर्तकः देहनाशकः।भूतानां स्वभावः एव अयं, यत् तानि देहं निवर्तयन्ति।यथा भगवता उक्तम् जन्म, आयुर्मानं तथा भोगाः इति एते अदृष्टस्य विपाकभूताः इति अर्थः।तस्मात् अदृष्टम् इत्यपि जरामृत्य्वोः कारणम् इति वक्ति चक्रपाणिः। अथ स्वाभाविकानां का चिकित्सा इति आह स्वभावः इत्यादि। निष्प्रतिक्रियः इति साधारणचिकित्सया रसायनवर्ज्यया न प्रतिक्रियते, रसायनेन तु प्रतिक्रियत एव; तेन, “अस्य प्रयोगाच्च्यवनः सुवृद्धोऽभूत् पुनर्युवा”(चि.१.१ इत्यादिरसायनप्रयोगेण समं न विरोधः।किंवा, स्वाभाविकाः जरादयः रसायनजनितप्रकर्षाद् उत्तरकालं पुनरवश्यं भवन्ति इति निष्प्रतिक्रियत्वेन उक्ताः॥११५॥ सम्प्रति कर्मसम्प्राप्तिकृतम् अपि गदं कालविशेषव्यज्यमानतया दर्शयन् आह निर्दिष्टम् इत्यादि। न हि कर्म महत् किञ्चित् फलं यस्य न भुज्यते।क्रियाघ्नाः कर्मजाः रोगाः प्रशमं यान्ति तत्क्षयात्॥११७॥ न हि किञ्चित् महत् कर्म (विद्यते यस्य फलं न भुज्यते।कर्मजाः रोगाः क्रियाघ्नाः (सन्ति)। तत्क्षयात् (ते) प्रशमं यान्ति ॥११७॥ एकम् अपि महत् कर्म नास्ति, यस्य फलभोगः न भवति।सर्वस्य महतः कर्मणः फलम् अवश्यं भोक्तव्यम्।कर्मजाः रोगाः चिकित्साक्रियया न नश्यन्ति।ते कर्मक्षयात् एव नश्यन्ति। कर्मणः फलसम्बन्धिनियमम् आह- न हीत्यादि। महद् इति विशेषणेन किञ्चिद् अमहत् कर्म प्रायश्चित्तबाधनीयफलं न ददाति अपि फलम् इति दर्शयति। कर्मजानाम् अचिकित्स्यत्वम् आह- क्रियाघ्नाः इत्यादि। तत्क्षयाद् इति कर्मक्षयात्; कर्मक्षयः च कर्मफल-उपभोगाद् एव परं भवति ॥११७॥ कर्मजाः रोगाः क्रियाघ्नाः सन्ति इति वचनस्य ‘कर्मजाः रोगाः चिकित्सां घ्नन्ति, निष्फलां कुर्वन्ति’ इत्यर्थः। अति-उग्रशब्दश्रवणात् श्रवणात् सर्वशः न च। असंस्पर्शः अतिसंस्पर्शः हीनसंस्पर्शः एव च। यः भूत-विष-वातानाम् अकालेन आगतः च यः। रूपाणां भास्वतां दृष्टिः विनश्यति अतिदर्शनात्। अति-आदानम् अनादानम् ओकसात्म्यादिभिः च यत्। पूतिभूत-विष-द्विष्टाः गन्धाः ये च अपि अनार्तवाः। अति-उग्रशब्दश्रवणात् सर्वशः न च श्रवणात् अतिहीनानां शब्दानां श्रवणात् च जडाः भवन्ति ॥११८॥ परुष-उद्भीषण-अशस्त-अप्रिय-व्यसनसूचकैः शब्दैः श्रवणसंयोगः मिथ्यासंयोगः उच्यते॥११९॥ स्पृश्यानाम् असंस्पर्शः अतिसंस्पर्शः हीनसंस्पर्शः एव च सङ्ग्रहेण स्पर्शनेन्द्रिय-बाधकः उक्तः ॥१२०॥ भूत-विष-वातानां यः (संस्पर्शः अकालेन आगतः च यः स्नेह-शीत-उष्णसंस्पर्शः सः मिथ्यायोगः उच्यते॥१२१॥ भास्वतां रूपाणाम् अतिदर्शनात् दृष्टिः विनश्यति । अतिसूक्ष्माणां दर्शनात् च(दृष्टिः विनश्यति सर्वशः अदर्शनात् च अपि दृष्टिः विनश्यति )॥१२२॥ द्विष्ट-भैरव-बीभत्स-दूर-अतिश्लिष्ट-दर्शनात् तामसानां च रूपाणां (दर्शनात् दृष्टिः विनश्यति )।(सः)मिथ्यासंयोगः उच्यते॥१२३॥ रसानाम् अति-आदानम् अनादानम् ओकसात्म्यादिभिः विषमादानं च अल्प-आदानं च यत् (तद्) दूषणम्॥१२४॥ अतिमृदु-अतितीक्ष्णानां गन्धानाम् उपसेवनं, सर्वशः असेवनं च घ्राणेन्द्रिय-विनाशनम्॥१२५॥ पूतिभूत-विष-द्विष्टाः ये गन्धाः (ये) च अपि अनार्तवाः(गन्धाः),तैः गन्धैः घ्राणसंयोगः सः मिथ्यायोगः उच्यते॥१२६॥ पुरुषाः अति-उग्रशब्दश्रवणात्, शब्दानाम् सर्वशः अ-श्रवणात् तथा मन्दतराणां शब्दानां श्रवणात् च जडाः भवन्ति ॥११८॥ परुषैः, भयकरैः, उद्भीषण-अशस्त-अप्रिय-व्यसनसूचकैः शब्दैः यः श्रवणेन्द्रियस्य संयोगः सः मिथ्यासंयोगः॥११९॥ तैलोद्वर्तनादीनां स्पृश्यानाम् भावानां सर्वथा असंस्पर्शः अतिसंस्पर्शः हीनसंस्पर्शः एव च सङ्क्षेपेण स्पर्शनेन्द्रिय-बाधकः भवति ॥१२०॥ भूत-विष-वातानां यः स्पर्शः सः मिथ्यायोगः। अकालेन आगतः च यः स्नेह-शीत-उष्णसंस्पर्शः सः अपि मिथ्यायोगः उच्यते॥१२१॥ भास्वतां रूपाणाम् अतिदर्शनात् दृष्टिः विनश्यति । अतिसूक्ष्माणां दर्शनात् च दृष्टिः विनश्यति । सर्वशः अदर्शनात् च अपि दृष्टिः विनश्यति ॥१२२॥ द्विष्ट-भैरव-बीभत्स-दूर-अतिश्लिष्ट-दर्शनात् तामसानां च रूपाणां दर्शनात् दृष्टिः विनश्यति।एतादृशैः रूपैः सह चक्षुरिन्द्रियस्य संयोगः मिथ्यासंयोगः उच्यते॥१२३॥ आहार-रसानाम् अतिमात्रया आदानम् सर्वथा अनशनं तथा अल्पमात्रया अशनं रसनेन्द्रियस्य दूषकं भवति। ओकसात्म्यवशात् आहारविधिविशेषायतनैः विषमम् आहरणं च रसनेन्द्रियस्य दूषकं भवति॥१२४॥ अतिमृदु-गन्धानाम् तथा अतितीक्ष्ण-गन्धानाम् आघ्राणं, सर्वशः अनाघ्राणं च घ्राणेन्द्रियस्य बाधकं भवति॥१२५॥ पूतिभूत-विष-द्विष्टाः ये गन्धाः तैः सह घ्राणेन्द्रियस्य संयोगः मिथ्यायोगः।ये च ऋतुविपरीताः गन्धाः ,तैः गन्धैः घ्राणसंयोगः सः मिथ्यायोगः उच्यते॥१२६॥ इति त्रिविधः असात्म्य-अर्थसंयोगः दोषकोपनः भवति।१२७। क्रम-आगतम् असात्म्य-इन्द्रियार्थसंयोगं विवृणोति अत्युग्रेत्यादि।सर्वशः न चेति सर्वथा उग्रशब्द-अश्रवणात् । स्पृश्यानाम् इति स्पृश्यत्वेन उक्तानां शास्त्रे अभ्यङ्ग-उत्सादन-आदीनाम्। भूताः सविषक्रिमिपिशाचादयः। यः भूत-विष-वातादीनां संस्पर्शः, सत्यम्।सविषाणां पृथिव्यादीनां स्पर्शः स्पर्शस्य मिथ्यायोगः एव।परं सः अग्रे पृथग् गणितः ‘विषवातानां स्पर्शः’ इति।तस्मात् भूतशब्दस्यार्थे वातादीनां भूतानां समावेशः न विवक्षितः। तथा अकालेन आगतः स्नेह-शीत-उष्णसंस्पर्शः च इति योजना। तत्र अकाले स्नेहसंस्पर्शः यथा अजीर्णे कफवृद्धिकाले अभ्यङ्गस्पर्शः, एवं शीते शीतस्पर्शः, उष्णे च उष्णस्पर्शः अकालेन आगतः ज्ञेयः। चक्रपाणिः योगतन्त्रयुक्तेः प्रयोगमत्र कुरुते। अकालागतः इत्यस्य विशेषणत्वेन तथा स्नेहशीतोष्णसंस्पर्शः इति एतस्य विशेष्यत्वेन योजनां सः करोति।तेन अकालप्राप्तः स्नेहस्पर्शः, अकालप्राप्तः शीतस्पर्शः तथा अकालप्राप्तः उष्णस्पर्शः मिथ्यायोगसंज्ञकः भवति इत्यर्थः निष्पद्यते।निर्दुष्टः च अयमर्थः। अकालप्राप्ताः स्नेहशीतोष्णस्पर्शाः के इति अपि उदाहरणरूपेण तेन अग्रे उक्तम्। सर्वशः च अपि अदर्शनाद् इति भास्वतां सूक्ष्माणां च सर्वथा अदर्शनात्। अतिश्लिष्टम् इति नेत्रप्रत्यासन्नम्। तामसानां च रूपाणां दर्शनाद् विनश्यति दृष्टिः इति सम्बन्धः। मिथ्यायोगः सः इति द्विष्टभैरव-आदिदर्शनरूपः। अतिसूक्ष्मदर्शनं च मिथ्यायोगः एव ज्ञेयः। मिथ्यासंयोग उच्यते इति स्वतन्त्रं वाक्यम्।द्विष्टभैरवदर्शनादिः यः उक्तः सः मिथ्यासंयोगः ज्ञेयः इत्यर्थः। ओकसात्म्यादिभिः इति विषमादानम् इति सम्बन्धः। ओकसात्म्यादिवैषम्येण च राशिदोषवर्जं प्रकृत्यादिसप्तदोषा ग्रहीतव्याः। त्रिविध इति अयोग-अतियोगमिथ्यायोगरूपः॥११८- १२६॥ प्रकृते अपि राशिसंज्ञकस्य आयतनस्य दोषः अत्यादानम् अनादानम् अल्पादानम् इति एतैः पदैः पृथगुक्तः।पुनः आदिपदेन तस्य ग्रहणं नावश्यकम्।अतः सप्तानामेव आयतनानां ग्रहणं कार्यम्। अन्यत्रापि त्रिविधः असात्म्येन्द्रियसंयोगः अयोगातियोगमिथ्यायोगरूपः एव भवति। क्वचित् प्रयोजनवशात् हीनयोगस्य पृथग् वचनं दृश्यते, न तु तस्य पृथग् गणनम् अस्ति। असात्म्यम् इति तद् विद्यात् यद् न याति सह-आत्मताम्॥१२७॥ यत् (शरीरेण) सह आत्मतां न याति, तद् असात्म्यम् इति विद्यात् ॥१२७॥ यद् शरीरेण सह न एकीभवति, विकृतरूपं याति, तद् असात्म्यम् इति ज्ञातव्यम्। असात्म्यार्थं दर्शयति- असात्म्यम् इत्यादि। सह इति मिलितं शरीरेण। आत्मताम् अविकृतरूपतां न याति; एतेन, यद् उपयुक्तं प्राकृतरूप-उपघातकं भवति, तद् असात्म्यम् इति॥१२७॥ नैवम्।शरीरशब्देन स्थूलसूक्ष्मयोः उभयोः अपि शरीरयोः ग्रहणं विवक्षितम्।इन्द्रियाणि सूक्ष्मशरीरे अन्तर्भवन्ति अतः ‘इन्द्रियेण सह यद् एकतां न याति’ इति पृथग्वचनं नावश्यकम्। मिथ्या-अति-हीन-योगेभ्यः यः व्याधिः उपजायते।शब्दादीनां सः विज्ञेयः व्याधिः ऐन्द्रियकः बुधैः॥१२८॥ शब्दादीनां मिथ्या-अति-हीन-योगेभ्यः यः व्याधिः उपजायते, सः व्याधिः बुधैः ऐन्द्रियकः विज्ञेयः॥१२८॥ शब्दादीनां विषयाणां मिथ्यायोगात् अथवा अतियोगात् अथवा हीनयोगात् यः रोगः जायते, सः रोगः ‘ऐन्द्रियकः’ रोगः इति बुधाः जानन्ति।१२८ इत्थम् असात्म्यार्थजस्य व्याधेः इन्द्रियद्वारभूतत्वेन ऐन्द्रियकत्वं दर्शयन् आह मिथ्या इत्यादि एतत् सर्वम् आलोच्य एव चक्रपाणिः वदति ‘हीनयोगेन इह अयोगः ग्राह्यः’ इति। वेदनानाम् अशान्तानाम् इति एते हेतवः स्मृताः। सुखहेतुः समः तु एकः समयोगः सुदुर्लभः॥१२९॥ अशान्तानाम् वेदनानाम् इति एते हेतवः स्मृताः।सुखहेतुः तु एकः समः (योगः)। समयोगः सुदुर्लभः (अस्ति)॥१२९॥ अशान्तानाम् वेदनानाम् इति एतानि कारणानि सन्ति।सुखवेदनायाः हेतुः तु एकः समः (योगः)। सः समयोगः सुदुर्लभः (अस्ति)॥१२९॥ दुःखरूपवेदनाहेतुं प्रपञ्चोक्तम् उपसंहरति- वेदनानाम् इत्यादि। अशान्तानाम् इति दुःखानाम्। अथ सुखरूपवेदनाहेतुः कः इति आह- सुखेत्यादि। समयोगः इति कालबुद्धीन्द्रियार्थानां सम्यग्योगः। सुदुर्लभः इति कालादिसम्यग्योगस्य अयोगादिविरहत्वेन सुदुर्लभत्वात्। प्रायः हि कालादीनां मध्ये अन्यतरेण अपि अयोगादिना पुरुषः सम्बध्यते; तेन च नित्यातुराः एव पुरुषाः भवन्ति, अल्पं च रोगम् अनादृत्य स्वस्थव्यपदेशः पुरुषाणां क्रियते इति भावः॥१२९॥ इति सूत्रे।अधुना दुःखवेदनाहेतुविवरणं समाप्य सुखवेदनानां कारणं किम् इति वदति मुनिः- सुखहेतुः समस्त्वेकः इति। नेन्द्रियाणि न चैवार्थाः सुखदुःखस्य हेतवः। सन्तीन्द्रियाणि सन्त्यर्था योगो न च न चास्ति रुक्। न सुखं, कारणं तस्माद्योग एव चतुर्विधः॥१३१॥ न इन्द्रियाणि न च एव अर्थाः सुख-दुःखस्य हेतवः। सन्ति इन्द्रियाणि सन्ति अर्थाः योगः न च न च अस्ति रुक्। न सुखं, कारणं तस्माद् योगः एव चतुर्विधः॥१३१॥ सुख-दुःखस्य हेतवः न इन्द्रियाणि न एव च अर्थाः।सुखदुःखस्य हेतुः तु चतुर्विधः योगः दृष्टः ॥१३०॥इन्द्रियाणि सन्ति, अर्थाः सन्ति तेषां मिथः)योगः च न अस्ति तदा) रुक् च न अस्ति,न सुखम् (अस्ति)। तस्मात् चतुर्विधः योगः एव (सुखदुःखस्य) कारणम् ॥१३१॥ सुख-दुःखस्य हेतवः न इन्द्रियाणि सन्ति न एव च अर्थाः।सुखदुःखस्य हेतुः तु चतुर्विधः योगः दृष्टः ॥१३०॥इन्द्रियाणि सन्ति, अर्थाः सन्ति, तेषां मिथः योगः च न अस्ति, चेत् सुखदुःखरूपा वेदना न भवति।तस्मात् चतुर्विधः योगः एव सुखदुःखस्य कारणम् ॥१३१॥ सम्प्रति सम्यग्योगस्य उपादेयताम् अयोगादीनां च हेयतां दर्शयितुं योगम् एव चतुर्विधं कारणत्वेन दर्शयन् आह न इन्द्रियाणि इत्यादि।ननु कथम् इन्द्रिय-अर्थयोः सुखदुःखकारणत्वेन उपलभ्यमानयोः अपि अकारणत्वम् इति आह सन्ति इत्यादि।योगः न च इति इन्द्रिय-अर्थयोः सम्बन्धः न च। न सुखम् इति च्छेदः। इन्द्रियार्थयोः योग-अभावे अकारणत्वेन, सति तु योगे कारणत्वेन, योग एव अन्वयव्यतिरेकाभ्यां कारणम् अवधार्यते इति भावः। ‘अन्वयव्यतिरेकाभ्यां कार्यकारणभावस्य विनिश्चयः’ इति एतं न्यायम् आदाय अत्र मुनिः वदति, यत् योगः अस्ति चेत् सुखदुःखे भवतः।योगः नास्ति चेत् सुखदुःखे न भवतः।एवम् अन्वयव्यतिरेकाभ्यां निश्चितं यद् इन्द्रियार्थयोगः एव सुखदुःखानां कारणम् इति। अयं च योगः इन्द्रियार्थौ अधिकृत्य स्पष्टत्वेन उक्तः; तेन, प्रज्ञाकालयोः अपि बोद्धव्यः। एतत् च इन्द्रियम् अर्थं च अनुपादेयं कृत्वा चतुर्विधयोगस्य कारणत्वं योगानाम् एव हेयोपादेयत्व-उपदर्शनार्थं कृतम्॥१३०,१३१॥ चतुर्विधयोगस्य एव स्वास्थ्य-अस्वास्थ्य-हेतुत्वं किमिति महता आटोपेन प्रतिपाद्यते? नात्मेन्द्रियं मनो बुद्धिं गोचरं कर्म वा विना। सुखदुःखं, यथा यच्च बोद्धव्यं तत्तथोच्यते॥१३२॥ न आत्मा-इन्द्रियं मनः बुद्धिं गोचरं कर्म वा विना। सुखदुःखं, यथा यत् च बोद्धव्यं तत् तथा उच्यते॥१३२॥ आत्मा-इन्द्रियं विना मनः विना बुद्धिं विना गोचरं विना कर्म वा विना सुखदुःखं न (भवति)। यत् यथा च बोद्धव्यं तत् तथा उच्यते॥१३२॥ आत्मा इन्द्रियं मनः बुद्धिः अर्थः, अदृष्टकर्म इति एतेषाम् अभावे न सुखं भवति, न दुःखं भवति।(अस्मिन् शास्त्रे)यः पदार्थः यथा ज्ञातव्यः तथा उच्यते। एष एव अभिप्रायः चक्रपाणिना उक्तः ‘तेन सात्म्य-असात्म्य-इन्द्रियार्थजन्यत्वेन’ इत्यादिभिः वचनैः। स्पर्शनेन्द्रियसंस्पर्शः स्पर्शो मानस एव च। स्पर्शनेन्द्रिय-संस्पर्शः स्पर्शः मानसः एव च। द्विविधः सुखदुःखानां वेदनानां प्रवर्तकः॥१३३ ॥ स्पर्शनेन्द्रिय-संस्पर्शः, मानसः स्पर्शः एव च द्विविधः सुखदुःखानां वेदनानां प्रवर्तकः॥१३३ ॥ स्पर्शनेन्द्रियेण कृतः स्पर्शः तथा मनसा कृतः स्पर्शः इति अयं द्विविधः स्पर्शः सुखरूप-वेदनायाः प्रवर्तकः तथा दुःखरूपवेदनायाः प्रवर्तकः भवति। इदानीं सकलकारणव्यापकं योगं व्युत्पादयितुम् ऐन्द्रियकं मानसं च स्पर्शं दर्शयितुम् आह स्पर्शनेत्यादि। स्पर्शनेन्द्रिय-संस्पर्श इति अनेन इन्द्रियाणाम् अर्थेन सम्बन्धं स्पर्शनेन्द्रियकृतं दर्शयति; चक्षुरादीनि अपि स्पृष्टम् एव अर्थं जानन्ति; यदि हि अस्पृष्टम् एव चक्षुः श्रोत्रं घ्राणं वा गृह्णाति, तदा विदूरमपि गृह्णीयात्, न च गृह्णाति, तस्मात् स्पृष्ट्वा एव इन्द्रियाणि अर्थं प्रतिपद्यते; मानसस्तु स्पर्शः चिन्त्यादिना अर्थेन समं सूक्ष्मः अस्ति एव, येन मनः किञ्चिद् एव चिन्तयति, न सर्वं; तेन यद् मनसा स्पृश्यते तद् एव मनः गृह्णाति इति स्थितिः॥१३३॥ मनः अपि कञ्चन चिन्त्यं विषयं गृह्णाति। तदा अन्येऽपि चिन्त्यविषयाः सन्ति एव। येन विषयेण सह स्पर्शः जायते, तम् एव चिन्तयति मनः, न अस्पृष्टविषयान्।अतः मनसः चिन्त्यादिभिः विषयैः सह स्पर्शः भवति अनन्तरं तस्य विषयस्य ग्रहणं मनसा भवति इति ज्ञेयम्। उपादत्ते हि सा भावान् वेदनाश्रयसञ्ज्ञकान्। स्पृश्यते नानुपादाने नास्पृष्टो वेत्ति वेदनाः॥१३५॥ उपादत्ते हि सा भावान् वेदनाश्रयसञ्ज्ञकान्। स्पृश्यते न अनुपादाने न अस्पृष्टः वेत्ति वेदनाः॥१३५॥ इच्छाद्वेष-आत्मिका तृष्णा सुखदुःखात् प्रवर्तते। पुनः तृष्णा सुखदुःखानां कारणं च उच्यते॥१३४॥ हि सा वेदनाश्रयसञ्ज्ञकान् भावान् उपादत्ते । अनुपादाने (सति) न स्पृश्यते। अस्पृष्टः वेदनाः न वेत्ति ॥१३५॥ इच्छा तथा द्वेषः इति तृष्णायाः स्वरूपम्।एषा तृष्णा सुखात् तथा दुःखात् उद्भवति।पुनः एषा तृष्णा सुखस्य दुःखस्य कारणम् अपि भवति।यतो हि सा तृष्णा वेदनाकारणभूतान् कालादीनाम् अयोगादीन् सेवते।यदि स्पर्शकारणभूतः अर्थः न विद्यते तर्हि इन्द्रियार्थस्पर्शः अपि न सम्भवति।स्पर्शाभावे वेदना अपि न सम्भवति। सुखदुःख-उत्पत्तिक्रमम् आह इच्छा इत्यादि सुखाद् इच्छारूपा तृष्णा, दुःखात् च द्वेषरूपा तृष्णा प्रवर्तते। इयं च उत्पन्ना तृष्णा ईप्सिते अर्थे प्रवर्तयन्ती द्विष्टे च निवर्तयन्ती प्रवृत्तिनिवृत्ति-विषयस्य सुखदुःखहेतुताम् अपेक्ष्य सुखदुःखे जनयति इति वाक्यार्थः। यथोक्तं तृष्णायाः सुखदुःखहेतुत्वं दर्शयन् आह उपादत्ते हि इत्यादि।वेदनाश्रयसञ्ज्ञकान् इति वेदनाकारणत्वेन उक्तान् कालादि-अयोगादिरूपान्। ‘कारणं वेदनानां किम्’ इति प्रश्नस्य चर्चा प्रवर्तते।पूर्वं दुःखस्य कारणं तृष्णा इत्युक्तम् अपरः एकः विषयः अस्मिन् सूत्रे मुनिना उक्तः – तृष्णा-वेदनयोः अन्योन्यं कार्यकारणभावः।तृष्णातः सुखदुःखरूपा वेदना जायते।वेदनातः पुनः तृष्णा जायते इति।तदेवं भवति- एवं तृष्णातः सुखदुःखरूपवेदना, वेदनातः पुनः तृष्णा इति एतत् चक्रम् पुनः पुनः आवर्तते। सूत्रे वेदनाश्रयसंज्ञकान् इति पदमस्ति।वेदनानाम् आश्रयः वेदनाश्रयः।आश्रयशब्दः अत्र कारणवाचकः।तेन वेदनाश्रयः इत्युक्ते वेदनाकारणभूतः।वेदनाश्रयः इति संज्ञा यस्य सः वेदनाश्रयसंज्ञकः। स एव चतुर्विधो योगः इति उपरि स्पष्टीकृतम्। अथ तृष्णा चेत् सुखदुःखकारणं, तत् किम् इन्द्रियार्थेन अपरेण कारणेन इति आह स्पृश्यते इत्यादि।अनुपादाने इति अविद्यमान-अर्थरूपे स्पर्शकारणे, अर्थं विना न अर्थस्य स्पर्शो भवति। अथ न भवतु अर्थस्पर्शः, ततः किम् इति आह न अस्पृष्टः वेत्ति वेदनाः इति।अर्थस्पर्शशून्यः सन् न सुखदुःखे अनुत्पन्नत्वाद् एव वेत्ति इति अर्थः॥१३४-१३५॥ वेदनानाम् अधिष्ठानं मनः देहः च सेन्द्रियः। वेदनानाम् अधिष्ठानं मनः, केश-लोम-नखाग्र-अन्न-मल-द्रव-गुणैः विना सेन्द्रियः देहः च ।॥१३६॥ मनः वेदनानाम् अधिष्ठानम् अस्ति, तथा केशलोमनखाग्रान्नमलद्रवगुणैः विना अवशिष्टः सेन्द्रियः देहः वेदनानाम् अधिष्ठानम् अस्ति। ‘वेदनानां किमधिष्ठानम्’ इति अस्य उत्तरम् आह वेदनानाम् इत्यादि।देहः सेन्द्रियः इति अनेन निरिन्द्रियः देहः केशलेमादिकः निरस्तः। तद् एव स्पष्टार्थं विवृणोति केशेत्यादि।किंवा, इन्द्रियाणि अपि प्राधान्य-ख्यापनार्थं पृथग् वेदना-आश्रयत्वेन इन्द्रियग्रहणेन उच्यन्ते। ब्राह्मणवसिष्ठन्यायेन दत्तम् इदम् उत्तरम्।वसिष्ठः ब्राह्मणः। अतः ‘ब्राह्मणाः आगताः’ इति वचनेन तस्य अपि आगमनं सूचितं भवति।परं वक्ता निवेदयति ‘ब्राह्मणाः आगताः, वसिष्ठोऽपि आगतः’ इति।अत्र सः वसिष्ठस्य पृथग् उल्लेखेन तस्य ब्राह्मणेषु प्राधान्यं सूचयितुम् इच्छति। एवमेव प्रकृते वेदनानाम् अधिष्ठानं देहः इति वचनेन इन्द्रियस्य अपि वेदनाधिष्ठानत्वं ज्ञायते, तथापि मुनिः ‘देहश्च सेन्द्रियः’ इति इन्द्रियस्य पृथग् उल्लेखं करोति।तेन सः इन्द्रियाणां देहे प्राधान्यं सूचयितुम् इच्छति। वेदनायाः देहेन्द्रियगतत्वं तद्-आधारत्वेन प्रतीयमानत्वाद् ज्ञेयम्। अस्य उत्तरं चक्रपाणिना उक्तं ‘वेदनायाः’ इत्यादिना।देहः वा इन्द्रियाणि वा सुखदुःखय़ोः अधिष्ठानं तत्त्वतः न सम्भवतीति सत्यम्।तथापि सुखदुःखयोः प्रतीतिः देहाधारेण इन्द्रियाधारेण वा सम्भवति।यथा ‘जानुनि वेदना’ इत्यत्र दुःखरूपा वेदना अस्ति आत्मनि, परं तस्याः प्रतीतिः भवति जान्वाधारेण।जानुशूलः इति जान्ववच्छेदेन प्रतीतं दुःखम्।अरसज्ञता इति वेदना अस्ति आत्मनि, तथापि सा प्रतीयते रसनेन्द्रियाधारेण।अरसज्ञता नाम रसनेन्द्रियावच्छेदेन प्रतीतं दुःखम्। अतः प्रतीतिबलादस्मिन् शास्त्रे ‘वेदनानाम् अधिष्ठानं मनो देहश्च सेन्द्रियः’ इति वचनं सङ्गच्छते। द्रवं मूत्रम्। गुणाः शब्दादयः। शरीरगताः एते हि केशादयः न वेदनाधाराः इति अनुभवः एव प्रमाणम्। या तु मूत्रपुरीषगता वेदना ग्रहणीमूत्रकृच्छ्रादौ वक्तव्या, सा मूत्रपुरीषाधार-शरीरप्रदेशस्य एव बोध्या॥१३६॥ योगे मोक्षे च सर्वासां वेदनानामवर्तनम्। योगे मोक्षे च सर्वासां वेदनानाम् अवर्तनम्। मोक्षे निवृत्तिः निःशेषा योगः मोक्षप्रवर्तकः॥१३७॥ योगे मोक्षे च सर्वासां वेदनानाम् अवर्तनं भवति।मोक्षे निःशेषा निवृत्तिः भवति। योगः मोक्षप्रवर्तकः॥१३७॥ य़ोगे तथा मोक्षे सर्वासां वेदनानाम् अभावः भवति।मोक्षे सर्वासां वेदनानां निःशेषा निवृत्तिः भवति।योगः मोक्षजनकः अस्ति।१३७ ‘क्व चैता वेदनाः सर्वा’ इत्यादिप्रश्नस्य उत्तरं- योगः इत्यादि। योगः ‘अनारम्भात्’ इत्यादि-ग्रन्थ-वक्ष्यमाणः। मोक्षः आत्यन्तिकशरीरादि-उच्छेदः। निःशेषेति न पुनः भवति। एतेन, योगे निवृत्ता वेदना पुनः भवति इति सूचयति। मोक्षप्रवर्तकः इति मोक्षकारणम्। योगे तथा मोक्षे वेदनानिवृत्तिः भवति।तत्र मोक्षे वेदनानिवृत्तिः निःशेषा भवति इति एतावद् मुनिना उक्तम्।एतस्माद् उक्ताद् अर्थाद् अपरः अनुक्तः अर्थः आपद्यते यत् योगे वेदनानिवृत्तिः निःशेषा न भवति।निवृत्ता अपि वेदना तत्र पुनरुद्भवति।अर्थापत्तिः तन्त्रयुक्तिः अत्र चक्रपाणिना उपयुक्ता।ततः अनुक्तः अर्थः स्फुटीकृतः। किंवा, ‘योगमोक्षौ निवर्तकौ’ इति पाठः; तदा अस्मिन् पक्षे यद्यपि योगमोक्षयोः वेदनानिवर्तकत्वं ‘योगे मोक्षे च’ इत्यादिना श्लोकार्धेन उक्तं, तथा अपि योगमोक्षयोः इह कर्तृता वेदनानिवृत्तिं प्रति दृश्यते इति न पौनरुक्त्यम्॥१३७॥ वेदनानिवृत्तेः द्वे अधिकरणे योगमोक्षौ इति श्लोकस्य पूर्वार्धात् ज्ञायते। वेदनानिवृत्तेः कर्तारौ योगमोक्षौ इति अन्तिमचरणात् ज्ञायते।तस्मात् पौनरुक्त्यदोषः अत्र न भवति। निवर्तते तद् उभयं वशित्वं च उपजायते। सशरीरस्य योगज्ञाः तं योगम् ऋषयः विदुः।।१३९।। आत्मा-इन्द्रिय-मनः-अर्थानां सन्निकर्षात् सुख-दुःखं प्रवर्तते।(मनोव्यापारस्य) अनारम्भाद्, मनसि आत्मस्थे स्थिरे तद् उभयं (सुखं दुःखं च) निवर्तते। सशरीरस्य वशित्वं च उपजायते।योगज्ञाः ऋषयः तं योगं विदुः।।१३९।। आत्मा-इन्द्रिय-मनः-अर्थानां सन्निकर्षात् सुख-दुःखं जायते।यदि मनोब्यापारः न भवति, मनः आत्मनि स्थिरं भवति तदा न सुखं जायते, न वा दुःखं जायते।किञ्च शरीरे विद्यमाने अपि अयं पुरुषः वशी भवति।व्यापाररहितस्य मनसः आत्मनि स्थिरीकरणं नाम योगः इति योगज्ञाः ऋषयः वदन्ति। यथा योग: वेदना-निवर्तकः भवति, यः च योगः तम् आह आत्मा इत्यादि- अनारम्भाद् इति विषय-उपादानार्थं मनसा अनारम्भात् । आत्मस्थे मनसि इति विषये निवृते केवलात्मज्ञानस्थे। स्थिरे इति अचले, आत्मज्ञानप्रसक्ते एव इति यावत्। तद् उभयम् इति सुखदुःखे। योगे योगधर्मान्तरप्राप्तिम् आज वशित्वम् इत्यादि।वशित्वं वक्ष्यमाणम् अष्टविधम् ऐश्वर्यबलम्। सशरीरस्य इति पदेन शरीरेण सह एव वशित्वं भवति इति दर्शयति॥१३८-१३९॥ योगः नाम कः? योगेन वेदनानिवृत्तिः कथं भवति? इति द्वयोः प्रश्नयोः उत्तरमत्र उक्तम्।योगेन लभ्यम् अवान्तरफलमपि प्रसङ्गात् उक्तं ‘वशित्वम् उपजायते’ इति।एतद् वशित्वम् अग्रिमे सूत्रे आवेशश्चेतसः इत्यादिना वर्णितम्। आवेशः चेतसः ज्ञानम् अर्थानां छन्दतः क्रिया। इति अष्टविधम् आख्यातं योगिनां बलम् ऐश्वरम्। आवेशः, चेतसः ज्ञानम्, अर्थानां छन्दतः क्रिया।दृष्टिः, श्रोत्रं, स्मृतिः, कान्तिः, इष्टतः च अपि अदर्शनम्।।१४०।। इति योगिनाम् अष्टविधम् ऐश्वरम् बलम् आख्यातं । तत् सर्वम् शुद्धसत्त्वसमाधानात् उपजायते।।१४१। परशरीरप्रवेशः,परचित्तस्य ज्ञानम् ,स्वेच्छया अर्थसाधनं, अतीन्द्रियदर्शनं, अतीन्द्रियश्रवणं, स्मरणं, अमानुषं तेजः,स्वेच्छया दर्शनम् अदर्शनं वा इति अष्टविधं योगिजनानाम् ऐश्वरं बलम् उच्यते।तत् सर्वं शुद्धचित्तस्य आत्मनि स्थिरीकरणात् भवति। आवेश इत्यादि। आवेशः परपुरप्रवेशः। चेतसः ज्ञानम् इति परचित्तज्ञानम्। अर्थानां छन्दतः क्रिया इति अर्थानाम् इच्छातः करणम्। दृष्टिः अतीन्द्रियदर्शनम्। श्रोत्रम् अतीन्द्रिय-श्रवणम्। स्मृतिः सर्वभावतत्त्वस्मरणम्। कान्तिः अमानुषी कान्तिः। इष्टतः च अपि अदर्शनम् इति यदा इच्छति तदा दर्शनयोग्य एव न दृश्यते, यदा च इच्छति तदा दृश्यते। किंवा, आवेशः चेतसः इति परचेतसः प्रवेशः, ज्ञानम् इति सर्वम् अतीत-अनागत-आदिज्ञानं, शेषं पूर्ववत्। ऐश्वरमिति योगप्रभावाद् उपपन्नैश्वर्यकृतम्। शुद्धसत्त्वसमाधानाद् इति नीरजस्तमस्कस्य मनसः आत्मनि सम्यग् आधानात्। एवम् ऐश्वरशब्दस्य योगशक्त्या कृतः अर्थः ‘ईश्वरस्य इदम्’ इति।अतः यौगिकः अयं शब्दः। रजस्तमः-अभावात्, बलवत्-कर्मसङ्क्षयात्, सर्वसंयोगैः अपुनर्भवः वियोगः मोक्षः (इति) उच्यते।।१४२।। यदा रजसः तमसः च अभावः भवति, प्रबलकर्मणां च क्षयः भवति, तदा सर्वैः संयोगैः आत्यन्तिकः वियोगः भवति।सः मोक्षः उच्यते।१४२ अथ कथं मोक्षः भवति, कश्च इति आह – मोक्षः इत्यादि।बलवत्-कर्मसङ्क्षयाद् इति अवश्यभोक्तव्य-फलस्य कर्मणः क्षयात्। सर्वसंयोगैः इति सर्वैः आत्मसम्बन्धिभिः शरीर-बुद्धि-अहङ्कार-आदिभिः। न पुनः शरीरादिसम्बन्धः भवति इति अपुनर्भवः॥१४२॥ सर्वे संयोगाः सर्वसंयोगाः इति कर्मधारये कृते, येषु संयोगेषु आत्मा संयोगित्वेन नास्ति ते अपि गृह्यन्ते।यथा सत्वरजस्तमसां संयोगः।एतादृशाः आत्मविरहिताः संयोगाः न अत्र विवक्षिताः।यतो हि आत्मविरहितानां संयोगानां नाशः मोक्षाय अकिञ्चित्करः।अतः चक्रपाणिकृतः विग्रहः एव उचितः। धारणं धर्मशास्त्राणां विज्ञानं विजने रतिः। सताम् उपासनं सम्यग् असतां परिवर्जनम्। धारणं धर्मशास्त्राणां विज्ञानं विजने रतिः। कर्मणाम् असमारम्भः कृतानां च परिक्षयः। तत्त्वस्मृतेः उपस्थानात् सर्वम् एतत् प्रवर्तते।।१४६।। सताम् सम्यग् उपासनम्, असतां परिवर्जनम्, व्रतचर्या-उपवासौ च,पृथग्विधाः नियमाः च धर्मशास्त्राणां धारणं, विज्ञानं, विजने रतिः, विषयेषु अरतिः, मोक्षे व्यवसायः, परा धृतिः, कर्मणाम् असमारम्भः, कृतानां (कर्मणां)परिक्षयः च, नैष्क्रम्यम्, अनहङ्कारः, संयोगे भयदर्शनं, मनोबुद्धिसमाधानम्, अर्थतत्त्वपरीक्षणम् (इति मोक्षोपायाः)।तत्त्वस्मृतेः उपस्थानात् एतत् सर्वं प्रवर्तते।।१४६।। सज्जनानां ताम् सम्यक् सेवा, दुर्जनानां परिवर्जनम्, व्रतचर्या, उपवासः, पृथग्विधाः नियमाः, धर्मशास्त्राणां धारणं, विज्ञानं, विजने रतिः, विषयेषु अरतिः, मोक्षे व्यवसायः, उत्तमा धृतिः, कर्मणाम् असमारम्भः, कृतानां (कर्मणां)परिक्षयः प्रपञ्चात् निष्क्रमणस्य इच्छा, अनहङ्कारः, पुरुषस्य अन्यतत्त्वैः सह संयोगे भयदर्शनं, मनोबुद्धिसमाधानम्, अर्थतत्त्वपरीक्षणम् इति एते मोक्षोपायाः सन्ति। तत्त्वस्मृतेः उपस्थानात् एतत् सर्वं प्रवर्तते।।१४६।। ततो ध्येयः स्थितो योऽसौ हृदये दीपवत्प्रभुः। स्मृतिः सत्सेवनाद्यैः च धृत्यन्तैः उपजायते। आदौ सत्सेवनादि-धृत्यन्तोपायानाम् अनुष्ठानम्।ततः तत्त्वस्मृतिः।ततः कर्म-असमारम्भादयः।ततः मोक्षः इति एषा कार्यकारणपरम्परा। वक्ष्यन्ते कारणानि अष्टौ स्मृतिः यैः उपजायते। सत्त्वानुबन्धाद् अभ्यासात् ज्ञानयोगात् पुनः श्रुतात्। यैः स्मृतिः उपजायते,(तानि) अष्टौ कारणानि वक्ष्यन्ते । निमित्तरूपग्रहणात्, सादृश्यात्, सविपर्ययात्, सत्त्वानुबन्धाद्, अभ्यासात्, ज्ञानयोगात्, पुनः श्रुतात् यैः अष्टभिः कारणैः स्मृतिः जायते, तानि वदामि।कारणस्य ज्ञानं, आकृतेः ज्ञानं, सादृश्यं, विपर्ययः, सत्त्वानुबन्धः, अभ्यासः, ज्ञानयोगः, पुनः श्रवणम् इति एतानि अष्टौ स्मृतिप्रबोधकानि।एतैः दृष्टस्य, श्रुतस्य अनुभूतस्य स्मारणं क्रियते अतः स्मृतिः इति पदेन तस्य निर्देशः भवति। इदानीं स्मृतिप्रस्तावात् स्मृतिकारणान्याह- वक्ष्यन्त इत्यादि। निमित्तग्रहणं कारणज्ञानं, कारणं हि दृष्ट्वा कार्यं स्मरति। रूपग्रहणम् आकारग्रहणम् । यथा- वने गवयं दृष्ट्वा गां स्मरति। सादृश्याद् यथा- पितुः सदृशं पुरुषं दृष्ट्वा पितरं स्मरति। सविपर्ययादिति अत्यर्थवैसादृश्याद् अपि स्मरणं भवति; यथा- अत्यर्थकुरूपं दृष्ट्वा प्रतियोगिनम् अत्यर्थसुरूपं स्मरति। सत्त्वानुबन्धाद् इति मनसः प्रणिधानात्, स्मर्तव्यस्मरणाय प्रणिहितमनाः स्मर्तव्यं स्मरति। अभ्यासाद् इति अभ्यस्तम् अर्थम् अभ्यासबलाद् एव स्मरति। ज्ञानयोगाद् इति तत्त्वज्ञानयोगात्; उपजाततत्त्वज्ञानः हि तद्-बलाद् एव सर्वं स्मरति। पुनः श्रुताद् इति श्रुतः अपि अर्थः विस्मृतः पुनः एकदेशं श्रुत्वा स्मर्यते। स्मृतिकारणम् अभिधाय स्मृतिरूपम् आह- दृष्टेत्यादि।दृष्टं प्रत्यक्ष-उपलक्षणं, श्रुतं तु आगमप्रतीतं तेन सर्वपूर्व-अनुभूतावरोधः। क्वचित्, ‘स्मरणं स्मृतिरुच्यते’ इति पाठः, तत्रापि न अर्थभेदः॥१४८-१४९॥ स्मृतिकारणत्वेन उक्तानि एतानि अष्ट न साक्षात् स्मृतिकारणानि। स्मृतिजनकसंस्कारोद्बोधककारणानि एतानि।अतः परम्परया स्मृतिकारणानि।स्मृतिप्रक्रिया च एवम् सूत्रे दृष्टश्रुतयोः उल्लेखः अस्ति।दृष्टं नाम चक्षुषा गृहीतम्।श्रुतं नाम श्रोत्रेण गृहीतम्।तेन पूर्वानुभूतस्य गन्धस्य, स्पर्शस्य, रसस्य च स्मरणम् अनुक्तं भवति।तच्च अनिष्टम्।अतः पदार्थतन्त्रयुक्त्या चक्रपाणिः अत्र विवरणं करोति। दृष्टपदेन सर्वेषां प्रत्यक्षानुभवानां ग्रहणं सः सूचयति।तेन गन्धस्पर्शरसाणां स्मरणम् अपि उक्तं भवति। एतत् तद् एकम् अयनं मुक्तैः मोक्षस्य दर्शितम्। अयनं पुनर् आख्यातम् एतद् योगस्य योगिभिः। सङ्ख्यातधर्मैः साङ्ख्यैः च मुक्तैः मोक्षस्य च अयनम्॥१५१॥ मुक्तैः एतत् तद् एकं मोक्षस्य तत्त्वस्मृतिबलम् अयनं दर्शितम् येन गताः न पुनः आगताः॥१५०॥ पुनः योगिभिः योगस्य एतद् अयनम् आख्यातम् । सङ्ख्यातधर्मैः मुक्तैः साङ्ख्यैः च मोक्षस्य (एतद्) अयनम् (आख्यातम्)।॥१५१॥ जीवन्मुक्तैः मोक्षस्य एषः मार्गः प्रदर्शितः।अस्मिन् मार्गे तत्त्वस्य स्मृतिः एव बलं भवति।अनेन मार्गेण ये मोक्षं गताः ,ते पुनः न आगताः।योगविद्भिः अपि एषः एव योगस्य मार्गः कथितः।यैः तत्त्वानां गणना कृता, तैः साङ्ख्यैः आपि मोक्षस्य एषः एव मार्गः उपदिष्टः। एवं स्मृतिं सामान्येन प्रतिपाद्य तत्त्वस्मृतेः मोक्षसाधकत्वं दर्शयन आह एतद् इत्यादि। एकम् अयनम् इति श्रेष्ठः पन्थाः। मुक्तैः इति जीवन्मुक्तैः इति ज्ञेयं, सर्वथामुक्तानां शरीर-अभावेन-उपदर्शकत्व-अभावात्। तत्त्वस्मृतिबलम् इति तत्त्वस्मृतिरूपं बलं; किंवा, तत्त्वस्मृतिः बलं यत्र मोक्षसाधनमार्गे तत् तत्त्वस्मृतिबलम्। येन इति येन यथा। गताः इति मोक्षं गताः न पुनः आगताः इति मुक्तिं याताः न पुनः आगच्छन्ति॥१५०-१५१॥ सर्वं कारणवद् दुःखम् अस्वं च अनित्यम् एव च। यावद् न उत्पद्यते सत्या बुद्धिः न एतद् अहं यया। सर्वं कारणवद् दुःखम् ,अस्वं च अनित्यम् एव च। हि तद् च न आत्मकृतकम्। तत्र च (तावत्कालं) स्वता उत्पद्यते ,यावत् सत्या बुद्धिः न उत्पद्यते। यया (सत्यया बुद्ध्या ‘अहं एतद् न’ ‘एतद् मम न’ इति विज्ञाय ज्ञः सर्वम् अतिवर्तते॥१५३॥ यद् यत् कारणवत् तत् तत् सर्वं दुःखरूपं तथा आत्मव्यतिरिक्तम् अनित्यं च अस्ति।तत् आत्मजन्यम् अपि नास्ति।परन्तु तत्र स्वीयभावः उत्पद्यते। यावत् सत्या बुद्धिः न उत्पद्यते, तावद् अयं स्वीयभावः विद्यते।सत्यया बुद्ध्या अहम् एतद् बुद्ध्यादिस्वरुपः नास्मि।मम एतद् बुद्ध्यादिप्रपञ्चजातं नास्ति इति पुरुषः जानाति।तदा सः ज्ञानी भूत्वा सर्वं प्रकृतिप्रपञ्चं त्यजति। इदानीं सङ्क्षेपेण संसारहेतुम् अज्ञानं, तथा मोक्षहेतुं च सम्यग् अज्ञानं दर्शयन् आह सर्वम् इत्यादि।सर्वं कारणवद् इति सर्वम् उत्पद्यमानं बुद्धि-अहङ्कार-शरीरादि। दुःखम् इति दुःखहेतुः एव। अस्वम् इति सर्वं कारणवद् एव आत्मव्यतिरिक्तं परमार्थतः। न च आत्मकृतकम् इति न च आत्मना उदासीनेन कृतम्। तत्र इति कारणवति बुद्धिशरीरादौ। स्वता इति ममता ‘मम इयं बुद्धिः’ इत्यादिरूपा। अथ कियन्तं कालम् इयं भ्रान्त्या युतोत्पद्यते इति आह यावद् इत्यादि । सत्या बुद्धिः सम्यगज्ञानम्। यया सत्यया बुद्ध्या। नैतद् बुद्ध्याद्यहं, किन्तु भिन्न एवाहं; तथा नैतद् बुद्ध्यादि मम, किन्तु प्रकृतेः प्रपञ्च इति विज्ञाय। ज्ञः तत्त्वसाक्षात्कारवान्। सर्वमतिवर्तत इति सर्वं बुद्ध्यादि त्यजति॥१५२-१५३॥ तस्मिन् चरमसन्न्यासे सर्ववेदनाः समूलाः, ससञ्ज्ञा-ज्ञान-विज्ञानाः,अशेषतः निवृत्तिं यान्ति ॥१५४॥ विद्वत्संन्यासदशायां सर्वाः वेदनाः निवृत्तिं यान्ति।वेदनानां मूलं बुद्ध्यादिप्रपञ्चः। सः अपि निवृत्तिं याति।निर्विकल्प-सविकल्प-अध्यवसाय-ज्ञानानि अपि निवृत्तिं यान्ति। चरम-सन्न्यासः इति पश्चाद्भावि-सकलकर्म-सन्न्यासे। प्रथमं हि मोक्ष-उपयोगित्वेन गुरुवचनात् क्रियासन्न्यासः कृतः एव, परं स्व-अनुभवविरक्तेन न कृतः; अभ्यासाद् उद्भूतेन ज्ञानेन साक्षाद् दृष्टभावस्वभावेन यः सर्वसन्न्यासः क्रियते, तत्र समूलाः सर्ववेदनाः ज्ञानादयः च शरीर-उपरमाद् एव उपरमन्ते। समूलाः इति सकारणाः, कारणं च बुद्धि-आदयः। सञ्ज्ञा आलोचनं निर्विकल्पकं, ज्ञानं सविकल्पकं, विज्ञानं बुद्ध्यवसायः; किंवा, सञ्ज्ञा नाम उल्लेखेन ज्ञानं, विज्ञानं शास्त्रज्ञानम्। तत्त्वज्ञानम् अपि हि मोक्षं जनयित्वा निवर्तते एव, कारण-अभावात्॥१५४॥ अतः परं ब्रह्मभूतो भूतात्मा नोपलभ्यते। निःसृतः सर्वभावेभ्यश्चिह्नं यस्य न विद्यते। अतः परं ब्रह्मभूतः भूतात्मा न उपलभ्यते। निःसृतः सर्वभावेभ्यः चिह्नं यस्य न विद्यते। ‘सर्वविद्’ इत्यादि-प्रश्नस्य उत्तरम् अतः परम् इत्यादि।ब्रह्मभूतः इति प्रकृत्यादिरहितः। चिह्नं यस्य न विद्यते इति अनेन मुक्तात्मनः प्राण-अपान-आदि-आदि-आत्मलिङ्ग-अभावाद् गमकं चिह्नं न अस्ति एव इति दर्शद्यति। न क्षरति अन्यथात्वं न गच्छति इति अक्षरम्। अविद्यमानं लक्षणं यस्य इति अलक्षणम्। एतस्य एव मोक्षस्य इतरपुरुष-अज्ञेयतां दर्शयति ज्ञानम् इत्यादि। ब्रह्मविदाम् एव अत्र मनः प्रत्येति, न अज्ञानाम् अहङ्कारादि-वासनागृहीतानाम् इति अर्थः॥१५५॥ साङ्ख्यकारिकाविषये अपि एवं कारिकालोपः दृश्यते।साङ्ख्यकारिकायां सप्ततिः कारिकाः सन्ति इति स्वयं ग्रन्थकारः वदति।अधुना नवषष्टिकारिकाः एव उपलभ्यन्ते। एकषष्टितम-कारिकायां गौडपादभाष्ये कतिपयपदानि व्यख्यातानि, यानि एकषष्टितमकारिकायां नैव सन्ति।अतः तत्रापि इदमनुमानं भवति यत् तानि व्याख्यातानि पदानि मूलग्रन्थे सन्ति, गौडपादकृतव्यख्यानदर्शनात्। प्रश्नाः पुरुषम् आश्रित्य त्रयोविंशतिः उत्तमाः। तत्र श्लोकः अस्मिन् कतिधापुरुषीये (अध्याये) तत्त्वदर्शिना (मुनिना) पुरुषम् आश्रित्य त्रयोविंशतिः उत्तमाः प्रश्नाः निर्णीताः ॥१५६॥ अस्मिन् कतिधापुरुषीयनामके अध्याये तत्त्वज्ञेन पुनर्वसुमुनिना पुरुषविषयकाणां त्रयोविंशति-प्रश्नानां निर्णयः उत्तमरीत्या उक्तः॥१५६ पुनर्वसोः उत्तरम् -प्रभवो न ह्यनादित्वात् विद्यते परमात्मनः। पुनर्वसोः उत्तरम् वेदनानामधिष्ठानं मनो देहश्च सेन्द्रियः।१३६ तत्पदं दर्शितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः।। श्रीदर्शनस्य द्वितीयः प्रसङ्गः।( फेब्रुवारी 27, सोमवासरः) उषःकालः। प्रायः अष्टवादनं स्यात्। श्रीरामकृष्णः तदा श्मश्रुकर्तनार्थं सिद्धतां कुर्वन् आसीत्। शैत्यं तु स्वल्पम् आसीत् एव। अतः तेन शरीरं केनापि रक्ततटोष्णप्रावारकेण आच्छादितम् आसीत्। मास्तरं दृष्ट्वा सः अवदत्, “ आगतः? बाढम्! आगच्छतु। उपविश्यताम् अत्र”। इदं संभाषणं श्रीरामकृष्णस्य प्रकोष्ठे आग्नेयदीर्घिकायां प्रचलत् आसीत्। नापितः आगतः आसीत्। तत्रैव सः श्मश्रुकर्तनार्थम् उपाविशत्। मध्ये मध्ये मास्तरेण सह वार्तालापं कुर्वन् आसीत्। अङ्गे उपरि उल्लिखितम् उष्णं प्रावारकं, पादयोः ‘चढावा’ इति आख्ये पादरक्षे, मुखे निरागसं हास्यं, भाषणं किञ्चित् स्खलत् श्रीरामकृष्णः – (मास्तरं) अस्तु, किं भोः, भवतः गृहं कुत्र? श्रीरामकृष्णः – अत्र कस्य गृहम् आगतः? मास्तरः – अत्र वराहवगरे अग्रजायाः गृहं कविराज-ईशानस्य गृहमागतोस्मि। श्रीरामकृष्णः – ओहो, ईशानस्य गृहं… अस्तु। श्रीसेनकेशवचन्द्रस्य श्रीरामकृष्णस्य च जगन्मातुः पादतले क्रन्दनम्। श्रीरामकृष्णः – किं भोः, केशवः कथमस्ति अधुना? अतीव रुग्णः आसीत् सः। मास्तरः – आम्। मया अपि तथा श्रुतम्। अहं मन्ये, अधुना सः स्वस्थः स्यात्। श्रीरामकृष्णः – अत्र अहं तस्य स्वास्थाय मात्रे गुडनारिकेलं प्रतिश्रुतवान्। उत्तररात्रौ निद्राभङ्गः भवति स्म। अहं मातुः समीपे रोदिमि स्म। वदामि स्म यत्, “मातः, केशवं तु सम्यक् करोतु। केशवात् ऋते कलकत्तानगरे अहं केन सह वार्तालापं करोमि?” अतः एव गुडनारिकेलं प्रतिश्रुतवान्। “अस्तु, किं भोः, कुकमहोदयः इति कश्चन आगतः अस्ति ननु? सः व्याख्यानं करोति इति श्रुतम्। यदा केशवः मां नौकां नीतवान् तदा भवदीयः सः कुकमहोदयः अपि आसीत्”। मास्तरः – आम्, महाराज,। तथा श्रुतमस्ति। परं तस्य व्याख्यानं मया न श्रुतम् अद्ययावत्। तत्सम्बद्धां इतोऽपि विशिष्टां वार्ताम् अहं न जानामि”। श्रीरामकृष्णः – प्रतापस्य भ्राता आगतः आसीत्। बहूनि दिनानि अत्र न्यवसत्। न कार्यम्, न वा उद्योगः। निरुद्योगः, कार्यरहितः च। ‘अहम् अत्रैव वसामि’ इति वदति स्म। दारपुत्रादयः श्वश्रुगृहे स्थापिताः। अस्तु, पुत्राणां संख्या अपि न अल्पा। अहं सम्यक् तर्जितवान्। पश्यन्तु, पुत्रादयः स्वस्यैव, तर्हि तेषाम् निभालनं ग्रामस्थैः करणीयं किम्? स्वदारपुत्राणां पालनं अन्यः कश्चित् करोति, एषः तान् श्वशुरगृहे संस्थाप्य मुक्तः च, इत्यस्मिन् विषये लज्जा अपि नास्ति। बहु तर्जितवान्, कामपि वृत्तिम् अन्वेष्टुं सूचितवान् च। तदा एषः महाराजः इतः पलायितः। पश्यन्तु”। चक्षुरुन्मीलितं येन तस्मै श्रीगुरवे नमः।। श्रीरामकृष्णः – भवतः विवाहः जातः किम्? श्रीरामकृष्णः – रोमाञ्चितः) हा हन्त, हन्त, हे रामलाल, एषः विवाहितः रे। श्री. रामलालः श्रीरामकृष्णस्य भ्रात्रीयः कालीवाड्याम् अर्चकः च। कश्चित् महान् अपराधी इव अधोमुखः मास्तरः एकमपि शब्दम् अनुच्चार्य स्तब्धः उपविष्टः आसीत्। मनसा चिन्तितवान् यद् विवाहकरणम् एतादृशम् असाधु किम्? श्रीरामकृष्णः पुनः अपृच्छत्, “अस्तु, तत् भवतु नाम। पुत्रादयः अपि जाताः किम्? मास्तरस्य वक्षः धडधडायितम्। भीतभीतः सः मन्दमब्रवीत्, “आम्, महाराज। पुत्रादयः सन्ति मम”। श्रीरामकृष्णः दुःखविषादपूर्णैः स्वरैः प्रत्यवदत्, “च् च्! पुत्रादयः अपि जाताः”। एतेन खिन्नः मास्तरः तूष्णीं स्थितवान्। तस्य अहंकारः चूर्णीभूतः। स्वल्पेन समयेन तं कृपया पश्यन् अतीव प्रेमपूर्णेन आत्मीयतापूर्णेन च स्वरेण श्रीरामकृष्णः अवदत्, “पश्यतु, भवति कानिचित् साधुलक्षणानि पश्यामि अहम्। मनुष्यस्य भालं, नेत्रे चेत्यादि दृष्ट्वा अहं ज्ञातुं शक्नोमि। भवतु, तत् अस्तु नाम। भवतः भार्यायाः स्वभावः कथमस्ति? विद्याशक्तिः वा अविद्याशक्तिः?” मास्तरः – तथा स्वभावः शोभनः, परम् सा अज्ञा एव। श्रीरामकृष्णः – (तिरस्कारेण) तन्नाम भवान् तु ज्ञानी! इत्येव ननु? ‘ज्ञानं किम्, अज्ञानं किम् च’ इति मास्तरः अद्यावधिः न जानाति स्म। लेखनपठनं जानाति तथा च पुस्तकानि पठितानि चेत् ज्ञानी भवति इत्येव सः अमन्यत। एषः तस्य भ्रमः अग्रे अपगतः। अनन्तरं सः ज्ञातवान् यत् ईश्वरज्ञानमेव ज्ञानम्। तं न जानीमः चेत् अज्ञानम्। अतः यदा श्रीरामकृष्णः ‘भवान् तु ज्ञानी’ इति तम् अवदत् तदा तस्य अहंकारेण पुनः कश्चन बलपूर्णः आघातः अनुभूतः। श्रीरामकृष्णः – अस्तु, भवतः साकारे विश्वासः उत निराकारे? मास्तरः सम्भ्रान्तः आत्मनि विचारमग्नः जातः। ‘ साकारे विश्वस्य निराकारे अपि विश्वासः शक्यः वा? ‘ईश्वरः निराकारः’ इति विश्वासः वर्तते चेत् पुनः ‘सः साकारः अपि अस्ति’ इति विश्वासः कथं शक्यः? परस्परविरोधिनौ विषयौ यथार्थौ कथं भवितुमर्हतः? क्षीरं श्वेतं, पुनः तदेव च कृष्णं कथं भवितुमर्हति?’ मास्तरः – विश्वासः वा? निराकारे एव मम विश्वासः। सः एव मह्यं रोचते। श्रीरामकृष्णः – बहु उत्तमम्। कस्मिन्नपि एकस्मिन् विषये विश्वासः भवेत् चेत् पर्याप्तम्। निराकारे भवतः विश्वासः इति अतीव साधु। परं भवतः मतम् एव सत्यम्, अन्यत् सर्वं मिथ्या इति न मन्यताम्। दृढम् अवधार्यताम् यत् निराकारः सत्यः, साकारः अपि सत्यः। यस्मिन् विश्वसिति तदेव दृढं धरतु, तत् साधु। द्वावपि विषयौ यथोर्थौ इति श्रुत्वा मास्तरः स्तब्धः जातः। तस्य ग्रान्थिकज्ञानस्य भाण्डारे ईदृशं वस्तु अद्यापि न प्राप्तम्। त्रीन् आघातान् प्राप्य तस्य अहंकारः अधुना चूर्णसात् जातः आसीत्। तथापि स्वल्पः अवशिष्टः आसीत् एव। पूर्णतः न अपगतः। अतः पुनः सः वादार्थं सिद्धः जातः। मास्तरः – महाराज, ईश्वरः साकारः इति कश्चन विश्वसिति चेदपि मृण्मूर्तिः तु सः न, किल? श्रीरामकृष्णः – किमेतत्? मृण्मयी किमर्थं भोः! चिन्मयी प्रतिमा। प्रतिमायाः चिन्मयत्वेन मास्तरेण न किमपि अवबुद्धम् । सः अवदत्, “अङ्गीकृतम्। परं ये वस्तुतः मृण्मूर्तिं पूजयन्ति ते तु न्यूनातिन्यूनं बोधनीयाः यत् मृण्मूर्तिः ईश्वरः न, इति उचितं खलु। तथैव प्रतिमाम् उद्दिश्य ईश्वरं पूजयन्तु। मृत्तिकायाः पूजा अयोग्या खलु”। श्रीरामकृष्णः – (तिरस्कारेण) भवतां कलकत्ताजनानां मस्तिष्कम् इदं किं प्रविष्टं न जाने। एकमेव पुनःपुनः सदा व्याख्यानं (बोधनीयम्) च। आत्मानं कः बोधयेत् इति न जानन्ति। आदौ स्वकार्यं पश्यन्तु। ‘बोधनम् अपेक्ष्यते’ किल! बोधकाः भवन्तः के? एतत् विश्वं यस्य सः एव बोधयेत्। येन इदं जगत् निर्मितं – चन्द्रमसः, सूर्याः, ऋतवः, मनुष्याः जीवाः जन्तवः, च एतस्य सृष्टस्य प्राणिमात्रस्य उदरनिर्वाहस्य व्यवस्था कृता, सस्यनिर्माणार्थं वृष्टिः आरब्धा, शिशूनां लालनपालनार्थं पितरौ निर्मितौ, तयोः हृदये दया प्रेम च संचारिते, सः एव आवश्यकं चेत् बोधयेत् अपि। एतावन्तः उपायाः येन योजिताः, सः किम् एतत् अपि न कुर्यात्? वस्तुतः बोधनम् अपेक्षितं चेत् सः बोधयेत्। भवतः किमर्थं आटोपः? भगवान् अन्तर्यामी वर्तते। सः अन्तरङ्गं जानाति। मृण्मूर्तिपूजने प्रमादः भवति चेत् सः किं तं न जानाति? भक्तः प्रमादं कुर्यात्, पूजा तु आत्मऩः एव भवति। अनया पूजया अपि सः सन्तुष्टः एव भवति। वृथा व्यापारस्य भवतः का आवश्यकता? येन स्वात्मनि वास्तवं ज्ञानं भक्तिः च जागृयात् तदर्थं प्रयतताम्। अधुना तु मास्तरस्य अहंकारः पूर्णतया भस्मीभूतः। सः स्वयं चिन्तितवान्,“सत्यम्, एषः यत् वदति तत् न अनृतम्। अन्यस्मै उपदेशस्य मम का आवश्यकता? न मया ईश्वरः ज्ञातः, न वा मम हृदये विशुद्धा ईश्वरभक्तिः उदिता। भिक्षुकेण भिक्षुकस्य याच्ञा। धर्मविषये ज्ञानं तु आमलकपरिमितम्, परम् अन्यान् शिक्षयितुमिच्छामि। कियत् लज्जास्पदं बालिशं वर्तनं ननु! इदं किं गणितं, इतिहासः साहित्यं वा, यदा कदापि यं कमपि पाठनार्थम्? इदम् अध्यात्मशास्त्रम्। स्वानुभवेन एव लभ्यते। एषः यत् वदति तत् मनः सम्यक् अङ्गीकरोति। श्रीरामकृष्णेन सह मास्तरस्य एषः प्रथमः तथा च अन्तिमः अपि वादः। श्रीरामकृष्णः – भवान् मृण्मूर्तेः पूजाविषये वदन् आसीत्। अहं वदामि, भवेत् मृदः पूजा। तस्याः अपि प्रयोजनं वर्तते। भिन्नभिन्नपूजानाम् आयोजनं साक्षात् भगवता एव कृतम्। एतस्य विश्वब्रह्माण्डस्य यः अधिनायकः, तेन एव अधिकारभेदानुसारम् इदं सर्वं रचितम्। यस्य यथा अधिकारः तस्य तथा व्यवस्था। यस्य प्रकृतेः कृते यत् अनुकूलं सह्यं च तथा व्यवस्थां तस्य कृते माता करोति। चिन्तयन्तु, काचित् पञ्चपुत्राणां माता। गृहे आलुकाः आनीताः। सा विभिन्नानि शाकानि उपसेचनानि च पचति। यस्य उदरं यत् सहते तत् तस्य कृते । कस्यचित् कृते रस्यं शाकम्, अपरस्य कृते शुष्कं शाकम्। कस्यचित् केवलं क्वथिताः आलुकाः, तु कस्यचित् सामान्यम् उपसेचनम्। यस्मै यत् रोचते, यस्य यत् जीर्यते च तत् तस्य कृते, अवगतम् ननु? नमोऽस्तु रामकृष्णाय तस्मै श्रीगुरवे नमः।। मास्तरः – चित्तम् ईश्वरे कथं लगेत्? श्रीरामकृष्णः – सर्वदा नामस्मरणं तस्य गुणसंकीर्तनं च करणीयम्। अपि च सत्संगः। भगवत्भक्तानां सत्पुरुषाणां च समीपे कालान्तरेण गन्तव्यम्। यदि अहोरात्रं संसारे व्यापृतः सर्वदा विषयेषु रतः च तर्हि मनः ईश्वरे न लगति। अतः कालान्तरेण एकान्तं सेवित्वा तस्य चिन्तनं करणीयमिति अत्यन्तमावश्यकम्। आरम्भे तु मध्ये मध्ये एकान्तवासं विना ईश्वरे मनः स्थिरं करणीयं बहु कठिनम्। आरम्भे वृक्षाय कृत्तिः आवश्यकी। अन्यथा गावः तं कदापि खादन्ति खलु! ध्यानं मनसि कोणे वने च करणीयम् तथा च सदा सदसद्विवेकः करणीयः। एकः ईश्वरः एव सत् इत्युक्ते नित्यवस्तु, अन्यत् सर्वम् असत् इत्युक्ते अनित्यम्। पुनः पुनः एतादृशं चिन्तनं कृत्वा अनित्यविषयाः मनसः निष्कासनीयाः। मास्तरः – नम्रतया) संसारे कथं स्थातव्यम्? गृहस्थः संन्यासः च। उपायः – विविक्तदेशे साधना श्रीरामकृष्णः – “स्वकर्तव्यं पूर्णं करणीयम्, परं मनः भगवच्चरणौ संस्थाप्य। मातापितरौ, दारपुत्रादयः च इति एतान् आत्मना सह नेतव्यम्। ते सेवनीयाः। बहु आत्मीयतया तैः सह वर्तनीयं, परं मनसि दृढं भवेत् यत् ते न स्वकीयाः। “श्रीमतां गृहे दासी वर्तते। स्वामिनः सर्वाणि कार्याणि करोति। परं तस्याः चित्तं ग्रामे स्वगृहे आसक्तं भवति। स्वामिनः कन्यापुत्रान् आत्मीयतया निभालयति। ‘मम प्रियः, मम कान्हा” इति उक्त्वा लालयति, परं मनसि सम्यक् जानाति यत् तेषां तस्याः यत्किञ्चिदपि सम्बन्धः नास्ति। “भक्ष्यार्थं कच्छपी जले सर्वत्र अटति, परं तस्याः चेतः तटे स्थापितेषु तस्याः अण्डेषु वर्तते। संसारे सर्वाणि कार्याणि करणीयानि, परं चेतः ईश्वरचरणौ भवेत्। “ईश्वरभक्तिं विना गार्हस्थ्यं करोति चेत् अधिकः निगृहितः भविष्यति। संङ्कटानाम् आवेगेन पीडितः भविष्यति। शोक-दुःखानां वर्षावेण धैर्यं नश्येत्। विषयचिन्तने यावत् रमते तावती आसक्तिः अत्र अपि वर्धेत। “आदौ हस्ताभ्यां तैलं संयुज्य अनन्तरं पनसं कर्तयतु। अन्यथा अङ्गरसः(चीक) हस्तयोः श्लिष्येत्। ईश्वरप्रेम्णः तैलं संयुज्य अनन्तरं गार्हस्थ्यकार्यम् आरभताम्। “परन्तु एतां भक्तिं लब्धुम् एकान्तवासः आवश्यकः। नवनीतम् अपेक्ष्यते चेत् स्थिरतया दुग्धे आतञ्चनं योजनीयं भवति। दुग्धं सततं आन्दोलितं चेत् सम्यक् दधि न लभ्यते। अनन्तरं सर्वाणि कार्याणि अपाकृत्य एकस्मिन् पार्श्वे उपविश्य दध्यान्दोलनं करणीयं भवति। तदा एव सम्यक् नवनीतं हस्तम् आयाति। पश्यतु, विविक्तदेशे एकाग्रमनसा कृतेन ईश्वरध्यानेन मनसि ज्ञानं वैराग्यं भक्तिं च उदेति। “परं संसारगर्ते एव निहितं भवति चेत् मनः अधमं भवति। संसारे केवलम् एकमेव चिन्तनम् – कामिनि-काञ्चनम्। “संसारः जलम् इव, मनः दुग्धमिव। जलेन मिलति चेत् दुग्धं जलेन सह एकरसं भवति। अनन्तरं शुद्धं दुग्धं प्रयत्नेन अपि न लभ्येत। परं तस्य एव दुग्धस्य दधि कृत्वा ततः प्राप्तं नवनीतं जलेन न मिलति, तरङ्गायते च। अतः निर्जने स्थाने साधनां कृत्वा आदौ ज्ञानभक्तिरूपं नवनीतं प्राप्तव्यम्। अथ तत् नवनीतं संसारजले त्यजामः चेत् तेन न मिलेत्, तरेत् एव। “एतेन सह विवेकः अपि आवश्यकः। कामिनिकाञ्चने अनित्ये। ईश्वरः एकमात्रं नित्यवस्तु। धनेन अधिकाधिकं किं लभ्यते? भोज्यव्यञ्जनानि, नववस्त्राणि, भवनम् पर्याप्तम् एतदेव नु? धनेन परमेश्वरः न लभ्यते। अतः धनम् आयुषः ध्येयं भवितुं न अर्हति। एषः एव विवेकः। अवगतम्?” मास्तरः – सद्यः एव मया ‘प्रबोधचन्द्रोदयः’ नाम नाटकं पठितम्। तस्मिन् वर्तते एषः वस्तुविचारः। श्रीरामकृष्णः – हम्..। वस्तुविचारः। इदं पश्यतु किल। धने किं वर्तते, सुन्दरे शरीरे अपि तु किम्? चिन्तयतु, सुन्दर्याः युवत्याः शरीरे अपि केवलं अस्थीनि, मांसं, मेदः, मलः, मूत्रं च पूरितम् अस्ति। अतः भगवन्तं विहाय किमर्थम् एतादृशाणि वस्तूनि धातव्यानि? किमर्थं तं दयाघनं विस्मरेम? मास्तरः ईश्वरस्य दर्शनं भवितुमर्हति किम् ननु? श्रीरामकृष्णः – अस्मिन् कः संशयः? अवश्यम् अवश्यं भवितुमर्हति। तदर्थं मध्ये मध्ये एकान्तसेवनं, तस्य नामगुणगानं, नित्यानित्यवस्तुविवेकः च इति एतेषाम् उपायानाम् अवलम्बः करणीयः। मास्तरः कस्याम् अवस्थायां तस्य दर्शनं भवति? श्रीरामकृष्णः – बहु आकुलः भूत्वा रोदिति चेत् तस्य दर्शनं भवितुमर्हति। दारपुत्राणां कृते जनाः रुदन्ति। कुम्भकुम्भ परिमितम् अश्रूणि स्त्रावयन्ति। धनार्थम् आक्रन्द्य नेत्रे शोथः आयाति। परम् ईश्वराय कः रोदिति? तम् आर्ततया आह्वयतु। इति उक्त्वा श्रीरामकृष्णः गीतगायनम् आरब्धवान्। तस्य आशयः आसीत् ‘हे मनः, नितराम् अन्तःकरणतः आर्ततया श्यामामातरम् आह्वयतु। पश्य, सा दर्शनदानं विना कथं स्थातुं शक्नोति? कदापि सा स्थातुं न शक्नुयात्। हे मनः, तस्याः दर्शनस्य यथार्था सिषाधयिषा वर्तते चेत् जपाकुसुमं बिल्वदलं च अञ्जुल्यां स्वीकृत्य भक्तिचंदनं लेपयित्वा तस्याः चरणाभ्यां रसमर्पयतु। ‘आकुलता आयाति चेत् अरुणोदयः जातः इति जानातु। तदनन्तरं शीघ्रमेव सूर्यः उदेत्। व्याकुलतायाः उत्पन्ने सति दर्शनस्य विलम्बः न। ‘तिस्त्रः आकर्षणशक्त्यः एकत्रम् आगच्छन्ति चेत् ईश्वरः दर्शनं ददाति विषयीजनस्य विषयाकर्षणं, मातुः पुत्रस्य आकर्षणं, तथा च सत्याः पत्युः आकर्षणम्। एताः तिस्त्रः आकर्षणशक्त्यः केनचित् युगपत् लभ्यन्ते चेत् तेन ईश्वरदर्शनं शक्यम्। सारांशः ईश्वरे प्रेम अपेक्ष्यते। माता यथा पुत्रे, सती यथा पतौ, विषयी यथा विषये च प्रेम करोति तथैव ईश्वरे प्रेम करणीयम्। एतेषां त्रयाणां प्रेम आकर्षणम् एकत्रीकृत्य यावत् आकर्षणं भवति, तावत् यदि आकर्षणं ईश्वरविषये वर्तते तर्हि अवश्यम् अवश्यं तेन मेलनं भवेत्। ‘व्याकुलत्वेन भूत्वा तस्य आव्हानं करणीयम्। बिडालीशावकः केवलं ‘मॅंव मॅंव’ इति आह्वयति। केवलं मातुः आव्हानं सः जानाति। परं यत्र माता स्थापयति तत्र तिष्ठति। क्वचित् पाकगृहे, क्वचित् भूमौ, वा क्वचित् पर्यङ्के सा स्थापयति, एषः तिष्ठति। क्लेशः भवति तर्हि ‘मॅंव मॅंव’ इति आह्वयति। अन्यत् किमपि सः न जानाति। तस्य माता अपि कुत्रापि भवेत् तस्य ध्वनिश्रवणमात्रेण तत्कालम् आयाति’। मास्तरः तदा वराहनगरे अग्रजायाः गृहे आसीत्। तस्य अद्भुतस्य अर्चकस्य पावनदर्शनेन तस्मिन् आसक्ते मनसि सदा तस्य एव विचाराः रुञ्जन्ति। सदा तस्य एव आनन्दमयी मूर्तिः नेत्रयोः नृत्यति। सा एव अमृतमयी वाणी कर्णे गुञ्जति। पुनः पुनः सः अमन्यत, अहो आश्चर्यम्। यःकश्चित् दरिद्रः बाह्मणः एषः- परम् एतानि प्रगाढानि तत्त्वानि एषः कुतः प्राप्तवान्? कुतः प्राप्तम् एतेन इदं लोकोत्तरं ज्ञानम्? एतादृश्या प्रासादिकशैल्या सुबोधतया इदं दुर्ज्ञेयं तत्त्वं बोधयितारं मास्तरः अद्यापि न दृष्टवान्। कदा तस्य चरणौ गच्छामि, पुनः तं कदा पश्यामि च इति मास्तरः सगद्गदितः जातः.। अहोरात्रं तस्य एकः एव ध्यासः। अचिरादेव रविवासरः उदितः। मार्चमासस्य पञ्चदिनाङ्कः। वराहनगरस्य लबाबुना सह अपराह्णे त्रिचतुर्वादने सः दक्षिणेश्वरस्य उद्यानं प्राप्तवान्। श्रीरामकृष्णः तस्मिन् एव पूर्वपरिचिते प्रकोष्ठे उपविष्टः अस्ति इति तेन दृष्टम्। प्रकोष्ठः भक्तजनैः पूर्णः आसीत्। अद्यः रविवासरः- विरामदिवसः। बहवः दर्शनार्थम् आगता। अद्यापि मास्तरस्य केनापि सह परिचयः नास्ति। अतः सः एकस्मिन् पार्श्वे उपविष्टः। श्रीरामकृष्णः सम्मिलितैः भक्तैः सह स्मितमुखेन वार्तां कुर्वन् आसीत् इति तेन दृष्टम्। कमपि नवदशवर्षीयं युवकं पश्यन् सः बहु आनन्देन संभाषमाणः आसीत्। युवकस्य नाम नरेन्द्रः अग्रे सः एव स्वामी विवेकानन्दः) नरेन्द्रः महाविद्यालये पठति । सामान्यतः ब्राह्मसमाजे तस्य गमनागमनम् अस्ति। भाषणं बहु ओजस्वि, नेत्रे तेजस्विनी, मुखं भक्तसमं प्रेममयम्। संभाषणस्य प्रवाहेण मास्तरः सामान्यतः ज्ञातवान् यत् विषयासक्तानां गृहस्थानां विषये संभाषणं प्रवर्तमानम् अस्ति। केवलम् ईश्वरस्य येषां सततं चिन्तनं, तेषां धर्मप्रियाणां सज्जनानाम् एते संसारकीटाः सततम् उपहासं कुर्वन्ति। तथैव जगति दुष्टानां सर्वत्र प्रादुर्भावः वर्तते। तैः सह कथं वर्तनीयमिति चर्चा प्रवर्तते। श्रीरामकृष्णः – नरेन्द्रं) नरेन्द्र, तव किं मतम्? विषयिजनानां भाषणे संयमः नास्ति। परं त्वया दृष्टं ननु, यत् मार्गेण गच्छन्तं हस्तिनं प्रति शताधिकाः पशवः नानाप्रकारेण आक्रन्दनं कुर्वन्ति, कोलाहलं कुर्वन्ति च। परं हस्ती तान् प्रति एकवारमपि परिवर्त्य न पश्यति। तव यदि कश्चन उपहासं करोति तर्हि त्वं किं करिष्यसि? नरेन्द्रः – श्वानः भशन्ति इति मंस्ये, अन्यत् किम्। श्रीरामकृष्णः (सहास्यं)– मास्तु, भोः, एतावत् मास्तु। (सर्वे हसन्ति।) परमेश्वरः सर्वेषु भूतेषु अस्ति। सज्जनैः सह सम्यक् सम्बन्धाः भवेयुः, परं दुर्जनात् हस्तमात्रं दूरमेव वरम्। व्याघ्रे अपि नारायणः एव अस्ति परं तेन तस्य कण्ठे न पतनीयम्। (हसनम्) यदि वदसि व्याघ्रः अपि नारायणः किमर्थं पलायनम्? तर्हि ये ‘धाव’ इति वदन्ति ते अपि नारायणाः एव ननु। तदनु तेषां सूचनां किमर्थं न अनुसरामः? ‘एकां कथां कथयामि। श्रुणोतु, कस्मञ्चित् अरण्ये कश्चन मुनिः निवसति स्म। नैके तस्य शिष्याः। कदाचित् सः तान् उपदिष्टवान् यत् सर्वभूतेषु नारायणः एव वसति इति मत्वा सर्वान् प्रणमन्तु। एकदा तस्य कश्चन शिष्यः होमार्थं समिधाः आनेतुं गतः। सहसा तत्र कोलाहलः जातः। परितः कः अपि वर्तते चेत् पलायन्ताम्। ‘कश्चन पिशाचिग्रस्तः हस्ती आगच्छन् अस्ति’ इति कश्चन उच्चैः सूचयन् आसीत्। त्वरितं सर्वे यथाशक्यं पलायनं कृतवन्तः। परम् एषः महाराजः न पलायितः, चिन्तितवान्, हस्ती तु नारायणः एव। पलायनं किमर्थम्? सः तत्रैव स्थित्वा हस्तिनं नमस्कारं कुर्वन् तं स्तुन्वन् आसीत्। चिन्ताक्रान्तः माहुतः आक्रोशत् धाव धाव । परन्तु एषः स्थिरः। अन्ते हस्ती तं शुण्डया धृत्वा दूरं प्रक्षिप्तवान्, अग्रे गतवान च। रक्तलाञ्छितः शिष्यः मूर्च्छितः जातः। इदं सर्वं श्रुत्वा गुरुः आश्रमवासिनः च तम् आश्रमम् आनीतवन्तः। उपचारान् कृतवन्तः। गच्छता कालेन प्राप्तायां जागृत्यां सः पृष्टः, हस्तिनः आगमनं श्रुत्वापि भवान् किमर्थं न निर्गतः? सः उदतरत्, गुरुदेवः एव कथितवान् नु यत् स्वयं नारायणः एव मनुष्यः, जीवजन्तवः, सर्वः अपि जातः अस्ति। अतः हस्तीनारायणः आगच्छति इति मत्वा अहं न निर्गतः। तदा गुरुदेवः उक्तवान्, भोः बालक, हस्तीनारायणः आगच्छति इति तु सत्यम्। पूर्णं सत्यम्। अङ्गीकरोमि। परं माहुतनारायणः त्वां स्थातुं निराकरोत् नु। सर्वे नारायणाः तर्हि तस्य किमर्थं न श्रुतवान्? माहुतनारायणस्य कथनमपि अनुसरणीयम्।( सर्वे हसन्ति) शास्त्रे कथितमस्ति यत् ‘आपो नारायणः। जलं नारायणम्’। परं किमपि जलं देवपूजनार्थं, किमपि हस्तपादप्रक्षालनार्थं, किमपि पात्रस्वच्छीकरणार्थं, अथ वा वस्त्रप्रक्षालनार्थम्। यत् वस्त्रप्रक्षालनार्थं तत् प्राशनार्थं वा देवपूजनार्थं न योग्यम्। तथैव सत्, असत्, भक्तः, अभक्तः इति सर्वेषां हृदये नारायणः वर्तते एव। परन्तु तथापि दुष्टजनेन सह समागमः न योग्यः। एतेषां सन्निकर्षः घातकः। तेषु कैश्चित् सह अल्पा वार्ता भवितुमर्हति। परन्तु कैश्चित सह तदपि वर्ज्यम्। एतस्मात् दूरेण स्थातव्यमिति योग्यम्। एकः भक्तः – महाराज, दुर्जनः अस्माकम् अहितं कर्तुम् उद्युक्तः वा साक्षात् कुर्वन् अस्ति तर्हि वयं तूष्णीं तिष्ठामः किम् श्रीरामकृष्णः – अस्मिन् जगति दुर्जनैः सह सम्बन्धः भवेदेव। एतैः सह सम्बन्धं निवारयितुं बाह्यतः स्वल्पः तमोगुणः दर्शनीयः एव। परन्तु दुर्जनः अस्माकम् अनिष्टं कुर्यात् इति मत्वा अस्माभिः तस्य पीडनम् अनुचितम्। “कस्मिंश्चित् तृणवने केचन गोपालाः स्वगावः खादयति स्म। तत्रैव एकः विषालुः सर्पः निवसति स्म। तस्य भयेन सर्वे ततः सावधानतया गमनागमनं कुर्वन्ति स्म। कस्मिंश्चित् दिवसे कमपि ब्रह्मचारिणं ततः आगच्छन्तं दृष्ट्वा ते गोपालाः तम् उक्तवन्तः, “महाराज, ततः न गच्छतु। एकः भीकरः विषसर्पः तत्र वर्तते”। ब्रह्मचारी तम् अवदत्, “भवतु नाम। मां सः पीडयितुं न शक्नोति। मा भैः। सर्पमन्त्रम् अहं जानामि”। ब्रह्मचारी ततः अगच्छत्। परं गोपालाः तेन सह गमनस्य धैर्यं न दर्शितवन्तः। सर्पेण शिरः उन्नीय फूत्कुर्वता ब्रह्मचारी आक्रान्तः। सर्पे ब्रह्मचारिणः समीपे आगच्छति सति तेन एतादृशः मन्त्रः जपितः यत् सः सर्पः जडवत् भूत्वा तस्य पादयोः पतितः। ब्रह्मचारी तम् उक्तवान्, “अरे, किमर्थ त्वं जनानां प्राणान् हरन् एतादृशम् अटति? आयाहि, तुभ्यं मन्त्रं ददामि येन त्वयि भक्तिः उद्भवेत्, त्वम् ईश्वरदर्शंनं लभेः च। तेन त्वत्तः एतादृशी हिंसावृत्तिः निर्गच्छेत्”। सः तस्मै मन्त्रदीक्षां दत्तवान्। गुरुं प्रणम्य सर्पः पृष्टवान्, “गुरुदेव, अहं साधनां कथं करोमि इति कथयतु”। तदा गुरुः अभाषत, “केवलं मन्त्रजपं कुरु, तत् पर्याप्तम्। तथा च पश्यतु, कस्यापि घातं न करोतु। पुनः आगमिष्यामि”। इति उक्त्वा ब्रह्मचारी ततः निर्गतवान्। दिनानि गतानि। गोपालाः ज्ञातवन्तः यत् सर्पः दशनार्थं नागच्छति। मृतपिण्डं क्षिप्तं चेत् क्षुब्धः न भवति। जडवत् जातः अस्ति। अन्ते कश्चन तस्य पुच्छं धृत्वा भूमौ ताडयित्वा तं चक्राकारं भ्रामयित्वा च सुदूरं क्षिप्तवान्। दीनः सर्पः रक्तं वमित्वा स्तब्धः पतितः। सः मृतः इति चिन्तियित्वा गोपालाः पलायिताः। उत्तररात्रौ सर्पः जागरितः। मन्दं मन्दं कथञ्चित् सः स्वबिलं प्राप्तवान्। तस्य पृष्ठास्थीनि शिथिलानि जातानि। चलनवलनशक्तिः अपि निर्गता। एवं बहु समयः गतः। त्वक् अस्थि च अवशिष्टे। भक्ष्यस्य अन्वेषणार्थं कदाचित् सः रात्रौ बहिः गच्छति स्म। गोपालानां भयेन दिने बहिर्गमनं तेन निराकृतम्। मन्त्रः गृहीतः अतः हिंसा वर्ज्या। पर्णानि, पतितानि फलानि च भुक्त्वा कथञ्चित् जीवननिर्वाहं कुर्वन् आसीत्। अतः दुर्जनेषु फुत्कारः करणीयः। ते भायनीयाः अन्यथा ते अपायं करिष्यन्ति। विषदशनेन तेषाम् अनिष्टं न करणीयम् इति एव। स्वभावाः भिन्नाः। सर्वे समानाः सन्ति किम् भगवतः सृष्ट्यां विविधप्रकाराणां जीवजन्तवः वृक्षगुल्माः सन्ति। पशुषु केचन शान्ताः केचन उग्राः सन्ति। तेषु केचन व्याघ्रसिंहसदृशाः हिंस्राः सन्ति। वृक्षेषु अपि केचन अमृतसमं मधुरफलदाताराः तु केचन विषवृक्षाः। तथैव मनुष्येषु अपि केचन सज्जनाः केचन दुर्जनाः। केचन शिष्टाः केचन दुष्टाः सन्ति। केचन सरलाः केचन कुटिलाः। केचन संसारासक्ताः केचन परमभक्ताः अपि सन्ति। जीवानां चत्वारः प्रकाराः। बद्धः, मुमुक्षुः, मुक्तः, नित्यसिद्धः। नित्यसिद्धाः यथा नारदः, ये जगति इतराणां कल्याणार्थं, जीवानां शिक्षणार्थमेव विहरन्ति। बद्धजीवाः विषयकीटाः इव। परमेश्वरं ते पूर्णतः विस्मरन्ति। कदापि दोषेण अपि देवस्य नामजपनार्थं ते न रिक्ताः। मुमुक्षुः इत्युक्ते ये मुक्तिकामाः। तेषु केचन मुक्ताः भवन्ति, केचन न। मुक्ताः ये संसारे कामिनिकाञ्चने निरासक्ताः सत्पुरुषाः महात्मानः इत्यादयः। तेषां मनसि संसारस्य लेशः अपि नास्ति। ते सर्वदा हरिपादपद्मचिन्तने रताः। ‘चिन्तयन्तु, कस्मिंश्चित् तडागे धीवरेण जालः प्रसारितः। पञ्चषः मीनाः चतुराः। ते कदापि जाले न पतन्ति। तेषाम् उपमा नित्यसिद्धानां कृते भवितुमर्हति। बहवः मीनाः जाले निगृहीताः भवन्ति परन्तु केचन ततः मुक्तिं प्राप्तुं प्रयतन्ते। ते मुमुक्षवः जीवाः इव। तेषु सर्वे मुक्ताः भवितुं न शक्नुवन्ति। द्वित्राः बलेन कूर्दयित्वा मुञ्चन्ति। तदा ते धीवराः आक्रन्दन्ति, ‘ओहो, एषः बृहत् मीनः मुक्तः जातः रे’। परन्तु जाले बद्धेषु बहवः बहिः गन्तुं न शक्नुवन्ति। न, न। मुञ्चनार्थं न प्रयतन्ते अपि। प्रत्युत जालं मुखे दृढं धृत्वा तले विद्यमाने पङ्के कूर्दयित्वा मुखं पङ्के प्रक्षिप्य शान्तं स्थिरं च तिष्ठन्ति, चिन्तयन्ति च यत् अधुना किमपि भयं न विद्यते। सुरक्षिताः ते। परं दीनाः न जानन्ति यत् धीवरः जालं बहिः निष्कास्य तान् कण्डोले त्वरया स्थापयेत्। एते बद्धजीवानां बान्धवाः। बद्धजीवाः कामिनीकाञ्चनयोः पञ्जरे दृढाः निगृहीताः सन्ति। हस्तपादाः बद्धाः सन्ति तेषाम्। अपि तु संसारे कामिनीकाञ्चनयोः एव सुखं लभ्येत, अस्मिन् सुखे एव अन्तपर्यन्तं भवितुं शक्नुमः च इति तेषां धारणा विद्यते। तेन एव मरणं लभ्येत इति ते न जानन्ति एव। एतादृक् बद्धजीवः यदा म्रियते तदा तस्य पत्नी वदति, ‘भवान् अधुना निर्गच्छति, परं मम का व्यवस्था?’ तथा च मायायाः कथं विलक्षणः प्रभावः! पश्यन्तु, नन्दादीपस्य ज्योतिः किञ्चित् वर्धितम् इति दृष्ट्वा अस्वस्थः भूत्वा सः वदति, ‘अये, तैलं वृथा नश्यति, ज्योतिः न्यूनीकरोतु’। अत्र महाशयः तल्पे अन्तिमं श्वासं स्वीकुर्वन् अस्ति। बद्धजीवः प्राणनिर्गमनसमये अपि ईश्वरस्य नाम न उच्चरति। रिक्तसमये वृथा जल्पनं कुर्यात् अर्थहीनं कार्यं कुर्यात् वा। अथ किमर्थम् इति पृच्छति चेत् वदेत् ‘अहो किं करणीयम्? तूष्णीम् उपविश्य समयः न गच्छति, अतः वृतिं कुर्वन् अस्मि। किमपि कार्यं तु आवश्यकम्’। अथ वा समययापनार्थं पत्रक्रीडामारभेत। प्रकोष्ठे गभीरं स्तम्भितं च वातावरणं जातम्। यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम्। एकः भक्तः – एतादृशाणां संसारिणां जीवानां कृते कः अपि तरणोपायः नास्ति ननु? श्रीरामकृष्णः – अस्ति तु। अवश्यम् अस्ति। मध्ये मध्ये सत्सङ्गः एकान्तवासे ईश्वरचिन्तनं च। विचारः अपि करणीयः। तस्य चरणयोः प्रार्थना करणीया यत् चित्ते भक्तिः विश्वासः च उत्पद्येत इति। विश्वासः उत्पद्यते चेत् कार्यं जातम्। विश्वासात् श्रेयस्करं किमपि न वर्तते। ( केदारं) विश्वासे कियती शक्ति वर्तते जानासि किम्? पुराणे कथितं यत् रामचन्द्रः पूर्णब्रह्म नारायणः लङ्कां गन्तुं सेतोः निर्माणस्य खटाटोपं कृतवान्। परन्तु हनुमान् केवलं रामनाम्नि विश्वस्य एकस्मिन् श्वासे समुद्रम् उत्तीर्णवान्। तस्य सेतोः आवश्यकता एव नासीत्। (हसनम्) बिभीषणः एकस्मिन् पर्णे रामनाम लिखित्वा कस्यचित् जनस्य वेष्ट्याः अञ्चले बन्धितवान्। सः समुद्रम् उत्तर्तुम् ऐच्छत्। बिभीषणः तम् उक्तवान्, “अधुना भवतः कस्मादपि भयं नास्ति। विश्वस्य जले पद्भ्यां सावधानं गच्छतु। परं स्मरतु, मनसि अविश्वासः उदेति चेत् जले निमज्जेत्”। तथा सः आनन्देन जले चलन् आसीत्। मध्ये एव तस्य मनसि आगतं यत् ‘अञ्चले किं बद्धं तत् पश्यामि’। दृष्टवान् तदा केवलम् एकं रामनाम लिखितं पर्णम्। सः अचिन्तयत्, ‘अरे केवलं रामनाम, तेन किं भवेत?’ बस् अविश्वासः आगतः। सः समुद्रतले निमज्जितः च। यः परमेश्वरे विश्वसिति तेन पातकं, महापातकं वा यदि कृतं – गोहत्या, ब्रह्महत्या, स्त्रीहत्या वा यदि कृता तर्हि देवे विद्यमानेन तस्य विश्वासबलेन घोरात् पापात् अपि सः उद्धर्तुं शक्नोति। यः यदि देवं वदति, “हे देव, पुनः अहम् एतादृशं पापं न करिष्यामि” तर्हि तस्य कस्मात् अपि भयं नास्ति। इति उक्त्वा श्रीरामकृष्णः अग्रिमस्य आशयस्य गीतं गातुम् आरब्धवान्। ‘अम्ब, हे जगन्मातः, दुर्गा दुर्गा इति वदन् यदि अहं प्राणान् त्यजामि तर्हि भवति मां अन्ते कथं न तारयिष्यति तत् द्रक्ष्यामि। हे दयामयि, कियत् अपि घोरम पापं मत्तः भवेत् सुरापानं ब्रह्महत्या भ्रूणहत्या वा नारीहत्या यत्किमपि भवेत्, किञ्चित् अपि तस्य चिन्ता मम नास्ति। अम्ब, भवत्याः नामस्मरणबलेन मम सदृशः अधमः अपि ब्रह्मपदं प्राप्तुं शक्नुयात्’। एषः अत्र उपविष्टः बालकः विशिष्टः वर्तते। चटुलः बालकः पितुः समीपे उपविशति तदा शंबूकः इव, परं चतुष्पथे क्रीडासमये कोलाहलं करोति तदा तस्य भिन्नमेव रूपम्। एते बालकाः नित्यसिद्धाः। संसारे कदापि बद्धाः न भविष्यन्ति। युवकाः भवन्ति, स्वल्पं वा समञ्जनं वर्धते चेत् ते जागृताः भवन्ति, ईश्वरमार्गम् अनुसरन्ति च। एते केवलं लोकशिक्षणार्थमेव जायन्ते। सांसारिकाः विषयाः एतेभ्यः न रोचन्ते। कामिनिकाञ्चनयोः एते निरासक्ताः सन्ति। वेदे होमापक्षिणः कथा वर्तते। आकाशे अति उन्नते स्थाने एषः निवसति। तस्य पत्नी तत्रैव अण्डम् उत्पादयति। जाते सति अण्डः अधः पतति। परं तत् स्थानम् एतावत् उन्नतम् अस्ति यत् सः अण्डः बहूनि दिनानि पतन् भवति। पतन् अण्डः परिपक्वः भूत्वा स्फुटति। ततः शिशुः जनिं लभते। अधः पतन् शिशुः नेत्रे पक्षौ च लभते। नेत्रे उद्घाट्य सः पश्यति यत् सः अधः पतन् अस्ति। (भूमिं दृष्ट्वा) शतखण्डः भवेयमिति भयेन सः मातुः दिशि उपरि वेगेन उड्डयनं करोति। नरेन्द्रः उत्थाय गतः। उपवेशने केदारः, प्राणकृष्णः, मास्तरः, चेति नैकाः उपविष्टाः। श्रीरामकृष्णः – पश्यन्तु, नरेन्द्रः गानवादने, लेखनपठने च इति सर्वेषु विषयेषु पटु। तस्मिन् दिने केदारेण सह तेन वादः कृतः। केदारस्य बिन्दून् कथं तीक्ष्णतया निराकृतवान्। श्रीरामकृष्णः तथा च अन्ये हसन्ति।) (मास्तरम् उद्दीश्य) – किं भोः, आङ्गभाषायां तर्कविषये किमपि पुस्तकं वर्तते किम्? मास्तरः – आम् महाराज, वर्तते। आङ्गभाषायां Logic (न्यायशास्त्रम्) इति वदन्ति तर्कम्। श्रीरामकृष्णः – एवं वा? अस्तु। कथमस्ति तत् वदतु किञ्चित्। मास्तरः बहु चिन्तितः जातः।(चिन्तायां पतितः।) अन्ते कथनम् आरब्धवान्, “एका पद्धतिः वर्तते। सामान्यसिद्धान्तस्य आधारेण विशिष्टः सिद्धान्तः मण्डनीयः। यथा – सर्वे जनाः मर्त्याः। पण्डिताः जनाः एव। अतः पण्डिताः अपि मर्त्याः। अपरः प्रकारः एतादृशः विशेषं दृष्टान्तम् घटनां वा दृष्ट्वा सामान्यसिद्धान्तं प्रतिपादनीयः। यथा – एषः काकः कृष्णः, सः काकः कृष्णः यावन्तः काकाः दृष्टाः तावन्तः सर्वे कृष्णाः। अतः एव सर्वे काकाः कृष्णाः सन्ति। किन्तु एतेन अपरप्रकारेण सिद्धान्तमण्डने बहुधा दोषः अपि भवितुमर्हति। यतो हि कः जानीयात् अन्विषता केनापि कस्मिंश्चित् देशे श्वेतकाकः अपि दृश्येत। इतोपि एकः दृष्टान्तः – एतस्य जनस्य द्वात्रिंशत् दन्ताः सन्ति। तस्य जनस्य अपि द्वात्रिंशत् दन्ताः सन्ति। न न यं कमपि जनं पश्यामः तस्य द्वात्रिंशत् एव दन्ताः। अतः सर्वेषां जनानां द्वात्रिंशत्दन्ताः सन्ति। “एतादृशानां सिद्धान्तानाम् आङ्गन्यायशास्त्रे Logicमध्ये) विवरणं कृतं वर्तते”। श्रीरामकृष्णः मास्तरस्य सर्वं कथनं हुंकारमात्रेण श्रुण्वन् आसीत्। श्रावं श्रावं तस्य मनः अन्यत्र गतम्। स्वाभाविकं यत् तदनु तद्विषये भाषणं तत्रैव स्थगितम्। श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला। समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि।। गीता 2-53 सभा समाप्ता। भक्ताः किञ्चित् पादशैथिल्यार्थम् इतस्ततः अटनम् आरब्धवन्तः। मास्तरः अपि पञ्चवटीमध्ये इतस्ततः अटन् आसीत्। पञ्चवादनम्। किञ्चित् कालानन्तरं श्रीरामकृष्णस्य प्रकोष्ठमागत्य पश्यति चेत् अहो आश्चर्यम्! प्रकोष्ठस्य उत्तरदिशि लघुदीर्घिकायाम् एकम् अद्भुतं दृश्यं सः दृष्टवान्। अद्भुतम्। श्रीरामकृष्णः निश्चलः स्थितः अस्ति। नरेन्द्रः गायति। त्रिचतुराः भक्ताः श्रीरामकृष्णं परितः स्थिताः। मुग्धः मास्तरः गीतं श्रुणोति। श्रवणेन तस्य देहभानं नष्टम्। एकं रामकृष्णं विहाय एतादृशं मधुरगानं कस्यापि तेन कदापि न श्रुतमासीत्। श्रीरामकृष्णस्य अवस्थां दृष्ट्वा सः विस्मितः। श्रीरामकृष्णः स्थितः, निस्पन्दः, नेत्रपक्ष्मौ अपि स्थिरौ, श्वासोच्छ्वासः अतीव मन्दः – स्तब्धः इव जातः। कमपि समीपस्थं जनं मास्तरः पृष्टवान् तदा सः उक्तवान्, “एषः एव समाधिः”। एतादृशं रूपं मास्तरेण पूर्वं कदापि न दृष्टम् श्रुतं वा। दिङ्मूढः जातः सः मनसि अचिन्तयत्, परमेश्वरचिन्तनेन मनुष्यः एतावान् बाह्यसंज्ञाशून्यः भवति ननु? न जाने कियान् विश्वासः कियती भक्तिः च आवश्यकी तादृशीम् अवस्थां लब्धुम्। नरेन्द्रनाथेन गीयमानस्य गीतस्य भावार्थः एतादृशः आसीत् – ‘हे मनः, तस्य चिन्मयस्य चिद्घनस्य हरेः पादपद्मयोः स्थिरं भव। अनुपमज्योतिषः, मोहनमूर्तेः, भक्तहृदयरञ्जनस्य च हरेः चरणयोः लीनं भव। कोटिचन्द्रप्रभा अपि यस्मात् लज्जिता तस्य अनुरागोत्फुल्लं सौन्दर्यं दृष्ट्वा प्रेमानन्देन प्राणाः कथं पुलकिताः भवन्ति’! गीतस्य अन्तिमचरणे श्रीरामकृष्णस्य शरीरं रोमाञ्चितं जातम्। आपादमस्तकं सर्वः देहः पुलकितः। नेत्रयोः अश्रुधाराः निस्सरिताः। मध्ये मध्ये किमपि पश्यन् इव मन्दस्मितं करोति। कोटिचन्द्रप्रभां लज्जितं किम् अनुपमं रूपं सः पश्यति न जाने! एतदेव भगवतः चिन्मयरूपदर्शनम् इति आख्यातं किम्? कियत्या साधनया, कियता तपसा कियता भक्तिविश्वासेन च एतादृशम् ईश्वरदर्शनं भवेत्? गानं पुनः आरब्धम्। (भावार्थः) हृदयकमलासने तस्य चरणयुगलं ध्येयम्। शान्तमनसा प्रेममयनयनाभ्यां च तस्य अनुपमप्रियकरस्य दर्शनं कुरु। अहाहा! पुनः श्रीरामकृष्णस्य तदेव भुवनमोहनं हास्यम्। शरीरं तथैव निस्पन्दम्। अर्धोन्मिलिते नेत्रे। किमपि लोकोत्तरं रूपलावण्यं पश्यन् स्यात्। ताम् एव रूपातीतां सौन्दर्यश्रीं दृष्ट्वा सः आनन्दसागरे तरन् इव वर्तते। गीतम् समाप्यमानम्। नरेन्द्रनाथः अन्तिमं चरणं गायति। (भावार्थः भक्तिभावस्य आवेगेन तस्मिन् चिदानन्दरसे निमग्नः भव। तस्मिन् प्रेमानन्दरसे चिरनिमग्नः भव। समाधेःसमाध प्रेमानन्दस्य तद् अद्भुतरम्यं चित्रं हृदयपटे सम्यक् अङ्कितं कृत्वा मास्तरः गृहं प्रति प्रस्थितः। मार्गे मध्ये मध्ये हृदयवीणायां तस्य प्राणमुग्घस्य दिव्यसङ्गीतस्य प्रतिध्वनेः मञ्जुलकोमलझङ्काराः उद्भवन्ति स्म। यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः। यस्मिन् स्थितो न दुःखेन गुरुणाऽपि विचाल्यते।। गीता 6-22 नरेन्द्रनाथः भवनाथः च इति एताभ्यां सह दिव्यानन्दः मार्चमासस्य 6 दिनाङ्कः। सोमवासरः। ह्यः यथा विरामः तथैव अद्य अपि विरामः। अपराह्ने चतुर्वादने मास्तरः दक्षिणेश्वरे उपस्थितः। श्रीरामकृष्णः तस्मिन् एव पूर्वपरिचिते प्रकोष्ठे उपविष्टः। भूमौ कटः प्रसारितः आसीत्। तस्मिन् नरेन्द्रः, भवनाथः, तथा च अन्ये अपि द्वित्राः जनाः उपविष्टाः आसन्। सामान्यतः सर्वे किशोराः। सामान्यतः नवदशविंशतिवर्षीयाः। श्रीरामकृष्णः हसन्मुखः लघ्व्याम् उत्पीटिकायाम् उपविश्य तैः किशोरैः सह महता आनन्देन संभाषमाणः अस्ति। मास्तरं प्रकोष्ठं प्रविशन्तं दृष्ट्वा उच्चैः हसन् श्रीरामकृष्णः किशोरान् उक्तवान्, “अरे, एषः आगतः हं पुनः”। श्रुत्वा सर्वे हसितवन्तः। मास्तरः भूमौ शिरः संस्थाप्य प्रणामं कृतवान्, समीपे उपविष्टवान् च। आदौ सः केवलं स्थित्वा हस्तयोः आङ्ग्लपठितृभिः जनै सदृशं नमस्कारं करोति स्म। अद्य सः हिन्दुपद्धत्या शिरसा नमनं पठितवान्। मास्तरे स्वस्थाने उपविष्टे सति श्रीरामकृष्णः स्वहसनस्य कारणं नरेन्द्रादीन् भक्तान् कथयितुम् आरब्धवान्, “कदाचित् किं जातं, कश्चन कमपि मयूरं चतुर्वादनसमये स्वल्पम् अहिफेनं भोजितवान्। तदनन्तरं परेद्यवि सम्यक् चतुर्वादने मयूरः तत्र समागतः। पूर्वदिनस्य मादकद्रव्यस्य प्रभावेण सः आसक्तः जातः। सम्यक् समयेन वराकः अहिफेनं भोक्तुम् आगतः”। (सर्वे हसितवन्तः।) मास्तरः स्वमनसि चिन्तितवान्, ‘एषः वदति तत् न असत्यम्। गृहं गच्छामि, परं मनः कथं सदासर्वदा अस्मिन्नेव लग्नं भवति। कदा एनं पश्यामि इति विचारेण पञ्चप्राणाः आकुलिताः भवन्ति। कश्चन अत्र आकर्षति इव। अन्यत्र गन्तुम् इच्छा भवति चेत् अपि शक्यमेव न भवति। अत्रैव अनन्यगत्या आगमनं भवति’। मास्तरः स्वमनसि एतादृशं चिन्तयति तथा च श्रीरामकृष्णः किशोरैः सह हास्यविनोदे मग्नः। सर्वे समवयस्काः इव। हास्यराशिः प्रवर्धमाना। आनन्दग्रामस्य प्रस्थापनमेव प्रवर्तितम्। विस्मितः मास्तरः अद्भुतरम्यं दृश्यं पश्यन् आसीत्। सः अचिन्तयत्, ‘ह्यः एनम् एव समाधौ अदृष्टपूर्वे प्रेमानन्दे वा अपश्यं किम्? सः एव अद्य किं सामान्यजनेन सदृशं व्यवहरति? एषः एव किं प्रथमोपदेशदिने मां तिरस्कृतवान्? एषः एव मां त्वमेव किं ज्ञानी इति उक्तवान्। एषः एव किं साकारं निराकारं द्वयमपि सत्यम् इति उक्तवान्? एषः एव किं मां पाठितवान् यत् ईश्वरः एव सत्यं संसारे अन्यत् सर्वम् अनित्यम्? एषः एव किं मह्यं संसारे दासीसमं स्थातुं कथितवान्?’ श्रीरामकृष्णः आनन्दे रतः। मध्ये मध्ये मास्तरं प्रति दृष्टिक्षेपान् कुर्वन् आसीत्। सः दृष्टवान् यत् मास्तरः विस्मितः स्तब्धः उपविष्टः च। तद् दृष्ट्वा रामलालं सः उक्तवान्, “दृष्टवान् किम्? एतस्य वयः किञ्चित् अधिकम्। अतः कश्चित् गभीरः। एते बालकाः हसन्तः सन्ति, परम् एतस्य मुखे किञ्चिदपि विकारः न दृश्यते”। मास्तरस्य वयः तदा सामान्यतः सप्तविशतिः आसीत्। संभाषणप्रवाहे परमभक्तस्य हनुमतः विषय़ः आगतः। हनुमतः एकं चित्रं श्रीरामकृष्णस्य प्रकोष्ठे भित्तौ आलम्बितमासीत्। श्रीरामकृष्णः अवदत्, “हनुमतः भावः चिन्तनीयः। धनं, मानं, वित्तं च किमपि न इच्छति सः। केवलं सः एकं भगवन्तम् एव इच्छति। स्फटिकस्तम्भात् ब्रह्मास्त्रं स्वीकृत्य सः पलायितः। तदा मन्दोदरी तं फलानि दर्शयित्वा मोहितवती। सा दीना अमन्यत यत् एषः वानरः फललोभेन अधः आगत्य ब्रह्मास्त्रं त्यजेत्। परं सः कथं लुब्धः भवति? सः उदतरत्, ‘किं मम फलाभावः वर्तते? मम पूर्णं जन्म सफलीभवेत् एतादृशं फलं मया लब्धम् अस्ति। मोक्षफलानां राजा साक्षात् रामः मम हृदये अस्ति। श्रीरामकल्पवृक्षतले अहं विश्रामं कुर्वन् अस्मि। यदा यत् फलम् इच्छामि तदा तत् फलं मया लभ्यते। मां फललोभं दर्शयन्ति हे मन्दोदरि, परं फलानां भिक्षां कः इच्छति अत्र? पश्यतु, मां लोभदर्शनस्य तव कृतेः सम्यक् फलं भवत्यै ददामि। पश्यतु, एषः अहं प्रस्थितः’। श्रीरामकृष्णः सुस्वरे उपरितनस्य आशयस्य गीतस्य गानम् आरब्धवान्। पुनः सः एव समाधिः। निष्कम्पः देहः, स्तिमिते लोचने, स्थिराणि गात्राणि। पादौ अधः संस्थाप्य तयोः उपरि सः उपविष्ठः। यथा प्रतिमायां दृश्यते तथा..। भक्ताः किञ्चित् कालात् पूर्वम् एतावन्तः हसन्तः आसन् परम् अधुना एकतानतया श्रीरामकृष्णस्य ताम् अद्भुताम् अवस्थां निर्निमेषनेत्राभ्यां पश्यन्तः सन्ति। समाधिस्थितिदर्शनस्य मास्तरस्य एषः द्वितीयः प्रसङ्गः। दीर्घकालानन्तरं तस्य अवस्थायां परिवर्तनम् आरब्धम्। शरीरं शिथिलं जातम्। दृढता न्यूना जाता। मुखे मन्दस्मितम् उद्भूतम्। इन्द्रियाणि स्वकार्याणि पुनः आरब्धवन्ति। नेत्राभ्याम् अश्रूणि स्त्रवन्ति। मुखे रामनामोच्चारणम्। मास्तरः तु पुनः सम्भ्रान्तः। ‘एषः एव महापुरुषः तैः किशोरैः सह हसन् विनोदयन् च आसीत् किम्? कश्चित् पञ्चवर्षीयः बालकः इव’। श्रीरामकृष्णः इदानीं देहभानं प्राप्य सामान्यजनसदृशं व्यवहरन् आसीत्। मास्तरं नरेन्द्रं च सबोध्य सः अवदत् “युवां द्वौ आङ्ग्लभाषायां वार्तालापं वादं च कुरुतम्। अहं श्रुणोमि”। इदं श्रुत्वा तौ द्वौ अपि हसितवन्तौ। द्वौ अपि परस्परं किमपि संभाषणं कृतवन्तौ, किन्तु बङ्गालीभाषायाम्। श्रीरामकृष्णस्य पुरतः वादविवादकरणं न केवलं मास्तरस्य कृते अपरम् अन्येषां सर्वेषां कृते अपि सुदुष्करम्। तेषां तर्कवितर्कस्य सामर्थ्यं श्रीरामकृष्णस्य कृपया नष्टं जातमासीत् तथा च अधुना वादः कस्मिन् विषये करणीयः। श्रीरामकृष्णः पुनः आग्रहं कृतवान्। पर आङ्ग्लभाषया वादः न जातः। त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं ,त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्। अन्तरङ्गभक्तैः सह वासे। ‘कः अहम्?’ पञ्च वादनम्। समाविष्टाः भक्ताः स्वगृहं गतवन्तः। केवलं मास्तरः नरेन्द्रः च अवशिष्टौ। नरेन्द्रः जलकुम्भं स्वीकृत्य हंसतडागं मुखहस्तपादादीनां प्रक्षालनार्थं गतः। मास्तरः देवालयस्य प्राङ्गणे इतस्ततः अटन् आसीत्। किञ्चित् कालान्तरं स्वामिनः भवनात् हंसपुकुरदिशि अगच्छत्। तदा सः दृष्टवान् यत् पुष्करिण्याः दक्षिणदिशि सोपानानाम् उपरि, सौधे श्रीरामकृष्णः स्थितः आसीत्। नरेन्द्रः अपि हस्तपादौ प्रक्षाल्य कुम्भं हस्तेन धृत्वा तत्रैव स्थितः आसीत्। श्रीरामकृष्णः वदति, “पश्यतु, अत्र अधिकवारम् आगच्छतु । भवतः नूतनम् आगमनम् अस्ति। अतः वदामि। प्रथमपरिचयानन्तरं सर्वे आरम्भे पौनःपुन्येन आगच्छन्ति, यथा नूतनः पतिः। (नरेन्द्रः मास्तरः च हसतः) अस्तु, आगमिष्यति ननु?” नरेन्द्रनाथः ब्राह्मसमाजानुयायी । हसन् हसन् सः अवदत् “अहं, प्रयतिष्ये। (यतो हि आगच्छामि उक्त्वा केनापि कारणेन न आगच्छामि चेत् ब्राह्मसमाजस्य सत्यवचनव्रतं बाधेत।) अथ सर्वे भवनपार्श्वस्थमार्गेण श्रीरामकृष्णप्रकोष्ठं प्रत्यागतवन्तः। ततः आगमनसमये श्रीरामकृष्णः मास्तरम् अवदत्, “पश्यतु, कृषकः वृषभं क्रेतुं विपणीं गच्छति। योग्यायोग्यं वृषभं सः सम्यक् जानाति। पुच्छं निष्पीड्य सः पश्यति। केचन वृषभाः पुच्छस्पर्शमात्रेण भूमौ लुठन्ति। एतादृशान् वृषभान् सः न स्वीकरोति। पुच्छस्पर्शेण यः झटिति कूर्दयित्वा उत्तिष्ठति, तमेव सः स्वीकरोति। नरेन्द्रः एतादृशः अस्ति। बहु तेजस्वी” इति उक्त्वा सः अहसत् अवदत् च, अन्ये केचन जनाः “केवलं भिण्डीनकं शाकम् इव। मृदुलाः। तेषु न दृढता न बलम्। ते अतिमृदवः”। सायङ्कालः जातः। श्रीरामकृष्णः परमेश्वरचिन्तनम् आरब्धवान्। मास्तरम् अवदत्, भवान् किञ्चित् नरेन्द्रेण सह संभाषणं करोतु। पश्यतु कथमस्ति बालकः। नीराजनं जातम्। कालान्तरेण गङ्गाघट्टे मास्तरः नरेन्द्रेण मिलितः। परस्परं संभाषणम् आरब्धम्। नरेन्द्रः स्वविषये वार्तां कथितवान् यत्, ‘अहं सामान्यः ब्राह्मसमाजसदस्यः। महाविद्यालये पठामि’ इति। अन्धकारः जातः। आपृच्छनं करणीयम्। परन्तु ततः गन्तुं तस्य मनः एव नासीत्। अतः नरेन्द्रं त्यक्त्वा सः श्रीरामकृष्णस्य अन्वेषणम् आरब्धवान्। तस्य गानेन सः मोहितः। तस्य अतीव इच्छा आसीत् यत् पुनः श्रीमुखात् तत् गीतं श्रुत्वा धन्यतां प्राप्स्ये। अन्विषन् अन्विषन् अन्ते सः ज्ञातवान् यत् श्रीरामकृष्णः कालीमातुः मन्दिरस्य पुरतः विद्यमाने सभागृहे एकाकी इतस्ततः अटन् आसीत्। मन्दिरे देव्याः पार्श्वद्वये दीपौ प्रदीप्तौ आस्ताम्। विस्तीर्णे सभामण्डपे एकः मन्द दीपः ज्वलन् आसीत्। प्रकाशान्धकारयोः किञ्चित् गूढं संमिश्रणं तत्र जातमासीत्। श्रीरामकृष्णस्य गानं श्रुत्वा मास्तरः आत्मानं विस्मृतवान्। मन्त्रमुग्धः नादलुब्धः सर्पः इव। किञ्चित् संकोचेन सः श्रीरामकृष्णं पृष्ठवान्, “अद्य इतोपि केषाञ्चन गीतानां गानं न भवितुमर्हति किम्?” इति उक्ते सति किमपि स्मृतं इव सः अभाषत, “तथापि एकं कार्यं करोतु। अहं कलकत्तानगरे बलरामस्य गृहं गच्छामि, तदा भवान् तत्र आगच्छतु। तत्र अहं गीतानि गायामि”। श्रीरामकृष्णः – बसुबलरामं अभिजानाति भवान्? श्रीरामकृष्णः – न। यः बसुबलरामः बोसपाडामध्ये निवसति सः। मास्तरः – भवतु महाराज। अहं कमपि पृच्छामि तस्य सङ्केतम्। श्रीरामकृष्णः (मास्तरेण सह सभामण्डपे अटन्) – अस्तु, अहम् एकं पृच्छामि किं भवन्तम्? मम विषये भवान् किं चिन्तयति? मास्तरः तूष्णीं स्थितः। श्रीरामकृष्णः पुनः वदति, “किं मन्यते भवान् मम विषये? कियत् प्रतिशतं ज्ञानं मया प्राप्तम्?” मास्तरः – प्रतिशतं तु अहं न जानामि। परं सत्यं यत् एतादृशं ज्ञानं, प्रेमभक्तिं वा एतादृशं विश्वासं, वैराग्यं वा एतादृशं उदारं भावं कदापि कुत्रापि अहं न अपश्यम्। एतस्य संभाषणस्य अनन्तरं श्रीरामकृष्णं प्रणम्य मास्तरः आपृच्छते। मुख्यप्रवेशद्वारे औवध आगते सति कस्यचित् विचारस्य मनसि उद्भवनेन सः प्रत्यागतः। पुनः सभामण्डपे श्रीरामकृष्णस्य पार्श्वे स्थितः। श्रीरामकृष्णः एकाकी मन्दप्रकाशे अटन् आसीत्। एकाकी निस्सङ्गः। अरण्ये एकाकिनं मनःपूतं विचरन्तं मृगराजम् इव! आत्मारामः एकाकिना वसनम् अटनं च तस्मै प्रियम्। अनपेक्षा । स्तिमितः मास्तरः तस्य महापुरुषस्य दर्शनेन नेत्रशमनं कुर्वन् अस्ति। मास्तरः – हम्। बहुधा महतः जनस्य गृहम्। अन्तः गन्तुम् अनुमन्यन्ते वा न, इति न जाने। अतः तत्र गमनं मास्तु इति मन्ये। अत्रैव आगत्य भवतः दर्शनं करोमि इति पर्याप्तम्। श्रीरामकृष्णः – न न। तथा किमर्थम्? मम नाम कथयतु। मां प्रति गन्तव्यम् इति कथयतु, तदा कश्चन त्वां मां प्रति आनयेत्। “यथा भवतः आज्ञा” इति उक्त्वा मास्तरः सप्रणामं ततः अगच्छत्। श्री. बाबुबलरामस्य गृहे श्रीरामकृष्णस्य भक्तैः सह प्रेमानन्देन नृत्यम्। रात्रौ अष्ट नव वा वादनं स्यात्। हुताशनीपूर्णिमायाः अनन्तरम् अष्ट दिनानि अतीतानि। अनन्तरम् एषः प्रसङ्गः घटितः। रामः मनमोहनः राखालः नृत्यगोपालः चेति एतादयः श्रीरामकृष्णं परितः स्थिताः। हरिनामसंकीर्तनं कुर्वन्तः सर्वे मत्ताः जाताः। केषाञ्चन बाह्यभानं गतम्। ते भावावस्थां प्राप्तवन्तः। तस्याम् अवस्थायां राखालस्य वक्षस्थलं रक्तं जातम्। सर्वे उपविष्टाः। मास्तरः श्रीरामकृष्णम् अवन्दत। श्रीरामकृष्णः दृष्टवान् यत् राखालः भूमौ पतितः, भावाविष्टः, बाह्यसंज्ञाशून्यः च। श्रीरामकृष्णः तस्य वक्षसि हस्तं संस्थाप्य ‘शान्तः भवतु’ ‘शान्तः भवतु’ इति वदति। राखालस्य एषा द्वितीयवारं जाता भावावस्था। सः कलकत्तानगरे पितृगृहे निवसति स्म। मध्ये मध्ये श्रीरामकृष्णस्य दर्शनार्थं दक्षिणेश्वरं गच्छति स्म। तदा श्री विद्यासागर-ईश्वरचन्द्रस्य शामपुकुरस्थायां शालायां तस्य शिक्षणं किञ्चित् कालं जातम्। दक्षिणेश्वरे श्रीरामकृष्णः मास्तरम् ‘अहं कलकत्तानगरे बलरामस्य गृहे भविष्यामि तदा भवान् तत्र आगच्छतु’ इति कथितवान् आसीत्। तदनुसारं मास्तरः श्रीदर्शनार्थं तत्र उपस्थितः आसीत्। १८८२ तमवर्षस्य मार्चमासस्य 11तमः दिवसः। शनिवासरः। श्री. बलरामः श्रीरामकृष्णं निमन्त्र्य स्वगृहम् आनीतवान्। अधुना भक्ताः दीर्घीकायाम् उपविश्य प्रसादं भुञ्जन्ते। बलरामः पार्श्वे स्थितः कश्चन दासः इव। एषः एव गृहस्वामी इति कश्चन सकृत् न जानीयात् इति एतावान् तस्य नम्रभावः। मास्तरस्य गमनागमनं नवीनमेव। इतरभक्तैः सह तस्य अभिज्ञानम् अद्यापि न जातम्। दक्षिणेश्वरे केवलं नरेन्द्रनाथेन सह वार्ता जाता आसीत्, तावदेव। वर्णितप्रसङ्गानन्तरं केचन दिवसाः गताः। श्रीरामकृष्णः दक्षिणेश्वरे शिवमन्दिरस्य सोपाने भावाविष्टावस्थायाम् उपविष्टः अस्ति। सायङ्कालस्य चतुष्पञ्च वादनं स्यात्। मास्तरः पार्श्वे एव उपविष्टः अस्ति। किञ्चित् कालात् प्राक् श्रीरामकृष्णः स्वप्रकोष्ठे भूमौ कटं प्रसार्य विश्रान्तिं कुर्वन् शयानः आसीत्। अद्यापि तस्य समीपे सेवार्थं कश्चन सदा न निवसति स्म। हृदयरामस्य गमनेन सः बहु पीडाम् अन्वभवत्। कलकत्तातः मास्तरः आगतः। तेन सह वार्तां कुर्वन् श्रीराधाकान्तमन्दिरस्य पुरतः शिवालयस्य सोपानम् आगत्य सः उपविष्टः। किन्तु मन्दिरे दृष्टे सति सहसा सः भावाविष्टः जातः। श्रीरामकृष्णः जगज्जनन्या सह संभाषणं कुर्वन् अस्ति। “मातः, प्रत्येकं जनः वदति, यत मम एव घटी सम्यक् प्रवर्तते। ख्रिश्चनब्राह्महिन्दूमुसलमानाः सर्वे वदन्ति यत् मम एव धर्मः सत्यम्। परन्तु मातः, कस्यापि घटी सम्यक् न प्रवर्तते इति दृश्यते। भवतीं यथार्थं कः ज्ञातुं शक्नोति? तथापि व्याकुलाः भूत्वा आर्ततया भवतीं प्रार्थयामहे चेत् भवत्याः कृपा लभ्येत। तदा सर्वैः मार्गैः भवत्याः चरणौ प्राप्तुं शक्यते, इति अपि सत्यम्। मातः, येशुभक्ताः चर्चमध्ये भवत्याः पूजाम् अर्चनां च कथं कुर्वन्ति तद् एकवारं दर्शयतु। किन्तु मातः, अन्तः गमनेन जनाः किं वदिष्यन्ति? कश्चन कोलाहलः भवति चेत् तदनन्तरं कालीमन्दिरं प्रवेष्टुम् अवरोधं करिष्यन्ति चेत् कथम्? मास्तु, तर्हि चर्चप्रवेशद्वारात् एव सर्वं दर्शयतु इति पर्याप्तम्। भक्तैः सह भजनानन्दे। गोपालानां प्रेम। ‘प्रेममद्यम्’। इतोपि काचित् घटना। श्रीरामकृष्णः स्वप्रकोष्ठे लघुपर्यङ्के उपविष्टः। आनन्दमूर्तिः। सुहास्यवदनः। मास्तरः श्री. कालीकृष्णेन सह आगतः। ‘स्वमित्रम् आत्मानं कुत्र नयति’ इति कालीकृष्णः स्वल्पम् अपि न जानाति। मास्तरः तम् एतावत् एव कथितवान् यत् मद्यालयं गन्तुम् इच्छति तर्हि चलतु मया सह। तत्र बृहत्कुम्भपूर्णं मद्यं वर्तते। अस्तु। प्रणामानन्तरं मास्तरः श्रीरामकृष्णं मित्रं कथितानि वचनानि निवेदितवान्। श्रुत्वा श्रीरामकृष्णः अहसत्। सः उक्तवान्, ‘भजनानन्दः ब्रह्मानन्दः – एषः आनन्दः, सुरा – प्रेममदिरा। मानवजीवनस्य उद्दिष्टमेव वर्तते भगवत्प्रेम ईश्वरे प्रणयः। भक्तेः सारः। ज्ञानविचारेण तस्य अवगमनं अतिदुष्करम्’ इति उक्त्वा सः गीतगानम् आरब्धवान्। भावार्थः ‘कः जानीयात् काली कथं वर्तते तत् षट्दर्शनानि अपि ताम् ज्ञातुं न शक्नुवन्ति। मम मनः एतत् अङ्गीकरोति। परन्तु प्राणानां तु समञ्जनम् अद्यापि न भवति। ते तस्याः दर्शनार्थम् आकुलाः सन्ति। वामनाः भूत्वा अपि चन्द्रमसं धर्तुं ते प्रयतन्ते’। श्रीरामकृष्णः पुनः अभाषत, ‘ईश्वरचरणौ अनुरागः एव जीवनस्य ध्येयम्। वृन्दावने गोपालाः, गोपिकाः, तेषां पुत्रादयः च श्रीकृष्णे यथा प्रीणन्ति स्म तथा प्रेम अपेक्ष्यते। श्रीकृष्णः यदा मथुरां गतवान् तदा गोपालाः तस्य विरहेण गद्गद्स्वराः आर्ततया रोदं रोदम् इतस्ततः वाव्रजन्तः आसन्’ इति उक्त्वा उर्ध्वदृष्टिं कृत्वा सः पुनः गानम् आरब्धवान्। ( भावार्थः कमपि युवगोपालं दृष्टवान् अहम्। कस्यचित् कोमलवृक्षस्य शाखां धृत्वा सः स्थितः आसीत्। कश्चन वत्सः तस्य हस्ते आसीत्। ‘त्वं क्व असि’ ‘कान्हा, त्वं क्व असि’ इति सः उदगरत्। परन्तू पूर्णं ‘कान्हा’ इति सः वक्तुं न शक्तवान्। केवलं ‘का’ इति उक्त्वा सः सद्गदितः। नेत्रे अश्रुपूर्णे जाते। श्रीरामकृष्णस्य प्रेमपूर्णं गीतं श्रुत्वा मास्तरस्य नेत्रयोः सहसा अश्रूणि आगतानि। अद्य स्वागमनेन श्रीरामकृष्णेन कलकत्तानगरी पवित्रा कृता। श्री.मुखेपाध्यायप्राणकृष्णस्य श्यामपुकुरस्थे गृहे द्वितीये अट्टे सभागृहे भक्तजनैः सह सः विराजमानः अस्ति। सद्यः एव भक्तैः सह प्रसादभोजनं जातमस्ति। अद्य रविवासरः चैत्रशुद्धचतुर्दशी एप्रिलमासस्य द्वितीयः दिनाङ्कः, 1882तमं वर्षम्। अपराह्णे उपद्विवादनम्। कॅप्टनमहोदयः (नेपालसर्वकारस्य कलकत्तानगरस्थः प्रतिनिधिः – रेसिडेन्ट श्रीरामकृष्णस्य भक्तः कर्नल-उपाध्यायविश्वनाथः) अस्मिन् परिसरे एव निवसति। श्रीरामकृष्णस्य योजना आसीत् यत् प्राणकृष्णस्य गृहे किञ्चित् स्थित्वा कप्तानस्य गृहं गत्वा तस्य दर्शनम्, अनन्तरं ततः ‘कमलकुटिर’- नाम्नि सेनकेशवचन्द्रस्य गृहं तं द्रष्टुं गन्तव्यम् इति। प्राणकृष्णः सभागृहे उपविष्टः। रामः, मनोमोहनः, केदारः, सुरेन्द्रः, गिरीन्द्रः (सुरेन्द्रस्य भ्राता राखालः, बलरामः, मास्तरः, चेत्येते भक्तजनाः उपस्थिताः। परिवेशिनः सज्जनाः, इतरनिमन्त्रिताः जनाः तत्र समाविष्टाः। श्रीरामकृष्णस्य वचनानि श्रोतुं सर्वे समुत्सुकाः सन्ति। श्रीरामकृष्णः वदति, “ईश्वरः तस्य ऐश्वर्यं च। इदं विश्वब्रह्माण्डं तस्यैव ऐश्वर्यविस्तारः। परन्तु एतेन ऐश्वर्येण एव सर्वे मोहिताः। यस्य इदम् ऐश्वर्यं तस्य अन्वेषणार्थं कस्यापि बुद्धिः न प्रभवति। यं पश्यामः सः कामिनीकाञ्चनयोः भोगे रतः। परन्तु अन्ते तु दुःखम् अशान्तिः एव भाग्ये। भोगः स्वस्थाने एव वर्तते। संसारः विशालाक्ष्याम् (श्रीरामकृष्णस्य जन्मस्थाने कामारपुकुरे विद्यमाना एका लघ्वी नदी) आवर्तकः इव। नौका तस्मिन् निगृहीता चेत् सर्वं समाप्तम्। अथ वा कश्चित् चक्रव्यूहः इव। अन्तं गता चेद् बहिः आगमनं दुष्करम्। मनुष्यः कथं भर्जितः भवति अस्मिन् संसारस्य अग्निकुण्डे। कश्चन भक्तः – तदनु कः उपायः? श्रीरामकृष्णः – उपायः सत्सङ्गः प्रार्थना च। वैद्यस्य दर्शनेन विना रोगः न गच्छेत्। एकदिनस्य सत्सङ्गः न पर्याप्तः। सदैव करणीयः। यतो हि रोगः पुरातनः। सततं लग्नः। तथैव वैद्येन सह वासं विना नाडीज्ञानं सम्यक् न भवेत्। तस्य अनुगमनेन एव कफनाडी पित्तनाडी वातनाडी च इति एतासां ज्ञानं सम्यक् भवेत्। भक्तः – भवता उक्तात् सत्सङ्गात् कः लाभः? श्रीरामकृष्णः – ईश्वरचरणयोः अनुरागः उद्पद्यते। तस्मिन् प्रीतिः लभ्यते। व्याकुलतां विना किमपि न भवेत्। साधुसङ्गेन ईश्वरदर्शनस्य सिषाधयिषा लभ्यते, प्राणाः आकुलाः भवन्ति च। यदि गृहे कश्चन रुग्णः वर्तते तर्हि मनः चिन्ताक्रान्तं भवति। सः कथं सम्यक् भवेत् इति एव ध्यासः। कस्यचित् वृत्तिं गच्छति चेत् सः कथं कार्यालयात् कार्यालयं धावति, बाभ्रमति, तथैव भवितव्यम्। तादृशी व्याकुलता अपेक्षिता। कल्पयन्तु, अद्य कस्मिश्ञ्चित् कार्यालये कथितं यत् स्थानं न वर्तते। तथापि पुनः अपरेद्युः गत्वा पृच्छति अद्य तु जातं वा किमपि स्थानं रिक्तम्? “इतोऽपि कश्चन उपायः वर्तते – अति व्याकुलतया प्रार्थना करणीया। सः तु अस्मदीयः। सः वक्तव्यः, ‘कथं रे त्वम्? दर्शनं देहि किल! अन्यत् किमपि मास्तु। दर्शनं त्वया दातव्यमेव। अन्यथा किमर्थं माम् उत्पादितवान्। केचन शीखभक्ताः मां कदाचित् उक्तवन्तः, ‘भगवान् दयामयः।‘ मया उक्तम्, ‘तं दयामयं किमर्थं वदामः? सः एव अस्मान् उत्पादितवान्। तदनु येन अस्माकं मङ्गलं भवेत्, तत् सः करोति चेत् किम् आश्चर्यम्? पितरौ डिम्भानां लालनपालनं कुर्वन्ति सा किं दया? तथा तु ताभ्यां करणीयम् एव। तथा न कृत्वा ते कान् कथयन्ति? अतः अस्माकं याच्ञा भगवति बलेन स्थापनीया। सः तु अस्माकं माता, अस्माकं पिता। पुत्रः स्वदायभागार्थम् अन्नं वारि च त्यक्त्वा तदर्थं दृढतया आग्रहेण च उपविशेत् चेत् पितरौ तस्मै सज्ञानत्वात् वर्षत्रयपूर्वमेव तस्य दायभागं यच्छतः। बालकः यदा मातरम् एकं नाणकं याचते पौनःपुन्येन याचते, ‘हे मातः, तव पादस्पर्शं करोमि। मह्यं नाणकद्वयं देहि किल। तदा माता संत्रस्ता, तस्य आर्ततां दृष्ट्वा तं प्रति नाणकद्वयं क्षिपति। सत्सङ्गात् इतोऽपि एकः लाभः। सदसत् विवेकः जागर्ति। सत्–नित्यवस्तु अर्थात् ईश्वरः। असत् इत्युक्ते अनित्यः विवेकः। मनः असन्मार्गं प्रति कर्षति चेत् एषः विवेकः न स्वीकरणीयः। अन्येषां कदलीवृक्षं भोक्तुं हस्तिना शुण्डी अग्रे कृता चेत् तत्कालं माहुतः अङ्कुशं नुदति एव। पार्श्वस्थः – महाराज, सत्यमेतत् परं पापबुद्धिः किमर्थं वर्तते? श्रीरामकृष्णः – परमेश्वरस्य विश्वे सर्वे प्रकाराः सन्ति। तेन सुष्टाः निर्मिताः, दुष्टाः अपि। सद्बुद्धिं सः ददाति, दुर्बुद्धिं अपि सः एव। पार्श्वस्थः – तदनु कृतपापस्य दायित्वं न अस्माकं खलु? श्रीरामकृष्णः – कृतपापस्य फलभोगः अनिवार्यः इति तु विधिनियमः एव। मरीचिकां भुक्त्वा कटुरुचिः न भवेत् इति कथम्? मथुरबाबु तारुण्ये विपरीतम् आचरितवान् तेन मरणसमये नैकैः व्याधिभिः सः ग्रस्तः जातः, जीवनमेव कुत्सितवान्। तारुण्यावेगे सर्वं न तथा ज्ञायते। कालीवाड्यां नैवेद्यं पाचयितुं इन्धनकाष्ठानि संग्रहितानि सन्ति। आर्द्रं काष्ठं आरम्भे सम्यक् ज्वलति, आर्द्रतायाः शङ्का अपि न आगच्छति। परं काष्ठस्य अन्तिमे चरणे सर्वं जलं एकत्र आयाति। यदा ज्वाला तत्र आगच्छति तदा फुस्फास् ठुस्ठास् इति ध्वनिं कुर्वत् जलम् अग्निं शान्तं करोति। एतदर्थं कामः क्रोधः लोभः च इति एतेभ्यः सावधानेन भवितव्यम्। पश्यन्तु, क्रोधावेगे मारुतिः सर्वां लङ्कां ज्वालितवान्। यदा ज्वालाः सर्वत्र वर्धिताः तदा महोदयस्य ध्याने आगतं यत् अशोकवने सीता वर्तते। तदा सीतायाः किमपि विपरीतं भवेत् इति आशङ्कया सः व्याकुलः जातः। पार्श्वस्थः – तदनु ईश्वरेण किमर्थं दुर्जनाः उत्पन्नाः? श्रीरामकृष्णः – तस्य इच्छा। तस्य लीला। तस्य मायायां विद्या वर्तते, अविद्या पि वर्तते। अन्धकारः अपि अपेक्षित। अन्धकारकारणेन एव प्रकाशस्य मूल्यम् इतोपि वर्धते। प्रकाशस्य माहात्म्यं ज्ञायते। कामः क्रोधः लोभः च एते दुर्विषयाः। परं तेन दत्ताः। किमर्थम्? सत्पुरुषाणां निर्माणार्थम्। इन्द्रियजयेन मनुष्यः महान् भवति। जितेन्द्रियः किं न कर्तुं शक्नोति? साक्षात् ईश्वरलाभः अपि तस्य कृपया भवितुमर्हति। अपि च अन्यः अपि एकः आयामः वर्तते। कामेन एव तस्य सृजनलीला निरन्तरं प्रवर्तते! दुष्टजनानाम् अपि अस्मिन् जगति आवश्यकता वर्तते। कस्मिञ्श्चित् तालुकाक्षेत्रे जनाः स्वैराः जाताः। कः अपि तान् नियन्तुं न शक्नोति स्म। तदा तत्र चौधरीगोलोकनाम्नः उत्सिक्तस्य नियुक्तिः कृता। तस्य नामश्रवणमात्रेण जनाः भयभीताः कम्पिताः च। एतादृशः भयङ्करः जनः। जगति सर्वम् अपेक्षितम्। कदाचित् सीता उक्तवती, अयोध्यानगर्यां सर्वे प्रासादाः यदि अभविष्यन् तर्हि महान् आनन्दः अभविष्यत्। बहूनि गृहाणि कथं पुरातनानि जीर्णानि दृश्यन्ते। तदा रामः अवदत्, सीते, सर्वाणि गृहाणि यदि उत्तमानि अभविष्यन् तर्हि गवण्डीजनैः किं करणीयम्। ते तु रिक्ताः अभविष्यन्। सर्वे हसन्ति) ईश्वरेण भिन्नभिन्नप्रकाराः निर्मिताः। सुवृक्षाः सन्ति तथैव विषवृक्षा अपि सन्ति। कतृणम् अपि अस्ति। पशुषु अपि साध्वसाधवः सर्वे सन्ति – व्याघ्राः, सिंहाः, सर्पाः च सर्वे सन्ति।। संसारे अपि ईश्वरलाभः भवति। सर्वे एव मुक्तिं प्राप्नुयुः। पार्श्वस्थः – महाराज, संसारे भूत्वा अपि परमेश्वरं लब्धुं शक्नुमः किम्? श्रीरामकृष्णः – किमर्थं न तथापि पूर्वं यथा कथितं तथा सत्सङ्गः निरन्तरप्रार्थना च अपेक्षिता। तस्य समीपे रोदनम् अपेक्षितम्। अन्तःकरणतः मलः निर्गच्छति चेत् तस्य दर्शनं भवति। मनः मृदा आवरिता लोहसूचिः इव तथा च ईश्वरः लोहचुम्बकः इव। मृद्गमनपर्यन्तं तस्याः लोहचुम्बकेन सह संयोगः भवितुं न अर्हति। व्याकुलं भूत्वा रोदनात् आगतेभ्यः अश्रुभ्यः सूच्योपरि विद्यमाना मृद् निर्गच्छति – मृद् इत्युक्ते चित्ते विद्यमानाः कामः, क्रोधः, लोभः, पापवासना, भोगलालसा च इत्यादय। अयं मलः निर्गच्छति चेत् चुम्बकः सूचिम् आकर्षति – इत्युक्ते ईश्वरदर्शनं भवेत्। चित्तशुद्धिः भवति चेदेव तस्य दर्शनं भवति। शरीरं ज्वरेण तप्तम्। अङ्गं वेदनया त्रस्तम्। तदा कोयनेलप्रशनेन किम्? संसारे भूत्वा अपि किमर्थं ईश्वरदर्शनं न लभेत? एतादृशः सत्सङ्गः, अश्रुपूर्णैः नेत्रैः मनोभावेन प्रार्थना कालान्तरेण एकान्तः। काञ्चित् वृत्तिं संस्थाप्य रक्षणं न कुर्मः चेत् मार्गतटे उद्भूताः श्लक्ष्णाः वनस्पतीः गोमहिष्यः भुक्त्वा मार्गं स्वच्छं करिष्यन्ति। पार्श्वस्थः – इत्युक्ते ये संसारिणः ते अपि ईश्वरदर्शनं लब्धुं शक्नुवन्ति इत्येव भवतः कथनम्। श्रीरामकृष्णः – मुक्तिः तु सर्वेषाम् एव भवेत्। तथापि गुरोः उपदेशः अनुसरणीयः। कदाचित् मनुष्यः मार्गच्युतः जातः चेत् पुनः मार्गम् आगन्तुं तस्य बहूनि कष्टानि भवन्ति।( आगच्छन् सः अर्धजीवः अतिश्रान्तः भवति।) मुक्तिः विलम्बायते। कदाचित् तस्मिन् जन्मनि न भवेद् अपि। कदाचित् जन्मजन्म प्रतीक्षा करणीया भवेत्। न किमपि निश्चितम्। जनकादयः संसारे भूत्वापि कर्माणि कृतवन्तः। परमेश्वरं हृदये अवधार्य कर्मयोगः आचरितः। यथा नर्तकी शिरसि घटं संस्थप्य नृत्यति तथा। उत्तरहिन्दुस्नीया महिलाः दृष्टवन्तः नु? शिरसि जलकुम्भं संस्थाप्य मार्गेण सहजं जल्पत्यः गच्छन्ति। पार्श्वस्थः – गुरोः उपदेशविषये भवान् उक्तवान्। तादृशं गुरुं कथं लभामहे? श्रीरामकृष्णः – यः कोऽपि जनः गुरुः न भवितुमर्हति। गुरुः शाकमयः काष्ठखण्डः सहजं जले उत्तीर्य पारं गच्छति। अन्ये नैके जीवजन्तवः अपि तस्मिन् आरुह्य पारं गच्छन्ति। परं सामान्ये यस्मिन्कस्मिञ्श्चित् निकृष्टे काष्ठखण्डे कस्यचित् आरोहणमात्रात् सः स्वयं निमज्जेत् आरूढान् अपि निमज्जयेत्। अतः युगे युगे लोकशिक्षणार् स्वयं भगवान् गुरुरूपेण अवतरति। सच्चिदानन्दः एव गुरुः। किं ज्ञानम्? अहं कः? ‘ईश्वरः एव कर्ता, अन्ये सर्वे अकर्तारः’ इति अस्य नाम ज्ञानम्। अहम् अकर्ता। तस्य हस्ते विद्यमानं यन्त्रम्। अतः एव अहं वदामि, अम्ब, त्वं यन्त्री, अहं यन्त्रम्। त्वं गृहस्वामिनी अहं गृहम्। अहं यानम्, त्वम् अभियन्त्री। यथा चालयिष्यति तथैव चलिष्यामि। यथा कारयिष्यति तथैव करोमि। यथा भाषयिष्यते तथा भाषिष्ये। नाहं नाहम्। त्वमेव त्वमेव। मार्गे कप्तानस्य गृहे स्थित्वा श्रीरामकृष्णः सेनकेशवचन्द्रस्य कमलकुटिरं नाम गृहम् आगतः। तेन सह रामः सुरेन्द्रः मनमोहनः, मास्तरः च इति नैके भक्ताः सन्ति। सर्वे द्वितीये अट्टे सभागृहे उपविष्टाः। श्रीमुजुमदारप्रतापः, श्रीत्रैलोक्यः च इति आदौ ब्राह्मभक्तौ अपि उपस्थितौ। श्रीरामकृष्णस्य बाबुकेशवे अतीव प्रेम। यदा बेलघरवाटिकायां सः स्वशिष्यैः सह साधनां कुर्वन् आसीत् इत्युक्ते 1875तमवर्षस्य माघोत्सवानन्तरं तां वाटिकां गत्वा श्रीरामकृष्णः केशवचन्द्रेण मिलितवान्। तेन सह तस्य भागिनेयः हृदयरामः आसीत्। बेलघरस्य तस्मिन् उद्याने श्रीरामकृष्णः केशवचन्द्रम् उक्तवान् आसीत्, “केवलं तव एव पुच्छं गलितम्”। इत्युक्ते संसारं त्यक्त्वा भवान् एव बहिः स्थातुं शक्नोति”, इत्युक्ते संसारे पुनः प्रत्यागन्तुं शक्नोति। दर्दुरस्य पुच्छं गलति चेत् सः जले भूमौ उभयत्र अपि स्थातुं शक्नोति”। अस्मात् प्रसङ्गाद् अनन्तरं दक्षिणेश्वरे कमलकुटिरे ब्राह्मसमाजे च इत्यादिषु स्थानेषु श्रीरामकृष्णः तं नैकवारं संभाषणे उपदिष्टवान्। तेषां सर्वेषां रहस्यम् एतादृशं – विविधैः मार्गैः, विविधधर्माणां साहाय्येन च ईश्वरलाभः भवितमर्हति। जनकादयः ब्रह्मज्ञानं संपाद्य संसारे आसन्। मध्ये मध्ये निर्जनीं साधनां कृत्वा भक्तिलाभं संपाद्य संसारे स्थातुं शक्नोति। व्याकुलत्वेन भूत्वा सः प्रार्थनीयः, तदा एव सः दर्शनं ददाति। भवान् यां निराकारसाधनां करोति, सा अतीवा समीचीना। ब्रह्मज्ञानानन्तरं सम्यक् बोधः भवेत् यत् ईश्वरः सत्यः अन्यत् सर्वम् अनित्यम् च। ब्रह्म सत्यं जगन्मिथ्या। सनातनः हिन्दुधर्मः साकारं निराकारं च उभयमपि स्वीकरोति। सः शान्तः, दास्यः, सख्यः, वात्सल्यः मधुरः च इति एतैः भावैः ईश्वरं पूजयति। वाद्यवृन्दे कश्चिद् एकः तस्य सनईवाद्यं सप्तछिद्रात्मकं भूत्वापि सततं पों इति एव ध्वनिं करोति। परं अन्यः कश्चन तस्य वाद्यमपि सप्तछिद्रात्मकं भूत्वा विविधरागान् वादयति। “ भवन्तः साकारं न अङ्गीकुर्वन्ति। तत्र न किमपि असाधुः। परं निराकारे निष्ठा भवति चेत् पर्याप्तम्। केवलं साकारवादीभ्यः तेषां ईश्वरविषय़े स्नेहावेगं स्वीकुर्वन्तु। अम्ब इति मत्वा कृतया प्रार्थनया भक्तिः प्रेम च इतोऽपि वर्धेताम्। कदाचित् दास्यभावः, कदाचित् सख्यः, कदाचित् वात्सल्यः वा कदाचित् मधुरभावः। कापि कामना न। तस्मिन् प्रणयनम् – इति एव सुन्दरम्। एषा एव अहेतुकी भक्तिः। धनं ऐश्वर्यं, मानं सन्मानं च किमपि मास्तु। केवलं तव पादपद्मे भक्तिः अपेक्षिता। वेदाः, पुराणानि, तन्त्रग्रन्थाः च इति एतेषु सर्वेषु ग्रन्थेषु एकस्य एव ईश्वरस्य तस्याः लीलायाः च वर्णनं वर्तते। ज्ञानं भक्तिः द्वे अपि वर्तेते। संसारे दास्या समं भवन्तु। दासी कर्वाणि कार्याणि करोति परं तस्याः मनः स्वगृहे भवति। स्वामिनः पुत्रकन्यानां लालनपालनं करोति, मम हरिः मम रामः इति कौतुकं करोति। परं सम्यक् जानाति यत् एते पुत्राः मम न सन्ति। भवन्तः यां निर्जनीं साधनां कुर्वन्ति सा बहु समीचीना। तया तस्याः कृपा लभ्येत। जनकराजा एकान्ते अत्यन्तां साधनां कृतवान्। साधनाकरणेन एव संसारे निर्लिप्ततया स्थातुं शक्नुमः। “भवन्तः जनकल्याणार्थं व्याख्यानानि ददति। परम् ईश्वरलाभं प्राप्य ईश्वरदर्शनं कृत्वा व्याख्यानदानेन लाभाय। ईश्वरादेशेन विना लोकोपदेशस्य न कः अपि लाभः। ईश्वरदर्शनं विना तस्य आदेशः न लभ्यते। ईश्वरलाभस्य कानिचित् लक्षणानि सन्ति। मनुष्यः बालकवत् जडवत् उन्मत्तवत् पिशाच्चवत् च भवति। या शुकदेवः इत्यादयः। चैतन्यदेवः कदाचित् बालकवत् आसीत् कदाचित् उन्मत्तवत् नृत्यति स्म। सः हसति रोदिति, नृत्यति गायति च। चैतन्यदेवः यदा पुरीधाम्नि आसीत् तदा बहुधा जडावस्थायाम् आसीत्”। श्रीकेशवचन्द्रस्य हिन्दुधर्मे निरन्तरा वर्धमाना श्रद्धा अनया पद्धत्या विविधेषु स्थानेषु श्रीरामकृष्णः सेनकेशवचन्द्रं संभाषणे विविधैः प्रकारैः उपदिष्टवान्। बेलघरे वाटिकायां प्रथमदर्शनान्तरं बाबूकेशवः रविवार,28मार्च,1875तम-दिवसस्य ‘मिरर’ इति आख्याते वृत्तपत्रे यद् लिखितवान् तस्य सारांशः एतादृशः – “ केभ्यश्चित् दिनेभ्यः प्राक् दक्षिणेश्वरस्य श्रीपरमहंसरामकृष्णस्य दर्शनभाग्यं बेलघरवाटिकायाम् अस्माभिः प्राप्तम्। तस्य प्रगाढतां, अन्तर्दृष्टिं, बालकस्वभावं च दृष्ट्वा वयं मुग्धाः। सः स्वभावेन शान्तः प्रकृत्या कोमलः च। तं दृष्ट्वा कल्पयामः यत् सः सर्वदा योगयुक्तः। अनेन हिन्दुधर्मस्य अत्यन्तगाढताम् अन्विष्यामहे चेत् कियत् सौन्दर्यं, सत्यं, साधुता च दृश्येत इति अधुना वयम् ऊहामहे। परमहंसदेवेन सदृशः ईश्वरीयभावे तद्रूपः योगीपुरुषः अन्यः कथं दृश्येत?” 1876 तमवर्षस्य जानेवारीमासे पुनः माघोत्सवः आगतः। तदा बाबुकेशवः ‘टाउन हॉल’मध्ये व्याखानं कृतवान्। विषयः आसीत् ‘ब्राह्मधर्मः तथा च अस्माभिः किं पठितम्?’ तत्र तेन हिन्दुधर्मस्य सौन्दर्यं रसपूर्णं वर्णितम्। श्रीरामकृष्णस्य तस्मिन् यथा प्रेम आसीत् तथा तस्य अपि श्रीरामकृष्णे अत्यन्ता भक्तिः आसीत्। बहुधा प्रतिवर्षं ब्राह्मोत्सवे अन्यसमये अपि बाबुकेशवः दक्षिणेश्वरं गच्छति स्म, श्रीरामकृष्णं कमलकुटिरम् आनयति स्म च। कदाचित् एकाकी सः कमलकुटिरस्थे द्वितीये अट्टे उपासनाप्रकोष्ठे अत्यन्तेन भक्तिभावेन तं नयति स्म, एकान्ते ईश्वरस्य पूजयित्वा सात्विकानन्दे रतः भवति स्म च। 1879वर्षस्य सप्टे.15,तमे दिवसे सोमवासरे भाद्रोत्सवप्रसङ्गे केशवः पुनः श्रीरामकृष्णं निमन्त्र्य बेलघरतपोवनं नीतवान्। पुनः सप्टे.21 दिनाङ्के कमलकुटिरोत्सवं अपि नीतवान्। तदा श्रीरामकृष्णः समाधिमग्नः जातः। तदा ब्रह्मभक्तैः सह तस्य भावचित्रं स्वीकृतम्। चित्रे श्रीरामकृष्णः समाधि-अवस्थायां स्थितः। श्री.हृदयः तं धृत्वा स्थितः। ऑक्टो. 22 दिनाङ्के अष्टमी-नवमीदिने केशवः दक्षिणेश्वरं गत्वा तस्य दर्शनं कृतवान्। एतेन प्रकारेण श्रीरामकृष्णस्य दर्शनस्य सौभाग्यं बाबुकेशवः नैकवारं प्राप्तवान्। 1879वर्षस्य 29 ऑक्टो, दिनाङ्के बुधवासरे कोजागिरीपौर्णिमायां सामान्यतः एकवादने बाबुकेशवः भक्तैः सह श्रीरामकृष्णस्य दर्शनार्थं दक्षिणेश्वरं गतवान्। तेन सह सामान्यतः 80 भक्ताः आसन्। वैजयन्त्यः, पुष्पपल्लवाः, मृदङ्गाः, तालाः इत्यादीनि वस्तूनि अपि आसन्। तस्मिन् दिवसे भजनगानस्य आनन्दे भागं गृह्णन् श्रीरामकृष्णः मध्ये मध्ये समाधिमग्नः भवति स्म। सायङ्कालानन्तरं भागीरथीघट्टे पूर्णचन्द्रस्य प्रसन्ने प्रकाशे बाबुकेशवः उपासनां कृतवान्। उपासनानन्तरं श्रीरामकृष्णः उक्तवान्, “वदन्तु, ‘ब्रह्म-आत्मा –भगवान्,’ ‘ब्रह्म-माया-जीव-जगत्,’ ‘भागवत-भक्त-भगवान्’”। केशवादयः ब्राह्मभक्ताः तस्यां कौमुद्यां पवित्रे भागिरथीतीरे श्रीरामकृष्णेन सह एतान् सर्वान् मन्त्रान् समस्वरे भक्तिभावेन उच्चरितवन्तः। श्रीरामकृष्णः यदा पुनः तान् ‘गुरु-कृष्ण-वैष्णव’ इति मन्त्रं वक्तुं कथितवान्, तदा बाबुकेशवः आनन्देन हासं हासम् उक्तवान्, “महाराज, अधुना एव एतावत् दूरं मास्तु। गुरु-कृष्ण-वैष्णव इति यदि वयं वदामः तर्हि जनाः अस्मान् ‘दृढाः सनातनाः’ इति आक्षेपयिष्यन्ति”। तदनु श्रीरामकृष्णः अपि अहसत् अवदत् च, “अस्तु। भवन्तः ब्राह्मजनाः यावत् शक्नुवन्ति तावदेव वदन्तु”। केभ्यचित् दिनेभ्यः अनन्तरं 1879वर्षे नोहे.13 दिनाङ्के रामः( रामचन्द्रः दत्तः) मनोमोहनः, मित्रगोपालः च इति एतैः श्रीरामकृष्णस्य प्रथमवारं दर्शनं कृतम्। 1880तमे वर्षे कदाचित् ग्रीष्मकाले राममनोमोहनौ कमलकुटिरं बाबुकेशवेन मेलितुम् आगतौ। बाबुकेशवस्य श्रीरामकृष्णस्य विषये मतं ज्ञातुं ते समुत्सुकाः आसन्। ते वदन्ति स्म यत् बाबुकेशवे अस्मिन् विषये पृष्टे सति सः अवदत्, दक्षिणेश्वरस्य परमहंसः सामान्य जनः न, साम्प्रतं अवनीतले तादृशः महान् जनः नास्ति। सः अत्यन्तः अपरूपः अत्यन्तः असामान्यः अस्ति। तस्य यावत्शक्या चिन्ता करणीया। दुर्लक्षं भवति चेत् तस्य शरीरम् अवस्थातुं न शक्नुयात्। सुन्दरम् अमूल्यं वस्तु काञ्चपेटिकायां स्थापयन्ति। कदाचित् श्रीरामकृष्णे कलकत्तायां आगते सत्यां बाबुकेशवः सूतके आसीत्। तथापि श्रीरामकृष्णस्य दर्शनार्थम् आगमनेन विना सः सोढुं न शक्तवान्। सः उक्तवान्, “ओह्, परमहंसः आगतः तथा च अहं न गच्छामि! अवश्यं गच्छामि। सूतकं वर्तते अतः भोजनसमये किञ्चित् दूरे उपविशामि। तावत् पर्याप्तम्”। 1882तमे वर्षे 23 फेब्रुवारीमासे गुरुवासरे केशवबाबु श्रीरामकृष्णस्य दर्शनार्थं भक्तैः सह पुनः आगतः आसीत्। तेन सह अमेरिकादेशीयः अर्चकः-पाद्री कुकजोसेफः कुमारीपिगॉट च आस्ताम्। तदा कुकलाबेबः श्रीरामकृष्णस्य समाधिं दृष्टवान्। अस्मात् प्रसङ्गात् दिनत्रयानन्तरं मास्तरः दक्षिणेश्वरे श्रीरामकृष्णस्य प्रथमदर्शनसौभाग्यं प्राप्तवान् आसीत्। अथ मासद्वयात् अनन्तरं एप्रिलमासे अद्य श्रीरामकृष्णः कमलकुटिरे बाबुकेशवेन मेलितुम् आगतः अस्ति। सः प्रसङ्गः अत्र वर्णितः अस्ति। श्रीरामकृष्णस्य बाबुकेशवे प्रेम; जगन्मात्रे गुडनारिकेलस्य प्रतिश्रुतिः। अद्य कमलकुटिरे तस्मिन् एव सभागृहे श्रीरामकृष्णः भक्तैः सह उपविष्टः अस्ति। सामान्यतः पञ्चवादनम्। बाबुकेशवः अन्तः अस्ति। तस्मै सन्देशः दत्तः। वस्त्राणि परिधाय सः बहिः आगतः, रामकृष्णं प्रणामं कृतवान् च। तस्य मित्रं बसुकालिनाथः रुग्णः आसीत्। तेन मेलितुं गन्तुकामः आसीत् सः, परं श्रीरामकृष्णस्य आगमनेन तस्य गमनं तथैव स्थगितम्। श्रीरामकृष्णः उक्तवान्, भवतः बहूनि कार्याणि सन्ति। पुनः वृत्तपत्रे लेखनं करणीयम्। तत्र(दक्षिणेश्वरं) आगमनार्थं भवतः समयः नास्ति। अतः अहमेव भवतः मेलनार्थम् आगतः। भवतः रुग्णातायाः विषये श्रुत्वा मात्रे गुडनारिकेलस्य प्रतिवचनं दत्तवान्। मातरम् उक्तवान्, “अम्ब, केशवस्य किमपि असम्यग् जातं चेत् कलकतानगरे केन सह अहं वार्तां करोमि?” श्री, प्रतापादिभिः भक्तैः सह श्रीरामकृष्णः विविधवार्तां कुर्वन् आसीत्। समीपे मास्तरः अपि आसीत्। तं दृष्ट्वा बाबुकेशवं सः उक्तवान्, “एषः तत्र (दक्षिणेश्वरं किमर्थं न गच्छति? किञ्चित् पृच्छतु भवान्। अत्र तु सः बहु जल्पति यत् दारपुत्रेषु मनः न रमते” इति। मास्तरस्य श्रीरामकृष्णं प्रति गमनागमनस्य कथञ्चित् मासः जातः स्यात्। तथापि बहूनि दिनानि सः न गतवान् इति श्रीरामकृष्णः उक्तवान्। श्रीरामकृष्णः मास्तरम् उक्तवान् आसीत् यत् यदि आगमनार्थं विलम्बः जातः तर्हि मां पत्रं लिखतु। ब्राह्मभक्ताः श्री. सामाध्यायीं प्रति दृष्टिं प्रसार्य श्रीरामकृष्णम् अवदत्, एषः पण्डितः। वेदादीनां शास्त्राणां बहु अध्ययनं एतेन कृतम्। श्रीरामकृष्णः उक्तवान्, “हुम्, अस्य नेत्रयोः अन्तः सर्वं दृश्यते। काचवातायनात् यथा प्रकोष्ठस्य अन्तः विद्यमानं सर्वं दृश्यते तथा”। श्री. बाबुत्रैलोक्य गीतं गायति। गीतगायनसमये एव सायङ्कालः जातः। दीपाः प्रज्वालिताः। गायनं प्रचलत् अस्ति। गायनं श्रावं श्रावं श्रीरामकृष्णः सहसा उत्थितः। जगन्मातुः नाम उच्चरन् समाधिमग्नः जातः। किञ्चित् सामान्यावस्थायाम् आगत्य स्वयमेव नृत्यं कुर्वन् गायनम् आरब्धवान्। (भावार्थः) – ‘सामान्यं मद्यम् अहं न पिबामि। कालीमातुः नाम स्मरन् अहं अनन्तानन्दमद्यं पिबामि। तेन अहं एतावान् मत्तः भवामि यत् जनाः मां वास्तवं मद्यपं मन्यन्ते। रामप्रसादः वदति यत् एतेन मद्यप्राशनेन चतुर्वर्गाः लभ्यन्ते’। बाबुकेशवं प्रति श्रीरामकृष्णः स्नेहपूर्णाभ्यां नेत्राभ्यां पश्यति। आत्मीयभावः मनसः उद्गीर्य प्रवहति। सः भयं कल्पयति इव यत् केशवः कदाचित् कस्यचित् अन्यस्य अर्थात् संसारस्य न भवेत्। श्रीरामकृष्णः तं पश्यन् पश्यन् पुनः गायनम् आरब्धवान्। ( भावार्थः) – ‘वक्तुं मनः संकुचति। न वदामि चेत् बिभेमि। हे राधे, भवतीं जेष्यामि वा, इति विचिन्त्य मनः हुर्हुरायते। वयं यं मन्त्रं जानीमः, यस्य साहाय्येन वयम् इतरैः सह नैकाभ्यः आपद्भ्यः पारं गताः तं मन्त्रं भवत्यै वयं दद्मः। अधुना भवत्याः मनः भवत्याः एव नियन्त्रणे’। ‘यं मन्त्रं वयं जानीमः तं भवत्यै दद्मः। अधुना भवत्याः मनः भवत्याः नियन्त्रणे’। इत्युक्ते सर्वस्वं परित्यज्य परमेश्वरं प्रार्थय। सः एव सत्यः, अन्यत् सर्वं अनित्यम्। तं न लभामहे, तर्हि सर्वम् अर्थशून्यम्। एषः एव महामन्त्रः। पुनः उपविश्य भक्तैः सह संभाषणं करोति। तस्य अल्पाहारस्य व्यवस्था भवन् वर्तते। सभागृहस्य एकस्मिन् पार्श्वे कश्चन ब्राह्मभक्तः ‘पियानो’संज्ञकं वाद्यं वादयन् आसीत्। स्मितमुखः श्रीरामकृष्णः बालकवत् पियानोसमीपं गत्वा पश्यन् अस्ति। कालान्तरेण सः अन्तः नीतः। सः अल्पाहारं करिष्यति तथा च स्त्रीयः अपि प्रणामादिनि कार्याणि समाप्स्यन्ति। अल्पाहारः जातः। अधुना सः याने उपविशेत्। ब्राह्मभक्ताः अतीव आदरेण यानसमीपे स्थिताः सन्ति। यानम् आरब्धम् – कमलकुटिरतः पुण्यक्षेत्रं दक्षिणेश्वरं प्रति। अद्य शनिवासरः। 1882तमवर्षस्य ऑगस्टमासस्य पञ्चमः दिनाङ्कः। सामान्यतः अपराह्ने चतुर्वादनम्। श्रीरामकृष्णः कलकत्तानगरे राजमार्गेण अश्वशकटे उपविश्य बादुडबागानं गच्छन् अस्ति। तेन सह भवनाथः, हाजरा, मास्तरः च विद्यासागरं द्रष्टुं गच्छन्तः सन्ति। हुगळीजनपदे ‘कामारपुकुर’संज्ञकः श्रीरामकृष्णस्य जन्मग्रामः, विद्यासागरस्य जन्मग्रामस्य ‘बीरसिंग’स्य पार्श्वे एव वर्तते। विद्यासागरस्य करुणार्द्रस्वभावस्य ख्यातिः श्रीरामकृष्णेन बाल्यकालात् श्रुता आसीत्। दक्षिणेश्वरे कालीवाड्यां वासकाले तस्य पाण्डित्यस्य दयापूर्णस्वभावस्य च नैकाः आख्यायिकाः तस्य श्रुतिपथम् आगताः आसन्। मास्तरः विद्यासागरस्य शालायां शिक्षकः अस्ति, इति ज्ञात्वा विद्यासागरस्य दर्शनस्य स्वीया तीव्रा मनीषा, तेन मास्तरं प्रति प्रकटीकृता। मास्तरः तां विद्यासागराय कथितवान्। तत् श्रुत्वा विद्यासागरः अतीव प्रमुदितः। ‘कस्मिञ्श्चित् दिवसे शनिवासरं दृष्ट्वा सामान्यतः चतुर्वादने श्रीरामकृष्णम् आनयतु’ इति सः मास्तरम् उक्तवान्। कदाचित् सः पृष्टवान्, “परमहंसः कथं वर्तते? किं सः कषायवस्त्रं परिधरति?” मास्तरः उदतरत्, “ न। सः एकः अद्भुतः पुरुषः। रक्तदशावेष्टीं धरति। युतकं परिधानं करोति। पादत्राणम् उपयुङ्कते। रासमण्याः कालीवाड्याम् एकस्मिन् प्रकोष्ठे निवसति। तस्मिन् प्रकोष्ठे एकः पर्यङ्कः वर्तते। तत्र मशकजालं योजितम् अस्ति। तस्यां शय्यायामेव सः स्वपति। बाह्यचिह्नं किमपि नास्ति। परम् ईश्वरं विना किमपि न जानाति। अहोरात्रं भगवच्चिन्तने निमग्नः”। यानेन दक्षिणेश्वरस्य कालीवाडी पारं कृता। बालकवत् श्रीरामकृष्णः बहु आनन्देन संभाषणं कुर्वन् गच्छन् अस्ति। अम्हर्स्ट-मार्गे याने आगते सति सहसा श्रीरामकृष्णस्य भावान्तरं जातम्। ईश्वरावेशस्य आरम्भः जातः इव। यानं रॉयमनमोहनस्य उद्यानगृहात् गच्छत् अस्ति। श्रीरामकृष्णस्य भावान्तरम् अनवगत्य मास्तरः त्वरया उक्तवान्, “इदमेव तद् रॉयराममोहनस्य गृहम्”। श्रीरामकृष्णः रुष्टः जातः, उक्तवान् च, “भवतु नाम। अधुना एते विषयाः मनसे न रोचन्ते”। सः भावाविष्टः जायमानः अस्ति। अन्ततोगत्वा यानं विद्यासागरस्य द्वारम् आगतम्। गृहं द्विस्तरीयम्। ऐश्वर्यम् आङ्ग्लगृहसदृशम्। प्राङ्गणे मध्ये मध्ये पुष्पगुल्माः। विद्यासागरस्य प्रकोष्ठः उपरितन-अट्टे। तस्य स्वीयः ग्रन्थालयः, शयनकक्षः, अन्यस्थानानि, सर्वम् उपरितन-अट्टे एव। एकस्मिन् सभागृहे सः उपविशति स्म। तत्रैव सः स्वीयकार्याणि करोति स्म, द्रष्टुम् आगन्तृभिः सह वार्तां करोति स्म च। एकस्मिन् पार्श्वे केचन आसन्दाः, एका उत्पिटिका, तस्यां लेखनवस्तूनि, कर्गजाः, मसी, लेखनी, शोषकर्गजः, बहूनि पत्राणि, द्वित्रिणि पुस्तकानि च इति। उत्पिटिकायां स्थापितेषु पत्रेषु किं लिखितं स्यात् ननु? विद्यासागरम् आगतानि पत्राणि। कयाचित् विधवया लिखितं स्यात्, ‘मम पुत्रः अद्यापि बालः, अनाथः। तं निभालयितुं भवन्तं विना कः अपि नास्ति’। केनचित् लिखितं स्यात्, ‘भवान् ग्रामान्तरं गतवान्, तेन मासिकं साहाय्यं न प्राप्तं। बहु कष्टम् अनुभवामि’। केनचित् दरिद्रेण छात्रेण लिखितं स्यात्, ‘भवतः शालायाम् अहं निःशुल्कं प्रवेशं प्राप्तवान्। परं पुस्तकानि क्रेतुं मम समीपे धनं नास्ति। किं करवाणि?’ कश्चन लिखेत्, ‘मम कुटुम्बजनाः क्षुधापीडिताः। कथञ्चित् मह्यं वृत्तिं दापयतु एव’। तस्यैव शालातः कश्चन शिक्षकः लिखेत्, ‘मम भगिन्याः शिरसि आकाशं पतितम्। तस्याः सर्वं मया एव करणीयं भविष्यति। साम्प्रतं प्राप्यमाणे वेतने कठिनम्’। इङ्गलंडतः कदाचित् केनापि लिखितं स्यात्, ‘अत्र विदेशे अहम् आपदि पतितः। भवान् दीनोद्धारकः। स्वल्पं वा धनं प्रेष्य, माम् आपदः मोचयतु’। कदाचित् केनचित् लिखितं स्यात्, ‘अमुकदिनाङ्कः समञ्जनार्थं निश्चितः। भवान् एव तस्मिन् दिने आवयोः कलहं समापयतु’। श्रीरामकृष्णः यानात् अवतीर्णः। मार्गं दर्शं दर्शं मास्तरः तम् अन्तः नयन् अस्ति। उभयतः पुष्पगुल्मैः सुशोभितेन मार्गेण गच्छन् श्रीरामकृष्णः बालकवत् युतकस्य कुडमलं संस्पृश्य मास्तरम् अपृच्छत्, “कुडमलः न योजितः। भवतः प्रत्यवायः तु नास्ति ननु?” मास्तरः उदतरत्, “भवतः कापि चिन्ता मास्तु। भवतः विषये कस्यापि प्रत्यवायः नास्ति। कुडमलयोजनस्य न कापि आवश्यकता”। अहाहा, कश्चन निर्व्याजसरलबालकवत् समञ्जनं प्राप्य सः निश्चिन्तः जातः! सोपानम् आरुह्य उत्तरदिशि विद्यमानं प्रथमं प्रकोष्ठम् एव श्रीरामकृष्णः भक्तजनैः सह प्राविशत्। प्रकोष्ठे विद्यासागरः उपविष्टः आसीत्। पुरतः एव परिष्कृततला काचित् आयताकारा दीर्घा उत्पीठिका। उत्पीठिकायाः समीपे किञ्चित् दीर्घपीठं, परितः केचन आसन्दाः। द्वित्रिभिः मित्रैः सह विद्यासागरः संभाषणं कुर्वन् उपविष्टः आसीत्। प्रविष्टमात्रं श्रीरामकृष्णं विद्यासागरः उत्थाय अभिवादनं कृतवान्। श्रीरामकृष्णः स्थितः एव आसीत्। वामहस्तः उत्पीठिकायां, तस्य पृष्ठतः तत् दीर्घपीठम्। श्रीरामकृष्णः केनचित् पूर्वपरिचितेन समं विद्यासागरं सततम् एकाग्रतया निरीक्षते तथा च भावाविष्टः भूत्वा हसति। विद्यासागरस्य वयः सामान्यतः 62-63 स्यात् । श्रीरामकृष्णात् 16-17वर्षैः ज्येष्ठः। दशाविरहिता वेष्टी, पादयोः पादत्राणे, शरीरे हस्तभागहीनं फ्लॅनेलमयं युतकम्। ओरिसाजनः इव केशाः शिरसः चतुर्षु अपि भागेषु कर्तिताः। भाषणसमये श्वेतशुभ्राः दन्ताः दृश्यन्ते सर्वे कृत्रिमाः। शिरः किञ्चित् बृहत्, विशालं ललाटम्, किन्तु अनुन्नतं शरीरम्। ब्राह्मणत्वात् वक्षसि यज्ञोपवितम्। विद्यासागरे नैकाः गुणाः आसन्। प्रथमः तु विद्यारुचिः। कदाचित् सः मास्तरम् आत्मनः विषये वदन् रुदितवान् आसीत् ‘पठनमननयोः मम महती आसक्तिः आसीत् परन्तु किमपि अहं न साधयितुं शक्तवान्। गार्हस्थ्यम् आश्रितम्। तेन समयः एव न लब्धः’। तस्य अपरः गुणः वर्तते, सर्वभूते दयाभावः। वस्तुतः विद्यासागरः दयासागरः एव आसीत्। वत्साः गोदुग्धं न प्राप्नुवन्ति, इत्यतः तेन स्वयं नैकानि वर्षाणि दुग्धसेवनं निराकृतम् आसीत्, किन्तु स्वास्थ्यम् अतीव असमीचीनं जातम्, इत्यतः अनन्यगतिकतया बहुदिनानन्तरं पुनः दुग्धसेवनम् आरब्धम् आसीत्। शकटयाने न उपविशति स्म। ‘अश्वः तु मूकः पशुः। स्वकष्टं न वक्तुं शक्नोति। कियती पीडा सः अनुभवेत्’, इति सः चिन्तितवान्। कदाचित् कश्चन विषचिकारोगेण पीडितः भारवाहकः मार्गे पतितः आसीत्। पार्श्वे तस्य कण्डोलः अपि पतितः। तत् करुणामयं दृश्यं दृष्ट्वा सः आकुलः जातः। स्वस्कन्धे तं संस्थाप्य सः गृहम् आनीतवान्। तस्य सेवां कृतवान्। तस्य तृतीयः गुणः आसीत् स्वातन्त्र्यासक्तिः। अधिकारिभिः सह समञ्जनं न जातम्, इत्यतः साक्षात् संस्कृतमहाविद्या़लयस्य प्राचार्यपदं सः त्यक्तवान्। विद्यासागरस्य चतुर्थः गुणः आसीत् यत् जनमतस्य चिन्तां सः न करोति स्म। कस्मिञ्श्चित् शिक्षके तस्य स्नेहातिशयः जातः। शिक्षकस्य कन्यायाः विवाहप्रसङ्गे महाशयः स्वयम् उपायनवस्त्रं गृहीत्वा उपस्थितः। पञ्चमः गुणः तस्य मातृभक्तिः मनोबलं च। तस्य भ्रातुः विवाहसमये माता उक्तवती, “ईश्वर, यदि भवान् विवाहप्रसङ्गं न आगच्छति तर्हि मम बहु दुःखम् भवेत्”। अतः केवलं विवाहार्थं सः कलकत्तातः वीरसिंगं पद्भ्यां गतवान्। मार्गे दामोदरनाम्ना नदी आगता। नौका अपि नासीत्। सः तरणं कृत्वा परतीरं गतवान्। गृहं प्राप्तवान्। आर्द्रवस्त्रैः सह मातुः पुरतः स्थित्वा उक्तवान्, “अम्ब, अहम् आगतः”। विद्यासागरकृता श्रीरामकृष्णस्य सेवा तथा च तयोः संभाषणम्। श्रीरामकृष्णः भावाविष्टः भवन् अस्ति। कश्चित् कालः सः तथैव स्थितः अस्ति। भावोपशमनार्थं सः मध्ये मध्ये वदति, “अहं जलं पिबामि”। शनैः शनैः सर्वे गृहे विद्यमानाः बालकाः, आप्ताः, इष्टमित्राणि च आगत्य तत्र स्थिताः। भावाविष्टः श्रीरामकृष्णः दीर्घपीठे उपविशति। कश्चन 17-18वर्षीयः युवकः तत्र उपविष्टः आसीत्। विद्यासागरं शिक्षणार्थं साहाय्यं याचितुं सः आगतः आसीत्। श्रीरामकृष्णः भावाविष्टः – अन्तर्द्रष्टः। बालकानां मनस्सु विद्यमानाः भावाः तेन अवगताः। किञ्चित् दूरं सृत्वा सः भावावेशे उक्तवान्, “अम्ब, एषः बालकः आत्यन्तिकः संसारी। भवत्याः अविद्यामये संसारे एषः अतीव आसक्तः। अविद्यातः अस्य जन्म”। यस्य हृदये ब्रह्मविद्याविषये यत्किञ्चिदपि एषणा नास्ति तस्य केवलम् अर्थार्जनार्थं विद्यार्जनं वृथा, दुर्दशा एव। श्रीरामकृष्णः एनमेव विषयं स्ववर्तनेन दर्शयन् स्यात्। विद्यासागरः त्वरया कमपि जनं जलम् आनेतुं सूचितवान्, मास्तरं पृष्टवान् च, “स्वल्पम् आहारं महोदयः स्वीकुर्यात् किम्?” मास्तरः उक्तवान्, “अवश्यम्। आनयन्तु।“ शीघ्रतया सः अन्तः गत्वा मिष्टान्नम् आनीतवान्, उक्तवान् च, “इदं वर्धमानतः आनीतम् अस्ति।“ श्रीरामकृष्णाय स्वल्पम् आहारार्थं दत्तम्। हाजराभवनाथौ अपि स्वल्पं गृहीतवन्तौ। मास्तरस्य क्रमे आगते सति विद्यासागरः उक्तवान्, “सः गृहजनः एव। तस्य चिन्ता मास्तु।“ श्रीरामकृष्णः कस्यचित् भक्तिमतः बालकस्य विषये वदन् अस्ति। सः बालकः तत्रैव श्रीरामकृष्णस्य पुरतः उपविष्टः आसीत्। श्रीरामकृष्णः उक्तवान्, “एषः बहु सच्छीलः बालकः, अन्तसारः। अस्मिन् बहु जलं वर्तते। यथा फल्गुनद्याम् उपरि सिकता, परन्तु स्वल्पं खनितं चेत् जलं प्रवहति इति दृश्यते। स्वल्पोपहारानन्तरं श्रीरामकृष्णः विद्यासागरेण सह संभाषणम् आरब्धवान्। शनैः शनैः प्रकोष्ठः जनैः पूर्णः जातः। केचन उपविष्टाः तु केचन स्थिताः एव। श्रीरामकृष्णः – अद्य अन्ते सागरेण मिलितः। सर्वे हसन्ति) अद्ययावत् गर्ते सञ्चितं जलं, पल्वलम्, अधिकं चेत् नदीं च दृष्टवान्, परन्तु अद्य तु सागरेण मेलितुम् आगतः। (हास्यम्) विद्यासागरः – इत्थं वा? तर्हि स्वल्पं क्षारजलं नयन्तु। सर्वे हसन्ति) श्रीरामकृष्णः – न न। किमर्थं क्षारजलम्? भवान् तु अविद्यासागरः न, विद्यासागरः। (हास्यम्) भवान् क्षीरसागरः। (पुनः हास्यम्) विद्यासागरः – भवतु, तथा वदन्तु। इति उक्त्वा विद्यासागरः तूष्णीं स्थितः। अग्रे श्रीरामकृष्णः अवदत्। भवतः कर्म सात्विकं कर्म। एषः सत्वजन्यः रजोगुणः सत्वरजः। सत्वात् दया उद्भवति। दयायाः प्रेरितं कर्म राजसिकं, परन्तु एषः सत्वमयः रजः, एषः न असाधुः। शुकदेवादिभिः लोकोपदेशार्थं दया हृदये धृता। जनेभ्यः ईश्वरविषयकं ज्ञानं दातुम्। भवान् विद्यादानम् अन्नदानं च करोति इति तु समीचीनम्। इदमेव कश्चन निष्कामभावनया करोति चेत् सः ईश्वरं लभते। परन्तु अत्रैव समस्या। कश्चन प्रसिद्ध्यर्थं, कश्चन पुण्यसंचयार्थं च करोति। तस्य कर्म निष्कामं न भवति। तथा भवान् तु सिद्धः एव अस्ति। विद्यासागरः – तत् कथम्, महाराज? श्रीरामकृष्णः (हसन्) – वृन्ताकालुकाः यदा पूर्णाः क्वथिताः तदा मृदवः भवन्ति। भवान् तु अतीव मृदु। कियान् दयाशीलः सर्वे हसन्ति) विद्यासागरः – (हसन्) – परन्तु चूर्णिताः माषाः पाचिताः चेत् अधिकाः एव कठोराः भवन्ति। जानन्ति ननु हास्यम्) श्रीरामकृष्णः – परन्तु तत् तु भवतः कृते नास्ति। केवलं पण्डिताः इत्युक्ते शुष्काणि कठोराणि फलानि। न अत्र, न परत्र। न तु पक्वानि न वा अपक्वानि। गृध्राः अत्युन्नते आकाशे उड्डयन्ति, किन्तु तेषां ध्यानं वर्तते पर्युषितेषु पशुप्रेतेषु। केवलं ये पण्डिताः ते तु नाममात्रं पण्डिताः। कामिनीकाञ्चनार्थं सदा लुब्धाः। गृध्रैः सदृशाः सततं पर्युषितानि प्रेतानि अन्विष्यन्ति। अविद्यामये संसारे रक्तपः इव लग्नाः। दया भक्तिः वैराग्यं चेत्यादीनि सर्वाणि विद्यायाः ऐश्वर्यम्। विद्यासागरः एकमपि अक्षरम् अनुक्त्वा शान्ततया सर्वं शृण्वन् अस्ति। सर्वे एव एकाग्रतया तम् आनन्दमयं पुरुषं निरीक्ष्यमाणाः तस्य वचनामृतपाने मग्नाः च। विद्यासागरः स्वनामसमं विद्यायाः सागरः ननु। महान् विद्वान् एव। संस्कृतमहाविद्यालये यदा सः छात्रः आसीत् तदा सः स्ववर्गे सर्वोत्कृष्टः आसीत्। प्रत्येकं परीक्षायां सः प्रथमः एव। सुवर्णपदकानि शिष्यवृत्त्यः अपि प्राप्नोति स्म। स्वगुणैः क्रमेण उन्नतिं प्राप्य सः प्रधानाध्यापकः जातः। संस्कृतव्याकरणे साहित्ये च विशेषप्राविण्यं तेन लब्धम्। सततप्रयत्नैः आङ्ग्लभाषाप्रभुत्वमपि सः संपादितवान्। आधुनिकबङ्गभाषायाः अपि सः जनकः इति एव मन्यन्ते। इतरेभ्यः धर्मोपदेशं दातुं विद्यासागरः न पुरस्सरति स्म। दर्शनादयः ग्रन्थाः तेन अधीताः। कदाचित् मास्तरः तम् अपृच्छत्, “हिन्दुदर्शनं कथं मन्यते भवान्? तदा तेन उक्तमासीत्, ‘मां पृच्छति चेद् अहं तु मन्ये यत् एते दार्शनिकाः स्वहृदयं यथार्थतया प्रकटीकर्तुं न शक्तवन्तः’। विद्यासागरः हिन्दुजनैः सदृशं सर्वाणि धर्मकर्माणि करोति स्म। स्कन्धे यज्ञोपवितमपि आसीत्। मातृभाषायां पत्रलेखनसमये आदौ श्रीहरिश्शरणम् इति ईश्वरवन्दनं सः लिखति स्म। ईश्वरविषये तस्य विचाराणां श्रवणस्य अवसरः मास्तरेण कदाचित् प्राप्तः आसीत्। विद्यासागरः तदा उक्तवान् आसीत्, “ईश्वरं कः अपि ज्ञातुं न शक्नोति। इत्यतः अस्माकं कर्तव्यं किम्? अहं मन्ये अस्माकं कर्तव्यं तदेव वर्तते यत् अस्माभिः तथा भवितव्यं यथा यदि सर्वे भविष्यन्ति तर्हि अवनी स्वर्गे एव परिणमेत्। येन जगत् मङ्गलं भवेत् तथा प्रयत्नाः करणीयाः इत्येव प्रत्येकं जनदृष्ट्या योग्यम्”। विद्याविद्याविषये संभाषमाणः श्रीरामकृष्णः ब्रह्मज्ञानविषये वक्तुमारभत। विद्यासागरः महापण्डितः। षड्दर्शनानि तेन आन्तं पठितानि। इत्यतः ईश्वरविषये किमपि अवगमनम् असंभवमिति तस्य धारणा जाता। श्रीरामकृष्णः – ब्रह्म विद्याविद्यायोः अतीतम्। मायातीतम्। अशुभस्य समस्या – निर्लिप्तं ब्रह्म – दुःखादीनि जीवस्य एव विषये “अस्मिन् विश्वे विद्यामाया तथा च अविद्यामाया द्वे अपि वर्तेते। ज्ञानं भक्तिः च स्तः तथा कामिनीकाञ्चने अपि स्तः। सत् अस्ति तथा च असत् अपि अस्ति। साधुः वर्तते, असाधुः अपि वर्तते। परन्तु ब्रह्ममात्रं निर्लेपम्। समीचीनम्, असमीचीनं जीवदृष्ट्या। सत् असत् च जीवाय। ते ब्रह्म न स्पृशन्ति। “यथा दीपः एकः एव, परन्तु कश्चन तस्य प्रकाशे भागवतं पठेत् वा कश्चन मिथ्यालेखान् सिद्धान् कुर्यात्। दीपः केनापि प्रभावितः न भवति। सः निर्लिप्तः एव। सूर्यः सुजनाय दुर्जनाय अपि प्रकाशं ददाति। अत्र कदाचित् भवन्तः वदिष्यन्ति यत् तदनु दुःखपापाशान्त्यादीनाम् उपपत्तिः कथं करणीया? अस्य उत्तरमिदमित्थमेव यत् एते सर्वे विषयाः जीवस्य कृते जीवदृष्ट्या वा सन्ति। ब्रह्म एतेभ्यः सर्वेभ्यः पूर्णतः अलिप्तम्। सर्पस्य मुखे विषं वर्तते। कमपि सः दशति चेत् तस्य प्राणाः सपदि निर्गच्छेयुः, परन्तु स्वयं सर्पं तत् विषं न किञ्चिदपि बाधते। ब्रह्म इत्युक्ते किम्? गिरा वक्तुं न शक्नुमः। जगति विद्यमानाः सर्वे विषयाः उच्छिष्टाः। वेदाः, पुराणानि, तन्त्राणि, षड्दर्शनानि, सर्वाणि उच्छिष्टानि! एते सर्वे विषयाः मुखेन उच्चारिताः। अतः उच्छिष्टाः ननु? अनुच्छिष्टम् एकम् एव वस्तु – तद् इत्युक्ते ब्रह्म। ब्रह्म इत्युक्ते किम् इति अद्यापि कः अपि मुखेन वक्तुं न शक्तवान्। विद्यासागरः – (मित्राणि उद्दिश्य) व्वा! सुन्दरम्! अद्य एकः नूतनः विषयः पठितः। ब्रह्म न उच्छिष्टम्। व्वा! श्रीरामकृष्णः – कस्यचित् पितुः द्वौ पुत्रौ। ब्रह्मविद्यां पठितुं पिता तौ आचार्याधीनौ कृतवान्। केभ्यश्चित् वर्षेभ्यः अनन्तरं तौ गुरुगृहात् प्रत्यागतौ। पितरं प्राणमताम्। एतौ कियत् ब्रह्मज्ञानं प्राप्तवन्तौ इति द्रष्टुं पितुः एषणा। अतः सः ज्येष्ठपुत्रं पृष्टवान्, “वत्स, सर्वं पठितवान् भवान्। अधुना कथयतु ब्रह्मस्य स्वरूपम्”। पित्रा पृष्टे सति ज्येष्ठः वेदमन्त्रान् वदन् ब्रह्मस्वरूपस्य विवरणम् आरब्धवान्। पिता तु तूष्णीं स्थितवान्। ज्येष्ठस्य वेदघोषे समाप्ते सति कनिष्ठं सः तमेव प्रश्नम् अपृच्छत्। किन्तु सः अवनमय्य शब्दमपि अनुच्चार्य मूकः स्थितः! मुखम् उर्ध्वमपि न कृतवान् ततः तु किं वदेत्? तदा प्रसन्नः पिता वदति, “किञ्चित् वा भवता एव अवगतमिति दृश्यते”। ब्रह्म एतादृशं वस्तु यत् तत् मुखेन अवर्ण्यम्। “मया ईश्वरः पूर्णतः ज्ञातः इति मत्वा कश्चन आत्मानं कृतार्थं मन्यते। काचित् पिपीलिका कदाचित् शर्करागिरिं गतवती। एकं कणं भुक्त्वा एव सा पूर्णोदरा जाता। इतोऽपि एकं कणं स्वीकृत्य सा वल्मीकं प्रति प्रत्यागता। मार्गे सा चिन्तयति, पुनः यदा आगच्छामि तदा सर्वं गिरिमेव नेष्यामि। क्षुद्रजीवानां चिन्तनम् एतादृशं वर्तते। दीनाः न जानन्ति एव यत् ब्रह्म वाङ्मनसातीतं वर्तते। “कश्चन कियान् अपि महान् भवेत्, ईश्वरावगमनस्य तस्य सामर्थ्यं कियत्? शुकदेवादयः अधिकाः चेत् पिपिलिकाः – बृहत्यः पिपिलिकाः। अधिकाधिकं चेत् कदाचिद् अष्टदशकणान् मुखे स्थापयितुं शक्नुयुः। एतावद् एव, इतोऽपि अधिकं चेत् किं भवितुमर्हति? ब्रह्म सच्चिदानन्दस्वरूपम्, निर्विकल्पः समाधिः ब्रह्मज्ञानं च। “परन्तु यद् वेदेषु पुराणेषु वा यत् कथितं, तत् कथं वर्तते इति कथयामि किम्? समुद्रं दृष्ट्वा आगतं जनं यदि कश्चन पृच्छेत् यत् कथमस्ति समुद्रः, तर्हि सः विस्मयेन वदति, “ओहो, किं वदामि? कियान्तः तरङ्गाः, कियान्तः कल्लोलाः च!” शास्त्रेषु विद्यमानस्य ब्रह्मस्य वर्णनमपि एतादृशमेव। वेदेषु कथितमस्ति, ‘ब्रह्म आनन्दस्वरूपम्, सच्चिदानन्दरूपं च। अस्य ब्रह्मसमुद्रस्य तटे स्थित्वा शुकादयः दर्शनं, स्पर्शनं च कृतवन्तः। केषाञ्चन जनानां मतेन ते समुद्रे न अवतीर्णाः। एकवारं वा समुद्रे अवतरन्ति चेत् प्रत्यागमनस्य अवसरः एव न विद्यते। “समाधिलाभानन्तरं ब्रह्मज्ञानं लभते। ब्रह्मदर्शनं च भवति। तस्याम् अवस्थायां तर्कः विचारः च पूर्णतः स्थगतः । जनः तूष्णीं भवति। ब्रह्म किं वस्तु इति मुखेन कथनस्य सामर्थ्यम् एव न विद्यते। “लवणस्य पाञ्चालिका कदाचित् समुद्रमापनार्थं गता। (सर्वे हसन्ति) जलं कियत् गभीरम् इति वार्तां दद्यात्। परन्तु वार्ता तत्रैव स्थिता, सा अन्तः अवतरति चेत् द्रवीभूता जाता। कां वार्तां दद्यात्? वार्तां दातुम् अवशिष्यते चेत् ननु?” कश्चन पृष्टवान्, “समाधिमग्नः जनः- यः ब्रह्मज्ञानं लभते सः- तदनु भाषणमेव न करोति किम्?” श्रीरामकृष्णः – विद्यासागरादीन् उद्दीश्य) लोकोपदेशार्थं श्रीशङ्कराचार्यैः ‘ज्ञानरूपः अहं’ रक्षितः आसीत्। ब्रह्मदर्शनमात्रेण जनः मूकः भवति। यावद् दर्शनं न भवति तावदेव विचाराः। घृतं यावद् न पक्वं, तावदेव कडकडायते। पूर्णे क्वथिते-पाचिते- घृते ध्वनिः न भवति। पंरन्तु तस्मिन् पच्यमाने घृते यदि पुरीका स्थाप्यते तर्हि पुनः सः एव कडकड् ध्वनिः आरभते। पुरीका पक्वा भवति चेद् ध्वनिः शान्तः भवति। तथैव समाधिमग्नः जनः जीवान् उपदेष्टुं पुनः अधः आगच्छति। पुनः भाषणादीन् व्यवहारान् करोति। मधुमक्षिका गुञ्जारवं करोति। परन्तु कदापर्यन्तम्? यावत्पर्यन्तं सा पुष्पे न उपविशति तावत्पर्यन्तम्। एकदा सा पुष्पे उपविश्य मधुपानम् आरभते, चेत् न हाम् न हुम्। सर्वं शान्तम्। मधुपानं समाप्य कदाचित् पुनः गुञ्जारवं करोति। “तडागे निमज्ज्यमाने कुम्भे डुबडुब्-ध्वनिः भवति। कुम्भः जलेन पूर्णः भवति चेत् ध्वनिः शान्तः। (सर्वे हसन्ति) तथापि एकस्मात् कुम्भात् अन्यस्मिन् कुम्भे जलपूरणसमये पुनः ध्वनिः भवति एव। (हास्यम्) ज्ञानं विज्ञानं च; अद्वैतमतं, विशिष्टाद्वैतमतं, द्वैतमतं इति एतेषु समन्वयः श्रीरामकृष्णः – ऋषिभिः ब्रह्मज्ञानं प्राप्तम्। भोगवासना किञ्चिद् वा अवशिष्यते चेद् ब्रह्मज्ञानं न लभते। ज्ञानप्राप्त्यर्थं ऋषयः कियान्तं प्रायतन्त। उषःकाले आश्रमात् प्रस्थानं कुर्वन्ति स्म। आ दिनम् एकान्ते ध्यानं धारणां च कुर्वन्ति स्म। रात्रौ आश्रमं प्रत्यागत्य अल्पानि कन्दमूलानि भुञ्जन्ते स्म। दर्शनं, श्रवणं, स्पर्शनं इत्यादिभ्यः विषयेभ्यः मनः पूर्णतः अलिप्तं कल्पयन्ति स्म। तदा एव तैः ब्रह्म अवबुद्ध्यते स्म। ते स्वान्तःकरणे साक्षात्कारं लभन्ते स्म। “कलियुगे प्राणाः अन्नगताः। देहबुद्धिः सहजतया न नश्यति एव। अतः ‘सोऽहम्’, ‘अहमेव तद् ब्रम्ह’ इति न वक्तव्यम्। एकपक्षे सर्वं कुर्वन् अस्ति तथापि ‘अहं ब्रह्म’ इति वदति इति किं योग्यम्? ये विषयत्यागं कर्तुं न शक्नुवन्ति, येषाम् अहंकारः केनापि उपायेन न नश्यति, तेषां कृते ‘अहं दासः’, ‘अहं भक्तः’ इति अभिमानः एव उत्तमः। भक्तिमार्गेण अपि परमेश्वरः लभ्यते एव। “ ज्ञानी ‘नेति नेति’ इति चिन्तयित्वा विषयासक्तिं समूलं त्यजति। तदा एव ब्रह्म अवगन्तुं सक्षमः भवति। यथा सोपाने एकं एकं पदम् आरुह्य अट्टालिकां गन्तुं शक्यते। परन्तु विज्ञानी यः ईश्वरेण सह विशेषसख्यत्वेन वार्तां करोति, ईश्वरेण सह सघनं सम्बन्धं स्थापयति किमपि अधिकं पश्यति। विज्ञानी पश्यति यत् यैः वस्तुभिः अट्टालिका निर्मिता तैः वस्तुभिः एव इत्युक्ते इष्टिका सुधा चेत्यादिभिः सोपानम् अपि निर्मितम् अस्ति। ‘नेति नेति’ इति चिन्तयित्वा यं ब्रह्म ज्ञायते तदेव जीवजगत्रूपाभ्यां नटितं वर्ततॆ। तेन दृश्यते यत् यः सगुणः, सः एव निर्गुणः। “ जनः बहुकालम् अट्टालिकायां स्थातुं न शक्नोति। सः पुनः अधः आगच्छति। ये समाध्यवस्थायां ब्रह्मदर्शनं लभन्ते ते व्युत्थानसमये अवगच्छन्ति यत् जीवजगत् सर्वमपि सः एव जातः अस्ति। सा, रे, ग, म, प, म, ध, नि, परन्तु नि समीपे बहुकालं यावत् उच्चस्वरेण स्थातुं न शक्यते। ‘अहं’ पूर्णतः न नश्यति। समाधितः अधः आगत्य ज्ञायते यत् सः एव अहम्। सः एव सर्वं – जीवजगत् जातः अस्ति। एतद् एव विज्ञानम्। “ज्ञानयोगः अपि एकः मार्गः। ज्ञानयुक्ता भक्तिः अपि एकः मार्गः। तथा च भक्तिः अपि मार्गः एव। ज्ञानयोगः सत्यं, भक्तियोगः अपि सत्यम्। सर्वैः मार्गैः भगवन्तं प्राप्तुं शक्नुमः। यावत् सः जीवे अहंभावं कल्पयति तावत् भक्तिमार्गः एव सरलः सुकरःच। विज्ञानी पश्यति यत् ब्रह्म अचलं, निष्क्रियं, सुमेरुवत् च वर्तते। एषः जगत्प्रपञ्चः सत्वरजतमगुणैः जातः, परन्तु स्वयं सः तु निर्लिप्तः। विज्ञानिना दृश्यते यत् ब्रह्म एव भगवान्। यः गुणातीतः सः एव षडैश्वर्यपूर्णः भगवान्। एते जीवाः, जगत्, मनः, बुद्धिः, भक्तिः, वैराग्यं, ज्ञानं च इति सर्वं तस्यैव ऐश्वर्यम्। (सहास्य) “ कस्यचित् महतः जनस्य यदि गृहवित्ते न वर्तेते, वा यद् आस्तां तत् नष्टे तर्हि सः तु कथं महान् जनः भवितुम् अर्हति सर्वे हसन्ति) ईश्वरः षडैश्वर्यवान् यदि तस्य समीपे ऐश्वर्यं न अभविष्यत्, तर्हि कः अपि तं दृष्टिक्षेपमपि न अकरिष्यत्। विभुरूपेण एकः, परन्तु शक्तेः अभिव्यक्तिः न्यूनाधिका। पश्यन्तु, कियत् विलक्षणमिदं जगत्। कतिपयानि विविधानि वस्तूनि – चन्द्रमा, सूर्यः, नक्षत्राणि, भिन्नभिन्नाः जीवाः! लघवः, बृहन्ती, साधुवः, असाधवः। कस्मिञ्श्चित् शक्तिः अधिका, तु कस्मिञ्श्चिद् अल्पा। विद्यासागरः – परमेश्वरेण एव कथं कस्मैश्चित् अधिका शक्तिः दत्ता, तु कस्मैश्चित् न्यूना? श्रीरामकृष्णः – स्वविभुत्वेन ईश्वरः सर्वेषु भूतेषु विद्यमानः कीटपिपिलिकासु अपि। किन्तु शक्तेः प्रकटने तरतमता वर्तते। तथा न अभविष्यत् तर्हि जगति कश्चन दशजनेभ्यः बलवत्तरः भवति, तु कश्चन एकस्मादपि भीत्वा पलायते इति कथं भवति तथा च इदं पश्यतु, सर्वे भवन्तम् एव आद्रियन्ते, किमर्थम्? भवतः किं शृङ्गद्वयं वर्तते वा हास्यम्) इतरेभ्यः भवतः दया अधिका, विद्या अधिका, अतः एव जनाः भवन्तम् आद्रियन्ते। दर्शनार्थम् आयान्ति। एतत् तु अङ्गीकरोति किल? पाण्डित्यमात्रं, ग्रान्थिकी विद्या च असारम्, भक्तिः एव सारम् श्रीरामकृष्णः – केवलं पाण्डित्यं वृथा, निरुपयुक्तं च। ईश्वरलाभार्थम् उपायरूपेणं तस्य आकलनार्थं पुस्तकानि पठनीयानि। कश्चन कमपि साधुं पृष्टवान्, “भवतः ग्रन्थे किं लिखितं वर्तते?” सः साधुः तं ग्रन्थम् उद्घाट्य दर्शितवान्। प्रतिपृष्ठे केवलं ‘ओम् रामः’ इति एव लिखितमासीत्, नान्यत् किमपि। “गीतायाः रहस्यं किम्? गीताशब्दं दशवारम् उच्चार्यं यत् वर्तते तद्। गीता गीता सततम् उच्चरामः चेत् तागी तागी (त्यागी त्यागी) इति श्रूयते। गीता इममेव पाठयति। ‘ हे जीव, सर्वं त्यक्त्वा भगवद्दर्शनार्थं प्रयतस्व’। संन्यासी भवेत् वा गृहस्थाश्रमी, मनसः मूलतः आसक्तिः नष्टव्या। “चैतन्यदेवः कदाचित् दक्षिणदेशे तीर्थयात्रां कुर्वन् आसीत्। सः दृष्टवान् यत् कश्चन गीतां पठति तथा च केनचित् अन्तरेण अपरः कश्चन श्रावं श्रावं रुदति च। तस्य नेत्रे अश्रुपूर्णे। तं रुदन्तं जनं चैतन्यदेवः अपृच्छत्, “भवान् सर्वम् अवगच्छति किम्?” “न प्रभो, एतान् श्लोकान् अहं किमपि न अवगच्छामि”। तदनु सः पृष्टवान्, “तर्हि किमर्थं रुदति?” भक्तः उदतरत्, “एनं पाठं श्रुत्वा नेत्रयोः पुरतः अहं पश्यमि तं अर्जुनस्य रथम्, तस्य पुरतः श्रीकृष्णार्जुनौ संभाषणं कुरुतः। किं कथयामि, इदं दृष्ट्वा मम नेत्रयोः सततम् अश्रूणि स्रवन्ति” इति। श्रीरामकृष्णः – विज्ञानी भक्त्यधीनः किमर्थं वर्तते इति भवन्तः जानन्ति किम्? अहंकारः न नश्यति इत्यर्थम्। समाध्यवस्थायाम् अहंकारः विलीयते, परन्तु जागृदवस्थायां सः पुनः उद्भवति। सामान्यजनानां तु अहंकारः कदापि न विलीयते। पिप्पलवृक्षम् अद्य उत्पाट्य क्षिपामः चेत् श्वः गत्वा पश्यतु, पुनः अङ्कुरः दृश्यते। (हास्यम्) ज्ञानप्राप्त्यनन्तरम् अपि कथं न जाने ‘अहं’ कुतः उद्भवति पीडयति च। स्वप्ने व्याघ्रः दृष्टः परन्तु जाग्रति सति अपि उरसि धडधडायते एव। अस्य अहंकारस्य कारणेन एव जीवस्य भाग्ये विश्वे सर्वत्र विद्यमानं दुःखं कष्टं च आयाति। वृषभः ‘हम्म् अहम्म्’ (अहम् अहम्) इति करोति अतः कियत् दुःखं, कियत् कष्टं च लभते। हले तं योजयन्ति, ऋतुचक्रस्य आतपवृष्ट्योः वैषम्यानि कियत् कालं सोढव्यानि भवन्ति। अन्ते व्याधः विक्रयणार्थं व्यापादयति। तस्य चर्मणा पादरक्षाः, पणवाः निर्मीयन्ते। जनाः अतीव ताडयन्ति। (हास्यम् एतेन सर्वं समाप्नोति किम्? न, अन्ते आन्त्रात् तन्त्री निर्मीयन्ते। तन्तुवायः कमानं योजयित्वा कम्पायते तदा तु सा ‘अहम् अहम्’ इति न वदति। तदनु ‘तुं ऊ’, ‘तुं ऊ’ (त्वं त्वं) इति वदति। तदा मुक्तिं लभते। हे प्रभो, अहं सेवकः भवान् स्वामी, अहं पुत्रः भवान् माता। “ रामेण पृष्टम्, “हनुमन्, भवान् मां कया दृष्ट्या पश्यति?” हनुमान् उदतरत्, “हे राम, यदा मम हृदये अहंबोधः वर्तते तदा मया दृश्यते यत् भवान् पूर्णः अहम् अंशः, भवान् प्रभुः अहं दासः, परन्तु यदा तत्त्वं ज्ञायते तदा अवगच्छामि यत् भवान् एव अहं, तथा च अहमेव भवान्”। “सेव्य-सेवकभावः एव साधु। यदि ‘अहं’ तु न नश्यति तर्हि एषः वृषलः, ‘अहं’ दासत्वेन एव भवेत्। ‘अहं तथा च मम’ अज्ञानम् “अहं मम च इति द्वयमपि अज्ञानम् एव। मम गृहं, मम वित्तं, मम विद्या, मम एतावत् ऐश्वर्यम्, इति एताः भावनाः अज्ञानात् उद्भवन्ति। ‘ईश्वर, भवान् एव कर्ता। एते सर्वे विषयाः – गृहं, कुटुम्बं, पुत्रादयः, दासानुदासाः, मित्राणि च इत्यादयः – भवतः एव इति भावना ज्ञानात् एव जायते। “मृत्युः सदैव नेत्रयोः पुरतः भवेत्। मृत्युं जेतुं कोऽपि मार्गः नास्ति। मृत्योः अनन्तरं न किमपि अवशिष्यते। किमपि स्वल्पं कार्यं कर्तुम् एव अत्र आगमनम्। यथा गृहं ग्रामे, परन्तु कार्यार्थं कलकत्तानगरम् आगच्छामः। कस्यचित् धनिकस्य वाटिकाम् द्रष्टुम् आगन्तारं जनं प्रति उद्यानपालकः वदति, ‘एषा अस्माकं वाटिका, एषा अस्माकं पुष्करिणी।‘ परन्तु केनापि कारणेन यदा स्वामी तं निष्कासयति तदा आम्रकाष्ठस्य एकां पेटिकाम् अपि सः नेतुं न शक्नोति। तां गोपयित्वा द्वारपालस्य सहकार्येण नेतुं प्रयतते। (सर्वे हसन्ति।) द्वयोः प्रसङ्गयोः भगवान् हसत्येव। यदा वैद्यः रुग्णमातरं वदति, “अम्ब, अलं भयेन, भवत्याः पुत्रम् अहं निश्चयेन सम्यक् करोमि”। तदा एकवारं भगवान् हसति। सः चिन्तयति यत् ‘अहं मारयामि, तथा च एषः तातः वदति यत् अहं तारयामि’। आत्ममानी वैद्यः चिन्तयति यत् ‘अहमेव कर्ता’। वस्तुतः ‘ईश्वरः एव कर्ता’ इति महाशयः न जानाति एव। तथैव यदा द्वौ भ्रातरौ रज्जुं धृत्वा भूम्याः भागं कुरुतः वदतः च, ‘एषः मम भागः, सः भवतः भागः’, तदा द्वितीयवारं भगवान् हसति, चिन्तयति च, ‘इदं जगत्ब्रह्माण्डं मम, परन्तु एतौ द्वौ ‘एतत् मम, तत् तव’ इति वदतः’। उपायौ – विश्वासः भक्तिः च “तर्कैः कोऽपि तं ज्ञातुं शक्नोति किम्? तस्य दासेन, भूत्वा तं शरणं गत्वा च सः ज्ञातव्यः। (विद्यासागरं हसन्) “अस्तु, भवतः कः भावः?” विद्यासागरः स्मयन् वदति, “हं. हं, तान् सर्वान् विषयान् भवन्तं कदाचिद् एकान्ते वदामि”। (सर्वे हसन्ति) श्रीरामकृष्णः पाण्डित्यपूर्णैः तर्कैः तम् अवगन्तुं न शक्नुमः। इति उक्त्वा श्रीरामकृष्णः प्रेमोन्मत्तः जातः। गीतगानम् आरभत। तस्य आशयः आसीत्,- “कः अवगन्तुं शक्नुयात् काली कथं विद्यते इति? षड्दर्शनानि अपि तां द्रष्टुं न शक्नुवन्ति। मूलाधारिणः सहस्त्रारिणः च योगिनः तां सततं ध्यायन्ति। काली पद्मवने हंसेन – शिवेन – सह रमते। सा आत्मारामस्य योगिनः आत्मा। शास्त्रमेव एतस्य प्रमाणम्। इच्छामयी सा प्रतिघटं राजते। तस्याः उदरे ब्रह्माण्डस्य प्रचण्डः विस्तारः समाविष्टः जानन्ति किम्? महाकालः एव काल्याः सर्वं रहस्यं जानाति। इतरे जनाः कथं तां ज्ञातुं शक्नुवन्ति? ताम् अवगन्तुं प्रयत्नरतान् जनान् दृष्ट्वा प्रसादः (सुविख्यातः वङ्गकविः रामप्रसादः) हास्यं निवारितुं न शक्नोति। अपारं सागरं कथं कोऽपि उत्तरेत्? मम मनः इदम् अङ्गीकरोति। परन्तु मम प्राणाः न अङ्गीकुर्वन्ति। वामनः भूत्वा चन्द्रं धर्तुम् एषः अट्टहासः। “ श्रुतं किम्? कालीमातुः उदरे प्रचण्डं विश्वं समाविष्टम्। तस्य बृहद्रूपस्य कल्पनां कुर्वन्तु। तथा च उच्यते यत्, ‘षड्दर्शनानि अपि तं द्रष्टुं न शक्नुवन्ति’। पाण्डित्येन सः न लभ्यते।‘ विश्वासबलं ईश्वरे विश्वासः, महापातकं च। “विश्वासः भक्तिः च अपेक्ष्येते। विश्वासबलं कियत्! श्रुण्वन्तु किञ्चित् – कश्चन समुद्रम् उल्लङ्घ्य परतीरं गन्तुम् ऐच्छत्। बिभीषणः तम् अवदत्, “इदं वस्तु आञ्चले बध्नातु। तेन निर्विघ्नतया गन्तुं शक्नोति। जले पद्भ्यां गन्तुं शक्नुयात्। किन्तु एकः समयः। तत् उद्घाट्य न द्रष्टव्यम्। अन्यथा क्षणात् समुद्रतलं गच्छेत्”।सः समुद्रे सम्यक् गच्छन् आसीत्। विश्वासस्य एतादृशं प्रभावं पश्यन्तु। किञ्चिद् अन्तरं गच्छति सति सः मनसि चिन्तयति, “बिभीषणः किं दत्तवान् येन अहं जले अपि पद्भ्यां चलितुं शक्नोमि?” आञ्चलग्रन्थिं उद्घाट्य तेन दृष्टम्। केवलं रामनाम लिखितं पृष्ठम्। सः स्वगतं चिन्तयति, ‘हात्, इदमेव वस्तु?’ एतेन विचारमात्रेण महाशयः समुद्रतलं गतवान्। “उक्तमस्ति, हनुमतः रामनाम्नि एतावान् विश्वासः आसीत् यत् तद्बलेन सः एकस्मिन् कूर्दने एव समुद्रम् उत्तीर्णवान्, परन्तु स्वयं रामेण सेतुबन्धनं करणीयम् आपतितम्। “ईश्वरे विश्वासः वर्तते चेत् पातकं भवेत् महापातकं वा, कस्मादपि भयं नास्ति”। इति उक्त्वा श्रीरामकृष्णः भक्तिभावस्य उद्रेकेण उन्मत्तः भूत्वा विश्वासस्य माहात्म्यं गायति – (भावार्थः) ‘अम्ब, यदि अहं दुर्गा दुर्गा इति वदन् म्रिये, तर्हि अन्ते भवति मां कथं न त्रायते इति पश्यामि’। “विश्वासः भक्तिः च। भक्त्या भगवान् सहजं लभ्यते। भगवान् भावगम्यः भक्तेः विषयः”। इत्युक्त्वा सः पुनः गीतगानम् आरब्धवान् – (भावार्थः) – ‘हे मनः, त्वं तस्य तत्त्वं कथं ज्ञातुं शक्नोषि?’ तमःपूर्णे कारागृहे निगृहीतेन मनोरुग्णेन सदृशं तव एषः वृथाव्यापारः। अरे, एषः भावविषयः। भावं विना, अभावेन त्वम् एनं कदापि अवगन्तुं शक्नुयाः किम्? षड्दर्शनानि तं द्रष्टुं न शक्नुवन्ति। आगमनिगमतन्त्राणामपि सा एव गतिः। सः भक्तिरसस्य रसिकः। अस्यां देहपुर्यां सदानन्देन विराजते। तत्भावार्थं परमयोगिनः युगानुयुगं योगाचरणं कुर्वन्ति। तत्भावोदयानन्तरं सः तं योगिनं लोहचुम्बकवत् स्वं प्रति आकर्षति। ‘प्रसादः’ वदति तमेव अहम् “अम्ब” इति आह्वयामि। परन्तु इदं रहस्यम् अहं चतुष्पथे कथयामि किम्? हे मनः, एतैः चिह्नैः एव यद् अस्ति तद् अवगच्छ’। गायं गायं श्रीरामकृष्णः समाधिमग्नः जातः। हस्तद्वयं प्रणामस्थितौ बद्धः। देहः काष्ठवत् सरलः दृढः निस्पन्दः च। निर्निमेषे नेत्रे। तस्मिन्नेव दीर्घपीठे पश्चिममुखेन पादौ अधः अवलम्ब्य उपविष्टः। सर्वे मुखानि उन्नीय तां प्रपञ्चोपशमां, शान्तां, शिवाम्, अद्भुतरम्यां, अवस्थां पश्यन्तः सन्ति। पण्डितविद्यासागरः अपि स्तब्धः- नेत्रे श्रीमूर्तौ स्थिरौ। श्रीरामकृष्णः शनैः शनैः देहभानं प्राप्नोति। दीर्घं निःश्वस्य पुनः स्मयमुखेन संभाषते, “भावभक्तिः इत्युक्ते तस्मिन् अनुरागः। यद् ब्रह्म तमेव ‘अम्ब’ इति संबोध्यते। “ ‘प्रसादः वदति यत् तमेव अहं ‘अम्ब’ इति आह्नयामि। इदं रहस्यं किमहं चतुष्पथे कथयामि? मनः, एतैः चिह्नैः एव अवगच्छ किल’। “रामप्रसादः मनः ऊहितुं सूचयति। बोधयति यत् वेदेषु यत् ब्रह्म इति उक्तं तमेव अहम् ‘अम्ब’ इति आह्वयामि। तद् निर्गुणम् तदेव सगुणम्। यद् ब्रह्म, सा एव शक्तिः। यदा सा ‘निष्क्रिया’ इति बुध्यते, तदा तद् ‘ब्रह्म’ इति वदामि। तथा च यदा तत् सृष्टिस्थितिप्रलयं करोति, तदा तम् ‘आद्याशक्तिः’ ‘काली’ वा वदामि। “ब्रह्म शक्तिः च – अभिन्नम्। अग्निः, तस्य दाहिका शक्तिः च। अग्निः इति वदामः चेद् दाहिकाशक्तेः अपि बोधः भवति। दाहिका शक्तिः इति भाषणेन अग्नेः अपि ज्ञानं भवति। एकं मन्यते चेद् अपरमपि सहजं मन्यते एव। “तमेव अम्ब इति उच्यते। ‘अम्बा’ इति अति प्रेमविषयः खलु। ईश्वरे प्रीणामः चेत् तत् लाभाय। भावः, भक्तिः, अनुरागः, विश्वासः च। इतोपि गायामि शृण्वन्तु उपायः आदौ विश्वासः अनन्तरं भक्तिः (भावार्थः) – ‘भावनायाः सततम् आलोढनेन भावोदयः भवति। यथा भावः तथा लाभः। सर्वस्य मूलं विश्वासः। कालीचरणसुधासरोवरे निमज्जिते मम चित्ते पूजा होमः यज्ञः च इत्यादयः वृथा’। “चित्तं पूर्णतः तद्रूपं भवेत्। परमेश्वरः बहु प्रयणीयः। ‘सुधासागरः’ इत्युक्ते अमृतसागरः। तस्मिन् निमज्जिते सति मनुष्यः न म्रियते। प्रत्युत सः अमरः भवति। केचन जनाः चिन्तयन्ति यत् ‘ईश्वरः ईश्वरः’ इति अतिकरणेन मतिभ्रमः भवति, परन्तु तद् न सत्यम्। एषः तु सुधासरोवरः। अमृतस्य सागरः। वेदाः तम् अमृतम् इति वदन्ति। यः तस्मिन् निमज्जति सः न म्रियते, सः अमरः भवति। निष्कामकर्म कर्मयोगः वा, ‘जगतः हितम्’ च पूजनमर्चनं, होमहवनं, यज्ञयागः च इति एतेषां प्रभावः कियान्? यदि तस्य चरणौ अनुरागः उत्पद्यते तर्हि एतेषां सर्वेषां कर्मकाण्डानाम् आवश्यकता एव नास्ति। यावत् वायुः न वहति तावत् व्यजनम् अपेक्ष्यते। यदा दक्षिणवातः स्वयमेव प्रवहति तदा जनाः व्यजनं त्यजन्ति। तदनु तत् किमर्थम्? भवन्तः साम्प्रतं यत् कर्म कुर्वन्तः सन्ति तत् सर्वं सत्कर्म एव। ‘अहं कर्ता’ इति अहंभावं त्यक्त्वा यदि निष्कामकर्म कर्तुं प्रभवन्ति तर्हि बहु समीचीनम्। निष्कामकर्म कारं कारम् ईश्वरे भक्तिप्रेम उत्पद्यते। एतादृशं निष्कामकर्म आचरन् आचरन् मनुष्यः अन्ते ईश्वरं लभते। “परन्तु इदमपि सत्यं यत् यथा यथा प्रेम वर्धते तथा तथा कर्म क्षीयते। स्नुषा गर्भवती भवति चेत् श्वश्रू तस्याः कार्यभारं न्यूनं करोति। गच्छद्भिः दिनैः श्वश्रू तस्याः कार्याणि न्यूनानि कुर्वती भवति। नवमासाः पूर्णाः भवन्ति चेत् स्वल्पमपि कार्यं कर्तुं न अनुमन्यते। न जाने गर्भाय किमपि कष्टं भवेत्। प्रसूतिसमये समस्या उद्भवेत् इति भयम्।(हास्यम्) “भवन्तः यानि सर्वाणि कर्माणि कुर्वन्ति, तेषु भवतां कल्याणं वर्तते। निष्कामभावनया कर्म कर्तुं शक्यते, चेत् तेन चित्तशुद्धिः भवेत्। ईश्वरविषये भवत्सु प्रेम उत्पद्येत। तेन ईश्वरलाभः भवेत्। जगतः कल्याणं मनुष्यः कर्तुं न शक्नोति, ईश्वरः एव करोति। येन चन्द्रसूर्यौ निर्मितौ, मातृपित्रोः हृदये वात्सल्यम् उत्पादितम्, उदारचरितेषु दयायाः प्रादुर्भावः कृता, साधुषु भक्तिः संचारिता सः भगवान् जगतः चिन्तां कर्तुं समर्थः अस्ति। अतः ये जनाः कामनाशून्याः भूत्वा कर्माचरणं करिष्यन्ति ते स्वमङ्गलं साधयन्ति। “अन्तः सुवर्णनिधिः गुप्तः वर्तते। अद्यापि भवन्तः न जानन्ति। अल्पा मृत्तिका उपरि पतिता वर्तते। एकदा सुवर्णनिधेः ज्ञानं भवति चेत् अन्यानि कार्याणि क्षीयन्ते। स्नुषा प्रसूय पुत्ररत्नं प्राप्नोति चेत् सा तस्यैव व्यवस्थायां, सेवायां च व्यग्रा भवति। तं स्कन्धे, आन्दोले पुनः पुनः स्थापने, उत्थापने च तस्याः दिनं समाप्नोति। गृहकार्ये तां हस्तस्पर्शमपि कर्तुं न अनुमन्यते श्वश्रू।(सर्वे हसन्ति।) “इतोपि अग्रे गच्छतु। तक्षकः- काष्ठविक्रेता- काष्ठान् आनेतुं वनं गतः। ब्रह्मचारी तम् उक्तवान्, ‘अग्रे गच्छतु’। अग्रे गत्वा सः पश्यति चेत् चन्दनवनम्। कानिचित् दिनानि गतानि। तस्य मनसि विचारः आगतः। ब्रह्मचारी अग्रे गन्तुम् उक्तवान्। चन्दनवृक्षे तिष्ठतु इति न उक्तवान्। इत्यतः अग्रे गत्वा दृष्टवान्। तत्र रौप्यखातम्। केनचित् कालेन पुनः अग्रे गतः। तत्र सुवर्णखातम्। ततोपि अग्रे हीरकमाणिकरत्नानाम् आकरः। महाशयस्य गृहे लक्ष्मीः सेविका जाता। “निष्कामभावनया कर्म कुर्मः चेत् ईश्वरे प्रेम उत्पद्यते। तदनु तस्य कृपया शनैः शनैः तस्य दर्शनमपि भवति। ईश्वरं द्रष्टुं शक्नुमः। तेन सह वार्तां कर्तुं शक्नुमः। अधुना भवद्भिः सह अहं वार्तां कुर्वन् अस्मि तथा”। (सर्वे निशब्दाः।) चकितचकिताः सर्वे शान्ततया इदं कथनं श्रुण्वन्तः सन्ति। साक्षात् वाग्देवी सरस्वती इव श्रीरामकृष्णस्य मुखे अवतीर्य विद्यासागराय उपदेशनिमित्तेन सर्वजीवानां मङ्गलाय एतान् सर्वान् अनुपमविषयान् वदन्ती अस्ति। निशा सर्वत्र स्वशासनम् आरब्धवती। नववादनम्। श्रीरामकृष्णः आप्रष्टुं सिद्धः। श्रीरामकृष्णः – (विद्यासागरं, सहास्यम्) इदं सर्वं कथितं सहजमेव। भवान् सर्वं जानाति एव। केवलम् अद्यापि भानं न आगतम्। (हास्यम्) वरुणराजस्य भाण्डागारे कानि कानि रत्नानि पतितानि सन्ति। वरुणराजः एव न जानाति। विद्यासागरः – (सहास्य) वदति तस्य मुखं कः पिदध्यात्त्? श्रीरामकृष्णः – (हसन्) न, न। नैके श्रेष्ठिनः स्वसेवकानां नामानि अपि न जानन्ति। गृहे कानि मौलिकानि वस्तूनि कुत्र स्थपितानि सन्ति, इति एव न जानन्ति”। संवादं श्रुत्वा सर्वे प्रमुदिताः सन्ति। किञ्चित् कालं सर्वे तूष्णीं स्थितवन्तः। श्रीरामकृष्णः पुनः विद्यासागरम् उद्दिश्य भाषणम् आरब्धवान्। श्रीरामकृष्णः सहास्यम्) कदाचित् वाटिकाम् पादधूलिं क्षिपतु। रासमण्याः वाटिका। अतिरम्यं स्थानम्। विद्यासागरः – अवश्यम्। अवश्यम् आगच्छामि। भवान् आगतः, अहं प्रतिदर्शनाय कथं न आगच्छामि? श्रीरामकृष्णः – मम दर्शनार्थम्? छीः छीः । विद्यासागरः किमर्थम्? भवान् एतादृशं किमर्थं वदति? वयं जानीमः तु? श्रीरामकृष्णः – (सहास्यम्) वयं सर्वे तु उडुपाः (हास्यम्)। वयं यथा कुल्यासु गच्छामः तथा बृहतीषु नदीषु अपि गच्छामः। परन्तु भवान् तु विशाला नौका इव। कः जानीयात्, गच्छन् पङ्के कदाचित् निगृहीतः भवेत्! विद्यासागरः स्मयमानः। तूष्णीं स्थितः। श्रीरामकृष्णः पुनः भाषते। श्रीरामकृष्णः – (सहास्यं) परन्तु एतेषु दिनेषु तत्र नौका अपि गच्छेत् हम्। विद्यासागरः – (सहास्यम्) हं सत्यम्। साम्प्रतं वर्षाकालः ननु हास्यम्) मास्तरः – (स्वगतम्) नूतनः उत्पन्नः प्रेमवृष्टिकालः। अस्य नवानुरागे मानापमानसंकल्पनाः न अवशिष्यन्ते खलु! श्रीरामकृष्णः उत्थितः। भक्ताः अपि उत्थिताः। विद्यासागरः अपि मित्रैः सह उत्थितः। अधुना श्रीरामकृष्णं याने उपाविशेत्। परन्तु किमेतत्? अद्यापि श्रीरामकृष्णः स्थितः एव। अङ्गुल्यां सः मूलमन्त्रं जपन् अस्ति। जापं जापं भावाविष्टः भवति। अहेतुकः दयासिन्धुः! गच्छन् विद्यासागरस्य अध्यात्मिककल्याणार्थं जगदन्बां प्रार्थयते! अधुना भक्तैः सह श्रीरामकृष्णः सोपानम् अवरोहति। भक्तेषु कस्यचित् हस्तः गृहीतः। विद्यासागरः स्वजनैः सह अग्रे अग्रे गच्छन् अस्ति। तस्य हस्ते करदीपः। मार्गं दर्शयन् सः अग्रे चलन् अस्ति। अद्य श्रावणमासस्य कृष्णषष्ठी। चन्द्रमा अद्यापि क्षितिजे न उदितः। तमोमयां वाटिकायां दीपस्य मन्दप्रकाशे सर्वे बहिर्द्वारस्य दिशि मन्दं मन्दं गच्छन्तः सन्ति। प्रवेशद्रारम् आगमनमात्राद् एव एकं सुन्दरं दृश्यं दृष्ट्वा सर्वे स्थगिताः। वङ्गीयवेषं धृत्वा कश्चन गौरवर्णीयः श्मश्रूधारी मनुष्यः तत्र स्थितः आसीत्। आयुः सामान्यतः 36-37। शिखजनैः सदृशः शुभ्रशिरोवस्त्रम्। पादयोः पादकोशौ। अङ्गे युतकम्। परन्तु उपवस्त्रं नासीत्। सर्वे दृष्टवन्तः यत् श्रीरामकृष्णस्य दर्शनमात्रात् तं सः साष्टाङ्गं प्रणामं कृतवान्। तस्मिन् उत्थिते सति श्रीरामकृष्णः तम् उवाच, “कः? बलरामः! भवान् एतावत्यां रात्रौ अत्र कथम्?” बलरामः – सहास्यम्) बहु कालात् मया आगतम्। अत्रैव स्थितः आसम्। श्रीरामकृष्णः – अन्तः किमर्थं न आगतः? बलरामः – तत्र सर्वे भवतः भाषणश्रवणे तल्लीनाः आसन्। चिन्तितं, मध्ये प्रविश्य रङ्गभङ्गं कृत्वा एतेषां विरसं न करोमि इति। श्रीरामकृष्णः भक्तैः सह याने उपविशन् अस्ति। विद्यासागरः – मास्तरं मन्दशब्दैः) मन्ये, भाटकं मया दीयते। मास्तरः – न, न। तत् सर्वं पूर्वमेव निश्चितमस्ति। विद्यासागरः अन्ये जनाः च श्रीरामकृष्णाय प्रणमितवन्तः। यानम् उत्तरदिशं गतम्। तत् दक्षिणेश्वरं कालीवाडीं गच्छेत्। अद्यापि सर्वे यानं प्रति सततं पश्यन्तः सन्ति। चिन्तयन्तः सन्ति इव। ‘कः एषः महापुरुषः? ईश्वरे सः एतावत् प्रीणाति। जीवानां कल्याणार्थं स्वयमेव गृहं गृहं गच्छति। सर्वान् वदति यत् ईश्वरप्रेम एव मानवजीवनस्य उद्देशः’। श्रीरामकृष्णः दक्षिणेश्वरे स्वप्रकोष्ठे केदारादिभिः भक्तैः सह संभाषमाणः अस्ति। अद्य रविवासरः, अमावास्या, 13 ऑगस्ट 1882. सामान्यतः पञ्चवादनम्। श्रीमान् चटर्जीकेदारः श्रीरामकृष्णस्य भक्तः। हालिसहरे सः निवसति स्म। सर्वकारीयलेखापालस्य कार्यं सः करोति स्म। ढाकानगरे दीर्घे वास्तव्ये श्रीमता गोस्वामीविजयकृष्णेन सह तस्य स्नेहः वर्धितः। श्रीरामकृष्णविषये वार्तां कुर्वतोः द्वयोः कियान् समयः सात्विके आनन्दे यापितः भवति स्म तस्य सीमा एव नासीत्! ईश्वरविषये वार्तां कुर्वतोः तयोः नेत्रतः प्रेमाश्रूणि स्रवन्ति स्म। तौ पूर्वं ब्राह्मसमाजस्य अनुयायिनौ आस्ताम्। श्रीरामकृष्णः स्वप्रकोष्ठे दक्षिणे अट्टे भक्तैः सह उपविष्टः अस्ति। रामः, मनोमोहनः,सुरेन्द्रः,राखालः,भवनाथः,मास्तरः च इति एते बहवः भक्ताः उपस्थिताः आसन्। केदारः अद्य श्रीरामकृष्णप्रीत्यर्थम् उत्सवं कुर्वन् अस्ति। तेन अद्य सर्वत्र आनन्दस्य परिवेषः वर्तते। रामबाबू स्वेन सह एकं गायकं आनीतवान्। सः गायन् अस्ति। तदा श्रीरामकृष्णः प्रकोष्ठे समाधिमग्नावस्थायां पर्यङ्के उपविष्टः। मास्तरः इतरभक्तजनाः च तस्य पादौ उपविष्टाः सन्ति। समाधिरहस्यं सर्वधर्मसमन्वयः च। हिन्दवः, मुसलमानाः, ख्रिश्चनाः च श्रीरामकृष्ण- संभाषणप्रवाहे समाधिरहस्यं वदन् अस्ति, “ सच्चिदानन्दलाभेन समाधिः लभ्यते। तदा कर्म पूर्णतः समूलं गलति। कल्पयन्तु, अहं गायकस्य विषये वदन् अस्मि। तदा सः एव स्वयम् आगतः। तर्हि तस्य विषये भाषणस्य आवश्यकता एव का? मधुमक्षिका कदा गुञ्जनं करोति? यावत् सा पुष्पे न उपविशति तावदेव। परं साधकेन कर्मत्यागः न करणीयः। पूजा, जपं, ध्यानं, संध्या, कवचम् चेत्यादयः सर्वे विषयाः तेन करणीयाः। “वस्तुलाभानन्तरमपि यः कश्चन तर्कं करोति, सः मधु पिबन्ती मक्षिका अर्धस्फुटं गुञ्जारवं करोति तद्वदेव”। गायकः अतिसुन्दरं गीतानि गीतवान्। प्रसन्नः श्रीरामकृष्णः तम् उक्तवान्, “यदि कस्मिञ्श्चित् जने कश्चन विशेषः गुणः उदाहरणार्थं गानकला विद्यते तर्हि तस्मिन् विशेषत्वेन ईश्वरीया शक्तिः विद्यते इति अवगच्छतु। गायकः – महाराज, केन उपायेन दर्शनं लभ्येत? श्रीरामकृष्णः – भक्तिः एव सारम्। भगवान् सर्वेषु भूतेषु विद्यते। परन्तु कः भक्तः? सः एव यस्य मनः सर्वदा ईश्वरचरणयोः लग्नम्। अहंकारः अभिमानः विद्यते चेद् एतत् किमपि न भविष्यति। अहंकारगिरौ ईश्वररूपं जलं न संगृह्यते। सर्वं निस्सरति। ‘अहं’ केवलं यन्त्रम्। (केदारादीन् भक्तान् प्रति) “सर्वैः मार्गैः तस्य प्राप्तिः शक्या। सर्वे धर्माः सत्याः। अट्टम् आरोहणीयं चेत् दृढसोपानेन गन्तव्यं, काष्ठसोपानेन गन्तव्यं, वंशसोपानेन गन्तव्यं अथ वा रज्वोः साहाय्येन गन्तव्यम्। कश्चित् ग्रन्थियुतः वंशः अपि कार्यं साधयेत्। “भवन्तः वदेयुः यत् इतरेषां धर्मेषु नैके दोषाः सन्ति, अन्धविश्वासः वर्तते च। परन्तु अहं वदामि यत् भवन्तु नाम। कस्मिन् धर्मे दोषाः न सन्ति? सर्वे चिन्तयन्ति यत् मम घटी एव योग्यं समयं दर्शयति! व्याकुलता अपेक्ष्यते। भगवतः विषय़े आकर्षणं, प्रेम च भवति चेत् पर्याप्तम्। सः तु अन्तर्यामी। अन्तरङ्गे विद्यमानं प्रेम व्याकुलतां च सः द्रष्टुं शक्नोति। कल्पयन्तु, कस्यचित् पितुः नैके पुत्राः सन्ति। तेषु ज्येष्ठाः पितरं ‘तात’ वा ‘पिता’ नाम्ना स्पष्टम् उच्चार्य आव्हयन्ति। परन्तु कनीयान् शिशुः सम्यक् भाषितुं न शक्नोति। सः ‘बा’ वा ‘पा’ इति एकमेव अक्षरं वक्तुं शक्नोति। तेन किं पिता कुप्यति? सः सम्यक् जानाति यत् एषः मामेव आव्हयति। केवलं सम्यक् उच्चारं कर्तुम् अक्षमः। पितुः सर्वे बालकाः समानाः। “एवं च, भक्ताः तं विभिन्नैः नामभिः स्तुवन्ति, आव्हयन्ति च। तम् इत्युक्ते एकमेव पुरुषम् खलु। चतुर्घट्टानां काचित् पुष्करणी वर्तते। हिन्दवः एकस्मिन् घट्टे जलं पिबन्ति। ते वदन्ति ‘जलम्’। मुस्लीमाः अपरस्मिन् घट्टे पिबन्ति। ते वदन्ति ‘पानी’। आङ्ग्लजनाः तृतीये घट्टे पिबन्ति, वदन्ति ‘वॉटर’। अन्ये केचन अन्यत्र पिबन्ति। ते वदन्ति ‘ऑक्वा’। तथैव ईश्वरः एकः एव। तस्य अभिधानानि नैकानि”। गुरुवासरः। श्रावणमासस्य शुद्धदशमी तिथिः। 1882तमवर्षस्य ऑगस्टमासस्य चतुर्विंशः दिनाङ्कः। साम्प्रतं श्रीरामकृष्णेन सह हाजरः, रामलालः, राखालः इत्यादयः निवसन्ति। श्रीरामलालः श्रीरामकृष्णस्य भ्रात्रीयः कालीवाड्याम् अर्चकः। प्रविष्टः मास्तरः पश्यति यत् ईशान्यदिशि प्रशस्ते अलिन्दे श्रीरामकृष्णः हाजरेण सह स्थित्वा वार्तालापं कुर्वन् अस्ति। मास्तरः श्रीरामकृष्णस्य पादपद्मं प्रणम्य उपाविशत्। श्रीरामकृष्णः स्मयमुखेन मास्तरम् अवदत्, “इतोऽपि एकद्विवारम् ईश्वरचन्द्रस्य दर्शनं भवेत् चेत् उत्तमम्। चित्रकारः आदौ रेखाचित्रं लिखति। अनन्तरं यथासमयं तस्मिन् वर्णं पूरयति। मूर्तिकारः आरम्भे आकारं निर्माति, तदनन्तरं मृद्लेपनं कृत्वा मूर्तिं निर्माति। अन्ते परिष्कृत्य वर्णं लिम्पति। एते सर्वे विषयाः अनुक्रमेण भवेयुः। विद्यासागरस्य सर्वं सिद्धं वर्तते। केवलम् आवृतमस्ति इत्येव। सः सत्कार्ये मग्नः। परन्तु अन्तः किम् आवृतं वर्तते तद् न जानाति। ज्ञाते सति सर्वकार्याणि अपाकृत्य व्याकुलः भूत्वा तं परमात्मानं आह्वयेत्”। श्रीरामकृष्णः स्थित्वा एव मास्तरेण सह वार्तालापं कुर्वन् अस्ति। मध्ये मध्ये इतस्ततः भ्रममाणः भवति। श्रीरामकृष्णः – (मास्तरं प्रति) अन्तः किं विद्यते इति अवगन्तुम् अल्पा साधना अपेक्ष्यते। मास्तरः – का साधना सततं कर्तव्या? श्रीरामकृष्णः – अं हं आदौ किञ्चित् कटिं बद्ध्वा करणीया। अथ बहुपरिश्रमाः नावश्यकाः। यावत् उत्तुङ्गतरङ्गाः झञ्झावातः, इत्यादीनि सम्मुखीकृत्य नौका नेतव्या तावत् चालकेन दिक्दर्शिकां यष्टिं धृत्वा स्थातव्यम्। अग्रे गच्छति चेत् मार्गः रिक्तः। सर्पमार्गः अतीतः, वातः अनुकूलः चेत् चालकः विश्राम्यति। केवलं यष्टेः हस्तस्पर्शं करोति। वातपटारोहणस्य सिद्धतां कृत्वा धूमनलिकां सेवते! कामिनीकाञ्चनस्य झंझावातः उत्तीर्णः चेत् केवलं शान्तिरेव शान्तिः। भगवान् श्रीरामकृष्णः योगरहस्यं च। योगावस्था – ‘निवातनिष्कम्पः इव प्रदीपः। योगभ्रष्टः योगमार्गे विघ्नाः केषुचित् जनेषु योगलक्षणानि दृश्यन्ते। परन्तु तैः अपि सावधानैः भवितव्यम्। कामिनी काञ्चनं च योगमार्गे अन्तरायौ। साधकः योगभ्रष्टः भूत्वा पुनः संसारे पतति। बहुधा स्वल्पा वा भोगवासना अवशिष्टा वर्तते एव। अतः तस्याः शमनानन्तरं साधकः पुनः ईश्वरमार्गम् आगच्छेत्। पुनः पूर्वतनी योगावस्था लभ्येत। मीनान् धर्तुं ‘सटका’ नाम्ना किमपि बडिशं वर्तते। भवद्भिः दृष्टम् वा? मास्तरः – न महाराज, न दृष्टम्। श्रीरामकृष्णः – अस्माकं देशे तत् उपयुज्यते। वंशं वक्रीकृत्य भूमौ निखनन्ति। कोणे कीलयुतां रज्जुं बध्नन्ति। कीले आमिषं वर्तते। मीनः आमिषं मुखेन स्पृशति चेत् वंशः ‘सट्’शब्देन सरलः भवति। यथापूर्वं तस्य कोणः उपरि भवति। “तुलायां एकस्मिन् पक्षे भारः अधिकः भवति चेत् अधस्तनी सूचिः उपरितन्या सूच्या सह न युज्यते। अधस्तनी सूचिः मनः इव। द्वयोः सम्यक् योजनम् इत्युक्ते योगः। मनः स्थिरं न भवति चेत् योगः न सिद्ध्यति। संसारवातेन मनोरूपं ज्योतिः सततं कम्पते। एतत् ज्योतिः यदि न किञ्चिदपि कम्पेत तर्हि वास्तविकीं योगावस्थां प्राप्नुयात्। “कामिनी काञ्चनं च योगे विघ्नकरौ। सततं वस्तुविचारः करणीयः। स्त्रीशरीरे किं वर्तते? रक्तं, मासं, मेदः, आन्त्रं, कृमयः, विष्ठा, मूत्रं च इत्येव ननु! एतादृशे शरीरे एतावती आसक्तिः? “कदाचित् अहं राजसिकभावं धरामि स्म – त्यागभावं सम्यक् मनसि विधातुम्। कदाचित् मनसि विचारः आगतः यत् वास्तविकः वर्णमयः वेषः परिधर्तव्यः। अङ्गूलीयकं धरणीयम्। धूमनलिकया गुडगुडायितं करणीयम्। तदनु किमर्थं विलम्बः? सपदि रञ्जितवस्त्राणां परिधानं कृतवान्। तेन बाबुमथुरेण दत्तानि आसन्। किञ्चित् कालानन्तरं मनः अवदम्, “हे मनः, एतानि रञ्जितवस्त्राणि। अनन्तरं वस्त्राणि निष्कास्य प्रक्षिप्तानि। तेषां विषये जिहासा आगता। पुनः मनः अवदम्, “मनः, एतत् राङ्कवम्, एतत् अङ्गूलीयकम्। तथा च एतत् एव धूमनलिकया गुडगुडायनम्”। “एकवारं प्रक्षिप्तं चेत् पुनः मनसि न स्फुरितम्”। सायङ्कालः जातः। आग्नेयदिशि आलिन्दे प्रकोष्ठद्वारे श्रीरामकृष्णः मणिना इत्युक्ते मास्तरः। कदाचित् मास्तरः स्वोल्लेखं मणिः नाम्ना करोति।) सह एकान्ते वार्तालापं कुर्वन् आसीत्। श्रीरामकृष्णः – योगिनः मनः सततम् ईश्वरे लग्नं वर्तते। सर्वदा आत्मस्थम्। दृष्टिः कुत्रचित् वर्तते नेत्रद्वयोः दर्शनेन ज्ञायते। यथा कुक्कुटी अण्डं सेवते। मनः सततं तत् अण्डं प्रति। उपरि दृष्टिः केवलं नाममात्रम्! अस्तु, एवं चित्रं दर्शयितुं शक्नोति किम्? मणिः – यथा आज्ञा। प्रयतिष्ये। क्वचित् लभ्यते चेत् पश्यामि। सायङ्कालः जातः। कालीराधाकान्तादिषु मन्दिरेषु सायंदीपाः प्रज्वालिताः। श्रीरामकृष्णः मञ्चे उपविश्य जगन्मातुः चिन्तनं कृत्वा ईश्वरस्य नामस्मरणं कुर्वन् आसीत्। प्रकोष्ठे धूपः धूमायितः। एकस्मिन् पार्श्वे दीपस्तम्भे दीपः ज्वलन् अस्ति। किञ्चित् कालानन्तरं शङ्खानां घण्टानां च वादनम् आरब्धम्। कालीमन्दिरे नीराजनं प्रवर्तते। अद्य शुक्लदशमी। सर्वत्र पिष्ठवत् शुभ्रा चन्द्रिका विराजते। नीराजनानन्तरं गतवति किञ्चित्काले श्रीरामकृष्णः पर्यङ्के उपविश्य मणिना सह एकान्ते विविधेषु विषयेषु संभाषमाणः अस्ति। मणिः पुरतः भूमौ उपविश्य शृण्वन् अस्ति। श्रीरामकृष्णः – (मणिं प्रति) निष्कामभावेन कर्म करणीयम्। ईश्वरः विद्यासागरः यानि कर्माणि करोति, तानि समीचीनानि एव निष्कामकर्माचरणं सः प्रयतते। मणिः – आम् महाराज। परन्तु एवं कार्यव्यापृत्वे सति परमेश्वरस्य प्राप्तिः कथं शक्येत? रामः कार्यं च युगपत् कथं संभवेत्? हिन्दीभाषायां किञ्चन चरणं विद्यते। मया पठितम् आसीत् ‘जहॉं राम तहॉं नहीं काम, जहॉं काम तहॉं नही राम’ श्रीरामकृष्णः – आम्, अनुमतम्। किन्तु कर्म कः न करोति? भगवतः नामगुणसंकीर्तनम् अपि कर्म एव। ‘सोऽहं’वादिनानाम् ‘अहं सः एव’ इति चिन्तनमपि कर्म एव। निःश्वासः अपि कर्म ननु? अतः वदामि कर्म करणीयं परन्तु फलं परमेश्वराय अर्पणीयम्। मणिः – अस्तु महाराज, परन्तु अधिकं धनं प्राप्तुम् अस्माभिः प्रयत्नाः करणीयाः किम्? श्रीरामकृष्णः – विद्यामयसंसारार्थं कर्तुम् अर्हन्ति। आयं वर्धयितुं प्रयत्नान् कुर्वन्तु, परन्तु शुचित्वेन, प्रामाणिकमार्गेण च। धनार्जनं तु जीवनस्य उद्देशः न। भगवत्सेवाकरणमेव उद्देशः। तया सम्पदा ईश्वरसेवा एव भवति तर्हि तस्यां सम्पदि न कोऽपि दोषः। कुटुम्बं, पुत्रादयः इति एतेषु कर्तव्यम् मणिः – महाराज, कुटुम्बविषये कर्तव्यं कियत्? श्रीरामकृष्णः – ते अन्नवस्त्रादि पर्याप्तं प्राप्नुयुः तावदेव। परन्तु पुत्रादयः स्वबलेन समर्थाः जाताः चेत् तेषां भारवहनं न अपेक्ष्यते। बालखगाः स्वयं धान्यकणान् विचेतुं यदा अभ्यस्ताः भवन्ति, तदा यदि भोक्तुं मातृसमीपं गच्छन्ति तर्हि तान् पक्षिण्यः चञ्च्वा ताडयित्वा अपसारयन्ति! मणिः – कर्म कदापर्यन्तं करणीयम्? श्रीरामकृष्णः – फले उत्पद्यमाने सति पुष्पं स्वाभाविकं गलति। तथैव ईश्वरलाभानन्तरं कर्म नावश्यकम् – तत् कर्तुम् इच्छापि न भवति। “आकण्ठं मद्यप्राशनानन्तरं मद्यपः भानम् अनुवर्तयितुं न शक्नोति, परन्तु द्वित्रभिः नाणकैः मद्यं स्वीकरोति चेत् कार्यं कर्तुं प्रभवति! ईश्वरं प्रति भवन्तः यावत् गच्छन्ति तावत् सः भवतां कर्म न्यूनीकुर्यात्। मा भैषीः। गर्भवत्याः स्नुषायाः कर्म श्वश्रूः क्रमेण न्यूनीकरोति। नवमासानन्तरं किमपि कर्तुं न अनुमन्यते। शिशुलाभानन्तरं तु न पृच्छन्तु, आदिनं तस्यैव कुर्वती भवति। “विद्यमानानि कार्याणि पूर्णानि भवन्ति चेत् चिन्ता नास्ति। गृहस्वामिनी पाचनपरिवेषणादि कार्याणि पूर्णानि कृत्वा स्नानार्थं गता चेत् न प्रत्यागच्छति एव। अनन्तरं तस्याः नाम्ना भवन्तः कियन्तमपि आक्रोशं कुर्वन्तु!” ईश्वरलाभः ईश्वरदर्शनं च इत्युक्ते किम्? कः उपायः? मणिः – महाराज, ईश्वरलाभः इत्युक्ते किम्? तथा च ईश्वरदर्शनं किमर्थम् उच्यते? तत् कथं लभ्येत? श्रीरामकृष्णः – वैष्णवानां मतानुसारम् ईश्वरप्राप्तिमार्गं ये अनुसरन्ति तथा च ये ईश्वरस्य दर्शनं लभन्ते तेषां केचन वर्गाः सन्ति। यथा प्रवर्तकः, साधकः, सिद्धः, तथा च सिद्धेषु सिद्धः। ये सद्यः एव मार्गं प्रविष्टाः ते प्रवर्तकाः, ये साधनं भजनं च कुर्वन्ति, पूजां, जपं, ध्यानं, नामगुणकीर्तनं च कुर्वन्ति ते साधकाः, तथा च ये स्वात्मनि परमात्मबोधं प्राप्तवन्तः ते सिद्धाः। वेदान्ते एका उपमा वर्तते। कश्चन तमोमयः प्रकोष्ठः। तस्मिन् गृहस्वामी सुप्तः। कश्चन तम् अन्विष्यति। कमपि सुखासन्दं स्पृष्ट्वा वदति ‘एषः न’। वातायनं हस्तेन स्पृष्ट्वा वदति ‘एषः न’। द्वारं स्पृष्ट्वा वदति ‘अं, हं, न. एषः अपि न’। नेति नेति.। अन्ते स्वामिनं स्पृशति तदा उच्चारयति ‘अरे प्राप्तः। एषः एव गृहस्वामी’। ‘अस्ति’ इति ज्ञातम्। स्वामी प्राप्तः। परन्तु विशेषम् अभिज्ञानं न जातम्। इतोऽपि एकः वर्गः अस्ति। ते सिद्धेषु सिद्धाः। स्वामिना सह सघनं मित्रत्वं, विशेषः संवादः च इति भिन्नः विषयः। तद्वत् भगवता सह प्रेमभक्त्या विशेषपरिचयानन्तरं काचित् भिन्ना एव अवस्था प्राप्यते। सिद्धेन अपि परमेश्वरः प्राप्तः। परन्तु यः सिद्धेषु सिद्धः – तस्य ईश्वरेण सह विशेषः परिचयः वर्तते। भगवन्तं प्राप्तुं कश्चन एकः भावः आश्रयणीयः भवति – शान्तः दास्यम्, सख्यम्, वात्स्यल्यं वा मधुरः। शान्तः – प्राचीनानाम् ऋषीणां भावः। कमपि वैश्विकभोगं भोक्तुं तेषां वासना नासीत्। यथा पतिविषये सतीनिष्ठा। मम पतिदेवः एव मदनमूर्तिः इति सा मन्यते। दास्यभावः यथा हनुमतः। रामकार्यं चेत् तत् कर्तुं सिंहवत् भावः। सत्यामपि दास्यभावः वर्तते। प्राणादपि सा पतिसेवां करोति। मातरि अपि सः स्वल्पः वा अस्ति। यशोदामातरि सः आसीत्। सख्यभावः – यथा मित्रप्रेम। ‘आगच्छतु ,मम समीपे उपविश’। सुदामादि मित्राणि कृष्णाय कदाचित् उच्छिष्टानि फलानि भोजयन्ति स्म, कदाचित् तस्य शरीरे आरोहन्ति स्म। वात्सल्यम् – यथा यशोदायाः। स्वल्पांशेन पत्न्यामपि वर्तते। प्रयत्नानां पराकाष्ठां कृत्वा सा पत्युः कृते पाचनं करोति। पुत्रः आकण्ठं भुङ्क्ते तदा एव मातुः पञ्चप्राणाः शान्ताः भवन्ति। कान्हा नवनीतं खादेत् इति मत्वा नन्दराणी तम् अनुधावति स्म। मधुरभावः – यथा राधाराण्याः। पत्न्याः अपि मधुरभावः। अस्मिन् भावे सर्वे भावाः समाविष्टाः। शान्तः दास्यम् सख्यम् वात्सल्यम् इत्यादयः सर्वे। मणिः ईश्वरदर्शनं किम् एताभ्यां चर्मनेत्राभ्यामेव भवति श्रीरामकृष्णः – तम् एताभ्याम् नेत्राभ्यां द्रष्टुं न शक्नुयुः। साधनां कारं कारं काचित् प्रेममयी काया भवति। तस्याः प्रेमनेत्रे प्रेमकर्णौ च। ताभ्यां नेत्राभ्यां सः दृश्यते। ताभ्यां कर्णाभ्यां सः श्रूयते। एतावत् एव न, अपि तु प्रेमलिङ्गं प्रेमयोनिः च उद्भवतः”। इदं श्रुत्वा मणिः उच्चैः अहसत्। यत्किञ्चिदपि रुष्टः न भूत्वा श्रीरामकृष्णः अग्रे अभाषत, “अस्मिन् शरीरे आत्मना सह रममाणः वर्तते। श्रीरामकृष्णः – ईश्वरे यदि भृशं प्रेम न संलगति तर्हि किमपि न भवितुमर्हति। प्रगाढः अनुरागः उत्पद्यते तदा एव सर्वत्र ईश्वरमयं दृश्येत ननु। प्रचुरमात्रं पीतरोगः भवति तदा तु सर्वत्र पीतं दृश्येत। तदा ‘सः(ईश्वरः) एव अहम्’ इति बोधः भवति। चषकानुचषकाणां प्राशनानन्तरं पूर्णः भानरहितः मद्यपः जल्पति ‘अहमेव काली’। प्रेमोन्मत्ताः गोपबालिकाः वदन्ति ‘अहमेव कृष्णः’। तस्यैव अनिशं चिन्तनेन सः सर्वत्र दृश्यते। दीपज्योतिः सततं निरीक्षामहे चेत् किञ्चित् कालात् सर्वत्र ज्योतिः एव ज्योतिः दृश्यते। ईश्वरदर्शनं किं मतिभ्रमः? ‘संशयात्मा विनश्यति’ मणिः स्वगतं वदति, परन्तु तानि ज्योतींषि वास्तविकानि न। अन्तर्दर्शी श्रीरामकृष्णः वदति, “चैतन्यस्य चिन्तनेन यदि कस्यचित् किमपि भवति चेत् अचेतनं न भवितुमर्हति। कदाचित् शिवनाथः उक्तवान् यत्सततम् ईश्वरचिन्तनेन मतिभ्रमः भवेत्, तदा अहं तम् अपृच्छम्, “चैतन्यचिन्तनेन कोऽपि कदाचित् अचेतनः जातः किम्?” मणिः – हं, अवगतं महाराज, इदं तु कस्यापि अनित्यविषयस्य चिन्तनं नास्ति। यः नित्यः, चैतन्यस्वरूपः तस्मिन् मनः दृढीभवति चेत् मनुष्यः कथम् अचेतनः भवेत्? श्रीरामकृष्णः – (प्रसन्नतया) तस्यैव कृपा एषा। सः यदि कृपां न कुर्यात् तर्हि कथमपि संशयनिवृत्तिः न भवितुमर्हति। “आत्मसाक्षात्कारं विना शंकाकुशंकानां नर्तनं न स्थगति। “एकदा तस्य कृपा भवति चेत् किमपि भयं न। “पितुः हस्तं धृत्वा यदि बालकः चलति तर्हि सः पतितुं शक्नोति। परन्तु बालकस्य हस्तं पिता धरति चेत् किमपि भयं नास्ति। सः एव दयां कृत्वा संशयान् निरस्य दर्शनं ददाति तर्हि किमपि दुःखं न भवति। तथापि तस्य प्राप्त्यर्थम् अतीव व्याकुलता अपेक्ष्यते। आर्ततया सः प्रार्थितः सततं साधना कृता तर्हि एव सः कृपां करोति। शिशुम् अन्वेष्टुं बहु प्रयतते, सः धावति इति दृष्ट्वा माता बहिः आगत्य शिशुं स्वीकरोति”। मणिः चिन्तयति यत् तदनु एतत् धावनं सः किमर्थं कारयति। सपदि श्रीरामकृष्णः वदति, “तस्यैव इच्छा यत् किञ्चित् कालं धावनं कुर्यात्। तेन एव विनोदः। तस्य एव एषा सर्वा लीला। लीलया एषः सर्वः विस्तारः रचितः। तस्य एव नाम महामाया। अतः तां शक्तिरूपिणीं मायां शरणं गन्तव्यम्। मायापाशैः निगृहीताः वयम्। मायापाशान् छित्त्वा एव ईश्वरं द्रष्टुं शक्यते”। आद्या शक्तिः महामाया शक्तिसाधना च श्रीरामकृष्णः – ईश्वरस्य कृपां संपादयितुम् आद्याशक्तिरूपिणी प्रसन्ना करणीया। सा एव महामाया। स्वशक्त्या जगत् मोहयित्वा सृष्टिस्थितिप्रलयानां क्रियाकलापं सा करोति। तया एव सर्वे अज्ञाने मुग्धाः कृता। सा महामाया यदि मार्गं ददाति तर्हि अन्तः गन्तुं शक्यते। बहिः एव सा अवरुणद्धि, तर्हि बाह्यदर्शनम् एव भवेत्। तम् आनन्दमयं सनातनं पुरुषं ज्ञातुमेव न शक्नुमः। अतः पुराणेषु उक्तमस्ति यत् मधुकैटभयोः निर्दलनं कर्तुं ब्रह्मादिकैः देवैः महामाया प्रार्थिता। सप्तशतीग्रन्थे सा कथा वर्तते। शक्तिः एव सर्वजगतः मूलाधारः। तस्याम् आद्याशक्त्यां विद्या अविद्या द्वे अपि स्तः। अविद्या मोहयति। सर्वं जगत् याभ्यां मोहितं तयोः कामिनीकाञ्चनयोः उत्पत्तिः एतस्याः अविद्यायाः एव। विद्या – या भक्तिः, दया, ज्ञानं, प्रेम इत्यादीन् जनयति सा। एषा जीवान् ईश्वरं प्रति नयति। एषा अविद्या प्रसन्ना कारणीया। अतः शक्तिपूजापद्धतिः। तां प्रसन्नां कर्तुं विविधैः भावैः तस्याः पूजा क्रियते। दासीभावः, सखीभावः, वीरभावः च। वीरभावः इत्युक्ते संभोगद्वारा सा प्रसन्ना करणीया। शक्तिसाधना सर्वाः अति दुष्कराः। सरलं कार्यं न। जगन्मातुः दासीभावे तथा च सखीभावे अहं वर्षद्वयं यापितवान्। परन्तु मम तु सन्ततिभावः. नारीस्तनं मम कृते मातृस्तनसमानम्. प्रत्येकं स्त्री शक्तेः एकैकं रूपम्। पश्चिमदिशि विवाहसमये वरस्य हस्ते छुरिका वर्तते। वङ्गदेशे पूगीफलकर्त्तरी। तेन सूचितम् अस्ति यत् एतया कन्यायाः साहाय्येन वरः मायापाशच्छेदनं कुर्यात्। एषः वीरभावः। अहं वीरभावेन साधनां न कृतवान्। मम तु सन्ततिभावः। ईश्वरलाभः तथा च ऐहिकज्ञानं वा अपरा विद्या ईश्वरलाभानन्तरं भक्तः ईश्वरस्य बाह्यं ऐश्वर्यं जागतिकं वैभवं पूर्णतः विस्मरति। तं दृष्ट्वा तस्य ऐश्वर्यस्य विस्मरणं भवति। एकवारं ब्रह्मानन्दे तल्लीनता प्राप्ता चेत् बाह्य वस्तूनां गणनां कर्तुं कस्य समयः वर्तते! नरेन्द्रे दृष्टे सति ‘तव नाम किं? कुत्र निवसति? गृहं कुत्र?’ इत्यादीनां पृच्छा न अपेक्ष्यते एव। प्रष्टुं अवधिः तु आवश्यकः ननु? हनुमन्तं कश्चन पृष्टवान्, “अद्य का तिथिः?” हनुमान् उदतरत्, “तात, तिथिं वासरं नक्षत्रं इति द्रष्टुं वृथा व्यापारं अहं न करोमि। केवलं राममेव अहं जानामि। तमेव सदा चिन्तयामि”। अद्य श्रीरामकृष्णस्य आनन्दस्य सीमा नास्ति। तस्य प्रियः नरेन्द्रनाथः अद्य कालीवाडीम् आगतः। इतोऽपि केचन अन्तरङ्गभक्ताः अपि उपस्थिताः। नरेन्द्रः तत्रैव स्नात्वा प्रसादं भुक्तवान्। आश्विनमासे शुक्लपक्षस्य चतुर्थी तिथिः। 1882तमवर्षस्य ऑक्टोबरमासस्य 16 दिनाङ्कः। सोमवासरः। आगम्यमाने गुरुवासरे सप्तमीतिथिः श्रीदुर्गापूजा। श्रीरामकृष्णस्य समीपे राखालः, रामलालः,हाजना च वर्तन्ते। नरेन्द्रनाथेन सह इतोऽपि एकद्वौ ब्राह्मसमाजबालकौ आगतौ। अद्य मास्तरः अपि उपस्थितः अस्ति। नरेन्द्रः श्रीरामकृष्णेन सह भोजनं कृतवान्। भोजनानन्तरं श्रीरामकृष्णः स्वप्रकोष्ठे एव भूमौ शय्यां प्रसारयितुं सूचितवान्। नरेन्द्रादयः भक्ताः विशेषतः नरेन्द्रः किञ्चित् वामकुक्षीं कुर्युः इति मत्वा कटे ऊर्णाच्छादानं प्रसार्य तस्योपरि उपाधानानि स्थापितानि सन्ति। बालकवत् श्रीरामकृष्णः नरेन्द्रस्य पार्श्वे उपविष्टवान्। भक्तैः सह -विशेषतः नरेन्द्रनाथेन सह तान् सम्मुखीकृत्य स्मयमुखेन वार्तालापम् आरब्धवान्। अद्य सः आनन्देन परिपूर्णः। कथाप्रवाहे स्वावस्थां स्वचरित्रं श्रीरामकृष्णः – (नरेन्द्रादीन् उद्दीश्य) यदा अहम् एनां समाध्यवस्थां प्राप्तवान् तदा ईश्वरकथाः श्रोतुं जीवः अतीव व्याकुलः भवति स्म। भागवतम्, अध्यात्मरामायणं, महाभारतं च क्व कथयन्ति वर्तन्ते इति सदा अन्विष्यन् आसम्। आरियादाहे कृष्णकिशोरस्य गृहम् अध्यात्मरामायणं श्रोतुं गच्छामि स्म। “अहा! कियान् प्रगाढः विश्वासः कृष्णकिशोरस्य। कदाचित् वृन्दावनं गतवान्। तत्र तस्य अतीव पिपासा जाता। कूपं दृष्टवान्। तत्र कश्चन स्थितः आसीत्। तस्मिन् जलं याचिते सति सः उदतरत्, “अहं निम्नज्ञातियः। अहं कथं जलम् उद्धृत्य ददामि?” तदा कृष्णकिशोरः अवदत्, “अरे शिवनाम उच्चरतु। शिव शिव इति उच्चरणमात्रेण शुद्धः भविष्यसि भवान्”। सः दीनः शिवनाम उच्चार्य जलं निष्कासितवान्। एषः कर्मकठोरः ब्राह्मणः तत् पीतवान्। कियान् विश्वासः तु “आरियादाहे घट्टं कश्चन मुनिः आगतः आसीत्। तस्य दर्शनार्थं गन्तुम् आवां चिन्तिववन्तौ। हलधारी कालीवाड्याम् आसीत्। तम् अहं पृष्टवान्, “कृष्णकुमारः अहं च मुनिदर्शनार्थं गमिष्यावः। अपि भवान् आगच्छति किम्?” हलधारी अवदत्, “अं, सः तु मृद्मूर्तिः। वृथा गमनेन किम्?” हलधारी गीतां वेदान्तं च पठति स्म नु। अतः मुनिं मृद्मूर्तिम् उक्तवान्। अहं सर्वं कृष्णकिशोरं कथितवान्। श्रुत्वा सः अतीव कुपितः। आरक्तः जातः। अवदत् च, “किं हलधारी एवम् उक्तवान्? यः भगवतः रामस्य चिन्तनं करोति, तदर्थं सर्वस्वं त्यजति च तस्य देहः किं मृद्मूर्तिः? सः जानाति किं यत् भक्तस्य देहः चिन्मयः वर्तते?” कृष्णकिशोरः एतावत् कुपितः यत् कालीवाडीं पुष्पाणि त्रोटितुम् यदा आगच्छति स्म तदा हलधारौ दृष्टे सति मुखं परिवर्तयति स्म। तेन सह एकमपि शब्दं सः न वदति स्म। “कदाचित् माम् उक्तवान्, यज्ञोपवितं किमर्थं क्षिप्तम्? तदा मम एतादृशी अवस्था जाता आसीत्। तदा आश्वायुजस्य झंझावातेन सदृशं किमपि क्वचित् आगतम्। सर्वम् उध्वस्तं जातम्। पूर्वं किमपि चिह्नं न अवशिष्टम्। न किमपि भानम्। वेष्टि अपि गलिता तु यज्ञोपवितस्य का कथा? मया सः उत्तरितः, एकदा भवतः एतादृशः उन्मादः भवेत्, तदा अवच्छेत्। तथैव अभवत्। तस्य अपि प्रेमोन्मादः जातः। तदा सः सततम् ओम् ओम् इति वदति स्म। एकस्मिन् प्रकोष्ठे तूष्णीम् उपविशति स्म। सर्वे चिन्तितवन्तः यत् अस्य मतिभ्रमः जातः। नाटागडतः वैद्यः रामः आगतः। कृष्णकिशोरः तं वदति अहो, मां सम्यक् करोतु। परम् अवधातव्यं यत् मम ओङ्कारः अपि तेन सह विरामं न कुर्यात् सर्वे हसन्ति) कदाचित् दृष्टवान् महाशयः तलहस्ते गल्लं स्थापयित्वा उपविष्टः आसीत्। अहं पृष्टवान्, किं भोः, का चिन्ता बाधते? सः उक्तवान्, करसंग्राहकः आगतः। सा एव चिन्ता। धनं न दीयते चेत् स्थालिकाः कंसान् च विक्रीय धनं स्वीकरोमि इति भायितवान्। तदा अहम् उक्तवान्, तदनु किमर्थं खिन्नता? स्थालिकाः कं सान् च नयेत्। हस्तपादौ बद्ध्वा नयेत्। भवन्तं तु न नेतुं शक्नोति। भो भवान् खस्वरूपः। नरेन्दादयः हसन्ति।) कृष्णकिशोरः वदति स्म, अहम् आकाशवत्। अध्यात्मरामायणं नित्यं पठति स्म। कदाचित् भवान् ख इति उक्त्वा एबम् उपहासं करोमि स्म। हासं हासं मया उच्यते स्म, भवान् तु ख। करसंग्राहकः भवन्तं कथं नेतुं शक्नुयात् तस्याम् उन्माददशायां कस्यापि अहं पर्वां न करोमि स्म। मानसन्मानं न चिन्तयित्वा साक्षात् उत्तरामि स्म। महापुरुषः इति मत्वा न बिभेमि स्म। यदुमल्लिकस्य वाटिकायां कदाचित् ठाकुरयतीन्द्रः आगतः। अहमपि तत्र आसम्। अहं तं पृष्टवान्, जनस्य कर्तव्यं किम्? भगवच्चन्तनं हि कर्तव्यं नु? यतीन्द्रः उक्तवान्, वयं संसारिणः जनाः। अस्माकं कृते क्व मुक्तिः। राजायुधिष्ठिरः अपि नरकं दृष्टवान्। युधिष्ठिरस्य नरकदर्शनम् एव भवन्तः पश्यन्ति। तस्य सत्यनिष्ठा, क्षमा, धैर्यं, विवेकवैराग्यं, ईश्वरभक्तिः च इति भवन्तः न स्मरन्ति। इतोऽपि बहु किमपि श्रावणीयमासीत्। हृदयः अवरुणद्धि। किञ्चिदेव कालात् सः ततः मन्दं निर्गतः! “ तदनन्तरं बहुकालान्तरम् एषः प्रसङ्गः। कप्तानेन सह राजाठाकुरसौरीन्द्रेण मेलितुम् अहं गतवान्। मेलनमात्रात् अहं तम् उक्तवान्, पश्यतु, अहं भवन्तं राजा वा तथा किमपि संबोधयितुं न शक्नोमि। यतो हि तथा आह्वानं पूर्णतः असत्यमेव। मया सह सः स्वल्पम् वार्तालापं कृतवान्। तदनन्तरं मया दृष्टं यत् महान्तः जनाः तत्र गमनागमनम् कुर्वन्तः सन्ति इति। रजोगुणी जनः। विविधकार्ये व्यापृतः। यतीन्द्रम् आव्हानं प्रेषितम्। सः सन्देशं प्रेषितवान् यत् तस्य कण्ठे वेदना अस्ति। “तस्याम् उन्मादावस्थायामेव वराहनगरघट्टे कदाचित् दृष्टं यत् मुखर्जीजयः जपन् अस्ति, परं मनः अन्यत्र विहरति। साक्षात् समीपं गतवान्। द्वे चपेटिके दत्ते। “कदाचित् राणीरासमणी दक्षिणेश्वरम् आगताः। कालीमातुः मन्दिरं दर्शनार्थं आगता। पूजासमये आगत्य मां द्विचत्वारि गीतानि गातुं सा सूचयति स्म। तथा तस्याः अभ्यासः। अहं गायन् आसम्। तस्याः मनः अन्यत्र आसीत्। (अन्यमनस्का सा) पुष्पाणि चिन्वन्ती सा उपविष्टा आसीत्। द्वे चपेटिके मया दत्ते। तदा सम्भ्रान्ता सा हस्ताभ्यां नमस्कृत्य उपविष्टा। “हलधारिः मया उक्तः, “आर्य, पश्यतु कथं विचित्रः स्वभावः जातः मम। कः उपायः करणीयः इति एव न ज्ञायते। अथ मातरं प्रार्थं प्रार्थं सः स्वभावः कथञ्चित् नष्टः”। काशीक्षेत्रे प्रापञ्चिकविषयानां श्रवणेन श्रीरामकृष्णस्य रोदनम् “तस्याम् अवस्थायाम् ईश्वरसम्बन्धिनां विषयान् विना न किमपि रोचते स्म। सासांरिकानां मिथ्याकथाः श्रुत्वा रोदिमि स्म। बाबुमथुरः मां स्वीकृत्य तीर्थयात्रार्थं प्रस्थितः। काशीनगरे बाबुराजामहोदयस्य गृहे कानिचिन दिनानि वयम् आस्म। कदाचित् बाबुमथुरेण सह स्वागतकक्षे वार्तालापः प्राचलत्। बाबुराजा अपि आसीत्। सः प्रापञ्चिकविषयानां संभाषणम् आरब्धवान्। एवं हानिः जाता इत्यादयः। मम रोदनम् आगतम्। उक्तं मया, मातः कुत्र आनीतः अहम्? रासमण्याः वाटिकायां समीचीनः आसम्। अत्र तीर्थयात्रार्थम् आगतः परम् अत्र एपि कामिनीकाञ्चनयोः वार्ता। दक्षिणेश्वरे इदं तु श्रोतव्यं न भवति स्म। श्रीरामकृष्णः भक्तान् विशेषतः नरेन्द्रं विश्रामं कर्तुं सूचितवान्। स्2 वयमपि लघुपर्यङ्के स्वल्पं विरमतुं शयानः जातः। नरेन्द्रादिभिः सह कीर्तनानन्दः। नरेन्दाय प्रेमालिङ्गनम् तृतीयः प्रहरः। राखालः,लाटु, नरेन्द्रस्य ब्राह्ममित्रं प्रियः,हाजरा च इत्यादयः सर्वे उपस्थिताः आसन्। नरेन्द्रेण गायनम् आरब्धम्। मृदङ्गवादनम् अपि आरब्धम्। (गीतस्य भावार्थः) – हे मनः, ध्यायतां तं निरञ्जनं, चिद्घनं, चिन्मयं हरिम्। अनुपमः तस्य प्रकाशः। भुवनमोहना तस्य मूर्तिः! भक्तानां हृदयघनः सः श्रीहरिः- तस्य सौन्दर्यसुषमा कोटिकोटिचन्द्रबिम्बानपि लाजयेत्! तेन लावण्यदर्शनेन प्राणाः कथं रोमाञ्चिताः भवन्ति! हृदयकमलासने स्थितौ तस्य चरणकमलौ ध्यायताम्। शान्ततया प्रेमनयनैः तस्य अरूपस्य प्रियदर्शनस्य दर्शनसुखं सुखं लुण्ठतु। भक्त्यावेगेन तस्मिन् चिदानन्दरसे चिरनिमग्नः भवतु। (भावार्थः) – ‘सत्यं शिवं सुन्दरं रूपं मम हृदयमन्दिरे कदा अनावृतं भवेत् किल? अनुदिनं दर्शं दर्शं तस्मिन् रूपसागरे अहं कदा निमज्जितः भवेयम्? हे नाथ, अस्य दीनस्य भाग्ये सः शुभदिवसः कदा उदेत्? प्राणनाथः, अनन्तज्ञानरूपे भवान् मम हृदयं स्पृशेत् मम अधीरं मनः स्तब्धीभूय भवतः श्रीचरणयोः आश्रयं कुर्यात्?(आश्रयेत्) मम हृदयाकाशे भवान् अमृतानन्दरूपे उदेत्। तदनु चन्द्रोदयानन्तरं यथा चकोरः प्रमुद्य क्रीडति तथा नाथ, अहमपि भवतः प्रकटनेन उन्मत्तः भविष्यामि।(उन्मदिष्यामि।) हे प्राणप्रिय, शान्तः, शिवः, अद्वितीयः राजाधिराजः भवान् तव चरणौ स्वजीवनं समर्प्य तस्य सार्थक्यम् अहं करोमि। अस्मिन् एव जीवने स्वर्गानन्दं प्राप्स्यामि। एतादृशः दुर्लभः अधिकारः मया अन्यत्र कुत्र लभ्येत? हे जीवनेश्वर, भवतः शुद्धं अपापविद्धं रूपं दृष्ट्वा प्रकाशे पश्यति सति यथा अन्धकारः त्वरया नश्यति तथा मम पापरूपः अन्धकारः पलायेत्। हे मम जीवनस्य ध्रुवतारके, हे अनाथनाथ, मम हृदये ज्वाज्वल्यविश्वासस्य वन्हीं प्रज्वाल्य मम मनसः इच्छां प्रपूरय। अहम् अनिशं प्रेमानन्दं मग्नः भविष्यामि तथा च आत्मानं विस्मृत्य भवन्तं लप्स्ये। सः सुवर्णदिवसः मम जीवने उदेत् ननु? (भावार्थः) आनन्दोत्फुल्लमुखेन भगवतः मधुरनाम जपतु। नाम जापं जापं हृदये सततं सुधासिंधुः आन्दोलयेत्। (उद्गच्छेत्) तां सुधां पिबतु। ददातु। विषयाणां रणभूमौ कदाचित् हृदयं शुष्कं भवेत् चेत् नाम गायतु। हृदयं प्रेमरसेन क्लिन्नं भवेत्। हे मनः, तस्य महामन्त्रस्य भवतः कदापि विस्मरणं न भवेत्। आपद्काले तं हे दयामय पिता इति आव्हयतु। तस्य नामजयघोषेण सर्वाणि पापबन्धनानि छिनत्ति। अस्मिन् ब्रह्मानन्दे उन्मत्ताः भूत्वा वयं पूर्णकामाः भवामः। प्रेमयोगस्य योगिनः भवामः। झल्लरीमृदङ्गयोः मधुरनिनादे संकीर्तनं भवन् वर्तते। कदा गायति प्रेमानन्द रसे होओ रे चिरमगन तु कदा गायति सत्य शिव सुन्दर रूप भाति हृदयमन्दिरे अन्ते नरेन्द्रेण स्वहस्ते मृदङ्गं स्वीकृत्य मत्तः भूत्वा श्रीरामकृष्णेन सह गायनम् आरब्धम्। आनन्दवदने बोलो मधुरहरिनाम। संकीर्तनान्तरं श्रीरामकृष्णः वारं वारं नरेन्द्रं प्रेमालिङ्गनं कृत्वा उक्तवान्, “अद्य भवान् मह्यं कियान्तम् आनन्दं दत्तवान्!” श्रीरामकृष्णस्य हृदये विद्यमानः प्रेमानन्दः अद्य उद्गच्छन् अस्ति। रात्रौ अष्टवादनोत्तरं जातम्; तथापि प्रेमोन्मत्तेन भूत्वा आलिन्दे एकाकी एव बाभ्रमन् अस्ति। उत्तरदिशि विद्यमानं विशालं आलिन्दम् आगत्य आवेगेन इतस्ततः बाभ्रमति। मध्ये मध्ये जगन्मात्रा सह किमपि वदति। मध्ये एव केनचित् उन्मत्तेन सदृशं अवदत्, अये, भवती मम किं करिष्यति? जगदम्बा यस्य पृष्ठतः वर्तते, तस्य माया किम् अहितं कर्तुं शक्नुयात्? – श्रीरामकृष्णः बहुधा इदमेव वदन् स्यात्! नरेन्द्रः मास्तरः प्रियः च अद्य रात्रौ तत्रैव वसेयुः। नरेन्द्रः निवसति अतः श्रीरामकृष्णस्य आनन्दस्य सीमा नास्ति। भोजनव्यञ्जनानि सिद्धानि। श्रीमाता नौबतखाने निवसति स्म। भक्तजनाः अत्र भुञ्जन्ते सा रोटिकाः हरबरा डाळीचे सूपं इत्यादीनि व्यञ्जनानि पाचित्वा प्रेषितवती। भक्तजनाः मध्ये मध्ये दक्षिणेश्वरे निवसन्ति स्म। सुरेन्द्रः(मित्रसुरेन्द्रः) प्रतिमासं व्ययार्थं ददाति स्म। भोजनं सिद्धम्। प्रकोष्ठस्य आग्नेयदिशि आलिन्दे स्थालिकाः स्थापिताः। प्रकोष्ठस्य पूर्वदिशि द्वारे नरेन्द्रादयः वार्तालापं कुर्वन्तः सन्ति। नरेन्द्रः – अद्यस्तनीयानां छात्राणां विषये भवतः मतं किम्? मास्तरः – तथा ते न असाधवः। परं तेषां धर्मशिक्षणं किमपि न वर्तते। नरेन्द्रः – यथा अहं पश्यामि तथा मन्ये सर्वत्र अधःपातः एव वर्तते। धूम्रपानं, यद् वा तद् वा अर्थहीनः उपहासः( अचकट विचकट थट्टा विलासिता, शालातः पलायनं इत्यादयः विषयाः सर्वत्र दृश्यन्ते। न केवलं एतावत्, अपि तु यत्र न गन्तव्यं तत्र(भलभलत्या) अपि एते गच्छन्ति इति मया दृष्टम्। मास्तरः – यदा वयं शालायाम् स्म, तदा एतादृशः व्यवहाराः न दृष्टाः, न कदापि श्रुताः। नरेन्द्रः – भवान् तैः सह कदाचित् न सम्मिलितः स्यात्। मया तु दृष्टं यत् दुर्जनाः तान् नाम्ना आह्वयन्ति। कदा तेषां सख्यं जातं न जाने! नरेन्द्रः – नैकानां पदभ्रष्टतां जानामि अहम्। शालाधिकारिणः तथा च छात्राणाम् अभिभावकाः अस्मिन् विषये अवधानं दद्युः चेद् उत्तमम्। ईश्वरविषय़े भाषणम् एव भाषणम् – आत्मानं वा विजानथ अन्यां वाचं विमुचथ एतादृशः वार्तालापः प्रावर्तत तदा एव श्रीरामकृष्णः स्वप्रकोष्ठतः तत्र आगतः। तान् हासं हासं अवदत्, “किं भो, कः वार्तालापः प्रवर्तते?” नरेन्द्रः उक्तवान्, एतेन सह शालाछात्राणां विषये वार्ता प्रवर्तिता आसीत्। साम्प्रतं छात्राणां चारित्र्यं यथा भवितव्यं तथा न भवति एव। इदं स्वल्पं श्रुत्वा श्रीरामकृष्णः किञ्चित् गभीरतया मास्तरम् उक्तवान्, एतादृश्यः वार्ता न योग्या। एकम् ईश्वरं विहाय अन्यत् सर्वं भाषणं वृथा जल्पनम्। भवान् तु ज्यायान्। ज्ञाता। एतादृश्यः वार्तायाः आरम्भः एव न करणीया। नैतद् उचितम्। नरेन्द्रस्य वयः तदा आसीत् 19-20, मास्तरस्य 27-28.) मास्तरः नितरां खिन्नः(चांगलेच वरमले) जातः। नरेन्दादयः तूष्णीं स्थितवन्तः। यदा नरेन्द्रादयः भोजनं कुर्वन्तः आसन् तदा श्रीरामकृणः समीपे स्थित्वा स्मयमुखेन सर्वान् आग्रहं कुर्वने आसीत्। अद्य तेषां आनन्दः हृदये उद्गच्छन् अस्ति! नरेन्द्रादयः भोजनं समाप्य श्रीरामकृष्णस्य प्रकोष्ठे भूमौ कटं प्रसार्य तस्योपरि उपविश्य विश्रामं कुर्वन्तः श्रीरामकृष्णेन सह संभाषन्तः सन्ति। आनन्दस्य झंझावातः एव प्रवहन् अस्ति। भाषं भाषं श्रीरामकृष्णः नरेन्दम् अवदत्, “चिदाकाशे होलो पूर्ण प्रेमचंन्द्रोदय’ इदं गीतं गायतु नु”। नरेन्दः गायनम् आरब्धवान्। सपदि अन्ये भक्ताः तेन सह झल्लरीमृदुङ्गवादनम् आरब्धवन्तः। (भावार्थः) – ‘चिदाकाशे पूर्णप्रेमचन्द्रः उदितः। प्रेमसिन्धुः उद्गच्छन् अस्ति। हे आनन्दमय प्रभो, हे दयामय, तव जयजयकारः। चन्द्रं परितः यथा ताराङ्गणः तथा तं परितः भक्ताः शोभन्ते। भक्तैः सह सः लीलारसमयः भक्तसखा क्रीडति। जय दयामयः, जय दयामयः’। संकीर्तनं कारं कारं श्रीरामकृष्णः भावावेशे नृत्यति तं परितः भक्ताः अपि नृत्यम् कुर्वन्ति। संकीर्तनगानानन्तरं श्रीरामकृष्णः ईशान्यदिशि आलिन्दे बाभ्रमन् अस्ति। कोणे हाजरा उपविष्टः। श्रीरामकृष्णः तत्रैव उपविष्टवान्। मास्तरः अपि तत्रैव हाजरेण सह वार्तां कुर्वन् अस्ति। श्रीरामकृष्णः कञ्चिद् भक्तं पृष्टवान्, “किं भवान् स्वप्नं पश्यति नु?” भक्तः – हं, तद्दिने एकम् अद्भुतं स्वप्नं दृष्टं मया। दृष्टं यत् सर्वं जगत् जलेन पूर्णम् अस्ति। अनन्ता जलराशिः। काश्चन नौकाः तस्यां तरन्ति स्म। परम् अकस्मात् सर्वाः जले निमज्जिताः। अहं तथा च केचन जनाः नौकायां पदं स्थापयन्तः आस्म तावत् तस्मात् अपारसागरात् कश्चन ब्राह्मणः प्रचलन् आसीत् इति वयं दृष्टवन्तः। अहं पृष्टवान्, “भवान् कथं जले गच्छति?” ब्राह्मणः किञ्चित् हसित्वा उक्तवान्, “अहं तु किमपि कठिनं न मन्ये। जलस्य अन्तः सेतुः वर्तते”। मया पृष्टम्, “भवान् क्व गच्छन् अस्ति?” “भवानीपुरं प्रति”। सः उदतरत्। “किञ्चित् तिष्ठतु”। मया उक्तम्, “अहमपि आगच्छामि भवता सह”। श्रीरामकृष्णः – इदं सर्वं श्रुत्वा मम शरीरं रोमाञ्चितं भवति। भक्तः – ब्राह्मणः तदा वदति यत् सः त्वरायां वर्तते। अग्रे वदति, “भवतः विलम्बः भवेत्। पुनर्मिलामः। मार्गं पश्यन्तु, पृष्ठतः आगच्छन्तु च”। श्रीरामकृष्णः – श्रवणेन शरीरं रोमाञ्चितं भवति। भवान् शीघ्रं मन्त्रं स्वीकरोतु। रात्रौ एकादशवादनम्। नरेन्द्रादयः भक्ताः श्रीरामकृष्णस्य प्रकोष्ठे कटं प्रसार्य सुप्ताः जाताः। प्रभातकालः समागतः। भक्तजनेषु केचन जागरिताः। तैः दृष्टं यत् श्रीरामकृष्णः बालकवत् दिगम्बरावस्थायां देवदेवतानां प्रातःस्मरणं कुर्वन् प्रकोष्ठे इतस्ततः बाभ्रमन् अस्ति। कदाचित् गङ्गामातुः दर्शनं, कदाचित् देवतानां चित्रेभ्यः प्रणामाः, कदाचित् सुमधुरस्वरे नामसंकीर्तनम्। कदाचित् सः भणति, वेदाः तन्त्राणि, पुराणानि, गीता, गायत्री भागवतं, भक्तः, भगवान्। गीताम् उद्दीश्य पुनः पुनः वदति, त्यागी, त्यागी, त्यागी, त्यागी कदाचित् उद्गरति, भवान् एव ब्रह्म, भवान् एव शक्तिः, भवान् पुरुषः, भवान् प्रकृतिः, भवान् विराट्, भवान् एव स्वराट् भवान एव नित्यः भवान् एव लीलामयः, चतुर्विशतिः तत्त्वानि भवान् एव, भवान् एव। अत्र कालीमातुः राधाकान्तस्य च मन्दिरे मङ्गलारत्रिः भवन्ती अस्ति। शङ्खघण्टाध्वनिः परिवेशं पवित्रं कुर्वन् निनादति। भक्ताः उत्थाय दृष्टवन्तः। कालीवाड्याः पुष्पोद्याने देवतार्चनार्थं पुष्पचयनम् आरब्धम्। प्रभातरागाणां गायने ढक्कागायनस्य पार्श्वभूमिः लब्धा। नरेन्द्रादयः भक्ताः शौचमुखमार्दनादीन् प्रातःकृत्याणि समाप्य श्रीरामकृष्णस्य समीपे उपविष्टाः। श्रीरामकृष्णः स्मयमुखेन ईशान्यदिशि आलिन्दे पश्चिमपार्श्वे स्थितः अस्ति। नरेन्द्रः- पञ्चवटीत केचन नानकपंथी साधवः आगतः सन्ति इति दृष्यन्ते। श्रीरामकृष्णः – हं, ह्यः आगताः सन्ति। (नरेन्द्रं) भवन्तः सर्वे क’टे उपविशन्तु। अहं पश्यामि। सर्वे भक्ताः कटे उपविष्टाः। श्रीरामकृष्णः आनन्देन तान् पश्यन् तैः सह संभाषते। महिलाभिः साधनां कर्तुं नरेन्द्रादीन् निषेधः। सन्तानभावः अतिशुद्धः श्रीरामकृष्ण नरेन्दादीन्) भक्तिः एव सर्वस्य सारः। ईश्वरे प्रीणाति चेत् विवेकवैराग्यं स्वयमेव लभ्येते। नरेन्द्रः – किं स्त्रीभिः साधना तन्त्रे कथिता अस्ति खलु? श्रीरामकृष्णः – ते सर्वे मार्गाः न साधवः। अतिदुर्गमः तथा च पतनं बहुधा निश्चितम्। वीरभावेन साधना, दासीभावेन साधना, मातृबावेन साधना च इति तन्त्रसाधनायाः त्रयः प्रकाराः। मम तु मातृभावः। दासीभावः अपि समीचीनः। वीरभावस्य साधना बहुदुष्करा। सर्वेभ्यः सन्तानभावः शुद्धः। नानकपथिकाः साधवः आगत्य ‘नमो नारायणाय’ इति उक्त्वा प्रणामं कृतवन्तः। श्रीरामकृष्णः तान् उपवेष्टुं सूचितवान्। श्रीरामकृष्णः वदति ईश्वरस्य किमपि अशक्यं नास्ति। शब्दैः तस्य यथार्थस्वरूपवर्णनं कोपि कर्तुं न शक्नुयात्। सः सर्वं कर्तुं समर्थः। द्वौ योगिनौ ईश्वरप्राप्त्यर्थं साधनां कुर्वन्तौ आस्ताम्। कदाचित् तेन मार्गेण नारदः गच्छन् आसीत्। तम् अभिज्ञाय एकः अवदत्, “भवान् साक्षात् नारायणाद् आगच्छन् अस्ति। सः अधुना किं कुर्वन् अस्ति?” नारदः उदतरत्, “अहं साक्षात् दृष्टवान् यत् सः सूचिछिद्रात् हस्ति-अश्वाणां नयनानयनं कुर्वन् अस्ति”। तदा एकः उक्तवान्, “अत्र किम् आश्चर्यम्? सः तु किमपि कर्तुं शक्नुयात्”। परम् अपरः अवदत्, “हम्, एतत् कथं भवितुमर्हति? भवता स्वर्गस्य द्वारमपि न दृष्टं स्यात्!” सामान्यतः नव वादनम्। श्रीरामकृष्णः तस्य प्रकोष्ठे उपविष्टः आसीत्। मनोमोहनः कोन्नगरतः सकुटुम्बम् आगतः अस्ति। प्रणम्य मनोमोहनः उक्तवान्, “कलकत्तानगरम् एतान् नयामि”। कुशलं पृष्ट्वा श्रीरामकृष्णः उक्तवान्, “अद्य प्रतिपदा। भवन्तः तु कलकत्तां गच्छन्ति। परं किञ्चित् अवधाय गच्छन्तु। अद्य मुहूर्तः सम्यक् नास्ति”! इति उक्त्वा सः हसन् अन्यविषयान् आरब्धवान्। नरेन्द्राय तन्मयं भूत्वा ध्यानं कर्तुम् उपदेशः। नरेन्द्रः तस्य मित्राणि च स्नात्वा आगताः। श्रीरामकृष्णः नरेन्द्रम् उक्तवान्, “गच्छतु, वटवृक्षतले उपविश्य ध्यानं करोतु। आसनं ददानि किम्?” नरेन्द्रः तस्य कानिचित् मित्राणि च पञ्चवट्याम् उपविश्य ध्यानं कुर्वन्तः सन्ति। सार्धदशवादनम्। किञ्चित् कालात् श्रीरामकृष्णः तत्र आगतः। तेन सह मास्तरः अपि अस्ति। श्रीरामकृष्णः संभाषते। श्रीरामकृष्णः – ब्राह्मभक्तान्) ध्यानसमये मनः तस्य चरणौ तल्लीनं भवेत्। उत्तानं तरति चेत् तले विद्यमानानि रत्नानि कथं लभ्येरन्? इत्युक्त्वा सः अग्रिमार्थस्य गीतं गीतवान्। - ‘हे मन, काल्याः नाम उच्चार्य, भवान् हृदयरत्नाकरस्य अथाङ्गजले निमज्जतु। द्विचतुर्निमज्जने किमपि न लब्धं चेत् रत्नाकरे रत्नानि एव न वर्तन्ते इति न चिन्तयतु। दृढसंकल्पेन भृशं दमेन तलं अन्विष्यतु। हे मनः, ज्ञानसागरस्य तले शान्तिरूपं मौक्तिकं वर्तते। भवति यदि भक्तिः अस्ति तथा च शास्त्रानुसारं भवान् व्यवहरति तर्हि भवतः कृते तद् लाभाय। परं तस्मिन् समुद्रे कामादयः षड् मकराः इतस्ततः भक्ष्यान्वेषणार्थम् अटन्त्यः सन्ति। अतः विवेकरूपीणी हरिद्रां सर्वाङ्गे विलेप्य जले प्रवेशं करोतु। हरिद्रागन्धेन ताः भवतः समीपे न आगच्छन्ति। तस्य तले कियान्ति रत्नानि माणिकानि च पतितानि सन्ति। रामप्रसादः वदति, गाढं निमज्जतु, अञ्जुल्या एव भवान् संगृह्णातुं शक्नुयात्।’ ब्राह्मसमाजः, व्याख्यानानि, समाजपरिष्करणं च। प्रथमम् ईश्वरलाभः, अनन्तरं लोकशिक्षणम्। नरेन्द्रः तस्य मित्राणि च पञ्चवटी-आलिन्दतः अधः अवतीर्य श्रीरामकृष्णस्य पार्श्वे आगत्य स्थितवन्ति। श्रीरामकृष्णः तैः सह वार्तां कुर्वन् दक्षिणदिशं संम्मुखीकृत्य स्वप्रकोष्ठं प्रति गच्छन् अस्ति। सः अवदत्, निमज्जति सति मकरः निगृह्णीयात्। परं शरीरे हरिद्रां लेपयामः चेत् मकरः स्पर्शमपि न कुर्यात्। हृदयरत्नाकरस्य प्रगाढे जले कामादयः षड् मकराः सन्ति। परं विवेकवैराग्यरूपीणी हरिद्रायाः शरीरे लेपनेन ताः भवन्तं न पीडयन्ति। पाण्डित्यं व्याख्यानानि च इति एतेषां कि करणीयम् यदि विवेकवैराग्यं जीवने दृढं न भवतः? ईश्वरः सत्यः, अन्यत् सर्वम् असत्यम्। सः एव वस्तु, अन्यत् सर्वम् अवस्तु। एषः एव विवेकः। “हृदयमन्दिरे प्रथमं तस्य प्रतिष्ठापनां करोतु। व्याख्यानानि तदनन्तरं आवश्यकं चेत् ददातु। ‘ब्रह्म’ ‘ब्रह्म’ इति उद्घोषणेन किम्? विवेकवैराग्यं जीवने यदि न वर्तते तर्हि वृथा शङ्खवादनमेव तद् ननु “ कस्मिञ्श्चिद् ग्रामे पद्मलोचनः नाम बालः आसीत्। तं जनाः ‘पोदो’ इति आह्वयन्ति स्म। ग्रामे एकं पुरातनं जीर्णं मन्दिरम् आसीत्। अन्तः देवविग्रहः नासीत्। मन्दिरस्य जीर्णभागे वटपिप्पलादि विविधाः वनस्पतयः उदिताः आसन्! गर्भगृहे (वटवाघुळाची) विष्ठा। मन्दिरे जनाः न आगच्छन्ति स्म। “ प्रथमं निमज्जतु। निमज्जित्वा रत्नानि प्राप्नोतु। तदनु अन्यानि कार्याणि। “निमज्जनार्थं न कोपि सिद्धः। न साधना, न भजनं, न वा विवेकवैराग्यम्। द्विचतुर्वाक्यानि श्रुतानि चेत् महाशयः व्याख्यानानि दातुं सिद्धः! “जनशिक्षणं अतीव दुष्करम्। परमेश्वरदर्शनानन्तरं यदि सः आदिशति तर्हि कश्चन तत् कर्तुं शक्नुयात्”। अविद्यारूपिणी स्त्री। यदि वास्तवा भक्तिः वर्तते तर्हि सर्वे वशाः भवन्ति। संभाषमाणः श्रीरामकृष्णः उत्तरदिशि विद्यमानस्य आलिन्दस्य पश्चिमभागम् आगतः। मणिसमीपे सः स्थितः। श्रीरामकृष्णः वारं वारं वदन् आसीत्, “विवेकवैराग्येण विना भगवत्प्राप्तिः कदापि न शक्या”। मणिः तु विवाहितः। व्याकुलं भूत्वा सः पृष्टवान्, “तदनु मम कथं भवेत्?” तस्य आयुः 28। महाविद्यालये स्वल्पम् आङ्ग्लम् अध्ययनं जातम्। सः चिन्तयति, ‘विवेकवैराग्यम् इत्युक्ते किं कामिनीकीञ्चनस्य त्यागः?’ मणिः – (श्रीरामकृष्णं) पत्नी यदि वदति, ‘ भवान् मां न अवध्यायति चेत् अहं प्राणं त्यजामि’ तर्हि किं करणीयम्? श्रीरामकृष्णः – (गभीरतया) ईश्वरमार्गे या बाधाम् उत्पादयति सा भार्या त्यक्तव्या। तेन सा आत्महत्यां कुर्यात् वा अन्यत् किमपि कुर्यात्। “ईश्वरमार्गे विघ्नान् उत्पादयति सा अविद्यारूपिणी स्त्री” गभीरविचारे मग्नः जातः मणिः भीत्त्याः आधारेण पार्श्वे स्थितः आसीत्। नरेन्द्रादयः भक्ताः अपि क्षणं स्तब्धाः जाताः। श्रीरामकृष्णः तैः सह भाषणं कुर्वन् सहसा मणेः समीपे आगतः, तं पार्श्वे स्वीकृत्य मन्दध्वनिना अवदत्, “ परम् अवधीयतां, यस्य ईश्वरे पूर्णमनसा भक्तिः वर्तते तस्मै सर्वे वशाः भवन्ति, सः राजा भवेत्, दुर्जनः भवेत् वा पत्नी भवेत्। स्वात्मनि यदि एतादृशी भक्तिः वर्तते, तर्हि सः पत्नीम् अपि क्रमेण ईश्वरमार्गम् आनयेत्। स्वयं पतिः यदि साधुः तर्हि तं दृष्ट्वा ईश्वरप्राप्त्यर्थं पत्नी अपि साध्वी भवेत्”। दीनः मणिः शान्तः जातः! इदानीपर्यन्तं सः वारं वारं स्वगतं वदन् आसीत्, ‘ आत्महत्यां वा कुर्यात्, मम तस्य किम्?’ मणिः – श्रीरामकृष्णं) संसारे अतीव भयम्! श्रीरामकृष्णः – (मणिं नरेन्दादीन् च तेन एव चैतन्यदेवः पुरा अवदत्, ‘श्रुणु रे, श्रुणु रे, नित्यानन्द, संसारिणः न लभते परमपदम्’। इतोपि कदाचित् श्रीरामकृष्णः मणिं एकान्ते उक्तवान् आसीत्, “ईश्वरे शुद्धा भक्तिः यदि न वर्तते, तर्हि न कापि गतिः। यदि कोपि ईश्वरलाभानन्तरं संसारे वर्तते, तर्हि तस्य किमपि भयं नास्ति। मध्ये मध्ये कश्चन यदि एकान्तसाधनां कृत्वा शुद्धभक्तिं प्राप्नुयात्, तर्हि संसारकरणे न किमपि भयम्। चैतन्यदेवस्य संसारिणः भक्ताः आसन् एव। ते संसारं नाममात्रं कुर्वन्ति स्म। अनासक्ताः भवन्ति स्म”। देवदेव्योः पूजाम्, आरत्रिं, नैवेद्यं च जातम्। अपराह्नढक्कावादनम् आरब्धम्। भगवतः विश्रान्तिसमयः। श्रीरामकृष्णः भोजनार्थम् उपविष्टः। नरेन्द्रादयः भक्ताः अपि अद्य श्रीरामकृष्णेन सह प्रसादं स्वीकरिष्यन्ति। विजयादशमी – भक्तैः सह दक्षिणेश्वरे प्रभाते सामान्यतः नववादनम्। श्रीरामकृष्णः दक्षिणेश्वरे स्वप्रकोष्ठे लघुपर्यङ्के विश्रामं कुर्वन् आसीत्। पुरतः मणिः उपविष्टः। तेन सह भाषणं प्रवर्तते। अद्य विजयादशमी। 1882तमवर्षस्य ऑक्टोबरमासस्य 22 दिनाङ्कः, रविवासरः। साम्प्रतं राखालः श्रीरामकृष्णेन सह एव भवति स्म। नरेन्दः भवनाथः च मध्ये मध्ये गमनागमनं कुरुतः स्म। श्रीरामकृष्णस्य समीपे तस्य भ्रात्रीयः श्री, रामलालः, श्री. हाजरः च उपस्थितौ आस्ताम्। रामः, मनोमोहनः, सुरेशः, मास्तरः, बलरामः, चेत्यादयः बहुधा सप्ताहे एकवारं दर्शनार्थम् आगच्छन्ति स्म। बाबुरामः अधिकाधिकम् एकद्विवारं आगतवान्। सद्यः एव सः आगच्छन् आसीत्। श्रीरामकृष्णः – भवतां दुर्गापूजावकाशः आरब्धः वा? मणिः – आम् महाराज,। पूजायाः सप्तमी अष्टमी नवमी चेति एतेषु दिवसेषु अहं केशवसेनस्य गृहं गतवान्। मणिः – दुर्गापूजायाः सुन्दरी उपपत्तिः मया तत्र श्रुता। श्रीरामकृष्णः – सा कथं तत् कथयतु। मणिः – केशवसेनस्य गृहे प्रतिदिनं प्रभाते दशैकादशवादनपर्यन्तम् उपासना प्रवर्तते। तदा एव सः दुर्गापूजायाः अर्थं विशदीकृतवान्। सः उक्तवान् यद् यदि कश्चन जगन्मातरं प्रसन्नां कुर्यात्, दुर्गामातरं हृदयमन्दिरम् आनयेत् तर्हि लक्ष्मीः, सरस्वती, कार्तिकः गणेशः च तत्र स्वयमेव आगच्छेयुः। लक्ष्मीः इत्युक्ते ऐश्वर्यं, सरस्वती इत्युक्ते ज्ञानं, कार्तिकः इत्युक्ते विक्रमः, गणेशः इत्युक्ते सिद्धिः – इति एतत् सर्वं स्वयमेव लभ्येत, यदि जगन्माता दुर्गा आगच्छेत् तर्हि । श्रीरामकृष्णः सर्वं विवरणं श्रुतवान्। मध्ये मध्ये केशवस्य उपासनाविषये प्रश्नं कृतवान्। अन्ते उक्तवान्, “भवन्तः इतस्ततः न बाभ्रमन्तु। अत्रैव आगच्छन्तु। “मम अन्तरङ्गभक्ताः केवलम् अत्रैव आगमिष्यन्ति। नरेन्द्रः, भवनाथः,राखालः च मम अन्तरङ्गभक्ताः। एते न सामान्याः। एकवारं भवान् तान् भोजनार्थम् आह्वयतु। नरेन्द्रविषये भवान् कथं मन्यते?” मणिः – सः बहु उत्तमः, महाराज। श्रीरामकृष्णः – पश्यतु, नरेन्द्रः कथं गुणवान् – गानवादने कथं पटुः – जितेन्द्रियः च, विवाहं कर्तु नेच्छति। बाल्यकालात् तस्य ईश्वरविषये आकर्षणम्। साकारः निराकारः वा; चिन्मयमूर्तेः ध्यानं; मातृध्यानम्। श्रीरामकृष्णः अस्तु। साम्प्रतं भवतां ध्यानं धारणा च कथं प्रवर्तेते? भवद्भ्यः किं रोचते साकारं वा निराकारं वा? मणिः – साकारं मनः न ध्यायते; निराकारे मनः स्थिरं कर्तुं न शक्यते च। एतादृशं प्रवर्तते साम्प्रतम्। श्रीरामकृष्णः – दृष्टं किम्? निराकारे सहजं मनः स्थिरं भवितुम् एव न शक्नोति। आरम्भे निराकारं किमर्थं न योग्यम्? – तदेव श्रेयस्करम्। मणिः – इत्युक्ते अन्ते सा एव मृण्मूर्तिः ध्यातव्या ननु? श्रीरामकृष्णः – मृण्मूर्तिः किमर्थम् सा तु चिन्मयी मूर्तिः। मणिः – तत् तु सत्यम्। परं तथापि हस्तपादादयः चिन्तनीयाः एव ननु? परं पुनः मन्ये यत् आरम्भे रूपचिन्तनेन विना मनसः स्थिरीभवनम् अशक्यमेव। भवान् अपि तथैव कथयति। अस्तु, परम् ईश्वरः नानारूपाणि धर्तुं शक्नोति, तदनु स्वमातृरूपे ध्यानं शक्यते किम्? श्रीरामकृष्णः – आम्, सा माता) तु गुरुः एव। ब्रह्ममय्याः एकं रूपं च। तदोपरि मणिः किमपि अनुक्त्वा तूष्णीं स्थितः। किञ्चित् कालानन्तरं पुनः श्रीरामकृष्णं पृष्टवान्। मणिः – महाराज, निराकारस्य अनुभवः कथं वर्तते? तस्य वर्णनं किं कर्तुं न शक्यते? श्रीरामकृष्णः – किञ्चित् कालं विचार्य) तत् कथमस्ति इति वदानि? एवम् उक्त्वा श्रीरामकृष्णः किञ्चित्कालं मौनं स्थितवान्। अथ साकारनिराकारयोः दर्शनसमये जायमानायाः अनुभूत्याः विषये स्वल्पं कथयित्वा पुनः मौनं स्थितः। श्रीरामकृष्णः – किं सम्यग् अवगतं वा इदं सर्वम्? यथार्थम् अवगन्तुं साधना अतीव आवश्यकी। तालिते प्रकोष्ठे विद्यमानानि सुवर्णाभूषणानि द्रष्टुं प्राप्तुं वा यदि इच्छा वर्तते तर्हि प्रयत्नेन कुञ्चिकया तालम् उद्घाट्य तानि बहिः आननीयानि। अन्यथा तालितप्रकोष्ठस्य द्वारे स्थित्वा बहु कल्पयति, ‘एषः अहं द्वारम् उद्घाटयामि। पेटिकायाः तालं त्रोटयामि। रत्नं बहिः निष्कासयामि’। एतादृशं केवलं मनोराज्यं कृत्वा कार्यं न सिद्ध्येत् ननु? तदर्थं साधना अपेक्ष्यते। अनन्तः श्रीरामकृष्णः, अनन्तः ईश्वरः, वृन्दावनदर्शनं, ज्ञानिमतेन अवताराः असंख्याः, कुटीचकः, तीर्थयात्रा किमर्थम्? श्रीरामकृष्णः – ज्ञानिनः निराकारस्य चिन्तनं कुर्वन्ति। अवतारान् ते न मन्यन्ते। कदाचित् अर्जुनः श्रीकृष्णम् अस्तौत्, “भवान् पूर्णब्रह्म”। तदा श्रीकृष्णः अवदत्, “अहं पूर्णं ब्रह्म अस्मि वा न इति पश्य, अत्र आगच्छतु”। सः तम् एकं स्थानं नीत्वा पृष्टवान्, “हं, किं दृश्यते?” अर्जुनः उदतरत्, “कश्चन विशालः वृक्षः दृश्यते। तस्य जामुनफलसदृशाणां फलानां बहवः गुच्छाः अपि दृश्यन्ते”। कृष्णः उक्तवान्, “ इतोपि समीपम् आगत्य पश्यतु। ते कृष्णफलानां गुच्छाः न । ते तु मम सदृशाणाम् अगणितकृष्णानां बहवः गुच्छाः आलम्बिताः सन्ति”। तात्पर्यं यत् तत्पूर्णब्रह्मरूपवृक्षात् असंख्याः अवताराः उद्भवन्ति नश्यन्ति च। “कबीरदासस्य निराकारे महती आसक्तिः। कृष्णविषये सः वदति, “एतस्य कृष्णस्य कथं भक्तिं करोमि। ताः गोपबालिकाः तालिकाः वादयन्ति स्म। एषः मर्कटसमं नृत्यति स्म”। (सहास्यं) अहं तु साकारवादीनां कृते साकारवादी निराकारवादीनां कृते निराकारवादी मणिः – (हसन्) यस्य वार्ता प्रवर्तते सः ईश्वरः यथा अनन्तः तथा भवान् अपि अनन्तः! भवतः स्वरूपमपि न अवगम्यते। श्रीरामकृष्णः – (सहास्यम्) भवता अवगतम् इति दृश्यते। विषयः ज्ञातः किम्? सर्वे धर्माः एकैकवारम् आचरणीयाः द्रष्टव्याः च। सर्वैः मार्गैः गमनं आवश्यकम्। (सोंगटी) सर्वाणि गृहाणि गत्वा पूर्णा भवति। अनन्तरं यदा स्वगृहं गच्छति तदा तां कोपि मारयितुं न शक्नोति। श्रीरामकृष्णः – योगिनां प्रकारद्वयम्। बहूदकः कुटीचकः च। यः सततं तीर्थयात्रां कुर्वन् अटति यस्य चित्तम् अद्यापि न शान्तं जातं सः बहूदकः। बहूनि तीर्थस्थानानि गत्वा यस्य मनः स्थिरं जातं, यः शान्तः जातः सः आसने दृढः भवति। ततः अन्यत्र न गच्छति। तस्मिन् एकस्मिन् स्थाने उपविश्य सः आनन्दम् आस्वादति। पुनः तीर्थगमनं सः न अपेक्षते। कदाचित् तीर्थं गच्छति चेद् भगवतः उद्दीपनार्थमेव। “ मया सर्वे धर्माः एकैकवारम् आचरिताः हिन्दुः मुस्लिमः, ख्रिश्चनः, तथैव शाक्तवैष्णववेदान्तमार्गैः आचरणम् आपतितम्। अन्ते मया अवगतं यत् परमेश्वरः एकः एव। सर्वे तस्य चरणौ एव गच्छन्ति। भिन्नभिन्नमार्गैः इत्येव। “तीर्थयात्रायां कदाचित् बहु कष्टं भवति स्म। कदाचित् बाबुमथुरेण सह बाबुराजस्य सम्मेलनं गतवान्। तत्र सर्वे सांसारिकविषये मग्नाः इति दृष्टम्। वित्तं, भूमिः चेत्यादीनां विषये मुक्ततया वार्ता परवर्तमाना आसीत्। तां श्रुत्वा मम रोदनम् आरब्धम्। मया उक्तम्, अम्ब, माम् अत्र कथं भवती आनीतवती! दक्षिणेश्वरे सम्यक् आसम् अहम्। प्रयागे दृष्टं यत् ते एव तडागाः, तानि दुर्वातृणानि, ते एव वृक्षाः, तानि एव तिन्त्रिणीपर्णानि! “तथापि तीर्थस्थाने मनसि उद्दीपना भवति एव। बाबुमथुरेण सह वृन्दावनं गतवान्। तस्य गृहमहिलाः अपि आसन्। हृदयः अपि आसीत्। कालियादमनघट्टं दृष्ट्वा उद्दीपनं भवति स्म। कथं व्याकुलः भवामि स्म! हृदयः मां बालकवत् स्नापयति स्म। “विहरणार्थं यमुनातीरं सायङ्काले गच्छामि स्म। तृणानि भुक्त्वा गावः यमुनातटं प्रत्यागच्छन्ति स्म। दृष्ट्वैव कृष्णस्य उद्दीपनं भवति स्म। उन्मत्तवत् अहं धावामि स्म – ‘क्व कृष्णः, कृष्णः क्व’ इति भणन्। “शिबिकायाम् उपविश्य श्यामकुण्ड-राधाकुण्डमार्गेण गच्छन् आसम्। मार्गे गोवर्धनपर्वतं द्रष्टुम् अवतीर्णः। तस्य दर्शनमात्रेण व्याकुलः भूत्वा धावन् गोवर्धनपर्वतं आरूढवान्, बाह्यसंज्ञाशून्यः जातः च। तदनु व्रजवासिनः माम् अधः आनीतवन्तः। श्यामकुण्डराधाकुण्डस्य मार्गे सः एव रिक्तप्रदेशः। ते एव वृक्षगुल्माः। ते एव पक्षिणः हिरनाः च सर्वं दृष्ट्वा नितरां विह्वलः जातः। अश्रुभिः वस्त्राणि क्लिन्नानि जातानि। मसि आगतं, सर्वं कृष्णस्य एव वर्तते। स्वयं सः न दृश्यते! शिबिकायाम् उपविष्टः अहम्। परं मुखेन एकं शब्दमपि उद्गरितुं शक्तिः नास्ति। निःशब्दः उपविष्टः। हृदयः शिबिकाम् अन्वागच्छति। वाहकान् सः उक्तवान्, ‘अत्यन्तं सावधानेन चलन्तु’। “गङ्गामाई बहु निभालयति स्म। अति वृद्धा। निधुनवस्य पार्श्वे एकाकिनी एव निवसति स्म। मम अवस्थां भावं च दृष्ट्वा वदति स्म, ‘एषः साक्षात् राधाराणी एव। सा एव एतस्य शरीरं धृत्वा आगता अस्ति। मां दुलाली इति आह्वयति स्म। तया सह वासे अहं पिपासां बुभुक्षां वा विस्मरामि स्म। कदाचित् हृदयः गृहतः भोजनम् आनीय भोजयति स्म। सा अपि पाचनं कृत्वा भोजयति स्म। “गङ्गामाई भावावेशं गच्छति स्म। तस्याः भावं दृष्टुं जनानां सम्मर्दः भवति स्म। कदाचित् सा भावावेशे हृदयस्य स्कन्धौ आरूढवती! “गङ्गामाईं त्यक्तवा कलकत्तानगरं प्रत्यागन्तुं मम इच्छा नासीत्। सर्वं सम्यक् आसीत्। अहं बाष्पिततण्डुलस्य ओदनं खादामि स्म। माई-गङ्गायाः शय्या प्रकोष्ठस्य एकस्मिन् पार्श्वे, मम अपरस्मिन् पार्श्वे इति सर्वा व्यवस्था सम्यक् भवति स्म। इदं सर्वं दृष्ट्वा हृदयः माम् उक्तवान्, “भवतः एतादृशी उदरवेदना। भवतः सेवां कः कुर्यात्?” तदा गङ्गामाई उक्तवती, “ततः किम्? अहं किमर्थं न करोमि? अहं पश्यामि, शुश्रुषां करोमि”। एकं हस्तं हृदयः कर्षति अपरः गङ्गामाई! तदा सहसा मातुः स्मरणं जातम्। सा दीना एकाकिनी दक्षिणेश्वरे कालीवाड्यां ढक्काभवने निवसति.स्म। समाप्तः, वृन्दावने वासः एव समाप्तः! मया उक्तं. “न, न शक्यम्। मया गन्तव्यमेव!” “वृन्दावने वायुमानं बहु उत्तमम्। नवयात्रिकाः आगच्छन्ति चेत् व्रजबालकाः वदन्ति स्म, ‘ हरिः इति वदतु, पोटलिकाम् उद्घाटयतु!’ सामान्यतः एकादशवादनानन्तरं श्रीरामकृष्णः प्रसादं भुक्तवान्। द्विप्रहरे अल्पां वामकुक्षीं कृत्वा तृतीयं प्रहरं सः भक्तैः सह संभाषणे यापितवान्। मध्ये मध्ये कदाचित् सः प्रणवध्वनिं, ‘चैतन्य चैतन्य’ इति उच्चारणं वा करोति स्म। देवालये सन्ध्यानीराजनं समाप्ता। अद्य विजयादशमी। श्रीरामकृष्णः कालीमन्दिरम् आगतः। जगतन्मातरं प्रणामं कृतवान्। भक्ताः तस्य पादधूलिं स्वीकृतवन्तः। रामलालः कालीमातुः नीराजनं कृतवान्। श्रीरामकृष्णः दादारामलालम् आहूतवान्, “हे रामलाल, क्व अस्ति भवान्?” कालीमात्रे नैवेद्यः समर्पितः। श्रीरामकृष्णः नैवेद्यं स्पर्शं करिष्यति। तदर्थमेव सः रामलालम् आह्वयति। अन्येभ्यः सर्वेभ्यः भक्तेभ्यः प्रसादं दातुं सूचयन् अस्ति। व्याधीनां निमित्त-पूर्वरूप-रूप-उपशय-सङ्ख्या-प्राधान्य-विधि-विकल्प-बल-काल-विशेषान् अनुप्रविश्य अनन्तरं दोष-भेषज-देश-काल-बल-शरीर-सार-आहार-सात्म्य-सत्त्व-प्रकृति-वयसां मानम् यथावत् ज्ञेयं भवति हि दोष-आदीनाम् अमानज्ञः भिषग् व्याधि-निग्रह-समर्थः न भवति। ते सम्यग् उपयुज्यमानाः शरीरं यापयन्ति, रसदोषसन्निपाते तु ये रसा यैर्दोषैः समानगुणाः समानगुणभूयिष्ठा वा भवन्ति तेतानभिवर्धयन्ति, विपरीतगुणा विपरीतगुणभूयिष्ठा वा शमयन्त्यभ्यस्यमाना इति। रस-दोष-सन्निपाते तु ये रसाः यैः दोषैः समानगुणाः समानगुण-भूयिष्ठाः वा भवन्ति ते (अभ्यस्यमानाः) तान् अभिवर्धयन्ति, विपरीत-गुणाः विपरीतगुण-भूयिष्ठाः वा अभ्यस्यमानाः शमयन्ति इति।(परस्परेण असंसृष्टानां) रसानाम् एतत् षट्त्वं व्यवस्थाहेतोः उपदिश्यते तत्र तैलं स्नेह-औष्ण्य-गौरव-उपपन्नत्वाद् वातं जयति सततम् अभ्यस्यमानं; वातः हि रौक्ष्य-शैत्य-लाघव-उपपन्नः विरुद्धगुणः भवति, विरुद्ध-गुण-सन्निपाते हि भूयसा अल्पम् अवजीयते, तस्मात् तैलं वातं जयति सततमभ्यस्यमानम्। तत्र तैलं स्नेह-औष्ण्य-गौरव-उपपन्नत्वात् सततम् अभ्यस्यमानं वातं जयति वातः हि रौक्ष्य-शैत्य-लाघव-उपपन्नः विरुद्धगुणः भवति, हि विरुद्ध-गुण-सन्निपाते भूयसा अल्पम् अवजीयते, तस्मात् सततमभ्यस्यमानं तैलं वातं जयति । सर्पिः खलु एवम् एव पित्तं जयति, माधुर्यात् शैत्यात् मन्दत्वात् च; पित्तं हि अमधुरम् उष्णं तीक्ष्णं च। मधु च श्लेष्माणं जयति, रौक्ष्यात् तैक्ष्ण्यात् कषायत्वात् च; श्लेष्मा हि स्निग्धः मन्दः मधुरः च । तत्र तैलं स्नेह-औष्ण्य-गौरवगुणैः युक्तम् अस्ति।तस्य सततं प्रयोगः भवति चेत् तद् वातं जयति।वातः रौक्ष्य-शैत्य-लाघवगुणैः युक्तः अतः सः तैल-विरुद्ध-गुणैः युक्तःअस्ति।यदा विरुद्धगुणानाम् एकत्र निपातः भवति,तदा बलवता गुणेन दुर्बलः गुणः पराभूतः भवति।अतः तैलं यदि सततं प्रयुक्त, तर्हि तद् वातं जयति। घृतं मधुरं शीतं तथा मन्दम्।तद् अनया रीत्या एव पित्तं जयति।यतो हि पितम् मधुरविपरीतम् उष्णं तथा तीक्ष्णम् अस्ति। मधु रूक्षं, तीक्ष्णं तथा कषायरसम्।एतैः विपरीतगुणैः मधु कफं जयति।यतो हि कफः स्निग्धः, मन्दः तथा मधुरः। त्रयाणां द्रव्याणाम् अतिप्रयोगः न भवेत्।अल्पप्रयोगोचितानाम् अन्येषां द्रव्याणाम् अपेक्षया अपि एतानि त्रीणि द्रव्याणि अल्पतरं प्रयोज्यानि। शुभाशुभकारिण्यः इति।शुभानि च अशुभानि च शुभाशुभानि। इति अनेन सूत्रेण शुभाशुभानि कर्तुं शीलं यस्य सः शुभाशुभकारी इति णिनिप्रत्ययान्तरूपम् ।तस्य स्त्रीलिङ्गे द्योत्ये इति चक्रपाणिः टीकते।प्रयोगसमः इति समासस्य विग्रहः समः प्रयोगः इति तेन कृतः।स च अनुचितः।यतो हि समः प्रयोगः इति अर्थः अभिप्रेतः चेत् समासे समशब्दस्य पूर्वनिपातः अपेक्ष्यते। गुरुप्रक्लेदित्वादिति।गुर्व्यः च ताः प्रक्लेदिन्यः च गुरुप्रक्लेदिन्यः।पिप्पलीनां विशेषणम् इदम्।गुरुप्रक्लेदिनीनां भावः गुरुप्रक्लेदित्वम्।गुरुप्रक्लेदित्वात् इति पञ्चम्यन्तं रूपम्।नैषा अपादाने पञ्चमी। इति अनेन वहति इति वाही। औष्ण्यतैक्ष्ण्यलाघवोपपन्नः इति।उष्णस्य भावः औष्ण्यम्।तीक्ष्णस्य भावः तैक्ष्ण्यम्।उभयत्र केश-अक्षि-हृदय-पुंस्त्व-उपघातकरः इति।केशाः च अक्षिणी च हृदयं च पुंस्त्वं च केशाक्षिहृदयपुंस्त्वानि इति द्वन्द्वः।केश-अक्षि-हृदय-पुंस्त्वानाम् उपघातः केश-अक्षि-हृदय-पुंस्त्व-उपघातः इति तत्पुरुषः।केश-अक्षि-हृदय-पुंस्त्व-उपघातस्य करः केश-अक्षि-हृदय-पुंस्त्व-उपघातकरः।करोतीति करः। आन्ध्य-षाण्ढ्य-खालित्य-पालित्य-भाजः इति।आन्ध्यं च षाण्ढ्यं च खालित्यं च पालित्यं च आन्ध्य-षाण्ढ्य-खालित्य-पालित्यानि।आन्ध्यं षाण्ढ्यं, खालित्यं तथा पालित्यम् इति एतानि चत्वारि अपि भावप्रत्ययान्तरूपाणि। इति अनेन ष्यञ्-प्रत्ययान्तरूपाणि एतानि।अतः अन्धस्य भावः आन्ध्यं, षण्ढस्य भावः षाण्ढ्यं, खलितस्य भावः खालित्यं पलितस्य भावः पालित्यम् इति अर्थः । आन्ध्य-षाण्ढ्य-खालित्य-पालित्यानि भजन्ते इति आन्ध्य-षाण्ढ्य-खालित्य-पालित्य-भाजः। ण्विः इति सर्वापहारः प्रत्ययः।अयं च प्रत्ययः णित् अस्ति, अतः इत्यनेन आदिस्वरस्य वृद्धिः जाता आन्ध्य-षाण्ढ्य-खालित्य-पालित्य- भाज् इति। इत्यनेन जकारस्य गकारः जातः आन्ध्य-षाण्ढ्य-खालित्य-पालित्य- भाग् इति। हृदयापकर्तिनः इति।अपकर्तः इत्युक्ते कर्तनपीडा।हृदये अपकर्तः हृदयापकर्तः।हृदयापकर्तः अस्य अस्तीति हृदयापकर्ती।प्रथमाविभक्तौ बहुवचने रूपं हृदयापकर्तिनः इति। ;औष्ण्य-तैक्ष्ण्य-उपपन्नम् इति।औष्ण्यं च तैक्ष्ण्यं च औष्ण्यतैक्ष्ण्ये। औष्ण्यतैक्ष्ण्याभ्याम् उपपन्नम् औष्ण्य-तैक्ष्ण्य-उपपन्नम्। उपपन्नमिति समवेतम्। ;अनतिगुरु इति।अतिशयितं गुरु अतिगुरु।न अतिगुरु अनतिगुरु।लवणविशेषणम्। ;अनतिस्निग्धम् इति।अतिशयितं स्निग्धम् अतिस्निग्धम्।न अतिस्निग्धम् अनतिस्निग्धम्। लवणविशेषणम्। ;उपक्लेदि इति।उपक्लेदयति आद्रीकरोति इति उपक्लेदि। ;विस्रंसन-समर्थम् इति।विस्रंसने कर्मणि समर्थम् इति तत्पुरुषः।एतदपि लवणस्य विशेषणम्। ;अन्नद्रव्य-रुचिकरम् इति।अन्नं च तद् द्रव्यं च अन्नद्रव्यम् इति कर्मधारयः।अन्नद्रव्यस्य रुचिः अन्नद्रव्यरुचिः।अन्नद्रव्यरुचेः करम् अन्नद्रव्यरुचि-करम्।करोति इति करम्। ;आपातभद्रम् इति।आपातः इति आरम्भः।आपाते भद्रम् आपातभद्रम्। इति अनेन हेत्वर्थे पञ्चमी एषा।‘समप्रयोगः प्रशस्तगुणयुक्तः भवति अतः’ इति अस्य समस्तपदस्य अर्थः। ;रोचन-पाचन-उपक्लेदन-विस्रंसनार्थम् इति।रोचनं च पाचनं च उपक्लेदनं च विस्रंसनं च रोचनपाचनोपक्लेदनविस्रंसनानि। तानि एव अर्थः प्रयोजनं यथा स्यात् तथा रोचन-पाचन-उपक्लेदन-विस्रंसनार्थम् ।अस्य क्रियाविशेषणस्य ‘उपयुज्यते’ इति क्रियया सह अन्वयः। ;ग्लानि-शैथिल्य-दौर्बल्य-अभिनिर्वृत्तिकरमिति।ग्लानिः च शैथिल्यं च दौर्बल्यं च ग्लानिशैथिल्यदौर्बल्यानि।तेषाम् अभिनिर्वृत्तिः निर्मितिः ग्लानिशैथिल्यदौर्बल्या-भिनिर्वृतिः। ग्लानिशैथिल्यदौर्बल्याभिनिर्वृत्तेः करं ग्लानि-शैथिल्य-दौर्बल्य-अभिनिर्वृत्तिकरम्। इत्यनेन ग्लैधातोः स्नुप्रत्ययः। ग्लायतीति ग्लास्नुः।ग्लानः इत्यर्थः। ;शिथिल-मांस-शोणिताः इति।मांसं च शोणितं च मांसशोणिते।शिथिले मांसशोणिते येषां ते शिथिलमांसशोणिताः इति बहुव्रीहिः।ग्रामनगरनिगमजनपदाः इत्यस्य विशेषणमेतत्। इति अच्प्रत्ययः।परिक्लेशस्य सहाः परिक्लेशसहाः। न परिक्लेशसहाः अपरिक्लेशसहाः इति नञ्समासः। ग्रामनगरनिगमजनपदाः इत्यस्य विशेषणमेतत्। ;बाह्लीक-सौराष्ट्रिक-सैन्धव-सौवीरकाः इति।बाह्लीकाः च सौराष्ट्रिकाः च सैन्धवाः च सौवीरकाः च बाह्लीक-सौराष्ट्रिक-सैन्धव-सौवीरकाः। इति अनेन साधिताः एते चत्वारः शब्दाः।बह्लीदेशे भवन्ति ते बाह्लीकाः। सौराष्ट्रदेशे भवन्ति, ते सौराष्ट्रिकाः।सिन्धुदेशे भवन्ति ते सौराष्ट्रिकाः।सुवीरदेशे भवन्ति, ते सौवीरकाः।एतेषां विशेष्यं ‘पुरुषाः’ इति। ;ओषधि-वीरुध्-वनस्पति-वानस्पत्याः इति।ओषधयः च वीरुधः च वनस्पतयः च वानस्पत्याः च ओषधि-वीरुध्-वनस्पति-वानस्पत्याः। ;अल्पतेजसः इति।अल्पं तेजः येषां ते अल्पतेजसः। ओषधि-वीरुध्-वनस्पति-वानस्पत्याः इत्यस्य विशेषणम्। ;लवण-उपहतत्वात् इति।लवणेन उपहतः लवणोपहतः।उपहतः इति बाधितः। इति अनेन लवणोपहतस्य भावः लवणोपहतत्वम् । ;अति-लवण-सात्म्याः इति।अतिशयितं लवणम् अतिलवणम्।अतिलवणं सात्म्यं येषां ते अतिलवणसात्म्याः।पुरुषविशेषणमेतत्। ;खालित्य-पालित्यानि इति।खालित्यानि च पालित्यानि च खालित्यपालित्यानि। ;अकाले इति।न कालः अकालः। नञः षड् अर्थाः सन्ति- ;;अप्राशस्त्यं विरोधश्च नञर्थाः षट् प्रकीर्तिताः॥ तस्मात् तेषां तत्सात्म्यतः क्रमेण अपगमनं श्रेयः। सात्म्यं नाम तद् यदात्मन्युपशेते; सात्म्यार्थो ह्युपशयार्थः। तत्त्रिविधं प्रवरावरमध्यविभागेन; सप्तविधं तु रसैकैकत्वेन सर्वरसोपयोगाच्च। तत्र सर्वरसं प्रवरम्, अवरमेकरसं, मध्यं तु प्रवरावरमध्यस्थम्। तत्रावरमध्याभ्यां सात्म्याभ्यां क्रमेणैव प्रवरमुपपादयेत् सात्म्यम्। सप्तविधम् इति।सप्त विधाः प्रकाराः यस्य तत् सप्तविधम्।सात्म्यविशेषणम्। इति बहुव्रीहिः एकः एकः च एकैकः। प्रवर-अवर-मध्यस्थं इति।प्रवरं च अवरं च प्रवरावरे सात्म्ये।प्रवरावरयोः मध्यं प्रवरावरमध्यम्।प्रवरावरमध्ये तिष्ठति इति प्रवरामध्यस्थम्।सात्म्यविशेषणमेतद्। ‘अवरमध्याभ्यां सात्म्याभ्यां प्रभृति प्रवरसात्म्यं क्रमेण अभ्यसेत्’ इति अन्वये कर्तृपदं किम् इति आकाङ्क्षायां चक्रपाणिः व्याख्याति‘अवरमध्याभ्यां लक्षितः पुरुषः’इति ।पुरुषः इति अस्मिन् वाक्ये कर्ता।स च अवरमध्याभ्यां लक्षितः भवति।प्रकृते लक्षितशब्दस्य‘लक्षणया बोधितः’ इति अर्थः नास्ति।यतो हि अत्र लक्षणा नास्ति।लक्षणा अत्र न सम्भवति यतो हि ‘अवरमध्याभ्याम्’ इति पदस्य मुख्यार्थः बाधितः नास्ति।मुख्यार्थबाधः भवति चेत् एव लक्षणा क्रियते, नान्यथा।अतः लक्षितशब्दस्य अपरः अर्थः ग्राह्यः- अवरमध्याभ्यां ज्ञातः इत्यर्थः।कथम् अवरमध्याभ्यां ज्ञातः? सम्भवतन्त्रयुक्त्या ज्ञातः, न तु लक्षणया ज्ञातः इति। आहार-औषध-द्रव्याणाम् इति।आहाराः च औषधानि च आहारौषधानि।द्रव्यपदं द्वन्द्वान्ते विद्यते। द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणं पदं प्रत्येकम् अभिसम्बध्यते करणं पुनः स्वाभाविकानां द्रव्याणामभिसंस्कारः।संस्कारो हि गुणान्तराधानमुच्यते। देशसात्म्यम् इति।देशे सात्म्यम् इति।देशस्य सात्म्यम् इति विग्रहः न कार्यः।आहारः केन कारणेन हितकरः भवति, केन कारणेन अहितकरः भवति इति आहारविधिविशेषायतनानि व्याख्याति सूत्रकारः।तत्र अन्यतमम् आयतनं देशः इति।अतः कस्य देशस्य सात्म्यम् अस्ति इति विचारः अत्र अप्रस्तुतः।कस्मिन् देशः कः आहारः सात्म्यः भवति इति विचारः प्रस्तुतः।तस्मात् देशे सात्म्यम् इत्येव विग्रहः औचित्यमावहति। अनेनैव अभिप्रायेण चक्रपाणिः देशसात्म्यस्य उदाहरणं ब्रूते – ऋतु-सात्म्य-अपेक्षः इति। ऋतौ सात्म्यम् ऋतुसात्म्यम्।ऋतुसात्म्यम् अपेक्षते इति ऋतुसात्म्यापेक्षः। उपयोक्ता पुनः यः तम् आहारम् उपयुङ्क्ते, यद्-आयत्तम् ओकसात्म्यम्। उपयोक्ता पुनः यः तम् आहारम् उपयुङ्क्ते, यद्-आयत्तम् ओकसात्म्यम्। उपयोक्ता नाम आहारस्य उपभोक्ता।ओकसात्म्यं तस्य अधीनम् अस्ति। परस्पर-उपकारकाःइति।परस्परम् उपकारकाः परस्परोपकारकाः।उपकुर्वन्ति इति उपकारकाः। एतदपि विशेषाः इत्यस्य विशेषणम्। बुभुत्सेत इति। बोद्धुम् इच्छेत् इत्यर्थः। मात्रावत् इति।मात्रा अस्ति अस्मिन् इति मात्रावद्। साद्गुण्यम् इति। चक्रपाणिः लिखति – अतः सद्गुणः इत्युक्ते प्रशस्तगुणः।तस्य भावः साद्गुण्यम्।अन्नस्य साद्गुण्यम् इति इत्यनेन यत्प्रत्ययः।उदरे भवः उदर्यः।ततः स्वार्थे अण्। इति सूत्रेण मात्राशब्दात् मतुप्प्रत्ययः।अयं प्रत्ययः नैकेषु अर्थेषु भवति यथा – ‘मात्रावत्’ इत्यत्र एषु कः अर्थः अभिप्रेतः?चक्रपाणिः टीकते ;मात्रावद् इति प्रशंसायां मतुप्; तेन प्रशस्तमात्रम् इति अर्थः। पूर्वान्ने जीर्णे सति खादेत्।यतो हि अजीर्णे सति यः खादति, तस्य भुक्तम् अन्नं पूर्वस्य आहारस्य अपरिणतं रसं तथा उत्तरस्य आहारस्य रसं मेलयति।ततः सर्वान् दोषान् सत्वरं प्रकोपयति।परन्तु यदा पूर्वाहारः जीर्णः अस्ति, यदा सर्वे दोषाः स्वस्थाने सन्ति, यदा अग्निः उदीर्णः अस्ति, यदा बुभुक्षा उत्पन्ना अस्ति, यदा स्रोतोमुखानि विवृतानि सन्ति, यदा उद्गारः विशुद्धः अस्ति, यदा हृदयं विशुद्धम् अस्ति, यदा वातः अनुलोमः अस्ति, यदा च वातमूत्रपुरीषवेगाः विसृष्टाः सन्ति, तदा भुक्तम् अन्नं शरीरधातून् न प्रदूषयति, केवलम् आयुः एव वर्धयति विरुद्ध-वीर्य-आहारजैः इति ।विरुद्धे वीर्ये विरुद्धवीर्ये।विरुद्धवीर्ययुतः आहारः विरुद्धवीर्याहारः। शाकपार्थिवादिवत्समासः। अनिष्टदेशजैः इति।न इष्टः अनिष्टः।अनिष्टः देशः अनिष्टदेशः।अनिष्टदेशे जातः अनिष्टदेशजः। इत्यनेन च्विप्रत्ययः।अशीतम् अन्नं शीतं सम्पद्यते इति अर्थः। इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते विमानस्थाने रसविमानं नाम प्रथमोऽध्यायः॥१॥ इति अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते विमानस्थाने रसविमानं नाम प्रथमः अध्यायः॥१॥ इति अग्निवेशकृते चरकप्रतिसंस्कृते तन्त्रे विमानस्थाने रसविमानं नाम प्रथमः अध्यायः॥१॥ इति अग्नेवेशेन कृते, चरकेण प्रतिसंस्कृते ग्रन्थे विमानस्थाने रसविमानसंज्ञकः प्रथमः अध्यायः समाप्तः॥१॥ इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायाम् आयुर्वेददीपिकायां विमानस्थाने रसविमानं नाम प्रथमः अध्यायः॥१॥ ॥ चरकसंहितायां रसविमानाध्याये सुशीला पञ्जिका ॥ यथा मनः अतीन्द्रियम्, इन्द्रियाग्राह्यम्, इन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयं वा। यथा पुरुषे स्तन्यात्यन्ताभावः, स्तन्यरहितत्वं. स्तन्यशून्यत्वं वा यथा रक्ते पित्तम् इत्यत्र रक्ते अधिकरणता अधिकरणत्वम्, आधारता आधारत्वम् आश्रयता आश्रयत्वं वा। यथा रक्ते पित्तम् इत्यत्र रक्ते अधिकरणत्वम्, अधिकरणता अधारता, आधारत्वम् आश्रयता आश्रयत्वं वा। व्रणगतपूयगन्धस्य अध्यक्षं प्रत्यक्षम् अपरोक्षं, साक्षात्कारः उपलब्धिः उपलम्भः वा घ्रानेन्द्रियेण भवति। यथा आत्मनि अनादित्वम्, उत्पत्तिशून्यत्वं प्रागभाव-अप्रतियोगित्वं वा विद्यते। यथा व्यायामशक्त्या बलस्य अनुमा अनुमितिः वा भवति। यथा देहबलम् अनुमानेन व्याप्तिज्ञानेन वा गृह्यते। यथा बलं व्यायामशक्त्या परीक्षेत इति वचनात् बले अनुमितत्वम्, अनुमिति-विषयत्वं वा विद्यते। व्यायामशक्त्या बलस्य अनुमितिः अनुमा वा भवति। यथा बलं व्यायामशक्त्या परीक्षेत इति वचनात् बले अनुमितिविषयत्वम्, अनुमितत्वं वा विद्यते। यथा अयं कामली, पीतमूत्रवत्त्वात् इत्यनुमाने पीतमूत्रवत्त्वम इति हेतुः अनैकान्तिकः,सव्यभिचारः, व्यभिचारी वा। यथा पित्ते रक्तान्यत्व. रक्तान्योन्याभावः, रक्तेतरत्वं, रक्तभिन्नत्वं, रक्तभेदः, रक्तभेदवत्त्वं वा। यथा पित्ते रक्तान्योन्याभावः,रक्तान्यत्वं. रक्तेतरत्वं, रक्तभिन्नत्वं, रक्तभेदः, रक्तभेदवत्त्वं वा वर्तते। यथा यत्र व्यायामशक्तिः तत्र बलम् इति व्याप्तौ बलवान् भीमसेनः अन्वयदृष्टान्तः, अन्वयि-उदाहरणं सपक्षः वा । यथा ‘न नक्तं दधि भुञ्जीत’ इति वचनात् ‘ निशाकालावच्छिन्न-दधिविषयक-भक्षणव्यापारनिष्ठ-निषिद्धताबोधनानुकूलव्यापारवान् ग्रन्थकारः’ इति वाक्यार्थबोधः, शाब्दबोधः, शाब्दज्ञानं,शाब्दबुद्धिः, अन्वयबोधः, वाक्यार्थज्ञानं वा भवति। देहसन्तापः अपरोक्षज्ञानविषयः प्रत्यक्षः, प्रत्यक्षज्ञानविषयः, साक्षात्कृतः, साक्षात्कारविषयः, उपलब्धः, उपलब्धिविषयः वा अस्ति। यथा व्रणगतपूयगन्धस्य अपरोक्षं, प्रत्यक्षं, साक्षात्कारः, उपलब्धिः, अध्यक्षम्, उपलम्भः वा घ्राणेन्द्रियेण भवति। यथा अपक्वव्रणशोथे पाकज्ञानम् अप्रमा, अयथार्थनुभवः, भ्रमः वा । यथा पित्ते शीतगुणस्य अभावः व्यतिरेकः वा। ज्वरमुक्ते पुरुषे ज्वराभावः वर्तते।अत्र ज्वरे या अभावस्य प्रतियोगिता, सा अभावनिरूपित-प्रतियोगिता, अभावीयप्रतियोगिता वा। गोदुग्धे रसायनत्वाभावाभावः रसायनत्वाभाव-प्रतियोगित्वं वा विद्यते। ज्वरमुक्ते पुरुषे ज्वराभावः वर्तते।अत्र ज्वरे या अभावस्य प्रतियोगिता, सा अभावीय-प्रतियोगिता, अभावनिरूपितप्रतियोगिता वा। ‘भूः इति पदात् भूमिरिति अर्थः बोद्धव्यः’ इति अभिधा, ईश्वरसङ्केतः, ईश्वरेच्छा, शक्तिः, वा। यथा कफः अभिधेयः, ज्ञेयः, पदार्थः प्रमेयं वा। यथा वातः अभिधेयः, वाच्यः वा। यथा अपक्वव्रणशोथे पाकज्ञानम् अयथार्थनुभवः, अप्रमा, भ्रमः वा । ‘देवदत्तः तीक्ष्णाग्निः बहुभोजनत्वात्’ इति अनुमाने बहुभोजनत्वम् इति असद्धेतुः, दुष्टहेतुः, हेत्वाभासः वा। इतिकर्तव्यताविशिष्ट-रोगोत्पत्तिकारणम् इति हेतोः असाधारणधर्मः, लक्षणं वा। समविषमाग्न्योः असामानाधिकरण्यं, वैयधिकरण्यं, विरोधः, विरुद्धत्वम्,एकाधिकरणवृत्तित्वाभावः,एकाधिकरणावृत्तित्वं, व्यधिकरणत्वं, भिन्नाधिकरणत्वं वा विद्यते। यथा रक्ते पित्तम् इत्यत्र रक्ते अधारता,अधिकरणता अधिकरणत्वम्, आधारत्वम् आश्रयता आश्रयत्वं वा विद्यते।। यथा रक्ते पित्तम् इत्यत्र रक्ते आधारत्वम् ,अधिकरणता अधिकरणत्वम्, आधारता, आश्रयता आश्रयत्वं वा। यथा ‘रक्ते पित्तम्’ इत्यत्र पित्ते आधेयता, आधेयत्वं, वृत्तिः, सत्त्वं वा ।। यथा रक्ते पित्तम् इत्यत्र रक्ते आश्रयता ,अधिकरणता अधिकरणत्वम्, अधारता, आधारत्वम् आश्रयत्वं वा।। यथा रक्ते पित्तम् इत्यत्र रक्ते आश्रयत्वम्, अधिकरणता अधिकरणत्वम्, अधारता, आधारत्वम् आश्रयता वा।। यथा पुरुषस्तन्यं मधुरं, स्तन्यत्वाद् इति अनुमाने आश्रयासिद्धिः पक्षाप्रसिद्धिः वा दोषः। यथा विपरीतगुणविषये इच्छा, कामः वा दोषचयस्य लक्षणम्। यथा कटुरसः कफरोगिणः इष्टः,इच्छाविषयः वा। यथा पित्ते रक्तेतरत्वं, रक्तान्यत्व. रक्तान्योन्याभावः, रक्तभिन्नत्वं, रक्तभेदः, रक्तभेदवत्त्वं वा। यथा मनः इन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयं अतीन्द्रियम् इन्द्रियाग्राह्यम् वा। यथा रुग्णस्य वर्णः इन्द्रियेण, प्रत्यक्षेण, प्रत्यक्षप्रमाणेन वा गृह्यते । यथा मनः इन्द्रियाग्राह्यम् अतीन्द्रियम् इन्द्रियजन्यप्रत्यक्षाविषयं वा। यथा कटुरसः कफरोगिणः इष्टः,इच्छाविषयः वा यथा ईश्वरः, परमात्मा वा सर्वेषां कार्याणां साधारणकारणम्| यथा ईश्वरवृत्तिज्ञानम् ईश्वरीयज्ञानम् वा सर्वकार्याणां साधारणकारणम्। यथा भूः इति पदात् भूमिरिति अर्थः बोद्धव्यः इति ईश्वरसङ्केतः, ईश्वरेच्छा, शक्तिः, अभिधा वा। यथा ईश्वरीयज्ञानम् ईश्वरवृत्तिज्ञानं वा सर्वकार्याणां साधारणकारणम्। यथा भूः इति पदात् भूमिरिति अर्थः बोद्धव्यः इति ईश्वरेच्छा, ईश्वरसङ्केतः, शक्तिः, अभिधा वा। यथा शरीरे उत्पत्तिमत्त्वं सादित्वं, कार्यत्वं,प्रागभावप्रतियोगित्वं वा विद्यते। यथा आत्मनि उत्पत्तिशून्यत्वम्, अनादित्वं, प्रागभाव-अप्रतियोगित्वं वा विद्यते। यथा कीलसदृशम् अर्शः इति शास्त्रवचनेन अर्शसः उपमा, उपमितिः वा भवति। यथा कीलसदृशम् अर्शः इति शास्त्रवचनेन अर्शसः उपमितिः, उपमा वा भवति। यथा देहसन्तापः उपलब्धः, प्रत्यक्षः, प्रत्यक्षज्ञानविषयः, अपरोक्षज्ञानविषयः,साक्षात्कृतः, साक्षात्कारविषयः, उपलब्धिविषयः वा अस्ति। यथा व्रणगतपूयगन्धस्य प्रत्यक्षम् उपलब्धिः, अपरोक्षं, साक्षात्कारः, अध्यक्षम्, उपलम्भः वा घ्राणेन्द्रियेण भवति। यथा देहसन्तापः उपलब्धिविषयः, प्रत्यक्षः, प्रत्यक्षज्ञानविषयः, अपरोक्षज्ञानविषयः,साक्षात्कृतः, साक्षात्कारविषयः, उपलब्धः वा अस्ति। यथाव्रणगतपूयगन्धस्य उपलम्भः, प्रत्यक्षम्, अपरोक्षं, साक्षात्कारः, उपलब्धिः, अध्यक्षं वा घ्राणेन्द्रियेण भवति। यथा कफस्य उपादानकारणं समवायिकारणं वा जलम्। यथा उष्णत्वम् उष्णस्पर्शो वा पित्तजशोथस्य असाधारणधर्मः। यथा उष्णस्पर्शः उष्णत्वम् वा पित्तजशोथस्य असाधारणधर्मः। यथा मधुररस-शीतवीर्ययोः दुग्धे एकाधिकरणवृत्तित्वं,सामानाधिकरण्यम्, ऐकाधिकरण्यं,समानाधिकरणत्वं वास्ति। यथा समविषमाग्न्योः एकाधिकरणवृत्तित्वाभावः,असामानाधिकरण्यं,वैयधिकरण्यं, विरोधः, विरुद्धत्वम्, एकाधिकरणावृत्तित्वं, व्यधिकरणत्वं, भिन्नाधिकरणत्वं वा विद्यते। यथा समविषमाग्न्योः एकाधिकरणावृत्तित्वम्,असामानाधिकरण्यं,वैयधिकरण्यं, विरोधः, विरुद्धत्वम्, एकाधिकरणवृत्तित्वाभावः, व्यधिकरणत्वम्, भिन्नाधिकरणत्वं वा विद्यते। यथा मधुररस-शीतवीर्ययोः दुग्धे ऐकाधिकरण्यं, सामानाधिकरण्यम्, एकाधिकरणवृत्तित्वं, समानाधिकरणत्वं वास्ति। यथा यथाकालं मलानां शोधनं प्रति कर्तृत्वं, कृतिः, प्रयत्नः, वा शास्त्रेण विधीयते। यथा कफः कर्मवान्, क्रियावान्, गुणवान्, गुणी, द्रव्यं वा। यथा विपरीतगुणविषये कामः, इच्छा वा दोषचयस्य लक्षणम्। अन्नरसं प्रति पञ्चभूतानां प्रयोजकत्वं विद्यते। यथा जलकफयोः कार्यकारणभावः, जन्यजनकभावः, हेतुहेतुमद्भावः, ध्यसाधनभावः वा विद्यते।। यथा अन्नरसे अन्न-कार्यत्वम्,अन्न-हेतुमत्त्वम्, अन्न-जन्यत्वं, पञ्चभूत-प्रयोज्यत्वं (व्यवहितकार्यत्वं) वा विद्यते। यथा शरीरे कार्यत्वं, सादित्वम् उत्पत्तिमत्त्वं,प्रागभावप्रतियोगित्वं वा विद्यते। यथा दोषसाम्यस्य कार्यं, फलं वा सुखानुबन्धः । तर्पककफः नाभ्यधःस्थः, गुरुत्वात् इत्यनुमाने गुरुत्वम् इति हेतुः लात्ययापदिष्टः, बाधितः वास्ति। यथा देहः कालिकविशेषणतासम्बन्धेन, कालिकसम्बन्धेन वा काले वर्तते ।। यथा देहः कालिकसम्बन्धेन, कालिकविशेषणतासम्बन्धेन वा काले वर्तते । यथा यथाकालं मलानां शोधनं प्रति कृतिः, प्रयत्नः, कर्तृत्वं वा शास्त्रेण विधीयते।। यथा कफः कर्मवान्, क्रियावान्, गुणवान्, गुणी द्रव्यं वा। यथा दन्तधावनोपयोगीनि द्रव्याणि इति ‘अर्कन्यग्रोधखदिरकरञ्जककुभादिजम्’ इत्यादेः सूत्रस्य गम्यः, प्रतिपाद्यः, प्रतीतिविषयः वा ।। यथा कफः कर्मवान्, क्रियावान्, गुणवान्, गुणी द्रव्यं वा। यथा कफः गुणी, कर्मवान्, क्रियावान्, गुणवान् द्रव्यं वा। यथा वैद्यः शरीरं जानाति इत्युक्ते वैद्यस्य शरीरग्रहः, शरीरज्ञानम् शरीरधीः, शरीरप्रतीतिः, शरीरप्रत्ययः, शरीरबुध्दिः, शरीरबोधः, शरीरसंवित् वा । यथा पूयगन्धे घ्राणग्राह्यत्वं,घ्राणत्वं,घ्राणेन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं वा विद्यते।। यथा पूयगन्धे घ्राणत्वं,घ्राणेन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं,घ्राणग्राह्यत्वं वा विद्यते।। व्रणगतस्य पूयस्य गन्धज्ञानं भवति, इत्युक्ते गन्धज्ञाने घ्राणत्वं, घ्राणेन्द्रियजन्य-प्रत्यक्षत्वं वा विद्यते।। यथा पूयगन्धे घ्राणेन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं,घ्राणत्वं, घ्राणग्राह्यत्वं वा विद्यते।। व्रणगतस्य पूयस्य गन्धज्ञानं भवति, इत्युक्ते गन्धज्ञाने घ्राणत्वं, घ्राणेन्द्रियजन्य-प्रत्यक्षत्वं वा विद्यते।। यथा कार्ष्ण्ये चक्षुरिन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं,चाक्षुषत्वं, चक्षुर्ग्राह्यत्वं वा विद्यते। यथा रुग्णत्वचि पीतवर्णं वैद्यः पश्यति तदा पीतवर्णज्ञाने चाक्षुषत्वं, चक्षुरिन्द्रियजन्य-प्रत्यक्षत्वं वा विद्यते। यथा कार्ष्ण्ये चक्षुर्ग्राह्यत्वं, चाक्षुषत्वं,चक्षुरिन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं वा विद्यते। यथा कार्ष्ण्ये चाक्षुषत्वं, चक्षुरिन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं,चक्षुर्ग्राह्यत्वं वा विद्यते। रुग्णत्वचि पीतवर्णं वैद्यः पश्यति तदा पीतवर्णज्ञाने चाक्षुषत्वं, चक्षुरिन्द्रियजन्य-प्रत्यक्षत्वं वा विद्यते। अन्नरसं प्रति पञ्चभूतानां प्रयोजकत्वं विद्यते। जलकफयोः जन्यजनकभावः,कार्यकारणभावः, हेतुहेतुमद्भावः, साध्यसाधनभावः वा विद्यते। यथा अन्नरसे अन्न-जन्यत्वं,अन्न-कार्यत्वं ,अन्न-हेतुमत्त्वं, पञ्चभूत-प्रयोज्यत्वं (व्यवहितकार्यत्वं) वा विद्यते। धातुत्वम् इति जातिः सामान्यं वा। शरीरस्य ज्ञानमित्यत्र शरीरे ज्ञाननिरूपितत्वं, ज्ञानीयत्वं वा विद्यते। यथा वैद्यः शरीरं जानाति इत्युक्ते वैद्यस्य शरीरज्ञानं शरीरग्रहः, शरीरधीः, शरीरप्रतीतिः शरीरप्रत्ययः, शरीरबुध्दिः, शरीरबोधः, शरीरसंवित् वास्ति । शरीरस्य ज्ञानमित्यत्र शरीरे ज्ञानीयत्वं, ज्ञाननिरूपितत्वं वा विद्यते। यथा कार्ष्ण्ये चक्षुर्जन्यप्रत्यक्षविषयत्वं,चक्षुःप्रत्यक्षत्वं,चक्षुःसाक्षात्कृतत्वं,चक्षुर्ग्राह्यत्वं, चक्षुरुपलब्धत्वं वा विद्यते। सन्धौ कापि चेष्टा न भवति इत्युक्ते सन्धौ चेष्टात्वातिरिक्तधर्मानवच्छिन्न-प्रतियोगितानिरूपकाभावः, चेष्टासामान्याभावः वा। आर्द्रकरसः आर्द्रकसम्बन्धी रसः, आर्द्रकत्वावच्छिन्नसम्बद्धतानिरूपित-सम्बन्धितावान् वा रसः। यथा रक्ते पित्तम् अस्ति इत्युक्ते रक्तं पित्तत्वावच्छिन्न-आधेयतानिरूपित-अधिकरणतावत् पित्ताधिकरणं, पित्तवत् वा। यथा रक्तमण्डलम् इति रक्तत्वप्रकारकमण्डलविशेष्यकज्ञानम्।अस्मिन् ज्ञाने रक्तत्व-प्रकारकत्वं, रक्तत्वनिष्ठप्रकारताकत्वं, रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपकत्वं, रक्तत्वनिष्ठ-प्रकारतानिरूपितप्रकारित्वं, रक्तत्वनिष्ठप्रकारताशालित्वं, रक्तत्वप्रकारित्वम् वा वर्तते यथा रक्तमण्डलम् इति रक्तत्वप्रकारकमण्डलविशेष्यकज्ञानम् अस्मिन् ज्ञाने रक्तत्व-प्रकारित्वं, रक्तत्वनिष्ठप्रकारताकत्वम्, रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपकत्वं, रक्तत्वनिष्ठ-प्रकारतानिरूपितप्रकारित्वं, रक्तत्वनिष्ठप्रकारताशालित्वं,रक्तत्वप्रकारकत्वं वा वर्तते । व्रणे पूयाभावः इत्यत्र अभावे पूयप्रतियोगिकत्वं, पूयप्रतियोगिताकत्वं, पूयनिष्ठप्रतियोगितानिरूपकत्वं वा विद्यते। यथा पूयः नास्ति इत्युक्ते पूयप्रतियोगिकाभावः, पूयाभावः, पूयत्वावच्छिन्न-प्रतियोगितानिरूपकाभावः वा वर्तते। पूयाभावः इत्यत्र अभावे पूयप्रतियोगिताकत्वं,पूयप्रतियोगिकत्वं, पूयनिष्ठ-प्रतियोगितानिरूपकत्वं वा विद्यते। यथा चक्षुषि कार्ष्ण्यप्रत्यक्षजनकत्वं,कार्ष्ण्यग्राहकत्वं,कार्ष्ण्योपलम्भकत्वं वा विद्यते। यथा कार्ष्ण्ये चक्षुःप्रत्यक्षत्वं, चक्षुःसाक्षात्कृतत्वं, चक्षुर्ग्राह्यत्वं ,चक्षुर्जन्यप्रत्यक्ष-विषयत्वं,चक्षुरुपलब्धत्वं वा विद्यते। यथा पीतमूत्रम् इति पीतत्वप्रकारक-मूत्रविशेष्यक-समवायसंसर्गकज्ञानम्।अस्मिन् ज्ञाने समवायसंसर्गत्वं, समवायनिष्ठसंसर्गताकत्वं,समवायनिष्ठसंसर्गतानिरूपकत्वं, समवायसंसर्गित्वं, समवायनिष्ठसंसर्गतानिरूपितसंसर्गित्वं, समवायनिष्ठसंसर्गता-शालित्वं वा विद्यते। यथा पीतमूत्रम् इति पीतत्वप्रकारक-मूत्रविशेष्यक-समवायसंसर्गकज्ञानम्।अस्मिन् ज्ञाने समवायसंसर्गित्वं, समवायसंसर्गत्वं, समवायनिष्ठसंसर्गताकत्वं, समवायनिष्ठसंसर्गतानिरूपकत्वं, समवायनिष्ठसंसर्गतानिरूपितसंसर्गित्वं, समवायनिष्ठसंसर्गताशालित्वं वा विद्यते। यथा जिह्वायां रसनेन्द्रियम् इत्यत्र रसनेन्द्रिये जिह्वासत्वं, जिह्वाधिकरणकत्वं, जिह्वा-अधिकरणताकत्वं जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधारकताकत्वं, जिह्वाश्रयकत्वं जिह्वा-आश्रयताकत्वं, जिह्वावर्तमानत्वं जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वावृत्तित्वं जिह्वानिष्ठत्वं जिह्वानिष्ठाधारतानिरुपकत्वं, जिह्वानिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाश्रयतानिरूपकत्वं वास्ति । यथा आर्द्रकरसः, आर्द्रकसम्बन्धी रसः, आर्द्रकत्वावच्छिन्नसम्बद्धतानिरूपित-सम्बन्धितावान् वा रसः। यथा कार्ष्ण्ये चक्षुःसाक्षात्कृतत्वं,चक्षुःप्रत्यक्षत्वं,चक्षुर्ग्राह्यत्वं, चक्षुर्जन्यप्रत्यक्ष-विषयत्वं, चक्षुरुपलब्धत्वं वा विद्यते। सन्धौ कापि चेष्टा न भवति इत्युक्ते सन्धौ चेष्टासामान्याभावः, चेष्टात्वातिरिक्त-धर्मानवच्छिन्नप्रतियोगितानिरूपकाभावः वा।। जिह्वायां रसनेन्द्रियम् इत्यत्र रसनेन्द्रिये जिह्वाधिकरणकत्वं, जिह्वाधिकरणताकत्वं जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधारकताकत्वं, जिह्वाश्रयकत्वं जिह्वाश्रयताकत्वं, जिह्वावर्तमानत्वं जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वावृत्तित्वं जिह्वानिष्ठत्वं जिह्वानिष्ठ-आधारतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठश्रयतानिरूपकत्वं जिह्वासत्वं वा विद्यते। जिह्वायां रसनेन्द्रियम् इत्यत्र रसनेन्द्रिये जिह्वाधिकरणताकत्वं,जिह्वाधिकरणकत्वं जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधारकताकत्वं, जिह्वाश्रयकत्वं जिह्वाश्रयताकत्वं, जिह्वा-वर्तमानत्वं जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वावृत्तित्वं जिह्वानिष्ठत्वं, जिह्वानिष्ठाधारता-निरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठश्रयतानिरूपकत्वं, जिह्वासत्वं वास्ति। यथा करतले रोमाधिकरणत्वाभावः, रोमानधिकरणत्वं, रोमाधिकरणभिन्नत्वं वा विद्यते। यथा करतले रोमाधिकरणभिन्नत्वं, रोमानधिकरणत्वं, रोमाधिकरणत्वाभावः, वा विद्यते। यथा भूतले घटः अस्ति इत्युक्ते भूतलं घटाधिकरणं,घटवत्, घटत्वावच्छिन्न-आधेयतानिरूपिताधिकरणतावत् वास्ति। यथा रक्ते पित्तम् अस्ति इत्युक्ते रक्तं पित्ताधिकरणं, पित्तवत्, पित्तत्वावच्छिन्न-आधेयतानिरूपित-अधिकरणतावत् वास्ति। यथा करतले रोमानधिकरणत्वं, रोमाधिकरणत्वाभावः, रोमाधिकरणभिन्नत्वं वा विद्यते। यथा ‘व्रणे पूयाभावः’ इत्यत्र व्रणे अभावानुयोगिकत्वम्, अभावानुयोगिताकत्वम्,अभावनिष्ठानुयोगितानिरूपकत्वं वा विद्यते। यथा ‘व्रणे पूयाभावः’ इत्यत्र व्रणे अभावानुयोगिताकत्वम्, अभावानुयोगिकत्वम्, अभावनिष्ठानुयोगितानिरूपकत्वं वा विद्यते। यथा घटाभावः इत्युक्ते घटत्व-(घटावच्छेदक वच्छिन्नप्रतियोगितानिरूपकाभावः, यथा पूयाभावः इत्युक्ते पूयत्वावच्छिन्नप्रतियोगितानिरूपकाभावः, पूयप्रतियोगिकाभावः वा। यथा ‘व्रणस्य ज्ञानम्’ इत्यत्र ज्ञाने व्रणावगाहित्वं, व्रणगोचरत्वं, व्रणविषयता-शालित्वं, व्रणविषयकत्वं, व्रणविषयताकत्वं, व्रणविषयित्वं, व्रणनिष्ठविषयता-निरूपकत्वं वा वर्तते । यथा कफे कफत्वावच्छिन्नत्वं, कफत्वावच्छेद्यत्वं,कफत्वनिष्ठावच्छेदकतावत्त्वं, कफत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपकत्वं वा विद्यते। यथा गर्भवत्याः भेदः सूतिकायाम् ।स च गर्भावच्छिन्नभेदः, गर्भवद्भेदः, ‘गर्भवती न’ इति प्रतीतिसिद्धभेदः,गर्भत्वावच्छिन्न-अवच्छेदकताक-प्रतियोगिताकभेदः। यथा कफे कफत्वावच्छेद्यत्वं, कफत्वावच्छिन्नत्वं, कफत्वनिष्ठावच्छेदकतावत्त्वं, कफत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपकत्वं वा विद्यते। यथा जलं कफासाधारणकारणं, कफत्वावच्छिन्नकार्यतानिरूपितकारणतावत् वा। यथा जिह्वायां रसनेन्द्रियम् इत्यत्र रसनेन्द्रिये जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधिकरणकत्वं, जिह्वाधिकरणताकत्वं जिह्वाधारकताकत्वं, जिह्वाश्रयकत्वं जिह्वाश्रयताकत्वं, जिह्वावर्तमानत्वं जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वावृत्तित्वं जिह्वानिष्ठत्वं, जिह्वानिष्ठाधारतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठश्रयता-निरूपकत्वं, जिह्वासत्वं वा विद्यते । यथा ‘जिह्वायां रसनेन्द्रियम्’ इत्यत्र रसनेन्द्रिये जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधिकरणकत्वं, जिह्वाधिकरणताकत्वं जिह्वाधारकताकत्वं, जिह्वाश्रयकत्वं जिह्वाश्रयताकत्वं, जिह्वावर्तमानत्वं जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वावृत्तित्वं जिह्वानिष्ठत्वं जिह्वा-निष्ठाधारतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाश्रयतानिरूपकत्वं, जिह्वासत्वं वा विद्यते। यथा ‘जिह्वायां रसनेन्द्रियम्’ इत्यत्र रसनेन्द्रिये जिह्वाश्रयकत्वं जिह्वाधिकरणकत्वं, जिह्वाधिकरणताकत्वं जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधारकताकत्वं जिह्वाश्रयताकत्वं, जिह्वावर्तमानत्वं जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वावृत्तित्वं जिह्वानिष्ठत्वं जिह्वानिष्ठा-धारतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वं,जिह्वानिष्ठश्रयता-निरूपकत्वं, जिह्वासत्वं वास्ति। यथा ‘जिह्वायां रसनेन्द्रियम्’ इत्यत्र रसनेन्द्रिये जिह्वाश्रयताकत्वं, जिह्वाधिकरणकत्वं, जिह्वाधिकरणताकत्वं जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधारकताकत्वं, जिह्वाश्रयकत्वं जिह्वावर्तमानत्वं जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वावृत्तित्वं जिह्वानिष्ठत्वं जिह्वानिष्ठाधारतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वं,जिह्वानिष्ठश्रयता-निरूपकत्वं, जिह्वासत्वं वास्ति। यथा कार्ष्ण्ये चक्षुःप्रत्यक्षत्वं, चक्षुःसाक्षात्कृतत्वं,चक्षुर्ग्राह्यत्वं, चक्षुर्जन्यप्रत्यक्ष-विषयत्वं, चक्षुरुपलब्धत्वं,वा विद्यते। यथा चक्षुषि कार्ष्ण्योपलम्भकत्वं कार्ष्ण्यग्राहकत्वं कार्ष्ण्यप्रत्यक्षजनकत्वं यथा विस्रगन्धः, विस्रगन्धवत्त्वं, विस्रगन्धविशिष्टत्वं, विस्रगन्धयुक्तत्वं, वा पित्तस्य धर्मः। यथा स्तन्ये पुरुषदेहावृत्तित्वं, पुरुषदेहनिरूपितवृत्तित्वाभावः वा। यथा ‘व्रणस्य ज्ञानम्’ इत्यत्र ज्ञाने व्रणगोचरत्वं, व्रणावगाहित्वं, व्रणविषयताशालित्वं, व्रणविषयकत्वं, व्रणविषयताकत्वं, व्रणविषयित्वं, व्रणनिष्ठविषयतानिरूपकत्वं वा वर्तते । यथा चक्षुषि कार्ष्ण्यग्राहकत्वं, कार्ष्ण्यप्रत्यक्षजनकत्वं, कार्ष्ण्योपलम्भकत्वं वा विद्यते। यथा कार्ष्ण्ये चक्षुर्ग्राह्यत्वं, चक्षुःप्रत्यक्षत्वं, चक्षुःसाक्षात्कृतत्वं,चक्षुर्जन्यप्रत्यक्ष-विषयत्वं, चक्षुरुपलब्धत्वं वा विद्यते। यथा विस्रगन्धयुक्तत्वं, विस्रगन्धवत्त्वं, विस्रगन्धविशिष्टत्वं, विस्रगन्धः वा पित्तस्य धर्मः। यथा रक्ते पित्तम् अस्ति इत्युक्ते रक्तं पित्तवत्, पित्ताधिकरणं, पित्तत्वावच्छिन्न-आधेयतानिरूपित-अधिकरणतावत् वा। यथा विस्रगन्धवत्त्वं, विस्रगन्धविशिष्टत्वं, विस्रगन्धयुक्तत्वं, विस्रगन्धः वा पित्तस्य धर्मः। यथा गर्भवत्याः भेदः सूतिकायाम् ।स च गर्भवद्भेदः, गर्भावच्छिन्नभेदः, गर्भवती न इति प्रतीतिसिद्धभेदः, गर्भत्वावच्छिन्न-अवच्छेदकताक-प्रतियोगिताकभेदः। यथा जिह्वायां रसनेन्द्रियम् इत्यत्र रसनेन्द्रिये,जिह्वावर्तमानत्वं, जिह्वाधिकरणकत्वं, जिह्वाधिकरणताकत्वं जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधारकताकत्वं, जिह्वाश्रयकत्वं जिह्वाश्रयताकत्वं जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वावृत्तित्वं जिह्वानिष्ठत्वं जिह्वानिष्ठाधारतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाश्रयता-निरूपकत्वं जिह्वासत्वं वा विद्यते । यथा गर्भवत्याः भेदः सूतिकायाम् ।स च ‘सूतिका गर्भवती न’ इति प्रतीतिसिद्धभेदः, गर्भावच्छिन्नभेदः, गर्भवद्भेदः, गर्भत्वावच्छिन्न-अवच्छेदकताक-प्रतियोगिताकभेदः। यथा जिह्वायां रसनेन्द्रियम् इत्यत्र रसनेन्द्रिये जिह्वावर्तमानत्वं, जिह्वाधिकरणकत्वं, जिह्वाधिकरणताकत्वं जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधारकताकत्वं, जिह्वाश्रयकत्वं जिह्वाश्रयताकत्वं जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वावृत्तित्वं जिह्वानिष्ठत्वं जिह्वानिष्ठाधारतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठश्रयता-निरूपकत्वं जिह्वासत्वं वा । यथा विस्रगन्धविशिष्टत्वं, विस्रगन्धवत्त्वं, विस्रगन्धयुक्तत्वं, विस्रगन्धः वा पित्तस्य धर्मः। यथा रक्तमण्डलम् इति रक्तत्वप्रकारकमण्डलविशेष्यकज्ञानम्। अस्मिन् ज्ञाने मण्डलविशेष्यकत्वं, मण्डलविशेष्यताकत्वं, मण्डलनिष्ठविशेष्यतानिरूपकत्वं, मण्डलनिष्ठविशेष्यतानिरूपितविशेष्यित्वं, मण्डलविशेष्यताशालित्वं, मण्डलविशेष्यित्वं वा वर्तते। रक्तमण्डलम् इति रक्तत्वप्रकारकमण्डलविशेष्यकज्ञानम्। अस्मिन् ज्ञाने मण्डलविशेष्यताशालित्वं, मण्डलविशेष्यकत्वं, मण्डलविशेष्यताकत्वं, मण्डलनिष्ठविशेष्यतानिरूपकत्वं, मण्डलनिष्ठविशेष्यतानिरूपितविशेष्यित्वं, मण्डलविशेष्यित्वं वा वर्तते। रक्तमण्डलम् इति रक्तत्वप्रकारकमण्डलविशेष्यकज्ञानम् अस्मिन् ज्ञाने मण्डलविशेष्यित्वं, मण्डलविशेष्यकत्वं, मण्डलविशेष्यताकत्वं, मण्डलनिष्ठ-विशेष्यतानिरूपकत्वं, मण्डलनिष्ठविशेष्यतानिरूपितविशेष्यित्वं, मण्डलविशेष्यता-शालित्वं वा वर्तते। यथा ‘व्रणस्य ज्ञानम्’ इत्यत्र ज्ञाने व्रणविषयकत्वं, व्रणावगाहित्वं, व्रणगोचरत्वं, व्रणविषयताशालित्वं, व्रणविषयताकत्वं, व्रणविषयित्वं, व्रणनिष्ठविषयतानिरूपकत्वं वा वर्तते । यथा ‘व्रणस्य ज्ञानम्’ इत्यस्मनिन् ज्ञाने व्रणविषयताकत्वं, व्रणावगाहित्वं, व्रणगोचरत्वं, व्रणविषयताशालित्वं, व्रणविषयकत्वं, व्रणविषयित्वं, व्रणनिष्ठविषयतानिरूपकत्वं वा वर्तते । यथा ‘व्रणस्य ज्ञानम्’ इत्यत्र ज्ञाने व्रणविषयताशालित्वं, व्रणावगाहित्वं, व्रणगोचरत्वं, व्रणविषयकत्वं, व्रणविषयताकत्वं, व्रणविषयित्वं, व्रणनिष्ठविषयतानिरूपकत्वं वा वर्तते । यथा ‘व्रणस्य ज्ञानम्’ इत्यत्र ज्ञाने व्रणविषयित्वं, व्रणावगाहित्वं, व्रणगोचरत्वं, व्रणविषयताशालित्वं, व्रणविषयकत्वं, व्रणविषयताकत्वं, व्रणनिष्ठविषयतानिरूपकत्वं वा वर्तते । जिह्वायां रसनेन्द्रियम् इत्यत्र रसनेन्द्रिये जिह्वावृत्तित्वं, जिह्वाधिकरणकत्वं, जिह्वाधिकरणताकत्वं जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधारकताकत्वं, जिह्वाश्रयकत्वं जिह्वाश्रयताकत्वं, जिह्वावर्तमानत्वं जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वानिष्ठत्वं जिह्वानिष्ठाधारतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठश्रयता-निरूपकत्वं जिह्वासत्वं वा विद्यते। रक्तमण्डलम् इति रक्तत्वप्रकारकमण्डलविशेष्यकज्ञानम्। अस्मिन् ज्ञाने रक्तत्वनिष्ठप्रकारताकत्वं, रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपकत्वं, रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपित-प्रकारित्वं रक्तत्वनिष्ठप्रकारताशालित्वं रक्तत्वप्रकारकत्वं रक्तत्वप्रकारित्वं वा वर्तते । रक्तमण्डलम् इति रक्तत्वप्रकारकमण्डलविशेष्यकज्ञानम्। अत्र ज्ञाने रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपकत्वं रक्तत्वनिष्ठप्रकारताकत्वं, रक्तत्वनिष्ठप्रकारता-निरूपितप्रकारित्वं, रक्तत्वनिष्ठप्रकारताशालित्वं, रक्तत्वप्रकारकत्वं रक्तत्वप्रकारित्वं वा वर्तते। यथा नीलघटज्ञानम् इति नीलत्वप्रकारक घटविशेष्यक – ज्ञानम्। अत्र ज्ञाने रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितप्रकारित्वं,रक्तत्वनिष्ठप्रकारताकत्वं, रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपकत्वं, रक्तत्वनिष्ठप्रकारताशालित्वं, रक्तत्वप्रकारकत्वं, रक्तत्वप्रकारित्वं वा वर्तते। रक्तमण्डलम् इति रक्तत्वप्रकारकमण्डलविशेष्यकज्ञानम्। अस्मिन् ज्ञाने रक्तत्वनिष्ठप्रकारताशालित्वं, रक्तत्वनिष्ठप्रकारताकत्वं रक्तत्वनिष्ठप्रकारता-निरूपकत्वं रक्तत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितप्रकारित्वं, रक्तत्वप्रकारकत्वं, रक्तत्वप्रकारित्वं वा वर्तते घटाभावः इत्यत्र अभावे घटनिष्ठप्रतियोगितानिरूपकत्वं घटप्रतियोगिकत्वं, रक्तमण्डलज्ञानम् इति रक्तत्वप्रकारकमण्डलविशेष्यकज्ञानम्। अत्र ज्ञाने मण्डलनिष्ठ-विशेष्यतानिरूपकत्वं, मण्डलविशेष्यकत्वं, मण्डलविशेष्यताकत्वं, मण्डलनिष्ठ-विशेष्यतानिरूपितविशेष्यित्वं, मण्डलविशेष्यताशालित्वं, मण्डलविशेष्यित्वं वा वर्तते। यथा ‘व्रणस्य ज्ञानम्’ इत्यत्र ज्ञाने व्रणनिष्ठविषयतानिरूपकत्वं,व्रणावगाहित्वं, व्रणगोचरत्वं, व्रणविषयताशालित्वं, व्रणविषयकत्वं, व्रणविषयताकत्वं, व्रणविषयित्वं वा वर्तते । जिह्वायां रसनेन्द्रियम् इत्यत्र रसनेन्द्रिये जिह्वानिष्ठश्रयतानिरूपकत्वं, जिह्वाधिकरणकत्वं जिह्वाधिकरणताकत्वं जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधारकताकत्वं, जिह्वाश्रयकत्वं जिह्वाश्रयताकत्वं, जिह्वावर्तमानत्वं जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वावृत्तित्वं जिह्वानिष्ठत्वं जिह्वानिष्ठाधारतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठाधिकरणता-निरूपकत्वं जिह्वासत्वं, वा विद्यते। । यथा पीतमूत्रम् इति पीतत्वप्रकारक-मूत्रविशेष्यक-समवायसंसर्गकज्ञानम्।अस्मिन् ज्ञाने समवायनिष्ठसंसर्गताकत्वं, समवायसंसर्गकत्वं, समवायनिष्ठसंसर्गता-निरूपकत्वं, समवायसंसर्गित्वं, समवायनिष्ठसंसर्गतानिरूपितसंसर्गित्वं, समवायनिष्ठसंसर्गताशालित्वं वा विद्यते। यथा पीतमूत्रम् इति पीतत्वप्रकारक-मूत्रविशेष्यक-समवायसंसर्गकज्ञानम्।अस्मिन् ज्ञाने समवायनिष्ठसंसर्गतानिरूपकत्वं, समवायसंसर्गकत्वं, मवायनिष्ठसंसर्गताकत्वं, समवायसंसर्गित्वं, समवायनिष्ठसंसर्गतानिरूपितसंसर्गित्वं, समवायनिष्ठसंसर्गता-शालित्वं वा विद्यते। यथा पीतमूत्रम् इति पीतत्वप्रकारक-मूत्रविशेष्यक-समवायसंसर्गकज्ञानम्।अस्मिन् ज्ञाने समवायनिष्ठसंसर्गतानिरूपितसंसर्गित्वं, समवायसंसर्गत्वं, समवायनिष्ठ-संसर्गताकत्वं,समवायनिष्ठसंसर्गतानिरूपकत्वं,समवायसंसर्गित्वं,समवायनिष्ठसंसर्गता-शालित्वं वा विद्यते। यथा पीतमूत्रम् इति पीतत्वप्रकारक-मूत्रविशेष्यक-समवायसंसर्गकज्ञानम्।अस्मिन् ज्ञाने समवायनिष्ठसंसर्गताशालित्वं, समवायसंसर्गत्वं, समवायनिष्ठसंसर्गताकत्वं, समवायनिष्ठसंसर्गतानिरूपकत्वं, समवायसंसर्गित्वं, समवायनिष्ठसंसर्गतानिरूपित-संसर्गित्वं वा विद्यते। यथा जिह्वायां रसनेन्द्रियम् इत्यत्र रसनेन्द्रिये जिह्वानिष्ठाधारतानिरुपकत्वं, जिह्वा-अधिकरणकत्वं, जिह्वाधिकरणताकत्वं जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधारकताकत्वं, जिह्वा-आश्रयकत्वं जिह्वाश्रयताकत्वं जिह्वावर्तमानत्वं जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वावृत्तित्वं जिह्वानिष्ठत्वं जिह्वानिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठश्रयतानिरूपकत्वं, जिह्वासत्वं वा विद्यते । यथा जिह्वायां रसनेन्द्रियम् इत्यत्र रसनेन्द्रिये जिह्वानिष्ठाधिकरणतानिरूपकत्वं, जिह्वानिष्ठ-आश्रयतानिरूपकत्वं, जिह्वाधिकरणकत्वं, जिह्वाधिकरणताकत्वं जिह्वाधारकत्वं, जिह्वाधारकताकत्वं, जिह्वाश्रयकत्वं जिह्वाश्रयताकत्वं, जिह्वा-वर्तमानत्वं, जिह्वाविद्यमानत्वं जिह्वावृत्तित्वं जिह्वानिष्ठत्वं जिह्वानिष्ठाधारता-निरुपकत्वं, जिह्वासत्वं वा विद्यते। यथा व्रणे पूयाभावः इत्यत्र अभावे व्रणनिष्ठानुयोगितानिरूपकत्वं, व्रणानुयोगिकत्वम् वर्णानुयोगिताकत्वं वा विद्यते। यथा घटे घटत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपकत्वं, घटत्वावच्छेद्यत्वं, घटत्वावच्छिन्नत्वं, यथा कफे कफत्वनिष्ठावच्छेदकतानिरूपकत्वं कफत्वावच्छेद्यत्वं, कफत्व-अवच्छिन्नत्वं, कफत्वनिष्ठावच्छेदकतावत्त्वं वा विद्यते। यथा कफे कफत्वनिष्ठावच्छेदकतावत्त्वं,कफत्वावच्छेद्यत्वं, कफत्वावच्छिन्नत्वं, कफत्वनिष्ठ-अवच्छेदकतानिरूपकत्वं वा विद्यते। यथा रक्तासृजोः अभेदसम्बन्धः, तादात्म्यसम्बन्धः वा। यथा ‘देवदत्तः तीक्ष्णाग्निः बहुभोजनत्वात् इति अनुमाने बहुभोजनत्वम् इति दुष्टहेतुः,असद्धेतुः, हेत्वाभासः वा। यथा देहः देशिकविशेषणतासम्बन्धेन, देशिक-सम्बन्धेन वा देशे वर्तते यथा देहः देशिकसम्बन्धेन देशिकविशेषणतासम्बन्धेन, वा देशे वर्तते यथा पुरुषे स्तन्याभावः इत्यत्र पुरुषाभावयोः सम्बन्धः अभावीयदैशिकविशेषणता-सम्बन्धः, अभावीयदैशिकस्वरूपसम्बन्धः वा। यथा कफः कर्मवान् क्रियावान् गुणवान् गुणी द्रव्यं वा। यथा हेतुः सम्प्राप्तिरूपेण द्वारेण व्यापारेण वा रोगं करोति। शीतोदकम् इति कफरोगिणः द्विष्टं, द्वेषविषयः वा। वृद्धिहेतुविषयकः द्वेषः, क्रोधः वा दोषचयस्य लक्षणम्। यथा शीतोदकम् इति कफरोगिणः द्विष्टं, द्वेषविषयः वा यथा वैद्यः शरीरं जानाति इत्युक्ते वैद्यस्य शरीरधीः, शरीरग्रहः, शरीरज्ञानम् शरीरप्रतीतिः, घटप्रत्ययः, शरीरबुध्दिः, शरीरबोधः, शरीरसंवित् वास्ति । यथा उष्णेन कफस्य ध्वंसः, नाशः, निवृत्तिः, प्रध्वंसाभावः, विनाशः वा। यथा शरीरे ध्वंसप्रतियोगित्वं सान्तत्वं नाशवत्त्वं नाशप्रतियोगित्वं, ध्वंसवत्त्वं वा विद्यते। यथा शरीरे ध्वंसवत्त्वं, सान्तत्वं, नाशवत्त्वं, नाशप्रतियोगित्वं,ध्वंसप्रतियोगित्वं वा विद्यते। यथा आत्मनि ध्वंसशून्यत्वम्, अनन्तत्वं, ध्वंसाप्रतियोगित्वं, नाशाप्रतियोगित्वं, नाशशून्यत्वं वा विद्यते यथा आत्मनि ध्वंसाप्रतियोगित्वम्, अनन्तत्वं,नाशाप्रतियोगित्वं,ध्वंसशून्यत्वं, नाशशून्यत्वं वा विद्यते। यथा आत्मनि ध्वंसाप्रतियोगित्वे सति प्रागभावाप्रतियोगित्वं नित्यत्वं वा विद्यते। वातः इति दोषविशेषस्य नाम, दोषविशेषप्रतिपादकशब्दः वा यथा उष्णेन कफस्य नाशः,ध्वंसः, निवृत्तिः, प्रध्वंसाभावः, विनाशः वा। यथा शरीरे नाशप्रतियोगित्वं, सान्तत्वं, नाशवत्त्वं, ध्वंसवत्त्वं, ध्वंसप्रतियोगित्वं वा विद्यते। यथा घटे नाशवत्त्वं,सान्तत्वं,नाशप्रतियोगित्वं, ध्वंसवत्त्वं,ध्वंसप्रतियोगित्वं वा विद्यते। यथा शरीरे नाशवत्त्वं, सान्तत्वं, नाशप्रतियोगित्वं, ध्वंसवत्त्वं, ध्वंसप्रतियोगित्वं वा विद्यते। यथा आत्मनि नाशशून्यत्वम्, अनन्तत्वं, ध्वंसाप्रतियोगित्वं, नाशाप्रतियोगित्वं, ध्वंसशून्यत्वं वा विद्यते यथा आत्मनि नाशाप्रतियोगित्वम्, अनन्तत्वं ध्वंसाप्रतियोगित्वं,ध्वंसशून्यत्वं नाशशून्यत्वं वा विद्यते। यथा आत्मनि नित्यत्वं, ध्वंसाप्रतियोगित्वे सति प्रागभावाप्रतियोगित्वं वा विद्यते। यथा स्वास्थ्यनियतत्वं, स्वास्थ्य-व्यापकत्वं वा दोषसाम्ये। रक्ताश्रितं पित्तमित्यत्र पित्तनिष्ठवृत्तितानिरूपिताश्रयिता पित्तनिष्ठवृत्तितानिरुप्य-आश्रयिता वा रक्ते। रक्ताश्रितं पित्तमित्यत्र पित्तनिष्ठवृत्तितानिरुप्य-आश्रयिता पित्तनिष्ठवृत्तिता-निरूपिताश्रयिता वा रक्ते। ज्वरोऽयम् इति निर्णयः निश्चयः, वा। स्नेहपाने आरब्धे सम्भाव्यामदोषस्य निवारणं, वारणं वा उष्णोदकानुपानेन क्रियते। यथा उष्णेन कफस्य निवृत्तिः ध्वंसः, नाशः प्रध्वंसाभावः, विनाशः वा। ज्वरोऽयम् इति निश्चयः, निर्णयः वा। यथा ‘रक्ते पित्तम्’ इत्यस्य निष्कर्षः परिष्कारः वा ‘रक्तनिष्ठाधिकरणतानिरूपकाधेयतावत् पित्तम्’ इति। यथा धारि आयुः इति पर्यायपदे, पर्यायशब्दौ वा। यथा कफः अभिधेयः, ज्ञेयः, पदार्थः, प्रमेयं वा।। पुरुषत्व-समधातुत्वयोः पुरुषत्वम् इति परजातिः व्यापकजातिः वा। परमात्मा, ईश्वरः वा सर्वेषां कार्याणां साधारणकारणम्।। अर्धाञ्जलिः इति ओजसः परिमाणं मानं वा ‘रक्ते पित्तम्’ इत्यस्य ‘रक्तनिष्ठाधिकरणतानिरूपकाधेयतावत् पित्तम्’ इति निष्कर्षः परिष्कारः वा।। यथा रक्तपित्तम् इति ज्वरसन्तापस्य पर्यवसन्नं, फलितं वा। अन्ने पाकात्, विजातीयतेजःसंयोगाद् वा रसान्तरम् उदेति। ‘दन्तधावनोपयोगीनि द्रव्याणि’ इति ‘अर्कन्यग्रोधखदिरकरञ्जककुभादिजम् इत्यादेः सूत्रस्य प्रतीतिविषयः, प्रतिपाद्यः, गम्यः वा ।। देहसन्तापः प्रत्यक्षः, प्रत्यक्षज्ञानविषयः अपरोक्षज्ञानविषयः,साक्षात्कृतः, साक्षात्कारविषयः, उपलब्धः, उपलब्धिविषयः वा अस्ति।। देहसन्तापः, प्रत्यक्षज्ञानविषयः, प्रत्यक्षः, अपरोक्षज्ञानविषयः, साक्षात्कृतः, साक्षात्कारविषयः, उपलब्धः, उपलब्धिविषयः वा अस्ति।। यथा रुग्णस्य वर्णः प्रत्यक्षप्रमाणेन इन्द्रियेण, प्रत्यक्षेण, वा गृह्यते । यथा रुग्णस्य वर्णः इन्द्रियेण, प्रत्यक्षेण, प्रत्यक्षप्रमाणेन वा गृह्यते । व्रणगतपूयगन्धस्य प्रत्यक्षम्, अपरोक्षं, साक्षात्कारः, उपलब्धिः, अध्यक्षम् उपलम्भः वा घ्राणेन्द्रियेण भवति। । यथा वैद्यः शरीरं जानाति इत्युक्ते वैद्यस्य शरीरप्रत्ययः,शरीरग्रहः, शरीरज्ञानम् शरीरधीः, शरीरप्रतीतिः, शरीरबुध्दिः, शरीरबोधः, शरीरसंवित् वास्ति । प्रत्यक्षज्ञानं प्रति इन्द्रियार्थयोः प्रत्यासत्तिः ,सन्निकर्षः वा हेतुः। यथा उष्णेन कफस्य प्रध्वंसाभावः< ध्वंसः, नाशः, निवृत्तिः विनाशः वा। यथा कफः अभिधेयः, ज्ञेयः, पदार्थः प्रमेयं वा।। यथाकालं मलानां शोधनं प्रति प्रयत्नः, कृतिः, कर्तृत्वं वा शास्त्रेण विधीयते।। अन्नरसं प्रति पञ्चभूतानां प्रयोजकत्वं, व्यवहितकारणत्वं, व्यवहितहेतुत्वं, व्यवहितजनकत्वं वा विद्यते।। यथा पटे तन्तोः प्रयोज्यत्वं(व्यवहितकार्यत्वं व्यवहितकार्यत्वं व्यवहितहेतुमत्त्वं, व्यवहितजन्यत्वं वा विद्यते।। यथा अन्नरसे पञ्चभूतानां प्रयोज्यत्वं व्यवहितकार्यत्वं व्यवहितकार्यत्वं ,व्यवहितहेतुमत्त्वं, व्यवहितजन्यत्वं वा विद्यते।। यथा आत्मनि प्रागभाव-अप्रतियोगित्वम्, अनादित्वम् उत्पत्तिशून्यत्वं वा विद्यते।। यथा शरीरे प्रागभावप्रतियोगित्वं, सादित्वं, कार्यत्वम्, उत्पत्तिमत्त्वम् वा विद्यते।। यथा दोषसाम्यस्य फलं, कार्यं वा सुखानुबन्धः । यथा रक्तपित्तम् इति ज्वरसन्तापस्य फलितं, पर्यवसन्नं वा। ‘यथा कफः नाभ्यधःस्थः, गुरुत्वात्’ इत्यनुमाने गुरुत्वम् इति हेतुः बाधितः, कालात्ययापदिष्टः वास्ति। यथा वैद्यः शरीरं जानाति इत्युक्ते वैद्यस्य शरीरबुध्दिः, शरीरग्रहः, शरीरज्ञानम् शरीरधीः, शरीरप्रतीतिः, घटप्रत्ययः शरीरबोधः, शरीरसंवित् वास्ति । यथा वैद्यः शरीरं जानाति इत्युक्ते वैद्यस्य शरीरबोधः, शरीरग्रहः, शरीरज्ञानम् शरीरधीः, शरीरप्रतीतिः, घटप्रत्ययः, शरीरबुध्दिः, शरीरसंवित् वास्ति । यथा पित्ते रक्तान्यत्व. रक्तान्योन्याभावः, रक्तेतरत्वं रक्तभिन्नत्वं रक्तभेदः रक्तभेदवत्त्वं वा विद्यते। यथा शीतस्पर्शोष्णस्पर्शयोः भिन्नाधिकरणत्वम्, असामानाधिकरण्यं, वैयधिकरण्यं, विरोधः,विरुद्धत्वम्, एकाधिकरणवृत्तित्वाभावः, एकाधिकरणावृत्तित्वं,व्यधिकरणत्वं यथा समविषमाग्न्योः भिन्नाधिकरणत्वम्, असामानाधिकरण्यं, वैयधिकरण्यं, विरोधः, विरुद्धत्वम्, एकाधिकरणवृत्तित्वाभावः, एकाधिकरणावृत्तित्वं, व्यधिकरणत्वं यथा पित्ते रक्तभेदः, रक्तान्यत्व. रक्तान्योन्याभावः, रक्तेतरत्वं, रक्तभिन्नत्वं, रक्तभेदवत्त्वं वा। यथा अपक्वव्रणशोथे पाकज्ञानम् भ्रमः, अप्रमा, अयथार्थनुभवः वा अर्धाञ्जलिः इति ओजसः मानं, परिमाणं वा। यथा मधुररसे रसनग्राह्यत्वं,,रासनत्वं,रसनेन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं वा विद्यते। यथा मधुररसे रसनेन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं रासनत्वं रसनग्राह्यत्वं वा विद्यते। यथाय मधुररसज्ञाने रसनेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षत्वं रासनत्वं वा विद्यते। यथा पुरुषे स्तन्यरहितत्वं,स्तन्यात्यन्ताभावः, स्तन्यशून्यत्वं वा यथा मधुररसे रासनत्वं, रसनेन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं, रसनग्राह्यत्वं वा विद्यते। यथा मधुररसज्ञाने रासनत्वं, रसनेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षत्वं वा विद्यते। कफस्य रूपं, वर्णः वा श्वेतः यथा इतिकर्तव्यताविशिष्ट-रोगोत्पत्तिकारणम् इति हेतोः लक्षणम् असाधारणधर्मः, वा। यथा ‘मधुररसः स्निग्धः’ इति अत्र मधुरपदस्य मधुररसवद्द्रव्ये लक्षणा, शक्यसम्बन्धो वा। यथा ‘भीमसेनः बलवान्, उत्तमव्यायामशक्तेः’ इत्यनुमाने उत्तमव्यायामशक्तिः लिङ्गं साधकं साधनं हेतुः वा। यथा कफस्य वर्णः श्वेतः, रूपं वा श्वेतम्। यथा ‘वातः’ इति दोषविशेषप्रतिपादकशब्दः, दोषविशेषस्य नाम वा यथा ‘न नक्तं दधि भुञ्जीत’ इति वचनात् ‘ निशाकालावच्छिन्न-दधिविषयक-भक्षणव्यापारनिष्ठ-निषिद्धताबोधनानुकूलव्यापारवान् ग्रन्थकारः’ इति वाक्यार्थबोधः, शाब्दबोधः, शाब्दज्ञानं,शाब्दबुद्धिः, अन्वयबोधः, वाक्यार्थज्ञानं वा भवति। यथा ‘न नक्तं दधि भुञ्जीत’ इति वचनात् ‘ निशाकालावच्छिन्न-दधिविषयक-भक्षणव्यापारनिष्ठ-निषिद्धताबोधनानुकूलव्यापारवान् ग्रन्थकारः’ इति वाक्यार्थबोधः, शाब्दबोधः, शाब्दज्ञानं,शाब्दबुद्धिः, अन्वयबोधः, वाक्यार्थज्ञानं वा भवति। यथा वातः वाच्यः, अभिधेयः वा। यथा स्नेहपाने आरब्धे सम्भाव्यामदोषस्य वारणं निवारणं वा उष्णोदकानुपानेन क्रियते। यथा अन्ने विजातीयतेजःसंयोगात् पाकात् वा रसान्तरम् उदेति। यथा उष्णेन कफस्य विनाशः,ध्वंसः, नाशः, निवृत्तिः,प्रध्वंसाभावः, वा भवति। यथा भीमसेनः बलवान, व्यायामशक्तेः इत्यनुमाने यत्र बलाभावः तत्र व्यायामशक्त्यभावः इति व्यतिरेकव्याप्तिः।तस्यां व्याप्तौ सुदामा इति विपक्षः, व्यतिरेकदृष्टान्तः, व्यतिरेकि उदाहरणं वा । समविषमाग्न्योः विरुद्धत्वम्, असामानाधिकरण्यं, वैयधिकरण्यं, विरोधः, एकाधिकरणवृत्तित्वाभावः, एकाधिकरणावृत्तित्वं, व्यधिकरणत्वं, भिन्नाधिकरणत्वं वा विद्यते। समविषमाग्न्योः विरोधः, असामानाधिकरण्यं, वैयधिकरण्यं, विरुद्धत्वम्, एकाधिकरणवृत्तित्वाभावः, एकाधिकरणावृत्तित्वं, व्यधिकरणत्वं, भिन्नाधिकरणत्वं वा विद्यते। यथा रक्ते पित्तमित्यत्र पित्ते वृत्तिः, आधेयता, आधेयत्वं, सत्त्वं वा। समविषमाग्न्योः वैयधिकरण्यम्, असामानाधिकरण्यं, विरोधः, विरुद्धत्वम्, एकाधिकरणवृत्तित्वाभावः, एकाधिकरणावृत्तित्वं, व्यधिकरणत्वं, भिन्नाधिकरणत्वं वा विद्यते। यथा पित्ते शीतगुणस्य व्यतिरेकः अभावः वा । यथा भीमसेनः बलवान, व्यायामशक्तेः इत्यनुमाने यत्र बलाभावः तत्र व्यायामशक्त्यभावः इति व्यतिरेकव्याप्तिः।तस्यां व्याप्तौ सुदामा इति विपक्षः, व्यतिरेकदृष्टान्तः, व्यतिरेकि उदाहरणं वा । यथा भीमसेनः बलवान, व्यायामशक्तेः इत्यनुमाने यत्र बलाभावः तत्र व्यायामशक्त्यभावः इति व्यतिरेकव्याप्तिः।तस्यां व्याप्तौ सुदामा इति विपक्षः, व्यतिरेकदृष्टान्तः, व्यतिरेकि उदाहरणं वा । यथा समविषमाग्न्योः व्यधिकरणत्वम्, असामानाधिकरण्यं, वैयधिकरण्यं,विरोधः, विरुद्धत्वम्, एकाधिकरणवृत्तित्वाभावः, एकाधिकरणावृत्तित्वं,भिन्नाधिकरणत्वं वा विद्यते। यथा ‘अयं कामली, पीतमूत्रवत्त्वात्’ इत्यनुमाने पीतमूत्रवत्त्वम इति हेतुः व्यभिचारी सव्यभिचारः, अनैकान्तिकः, वा। आमसंयुक्ते दोषे सामत्वव्यवहारः, सामत्वशब्दप्रोगः वा। पुरुषत्व-समधातुत्वयोः पुरुषत्वम् इति व्यापकजातिः, परजातिः वा। यथा स्वास्थ्यव्यापकत्वं, स्वास्थ्यनियतत्वं वा दोषसाम्ये। यथा हेतुः सम्प्राप्तिरूपेण व्यापारेण द्वारेण वा रोगं करोति। यथा देहबलं व्याप्तिज्ञानेन अनुमानेन वा गृह्यते। यथा ‘भूः’ इति पदात् भूमिरिति अर्थः बोद्धव्यः इति शक्तिः, ईश्वरसङ्केतः, ईश्वरेच्छा, अभिधा वा। यथा ‘मधुररसः स्निग्धः’ इति अत्र मधुरपदस्य मधुररसवद्द्रव्ये शक्यसम्बन्धो लक्षणा वा। यथा इयं शतावरी वा श्वेतमुसली वेति शङ्का, सन्देहः, संशयः भवति। यथा धारि आयुः इति पर्यायशब्दौ पर्यायपदे वा। यथा आमसंयुक्ते दोषे सामदोषः इति शब्दप्रयोगः,व्यवहारः, वा भवति। यथा ‘न नक्तं दधि भुञ्जीत’ इति वचनात् ‘ निशाकालावच्छिन्न-दधिविषयक-भक्षणव्यापारनिष्ठ-निषिद्धताबोधनानुकूलव्यापारवान् ग्रन्थकारः’ इति वाक्यार्थबोधः, शाब्दबोधः, शाब्दज्ञानं, शाब्दबुद्धिः, अन्वयबोधः, वाक्यार्थज्ञानं वा भवति। यथा ‘न नक्तं दधि भुञ्जीत’ इति वचनात् ‘ निशाकालावच्छिन्न-दधिविषयक-भक्षणव्यापारनिष्ठ-निषिद्धताबोधनानुकूलव्यापारवान् ग्रन्थकारः’ इति वाक्यार्थबोधः, शाब्दबोधः, शाब्दज्ञानं, शाब्दबुद्धिः, अन्वयबोधः, वाक्यार्थज्ञानं वा भवति। यथा ‘न नक्तं दधि भुञ्जीत’ इति वचनात् ‘ निशाकालावच्छिन्न-दधिविषयक-भक्षणव्यापारनिष्ठ-निषिद्धताबोधनानुकूलव्यापारवान् ग्रन्थकारः’ इति वाक्यार्थबोधः, शाब्दबोधः, शाब्दज्ञानं, शाब्दबुद्धिः, अन्वयबोधः, वाक्यार्थज्ञानं वा भवति। यथा शीतत्वं, शीतस्पर्शो वा चन्दनस्य असाधारणो धर्मः यथा शीतस्पर्शः, शीतत्वं वा चन्दनस्य असाधारणो धर्मः। यथा पुरुषे स्तन्यशून्यत्वं, स्तन्यात्यन्ताभावः, स्तन्यरहितत्वं. वा विद्यते। यथा कासिनः भिन्नकांस्यस्वनतुल्यघोषे श्रावणत्वं, श्रोत्रेन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं, यथा कासिनः भिन्नकांस्यस्वनतुल्यघोषः वैद्येन श्रूयते तदा घोषस्य ज्ञाने श्रावणत्वं,श्रोत्रेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षत्वं वा विद्यते। यथा कासिनः भिन्नकांस्यस्वनतुल्यघोषे श्रोत्रग्राह्यत्वं, श्रावणत्वं श्रोत्रेन्द्रियग्राह्य-प्रत्यक्षविषयत्वं वा विद्यते। यथा कासिनः भिन्नकांस्यस्वनतुल्यघोषे श्रोत्रेन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं.श्रावणत्वं. श्रोत्रग्राह्यत्वं वा विद्यते। यथा कासिनः भिन्नकांस्यस्वनतुल्यघोषः वैद्येन श्रूयते तदा घोषस्य ज्ञाने श्रोत्रेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षत्वं श्रावणत्वं वा विद्यते। यस्मिन् महानसे घटः नास्ति, तस्मिन् महानसे सघटमहानसस्य भेदः वर्तते। स च भेदः संयोगसम्बन्धावच्छिन्न-घटत्वावच्छिन्न-अवच्छेदकताक-प्रतियोगिताक-भेदः, ‘अयं महानसः संयोगसम्बन्धेन घटवान् न’ इति प्रतीतिसिद्धभेदः, यथा अन्नं ग्रहण्यामस्ति इत्युक्ते ग्रहणी संयोगसम्बन्धावच्छिन्न-अन्नत्वावच्छिन्न-आधेयतानिरूपित-अधिकरणतावती, संयोगसम्बन्धेन अन्नाधिकरणं,संयोगसम्बन्धेन अन्नवती, वा। यथा निम्बवृक्षारूढा गुडूची संयोगसम्बन्धावच्छिन्न-निम्बत्वावच्छिन्न-सम्बद्धतानिरूपित-सम्बन्धितावती, संयोगसम्बन्धेन निम्बसम्बन्धिनी वास्ति। निम्बवृक्षारूढा गुडूची संयोगसम्बन्धेन निम्बसम्बन्धिनी, संयोगसम्बन्धावच्छिन्न-निम्बत्वावच्छिन्नसम्बद्धतानिरूपितसम्बन्धितावती वास्ति। यथा ‘अन्नं ग्रहण्यामस्ति’ इत्युक्ते ग्रहणी संयोगसम्बन्धेन अन्नाधिकरणं, संयोगसम्बन्धेन अन्नवती, संयोगसम्बन्धावच्छिन्न-अन्नत्वावच्छिन्न-आधेयतानिरूपित-अधिकरणतावती वा। यथा अन्नं ग्रहण्यामस्ति इत्युक्ते ग्रहणी संयोगसम्बन्धेन अन्नवती, संयोगसम्बन्धेन अन्नाधिकरणं, संयोगसम्बन्धावच्छिन्न-अन्नत्वावच्छिन्न-आधेयतानिरूपित-अधिकरणतावती वा। यथा यस्मिन् दध्नि शर्करा न संयोजिता, तस्मिन् दध्नि सशर्करदध्नः भेदः वर्तते। स च भेदः ‘इदं दधि संयोगसम्बन्धेन शर्करावत् न’ इति प्रतीतिसिद्धभेदः, संयोगसम्बन्धावच्छिन्न-शर्करात्वावच्छिन्न-अवच्छेदकता-प्रतियोगिताक-भेदः वा विद्यते। यथा वैद्यः शरीरं जानाति इत्युक्ते वैद्यस्य शरीरसंवित् शरीरग्रहः, शरीरज्ञानम् शरीरधीः, शरीरप्रतीतिः, घटप्रत्ययः, शरीरबुध्दिः, शरीरबोधः, वास्ति । यथा इयं शतावरी वा श्वेतमुसली वेति संशयः, शङ्का, सन्देहः वा भवति। यथा रक्ते पित्तस्य संसर्गः सम्बन्धः वा विद्यते। यथा रक्ते पित्तमित्यत्र पित्ते सत्त्वम् आधेयता, आधेयत्वं, वृत्तिः,वास्ति। यथा प्रत्यक्षज्ञानं प्रति इन्द्रियार्थयोः सन्निकर्षः. प्रत्यासत्तिः वा हेतुः यथा यत्र व्यायामशक्तिः तत्र बलम् इति व्याप्तौ बलवान् भीमसेनः सपक्षः, अन्वयदृष्टान्तः, अन्वयि-उदाहरणम् वा । यथा आमाशये समवायसम्बन्धेन अन्नं नास्ति इत्युक्ते आमाशये समवायसम्बन्धावच्छिन्न-अन्नत्वावच्छिन्न-प्रतियोगितानिरूपक-अभावः समवायसम्बन्धेन अन्नाभावः वास्ति। यथा ‘कफे शीतगुणः समवायेन वर्तते’ इति शीतगुणे समवायसम्बन्धावच्छिन्न-कफवृत्तित्वं कफसमवेतत्वं वा विद्यते यथा आमाशये समवायसम्बन्धेन अन्नं नास्ति इत्युक्ते आमाशये समवायसम्बन्धेन अन्नाभावः, समवायसम्बन्धावच्छिन्न-अन्नत्वावच्छिन्न-प्रतियोगितानिरूपक-अभावःवास्ति।। यथा कफस्य समवायिकारणम्, उपादानकारणं वा जलम्। यथा ‘कफे शीतगुणः समवायेन वर्तते’ इति शीतगुणे कफसमवेतत्वं समवायसम्बन्धावच्छिन्नकफवृत्तित्वं वा विद्यते यथा रसगन्धयोः पृथिव्यां समानाधिकरणत्वं, सामानाधिकरण्यम्, ऐकाधिकरण्यम्, यथा मधुररस-शीतवीर्ययोः दुग्धे समानाधिकरणत्वं, सामानाधिकरण्यम्, ऐकाधिकरण्यं एकाधिकरणवृत्तित्वं वा। यथा रक्ते पित्तस्य सम्बन्धः, संसर्गः वा विद्यते। यथा अयं कामली, पीतमूत्रवत्त्वात् इत्यनुमाने पीतमूत्रवत्त्वम इति हेतुः सव्यभिचारः, अनैकान्तिकः, व्यभिचारी वा। यथा पादनिष्ठमण्डलनिष्ठ-कण्डूलसीकयोः सहचारग्रहात्, सामानाधिकरण्यज्ञानात् वा विचर्चिकाविनिश्चयः भवति। यथा व्रणगतपूयगन्धस्य साक्षात्कारः, प्रत्यक्षम्, अपरोक्षम्, उपलब्धिः, अध्यक्षम् उपलम्भः वा घ्राणेन्द्रियेण भवति। यथा देहसन्तापः साक्षात्कारविषयः, प्रत्यक्षः, प्रत्यक्षज्ञानविषयः,अपरोक्षज्ञानविषयः, साक्षात्कृतः, उपलब्धः, उपलब्धिविषयः वा अस्ति। यथा देहसन्तापः साक्षात्कृतः, प्रत्यक्षः, प्रत्यक्षज्ञानविषयः, अपरोक्षज्ञानविषयः, साक्षात्कारविषयः, उपलब्धः, उपलब्धिविषयः वा अस्ति। यथा शरीरे सादित्वं, कार्यत्वम्,,उत्पत्तिमत्त्वं, प्रागभावप्रतियोगित्वं वा विद्यते। यथा ‘भीमसेनः बलवान्, उत्तमव्यायामशक्तेः’ इत्यनुमाने उत्तमव्यायामशक्तिः साधकं लिङ्गं साधनं हेतुः वा। यथा भीमसेनः बलवान्, उत्तमव्यायामशक्तेः इत्यनुमाने उत्तमव्यायामशक्तिः साधनं लिङ्गं, साधकं हेतुः वा। यथा अयं श्लेष्मलः शीघ्रगतित्वात् इत्यनुमाने साध्यं श्लेष्मलत्वम्।हेतुः शीघ्रगतित्वम्। अयं हेतुः श्लेष्मलत्ववदवृत्तिः, साध्यवतः श्लेष्मलाद् व्यावृत्तः, श्लेष्मलत्ववन्निरूपितवृत्तित्वाभाववान् वास्ति। यथा अयं श्लेष्मलः शीघ्रगतित्वात् इत्यनुमाने साध्यं श्लेष्मलत्वम्।हेतुः शीघ्रगतित्वम्।अयं हेतुः साध्यवतः श्लेष्मलाद् व्यावृत्तः, श्लेष्मलत्ववदवृत्तिः, श्लेष्मलत्ववन्निरूपितवृत्तित्वाभाववान् वास्ति। यथा ‘अयं श्लेष्मलः शीघ्रगतित्वात्’ इत्यनुमाने साध्यं श्लेष्मलत्वम्।हेतुः शीघ्रगतित्वम्।अयं हेतुः श्लेष्मलत्ववन्निरूपितवृत्तित्वाभाववान्, साध्यवतः श्लेष्मलाद् व्यावृत्तः, श्लेष्मलत्ववदवृत्तिः, वास्ति। यहता जलकफयोः साध्यसाधनभावः, कार्यकारणभावः, न्यजनकभावः, हेतुहेतुमद्भावः, वा विद्यते। यथा शरीरे सान्तत्वं, नाशवत्त्वं, नाशप्रतियोगित्वं, ध्वंसवत्त्वं, ध्वंसप्रतियोगित्वं वा विद्यते। यथा रसगन्धयोः पृथिव्यां सामानाधिकरण्यम्, ऐकाधिकरण्यम्, एकाधिकरणवृत्तित्वं, यथा मधुररस-शीतवीर्ययोः दुग्धे सामानाधिकरण्यम्, ऐकाधिकरण्यम्, एकाधिकरणवृत्तित्वं, समानाधिकरणत्वं वास्ति। यथा पादनिष्ठमण्डलनिष्ठ-कण्डूलसीकयोः सामानाधिकरण्यज्ञानात्, सहचारग्रहात् वा विचर्चिकाविनिश्चयः भवति। यथा धातुत्वम् इति जातिः सामान्यं वा। हेतुविपरीतान्नस्य सुखावहः, आनन्दावहः वा उपयोगः उपशयः। यथा उष्णस्पर्शे स्पर्शनग्राह्यत्वं, स्पर्शनेन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं, स्पार्शनत्वं यथा ज्वरोष्मणि स्पर्शनग्राह्यत्वं, स्पार्शनत्वं, स्पर्शनेन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं यथा ज्वरोष्मणि स्पर्शनेन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं, स्पार्शनत्वं, स्पर्शनग्राह्यत्वं वा विद्यते। यथा वैद्यः ज्वरितं स्पृशति, तदा ज्वरोष्मणः यद् ज्ञानं भवति, तत्र स्पर्शनेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षत्वं, स्पार्शनत्वं वा भवति। यथा ज्वरोष्मणि स्पार्शनत्वं स्पर्शनेन्द्रियग्राह्यप्रत्यक्षविषयत्वं, स्पर्शनग्राह्यत्वं वा विद्यते। यथा वैद्यः ज्वरितं स्पृशति, तदा ज्वरोष्मणः स्पार्शनं, स्पर्शनेन्द्रियजन्यप्रत्यक्षं वा भवति। स्मरणस्य, स्मृतेः वा भ्रंशः प्रज्ञापराधसंज्ञकः। स्मृतेः, स्मरणस्य वा भ्रंशः प्रज्ञापराधसंज्ञकः। यथा द्रव्ये प्रभावः स्वरूपसम्बन्धेन दैशिकविशेषणतासम्बन्धेन, वा वर्तते। यथा भीमसेनः बलवान्, उत्तमव्यायामशक्तेः इत्यनुमाने उत्तमव्यायामशक्तिः हेतुः, लिङ्गं, साधकं, साधनं वा। अन्नरसं प्रति पञ्चभूतानां प्रयोजकत्वं विद्यते। यथा अन्नरसे (अन्न-)हेतुमत्त्वं अन्न-)कार्यत्वं अन्न-)जन्यत्वं पञ्चभूत प्रयोज्यत्वं (व्यवहितकार्यत्वं) वा विद्यते। यथा जलकफयोः हेतुहेतुमद्भावः,कार्यकारणभावः, जन्यजनकभावः, साध्यसाधनभावः वा विद्यते। यथा ‘देवदत्तः तीक्ष्णाग्निः बहुभोजनत्वात्’ इति अनुमाने बहुभोजनत्वम् इति हेत्वाभासः असद्धेतुः, दुष्टहेतुः, वा। अभिज्ञानशाकुन्तले पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले पद्यानि वृत्तशः]] अभिज्ञानशाकुन्तले पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले पद्यानि अङ्कशः अभिज्ञानशाकुन्तले पद्यानि वृत्तशः]] अभिज्ञानशाकुन्तले पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले पद्यानि अङ्कशः]] अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले स्रग्धरावृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] अभिज्ञानशाकुन्तले पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले पद्यानि अङ्कशः अभिज्ञानशाकुन्तले पद्यानि वृत्तशः]] यावत् विद्वज्जनानां सन्तोषः न भवति, तावत् अहं मम रूपकप्रयोगविषये विज्ञानं साधु अस्ति इति न मन्ये।यतो हि उत्तमतया शिक्षितानाम् अपि जनानां चित्तं स्वविषये अविश्वस्तं भवति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले आर्यावृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] अभिज्ञानशाकुन्तले पद्यानि अङ्कशः अभिज्ञानशाकुन्तले पद्यानि वृत्तशः]] ग्रीष्मे जले अवगाहः सुखदः भवति।पाटलपुष्पाणां संसर्गेण वनवाताः सुरभयः भवन्ति।वृक्षाणां निबिडासु छायासु निद्रा सुखेन प्राप्यते। दिवसानाम् अन्तिमः भागः (सायंकालः) रमणीयः भवति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] शिरीषपुष्पाणां कोमलाः केसरशिखाः भ्रमरैः अल्पशः चुम्बिताः। तादृशानि शिरीषपुष्पाणि मदोत्कटाः स्त्रियः अलङ्काररूपेण धारयन्ति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] प्रस्तावनायाः अन्ते सूत्रधारः नटीं वदति।इतः अग्रे कथा आरभ्यते। हे नटि, तव आकर्षकेण गीतेन अहं बलात् आकृष्टः अस्मि। यथा अयं दुष्यन्तः नृपः वेगवता हरिणेन आकृष्टः भवति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले अनुष्टुभ्-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] दुष्यन्तस्य सारथिः मृगयारतं दुष्यन्तं स्तौति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले अनुष्टुब्वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] मृग्यमाणस्य हरिणस्य धावनं दुष्यन्तः वर्णयति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले स्रग्धरावृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] मुक्तेषु रश्मिषु (सत्सु) निरायत-पूर्वकायाः,निष्कम्पचामरशिखाः निभृत-ऊर्ध्वकर्णाः,आत्मोत्थितैः अपि रजोभिः अलङ्घनीयाः अमी रथ्याः सूतः स्वरथस्य अश्वानां वेगं प्रशंसति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले वसन्ततिलकावृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] सूतेन अश्वानां वेगः प्रशंसितः।तस्य वचनं समर्थयति राजा दुष्यन्तः। रथस्य वेगः महान् अस्ति, तेन यद् वस्तु दर्शने सूक्ष्मं भाति, तत् सहसा विशालं भवति।यद् वस्तु विच्छिन्नं दृश्यते, तत् संहितम् इव भवति।यद् वस्तु स्वभावतः वक्रं, तद् वस्तु नयनयोः समानरेखायां भवति।किमपि वस्तु क्षणम् अपि समीपे न भवति, क्षणमपि दूरे न भवति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले शिखरिणीवृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] मृगं हन्तुम् उद्यतं दुष्यन्तम् आश्रमस्थः तपस्वी वारयति अनेन वचनेन। यथा पुष्पाणां चये अग्निः न सन्निपात्यः, तथा अस्मिन् कोमले मृगशरीरे अयं बाणः न सन्निपात्यः।अहो! हरिणानाम् अतिचञ्चलं जीवनं कुत्र? तव वज्रकठोराः तीक्ष्णाः बाणाः कुत्र? [[अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले मालिनीवृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] तत् साधुकृतसन्धानं प्रतिसंहर सायकम् । मृगं हन्तुम् उद्यतं दुष्यन्तम् आश्रमस्थः तपस्वी वारयति अनेन वचनेन। अतः हे राजन् सम्यक् संहितं बाणं प्रतिनिवर्तय यतो हि युष्माकं शस्त्रम् व्यथितानां रक्षणार्थम् अस्ति, निरपराधे प्रहर्तुं नास्ति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले अनुष्टुभ्वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] तपस्विनः प्रार्थनाम् आदृत्य दुष्यन्तेन हरिणाय उद्धृतः बाणः प्रतिसंहृतः। ततः तपस्विनः एतदाशीर्वचनम्। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले अनुष्टुभ्-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] कण्वाश्रमं प्रति आगन्तुं राजा दुष्यन्तः तपस्विना प्रार्थितः।स्वस्य प्रार्थना तेन एवं समर्थिता। राजन् आश्रमे तपस्विनां रम्याः क्रियाः निर्विघ्नाः प्रवर्तन्ते।तद् दृष्ट्वा भवान् ज्ञास्यति, ‘मौर्व्याः घर्षणेन जातं चिह्नं यत्र विद्यते, सः मम बाहुः कियत् रक्षाकार्यं करोति’ इति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले आर्या-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] तरूणाम् अधः शुकगर्भकोटरमुखभ्रष्टाः नीवाराः (दृश्यन्ते)। क्वचित् आश्रमदर्शनेन प्रसन्नः दुष्यन्तः आश्रमं वर्णयति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले शार्दूलविक्रीडित-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] आश्रमदर्शनेन प्रसन्नः दुष्यन्तः आश्रमं वर्णयति। वातेन जलप्रपायाः जलं प्रवहितम्।तेन वृक्षाणां मूलानि धौतानि।आहुतस्य घृतस्य धूमेन नवपल्लवानां शोभा सम्मिश्रिता।कृत्रिमे वने दर्भाङ्कुराः छिन्नाः।तत्र हरिणस्य शावकाः मन्दं मन्दं चरन्ति, यतो हि तेषां मनसि आशङ्का न विद्यते। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले मन्दाक्रान्ता-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] शान्तम् इदम् आश्रमपदं स्फुरति च बाहुः कुतः फलम् इह अस्य । इदम् आश्रमपदं शान्तम्। बाहुः च स्फुरति । इह अस्य फलं कुतः? कण्वाश्रमं प्रवेष्टुकामः दुष्यन्तः आत्मगतमेवं वदति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले आर्यावृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] शुध्दान्तदुर्लभमिदं वपुराश्रमवासिनो यदि जनस्य । शुध्दान्तदुर्लभम् इदं वपुः आश्रमवासिनः यदि जनस्य । अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले आर्या-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] आश्रमे शकुन्तलां दृष्ट्वा दुष्यन्तः चिन्तयति। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले वंशस्थ-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] वपुरभिनवमस्याः पुष्यति स्वां न शोभां वपुः अभिनवम् अस्याः पुष्यति स्वां न शोभां अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले मालिनी-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] सरसिजम् अनुविध्दं शैवलेन अपि रम्यं इयम् अधिकमनोज्ञा वल्कलेन अपि तन्वी अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले मालिनी-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले आर्या-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले वंशस्थ-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले वंशस्थ-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] चलापाङ्गां दृष्टिं स्पृशसि बहुशो वेपथुमतीं चल-अपाङ्गां दृष्टिं स्पृशसि बहुशः वेपथुमतीं करौ व्याधुन्वत्याः पिबसि रतिसर्वस्वम् अधरं अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले शिखरिणी-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले आर्या-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] मानुषीषु कथं वा स्यादस्य रुपस्य संभवः मानुषीषु कथं वा स्याद् अस्य रूपस्य संभवः अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले अनुष्टुब्-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] वैखानसं किम् अनया व्रतम् आप्रदानाद् ब्रह्मचर्यव्रतं नाम मदनस्य व्यापाररोधकं व्रतम्।विवाहपर्यन्तम् अनया शकुन्तलया तद् एव व्रतम् आचरणीयं किम्?अथवा एताः हरिण्यः शकुन्तलया सदृशनेत्राः। अतः ताभिः सह एव एषा निवासं करिष्यति वा? अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले वसन्ततिलका-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] भव हृदय साभिलाषं संप्रति सन्देहनिर्णयो जातः । भव हृदय साभिलाषं संप्रति सन्देहनिर्णयः जातः । अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले आर्या-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] अनुयास्यन् मुनितनयां सहसा विनयेन वारितप्रसरः मुनितनयाम् अनुयास्यन्, सहसा विनयेन वारितप्रसरः(अहं) अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले आर्या-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] बध्दं कर्णशिरीषरोधि वदने घर्माम्भसां जालकं बध्दं कर्णशिरीषरोधि वदने घर्माम्भसां जालकं घटोत्क्षेपणात् (शकुन्तलायाः) बाहू स्रस्तांसौ अतिमात्रलोहिततलौ (स्तः) इयं शकुन्तला घटम् उद्धरति।तेन तस्याः अंसौ अवनतौ, करतलौ आरक्तवर्णौ।तस्याः श्वासवेगः वर्धितः।तेन स्तनयोः कम्पः अधुनापि वर्तते।मुखे घर्मबिन्दवः सन्ति।तेन कर्णे स्थापितस्य शिरीषकुसुमस्य अवरोधः कृतः।केशबन्धः शिथिलः जातः।एकेन हस्तेन सा तं केशबन्धं संवारयति, परं केशाः विकीर्णाः एव जाताः। अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले शार्दूलविक्रीडित-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] वाचं न मिश्रयति यद्यपि मे वचोभिः वाचं न मिश्रयति यद्यपि मे वचोभिः अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले वसन्ततिलका-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] तुरग-खुर-हतः तथा हि रेणुः विटप-विषक्त-जलार्द्र-वल्कलेषु । अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले आर्यावृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] मूर्तो विघ्नस्तपस इव नो भिन्नसारङ्गयूथो मूर्तः विघ्नः तपसः इव नः भिन्नसारङ्गयूथः अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले मन्दाक्रान्ता-वृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] गच्छति पुरः शरीरं धावति पश्चादसंस्तुतं चेतः । गच्छति पुरः शरीरं धावति पश्चाद् असंस्तुतं चेतः । अभिज्ञानशाकुन्तले प्रथमाङ्के पद्यानि अभिज्ञानशाकुन्तले आर्यावृत्तनिबद्धानि पद्यानि]] इति ह स्म आह भगवान् आत्रेयः॥२॥ भगवान् आत्रेयः इति ह स्म आह ॥२॥ भगवान् आत्रेयः उक्तवान् यत् ‘अधुना वयं तस्याशितीयनामकस्य अध्यायस्य व्याख्यानं करिष्यामः’॥१,२ मात्राशितीये मात्रावद्-आहारस्य बलादिहेतुत्वं प्रतिपादितं, तत् च ऋतुसात्म्यम् अपेक्ष्य कृतस्य आहारस्य भवति; तेन,ऋतु-प्रविभागपूर्वकम् ऋतुसात्म्य-अभिधायकं तस्याशितीयं ब्रूते।१-२ यस्य चेष्टा-आहारव्यपाश्रयम् ऋतुसात्म्यं विदितं तस्य अशितादि-आहारात् बलं वर्णः च वर्धते॥३॥ यः नरः चेष्टाविषयकम् ऋतुसात्म्यं जानाति, आहारविषयकम् ऋतुसात्म्यं जानाति, तस्य अशित-पीत-लीढ-जग्धरूपात् आहारात् बलं वर्धते, वर्णः च वर्धते॥३ अशिताद्यात् इति अशित-पीत-लीढ-जग्धात्। बलं वर्णः च इति चकारेण पूर्वाध्यायोक्त-सुखायुषी अपि गृह्येते; यदि वा बलवर्णाभ्याम् एव नान्तरीयकं कृत्स्नं धातुसाम्यकार्यं सुखादि गृह्यते।विदितम् इति अनेन सम्यक्ज्ञानपूर्वकम् ऋतुसात्म्य-अनुष्ठानं दर्शयति। चेष्टाग्रहणेन व्यवाय-व्यायाम-अभ्यङ्गादीनां ग्रहणम्।चेष्टा-आहारव्यपाश्रयं चेष्टा-आहारगोचरम् ॥३॥ इह खलु संवत्सरं षडङ्गमृतुविभागेन विद्यात्।तत्रादित्यस्योदगयनमादानं च त्रीनृतूञ्छिशिरादीन् ग्रीष्मान्तान् व्यवस्येत्, वर्षादीन्पुनर्हेमन्तान्तान् दक्षिणायनं विसर्गं च।४। इह खलु संवत्सरं षडङ्गम् ऋतुविभागेन विद्यात्।तत्र आदित्यस्य उदगयनम् आदानं च त्रीन् ऋतून् शिशिरादीन् ग्रीष्मान्तान् व्यवस्येत् वर्षादीन् पुनः हेमन्त-अन्तान् दक्षिणायनं विसर्गं च।४। इह खलु संवत्सरम् ऋतुविभागेन षडङ्गं विद्यात्।तत्र आदित्यस्य उदगयनम् आदानं च शिशिरादीन् ग्रीष्मान्तान् त्रीन् ऋतून् व्यवस्येत् पुनः वर्षा-आदीन् हेमन्त-अन्तान् दक्षिणायनं विसर्गं च (व्यवस्येत्,)।४। संवत्सरस्य ऋतुशः विभागेन षड् अङ्गानि भवन्ति।यदा सूर्यः उत्तरां दिशं गच्छति, तदा सः आदानकालः।तत्र शिशिरः वसन्तः तथा ग्रीष्मः इति त्रयः ऋतवः भवन्ति।सूर्यः यदा दक्षिणां दिशं गच्छति, तदा सः विसर्गकालः।तत्र वर्षा, शरत् तथा हेमन्तः इति त्रयः ऋतवः भवन्ति॥४ ऋतुज्ञानम् अन्तरा ऋतुसात्म्यज्ञानं न सम्भवति इति ऋतूनाम् उपयुक्त-स्वरूप-ज्ञानार्थम् आह-इह इत्यादि। ऋतुप्रतिपादनप्रस्तावे संवत्सरं विद्याद् इति संवत्सरप्रतिपादनम् ऋतूनाम् एव मिलितानां संवत्सरत्व-प्रतिपादनार्थम्। मेलकश्च बुद्ध्या व्यवह्रियते, न तु परमार्थतः ऋतूनां मेलकः अस्ति। ऋतूनां संवत्सरात्मकत्वं पुनः पुनः ते एव ऋतवः परावर्तन्ते इति ज्ञानार्थम् अवश्यं प्रतिपादनीयम्। इह इति इह प्रकरणे, षडङ्गं विद्यात् अन्यत्र तु रोगभिषग्जितीयादौ तत्-तत्-कार्यवशाद् अन्यथा अपि उक्तं च- “शीत-उष्ण-वर्षलक्षणः कालः” इत्यादि। षडङ्गम् इति समाहारे द्विगुः, ऋतुव्यतिरेकेण संवत्सरस्य अविद्यमानत्वात्; यदि वा समुदायिभ्यः अन्यः समुदायः इति आश्रित्य बहुव्रीहिः कार्यः। तत्र इति ऋतुविभागकथने। उदग् उत्तरां दिशं प्रति, अयनं गमनम् उदगयनम्। आददाति क्षपयति पृथिव्याः सौम्यांशं प्राणिनां च बलम् इति आदानम्। त्रीन् शिशिर-आदीन् इति अनेन एव लब्धे अपि ग्रीष्मान्तत्वे ग्रीष्मान्तान् इति शिशिरस्य आदिः इति विग्रहस्य तथा आदिशब्दस्य प्रकारवाचितायाः प्रतिषेधार्थम्। एवं हेमन्तान्तान् इति च व्याख्येयम्। दक्षिणां दिशं प्रति अयनं दक्षिणायनम्। विसृजति जनयति आप्यम् अंशं प्राणिनां च बलम् इति विसर्गः। सञ्ज्ञाप्रणयनं च व्यवहारार्थं, निरुक्ति-प्रतीयमान-अर्थ-प्रतिपादनार्थं च॥४॥ विसर्गे पुनर्वायवो नातिरूक्षाः प्रवान्ति, इतरे पुनरादाने; सोमश्चाव्याहतबलःशिशिराभिर्भाभिरापूरयञ्जगदाप्याययति शश्वत्, अतो विसर्गः सौम्यः। आदानं पुनराग्नेयं; तावेतावर्कवायू सोमश्च कालस्वभावमार्गपरिगृहीताः कालर्तुरसदोषदेहबलनिर्वृत्तिप्रत्ययभूताः समुपदिश्यन्ते।५। आदानं पुनः आग्नेयं तौ एतौ अर्कवायू सोमः च काल-स्वभाव-मार्ग-परिगृहीताः काल-ऋतु-रस-दोष-देह-बलनिर्वृत्ति-प्रत्ययभूताः समुपदिश्यन्ते।५। पुनः विसर्गे वायवः न अतिरूक्षाः प्रवान्ति इतरे वायवः) पुनः आदाने (प्रवान्ति)। सोमः च अव्याहतबलः शिशिराभिः भाभिः शश्वत् जगद् आपूरयन् आप्याययति। अतः विसर्गः सौम्यः।आदानं पुनः आग्नेयम्। तौ एतौ अर्कवायू सोमः च काल-स्वभाव-मार्ग-परिगृहीताः (सन्तः) काल-ऋतु-रस-दोष-देहबल-निर्वृत्ति-प्रत्ययभूताः समुपदिश्यन्ते।५ विसर्गकाले वायवः अतिरूक्षाः न सन्ति।आदाने वायवः अतिरूक्षाः सन्ति।विसर्गकाले सोमस्य बलम् अक्षुण्णं भवति।तस्य प्रकाशः शीतलः।तेन प्रकाशेन सोमः जगत् पूरयति, पोषयति च।अतः विसर्गः सोमप्रधानः भवति।आदानकालः अग्निप्रधानः भवति।सूर्यः च वायुः च सोमः च क्वचित् कालेन क्वचित् स्वभावेन, क्वचित् मार्गेण सम्बद्धः भवन्ति।ततः ते कालस्य ऋतूनां रसानां दोषाणां देहबलस्य च निष्पत्तौ निमित्तं भवन्ति। विसर्गधर्मं निर्दिशति- विसर्गे पुनः इत्यादि। यद्यपि च आदानम् आदौ पठितं, तथा अपि प्रतिलोमतन्त्रयुक्त्या आदौ विसर्गगुणकथनं; यदि वा प्रथमम् आदानस्य उत्तरायण-रूपस्य प्रशस्तत्वाद् अग्रे अभिधानम्, इह तु विसर्गस्य बलजनकत्वेन अभिप्रेतत्वाद् अग्रे अभिधानम्। नातिरूक्षाः इति सौम्य-विसर्गकाल-सम्बन्धेन मन्दीकृत-रौक्ष्याः प्रवान्ति इति। इतरे पुनः आदाने इति अप्रशान्त-अतिरूक्षाः च, आग्नेय-आदान-सम्बन्ध-आहित-रूक्षत्वात्। सोमः च इत्यादि प्रकृतेन विसर्गेण सम्बध्यते। अव्याहतबलः इति कालमार्ग-मेघवात-आदिभिः तदा सूर्यस्य सोमपरिपन्थिनः हतबलत्वात्। शिशिराभिः शीताभिः।शश्वद् इति छेदः। सौम्यः सोमगुणप्रधानः। आग्नेयम् अग्निगुणप्रधानम्, अप्रतिहतबलत्वेन इति अर्थः। ननु एतावता एव आदित्य-चन्द्र-वातानां बलवत्त्वम् अबलवत्त्वं च कथं भवति इति आह-तौ एतौ इत्यादि। कालः देवतारूपः, सः च नित्यरूपः अपि प्राणिनाम् अदृष्टेन नानारूपेण गृहीतः सन् कदाचित् सूर्यबल-वायुबल-सोमबलादीन् करोति; स्वभावः सूर्यस्य सौम्यांश-क्षयकर्तृत्वादिः वायोः विरूक्षणादिः सोमस्य आप्यायनादिः; मार्गः दक्षिणः उत्तरः च, तत्र दक्षिणः कर्कटादयः धनुरन्ताः, मकरादिः उत्तरः।एते च काल-स्वभाव-मार्गपरिग्रहाः यथासम्भवं बोद्धव्याः; न हि सोमे मार्गपरिग्रहः क(कि)ञ्चिद् विशेषम् आवहति, वायोः च मार्गपरिग्रहः एव नास्ति। परिगृहीताः सम्बद्धाः। काल-ऋतु आदीनां निर्वृत्ति-प्रत्यय-भूताः निष्पत्ति-कारण-भूताः, उपदिश्यन्ते ‘आचार्यैः’ इति शेषः; कालः संवत्सरः अयनद्वयं च, ऋतवः शिशिर-आदयः, देहस्य बलं देहबलम्। अन्ये तु ब्रुवते-संवत्सरस्य अयनद्वयस्य च ऋतुमेलकरूपत्वात् ऋतुग्रहणेन एव ग्रहणं लब्धं, तेन काल-ग्रहणम् ऋतुविशेषणं, तेन कालरूपः ऋतुः इति स्त्रीणाम् एव आर्तवदर्शनं यद् ऋतुः तद् व्यावर्त्यते।प्रत्ययभूताः इति अत्र भूतशब्दः उपमाने।केचित् व्याख्यानयन्ति- ‘अर्कवायू’ इति एकतया पठित्वा ‘सोमश्च’ इति यत् पृथक् पठति,तेन अर्कवाय्वोः मिलितयोः आदानं प्रति कारणत्वं, विसर्गं प्रति पृथग् एव सोमस्य कारणत्वम् इति दर्शयति। एवं बलहरण-बलकरणादिषु अपि बोद्धव्यम्॥५॥ तत्र रविर्भाभिराददानो जगतः स्नेहं वायवस्तीव्ररूक्षाश्चोपशोषयन्तः शिशिरवसन्तग्रीष्मेषु यथाक्रमं रौक्ष्यमुत्पादयन्तो रूक्षान् रसांस्तिक्तकषाय-कटुकांश्चाभिवर्धयन्तो नृणां दौर्बल्यमावहन्ति।६ तत्र रविः भाभिः आददानः जगतः स्नेहं वायवः तीव्र-रूक्षाः च उप-शोषयन्तः शिशिर-वसन्त-ग्रीष्मेषु यथाक्रमं रौक्ष्यम् उत्पादयन्तः रूक्षान् रसान् तिक्त-कषाय-कटुकान् च अभिवर्धयन्तः नृणां दौर्बल्यम् आवहन्ति।६ तत्र रविः भाभिः जगतः स्नेहम् आददानः, वायवः तीव्र-रूक्षाः च उप-शोषयन्तः शिशिर-वसन्त-ग्रीष्मेषु यथाक्रमं रौक्ष्यम् उत्पादयन्तः रूक्षान् रसान् तिक्त-कषाय-कटुकान् च अभिवर्धयन्तः नृणां दौर्बल्यम् आवहन्ति।६ आदानकाले सूर्यः किरणैः जगतः स्नेहम् आददाति।तीव्ररूक्षाः वायवः जगतः स्नेहस्य शोषणं कुर्वन्ति।तेन सूर्यवायवः शिशिरे, वसन्ते ग्रीष्मे क्रमशः रौक्ष्यम् जनयन्ति, रूक्षान् तिक्तकषायकटुकान् रसान् वर्धयन्ति तथा जनानां दौर्बल्यम् उत्पादयन्ति॥६ तत्र इत्यादि। आददानः उच्छोषयन्। जगतः स्थावरजङ्गमस्य। स्नेहं सारं सौम्यभागम् इति अर्थः। न केवलं रविः,वायवः च शोषयन्तः स्नेहम् इति सम्बन्धः। तीव्राः च रूक्षाः च तीव्ररूक्षाः; यदि वा तीव्रं रौक्ष्यं येषां ते तीव्ररूक्षाः;एतत् च आदाने तीव्रेण रविणा सम्बन्धात् वायोः भवति योगवाहित्वात् वायोः। उक्तं हि-“योगवाही(हः) परं वायुः संयोगात् उभयार्थकृत्” (चि.अ.३) इत्यादि। यथाक्रमम् इति शिशिरे रौक्ष्यम् अल्पं तिक्तं रसम् अल्पं च दौर्बल्यं, तथा वसन्ते मध्यं रौक्ष्यं कषायं रसं मध्यं दौर्बल्यं, तथा ग्रीष्मे प्रकृष्टं रौक्ष्यं कटुकं रसं महत् च दौर्बल्यं दर्शयति। यद्यपि च कषायः रसः रूक्षतमः कटुकः च रूक्षतरः, यद् उक्तं-“रौक्ष्यात् कषायो रूक्षाणां प्रवरो मध्यमः कटुः” (सू.अ.२६) इत्यादि; रौक्ष्यप्रकर्षः च ग्रीष्मे, मध्यबलं च रौक्ष्यं वसन्ते, तथा अपि वायु-अग्निगुण-बाहुल्यात् कटुकस्य वायु-अग्निगुणबहुले ग्रीष्मकाले एव उत्पत्तिः पवन-पृथिवी-उत्कर्षवति तु वसन्ते पवन-पृथिवी-उत्कर्षजन्यस्य कषायस्य उत्पत्तिः। यदुक्तं-“वाय्वग्नि-गुणभूयिष्ठत्वात् कटुकः, पवन-पृथिव्यतिरेकात् कषायः” (सू.अ.२६) इति।पृथिवी-आदि-उत्कर्षः च कालविशेषप्रभावकृतः कार्यदर्शनात् उन्नेयः। अभिवर्धयन्तः इति वचनात् यथास्वकाले तिक्त-आदीनाम् अभिवृद्धिः सूच्यते, तेन न तद्-एकरसत्वम्। अत्र च क्रमवद्-रौक्ष्य-उत्पत्ति-तिक्तादि-उत्पत्ती अपि दौर्बल्य-उत्पत्तौ कारणं, यतो रौक्ष्यम् उत्पादयन्तः इति तिक्त-कषाय-कटुकान् अभिवर्धयन्तः इति च हेतुगर्भ-विशेषणद्वयं कृत्वा दौर्बल्यम् आवहन्ति इति उक्तम्॥६॥ वर्षाशरद्धेमन्तेषु तु दक्षिणाभिमुखेऽर्के कालमार्गमेघवातवर्षाभिहतप्रतापे शशिनि चाव्याहतबले, माहेन्द्रसलिलप्रशान्तसन्तापे जगति, अरूक्षा रसाः प्रवर्धन्तेऽम्ललवणमधुरा यथाक्रमं तत्र बलमुपचीयते नृणामिति॥७ वर्षा-शरद्-हेमन्तेषु तु दक्षिणाभिमुखे अर्के काल-मार्ग-मेघवात-वर्षा-अभिहतप्रतापे, शशिनि च अव्याहतबले, माहेन्द्रसलिल-प्रशान्त-सन्तापे जगति, अरूक्षाः रसाः प्रवर्धन्ते अम्ल-लवण-मधुराः यथाक्रमं तत्र बलम् उपचीयते नृणाम् इति॥७ वर्षा-शरद्-हेमन्तेषु तु दक्षिणाभिमुखे काल-मार्ग-मेघवात-वर्षा-अभिहतप्रतापे अर्के, शशिनि च अव्याहतबले, माहेन्द्रसलिल-प्रशान्त-सन्तापे जगति, अम्ल-लवण-मधुराः अरूक्षाः रसाः यथाक्रमं प्रवर्धन्ते। तत्र बलम् उपचीयते नृणाम् इति॥७ वर्षा-शरद्-हेमन्तेषु सूर्यः दक्षिणाभिमुखः भवति।कालेन, दक्षिणमार्गेण, मेघस्य वातेन, वृष्ट्या च सूर्यस्य तापः अभिभूतः भवति।चन्द्रस्य बलम् अव्याहतं भवति।जगति महेन्द्रजलेन तापः शान्तः भवति। अस्यां दशायां जगति अरूक्षाः अम्ल-लवण-मधुराः रसाः क्रमात् वर्धन्ते।तदा जनानां बलम् उपचितं भवति॥७ वर्षा इत्यादि। तुशब्दः पूर्वपक्षव्यावृत्तौ। दक्षिणाभिमुखे दक्षिणाशां गन्तुम् उद्यते एव अर्के, तेन विषुवद्-उदय-उपलक्षित-मध्यदेशात् उत्तरेण वर्तमानः अपि रविः यदा एव दक्षिणाशां गन्तुम् उद्यतः भवति तदा एव क्षीयमाणबलः अपि भवति, उत्तराशा-गमन-प्रकर्ष-आहित-बलप्रकर्षतया तु स्तोक-स्तोक-क्रम-अपचीयमानबलः अपि तथा दुर्बलः न लक्ष्यते। एवम् उत्तरायणे अपि व्याख्येयम्। कालः पूर्वं व्याख्यातः, मार्गः इह दक्षिणाभिमुखः, मेघस्य वातः मेघवातः, वर्षणं वर्षः, एतैः अभिहतप्रतापे अर्के इति सम्बन्धः। वातः तु इह मेघसम्बन्ध-आहितशैत्यः अर्क-ताप-परिपन्थी भवति, शशिनः अव्याहतबलत्वं सूर्यस्य परिपन्थिनः अभिहत-प्रतापत्वाद् अनुगुण-मेघ-वात-वर्षण-योगात् च। जगति स्थावरजङ्गमे। अत्र च “पृथिवी-अग्नि-भूयिष्ठत्वात् अम्लः”, “सलिल-अग्नि-भूयिष्ठत्वात् लवणः” (सू.अ.२६) इत्युक्तं, तत्कथं सौम्ये विसर्गे तयोः च आग्नेययोः उत्पादः इति न वाच्यम्, यतः बलप्रकर्षवतः अर्कस्य क्षीयमाणबलस्य अपि विषुवपर्यन्तं बलवत्त्वम् अस्ति एव इति व्युत्पादितम् एव॥७॥ मध्ये मध्यबलं, त्वन्ते श्रेष्ठमग्रे च निर्दिशेत्॥८ मध्ये मध्यबलं, तु अन्ते श्रेष्ठम् अग्रे च निर्दिशेत्॥८ नृणाम् विसर्ग-आदानयोः आदौ अन्ते च दौर्बल्यं (निर्दिशेत् । विसर्ग-आदानयोः मध्ये मध्यबलं निर्दिशेत्)। तु विसर्गस्य अन्ते आदानस्य अग्रे च श्रेष्ठं बलं निर्दिशेत्॥८ विसर्गस्य अन्ते (हेमन्ते) तथा आदानस्य आदौ (शिशिरे) नृणां बलम् उत्तमं भवति।८ सम्प्रति शिशिरादौ बलह्रासः प्रतिपादितः वर्षादौ च बल-उत्कर्षः; तत्र शिशिरे दुर्बलाः वर्षासु बलवन्तः प्राणिनः भवन्ति इत्यादि-दुर्ग्रहं निषेद्धुम् आह- आदावन्ते चेत्यादि। विसर्गस्य आदौ वर्षासु, आदानस्य अन्ते ग्रीष्मे, दौर्बल्यं प्रकर्षंप्राप्तं निर्दिशेत् इति सम्बन्धः;तथा मध्ये विसर्गस्य शरदि, आदानस्य मध्ये वसन्ते, मध्यं नातिक्षीणं नातिवृद्धं बलं विनिर्दिशेत् इति योज्यं; तथा अन्ते विसर्गस्य हेमन्ते, अग्रे च प्रथमे आदानस्य शिशिरे, श्रेष्ठं बलं विनिर्दिशेत् इति योजना। एवं मन्यते-विसर्गप्रकर्ष-आहित-बलप्रकर्षः पुरुषः आदानस्य आदौ शिशिरे स्तोक-क्षीयमाणबलः अपि बलवान् भवति, यथा-पौषमासान्त-आहित-वृद्धि-प्रकर्षा निशा माघफाल्गुनयोः क्षीयमाणा अपि दिवसात् महती एव भवति। अनेन न्यायेन वर्षासु दौर्बल्यं, वसन्तशरदोः च मध्यमं बलं बोद्धव्यम्। एवं कालर्तुरसदेहबल-कारणत्वम् अर्कादीनां व्यवस्थापितं, दोषकारणत्वं तु अग्रे ऋतुविधाननिर्देशे अभिधास्यते ॥८ गुरु-उष्णवासाः गुरुणा अगुरुणा सदा दिग्धाङ्गः, समदमन्मथः (नरः हिमागमे वातलानि लघूनि अन्नपानानि प्रवातं, प्रमिताहारम्, उदमन्थं च वर्जयेत्॥१८ हेमन्ते वातकराणि लघूनि अन्नपानानि, प्रबलं वायुम् अल्पाहारम् उदके साधितं सक्तुमन्थं न सेवेत।१८ वर्धमानबलप्रकर्षवत्तया हेमन्तस्य अभिप्रेतत्वात् तत्सात्म्यम् एव अग्रे प्राह-शीते इत्यादिना। शीते शीतगुणयुक्ते हेमन्ते,यद्यपि च अनुक्ते शीते इति विशेषणे हेमन्तः शीतः एव लभ्यते, तथा अपि न पूर्वं क्वचिद् हेमन्ते शीतत्वं प्रतिपादितम् इति प्रतिपाद्यते; यदि वा यदा एव हेमन्ते शीतं महद् भवति तदा एव विशेषेण वह्निः बली भवति, न उपक्रममात्रेण अपि, ऋतुव्यापत्तौ शीत-अयोगे इति च शीते इति पदेन लभ्यते। हिम-सम्बन्धात् विशेषेण शीतः अनिलः शीतानिलः; विशेषेण शीतत्वं वायोः योगवाहित्वात् शीतकालसम्बन्धात् एव लब्धं पुनः अभिधीयते अग्निसंरोध-हेतुत्वात्। वायुः हि हिम-सम्बन्धात् एव बहिः-निर्गच्छत्-शरीरोष्मणः रोधं कृत्वा कुम्भकारपवन-आहित-पङ्कलेपः इव अन्तरस्य वह्नेः वृद्धिम् आवहति। एतेन यद् उच्यते-असमानात् शीतवातात् कथम् अग्निवृद्धिः इति एतद् अपास्तम्। न हि अत्र शीतः वातः अग्नित्वेन परिणमते, किं तर्हि निर्गच्छत्-त्तेजःप्रतीपीभूतः। शीतानिलस्य स्पर्शः शरीरसम्बन्धः इति अर्थः। बलिनां प्राणिनां हेमन्तस्वभावात् बली भवति; अनेन प्राणिबलवत्त्वम् अग्निबलवत्त्वे हेतुः इति दर्शयति। उक्तं च हस्तिवैद्यके बालगजानां नीरोगत्वप्रतिपादने; यथा- “अव्याहताद् अभिप्रायात् प्रीतिः, प्रीतेः बलं, बलात् अग्निः अग्नेः च धातूनां बलं नाशः ततः रुजाम्” इति। मात्रया यद् गुरु अतिमात्रम् इति अर्थः, द्रव्यतः च द्रव्यस्वभावतः च यद् गुरु नव-धान्यादि, तत्क्षमः। एवम्भूतः बली वह्निः यदा युक्तं गुरुभूतं च अन्नं न लभते, तदा देहजं रसं हिनस्ति क्षयं नयति; देहार्थं देहजातं वा देहजं धातुरूपं रसम् इति अर्थः। अतः इन्धना-भावे सति रसधातुक्षयात् वायुः प्रकुप्यति हेमन्ते। हेत्वन्तरम् आह वातकोपे-शीतः शीते इति; यस्माद् अयं शीतगुणः वायुः, तस्मात् शीतकाले हेमन्तलक्षणे समानं कारणम् आसाद्य कुप्यति इति अर्थः।अत्र वृद्धः वायुः मेदस्विनः यथा अग्निवृद्धिं करोति, न तु वैषम्यम् अनतिवृद्धत्वात्, तथा अग्निवृद्धिम् एव करोति। यदुक्तं- “मेदसा आवृतमार्गत्वात् वायुः कोष्ठे विशेषतः। चरन् सन्धुक्षयति अग्निम् आहारं शोषयति अपि” (सू.अ.२१) इत्यादिना अष्टौनिन्दितीये। तस्माद् इति देहजरसक्षयभयात्। प्रकरणलब्धे अपि तुषार-समये इति यत् पुनः करोति, तद् विशेषेण तुषारपाते विशेषेण स्निग्धादीनां भोजनार्थम्। मेद्यानां मेदुराणाम्।औदक-आनूपमांस-आदयः च हेमन्तकाल-कफचय-संवर्धकाः अपि महात्यय-वातविकार-प्रतिपक्षत्वेन व्यवाय-आदि-कफचय-प्रतिपक्षयुक्तत्वात् च अभिप्रेताः। औदकाः कूर्मादयः अन्नपाने वक्ष्यमाणाः, अनूपाः सृमरखड्गादयः, बिलेशयाः गोधा-प्रभृतयः, प्रसहाः गोखरादयः। भृतं भट्टित्रम् इति प्रसिद्धम्। हेमन्ते अभ्यस्यतः इति पुनः हेमन्तग्रहणं हेमन्तं व्याप्य एव उष्णोदकसेवा-उपदर्शनार्थम्। जेन्ताकः स्वेदविशेषः वक्ष्यमाणः। गर्भगृहं गृहकोष्ठकम्। हेमन्ते इति अनेन अर्थलब्धे अपि शीते शीतेषु इति पदं वर्षाकालादौ अपि शीतप्राप्तौ संवृतयानादिसेवा-उपदर्शनार्थम्। प्रावारः गुरुप्रावरणं कम्बलादि, अजिनं व्याघ्रादिचर्म, कौषेयं कोषकारकीटतन्तुमयं, प्रवेणी गोणी इति प्रसिद्धा, कुथकः चित्रकम्बलः। गुरुणा अगुरुणा इति अगुरुघनप्रलेपेन इति अर्थः। विशालौ आयामेन, उपचितौ परिणाहेन। मैथुनसेवा-उपदेशः च इह प्राणिनां बलवत्त्वेन शीत-प्रतीकारकत्वेन चीयमान-कफविरुद्धत्वेन च; सुश्रुते अपि हेमन्ते मैथुनसेवा उक्ता; यदुक्तं-“ तत्र अपनीत-हाराः च प्रियाः नार्यः सु-अलङ्कृताः। रमयेयुः यथाकामं बलाद् अपि मदोत्कटाः” इति॥९-१८॥ वर्जयेत् अन्नपानानि शिशिरे शीतलानि च॥२१ शिशिरे कटु-तिक्त-कषायाणि, वातलानि, लघूनि च शीतलानि च अन्न-पानानि वर्जयेत् ॥२१ शिशिरविधिम् आह- हेमन्तेत्यादि। विशेषणं विशेषः; शिशिरस्य आदान-आरम्भत्वेन रौक्ष्यं, तथा मेघमारुतवर्षाः शिशिरे अधिकाः भवन्ति तज्जं च शीतम् अधिकं हेमन्ताद् अस्ति इत्यर्थः। तस्माद् इति हेमन्ततुल्यत्वात् विशिष्टरौक्ष्यशीतयुक्तत्वात् च हैमन्तिकः विधिः। निवातम् उष्णं तु इति तुशब्दः पक्षान्तरपरिग्रहार्थः; हेमन्त-उक्त-निवातोष्णगृहात् शिशिरे रूक्षातिशीते अधिकम् उष्णं गृहमाश्रयेत् इति अभिप्रायः। केचित् अत्र असेव्यप्रतिपादकं ग्रन्थं पठन्ति, सः तु अनार्षः॥१९-२१॥ वसन्तेऽनुभवेत् स्त्रीणां काननानां च यौवनम्॥२६ वसन्ते अनुभवेत् स्त्रीणां काननानां च यौवनम्॥२६ वसन्ते इत्यादिना वसन्तविधिम् आह। निचितः सञ्चितः वसन्तपूर्वकाले, ईरितः विलायितः वसन्ते।कायाग्निम् इति काय-निर्वर्तकम् अग्निं जाठरं, न तु धात्वग्नि-विशेषमात्रम्। तत इति अत्र चकारः लुप्तनिर्दिष्टः बोद्धव्यः,तेन ततः अग्निवधात् च इति अर्थः; यदि वा ततः अग्निवध-अनन्तरम्। वमनादीनि वमनप्रधानानि; तेन, आदान-मध्यत्वेन यदि वात-पित्त-प्रकोपः तथाविधः भवति तदा विरेचन-आस्थापन-अनुवासनानाम् अपि प्रवृत्तिः भवति, शिरोविरेचनं तु कफजयार्थं कर्तव्यम् एव। वसन्तशब्देन वमनं प्रति चैत्रः एव बोद्धव्यः; येन, दोषचयादि-अर्थं पञ्चकर्मप्रवृत्त्यर्थं च अभिधातव्य-प्रावृड्-आदि-ऋतु-क्रमेण फाल्गुनचैत्रौ वसन्तः भवति, न वैशाखः। अनेन एव अभिप्रायेण पूर्वश्लोके अपि सामान्येन निचितः इति कृतं, न तु हेमन्ते निचितः इति; हेमन्ते इत्युक्ते हि रसोत्पत्तिक्रम-अभिहित-मार्गशीर्ष-पौषात्मके हेमन्ते प्रकृतत्वात् दोषचयः बुध्यते, सः च न अभिप्रेतः; उक्तः तु दोषचयादिक्रमोक्त-पौषमाघात्मके हेमन्ते श्लेष्मचयः। सुखाम्बुना सुखोष्ण-अम्बुना। लावकपिञ्जलं मांसम् इति सम्बन्धः। भक्षयेत् इति च्छेदः। अनुभवेत् इति भाषया श्लेष्म-क्षयार्थं स्तोकं मैथुनम् अनुजानाति॥ २२-२६॥ ग्रीष्मकाले निषेवेत मैथुनात् विरतः नरः॥३२ मयूखैः इत्यादिना ग्रैष्मविधिम् आह। मयूखैः तेजोभिः। स्नेहः सारः इति अर्थः। पेपीयते अत्यर्थं पिबति। मन्थः- “सक्तवः सर्पिषा युक्ताः शीतवारिपरिप्लुताः। न अति-अच्छाः न अतिसान्द्राः च मन्थ इति अभिधीयते”।मद्यम् अल्पम् इति एकान्तमद्य-सात्म्येन; न वा इति मद्यस्य स्वभाव-पाकाभ्याम् अम्लस्य ग्रीष्मविरुद्धत्वेन; सुबहूदकम् इति मद्यसात्म्यस्य एव, मद्यस्य उष्ण-अम्लत्वादि-अपवादार्थं बहुतरं पानीयं प्रक्षिप्य पातव्यम् इति दर्शयति; तेन एतत् फलति-यत् मद्यं ग्रीष्मे न पातव्यम् एव तावत्; मद्य-सात्म्यानां सात्म्यमद्यत्यागे सात्म्यत्यागजाः रोगाः भवन्ति, तेन तस्य अल्पं वा सुबहु-उदकं वा देयम् इति अर्थः। मुक्ता एव मणिः मुक्तामणिः।ग्रीष्मकाले चण्ड-आतपे मध्याह्ने इति अर्थः।मैथुन-उपरतिः तु दिवानिशं बोद्धव्या॥२७-३२॥ लघु-शुद्ध-अम्बरः स्थानं भजेत् अक्लेदि वार्षिकम्।४० आदानदुर्बले देहे पक्ता दुर्बलः भवति। सः वर्षासु अनिल-आदीनां दूषणैः वर्षाविधिम् आह-आदानेत्यादि। देहस्य दुर्बलत्वे पक्ता अपि दुर्बलः भवति, देहबल-अनुविधायित्वाद् वह्नेः। एतत् च बलिनां बली भवति इत्यत्र व्युत्पादितम्। सः दुर्बलः वह्निः। अनिल-आदीनाम् इति अनिलप्रधानानाम्। वर्षासु वातादयः कुतः कुप्यन्ति इति आह- भूबाष्पाद् इत्यादि । भूबाष्पः प्रभावाद् एव त्रिदोषकोपकः। मेघनिस्यन्दः वातश्लेष्म-कारकः। अम्लपाकता जलस्य वर्षास्वभावकृता पित्तश्लेष्मकरी। अग्निबले क्षीणे इति अनेन आदान-आहितम् अग्निमान्द्यम् अपि दोषप्रकोपकम् इति दर्शयति। अग्निमान्द्यं च अपाकविदाहाभ्यां कफपित्तकारि, धातुपोषकरस-अनुत्पादात् च धातुक्षयेण वातकारि। एतेन वर्षासु वह्निमान्द्येन वातादिकोपः, वातादिकोपेन च वह्निमान्द्यम् इति दर्शितम्।यदुक्तं वाग्भटे “भूबाष्पेणाम्लपाकेन मलिनेन च वारिणा। वह्निनैव च मन्देन तेष्वित्यन्योऽन्यदूषिषु॥ साधारणः विधिः कार्यः त्रिदोषघ्नः अग्निदीपनः” (वा.सू.अ.३) इति। उदकप्रधानः मन्थः उदमन्थः। पानम् उदकादि, भोजनं रक्तशाल्यादि, तयोः संस्काराः संस्कारवन्ति अन्न-पानानि इति अर्थः। क्षौद्रं च यद्यपि वातप्रकोपि, तथापि वार्षिक-क्लेद-शमनार्थं स्वल्प-मात्रया क्षौद्रान्वितपदेन विहितम्। विशेषशीत इति हेतुगर्भ-विशेषणं तेन अत्यर्थशीते दिवसे यस्मात् महात्ययस्य वातस्य कोपः भवति ततः तद्-जयार्थं वर्षाकाल-प्रभाव-क्रियमाण-पित्तचय-अनुगुणयोः अपि अम्ललवणयोः उपयोगः कर्तव्यः इति दर्शितं भवति॥३३-४०॥ शरत्काले प्रशस्यन्ते प्रदोषे च इन्दुरश्मयः॥४८ शरत्काले शारदानि च माल्यानि वासांसि विमलानि च,प्रदोषे इन्दुरश्मयः च प्रशस्यन्ते ॥४८ शरत्काले शारदानि माल्यानि धारयेत् विमलानि वासांसि च धारयेत्। सायङ्काले चन्द्रकिरणाः प्रशस्ताः॥४८ शरद्-विधिम् आह-वर्षेत्यादि। उचितम् अभ्यस्तम्, ‘उच समवाये’ इति अस्मात् धातोः; शीतम् उचितानि अङ्गानि येषां,तेषाम्। सहसा एव इति पदेन अक्रमेण शरदि तीव्र-आतप-सम्बन्धाद् अनभ्यस्तात् पित्तप्रकोपः न्याय्यः इति दर्शयति। आचितम् इति वर्षासु। प्रायः इति अनेन वर्षासु पित्तचय-प्रतिकूलं विधिं प्रयत्नेन आचरतः न भवति अपि पित्तचयः, शरदि तु प्रकोपः न भवति इति दर्शयति; एतत् च सामान्यन्यायेन श्लेष्मणः वातस्य च चय-प्रकोपयोः बोद्धव्यं; यदि वा, प्रायः पित्तं प्रकुप्यति श्लेष्मा च अनुबलत्वेन इति अर्थः। यद् उक्तं- “तस्य चानुबलः कफः” (चि.अ.३) इति।लघु इति अग्निसन्धुक्षणार्थम्। अत्र वह्नेः समानेन अपि पित्तेन द्रवांश-सम्बन्धेन अग्निमान्द्यं क्रियते। यद् उक्तं ग्रहणी-अध्याये-“आप्लावयद्धन्त्यनलं जलं तप्तमिवानलम्” (चि.अ.१५)।उत्सर्गसिद्धे एव भोजनस्य मात्रावत्त्वे मात्रया इति वचनं मात्रा-अतिक्रमेण इह विशेषतः भूरिदोषत्वदर्शनार्थम्। सुप्रकाङ्क्षितैः सुबुभुक्षितैः।उरभ्रो मेषः।घनात्यये इति पुनर्वचनं शरत्प्रवेशे एव एतद् उक्तविधिकरणं ग्रन्थाधिक्यात् सूचयति इति व्याख्यानयन्ति; वयं तु पश्यामः-पर्याय-शब्दानां पुनः पुनः करणे यत्र तात्पर्यं शास्त्रे प्रतीयते तत्र तद् एव वाच्यं, यत्र तु तात्पर्यान्तरं न प्रतीयते तत्र वाक्यभेदेन एव पुनः अभिधानम् इति। धाराधराणां मेघानाम् अत्ययः अदर्शनम्। तेन, प्रव्यक्तायां शरदि तिक्तसर्पिःपानं विरेकादि च कार्यम्। क्रमः च अत्र आचार्यस्य अभिप्रेतः, तेन प्रथमं तिक्तसर्पिष्पानं, तेन पित्त-अप्रशान्तौ विरेकः,तेन अपि अशान्तौ शोणितदुष्टौ च सत्यां रक्तमोक्षणं; रक्तं च अत्र कालस्वभावात् दूष्यति एव प्रायः; यद् आह-“शरत्कालस्वभावाच्च शोणितं सम्प्रदूष्यति” (सू.अ.२४) इति। दिवेत्यादि।–सूर्यांशुतापाद् एव दिवा इति लब्धे दिवा इति सकलदिन-व्याप्ति-अर्थम्। सूर्यतप्तम् इति वक्तव्ये अंशुग्रहणं मेघावरण-रहित-अंशुसूर्यग्रहणार्थम्।सन्तप्तम् इति अत्र संशब्दः परितः ताप-उपदर्शनार्थः। एवं निशि इत्यादि च व्याख्येयम्। चन्द्रांशुग्रहणेन च निशि सौम्यांश-सम्बन्धं लक्षयति। कालेन इति शरत्कालस्वभावेन। पक्वम् इति वर्षासु अभिनव-भूमि-सम्बन्ध-जनित-पैच्छिल्य-व्यम्लत्व-आदिदोषरहितम्। यतः पक्वं ततः निर्दोषं दोष-अजनकम् इति अर्थः। अगस्त्येन अविषीकृतम् इति अगस्त्योदयेन प्रभावात् वर्षासु मेघसम्बद्ध-उरग-लूतादि-सम्बन्धात् सविषम् अविषं भवति इति वाच्यम्। हंसोदकम् इति एवम्भूत-उदकस्य सञ्ज्ञा;हंसशब्देन सूर्याचन्द्रमसौ अभिधीयेते, ताभ्यां शोधितम् उदकं हंसोदकं; यदि वा हंससेवायोग्यं हंसोदकं, हंसाः किल विशुद्धम् एव उदकं भजन्ते। अवगाहः चिरं जल-अवस्थानम्। शारदानि इति माल्यविशेषणम् अनार्तव-कुसुम-निषेधार्थम्। प्रदोषे इति निशाप्रवेशे एव परं चन्द्ररश्मिसेवा; न उपरि, शिशिरभयात्। अत्र पूर्व-ऋतु-सात्म्य-परित्यागः भविष्यद्-ऋतुसात्म्य-अभ्यासः च पूर्व-ऋतु-अन्तसप्ताह-आगामि-ऋतु-आदिसप्ताहयोः कर्तव्यः। यद् उक्तं वाग्भटे- तत्र पूर्वो विधिस्त्याज्यः सेवनीयः परः क्रमात्”(वा.सू.अ.३)इति॥४१-४८॥ उपशेते यद् औचित्यात् ओकःसात्म्यं तद् उच्यते॥४९ इति चेष्टा-आहार-व्यपाश्रयं यत् ऋतुसात्म्यम् (तत्) उक्तम्। यद् औचित्यात् उपशेते तद् ओकःसात्म्यम् उच्यते॥४९ एवं प्रकारेण चेष्टाविषयकं तथा आहारविषयकं यद् ऋतुसात्म्यं, तद् वर्णितम्।उचितम् अस्ति अतः यत् सुखयति, तद् ओकःसात्म्यम् इति उच्यते॥४९ उपसंहरति- इत्युक्तम् इत्यादि। ऋतुसात्म्यप्रसङ्गेन अभ्याससात्म्यं दर्शयति- उपशेते इत्यादि। उपशेते सुखयति,अपथ्यमपि सत् विकारं न जनयति। कुतः इति आह-औचित्यात् अभ्यासात् इति अर्थः; अपथ्यम् अपि हि निरन्तर-अभ्यासात् विषम् इव आशीविषस्य न उपघातकं भवति इति भावः।४९। सात्म्यम् इच्छन्ति सात्म्यज्ञाः चेष्टितं च आद्यम् एव च॥५० सात्म्यज्ञाः देशानाम् आमयानां च गुणैः विपरीतगुणं चेष्टितं च आद्यम् एव च सात्म्यम् इच्छन्ति ॥५० देशगुणानां विपरीतगुणाः ये आहारविहाराः, रोगस्वरूपाणां विपरीत-गुणाः च ये आहारविहाराः, ते सात्म्याः सन्ति इति सात्म्यज्ञाः मन्यन्ते॥५० देशसात्म्यं रोगसात्म्यं च दर्शयति- देशानाम् इत्यादि। देशानाम् अनूपादीनां, गुणैः स्नेहगौरवादिभिः सह विपरीतगुणं स्नेहगौरव-विपरीतगुण-रौक्ष्यलाघव-युक्तं जाङ्गलमांस-मधु-आदि; अदनीयम् आद्यं, चेष्टितं च व्यायामादि, देशसात्म्यम् इच्छन्ति आयुर्वेदविदः इत्यर्थः। एवम् आमयानां च विपरीतगुणम् इत्यादि व्याख्येयम्। गुणशब्दः च इह धर्ममात्रवचनः, यथोच्यते-द्रव्यगुणः द्रव्यधर्मः इत्यर्थः। तेन विपरीतप्रभावादीनाम् अपि ग्रहणं भवति।आमयशब्देन च आमयहेतुः अपि गृहीतव्यः। ततः आमय-विपरीतानाम्, आमयहेतुविपरीतानां, तथा प्रभाववैपरीत्यात् तद्-विपरीतार्थकारिणां च ग्रहणं भवति। तद्- उदाहरणानि यथावसरं निदाने करिष्यामः।आद्यग्रहणेन औषध-आहारयोः ग्रहणं, चेष्टित-ग्रहणेन स्वप्न-अभ्यङ्गादीनां ग्रहणं व्याख्येयम्॥५०॥ तस्याशितीये निर्दिष्टं हेतुमत् सात्म्यमेव च॥५१ तस्याशितीये निर्दिष्टं हेतुमत् सात्म्यम् एव च॥५१ नृभिः ऋतौ ऋतौ (यत्) सेव्यं, यत् च किञ्चन असेव्यं, हेतुमत् सात्म्यम् एव च तस्याशितीये (मुनिना निर्दिष्टम्॥५१ तस्याशितीये अध्याये ऋतौ ऋतौ यत् सेवनीयं यत् च न सेवनीयं तत् सर्वं मुनिना कथितम्।उपपत्त्या सहितं सात्म्यम् अपि अस्मिन् अध्याये मुनिना उक्तम्।५१ उक्तम् अध्यायार्थम् उपसंहरति- ऋतौ इत्यादि। अत्र हेमन्ते असेव्यं कण्ठरवेण यद्यपि न प्रतिपादितं तथा अपि ‘सः यदा न इन्धनं युक्तं लभते’ इति अभिधानाद् अल्पभोजन-परिहारः उक्तः एव भवति; तेन, ऋतौ ऋतौ इति वीप्सा कृता अर्थवती भवति; यदि वा छत्रिणः गच्छन्ति इति न्यायात् वीप्सा उक्ता। हेमन्तपरिहारविधिवत् च शिशिरपरिहार-विधिः व्याख्येयः।हेतुमद् इति उपपत्तिमत्, औचित्यादि-हेतुनिर्देश-उपपन्नम् इति अर्थः॥५१॥ इति अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने तस्याशितीयः नाम षष्ठः अध्यायः॥६॥ इति अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने तस्याशितीयः नाम षष्ठः अध्यायः॥६॥ एवम् अग्निवेशेन रचिते, चरकेण प्रतिसंस्कृते सूत्रस्थाने तस्याशितीयः नाम षष्ठः अध्यायः समाप्तः॥६ इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीकायाम् आयुर्वेददीपिकायां सूत्रस्थाने स्वस्थचतुष्के तस्याशितीयः नाम षष्ठः अध्यायः॥६॥ जाति,धर्म,वर्ण,कर्म, कदापि वादविवादः नास्ति अपितु सहावस्थानस्य वार्तां प्रचारितं करोति महान् तन्त्रपीठ: राणिपुर-झरिआल् | सम्प्रति प्रायः खण्डविखन्डितः ध्वंसाभिमुखी एषः महान् तन्त्रपीठ:,परन्तु अधुना अपि मनसि आनयति शान्तेः मुक्तेः वार्ता सृष्टिकर्तायाः महान् सृष्टेः उद्देस्यं वर्तते सत्यम्-शिवम्-सुन्दरम् अद्यतन मानवसमाजं प्रति मौनमुखे एषा एव वार्ता प्रसारयति महान् तन्त्रपीठ: राणिपुर-झरिआल् | ! शीर्षपाठः शीर्षपाठः शीर्षपाठः शीर्षपाठः दोशा इति दक्षिणभारते प्रसिद्धम् एकम् पाचकविधि भवति। सम्स्कृत साहित्यप्रपञ्चे प्रमुखा भवति महाकाव्यशाखा। तत्र पन्चमहाकाव्यानि अग्रिमानि। पन्चमहाकाव्येषु एकम् शिशुपालवधम् अधवा माघम्। माघकविना रचितम् एतत् काव्यम्। महाभारते, भागवते वा वर्णितप्रख्यात कथा शिशुपालस्य वधम् अस्य काव्यस्य कथाबीजम् महाकवि भासेन रचितम् समवकारम् भवति पन्चरात्रम्। महाभारतादुधृतम् अस्य कथाबीजम्। त्रयैरन्कैः पन्चरात्राभ्यन्तर सम्भवान् वर्ण्यते कविः। विप्राः यान्ति वयःप्रकर्षशिथिलाः यष्टित्रिपादक्रमाः शिष्यस्कन्धनिवेशिताञ्चितकरा जीर्णा गजेन्द्राः इव॥६ गतो वृक्षात् वृक्षम् वितत कुशचीरेण दहनः कदळ्या विप्लुष्टम् पतति परिणामादिव फलम्। (अन्वयः- विततकुशचीरेण वृक्षात् वृक्षम् गतो दहनः कदळ्या विप्लुष्टम् फलम् परिणामात् इव पतति। दुर्योधनः-कृतश्रद्धो ह्यात्मा वहति परितोषम् गुरुजनो जगत् विश्वस्तम् मे निवसति गुणो नष्टमयशः। हितमपि श्राव्यमाणो परुषार्थम् रुष्यति।स्तूयमानम् वरपुरुषविशेषम् नेच्छति । गतमिदमवसानम् शिष्यकार्यम् रक्ष्यताम्। बहुदोषो गज इव मार्दवेन एव रामशरैः अभिन्नकवचम् भीष्मम्, मन्त्रायुधम् द्रोणम् च कर्णजयद्रथौ च विमुखौ कृत्वा शेषाम्श्च ताम्स्तान् नृपान्। भटः-यदाज्ञापयति महाराजः। (निष्क्रम्य प्रविश्य) जयतु महाराजः। जयतु विराटेश्वरः । प्रियम् निवेदये महाराजाय। अवजितम् गोग्रहणम्। अवयाताः धार्तराष्ट्राः। पादयोः समुदाचारः क्रियताम् निग्रहोचितः । बाहुभ्याम् आहृतो भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति॥ अन्वयः -पादयोः निग्रहोचितः समुदाचारः क्रियताम्। बाहुभ्याम् आहृतो (माम्) भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति॥ अन्वयः-त्वम् यौधिष्ठिरम् धैर्यम्, भैमम् बलम्, नैपुणमर्जुनस्य, माद्रीजयोः कान्तिम् अथ अभिरूप्यम्, जगत्प्रियस्य कृष्णस्य कीर्तिम् च अवाप्नुहि॥ कालिदासस्य प्रसिद्धम् काव्यम् भवति मेघदूतम्।अस्य द्वे भागे अन्वयः वर्षभोग्येण कान्ताविरहगुरुणा भर्तुः शापेन स्वाधिकारात् प्रमत्तः अस्तम्गमितमहिमा कश्चित् यक्षः जनकतनयास्नानपुण्योदकेषु स्निग्धच्छायातरुषु रामगिर्याश्रमेषु वसतिं चाक्रे|| अन्वयः अबलाविप्रयुक्तः स कामि तस्मिन् अद्रौ कतिचित् मासान् नीत्वा कनकवलयभ्रंशरिक्तप्रकोष्ठः आषाढस्य प्रथमदिवसे आश्लिष्टसानुं वप्रक्रीडापरिणतगजप्रेक्षणीयं मेघम् ददर्श॥ अन्वयः कौतुकाधानहेतोः तस्य पुरः कथमपि स्थित्वा राजराजस्य अनुचरो अन्थर्बाष्पः चिरम् दध्यौ। मेघालोके सुखिनः अपि चेतःअन्यथावृत्ति भवति। कण्ठाश्लेषप्रणयिनिजने दूरसंस्स्थेः किम पुनः?। अन्वयः नभसि (मेघे) प्रत्यासन्ने (सति)दयिताजीवितालम्बनार्थी सः स्वकुशलमयीं प्रवृत्तिं जीमूतेन हारयिष्यन् प्रत्यग्रैः कुटजकुसुमैः तस्मै कल्पितार्घाय प्रीतः प्रीतिप्रमुखवचनं स्वागतं व्याजहार॥ अन्वयः धूमज्योतिःसलिलमरुतां संनिपातः मेखः क्व? पटु कारणैः प्राणिभिः प्रापणीयाः संदेशार्थाः क्व? इति औत्सुक्यात् अपरिगणयन् तं गुह्यकः ययाचे। कामर्ताः चेतनाचेतनेषु प्रकृतिकृपणाः हि! अन्वयः- पुष्करावर्तकानां भुवनविदिते वंशे जातं त्वां मघोनःप्रकृतिपुरुषं कामरूपं जानामि। तेन त्वयि अर्थित्वं। अहं विधिवशात दूरबन्धुर्गतः। अधिगुणे यज्ञ्ञा मोघा (अपि) वरम। लब्धकामा (अपि) अधमे न.। अन्वयः संतप्तानां शरणं त्वम् असि। तत् हे पयोद! धनपतिक्रोधविश्लेषितस्य मे प्रियायाः संदेशं हर। ते अलका नाम यक्षेश्ववरस्य बाह्योद्यानस्थितहरशिरश्चन्द्रिकाधौतहर्म्या वसतिः गन्तव्या। अन्वयः- पवनपदवीम् आरूढम् त्वाम् उद्गृहीतालकान्ताः पथिकवनिताः प्रत्ययात् आश्वसत्यः प्रेक्षिश्यन्ते। त्वयि सन्नद्धे अहमिव यः पराधीनवृत्तिः नस्यात् अन्यः कः जनो विरहविधुरां अपि जायां उपेक्षेत। सेविष्यन्ते नयनसुभगं खे भवन्तम् बलाकाः॥ अनुकूलःसगन्धः अयं पवनः च यथा त्वां मन्दं मन्दं नुदति। चातक च ते वामः मधुरं नदति। आबद्धमालाः बलाकाः नयनसुभगं भवन्तम् खे गर्भाधानक्ष्मपरिचायात् नूनम् सेविष्यन्ते । ! शीर्षपाठः शीर्षपाठः शीर्षपाठः शीर्षपाठः सद्यः पाति प्रणयि ह्रदयं विप्रयोगे रुणद्धि ॥ अन्वयः- तां च दिवसगणनातत्पराम् ऎकपत्नीं अव्यापन्नाम् भ्रातृजायाम् अविहतगतिः (त्वम्) अवश्यं द्रक्ष्यसि। प्रायशः कुसुमसदृशं सद्यःपाति अङ्गनानां प्रणयिह्रदयं विप्रयोगे आशाबन्धः रुणद्धि हि। संपत्स्यन्ते नभसि भवतो राजहंसाः सहायाः॥ अन्वयः- महीं उच्चलिन्ध्रां अवन्ध्यां कर्तुं प्रभवति, तत् श्रवणसुभगं गर्जितं श्रुत्वा ते बिसकिसलयच्छेदपाथेयवन्तः मानसोत्काः राजहंसाः आकैलासात् नभसि भवतः सहायाः संपत्स्यते च। क्षीणः क्षीणः परिलघु पयः स्रोतसां च उपभुज्य ॥ अन्वयः- तवत्प्रयाणानुरूपं कथयतः मार्गं तावत् शृणु। जलद! श्रोत्रपेयं मे संदेशं तदनु श्रोष्यसि। यत्र खिन्नः किन्नः सिखरिषु पदं न्यस्य गन्तासि। क्षीण क्षीण स्रोतसां परिलघु पयः उपभुज्य च (गन्तासि)। स्नेहव्यक्तिश्चिरविरहजं मुञ्चतो बाष्पं उष्णं ॥ पुंसां वन्द्यैः रघुपतिपदैः मेघालासु अङ्कितं अमुं प्रियसखम् शैलं तुङ्गं आलिन्ग्य आपृच्छस्व। भवता काले काले यस्य संयोगं एत्य स्नेहव्यक्तिश्चिरविरहजं उष्णं अन्वयः- पवनः अद्रेः शृङ्गं किंस्वित् हरति इति उन्मुखिभिः मुग्धसिद्धाङ्गनाभिः चकितचकितं द्र्ष्टोत्साहः सरसनिचुलात् अस्मात् स्थानात् दिङ्ग्नागानां स्थुलहस्तावलेपान् पथि परिहरन् उदङ्मुखः खं उत्पत । अन्वयम्र- त्नच्छायाव्यतिकर इव एतत् पुरस्तात् प्रेक्ष्यम् वत्मिकाग्रात् आखण्डलस्य धनुष्खण्डम् प्रभवति, येन अतितरां श्यामं ते वपुः बर्हेणेव स्फुरितरूचिना गोपवेषस्य विष्णोः कान्तिमापत्स्यते॥ किंचित् पश्चात् व्रज लखुगतिर्भूय एवोत्तरेण॥ अन्वयः- त्वय्यायत्तं कृषिफलमिति भ्रूविलासानभिज्ञै प्रीतिस्निग्धैः जनपदवधूलोचनैः पीयमानः सद्यःसीरोत्कषणसुरभि मालं क्षेत्रमारूह्य लखुगतिर्भूय पश्चात् किंचित् उत्तरेण एव व्रज प्राप्ते मित्रे भवति विमुखःकिम पुनः यस्तथोच्चैः॥ अन्वयः- आसारप्रशमितवनोपप्लवं त्वाम् साधुः सानुमानाम्रकूटः अध्वक्षमपरिगतं मूर्ध्ना वक्षति क्षुद्रोऽपि प्रथमसुकृतापेक्षया संश्रयाय मित्रे प्राप्ते यः न विमुखः भवति,किम पुनः तथोच्चैः। रेवां द्रक्ष्यत्युपलविषमे विन्ध्यपादे विशीर्णां भक्तिच्छेदैरिव विरचितां भूतिमङ्गे गजस्य ॥ अन्वयः- वनचरवधूभुक्तकुञ्जे तस्मिन् मुहूर्तं स्थित्वा तोयोत्सर्गद्रुततरगतिः तत्परं वर्त्म तीर्णः।उपलविषमे विन्ध्यपादे विशीर्णां रेवां गजस्य अङ्गे विरचितां भक्तिच्छेदैः भूतिम् इव द्रक्ष्यति ॥ अन्तःसारं घन तुलयितुं नानिलः शक्ष्यति त्वां रिक्तः सर्वे भवति हि लखुः पूर्णता गौरवाय॥ अन्वयः- तिक्तैर्वनगजमदैः वासितं वान्तवृष्टि जम्बूकुञ्जप्रतिहतरयं तस्याः तोयम् आदाय गच्छेः। घन! अन्तःसारं त्वां तुलयितुं अनिलः न शक्ष्यति। रिक्तः सर्वे भवति हि लखुः पूर्णता गौरवाय॥ आयुर्वेदस्य पाठ्यक्रमे पदार्थविज्ञानम् इति अन्यतमः विषयः विद्यते।तत्र दर्शनानां परिचयमात्रम् अध्ययनम् अपेक्षितम्।अध्येयदर्शनेषु साङ्ख्यदर्शनमपि अस्ति।अस्य दर्शनस्य परिचयः तथा तस्य आयुर्वेदाध्ययनोपकारकत्वम्, आयुर्वेदव्यवहारोपकारकत्वं च अस्य ग्रन्थस्य विषयः। ३ यागादिजन्ये स्वर्गे पुण्यस्य न्यूनाधिक्यम् अपेक्ष्य सुखस्यापि न्यूनाधिक्यं भवति।तेन अतिशयसुखिनं प्रति न्यूनसुखिनः जीवस्य मात्सर्यादिकाः भावाः जायन्ते, ते अपि दुःखप्रदाः भवन्ति। अतः दुःखमुक्तेः एताभ्यामुपायाभ्यां भिन्नः कश्चन निर्दोषः उपायः अपेक्षितः।‘व्यक्त-अव्यक्त-ज्ञ-विज्ञानम्’ इति सः उपायः।सः अस्मिन् साङ्ख्यशास्त्रे उपदिश्यते।अनेन उपायेन दुःखत्रयविनाशरूपं कैवल्यं सिद्ध्यति।अनेन उपायेन लब्धं कैवल्यं निश्चितम् अस्ति, तथा आत्यन्तिकमपि अस्ति। शरीरधारकाः सर्वे अत्र धातुशब्देन उच्यन्ते।तेषां धातूनां साम्यक्रिया आयुर्वेदशास्त्रस्य प्रयोजनम्। ''कर्मणामसमारम्भः कृतानां च परिक्षयः।नैष्क्रम्यमनहङ्कारः संयोगे भयदर्शनम्।।१४५।।'' तैश्चेत्यादि। तैराकाशादिभिर्भूतैः, तल्लक्षणो भूतलक्षणः, कृत्स्नः समस्तः, भूतग्रामः स्थावर-जङ्गमात्मकः, व्यजन्यत विविधो जनितः। भूतानां पृथिव्यादीनां पुनर्लक्षणं स्थिरगुरुकठिनत्वम् इत्यादि, तल्लक्षणश्च स्थावरजङ्गमात्मको भूतग्रामः। तस्य पञ्चमहाभूत-आरब्धस्य भूतग्रामस्य परस्परोपकार्योपकारकत्वेन व्यवस्थितस्य, उपयोगः प्रयोजनम् अभिहितः कथितः, चिकित्सां प्रति रोगापनयनं लक्षीकृत्य, सर्वदा नित्यगे आवस्थिके च काले। कुतः? यस्मात्तेभ्यः पञ्चमहाभूतारब्धभूतग्राम्येभ्यः परं चिकित्सिते चिन्ता नास्ति। डह्लणः मानसः पुनरित्यादि। पुनःशब्दोऽवधारणे, तेन मानस उद्दिष्ट एव परं न शारीरदोषवत् प्रपञ्चितः मानसदोषाणामस्मिंस्तन्त्रे कायचिकित्सारूपेऽ प्रास्ताविकत्वादिति भावः। चक्रपाणिः १ स्वयं सुश्रुताचार्येण स्वीये तन्त्रे पुरुषप्रकृतिमहदहङ्कारतन्मात्राणां प्रतिपादनं कृतम्। यदि नूनं पञ्चमहाभूतेभ्यः परं चिकित्सिते चिन्ता नास्ति, तर्हि तस्य प्रतिपादनस्य वैय्यर्थ्यप्रसङ्गः स्यात्। यतो हि एतानि पुरुषादीनि तत्त्वानि पञ्चभूतेभ्यः परं विद्यन्ते। तामसास्तु-विषादित्वं नास्तिक्यमधर्मशीलता बुद्धेर्निरोधोऽज्ञानं दुर्मेधस्त्वमकर्मशीलता निद्रालुत्वं चेति। सु.शा.१.१८ त्रिगुणाः भूतेभ्यः परं सन्ति। महत् तत्त्वं (बुद्धिः) भूतेभ्यः परं विद्यते।सात्त्विकबुद्धिः राजसबुद्धिः तथा तामसबुद्धिः इति सर्वः अयं भूतेभ्यः परं विद्यमानः बिषयः।अयं विषयः आचार्येण प्रतिपादितः।यदि भूतेभ्यः परं चिन्ता न कार्या तर्हि तस्य वैय्यर्थ्यं स्यात्। सत्त्वे उत्तमं मनोबलं, रजसि मध्यमं मनोबलं, तमसि मनोदौर्बल्यमिति ।–डह्लणः सत्त्वरजस्तमोगुणाः भूतेभ्यः परं वर्तन्ते।तेषां प्राबल्येन मनसः परिणामः अत्र उक्तः। यदि भूतेभ्यः परं चिन्ता न करणीया तर्हि एतत् प्रतिपादनं व्यर्थं स्यात् । भूतेभ्यः परं यदि चिन्ता न करणीया तर्हि सत्त्वप्रकृतिकः जनः, रजःप्रकृतिकः जनः तमःप्रकृतिकः जनः इति विभागः कथमिव कार्यः? भूतेभ्यः परं चिन्ता यदि वैद्यके न करणीया तर्हि अयमुपदेशः व्यर्थः स्यात्।यतो हि सत्त्वं रजः तथा तमः भूतेभ्यः परं विद्यन्ते। मेधा इति बुद्धेरेव भेदः।एतत् च बुद्धितत्त्वं प्रकृतेः जायते।अतः भूतेभ्यः परम् अस्य स्थितिः।यदि भूतेभ्यः परं चिन्ता न कार्या तर्हि बुद्धिमेधाकर-गणस्य उपदेशः व्यर्थः स्यात्। यदि नाम भूतेभ्यः परं वैद्यके चिन्ता नास्ति,तर्हि ‘रक्ते पृथिव्यम्भसोः प्राधान्यात् रक्तगन्धेन मूर्च्छा जायते ’इति एतावदेव वक्तव्यम्। परं तथा न भवति।रक्तस्य तमोरूपत्वप्रतिपादनम् अनिवार्यम्।तद्विना केवलं पाञ्चभौतिकत्वस्य आधारेण रक्तगन्धजन्य-मूर्च्छायाः उपपत्तिः वक्तुं नैव शक्या।तमोगुणः च भूतेभ्यः परं वर्तते। सन्न्यासः दुश्चिकित्स्यः भवति।तत्र पञ्चभूतावच्छिन्नं कारणं नोक्तम्।भूतेभ्यः परं विद्यमानस्य तमोगुणस्य अतिरेकः कारणम् इति उक्तम्। अतः ‘भूतेभ्यः परं चिन्ता वैद्यके नास्ति’ इति वचनेन विप्रतिपत्तिः उद्भूता। तस्याः समाधानं चिन्तनीयम्। आयुर्वेदाध्ययने आयुर्वदव्यवहारे सूक्ष्मता तथा सौकर्यम् इति एतत् प्रयोजनं साधयितंअ साङ्ख्यशास्त्रस्य आयुर्वेदाध्ययनोपकारकत्वज्ञानम्, आयुर्वेदव्यवहारोपकारकत्वज्ञानं च साधनं भवति। अतः विषयप्रयोजनयोः साध्यसाधनभावसम्बन्धः।विषयः ज्ञाततया प्रयोजनं साधयति। षोडशकस्तु विकारो, न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः॥सां.का.३ ! षोडशकः ११ इन्द्रियाणि +पञ्च भूतानि | न प्रकृतिः, न विकृतिः एषा गणना अधः कोष्ठके स्थापिता - ! अष्टधातुकी प्रकृतिः ५ महाभूतानि बुद्धिः+अव्यक्तम्+अहङ्कारः | अव्यक्तं- प्रकृतिःबुद्धिः, अहङ्कारः ५ भूतानि- प्रकृतिविकृतयः एतानि तत्त्वानि कोष्ठके स्थापितानि गणितानि च - | अव्यक्तं महान् अहङ्कारः पञ्चतन्मात्राणि | श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राण-वाग्घस्तोपस्थपायुपाद-मनांसीत्येवमेकादशेन्द्रियाणि, आकाशपवनदहनतोयभूमय इति पञ्चभूतानि एवमत्र निष्कर्षः यत् साङ्ख्यैः स्वीकृतानि सर्वाणि तत्त्वानि चरकाचार्येण अपि अभ्युपगतानि, सुश्रुताचार्येण अपि सम्मतानि।साङ्ख्यैः पञ्चविंशतिः तत्त्वानि अङ्गीकृतानि।तथापि तेषु प्रकृतिपुरुषयोः गणना एकस्मिन् एव अव्यक्तनाम्नि तत्त्वे चरकाचार्येण कृता।अतः चरकोक्तगणनायां सङ्ख्याभेदः (२४) तावद् दृश्यते।आशये भेदः नास्ति। अगुणत्वम् विवेकित्वम् अविषयत्वम् असामान्यत्वम् चेतनत्वम् अप्रसवधर्मित्वम् अहेतुमत्त्वम् नित्यत्वम् व्यापित्वम् निष्क्रियत्वम् अनेकत्वम् अनाश्रितत्वम् अलिङ्गत्वम् निरवयवत्वम् स्वतन्त्रत्वम् कैवल्यम् माध्यस्थ्यम् द्रष्टृत्वम् तस्य (पाञ्चभौतिकस्य भूतग्रामस्य) उपयोगोऽभिहितः चिकित्सां प्रति सर्वदा। अत ऊर्ध्वं प्रकृतिपुरुषयोः साधर्म्यवैधर्म्ये व्याख्यास्यामः।तद्यथा उभौ च सर्वगतौ इति। आत्मा सर्वगतः अस्ति तथा महान् अस्ति अतः तस्य विभुत्वम् उपपन्नम्।यदि मनसः समाधिः भवति तर्हि आत्मा (शैलकुड्यादिभिः) तिरस्कृतम् अपि पश्यति। पूर्वदेहे कृतेन कर्मणा केनचित् एकेन मनसा सह आत्मनः नित्यानुबन्धः अस्ति।तस्मात् यद्यपि आत्मा सर्वयोनिगतः अस्ति तथापि एकयोनौ स्थितः अस्ति इति ज्ञातव्यम्।अयं सूत्रार्थः। चरकसंहितायां पुरुषस्य विभुत्वं स्वीकृतम्।सुश्रुतसंहितायां पुरुषस्य विभुत्वं त्यक्तम्। पुरुषे विभुत्वधर्मस्य अङ्गीकारः अथवा अनङ्गीकारः इति द्वौ पक्षौ उपस्थितौ।तयोः तुलनां कुर्मः। पुरुषस्य दर्शनार्थं कैवल्यार्थं तथा प्रधानस्य। अतः प्रकृतिसंयोगद्वारा पुरुषः प्रपञ्चस्य निमित्तकारणं भवति। भास्तमः सत्यमनृतं वेदाः कर्म शुभाशुभम्। न स्युः कर्ता च बोद्धा च पुरुषो न भवेद्यदि॥३९॥ नाश्रयो न सुखं नार्तिर्न गतिर्नागतिर्न वाक्। न विज्ञानं न शास्त्राणि न जन्म मरणं न च॥४०॥ न बन्धो न च मोक्षः स्यात् पुरुषो न भवेद्यदि। यदि पुरुषः कर्ता न स्यात् तर्हि भादिभिः प्रापञ्चिकपदार्थैः किमपि प्रयोजनं न सिद्ध्येत् इत्यर्थः। यः घटं कुम्भकाराद् विना मृत्तिका-दण्ड-सूत्राद्यैः साधनैः कृतं वदति, यः गृहं गृहकाराद् विना मृत्तिका-तृण-काष्ठादिभिः साधनैः कृतं वदति, सः एव ‘एषः देहः आत्मानं विना केवलं करणैः कृतः’ इति अज्ञानात् वदेत्।सः युक्तिः तथा आगमः इति एताभ्यां प्रमाणाभ्यां रहितः अस्ति।एषः सूत्रार्थः। सृजत्यात्मानमात्मा च सम्भूय करणानि च॥ स्यादेतत् अहेतुमत्त्व-नित्यत्वादि प्रधानसाधर्म्यमस्ति पुरुषस्य वाचस्पतिमिश्रः। प्रभवो न ह्यनादित्वात् विद्यते परमात्मनः। समवायी तु पुरुषो मोहेच्छाद्वेषकर्मजः॥ य़ाज्ञवलक्यस्मृतिः १२५ यतिधर्मप्रकरणम् एतत् क्षेत्रं यो जानाति, सः क्षेत्रज्ञः।पुरुषः ज्ञः अस्ति, सः एतत् क्षेत्रं जानाति, अतः तं क्षेत्रज्ञं मन्यन्ते साङ्ख्यतत्त्वविदः।पुरुषं विहाय अन्यानि सर्वाणि तत्त्वानि जडानि।न तत्र चेतनास्ति। अतः ज्ञातृत्वमपि तेषु न विद्यते।अतः क्षेत्रज्ञः इति संज्ञा केवलं पुरुषस्य सम्भवति। बुद्धीन्द्रियाणि सार्थानि मनः कर्मेन्द्रियाणि च। प्रकृतिः यद्यपि अचेतना, अज्ञा तथापि पुरुषसंयोगात् तस्याः अपि चैतन्यम् अभ्युपगम्यते। तस्मात् क्षेत्रज्ञशब्देन प्रकृतिपुरुषयोः उभयोः अपि ग्रहणं कर्तुं शक्यते। सान्तःकरणा बुद्धिः सर्वं विषयमवगाहते यस्मात्। अतः आत्मा ज्ञः इति सत्यम्। तथापि यदि तस्य अन्तःकरणं बाह्यकरणं वा नास्ति तर्हि सः बाह्यविषयान् ज्ञातुं न शक्नोति,साधनाभावात्।अतः आत्मनः ज्ञातृत्वं करणापेक्षम् अस्ति। विषयस्य उपलब्धिः न भवति इति वाक्यशेषः।अष्टौ करणवैकल्यानि अत्र उक्तानि, येषु सत्सु आत्मनः ज्ञानं न भवति।तानि एवम् - पदार्थः अतिदूरे वर्तते चेत् तस्य ज्ञानं न भवति, यतो हि बाह्येन्द्रियाणाम् अतिदूरस्थपदार्थग्रहणे सामर्थ्यं नास्ति।यथा आकाशे अतिदूरे उड्डीयमानः खगः चक्षुषा न गृह्यते।बाह्येन्द्रियं यस्य विषयस्य ग्रहणं न करोति,तस्य ज्ञाने पुरुषः अपि न प्रभवति। पदार्थः अतिसमीपे वर्तते चेत् तस्य ज्ञानं न भवति।यतो हि बाह्येन्द्रियाणाम् अति-समीपस्थपदार्थग्रहणे सामर्थ्यं नास्ति।यथा नेत्रगतं कज्जलं चक्षुषा न गृह्यते।बाह्येन्द्रियं समीपस्थं विषयं न गृह्णाति अतः पुरुषः अपि तस्य ज्ञाने न प्रभवति। मनः विषयग्रहणे उपस्थितं नास्ति, अन्यत्र विषये अवस्थितम् अस्ति चेत् उपस्थितस्य अपि विषयस्य ज्ञानं न भवति।यथा दुष्यन्तस्मरणे लग्नचित्ता शकुन्तला दुर्वाससः मुनेः आगमनं न ज्ञातवती।पुरुषः ज्ञः।तथापि अन्तःकरणं विषयग्रहणे नास्ति।अतः बाह्यविषयस्य ज्ञानं न भवति। अतिसूक्ष्माः पदार्थाः पुरतः विद्यमानाः अपि इन्द्रियैः न गृह्यन्ते यतो हि तावन्तं सूक्ष्मं पदार्थं गृहीतुं तेषां सामर्थ्यं नास्ति।यथा परमाणुग्रहणं न चक्षुषा शक्यम्।यस्य ग्रहणं बाह्येन्द्रियेण न शक्यं तस्य ग्रहणं पुरुषेण अपि न शक्यम्। इन्द्रियविषययोः किमपि व्यवधानम् इन्द्रियप्रतिबन्धकं विद्यते चेत् विद्यमानः अपि पदार्थः न ज्ञायते।यथा भित्तेः परत्र विद्यमानं घटं चक्षुः न गृह्णाति।अत्र चक्षुषः घटग्रहणे सामर्थ्यं अस्ति। घटः न दूरे, न अतिसमीपे, न वा सूक्ष्मः।तथापि सः भित्त्या आच्छादितः इव अस्ति।अतः चक्षुषा न गृह्यते।बाह्येन्द्रियेण न गृह्यते चेत् पुरुषेणापि न गृह्यते। एकस्य पदार्थस्य अपरेण पदार्थेण क्वचिद् अभिभवः (पराभवः) भवति।तदा अपि पराभूतस्य विषयस्य ज्ञानं न भवति।यथा मधुरे द्रव्ये आस्वादिते अनुक्षणं मधुरं द्रव्यान्तरं भक्षितं चेत् तस्य माधुर्यस्य अभिभवः भवति।अतः द्रव्यान्तरस्य माधुर्यं न ज्ञायते।एतद् रसनेन्द्रियस्य असामर्थ्यं यत् द्रव्यान्तरस्थं माधुर्यं ज्ञातुम् असमार्थ्यम्।अस्यां दशायां पुरुषः ज्ञः अपि तद् माधुर्यं ज्ञातुम् असमर्थः। अभिहारः एकत्रीकरणम्।समानयोः समानानां वा एकत्रीकरणं समानाभिहारः।समानयोः पदार्थयोः एकत्रीकरणं भवति चेत् पृथक् एकस्य एकस्य ज्ञानं न भवति।यथा जलबिन्दुः जलाशये पतति। तदा अन्यैः जलाशयस्थैः बिन्दुभिः तस्य एकत्रीकरणं भवति।तदा पतितः जलबिन्दुः पृथक् न ज्ञायते। पृथक् बिन्दुज्ञाने बाह्येन्द्रियस्य सामर्थ्यं नास्ति।एवं चेत् पुरुषः अपि पृथक् बिन्दुज्ञाने असमर्थः। ‘प्रत्यक्षग्रहणे आत्मनः करणापेक्षत्वम्’ व्यतिरेकमुखेन आयुर्वेदे अन्यत्र अपि परामृष्टम्। सर्वयोनिगतम् अपि आत्मानं मनसाऽनुबन्धगतम् एकयोनौ अववस्थितं विद्याद् इति योज्यम्। देहनिर्वर्तकेन कर्मणा अनुपातः आत्मनि सम्बन्धः यस्य, तेन मनसा देहकर्मानुपातिना। एतेन, यद्यपि आत्मा कुड्यादिभिः अतिरोहितः तथाऽपि यद् अस्य उपलब्धिसाधनं मनः तस्य एकस्मिन् एव शरीरे व्यवस्थितस्य व्यवधानात् न पश्यति अयं तिरस्कृतम् इति उक्तं भवति॥ ‘मनःसन्निकर्षः नास्ति अतः विभुः अपि आत्मा शैलकुड्यतिरस्कृतं न पश्यति’ इति वचनेन ‘आत्मनः ज्ञानं करणापेक्षम् अस्ति’इति सिद्धं भवति। पुरुषः प्रकृत्या सह संयुज्यते।तेन प्रकृतेः कर्तृत्वं पुरुषे भासते।अतः सः कर्ता इव अस्ति, न तु साक्षात् कर्ता। आत्मनि क्रिया नास्ति।तथापि आत्मनि क्रिया अस्ति इति अभिधानम् अत्र कृतम्।एषः उपचारः।अस्य उपचारस्य निमित्तम् आत्मनः कर्त्रा प्रकृत्या सह संयोगः। । स्वतन्त्रोऽपि पुरुषः हीनयोनिषु कथं जायते इत्यस्य साङ्ख्यैः दत्तम् एतदुत्तरम्। तत्र पुनर्वसोः उत्तरम् ईदृशम् – यथास्वेनात्मनाऽऽत्मानं सर्वः सर्वासु योनिषु। प्राणैस्तन्त्रयते प्राणी न ह्यन्योऽस्त्यस्य तन्त्रकः॥ सम्प्रति स्वतन्त्रत्वे अपि अनिष्टयोनिगमनम् आक्षिप्तं समादधाति यथास्वेनेत्यादि। सर्वासु नर-गो-हस्ति-कीटादियोनिषु। प्राणैः तन्त्रयते प्राणैः योजयति, आत्मना एव अयं धर्म-अधर्मसहायेन आत्मानं सर्वयोनिषु नयति, न परप्रेरितो याति; यतः न अन्यः पुरुषः अस्य प्रेरकः अस्ति ईश्वराभावात्; किंवा सति अपि ईश्वरे तस्य अपि कर्मपराधीनत्वात्। इदमेव च अस्य अनिष्ट-योनि-गमने स्वातन्त्र्यं यद् अनिष्टयोनिगमनहेतु-अधर्मकरणे स्वातन्त्र्यम्, अधर्मकरण-आरब्ध-स्वकर्मणा एव अयम् अनिच्छन् अपि नीयते इति अनिष्टयोनिगमनं भवति; स्वातन्त्र्यं च यथोक्तं भवति॥ रजसा तमसा चैवं समाविष्टो भ्रमन्निह। तस्माच्च विपर्यासात् सिद्धं साक्षित्वमस्य पुरुषस्य। वशी तत् कुरुते कर्म यत् कृत्वा फलमश्नुते। वशी चेतः समाधत्ते वशी सर्वं निरस्यति॥ ‘वशी यद्यसुखैः कस्माद्भावैराक्रम्यते’ इत्यस्य उत्तरं वशीत्यादि। वशी स्वेच्छाधीनप्रवृत्तिः (इष्टे अनिष्टे वा आत्मा तेन, वशी सन् अयं तानि कर्माणि करोति शुभानि अशुभानि वा आपातफलरागात्, यानि कृत्वा तत्कर्मप्रभावात् शुभेन अशुभेन वा फलेन योगम् आप्नोति। एतेन कर्तव्ये कर्मणि अस्य वशित्वं, कृतकर्मफलं तु अस्य अनिच्छतः अपि भवति; तेन तत् प्रति न अस्य वशित्वम्। अन्यद् अपि वशित्वफलम् आह- वशी चेतः समाधत्ते इति। अनिष्टे अर्थे वशी सन् अयं मनो निवर्तयति; यदि हि अयं वशी न स्यात्, न मनो निवर्तयितुं शक्नुयात्। अपरम् अपि वशित्वगमकं कर्म आह वशी सर्वं निरस्यति इति। वशी सन् अयं मोक्षार्थं प्रवृत्तः सर्वारम्भं शुभाशुभफलं त्यजति इति अर्थः। एतेन कर्तव्ये कर्मण्यस्य वशित्वं,कृतकर्मफलं त्वस्यानिच्छतोऽपि भवति; इति अत्रैव अग्रे मुनिः प्रतिपादयिष्यति च।यदि आत्मनः कर्तृत्वम् अङ्गीक्रियते तर्हि तस्य साक्षित्वं न घटते ।यदि आत्मनः कर्तृत्वं नाङ्गीक्रियते तर्हि प्रपञ्चस्य अन्यः कर्ता कोऽपि न उपलभ्यते।एवं विरुद्धार्थप्रतिपादक-उपपत्ति-द्वयम् अग्निवेशस्य सन्देहं जनयति। ज्ञः साक्षीत्युच्यते नाज्ञः साक्षी त्वात्मा यतः स्मृतः। तत्र जरा-मरणकृतं दुःखं प्राप्नोति चेतनः पुरुषः। साङ्ख्यतत्त्वानां प्रतिपादनं भगवद्गीतायाम् अपि स्थाने स्थाने विद्यते।तत्र अपि पुरुषस्य विकारित्वविषये अयमेव विचारः प्रदर्शितः यत् ‘सुखदुःखे प्रकृतिधर्मौ न तु पुरुषधर्मौ’। प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि। पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान् गुणान्। एवं सुखदुःखरूपाः विकाराः कर्मपुरुषस्य. सम्भवन्ति।कर्मपुरुषः नाम पञ्चमहाभूतैः समवेतः चेतनाधातुः।पञ्चमहाभूतैः समवेतः इत्युक्ते प्रकृतिसंयुक्तः इति स्पष्टम्।यतो हि प्रकृतिपुरुषसंयोगादेव महाभूतानि परम्परया जायन्ते।अतः अत्रापि पुरुषस्य विकारित्वम् इति प्रकृतिसंयुक्तपुरुषस्य विकारित्वम् अवगन्तव्यम्, न केवलस्य चेतनाधातोः। पुरुषः विकाररहितः अस्ति इति आत्मज्ञानां मतम्।अविकारस्य वेदनाजन्यः विशेषः कथं भवति इति अग्निवेशस्य प्रश्नः। वेदना इत्युक्ते ज्ञानम्।‘पुत्रः जातः’ इति ज्ञानेन पुरुषस्य हर्षः भवति।‘पुत्रः मृतः’ इति ज्ञानेन पुरुषस्य दुःखं भवति।अयं वेदनाकृतः इत्युक्ते ज्ञानजन्यः सुखदुःखरूपः विशेषः।यदि पुरुषः विकाररहितः, तर्हि एते विशेषाः कथं भवन्ति इति प्रश्नस्य आशयः। अस्य उत्तरमुच्यते ‘संयोगपुरुषस्येष्टः’ इत्यादिसूत्रे।चतुर्विंशतिकपुरुषे सुखदुःखे विद्येते। एतानि लिङ्गानि परमात्मनः इति यदुक्तं तत्रापि परमात्मशब्देन संयोगपुरुषः एव विवक्षितः, न तु विकाररहितः एकः पुरुषः। ननु सत्त्वरजस्तमसां संयोगः अस्ति एव।अतः संयोगाभावात् इति हेतुः आश्रयासिद्धः इति चेत्, न। अप्राप्तिपूर्विका प्राप्तिः संयोगः।संयोगशब्देन अत्र एतादृशी अप्राप्तिपूर्विका प्राप्तिः विवक्षिता।सा च सत्त्वरजस्तमसां नास्ति।यतो हि तेषां कदापि अप्राप्तिः नासीत्।ते परस्परं नित्यप्राप्ताः।अतः प्रधानं निरवयवमिति सिद्धम्। व्यक्तं परतन्त्रम् अस्ति।यतो हि तत् कार्यभूतम्।प्रधानं तु स्वतन्त्रम् अस्ति यतो हि तत् कारणभूतम्।। सत्त्वं रजः तमः चेति त्रयो गुणाः।ते प्रधाने सन्ति अतः प्रधानं त्रिगुणम् इति उच्यते। प्रसवः एव धर्मः प्रसवधर्मः।प्रसवधर्मः शीलमस्य इति प्रसवधर्मि।प्रधानस्य विशेषणमिदम्। प्रसवधर्मिणः भावः प्रसवधर्मित्वम्।प्रकृतिः महदादिप्रपञ्चं प्रसूते।एषः प्रसवः तस्याः शीलम् एव। अतः प्रसवधर्मित्वं प्रकृतिधर्मः उच्यते। सर्वभूतानां कारणमकारणं सत्त्वरजस्तमोलक्षणमष्टरूपमखिलस्य जगतः सम्भवहेतुरव्यक्तं ''सर्वभूतानां कारणम् ,अकारणं,सत्त्वरजस्तमोलक्षणम्, अष्टरूपम् , अखिलस्य जगतः सम्भवहेतुः, एकम् बहूनां क्षेत्रज्ञानामधिष्ठानम् साङ्ख्योक्तैः प्रधानधर्मैः सह एतेषां धर्माणां तुलना कृता चेदेवं भविष्यति- साङ्ख्ये तत्त्वसङ्ख्या अस्ति पञ्चविशतिः।अत्र तु चतुर्विंशति-तत्त्वानां गणना कृता सूत्रकारेण।अतः उभयत्र समन्वयं करोति टीकाकारः प्रकृतिव्यतिरिक्तम् इत्यनेन। अत ऊर्ध्वं प्रकृतिपुरुषयोः साधर्म्यवैधर्म्ये व्याख्यास्यामः ।तद्यथा- उभावप्यनादी उभौ अपि अनन्तौ,उभावप्यलिङ्गौ, उभावपि नित्यौ, उभावप्यनपरौ उभौ च सर्वगताविति; एका तु प्रकृतिरचेतना त्रिगुणा बीजधर्मिणी प्रसवधर्मिण्यमध्यस्थधर्मिणी चेति सु.शा.१.९ तथापि सुश्रुताचार्येण एतत् ‘प्रकृतिपुरुषयोः साधर्म्यम्’ इति कथमुक्तम्?अत्रोच्यते।एतत् साधर्म्यवचनं साङ्ख्यमतस्य अनुवादमात्रमस्ति।अतः सर्वगतत्वरूपं साधर्म्यं तत्र वक्तव्यमेव।अग्रे आयुर्वेदस्य मतभेदः आचार्येण स्पष्टमुक्तः।अतो न दोषः। सर्वमेतद् विवरणं साङ्ख्यमतानुसारम्।पुरुषस्य सर्वगतत्वं विहाय सर्वमन्यत् सुश्रुताचार्येण अङ्गीकृतम्। ‘प्रकृतिः बीजधर्मिणी’ इत्वस्य द्वौ अर्थौ अत्र उक्तौ। पुरुषे महदादिविकाराणां बीजभावेन अवस्थानं नास्ति।संहारे महदादीनां तत्त्वानाम् आधारः अपि उपर्युक्तयोः एकेनापि अर्थेन पुरुषो बीजधर्मा नास्ति। प्रकृतिः सत्वरजसतमोराशिरूपा।सत्वेन सुखं, रजसा दुःखम् इति सततं सा दोलमाना।अतः मध्यस्थधर्मः तस्यां न सम्भवति।पुरुषः गुणरहितः।अतः सुखदुःखातीतः।तस्मात् सः मध्यस्थः भवितुम् अर्हति।प्रकृते मध्यस्थत्वं नाम सुखदुःखयोः स्थिरत्वम्। “कः कण्टकानां प्रकरोति तैक्ष्ण्यं, चित्रं विचित्रं मृगपक्षिणां च। अत्र सत्वरजस्तमोरूपा प्रकृतिः कारणत्वेन न दृश्यते।स्वभावः एव कारणम् इति दृश्यते। अत्र सत्वरजस्तमोरूपा प्रकृतिः कारणत्वेन न दृश्यते। अतः कालः अपि प्रकृतिभिन्नः कश्चन हेतुः अङ्गीकर्तव्यः। ४ जगति कार्यकारणभावे कश्चन नियमः नास्ति।यः यतः उद्भवति, तत् तस्य कारणम् इति मन्तव्यम्। एषः यदृच्छापक्षः। अनया यदृच्छया विश्वं जातम् इति केचन मन्यन्ते।अतः यदृच्छा इत्यपि प्रकृतिभिन्नं किञ्चित् कारणं चिन्तनीयम्। तस्मात् प्रकृतिभिन्नम् इदमपि एकं कारणं गणनीयम्। प्रधानमेव महदहङ्कारादिरूपतया परिणतं सर्वस्य निमित्तमिति परिणामवादिनः। धातुषु क्षीयमाणेषु वर्धेते द्वाविमौ सदा। द्रव्यस्वभाव इत्येके दृष्ट्वा यदभिमुह्यति।सु. उ. तं. अ. ४६ अयं च ऋतुचर्याध्याये दोषाणां सञ्चयप्रकोपोपशमद्वारेण हेतुरुक्तः। इत्थमेताः षट्प्रकृतयो वैद्यकानुगता दर्शिताः। यत्तु वैद्यके “स्वभावमीश्वरं कालम्”-इत्यादिवाक्येन विपुलदर्शिभिः स्वभावादीनां भिन्नमेव प्रकृतित्वं प्रतिपादितं, तत्तथास्वरूपेण तेषामवभासनात्।परमार्थतस्तु गुणत्रयात्मिका प्रकृतिरेव कारणम्। यतः स्वभावादयश्चत्वारः प्रकृतिपरिणामस्य धर्मविशेषतया प्रकृतावेवान्तर्भवन्ति। सु.शा.१.११ डह्लणः एतेषां त्रिगुणधर्माणां कोष्ठके स्थापना क्रियते कथं ज्ञातव्यं यत् ‘अधुना अमुकगुणस्य प्राबल्यम् अस्ति’ इति?कस्य गुणस्य प्राबल्ये सति कानि लक्षणानि उत्पद्यन्ते इति शास्त्रे उक्तम्।तैः तैः लक्षणैः तस्य तस्य गुणस्य उत्कर्षः अनुमीयते।तद्यथा - गुणाः परस्परम् आश्रयेण कार्यं कुर्वन्ति।आश्रयशब्दः अत्र नाधिकरणार्थकः।आश्रयः साहाय्यम्। प्रत्येकं गुणः अन्ययोः साहाय्येन स्वकार्यं पारयति इति तेषाम् अन्योन्याश्रयः। कार्पासवर्तिः, तैलं तथा अग्निः इति एते त्रयःपरस्परं विलक्षणाः पदार्थाः।परं ते परस्परम् सहकार्येण प्रदीपं ज्वालयन्ति।एवमेव परस्परं विलक्षणाः अपि त्रिगुणाः परस्परं सहकार्येण कार्यं कुर्वन्ति। एतेषु प्रत्येकं गुणः अन्यगुणत्वेन परिणमते।एवं सत्त्वगुणः क्वचिद् रजोगुणरूपेण परिणमते।तदा सत्त्वगुणात् रजोगुणस्य जननं सम्भूतम् इति व्यवहारः भवति।अन्योन्यजननम् एवम् – मिथुनत्वं सदा सङ्गतत्वम्।सत्त्वं सदा रजः सङ्गे वर्तते।रजः सदा सत्त्वसङ्गे वर्तते।एवं सत्त्वरजसी सदा तमसा सङ्गतौ भवतः।एतदेव त्रिगुणानाम् अन्योन्यमिथुनत्वम्। सर्वः महदादिप्रपञ्चः त्रिगुणात्मकः अस्ति,यतो हि तस्य कारणं प्रधानं त्रिगुणात्मकम् अस्ति। पुरुषः तु न प्रकृतौ अन्तर्भवति, न वा प्रकृतिजन्यविकृतौ। पुरुषः त्रिगुणविपरीतः अस्ति इत्युक्ते त्रिगुणात्मकः नास्ति। तत्र कारणानुरूपं कार्यमिति कृत्वा सर्व एवैते विशेषाः सत्त्वरजस्तमोमया भवन्ति अस्याः टीकायाः सारः एवं यत् पुरुषः तत्त्वतः त्रिगुणरहितः अस्ति,तथापि महदादि-प्रपञ्चे तस्य बिम्बः दृश्यते अतः सः अपि सत्त्वरजस्तमोमयः अस्ति इति भाति। त्रिविधं खलु सत्त्वं- शुद्धं, राजसं, तामसमिति। तत्र शुद्धमदोषमाख्यातं कल्याणांशत्वात्, राजसं सदोषमाख्यातं रोषांशत्वात्, तत्र सत्त्वबहुलमाकाशं, रजोबहुलो वायुः, सत्त्वरजोबहुलोऽग्निः, सत्त्वतमोबहुला आपः तमोबहुला पृथिवीति ॥ सु.शा.१.२०॥ सत्त्वरजस्तमसां परमं रूपं दृष्टिपथं नोपगच्छति किन्तु विशेषेष्वभिव्यज्यते, सर्व एव ''सत्त्वरजस्तमसां रूपं विशेषेषु अभिब्यज्यते '’ इति टीकाकारः वदति।तस्य एतानि कतिपयानि निदर्शनानि।सर्वाणि एतानि निदर्शनानि भावप्रकाशनिघण्टोः आधारेण प्रतिपाद्यन्ते। करणानां तु वैकल्ये तमसाऽभिप्रवर्धिते ।अस्वपन्नपि भूतात्मा प्रसुप्त इव चोच्यते ॥ सु.शा.४.३७ तत्र यदा सञ्ज्ञावहानि स्रोतांसि तमोभूयिष्ठः श्लेष्मा प्रतिपद्यते तदा तामसी नाम निद्रा सम्भवति अनवबोधिनी, सा प्रलयकाले; तमोभूयिष्ठानामहःसु निशासु च भवति, रजोभूयिष्ठानामनिमित्तं सत्त्वभूयिष्ठानामर्धरात्रे; क्षीणश्लेष्मणामनिलबहुलानां मनःशरीराभितापवतां च नैव, सा वैकारिकी भवति ॥ सु.शा.४.३३ यद्यपि तन्त्रान्तरीयैः सप्तविधा निद्रा पठिता तथाऽपि त्रिविधैव- तामसी, स्वाभाविकी, वैकारिकी चेति भेदेन; ताः क्रमेण दर्शयन्नाह- तत्र यदेत्यादि। यद्यपि सर्वासामपि निद्राणां तमो हेतुस्तथाऽपि प्रकृष्टतमस्त्वात् तामसीयं निद्रा कथ्यते। स्वाभाविकीमाह- तम इत्यादि। अनिमित्तमनियतकालं, चलत्वाद्रजसः कदाचिद्दिवा कदाचिद्रात्रावित्यर्थः। सत्त्वभूयिष्ठानामर्धरात्र इति तस्मिन् काले किञ्चिदल्पीभूतं सत्त्वमुत्कटं च तमो भवति, तस्मादर्धरात्रे सात्त्विकाः स्वपन्ति। वैकारिकीमाह- क्षीणेत्यादि।एवम्भूतानां पुरुषाणां निद्रा नैव भवति, यदि च भवति तदा वैकारिकी नाम निद्रा भवति। ननु, यदा लङ्घनश्रमादिभिर्वायुर्वर्धते श्लेष्मा च क्षीयते तदा कथं निद्रोदेति? उच्यते- मनसः क्लान्तत्वाद्भूतात्मनो विषयनिवृत्तौ प्राणिनः स्वपन्ति। तदुक्तं चरके- “यदा तु मनसि क्लान्ते कर्मात्मानः क्लमान्विताः। विषयेभ्यो निवर्तन्ते तदा स्वपिति मानवः”। डह्लणः सञ्ज्ञावहासु नाडीषु पिहितास्वनिलादिभिः ।तमोऽभ्युपैति सहसा सुखदुःखव्यपोहकृत् ॥ ६ सुखदुःखव्यपोहाच्च नरः पतति काष्ठवत् ।मोहो मूर्च्छेति तां प्राहुः । सु.उ.४६.७ अन्येषु तमोबहुलेषु रोगेषु मदात्ययादिषु सत्त्वरजसी न तथा लीयेते, यथा मूर्छायामित्यत आह–सुखदुःखव्यपोहकृदिति। सुखदुःखयोरसंवित्तिकरम्। मा.नि.१७.४ मधुकोशः यथा मूर्च्छायाः सम्प्राप्तौ, तथा भ्रमस्य तथा तन्द्रायाः सम्प्राप्तौ अपि रजस्तमसोः हेतुत्वं वर्तते मूर्छा पित्ततमःप्राया तमोगुणयुक्तेन पित्तेन मूर्छा भवति। भ्रमहेतुमाह रज इति। रजोगुणेन पित्तानिलाभ्यां युक्तेन भ्रमो भवति, … तन्द्राहेतुमाह तम इति।तमोगुणेन युक्ताभ्यां वातकफाभ्यां तन्द्रा भवति, समाहारद्वन्द्वेनैकवचनम्। निद्राहेतुमाह श्लेष्मणा मिलितेन तमोगुणेन निद्रा भवति अव्यक्ततत्त्वात् बुद्धितत्त्वं जायते।बुद्धेः अहम् इति तत्त्वम् उत्पद्यते।अहङ्कारात् खादीनि क्रमशः भवन्ति।ततः स्थूलभूतोत्पत्तिः, तेन ‘सर्गः परिपूर्णतया सम्भूतः’ इति उच्यते।एषः सूत्रार्थः। सम्प्रति महाप्रलयान्तरं यथा आदिसर्गे बुद्ध्यादि-उत्पादो भवति तदाह जायते इत्यादि।बुद्ध्या अहम् इति मन्यते इति बुद्धेः जातेन अहङ्कारेण अहम् इति मन्यते इति अर्थः। खादीनि इति खादीनि सूक्ष्माणि तन्मात्ररूपाणि, तथा एकादश इन्द्रियाणि। वचनं हि “प्रकृतेर्महांस्ततोऽहङ्कारस्तस्माद् गणश्च षोडशकः” सा.का.२२) इति।यथाक्रमम् इति यस्माद् अहङ्काराद् उत्पद्यते तेन क्रमेण; तत्र वैकृतात् सात्त्विकाद् अहङ्कारात् तैजससहायाद् एकादश इन्द्रियाणि भवन्ति, भूतादेः तु अहङ्कारात् तामसात् तैजससहायात् पञ्चतन्मात्राणि। यदुक्तं- “सात्विक एकादशकः प्रवर्तते वैकृताद् अहङ्कारात्।भूतादेः तन्मात्रः स तामसः तैजसादुभयम्” (सांका.२५) इति।ततः इति आहङ्कारिक-कार्यानन्तरं तन्मात्रेभ्यः उत्पन्नस्थूलभूतसम्बन्धात्। सम्पूर्णसर्वाङ्गः जात इति आदिसर्गः जातः॥६६॥ चक्रपाणिः तस्मादव्यक्तात् महानुत्पद्यते तल्लिङ्ग एव।तल्लिङ्गाच्च महतः तल्लक्षण एव अहङ्कार उत्पद्यते।स त्रिविधो वैकारिकस्तैजसो भूतादिरिति।तत्र वैकारिकाद् अहङ्कारात् तैजससहायाद् तल्लक्षणानि एव एकादशेन्द्रियाणि उत्पद्यन्ते।तद्यथा श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणवाग्घस्तोपस्थपायु-पादमनांसि इति।तत्र पूर्वाणि पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि, इतराणि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, उभयात्मकं मनः। भूतादेरपि तैजससहायात् तल्लक्षणानि एव पञ्च तन्मात्राणि उत्पद्यन्ते शब्दतन्मात्रं, स्पर्शतन्मात्रं, रूपतन्मान्त्रं, रसतन्मात्रं, गन्धतन्मात्रमिति।तेषां विशेषाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः। तेभ्यो भूतानि व्योमानिलानलजलोर्व्यः।एवमेषा तत्त्वचतुर्विंशतिः व्याख्याता। सु.शा.१.४ अत्र सुश्रुताचार्येण उक्तः सर्गक्रमः साङ्ख्यमतम् अनुसरति।एषः साङ्ख्यमतानुवादः।अत्र इन्द्रियाणाम् उत्पत्तिः अहङ्कारात् मता।अग्रे सुश्रुताचार्येण अस्मिन् विषये आयुर्वेदस्य भिन्नं मतं प्रकटितम् भौतिकानि चेन्द्रियाणि आयुर्वेदे वर्ण्यन्ते तथेन्द्रियार्थाः। सु.शा.१.१४ चरकाचार्येण अपि इन्द्रियाणामुत्पत्तिः भूतेभ्यः उक्ता यद्यपि च सांख्ये आहंकारिकाणि इन्द्रियाणि यद् उक्तं सात्त्विक एकादशकः प्रवर्तते वैकृताद् अहंकाराद् इति तथापि मतभेदाद् भौतिकत्वम् इन्द्रियाणां ज्ञेयम् । चक्रपाणिः साङ्खमते यानि पञ्चविंशतिः तत्त्वानि गणितानि, तेषु अन्यतमम् इदं तत्त्वं ‘महद् ‘ इति। ज्ञानविरुद्धं सर्वम् अज्ञानम्।यथा ‘अहं क्रियावान् अस्मि’, ‘इदं मम अस्ति’, ‘अहं कर्ता अस्मि’ इति ।एतद् अज्ञानं तामसबुद्धौ उत्पद्यते। इहलोके भुज्यमानाः विषयाः दृष्टविषयाः।परलोके भुज्यमानाः विषयाः आनुश्रविकबिषयाः। एतेषु सर्वेषु विषयेषु तृष्णा विषयिणां जनानां विद्यते।सा यदा नष्टा भवति, तदा तद् विषय-वैतृष्ण्यम् उच्यते एतद् विषयवैतृष्ण्यं नाम बुद्धेः विरागः।अयं धर्मः सात्त्विकबुद्धौ एव सम्भवति। दृष्टविषयेषु तथा पारलौकिकविषयेषु तृष्णा नाम अवैराग्यम्।‘अयं विषयो मेऽस्तु’ ‘अयं विषयो मेऽस्तु’ इति तस्य अवैराग्यस्य स्वरूपम्।इदम् अवैराग्यं तामसबुद्धेः धर्मः। योगिनां वुद्धेः विशेषः ऐश्वर्यम् इति उच्यते।योगप्रभावात् एतद् ऐश्वर्यं प्राप्यते। ‘तस्माद् ऐश्वर्यात् उत्पन्नं बलम्’ इति ऐश्वरशब्दस्य अर्थः।चक्रपाणिना प्रतिपादितः अर्थः अयमेव। सत्त्वरजस्तमोगुणेषु यस्य गुणस्य प्राबल्यं बुद्धौ भवति, तथा तथा सा भवति।सत्त्वप्राबल्यात् बुद्धिः सात्त्विकी भवति, रजःप्राबल्यात् सा राजसी भवति, तमःप्राबल्यात् सा तामसी भवति।तासां लक्षणानि एवम् कस्मिन् कार्ये प्रवर्तनं, कस्मात् कार्यात् निवर्तनम् इति सात्त्विकी बुद्धिः जानाति।किं करणीयं, किं न करणीयम् इति सा जानाति।भयकारणं किम् अभयकारणं किम् इति सा जानाति।बन्धः केन भवति, मोक्षः केन भवति इति अपि सा जानाति। राजसी बुद्धिः धर्मम् अधर्मं कार्यम् अकार्यं वा यथावत् न जानाति।सर्वतः न जानाति, अंशतः जानाति इत्यर्थः। धृतिः अपि बुद्धेः एव परिणामविशेषः इति पूर्वम् उक्तम्।सापि त्रिविधा भवति। सत्त्वप्राबल्यात् धृतिः सात्त्विकी भवति, रजःप्राबल्यात् राजसी भवति, तमःप्राबल्यात् च तामसी भवति।तासां लक्षणानि इत्थम् - मनसः प्राणानाम् इन्द्रियाणां नानाविधाः क्रियाः सर्वदा घटन्ते।तासु क्रियासु काश्चन शास्त्रीयमार्गेण प्रवृत्ताः भवन्ति, कदाचित् काश्चित् क्रियाः अशास्त्रीयमार्गेण अपि प्रवृत्ताः भवन्ति।यदि धृतिः सात्विकी अस्ति, तर्हि मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः अशास्त्रीयमार्गेण न प्रवर्तन्ते। सात्त्विकी धृतिः ताः क्रियाः अशास्त्रीयमार्गात् धारयते रक्षति इत्यर्थः। राजसी धृतिः धर्मकार्यम् अर्थकार्यम् कामकार्यं वा मनसि कर्तव्यतया धारयते।परं तत्र फलाकाङ्क्षा विद्यते।धर्मस्य वा अर्थस्य वा कामस्य वा प्रसङ्गेन तत् तत् फलं सः पुरुषः इच्छति। धृतिः यदि तामसी अस्ति, तर्हि सः पुरुषः स्वप्नं, भयं, शोकं, विषादं तथा मदं नैव त्यजति, सततं धारयति एव। ज्ञानं, सुखं, दुःखं, इच्छा, द्वेषः, प्रयत्नः, धर्मः, अधर्मः, संस्कारः धृतिः इति एते सर्वे बुद्धेः परिणामाः एव इति साङ्ख्यमतं पूर्वम् उद्धृतम्।चरकसंहितायां बुद्धेः परिणामाः एवमुक्ताः - मनुष्यस्य या बुद्धिः यद् इन्द्रियम् आश्रित्य ज्ञानग्रहणे प्रवर्तते,सा बुद्धिः तेन इन्द्रियेण निर्देशं लभते। या बुद्धिः मनसा ज्ञानग्रहणे प्रवर्तते, सा बुद्धिः मनोभवा बुद्धिः इति निर्देशं लभते।अयं सूत्रार्थः। प्रज्ञा इति बुद्धिः।तया कृतः अपराधः प्रज्ञापराधः।रोगाणां मुख्यभूताः ये त्रयः हेतवः सन्ति तेषु अन्यतमः ''धीधृतिस्मृतयः प्रज्ञाभेदाः।एते च शिष्यव्युत्पत्त्यर्थं प्रज्ञाभेदत्वेन अन्यथा व्युत्पाद्य इह उच्यन्ते। ''तत्रेन्द्रियाणां समनस्कानामनुपतप्तानामनुपतापाय प्रकृतिभावे प्रयतितव्यमेभिर्हेतुभिः तद्यथा सात्म्येन्द्रियार्थसंयोगेन बुद्ध्या सम्यगवेक्ष्यावेक्ष्य कर्मणां सम्यक् प्रतिपादनेन..। |‘कलायो मदर्थम् अहितकरः’ इति जानन् देवदत्तः प्रियादपि कलायात् निवर्तते। | ‘कलायो मदर्थम् अहितकरः’ इति जानन् अपि देवदत्तः कलायास्वादलुब्धः सन् कलायं भक्षयितुं प्रवर्तते। सूत्रे तत्त्वज्ञाने इति सप्तम्यन्तं पदं विद्यते।विषयसप्तमी एषा।तत्त्वज्ञानविषये इति अर्थः। हितविषयस्य हितप्रकारकज्ञानं तथा अहितविषयस्य अहितप्रकारकं ज्ञानम् अत्र तत्त्वज्ञानम्। ''स्मृतिभ्रंशं विवेचयति तत्त्वेत्यादि।तत्त्वज्ञाने स्मृतिः यस्य भ्रश्यते इति योजना। स्मर्तव्यं हि स्मृतौ स्थितम् इति स्मर्तव्यत्वेन सम्मतस्य अर्थस्य स्मरणं प्रशस्तस्मृतिधर्मः। तत्र च तत्त्वज्ञानस्य शिष्टानां स्मर्तव्यत्वेन सम्मतस्य यदस्मरणं, तत् स्मृति-अपराधाद् भवतीति अर्थः। अस्यैतद् उदाहरणम्।वातलेन देवदत्तेन ‘कलायः ते अहितकरः’ इति कुतश्चिद् आप्तात् अवगतम्। कलायात् चित्तं निवर्तयितुं सः धृत्या समर्थः।तथापि कलायभोजने प्राप्ते यदि स आप्तवाक्यं न स्मरति तर्हि सः कलायं भक्षयति इति ध्रुवम्।यदि तदा देवदत्तः आप्तोपदेशं स्मरेत् तर्हि कलायात् मनः निवर्तयेदपि।अतः अयं न धीभ्रंशः, न वा धृतिभ्रंशः।अयं स्मृतिभ्रंशः।यत् स्मरणीयं, तत् काले यदि न स्मर्यते तर्हि सः स्मृत्यपराधः मन्तव्यः। अतः एव उपदिश्यते य़स्य धीः भ्रष्टा भवति, धृतिः भ्रष्टा भवति अथवा स्मृतिः भ्रष्टा भवति, सः नरः अशुभं कर्म आचरति।सः प्रज्ञापराधः।एषः सर्वदोषाणां प्रकोपं करोति।एषः सूत्रस्य अर्थः। ''एवं बुद्धि-आदिभ्रंश-त्रयरूप-प्रज्ञापराध-जन्यं कर्म प्रज्ञापराधत्वेन दर्शयन् आह अत्र रजः तमः च दोषौ ।तत्रापि रजः प्रधानदोषः।अतः बुद्धिविभ्रमः अस्मिन् रोगे जायते। बुद्धिः मनः च दूष्ये। उन्मादस्य सम्प्राप्तिः चिकित्सास्थाने अपि मुनिना उक्ता।तत्रापि अयमेवाशयः - ''बुद्धेर्निवासं हृदयमित्यनेन हृदयस्य आश्रयस्य दुष्ट्या तदाश्रयस्य ज्ञानस्यापि दुष्टिर्भवतीति दर्शयति। – मा.नि.१० मधुकोशः ''अपस्मारप्रत्यात्मलक्षणमाह- अपस्मारं पुनरित्यादि। सम्प्लवादिति विकृतिगमनात्। बीभत्सा फेनवमनाङ्गभङ्गादिरूपा चेष्टा यस्मिन् तद्बीभत्सचेष्टम्। आवस्थिकं तमःप्रवेशमिति कादाचित्कं तमःप्रवेशं; तमःप्रवेशोऽज्ञानसाधर्म्यात्, अपस्मारवेगवान् हि तमःप्रवेशे इव न किञ्चिद्बुध्यते॥'' एवं महत्-तत्त्वस्य दूष्यत्वेन चिन्तनम् आयुर्वेदे विद्यते। सर्वासां मूर्च्छानां पूर्वरूपे बुद्धेः दुष्टिः भवति इत्यर्थः। मद्यं बुद्धेः लोपं करोति।तथापि तत्र अपि कश्चन निश्चितः क्रमः अस्ति।सः एवम् – ''स्थानपानान्नसाङ्कथ्ययोजना सविपर्यया।लिङ्गान्येतानि जानीयादाविष्टे मध्यमे मदे॥''४५ एवं बुद्ध्या कृताः नैके अध्यवसायाः अहङ्कारपूर्वकाः सन्ति। यद्यपि च सांख्ये आहंकारिकाणि इन्द्रियाणि यद् उक्तं सात्त्विक एकादशकः प्रवर्तते वैकृताद् अहंकाराद् इति तथापि मतभेदाद् भौतिकत्वम् इन्द्रियाणां ज्ञेयम् । चक्रपाणिः बुद्धितत्त्वस्य दुष्टिः पूर्वं दृष्टा।अहङ्कारः अपि दूष्यत्वेन अस्ति वा इति अत्र चिन्तयामः। एवम् भूतोन्मादे अहङ्कारः अभिभूतः भवति।एषा एव अहङ्कारस्य दुष्टिः। अस्याः दुष्टेः निराकरणाय युक्तिव्यापाश्रया, दैवव्यापाश्रया तथा सत्त्वावजयचिकित्सा च आयुर्वेदशास्त्रे उपदिष्टा। एवमेषा अन्तःकरणचतुष्टयस्य प्रवृत्तिः सर्वत्र भवति- क्वचिद् युगपत् क्वचित् क्रमशः। मनः कर्मान्तरम् आह- ऊहः विचारः च इति। अत्र उह आलोचन(ना)-ज्ञानं निर्विकल्पकम् । ऊहो विचारश्च ततः परं बुद्धिः प्रवर्तते इति यत् गतसूत्रे उक्तं, तस्य एव विस्तरः अत्र क्रियते। करणानां मनोबुद्धीन्द्रियाणां, भावान्यत्वे स्वरूपान्यथात्वे कृते सति । सु.उ.४७.१०डह्लणः इन्द्रियाणि सूक्ष्माणि सन्ति।अतः इन्द्रियेण तेषां ज्ञानं न सम्भवति।एवं प्रत्यक्षं ये विषयाः न ज्ञायन्ते, तेषां कार्यं दृष्ट्वा अनुमानं करणीयं भवति।एतद् अनुमानम् अग्रे वक्ष्यते। तत्र वैकारिकादहङ्कारात्तैजससहायात्तल्लक्षणान्येवैकादशेन्द्रियाण्युत्पद्यन्ते, तद्यथा- श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणवाग्घस्तोपस्थपायुपादमनांसीति; तत्र पूर्वाणि पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि इतराणि पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, उभयात्मकं मनः….।सु.शा.१.४ मनः अभिधाय इन्द्रियाणि अभिधत्ते तत्र अपि ज्यायस्त्वाद् बुद्धीन्द्रियाणि प्राग् आह एकैकेत्यादि। खादीनां मध्ये एक-एकेन अधिकेन भूतेन युक्तानि इन्द्रियाणि पञ्च चक्षुः-आदीनि एक-एक-अधिक-पदेन पञ्च अपि पाञ्चभौतिकानि परं चक्षुषि तेजः अधिकम् इत्यादि उक्तं सूचयति। चक्रपाणिः यद्यपि च सांख्ये आहंकारिकाणि इन्द्रियाणि यद् उक्तं सात्त्विक एकादशकः प्रवर्तते वैकृताद् अहंकाराद् इति तथापि मतभेदाद् भौतिकत्वम् इन्द्रियाणां ज्ञेयं किंवा औपचारिकम् एतद् भौतिकत्वम् इन्द्रियाणां ज्ञेयम् उपचारबीजं च यद्-गुणभूयिष्ठं यद् इन्द्रियं गृह्णाति तत्-तद्-भूयिष्ठम् इति उच्यते चक्षुः तेजः गृह्णाति तेन तैजसम् उच्यते इत्यादि ज्ञेयम्। चक्रपाणिः कर्मेन्द्रियाणां गणनाविषये प्रश्नः उत्तरं च अस्य आशयः एवम् हस्तौ द्वौ स्तः।अतः पाणीन्द्रियद्वयं भवति वा? पादौ द्वौ स्तः अतः पादेन्द्रियद्वयं भवति वा? इति आशङ्कयोः समाधानं करोति हस्तौ एकमित्यादिना।यद्यपि हस्तौ द्वौ स्तः तथापि पाणीन्द्रियम् एकमेव।यद्यपि पादौ द्वौ स्तः तथापि पादेन्द्रियम् एकमेव। तस्य उपपत्तिं वदति एकरूपकर्मकर्तृतयेति। ग्रहणमिति पाणीन्द्रियस्य कर्म।दक्षिणेन हस्तेन पुरुषः गृह्णाति, तथैव वामेन हस्तेन गृह्णाति।उभयोः हस्तयोः ग्रहणकर्म समानम्।अतः तदेव ग्रहणकर्म कर्तुं द्वितीयस्य इन्द्रियस्य आवश्यकता नास्ति। एवमेव गमनकर्म उभयपादयोः समानम्।तस्य एकरूपस्य गमनकर्मणः कर्तृ पादेन्द्रियम्। अतः तद् एकमेव।अतः एकं पाणीन्द्रियम्, एकं पादेन्द्रियम्, एकं पाय्विन्द्रियम्, एकम् उपस्थेन्द्रियं, तथा एकं वागिन्द्रियम् इति पञ्चानां कर्मेन्द्रियाणां गणना। यत्र समानकर्मता तत्र इन्द्रियैकत्वम्।अतःनेत्रे द्वे, तथापि चक्षुरिन्द्रियम् एकम् ।यतो हि उभयोः नेत्रयोः दर्शनकर्म समानम्। द्वयोः अपि कर्णयोः कर्म समानं श्रवणरूपम्।अतः अतः यत्र समानकर्मता तत्र इन्द्रियैक्यम् इति न्यायेन द्वयोरपि कर्णयोः एकं श्रोत्रेन्द्रियम्। ननु पाय्विन्द्रियं तथा उपस्थेन्द्रियं पृथक्तया किमर्थं गणिते?पायूपस्थं विसर्गार्थम् इति वचनात् उभयोः कर्म समानम्।समानकर्मत्वात् द्वयोः हस्तयोः एकमेव इन्द्रियं गणितम्। तुल्यन्यायेन अत्रापि पायूपस्थयोः एकत्वं किमर्थं न अङ्गीक्रियते? ब्रूमः।पायूपस्थयोः सर्वथा समानकर्मता नास्ति।उपस्थस्य विसर्जनकर्म अस्ति तथा आनन्दः इत्यपि एकं कर्म विद्यते।तत् तु पाय्विन्द्रियस्य नास्ति।एवं पाय्विन्द्रियात् भिन्नं किमपि कर्म उपस्थस्य विद्यते अतः तस्य पृथग् गणना उचिता एव। ‘केवलं तद्’ ‘ततोऽधिकं किमपि (शान्तत्वं, घोरत्वं मूढत्वं) तत्र नास्ति’ इत्यर्थः। साङ्ख्यमतानुसारम् अस्याः कार्यकारणपरम्परायाः विस्तरः एवम् – … भूतादेरपि तैजससहायात्तल्लक्षणान्येव पञ्चतन्मात्राण्युत्पद्यन्ते- शब्दतन्मात्रं, स्पर्शतन्मात्रं, रूपतन्मात्रं, रसतन्मात्रं, गन्धतन्मात्रमिति…। सु.शा.१.४ … भूतादेरिति तामसादहङ्काराद्राजससहायात् सत्त्वमात्रयाऽनुविद्धात्।तल्लक्षणान्येव मोहादि-लक्षणानि एव।तत्रानुद्भूतस्वभावानि बाह्येन्द्रियाग्राह्याणि शब्दादीन्येव तन्मात्राणि, तानि च योगिभिरेव ग्राह्याणि। सा मात्रा यस्मिन् तत्तन्मात्रम्। तेषामित्यादि तेषां तन्मात्राणाम्| विशेषा इति अनुभवयोग्यैः सुखदुःख- मोहरूपैर्धर्मैर्विशिष्यन्त इति विशेषाः शब्दादयः; तन्मात्राणि त्वविशेषाणि, यतस्तान्यनुभवयोग्यैः सुखदुःखादिभिर्विशेष्टुं न शक्यन्ते, सूक्ष्मत्वात्। तेभ्यः पञ्चभ्यः शब्द-तन्मात्रादिभ्य एकोत्तरपरिवृद्ध्या व्योमादय उत्पद्यन्ते। तद्यथा- शब्दतन्मात्राच्छब्दगुणं व्योम, शब्दतन्मात्रसहितात् स्पर्शतन्मात्रात् शब्दस्पर्शगुणो वायुः, शब्दस्पर्शतन्मात्रसहिताद्रूपतन्मात्रात् शब्दस्पर्शरूपगुणं तेजः, शब्दस्पर्शरूपतन्मात्रसहिताद्रसतन्मात्राच्छब्दस्पर्शरूपरसगुणा आपः, शब्दस्पर्शरूपरसतन्मात्रसहिताद् गन्धतन्मात्राच्छब्दस्पर्शरूपरसगन्धगुणा पृथिवी। पतञ्जलि-मतानुसारिणश्च शब्दादिभ्य एव व्योमादीनाम् उत्पत्तिमिच्छन्ति। …॥ सु.शा.१.४ डह्लणः तन्मात्रेभ्यः भूतानि – साङ्ख्यायुर्वेदमतयोः भेदः अस्याः टीकायाः आशयः एवम् - भूतान्तरप्रवेशकृताः गुणाः इति व्यवस्था आयुर्वेदीयैः सम्मता।अतः अन्यस्य भूतस्य अपि तन्मात्रं सहकारिकारणत्वेन तैः अङ्गीकृतम्। ''साङ्ख्यशास्त्रे तत्त्वानां चतुर्षु गणेषु विभजनं कृतम्- मूलप्रकृतिरविकृतिः महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त।षोडशकस्तु विकारो, न प्रकृतिर्न विकृतिः पुरुषः॥ सां.का.३ अधुना आयुर्वेदे प्रकृतिविकृतिविषये किं प्रतिपादितम् इति पश्यामः।प्रकृतिविकृतिविषये अग्निवेशेन पुनर्वसुं प्रति प्रश्नः कृतः- तस्य उत्तरं दत्तं पुनर्वसुना - आकाशं, वायुः, अग्निः, जलं. पृथिवी इति पञ्च भूतानि, बुद्धिः, मूलप्रकृतिः, अहङ्कारः इति एतेषाम् अष्टानां तत्त्वानां ‘भूतप्रकृतिः’ इति संज्ञा अस्ति।एषः सूत्रार्थः। ‘प्रकृतिः का विकाराः के’ इति अस्य उत्तरं ख-आदीनि इत्यादि।ख-आदीनि सूक्ष्मभूत-ख-आदीनि तन्मात्रशब्द-अभिधेयानि। बुद्धिः महत्-शब्द-अभिधेया । अव्यक्तं मूलप्रकृतिः। अहङ्कारः बुद्धिविकारः; स च त्रिविधः – भूतादिः तैजसः, वैकारिकः च। भूतानां स्थावरजङ्गमानां प्रकृतिः भूतप्रकृतिः। अत्र च अव्यक्तं प्रकृतिः एव परं, बुद्ध्यादयः तु स्वकारण-विकृतिरूपाः अपि स्वकार्य-अपेक्षया प्रकृतिरूपाः इह प्रकृतित्वेन उक्ताः। यदुक्तं“मूलप्रकृतिरविकृतिः महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त” (सांका.३) इति। चक्रपाणिः एतेषु अष्टसु तत्त्वेषु अव्यक्तम् इति सर्वदा कारणरूपमेव।अन्यानि सप्त तत्त्वानि स्वस्वकारणस्य कार्यभूतानि।तथापि स्वकार्यापेक्षया कारणभूतानि अपि सन्ति।एवं तेषु प्रकृतित्वं तथा विकृतित्वम् इति उभौ धर्मौ स्तः।अतः तेषां प्रकृतित्वेन यः उल्लेखः अत्र मुनिना कृतः सः न अनुचितः। तथैवास्ति साङ्ख्यसमयः – महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त । – सां.कारिका अधुना विकाराः के इति प्रश्नस्य उत्तरं दीयते – पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि, पञ्च कर्मेन्द्रियाणि, मनः, तथा च शब्दादयः पञ्च अर्थाः इति एतेषां षोडशतत्त्वानां ‘विकाराः’ इति संज्ञा वर्तते।अयं सरलार्थः सूत्रस्य। एवं तत्त्वाभ्यासात् नास्ति न मे नाहमित्यपरिशेषम्।अविपर्यायाद् विशुद्धं केवलमुत्पद्यते ज्ञानम्॥ सां.का.६४ ‘अहं कर्ता न’ इति विशुद्धं ज्ञानं यदा लभ्यते, तदा धर्मः अधर्मः इत्यादीनि जन्मकारणानि अकारणानि भवन्ति।तेषां जन्मजनकत्वसामर्थ्यं दग्धं भवति।ततः पुनर्जन्म न सम्भवति। विद्यमानं शरीरं तु पूर्वकर्मणां संस्कारवशात् आरब्धम् अस्ति।यावत्कालं सः संस्कारः विद्यते तावत्कालं शरीरमिदं ध्रियते।यथा कुलालः दण्डेन चक्रं भ्रमयति।अत्र दण्डः भ्रमिकारणम्। अपनीते अपि दण्डे कञ्चित्कालं यावत् चक्रं भ्रमति एव।तत्र दण्डजन्यवेगस्य स संस्कारः कारणम्।एवमेवात्र पूर्वकर्मणां संसारजनकत्वं समाप्तं चेदपि कञ्चित्कालं विद्यमानदेहः अवतिष्ठते। पूर्वकर्मजन्ये समाप्ते देहः अपि पतति। प्राप्ते शरीरभेदे चरितार्थात्वात् प्रधानविनिवृत्तेः।ऐकान्तिकमात्यन्तिकमुभयं कैवल्यमाप्नोति॥ सां.का.६८ अधुना आयुर्वेदे मोक्षविषयकं विवरणं पश्यामः।वस्तुतः आयुर्वेदः इति मोक्षविषयकं शास्त्रं न।तथापि प्रसङ्गात् आयुर्वेदग्रन्थेषु मोक्षविषये प्रतिपादनं कृतम्। यदा रजसः तमसः च अभावः भवति, प्रबलकर्मणां च क्षयः भवति, तदा सर्वैः संयोगैः आत्यन्तिकः वियोगः भवति।सः मोक्षः उच्यते।एषः सूत्रार्थः।१४२ अथ कथं मोक्षः भवति, कश्च इति आह – मोक्षः इत्यादि।बलवत्-कर्मसङ्क्षयाद् इति अवश्यभोक्तव्य-फलस्य कर्मणः क्षयात्। सर्वसंयोगैः इति सर्वैः आत्मसम्बन्धिभिः शरीर-बुद्धि-अहङ्कार-आदिभिः। न पुनः शरीरादिसम्बन्धः भवति इति अपुनर्भवः॥१४२॥ चक्रपाणिः मोक्षस्य स्वरूपं किं मोक्षस्य उपायः कः तथा इति अधुना अस्मिन् सूत्रे प्रतिपाद्यते। सर्वैः संयोगाः सर्वसंयोगाः।आत्मनः स्वसम्बन्धिभिः शरीरादिभिः संयोगाः अत्र विवक्षिताः। रजस्तमोऽभावः कथं सिद्ध्यति? तदर्थम् उपायाः दत्ताः - १सुश्रुताचार्येण षट्कारणवादः उक्तः। तत्र ‘परिणामः’ इति अन्यतमं कारणं गणितम्। स्वभावमीश्वरं कालं यदृच्छां नियतिं तथा ।परिणामं च मन्यन्ते प्रकृतिं पृथुदर्शिनः ॥ सु.शा.१.११ एतेन यद् उच्यते-असमानात् शीतवातात् कथम् अग्निवृद्धिः इति एतद् अपास्तम्। न हि अत्र शीतः वातः अग्नित्वेन परिणमते, किं तर्हि निर्गच्छत्-त्तेजःप्रतीपीभूतः। चक्रपाणिः एवं परिणामवाद''माश्रित्य यत्र कार्यकारणभावः वर्तते, तत्र एव समानेन वृद्धिः इति नियमः, नान्यत्र। कार्यं कारणव्यापारात् पूर्वं विद्यते न वा इति प्रश्नः।न विद्यते इति नैयायिकाः।विद्यते इति साङ्ख्याः''। कारणव्यापारात् पूर्वम् अपि ‘कार्यं सत्’ इति अयं पक्षः सत्कार्यवादः इति विख्यातः। कार्यं कारणे अव्यक्तरूपेण विद्यते।कार्यकारणयोः तत्त्वतः अभेदः अस्ति।कारणव्यापाराद् अनन्तरं तदेव कार्यं व्यक्तं भवति।कार्यं कारणस्वरूपमेव अस्ति अतः तत् कारणव्यापारात् पूर्वम् अपि सत् इति अस्याः कारिकायाः आशयः।अयमाशयः इतोऽपि स्पष्टतया साङ्ख्यदर्शने प्रतिपादितः - कार्यकारणयोरभेदाच्च कारणात् पृथक् कार्यस्य सत्त्वं न भवति।पटः तन्तुभ्यो न भिद्यते, तद्धर्मत्वात् । -सर्वदर्शनसङ्ग्रहे साङ्ख्यदर्शनम् ''आयुर्वेदे'च अयं सत्कार्यवादः अनुमतः।कार्यकारणयोः तत्त्वतः अभेदः अस्ति इति अङ्गीकृतम्।एतम् अभेदम् आदाय कृतानि नैकानि वचनानि दृश्यन्ते यथा - प्रकृते दोषवैषम्यम् इति कारणम्।रोगः इति कार्यम्।अतः ‘रोगः दोषवैषम्यजः’ इति वस्तुतः वक्तव्यम्।तथापि कार्यकारणयोः अभेदः अनुमतः अतः कारणं दोषवैषम्यं तथा च कार्यम् रोगः इति एतयोः अभेदेन वचनं ग्रन्थकारेण कृतम्।सत्कार्यवादस्य अङ्गीकारे तादृशं वचनं न दुष्यति। अत्रापि तथैव।विकारः कार्यम्।धातुवैषम्यं कारणम्।तयोः अभेदम् मनसि कृत्वा एतद् वचनं मुनिना उक्तम्। एवं बुद्धि-आदिभ्रंश-त्रयरूप-प्रज्ञापराध-जन्यं कर्म प्रज्ञापराधत्वेन दर्शयन् आह धी-इत्यादि। एवं बहुत्र कार्यकारणयोः अभेदं मत्वा उक्तानि वचनानि श्रूयन्ते।तत्र सर्वत्र सत्कार्यवादस्य अङ्गीकारः एव कारणम्। महदादि तच्च कार्यं प्रकृतिसरूपं विरूपं च।सां.का.८ व्यक्तं महदादिप्रपञ्चः।स च कार्यम्।प्रधानं कारणम्।उभयोः सारूप्यमत्र उक्तम् यत् – कार्यं क्वचित् प्रकृतिसरूपं भवति यतो हि तत्र कारणीभूतद्रव्याणां प्रकृतिसमसमवायः अस्ति। प्रकृत्या हेतुभूतया समः कारणानुरूपः समवायः कार्यकारणभावसम्बन्धः प्रकृतिसमसमवायः, कारण-अनुरूपं कार्यमित्यर्थः; यथा-शुक्लतन्तुसमवायारब्धस्य पटस्य शुक्लत्वम्। –मानि.२.१४ मधुकोशः स्वयोनिवत् स्वकारणवत्।यथा तिलतैलं तिलगुणं, सर्षपतैलं सर्षपगुणमिति। – हेमाद्रिः अरिष्टो यो यैर्द्रव्यैः सिद्धः, स तद्गुणान् अनुगच्छति। –अरुणदत्तः प्रकृतिसमसमवेतस्य लक्षणमाह- सर्वजे इत्यादि। सर्वदोषजे सर्वलिङ्गानि प्रत्येकवातादि-ज्वरोक्तलक्षणानि। डह्लणः विकृत्या हेतुभूतया विषमः कारणाननुरूपः समवायो विकृतिविषमसमवायः, यथा- हरिद्राचूर्णसंयोगजं लौहित्यमिति॥ मा.नि.२.१४मधुकोशटीका तथायुक्ते हीत्यादि। तथायुक्ते समुदय इति विकृतिविषमसमवाये। समुदयप्रभावतत्त्वमिति मेलक-प्रभावतत्त्वम्। समधृते हि मधुसर्पिषि सूर्यावर्ताख्ये वा दोषसमुदये न संयुज्यमानमधुघृतगुणक्रमागतं मारकत्वं, न च वातादिदोषप्रभावगतं सूर्यवृद्ध्या वर्धिष्णुत्वं सूर्यावर्तस्य, किं तु संयोगमहिमकृतम् एवेत्यर्थः। यच्च गतिद्वयं दोषरसमेलकस्य, तेन प्रकृतिसमसमवायरूपं सन्निपातं ज्वरनिदाने दोष-लिङ्गमेलकेनैवोक्तवान्। यदुक्तं- “पृथगुक्तलक्षणसंसर्गाद्द्वान्द्विकमन्यतमं सान्निपातिकं वा ज्वरं विद्यात्” (नि.अ.१) इति।यस्तु विकृतिविषमसमवेतस्त्रिदोषकृतो ज्वरस्तस्य चिकित्सिते- “क्षणे दाहः क्षणे शीतं” (चि.अ.३) इत्यादिना लक्षणमुक्तम्। न हि श्यावरक्तकोठोत्पत्त्यादि तत्रोक्तं वातादिज्वरे क्वचिदस्ति। एवं रसेऽपि यत्राम्राते मधुरत्वं प्रकृतिसमसमवेतं, तत्राम्रातं मधुरमेतन्मात्रमेवोक्तं; तेन, मधुरसामान्यगुणागतं तस्य वातपित्तहरत्वमपि लभ्यत एव। यत्र वार्ताके कटुतिक्तत्वेन वातकरत्वं प्राप्तमपि च विकृतिविषमसमवायात्तन्न भवति, तत्राचार्येण “वार्ताकं वातघ्नं”(सू.अ.२७) इत्युक्तमेव। एवमित्यादि तत्तदुदाहरणं शास्त्रप्रसृतमनुसरणीयम्। यत्तु प्रकृतिसमसमवायकृतरसदोषगुणद्वारा प्राप्तम् अपि द्रव्यगुणं विकारलक्षणं च ब्रूते, तत् प्रकर्षार्थं स्पष्टार्थं चेति ज्ञेयम्।– चक्रपाणिः संयोगमाह संयोगस्त्वित्यादि। स विशेषमारभत इति संयुज्यमानद्रव्यैकदेशेऽदृष्टं कार्यमारभत इत्यर्थः।यं नैकैकश इति यं विशेषं प्रत्येकमसंयुज्यमानानि द्रव्याणि नारभन्त इत्यर्थः। मधुसर्पिषी हि प्रत्येकम् अमारके मिलिते तु मारके भवतः, क्षीरमत्स्यादिसंयोगश्च कुष्ठादिकरो भवति। अष्टसु आहारविधिविशेषायतनेषु संयोगः इति अन्यतमम् आयतनम्।तस्य लक्षणमत्र चरकाचार्येण कृतम्।प्रकृते द्रव्ययोः यः कोऽपि संहतीभावः संयोगसंज्ञकः न भवति।सः संहतीभावः विकृतिविषमसमवेतः अस्ति चेदेव तस्य संयोगसंज्ञा वक्तव्या।यदि सः संहतीभावः प्रकृतिसमसमवेतः अस्ति,तर्हि संयोगिद्रव्यप्रभावमेलनेन संयोगप्रभावस्य अनुमानं शक्यम्।तच्च स्वभावः इति प्रथमे एव आहारविधिविशेषायतने गतार्थम्।संयोगशब्देन तदेव उच्यते चेत् पुनरुक्तं स्यात्।संयोगे तस्य एव संहतीभावस्य अन्तर्भावः न्याय्यः, यत्र कारणधर्ममेलनमात्रेण कार्यधर्मनिश्चयः न भवति।तादृशः संहतीभावः इत्युक्ते विकृतिविषमसमवायः''। पैत्तिके भ्रम एव च॥ मा.नि.२.११ ननु, भ्रमस्याशीतिवातविकारपठितस्य वातनानात्मजत्वात् कथं पित्तविकारे पाठः? उच्यते दोषदूष्यसम्मूर्छनप्रभावात् कारणादृष्टस्यापि रूपस्य कार्य उपलम्भः यथा– अरूपवातारब्ध-अतिसारादौ इव अरुणत्वं हरिद्राचूर्णसंयोग इव लौहित्यम्। मधुकोशः इति संसर्गज्वरलक्षणानि वक्तुम् आरभते।नैषः पुनरुक्तदोषः।तत्र टीकाकारौ स्पष्टीकुरुतः- पर्वभेदश्च जृम्भा च वातपित्तज्वराकृतिः । मा.नि.२.१५ द्वन्द्वज्वरलक्षणविषये उपरि यत् कोष्ठकं रचितं, तदस्याः टीकायाः आधारेण परिष्कुर्मः। निद्रानाश इत्यादिपाठेन विकृतिविषमसमवेतस्य सन्निपातस्य लक्षणमभिधाय प्रकृतिसमसमवेतस्य लक्षणमाह- सर्वजे इत्यादि। सर्वदोषजे सर्वलिङ्गानि प्रत्येकवातादिज्वरोक्तलक्षणानि। डह्लणः …..सामान्येन यान्यत्र प्रायः प्रादुर्भवन्ति तानि विकृतिविषमसमवायारब्धानि तथा प्रकृतिसम-समवाय-आरब्धानि च लक्षणान्युच्यन्ते; …। चक्रपाणिः द्रव्यम् एव रसादीनां श्रेष्ठं ते हि तद्-आश्रयाः । पञ्च-भूतात्मकं तत् तु क्ष्माम् अधिष्ठाय जायते अस्य श्रीरामरक्षास्तोत्रमन्त्रस्य।बुधकौशिक ऋषिः।श्रीसीतारामचन्द्रो देवता ।अनुष्ठुप् छ्न्दः। सीता शक्तिः ।श्रीमद्धनुमान् कीलकम् ।श्रीरामचन्द्रप्रीत्यर्थे जपे विनियोगः। अस्य श्रीरामरक्षास्तोत्रमन्त्रस्य।बुधकौशिकः ऋषिः।श्रीसीतारामचन्द्रः देवता ।अनुष्ठुप् छ्न्दः । सीता शक्तिः ।श्रीमत्-हनुमान् कीलकम् । श्रीरामचन्द्रप्रीत्यर्थे जपे विनियोगः । ध्यायेत् आजानुबाहुं धृतशरधनुषं बद्धपद्मासनस्थं । आजानुबाहुं, धृतशरधनुषं, बद्धपद्मासनस्थं, पीतं वासो वसानं, नवकमलदलस्पर्धिनेत्रं, प्रसन्नं, वामाङ्कारुढसीता-मुखकमलमिलत्-लोचनं, नीरदाभं, नाना-अलङ्कारदीप्तं, उरु-जटामण्डनं दधतं रामचन्द्रम् ध्यायेत् ॥ नरः एतादृशस्य रामस्य ध्यानं कुर्यात्।यथा रामेण शरः तथा धनुः धृतम्।सः पद्मासने स्थितः।तेन पीतं वस्त्रं धृतम्।तस्य नेत्रे नवकमलस्य दलेन सह स्पर्धां कुरुतः। तस्य वामे अङ्के सीता अस्ति।तस्याः मुखकमले रामस्य लोचने लग्ने स्तः।रामस्य वर्णः जलपूर्णमेघसदृशः अस्ति।सः नानाविधैः अलङ्कारैः शोभते। प्रदीर्घजटारूपम् अलङ्कारं सः धारयते। चरितं रघुनाथस्य शतकोटिप्रविस्तरम् ।एकैकमक्षरं पुंसां महापातकनाशनम् ॥१॥ चरितं रघुनाथस्य शतकोटिप्रविस्तरम् ।एक-एकम् अक्षरं पुंसां महापातकनाशनम् ॥१॥ रघुनाथस्य चरितं शतकोटिप्रविस्तरम् अस्ति।तत्र एक-एकम् अक्षरं पुंसां महापातक-नाशनम् अस्ति॥१॥ रामस्य चरित्रस्य विस्तरः शतकोटिपर्यन्तम् अस्ति।तस्य चरित्रस्य एकम् एकम् अक्षरम् अपि जनानां महापातकानि नाशयति॥१ ध्यात्वा नीलोत्पलश्यामं रामं राजीवलोचनम् । रामरक्षां पठेत् प्राज्ञः पापघ्नीं सर्वकामदाम् । शिरो मे राघवः पातु भालं दशरथात्मजः ॥४॥ ध्यात्वा नीलोत्पलश्यामं रामं राजीवलोचनम् । रामरक्षां पठेत् प्राज्ञः पापघ्नीं सर्वकामदाम् । शिरः मे राघवः पातु भालं दशरथ-आत्मजः ॥४॥ प्राज्ञः (नरः) नीलोत्पलश्यामं, राजीवलोचनं, जानकी-लक्ष्मण-उपेतं, जटामुकुटमण्डितं, स-असि-तूण-धनुर्-बाण-पाणिं, नक्तंचर-अन्तकम्, स्वलीलया जगत् त्रातुम् आविर्भूतम् अजं, विभुम् रामं ध्यात्वा पापघ्नीं सर्वकामदां रामरक्षां पठेत् ।राघवः मे शिरः पातु। दशरथ-आत्मजः भालं (पातु) ॥२,३,४॥ बुद्धिमान् नरः रामस्य ध्यानं कुर्यात् यथा रामः नीलकमलसदृशः श्यामवर्णः अस्ति। सीतया लक्ष्मणेन सह सः वर्तते।जटाभिः तथा मुकुटेन रामः अलङ्कृतः अस्ति।तस्य हस्ते खड्गः, तूणः, धनुः तथा बाणः अस्ति।सः राक्षसानां विनाशं करोति।स्वस्य लीलया सः विश्वस्य रक्षणाय अवतीर्णः।वस्तुतः सः जन्मरहितः।सः व्यापकः अस्ति।एवं ध्यानं कृत्वा नरः रामरक्षां पठेत्।एषा रामरक्षा पापं नाशयति, तथा सर्वकामान् पूरयति। रघुकुलोत्पन्नः रामः मम मस्तकस्य रक्षणं करोतु।दशरथपुत्रः मम भालपट्टं रक्षतु॥२,३,४ कौसल्येयो दृशौ पातु विश्वामित्रप्रियः श्रुती । घ्राणं पातु मखत्राता मुखं सौमित्रिवत्सलः ॥५॥ कौसल्येयः दृशौ पातु विश्वामित्रप्रियः श्रुती । घ्राणं पातु मखत्राता मुखं सौमित्रिवत्सलः ॥५॥ कौसल्येयः (मम) दृशौ पातु। विश्वामित्रप्रियः (मम) श्रुती (पातु)।मखत्राता घ्राणं पातु। सौमित्रिवत्सलः मुखं (पातु) ॥५॥ कौसल्यापुत्रः मम नेत्रयोः रक्षणं करोतु।विश्वामित्रस्य प्रियशिष्यः रामः मम कर्णयोः रक्षणं करोतु।यज्ञस्य रक्षिता रामः मम नासिकां रक्षतु।लक्ष्मणः यस्य प्रियः सः रामः मम मुखं रक्षतु॥५ जिह्वां विद्यानिधिः पातु कण्ठं भरतवन्दितः । स्कन्धौ दिव्यायुधः पातु भुजौ भग्नेशकार्मुकः ॥६॥ जिह्वां विद्यानिधिः पातु कण्ठं भरतवन्दितः । स्कन्धौ दिव्य-आयुधः पातु भुजौ भग्न-ईश-कार्मुकः ॥६॥ विद्यानिधिः जिह्वां पातु। भरतवन्दितः कण्ठं (पातु)।दिव्य-आयुधः स्कन्धौ पातु। भग्न-ईश-कार्मुकः भुजौ (पातु) ॥६॥ विद्यायाः निधिः रामः मम जिह्वां रक्षतु।भरतेन पूजितः रामः मम कण्ठं रक्षतु।यस्य समीपे दिव्यानि आयुधानि सन्ति, सः रामः मम स्कन्धयोः रक्षणं करोतु।येन शिवधनुः भग्नं. सः रामः मम भुजयोः रक्षां करोतु॥६ करौ सीतापतिः पातु हृदयं जामदग्न्यजित् ।मध्यं पातु खरध्वंसी नाभिं जाम्बवदाश्रयः ॥७॥ करौ सीतापतिः पातु हृदयं जामदग्न्यजित् ।मध्यं पातु खरध्वंसी नाभिं जाम्बवद्-आश्रयः ॥७॥ सीतापतिः करौ पातु। जामदग्न्यजित् हृदयं (पातु) ।खरध्वंसी मध्यं पातु। जाम्बवद्-आश्रयः नाभिं (पातु) ॥७॥ सीतायाः पतिः मम करयोः रक्षां करोतु।परशुरामः येन जितः, सः रामः मम हृदयं रक्षतु।खरनाम्नः राक्षसस्य नाशः येन कृतः, सः रामः मम मध्यदेहं रक्षतु।जाम्बवते येन आश्रयः दत्तः, सः रामः मम नाभिं रक्षतु॥७ सुग्रीवेशः कटिं पातु सक्थिनी हनुमत्प्रभुः । ऊरू रघूत्तमः पातु रक्षःकुलविनाशकृत् ॥८॥ सुग्रीव-ईशः कटिं पातु सक्थिनी हनुमत्प्रभुः । ऊरू रघु-उत्तमः पातु रक्षःकुलविनाशकृत् ॥८॥ सुग्रीव-ईशः कटिं पातु। हनुमत्प्रभुः सक्थिनी (पातु) ।रक्षःकुलविनाशकृत् रघु-उत्तमः ऊरू पातु ॥८॥ सुग्रीवस्य स्वामी रामः मम कटिं रक्षतु।हनुमतः प्रभुः रामः मम सक्थिद्वयं रक्षतु। रक्षःकुलस्य विनाशः येन कृतः, सः रघुकुले उत्तमः रामः मम ऊरुद्वयं रक्षतु॥८ जानुनी सेतुकृत्पातु जङ्घे दशमुखान्तकः ।पादौ बिभीषणश्रीदः पातु रामोऽखिलं वपुः ॥९॥ जानुनी सेतुकृत् पातु जङ्घे दशमुख-अन्तकः ।पादौ बिभीषण-श्रीदः पातु रामः अखिलं वपुः ॥९॥ सेतुकृत् जानुनी पातु। दशमुख-अन्तकः जङ्घे (पातु)।बिभीषण-श्रीदः पादौ पातु। रामः अखिलं वपुः पातु)॥९॥ सेतोः रचयिता रामः मम जानुद्वयं रक्षतु।रावणस्य अन्तकरः रामः मम जङ्घे रक्षतु। बिभीषणाय येन श्रीः दत्ता, सः रामः मम पादद्वयं रक्षतु।रामः मम सकलं शरीरं रक्षतु॥९ एतां रामबलोपेतां रक्षां यः सुकृती पठेत् । स चिरायुः सुखी पुत्री विजयी विनयी भवेत् ॥१०॥ एतां रामबल-उपेतां रक्षां यः सुकृती पठेत् । सः चिरायुः सुखी पुत्री विजयी विनयी भवेत् ॥१०॥ यः सुकृती रामबल-उपेताम् एतां रक्षां पठेत्,सः चिरायुः सुखी पुत्री विजयी विनयी भवेत् ॥१०॥ यः पुण्यवान् जनः रामबलयुताम् एतां रामरक्षां पठति, सः दीर्घायुः ,सुखी, पुत्रवान्, विजयी तथा विनयी भवति॥१० न द्रष्टुमपि शक्तास्ते रक्षितं रामनामभिः ॥११॥ न द्रष्टुम् अपि शक्ताः ते रक्षितं रामनामभिः ॥११॥ (ये) पाताल-भूतल-व्योम-चारिणः छद्मचारिणः,ते रामनामभिः रक्षितं (जनं) द्रष्टुम् अपि न शक्ताः ॥११॥ पाताले भूतले अथवा आकाशे ये गुप्तरीत्या चरन्ति, ते रामनाम्ना रक्षितं मानवं वक्रदृष्ट्या द्रष्टुम् अपि समर्थाः न भवन्ति॥११ रामेति रामभद्रेति रामचन्द्रेति वा स्मरन् । नरो न लिप्यते पापैर्भुक्तिं मुक्तिं च विन्दति ॥१२॥ राम-इति रामभद्र-इति रामचन्द्र-इति वा स्मरन् । नरः न लिप्यते पापैः भुक्तिं मुक्तिं च विन्दति ॥१२॥ राम-इति रामभद्र-इति रामचन्द्र-इति वा स्मरन् नरः पापैः न लिप्यते।सः भुक्तिं मुक्तिं च विन्दति ॥१२॥ यः नरः राम इति अथवा रामभद्र इति अथवा रामचन्द्र इति नामस्मरणं करोति, तस्य पापलेपः न भवति।सः भोगमपि प्राप्नोति, मोक्षमपि प्राप्नोति॥१२ यः कण्ठे धारयेत्तस्य करस्थाः सर्वसिद्धयः ॥१३॥ जगत्-जेत्रा एकमन्त्रेण रामनाम्ना अभिरक्षितम् । यः कण्ठे धारयेत् तस्य करस्थाः सर्वसिद्धयः ॥१३॥ यः जगत्-जेत्रा रामनाम्ना एकमन्त्रेण अभिरक्षितम् (एतत् स्तोत्रं) कण्ठे धारयेत्, तस्य सर्वसिद्धयः करस्थाः (भवन्ति)॥१३॥ रामनाम इति एषः एकः मन्त्रः जगत् जयति।तेन मन्त्रेण एतत् रामरक्षास्तोत्रं रक्षितम् अस्ति।यः जनः एतत् स्तोत्रं कण्ठे धारयति, तस्य सर्वाः सिद्धयः हस्तगताः भवन्ति॥१३॥ वज्रपञ्जरनामेदं यो रामकवचं स्मरेत् । अव्याहताज्ञः सर्वत्र लभते जयमङ्गलम् ॥१४॥ वज्रपञ्जरनाम इदं यः रामकवचं स्मरेत् । अव्याहत-आज्ञः सर्वत्र लभते जयमङ्गलम् ॥१४॥ यः इदं वज्रपञ्जरनाम रामकवचं स्मरेत् सः)अव्याहत-आज्ञः (भवति सर्वत्र जयमङ्गलं लभते ॥१४॥ एतत् रामकवचं वज्रपञ्जरसदृशम् अभेद्यम् अस्ति।यः एतत् स्मरति, तस्य आज्ञा कदापि विफला न भवति।सः सर्वत्र जयं मङ्गलं च लभते॥१४ आदिष्टवान् यथा स्वप्ने रामरक्षामिमां हरः । तथा लिखितवान् प्रातः प्रबुद्धो बुधकौशिकः ॥१५॥ आदिष्टवान् यथा स्वप्ने रामरक्षाम् इमां हरः । तथा लिखितवान् प्रातः प्रबुद्धः बुधकौशिकः ॥१५॥ हरः इमां रामरक्षां स्वप्ने यथा आदिष्टवान्, तथा प्रातः प्रबुद्धः बुधकौशिकः लिखितवान्॥१५॥ शङ्करः एतां रामरक्षां बुधकौशिकाय ऋषये स्वप्ने उपदिष्टवान्।प्रातः प्रबुद्धः बुधकौशिकः ऋषिः यथा उपदिष्टं तथा लिखितवान्॥१५ आरामः कल्पवृक्षाणां विरामः सकलापदाम् । अभिरामस्त्रिलोकानां रामः श्रीमान् सः नः प्रभुः ॥१६॥ आरामः कल्पवृक्षाणां विरामः सकल-आपदाम् । अभिरामः त्रिलोकानां रामः श्रीमान् सः नः प्रभुः ॥१६॥ (यः) कल्पवृक्षाणाम् आरामः, सकल-आपदां विरामः,त्रिलोकानाम् अभिरामः सः श्रीमान् रामः नः प्रभुः ॥१६॥ यः कल्पतरूणां वनम् अस्ति, यः सर्वेषां सङ्कटानां समाप्तिः अस्ति, यः त्रिषु लोकेषु सुन्दरः अस्ति,सः श्रीमान् रामः अस्माकं स्वामी अस्ति॥१६ तरुणौ रूपसंपन्नौ सुकुमारौ महाबलौ । फ़लमूलाशिनौ दान्तौ तापसौ ब्रम्हचारिणौ । शरण्यौ सर्वसत्त्वानां श्रेष्ठौ सर्वधनुष्मताम् । रक्षः कुलनिहन्तारौ त्रायेतां नो रघूत्तमौ ॥१९॥ तरुणौ रूपसंपन्नौ सुकुमारौ महाबलौ । फ़लमूल-अशिनौ दान्तौ तापसौ ब्रम्हचारिणौ । पुत्रौ दशरथस्य एतौ भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ ॥१८॥व शरण्यौ सर्वसत्त्वानां श्रेष्ठौ सर्वधनुष्मताम् । रक्षःकुल-निहन्तारौ त्रायेतां नः रघु-उत्तमौ ॥१९॥ तरुणौ, रूपसंपन्नौ, सुकुमारौ, महाबलौ,पुण्डरीकविशालाक्षौ, चीरकृष्णाजिनाम्बरौ, फ़लमूल-अशिनौ, दान्तौ, तापसौ, ब्रम्हचारिणौ, सर्वसत्त्वानां शरण्यौ, सर्वधनुष्मतां श्रेष्ठौ,रक्षःकुल-निहन्तारौ रघु-उत्तमौ, दशरथस्य एतौ पुत्रौ, भ्रातरौ रामलक्ष्मणौ नः त्रायेताम् ॥१७,१८,१९॥ दशरथस्य पुत्रौ रामलक्ष्मणौ भ्रातरौ तरुणौ स्तः।रूपवन्तौ स्तः।कोमलौ स्तः, महाबलिनौ स्तः।तयोः अक्षीणि कमलसदृशानि विशालानि सन्ति। ताभ्यां वल्कलं तथा कृष्णाजिनं धृतम्। तौ फलानि, मूलानि खादतः। तौ दमनयुक्तौ स्तः।तौ तपस्विनौ ब्रह्मचारिणौ स्तः।सर्वप्राणिनां तौ आश्रयभूतौ स्तः।तौ सर्वेषु धनुर्धारिषु श्रेष्ठौ स्तः।ताभ्यां रक्षःकुलस्य संहारः कृतः।रघुकुले तौ उत्तमौ स्तः।एतादृशौ रामलक्ष्मणौ अस्माकं रक्षणं कुर्याताम्॥१७,१८,१९ रक्षणाय मम रामलक्ष्मणावग्रतः पथि सदैव गच्छताम् ॥२०॥ रक्षणाय मम रामलक्ष्मणौ अग्रतः पथि सदैव गच्छताम् ॥२०॥ आत्तसज्यधनुषौ, इषुस्पृशौ, अक्षय-आशुग-निषड्ग-सड्गिनौ रामलक्ष्मणौ मम रक्षणाय पथि सदैव अग्रतः गच्छताम् ॥२०॥ ज्यासहितधनुषी स्वीकृतवन्तौ, बाणं स्पृशन्तौ, अक्षयबाणानां तूणीरं वहन्तौ रामलक्ष्मणौ मम रक्षार्थं मार्गे सदैव मम अग्रे चलताम्॥२० संनद्धः कवची खड्गी चापबाणधरो युवा । गच्छ्न् मनोरथोऽस्माकं रामः पातु सलक्ष्मणः ॥२१॥ संनद्धः कवची खड्गी चापबाणधरः युवा । गच्छ्न् मनोरथः अस्माकं रामः पातु सलक्ष्मणः ॥२१॥ संनद्धः, कवची, खड्गी, चापबाणधरः, युवा, अस्माकं मनोरथः,गच्छ्न् सलक्ष्मणः रामः पातु ॥२१॥ रामो दाशरथिः शूरो लक्ष्मणानुचरो बली । इत्येतानि जपन् नित्यं मद्भक्तः श्रद्धयान्वितः । अश्वमेधाधिकं पुण्यं संप्राप्नोति न संशयः ॥२४॥ रामः दाशरथिः शूरः लक्ष्मण-अनुचरः बली । इति एतानि जपन् नित्यं मद्भक्तः श्रद्धया अन्वितः । अश्वमेध-अधिकं पुण्यं संप्राप्नोति न संशयः ॥२४॥ रामः, दाशरथिः, शूरः, लक्ष्मण-अनुचरः, बली,काकुत्स्थः, पूर्णः पुरुषः, कौसल्येयः, रघु-उत्तमः,वेदान्तवेद्यः, यज्ञेशः, पुराणपुरुष-उत्तमः,जानकीवल्लभः, श्रीमान्, अप्रमेय-पराक्रमः इति एतानि (नामानि नित्यं श्रद्धया अन्वितः जपन् मद्भक्तः ।अश्वमेध-अधिकं पुण्यं सम्प्राप्नोति (इत्यत्र) संशयः न ॥२२,२३,२४ रामं दूर्वादलश्यामं पद्माक्षं पीतवाससम् ।स्तुवन्ति नामभिर्दिव्यैः न ते संसारिणो नरः ॥२५॥ रामं दूर्वादलश्यामं पद्म-अक्षं पीतवाससम् । स्तुवन्ति नामभिः दिव्यैः न ते संसारिणः नरः ॥२५॥ ये नरः दूर्वादलश्यामं, पद्म-अक्षं, पीतवाससं, रामं दिव्यैः नामभिः स्तुवन्ति ते संसारिणः न भवन्ति ॥२५॥ रामस्य वर्णः दूर्वादलसदृशः श्यामः अस्ति।तस्य नेत्रे कमलसदृशे स्तः।तस्य वस्त्रं पीतवर्णम्। एतादृशं रामं दिव्यैः नामभिः ये जनाः स्तुवन्ति, ते संसारे न आवर्तन्ते॥२५ रामं लक्ष्मणपूर्वजं रघुवरं सीतापतिं सुन्दरं । राजेन्द्रं सत्यसन्धं दशरथतनयं श्यामलं शान्तमूर्तिं । वन्दे लोकाभिरामं रघुकुलतिलकं राघवं रावणारिम् ॥२६॥ रामं लक्ष्मणपूर्वजं रघुवरं सीतापतिं सुन्दरं । राजेन्द्रं सत्यसन्धं दशरथतनयं श्यामलं शान्तमूर्तिं । वन्दे लोक-अभिरामं रघुकुलतिलकं राघवं रावण-अरिम् ॥२६॥ (अहं) लक्ष्मणपूर्वजं, रघुवरं, सीतापतिं, सुन्दरं,काकुत्स्थं, करुणार्णवं, गुणनिधिं, विप्रप्रियं, धार्मिकं,राजेन्द्रं, सत्यसन्धं, दशरथतनयं, श्यामलं, शान्तमूर्तिं, लोक-अभिरामं, रघुकुलतिलकं, राघवं, रावण-अरिम्, रामं वन्दे ॥२६॥ लक्ष्मणस्य अग्रजं, रघुकुले श्रेष्ठं, सीतायाः पतिं, सुन्दरं, ककुत्स्थकुले जातं, करुणासागरं, गुणस्य निधिं, विप्रेभ्यः प्रियं, धार्मिकं, राजेन्द्रं, सत्यपक्षधरं, दशरथस्य पुत्रं श्यामलवर्णं, शान्ताकृतिं, लोकेषु सुन्दरं, रघुकुलस्य तिलकस्वरूपं, रघुकुलजं, रावणस्य विनाशकं रामम् अहं वन्दे॥२६ रामाय रामभद्राय रामचन्द्राय वेधसे । रघुनाथाय नाथाय सीतायाः पतये नमः ॥२७॥ रामाय रामभद्राय रामचन्द्राय वेधसे । रघुनाथाय नाथाय सीतायाः पतये नमः ॥२७॥ रामाय, रामभद्राय, रामचन्द्राय, वेधसे, रघुनाथाय, नाथाय, सीतायाः पतये नमः ॥२७॥ रामाय नमः। रामभद्राय नमः। रामचन्द्राय नमः। विष्णवे नमः। रघुनाथाय नमः। नाथाय नमः। सीतायाः पतये नमः ॥२७॥ श्रीराम, राम, रघुनन्दन, राम, राम,श्रीराम, राम, भरताग्रज, राम, राम,श्रीराम, राम, रणकर्कश, राम, राम, श्रीराम, राम मम) शरणं भव। राम राम ॥२८॥ श्रीराम, राम, रघुनन्दन, राम, राम,श्रीराम, राम, भरताग्रज, राम, राम,श्रीराम, राम, रणकर्कश, राम, राम, श्रीराम, राम मम) शरणं भव। राम राम ॥२८॥ श्रीरामचन्द्रचरणौ शिरसा नमामि ।श्रीरामचन्द्रचरणौ शरणं प्रपद्ये ॥२९॥ (अहं)श्रीरामचन्द्रचरणौ मनसा स्मरामि ।(अहं)श्रीरामचन्द्रचरणौ वचसा गृणामि । (अहं)श्रीरामचन्द्रचरणौ शिरसा नमामि ।(अहं)श्रीरामचन्द्रचरणौ शरणं प्रपद्ये ॥२९॥ (अहं)श्रीरामचन्द्रचरणौ मनसा स्मरामि ।(अहं)श्रीरामचन्द्रचरणौ वाण्या स्तौमि। (अहं)श्रीरामचन्द्रचरणौ शिरसा नमामि ।(अहं)श्रीरामचन्द्रचरणौ शरणं गच्छामि।२९॥ श्रीसहितः रामः श्रीरामः। शाकपार्थिवादीनां सिद्धये उत्तरपदलोपस्योपसङख्यानम्। (वार्तिकम्) माता रामो मत्पिता रामचन्द्रः । सर्वस्वं मे रामचन्द्रो दयालुः नान्यं । माता रामः मत्पिता रामचन्द्रः । सर्वस्वं मे रामचन्द्रः दयालुः न अन्यं । जाने न एव जाने न जाने ॥३०॥ (मम) माता रामः। मत्पिता रामचन्द्रः ।(मम)स्वामी रामः।मत्सखा रामचन्द्रः।मे सर्वस्वं दयालुः रामचन्द्रः।(अहम्) अन्यं न ।जाने, न जाने न एव जाने ॥३०॥ मम माता रामः। मम पिता रामचन्द्रः ।ममस्वामी रामः।मम सखा रामचन्द्रः।मम सर्वस्वं दयालुः रामचन्द्रः।अहम् अन्यं सर्वथा न जानामि॥३०॥ दक्षिणे लक्ष्मणो यस्य वामे तु जनकात्मजा। पुरतो मारुतिर्यस्य तं वन्दे रघुनन्दनम् ॥३१॥ दक्षिणे लक्ष्मणः यस्य वामे तु जनक-आत्मजा । पुरतः मारुतिः यस्य तं वन्दे रघुनन्दनम् ॥३१॥ यस्य दक्षिणे लक्ष्मणः (अस्ति वामे तु जनक-आत्मजा (अस्ति यस्य पुरतः मारुतिः (अस्ति तं रघुनन्दनम् (अहं) वन्दे ॥३१॥ यस्य दक्षिणपार्श्वे लक्ष्मणः अस्ति, वामपार्श्वे सीता अस्ति, यस्य पुरतः मारुतिः अस्ति, तं रघुनन्दनम् अहं वन्दे ॥३१ कारुण्यरूपं करुणाकरं तं श्रीरामचन्द्रं शरणं प्रपद्ये॥३२॥ कारुण्यरूपं करुणाकरं तं श्रीरामचन्द्रं शरणं प्रपद्ये॥३२॥ लोकाभिरामं, रणरङ्गधीरं, राजीवनेत्रं, रघुवंशनाथं,कारुण्यरूपं, करुणाकरं, तं श्रीरामचन्द्रम् (अहं) शरणं प्रपद्ये॥३२॥ लोके सुन्दरं, रणाङ्गणे धैर्यशीलं, कमलनेत्रं, रघुवंशस्य स्वामिनं, करुणामयं, करुणाकरं, तं श्रीरामचन्द्रम् अहं शरणं गच्छामि॥३२॥ वातात्मजं वानरयूथमुख्यं । श्रीरामदूतं शरणं प्रपद्ये ॥३३॥ वात-आत्मजं वानरयूथमुख्यं । श्रीरामदूतं शरणं प्रपद्ये ॥३३॥ मनोजवं, मारुततुल्यवेगं, जित-इद्रियं, दुद्धिमतां वरिष्ठं,वात-आत्मजं, वानरयूथमुख्यं, श्रीरामदूतम् (अहं) शरणं प्रपद्ये ॥३३॥ यस्य वेग मनोवेगतुल्यः, यस्य वेगः वायुवेगसदृशः, येन इन्द्रियाणि जितानि, यः बुद्धिमत्सु वरिष्ठः, तं वायुपुत्रं, वानरगणस्य मुख्यं रामदूतं मारुतिम् अहं शरणं गच्छामि॥३३ आरुह्य कविताशाखां वन्दे वाल्मीकिकोकिलम् ॥३४॥ कूजन्तं राम राम इति मधुरं मधुर-अक्षरम् आरुह्य कविताशाखां वन्दे वाल्मीकिकोकिलम् ॥३४॥ कविताशाखाम् आरुह्य, राम राम इति मधुर-अक्षरं मधुरं कूजन्तं वाल्मीकि-कोकिलम् (अहं) वन्दे ॥३४॥ वाल्मीकिरूपः कोकिलः कवितारूपां शाखाम् आरुह्य, राम राम इति मधुर-अक्षरं नाम मधुरवाण्या गायति। तम् वाल्मीकिकोकिलम् अहं वन्दे ॥३४॥ लोकाभिरामं श्रीरामं भूयो भूयो नमाम्यहम् ॥३५॥ आपदाम् अपहर्तारं दातारं सर्वसंपदाम् । लोकाभिरामं श्रीरामं भूयः भूयः नमामि अहम् ॥३५॥ आपदाम् अपहर्तारं, सर्वसंपदां दातारं,लोकाभिरामं श्रीरामम् अहं भूयः भूयः नमामि ॥३५॥ सर्वलोके सुन्दरः श्रीरामः सङ्कटानि अपहरति, सर्वाः सम्पत्तीः ददाति। तम् अहं नमामि।॥३५॥ तर्जनं यमदूतानां रामरामेति गर्जनम् ॥३६॥ भर्जनं भवबीजानाम् अर्जनं सुखसंपदाम् । तर्जनं यमदूतानां राम राम इति गर्जनम् ॥३६॥ ‘राम राम’ इति गर्जनं भवबीजानां भर्जनं, सुखसंपदाम् अर्जनं, राम राम इति नाम्नः गर्जनेन संसारबीजं दग्धं भवति, सुखानि,सम्पदः च लभ्यन्ते तथा यमदूतानां पराभवः भवति॥३६ रामो राजमणिः सदा विजयते रामं रमेशं भजे । रामान्नास्ति परायणं परतरं रामस्य दासोऽस्म्यहम् । रामे चित्तलयः सदा भवतु मे भो राम मामुद्धर ॥३७॥ रामः राजमणिः सदा विजयते रामं रमेशं भजे । रामात् न अस्ति परायणं परतरं रामस्य दासः अस्मि अहम्। रामे चित्तलयः सदा भवतु मे भो राम माम् उद्धर ॥३७॥ राजमणिः रामः सदा विजयते।(अहं) रमेशं रामं भजे ।(येन)रामेण निशाचर-चमूः अभिहता तस्मै रामाय नमः ।रामात् परतरं परायणं न अस्ति। अहं रामस्य दासः अस्मि। रामे मे चित्तलयः सदा भवतु। भो राम, माम् उद्धर ॥३७॥ नृपेषु श्रेष्ठः रामः सदा विजयी भवति।रमायां पतिं रामम् अहं भजे।अनेन रामेण राक्षसानां गणः नाशितः।तस्मै रामाय नमः।रामात् श्रेष्ठम् आश्रयस्थानं नास्ति।अहं रामस्य दासः अस्मि।मम चित्तं सदा रामे लीनं भवतु।हे राम मम उद्धारं कुरु॥३७ सहस्रनाम तत्तुल्यं रामनाम वरानने ॥३८॥ सहस्रनाम तत्तुल्यं रामनाम वरानने ॥३८॥ हे मनोरमे, ‘राम राम’ इति ‘राम’ इति (अहं) रामे रमे । हे वरानने, यत् सहस्रनाम, तत्तुल्यं रामनाम अस्ति। ॥३८॥ हे प्रिये,राम, राम, राम इति नामस्मरणे अहं रमे।हे सुन्दरि, विष्णोः सहस्रनाम्ना रामनाम समानम् अस्ति॥३८ इति श्रीबुधकौशिकविरचितं श्रीरामरक्षास्तोत्रं सम्पूर्णम् । अथ योगानुशासनम् । १ ॥ तदा द्रष्टुः स्वरूपेऽवस्थानम् ।। ३ ॥ वृत्तयः पञ्चतय्यः क्लिष्टा अक्लिष्टा: ।। ५ ।। प्रमाणविपर्यय विकल्प निद्रास्मृतयः ।। ६ ।। प्रत्यक्षानुमानागमाः प्रमाणानि ।। ७ ॥ विपर्ययो मिथ्याज्ञानमतद्र पप्रतिष्ठम् ।। ८ ॥ शब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्प: ॥ ९॥ अभावप्रत्ययालम्बना वृत्तिनिद्रा ।। १० ॥ अनुभूतविषयासंप्रमोष: स्मृतिः ॥ ११ ॥ अभ्यासवैराग्याभ्यां तन्निरोधः ॥ १२ ॥ तत्र स्थितो यत्नोऽभ्यासः ।। १३ ॥ स तु दीर्घकालनरन्तर्यसत्कारासेवितो दृढभूमिः ॥ १४ ॥ दृष्टानुनविकविषयवितृष्णस्य वशीकारसंज्ञा वैराग्यम् ॥ १५ ॥ तत्परं पुरुषख्यातेगुणवतृष्ण्यम् ।। १६ ।। वितर्कविचारानन्दास्मितारूपानुगमात् संप्रज्ञातः ॥ १७ ॥ विरामप्रत्ययाभ्यासपूर्वः संस्कारशेषोऽन्यः ।। १८ । भवप्रत्ययो विदेह प्रकृतिलयानाम् ।। १९॥ श्रद्धावीर्यस्मृतिसमाधिप्रज्ञापूर्वक इतरेषाम् ॥ २० ॥ मृदुमध्याधिमात्रत्वात्ततोऽपि विशेषः ॥ २२ ।। क्लेशकर्मविपाकाशयरपरामृष्टा पुरुषविशेष ईश्वरः ॥ २४ ॥ तत्र निरतिशयं सर्वज्ञबीजम् ।। २५ ॥ स पूर्वेषामपि गुरुः कालेनानवच्छेदात् ॥ २६ ।। तस्य वाचकः प्रणवः ॥ २७ ॥ ततः प्रत्यक्चेतनाधिगमोऽप्यन्तरायाभावश्च ।। २९ ।। व्याधिस्त्यान संशयप्रमादाऽऽलस्याऽविरतिभ्रान्तिदर्शनाsलब्धभूमिकत्वाऽनवस्थितत्वानि चित्तविक्षेपास्तेऽन्तराया ॥ ३० ॥ दु.खदौर्मनस्याङ्गमेजयत्वश्वासप्रश्वासा विक्षेपसहभुवः ।। ३१ ।। मैत्रीकरुणामुदितोपेक्षाणां सुखदुःखपुण्यापुण्यविषयाणां भावनाताश्चत्तप्रसादनम् । ३३ ।। प्रच्छर्दनविधारणाभ्यां वा प्राणस्य । ३४ ॥ विषयवती वा प्रवृत्तिरुत्पन्ना मनसः स्थितिनिबन्धिनी ।। ३५ ।। विशोका वा ज्योतिष्मती ॥ ३६ । वीतरागविषयं वा चित्तम् ॥ ३७ ॥ स्वप्ननिद्राज्ञानालम्बनं वा ।। ३८ ।। परमाणुपरममहत्त्वान्तोऽस्य वशीकारः ॥ ४० ।। क्षीणवृत्तरभिजातस्येव मणे ग्रहोतृग्रहणग्राहयेषु तत्स्थतदजनता समापत्ति ॥ ४१ ॥ तत्र शब्दार्थज्ञानविकल्पै संकीर्णा सवितर्का समापत्तिः ॥ ४२ ॥ स्मृतिपरिशुद्धी स्वरूपशून्येवार्थमात्रनिर्भासा निवितर्का ।। ४३ ॥ एतयव सविचारा निर्विचारा च सूक्ष्म विषया व्याख्याता ॥ ४४ ।। सूक्ष्म विषयत्वं चालिङ्गपर्यवसानम् । ४५ ॥ ता एव सबीजः समाधि । ४६ ॥ ऋतम्भरा तत्र प्रज्ञा ।। ४८ ।। श्रुतानुमानप्रज्ञाभ्यां सामान्यविषया विशेषार्थत्वात् ।। ४९ ॥ तज्जः सस्कारोऽन्यसंस्कारप्रतिबन्धी ।। ५० ॥ तस्यापि निरोधे सर्व निरोधानिर्बीजसमाधिः ॥ ५१ ॥ प्रणिपत्य गुरुं शेषमम्बां मातरमेव च । संग्रहः परिभाषायाः क्रियते रामवर्मणा ॥ धर्मार्थकाममोक्षभेदेन पुरुषार्थाश्चत्वारः । तत्र अन्त्य एव नित्यत्वात् परमपुरुषार्थः । 'न स पुनरावर्तत' इत्यादिश्रुत्या तस्य नित्यत्वम् । अन्ये त्वनित्याः तद्यथेह कर्मचितो लोकः क्षीयते एवमेवामुत्र पुण्यचितो लोकः क्षीयते' इत्यादिश्रुतेः। मोक्षश्च ब्रह्मज्ञानादेव भवति तमेव विदि त्वाऽतिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय' इत्यादिश्रुतेः । अतस्तसिद्धये ब्रह्म तज्ज्ञानं तत्प्रमाणं च निरूप्यते ॥ तत्र प्रमाकरणं प्रमाणम् । प्रमात्वं च द्विविध-स्मृतिसाधारणं तदसाधारणं चेति । तत्राद्यमबाधितार्थविषयकज्ञानत्वम् । द्वितीयं त्वनधिगताबाधितार्थविषयकज्ञानत्वम् । स्मृतिवारणायानधिगतेति । तस्या अपि प्रमात्वे तत्करणस्यापि प्रमाणत्वप्रसङ्गः । धारास्थले तत्तत्क्षणाना मपि विषयत्वात्, स्वविरोधिवृत्त्युत्पत्तिपर्यन्तं घटादिविषयकैकवृत्तेरेव स्वीकारात् वृत्तिभेदेऽपि द्वितीयादिवृत्तेरलक्ष्यत्वाभ्युपगमाद्वा नाव्याप्तिः । अबाधितत्वं च संसारदशायामबाधितत्वम् । तेन वस्तुतो घटादेरपि मिथ्यात्वेऽपि न तज्ज्ञाने लौकिकप्रमारूपेऽव्याप्तिः ॥ प्रमाणानि च प्रत्यक्षानुमानोपमानागमार्थापत्त्यनुपलब्धयः षट् । तत्र प्रत्यक्षप्रमाकरणं प्रत्यक्षप्रमाणम् । प्रत्यक्षप्रमा च मुख्या चैतन्यमेव यत्साक्षादपरोक्षात्' इति श्रुतेः । अपरोक्षादिति पञ्चमी प्रथमार्थे । इन्द्रि यसभिकर्षादिजन्यान्तःकरणवृत्तिस्तु ज्ञानाभिव्यञ्जकत्वात् प्रमेत्युपचर्यते । तस्याश्च जन्यत्वात् तत्करणस्य चक्षुरादेः प्रमाणत्वम् । वृत्तिज्ञानं मनोधर्मः कामः संकल्पो विचिकित्सा श्रद्धाऽश्रद्धा धृतिरधृतिहीं(6रित्येतत्सर्वं मन एवं' इति श्रुतेः । तत्र धीशब्दो वृत्त्यभिधायी ॥ ज्ञाने विषये च प्रत्यक्षत्वव्यवहारोऽस्ति । तत्राचे वृत्तिचैतन्ये विषय चैतन्याभेदो नियामकः। द्वितीये विषये प्रमातृचैतन्यसत्तातिरिक्तसत्ताशू न्यत्वम् । तथाहि । चैतन्यं त्रिविधं-विषयचैतन्यं वृत्तिचैतन्यमन्तःकरण चैतन्यं चेति । एतानि च क्रमात् प्रमेयप्रमाणप्रमातृचैतन्यापरनामानि । प्रत्यक्षस्थले तैजसमन्तःकरणं इन्द्रियद्वारा बहिर्निर्गत्य विषयदेशं गत्वा तदाकारेण परिणमते । स परिणामो वृत्तिरित्युच्यते ॥ चैतन्यभेदकोपाधीनां यतैकदेशस्थत्वं तत्र चैतन्यभेदो नोपगम्यते । घटाकाशमठाकाशयोर्भेदेऽपि मठस्थघटाकाशः यथा न मठाकाशाद्भिन्नः, यथा च तटाकजलघटजलयो देऽपि तटाकस्थघटजलं न तटाकजलाद्भिन्नम् तथा विषयेन्द्रियसनिकर्षदशायां वृत्तेविषयस्य च एकदेशस्थत्वात् तच्चै तन्ययोरभेदेन वृत्तिचैतन्ये विषयचैतन्याभेदाइत्तेः प्रत्यक्षत्वम् । एवं विषयस्य घटादेः स्वावच्छिन्न चैतन्येऽध्यस्ततया तत्सत्तायाश्च, आरोपितनिष्ठ सत्ताया अधिष्ठानसत्तातोऽनतिरिक्ततया, अधिष्ठानचैतन्यसत्तातो न भेदः । प्रत्यक्षस्थले उक्तरीत्या प्रमाविषयचैतन्ययोरेकदेशस्थत्वेन विषयसत्तायाः प्रमातृचैतन्यसत्तातोऽप्यनतिरेकाद्विषये प्रत्यक्षत्वमुपपद्यते । सुखाद्यवच्छिन्न चैतन्यस्य तद्वृत्त्यवच्छिन्नचैतन्यस्य चोपाध्योर्नियमेनैकदेशस्थत्वात् सुखादि विषयके मानसप्रत्यक्षेऽपि लक्षणसंगतिः । तवाद्ये प्रत्यक्षलक्षणे विषये तत्तदिन्द्रिययोग्यत्वं वर्तमानत्वं च विशे पणं देयम् । तेन वाक्यादिजन्ये अदृष्टादिज्ञाने, सुखादिस्मृतौ सुखाद्यशे च नातिव्याप्तिः । एवं च तत्तदिन्द्रिययोग्यवर्तमानविषयावच्छिन्नचैतन्यस्य वृत्त्यवच्छिन्नचैतन्याभिन्नत्वं ज्ञानात्मकप्रत्यक्षस्य लक्षणं पर्यवसन्नम्॥ द्वितीयलक्षणेऽपि तत्तदाकारवृत्त्युपहितत्वं प्रमातरि, तत्तदिन्द्रिय योग्यत्वं च विषये, विशेषणं देयम् । इत्थं च तत्तदाकारवृत्त्युपहित प्रमातचैतन्यसत्ताभिन्नसत्ताशून्यत्वे सति तत्तदिन्द्रिययोग्यत्वं विषयस्य प्रत्यक्षत्वम् । रूपवान् घट इत्यादिप्रत्यक्षस्थले घटादिगतपरिमाणादा वतिव्याप्तिवारणाय तत्तदाकारवृत्त्युपहितत्वं प्रमातृविशेषणम् । तत्र रूपाद्यवच्छिन्नचैतन्यस्य तद्वृत्त्यवच्छिन्नचैतन्यस्य च तदुपाथ्योरेकदेशस्थत्वेन एकत्वात् रूपाधवच्छिन्नचैतन्यस्य प्रमातचैतन्याभेदे परिमाणाधवच्छिन्नचै तन्यस्यापि प्रमात्रभिन्नत्वं प्राप्तमित्यतिव्याप्तिः । रूपादिविषयकवृत्तिदशायां परिमाणाद्याकारकवृत्त्यभावाच न तत्रेदानीमतिप्रसङ्गः ॥ धर्माधर्मादिगोचरानुमित्यादिस्थले धर्माधर्मादेः प्रत्यक्षत्वापत्तिवार णाय विशेष्यभागः । धर्मादेः गुरुत्वादिवत् स्वभावत एव अयोग्यत्वान्न तत्रातिव्याप्तिः ॥ सुखादिसत्त्वदशायां तु अहं सुखीत्यादिवाक्यजन्यज्ञानस्य प्रत्यक्ष त्वापादनम् इष्टापत्त्या परिहरणीयम् । सनिकृष्टविषये दशमस्त्वमसीत्यादि वाक्यादपि प्रत्यक्षाङ्गीकारात् ॥ पर्वतो वह्निमानित्यादिज्ञानं सन्निकृष्टविषयतया पर्वतांशे प्रत्यक्षम् । वहेरतथात्वेन तदंशेऽनुमितिः । अवच्छेदकभेदेन विरुद्धयोरपि प्रत्यक्ष त्वानुमितित्वयोः कपिसंयोगतदभावयोरिव एकत्र समावेशः सूपपादः ।। सुरभि चन्दनमित्यादौ सौरभांशे ज्ञानं परोक्षमेव, ज्ञानलक्षणायाः सन्निकर्षत्वानङ्गीकारात् । अतस्तत्र नाव्याप्तिशङ्कावकाशः ॥ न चैवमनवस्थाभिया वृत्तिगोचरापरवृत्तेरनङ्गीकरात् द्वितीयलक्षणस्य तत्तदाकारवृत्त्युपहितत्वघटितस्य वृत्तावव्याप्तिरिति वाच्यम् । वृत्तेर्वृत्त्यन्त राविषयत्वेऽपि स्वविषयत्वाङ्गीकारेण स्वविषयवृत्त्युपहितप्रमातृचैतन्यघटित लक्षणस्य तत्राक्षतत्वात् । केवलसाक्षिवेद्यत्वस्य इन्द्रियानुमानादिप्रमाण व्यापारमन्तरेण साक्षिविषयत्वरूपत्वान्नान्तःकरणतद्धर्मादीनां तद्धानिः । इदं रजतमिति भ्रमस्थलेऽपि रजताकाराविद्यावृत्तेरभ्युपगमेन प्रातिभासि करजतेऽपि लक्षणसंगतिः॥ चैतन्याभिव्यञ्जकवृत्तिश्चेन्द्रियसन्निकर्षाजायते । ते च सन्निकर्षाः संयोग-संयुक्ततादात्म्य-संयुक्ताभिन्नतादात्म्यभेदात् विविधाः। क्रमेण घट तद्रूपरूपधर्माणां वृत्तिजनने तेषामुपयोगः ॥ वेदान्तपरिभाषासंग्रहः । वृत्तिश्चतुर्विधा-संशयनिश्चयगर्वस्मरणभेदात् । वृत्तिभेदादेकमप्यन्त: करणं मना बुद्धिः अहंकारः चित्तमिति चाख्यां लभते । तदुक्तम् संशयो निश्चयो गर्वः स्मरणं विषया इमे ॥' इति ॥ निरुक्तं प्रत्यक्षं सविकल्पकनिर्विकल्पकभेदात् द्विविधम् । तत्र वैशिष्टचावगाहि प्रथम, घटमहं जानामीत्याकारकम् । संबन्धानवगाहि तु द्वितीयं, यथा सोऽयं देवदत्तः, तत्त्वमसीत्यादिवाक्यजन्यं ज्ञानम् । तस्येन्द्रियाजन्यत्वेऽपि प्रत्यक्षत्वम् इन्द्रियजन्यत्वस्य तदप्रयोजकत्वात् । पूर्वोक्तप्रत्यक्षलक्षणस्य च तत्र सत्त्वात्। उक्तवाक्ययोविशिष्टार्थस्य विरुद्धत्वेन तात्पर्याविषयत्वात् । विरुद्धयोरुपाध्योस्त्यागे विशेष्यस्यैकत्वेन तस्यैव तात्पर्य विषयत्वेन तज्ज्ञानस्य संसर्गानवगाहितया निर्विकल्पकत्वमव्याहतमेव ॥ तञ्च प्रत्यक्षं पुनरपि जीवसाक्षीश्वरसाक्षिभेदात् द्विविधम् । तत्रान्तःकरणविशिष्टं चैतन्यं जीवः, तदुपहितं जीवसाक्षि । अन्तःकरणस्य विशेषणत्वोपाधित्वाभ्यां जीवसाक्षिणोर्भेदः। विशेषणोपाध्योावर्तकत्वे समानेऽपि कार्यान्वयानन्वयाभ्यां भेदः । एवं च कार्यान्वयि व्यावर्तकं विशेषणम् । तदनन्वयि व्यावर्तकमुपाधिः । कार्य-विधेयम् । रूपवि शिष्टो घटोऽनित्य इति विशेषणोदाहरणम् । तत्र विशेष्यान्वयिन्य नित्यपदार्थे रूपस्यान्वयसंभवात् विशेषणत्वम् । कर्णशष्कुल्यवच्छिन्नं नमः श्रोत्रमित्युपाध्युदाहरणम् । तत्र विशेष्यान्वयिनि विधेये श्रोत्रेन्द्रिये कर्ण शष्कुल्या अयोग्यत्वेनान्वयासंभवादुपाधित्वम् ॥ प्रकृते चान्तःकरणविशिष्टो जीव इत्यत्र विधेये जीवपदार्थेऽन्त: करणस्यान्वयसंभवाद्विशेषणत्वम् । अन्तःकरणावच्छिन्नं साक्षीत्यत्र विशेष्यान्वयिनि विधेये साक्षिपदार्थे विषयावभासकेऽन्तःकरणस्य जडस्या न्वयायोग्यत्वात्तस्योपाधित्वम् । अन्तःकरणोपाधीनामनेकत्वेन जीवानां भेदात्तत्साक्षिणामपि भेदोऽङ्गीकार्यः। अन्यथा एकेनावगतस्यान्येनाप्यनु संधानप्रसङ्गात् । ईश्वरोपाधिमायाया एकत्वेन ईश्वरस्यैकत्वम् । तस्या एकत्वे च 'अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां बह्वीः प्रजाः सृजमानां सरूपाः। अजो टेको जुषमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः ॥' इत्यादीनि प्रमाणम् । एवं च मायाविशिष्टं चैतन्यमीश्वरः, तदुपहितं चैत न्यमीश्वरसाक्षीति विवेकः । तस्येश्वरस्यैकत्वेऽपि तदुपाधिमायागतसत्त्वरज स्तमोगुणैः प्रत्येकमुपाधिभूतैः क्रमाद्विष्णुब्रह्मशिवरूपास्त्रिमूर्तिविलासाः । तत्र ब्रह्मविष्णुशिवाः यथासंख्यं सृष्टिस्थितिसंहारकर्तारः । ईश्वरकूटस्थस्या नादित्वेऽपि परिपकप्राणिकर्मवशात्तदुपाधिभूतमायायाम् इन्द्रियसन्निकर्षा जीवोपाध्यन्तःकरण इव, वृत्तिविशेषा उत्पद्यन्ते । वृत्तीनां जन्यत्वात् तत्प्रतिबिम्बितचैतन्येऽपि जन्यत्वव्यवहारः ॥ भ्रमस्यापि लक्ष्यत्वान्न तत्रातिव्याप्तिशङ्कावसरः । पूर्वोक्तलक्षणे उक्ता बाधितत्वस्यापि निवेशे प्रमामात्रस्य लक्षणं भवति । इदं रजतमित्यादि भ्रमस्य वास्तवरजतादिना सन्निकर्षाभावेन तद्विषयकत्वासंभवात् तत्कालो त्पन्नप्रातिमासिकरजतादिविषयकत्वस्वीकारस्यावश्यकत्वात् । ज्ञानलक्ष णायाः सन्निकर्षत्वं तु नाङ्गीकृतम् ।। प्रातिभासिकशुक्तिरजतादिपदार्थोत्पत्तौ च शुद्धरजतादिसामग्री नापेक्षिता । किंतु तब विलक्षणैव सामग्री । तथाहि । काचादिदुष्टदृष्टेः पुरो वर्तिद्रव्यसंयोगादिदमाकारा चाकचक्याद्याकारा चान्तःकरणवृत्तिर्जायते । तस्यां वृत्ताविदमंशावच्छिन्नं चैतन्यं प्रतिबिम्बते । उपाधीनामुक्तरीत्या तत्रैकदेशस्थत्वेन तदुपहितानामैक्यं संभवति । इत्थं च इदमंशावच्छिन्नचै तन्याश्रिता शुक्तित्वप्रकारिकाऽविद्या चाकचक्यादिसादृश्यसंदर्शनसमुद्घो धितरजतसंस्कारेण काचादिदोषेण च सहिता रजताकारेण रजतज्ञनाभासा कारेण च परिणमते । तच्च रजतमविद्याधारे इदमवच्छिन्नचैतन्ये वर्तते । सर्वकार्यस्यापि स्वोपादानाविद्याश्रयनिष्ठत्वनियमात् । चैतन्यनि ष्ठस्यापि रजतादेः पुरोवर्तिनाऽभेदेन भानं तु, नैयायिकनये आत्मनिष्ठस्य ज्ञानादेः शरीरनिष्ठत्वेनेव, तदवच्छेदकत्वादिति बोध्यम् ॥ वेदान्तपरिभाषासंग्रहः। तयोर्वैलक्षण्यम् । स्वाप्नपदार्था अपि प्रातिभासिका एव, तेषां प्रत्यक्षतया: नुभवात् । 'अथ रथान रथयोगान् पथः सृजते' इति रथादिसृष्टिप्रतिपा दिका श्रुतिरप्यखानुपाहिका । स्वानपदार्थाः साक्षान्मायामया इत्येके । अन्तःकरणद्वारा तथेत्यपरे । अध्यासाधिष्ठानस्य चैतन्यस्य जागरे प्रत्यक्षाभावेऽपि स्वाप्नपदार्थानां जागरे नानुवृत्तिः, निवृत्तिरूपकार्यनाशेन तत्सिद्धेः । उपादानसद्भावदशायामपि विरोधिवृत्त्युत्पत्त्या दोषनिवृत्त्या वा कार्यनाशाङ्गीकारात् । प्रकृते च विरोधिप्रत्ययोत्पत्त्या निद्रादिनाशेन च स्वाप्नपदार्थाननुवृत्तिरुपपादयितुं शक्या । बाधरूपकार्यनाश एवाधिष्ठान साक्षात्कारजन्योपादाननाशस्यापेक्षितत्वात् प्रकृते तदभावेऽपि न क्षतिः ॥ शुक्तिरजतादेः शुक्त्यवच्छिन्नतूलाविद्याकार्यत्वपक्षे अधिष्ठानतत्त्व ज्ञानात्तस्याविद्यया सह बाधः । मूलाज्ञानकार्यत्वपक्षे तन्नाशस्य ब्रह्मसाक्षा. त्कारैकसाध्यतया शुक्तित्वादिज्ञानेन शुक्तिरजतादेर्घटादेर्दण्डप्रहारादिनेव तदानीं निवृत्तिमात्रम्, न त्वत्यन्तनाशः ॥ जपासक्तस्फटिके रक्तत्वभ्रमस्थले न प्रातिभासिकरक्तोत्पत्तिरङ्गीक्रियते, तत्रेन्द्रियसन्निकर्षस्य विद्यमानत्वेन तेनैव प्रत्यक्षत्वनिर्वाहात् । यत्रारोप्यमस निकृष्टं तत्रैव प्रातिभासिकवस्तूत्पत्तिरावश्यकी । प्रत्यक्षं पुनर्द्विविधं-इन्द्रियजन्यं तदजन्यं चेति । तत्राद्यं चक्षुरा दीन्द्रियभेदात् पञ्चविधम् । द्वितीयं सुखादिप्रत्यक्षम् । तत्र मनस एव कारणत्वात् मनसश्च सिद्धान्ते इन्द्रियत्वस्यानङ्गीकारात् । तत्र घ्राणं रसनं त्वक् च स्वस्थानस्थितान्येव विषयान गृह्णन्ति । इतरे तु विषयदेशं गत्वा विषयं गृहीतः । वीचीतरङ्गन्यायेन कर्णशष्कुलीप्रदेशे भेर्याद्यवच्छेदेनोत्प अशब्दस्य उत्पत्तिकल्पनं भेरीशब्दो मया श्रुत' इति प्रतीतेः सजातीयविष यत्वकल्पनं च गौरवात् क्लिष्टत्वाच न संभवति ॥ ।। अथानुमाननिरूपणम् ॥ इदानीमनुमानं निरूप्यते । अनुमितिकरणमनुमानम् । व्याप्तिज्ञानत्वेन तज्जन्यः ज्ञानमनुमितिः । व्याप्तिसंस्कारोऽव्यवहितकारणत्वात् व्यापारः । महानसादावनुभूताया धूमनिष्ठवह्निव्याप्तेः संस्कारस्य पर्वतादौ धूमदर्शने नोबोधे सति अव्यवहितोत्तरक्षणे वह्नयनुमितिर्जायते । मध्ये व्याप्तिस्मरणं परामर्शो वा नापेक्षितः, प्रमाणाभावात् गौरवाञ्च । अनुमितेः संस्कार जन्यत्वेन स्मृतित्वापादनं न संभवति । संस्कारध्वंसादावतिप्रसङ्गेन संस्का रजन्यत्वस्य स्मृतित्वे अप्रयोजकत्वात् । इत्थं चानुमितौ जननीयायां पक्ष धर्मताज्ञानेनोद्धव्याप्तिसंस्कारादन्यन्नापेक्षितमस्ति । व्याप्तिज्ञानस्य च वह्निज्ञानांश एवोपयोगः, तदंश एव तस्यानुमितित्वात् ॥ व्याप्तिश्वाशेषसाधनाश्रयाश्रितसाध्यसामानाधिकरण्यम् । तद्हे सह चारज्ञानं कारणम् । तच भूयोदर्शनमेवेति नियमस्तु न । व्यभिचारास्फूर्ती सहर्शनेनापि व्याप्तिनिश्चयदर्शनात् ॥ अनुमानमन्वयिनामकमेकमेव । सर्वेषामपि धर्माणां ब्रह्मण्यसद्भा वात् केवलान्वय्येवाप्रसिद्धः । साध्याभावे हेत्वभावव्याप्तेः साध्यानुमि तावप्रयोजकत्वाव्यतिरेक्यप्रसिद्धः । व्यतिरेकव्याप्तिमात्रग्रहात् साध्यज्ञा नमर्थापत्त्येत्यग्रे स्फुटीभविष्यति ॥ अनुमानं स्वार्थपरार्थभेदेन द्विविधम् । तत्राद्यं निरूपितम् । द्वितीयं न्यायसाध्यम् । न्यायोऽवयवसमुदायः । अवयवत्रयेणैवानुमितिनिर्वाहादि तरत् द्वयमनर्थकम् । प्रतिज्ञाहेतूदाहरणानि उदाहरणोपनयनिगमनानि वा अवयवाः । व्याप्तिपक्षधर्मतयोनिस्य अन्यतरसमुदायेनैव सिद्धथा अन्य. द्वयस्यात्रानुपयोगात् ॥ ॥ अथोपमाननिरूपणम् ॥ इदानीमुपमानं निरूप्यते । उपमितिकरणमुपमानम् । गृहे दृष्टगो पिण्डकस्य पुरुषस्य वने गवयेन्द्रियसंयोगे सति यज्ज्ञानम् 'अयं पिण्डो मगोसदृशः' इति तत् करणम् । तदनन्तरम् 'अनेन सदृशी मदीया गौः' इति यो निश्चयो जायते तत् गोनिष्ठगवयसादृश्यज्ञानं फलमुपमितिः । तच्च न प्रत्यक्षेण निर्वहति, तदानीं गोव्यक्तेरिन्द्रियासन्निकृष्टत्वात् । नाप्य नुमानेन, व्याप्तिज्ञानाधभावेऽपि तादृशप्रतीतेः संभवात् । उपमिनोमीति प्रतीतेर्विलक्षणत्वाञ्च तस्याः प्रमित्यन्तरत्वम् ।। ॥ अथागमः॥ सजातीयप्रमाणान्तराबाधिततात्पर्यविषयपदार्थसंसर्गबोधकवाक्यं प्रमाणशब्दः । सर्वेषां व्यावहारिकपदार्थानां ब्रह्मप्रमाबाध्यत्वात्सजातीयेति । 'घटमानय ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेत' इत्यादिलौकिकवैदिकवाक्येषु लक्षणसंगतिः। तदर्थघटानयन-यागस्वर्गसाध्यसाधनभावादिसंसर्गस्य पार मार्थिकतत्त्वावेदकवेदान्तवाक्यै धेऽपि व्यावहरिकतत्त्वावेदकप्रमाणैर बाधात् ॥ आकाङ्क्षा-योग्यताऽसत्ति-तात्पर्यज्ञानानि वाक्यार्थज्ञाने कारणानि । तत्र पदार्थानां परस्परजिज्ञासाविषयत्वयोग्यत्वमाकासा । सा च क्रिया कारकपदानाम् । क्रियाश्रवणे कारकस्य, कर्मादिकारकश्रवणे क्रियायाश्च जिज्ञासोदयात् । कचिजिज्ञासाविरहेऽपि बोधोदयात् योग्यत्वानुधावनम् । 'नीलमुत्पलं तत्त्वमसि' इत्यादावभेदान्वयबोधानुरोधेनाभेदान्वयबोधे समानविभक्तिकत्वमित्यायुधम् । तात्पर्यविषयसंसर्गाबाधो योग्यता । 'वहिना सिनेत्' इति वाक्यं न योग्यम् तत्र तात्पर्यविषयसंसर्गस्य बाधितत्वात् । आदित्यो यूप इत्यादावभेदसंसर्गस्य बाधेऽपि तस्य तात्पर्याविषयत्वात, यूपप्राशस्त्यस्यैव तात्पर्यविषयत्वात् तस्य चाबाधितत्वान्न योग्यताहानिः । 'तत्त्वमसि सोऽयं देवदत्त' इत्यादौ वाच्यार्थाभेदस्य बाधेऽपि तात्पर्य विषयलक्ष्यार्थसंसर्गस्याबाधितत्वाद्योग्यतोपपत्तिः । अव्यवधानेन पदज न्यपदार्थोपस्थितिरासत्तिः । पदजन्यत्वविशेषणं च मानान्तरोपस्थापितानां बोधहेतुत्ववारणाय । द्वारमित्यादावपि पिधेहीत्यादिपदाध्याहारादेव बोधः।। पदार्थो द्विविधः-शक्यो लक्ष्यश्चेति । तत्राद्यो मुख्यः । शक्य त्वं शक्तिविषयत्वम् । शक्तिर्नाम पदानामर्थेषु मुख्या वृत्तिः । यथा गोपदस्य सानादिमति । सा च शक्तिः पदार्थान्तरं कार्यानुमेयेति च सिद्धान्तः । सा च शक्तिर्जातावेव । तद्भासकसामग्र्यैव व्यक्तिभानम् लाघवात् । यद्वा व्यक्तावपि शक्तिः स्वीक्रियते सा स्वरूपसती शाब्दबोधे कारणम् जातिशक्तिस्तु ज्ञातेति भेदः । नीलादिपदादिव धर्मिभानं लक्षणयेति केचित् । द्वितीयोऽमुख्यः । लक्षणाविषयत्वं लक्ष्यत्वम् ॥ लक्षणा शक्यसंबन्धः । सा च द्विविधा-केवला लक्षितलक्षणा चेति । तत्र शक्यसाक्षात्संबन्ध आद्या । यथा गङ्गायां घोष इत्यादौ । तत्र शक्यार्थस्य प्रवाहादेः साक्षात्संबन्धस्य तीरादौ सत्त्वात् । यत्र परम्परा संबन्धस्तत्र द्वितीया । यथा द्विरेफादिपदे । तत्र स्ववाच्यरेफद्वयघटितपद वाच्यत्वादिपरम्पराया एव संबन्धत्वात् । गौणी तु नापरा वृत्तिः, किंतु लक्षितलक्षणैव । सिंहो माणवक इत्यादौ सिंहादिपदशक्यनिष्टक्रौर्यादि सदृशक्रौर्यादिरूपपरम्परयैव तत्र बोधनिर्वाहात् ॥ लक्षणा पुनस्त्रिविधा जहल्लक्षणा अजहल्लक्षणा जहदजहल्लक्षणाचेति । यत्र शक्यमनन्तर्भाव्य पदार्थान्तरप्रतीतिः तत्राद्या । यथा शत्रुगृहे भोज नानुमति प्रार्थयन्तं प्रत्युत्तरं-'विषं भुक्ष्व' इति । शत्रुगृहे भोजननिवृत्ति रभिमतार्थः । स्वार्थस्य भानं तु नास्त्येव । नीलमुत्पलमित्यादौ द्वितीया। तत्र वाच्यार्थ नीलरूपमपरित्यज्यैव तद्वति लक्षणाङ्गीकारात् । एवं काकेभ्यो दधि रक्ष्यतामित्यादावपि । तत्र काकाद्यपरित्यागेन दध्युपधातकमार्जा रादेरपि बोधात् । सोऽयं देवदत्तः, तत्त्वमसीत्यादौ तृतीया। तत्राये तद्देशतत्कालविशिष्टत्वैतद्देशैतत्कालविशिष्टत्वयोः, द्वितीये सर्वज्ञत्वकिंचिज्ज्ञ त्वयोश्च विरुद्धत्वात्तद्विशिष्टयोरभेदासंभवनावशेष्यमात्रपरत्वमुभयत्रापीति ॥ लक्षणाबीजं तात्पर्यानुपपत्तिरेव । काकेभ्यो दधि रक्ष्यतामित्यादौ व्यभिचारेणान्वयानुपपत्तेरसार्वत्रिकत्वात् ॥ वाक्येऽपि लक्षणाऽस्ति । गभीरायां नद्यां घोष इत्यत्र वाक्यस्य गभीरनदीतीरे लक्षणा । वाक्ये प्रत्येकशक्त्यभावेऽपि तद्धटकपदशक्त्यधी नप्रतीतिविषयरूपशक्यसंबन्धस्य तीरे सत्त्वाभानुपपत्तिः। वाक्यार्थज्ञाने पदार्थज्ञानस्य तज्ज्ञाने शक्तिज्ञानस्य च हेतुतया शक्त्यधीनत्वं वाक्यजन्य प्रतीतरुपपद्यते । स्तुत्यर्थवादवाक्यानां तेजो वै घृतमित्यादीनां प्राशस्त्ये, सोऽरोदीदित्यादिनिन्दार्थवादवाक्यानां कुत्सितत्वे च लक्षणा ॥ तात्पर्य तत्प्रतीतिजननयोग्यत्वं, तत्रावच्छेदिका शक्तिरेव । अस्मिन् मते सर्वत्र कारणतायां शक्तरेवावच्छेदकत्वात् । तदन्यमात्रप्रतीतीच्छया ऽनुपरितत्वे सति तत्प्रतीतिजननयोग्यत्वं तात्पर्यमिति तु निष्कर्षः ॥ अर्थवादोपपती च लिङ्गं तात्पर्यनिर्णये ॥ इत्युक्तप्रकोरण मीमांसापरिशोधितन्यायात् लोके प्रकरणादिना च भवति ॥ वेदानां सिद्धान्ते, न नैयायिकानामिव क्षणिकत्वं, न बा मीमांस कानामिव नित्यत्वम् किंतु उत्पत्तिमत्त्वं, सृष्टिकाले ईश्वररचितत्वस्य 'अस्य महतो भूतस्य निःश्वसितमेतद्यदृग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्ववेद' इत्या दिश्रुतिसिद्धत्वात् । प्रलयकाले च तेषां वियदादीनामिव नाशः। एवं सति वेदस्य ईश्वरकृतत्वेनापौरुषेयत्वसिद्धान्तभङ्ग इति न शङ्कनीयम् । स जातीयोचारणानपेक्षोञ्चारणविषयत्वस्यैव पौरुषेयत्वस्य विवक्षितत्वात् । सर्गाधकाले पूर्वसर्गसिद्धानुपूज्यैव वेदस्येश्वरेण रचनात्तादृशपौरुषेयत्वं तत्र नास्त्येव । भारतादिकं व्यासादिना स्वत एव कृतमिति तस्य सजातीयो पारणानपेक्षोच्चारणविषयत्वरूपपौरुषेयत्वमत्येव । एवंच पौरुषेयापौरुषेय भेदेनागमो द्विविध इति बोध्यम् ॥ उपपाद्यज्ञानेनोपपादककल्पनमापत्तिः । तत्रोपपायज्ञानं कारणम् उपपादकज्ञानं फलमिति विवेकः । पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते इत्याधु दाहरणम् । येन विना यदनुपपन्नं तत्तत्रोपपाद्यम् । यथा रात्री भोजनं विना दिवा अभुखानस्य पीनत्वमनुपपन्नमिति तदुपपाद्यम् । यस्याभावे यस्यानुपपत्तिः तत्तत्रोपपादकम् । यथा रात्रिभोजनाभावे दिवाऽभुञानस्य पीनत्वमनुपपनमतो रात्रिभोजनमुपपादकम् ॥ अर्थस्यापत्तिः कल्पनमिति व्युत्पत्त्या फले, अर्थस्यापत्तिर्यस्मादिति व्युत्पत्त्या करणे चार्थापत्तिशब्दस्य प्रवृत्तिः । सा च दृष्टार्थापत्तिः श्रुता पत्तिश्चेति द्विविधा । पुरोवर्तिरङ्गादिविषयकेदंरजतमितिज्ञानानन्तरं यत्र नेदं रजतमिति ज्ञानं जायते तत्राद्या । तत्र निषेध्यत्वमुपपाद्यम् तच रजतस्य सत्यत्वे नोपपद्यत इति सद्धिमत्वरूपमिथ्यात्वमुपपादकम् । यत्र 'तरति शोकमात्मवित्' इति वेदवाक्यबोधितात्मज्ञाननिष्ठसंसाररूपशो कनिवर्तकत्वानुपपत्त्या संसारमिध्यात्वकल्पनं तत्र द्वितीया । तत्र ज्ञानस्य संसारनिवर्तकत्वमुपपाधं, संसारमिथ्यात्वमुपपादकम् । एवमुदाहरणान्त राण्यप्यूपानि ॥ श्रुतापत्तिर्द्विविधा-अभिधानानुपपत्तिमूला, अभिहितानुपपत्तिमू ला चेति । तत्राभिधानं तात्पर्यम् । द्वारमित्याचाद्योदाहरणम् । तत्र द्वारकर्मक पिधानबोधतात्पर्यमुपपाचं, पिधेहिपदाध्याहार उपपादकम् । तत्र तत्प दाध्याहारं विना तादृशाबोधपरत्वानिर्वाहात् । ज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेतेत्यायन्त्योदाहरणम् । तद्वाक्यात्ताशयागस्य स्वर्गसाधनत्वमभिहितम् । तदुपपाचं, अपूर्व विना नष्टो यागो बहुकालानन्तरभाविस्वर्ग जनयितुं नालमित्यपूर्वस्य कल्पकं भवेत् ॥ व्यतिरेकव्याप्तिज्ञानस्यानुमितिहेतुत्वानङ्गीकारात् अर्थापत्तेर्नानुमानेन गतार्थता । पृथिवी इतरेभ्यो भिद्यत इत्यादावितरभेदादेरापत्त्यैव सिद्धिः । श्रत एव तस अनुव्यवसाय इतरभेदं कल्पयामीत्येव नानुमिनोमीति ॥ ज्ञानकरणाजन्याभावानुभवासाधारणकारणमनुपलब्धिप्रमाणम् । अदृष्टाद्यभावविधेयकानुमितिकरणेऽतिव्याप्तिवारणायाजन्यान्तम् । घटादि वारणाय विशेष्यभागः। घटादिप्रत्यक्षमादाय चक्षुरादावतिप्रसङ्गवारणा याभावेति । साधारणकारणादृष्टादिवारणायासाधारणेति । अभावस्मृत्य साधारणकारणसंस्कारवारणायानुभवेति । यदि च स्मृतावनुभवस्यैव करणत्वं संस्कारस्तु व्यापार एव तदाऽनुभवत्वेन निवेशो माऽस्तु । ज्ञानकरणजन्यत्वात् स्मृतेरजन्यान्तेनैव वारणात् ॥ योग्यानुपलब्धिरेवाभावग्राहिका । तत्र योग्या चासावनुपलब्धिश्चेति विग्रहः । अनुपलब्धौ योग्यत्वं प्रतियोगिसत्त्वव्यापकोपलम्भकत्वम् । इत्थं चालोकादिचाक्षुषकारणकलापवति भूतलादौ घटाद्यभावस्यानुपलब्धि. गम्यत्वम् एवं स्तम्भादौ पिशाचाद्यन्योन्याभावस्यानुपलब्धिगम्यत्वं चोपपद्यते । आत्मादावदृष्टादिविरहस्य पिशाचादौ स्तम्भादिभेदस्य चानुपलब्धिगम्यत्वस्य नेदानीमापत्तिः । अधिकरणादाविन्द्रियसन्निकर्ष सत्त्वात्तद्वहस्य इन्द्रियकरणकत्वेऽपि अभावेन इन्द्रियाणां सन्निकर्षाभावान तहस्य तत्करणकत्वम् । इन्द्रियाणामन्वयव्यतिरेकाभ्यामभावग्रहे अपे क्षितत्वेऽपि तेषामधिकरणादिप्रत्यक्षे उपक्षीणत्वात् अभावग्रहं प्रत्यन्यथा सिद्धत्वमेव । प्रत्यक्षत्वं तु नेन्द्रियजन्यत्वव्याप्यं, दशमस्त्वमसीत्यादि वाक्यजन्ये प्रत्यक्षे व्यभिचारात् । तब यथा शब्दः करणम्, एवमभाव प्रत्यक्षेऽनुपलब्धिरिति बोध्यम् । भूतले घटो नास्तीत्यभावानुभवस्थले वृत्तिनिर्गमावश्यंभावेन भूतलावच्छिन्नचैतन्यमिवाभावावच्छिन्नचैतन्यमपि प्रमात्रभिन्नमिति प्रत्यक्षत्वे समानेऽपि वृत्तिवैजात्यात् प्रमाणवैजात्यसिद्धिः । वृत्त्योस्त्विन्द्रियजन्यत्वतदजन्यत्वाभ्यां भेदः स्फुट एव । इत्थं चाभाव प्रत्यक्षे सन्निकर्षाभावादिन्द्रियाणां न करणत्वम् । अनुपलब्धेस्तत्संभवाच प्रमाणान्तरत्वमुपगन्तव्यम् । अभावश्चतुर्विधः-प्रागभावो ध्वंसोऽत्यन्ताभावोऽन्योन्याभावश्चेति । तत्र प्रथमः कारणे कार्योत्पत्तिपूर्वक्षणपर्यन्तं वर्तमानो भविष्यतीति प्रतीतिसाक्षिकोऽभावः । कार्योत्पत्तिक्षणे च तस्य नाशः । तत्रैव घटा देर्मुद्रपाताद्यनन्तरं नष्ट इति प्रतीतिसाक्षिकोऽभावो द्वितीयः । सोऽपि खाधिकरणकपालादिनाशे नश्यत्येव, ब्रह्मातिरिक्तस्य सर्वस्याप्येतन्मतेऽ नित्यत्वेन ध्वंसाधिकरणस्य नित्यत्वे कथमिति शङ्काया एव नावसरः । यत्र यस्य कालत्रयेऽप्यभावः स तृतीयः । यथा वाय्वादौ रूपादिकं नेति प्रतीतिविषयः । सोऽप्याकाशादिवद्विनाशी । घटो न पट इत्यादिप्रतीतिसिद्ध. श्वतुर्थोऽन्योन्याभावः । पृथक्त्वं विभाग इत्यादिशब्दैः व्यवह्रियमाणः स एव । भेदातिरिक्तविभागादौ प्रमाणाभावात् गौरवाच । अयं चाधिकरणस्य सादित्वे सादिः, तस्यामादित्वे अनादिः । यथा घटपटयोर्जीवब्रह्मणोश्च भेदः।। स पुनर्द्विविधः-सोपाधिकनिरुपाधिकभेदात् । य उपाधिसत्तायामेव वर्तते स आद्यः । उपाधिसत्ताव्याप्यसत्ताक इति यावत् । यश्वोपाधि. सत्ताधीनो न भेदः किं तु स्वतःसिद्धः स द्वितीयः । एकस्यैवाकाशस्य घटाद्युपाधिभेदाद्यो भेदः, एकस्य चन्द्रस्य जलभाजनभेदाद्यो भेदः, एकस्य ब्रह्मणः अन्तःकरणभेदाद्यो भेदः, तानि प्रथमस्योदाहरणानि । घटादौ पटादिभेदो द्वितीयोदाहरणम् ।। उक्तप्रमाणानां प्रामाण्यं स्वत एवोत्पद्यते ज्ञायते च । तथाहि । तद्वति तत्प्रकारकज्ञानत्वं प्रमात्वं स्मृत्यनुभवसाधारणम् । तत्र ज्ञानसामान्य सामग्री प्रयोजिका । अधिकस्य गुणस्य तत्र हेतुत्वं नाङ्गीक्रियते, अनुगत गुणस्य दुर्वचत्वात् । दोषाभावस्यापि प्रतिबन्धकाभावविधया प्रमायां कारणतया ज्ञानसामान्यसामग्रथाः भ्रमप्रमोभयसाधारण्येऽपि न भ्रमस्य प्रमात्वापत्तिः । ज्ञानसामम्यनन्तर्गतभावकारणानपेक्षत्वस्यैव स्वतस्त्वा दोषाभावस्याधिकस्य प्रमायां हेतुत्वेऽपि न तद्धानिः । दोषाभावे सति यावत्स्वाश्रयग्राहकसामग्रीग्राह्यत्वस्य स्वतोग्राह्यत्वरूपत्वान्न तस्यापि क्षतिः । साक्षिणा वृत्तिज्ञाने गृह्यमाणे तद्गतप्रामाण्यस्यापि तेनैव ग्रहणं संभवति । प्रामाण्यसंशयस्थले संशयानुरोधेन दोषस्याप्यावश्यकतया दोषाभावघटि तायाः स्वाश्रयग्राहकसामघ्या अभावेन तत्र प्रामाण्यग्रहस्यैवानुदयान तदनुपपत्तिः । यावत्स्वाश्रयग्राहकग्राह्यत्वयोग्यत्वं स्वतस्त्वमित्युच्यते । तस्य च संशयस्थलेऽपि सत्त्वान्न दोषः। परं तु संशयजनकदोषसमवधानेन प्रामाण्यामहान संशयानुपपत्तिरिति मन्तव्यम् । ज्ञानसामान्यसामग्री नाप्रामाण्ये प्रयोजिका, तथा सति प्रमाया अप्यप्रामाण्यापत्तेः, किन्तु दोषस्तत्प्रयोजकः । अप्रामाण्यघटकसकलपदार्थानां साक्षिणा ग्रहीतुमशक्य तया न तस्य स्वतोपाह्यत्वम् किन्त्वनुमानगम्यत्वमेव । एवं चाप्रामाण्यस्यो. त्पत्तिानं च परत एव ॥ उक्तप्रमाणानां प्रामाण्यं व्यावहारिकतत्त्वावेदकत्वपारमार्थिकतत्त्वा बेदकत्वभेदेन द्विविधम् । तत्र ब्रह्मवरूपातिरिक्तविषयकाणां प्रथमम् । व्यवहारदशायामबाधितत्वं व्यावहारिकत्वम् । तच्च भूतभौतिकानां सर्वे षामस्ति, तेषां व्यवहारदशायां कदाऽपि बाधाभावात् । जीवब्रह्मैक्यपराणां तत्त्वमसीत्यादीनां द्वितीयम् । कालत्रयेऽप्यबाधितत्वं पारमार्थिकत्वम् । तच महावाक्यार्थे जीवपरैक्ये अस्ति, तस्य कदाऽपि बाधाप्राप्तेः । तस्य चैक्यस्य ज्ञानं तत्त्वंपदार्थज्ञानादेव भवति । अतस्तत्पदार्थो लक्षणप्रमाणाभ्यां प्रथमं निरूप्यते ॥ स्वरूपतटस्थभेदेन लक्षणं द्विविधम् । तत्र स्वरूपमेव लक्षणं स्वरूप लक्षणं, यथा 'सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म' इत्यादिश्रुतिबोधितं सत्य ज्ञानादिकं ब्रह्मणो लक्षणम् । स्वरूपस्यापि कल्पनया धर्मत्वस्य संभवान लक्षणत्वहानिरिति बोध्यम् । तदुक्तम्-'आनन्दो विषयानुभवो नित्यत्वं चेति धर्माः अपृथक्त्वेऽपि चैतन्यात्पृथगिवावभासन्ते' इति । अयावल्ल क्ष्यभावित्वे सति व्यावर्तकं तटस्थलक्षणम् । यथा गन्धवत्त्वादिकं पृथि व्यादेः । महाप्रलये परमाणुषु उत्पत्तिकाले घटादिषु च तदभावाव्यावर्तक त्वाच्च तथात्वम् ॥ ब्रह्मणश्च जगत्सृष्टचादिकर्तृत्वं तटस्थलक्षणम् । उपादानगोचरापरो क्षज्ञानचिकीर्षाकृतिमत्त्वं कर्तृत्वम् । ईश्वरस्य तत्सत्त्वे च 'यः सर्वज्ञः सर्ववित् यस्य ज्ञानमयं तपः । तस्मादेतद्ब्रह्म नाम रूपमन्नं च जायते सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति तन्मनोऽकुरुत' इत्यदिश्रुतयो मानम् । अत्र च जन्माद्यन्यतमस्यैव कार्यकोटौ ज्ञानाद्यन्यतमस्यैव कारणकोटौ च प्रवेशः, नतु जन्मादित्रयस्य ज्ञानादित्रयस्य च, प्रयोजनाभावात् । इत्थं च सृष्टपनुकूलज्ञानवत्त्वरूपस्रष्टुत्वादिरूपाणि नव लक्षणानि । ब्रह्मणः सृष्टया दिकर्तृत्वे च 'यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते, येन जातानि जीवन्ति, यत्प्रयन्त्यभिसंविशन्ति' इत्यादिश्रुतिर्मानम् ॥ यद्वा सकलकार्योपादानत्वं ब्रह्मलक्षणम् । तच्च जगदध्यासाधिष्ठानत्वं, जगदात्मना परिणममानमायाधिष्ठानत्वं वा । तादृशाध्यासे च 'इदं सर्व यदयमात्मा' इत्याद्याः श्रुतयो मानम् । घंटादावस्ति भातीष्ट इति व्यवहा रश्च तत्र जगद्ब्रह्मणोस्तादात्म्याध्यासेन ब्रह्मगतधर्माणां घटादौ भानात् । दुःखस्याप्यानन्दात्मकब्रह्माध्यासेऽपि न तत्रेष्टत्वव्यपदेशः। तथा प्रतीत्य भावेन तत्रानन्दांशाध्यासानङ्गीकारात् । जंगति नामरूपव्यपदेशः स्वपरि णाम्यविद्याधीनः । तदुक्तं पञ्चदश्याम् १, यथा अयो दहतीत्यादिव्यवहारेण अग्न्ययःपिण्डयोस्तादात्म्याच्यासेनामिगतध माणामयसि भानं तथेति बोध्यम् ॥ २. भारोपजनकदोषस्य फलमात्रोयत्वादिति भावः ॥ 'अस्ति भाति प्रियं रूपं नाम चेत्यंशपञ्चकम् । आद्यं त्रयं ब्रह्मरूपं जगद्रूपं ततो द्वयम् ॥' इति । अथ जगत्सृष्टिप्रकारो निरूप्यते । सर्गाद्यकाले परमेश्वरः सृज्यमान प्रपञ्चवैचित्र्यहेतुप्राणिकर्मवासनासहकृतोऽपरिमितानिरूपितशक्तिविशेषवि शिष्टमायासहितः सन् नामरूपात्मकनिखिलप्रपन्चं यथापूर्व बुद्धावाकलय्य इदं करिष्यामीति संकल्पयति । 'तदैक्षत बहु स्यां प्रजायेयेति सोऽकामयत बहु स्यां प्रजायेयेति' इत्यादिश्रुतेः । स च संकल्पः मायावृत्तिरूपः सिसृक्षेत्युच्यते॥ ततस्तमःप्रधानप्रकृतेः आकाशादीनि पञ्च भूतानि अपञ्चीक तानि तन्मात्राभिधानि जायन्ते । तत्राकाशस्य शब्द एव गुणः । वायु सेजोजलभुवां क्रमाच्छब्दस्पर्शी, शब्दस्पर्शरूपाणि, शब्दस्पर्शरूपरसाः, शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाश्च गुणा बोध्याः। पञ्चानामपि भूतानामेकैको गुणः स्वाभाविकः, इतरे कारणगुणोत्पन्ना इति ध्येयम् ।। इमानि च भूतानि सत्त्वरजस्तमोगुणकार्याणि । भूतानां सत्वांशैः क्रमाच्छ्रोत्रत्वगक्षिरसनघ्राणान्युत्पद्यन्ते । तैरेव मिलितैरन्तःकरणं जायते । अन्तःकरणस्यैव वृत्तयो मनोबुद्ध यहंकारचित्तानि । श्रोत्रादीन्द्रियाणां दिग्वातार्कवरुणाश्विनोऽधिष्ठातारः । घ्राणस्य पृथिव्यधिष्ठातृदेवतेत्यन्ये । भूतानां रजोशैः क्रमाद्वाक्पाणिपादपायूपस्थानि कर्मेन्द्रियाणि भव न्ति । वहीन्द्रोपेन्द्रमृत्युप्रजापतयः क्रमात्तेषामधिष्ठातृदेवताः । पायोर्मित्रो देवतेत्येके । भूतानां रजोशैमिलितैः पञ्च वायवो जायन्ते । ते च प्राणापानव्यानोदानसमानसंज्ञा भवन्ति ॥ एभ्यः सूक्ष्मभूतेभ्यो महाभतान्युत्पद्यन्ते । तान्येव पश्चीकृत भूतान्युच्यन्ते । पञ्चीकरणं च 'द्विधा विधाय चैकैकं चतुर्धा प्रथमं पुनः। स्वस्वेतरद्वितीयांशैर्योजनात् पञ्च पञ्च ते ॥' इत्युक्तप्रकारम् । पृथिव्यादावुक्तप्रकारेणेतरभूतांशसद्भावेऽपि पृथिव्या द्याधिक्येन तव्यवहारः वैशेष्यात्तु तद्वादस्तद्वाद' इत्युक्तेः ॥ लोकान्तरयात्रानिर्वाहार्थं जीवानां सूक्ष्मशरीरमङ्गीक्रियते । तच्च अपञ्चीकृतभूतोत्थं सूक्ष्माकं भोगसाधनम् ॥ इत्युक्तम् । तच जीवानां मोक्षपर्यन्तं तिष्ठति । तञ्च लिङ्गशरीरं द्विविधम् परमपरं चेति । हिरण्यगर्भलिङ्गशरीरं जीवलिङ्गसमष्टिरूपं तत्राद्यम् । तदेव महत्तत्त्वमित्युच्यते । अस्मदादिलिङ्गशरीरमन्त्यमहंकाराख्यम् ॥ पञ्चीकृतभूतेभ्यश्चतुर्दशभुवनानां तद्गतभोग्यादिनिखिलपदार्थानां चोत्पत्तिः । पञ्चतन्मात्रोत्पत्तौ लिङ्गशरीरोत्पत्तौ हिरण्यगर्भस्थूलशरीरोत्पत्ती चेश्वरस्य साक्षात् इतरप्रपश्चोत्पत्तौ हिरण्यगर्भद्वारा कर्तृत्वं बोध्यम् । 'हन्ताहमिमास्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मनाऽनुप्रविश्य नामरूपे व्याक. रवाणि' इति श्रुतेः । अयं च हिरण्यगर्भो मूर्तित्रयादन्यः प्रथमो जीवः । 'स वै शरीरी प्रथमः स वै पुरुष उच्यते । आदिकर्ता स भूतानां ब्रह्मा समवर्तत ।। हिरण्यगर्भः समवर्तता इत्यादिश्रुतेः ।। अथ प्रलयः। त्रैलोक्यनाशरूपप्रलयो नित्यप्राकृतनैमित्तिकात्यन्तिक भेदाचतुर्धा भवति ॥ तत्र प्रथमः सुषुप्तिः, तदा सर्वकार्याणां लयात् । धर्माधर्मपूर्वसंस्का राणां च तदा स्वस्वकारणात्मनाऽवस्थानादनन्तरं सुखादेः स्मृतेश्च नानुप पत्तिः। सुषुप्तिकालेऽन्तःकरणस्यापि लीनत्वाच्छासोपलम्भो भ्रमः । यद्वाs न्तःकरणस्य शक्त्योर्ज्ञानक्रियारूपयोः आद्याया एव तदानीं लयः, तेन प्राणायवस्थाने न विरोधः ॥ कार्यब्रह्मनाशजन्यः सकलकार्यनाशो द्वितीयः । ब्रह्मणः स्वाधिकार निर्वाहकप्रारब्धावसाने लब्धसाक्षात्कारैः स्वलोकनिवासिभिः सर्वैः सह 'ब्रह्मणा सह ते सर्वे संप्राप्त प्रतिसंचरे। परस्यान्ते कृतात्मानः प्रविशन्ति परं पदम् ॥' इति श्रुतेः । एवं ब्रह्मणि स्वलोकवासिभिः सह मुच्यमाने तदधि ष्ठितब्रह्माण्डतदन्तर्गतसकललोकानां तदन्तर्वर्तिनिखिलभूतभौतिककार्याणां च प्रकृतौ मायात्मिकायां लयो न ब्रह्मणि । अत एवायं प्राकृतप्रलय इत्युच्यते ॥ कार्यब्रह्मणो दिवसावसानभवस्तृतीयः । तदा त्रैलोक्यस्यैव नाशः। ब्रह्मणो दिवसश्च 'चतुर्युगसहस्राणि ब्रह्मणो दिनमुच्यते' इति वचनबोधित श्चतुर्युगसहस्रपरिमितः कालः । तावानेव रात्रिसमयः। रात्रिदिवसयोः परिमाणस्य तुल्यत्वात् । सा च रात्रिरुक्तप्रलयः ।। ब्रह्मसाक्षात्कारजन्यः सर्वमोक्षश्चतुर्थः । स चैकजीववादे सर्वेषां युगपदेव, नानाजीववादे क्रमेण भवति । 'सर्व एकीभवन्ति' इति श्रुतेः । अयं चतुर्थः प्रलयः तत्त्वज्ञानमात्रसाध्यः । अन्ये त्रयोऽपि कर्मनाशाधीनाः॥ प्रलये क्रमः सृष्टेविपरीतः। तथाच पृथिव्यादीनाम् अबादिषु क्रमा लयो बोध्यः । तथाच विष्णुपुराणे तेजस्यापः प्रलीयन्ते तेजो वायो प्रदीयते ॥ वायुश्च लीयते व्योग्नि तच्चाव्यक्ते प्रलीयते । अव्यक्तं पुरुषे ब्रह्मनिष्कले च प्रलीयते ॥' इति । एतादृशप्रलयकर्तृत्वमपि तत्पदार्थब्रह्मणस्तटस्थलक्षणम् ।। एवं सृष्टयादेः श्रुतिसिद्धत्वेऽपि न तस्य वास्तवत्वे श्रुतेस्तात्पर्यम् अद्वैतव्याकोपात् । किं त्वद्वैतदाायैव श्रुत्यादिषु तद्वर्णनम् । तथाहि सृष्टचादिकमनुक्त्वा ब्रह्मणि प्रपञ्चे निषिद्धे सति वाय्वादौ प्रतिषेध्यस्य रूपादेरिवान्यत्र प्रसिद्धिराशङ्कत । तथाचाद्वितीयत्वं न निश्चितं स्यात् । सृष्टचादिप्रतिपादने च ब्रह्मणः प्रपञ्चोपादानत्वनिश्चयादुपादानादन्यत्र कार्यस्य सत्त्वप्रसक्तेरभावाच तत्रापि नेति नेतीति प्रपश्चनिषेधे सति तस्य मिथ्यात्वावगमादद्वैतमतिदृढं भवतीति । उपासनाकाण्डस्थसगुणवाक्यानां तदुपयोगिगुणारोपे निर्गुणस्थानां तेषां निषेधोपयोगिगुणबोधमात्रे तात्प यमिति न कस्यापि वचनस्याद्वैतप्रतिपादकवाक्येन विरोधः । तत्पदार्थ ईश्वरो मायाप्रतिबिम्बः, अन्तःकरणप्रतिबिम्बा जीवा इत्येकः पक्षः। तत्र 'कार्योपाधिरयं जीवः कारणोपाधिरीश्वर' इति श्रुति मानम् । अस्मिन् पक्षे जलाशयगतशरावगतसूर्यादिप्रतिबिम्बयोरिव जीवपरयोर्भेदः। उपाधेः प्रतिबिम्बपक्षपातितयोपाधिकृतदोषा ईश्वरेऽपि प्रसज्येरनित्यतः परमेश्वरो बिम्बभूतः, प्रतिबिम्बभूता जीवाः, बिम्बत्व प्रतिबिम्बत्वाभ्यामस्पृष्टं शुद्धं ब्रह्मेत्यपरं मतम् । बिम्बभूतमुखादेर्दर्पणादिप्रवे शाभाववदीश्वरस्यान्तःकरणाद्युपाध्यप्रवेशे तस्य सर्वान्तर्यामित्वं कथमिति नाशकनीयम् । परिच्छिन्नबिम्बस्य उपाधिप्रदेशेऽभावेऽपि अपरिच्छिन्नबि म्बस्येश्वरस्य प्रतिबिम्बप्रदेशसंबन्धस्याबाधितत्वान्न तस्य सर्वान्तर्यामि त्वस्य भङ्गः॥ त्वंपदार्थश्चैकजीववादेऽविद्याप्रतिबिम्बितो जीवः, अनेके जीवा इति पक्षे अन्तःकरणप्रतिबिम्बितः । जीवस्य च जाग्रत्स्वमसुषुप्तय इति तिम्रोऽवस्थाः सन्ति । तत्रेन्द्रियजन्यज्ञानं यइशायामस्ति सा जाप्रदवस्था । तादृशज्ञानमन्तःकरणवृत्तिः ॥ सा चावरणभङ्गार्थेत्येके । तेषां मते अविद्योपाधिको जीव इति घटाधवच्छिन्नचैतन्यस्य जीवस्य चैक्यात्सर्वदा जीवस्य घटादिभानापत्त्या तद्वारणाय तदावारकं किंचिदज्ञानमङ्गीकृतम् । तच मूलाज्ञानपरतन्त्रम् । तस्यैवावस्थाज्ञानं तूलाज्ञानमिति वा नाम । एवं च तदज्ञानेनावृतत्वान्न घटादेः सर्वदा भानप्रसङ्गः । अनावृतचैतन्यस्यैव भासकत्वोपगमात् । आवरणभङ्गश्च वृत्त्येत्यवश्यमङ्गीकरणीयम् । आवरणस्य येन केनापि निवृत्त्यनङ्गीकारे घटादेर्भानं कदाऽपि न स्यात् । भासकस्य निवर्तकत्वासं. भवान चैतन्यमात्रस्य तथात्वम् । सामान्यतो वृत्त्युपहितस्य निवर्तक वाङ्गीकारे परोक्षस्थलेऽपि तन्निवृत्तिः प्रसज्येत । तस्मादपरोक्षा वृत्ति स्तादृशवृत्तिविशिष्टचैतन्यं वा आवरणभङ्गहेतुरित्यावरणभनार्था वृत्तिरित्येक मतम् ।। संबन्धार्था वृत्तिरिति पक्षान्तरम् । तत्राविद्योपाधिकस्य सर्वव्या पिनो जीवस्य घटादिप्रदेशे विद्यमानस्यापि अपरोक्षवृत्तिविरहदशायां न विषयावभासकत्वं तादृशवृत्तिदशायां विषयावभासकत्वं च दृश्यते इति व्यङ्गथव्यञ्जकभावरूपसंबन्धविशेषस्यैव भाननिर्वाहकत्वस्य कादाचित्क वृत्तेरेव तत्प्रयोजकत्वस्य चाङ्गीकार आवश्यक इति वृत्त। संबन्धार्थत्वम् । वृत्तेविषयावभासकसंबन्धप्रयोजकत्वं कथमिति चेदित्थम् । तैजसमन्त: करणं स्वत एव स्वच्छत्वात् जीवचैतन्याभिव्यजनसमर्थम् । घटादिकं त्वस्वच्छद्रव्यत्वान्न तथा, किन्तु वृत्तिसंयोगे सति चैतन्याभिव्यञ्जनसमर्थ भवति । उक्तं च विवरणे-'अन्तःकरणं हि स्वस्मिन्निव स्वसंसर्गिण्यपि घटादौ चैतन्याभिव्यक्तियोग्यतामापादयति' इति । स्वच्छद्रव्यसंबन्धाद स्वच्छद्रव्यस्य प्रतिबिम्बग्रहणसामर्थ्यमनुभवसिद्धं च, यथा कुडथादेर्जला दिसंबन्धात् । विषयस्य व्यञ्जकत्वं तत्प्रतिबिम्बग्राहित्वम् । चैतन्यस्य अभिव्यक्तत्वं तु प्रतिबिम्बितत्वमिति मन्तव्यम् । विषयस्योक्ताभिव्य अकत्वसिद्धयर्थमेव प्रत्यक्षस्थले वृत्तेरिन्द्रियद्वारा बहिर्निर्गमनाङ्गीकारः । परोक्षस्थले विषये वृत्तिसंयोगाभावेन विषयस्य चैतन्यानभिव्यञ्जकतया न प्रत्यक्षत्वम् । विषयाणां चैतन्याभिव्यञ्जकत्वस्यैव तन्मते प्रत्यक्षत्वात् । जीवानामन्तःकरणोपाधिकतया परिच्छिन्नत्वमिति पक्षेऽपि वृत्तेः संबन्धार्थ त्वमेव । तथाहि । जीवस्य परिच्छिन्नतया विषयदेशसंबन्धाभावेन विषयप्रत्यक्षासंभवात् तत्सिद्धयर्थ घटाद्यवच्छिन्नचैतन्यस्य प्रमातृचैतन्याभे दसिद्धयर्थ बहिर्वृत्तिरावश्यकीति वृत्तेः संबन्धार्थता। वृत्तिदशायां प्रमातृ विषयचैतन्ययोरभेदप्रकारस्तु उपपादितोऽधस्तात् ।। इन्द्रियाजन्यविषयगोचरापरोक्षान्तःकरणवृत्त्यवस्था स्वप्नावस्था । अविद्यागोचराविद्यावृत्त्यवस्था सुषुप्तवस्था । अविद्याप्रतिबिम्बो जीव इत्येकजीववादिमतम् । अन्तःकरणप्रतिबि. म्बा इति मते जीवा अनेके। उभयत्रापि जीवः स्वयंप्रकाशोऽनुभवरूपश्च । अत एव स्वनावस्थामधिकृत्य 'अत्रायं पुरुषः स्वयंज्योतिः' इति 'प्रज्ञानघन' इति च श्रुतिः । एवंविधो जीवस्त्वंपदार्थः ।। तत्त्वमसीत्यादिवाक्यानि जीवपरयोरैक्यं वदन्ति । तस्य च नाहमीश्वर इति प्रत्यक्षेण, किंचिज्ज्ञत्वसर्वज्ञत्वादिविरुद्धधर्माश्रयत्वेन द्वा सुपर्णा' इत्यादिश्रुत्या द्वाविमौ पुरुषौं' इत्यादिस्मृत्या च सिद्धार्थविरुद्धत्वेऽपि उपक्रमादिना निर्णीतजीवपराद्वैततात्पर्यकमहावाक्यानां प्रबलतरप्रमाणत्वेन तेषां गौणार्थकत्वकल्पनं न न्याय्यमिति तेषामैक्यरूपमुख्यार्थपरत्वमेव । अन्यथा चन्द्रादौ ज्योतिश्शास्त्रबोधितस्य प्रकृष्टमहत्परिमाणस्य स्वल्पपरि माणग्राहिणा प्रत्यक्षेण बाधः प्रसज्येत । भेदवादस्तूपाधिकृतो भ्रान्तिकृतो वेति द्रष्टव्यम् । आरोग्यविषयसंस्कारस्यैवारोपप्रयोजकत्वात् प्रकृते च तादृशसंस्कारस्यानादितया कर्तृत्वाद्यध्यासे न काऽप्यनुपपत्तिरिति ध्येयम् । तत्त्वंपदशक्यविशिष्टार्थयोरभेदासंभवेऽपि तत्पदलक्ष्यार्थयोरैक्यं संभव त्येवेति प्रतिपादितमधस्तात् ॥ 'आत्मानं चेद्विजानीयादहमस्मीति पूरुषः । किमिच्छन् कस्य कामाय शरीरमनुसंज्वरेत् ॥ तत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतः ।। जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त थादिप्रपञ्चो यत्प्रकाशते । तद्ब्रह्माहमिति ज्ञात्वा सर्वबन्धात्प्रमुच्यते । मय्येव सकलं जातं मयि सर्व प्रतिष्ठितम् । मयि सर्व लयं याति तद्ब्रह्माद्वयमस्म्यहम् ।। यथा नदी नदो लोके सागरेणैकतामियात् । तद्वदात्माऽक्षरेणासौ निष्कलेनैकतामियात्॥ यदस्थूलमनण्वाख्यमप्रमेयमवर्णकम् । तद्ब्रह्माहमिति ज्ञात्वा ब्रह्म संपद्यते ध्रुवम् ।। सर्वभूतान्तरस्थाय नित्यशुद्धचिदात्मने ।। प्रत्यक्चैतन्यरूपाय मह्यमेव नमो नमः ॥ इत्यादिश्रुतिपुराणस्मृत्यादितात्पर्यविषयीभूतं निरस्तसमस्तोपाधि जीवब्रह्मैक्यमेव वेदान्तशास्त्रस्य विषय इति सिद्धम् ॥ वेदान्तशास्त्रस्य प्रयोजनं परमपुरुषार्थः । स च मोक्षः । यज्ज्ञातं सत्स्ववृत्तितयेष्यते स पुरुषार्थः । मुख्यामुख्यभेदेन स द्विविधः। तत्र सुखदुःखाभावी मुख्यौ, तदन्यतरसाधनममुख्यम् । सुखं द्विविधं-निरति शयं सातिशयं चेति । तत्राचं ब्रह्मसुखमेव 'आनन्दो ब्रह्मेति व्यजानात् इत्यादिश्रुतेः। द्वितीयं विषयविशेषानुषङ्गाजनितान्तःकरणवृत्तिविशेषाधीन परस्परतारतम्योपेतं आनन्दवल्ल्यां प्रसिद्धमन्तःकरणवृत्तौ ब्रह्मानन्दप्रति बिम्बरूपम् । एतस्यैवानन्दस्यान्यानि भूतानि मात्रामुपजीवन्ति' इति श्रुतेः॥ दुःखनिवृत्तिसहितब्रह्मानन्दावाप्तिर्मोक्षः । स च तत्त्वज्ञानात् भव ति । 'ब्रह्मविद्ब्रह्मैव भवति तरति शोकमात्मवित्' इत्यादिश्रुतेः । तयोः सिद्धत्वेऽपि कण्ठगतस्य विस्मृतस्य मणेः प्राप्तस्यैवाप्तोपदेशात् अप्राप्तस्येव प्राप्तिर्यथा, यथा च मन्दान्धकारे रजौ सर्पत्वभ्रमवतो नायं सर्प इत्याप्तवचनात्सर्पनिवृत्त्या परिहृतस्यैव परिहारस्तथा तयोः प्राप्तिपरिहारौ ॥ स च मोक्षस्तत्वज्ञानैकफलम् तमेव विदित्वाऽतिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय' इति श्रुतेः । अज्ञाननिवृत्तानमात्रसाध्यत्वादज्ञान निवृत्तिमन्तरेणाज्ञानकार्यसंसारदुःखस्यानिवृत्तेरिति । तञ्च ज्ञानं जीवपरैक्य. विषयकम् 'अभयं वै जनक प्राप्तोऽसि, यदात्मानमेवावेदहं ब्रह्मास्मीति' इति श्रुतेः । तच्च ज्ञानं प्रत्यक्षरूपमेव निवर्त्य भ्रमस्य प्रत्यक्षरूपत्वात् परोक्षज्ञानेन तदनिवृत्तेः । तचापरोक्षं ज्ञानं तत्त्वमसीति वेदान्तवाक्यादित्येके । अपरे तु-प्रत्यक्षत्वे इन्द्रियजन्यत्वं प्रयोजकम् । नतु विषयविशेषः । अन्यथा करणविशेषाधीने प्रत्यक्षाप्रत्यक्षे कथमुपपद्यते । तेन ब्रह्मसाक्षात्कारे वाक्यं न करणम् । किंतु मननादिसंस्कृतं मन एव । मनसैवानुद्रष्टव्यमिति श्रुतेः । औपनिषदत्वोक्तिरुपनिषत्प्रयोज्यत्वनिबन्धनेति न तद्विरोधः। मनोगोच रत्वश्रुतिरप्यसंस्कृतमनोविषयेति न तस्या अपि विरोध इत्याहुः ॥ ज्ञानापरोक्ष्यं न करणविशेषाधीनम् । इन्द्रियजन्यत्वस्य प्रत्यक्षत्व व्यापकत्वे सुखादिप्रत्यक्षे व्यभिचारः । मनस इन्द्रियत्वाभावेन ताश प्रत्यक्षे इन्द्रियजन्यत्वस्याभावात् । अतस्तत्त्वमस्यादिवाक्यमेव ब्रह्मापरोक्ष करणम् । प्रत्यक्षस्य करणविशेषानधीनत्वे एकस्मिन्नेव सूक्ष्मवस्तुनि पटपटु करणाभ्यां प्रत्यक्षतदभावौ कथमुपपद्येतामिति नाशकनीयम् प्रमाणचै तन्यस्य विषयचैतन्याभिन्नत्वस्यैव प्रत्यक्षत्वप्रयोजकतया प्रत्यक्षे चान्त: करणस्य बहिर्निर्गमनावश्यंभावात् सूक्ष्मवस्तुन्यसमर्थेन्द्रियस्य समिकर्षा भावादन्तःकरणस्य बहिर्निर्गमनासंभवादुभयोपपत्तेः ।। तस्मात्सत्त्वमसीत्यादिवाक्यमेव ब्रह्मात्मैक्यप्रत्यक्षकरणम् । 'तं त्वौप निषदम्' इत्यादिश्रुतेः। 'मनसैवानुद्रष्टव्यः दृश्यते त्वम्यया बुद्धया' इत्यादिश्रुतिश्च तस्य सहकारित्वमेव वदतीत्येव सिद्धान्तः ।। पापक्षयोऽपि ज्ञाने हेतुः । तत्र च शुभं कर्म कारणमिति कर्मणां परम्परया ज्ञाने उपयोगः । 'तमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति, योन दानेन तपसाऽनाशकेन' इति श्रुतेः । 'कषाये कर्मभिः पक्के ततो ज्ञानं प्रवर्तते' इति स्मृतेश्च । कषायोऽत्र पापम् ॥ एवं श्रवणादिकमपि तत्त्वज्ञाने कारणं, मैत्रेयीब्राह्मणे तथा प्रतिपाद नात् । श्रवणं नाम वेदान्तानामद्वितीये ब्रह्मणि तात्पर्यावधारणानुकूला मानसी क्रिया । मननं नाम शब्दावधारितेऽर्थे मानान्तरविरोधशङ्कायां तनिराकरणानुकूलतर्कात्मकज्ञानजनको मानसो व्यापारः । निदिध्यासनं नामानादिदुर्वासनया विषयेष्वाकृष्यमाणस्य चित्तस्य विषयेभ्योऽपकृष्यात्म विषयकस्थैर्यापादनानुकूलो मानसो व्यापारः । ब्रह्मसाक्षात्कारे निदिध्यासनं मुख्य कारणम् । 'ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन् देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगू ढाम्' इत्यादिश्रुतेः । निदिध्यासनं प्रति मननं कारणम् । तदभावेऽर्थदा ढसिद्धथा निदिध्यासनस्यैवासिद्धः। एवं मनने श्रवणं हेतुः । तेन विना तात्पर्यनिश्चयासंभवेन शाब्दबोधस्यैवानुदयावेदान्तवाक्यार्थे मानान्तरविरो धशकापरिहारानुकूलतर्कानुसंधानरूपमननासंभवात् । इत्थं च तत्व ज्ञाने निदिध्यासनं, तत्र मननं, मनने च श्रवणं कारणमिति फलितम् ।। केचित्तु श्रवणादित्रयमपि ज्ञाने स्वतन्त्रं कारणं, घटादिकं प्रति मृत्कुलालादिवदित्याहुः । अन्ये तु-तत्त्वज्ञाने श्रवणं मुख्य कारणम् । मनननिदिध्यासने त्वङ्गे । अत्रामुख्यभावः प्राधान्याप्राधान्यरूपः । घटादिकार्ये मृदादीनां प्राधान्यं दण्डादेश्वाप्राधान्यमितिवदिति वदन्ति ॥ मुमुक्षुः श्रवणादावधिकारी । मुमुक्षायां च नित्यानित्यविवेक इहा मुत्रार्थफलभोगविरागः शमदमोपरतितितिक्षासमाधानश्रद्धा उपयुज्यन्ते । अन्तरिन्द्रियनिग्रहः शमः। बहिरिन्द्रियनिग्रहो दमः। विक्षेपाभाव उपरतिः। शीतोष्णादिद्वन्द्वसहिष्णुत्वं तितिक्षा । चित्तैकाम्यं समाधानम् । गुरुवेदा न्तवाक्यविश्वासः श्रद्धा । अत्रोपरमः संन्यासः । तेन संन्यासिनामेव श्रवणादावधिकार इति केचित् । उपरमशब्दो न संन्यासे रूढः किंतु विक्षेपविरहार्थकः । तेन गृहस्थादीनामपि तत्राधिकारः । अत एव जनकादेरपि ब्रह्मविचारः श्रुतिप्रसिद्धः संगच्छते । तेन सर्वाश्रमिणामपि श्रवणादावधिकारस्तुल्य इत्यपरे ॥ सगुणोपासनस्य मोक्षे चित्तैकाम्यसंपादनद्वारा कारणत्वम् । उक्तं हि ये मन्दास्तेऽनुकम्प्यन्ते सविशेषनिरूपणैः ॥ इति । 'वशीकृते मनस्येषां सगुणब्रह्मशीलनात् । सगुणोपासका अचिरादिद्वारा ब्रह्मलोकं प्राप्य तत्र श्रवणा द्यनन्तरं ब्रह्मणा सह मुक्ता भवन्ति । काम्यकर्मकृतस्तु धूममार्गेण पितृलो कादिकं गत्वा तत्र कर्मफलस्य भोगेन क्षये कर्मशेषभोगाय पुनरिममेव लोकं प्राप्य विविधयोनिषु स्थावरजङ्गमरूपासु स्वस्वकर्मानुसारेण संसरन्ति । तथाच श्रूयते-रमणीयचरणा रमणीयां योनिमापद्यन्ते, कपूयचरणाः कपूयां योनिम्' इति । तत्त्वज्ञानिनस्तु न लोकान्तरगमनं न तस्य प्राणा उत्क्रामन्ति' इति श्रुतेः । ते पुनः प्रारब्धकर्मशेषं भोगेन क्षपयित्वा देहपा तानन्तरं विदेहकैवल्यं प्राप्नुवन्ति ॥ तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्ये अथ संपत्स्ये' इत्यादिश्रुत्या 'नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि' इति स्मृत्या च संचितकर्मणामेव ज्ञानेन क्षय इति सिद्धान्तः । संचितं कर्म सुकृतं दुष्कृतं चेति द्विविधम् । 'तस्य पुत्रा दायमुपयन्ति, सुहृदः साधुकृत्यां, द्विषन्तः पापकृत्याम्' इति श्रुतेः । प्रारब्धस्य कर्मणोऽज्ञाननिवृत्तौ प्रतिबन्धकत्वात् ज्ञाने सत्यपि यावत्प्रारब्धावस्थानं नाज्ञानस्य नाशः । अविद्याया एकत्वपक्षे तत्त्वज्ञानेन तस्या नाशे सर्वमुक्त्यापत्ताविष्टापत्तिरेव शरणम् । अत एव दोषादविद्याया नानात्वमन्येऽङ्गीकुर्वन्ति । अविद्यैकैव तस्या ब्रह्मस्वरूपावारिकाः शक्तयो नाना । एकस्य ज्ञाने सति तस्य ब्रह्मावारकशक्ते शात्तद्विशिष्टाविद्याना शात्तस्य मोक्षेऽपि अन्येषां तादृशशक्तेरनाशान तेषां मोक्ष इति नैकमुक्ती सर्वमुक्तिप्रसङ्ग इत्यपरे । एकमुक्तौ सर्वमुक्तिरिति पक्षो न स्वरसः । बहूनां मुक्त्यनन्तरमपि लोकयात्रायाः पुराणादिषु प्रसिद्धत्वात् ॥ इत्थं च ब्रह्मज्ञानं मोक्षसाधनम् । स च मोक्षोऽनर्थनिवृत्तिसहिता खण्डनित्यनिरतिशयानन्दावाप्तिरूपो वेदान्तशास्त्रस्य प्रयोजनमिति सिद्धम्। इति शिवम् ॥ प्रसादादेव भवतो निश्चित्याहं भवानिति । सर्वमेतज्जगदपि न बिभेमि कुतश्चन ॥ ॥ इति श्रीरामवर्माख्यगोश्रीमहाराजर्षिकृतः वेदान्तपरिभाषासंग्रहः समाप्तः ॥ महामहिमश्री-ज्ञानविद्याभूषण सर रामवर्म जि सि एस् ऐ, जि सि ऐ ई गोश्रीमहाराजैः प्रणीतः इति ह स्माह भगवानात्रेयः२ ॥ इति ह स्म आह भगवान् आत्रेयः ।२ भगवान् आत्रेयः इति ह स्म आह ॥२ भगवान् आत्रेयः उक्तवान् यत् अधुना वयं मात्राशितीय-संज्ञकस्य अध्यायस्य व्याख्यानं करिष्यामः। द्वितयम् इह शास्त्रप्रयोजनं यद् आतुरव्याधिहरणं स्वस्थस्य स्वास्थ्यरक्षणं च; यत् आह- स्वस्थ-आतुरपरायणम् (सू.अ.१) इति; तेन उत्पन्नव्याधिप्रतीकारद्वारा आतुररक्षणं भेषजचतुष्कम् अभिधाय स्वस्थचतुष्कः अभिधातव्यः; तत्र अपि स्वास्थ्यपरिपालनहेतुषु मात्रावत् अन्नं प्रधानं; यद् आह- प्राणिनां पुनः मूलम् आहारो बल-वर्ण-ओजसां च (सु.सू.अ.१) इति; तत् च इह मात्रावद् अन्नं विधीयते इति आदौ मात्राशितीयः एव अभिधीयते। मात्राशितम् अधिकृत्य कृत्यः अध्यायः मात्राशितीयः।यदि अपि अध्यायादौ ‘मात्राशी’ इति पदम् अनुश्रूयते, तथा अपि ‘मात्राशीयः’ इति सञ्ज्ञाप्रणयने कष्ट-उच्चारणभयात् तद्-अर्थपर-पर्यायशब्देन् इयं सञ्ज्ञा कृता; यथा ‘नवेगान्धारणीय’ (सू.अ.७) इत्यादिका सञ्ज्ञा॥१-२ ननु अध्यायस्य आरम्भः मात्राशी इति अनेन शब्देन भवति।तस्मात् शब्दात् छप्रत्ययः कार्यः। मात्राशितम् इति शब्दात् कुतः छप्रत्ययः क्रियते?सत्यम्।मात्राशी इति शब्दात् छप्रत्ययः कार्यः। तथा सति मात्राशीयः इति रूपं निष्पद्यते।मात्राशीयः इति उच्चारणे कष्टप्रदम्।अतः मात्राशित-शब्दात् छप्रत्ययः कृतः।मात्रया अशितं मात्राशितम्।अनेन अर्थपरिवर्तनं न भवति, उच्चारणे कष्टमपि न भवति। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] मात्राशी स्यात्। आहारमात्रा पुनः अग्निबल-अपेक्षिणी॥३ नरः मात्रया भोजनं कुर्यात्।आहारस्य मात्रा अग्नेः बलम् अनुसृत्य वर्तते। मात्रां मात्रावत् अन्नम् अशितुं भोक्तुं शीलं यस्य असौ मात्राशी, यदि वा मात्रया अशितुं भोक्तुं शीलं यस्य स तथा। तत्र इह मात्रा अन्-अपायिपरिमाणम्। अशिः इयम् इह अविशेषेण खाद्य-प्राश्य-लेह्य-पेयानाम्-अभ्यवहारे वर्तते। तेन मात्राशी स्यात् इति उक्तं खाद्य-प्राश्य-लेह्य-पेयानां मात्रया अभ्यवहरणं न उक्तम् इति यत् च उच्यते, तत् निरस्तं भवति। दृष्टः च अयम् अशिः खाद्य-आदि-अभ्यवहारे; यथा- दशमूलहरीतक्याम्- “एक-अभयां प्राश्य ततः च लेहात् शुक्तिं निहन्ति श्वयथुं प्रवृद्धम्” (चि.अ.१२.५१ तथा- “क्षीराशी तत् प्रयोजयेत्” (चि.अ.१.३.५३) इति। इतः च अवगन्तव्यम् अशिः अयं सर्व-अभ्यवहारे वर्तते, येन एतद् विवरणं सामान्येन एव कृतम्- आहारमात्रा पुनः इति, न पुनः अशितमात्रा पुनः इति। मात्रां व्याकरोति- आहार इत्यादि। अग्नेः बलम् उत्कृष्टं मध्यम् अल्पं वा अपेक्ष्य उत्कृष्टा मध्या अल्पा वा मात्रा भवति इति अग्निबल-अपेक्षिणी। पुनःशब्दः भेषज-आदि-मात्रां व्यायाममात्रां च व्यावर्तयति; तेन न सर्वमात्रा अग्निबल-अपेक्षिणी; यतो भेषजमात्रा व्याधि-आतुरबल-अपेक्षिणी वक्तव्या, व्यायामस्य तु दोषक्षय-अग्निवृद्धि-आदि-उत्पाद-श्रमक्लमादि-अनुत्पाद-अपेक्षिणी, व्यवस्थापयितव्या। यदि वा पुनःशब्दः पौनःपुन्ये, तेन आहारमात्रा पुनः पुनः अग्निबलम् अपेक्षते। एतद् उक्तं भवति- यत् एकस्मिन् पुरुषे एकदा या अग्निबलेन व्यवस्थापिता मात्रा सा न सर्वकालं भवति, यत ऋतुभेदेन वयोभेदेन च तस्य एव अग्निः कदाचित् विवृद्धः भवति, यथा- हेमन्ते यौवने च, कदाचित् मन्दः भवति, यथा- वर्षासु वार्धक्ये च; तेन अग्निबलभेदात् मात्रा अपि एकरूपा न भवति, किन्तु तत्-कालभवम् अग्निबलम् अपेक्ष्य पुनः पुनः मात्रा अपि भिद्यत इति॥३ पुनः इति अव्ययस्य अपरमेकम् अर्थं ब्रूते चक्रपाणिः वारंवारम् इति।तेन ‘आहारमात्रा वारंवाम् अग्निबलम् अपेक्षते’ इति सूत्रार्थः भवति।नरस्य अग्निबलं सर्वषु ऋतुषु समानं नास्ति, सर्वासु वयोऽवस्थासु समानं नास्ति।अग्निबलं न्यूनाधिकं भवति, अतः पुनः पुनः आहारमात्रा अपि तदनुगुणं परिवर्तते।अतः पुनःशब्दस्य ‘वारंवारम्’ इति अर्थं स्वीकुर्मः चेत् वारंवारम् अग्निबलं परीक्ष्य आहारमात्रा निर्धारणीया इति अर्थः लभ्यते। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] यावद्ध्यस्याशनमशितमनुपहत्य प्रकृतिं यथाकालं जरां गच्छति तावदस्य मात्राप्रमाणं वेदितव्यं भवति॥४ यावत् हि अस्य अशनम् अशितम् अनुपहत्य प्रकृतिं यथाकालं जरां गच्छति तावत् अस्य मात्राप्रमाणं वेदितव्यं भवति॥४ यावत् हि अस्य (पुरुषस्य) अशनम् अशितम् अनुपहत्य प्रकृतिं यथाकालं जरां गच्छति तावत् अस्य फुरुषस्य मात्राप्रमाणं वेदितव्यं भवति॥४ पुरुषस्य यावन्मात्रं भोजनं यथाकालं पक्वं भवति, पचनकाले च कामपि विकृतिं न करोति, तावत् तस्य पुरुषस्य आहार-मात्रायाः प्रमाणम् इति ज्ञेयम्। अग्निबल-अपेक्षित्वम् एव विवृणोति- यावत् हि इत्यादि। यावत् इति यावत्-परिमाणम्। हिशब्दः हेतौ। अस्य इति भोक्तुः। अशनं चतुर्विधम् अपि भोज्यम्। अशितं भुक्तम्। प्रकृतिं वात-आदीनां रस-आदीनां च साम्य-अवस्थाम्। अनुपहत्य विकारम् अकृत्वा इति अर्थः । यथाकालम् इति निशाशेषे। तावत् इति पूर्वप्रमाण-अवच्छिन्नम् अशनं प्रति-अवमृशति। द्वितीयम् अस्य इति ग्रहणम् अन्यत्र प्रतिषेधार्थम्। तेन यस्य एव यावती मात्रा निर्विकारा, तस्य एव सा मन्तव्या न अन्येषां, प्रतिपुरुषम् अग्निबलस्य भिन्नत्वात्। यदि अपि च एकस्मिन् अपि पुरुषे काल-आदिभेदेन अग्निबलभेदः भवति, तथा अपि एकपुरुषे एकमात्राम् अवधार्य कियन्तम् अपि कालं तया एव मात्रया अग्निबलभेदहेतु-अभावे सति व्यवहारः भवति एव। मात्राप्रमाणं मात्रेयत्ता; मात्राप्रमाणशब्देन च इह मात्राप्रमाणवत् इति बोद्धव्यम्; अन्यथा, तावत्-शब्देन अवच्छिन्न-अशनवाचिना मात्राप्रमाणशब्दस्य गुणवाचिनः सामानाधिकरण्यं न स्यात्। ननु, प्रकृतिम् अनुपहत्य इति न कर्तव्यं विशेषणं, न हि आहारः यः यथाकालं जरां याति स मात्रादोषाद् विकारं करोति, करोति तु द्रव्यस्वभावसंस्कार-आदिदोषात्; यथा मन्दक-लकुच-आदयः यथाकालं जरां गच्छन्तः अपि दोषजनकाः भवन्ति एव; न तावता अपि तत्र मात्रा दुष्यति, यथा वक्ष्यति त्रिविधकुक्षीये- “न च केवलं मात्रावत्त्वात् एव आहारस्य कृत्स्नम् आहारफलसौष्ठवम् अवाप्तुं शक्यं, प्रकृति-आदीनाम् अष्टानाम् आहारविधिविशेष-आयतनानां भिन्नफलत्वात्” (वि.अ.२) इति। न एवं द्विविधा हि मात्रा रसविमाने वक्तव्या- सर्वग्रहरूपा, परिग्रहरूपा च; तत्र समुदितस्य आहारस्य परिमाणं सर्वग्रहः, मधुर-अम्ल-आदीनाम् आहार-अवयवानां प्रत्येकं मात्रया ग्रहणं परिग्रहः; तेन यत्र आहारसमुदायपरिमाणं समुचितम् एव गृह्यते, आहार-अवयवानां तु मधुर-आदीनां स्वभावहितानाम् अपि अयथोक्तमानं स्यात्, तत्र आहार-अवयव-मात्रावैषम्यात् धातुवैषम्यं भवति एव्, अयथाकालं जरागमनं च स्यात्; तत् उक्तं- प्रकृतिम् अनुपहत्य इति विशेषणम्। अन्ये तु व्याख्यानयन्ति- ‘अस्य’ इति, ‘अशनम्’ इति, अशितम् इति च पदत्रयं प्रकरणात् एव लभ्यते; यत् पुनः क्रियते तद् विशेषप्रतिपादनार्थम्। तेन, अस्य इति अनेन परीक्षको भोक्ता अधिक्रियते, अशनम् इति अनेन च प्रशस्तम् अशनं प्रकृति-करण-संयोग-देश-काल-अविरुद्धम् उच्यते, अशितम् इति अनेन च यथाविधिभोजनम् उच्यते; तत् एवं सर्वगुणसम्पन्नः आहारः मात्रावान् उच्यते॥४॥ चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] तत्र शालिषष्टिकमुद्गलावकपिञ्जलैणशशशरभशम्बरादीन्याहार-द्रव्याणि प्रकृतिलघून्यपि मात्रापेक्षीणि भवन्ति।तथा पिष्टेक्षु-क्षीरविकृतितिलमाषानूपौदकपिशितादीन्याहारद्रव्याणि प्रकृति-गुरूण्यपि मात्रामेवापेक्षन्ते॥५ तत्र शालिषष्टिक-मुद्ग-लाव-कपिञ्जल-एण-शश-शरभ-शम्बर-आदीनि आहारद्रव्याणि प्रकृतिलघूनि अपि मात्रा-अपेक्षीणि भवन्ति।तथा पिष्ट-इक्षु-क्षीरविकृति-तिल-माष-आनूप-औदक-पिशित-आदीनि आहारद्रव्याणि प्रकृतिगुरूणि अपि मात्राम् एव अपेक्षन्ते॥५ तथा प्रकृतिगुरूणि पिष्ट-इक्षु-क्षीरविकृति-तिल-माष-आनूप-औदक-पिशित-आदीनि आहारद्रव्याणि अपि मात्राम् एव अपेक्षन्ते॥५ कानिचन द्रव्याणि स्वभावतः एव लघूनि सन्ति यथा शालिषष्टिकं, मुद्गः, लावः, कपिञ्जलः, एणः, शशः, शरभः, शम्बरम्।एतादृशानि लघूनि द्रव्याणि अपि मात्राम् अपेक्षन्ते।कानिचन द्रव्याणि स्वभावतः गुरूणि सन्ति यथा पिष्टम्, इक्षुविकृतिः,क्षीरविकृतिः, तिलं, माषः, आनूपमांसम्, औदकमांसम्।एतादृशानि गुरूणि द्रव्याणि अपि मात्राम् एव अपेक्षन्ते। मात्रालक्षणम् उपदिश्य व्यवहार-उपयोगिनं द्रव्यभेदेन मात्राभेदं दर्शयति- तत्र शालि-इत्यादि। तत्र लघुवर्गः एव प्रथमं पठ्यते, पथ्यतमत्वात्; तत्र अपि आदौ रक्तशालिः आहारद्रव्यप्रधानत्वात्। कपिञ्जलः गौरतित्तिरिः, एणः कृष्णसारः, शरभः महाशृङ्गी हरिणः, शम्बरः तद्-विशेषः। अन्नपानविधौ “शीतः स्निग्धः अगुरुः स्वादुः” (सू.अ.२७) इति षष्टिकगुणकथने “अगुरुः” इति अकारप्रश्लेषो द्रष्टव्यः, तेन इह् षष्टिकस्य लघुत्वप्रतिपादनं न विरुध्यते। अपि समुच्चये, तेन प्रकृतिलघूनि करणलघूनि च लाजादीनि मात्रा-अपेक्षीणि भवन्ति इति लभ्यते। एवं प्रकृतिगुरूणि अपि इति अत्र अपि संस्कारगुरुशक्तुपिण्ड-आदिग्रहणं वाच्यम्। आदिशब्दः अत्र प्रकारवाची, शालिषष्टिक-आदिगण-अभावात्। विकृतिशब्दः पिष्ट-इक्षुक्षीरैः सम्बध्यते, क्षीरविकृतिः क्षीरकृताः भक्ष्याः; पिशितम् आनूप-औदकाभ्यां सम्बध्यते॥५ आनूपौदकानां पिशितानि च आनूपौदकपिशितानि। षष्ठीतत्पुरुषः ‘विकृतिशब्दः पिष्ट-इक्षु-क्षीरैः सम्बध्यते … पिशितम् आनूप-औदकाभ्यां सम्बध्यते॥'' चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] न चैवमुक्ते द्रव्ये गुरुलाघवमकारणं मन्येत, लघूनि हि द्रव्याणि वाय्वग्निगुणबहुलानि भवन्ति; पृथ्वीसोमगुणबहुलानीतराणि, तस्मात् स्वगुणादपि लघून्यग्निसन्धुक्षणस्वभावान्यल्पदोषाणि चोच्यन्तेऽपि सौहित्योपयुक्तानि, गुरूणि पुनर्नाग्निसन्धुक्षणस्वभावान्यसामान्यात्, अतश्चातिमात्रं दोषवन्ति सौहित्योपयुक्तान्यन्यत्र व्यायामाग्निबलात्; सैषा भवत्यग्निबलापेक्षिणी मात्रा॥६ न च एवम् उक्ते द्रव्ये गुरु-लाघवम् अकारणं मन्येत, लघूनि हि द्रव्याणि वायु-अग्निगुणबहुलानि भवन्ति; पृथ्वीसोमगुणबहुलानि इतराणि, तस्मात् स्वगुणात् अपि लघूनि अग्निसन्धुक्षण-स्वभावानि अल्पदोषाणि च उच्यन्ते अपि सौहित्य-उपयुक्तानि, गुरूणि पुनः न अग्निसन्धुक्षणस्वभावानि असामान्यात्, अतः च अतिमात्रं दोषवन्ति सौहित्य-उपयुक्तानि अन्यत्र व्यायाम-अग्निबलात्; सा एषा भवति अग्निबल-अपेक्षिणी मात्रा॥६ एवम् उक्ते द्रव्ये गुरु-लाघवम् अकारणं न च मन्येत, हि लघूनि द्रव्याणि वायु-अग्निगुणबहुलानि भवन्ति; इतराणि (द्रव्याणि) पृथ्वीसोमगुणबहुलानि (भवन्ति तस्मात् स्वगुणात् अपि लघूनि (द्रव्याणि) सौहित्य-उपयुक्तानि अपि अग्निसन्धुक्षण-स्वभावानि अल्पदोषाणि च उच्यन्ते। पुनः गुरूणि (द्रव्याणि) अग्निसन्धुक्षणस्वभावानि न (सन्ति असामान्यात्, अतः अन्यत्र व्यायाम-अग्निबलात् सौहित्य-उपयुक्तानि च अतिमात्रं दोषवन्ति (भवन्ति)। सा एषा भवति अग्निबल-अपेक्षिणी मात्रा॥६ लघुद्रव्यमपि मात्राम् अपेक्षते, गुरुद्रव्यम् अपि मात्राम् अपेक्षते इति उक्तम्।तर्हि गुरुलाघवविचारः निरर्थकः इति न मन्तव्यम्।यतो हि लघुषु द्रव्येषु वायुमहाभूतस्य तथा अग्निमहाभूतस्य आधिक्यम् अस्ति।गुरुषु द्रव्येषु पृथिव्याः तथा सोमस्य बाहुल्यम् अस्ति।अतः स्वगुणैः अपि लघूनि द्रव्याणि अतिमात्रं खादितानि चेदपि तानि अल्पं दोषं जनयन्ति यतो हि तेषां स्वभावः अग्निसन्धुक्षणम् अस्ति।परन्तु गुरुद्रव्याणि अग्निसमानानि न सन्ति अतः अग्निसन्धुक्षणानि अपि न भवन्ति।अतः यदि व्यायामजन्यम् अग्निबलं नास्ति, तर्हि अतिमात्रोपयुक्तानि तानि बहु दोषं जनयन्ति।एवं मात्रा अग्निबलम् अपेक्षते। ननु, यदि लघु हितम् अपि स्वगुणकरणे मात्राम् अपेक्षते, गुरु च अहितम् अपि मात्रापरिगृहीतं हितम् एव स्यात्, तत् किं गौरव-लाघव-उपदेशेन इति आशङ्क्य आह- न च एवम् इत्यादि। लघूनि यदि अपि आकाशवायु-अग्निगुणबहुलानि भवन्ति, तथा अपि आकाशस्य अग्निदीपनं प्रति तथाविधसामर्थ्य-अभावात् वायु-अग्न्योः तु अग्निदीपकत्वाद् वायु-अग्निगुणबहुलानि इति उक्तम्। तस्मात् कारणात् लघूनि मात्रया तावत् अग्निं दीपयन्ति; स्वगुणात् अपि वायु-अग्निगुणबाहुल्यात् अग्निसन्धुक्षणस्वभावानि स्युः। मात्राव्यतिक्रमे समाने अपि लघुगुरुद्रव्ययोः लघुद्रव्यस्य विशेषं दर्शयति- अल्पदोषाणि च उच्यन्ते अपि सौहित्य उपयुक्तानि; सौहित्यं मात्रा-अतिक्रमेण तृप्तिः। गुरूणि इत्यादौ पुनःशब्दो व्यावृत्त्यर्थः। असामान्यात् इति विरोध-अर्थे नञ्, असितम् इति यथा; तेन असामान्यात् इति अग्निविरुद्धपृथ्वीतोयगुणबाहुल्यात् इति अर्थः। ‘अन्यसामान्यात्’ इति पाठपक्षे अपि अन्यशब्दो विरुद्धवचन एव, तेन तथा अपि स एव अर्थः। अतः च इत्यादिना मात्राव्यतिक्रमे गुरौ गरीयांसं दोषं दर्शयति। ननु, दृश्यन्ते केचन भारिक-आदयः पुरुषाः सौहित्य-उपयुक्तगुरुद्रव्याहारे अपि निर्दोषाः, तत् किम् उच्यते अतिमात्रं दोषवन्ति इति आशङ्क्य आह- अन्यत्र इत्यादि। व्यायामकृतम् अग्निबलं व्यायाम-अग्निबलम्। यदि अपि कालाहितबलो अग्निः मात्रा-अधिकगुरुद्रव्यक्षमो भवति, यत् उक्तं- “पक्ता भवति हेमन्ते मात्राद्रव्यगुरुक्षमः” (सू.अ.६) इति, तथा अपि व्यायामाहितबलो वह्निः नितरां बलवान् भवति इति अयमेव प्रधानपरिग्रहात् उक्तः। ये तु व्यायामात् इति च अग्निबलात् इति हेतुद्वयं वर्णयन्ति, तेषाम् एवं सति व्यायाम-अपेक्षिणि अशनमात्रा स्यात् इति प्रकरणविरुद्धो अर्थः स्यात्। प्रतिज्ञातम् अर्थं न्यायसम्पादितम् उपसंहरति- सा एषा इत्यादि। सा इति अग्निबल-अपेक्षिणी प्रतिज्ञाता मात्रा, एषा इति न्यायेन अग्नि-अपेक्षित्वेन निर्वाहिता॥६ अतिदोषजनकानि न यदि व्यायामजं बलम् अस्ति चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] न च नापेक्षते द्रव्यं; द्रव्यापेक्षया च त्रिभागसौहित्यमर्धसौहित्यं वा गुरूणामुपदिश्यते, लघूनामपि च नातिसौहित्यमग्नेर्युक्त्यर्थम्॥७ न च न अपेक्षते द्रव्यं; द्रव्य-अपेक्षया च त्रिभागसौहित्यम् अर्धसौहित्यं वा गुरूणाम् उपदिश्यते, लघूनाम् अपि च न अतिसौहित्यम् अग्नेः युक्त्यर्थम्॥७ द्रव्यं न अपेक्षते (इति) च न।द्रव्य-अपेक्षया च गुरुणां त्रिभाग-सौहित्यम् अर्धसौहित्यं वा उपदिश्यते ,लघूनाम् अपि न च अतिसौहित्यम् (उपदिश्यते) अग्नेः युक्त्यर्थम् ॥७॥ अनेन आहारमात्रा ‘केवलम् अग्निबलम् अपेक्षते, द्रव्यम् न अपेक्षते’ इति न मन्तव्यम्।द्रव्यम् अनुसृत्य गुरुद्रव्यैः आमाशयस्य त्रिभागपूरणम्, अर्धभागपूरणं वा उपदिश्यते।लघूनाम् अपि द्रव्याणाम् अतिपूरणं न भवेत् इति उपदिश्यते। !दुर्बलं गुणसामान्यम् अभिभूय तेजसः अतियोगः चक्षुः उपहन्ति। !अश्मा गुणसामान्यात् शस्त्रं तीक्ष्णं करोति !दुर्बलं गुणसामान्यम् अभिभूय अश्मनः मिथ्यायोगः शस्त्रं प्रतिहन्ति। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] मात्रावत् हि अशनम् अशितम् अनुपहत्य प्रकृतिं बलवर्णसुखायुषा योजयति उपयोक्तारम् अवश्यमिति॥८ मात्रावत् हि अशनम् अशितम् प्रकृतिम् अनुपहत्य उपयोक्तारम् अवश्यं बलवर्णसुखायुषा योजयति इति ॥८ यतो हि मात्रायुक्तम् अन्नं भक्षितं चेत् तत् स्वास्थ्यं न नाशयति, तथा च तादृशम् अन्नं भोक्तुः बलं, वर्णं, सुखम्, आयुः च वर्धयति। एवं तावद् व्युत्पादिता अग्निबलद्रव्य-अपेक्षिणी मात्रा, मात्रान्वितं च भोज्यं भोक्तव्यम् इति उक्तं, मात्राशितत्वे कः गुणः इति आह- मात्रावत् हि इत्यादि। इह अवश्यम् इति नियमः विरोधि-कारणान्तर-अभावे सति बोद्धव्यः; यतः यदि अपि पूर्ववत् अशन-अशितोपयोक्तृपदैः प्रशस्तभोजनादिवाचिभिः प्रकृतिकरणादिगुणसम्पन्नम् अन्नं लभ्यते, तथा अपि कालविपर्यय-प्रज्ञापराध-असात्म्य-शब्द-स्पर्श-रूप-रस-गन्धाः सन्ति एव आहारजन्यबलादिविरोधकाः; यत् आह “सन्ति ह्यृते अपि अहित-आहारात् अन्या रोगप्रकृतयः” (सू.अ.२८ इति; तेन मात्रापरिगृहीताः शुभाः अपि प्रकृति-आदयः प्रायः बलादिहेतवः भवन्ति इति मात्रावत्-आहारस्तुत्यर्थम् अवश्यम् इति कृतम्। सुखयुक्तम् आयुः सुखायुः, यदि वा सुखं च आयुः च इति मन्तव्यं स्वरूपेण अपि च आयुः मृग्यम् इति प्राक् प्रतिपादितम् एव॥८ एवं यदि अवश्यपदस्य अर्थः अत्र न सङ्गच्छते चेत् मुनिना तत् पदं किमर्थं प्रयुक्तम्? यस्मिन् सूत्रे चतुर्विधमायुः उक्तं, तत्र ‘तच्च यत्रोक्तम्’ इति पदैः केवलम् आयुः अपि उक्तम् । अतः यथा सुखायुषः प्राप्तिः अभिप्रेता, तथा आयुषः प्राप्तिः अपि अस्मिन् शास्त्रे अभिप्रेता।तस्मात् ‘सुखं च आयुः च मात्रावदशनेन प्राप्यते’ इति अर्थकरणं न दोषास्पदम्। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] न जातु भुक्तवान् खादेन्मात्रां खादेद्बुभुक्षितः॥९॥ गुरु पिष्टमयं तस्मात् तण्डुलान् पृथुकान् अपि। न जातु भुक्तवान् खादेत् मात्रां खादेत् बुभुक्षितः॥९ तस्मात् भुक्तवान् (नरः) तण्डुलान् पृथुकान् गुरु पिष्टमयं न जातु खादेत्। बुभुक्षितः अपि मात्रां खादेत् । अतः येन नरेण किञ्चित् खादितं, सः तण्डुलान्, पृथुकान्, गुरु, पिष्टमयं द्रव्यं कदापि न खादेत्। बुभुक्षितः नरः अपि एतानि द्रव्याणि मात्रया खादेत् । भवन्ति च अत्र इति। तन्त्रकारस्य समयः अयं- यत् पूर्वव्याख्यातार्थसङ्ग्रहार्थं यदा श्लोकेन वक्तुम् आरभते तदा ‘भवति च अत्र’ इति करोति। पिष्टमयं पिष्टविकारः। तस्मात् इति गुरुत्वात्। पृथुकाः ‘चिप्पिटा’ इति लोकप्रसिद्धाः। न जातु न कदाचित्। मात्रां खादेत् इति अनपायिपरिमाणवन्तं खादेत्॥९ मात्रां खादेत् इति सूत्रम्।मात्रा इत्युक्ते परिमाणगुणः।सः कथं खादितुं शक्यते? अतः मात्राशब्दस्य मुख्यार्थः अत्र बाधितः भवति।तदा तस्य लक्ष्यार्थः ‘मात्रावदन्नम्’ इति ग्राह्यः।मात्रा इति गुणः।मात्रावदन्नम् इति द्रव्यम्।उभयोः सम्बन्धः समवायः।एवं लक्षणावृत्तिम् अवलम्ब्य चक्रपाणिः अर्थं ब्रूते- मात्रां खादेत् इति अनपायिपरिमाणवन्तं खादेत्॥९'' चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] कूर्चिकांश्च किलाटांश्च शौकरं गव्यमाहिषे।मत्स्यान् दधि च माषांश्च यवकांश्च न शीलयेत्॥११ वल्लूरं शुष्कशाकानि शालूकानि बिसानि च। कूर्चिकांन् च किलाटान् च शौकरं गव्य-माहिषे। मत्स्यान् दधि च माषान् च यवकान् च न शीलयेत्॥११ गौरवात् वल्लूरं शुष्कशाकानि शालूकानि बिसानि च न अभ्यसेद् कृशं मांसं न एव उपयोजयेत्।कूर्चिकान् च किलाटान् च शौकरं (मांसं) गव्य-माहिषे (मांसे)।मत्स्यान् दधि च माषान् च यवकान् च न शीलयेत्॥११ शुष्कमांसं, शुष्कशाकानि, शालूकानि, बिसानि च गुरुद्रव्याणिः अतः तेषां सततं भक्षणं न भवेत्।कृशं मांसं न एव खादेत्।कूर्चिकान् च किलाटान् च शूकरस्य मांसं गव्यमांसं, माहिषं मांसं, मत्स्यान् दधि च माषान् च यवकान् च वारं वारं न खादेत्॥११ वल्लूरं शुष्कमांसम्| न अभ्यसेत् न निरन्तरम् उपयुञ्ज्यात्। अनभ्यासहेतुम् आह- गौरवात् इति। मांसं कृशम् अपुष्टं रोगात् उपरतमृगादिसम्भवम् इति अर्थः।एतत् च अपथ्यत्वात् एव निषिद्धं, न गौरवात् इति ब्रुवते। कूर्चिकः क्षीरेण समं दधि तक्रं वा पक्वं; किलाटः कूर्चिकपिण्डः, नष्टक्षीरस्य घनः भागः इति अन्ये। शौकरम् इति शूकरमांसं, शौकरसाहचर्याद् गव्यमाहिषे अपि मांसे एव बोद्धव्ये। यवकः शूकधान्यविशेषः। वक्ष्यति हि- “यवकः शूकधान्यानाम् अपथ्यतमत्वे प्रकृष्टतमः भवति” (सू.अ.२५) इति१०-११ वल्लूरादीनाम् अभ्यासः कुतः निषिद्धः? गौरवात् ।अयं निषेधहेतुः मुनिना स्वयं ग्रन्थे निबद्धः।कृशमांसस्य प्रयोगः कुतः निषिद्धः? अत्र निषेधहेतुः मुनिना नोक्तः।सः स्वयं प्रज्ञया तर्क्यः। तथा चक्रपाणिना तर्केण निषेधहेतुः उक्तः ‘अपथ्यत्वात्’ इति।अत्र तर्कः एवम्- औचित्यादपि शब्दार्थव्यवस्थानं दृश्यते, यथा सीरासिमुसलैः केवलैरनिर्दिष्टक्रियापरैरप्यौचित्याद् विलेखनयुद्धावहननलक्षणसमुचितक्रियापदाक्षेपे शब्दार्थनिर्णयः पर्यवस्यति ।'' ‘यवकान् न शीलयेत्’ इति अत्रोक्तम्।अग्रिमसूत्रे ‘यवान् अभ्यसेत्’ इति वक्ष्यति। न अनयोः विरोधः, यतो हि यवः यवकाद् भिन्नः। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] षष्टिकाञ्छालिमुद्गांश्च सैन्धवामलके यवान्।आन्तरीक्षं पयः सर्पिर्जाङ्गलं मधु चाभ्यसेत्॥१२ षष्टिकान् शालिमुद्गान् च सैन्धव-आमलके यवान्। आन्तरीक्षं पयः सर्पिः जाङ्गलं मधु च अभ्यसेत्॥१२ षष्टिकान् शालिमुद्गान् च सैन्धव-आमलके यवान्,आन्तरीक्षं, पयः, सर्पिः ,जाङ्गलं मधु च अभ्यसेत्॥१२ षष्टिकः, शालिमुद्गः, सैन्धवम्, आमलकं, यवः, आन्तरीक्षं जलं, घृतं, तथा सर्पिः ,जाङ्गलं मांसं मधु च अभ्यसेत्॥१२ अभ्यस्यान् दर्शयति- षष्टिकान् इत्यादि। इह षष्टिकः आदौ पठ्यते रक्तशालिम् अनु प्रधानत्वख्यापनार्थम्। आन्तरीक्षम् इति आन्तरीक्षं पानीयम्। पयः क्षीरम्। जाङ्गलम् इति जाङ्गलदेशभवं मृग-आदिमांसम्। इह सैन्धवाभ्यासः अन्नसंस्कारत्वेन मात्रया अभिप्रेतः; तेन, “त्रीणि द्रव्याणि न अति उपयुञ्जीत पिप्पल्यः लवणं क्षारः” (वि.अ.१) इति यद् वक्ष्यति तेन समं विरोधः न भवति, तत्र लवण-अतियोगस्य प्रतिषिद्धत्वात्॥१२ ''इह षष्टिकः आदौ पठ्यते रक्तशालिम् अनु प्रधानत्वख्यापनार्थम्।'' एवम् आन्तरीक्षं, पयः, जाङ्गलं तथा मधु इत्यादीनां चक्रपाणिना कथिताःअर्थाः निर्दोषाः। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] तच्च नित्यं प्रयुञ्जीत स्वास्थ्यं येनानुवर्तते।अजातानां विकाराणामनुत्पत्तिकरं च यत्॥१३ तत् च नित्यं प्रयुञ्जीत स्वास्थ्यं येन अनुवर्तते। अजातानां विकाराणाम् अनुत्पत्तिकरं च यत्॥१३ यत् अजातानां विकाराणाम् अनुत्पत्तिकरं येन च स्वास्थ्यम् अनुवर्तते तत् च नित्यं प्रयुञ्जीत । यद् अनुत्पन्नानां विकाराणाम् उत्पत्तिं न करोति,तथा येन स्वास्थ्यम् अनुवर्तते, तद् नित्यं सेवनीयम्। मात्राशि-इत्यादिना स्वास्थ्यपरिपालन-उपायः उच्यते, अतिबहु च स्वस्थपरिपालनं तन्त्रे वक्तव्यं, तत् च इह अभिधीयमानं ग्रन्थगौरवम् आवहति, अनभिधीयमानं च ग्रन्थस्य न्यूनताम् आपादयति; अतः तत्सूत्रमात्रेण उद्देष्टुम् आह- तत् च इत्यादि। सुष्ठु निर्विकारत्वेन अवतिष्ठते इति स्वस्थः, तस्य भावः स्वास्थ्यम्; उद्वेजकधातुवैषम्य-विरहितधातुसाम्यम् इति अर्थः। तत् च स्वास्थ्यम् उभयथा परिपाल्यते विशुद्ध-आहार- आचाराभ्यां सदा क्षीयमाणशरीरपोषणेन, प्रत्यवायहेतुपरिहारेण च; यथा- दीपपरिपालनं स्नेहवर्तिदानात् पोषणेन क्रियते, तथा शलभ-वात-आदिनिर्वापकहेतुपरिहारेण च। शरीरप्रत्यवायहेतुः च द्विविधः- बुद्धिदोषाद् विषमशरीरन्यास-आदिः वात-आदिकारकः, दुष्परिहरः च कालविशेषः स्वभावात् इह हेमन्तादिः कफचयादिकारकः। तत्र श्लोकपूर्वार्धेन स्वास्थ्यपोषकहेतुम् आह, उत्तरार्धेन तु अजातानाम् इति आदिना स्वास्थ्यविघातकहेतुपरिहारम् आह। यदि अपि च अजातानां विकाराणाम् अनुत्पत्तिः स्वभावसिद्धा विद्यत एव, विद्यमाने च करोति अर्थो मुख्यो नास्ति, तथा अपि इदम् एव अजातविकाराणाम् अनुत्पत्तिकरणं यत् तद्-विकारहेतुपरिहरणं तथा दुष्परिहरकालविशेषजनितदोषहरणं, यथा वक्ष्यति “माधवप्रथमे मासि नभस्यप्रथमे पुनः। सहस्यप्रथमे च एव वाहयेत् दोषसञ्चयम् ” (सू.अ.७ इति; तथा हेतु-अन्तरनिरपेक्ष -उत्पद्यमानचक्षुःश्लेष्महरणार्थम् अञ्जनम्; एवम आदि॥१३ !तन्त्रयुक्तेः आधारं विना ज्ञातः अर्थः ''निर्वचनं निरुक्तिः- यथा-“विविधं सर्पति यतो विसर्पस्तेन सञ्ज्ञितः” चि.अ.२१) इत्यादि। ''इदम् एव अजातविकाराणाम् अनुत्पत्तिकरणं यत् तद्-विकार-हेतु-परिहरणं ''दुष्परिहरकालविशेषजनितदोषहरणं, यथा वक्ष्यति- “माधवप्रथमे मासि नभस्यप्रथमे पुनः। सहस्यप्रथमे च एव वाहयेत् दोषसञ्चयम् ” (सू.अ.७) इति; तथा हेतु-अन्तरनिरपेक्ष-उत्पद्यमान-चक्षुःश्लेष्महरणार्थम् अञ्जनम्; एवम आदि॥ चक्रपाणिः चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] अत ऊर्ध्वं शरीरस्य कार्यमक्ष्यञ्जनादिकम्।स्वस्थवृत्तिमभिप्रेत्य गुणतः सम्प्रवक्ष्यते॥१४ अतः ऊर्ध्वं शरीरस्य कार्यम् अक्षि-अञ्जन-आदिकम्। अत उर्ध्वं, स्वस्थवृत्तिम् अभिप्रेत्य शरीरस्य अक्षि-अञ्जन-आदिकम् कार्यं गुणतः सम्प्रवक्ष्यते । इतः अग्रे स्वस्थवृत्तिम् अभिप्रेत्य शरीरस्य अक्षि-अञ्जन-आदिकं यत् कार्यं, तत् गुणैः सह वर्णयामः। अतः ऊर्ध्वम् इत्यादि। अतः स्वास्थ्य-अनुवृत्तिकारणकथनात् उर्ध्वं, कार्यम् अवश्यकार्यं, स्वस्थवृत्तिम् अभिप्रेत्य स्वस्थवृत्त-अनुष्ठाने, अक्षि-अञ्जनादि अवश्यं कार्यम् इति अर्थः; अञ्जनशब्दः अभ्यञ्जने अपि वर्तते, तत् अर्थम् अक्षि-अञ्जनम् इति उक्तम्। अञ्जनम् एव आदौ उपाहितं प्रधान-अवयवचक्षुःपरिपालकत्वात्। उक्तं च- “चक्षुः प्रधानं सर्वेषाम् इन्द्रियाणां विदुः बुधाः। घननीहारयुक्तानां ज्योतिषाम् इव भास्करः” इति। यदि वा स्वस्थवृत्तम् अधिकृत्य यत् अञ्जन- आदि, तत् उच्यते; रोगेषु तु यत् अञ्जन-आदि, तत् रोगचिकित्सासु वक्तव्यम्। यदि अपि च एतत् अञ्जनादि रोगहरम् अपि वक्तव्यं, तथा अपि प्रायः स्वस्थवृत्तमतम् एतत् इति स्वस्थवृत्तम् अभिप्रेत्य इति उक्तम्॥१४ !स्वस्थवृत्तिम् अभिप्रेत्य (यत्) कार्यं (तत्) सम्प्रवक्ष्यते ''अञ्जनम् एव आदौ उपाहितं प्रधान-अवयवचक्षुःपरिपालकत्वात्। उक्तं च- “चक्षुः प्रधानं सर्वेषाम् इन्द्रियाणां विदुः बुधाः। घननीहारयुक्तानां ज्योतिषाम् इव भास्करः” इति। चक्रपाणिः'' चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] सौवीरमञ्जनं नित्यं हितमक्ष्णोः प्रयोजयेत्।पञ्चरात्रेऽष्टरात्रे वा स्रावणार्थे रसाञ्जनम्॥१५ सौवीरम् अञ्जनं नित्यं हितम् अक्ष्णोः प्रयोजयेत्। पञ्चरात्रे अष्टरात्रे वा स्रावणार्थे रसाञ्जनम्॥१५ सौवीरम् अञ्जनं अक्ष्णोः हितम्।तत् नित्यं प्रयोजयेत् ,रसाञ्जनम् (अक्ष्णोः) स्रावणार्थे पञ्चरात्रे वा अष्टरात्रे(प्रयोजयेत्) । सौवीराञ्जनं नेत्रयोः हितकरम्।तस्य नित्यं प्रयोगः भवेत्।नेत्रस्रावणार्थं रसाञ्जनस्य प्रयोगः कार्यः। सः प्रयोगः पञ्चभिः रात्रिभिः अथवा अष्टभिः रात्रिभिः कार्यः। सौवीरम् इत्यादि। सुवीरानदीभवं सौवीरम्। नित्यं प्रति-अहम्। अक्ष्णोः इति द्विवचनम् अक्षि-गोलकद्वये अपि अञ्जनविधानार्थम्। पञ्चरात्र-अष्टरात्रग्रहणम् अदूरान्तरकाले नियमदर्शनार्थम्। तेन दोषकालम् अपेक्ष्य अर्वाक् मध्ये ऊर्ध्वं च कर्तव्यं स्रावणम् अञ्जनम् इति भवति॥१५ सौवीरशब्दस्य निरुक्तिं सूचयति चक्रपाणिः।तद्धितान्तः शब्दोऽयम्।सुवीरा नाम नदी। तस्याम् एतद् अञ्जनं भवति।अतः ''पञ्चरात्र-अष्टरात्रग्रहणम् अदूरान्तरकाले नियमदर्शनार्थम्। तेन दोषकालम् अपेक्ष्य अर्वाक् मध्ये ऊर्ध्वं च कर्तव्यं स्रावणम् अञ्जनम् इति भवति॥१५'' चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] तस्मात् स्राव्यं निशायां तु ध्रुवमञ्जनमिष्यते॥१८ चक्षुः तेजोमयं तस्य विशेषात् श्लेष्मतः भयम्। दिवा तत् न् प्रयोक्तव्यं नेत्रयोः तीक्ष्णम् अञ्जनम्। तस्मात् स्राव्यं निशायां तु ध्रुवम् अञ्जनम् इष्यते॥१८ चक्षुः तेजोमयम्। तस्य तेजसस्य चक्षुषः)विशेषात् श्लेष्मतः भयं विद्यते।ततः दृष्टेः प्रसादनम् श्लेष्महरं कर्म हितं ।दिवा नेत्रयोः तत् तीक्ष्णम् अञ्जनम् न प्रयोक्तव्यम्,(यतो हि विरेकदुर्बला दृष्टिः आदित्यं प्राप्य सीदति।तस्मात् स्राव्यम् अञ्जनं तु ध्रुवं निशायाम् इष्यते । नेत्रे तेजोमहाभूतस्य प्राबल्यम् अस्ति।अतः नेत्रस्य कफात् विशेषं भयम् अस्ति।अतः दृष्टेः प्रसादाय श्लेष्मनाशकं कर्म हितकरं भवति।नेत्रयोः तीक्ष्णम् अञ्जनं दिवसकाले न करणीयम्। स्रावणेन दृष्टिः दुर्बला भवति।सा दुर्बला दृष्टिः सूर्यस्य किरणैः आहता भवति।अतः स्रावणम् अञ्जनं तु निश्चयेन रात्रौ एव कार्यम्। स्रावण-अञ्जनप्रकरण-उपपत्तिम् आह- चक्षुः इत्यादि। चक्षुरिन्द्रियस्य तैजसस्य श्लेष्मतः आप्यात् त्तैजसविरुद्धत्वेन हेतुना, विशेषात् इति वातापित्तभयात् अधिकत्वेन भयं भवति। श्लेष्मजये च स्रावणं प्रधानं, तस्मात् स्राव्यम् इति अर्थः। स्रावण- अञ्जनकालं नियमयति- निशायाम् इत्यादि। ध्रुवम् अवश्यं निशायाम् एव, अञ्जनं प्रति आसन्नत्वात् स्रावण-अञ्जनम्। जतूकर्णेन अपि स्रावणरसाञ्जनं निशायाम् एव विहितं; यत् उक्तं- “सप्ताहात् रसाञ्जनं नक्तम्” इति। शालाक्ये अपि उक्तं- “विरेकदुर्बला दृष्टिः आदित्यं प्राप्य सीदति। रात्रौ स्वप्नगुणात् च अक्षि पुष्यति अञ्जनकर्षि(र्शि)तम्” इति। सौवीर-अञ्जनं तु विरेचनं न भवति, चक्षुःप्रसादमात्रं करोति, तेन तत् दिवा क्रियमाणं न विरोधि। अन्ये तु व्याख्यानयन्ति- ध्रुवं नित्यकर्तव्यं सौवीर-अञ्जनं यत् तत् निशि कर्तव्यं, स्रावण-अञ्जनं तु श्लेष्म-उद्रेकविषये(यि) वमनवत् पूर्वाह्ण एव कर्तव्यम्॥१६-१७ ''संसर्गो विप्रयोगश्च साहचर्यं विरोधिता । शब्दार्थंस्यानवच्छेदे विशेषस्मृतिहेतवः।। प्रकृते अञ्जनशब्दस्य साहचर्ये ‘स्राव्यम्’ इति शब्दः अस्ति अतः अञ्जनशब्देन स्रावणमञ्जनमेव ग्राह्यमिति निर्णयः।जतूकर्णवचनमपि अत्र प्रमाणम्। दृष्टिः निराकुला भाति निर्मले नभसि इन्दुवत्।२० यथा हि विविध-आत्मनां मलिनां कनक-आदिनां तैलचेलकच-आदिभिः धौतानां शुद्धिः निर्मला (भवति) एवं मर्त्यानाम् नेत्रेषु अञ्जन-आश्च्योतन-आदिभिः निराकुला दृष्टिः निर्मले नभसि इन्दुवत् भाति यथा नानाविधानां मलिनानां सुवर्णादीनां तैलेन वस्त्रेण केशेन वा धावनं कृतं चेत् तेषां निर्मला शुद्धिः भवति।तथैव मनुष्याणां नेत्रे विद्यमाना दृष्टिः अञ्जनेन, आश्चोतनेन च निराकुला भवति। निर्मले गगने यथा चन्द्रः प्रकाशते, तथा तादृशी दृष्टिः प्रकाशते।१९,२० अञ्जनगुणम् आह- यथा हि इत्यादि। शुद्धिः स्वाभाविकी; सा आगन्तुधूल्यादि-उपनयनेन (अपनयनेन) निर्मला सति भाति। आश्च्योतनं नेत्रविरेकार्थं द्रव-औषधदानं, तत् च इह अनभिहितम् अपि फल-ऐक्यात्त् अभिहितम्, आदिशब्देन पुटपाक-आदीनां ग्रहणम्॥१८-१९॥ दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोः समन्वयः कथं कार्यः? उच्यते- तस्मात् स्राव्यं निशायां तु ध्रुवमञ्जनमिष्यते॥१८ चक्षुः तेजोमयं तस्य विशेषात् श्लेष्मतः भयम्। दिवा तत् न् प्रयोक्तव्यं नेत्रयोः तीक्ष्णम् अञ्जनम्। तस्मात् स्राव्यं निशायां तु ध्रुवम् अञ्जनम् इष्यते॥१८ चक्षुः तेजोमयम्। तस्य तेजसस्य चक्षुषः)विशेषात् श्लेष्मतः भयं विद्यते।ततः दृष्टेः प्रसादनम् श्लेष्महरं कर्म हितं ।दिवा नेत्रयोः तत् तीक्ष्णम् अञ्जनम् न प्रयोक्तव्यम्,(यतो हि विरेकदुर्बला दृष्टिः आदित्यं प्राप्य सीदति।तस्मात् स्राव्यम् अञ्जनं तु ध्रुवं निशायाम् इष्यते । नेत्रे तेजोमहाभूतस्य प्राबल्यम् अस्ति।अतः नेत्रस्य कफात् विशेषं भयम् अस्ति।अतः दृष्टेः प्रसादाय श्लेष्मनाशकं कर्म हितकरं भवति।नेत्रयोः तीक्ष्णम् अञ्जनं दिवसकाले न करणीयम्। स्रावणेन दृष्टिः दुर्बला भवति।सा दुर्बला दृष्टिः सूर्यस्य किरणैः आहता भवति।अतः स्रावणम् अञ्जनं तु निश्चयेन रात्रौ एव कार्यम्। स्रावण-अञ्जनप्रकरण-उपपत्तिम् आह- चक्षुः इत्यादि। चक्षुरिन्द्रियस्य तैजसस्य श्लेष्मतः आप्यात् त्तैजसविरुद्धत्वेन हेतुना, विशेषात् इति वातापित्तभयात् अधिकत्वेन भयं भवति। श्लेष्मजये च स्रावणं प्रधानं, तस्मात् स्राव्यम् इति अर्थः। स्रावण- अञ्जनकालं नियमयति- निशायाम् इत्यादि। ध्रुवम् अवश्यं निशायाम् एव, अञ्जनं प्रति आसन्नत्वात् स्रावण-अञ्जनम्। जतूकर्णेन अपि स्रावणरसाञ्जनं निशायाम् एव विहितं; यत् उक्तं- “सप्ताहात् रसाञ्जनं नक्तम्” इति। शालाक्ये अपि उक्तं- “विरेकदुर्बला दृष्टिः आदित्यं प्राप्य सीदति। रात्रौ स्वप्नगुणात् च अक्षि पुष्यति अञ्जनकर्षि(र्शि)तम्” इति। सौवीर-अञ्जनं तु विरेचनं न भवति, चक्षुःप्रसादमात्रं करोति, तेन तत् दिवा क्रियमाणं न विरोधि। अन्ये तु व्याख्यानयन्ति- ध्रुवं नित्यकर्तव्यं सौवीर-अञ्जनं यत् तत् निशि कर्तव्यं, स्रावण-अञ्जनं तु श्लेष्म-उद्रेकविषये(यि) वमनवत् पूर्वाह्ण एव कर्तव्यम्॥१६-१७ ''संसर्गो विप्रयोगश्च साहचर्यं विरोधिता । शब्दार्थंस्यानवच्छेदे विशेषस्मृतिहेतवः।। प्रकृते अञ्जनशब्दस्य साहचर्ये ‘स्राव्यम्’ इति शब्दः अस्ति अतः अञ्जनशब्देन स्रावणमञ्जनमेव ग्राह्यमिति निर्णयः।जतूकर्णवचनमपि अत्र प्रमाणम्। दृष्टिः निराकुला भाति निर्मले नभसि इन्दुवत्।२० यथा हि विविध-आत्मनां मलिनां कनक-आदिनां तैलचेलकच-आदिभिः धौतानां शुद्धिः निर्मला (भवति) एवं मर्त्यानाम् नेत्रेषु अञ्जन-आश्च्योतन-आदिभिः निराकुला दृष्टिः निर्मले नभसि इन्दुवत् भाति यथा नानाविधानां मलिनानां सुवर्णादीनां तैलेन वस्त्रेण केशेन वा धावनं कृतं चेत् तेषां निर्मला शुद्धिः भवति।तथैव मनुष्याणां नेत्रे विद्यमाना दृष्टिः अञ्जनेन, आश्चोतनेन च निराकुला भवति। निर्मले गगने यथा चन्द्रः प्रकाशते, तथा तादृशी दृष्टिः प्रकाशते।१९,२० अञ्जनगुणम् आह- यथा हि इत्यादि। शुद्धिः स्वाभाविकी; सा आगन्तुधूल्यादि-उपनयनेन (अपनयनेन) निर्मला सति भाति। आश्च्योतनं नेत्रविरेकार्थं द्रव-औषधदानं, तत् च इह अनभिहितम् अपि फल-ऐक्यात्त् अभिहितम्, आदिशब्देन पुटपाक-आदीनां ग्रहणम्॥१८-१९॥ दृष्टान्तदार्ष्टान्तिकयोः समन्वयः कथं कार्यः? उच्यते- श्रीवेष्टकं शल्लकीं च शुकबर्हम् अथ अपि च। शुष्कां निगर्भां तां वर्तिं धूमनेत्र-अर्पितां नरः॥२४ स्नेहाक्ताम् अग्निसम्प्लुष्टां पिबेत् प्रायोगिकीं सुखाम्।२५ अथ भिषक् ,हरेणुकां प्रियङ्गुं च पृथ्वीकां केशरं नखम्,ह्रीवेरं, चन्दनं पत्रं त्वग्-एला-उशीरपद्मकम्, ध्यामकं मधुकं मांसी गुग्गुलु-अगुरुशर्करं,शुभाः न्यग्रोध-उदुम्बर-अश्वत्थ-प्लक्ष-लोध्रत्वचः, वन्यं सर्जरसं मुस्तं शैलेयं कमल उत्पले,श्रीवेष्टकं शल्लकीं च शुकबर्हम् अपि पिष्ट्वा यवसन्निभां शरेषीकां लिम्पेत्।तां वर्तिम् अङ्गुष्ठसम्मितां, अष्टाङ्गुल-समां, च कुर्यात् । नरः शुष्कां निगर्भां (वर्तिम्) स्नेहाक्ताम् अग्निसम्प्लुष्टां धूमनेत्र-अर्पितां तां प्रायोगिकीं सुखां वर्तिं पिबेत्॥ २५ अथ वैद्यः ,हरेणुकां प्रियङ्गुं च पृथ्वीकां केशरं नखम्,ह्रीवेरं, चन्दनं पत्रं त्वग्-एला-उशीरपद्मकम्,ध्यामकं मधुकं मांसी गुग्गुलु-अगुरुशर्करं,शुभाः न्यग्रोध-उदुम्बर-अश्वत्थ-प्लक्ष-लोध्रत्वचः, वन्यं सर्जरसं मुस्तं शैलेयं कमल उत्पले, श्रीवेष्टकं शल्लकीं च शुकबर्हम् इति एतेषां द्रव्याणं पेषणं कुर्यात्।ततः शरपुष्पस्य यवप्रमाणायां नालिकायाम् एतस्य पिष्टस्य लेपं कुर्यात्।अनेन लेपेन वर्तिः जायते।सा वर्तिः अङ्गुष्ठसम्मिता स्थूला, अष्टाङ्गुल-समा दीर्घा च भवेत्।यदा सा वर्तिः शुष्का भवति, तदा तत्रत्या शरनालिका आकृष्य निराकरणीया।ततः सा वर्तिः स्नेहयुक्ता करणीया।स्निघा सा वर्तिः अग्निना ज्वालयित्वा धूमनेत्रे सारणीया।एषा प्रायोगिकधूमपानार्थं वर्तिः।तां सुखजनिकां वर्तिं पिबेत्॥२०-२५ इह एव अञ्जनान्ते धूमपानं विधास्यति- “नावन-अञ्जननिद्रान्ते” इत्यादिना; अतः अञ्जन-अनन्तरं धूमः अभिधीयते; उक्तं च शालाक्ये- “तीक्ष्ण-अञ्जनेन अञ्जितलोचनस्य यः सम्प्रदुष्टो न निरेति नेत्रात्। श्लेष्मा शिरःस्थः स तु पीतमात्रे धूमे प्रशान्तिं लभते क्षणेन” इति। हरेणुकाम् इत्यादि। हरेणुका रेणुका। पृथ्वीका कृष्णजीरकम्। केशरं नागकेशरम्। पद्मकं पद्मकाष्ठम्। ध्यामकं गन्धतृणम्। न्यग्रोध-आदीनां प्लक्षान्तानां त्वचः, तासां विशेषणं शुभा इति। वन्यं कैवर्तमुस्तकम्। शुकबर्हं ग्रन्थिपर्णकम्। शरेषीका शरपुष्पस्य नाली ‘शरिका’ इति प्रसिद्धा। अत्र विधानं- पिष्टैः भेषजैः शरिका तथा वेष्टयितव्या यथा अष्टाङ्गुलायता अङ्गुष्ठपरिणाहा च वर्तिः स्यात्, तस्यां च शुष्कायां सत्यां शरेषीकाम् आकृष्य स्नेहेन अभ्यज्य अग्निना (ना) एकस्मिन् अग्रेऽवदह्य वक्ष्यमाणधूमपान-नलिकायाम् अग्ररन्ध्रे निवेश्य अतः धूमः पेयः। प्रायोगिकी च नित्यपेयधूमवर्तिसञ्ज्ञा। सुखाम् इति अनेन अकटुकत्वम् अनत्ययत्वं च दर्शयति॥२०-२४ अञ्जनमुपदिष्टम्।तदनन्तरं धूमपानमुच्यते।अत्र सङ्गतिः का?एककार्यता अत्र सङ्गतिः। ''प्रयोगं नित्यमर्हति छेदा. ठञ्।नित्यप्रयोगार्हे।– वाचस्पत्यः'' चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] वर्तिं मधुरकैः कृत्वा स्नैहिकीं धूममाचरेत्।२६ वर्तिं मधुरकैः कृत्वा स्नैहिकीं धूमम् आचरेत्।२६ वसा-घृत-मधूच्छिष्टैः वरौषधैः मधुरकैः युक्तियुक्तैः स्नैहिकीं वर्तिं कृत्वा धूमम् आचरेत् । वसा, घृतं, सिक्थकं तथा जीवनीयगणोक्तैः उत्तमैः द्रव्यैः युक्त्या वर्तिः साधनीया।तस्याः धूमः पातव्यः॥२५,२६ स्नैहिकधूमवर्तिम् आह- वसा इत्यादि। मधूच्छिष्टं सिक्थकम्।वरौषधैः इति मधुरकविशेषणं; मधुरकाणि जीवनीयानि जीवक-ऋषभक-आदीनि। युक्तियुक्तैः इति अनेन तथा वसादिग्रहणं कर्तव्यं, यथा वर्तिः कर्तुं पार्यत इति दर्शयति। वर्तिकरणं च पूर्ववत्। स्नैहिकी स्नेहनकारिका ॥२५॥ श्वेता ज्योतिष्मती च एव हरितालं मनःशिला॥२६ गन्धाः च अगुरुपत्राद्याः धूमं मूर्धविरेचने ॥२७ मूर्धविरेचने श्वेता ज्योतिष्मती च हरितालं, मनःशिला, अगुरुपत्राद्या गन्धाः च एतैः धूमम् आचरेत् ॥ मूर्धविरेचनार्थं श्वेता, ज्योतिष्मती च हरितालं, मनःशिला, अगुरु, पत्राद्याः गन्धाः च इति एतैः द्रव्यैः वर्तिं साधयित्वा धूमम् आचरेत् ॥२६,२७ वैरेचनिकधूमपानवर्तिं दर्शयति- श्वेता इत्यादि। श्वेता अपराजिता। गन्धाः सुगन्धद्रव्याणि, तेषां विशेषणम् अगुरुपत्राद्याः, अगुरु च पत्राद्याः च अगुरुपत्राद्याः; अगुरुपत्राद्याः च ज्वरे वक्ष्यमाणः “अगुरुकुष्ठतगरपत्र” (चि.अ.३) इत्यादिगणो मन्तव्यः। अगुर्वाद्या इति न कृतं, कुष्ठतगरयोः अतितीक्ष्णत्वेन मस्तुलुङ्गक-स्रावभयात् परिहारार्थम्। वक्ष्यति च त्रिमर्मीये- “धूमवर्तिं पिबेत् गन्धैः अकुष्ठतगरैः तथा” (सि.अ.९) इति, शालाक्ये अपि उक्तं- “नतकुष्ठे स्रावयतो धूमवर्तिप्रयोजिते। मस्तुलुङ्गं विशेषेण तस्मात् ते न एव योजयेत्” इति; सुश्रुते अपि उक्तं- “एलादिना तगरकुष्ठवर्ज्येन” (सू.चि.अ.४०) इति॥२६ कर्ण-अक्षिशूलं कासः च हिक्काश्वासौ गलग्रहः। पूतिः घ्राण-आस्यगन्धः च दन्तशूलम् अरोचकः। क्षवथुः च अतितन्द्रा च बुद्धेः मोहः अतिनिद्रता। धूमपानात् गौरवं शिरसः शूलं पीनस-अर्धावभेदकौ, कर्ण-अक्षि शूलं कासः, हिक्का-श्वासौ च गलग्रहः, दन्तदौर्बल्यं श्रोत्र-घ्राण-अक्षिदोषजः आस्रावः, पूति-घ्राण-आस्यगन्धः च दन्तशूलम् अरोचकः, हनु-मन्या ग्रहः, कण्डूः, क्रिमयः, मुखे पाण्डुता, श्लेष्मप्रसेकः, वैस्वर्यं, गलशुण्डि उपजिह्विका,खालित्यं, पिञ्जरत्वं, च केशानां पतनं,क्षवथुः, च अतितन्द्रा, च बुद्धेः मोहः, अतिनिद्रता (इति एते रोगाः) प्रशाम्यन्ति, तथा शिरोरुहकपालानाम् इन्द्रियाणां स्वरस्य च बलम् अधिकं भवति। धूमवक्त्रकपानस्य बलिनः अपि उर्ध्वजत्रुजाः शिरोगताः वातकफात्मानो व्याधयः न च स्युः। धूमपानगुणान् दर्शयति- गौरवम् इत्यादि। शिरोरुहाः केशाः; कपालाः च शिरस एव। बलिनः अपि इति बलवत्कारणाः अपि इत्यर्थः। ऊर्ध्वजत्रुजत्वेन एव शिरोगताः अपि लब्धाः ते पुनः अभिधीयन्ते विशेषविधानार्थम्॥२७-३२ नात्र पुनरुक्तिदोषः द्रष्टव्यः। शिरोगताः इति पृथक् पदं ब्राह्मणवसिष्ठन्यायेन योजितम्। ''ऊर्ध्वजत्रुजत्वेन एव शिरोगताः अपि लब्धाः ते पुनः अभिधीयन्ते विशेषविधानार्थम्॥-चक्रपाणिः'' चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] वातश्लेष्मसमुत्क्लेशः कालेषु एषु हि लक्ष्यते। नावन-अञ्जननिद्रान्ते च आत्मवान् धूमपः भवेत्। रोगाः तस्य तु पेयाः स्युः आपानाः त्रिः त्रयः त्रयः ।३६ तस्य प्रयोगपाने अष्टौ कालाः सम्परिकीर्तिताः,हि एषु कालेषु वातश्लेष्मसमुत्क्लेशः लक्ष्यते। आत्मवान् (नरः) स्नात्वा, भुक्त्वा, समुल्लिख्य, क्षुत्वा, दन्तान् निघृष्य च नावन-अञ्जन-निद्रा-अन्ते च धूमपः भवेत्।तथा तस्य वातकफात्मानः उर्ध्वजत्रुजाः रोगाः न भवन्ति ॥३५ आपानाः तु त्रिः त्रयः त्रयः पेयाः स्युः।३६ प्रायोगिकधूमपानसय अष्टौ कालाः उक्ताः।यतो हि एषु कालेषु वातश्लेष्मसमुत्क्लेशः दृश्यते। आत्मवान् (नरः) १स्नात्वा, २भुक्त्वा, ३समुल्लिख्य, ४क्षुत्वा, ५दन्तान् निघृष्य ६नावनस्य अन्ते, ७अञ्जनस्य अन्ते, ८निद्रायाः अन्ते च धूमं पिबेत्।तथा तस्य वातकफजन्याः उर्ध्वजत्रुजाः रोगाः न भवन्ति ॥३५ प्रतिवारं त्रिधा धूमाभ्यवहारमोक्षाः इति त्रिवारं धूमपानं कार्यम्।३६ धूमपानकालं दर्शयति- प्रयोग इत्यादि। प्रयोगपाने प्रायोगिकधूमपाने एते अष्टौ कालाः, स्नैहिकपाने तु वातवृद्धि- उपलक्षितः कालः, वैरेचनिकपाने तु श्लेष्मवृद्धि-उपलक्षितः मन्तव्यः। प्रायोगिकः एव प्रायः स्वस्थवृत्त-अधिकारे, तेन तत्-कालः एव कण्ठरवेण अभिधीयते; यदि वा प्रयोगपाने सततपाने स्वस्थ-अधिकार इति यावत्; तेन धूमत्रयस्य अपि एते कालाः भवन्ति। वातकफात्मशब्देन वातात्मानः कफात्मानः वातकफात्मानः च गृह्यन्ते। पेयाः स्युः इत्यादौ आपानाः धूम-अभ्यवहारमोक्षाः; एकैकस्मिन् स्नानादिधूमपानकाले त्रिः इति आवृत्तित्रयं कर्तव्याः; ते च आवृत्तित्रये अपि त्रिधा त्रिधा कर्तव्याः; एकैकस्मिन् धूमपानकाले नव धूम-अभ्यवहारमोक्षाः कर्तव्याः; त्रीन् त्रीन् अभ्यवहारान् कृत्वा विश्रामः अन्तरा कर्तव्यः इत्यर्थः॥३३-३५ ''स्नैहिकपाने तु वातवृद्धि- उपलक्षितः कालः, ''यदि वा प्रयोगपाने सततपाने स्वस्थ-अधिकार इति यावत्; अनेन सूत्रेण त्रिशब्दात् ‘क्रियाभ्यावृत्तिः’ इति अर्थेन सुच् प्रत्ययः विहितः।ततः त्रिः इति पदं निष्पन्नम्।तस्य अर्थः ‘त्रिवारम्’। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] यथा-ईरितानां दोषाणां सम्यक् पीतस्य लक्षणम्।३८ हृत्-कण्ठ- इन्द्रियसंशुद्धिः, शिरसः लघुत्वं यथेरितानां दोषाणां शमः इति एतत्) सम्यक् पीतस्य लक्षणम्।३८ बुद्धिमान् (नरः) प्रयोगधूमार्थं दिने द्वयोः कालयोः धूमं पिबेत्। कालेषु द्विकालपायी परं स्यात् स्नैहिकधूमार्थं तु दिने एकस्मिन् समये धूमं पिबेत्।वैरेचनिकधूमार्थं दिने त्रिषु अथवा चतुर्षु कालेषु धूमं पिबेत्।हृदयशुद्धिः, कण्ठशुद्धिः, इन्द्रियसंशुद्धिः, शिरसः लघुत्वं विलायितानां दोषाणां शमः इति एतत्) सम्यक् पीतस्य धूमस्य लक्षणम्।३८ अष्टसु कालेषु एकस्मिन् एकस्मिन् दिवसे यस्मिन् धूमे यावान् यावान् पानकालनियमः तं दर्शयति- परम् इत्यादि। कालेषु स्नात्वा इत्यादिकालेषु। प्रयोगे प्रायोगिकधूमे। स्नैहिके तु एकमिति स्नैहिकधूमे एकम् एव कालं व्याप्य धूमं पिबेत् इति योज्यम्। त्रिचतुः इति वैरेच्ये दोषबल-अपेक्षो विकल्पः॥ ''त्रिचतुः इति वैरेच्ये दोषबल-अपेक्षो विकल्पः॥चक्रपाणिः'' स्नैहिकं धूमजे दोषे वायुः पित्तानुगो यदि।शीतं तु रक्तपित्ते स्याच्छ्लेष्मपित्ते विरूक्षणम्॥४० अकाले च अतिपीतः च धूमः कुर्यात् उपद्रवान्। स्नैहिकं धूमजे दोषे वायुः पित्तानुगो यदि। शीतं तु रक्तपित्ते स्यात् श्लेष्मपित्ते विरूक्षणम्॥४० धूमः अकाले च अतिपीतः बाधिर्यम्, आन्ध्य-मूकत्वं, रक्तपित्तं, शिरोभ्रमं च एतान्) उपद्रवान् कुर्यात्।तत्र सर्पिषः पानम् इष्टम्।धूमजे दोषे यदि वायुः पित्तानुगः तर्हि तत्र स्नैहिकं नावन-अञ्जनतर्पणं स्यात् ।रक्तपित्ते तु शीतं नावन-अञ्जनतर्पणं स्यात् श्लेष्मपित्ते विरूक्षणं नावन-अञ्जनतर्पणं स्यात् ॥ धूमः यदि अकाले पीतः अथवा अतिमात्रं पीतः, तर्हि सः बाधिर्यम्, आन्ध्यं, मूकत्वं, रक्तपित्तं, शिरोभ्रमं च करोति।तत्र घृतपानम् इष्टम्।धूमजे दोषे यदि वायुः पित्तानुगः भवति, तर्हि तत्र स्नैहिकं नावनं, स्नैहिकम् अञ्जनं, स्नैहिकं तर्पणं च करणीयम्।रक्तपित्ते तु शीतं नावनं,शीतम् अञ्जनं, शीतं तर्पणं च कार्यम्।श्लेष्मपित्ते विरूक्षणं नावनं, विरूक्षणम् अञ्जनं,तथा विरूक्षणं तर्पणं कार्यम् ॥ बाधिर्य-इत्यादि। धूमजे इति अविधिप्रयुक्तधूमकृते यदि वायुः पित्तानुगः वृद्धः तदा नावन-अञ्जनतर्पणं स्नैहिकं स्नेहकृतं कर्तव्यं, शीतं शीतद्रव्यकृतं कर्तव्यं नावनादि एव, विरूक्षणम् अपि नावनादि एव॥३८-४० नायं परिपूर्णः अर्थः।शीतं च विरूक्षणं चेति द्वे अपि विशेषणे।तयोः विशेष्याकाङ्क्षा अस्ति।सा न पूर्यते चेत् परिपूर्णः अर्थः अपि न बुद्ध्यते। अहो आयासः अर्के चेन्मधु विन्देत, किमर्थं पर्वतं व्रजेत् द्वारस्थे अर्कक्षुपे एव मधु यदि लभ्यते तर्हि कोऽपि जनः मधुलाभार्थं किमर्थं पर्वतं प्रति गच्छेत्? पूर्वतने सूत्रे यदि समर्थं विशेष्यं लभ्यते तर्हि अनुपस्थितस्य कस्यचित् विशेष्यस्य अध्याहारे प्रयासः किमर्थं कार्यः? तस्मात् चक्रपाणिना कृतः अन्वयः उचितः एव। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] परं तु अतः प्रवक्ष्यामि धूमः येषां विगर्हितः। न रक्ती न विषेण आर्तः न शोचन् न च गर्भिणी। न मूर्च्छाभ्रमतृष्णासु न क्षीणे न अपि च क्षते। धूमं न भुक्त्वा दध्ना च न रूक्षः क्रुद्धः एव च। न शङ्खके न रोहिण्यां न मेहे न मदात्यये। रोगाः तस्य प्रवर्धन्ते दारुणाः धूमविभ्रमात्।४६ अतः परं तु येषां धूमः विगर्हितः (तान्) प्रवक्ष्यामि।विरिक्तः धूमं न पिबेत् बस्तिकर्मणि कृते धूमं न पिबेत्।रक्ती धूमं न पिबेत् विषेण आर्तः धूमं न पिबेत्।शोचन् धूमं न पिबेत्। गर्भिणी च धूमं न पिबेत्। श्रमे धूमं न पिबेत् ।मदे धूमं न पिबेत् । आमे धूमं न पिबेत् ।पित्ते धूमं न पिबेत् । प्रजागरे धूमं न पिबेत् ।मूर्च्छाभ्रमतृष्णासु धूमं न पिबेत्। क्षीणे धूमं न पिबेत्।अपि च क्षते धूमं न पिबेत् ।मद्यदुग्धे पीत्वा च धूमं न पिबेत्।स्नेहं पीत्वा च धूमं न पिबेत्। माक्षिकम् पीत्वा धूमं न पिबेत्।दध्ना भुक्त्वा च धूमं न पिबेत्।रूक्षः धूमं न पिबेत्।क्रुद्धः धूमं न पिबेत् एव च।तालुशोषे धूमं न पिबेत्। तिमिरे धूमं न पिबेत्।शिरसि अभिहिते धूमं न पिबेत्। शङ्खके धूमं न पिबेत्। रोहिण्यां धूमं न पिबेत्। मेहे धूमं न पिबेत्। मदात्यये धूमं न पिबेत्।यः नरः एषु अकालेषु मोहात् धूमं पिबति, तस्य धूमविभ्रमात् दारुणाः रोगाः प्रवर्धन्ते ॥ अतः परं तु येषां धूमः विगर्हितः तान् प्रवक्ष्यामि।विरिक्तः धूमं न पिबेत् बस्तिकर्मणि कृते धूमं न पिबेत्।रक्ती धूमं न पिबेत्। विषेण आर्तः धूमं न पिबेत् ।शोचन् धूमं न पिबेत्। गर्भिणी धूमं न पिबेत्। श्रमे सति धूमं न पिबेत् ।मदे धूमं न पिबेत् ।आमे सति धूमं न पिबेत् । पित्ते धूमं न पिबेत्।प्रजागरे धूमं न पिबेत् ।मूर्च्छायां धूमं न पिबेत्। भ्रमे धूमं न पिबेत्।तृष्णायां धूमं न पिबेत्।क्षीणे धूमं न पिबेत् ।क्षते धूमं न पिबेत्।मद्यं पीत्वा अथवा दुग्धं पीत्वा च धूमं न पिबेत्।स्नेहं पीत्वा धूमं न पिबेत्।मधु पीत्वा धूमं न पिबेत्।दध्ना भुक्त्वा च धूमं न पिबेत्।रूक्षः नरः धूमं न पिबेत्।क्रुद्धः नरः धूमं न पिबेत् एव।तालुशोषे धूमं न पिबेत्। तिमिरे धूमं न पिबेत्।शिरसि अभिहिते धूमं न पिबेत्।शङ्खके धूमं न पिबेत्। रोहिण्यां धूमं न पिबेत्। मेहे धूमं न पिबेत्। मदात्यये धूमं न पिबेत्।यः नरःएषु अकालेषु मोहात् धूमं पिबति, तस्य धूमविभ्रमात् दारुणाः रोगाः प्रवर्धन्ते ॥ न विरिक्त इत्यादौ प्रतिनिषेध्यं नकारकरणं निषेधगौरवदर्शनार्थम्। धूमं न भुक्त्वा इति पुनः धूमग्रहणं दध्ना भुक्तवतः विशेषप्रतिषेधार्थम्॥४१-४५ ''धूमं न भुक्त्वा इति पुनः धूमग्रहणं दध्ना भुक्तवतः विशेषप्रतिषेधार्थम्॥चक्रपाणिः'' चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] प्रतिलोमं गतो ह्याशु धूमो हिंस्याद्धि चक्षुषी। ४८ घ्राणेन आस्येन कण्ठस्थे मुखेन घ्राणपः वमेत्। प्रतिलोमं गतः हि आशु धूमः हिंस्यात् हि चक्षुषी।४८ शिरोघ्राण-अक्षिसंश्रये दोषे धूमयोग्यः (नरः) घ्राणेन (धूमं)पिबेत्।कण्ठस्थे दोषे धूमयोग्यः (नरः) आस्येन पिबेत्। घ्राणपः मुखेन (धूमं)वमेत्।आस्येन धूमकवलान् पिबन् घ्राणेन न उद्वमेत्। हि प्रतिलोमं गतः धूमः हि चक्षुषी आशु हिंस्यात् ।४८ यदि दोषः शिरसि, घ्राणे अथवा नेत्रे विद्यते तर्हि धूमयोग्यः नरः धूमं घ्राणेन पिबेत्।यदि दोषः कण्ठे विद्यते, तर्हि नरः धूमम् आस्येन पिबेत्।घ्राणेन पीत्वा मुखेन धूमं वमेत्।आस्येन पीत्वा धूमकवलान् घ्राणेन न उद्-वमेत्।यतो हि धूमः प्रतिलोमं गच्छति।यतः प्रतिलोमं गच्छति, तस्मात् धूमः चक्षुषी आशु हिंसति॥४८ धूमयोग्य इत्यादौ घ्राणेन इति छेदः। प्रतिलोमं गत आस्यपीतः घ्राणं गतः इति अर्थः। हिशब्दद्वयं च हेतौ। तेन अयम् अर्थः- यस्मात् प्रतिलोमं विमार्गं गतो धूमः तस्मात् चक्षुषी हिंस्यात्, यस्मात् हिंस्यात् तस्माद् घ्राणेन न उद्वमेत् इति॥४६-४७ ''यस्मात् प्रतिलोमं विमार्गं गतो धूमः तस्मात् चक्षुषी हिंस्यात्, पिबेत् छिद्रं पिधाय एकं नासया धूमम् आत्मवान्।४९ आत्मवान् तत्-चेताः सु-उपविष्टः ऋजु-अङ्गचक्षुः नासया एकं छिद्रं पिधाय त्रिपर्ययं धूमम् पिबेत् । आत्मवान् एकाग्रमनाः साधु उपविष्टः ऋजु-अङ्गः, ऋजु-चक्षुः नरः नासया एकं छिद्रं पिधाय त्रिपर्ययं धूमम् पिबेत् । सम्यक् उपविष्टः सु-उपविष्टः। त्रिपर्ययम् इति तु यदि अपि पूर्वम् एव उक्तम् ‘आपानाः त्रिः त्रयः त्रयः’ इति अनेन, तथा अपि त्रिपर्ययधूमपानपर्यन्तम् ऋजु-अङ्ग-चक्षुः-आदि कर्तव्यं न उपक्रम-मात्रे एव इति पुनर्-अभिधानेन दर्शयति। नासिकया अपि रन्ध्र-एकच्छिद्रं पिधाय पिबेत् न पुनः नासिकया एव पिबेत् इति नियमः॥४८ परि सर्वतोभावेन।अयः शुभविधिः।पर्ययः सर्वः विधिः इत्यर्थः।त्रयः पर्ययाः आपानविधयः ननु त्रिपर्ययम् इति विशेषणं निरर्थकम्।पूर्वम् ‘आपानाः त्रय़ त्रयः’ इति उक्तम्।अत्र ''त्रिपर्ययम् इति तु यदि अपि पूर्वम् एव उक्तम् ‘आपानाः त्रिः त्रयः त्रयः’ इति अनेन, तथा अपि त्रिपर्ययधूमपानपर्यन्तम् ऋजु-अङ्ग-चक्षुः-आदि कर्तव्यं न उपक्रम-मात्रे एव इति ‘नासया धूमं पिबेत्’ इति एतावद् वचनं पर्याप्तम्।एकं छिद्रं पिधाय’ इति अनेन अंशेन ''नासिकया अपि रन्ध्र-एकच्छिद्रं पिधाय पिबेत्, न पुनः नासिकया एव पिबेत् इति नियमः।–चक्रपाणिः'' विरेचने स्व-अङ्गुलीभिः चतुर्विंशतिकं नेत्रम् इष्यते ।,स्नेहे प्रयोगे अधि-अर्धम् (चतुर्विंशति-अङ्गुलम् इत्युक्ते) द्वात्रिंशत्-अङ्गुलम् इष्यते ।धूमनेत्रं ऋजु त्रिकोषाफलितं कोलास्थि-अग्रप्रमाणितम् बस्तिनेत्रसमद्रव्यं प्रशस्यते ॥ विरेचनधूमप्रयोगे स्व-अङ्गुलीभिः चतुर्विंशतिकं नेत्रम् अपेक्षितम् ।,स्नेहधूमप्रयोगे अधि-अर्धम् (चतुर्विंशति-अङ्गुलम् इत्युक्ते) द्वात्रिंशत्-अङ्गुलं नेत्रम् अपेक्षितम्।धूमनेत्रं ऋजु, त्रिकोषाफलितं भवेत्।नेत्रस्य अग्रं कोलास्थि-प्रमाणितम् स्यात्।धूमनेत्रस्य द्रव्यं बस्तिनेत्रसमं प्रशस्तम्॥५१ यत् आह- “स-अर्धः त्र्यंशयुतः पूर्णो हस्तः प्रायोगिक-आदिषु” इति।-चक्रपाणिः'' चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] न इन्द्रियं बाधते धूमः मात्राकालनिषेवितः।५२ नाडीतनूकृतः पर्वच्छिन्नो दूरात् विनिर्गतः ,मात्राकालनिषेवितः धूमः इन्द्रियं न बाधते॥ धूमः यदि नाड्या विरलः कृतः, पर्वभिः छिन्नः, दूरात् विनिर्गतः तथा मात्रया काले निषेवितः तर्हि इन्द्रियं न बाधते॥ यथाभिहितनलिकया पाने गुणं दर्शयति- दूरात् इत्यादि॥५१ पर्वभिः छिन्नः पर्वच्छिन्नः।नाड्या तनूकृतः नाडीतनूकृतः।मात्रा च कालः च मात्राकालौ। इतरेतरद्वन्द्वः।मात्राकालौ विचिन्त्य निषेवितः मात्राकालनिषेवितः।मध्यमपदलोपः समासः। इन्द्रियाणि उपतप्यन्ते धूमे अत्यर्थं निषेविते।५६ यदा कफः च तनुतां प्राप्तः उरः च कण्ठः च शिरः च लघुतां व्रजेत् च (तदा) सुपीतं धूमम् आदिशेत्।यस्य कण्ठः सकफः अविशुद्धः च स्वरः एवम् मस्तकः च स्तिमितः भवेत् (तस्य) अपीतं धूमम् आदिशेत् ।धूमे अत्यर्थं निषेविते तालु मूर्धा च कण्ठः च शुष्यते परितप्यते, जन्तुः तृष्यते, मुह्यते, रक्तम् अधिकं स्रवते च, शिरः च अत्यर्थं भ्रमते मूर्च्छा च अस्य उपजायते,इन्द्रियाणि उपतप्यन्ते यदि धूमस्य अतियोगः भवति, तर्हि तालु< मूर्धा, कण्ठः च शुष्यते, परितप्यते, नरः तृषितः भवति, मुह्यते च। रक्तम् अधिकं स्रवते।शिरः च अत्यर्थं भ्रमते।अस्य मूर्च्छा च उपजायते, इन्द्रियाणि उपतप्यन्ते। केचिद्धूमसम्यक्-पानादिलक्षणं ग्रन्थं पठन्ति। तत्र, यदा च उरः च इत्यादि सम्यग्-धूमपान-लक्षणम्, अविशुद्ध इत्यादि अयोगलक्षणं, तालु इत्यादि अतियोगलक्षणम्॥५२-५५ नरः मुह्यते, रक्तम् अधिकं स्रवते,शिरः च अत्यर्थं भ्रमते ''व्यापत्तिचिह्नं भैषज्यं धूमः येषां विगर्हितः। अत्र धूमसम्यक्पान-अयोग-अतियोगलक्षणानि न उल्लिखितानि।अतः अयमंशः अनार्षः इति चक्रपाणिः मन्यते।तत्र अधिकं किमपि न टीकते च। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] जीर्यतश्चोत्तमाङ्गेषु जरा न लभते बलम्।६३ जीर्यतः च उत्तमाङ्गेषु जरा न लभते बलम्।६३ वर्षे वर्षे प्रावृट्शरद्वसन्तेषु च त्रिषु कालेषु ना अणुतैलं चरेत्॥यः गतमेघे नभस्-तले यथाकालं यथोक्तं नस्यकर्म निषेवते तस्य न चक्षुः न घ्राणं न श्रोत्रम् उपहन्यते।केशाः श्मश्रूणि वा पुनः न श्वेता न कपिलाः स्युः।केशाः च न प्रमुच्यन्ते, विशेषतः वर्धन्ते च ।मन्यास्तम्भः शिरःशूलम् अर्दितं हनुसङ्ग्रहः,पीनसः अर्धावभेदः च शिरःकम्पः च शाम्यति।अस्य नावनप्रीणिताः सिराः शिरःकपालानां सन्धयः स्नायुकण्डराः च अभ्यधिकं बलं लभन्ते।मुखं प्रसन्न-उपचितं (भवति) स्वरः स्निग्धः स्थिरः महान् (भवति)। सर्वेन्द्रियाणां वैमल्यं बलं च अधिकम् भवति ।अस्य च उर्ध्वजत्रुजाः रोगाः सहसा न प्रभवन्ति ॥६२जीर्यतः च उत्तमाङ्गेषु जरा बलं न लभते प्रतिवर्षं प्रावृषि, शरदि, तथा वसन्ते त्रिषु कालेषु नरः अणुतैलं चरेत्॥यः निरभ्रगगने सति यथाकालं यथोक्तं नस्यकर्म निषेवते,तस्य न चक्षुः न घ्राणं न श्रोत्रम् उपहन्यते।केशाः श्मश्रूणि वा पुनः न श्वेता न कपिलाः स्युः।केशाः च न प्रमुच्यन्ते, विशेषतः वर्धन्ते च ।मन्यास्तम्भः शिरःशूलम् अर्दितं हनुसङ्ग्रहः, पीनसः अर्धावभेदः च शिरःकम्पः च शाम्यति।अस्य नावन-प्रीणिताः सिराः शिरःकपालानां सन्धयः स्नायुकण्डराः च अभ्यधिकं बलं लभन्ते। मुखं प्रसन्नम् उपचितं च (भवति)स्वरः स्निग्धः स्थिरः महान् (भवति)। सर्वेन्द्रियाणां वैमल्यं बलं च अधिकम् भवति ।अस्य च उर्ध्वजत्रुजाः रोगाः सहसा न प्रभवन्ति ॥जीर्यतः च उत्तमाङ्गेषु जरा बलं न लभते धूमनस्ययोः नासाद्वारसामान्याद्धूमम् अनु नस्यं ब्रूते- वर्ष इत्यादि। अणूनां स्रोतसां हितम् इति अणुतैलं, तत् च अग्रे वक्ष्यमाणम्। शिरःकपालानाम् एव सिराः सन्धयः स्नायुकण्डराः च । उत्तमाङ्गेषु इति बहुवचनं शिरसोऽभ्यर्हितत्वात्; यदि वा जरा वलीपलित-आदिलक्षणा या सा उत्तमा प्रकर्षप्राप्ता अङ्गेषु मस्तक-आदिषु निषिध्यते॥५६-६२ ''सिराः शिरःकपालानां सन्धयः स्नायुकण्डराः।नावनप्रीणिताश्चास्य लभन्तेऽभ्यधिकं बलम्।'' ।शिरः एकमस्ति, तथापि पूज्यमस्ति अतः बहुवचनम्।जरा शिरसि बलं न लभते इत्यर्थः चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] प्रयुञ्जानः यथाकालं यथोक्तान् अश्नुते गुणान्।७१ चन्दन-अगुरुणी पत्रं दार्वीत्वक्-मधुकं बलां,प्रपौण्डरीकं सूक्ष्म-एलां विडङ्गं बिल्वं उत्पलम्, ह्रीबेरम् अभयं वन्यं त्वङ्मुस्तं सारिवां स्थिरां,जीवन्तीं पृश्निपर्णीं सुरदारु शतावरीं,हरेणुं, बृहतीं, व्याघ्रीं, सुरभीं, पद्मकेश,रं (तैलात्) शतगुणे माहेन्द्रे विमले अम्भसि विपाचयेत् ।तैलात् दशगुणं शेषं कषायम् अवतारयेत्।तेन कषायेण तैलं दशकृत्वः विपाचयेत्।अथ अस्य दशमे पाके समांशं छागलं पयःदद्यात् ।एषः अणुतैलस्य नावनीयस्य संविधिः।अस्य तैलस्य अर्धपलोन्मिताम् मात्रां पिचुना त्रिभिः नावनैः स्निग्धस्विन्न-उत्तमाङ्गस्य (नरस्य) प्रयुञ्जीत।निवात-उष्णसमाचारी हिताशी नियतेन्द्रियः त्र्यहात् त्र्यहात् च सप्ताहम् एतत् कर्म समाचरेत् ।एतत् त्रिदोषघ्नम्, इन्द्रियाणां बलप्रदम् तैलं यथाकालं प्रयुञ्जानः (नरः) यथोक्तान् गुणान् अश्नुते।७१ चन्दन-इत्यादौ दार्व्याः त्वक् दार्वीत्वक्, जीवन्ती सुवर्णनाला स्वनामप्रसिद्धा, सुरभी शूकशिम्बा, पद्मस्य केशरं पद्मकेशरम्। माहेन्द्रे आन्तरिक्षे। शतगुणे तैलात् इति योज्यम्। दशगुणम् इति एतत् अपि तैलात् इति योजनीयम्। अत्र तु क्वाथ्यभेषजं तावन्मानं ग्राह्यं यावता क्वाथ-अर्थ-उपात्तं पानीयं भेषजचतुर्गुणं भवति, “क्वाथ्यात् चतुर्गुणं वारि” इति अस्य अबाधितत्वात्, न तु भेषजात् शतगुणे अम्भसि इति एवं व्याख्येयं; यत् आह जतूकर्णः- “पक्त्वा अथ अम्बुशतप्रस्थे दशभागस्थितेन तु। तैलप्रस्थं पचेत् तेन छागीक्षीरेण संयुतम्” इति। यदि वा, तैलप्रमाण-अनुमानेन एव “स्नेहात् चतुर्गुणं क्वाथ्यं” इति परिभाषया क्वाथ्यद्रव्यपरिमाणं व्यवस्थापनीयम्। पिचुना इति तूलकपिण्डिकया। नावनैः त्रिभिः वारत्रयेण इति अर्थः। त्र्यहात् त्र्यहात् इति एक-एकं दिनम् अन्तरीकृत्य, सप्ताहम् इति अन्तरितदिनानि वर्जयित्वा; तेन एकैकस्मिन् ऋतौ त्रयोदशाहात् नस्यप्रयोगः समाप्यते॥६३-७० “पक्त्वा अथ अम्बुशतप्रस्थे दशभागस्थितेन तु। तैलप्रस्थं पचेत् तेन छागीक्षीरेण संयुतम्” तस्मात् त्र्यहात् इत्यस्य पञ्चम्यन्तस्य अपि ‘अधिकरणम्’ इत्यर्थः भवति ‘त्र्यहे’ इति।त्र्यहे इत्यत्र त्रिशब्दात् पूरणार्थकः प्रत्ययः नास्ति, तथापि त्रिशब्दः समासे अस्ति अतः ‘तृतीये अहनि’ इति अर्थः अपि सम्भवति। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] दौर्गन्ध्यं भजते तेन तस्माज्जिह्वां विनिर्लिखेत्।७६ दौर्गन्ध्यं भजते तेन तस्मात् जिह्वां विनिर्लिखेत्।७६ आपोथित-अग्रं कषायकटुतिक्तकम् दन्तपवनं द्वौ कालौ दन्तमांसानि अबाधयन् भक्षयेत् । (तद् दन्तपवनं) गन्धं, वैरस्यं निहन्ति। जिह्वा-दन्त-आस्यजं मलं निष्कृष्य रुचिम् आधत्ते। सद्यः दन्तविशोधनम् (भवति) ॥करञ्ज-करवीर-अर्क-मालती-ककुभासनाः ,ये च अपि एवंविधाः द्रुमाः (ते) दन्तपवने शस्यन्ते। जिह्वानिर्लेखनानि सुवर्णरूप्यताम्राणि त्रपुरीतिमयानि च अतीक्ष्णानि अनृजूनि च स्युः।७४ यत् जिह्वामूलगतं च उच्छ्वासरोधि च मलं, तेन (मुखं) दौर्गन्ध्यं भजते। तस्मात् जिह्वां विनिर्लिखेत्।७६ दिने द्विवारं दन्तपवनं भक्षयेत् । तद् दन्तपवनम् आपोथित-अग्रं तथा कषायकटुतिक्तरसात्मकं स्यात्।भक्षणकाले दन्तमांसानां बाधः न स्यात्।(तद् दन्तपवनं) गन्धं, वैरस्यं निहन्ति। जिह्वा-दन्त-आस्यजं मलं निष्कृष्य रुचिम् आधत्ते। सद्यः दन्तविशोधनम् (भवति)।करञ्ज-करवीर-अर्क-मालती-ककुभासनाः ,ये च अपि एवंविधाः द्रुमाः (ते) दन्तपवने शस्यन्ते। जिह्वायाः लेखनार्थं या पट्टिका, सा सुवर्णस्य, रौप्यस्य, ताम्रस्य त्रपुमयी, रीतिमयी वा भवेत्। जिह्वामूले मलः सञ्चितः भवति, तेन उच्छ्वासस्य अवरोधः भवति, मुखे दुर्गन्धः अपि भवति।अतः जिह्वायाः लेखनं कर्तव्यम्॥७६ स्थानप्रत्यासत्त्या दन्तकाष्ठगुणान् दर्शयति- आपोथित-इत्यादि। द्विकालं सायं प्रातः इति। दन्तान् पुनाति इति दन्तपवनं दन्तकाष्ठम्। निष्कृष्य मलम् इति सम्बन्धः। ककुभः अर्जुनः। एवंविधाः एवंरसाः इति अर्थः॥७१-७५ एवमुपसंहारे दन्तधावनाद् अनन्तरं मुखे धारणीयानां द्रव्याणाम् उल्लेखः अस्ति, जिह्वानिर्लेखनस्य क्वापि उल्लेखः नास्ति। अतः एतावान् अंशः केनचिदन्येन अत्र प्रक्षिप्तः इति चक्रपाणिः मन्यते।ग्रन्थः अग्निवेशस्य नास्ति अतः तत्र सः किमपि वक्तुं नेच्छति। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] जातीकटुकपूगानां लवङ्गस्य फलानि च।कक्कोलस्य फलं पत्रं ताम्बूलस्य शुभं तथा। तथा कर्पूरनिर्यासः सूक्ष्मैलायाः फलानि च॥७७ जातीकटुकपूगानां लवङ्गस्य फलानि च।कक्कोलस्य फलं पत्रं ताम्बूलस्य शुभं तथा। तथा कर्पूरनिर्यासः सूक्ष्म-एलायाः फलानि च॥७७ वैशद्य-रुचि-सौगन्ध्यम् इच्छता जातीकटुकपूगानां लवङ्गस्य फलानि च कक्कोलस्य फलं तथा ताम्बूलस्य शुभं पत्रं तथा कर्पूरनिर्यासः च सूक्ष्म-एलायाः फलानि आस्येन धार्याणि। यः वैशद्यं, रुचिं, सौगन्ध्यम् इच्छति,सःजातीकटुकपूगानां फलानि, लवङ्गस्य फलानि, कक्कोलस्य फलं तथा ताम्बूलस्य शुभं पत्रं तथा कर्पूरनिर्यासः च सूक्ष्म-एलायाः फलानि च इति एतत् मुखेन धारणीयम्। कटुकं लताकस्तूरी। यदि अपि लवङ्गस्य वृन्तम् अभिप्रेतं तथा अपि बहूनां फलस्य ग्राह्यत्वात् छत्रिणो गच्छन्ति इति न्यायेन सामान्येन फलम् इति उक्तम्॥७६-७७ सुस्पर्शोपचिताङ्गश्च बलवान् प्रियदर्शनः।भवत्यभ्यङ्गनित्यत्वान्नरोऽल्पजर एव च॥८९ सुस्पर्श-उपचित-अङ्गः च बलवान् प्रियदर्शनः।भवति अभ्यङ्गनित्यत्वात् नरः अल्पजरः एव च॥८९ अभ्यङ्गनित्यत्वात् नरः सुस्पर्श-उपचित-अङ्गः च बलवान् प्रियदर्शनः अल्पजर एव च भवति ॥८९ नित्यं मूर्ध्नि तैलनिषेवणात् स्नेह-आर्द्र-शिरसः शिरःशूलं न जायते ,न खालित्यं जायते, न पालित्यं जायते।केशाः च न प्रपतन्ति॥शिरःकपालानां बलं विशेषेण अभिवर्धते।केशाः दृढमूलाः च दीर्घाः च कृष्णाः च भवन्ति।इन्द्रियाणि प्रसीदन्ति, आननं च सुत्वक् भवति,निद्रालाभः स्यात्, सुखं च स्यात् ।नित्यं कर्णतर्पणात् कर्णरोगाः न भवन्ति वातोत्थाः रोगाः न भवन्ति मन्याहनुसङ्ग्रहः न भवति, उच्चैः श्रुतिः न भवति, बाधिर्यं च न स्यात्।यथा कुम्भः स्नेह्-अभ्यङ्गात्, चर्म स्नेहविमर्दनात्, अक्षः च उपाङ्गात् दृढः भवति तथा शरीरम् अभ्यङ्गात् दृढं क्लेशसहं, सुत्वक् भवति।शरीरे वातरोगाः शाम्यन्ति।तत् क्लेशसहं व्यायामसहं च भवति। स्पर्शने वायुः अभ्यधिकः भवति।स्पर्शनं च त्वक्-आश्रितं भवति।अभ्यङ्गः च त्वचः अत्यन्तं हितः। तस्मात् नरः अभ्यङ्गं शीलयेत् ॥ अभ्यङ्गसेविनः गात्रे यदि आघातः भवति, तर्हि, तत् शरीरम् अत्यर्थं विकारं न भजते ।च अभिघात-अभिहतं गात्रम् बलकर्मणि अपि तत् शरीरम् अत्यर्थं विकारं न भजते।अभ्यङ्गनित्यत्वात् नरस्य स्पर्शः शोभनः भवति, तस्य अङ्गानाम् उपचयः भवति।सः बलवान् प्रियदर्शनः च भवति। तस्य जरा मन्दा भवति ॥८९ हन्वोः इत्यादि स्नेहगण्डूषगुणाः। नित्यम् इत्यादि निषेवणात् इति-अन्तं शिरस्-तैलगुणाः। मूर्ध्नि तैलनिषेवणात् इति उक्ते अपि स्नेह-आर्द्रशिरस इति यत् करोति, तेन यावता तैलेन आर्द्रशिराः स्यात् तावत् मूर्ध्नि तैलं सेव्यम् इति दर्शयति। स्नेह-अभ्यङ्गात् इत्यादि। उपाङ्गस्नेहदानात्, अक्षः रथस्य चक्रनिबन्धनकाष्ठम्। बहुदृष्टान्तकरणं तु कस्यचित् किञ्चित् प्रसिद्धं भविष्यति न हि सर्वं सर्वत्र प्रसिद्धम् इति अभिप्रायेण; यदि वा स्नेहस्य नानाकार्यकरणशक्ति-उपदर्शनार्थम्। स्पर्शने स्पर्शनेन्द्रिये वायुः अधिकः; वैद्यकदर्शने पाञ्चभौतिकत्वात् इन्द्रियस्य इति अर्थः। त्वच्यः च परम् अभ्यङ्ग इति चकारात् वातहितः च, एतेन आश्रितस्य वात-अधिकस्य स्पर्शनेन्द्रियस्य, आश्रयस्य च त्वचो हित इति उक्तं भवति। बलेन सम्पाद्यं कर्म बलकर्म गुरुभारहरणादि॥७८-८९ !एवम् उभयथा अभ्यङ्गः स्पर्शनेन्द्रियस्य हितकरः बलेन सम्पाद्यं बलसम्पाद्यम् इति तृतीयातत्पुरुषः।बलसम्पाद्यं कर्म बलकर्म।मध्यमपदलोपः समासः। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] न च स्याद्गृध्रसीवातः पादयोः स्फुटनं न च।न सिरास्नायुसङ्कोचः पादाभ्यङ्गेन पादयोः॥९२ न च स्यात् गृध्रसीवातः पादयोः स्फुटनं न च।न सिरा-स्नायु-सङ्कोचः पाद-अभ्यङ्गेन पादयोः॥९२ पाद-अभ्यङ्गेन च गृध्रसीवातः न स्यात् पादयोः स्फुटनं च न स्यात् ।पादयोः सिरा-स्नायु सङ्कोचः न स्यात् ।९२ पाद-अभ्यङ्ग-निषेवणात् पादयोः खरत्वं, स्तब्धता, रौक्ष्यं, श्रमः, सुप्तिः च सद्यः एव उपशाम्यन्ति । पादयोः सौकुमार्यं च जायते, बलं स्थैर्यं च जायते। दृष्टिः प्रसादं लभते मारुतः च उपशाम्यति।पाद-अभ्यङ्गेन च गृध्रसीवातः न स्यात् पादयोः स्फुटनं च न स्यात् । पादयोः सिरा-स्नायु सङ्कोचः च न स्यात् ।९२ खरत्वम् इत्यादि पाद-अभ्यङ्गगुणाः।प्रथमं पादयोः इति पदं खरत्व-आदिविशेषणार्थं, द्वितीयं तु बलादेः कालान्तर-उत्पादसूचनार्थं, तृतीयं तु स्फुटनविशेषणार्थं, चतुर्थं तु सिरास्नायुविशेषणार्थं, शिष्टं तु पादाभ्यङ्गेन इति पदं दूरान्तरितस्य पाद-अभ्यङ्गस्य स्मरणार्थम्॥९०-९२ चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] पवित्रं वृष्यमायुष्यं श्रमस्वेदमलापहम्।शरीरबलसन्धानं स्नानमोजस्करं परम्॥९४ पवित्रं वृष्यम आयुष्यं श्रमस्वेदमलापहम्।शरीरबलसन्धानं स्नानम् ओजस्करं परम्॥९४ स्नानं पवित्रं, वृष्यम्, आयुष्यं, श्रम-स्वेद-मलापहं, शरीरबलसन्धानं, परम् ओजस्करम् अस्ति॥९४ शरीरपरिमार्जनं दौर्गन्ध्यं, गौरवं, तन्द्रां, कण्डूं, मलम्, अरोचकं, स्वेदस्य बीभत्सतां च हन्ति। स्नानं पवित्रं, वृष्यम्, आयुष्यं, श्रमहरं. स्वेदहरं. मलापहं, शरीरबलसन्धानं, परम् ओजस्करम् अस्ति॥९४ अभ्यङ्गपूर्वकत्वात् उद्वर्तनस्य तम् अनु परिमार्जनम् उद्वर्तनं ब्रूते- दौर्गन्ध्यम् इत्यादि। स्वेदेन बीभत्सता स्वेदबीभत्सता। शरीरस्य बलेन सन्धानं योजनं करोति इति अर्थः॥९३-९४ उच्यते।बलेन सन्धानं बलसन्धानम् इति तृतीयातत्पुरुषः।सन्धानम् इति योजनम्।शरीरस्य बलसन्धानं शरीरबलसन्धानम् इति षष्ठीतत्पुरुषः। अस्य विग्रहस्य सङ्कलितार्थः चक्रपाणिना उक्तः। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] स्खलतः सम्प्रतिष्ठानं शत्रूणां च निषूदनम्।अवष्टम्भनमायुष्यं भयघ्नं दण्डधारणम्॥१०२ स्खलतः सम्प्रतिष्ठानं शत्रूणां च निषूदनम्।अवष्टम्भनम् आयुष्यं भयघ्नं दण्डधारणम्॥१०२ दण्डधारणं स्खलतः सम्प्रतिष्ठानं, शत्रूणां च निषूदनम्, अवष्टम्भनम्, आयुष्यं, भयघ्नम् अस्ति।१०२ निर्मलवस्त्रस्य धारणं काम्यं, यशस्यम्, आयुष्यम्, अलक्ष्मीघ्नं, प्रहर्षणं, श्रीमत्, पारिषदं, शस्तं च अस्ति।गन्धमाल्यनिषेवणं वृष्यं, सौगन्ध्यम्, आयुष्यं, काम्यं, पुष्टिप्रदं. बलप्रदं, सौमनस्यम्, अलक्ष्मीघ्नम् अस्ति।रत्न-आभरणधारणं धन्यं, मङ्गल्यम्, आयुष्यं, श्रीयुक्तं, व्यसन-नाशकं,हर्षणं, काम्यम्, ओजस्यम् अस्ति।पादयोः मलमार्गाणां च अभीक्ष्णशः शौचाधानं मेध्यं, पवित्रम्, आयुष्यम्, अलक्ष्मीनाशनं, कलिनाशनम् अस्ति।केश-श्मश्रु-नख आदीनां कल्पनं सम्प्रसाधनं पौष्टिकं, वृष्यम्, आयुष्यं, शुचि, रूपविराजनम् अस्ति।पादत्रस्य धारणम् चक्षुष्यं, स्पर्शनाय हितं, पादयोः व्यसनापहं, बल्यं, पराक्रमसुखं, वृष्यम् अस्ति।छत्रधारणम् ईतेः प्रशमनं, बल्यं, गुप्ति-आवरणशङ्करं, घर्मनाशकम् वातरोधकं, रजोरोधकं जलरोधकं च अस्ति। दण्डधारणं स्खलतः सम्प्रतिष्ठानं, शत्रूणां नाशकं, अवष्टम्भनम्, आयुष्यं, भयघ्नम् अस्ति।१०२ श्रीमत् इति शोभायुक्तम्। परिषदि शस्तं पारिषदम्। शस्तं मङ्गल्यम्। व्यसनं सर्पपिशाचादि-अभिघातः। रत्नवत् आभरणानि, रत्नं तु विशुद्धमाणिक्यहीरकमुक्ताफलसुवर्णादि। शौचाधानं पानीयेन मृदा च। अभीक्ष्णशः पुनः पुनः। शुचि शुचिताकारकम्। कल्पनं छेदनं, सम्प्रसाधनं मण्डनम्; एतत् च यथायोग्यतया योजनीयं; केशानां प्रसाधनं सम्यक् बन्धन-आदि; श्मश्रूणां कल्पनम् एव, नखस्य तु कल्पनम् अलक्तक-आदिदानेन प्रसाधनं च। आदिग्रहणेन नासा-लोम-कल्पनादि गृह्यते। पादयोः इति स्पर्शनहितम् इति अनेन व्यसनापहम् इति अनेन च सम्बध्यते। पादत्रं पादध्री, पादुके इति यावत्। अत्र च वृष्यत्व-चक्षुष्यत्वे प्रभावात्; यदि वा पादसम्बद्धनेत्रपोषिकानाडी-प्रत्यवायहरणात् चक्षुष्यम्। ईती रोग-आदिदुर्दैवम्। गुप्तिः पिशाचादिभ्यो रक्षा, शङ्करं कल्याणकरम्। अवष्टम्भनं बलप्रदम्। भयघ्नं सर्प-आदिभ्यः॥९५-१०२ पादत्रधारणं चक्षुष्यं वृष्यं चोक्तम्।उभयमपि एतद् प्रभावात् भवति इति ज्ञेयम्। पादत्रधारणेन चक्षुर्भ्यां हितं भवति इत्यस्य अपरापि उपपत्तिः चक्रपाणिना कथिता।पादाभ्यां चक्षुःपर्यन्तं द्वे नाड्यौ गच्छतः।एते नाड्यौ नेत्रपोषके स्तः।तयोः बाह्याघातेभ्यः रक्षां कुरुते पादत्रम्।एवं नेत्रपोषकनाडीरक्षणद्वारा पादत्रं चक्षुष्यं भवति। चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] नगरी नगरस्येव रथस्येव रथी यथा।स्वशरीरस्य मेधावी कृत्येष्ववहितो भवेत्॥१०३ नगरी नगरस्य इव रथस्य इव रथी यथा।स्वशरीरस्य मेधावी कृत्येषु अवहितः भवेत्॥१०३ यथा नगरी नगरस्य इव, रथी रथस्य इव,मेधावी स्वशरीरस्य कृत्येषु अवहितः भवेत्॥१०३ यथा नगरी नगरस्य कृत्येषु अवहितः भवति, रथी रथस्य कृत्येषु अवहितःभवति, तथा मेधावी जनः स्वशरीरस्य कृत्येषु अवहितः भवेत्॥१०३ सम्प्रति अनुक्तस्वस्थविधि-उपसङ्ग्रहार्थं तथा उपदिष्टस्य अवधानेन करणार्थम् आह- नगरी- इत्यादि। कृत्येषु करणीयेषु उक्तेषु अनुक्तेषु च। नगरदृष्टान्तेन आन्तरप्रत्यवायहेतुविघातकारिणि कृत्ये अवधानं दर्शयति, रथदृष्टान्तेन च बाह्यस्पर्शादिपरिहारके कृत्ये अवधानं दर्शयति। नगर-उच्छेदे हि अन्तरो दुष्टजनसम्बन्धः एव हेतुः प्रायः भवति, रथभङ्गे तु बाह्यश्वभ्रविषमपतनादिः॥१०३ वृत्त्युपायान्निषेवेत ये स्युर्धर्माविरोधिनः।शममध्ययनं चैव सुखमेवं समश्नुते॥१०४ वृत्ति-उपायात् निषेवेत ये स्युः धर्म-अविरोधिनः। शमम् अध्ययनं च एव सुखम् एवं समश्नुते॥१०४ ये धर्म-अविरोधिनः स्युः (तादृशान्) वृत्ति-उपायात् निषेवेत ।शमम् अध्ययनं च एव निषेवेत । एवं सुखं समश्नुते॥१०४ ये धर्म-अविरोधिनः स्युः,तादृशान् वृत्ति-उपायात् निषेवेत।शमम् अध्ययनं च एव निषेवेत । एवं नरः सुखं समश्नुते॥१०४ प्रधानभूतां शरीरप्रति-अवेक्षां कृत्वा स्वस्थेन सता यत् अन्यत् च कर्तव्यं तत् आह- वृत्ति-उपायान् इत्यादि। वृत्तिः वर्तनं, तस्य उपायाः कृषि-आदयः धन-एषणायां तिस्रैषणीये वाच्याः। शमः शान्तिः, अध्ययनं वेद-अध्ययनं, निषेवेत इति सम्बन्धः। एवं सति सुखं समश्नुते प्राप्नोति। एतेन कृष्यादिभ्यो अर्थः, शान्ति-अध्ययनाभ्यां धर्मः, अर्थधर्माभ्यां च सुखलक्षणः कामः, इति त्रिवर्ग-अनुष्ठानं दर्शितं भवति॥१०४ धर्मः अर्थः कामः इति अस्य त्रिवर्गस्य प्राप्तेः उपायः अत्र सूचितः।स एवम्- चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] शौचे संहरणे लोम्नां पादत्रच्छत्रधारणे।गुणा मात्राशितीयेऽस्मिंस्तथोक्ता दण्डधारणे॥१११ शौचे संहरणे लोम्नां पादत्र-छत्रधारणे।गुणाः मात्राशितीये अस्मिंन् तथोक्ता दण्डधारणे॥१११ मात्रा, द्रव्याणि, मात्रां संश्रित्य गुरुलाघवं च, येषां द्रव्याणाम् अभ्यासः गर्हितः, येषां च शस्यते, अञ्जनं, त्रिविधा धूमवर्तिः च, वर्तिकल्पना, धूमपानगुणाः, कालाः, यस्य यत् च पानमानं, व्यापत्तिचिह्नं, भैषज्यं, येषां धूमः विगर्हितः,यथा पेयो, यस्य यत्-मयं यद्विधं च नेत्रं च, नस्यकर्मगुणाः, यत् च यथा यदा नस्तःकार्यं,दन्तपवनं यथा भक्षयेद् यत् च दन्तपवनं यद्यद्गुणं, यदर्थं यानि च आस्येन कवलग्रहे धार्याणि ,तैलस्य ये गुणाः दिष्टाः ये च शिरस्तैलगुणाः, कर्णतैले तथा अभ्यङ्गे पाद-अभ्यङ्गे अङ्गमार्जने, स्नाने, शुद्धे वाससि च सौगन्ध्ये, रत्नधारणे,शौचे लोम्नां संहरणे, पादत्र-छत्रधारणे तथा दण्डधारणे गुणाः अस्मिंन् मात्राशितीये उक्ताः। १११ अस्मिंन् मात्राशितीये एतद् उक्तम् मात्रा, द्रव्याणि, मात्रां संश्रित्य गुरुलाघवं च, येषां द्रव्याणाम् अभ्यासः गर्हितः तानि द्रव्याणि, येषाम् अभ्यासः शस्यते तानि द्रव्याणि, अञ्जनं, त्रिविधा धूमवर्तिः च, वर्तिकल्पना, धूमपानगुणाः, धूमपानस्य कालाः, यस्य यत् च पानप्रमाणं, व्यापत्तिचिह्नं, भैषज्यं, येषां धूमः विगर्हितः ते जनाः,यथा पेयः सः विधिः, यस्य यत्-मयं यद्विधं च नेत्रं च, नस्यकर्मगुणाः, यत् च यथा यदा नस्तःकार्यं, दन्तपवनं यथा भक्षयेद् यत् च दन्तपवनं यद्यद्गुणं, यदर्थं यानि च आस्येन कवलग्रहे धार्याणि ,तैलस्य ये गुणाः दिष्टाः ये च शिरस्तैलगुणाः ,कर्णतैले तथा अभ्यङ्गे पाद-अभ्यङ्गे अङ्गमार्जने, स्नाने, शुद्धे वाससि च सौगन्ध्ये, रत्नधारणे,शौचे लोम्नां संहरणे, पादत्र-छत्रधारणे तथा दण्डधारणे गुणाः। १११ मात्रा-इत्यादि अध्यायार्थसङ्ग्रहः। मात्र उक्ता यावत् हि अस्य अशनम् इत्यादिना। तथा द्रव्याणि तत्र शालि-इत्यादिना। मात्रां च अश्रित्य गुरुलाघवम् इति प्रकृतिलघूनि अपि मात्राम् एव अपेक्षन्ते इति एवं प्रकारेण उक्तम्। पानस्य मानं पानमानम्, आपानाः त्रिः त्रयः त्रयः इत्यादि। नस्तःकार्यं यत् इति अणुतैलम्। यथा इति पिचुना इत्यादि। यदा इति प्रावृट्शरद्-इत्यादि। शेषं सुगमम्॥१०५-१११ इत्यग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने मात्राशितीयो नाम पञ्चमोऽध्यायः समाप्तः॥५ प्रकृतिलघून्यपि मात्रापेक्षीणि भवन्ति प्रकृति-गुरूण्यपि मात्रामेवापेक्षन्ते॥५ तच्च नित्यं प्रयुञ्जीत च यत्॥१३ परं द्विकालपायी वैरेच्यं त्रिचतुः पिबेत्। एषु धूममकालेषु मोहात् पिबति यो नरः।रोगास्तस्य प्रवर्धन्ते दारुणा धूमविभ्रमात्।४६ शस्यन्ते दन्तपवने ये चाप्येवंविधा द्रुमाः। तथा कर्पूरनिर्यासः सूक्ष्मैलायाः फलानि च॥७७ अस्मिन् अध्यायार्थसङ्ग्रहे धूमपानस्य सम्यग्योग-अयोग-अतियोगलक्षणानि न उल्लिखितानि, जिह्वानिर्लेखनं नोक्तम्।येषां विषयाणां समावेशः अत्र उपसंहारे नास्ति, परम् अध्याये तद्विषये वचनानि दृश्यन्ते, ते सर्वे अंशाः ‘अनार्षाः’ इति चक्रपाणिः मन्यते।तत्र टीकां कर्तुं न उत्सहते च। इति अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने मात्राशितीयो नाम पञ्चमः अध्यायः समाप्तः॥५ चरकसंहितायां सूत्रस्थाने मात्राशितीयाध्याये आयुर्वेददीपिका अरुन्धती च]] अथ अतः नवेगान् धारणीयम् अध्यायं व्याख्यास्यामः॥१इति ह स्म आह भगवान आत्रेयः॥२ अथ अतः नवेगान् धारणीयम् अध्यायं व्याख्यास्यामः॥१भगवान आत्रेयः इति ह स्म आह ।२ इदानीं नवेगान्धारणीयसंज्ञकम् अध्यायं वर्णयामः इति भगवान् आग्रेयः उक्तवान्। पूर्व-अध्यायाभ्यां स्वस्थहित:आहारः प्राधान्येन उक्तः, तस्य च आहारस्य स्वस्थहितत्वम् आहारपाकज-मूत्र-पुरीषाणाम् अविधारितवेगानां बहिर्गमने सति भवति इति मूत्र-आदिवेग-अविधारण-उपदेशकं न वेगान् धारणीयम् आह। इह अपि नवेगधारणशब्दस्य अभावात् मात्राशितीयवत् पर्यायशब्देन सञ्ज्ञा बोद्धव्या॥१-२ न उद्गारस्य न जृम्भाया न वेगान् क्षुत्पिपासयोः।न बाष्पस्य न निद्रायाः निःश्वासस्य श्रमेण च॥४ धीमान् मूत्रपुरीषयोः जातान् वेगान् न धारयेत्,रेतसो जातान् वेगान् न धारयेत्, वातस्य जातान् वेगान् न धारयेत्, छर्द्याः जातान् वेगान् न धारयेत्, क्षवथोः जातान् वेगान् न धारयेत्,उद्गारस्य जातान् वेगान् न धारयेत्,जृम्भाया जातान् वेगान् न धारयेत्,क्षुत्-पिपासयोः जातान् वेगान् न धारयेत्,बाष्पस्य जातान् वेगान् न धारयेत्,निद्राया जातान् वेगान् न धारयेत्,श्रमेण निःश्वासस्य च जातान् वेगान् न धारयेत् ॥३-४ बुद्धिमान् नरः एतान् वेगान् न धारयेत्।ते वेगाः एवम्- मूत्रवेगः, पुरीषवेगः, शुक्रवेगः, वातवेगः, छर्दिवेगः, क्षवथुवेगः, उद्गारवेगः,जृम्भावेगः, क्षुद्वेगः, तृष्णावेगः, बाष्पवेगः, निद्रावेगः, श्रमश्वासवेगःच। जातान् इति जातमात्रान्। वेगः प्रवृत्ति-उन्मुखत्वं मूत्र-पुरीष-आदीनाम्। मूत्रग्रहणम् आदौ मूत्रस्य पुरीषादि-अपेक्षया बहुवेगत्वात्। मूत्रपुरीषयोः इति क्षुत्पिपासयोः इति च समासकरणं प्रायश: अनयोः सह उत्पाददर्शनार्थम्। प्रतिनिषेध्यं नकारकरणं निषेध्यगौरव-उपदर्शनार्थम्। निःश्वासस्य श्रमेण च इति श्रमोत्थस्य निःश्वासस्य अविधार्यत्वं दर्शयति, यतः अनन्तरं वक्ष्यति “श्रमनिःश्वासधारणात्” इति; सुश्रुते अपि उक्तं- “श्रान्तस्य निःश्वासविनिग्रहेण हृद्रोग-मूर्च्छे अथवा अपि गुल्मः” (सू.उ.अ.५५) इति॥३-४ वेगनिग्रहजा: रोगा: ये एते परिकीर्तिताः।इच्छन् तेषाम् अनुत्पत्तिं वेगान् एतान् न धारयेत्॥२५ एतेषाम् उत्पन्नानां वेगानां धारणेन ये रोगाः भवन्ति, तान् चिकित्सार्थं पृथक् पृथक् वदामि, शृणु।मूत्रनिग्रहे सति बस्तिशूलः, मूत्रमार्गे शूल, मूत्रकृच्छ्रं, शिरोवेदना, अवनमनं, वङ्क्षणदेशे आनाहः इति एतानि लक्षणानि भवन्ति।यदि मूत्रं प्रतिहतं, तर्हि तत्र स्वेदनम्, अवगाहः, अभ्यङ्गः, अवपीडकघृतप्रयोगः, त्रिविधं बस्तिकर्म इति एतां चिकित्सां कुर्यात्।पुरीषविधारणे सति पक्वाशयदेशे शूलः, शिरःशूलः, वातस्य बहिः अप्रवर्तनं, मलस्य अप्रवर्तनं, जङ्घा-पिण्डिकायाः उद्वेष्टनम् आध्मानम् इति एतानि लक्षणानि भवन्ति।पुरीषवेगविधारणजन्ये रोगे स्वेदनम्, अभ्यङ्गः, अवगाहः, फलवर्तयः, बस्तिः, प्रमाथि अन्नं प्रमाथि पानं च हितकरं भवति।शुक्रवेगे धारिते सति, वृषणशूलः, अङ्गमर्दः, हृदयदेशे वेदना, मूत्रविबन्धः इति लक्षणानि जायन्ते।तत्र अभ्यङ्गः, अवगाहः, मदिरापानं, कुक्कुटः, शालिः, दुग्धं, निरूहः तथा मैथुनम् प्रशस्तं भवति।वातस्य निग्रहेण मलसङ्गः, मूत्रसङ्गः, वातसङ्गः, आध्मानः, क्लमः, जठरदेशे वेदना तथा अन्ये अपि वातजाः रोगाः भवन्ति।तत्र स्नेहनं, स्वेदनं, फलवर्तयः, वातानुलोमनं भोजनं, वातानुलोमनं पानं तथा वातानुलोमनाः बस्तयः इति एतत् प्रशस्तम्।छर्दिनिग्रहात् कण्डूः, कोठाः,अरुचिः, व्यङ्गं. पाण्डुः, ज्वरः, कुष्ठं, हृल्लासः, विसर्पः इति एते रोगाः उत्पद्यन्ते।अत्र भुक्त्वा वमनं, धूमः, लङ्घनं, रक्तमोक्षणं, रूक्षम् अन्नं, रूक्षं पानं, व्यायामः तथा विरेचनम् शस्यते।क्षवथुवेगस्य विधारणेन मन्यास्तम्भः, शिरःशूलम्, अर्दितम्, अर्धावभेदकः, इन्द्रियाणां दौर्बल्यम् इति एते रोगाः भवन्ति।तत्र उर्ध्वजत्रुदेशे अभ्यङ्गः, स्वेदः, नावनं, धूमः, वातघ्नम् अन्नं. उत्तरभक्तिकं घृतं च हितं भवति।उद्गारनिग्रहात् हिक्का, श्वासः, अरुचिः, कम्पः, हृदय-विबन्धः उरो-विबन्ध: च भवति।यथा हिक्कानिग्रहजन्यरोगाणाम् औषधं, तथैव उद्गारनिग्रहजन्यरोगाणामपि। जृम्भाया निग्रहात् विनामः, आक्षेपकः, गात्रसङ्कोचाः, सुप्तिः, कम्पः, प्रवेपनम् इति रोगाः भवन्ति।तत्र सर्वं वातघ्नम् औषधं कार्यम्।क्षुद्-वेगनिग्रहात् कार्श्यं, दौर्बल्यं, वैवर्ण्यम्, अङ्गमर्दः, अरुचिः, भ्रमः जायते।तत्र स्निग्धभोजनम्, उष्ण-भोजनं, लघु-भोजनम् हितकरं भवति।पिपासा-निग्रहात् कण्ठशोषः, मुख-शोषः, बाधिर्यं, श्रमः, सादः, हृदि व्यथा च भवति।तत्र शीतं तर्पणम् अपेक्षितम्।बाष्प-निग्रहणात् प्रतिश्यायः, अक्षिरोगः, हृद्रोगः, अरुचिः, भ्रमः भवति।तत्र स्वप्नः, मद्यं, प्रियाः कथाः कार्याः।निद्राविधारणात् जृम्भा, अङ्गमर्दः, तन्द्रा, शिरोरोगः, अक्षिगौरवं च भवति। तत्र स्वप्नः संवाहनानि च कुर्यात्।श्रमनिःश्वासधारणात् गुल्मः, हृद्रोगः, सम्मोहः जायते।तत्र विश्रामः (हितः वातघ्न्यः च क्रिया हिताः॥ये एते वेगनिग्रहजाः रोगाः उक्ताः, तेषाम् उत्पत्तिः न भवेद् इति इच्छा अस्ति चेत् नरः एतान् वेगान् न धारयेत् ॥२५ यद्-वेगविधारणे ये रोगाः तेषां यत् चिकित्सितं तद् अल्पवक्तव्यत्वात् प्रकरण-आगतत्वात् च ब्रूते- बस्ति-मेहनयोः-इत्यादि। मेहनं शिश्नः। विनमनं शरीरस्य विनामः। अवपीडक: बहुमात्रप्रयोगः, मात्रा-अधिकत्वेन हि भेषजं दोषान् पीडयति इति कृत्वा; अन्यत्र अपि उक्तम्- “अवपीडकसर्पिभिः कोष्णैः घृततैलिकैः तथा अभ्यङ्गैः” इति। त्रिविधम् इति निरूह-अनुवासन-उत्तरबस्ति-आत्मकम्। पिण्डिका जानुजङ्घामध्यमांसपिण्डिका। वर्तयः फलवर्तयः। प्रमाथि अनुलोमनम्। चरणायुधः कुक्कुटः। रुजा जठरे इति सम्बन्धः। ‘भोजनानि’ ‘पानानि’ ‘बस्तय’ इति त्रयं वातानुलोमनं शस्तम् इति योज्यम्। कोठो वरटीदष्ट-आकारः शोथः। व्यङ्गः श्यामवर्णं मण्डलं मुखे। हृल्लासः उत्क्लेशः। अर्धावभेदः अर्धमस्तकवेदना। आद्यं खाद्यं भोजनम् इति अर्थः। चकारात् स्वेद-आदय: अपि वातघ्ना: इति सूचयति। यदि अपि सुश्रुते मूत्रादीनां त्रयोदशानां विधारणात् त्रयोदशः उदावर्ताः अभिधीयन्ते, तथा अपि इह अष्टोदरीये मूत्र-पुरीष-वात-शुक्र-वमि-क्षवथु-विघातजा: एव परं षड् उदावर्ता: अभिधातव्याः; उद्गारादिनिरोधजानां वातनिरोधजे एव उदावर्ते अन्तर्भाव-अभिप्रायात्; यदि वा मूत्रादिविघातजे एव विकारे चरकाचार्यस्य उदावर्तसञ्ज्ञा अभिप्रेता, न अन्यत्र इति न विरोधः। मुहुः मुहुः अङ्गानाम् आक्षेपणम् आक्षेपः; पर्वणाम् आकुञ्चनं सङ्कोचः। सुप्तिः स्पर्श-अज्ञानम्। भ्रमणं भ्रम: येन चक्रस्थितम् इव आत्मानं मन्यते। सादः अङ्ग-अवसादः। तर्पयति इति तर्पणम्। संवाहनं पाणिना पाद-आदिप्रदेशे सुखम् अभिहननम् उन्मर्दनं च॥५-२५॥ इमान् तु धारयेत् वेगान् हितार्थी प्रेत्य च इह च।साहसानाम् अशस्तानां मनो-वाक्-काय-कर्मणाम्॥ प्रेत्य च इह च हितार्थी साहसानाम्, अशस्तानां मनो-वाक्-काय-कर्मणाम् इमान् वेगान् च धारयेत्॥ परलोके तथा अस्मिन् लोके यः आत्महितम् इच्छति, सः नरः साहसानां वेगान् धारयेत् तथा म्, मनो-वाक्-काय-कर्मणाम् अप्रशस्तानाम् इमान् वेगान् च धारयेत् ॥ वेगानाम् अविधार्यत्वेन उक्तत्वात् लोभादीनाम् अपि वेगाः अविधार्याः स्युः इति आह- इमांस्तु इत्यादि। प्रेत्य जन्मान्तरे। इह इति इह जन्मनि। सहसा आत्मशक्तिम् अनालोच्य क्रियते इति साहसं, तत् तु गज-अभिमुखधावनादि। अशस्तानाम् अप्रशस्तानाम् अनिष्टफलानाम् इति यावत्।मनो-वाक्-काय-कर्मणाम् इति अत्र कर्मशब्द: व्यापारवचनः॥२६ लोभ-शोक-भय-क्रोध-मान वेगान् विधारयेत्।नैर्लज्ज्य-इर्ष्या-अतिरागाणाम्-अभिध्यायाः च बुद्धिमान्॥ बुद्धिमान् (नरः) लोभ-शोक-भय-क्रोध-मान-नैर्लज्ज्य-इर्ष्या-अतिरागाणाम् अभिध्यायाः वेगान् च विधारयेत् । २७ लोभः, शोकः, भयं, क्रोधः, मानः, नैर्लज्ज्यम्, इर्ष्या, अतिरागः तथा अभिध्या इति एतेषां वेगान् बुद्धिमान् (नरः)विधारयेत् । अशस्तं मनसः कर्म दर्शयति- लोभ: इत्यादि। लोभः विषये अनुचिता प्रार्थना, शोकः पुत्र-आदिविनाशजं दैन्यम्, भयम् अपकारक-अनुसन्धानजं दैन्यम्, क्रोधः प्रद्वेष: येन प्रज्वलितम् इव आत्मानं मन्यते, मानः सदसद्गुण-अध्यारोपेण आत्मनि उत्कर्षप्रत्ययः। जुगुप्सितगोपनेच्छा लज्जा, तद्-अभाव: नैर्लज्ज्यं; समाने द्रव्ये परसम्बन्धप्रतिषेध-इच्छा ईर्ष्या; अतिराग: उचिते एव विषये पुनः पुनः प्रवर्तन-इच्छा। अभिध्या मनसा पर-अभिद्रोहचिन्तनं, यदि वा परद्रव्यविषये स्पृहा॥२७ परुषस्य अतिमात्रस्य सूचकस्य अनृतस्य च।वाक्यस्य अकालयुक्तस्य धारयेद् वेगम् उत्थितम्॥२८ परुषस्य अतिमात्रस्य सूचकस्य अनृतस्य अकालयुक्तस्य वाक्यस्य च उत्थितं वेगं धारयेत्॥२८ परुष वाक्यस्य अतिमात्र वाक्यस्य, सूचकवाक्यस्य, अनृतवाक्यस्य अकालयुक्तस्य वाक्यस्य च उत्थितं वेगं (नरः) धारयेत् ॥२८ अशस्तं वचनकर्म आह- परुषस्य इत्यादि। परुषं पर-उद्वेजकं वचनम्। अतिमात्रं बहु। सूचकं पर-अनिष्टजनक-अभिधायकम्। अनृतम् अपार्थकम्। अकालयुक्तम् अप्रस्ताव-आगतम्॥२८ देहप्रवृत्तिः या काचित् विद्यते परपीडया।स्त्रीभोग-स्तेय-हिंसाद्या तस्याः वेगान् विधारयेत्॥२९ या काचित् स्त्रीभोग-स्तेय-हिंसाद्या देहप्रवृत्तिः परपीडया विद्यते, तस्या: वेगान् विधारयेत्॥२९ स्त्रीभोगः, स्तेयं, हिंसा इत्यादिविषया या काचित् देहप्रवृत्तिः परपीडानिमित्तं जायते तस्या: वेगान् विधारयेत्॥२९ अशस्तं देहकर्म आह- देह: इत्यादि। परपीडया परपीडानिमित्तम् इति अर्थः। स्त्रीभोगः परस्त्रीभोगः, स्तेयं परद्रव्यग्रहणं, हिंसा विधिरहिता प्राणिपीडा; आदिग्रहणात् गुरु-आदि-अभिमुखपादप्रसारण-आदि गृह्यते॥२९ पुण्यशब्दो विपापत्वात् मन:-वाक्-काय-कर्मणाम्।धर्म-अर्थ-कामान् पुरुषः सुखी भुङ्क्ते चिनोति च॥ मनः-वाक्-कायकर्मणाम् विपापत्वात् पुण्यशब्द: पुरुषः सुखी (भवति) धर्म-अर्थ-कामान् भुङ्क्ते चिनोति च ॥३० (एवं कृते) मनःकर्म विपापं भवति, वाणीकर्म विपापं भवति, कायकर्म अपि विपापं भवति। तेन सः पुरुषः पुण्यसंज्ञकः भवति तथा सुखी (भवति)।सः नरः धर्म-अर्थ-कामान् उपभुङ्क्ते पुनः उत्पादयति च ॥३० एवं कृते यद् भवति तद् दर्शयति- पुण्य- इत्यादि। पुण्यः पावनः शब्दो यस्य असौ पुण्यशब्दः। भुङ्क्ते चिनोति च इति उत्पन्नात् अविरोधतः फल-उपयोगेन भुङ्क्ते; चिनोति च उत्पादयति च अपरानित्यर्थः॥३० शरीरचेष्टा या च इष्टा स्थैर्य-अर्था बलवर्धिनी।देहव्यायामसङ्ख्याता मात्रया तां समाचरेत्॥३१ शरीरचेष्टा या इष्टा स्थैर्य-अर्था बलवर्धिनी च (सा) देहव्यायामसङ्ख्याता। तां मात्रया समाचरेत्॥३१ शरीरस्य या चेष्टा इष्टा ,स्थैर्य-अर्था, तथा बलवर्धिनी च भवति, तस्याः देहव्यायामः इति संज्ञा भवति।तां चेष्टां मात्रया समाचरेत् ॥३१ अविधार्यप्रवृत्तीन् मूत्र-आदीन् विधार्यप्रवृत्तीन् साहसादींन् च दर्शयित्वा विधार्य-अविधार्यप्रवृत्तिं व्यायामम् आह- शरीर-इत्यादि। देहस्य व्यायामः देहव्यायामः, देहग्रहणात् मनोव्यायामं चिन्तनादि निराकरोति; सङ्ख्याता सञ्ज्ञिता। या च इष्टा अभिप्रेता, एतेन भारहरणादि अनिष्टा कार्यवशात् क्रियमाणा चेष्टा निरस्यते, चङ्क्रमणरूपा तु क्रिया प्राप्यते। स्थैर्यं स्थिरता शरीरस्य, तद्-अर्था । मात्रया अनपायिपरिमाणेन; एतावती च इयं शरीरचेष्टा मात्रावती यावत्या लाघव-आदयः वक्ष्यमाणाः भवन्ति, चेष्टा-अतियोगवक्ष्यमाणाः च श्रमभ्रमादय: न भवन्ति। सुश्रुते अपि उक्तं- “यत् तु चङ्क्रमणं न अतिदेहपीडाकरं भवेत्। तद् आयुः बल-मेधा-अग्निप्रदम् इन्द्रियबोधनम्” (सु.चि.अ.२४) इति॥३१ (स्वेद-आगमः श्वासवृद्धिः गात्राणां लाघवं तथा।हृदयादि-उपरोधः च इति व्यायामलक्षणम्॥१) (स्वेद-आगमः, श्वासवृद्धिः, तथा गात्राणां लाघवं,।हृदयादि-उपरोधः च इति व्यायामलक्षणम्॥१)| व्यायामात् लाघवं, कर्मसु सामर्थ्यं, स्थैर्यं, दुःखसहिष्णुता, दोषाणां क्षयः, अग्नेः वृद्धिः च उपजायते॥३२ अतिव्यायामतः श्रमः, क्लमः, क्षयः, तृष्णा, रक्तपित्तं, प्रतामकः, कासः, ज्वरः, छर्दिः च जायते॥३३(स्वेद-आगमः, श्वासवृद्धिः, तथा गात्राणां लाघवं, हृदयादीनाम् उपरोधः च इति व्यायामस्य लक्षणम्॥१)| यथोक्तव्यायामगुणान् आह- लाघवम् इत्यादि। दोषक्षयः अत्र श्लेष्मक्षयः अभिप्रेतः; यदि वा अग्नि-कर्तृत्वेन त्रिदोषक्षयः अपि। उक्तं हि- “शमप्रकोपौ दोषाणां सर्वेषाम् अग्निसंश्रितौ” इति। व्यायाम-अतिप्रवृत्तिदोषम् आह- श्रमः इत्यादि। क्लम: इह मन-इन्द्रियग्लानिः। क्षयः धातुक्षयः। प्रतमक: एव प्रतामकः श्वासविशेषः॥३२-३३ व्यायाम-हास्य-भाष्य-अध्व-ग्राम्यधर्म-प्रजागरान्।न उचितान् अपि सेवेत बुद्धिमान् अतिमात्रया॥३४ बुद्धिमान् (नरः) व्यायाम-हास्य-भाष्य-अध्व-ग्राम्यधर्म-प्रजागरान् उचितान् अपि अतिमात्रया न सेवेत ॥३४ बुद्धिमान् (नरः) व्यायामः, हास्यं, भाष्यम्, अध्वगमनं, मैथुनं, प्रजागरः इति एतान् विषयान् अभ्यस्तान अपि अतिमात्रया न सेवेत ॥३४ इदानीं व्यायामतुल्यत्वेन अन्यान् अपि अतिमात्रत्वेन निषेद्धुम् आह- व्यायाम-इत्यादि। यदि अपि अतिव्यायाम: निषिद्धः तथा अपि इह पुनः अभिधीयते अतिभाष्यादिषु-अपि तद्-दोष-श्रम-क्लम-आदिप्राप्ति-अर्थं; यदि वा पूर्वम् अनभ्यस्तव्यायाम-अतिसेवा निषिद्धा, इह तु अभ्यस्तस्य अपि निषेधः। यत् आह- न उचितान् अपि; उचितान् अपि अभ्यस्तान् अपि इति अर्थः। अपिशब्दात् अनभ्यस्तानां नितरां निषेध: लभ्यते। भाषणं भाष्यम्, अध्वशब्देन अध्वगमनं, ग्राम्यधर्म: मैथुनम्॥३४ एतान् एवंविधान् च अन्यान् य: अतिमात्रं निषेवते।गजं सिंह: इव आकर्षन् सहसा स: विनश्यति। ३५ (अतिव्यवाय-भार-अध्वकर्मभिः च अतिकर्शिताः।क्रोध-शोक-भय-आयासैःक्रान्ता: ये च अपि मानवाः बाल-वृद्ध-प्रवाताः च ये च उच्चैः-बहुभाषकाः।वर्जयेयुः व्यायामं क्षुधिताः तृषिताः च ये॥२) यः एतान्, एवंविधांन् च अन्यान् अतिमात्रं निषेवते,सः गजम् आकर्षन् सिंहः इव सहसा विनश्यति॥३५ यः एतान्, एवंविधांन् च अन्यान् विषयान् अतिमात्रं निषेवते,सः विनश्यति।यथा कश्चित् सिंहः गजम् आकर्षति चेत् सहसा सः विनश्यति॥ ३५ एवंशब्देन गुरुभारहरणदर्पशिलाचालनादि गृह्यते। सिंहः किल स्वल्पप्रमाणः स्वबल-उद्रेकाद् गजं कर्षन् पाटयन् स्वदेह-अनुचितव्यायामात् पश्चाद् वातक्षोभेण विपद्यते, तेन अयं दृष्टान्तः सङ्गत-अर्थः; यदि वा सिंहः अष्टापदः अभिप्रेतः, स: च किल गजं व्यापाद्य पृष्ठे क्षिपति, ततः तत्कोथाद् विपद्यते, तेन दृष्टान्त: व्याख्येयः॥३५ प्रक्षेप-अपचये ताभ्यां क्रमः पादांशिक: भवेत्।एकान्तरं ततः च उर्ध्वं द्व्यन्तरं त्र्यन्तरं तथा॥३७ प्रक्षेप-अपचये ताभ्यां पादांशिक: क्रमः एकान्तरं ततः च उर्ध्वं द्व्यन्तरं तथा त्र्यन्तरं भवेत्॥३७ धीमान् नरः अभ्यस्तात् क्रमश: विरमेत्, हितं च क्रमेण सेवेत।क्रमः च अत्र उपदिश्यते॥३६हितस्य प्रक्षेपे तथा अहितस्य अपचये हिताहिताभ्यां पादांशरूपः क्रमः भवेत्।सः च क्रमः प्रथमम् प्रथमपादप्रक्षेपापचयकाले एकान्तरं भवेत्, ततः अनन्तरं द्वितीयपादप्रक्षेपापचयकाले द्व्यन्तरं तथा तृतीयपादप्रक्षेपापचयकाले त्र्यन्तरं भवेत्॥३७ हितस्य सेवनम् अहितस्य परित्यागः कर्तव्य: इति पूर्वम् उक्तं, तत् च हितसेवनम् अहितपरिवर्जनं च अक्रमेण क्रियमाणम् अक्रम-आचरितव्यायामादिवत् प्रत्यवायकरं परं भवति, अतः तत् क्रमम् आह- उचितात् इत्यादि। उचितात् अभ्यस्तात्। क्रमश: वक्ष्यमाणेन क्रमेण। हितम् अनभ्यस्तहितम्। क: असौ क्रम: इति आह- क्रमः च इत्यादि। प्रक्षेपः हितस्य, अपचयः अहितस्य, ताभ्यां हित: अहिताभ्याम्। पादः चतुर्थ: भागः, तद्-रुप: अंशः पादांशः, तेन कृतः क्रमः पाद-अंशिकः; अन्ये तु पादस्य अंशः पादांश: इति षोडशं भागं वर्णयन्ति। स च हित-अहितयोः युगपत् प्रक्षेप-अपचये पादांशिकः क्रमः, प्रथमम् एकान्तरम् एक अहम् अन्तरा कृत्वा इति अर्थः; ततः प्रथमहितपादप्रक्षेप-अहितपाद-अपचय-अभ्यासात् उर्ध्वं द्वितीयपादप्रक्षेप-अपचये द्व्यन्तरं द्व्यहम् अन्तरीकृत्य क्रम: भवेत्; तथा द्वितीयपाद-अभ्यासात् उर्ध्वं तृतीयपादप्रक्षेप-अपचये त्र्यहम् अन्तरीकृत्य क्रम: भवेत्; चतुर्थपादप्रक्षेप-अपचये तु कालनियम: न अस्ति, अत: ऊर्ध्वं प्रक्षेप-अपचय-अभावात् चतुष्पादसम्पूर्णस्य पथ्यस्य अनवधिसेव्यत्वात्। अयं पिण्डार्थः- अपथ्या: यवक-आदय: अभ्यस्ताः ते त्याज्याः, रक्तशालि-आदयः पथ्या: अनभ्यस्ताः ते सेव्याः; तत्र प्रथमदिने यवकपादत्रयं रक्तशालीनाम् एकः पादः; द्वितीये दिवसे द्वौ पथ्यस्य पादौ द्वौ अपथ्यस्य, एवं तृतीये, एवं द्वितीयपाद-अभ्यास: द्व्यन्तर: भवति; चतुर्थे त्रयः पादाः पथ्यस्य एकः अपथ्यस्य, एवं पञ्चमे षष्ठे च, एवं तृतीयपाद-अभ्यास: त्र्यन्तर: भवति; सप्तदिनप्रभृति तु चतुष्पादपथ्य-अभ्यासः। यदि वा अन्तरशब्द: व्यवधिवचनः, तथाशब्दात् चतुरन्तरम् इति च लभ्यते; तेन अयम् अर्थः- प्रथमे दिवसे अपथ्यपादत्रयं पथ्यस्य एकः पादः, द्वितीये सर्वम् अपथ्यं, तृतीये द्वौ पथ्यस्य द्वौ अपथ्यस्य, एवं चतुर्थे; पञ्चमे तु दिने पथ्यस्य भाग एकः त्रयः अपथ्यस्य, एवं द्वि-अन्तरीकृतौ भवतः; षष्ठे पथ्यभागत्रयम् अपथ्यभाग एकः, एवं सप्तमे अष्टमे च; ततः नवमे भागद्वयं पथ्यस्य च अपथ्यस्य च, एवं त्रीणि अहानि अन्तरीकृतानि भवन्ति; ततः दशमे सर्वं पथ्यम्, एवम् एकादशे द्वादशे त्रयोदशे च, चतुर्दशे तु पथ्यभागत्रयम् एकः अपथ्यभागः; एवं चतुर्-अन्तरता तथाशब्दसूचिता भवति; पञ्चदशाहात् प्रभृति सम्पूर्णपथ्यता एव॥३६-३७ क्रमेण अपचिता: दोषाः क्रमेण उपचिता: गुणाः।सन्त: यान्ति अपुनर्भावम् अप्रकम्प्या: भवन्ति च॥ दोषाः क्रमेण अपचिता: सन्त गुणाः क्रमेण उपचिता: सन्त: अपुनर्भावम् यान्ति अप्रकम्प्या: च भवन्ति॥३८ अपथ्यं यदि क्रमेण अपचितं भवति तर्हि तद् अपुनर्भावं याति, स्थिरं च भवति।पथ्यं यदि क्रमेण उपचितं भवति तर्हि तद् अपुनर्भावं याति, स्थिरं च भवति। एवं कृते किं स्यात् इति आह- क्रमेण इत्यादि। क्रमेण इति क्रमेण इव। दोषाः इति दोषजनकानि अभ्यस्तानि अपथ्यानि। गुणाः इति गुणजनकानि पथ्यानि। अपुनर्भावं यान्ति दोषा इति सम्बन्धः। अक्रमेण तु सहसा अपथ्यत्यागे दोषाः भवन्ति एव। यत् उक्तम्- “असात्म्यजाः हि रोगाः स्युः सहसा त्यागशीलनात्” (वा.सू.अ.३) इति। अप्रकम्प्याः अप्रचाल्याः भवन्ति गुणाः इति सम्बन्धः। पथ्यम् अपि हि अनभ्यस्तं सहसा उपयुज्यमानम् अरुचि-अग्निवधादीन् जनयति॥३८ तेषाम् अनातुराः पूर्वे वातलाद्याः सदातुराः।दोष-अनुशयिता हि एषां देहप्रकृतिः उच्यते॥४० केचिद् मानवाः गर्भ-आदि सम पित्त-अनिल-कफाः दृश्यन्ते,केचित् वातलाः, पित्तलाः, तथा श्लेष्मलाः दृश्यन्ते॥३९ तेषाम् पूर्वे अनातुराः (सन्ति)।वातलाद्याः सदातुराः (भवन्ति)। हि एषां दोष-अनुशयिता देहप्रकृतिः उच्यते॥४० केचिद् मानवाः गर्भाधानाद् आरभ्य सम-पित्त-अनिल-कफाः दृश्यन्ते,केचित् वातलाः, पित्तलाः, तथा श्लेष्मलाः दृश्यन्ते॥ ३९ तेषाम् सम-पित्त-अनिल-कफाः मानवाः अनातुराः (सन्ति)।वातलाः, पित्तलाः तथा श्लेष्मलाः मानवाः सदातुराः (भवन्ति)। यतो हि एषां मानवानां दोष-बाहुल्यम् एव देहप्रकृतिः इति उच्यते॥४० विपरीतगुणः तेषां स्वस्थवृत्तेः विधिः हितः।समसर्वरसं सात्म्यं समधातोः प्रशस्यते॥४१ तेषां विपरीतगुणः स्वस्थवृत्तेः विधिः हितः।समधातोः समसर्वरसं सात्म्यं प्रशस्यते॥४१ तेषां वातलादीनां वातादिविपरीतगुणः स्वस्थवृत्तेः विधिः हितः भवति।समधातोः नरस्य समसर्वरसं सात्म्यं प्रशस्तम्॥४१ मलवृद्धिं गुरुतया लाघवात् मलसङ्क्षयम्।मल-अयनानां बुध्येत सङ्ग-उत्सर्गात् अतीव च॥४३ अधः द्वे छिद्रे स्तः।शिरसि सप्त छिद्राणि सन्ति।तानि छिद्राणि तथा सर्वाणि स्वेदमुखानि च मल-अयनानि भवन्ति।(एतानि मलायनतानि) दुष्टैः मात्राधिकैः मलैः दुष्टानि भवन्ति॥४२अयनानां गुरुतया मलवृद्धिं बुध्येत,तेषां लाघवात् मलसङ्क्षयं बुध्येत । मलस्य अतीव सङ्गात् मलवृद्धिं, बुध्येत।मलस्य अतीव उत्सर्गात् मलसङ्क्षयं बुध्येत॥४३ स्वास्थ्य-उत्पत्तिकारणम् अभिधाय स्वास्थ्यप्रतिबन्धकदोषसञ्चयनिर्हरणम् अभिधातुं दोषसञ्चयस्य लक्षणानि एव तावद् वक्तुम् आह- द्वे अधः इत्यादि। द्वे गुदलिङ्गे। खानि छिद्राणि। सप्त शिरसि इति द्वे श्रोत्रे, द्वौ नासापुटौ, द्वे अक्षिणी, मुखं च; स्वेदमुखानि इति लोमकूपानि; एतानि सर्वाणि मलस्य अयनानि। दुष्टैः इति गोबलीवर्दन्यायेन क्षीणैः, मात्रा-अधिकैः इति वृद्धैः; येन उत्तरत्र क्षयवृद्ध्योः अपि लक्षणं वदति। मलवृद्धिं गुरुतया मलायनगुरुतया इति अर्थः, लाघवात् मल-अयनानां सङ्क्षयं मलस्य स्वमानात् अपि क्षयम् इति अर्थः; यदि वा दुष्टैः इति मात्रा-अधिकैः इति अस्य विशेषणम्, एवं सति लाघवात् मलसङ्क्षयम् इति प्रकृतिस्थात् लाघवात् मलक्षयम् इति अधिकस्य मलस्य क्षयं प्रकृतिस्थत्वम् इति अर्थः व्याख्येयः। सङ्ग-उत्सर्गात् अतीव च इति अतीवसङ्गात् अप्रवृत्तेः मलक्षयम्, अतीव उत्सर्गात् मलवृद्धिं जानीयात् इति अर्थः॥४२-४३ तान् दोषलिङ्गैः आदिश्य व्याधीन् साध्यान् उपाचरेत्।व्याधिहेतुप्रतिद्वन्द्वैः मात्राकालौ विचारयन्॥४४ तान् दोषलिङ्गैः आदिश्य साध्यान् व्याधीन् व्याधिहेतुप्रतिद्वन्द्वैः मात्राकालौ विचारयन् उपाचरेत्।४४ तान् मलवृद्धिक्षयजनितान् रोगान् दोषलक्षणैः बुद्ध्वा साध्यान् व्याधीन् व्याधिप्रतिद्वन्द्वैः हेतुप्रतिद्वन्द्वैः तथा व्याधिहेतु-उभयप्रतिद्वन्द्वैः उपाचरेत्।तदा मात्रायाः कालस्य व विचारः कार्यः।मात्राकालौ विचारयन् ।४४ तान् इति मलवृद्धिक्षयात्मकान् मलवृद्धिक्षयजनितान् इति यावत्, दोषाणां वातादीनां, लिङ्गैः क्षयवृद्धिसम्बन्धैः, आदिश्य बुद्ध्वा, ये साध्याः तान् उपाचरेत्। व्याधिप्रतिद्वन्द्वैः व्याधिप्रत्यनीकैः, हेतुप्रतिद्वन्द्वैः हेतुप्रत्यनीकैः; प्रतिद्वन्द्वशब्देन च विपरीतार्थकारिणाम् अपि ग्रहणम्। मात्राकालग्रहणं च प्राधान्यात्; तेन, दोषभेषजादीनाम् अपि ग्रहणं बोद्धव्यं; यदि वा कालग्रहणे एव दोषादीनाम् अवरोधः व्याख्येयः॥४४ [[चरकसंहितायां सूत्रस्थाने नवेगान्धारणीयाध्यायः ४५ ५० ५१ ५५ ५६ ६० ६१ ६२ ६३ ६६]] विधिः एष विकाराणाम् अनुत्पत्तौ निदर्शितः।निजानाम् इतरेषां तु पृथक् एव उपदेक्ष्यते॥५० येषां स्वस्थवृत्तं विषमं, तेषां नराणाम् एते रोगाः जायन्ते तथा अपरे रोगाः जायन्ते। तस्मात् अनातुरः नरः स्वस्थवृत्तपरः भवेत्॥ ४५ माधवप्रथमे मासि, पुनः नभस्यप्रथमे मासि ।सहस्यप्रथमे च मासि एव दोषसञ्चयं निराकुर्यात्॥४६बुद्धिमान् वैद्यः स्निग्धस्विन्नशरीराणाम् उर्ध्वं च अधः च,ततः बस्तिकर्म नस्यकर्म च नित्यशः कुर्यात् ॥४७अतः ऊर्ध्वं कालवित् (वैद्यः) यथाक्रमं यथायोग्यम् सिद्धानि रसायनानि वृष्ययोगान् च प्रयोजयेत्॥४८तथा धातवः प्राकृताः जायन्ते।रोगाः न जायन्ते, धातवः च अभिवर्धन्ते। जरा मन्दा भवति॥४९निजानां विकाराणाम् अनुत्पत्तौ एषः विधिः निदर्शितः।इतरेषां विकाराणाम् अनुत्पत्तौ तु पृथक् एव विधिः उपदेक्ष्यते॥५० विषमः इत्यादि। अनातुरशब्देन आतुर्यात् प्राक् एव अनागत-आबाधेन स्वस्थपरेण भवितव्यम् इति शिक्षयति। माधवः वैशाखः तस्य प्रथमः चैत्रः, एवं नभस्यस्य भाद्रस्य प्रथमः श्रावणः, तथा सहस्यस्य पौषस्य प्रथमः मार्गशीर्षः; एते च मासाः चैत्र-श्रावण-मार्गशीर्षाः रोगभिषग्जितीये विमाने (वि.अ.८) शोधनार्थं वक्ष्यमाणप्रावृट्-आदयः ऋतुक्रमेण वसन्तप्रावृट्शरदन्तर्गताः भवन्ति। दृढबलसंस्कारे अपि पठ्यते- “प्रावृट् शुक्रनभौ ज्ञेयौ शरद् उर्जसहौ पुनः। तपस्यः च मधुः च एव वसन्तः शोधनं प्रति” (सि.अ.६) इति, सुश्रुते अपि ऋतुचर्याध्याये दोष-उपचय-प्रकोप-उपशमननिमित्तम् इदृश: एव ऋतुक्रमः पठितः। तेन, शोधनम् अभिधीयमानं शोधनार्थ-उक्त-ऋतुक्रमेण एव व्याख्येयम्। वसन्त-आदीनाम् अन्तमासेषु तु वमनादि-अभिधानं सम्पूर्णप्रकोपे भूते निर्हरण-उपदेशार्थं; प्रथमेषु हि मासेषु फाल्गुन-आषाढ-कार्तिकेषु प्रकोपः प्रकर्षप्राप्तः न भवति, चितस्य हि असम्यक् प्रकुपितस्य अविलीनस्य सम्यङ्निर्हरणं न भवति इति। अत एव कपिलबले अपि पठ्यते- “मधौ सहे नभसि च मासि दोषान् प्रवाहयेत्। वमनैः च विरेकैः च निरूहैः स-अनुवासनैः” इति। हरिचन्द्रेण तु, सहशब्दो अयम् अकारान्तो मार्गशीर्षवचनः तस्य सहस्य प्रथमे कार्तिके इति व्याख्यातम्। तद्-मतानुसारिणा वाग्भटेन च उक्तं- “श्रावणे कार्तिके चैत्रे मासि साधारणे क्रमात्। ग्रीष्मवर्षाहिमचितान् वायु-आदीन् आशु निर्हरेत्” (वा.सू.अ.३) इति। “कार्तिके श्रावणे चैत्रे मासि साधारणे क्रमात्। वर्षादिसञ्चितान् दोषान् त्रिमासान्तरितान् हरेत्”- इति अस्य तु श्लोकस्य केन अपि पठितस्य अविरुद्धान्वेषणे बुद्धिमतां न व्यापारः। ऊर्ध्वं च इति वमनेन, अध इति विरेकेण, बस्तिकर्मशब्देन आस्थापन- अनुवासने; एतत् च सर्वं वमन-आदि यथायोग्यतया, न यथासङ्ख्येन; तेन वमनं मधौ प्रधानं, सहस्यप्रथमे विरेकः, नभस्यप्रथमे बस्तिः इति भवति। यथाक्रमं यथानुपूर्वं, यथायोग्यं यद् यस्य युज्यते; एतत् च पूर्वेण वमन-आदिना, उत्तरेण च रसायन-आदि प्रयोजयेत् इति अनेन योज्यम्। सिद्धानि इति दृष्टफलानि। रोगाः तथा न जायन्ते इति वमनादीन् आचरतः; धातवः च अभिवर्धन्ते इति रसायनवृष्ययोगान् उपयोजयतः इति योजनीयम्| निजानाम् इति छेदः। इतरेषाम् इति आगन्तूनाम्। आगन्तवः च इह भूतविषवातादिजन्याः तथा मानसाः च अभिप्रेताः; येन एतद् द्वितयम् अपि अभिधाय आगन्तूनाम् अनुत्पत्तौ इत्यादि उपसंहारम् आगन्तुकत्वेन एव करिष्यति॥४५-५० ईर्ष्या-शोक-भय-क्रोध-मान-द्वेष-आदयः च ये।मनोविकाराः ते अपि उक्ताः सर्वे प्रज्ञापराधजाः॥५२ ईर्ष्या-शोक-भय-क्रोध-मान-द्वेष आदयः च ये मनोविकाराः, ते सर्वे अपि प्रज्ञापराधजाः उक्ताः॥५२ नृणां ये रोगाः भूत-विष-वायु-अग्नि-सम्प्रहार-आदिसम्भवाः ते)आगन्तवः रोगाः।तेषु रोगेषु प्रज्ञा अपराधं करोति।५१ईर्ष्या-शोक-भय-क्रोध-मान-द्वेष-आदयः च ये मनोविकाराः, ते सर्वे अपि प्रज्ञापराधजाः उक्ताः॥५२ ये भूतः इत्यादि। भूताः पिशाच-आदयः, आदिग्रहणात् पातबन्धनादीनां ग्रहणम्। प्रज्ञा बुद्धिः तद्-अपराधः अज्ञानदुर्ज्ञाने, एतन्मूलाः च एते भूत-अभिषङ्ग-आदयः ईर्ष्यादयः च । यदि अपि च निजाः अपि प्रज्ञापराधमूला एव; यद् उक्तं- “प्रज्ञापराधात् हि अहितानर्थान् पञ्च निषेवते” (सू.अ.२८) इति, तथा अपि ते प्राधान्यात् प्रज्ञापराधजनितबाह्यवातादिरूक्षभोजनादिजन्यत्वेन तथा अन्तरा वातादिजन्यत्वेन पृथक्त्वेन उच्यन्ते॥५१-५२ आगन्तूनाम् अनुत्पतौ एषः मार्गः निदर्शितः।प्राज्ञः प्राक् एव तत् कुर्यात् हितं विद्यात् यद् आत्मनः॥५४ आगन्तूनाम् अनुत्पतौ प्रज्ञापराधानां त्यागः इन्द्रिय-उपशमः स्मृतिः, देश-काल-आत्मविज्ञानं, सद्वृत्तस्य अनुवर्तनम् (इति) एष मार्गः निदर्शितः।प्राज्ञः (नरः) यद् आत्मनः हितं विद्यात्, तत् प्राक् एव कुर्यात्॥५४ आगन्तूनाम् अनुत्पतौ प्रज्ञापराधानां त्यागः, इन्द्रियाणाम् उपशमः स्मृतिः, देशविज्ञानं, कालविज्ञाण्, आत्मविज्ञानं, सद्वृत्तस्य अनुवर्तनम् (इति) एषः मार्गः कथितः।प्राज्ञः (नरः) यद् आत्मनः हितं विद्यात्, तत् रोगोत्पत्तेः पूर्वम् एव कुर्यात्॥५४ आगन्तुमानसपरिहारे हेतुम् आह- त्यागः इत्यादि। इन्द्रिय-उपशमः इन्द्रियाणां स्वविषये अलम्पटत्वं, स्मृतिः पुत्रादीनां विनश्वरत्वस्वभाव-आदि-अनुस्मरणं; यद् उक्तम्- “स्मृत्वा स्वभावं भावानां स्मरन् दुःखात् विमुच्यते” (शा.अ.१ एतत् च द्वयं मानसरोगप्रतिघातकम्। देशज्ञानात् शून्यगृह-अटवी-उपसर्गगृहीतदेशवर्जन-आदि भवति, कालज्ञानात् पौर्णमास्य-आदिवक्ष्यमाणभूत-आदि- अभिघातकाल-आदिवर्जनम्, आत्मज्ञानात् स्वशक्तिपर्यालोचनया प्रचरतो बलवत् अग्निघात- आदिपरिवर्जन-आदि व्याख्येयम्। सद्वृत्तम् इन्द्रियोपक्रमणीये वक्ष्यमाणम्। प्राक् एव् इति अनुत्पन्नेषु एव रोगेषु॥५३-५४ आप्त-उपदेश-प्रज्ञानं प्रतिपत्तिः च कारणम्।विकाराणाम् अनुत्पत्तौ उत्पन्नानां च शान्तये॥५५ विकाराणाम् अनुत्पत्तौ उत्पन्नानां च शान्तये आप्त-उपदेशप्रज्ञानं,प्रतिपत्तिः च कारणं (भवति)॥५५ विकाराणाम् अनुत्पत्तौ तथा उत्पन्नानां विकाराणां शान्तये च आप्त-उपदेशप्रज्ञानं, प्रतिपत्तिः च कारणं भवति॥५५ अथ किं हितम् इति आह- आप्त-उपदेश इत्यादि। आप्ताः ज्ञानवन्तः रागद्वेषरहिताः पुरुषाः, यद् वक्ष्यति- “रजस्-तमोभ्यां निर्मुक्ताः” (सू.अ.११) इत्यादि; प्रतिपत्तिः उपदिष्टार्थस्य सम्यक् अवबोधः; एतद् द्वयं कारणं विकाराणाम् अनुत्पत्तौ हेतुवर्जनेन, उत्पन्नानां च शान्तये कारणं तत्-चिकित्सा-अनुष्ठानेन इति अर्थः॥५५ सुमुखाः सर्वभूतानां प्रशान्ताः शंसितव्रताः।सेव्याः सत्-मार्गवक्तारः पुण्यश्रवणदर्शनाः॥५९ पापवृत्तवचःसत्त्वाः, सूचकाः, कलहप्रियाः, मर्म-उपहासिनः, लुब्धाः, परवृद्धिद्विषः, शठाः,परापवादरतयः, चपलाः, रिपुसेविनः,निर्घृणाः, त्यक्तधर्माणः, नराधमाः परिवर्ज्या:॥५७बुद्धिविद्यावयः-शीलधैर्यस्मृति-समाधिभिः वृद्धाः, वृद्ध-उपसेविन स्वभावज्ञा गतव्यथाः, सर्वभूतानां सुमुखाः, प्रशान्ताः, शंसितव्रताः, सन्मार्गवक्तारः, पुण्यश्रवणदर्शनाः जनाः) सेव्याः॥५९॥ येषाम् आचरणं पापरूपम् अस्ति, वचनं पापरूपम् अस्ति, चित्तं पापरूपम् अस्ति, ते नराधमाः वर्जनीयाः।सूचकाः, कलह-प्रियाः, मर्म-उपहासिनः, लुब्धाः, परवृद्धिद्विषः, शठाः,परापवादे रममाणाः, चञ्चलाः, रिपुसेविनः, निर्दयाः, अधार्मिकाः नराधमाः परिवर्ज्या:॥५७बुद्धिः, विद्या, वयः, शीलं, धैर्यं, स्मृतिः, समाधिः इति एतैः गुणैः वृद्धाः जनाः सेवनीयाः।वृद्ध-उपसेविन स्वभावज्ञा गतव्यथाः, सर्वभूतानां सुमुखाः, प्रशान्ताः, शंसितव्रताः, सन्मार्गवक्तारः, पुण्यश्रवणदर्शनाः, जनाः च सेव्याः॥५९ आहार-आचार-चेष्टासु सुखार्थी प्रेत्य च इह च।परं प्रयत्नम् आतिष्ठेत् बुद्धिमान् हितसेवने॥६० इह च प्रेत्य च सुखार्थी बुद्धिमान् (नरः)आहार-आचारचेष्टासु हितसेवने परं प्रयत्नम् आतिष्ठेत्॥६० इह च प्रेत्य च सुखार्थी बुद्धिमान् (नरः)आहारे, आचारे तथा चेष्टासु यद् यद् हितं, तस्य सेवने परं प्रयत्नं कुर्यात्॥६० आहाराचारचेष्टासु इति निर्धारणे सप्तमी, तेन आहार-आचारचेष्टानां मध्ये यत् हितं तस्य सेवने प्रयत्नम् आतिष्ठेत् इति फलति; आचारः शास्त्रविहितम् अनुष्ठानम्॥६० ज्वर-असृक्पित्त-वीसर्प-कुष्ठ-पाण्डु-आमय-भ्रमान्।प्राप्नुयात् कामलां च उग्रां विधिं हित्वा दधिप्रियः॥ दधि नक्तं न भुञ्जीत, न च अपि अघृतशर्करं भुञ्जीत, न अमुद्गयूषं भुञ्जीत, न अक्षौद्रं भुञ्जीत न उष्णं भुञ्जीत, न आमलकैः विना भुञ्जीत।६१विधिं हित्वा दधिप्रियः (नरः) ज्वर-असृक्पित्त-वीसर्प-कुष्ठ-पाण्डु-आमय-भ्रमान्, उग्रां कामलां च प्राप्नुयात्॥६२॥ दधि रात्रौ न भक्षणीयम्।घृतं विना अथवा शर्करां विना दधि न भक्षणीयम्।मुद्गयूषं विना दधि न भक्षणीयम्।मधु विना दधि न भक्षणीयम्। उष्णं दधि न भक्षणीयम्।आमलकैः विना दधि न भक्षणीयम्।विधिं त्यक्त्वा दधिप्रियः नरः दधि खादति चेत् सः ज्वरः, रक्तपित्तं, वीसर्पं, कुष्ठं, पाण्डुरोगं, भ्रमरोगम् उग्रां कामलां च प्राप्नुयात्॥६२॥ दध्नः अनेकप्रकारनिषिद्धत्वात् दिङ्-मात्र-उदाहरणार्थं दधिभोजनविधिम् आह- न नक्तम् इत्यादि। अत्र न नक्तम् इति अत्र न उष्णम् इति अत्र च नकारः क्रियया सम्बध्यते, तेन निशि उष्णं दधि सर्वथा एव न सेव्यम्। अघृतशर्करम् इत्यादौ च निषेधो नञा सम्बध्यते, तेन उभयप्रतिषेधात् सशर्करं भुञ्जीत इत्यादि वाक्यार्थः भवति। तेन घृत-आदीनां मध्ये अन्यतमसम्बन्धेन अपि दधि उपयोज्यं भवति। न नक्तम् इत्यादिवत् इह अपि नकारस्य क्रियासम्बन्धे मुद्गसूपसहितस्य अपि अघृतशर्करत्वमस्ति एव दध्न इति अनुपादेयत्वं स्यात्। जतूकर्णे- न अपि घृत-आदीनां मिलितानाम् अयोगात् दधि सेव्यम् उक्तम्। यद् उक्तं- “न अश्नीयात् दधि नक्तम् उष्णं वा न घृत-मधु-शर्करा-मुद्ग-आमलकैः विना वा” इति॥६१-६२ विधिना दधि सेव्यं च येन यस्मात् तद् अत्रिजः।नवेगान्-धारणे अध्याये सर्वम् एव अवदत् मुनिः॥ वेगाः, वेगसमुत्थाः रोगाःच तेषां भेषजं च,येषां वेगाः विधार्याः च, यद्-अर्थं यद्-हित-अहितम्, उचिते च अहिते वर्ज्ये क्रमः, सेव्ये च अनुचिते क्रमः,यथाप्रकृति आहारः च मलायनगद-औषधं, भविष्यतां रोगाणाम् अनुत्पत्तौ यद् औषधं च, धीमता आत्मसुखार्थिना वर्ज्याः पुरुषाः, सेव्याः च पुरुषाः, येन विधिना दधि सेव्यं च, यस्मात् विधिना दधि सेव्यं च तत् सर्वम् एव अत्रिजः मुनिः नवेगान्-धारणे अध्याये अवदत् ॥६६ अस्मिन् नवेगान्धारणीयाध्याये आत्रेयः मुनिः यान् विषयान् उक्तवान, ते विषयाः एते वेगाः, वेगसमुत्थाः रोगाः च, तेषां रोगाणां भेषजं च,धारणीयवेगाः, कस्य कृते किं हितं, किमहितं, उचितम् अहितं वर्जनीयं चेत् तस्य क्रमः, अनुचितं सेवनीयं चेत् तस्य क्रमः, यथाप्रकृति आहारः च मलायनस्य रोगाः, तेषाम् औषधं,भविष्यतां रोगाणाम् अनुत्पत्तौ औषधं च, धीमता आत्मसुखार्थिना वर्ज्याः पुरुषाः, सेव्याः च पुरुषाः, दधिसेवनविधिः, दधिसेवनविधेः प्रयोजनं च।६६ अध्यायार्थसङ्ग्रहे हित-अहितम् इति सेव्य-असेव्यं व्यायाम-हास्य आदि। भविष्यताम् अनुत्पत्तौ भेषजम् इति माधवप्रथमे मासि इत्यादिना उत्पन्नानां च शान्तये इति अन्तेन॥६३-६६॥ इति अग्निवेशकृते तन्त्रे चरकप्रतिसंस्कृते श्लोकस्थाने नवेगान्धारणीयः नाम सप्तमः अध्यायः७ इति श्रीचक्रपाणिदत्तविरचितायां चरकतात्पर्यटीका-आयुर्वेददीपिकाख्यायां द्वितीये स्वस्थचतुष्के नवेगान्धारणीयो नाम सप्तमः अध्यायः॥७ षडास्तिकदर्शनेषु सांख्यदर्शनं तत्त्वनिरूपणदृष्ट्या सर्वोच्च स्थानम् आवहति । दर्शनेऽस्मिन् प्राधान्येन तत्त्वत्रयं निरूपितमस्ति । एतत् तत्त्वत्रयम् अत्यन्तं व्यावहारिकं लोकानुकुलं चास्ति । पुरुषतत्त्वं प्रकृतितत्त्वं जगत्तत्त्वमिति भवत्यत्र विभागः । पुरुषतत्त्वं चेतनं भवति । प्रकृतितत्त्वम् अचेतनं भवति । महदादिजगत्तत्त्वमपि अचेतनं भवति । एतेषु प्रकृतिपदेन अभिहितं यत् पदं तत् सांख्यदर्शनस्य मूलस्तम्भभूतं वर्तते । स्तम्भेन विना यथा गृहस्य न स्थितिः तथैव प्रकृत्या विना नास्य दर्शनस्य स्थितिः । एषा प्रकृतिः त्रिगुणात्मिका सकलस्यापि जगतः जननहेतुः । एषैव निस्वार्थपरभावनया जगत् सृजते । चेतनं पुरुषं विमोचयितुं सततं क्रियाशीला भवति । एषा विविधैः प्रकारैः चेतनं पुरुषं बध्नाति । एकेन रूपेण तमेव पुरुषं मोचयति च । अथ केयं प्रकृतिः किं चास्याः स्वरूपम् इति जिज्ञासायाम् उच्यते प्रकर्षेण करोतीति प्रकृतिः । अर्थात् इयं प्रकृष्टां विचित्रां च सृष्टिं करोतीति प्रकृतिः । प्रकृतिशब्दः कारणवाची । अर्थात् इयं प्रकृतिः स्वयं न जायते परन्तु सर्वेषां जननी भवति । एतदेव उक्तं सूत्रकारेण - ''मूले मूलाभावादमूलं मूलम् ॥ इति ॥ प्रकृत्याः स्वरूपं स्मृतिषु एवं श्रुयते - ''सत्त्वं रजस्तम इति एषैव प्रकृति सदा ।एषैव संसृतिर्जन्तोरस्यापारे परं पदम् ॥'' ''मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम् ।अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णाम् । इति । ''सत्त्वरजतमसां साम्यावस्था प्रकृतिः ॥ इति ॥ अव्यक्तम्, अविद्या, प्रधानं, माया इत्यादिपदानि प्रकृतेः पर्यायवाच्यानि भवन्ति । सांख्यदर्शने प्रकृतितत्त्वं मौलिकतत्त्वमित्युच्यते । सृष्टेः आदिकारणं प्रकृतिः भवति । अतः एषा मूला प्रकृतिः इति पदेन व्यपदिश्यते । स्वयम् अतिन्द्रियत्वात् न कस्यापि दृष्टिगोचरा भवति । एषा स्वतन्त्रा नित्या व्यापिका अनेकपुरुषभोग्या च भवति । गुणत्रयाणां साम्यावस्था इति कारणतः प्रकृतिः सुखदुःखमोहात्मिका इति कथ्यते । दर्शनेऽस्मिन् एषा प्रकृतिः प्रसवधर्मी इति विर्णता । प्रसवपदस्य अभिप्रायद्वयं वर्तते । निखिलस्यापि जगतः यतः जननी भवति तस्मात् सा प्रसवधर्मी इति कथ्यते । पुनश्च नित्या परिणामशालिनि यस्मात् तस्मादपि प्रकृतिः प्रसवधर्मी इति कथ्यते । एवं च विकारित्वेन जगत्कारणत्वेन च सिद्धं प्रकृत्याः प्रसवधर्मीत्वम् । सांख्यनये चेतनपुरुषः जगत्कारणं भवितुं नार्हति इति कारणात् भिन्नस्वभावकत्वात् कार्यस्य । सा च प्रकृतिः अस्ति इति किं प्रमाणम् एतदेव कथयति कारिकाकारः - ''भेदानां परिमाणात् समन्वयात् शक्तितः प्रवृतेश्च । कारणकार्य विभागादविभागात् वैश्वरूप्यस्य ॥ इति ॥ एतस्याम् आर्यायां पञ्चयुक्तयः उक्ताः सन्ति । अस्मिन् जगति सर्वोऽपि सीमितः, परिमितः, परतन्त्रः, अव्यापकः अनित्यः, अनेकधर्मयुक्तश्च भवति । अत्र सीमितं असीमितं प्रति परतन्त्रं स्वतन्त्रंप्रति अनित्यं नित्यं प्रति सङ्केतयति । तस्मात् जगतः सर्वपदार्थानां मूलकारणम् असीमितं अपरिमितं स्वतन्त्रं व्यापकं नित्यं तथा च एकेन भवितव्यम् । एतत् सर्वं प्रकृतौ सम्भवति । एतदेव भेदानां परिमाणात् इति युक्त्या ग्रन्थकारः स्पष्टीकरोति। समन्वयात् इति युक्त्या अपि प्रकृतेः स्वतन्त्रसत्ता अस्ति इति अवगम्यते । लोके पश्यामो हि वयं सर्वं वस्तु सुखदुःखमोहात्मकं भवति । किञ्चित् वस्तु कस्मिंश्चित् प्रियं भवति, अन्यस्मै अप्रियं भवति, अपरस्मै मोहयुक्तं भवति । अर्थात् सत्त्वगुणात् सुखं, रजोगुणात् दुःखं, तमोगुणात् च मोहः सर्वेषु पदार्थेषु परिलक्ष्यते । तस्मात् त्रिगुणात्मिका प्रकृतिः मूलकारणमिति निश्चितम् । समन्वयात् इति पदेन एतदेव स्पष्टीकरोति ग्रन्थकारः। शक्तितः प्रवृत्तेश्च इति युक्तिरपि जगत् प्रति शक्तिमती प्रकृतिरेव कारणमिति सूचयति । कार्यकारणविभागादिति युक्तिः अव्यक्तं प्रकृति कारणत्वेन युक्तं जगत् कार्यत्वेन चेति वर्णयति । अविभागात् वैश्वरूपस्य इति युक्तिः कार्यकारणयोः एकरूपतां सूचयति । यस्मात् प्रकृतेः उत्पन्नमिदं जगत् तस्यामेव प्रकृतौ लीनतां याति । अनेन कार्यकारणयोः एकरूपतां सूचिता भवति । प्रकृतिस्तु पुरुषसंयोगेन जगत्कारणतामधिगच्छति । एतदेव कथयति कारिकाकारः - ''पुरुषस्य दर्शनार्थं कैवल्यार्थं तथा प्रधानस्य । पङ्ग्वन्धवदुभयोरपि संयोगस्तत्कृतः सर्गः ॥ इति ॥ स एव सर्गः कथं भवति इति जिज्ञासायां पुनश्चाह - तस्मादपि षोडशकात्पञ्चभ्यः पञ्चभूतानि ॥ इति ॥ प्रकृतितत्त्वस्य अङ्गीकारेण पञ्चविंशतितत्त्वानां विवेचनं पुरुषस्य जागतिकव्यवहारश्च सम्भवति । सृष्टिरपि सार्था भवति । एतदेव व्यावहारिक प्रयोजनं प्रकृतितत्त्वस्य । प्रकृतितत्त्वम् अनङ्गीकारेण न जातु पुरुषस्य परमपुरुषार्थप्राप्तिः । अतः पुरुषस्य मोक्षप्राप्तिरेव प्रकृतितत्त्वस्य पारमर्थिकं प्रयोजनं भवति । ''पञ्चविंशतितत्त्वज्ञः यत्र तत्राश्रमे वसन् । ''क्षेत्रज्ञाधिष्ठितं क्षेत्रं क्षेत्रज्ञार्थं प्रचक्षते । द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च । एवं पुरुषबहुत्वं सांख्यदर्शने निरूपितमस्ति । परिदृश्यमानमिदं जगत् सुखदुःखमोहात्मकम् अस्ति । चराचरेऽस्मिन् सत्त्वरजस्तमो गुणाः क्वचित् स्पष्टतया क्वचिच्च अस्पष्टतया परिलक्ष्यन्ते । इयं सृष्टिः त्रिगुणात्मिका उच्चावच्च रुपा च । गुणान् हि गुणीकृत्य जायते जगत् इति सांख्याः कथयन्ति । सांख्यनये गुणी प्रकृतिः भवति । सा च प्रकृतिः सत्त्वरजस्तमोगुणानां साम्यावस्थारूपा भवति । एते गुणाः अत्यन्तसूक्ष्माः । अतः प्रत्यक्षादि-इन्द्रियगोचराः न भवन्ति । परन्तु गुणानां कार्याणि दृष्ट्वा गुणाः सन्ति इति अनुमीयते । यत्तु दृष्टिपथं याति तं मायेव सुतुच्छकम् ॥ १ दु:खत्रयनाश: इति साध्यं साधयितुम् अन्ये नैके दृष्टा लौकिका उपाया: सन्ति।यथा व्याधिदु:खम् औषधेन नश्यति, अथवा दारिद्र्यदु:खम् उद्योगेन नश्यति।किमर्थं तर्हि आरम्भणीयं साङ्ख्यशास्त्रम्? साङ्ख्यशास्त्रोक्त: उपाय: एतद्विपरीत: अस्ति। एतद्विपरीत: इति उपर्युक्तदोषमुक्त: अस्ति।व्यक्तम् अव्यक्तं तथा पुरुष: इति एतेषां विज्ञानात् त्रिविधदु:खनाश: इति स: मार्ग:।अत: साङ्ख्यशास्त्रम् आरभणीयम्। अत्र संस्कृत-वर्गः आरब्धः यहाँ संस्कृत वर्ग शुरू हुआ अष्टदिनात्मकः संस्कृत-वर्गः अस्ति आठ दिन का संस्कृत वर्ग है प्रतिदिनं प्रातः संस्कृतं पाठयितुं गमिष्यामि । प्रतिदिन सुबह संस्कृत पढ़ाने जाऊँगा पञ्चाशत् छात्राः आगच्छन्ति । पचास विद्यार्थी आते हैं तस्यै संस्कृत भाषा रोचते । उसे संस्कृत भाषा पसंद है सा प्रतिदिनं संस्कृत-सम्भाषणस्य अभ्यासं करोति । वह हररोज संस्कृत में बातचीत करने का अभ्यास करती है अहं यत्किमपि पाठयामि … मैं जो भी पढ़ाता हूँ तस्याः पुत्री अपि सम्यक् संस्कृतं वदति। उसकी बेटी भी सही से पढ़ती है भवतः उपधानं पर्यंके एव अस्ति। आपकी तकिया पलंग पर ही है एतद् न रात्रौ भिन्नम् उपधानम् अस्ति । ये नहीं रात को अलग तकिया थी । भवतः उपधानं न जानाति आपकी तकिया नहीं जानते रात्रौ अहं मम उपधाने संस्कृत-वाक्यानि लिखितवान् । मैंने रात में मेरी तकिया पर संस्कृत वाक्य लिखे थे । तद् उपधानं कुत्र अस्ति वो तकिया कहाँ है ? संस्कृतस्य एव स्वप्नं पश्यति । संस्कृत का ही सपना देखते हैं सः माम् तस्य चित्राणि दर्शयति । वह मुझे अपने चित्र दिखा रहा है तस्य बाल्यकालस्य चित्राणि दर्शयति। उसकी बाल्यावस्था के चित्र दिखा रहा है सः तदानीं लघु बालकः आसीत् । वह तब छोटा बच्चा था । चित्रेषु सः सर्वेषाम् अङ्के अस्ति । चित्रों में वह सबकी गोदी में है एकस्मिन् चित्रे सः मातुः अङ्के अस्ति । एक चित्र में वह माँ की गोदी में है चित्रे सः पितुः अङ्के अस्ति । चित्र में वह पिता की गोदी में है सः पितामह्याः अङ्के अस्ति। वह दादी जी की गोदी में है सः मातामह्याः अङ्के अस्ति । वह नानीजी की गोदी में है केचन छात्राः शुद्धं वाक्यं लिखन्ति । कुछ छात्र शुध्द वाक्य लिख रहे हैं छात्राः प्रसन्नाः भवन्ति । छात्र खुश होते हैं ते छात्राः पुनः लिखन्ति तदा … वे छात्र फिर से लिखते हैं तब शुद्धं लिखन्ति । शुद्ध लिखते हैं ते सम्भाषणस्य अपि अभ्यासं कुर्वन्ति वे बोलने का भी अभ्यास करते हैं दीपायाः गृहे एकं पुस्तकम् अस्ति दीपा के घर एक पुस्तक है द्वयोः गृहे यद् पुस्तकम् अस्ति । दोनों के घर जो पुस्तक है तद् पुस्तकं न अपितु ग्रन्थः अस्ति । वह पुस्तक नहीं बल्कि ग्रन्थ है पंकजः यजुर्वेदं पठति । पंकज यजुर्वेद पढ़ता है । सः अपि अर्थसहितं यजुर्वेदं पठति । वह भी अर्थ के साथ यजुर्वेद पढ़ता है सः गृहे नास्ति । वह घर पर नहीं है । तस्य परिवारस्य सर्वे जनाः अपि गृहे न सन्ति। उसके परिवार के भी सभी जन घर पर नहीं हैं सः कार्यालयं गतवान् अस्ति। वह ऑफिस गया है । तस्य भार्या चिकित्सालयं गतवती अस्ति। उसकी पत्नी चिकित्सालय गई है । तस्य पुत्रः विद्यालयं गतवान् अस्ति। उसका बेटा स्कूल गया है । सः मध्याह्ने आगमिष्यति। वह दोपहर को आएगा। तस्य पुत्री महाविद्यालयं गतवती अस्ति। उसकी बेटी कॉलेज गई है । सा अपि मध्याह्ने आगमिष्यति। वह भी दोपहर को आएगा। सः सायंकाले गृहम् आगमिष्यति। वह शाम को घर आएगा तस्य भार्या रात्रौ विलम्बेन आगमिष्यति। उसकी पत्नी रात को देर से आएगी । सः माम् अह्वयति । वह मुझे बुला रहा है बहवः जनाः तत्र आगमिष्यन्ति । वहाँ बहुत से लोग आएँगे गन्तुं न शक्ष्यामि । जा नहीं पाऊँगा ते विशालां यज्ञशालां निर्मितवन्तः । उन्होंने विशाल यज्ञशाला बनाई है एक-सप्ताह पर्यन्तं यज्ञ: भविष्यति। एक सप्ताह तक यज्ञ होगा अद्य अहम् एकं दोषं कृतवान् । आज मैंने एक भूल कर दी इंदौर नगरे एकेन सह वार्तालापः करणीयः आसीत् । इंदौर में एक के साथ बात करनी थी । दूरवाण्या वार्तालापः करणीयः आसीत् । फोन से बात करनी थी । अहं तं दूरवाणीं कृतवान् । मैंने उसे फोन किया । तस्य भार्या दूरवाणीम् उन्नीतवती । उसकी पत्नी ने फोन उठाया । ज्योतिर्धरः अस्ति वा ज्योतिर्धर है क्या ? भवान् कः आप कौन ? अखिलेश भ्रातः … भवान् न जानाति वा अखिलेश भैया आप नहीं जानते हैं क्या ? सः तु दिवंगतः जातः । वह तो दिवंगत हो गए । परमेश्वर तस्य आत्मने शान्तिं दद्यात् परमेश्वर उसकी आत्मा को शान्ति दें । अद्यतनम् अभ्यासः आज का अभ्यास दिव्येशः मम मित्रम् अस्ति । दिव्येश मेरा मित्र है अहं प्रसन्नः अस्मि । मैं खुश हूँ अहं दुःखितः नास्मि । मैं दुःखी नहीं हूँ । नरेन्द्र मोदी अस्माकं प्रधानसेवकः अस्ति । सुषमा स्वराज अस्माकं विदेश मंत्रिणी अस्ति । तत्र एकः अवदत् वहाँ एक बोला अहं मधुमेह रोगेण पीड़ितः अस्मि। मैं मधुमेह रोग से पीड़ित हूँ अतः रसगोलकं न खादामि । इसलिए रसगुल्ला नहीं खाता हूँ । अपरः जनः अवदत् । दूसरा व्यक्ति बोला मम हृद्रोगः अस्ति मुझे हृदय रोग है अतः दुग्धछिन्नकं न खादामि । इसलिये पनीर नहीं खाता हूँ । अतः तैलीयं तैलयुक्तम् किमपि न खादामि । इसलिये तेल वाला कुछ नहीं खाती हूँ । एकः वृद्धः अवदत् । एक वृद्ध बोला अहं तु फलानि एव खादामि । मैं तो फल ही खाता हूँ । प्रातःकाले सः संदेशं प्रेषितवान् । सुबह उसने संदेश भेजा ” कृपया अद्यैव विवरणं प्रेषयतु । ” कृपया आज ही विवरण भेज दीजिये अहं तम् उक्तवान् । मैंने उससे कहा आम् अद्यैव प्रेषयिष्यामि । हाँ आज ही भेज दूँगा अद्य आदिनं मम कार्यालयस्य विवरणं लिखितवान् । आज दिनभर मेरे कारयालय का विवरण लिखा मम एकं मित्रम् अपृच्छत् । मेरे एक मित्र ने पूछा अहम् उक्तवान् । मैं बोला मम कार्यालयस्य विवरणम् प्रेषयामि मेरे कार्यालय का विवरण भेज रहा हूँ । तव कोषे कति रुप्यकाणि सन्ति ? मम कोषे पञ्च रुप्यकाणि सन्ति । मम कोषे दश रुप्यकाणि सन्ति । मम कोषे विंशतिः रुप्यकाणि सन्ति । मम कोषे पञ्चाशत् रुप्यकाणि सन्ति । मम कोषे शतम् रुप्यकाणि सन्ति । मम कोषे सहस्र रुप्यकाणि सन्ति । मम कोषे पञ्चस्य नाणकम् अस्ति। मम कोषे डॉलर नास्ति । मम कोषे दश रुप्यकाणि सन्ति । सः वन्दते वह वन्दन करता है सः राष्ट्रं वन्दते वह राष्ट्र को वन्दन करता है छात्रावस्थायां राजकोटं गतवान् आसम् । छात्र अवस्था में राजकोट गया था अद्य पुनः अत्र छात्रः भूत्वा एव गच्छामि । आज फिर से छात्र बनकर ही जा रहा हूँ । अधुना अपि सत्रम् चलमानः अस्ति अभी भी सत्र चल रहा है एकः निर्धनः अवदत् एक निर्धन बोला मम पौत्रः रात्रौ शयनं न करोति । मेरा बेटा रात में सोता नहीं है मम गृहे व्यजनं नास्ति । मेरे घर पँखा नहीं है किं करवाणि क्या करूँ ? अहम् अवदम् । मैं बोला मम गृहे एकं व्यजनम् अस्ति । मेरे घर एक पँखा है । तद् नय वह ले जाओ । सः व्यजनं नीतवान् । वह पँखा ले गया अधुना तस्य पुत्रः रात्रौ शयनं करोति अब उसका बेटा रात में सोता है विशालः दुरन्तो-रेलयानेन यात्रां करोति । विशाल दुरन्तो रेल से यात्रा कर रहा है । विशालः रेलयानस्य अन्तः प्रविशति । विशाल रेल के अन्दर प्रवेश करता है । रेलसेवकः जलम् आनयति । रेल अटेंडेंट पानी लाता है । अनन्तरं रेलसेवकः समाचारपत्रं यात्रिभ्यः ददाति । बाद में अटेंडेंट सभी यात्रियों को अखबार देता है अर्धघण्टा अनन्तरं सेवकः चायम् आनयति । आधा घंटे बाद अटेंडेंट चाय लाता है । चायेन सह अल्पाहारम् अपि आनयति । चाय के साथ नाश्ता भी लाता है सर्वे यात्रिणः अल्पाहारं कुर्वन्ति । सभी यात्री नाश्ता करते हैं यानं अधिकेषु स्थानकेषु न तिष्ठति । गाड़ी अधिक स्टेशनों पर नहीं ठहरती है सर्वे यात्रिणः भोजनं कुर्वन्ति । सभी यात्री भोजन करते हैं विशालः अपि भोजनं करोति । विशाल भी भोजन करता है तस्य पितामहः अद्य एकं विशिष्टं कार्यम् अकरोत् । उसके दादाजी ने आज एक विशिष्ट कार्य किया परिवारस्य सर्वान् जनान् तड़ागं नीतवान् । परिवार के सभी लोगों को तालाब ले गए । तड़ागे बहु कर्दमः आसीत् । तालाब में बहुत कीचड़ था । पितामहः सर्वेभ्यः कार्यम् अददात् । दादाजी ने सबको काम दिया । तड़ागे यत्र-कुत्रापि कर्दमः पाषाणाः वा सन्ति । तालाब में जहाँ कहीं भी कीचड़ या पत्थर हैं तद् सर्वं तड़ागात् बहिः निष्कासयन्तु । वह सब तालाब से बाहर निकालो । तस्य परिवारजनान् दृष्ट्वा अन्ये जनाः अपि आगतवन्तः । उसके परिवार जनों को देखकर अन्य लोग भी आए। सर्वे जनाः तड़ागं स्वच्छम् अकुर्वन् । सभी लोगों ने तालाब साफ़ किया अद्य एकं नूतनं शब्दम् अपठम् । आज एक नया शब्द पढ़ा त्रपुफलकम् इत्युक्ते टीन की चादर त्रपुफलकेन तस्य गृहं निर्मितम् अस्ति। टीन की चादर से उसका घर बना है यदा वायुः वेगेन वाति … जब हवा तेज चलती है …. तदा तस्य गृहस्य त्रपुफलकानि कम्पन्ते । तब उसके घर की तीन हिलती हैं प्रातः उत्थाय सः सर्वप्रथमं शान्तभावेन उपविशति । सुबह उठकर वह सबसे पहले शान्तभाव से बैठता है । अनन्तरं सः दिनचर्याम् आरभते । बाद में वह दिनचर्या शुरू करता है स्नानादिकं कृत्वा सः ध्यानं करोति। स्नान आदि करके वह ध्यान करता है अनन्तरं सः यज्ञम् करोति। बाद में वह यज्ञ करता है यज्ञस्य अनन्तरं सः मातुः-पितुश्च चरणस्पर्शं करोति । यज्ञ के बाद वह माता पिता के चरण छूता है गृहात् बहिः आगत्य सः धेनवे तृणं ददाति । घर से बहार आकर वह गाय को घास देता है धेनवे तृणं खादयति । गाय को घास खिलाता है । अनन्तरं सः स्वं कार्यालयं गच्छति। बाद में वह अपने कार्यालय जाता है । ( स्मशानतः स्मशान से स्मशानात् स्मशान से ) एकः पञ्चाशीति वर्षीयः सज्जनः दिवंगतः जातः । एक पच्चासी वर्ष सज्जन दिवंगत हो गए । सः बहु निरहंकारी आसीत् । वे बहुत निरहंकारी थे सः सेवाभावी जनः आसीत् । वो सेवाभावी थे सः सर्वान् सदा हासयति स्म । वो सबको सदा हँसाते थे अन्तिमे दिने अपि सः कार्यरतः आसीत् । अंतिम दिन में भी वह कार्यरत थे सः मयि बहु स्निह्यति स्म । वो मुझे बहुत प्यार करते थे अद्य अहम् एकम् उद्योगम् अगच्छम् । आज मैं एक कारखाने में गया था तत्र अनेके कर्मकराः कार्यं कुर्वन्तः आसन् वहाँ अनेक कर्मचारी काम कर रहे थे अनेके श्रमिकाः कार्यं कुर्वन्तः आसन् । अनेक मजदूर काम कर रहे थे ते प्रतिसायं वेतनं प्राप्नुवन्ति । वे हर शाम वेतन पाते हैं बहूनि वर्षाणि अभवन् ते वेतनं प्राप्नुवन्ति । बहुत वर्ष हो गए वे वेतन पाते हैं तथापि ते श्रमिकाः निर्धनाः सन्ति। फिर भी वे श्रमिक निर्धन हैं तस्य कारणं किम् अस्ति उसका कारण क्या है ? ते श्रमिकाः प्रतिरात्रौ मद्यपानं कुर्वन्ति। वे श्रमिक हर रात शराब पीते हैं यावत् धनम् अर्जयन्ति जितना धन कमाते हैं तान् अहं बोधितवान् । उनको मैंने समझाया । ते मम वार्तां ध्यानपूर्वकम् श्रुतवन्तः । उन्होंने मेरी बात ध्यान से सुनी परमेश्वरः सर्वेषां गुरुः अस्ति। परमेश्वर सबके गुरु हैं वेदज्ञानमेव परमात्मनः ज्ञानम् अस्ति वेद ज्ञान ही परमात्मा का ज्ञान है परमेश्वरः सर्वज्ञः अस्ति । परमात्मा सर्वज्ञ है वयं तु अल्पज्ञाः स्मः । हम तो अल्पज्ञ हैं । अहं परमेश्वरं वन्दे । मैं परमात्मा को वन्दन करता हूँ सः गाढ निद्रायाम् अस्ति। वह गहरी नींद में है तस्य गृहे चौरः प्रविष्टः उसके घर में चोर घुसा है सः न जानाति। वह नहीं जानता है तस्य गृहात् ध्वनिः आगच्छति। उसके घर से आवाज़ आ रही है वयं सर्वे बहिः स्मः। हम सब बाहर हैं चौरः ज्ञातवान् अस्ति । चोर जान गया है चौरः पलायितः। चोर भाग गया अद्य एकः काश्मीरी पण्डितः अमिलत्। आज एक काश्मीरी पण्डित मिला सः अनन्तनागे निवसति स्म। वह अनंतनाग में रहता था तस्य बालकाः अनन्तनागे एव पठन्ति स्म। उसके बच्चे अनंतनाग में ही पढ़ते थे तेषां जीवनं सुखमयम् आसीत्। उनका जीवन सुखमय था १९९६ (षण्णवति उत्तर एकोनविंशतितमे) वर्षे आतंकवादिनः तस्य ग्रामं प्राविशन्। १९९६ में आतंकवादी उसके गाँव में घुसे आतंकवादिनः जनान् मारितवन्तः। आतंकवादियों ने लोगों को मारा जनसंहारं दृष्ट्वा ग्रामस्य जनाः भयभीताः अभवन्। जनसंहार देखकर गाँव के लोग डर गए। ते सर्वे सर्वाणि वस्तूनि तत्रैव त्यक्त्वा देहलीम् आगच्छन्। सारी वस्तुओं को वहीं छोड़कर वे दिल्ली आ गए सः श्यामवर्णीयं परिधानं धारितवान् अस्ति। उसने काले रंग के कपड़े पहने हैं तस्य मुखं तु गौरवर्णीयम् अस्ति। उसका मुख तो गोरा है सः आंग्लभाषां वदति। वह अंग्रेजी भाषा बोलता है अतः सर्वे तस्य व्याख्यानं श्रृण्वन्ति। इसलिये सभी उसका व्याख्यान सुनते हैं सः मध्ये मध्ये संस्कृत स्तोत्राणि, सूत्राणि च वदति। वह बीच बीच में संस्कृत स्तोत्र और सूत्र बोलता है श्रोतारः तानि स्तोत्राणि, सूत्राणि अनुवदन्ति। श्रोता उन स्तोत्र और सूत्रों को दोहराते हैं सः तस्य (तेषाम्) अर्थान् वदति। वह उसके (उनके अर्थ बोलता है जनाः अर्थं श्रुत्वा प्रसन्नाः भवन्ति। लोग अर्थ सुनकर खुश होते हैं सुमधुरं रागं श्रुत्वा जनाः इतोपि प्रसन्नाः भवन्ति । सुमधुर राग सुनकर लोग और खुश होते हैं अलं विवादेन। विवाद मत करो अलं चिन्तया। चिन्ता मत करो वयं बालकाः हम सब बच्चे यूयं बालकाः तुम सब बच्चे एते बालकाः ये सब बच्चे ते बालकाः वे सब बच्चे वयं बालिकाः हम सब बच्चियाँ यूयं बालिकाः तुम सब बच्चियाँ एते बालिकाः ये सब बच्चियाँ रात्रौ तस्य उपनेत्रं भग्नं जातम्। रात में उसका चश्मा टूट गया तस्य पार्श्वदृष्टिः क्षीणा अस्ति। उसकी पास की दृष्टि कमजोर है सः रात्रौ महापुरुषाणां जीवनचरित्रं पठति। वह रात में महापुरुषों का जीवनचरित्र पढ़ता है उपनेत्रं विना सः कथं जीवनचरित्रं पठेत् चश्मे के बिना वह जीवनचरित्र कैसे पढ़े ? तावत् तस्य निद्रा न आगच्छति । तब तक उसे नींद नहीं आती है । अतः तस्य पुत्रः जीवनचरित्रं पठति। इसलिए उसका बेटा जीवनचरित्र पढ़ता है पुत्रः उच्चैः पठति। बेटा जोर से पढ़ता है पुत्रः पितरं श्रावयति। बेटा पिता को सुनाता है । एकस्मात् द्वारात् अन्तः प्रविशन्ति। एक दरवाजे से अंदर घुसते हैं अन्यस्मात् द्वारात् बहिः आगच्छन्ति। दूसरे दरवाजे से बाहर आते हैं एकः बालकः अन्तः न गच्छति। एक बच्चा अंदर नहीं जाता है गुहायाः अन्तः अन्धकारः अस्ति। गुफा के अंदर अंधेरा है सः बालकः अन्धकारात् बिभेति। वह बच्चा अंधेरे से डरता है बालकः अधुना निर्भीकः जातः। बच्चा अब निर्भीकः हो गया यावत् धनं तेन अर्जितं। जितना धन उसने कमाया तस्य भार्या अपि कार्यं करोति। उसकी पत्नी भी काम करती है प्रातः आरभ्य प्रयत्नं कुर्वन् अस्मि। सुबह से प्रयास कर रहा हूँ किमपि लिखानि इति मम मनसि नैकवारम् आगतम्। कुछ लिखूँ यह मन में कई बार आया किं कारणम् अस्ति क्या कारण है ? अधुना सर्वाणि कार्याणि मया समापितानि। अभी मैंने सारे काम पूरे किये। सारिका शनैः शनैः चलति। सारिका धीरे धीरे चलती है सर्वम् आर्द्रम् आर्द्रम् अस्ति। सब कुछ गीला गीला है तस्मात् कारणात् जलं डयते। उसके कारण से पानी उड़ता है कतिपय युवकाः ज्ञात्वा वेगेन चालयन्ति। कुछ युवक जानबूझ कर तेज चलाते हैं तेन सर्वेषां वस्त्राणि आर्द्राणि, मलिनानि च भवन्ति। उससे सबके कपड़े गीले और मैले हो जाते हैं वर्षायाः अनन्तरं ध्यानपूर्वकं चलनीयं भवति। वर्षा के बाद ध्यान से चलना चाहिये ह्यः कः दिवसः आसीत् ? मम भार्या तस्याः भ्रात्रे रक्षासूत्रं प्रेषयति। मेरे पत्नी उसके भाई के लिये राखी भेज रही है अत्र बहु सम्मर्दः वर्तते। यहाँ बहुत भीड़ है अनेके जनाः रक्षासूत्रं प्रेषयितुम् अत्र आगताः सन्ति। बहुत से लोग राखी भेजने के लिये यहाँ आए हैं योगेन्द्रः श्रेष्ठः धावकः अस्ति । योगेंद्र अच्छा धावक (एथलीट) है सः मृगात् अपि वेगेन धावति। वह हिरन से भी तेज दौड़ता है सः चित्रकात् अपि वेगेन धावति। वह चीते से भी तेज दौड़ता है तस्य अद्य स्वास्थ्यं सम्यक् नास्ति। उसका आज स्वास्थ्य ठीक नहीं है सः धावितुं न शक्ष्यति। वह दौड़ नहीं पाएगा तथापि सः धाविष्यति। फिर भी वह दौड़ेगा सः पदकं प्राप्तुम् इच्छति। वह पदक प्राप्त करना चाहता है ।। वाद्य सम्बन्धी शब्द ।। अद्य पुत्रः स्नानं कृत्वा शीघ्रमेव बहिः आगतः। आज बेटा स्नान करके जल्दी से बाहर आ गया बहिः आगत्य युतकं उरुकं च धारयति। बाहर आकर शर्ट पैंट पहनता है सः केशसंधानं न करोति। वह बाल नहीं संवारता है केशसंधानम् अकृत्वा एव सः कार्यालयम् अगच्छत्। बाल संवारे बिना ही वह ऑफिस गया कार्यालये सर्वे तस्य मुखम् अपश्यन्त। ऑफिस में सभी ने उसका चेहरा देखा किम् अभवत् क्या हुआ ? सः दर्पणे स्वकीयं मुखं पश्यति। वह दर्पण में अपना चेहरा देखता है द्वयोः अजयोः युद्धं सर्वे पश्यन्ति। दोनों बकरियों का युद्ध सब देखते हैं ओह, पञ्च जनाः ओह पाँच लोग एकस्यां द्विचक्रिकायाम् एक ही साइकिल में द्विचक्रिकायाः चालकः कथं संतुलनं साधयति। साइकिल का चालक कैसे संतुलन बना रहा है द्विचक्रिकायाः (द्विचक्रिकातः) कोपि पतिष्यति। सायकिल से कोई गिरेगा कदाचित् चालकस्य अभ्यासः स्यात्। शायद चालक का अभ्यास होगा अनुजः चित्रकं गृह्णाति। छोटा भाई कैमरा ले रहा है पुत्रः एकम् आसन्दं उन्नयति। बेटा एक कुर्सी उठाता है । पितामह्याः कृते आसन्दं नयति। दादीजी के लिये कुर्सी लेता है सर्वे जनाः मोदयात्रार्थं गच्छन्ति। सभी पिकनिक के लिये जाते हैं सर्वेषां पार्श्वे किमपि न किमपि अस्ति एव। सबके पास कुछ न कुछ है ही मम पार्श्वे गृहस्य कुञ्चिका अस्ति। मेरे पास घर की चाभी है सः बालकः मातुः अङ्के उपविष्टः अस्ति। वह बच्चा माँ की गोद में बैठा है अम्ब, अहम् अपि उपवेष्टुम् इच्छामि। माँ, मैं भी बैठना चाहती हूँ। तस्याः अनुकरणं द्वौ बालकौ कुरुतः। उसका अनुकरण दोनों बच्चे करते हैं पुत्रः पुत्रीश्च रागम् आलापयतः। बेटा और बेटी दोनों राग आलापते हैं कियत् सुन्दरं दृश्यम् अस्ति। कितना सुन्दर दृश्य है भगिनी- भ्रातः रे, मम भ्रातः रे तेजस्वी वीरः भ्रातः रे भ्राता- भगिनि हे, भगिनि हे मम विदुषी सौम्या भगिनि हे भगिनी- त्वं चतुरः चाणक्यः भव त्वं वीर-शिवाजी सदृशो भव कामये अहं त्वं श्रेष्ठः भव भ्राता- स्नेहमयी प्रेरिका भगिनि, वन्दनीया धर्मनिष्ठा भगिनि, कलासु निपुणा राष्ट्रसेविका, स्वस्था भव सदा मम भगिनि सा पञ्चनवतिः वर्षीया आसीत्। वह पच्चानवे वर्ष की थीं सा प्रतिदिनं यज्ञं करोति स्म। वह प्रतिदिन यज्ञ करती थी अद्य अपि सा प्रातःकाले यज्ञं कृतवती। आज भी उन्होंने यज्ञ किया यज्ञस्य अनन्तरं सा अवदत्। यज्ञ के बाद वे बोलीं सा मन्त्रपाठम् अकरोत्। उन्होंने मन्त्र पाठ किया ओम् विश्वानिदेव सवितर्दुरितानि परासुव। यद्भद्रं तन्न आसुव। कियत् श्रेष्ठा अस्ति तस्याः मृत्युः। कितनी अच्छी है उनकी मृत्यु प्रातःकाले पञ्च मील परिमितं चलितवान्। सुबह पांच मील जितना चला वृद्धाः शनैः शनैः चलन्ति। वृद्ध धीरे धीरे चलते हैं युवकाः क्षिप्रं धावन्ति। युवक तेज दौड़ते हैं तस्मिन् काले अधर्मः अवर्धत। उस समय अधर्म बढ़ गया था (वर्धितम् आसीत्) तस्मिन् समये अनेके दुराचारिणः आसन्। उस समय अनेक दुराचारी थे धर्मणः रक्षार्थं सः अग्रे आगतः। धर्म की रक्षा के लिये वह आगे आया अद्य जन्माष्टमी पर्वणः सर्वेभ्यः शुभकामनाः। वृक्षे कति वानराः सन्ति ? एकः वानरः कीदृशः अस्ति ? सः लघुः अस्ति अतः न कूर्दते। सः किमर्थं न कूर्दति ? सर्वे वानराः वृक्षात् वृक्षम् उत्प्लवन्ति। सभी बन्दर एक पेड़ से दूसरे पेड़ पर कूदते हैं अद्य तस्य पुण्यतिथिः अस्ति। आज उनकी पुण्यतिथि है सः निधनात् पूर्वं नगरे एकां विशालां धर्म शालां निर्मितवान्। उन्होंने मृत्यु से पहले नगर में एक बड़ी धर्मशाला बनवाई धर्मशालायाम् अनेके यात्रिणः निवसन्ति। धर्मशाला में अनेक यात्री रहते हैं अद्य तत्र यज्ञः आसीत्। आज वहाँ यज्ञ था आलिमचंदस्य पुत्राः यज्ञं कृतवन्तः। आलिमचन्द के बेटों ने यज्ञ किया सर्वाः वधूः अपि यज्ञं कृतवत्यः। सभी बहुओं ने भी यज्ञ किया निर्धनेभ्यः बालकेभ्यः पुस्तकानि दत्तवन्तः। निर्धन बच्चों को पुस्तकें दीं सर्वे जनाः मिलित्वा भोजनं कृतवन्तः। सबने मिलकर खाना खाया आलिमचन्दः दानवीरः आसीत्। आलिमचन्द दानवीर थे तथैव तस्य परिवारजनाः अपि दानवीराः सन्ति। उसी प्रकार उनके परिवार जन भी दानवीर हैं यः शिक्षां यच्छति सः शिक्षकः। जो शिक्षा देता है वह शिक्षक है यः पाठयति सः शिक्षकः। जो पढ़ाता है वह शिक्षक है यः सदाचारी अस्ति सः शिक्षकः। जो सदाचारी है वह शिक्षक है तदा छात्राः प्रसन्नाः भवन्ति। तब छात्र खुश होते हैं विद्वान् सदाचारी शिक्षकः श्रेष्ठः भवति। विद्वान् सदाचारी शिक्षक श्रेष्ठ होता है श्रृणु श्रावय च केवलं संस्कृतम्। इसरो इत्युक्ते भारतीय अन्तरिक्ष अनुसन्धान संस्थानम्। इसरो अर्थात् भारतीय अन्तरिक्ष अनुसन्धान संस्थान एतस्मिन् संस्थाने अनेके वैज्ञानिकाः कार्यं कुर्वन्ति। इस संस्थान में अनेक वैज्ञानिक काम करते हैं वैज्ञानिकाः सर्वदा नूतनम् अनुसन्धानं कुर्वन्ति। वैज्ञानिक हमेशा नया अनुसन्धान करते हैं गतदिने एकम् उपग्रहं प्रक्षेपितवन्तः। कल एक उपग्रह छोड़ा तद् उपगृहं वातावरणस्य अध्ययनं करिष्यति। वह उपग्रह वातावरण का अध्ययन करेगा झंझावातस्य वा अतिवृष्टेः विषये तद् सूचनाः दास्यति। तूफान या अतिवृष्टि के सम्बन्ध में सूचना देगा सर्वेषां वैज्ञानिकानां प्रयत्नः सफलः भविष्यति। सभी वैज्ञानिकों का प्रयत्न सफल होगा वयं सर्वेषां वैज्ञानिकानां धन्यवादं मन्यामहे। हम सभी वैज्ञानिकों का धन्यवाद मानते हैं सः दुःखं सहते। वह दुःख सहता है कृषकाः कष्टं सोढ्वा कृषिकार्यं कुर्वन्ति। किसान कष्ट सहन करके खेती करते हैं सः केवलं लिखति। वह केवल लिखता है सः यत्किमपि वक्तुम् इच्छति। वह जो कुछ भी बोलना चाहता है तस्य पुत्रः विभुः उचैः तस्य लेखं पठति। उसका बेटा विभु जोर से उसका लेख पढ़ता है विभुः अपि संस्कृतं जानाति। विभु भी संस्कृत जानता है विभुः आज्ञाकारी बालकः अस्ति। विभु आज्ञाकारी बालक है तया अपि उक्तम्। उसने भी कहा द्वादश-वर्षाणि पर्यन्तं सः कारावासे आसीत्। बारह वर्ष तक वह जेल में था सः भयकरः अपराधी अस्ति। वह खतरनाक अपराधी है सः आतंकवादी सदृशः अस्ति। वह आतंकवादी जैसा है अधुना सः कारागारात् मुक्तः जातः। अब वह जेल से मुक्त हो गया है यदा सः कारागारात् बहिः आगतवान्। जब वह जेल से बहार आया तदा धूर्ताः राजनेतारः तस्य स्वागतम् अकुर्वन्। तब धूर्त राजनेताओं ने उसका स्वागत किया सीवानस्य सर्वे जनाः भयभीताः सन्ति। सीवान के सभी लोग भयभीत हैं पतिः – किमर्थं वत्स क्यों बेटा दुग्धं किमर्थं न पिबसि त्वम् तुम दूध क्यों नहीं पी रहे हो ? विनयः – तात दुग्धं तु रोचते मह्यम्। मुझे दूध तो पसंद है गोपालः धेनुं सूचिऔषधं मारयति। गोपाल गाय को इन्जेक्शन मारता है तद् मह्यं न रोचते। वो मुझे पसंद नहीं है ते अद्य सीमापारं गत्वा आतंकवादिनः मारितवन्तः। उन्होंने सीमापार जाकर आतंकवादियों को मार दिया तेषाम् आतंकशिबिराणि ध्वस्तानि कृतानि। उनके आतंकी शिविरोंको ध्वस्त किया अस्माभिः सङ्कल्पः कर्तव्यः। हम सबको संकल्प करना चाहिये वयं अस्मिन् वर्षे नवरात्रिः दीपावली च पर्वावसरे नूतनानि वस्त्राणि निर्मापयिष्यामः। हम इस वर्ष नवरात्रि में या दीवाली में नए कपड़े नहीं सिलाएँगे …. अस्मिन् वर्षे दीपावल्यां अग्निक्रीडनकानि न क्रेष्यामः। हम इस वर्ष दीवाली पर पटाखे नहीं खरीदेंगे ….. अग्निक्रीडा च न करिष्यामः और आतिशबाजी नहीं करेंगे …. यानि रुप्यकाणि अवशिष्यन्ते सर्वाणि वीरेभ्यः सैनिकेभ्यः प्रदास्यामः। जो भी पैसा बचेगा वो सब हमारी बहादुर सेना के लिये दे देंगे। रात्रौ अधिकं जागरणं कुर्मः चेत् … रात को अधिक जागरण करते हैं तो …. प्रायः सर्वे जृम्भन्ते। प्रायः सभी जम्हाई लेते हैं धीरजः – मम कार्यं सर्वप्रथमं समापयतु। मेरा काम पहले पूरा करें जयेन्द्रः – मया शीघ्रमेव गन्तव्यम् अस्ति। मुझे जल्दी से जाना है पूर्वं मम कार्यं समापयतु। पहले मेरा काम पूरा करिये सुकृतिः – एकं निवेदनम् अस्ति। एक निवेदन है मम पुत्रः रुग्णः अस्ति। मेरा बेटा बीमार है कृपया पूर्वं मम कार्यं समाप्स्यति वा कृपया पहले मेरा काम पूरा करेंगे क्या ? अधुना भवन्तः भवत्यः एव वदन्तु । अभी आप ही बताए कस्य कस्याः कार्यं सर्वप्रथमं समापयामि किसका काम सबसे पहले करूँ ? मम गृहे स्वर्णस्य आभूषणम् अस्ति। मेरे घर सोने का आभूषण है मम गृहे रजतस्य नूपुरः अस्ति। मेरे घर चाँदी की पायल है मम गृहे ताम्रस्य कर्कः अस्ति। मेरे घर तांबे का लोटा है मम गृहे लौहस्य कटाहः अस्ति। मेरे घर लोहे की कढ़ाई है मम गृहे काष्ठस्य चमसः अस्ति। मेरे घर लकड़ी का चम्मच है मम गृहे काँचस्य चषकः अस्ति। मेरे घर काँच का गिलास है मम गृहे मृत्तिकायाः घटः अस्ति। मेरे घर मिट्टी का घड़ा है आचार्यः धर्मवीरः परोपकारिणी-सभायाः अध्यक्षः आसीत्। आचार्य धर्मवीर जी परोपकारिणी सभा के अध्यक्ष थे डहृ. धर्मवीरः वैदिक विद्वान् आसीत्। डहृ धर्मवीर वैदिक विद्वान् थे सः सर्वत्र वेदप्रचारं करोति स्म। वे सब जगह वेद प्रचार करते थे सः प्रतिदिनं यज्ञम् अपि करोति स्म। वे प्रतिदिन यज्ञ भी करते थे। सः परोपकारी नाम्नीम् एकां पत्रिकाम् अपि प्रकाशयति स्म। वे परोपकारी नाम की एक पत्रिका भी छापते थे सः संस्कृत-विद्वान् आसीत्। वे संस्कृत विद्वान् थे गतदिने सः दिवंगतः जातः। कल उनका देहावसान हुआ रावणः तु विद्वान् आसीत्। रावण तो विद्वान् था रावणः वेदज्ञः आसीत्। रावण को वेद ज्ञात थे रावणः दर्शनाचार्यः आसीत्। रावण दर्शनाचार्य था तथापि श्रीरामः रावणं किमर्थं मारितवान् फिर भी श्रीराम ने रावण को क्यों मारा ? रावणः राक्षसान् पोषयति स्म। रावण राक्षसों को पोषित करता था रावणः अहंकारी आसीत्। रावण अहंकारी था प्रतिदिनं रावणस्य अहंकारः वर्धते स्म। हररोज रावण का अहंकार बढ़ रहा था अहंकारस्य कारणात् सः निर्दोषान् अपि मारयति स्म। अहंकार के कारण वह निर्दोषों को भी मारता था रावणः विद्यायाः दुरुपयोगं करोति स्म। रावण विद्या का दुरुपयोग करता था अतः तस्य हननम् आवश्यकम् आसीत्। इसलिये उसका हनन आवश्यक था अधुना तु रावण-सदृशाः तु अनेके दृश्यन्ते। अब तो रावण के जैसे अनेक दीखते हैं विजयादशमी पर्वणः सर्वेभ्यः कोटिशः मंगलकामनाः। सः सारंगः अस्ति। वह सारंग है सारंगः अधुना ममैव पार्श्वे उपविष्टः अस्ति। सारंग अभी मेरे ही पास बैठा है सः माम् न जानाति। वह मुझे नहीं जानता है अहं तं न जानामि। मैं उसको नहीं जानता हूँ तस्य मुखे स्मितं पश्यामि। उसके चेहरे पर स्मित देख रहा हूँ वस्तुतः सः शास्त्रीयं रागं श्रृण्वन् अस्ति वास्तव में वह शास्त्रीय संगीत सुन रहा है चलतु … यदा तत्र प्राप्स्यति … चलिये …. आप जब वहाँ पहुंचेंगे …. तदा प्रसन्नः भविष्यति। तब खुश हो जाएंगे आवां द्वौ प्राप्तवन्तौ। हम दोनों पहुँचे अत्र तु पुरातनः दुर्गः अस्ति। यहाँ तो पुराना किला है एषः सज्जनः माम् रोहा ग्रामम् आनीतवान् अस्ति। ये सज्जन मुझे रोहा गाँव लाए हैं। तत्र अनेकाः गावः आसन्। वहाँ अनेक गौएँ थीं गवाम् अनेके वत्साः अपि तत्र आसन्। गायों के अनेक बछड़े भी थे वत्साः तृणं न खादन्ति स्म। बछड़े घास नहीं खा रहे थे केवलं गावः एव तृणं खादन्ति स्म। केवल गौएँ ही घास खा रही थीं वत्साः केवलं गोदुग्धमेव पिबन्ति। बछड़े केवल गाय का दूध पीते हैं अनेके जनाः इतः दुग्धं क्रीणन्ति। अनेक लोग यहाँ से दूध खरीदते हैं अनेके जनाः अत्र तृणं खादयितुम् आगच्छन्ति। अनेक लोग यहाँ घास खिलाने आते हैं अधुना मार्गः अवरुद्धः अस्ति। अभी रास्ता अवरुद्ध (बन्द) है यानानि अग्रे गन्तुं न शक्यन्ते। वाहन आगे जा नहीं सकते हैं सर्वाणि यानानि पङि्क्त मध्ये (पंक्त्याम् तिष्ठन्ति। सभी वाहन लाइन में खड़े हैं मम यानस्य अग्रे अनेकानि यानानि सन्ति मेरे वाहन के आगे अनेक वाहन हैं मम यानस्य पृष्ठे अपि अनेकानि यानानि सन्ति। मेरे वाहन के पीछे भी अनेक वाहन हैं न जानामि मार्गः कदा सुगमः भविष्यति। नहीं जानता रास्ता कब जाने योग्य होगा कदा अहं गृहं प्राप्स्यामि कब मैं घर पहुँचूँगा ? विज्ञानं तु कठिनम् अस्ति। विज्ञान तो कठिन है द्वितीयः वदति। दूसरा बोलता है गणितं कठिनम् अस्ति। गणित कठिन है तृतीयः छात्रः वदति। तीसरा छात्र बोलता है किञ्चित् काल-अनन्तरं सर्वे वदन्ति। कुछ समय बाद सभी बोलते हैं संस्कृत विषयः अस्मभ्यं रोचते। संस्कृत विषय हमको पसन्द है संस्कृत-विषयः बहु सरलः विषयः। संस्कृत विषय अत्यन्त सरल विषय है सः विवाह-संबंधार्थम् आगतवान् अस्ति। वह विवाह संबंध के लिए आया है तस्य पुत्रार्थं कन्यां द्रष्टुम् आगतः। उसके बेटे के लिये कन्या देखने आया है सायंकाले सः माम् अमिलत्। शाम को वह मुझे मिला माम् कन्यायाः विषये अपृच्छत्। मुझे कन्या के बारे में पूछा तां कन्यां जानाति भवान् उस कन्या को जानते हैं आप ? कीदृशः अस्ति तस्याः स्वभावः कैसा है उसका स्वभाव ? अहं तां कन्यां जानामि। मैं उस कन्या को जानता हूँ तस्याः विषये अहं सर्वं भद्रमेव उक्तवान्। उसके बारे में मैंने सब अच्छा ही कहा तस्याः नाम सविता अस्ति। उसका नाम सविता है सा मलयालम् भाषायाम् वदति। वह मलयालम भाषा में बोलती है तस्याः सम्वादे संस्कृत-शब्दाः भवन्ति। उसके सम्वाद में संस्कृत शब्द होते हैं तदा संस्कृत-भाषा सदृशं भासते। तब संस्कृत भाषा जैसा लगता है तस्यै मम संस्कृत-सम्वादः रोचते। उसे मेरा संस्कृत सम्वाद पसन्द है मह्यं तस्याः मलयालम् सम्वादः रोचते। मुझे उसका मलयालम सम्वाद पसन्द है अद्य रविवासरः अस्ति। आज रविवार है वैद्यः चिकित्सां करोति। वैद्य चिकित्सा करता है छात्रः पुस्तकं पठति। छात्र पुस्तक पढ़ता है अश्वः धावति। घोड़ा दौड़ता है अन्यानि वस्तूनि कानि कानि सन्ति और कौन कौनसी वस्तुएँ हैं ? अश्विनः प्रथमवारं संस्कृतभाषायां वदति। अश्विन पहली बार संस्कृत भाषा में बोल रहा है अतः सः शनैः शनैः वदति। इसलिये वह धीरे धीरे बोलता है मम ……. नाम …. अश्विनः। अहम् … आणंद नगरे …. निवसामि एवम् उक्त्वा सः विरमति। ऐसा कह कर वह रुकता है परितः पश्यति। चारों ओर देखता है सर्वेषां मुखं पश्यति। सबका मुँह देखता है । तर्हि सः प्रसन्नः भवति। तब वो प्रसन्न होता है नीलेशः तस्य प्रशंसां करोति। नीलेश उसकी प्रशंसा करता है अश्विनः अद्य संस्कृत-सम्भाषणम् आरब्धवान्। अश्विन ने आज संस्कृत में बातचीत शुरू की अधुना कः कः ध्यानं करोति इस समय कौन कौन ध्यान कर रहा है ? सुदेशः ध्यानं करोति। सुदेश ध्यान कर रहा है भवन्तः भवत्यः अपि लिखन्तु। आप भी लिखिये ओ सतीश केवलं गायनं करोषि त्वम्। ओ सतीश तुम केवल गा रहे हो त्वं स्नानम् अल्पं करोषि। तुम स्नान कम करते हो गीतम् अधिकं गायसि … गाना अधिक गाते हो अन्यत्र तु तूष्णीम् एव उपविशसि। और जगह तो चुप ही बैठते हो मया अपि स्नानं करणीयम् अस्ति। मुझे भी स्नान करना है युवकः – अहम् आसम्। मैं था । युवती – अहम् आसम्। मैं थी युवकः – अहं बालकः आसम्। मैं बालक था युवकः – अहं छात्रः आसम्। मैं छात्र था युवकः – अहं ध्यानमग्नः आसम्। मैं ध्यानमग्न था युवती – अहं ध्यानमग्ना आसम्। मैं ध्यानमग्न थी भवान्/भवती वा कार्यं कदा करिष्यति आप काम कब करेंगे/करेंगी ? भवान्/भवती वा धनं कदा दास्यति आप धन कब देंगे/देंगी ? एषः कदा स्वस्थः भविष्यति ये कब स्वस्थ होगा ? एषा कदा स्वस्था भविष्यति ये कब स्वस्थ होगी ? यानं कदा आगमिष्यति वाहन कब आएगा ? सः हसति वह हँसता है। एषः हसति यह हँसता है। कः हसति कौन हँसता है ? जगदीशः हसति जगदीश हँसता है। सः भ्रमणसमये हसति। वह घूमते समय हँसता है। सः लिखति वह लिखता है। एषः लिखति यह लिखता है। कः लिखति कौन लिखता है ? विनयः लिखति विनय लिखता है। छात्रः लिखति छात्र लिखता है। सः पिबति वह पीता है। सा पिबति वह पीती है। एषः पिबति यह पीता है। एषा पिबति यह पीती है। कः पिबति कौन पीता है ? लोकेशः पिबति लोकेश पीता है। लोकेशः किं पिबति लोकेश क्या पीता है ? लोकेशः दुग्धं पिबति। लोकेश दूध पीता है। अहम् पिबामि मैं पीता हूँ पीती हूँ। सः रोदिति वह रोता है। एषः रोदिति यह रोता है। कः रोदिति कौन रोता है ? सः उत्तिष्ठति वह उठता है। सा उत्तिष्ठति वह उठती है। एषः उत्तिष्ठति यह खड़ा होता है। कः उत्तिष्ठति कौन खड़ा होता है? दीपेशः उत्तिष्ठति दीपेश खड़ा होता है। दीपेशः कुतः उत्तिष्ठति दीपेश कहाँ से उठता है ? दीपेशः पर्यंकात् उत्तिष्ठति। दीपेश पलंग से उठता है जया उत्तिष्ठति जया उठती है। जया प्रातः पञ्चवादने उत्तिष्ठति। जया सुबह पाँच बजे उठती है। अहम् उत्तिष्ठामि मैं उठता हूँ उठती हूँ। सः ददाति वह देता है। सा ददाति वह देती है। एषः ददाति यह देता है। एषा ददाति यह देती है। कः ददाति कौन देता है ? नीलेशः ददाति नीलेश देता है। नीलेशः किं ददाति नीलेश क्या देता है? नीलेशः पुस्तकं ददाति। नीलेश पुस्तक देता है। वृन्दा धनं ददाति । वृन्दा धन देती है । सः नयति वह ले जाता है। एषः नयति यह ले जाता है। एषा नयति यह ले जाता है। कः नयति कौन ले जाता है ? पार्थः नयति पार्थ ले जाता है। पार्थः किं नयति पार्थ क्या ले जाता है ? पार्थः मातुः कृते भोजनं नयति। पार्थ माँ के लिये भोजन ले जाता है। सत्या धेनोः कृते आहारं नयति। सत्या गाय के लिये आहार ले जाती है। सः शान्तः भवति वह शान्त होता है। एषः प्रसन्नः भवति यह प्रसन्न होता है। कः ज्ञानवान् भवति कौन ज्ञानवान् होता है ? गौरांगः ज्ञानवान् भवति गौरांग ज्ञानवान् होता है। गौरांगः कथं ज्ञानवान् भवति गौरांग कैसे ज्ञानवान् होता है ? संस्कृत-पुस्तकानि पठित्वा सः ज्ञानवान् भवति। संस्कृत पुस्तकें पढ़ कर वह ज्ञानवान् बनता है। अहम् उत्तीर्णः भवामि मैं उत्तीर्ण होता हूँ होती हूँ सः गायति वह गाता है। सा गायति वह गाती है। एषः गायति यह गाता है। एषा गायति यह गाता है। कः गायति कौन गाता है ? जिज्ञेशः गायति जिज्ञेश गाता है। जिज्ञेशः किं गायति जिज्ञेश क्या गाता है ? जिज्ञेशः संगठन-सूक्तं गायति। जिज्ञेश संगठन सूक्त गाता है। प्रतिभा गायति प्रतिभा गाती है। प्रतिभा किं गायति प्रतिभा क्या गाती है ? प्रतिभा प्रभातगीतं गायति। प्रतिभा प्रभात गीत गाती है। अहम् गायामि मैं गाता हूँ गाती हूँ। सः इच्छति वह चाहता है। एषः इच्छति यह चाहता है। कः इच्छति कौन चाहता है ? किशोरः किं इच्छति किशोर क्या चाहता है ? किशोरः धनम् इच्छति। किशोर धन चाहता है। सः श्रृणोति वह सुनता है। एषः श्रृणोति यह सुनता है। कः श्रृणोति कौन सुनता है ? अर्पितः श्रृणोति अर्पित सुनता है। अर्पितः किं श्रृणोति अर्पित क्या सुनता है ? अर्पितः व्याख्यानं श्रृणोति। अर्पित व्याख्यान सुनता है। ममता श्रृणोति ममता सुनती है। सः स्मरति वह याद करता है। एषः स्मरति यह याद करता है। कः स्मरति कौन याद करता है ? सः गच्छति वह जाता है। सा गच्छति वह जाती है। एषः गच्छति यह जाता है। एषा गच्छति यह जाती है। कः गच्छति कौन जाता है ? संदीपः गच्छति संदीप जाता है। संदीपः कुत्र गच्छति संदीप कहाँ जाता है ? संदीप गोशालां गच्छति। संदीप गौशाला जाता है। स्मिता गच्छति स्मिता जाती है। स्मिता गुरुकुलं गच्छति। स्मिता गुरुकुल जाती है। सः पृच्छति वह पूछता है। सा पृच्छति वह पूछती है। एषः पृच्छति यह पूछता है। एषा पृच्छति यह पूछती है। कः पृच्छति कौन पूछता है ? अरुणः किं पृच्छति अरुण क्या पूछता है ? अरुणः समयं पृच्छति। अरुण समय पूछता है। स्मिता पृच्छति स्मिता पूछती है सः पतति वह गिरता है। एषः पतति यह गिरता है। कः पतति कौन पतता है ? बालकः पतति बालक गिरता है। बालकः पर्यंकात् पतति। बालक पलंग से गिरता है। सः वदति वह बोलता है। एषः वदति यह बोलता है। कः वदति कौन बोलता है ? दक्षः वदति दक्ष बोलता है। दक्षः किं वदति दक्ष क्या बोलता है ? ‘‘संस्कृत-सम्भाषणं कुरु’’ इति दक्षः वदति। संस्कृत में बातचीत करो ऐसा दक्ष बोलता है। ‘‘असत्यं मा वद’’ इति दक्षा वदति। असत्य मत बोलो यह दक्षा बोलती है। सः जिघ्रति वह सूंघता है। एषः जिघ्रति यह सूंघता है। कः जिघ्रति कौन सूंघता है ? उपमन्युः जिघ्रति उपमन्यु सूंघता है। उपमन्युः किं जिघ्रति उपमन्यु क्या सूंघता है ? उपमन्युः पुष्पं जिघ्रति। उपमन्यु फूल सूंघता है। निधिः जिघ्रति निधि सूंघती है। निधिः किं जिघ्रति निधि क्या सूंघती है ? निधिः गोघृतं जिघ्रति। निधि गाय का घी सूंघती है। सः तरति वह तैरता है। एषः तरति यह तैरता है। कः तरति कौन तैरता है ? पल्लवः तरति पल्लव तैरता है। सः आह्वयति वह बुलाता है। एषः आह्वयति यह बुलाता है। कः आह्वयति कौन बुलाता है ? पिता पुत्रम् आह्वयति। पिता पुत्र को बुलाता है। सः अवतरति वह उतरता है। एषः अवतरति यह उतरता है। कः अवतरति कौन उतरता है ? माता शनैः शनैः अवतरति। माँ धीरे धीरे उतरती है। सः गणयति वह गिनता है। सा गणयति वह गिनती है। एषः गणयति यह गिनता है । कः गणयति कौन गिनता है ? हार्दिकः गणयति हार्दिक गिनता है। हार्दिकः किं गणयति हार्दिक क्या गिनता है ? हार्दिकः वृक्षान् गणयति। हार्दिक पेडों को गिनता है। सः आरोहति वह चढ़ता है। एषः आरोहति यह चढ़ता है। कः आरोहति कौन चढ़ता है ? नृपः आरोहति राजा चढता है। नृपः रथम् आरोहति। राजा रथ पर चढ़ता है। सः तरति वह तैरता है। एषः तरति यह तैरता है। कः तरति कौन तैरता है ? रोहितः तरति रोहित तैरता है। निवेदयति निवेदन करता है करती है। सः निवेदयति वह निवेदन करता है। सा निवेदयति वह निवेदन करती है। एषः निवेदयति यह निवेदन करता है। एषा निवेदयति यह निवेदन करती है। कः निवेदयति कौन निवेदन करता है ? रोहितः निवेदयति रोहित निवेदन करता है। रोहितः किं निवेदयति रोहित क्या निवेदन करता है ? रोहितः संस्कृतं पठितुं निवेदयति। रोहित संस्कृत पढ़ने के लिये निवेदन करता है। का निवेदयति कौन निवेदन करती है ? बालिका निवेदयति बालिका निवेदन करती है। बालिका किं निवेदयति बालिका क्या निवेदन करती है ? अहं निवेदयामि मैं निवेदन करता हूँ करती हूँ। सः स्पृशति वह स्पर्श करता है। एषः स्पृशति यह स्पर्श करता है। कः स्पृशति कौन स्पर्श करता है ? रोहितः स्पृशति रोहित स्पर्श करता है। रोहितः कं स्पृशति रोहित किसे स्पर्श करता है ? सः लिखति वह लिखता है। सः दैनंदिनीं लिखति। वह डायरी लिखता है। सा किं लिखति सा लेखं लिखति। भवान् लेखं लिखति किम् आप लेख लिखते हैं क्या ? अहं लिखामि मैं लिखता/लिखती हूं। सः आनयति वह लाता है। सा आनयति वह लाती है। एषः आनयति यह लाता है। एषा आनयति यह लाती है। कः आनयति कौन लाता है ? सेवकः आनयति सेवक लाता है। सेवकः किम् आनयति सेवक क्या लाता है ? सेवकः जलम् आनयति। सेवक पानी लाता है। सेविका दुग्धम् आनयति। सेविका दूध लाती है। अहं आनयामि मैं लाता हूँ लाती हूँ। मम मनसि ओम् नादः गुञ्जति। मेरे मन में ओम् नाद गूँजता है। वने खगानां ध्वनिः गुञ्जति। वन में पक्षियों की आवाज गूँजती है। अधुना अपि मम मातुः रवः गृहे गुञ्जति। अभी भी माँ की आवाज घर में गूँजती है। सः वर्धते वह बढ़ता है। एषः वर्धते यह बढ़ता है। कः वर्धते कौन वर्धते है ? युवकः वर्धते युवक बढ़ता है। सः प्रविशति वह प्रवेश करता है। एषः प्रविशति यह प्रवेश करता है। छात्रः प्रविशति छात्र प्रवेश करता है। पिता – हे पुत्र वद ‘‘अहं बालः’’। पिता – वद ‘‘त्वं बाला’’। पिता – हे पुत्री वद ‘‘अहं बाला’’ पिता – वद ‘‘त्वं बालः’’। मन्दिरे भक्तः गच्छति। मन्दिर में भक्त जाता है। गृहे तुलसी-वृक्षः अस्ति। घर में तुलसी वृक्ष है। गृहेषु तुलसी-वृक्षाः सन्ति। घरों में तुलसी वृक्ष हैं। उद्यानेषु बालकाः क्रीडन्ति। उद्यानों में बच्चे खेलते हैं। पाठशालायाम् छात्राः सन्ति। पाठशाला में छात्र हैं। स्वं स्वं कार्येषु मग्नाः भवन्तु। अपने अपने काम में मग्न हो जाईये। भवतः भवत्याः जन्म कुत्र अभवत् आपका जन्म कहाँ हुआ ? भवतः भवत्याः जन्म कस्मिन् नगरे जातम् ? अहं गृहतः कार्यालयं गच्छामि। मैं घर से दफ्तर जाता हूँ। सुजितः पुस्तकालयतः उद्यानं गच्छति। सुजित पुस्तकालय से उद्यान जाता है। सैनिकः लेहतः सियाचिनं गच्छति। सैनिक लेह से सियाचिन जाता है। मम गृहे तुलस्याः पादपः। मेरे घर में तुलसी का पौधा है। अङ्कितस्य गृहे कदलीवृक्षः अस्ति। अंकित के घर केले का पेड़ है। मोहितस्य गृहे आम्रवृक्षः अस्ति। मोहित के घर आम् का पेड़ है। गीतिकायाः गृहे पाटलस्य वृक्षः अस्ति। गीतिका के घर गुलाब का पेड़ है। तव गृहे कस्य वृक्षः अस्ति तुम्हारे घर किसका वृक्ष है ? भवतः गृहे कस्य वृक्षः अस्ति आपके घर किसका पेड़ है ? भवत्याः गृहे कस्य वृक्षः अस्ति आपके घर किसका पेड़ है ? बालकः चित्रं पश्यति। बालक चित्र देखता है। तद् चित्रं तस्य परिवारस्य अस्ति। वह चित्र उसके परिवार का है। सः बालकः चित्रं दृष्ट्वा वदति। वह बच्चा चित्र देख कर बोलता है। एषः मम पितामहः अस्ति। ये मेरे दादाजी हैं। एषा मम पितामही अस्ति। ये मेरी दादीजी हैं। एषः मम पिता अस्ति। ये मेरे पिताजी हैं। एषः मम मातुलः अस्ति। ये मेरे मामा हैं। एषा मम मातुलानी अस्ति। ये मेरी मामीजी हैं। एषा मम भगिनी अस्ति। ये मेरी बहन है। एतस्मिन् चित्रे मातामहः अपि नास्ति। इस चित्र में नानाजी भी नहीं हैं। तौ अन्यस्मिन् चित्रे स्तः। वे दोनों अन्य चित्र में हैं। अहं नेष्यामि मैं ले जाऊँगा। अहम् – भवान् कः आप कौन ? शम्भुः – मम नाम शम्भुः। अहम् – कुतः कहाँ से ? शम्भुः – अहं ढोरीतः। मैं ढोरी से शम्भुः – भवान् संस्कृतं पाठितवान्। आपने संस्कृत पढाई थी। अहम् – कदा कब ? शम्भुः – सप्तवर्षेभ्यः पूर्वम्। सात वर्ष पहले। शम्भुः – अमितः अपि पाठयति स्म। अमित जी भी पढ़ाते थे। अहम् – आम्, अधुना स्मरणे आगतम्। अब याद आया। अहम् – तदानीं विलासबा भगिनी अपि पाठयति स्म। तब विलासबा बहन भी पढ़ाती थीं। शम्भुः – अधुना अहं शिक्षकः अस्मि। अब मैं शिक्षक हूँ। छात्रान् संस्कृतं पाठयामि। छात्रों को संस्कृत पढ़ाता हूँ। आवां द्वौ सुखेन संस्कृते वार्तालापं कृतवन्तौ। हम दोनों ने सुख से संस्कृत में बातचीत की। जनाः आवयोः सम्भाषणं श्रृण्वन्ति स्म। लोग हमारी बात सुन रहे थे। अस्माकं राष्ट्रपतिः कः अस्ति हमारे राष्ट्रपति कौन हैं ? आम्, कुहू उत्तरं देहि। हाँ, कुहू उत्तर दो। कुहू – सम्प्रति अस्माकं राष्ट्रपतिः श्री प्रणव मुखर्जी अस्ति। कुहू – इस समय हमारे राष्ट्रपति श्री प्रणव मुखर्जी हैं। अस्माकं प्रधानमन्त्री कः अस्ति हमारे प्रधानमन्त्री कौन हैं ? आम्, आयुषी उत्तरं देहि। हाँ, आयुषी उत्तर दो। आयुषी – अधुना अस्माकं प्रधानमन्त्री श्री नरेन्द्र मोदी महोदयः अस्ति। आयुषी – इस समय हमारे प्रधानमन्त्री श्री नरेन्द्र मोदी हैं। अहं वदामि … अहं वदामि … अहं जानामि। मैं बोलती हूँ …… मैं बोलती हूँ … मैं जानती हूँ। शान्तिः … कोलाहलः मास्तु। शान्ति … कोलाहल नहीं करेंगे। सा संस्कृत भाषायाः सम्वर्धनार्थम् उत्तमं कार्यं करोति। वह संस्कृत भाषा के संवर्धन के लिए अच्छा काम कर रही हैं। लेखन्या किं अलिखत् पेन से क्या लिखा ? सर्वप्रथमं गायत्री-मन्त्रं लिखितवान्। सबसे पहले गायत्री मन्त्र लिखा। लेखनीं मम भार्यायै अददाम्। पेन तो मेरी पत्नी को दे दी। सा किं करिष्यति वह क्या करेगी ? सा भजनानि लिखति। वह भजन लिखती है। सुवचनानि लिखति। सुवचन लिखती है। लाली – तव पुत्रः कस्यां कक्षायां पठति तुम्हारा बेटा कौनसी कक्षा में पढ़ता है ? ऋचा – मम पुत्रः सप्तम्यां कक्षायां पठति। मेरा बेटा सातवीं कक्षा में पढ़ता है। ऋचा – तव पुत्रः … तुम्हारा बेटा … लाली – मम पुत्रः अपि सप्तम्याम् एव। मेरा बेटा भी सातवीं में ही। ऋचा – आम्, सः तु पठन-समये पठति। वह तो पढ़ने के समय पढ़ता है। लाली – मम पुत्रः तु न पठति। मेरा बेटा तो नहीं पढ़ता है। अस्माकं वीराः वीरगतिं प्राप्तवन्तः। हमारे वीर शहीद हुए हैं। सैनिकानां परिवारजनाः शोकमग्नाः सन्ति । सैनिकों के परिवार जन शोकमग्न हैं। वयमपि शोकाकुलाः स्मः। हम भी शोकाकुल हैं। अस्माकं सैनिकाः राष्ट्रस्य रत्नाः सन्ति। हमारे सैनिक देश के रत्न हैं। राष्ट्रस्य रक्षार्थम् अस्माभिः किमपि करणीयम्। राष्ट्र की रक्षा के लिये हमें भी कुछ करना चाहिये। किं करवाम किं कर्तुम् शक्नुमः क्या करें क्या कर सकते हैं ? लाली – अहं गृहिणी अस्मि। मैं गृहिणी हूँ। ऋचा – त्वं गृहिणी असि तुम गृहिणी हो लाली – सः मम वार्ताम् न मन्यते। वह मेरी बात नहीं मानता है। ऋचा – त्वं तु तस्य माता असि। तुम तो उसकी माँ हो। ऋचा – एका सूक्तिः अस्ति। एक सूक्ति है। पौत्रः – मम प्रपितामहः भारतीयः न आसीत् वा मेरे परदादाजी भारतीय नहीं थे क्या ? पितामही – तव प्रपितामहः तु भारतीयः एव आसीत्। तुम्हारे परदादा तो भारतीय ही थे। पौत्रः – पितामहस्य मञ्जूषायां अनेकानि पुस्तकानि सन्ति दादाजी के सन्दूक में अनेक पुस्तकें हैं। पौत्रः – तानि पुस्तकानि प्रपितामहस्य सन्ति। वो पुस्तकेँ परदादाजी की हैं। पितामही – तर्हि किं जातम् तो क्या हुआ ? पौत्रः – तानि पुस्तकानि हिन्दी वा आँग्ल भाषायां न सन्ति। वो पुस्तकें हिन्दी या अंग्रेजी में नहीं हैं। पौत्रः – तानि तु अन्यस्यां भाषायाम् सन्ति। वो तो किसी और भाषा में हैं। पितामही – वत्स, तानि पुस्तकानि संस्कृत-भाषायाम् सन्ति। बेटा वो पुस्तक संस्कृत भाषा में हैं। पितामही – अस्माकं पूर्वजाः संस्कृत-भाषायां वदन्ति स्म। हमारे पूर्वज संस्कृत भाषा में बोलते थे। पौत्रः – अधुना किमर्थं न वदामः अब क्यों नहीं बोलते हैं ? पौत्रः – उत्तरं ददातु पितामही उत्तर दीजिये न दादी जी वत्स आवां द्वौ एकं कार्यम् कुर्वः। बेटा, हम दोनों एक काम करते हैं। प्रतिदिनं त्वं मया सह संस्कृत- भाषायां वदिष्यसि। हर रोज तुम मेरे साथ संस्कृत भाषा में बात करोगे। अहमपि त्वया सह संस्कृत-संभाषणं करिष्यामि। मैं भी तुम्हारे साथ संस्कृत में बातचीत करुँगी। आवां द्वौ संस्कृत-सुभाषितानि अपि गास्यामः। हम दोनों संस्कृत सुभाषित भी गाएँगे। वत्स, अज्ञानतावशात् यत्किमपि अभवत्। बेटा, अज्ञानतावश जो भी हो गया। सायंकाले यदा त्वं क्रीडसि तदा शाम को जब तुम खेलते हो तब पितामहि बहु शोभनम्। दादीजी, बहुत अच्छा। मम मित्राणि अपि आगमिष्यन्ति। मेरे मित्र भी आएँगे। गृहे हिन्दी-भाषायां सम्वादः भवति स्म। घर में हिन्दी भाषा में सम्वाद होता था। तस्मात् कारणात् संस्कृते वार्तालापः समाप्तः जातः। उसके कारण से संस्कृत में बातचीत समाप्त हो गई। संस्कृत पुस्तकानाम् अध्ययनं समाप्तं जातम्। संस्कृत पुस्तकों का पढ़ना समाप्त हो गया। मादृश्यः पितामह्यः अनेकाः सन्ति। मेरे जैसी दादियाँ बहुत हैं। याः आंग्लाश्रिताः अभवन्। जो अंग्रेजी की आश्रित हो गईं। सर्वे जनाः तथैव अभवन्। सभी वैसे ही हो गए। पञ्च मित्राणि एकसाकं यात्रां कुर्वन्ति। पाँच मित्र एक साथ यात्रा करते हैं। सर्वे स्वां यानपेटिकाम् अनीतवन्तः सन्ति। सभी अपनी अटैची लाए हैं। सर्वेषां यानपेटिकायाः वर्णः अपि एकसमानः। सभी की अटैची का रंग भी एक समान है। आकारः अपि एकसमानः। आकार भी एक समान है। मयङ्कः यानपेटिकायाम् ओम् लिखति। मयंक अटैची पर ओम् लिखता है। सुधीरः तस्य नाम लिखति। सुधीर उसका नाम लिखता है। कैलाशः यानपेटिकायां तारकं निर्माति। कैलाश अटैची पर तारा बनाता है। यज्ञेशः पुष्पं निर्माति। यज्ञेश फूल बनाता है। आलोकः भारतस्य मानचित्रं निर्माति। आलोक भारत का नक्शा बनाता है। सत्यघटना अस्ति एषा। ये सत्य घटना है। विनीतः येन मार्गेण विद्यालयं गच्छति। विनीत जिस रास्ते से स्कूल जाता है। तस्मिन् मार्गे बहवः कुक्कुराः सन्ति। उस रास्ते में बहुत से कुत्ते हैं। वीथ्यां तु कुक्कुराः भवन्ति एव। गली में तो कुत्ते होते ही हैं। तस्मिन् मार्गे सर्वेषां गृहे कुक्कुराः सन्ति। उस रास्ते में सबके घर कुत्ते हैं। गृहे गृहे कुक्कुराः सन्ति। घर घर में कुत्ते हैं। विनीतः यदा ततः गच्छति तदा विनीत जब वहाँ से जाता है तब, कुक्कुराः बुक्कन्ति। कुत्ते भौंकते हैं। कुक्कुरान् दृष्ट्वा विनीतः धावति। कुत्तों को देखकर विनीत दौड़ता है। कुक्कुराः तस्य पृष्ठतः धवन्ति कुत्ते उसके पीछे दौड़ते हैं। अद्य एकः कुक्कुरः विनीतम् अकर्तयत्। आज एक कुत्ते ने विनीत को काट लिया। तस्मात् कारणात् विनीतः मार्गे अपतत्। उस कारण से विनीत रास्ते में गिर गया। विनीतः चिकित्सालये प्रविष्टः अस्ति। विनीत अस्पताल में भर्ती है। सा अद्य धनस्यूतं विस्मृतवती। वह आज पर्स (बटुआ) भूल गई। तस्याः पार्श्वे अधुना धनं नास्ति। उसके पास अभी धन नहीं है। धनं विना सा एकां शाटिकां क्रीणाति। धन के बिना वह साड़ी खरीदती है। धनं विना सा अन्नादिकं क्रीणाति। धन के बिना वह ग्रोसरी खरीदती है। धनं विना सा पुस्तकानि क्रीणाति। धन के बिना वह पुस्तकें खरीदती है। धनं विना सा पुत्रस्य क्रीडनकानि क्रीणाति। धन के बिना वह पुत्र के खिलौने खरीदती है। तस्याः पार्श्वे धनद-पत्रम् अस्ति। उसके पास डेबिट कार्ड है। सा सर्वत्र धनद-पत्रस्य उपयोगं करोति। वह डेबिट कार्ड का उपयोग करती है। पितामहः – वत्स एषः कपोतः अस्ति। बेटा ये कबूतर है। पितामहः – एषः कः ये कौन है ? पौत्रः – एषः कपोतः। ये कबूतर है। पौत्रः – सः कः वो कौन है ? पितामहः – सः अपि कपोतः। वो भी कबूतर है । पितामहः – सः श्वेत कपोतः। वह सफ़ेद कबूतर है। पौत्रः – श्वेत कपोतः बहु सुन्दरः अस्ति। सफ़ेद कबूतर बहुत सुन्दर है। पितामहः – आम् सर्वे कपोताः सुन्दराः सन्ति। हाँ सभी कबूतर सुन्दर हैं। पितामहः – कपोताः बहु शान्ताः खगाः भवन्ति। कबूतर बहुत शान्त पक्षी होते हैं। पौत्रः – पितामह पश्यतु। दादाजी, देखिये। पौत्रः – कपोताः कणं खादन्ति। कबूतर दाना खा रहे हैं। पितामहः – त्वम् अपि कपोतेभ्यः अन्नं देहि। तुम भी कबूतरों को अन्न दो। मम भार्या मह्यम् एकं कार्यम् अददात् मेरी पत्नी ने मुझे एक काम दिया था। अहं तस्याः कार्यं विस्मृतवान्। मैं उसका कार्य भूल गया। यदा अहं मार्गे आसम् … जब मैं रास्ते में था … तदा मम भार्यायाः दूरवाणी आगता। तब मेरी पत्नी का फोन आया। सा अवदत् (सा स्मारितवती वह बोली (उसने याद कराया) पतञ्जल्याः आपणात् घृतम् आनेतव्यम् अस्ति। पतञ्जली की दूकान से घी लाना था। तस्याः दूरवाणी रात्रौ नववादने आगता। उसका फोन रात नौ बजे आया था। मया निवेदनं कृतम्। मैंने निवेदन किया। अधुना निश्चिन्तः भूत्वा गृहं गच्छामि। अब निश्चिन्त होकर घर जा रहा हूँ। अद्य मकरसंक्रांतिः अस्ति। आज मकरसंक्रांति है। समग्रे भारतदेशे अयं पर्व आचरन्ति। सारे भारत देश में यह पर्व मनाया जाता है। बहवः जनाः नद्याम् स्नानं कुर्वन्ति। बहुत से लोग नदी में स्नान करते हैं। अद्य जनाः यज्ञम् कुर्वन्ति। आज लोग यज्ञ करते हैं। गुजराते जनाः वाताटम् डयन्ति। गुजरात में लोग पतंग उड़ाते हैं। सर्वेभ्यः मकरसंक्रान्ति पर्वणः मंगलकामनाः। सभी को मकरसंक्रांति पर्व की मंगलकामनाएँ। प्रवीणः स्वकीयेन कारयानेन गच्छति। वह अपनी कार से जाता है। अतः सः कारयानं शनैः शनैः चालयति। इसलिये वह कार धीमे धीमे चलाता है। दीक्षा मार्गं दृष्ट्वा अवदत्। दीक्षा रास्ता देखकर बोली। पश्यतु भ्रातः मार्गः सम्यक् नास्ति। देखिये भैया, रास्ता ठीक नहीं है। इतः आरभ्य तत्र पर्यन्तं मार्गः सम्यक् नास्ति। यहाँ से वहाँ तक रास्ता ठीक नहीं है। ओ … ततः मार्गः सम्यक् दृश्यते। ओ … वहाँ से रास्ता ठीक दिख रहा है। यथा दीक्षा कथयति तथैव प्रवीणः यानं चालयति। जैसा दीक्षा कहती है वैसे ही प्रवीण गाड़ी चलाता है। पुत्रः – अम्ब, अद्य शिक्षिका गृहकार्यम् अददात्। माँ, आज शिक्षिका ने होमवर्क दिया है। पुत्रः – एकं चित्रं रचनीयम् अस्ति। एक चित्र बनाना है। माता- कस्य चित्रं रचनीयम् अस्ति किसका चित्र बनाना है ? पुत्रः – उद्यानस्य चित्रम् अम्ब बगीचे का चित्र माँ ! पुत्रः – अहम् उद्यानं गत्वा चित्रं निर्मास्यामि। मैं बगीचे जाकर चित्र बनाऊँगा। माता- यद् यद् अहं वदामि तद् तद् रचय। जो जो मैं बोलती हूँ वो वो तुम बनाओ । पुत्रः – अहं तु तत्र क्रीडनार्थम् गच्छामि। मैं तो वहाँ खेलने जाता हूँ। पुत्रः – अद्य अहं ध्यानपूर्वकम् उद्यानं द्रक्ष्यामि। आज मैं ध्यान से बगीचे को देखूँगा। पुत्रः – तदनन्तरं चित्रं रचयिष्यामि। उसके बाद चित्र बनाऊँगा। मम कार्यालयम् आगत्य माम् अवदत्। मेरी ऑफिस में आकर मुझसे बोला। सर्वप्रथमं मम कार्यम् कुरु। सबसे पहले मेरा काम करो। त्वं सर्वेषां कार्यम् करोषि। तुम सबका काम करते हो। यावत् मम कार्यम् न भवति… जब तक मेरा काम नहीं होता… तावत् इतः अहं न गमिष्यामि। तब तक मैं यहाँ से नहीं जाऊँगा। कति दिनानि अभवन्… कितने दिन हो गए….? मम कार्यम् लम्बितम् अस्ति। मेरा काम लटका हुआ है। महोदय भवतः कार्यम् अभवत्। महोदय, आपका काम हो गया। सः सज्जनः त्वरितमेव गृहम् अगच्छत्। वह सज्जन तुरंत घर चला गया। किमर्थं जानन्ति वा क्यों जानते हैं ? तस्याः पुत्रः सेनायाः अधिकारी अभवत्। उसका बेटा सेना का अधिकारी बन गया। तस्याः पुत्रः नौसेनायाम् अधिकारी भविष्यति। उसका बेटा नौसेना में अधिकारी बनेगा। सा गर्वम् अनुभवति। वह गर्व अनुभव करती है। मम पुत्रः राष्ट्रस्य रक्षां करिष्यति। मेरा बेटा राष्ट्र की रक्षा करेगा। गृहात् दूरे एव स्थास्यति चेत् का हानिः घर से दूर रहेगा तो क्या हानि आतंकवादिनाम् अपि संहारं करिष्यति। आतंकवादियों का भी संहार करेगा। कति जनाः दूरवाणीम् कुर्वन्ति कितने लोग फोन करते हैं ? तदानीमेव अन्यस्य कस्यपि दूरवाणी आगच्छति। उसी समय और किसी का फोन आता है। सुबोधस्य दूरवाणीम् तु परिहरामि। सुबोध का फोन तो मैं टालता हूँ। सुबोधः दीर्घाम् वार्ताम् करोति। सुबोध बहुत लंबी बात करता है। शिखा तु वारं वारं दूरवाणीम् करोति। शिखा तो बार बार फोन करती है। समयम् अपि न पश्यति। समय भी नहीं देखती है। सः भारतीयः युवकः अस्ति। वह भारतीय युवक है। तम् भारतीयं युवकं सर्वे जानन्ति। उस भारतीय युवक को सब जानते हैं। तेन भारतीयेन युवकेन श्रेष्ठं कार्यम् क्रियते। उस भारतीय युवक के द्वारा अच्छा काम किया जा रहा है। तस्मै भारतीयाय युवकाय सर्वदा स्वस्तिः कामये। उस भारतीय युवक के लिए हमेशा स्वस्ति की कामना। तस्मात् भारतीयात् युवकात् सर्वे बिभ्यति। उस भारतीय युवक से सब डरते हैं। तस्य भारतीयस्य युवकस्य नाम किम् अस्ति उस भारतीय युवक का नाम क्या है ? तस्य भारतीयस्य युवकस्य नाम नरेन्द्र मोदी अस्ति। उस भारतीय युवक का नाम नरेन्द्र मोदी है। तस्मिन् भारतीये युवके सर्वे विश्वसन्ति। उस भारतीय युवक पर सबको विश्वास है। मम नाम सुधीरः। आदि …. सज्जता अभवत् । तैयारी हो गई । सायम् अनेके जनाः आगमिष्यन्ति। शाम को अनेक लोग आएँगे। वयं वेदपाठं करिष्यामः। हम वेदपाठ करेंगे। प्रह्लादः ईश्वरभक्तः आसीत् । प्रह्लाद ईश्वर भक्त थे। प्रह्लादस्य रक्षणं जातम्। प्रह्लाद की रक्षा हो गई। द्वौ हस्तौ पृष्ठे कृत्वा तिष्ठति। द्वौ हस्तौ पृष्ठे कृत्वा तिष्ठति। द्वौ हस्तौ पृष्ठे कृत्वा तिष्ठति। अहमपि द्वौ हस्तौ पृष्ठे कृत्वा तिष्ठामि। अनामिकायाः हस्ते अपि तुषारिणी अस्ति। मम हस्ते अपि गुलालम् अस्ति। सर्वे न जानन्ति कस्य हस्ते किम् अस्ति सर्वे एकसाकं सर्वेषाम् उपरि वर्णवर्षां कुर्वन्ति। होलिका अस्ति अप्रसन्नः मा भवतु। यजमानः – आनय । लाओ । अतिथिः – किम् क्या ? यजमानः – अहं मम पुत्रीं वदामि। मैं मेरी बेटी को कह रहा हूँ। अतिथिः – एवं वा ऐसा क्या ? यजमानः – आम् एषा तृतीयायां कक्षायां पठति। हाँ ये तीसरी कक्षा में पढ़ती है। मम गृहे अतिथीनां सत्कारम् एषा एव करोति। मेरे घर में अतिथियों का सत्कार ये ही करती है । अतीथिः – किं नाम तव तुम्हारा नाम क्या है ? भवतः नाम किम् आपका नाम क्या है ? अतीथिः – मम नाम वेदप्रकाशः । मेरा नाम वेदप्रकाश है। त्वं सुन्दरं सम्वादं करोषि। तुम सुन्दर सम्वाद करती हो । अहं भवनं पश्यामि। मैं बिल्डिंग देख रहा हूँ। अत्र अनेकानि उन्नतानि भवनानि सन्ति। यहाँ अनेक ऊँची बिल्डिंग्स हैं। भवने कति अट्टाः (तलाः सन्ति। बिल्डिंग में कितने तल हैं । भवने दश अट्टाः (तलाः सन्ति। भवन में दस तल हैं। कुत्रचित् विंशतिः तलाः अपि सन्ति। कहीं पर बीस तल भी हैं । प्रातः न लिखितवान् अहम्। सुबह मैंने नहीं लिखा। यदाकदा विलम्बः भवति। कभीकभी देर हो जाती है। अद्य प्रातः बहु श्रमं कृतवान् । आज सुबह बहुत श्रम किया। गृहात् बहिः अस्वच्छता आसीत्। घर से बाहर अस्वच्छता थी। सर्वं स्वच्छं कृतवान्। सब साफ किया। नालिकायां जलम् अवरुद्धम् आसीत्। नाली में पानी रुका हुआ था। जलं बहिः न गच्छति स्म। पानी बाहर नहीं जा रहा था। नालिकां स्वच्छां कृतवान्। नाली साफ की। नालिकायाः अन्तः पर्णानि आसन्। नाली के अन्दर पत्ते थे। पर्णानि बहिः निष्कासितानि। निष्कासितवान् पत्ते बाहर निकाल दिये । तस्य अपि गृहात् बहिः अस्वच्छता अस्ति। उसके भी घर के बाहर अस्वच्छता है । अद्य सः स्वच्छतां करोति। आज वह स्वच्छता कर रहा है सः पर्णानि एकस्मिन् भाण्डे पूरयति। वह पत्तों के एक डिब्बे में भरता है। दूरं गत्वा सः क्षिप्स्यति। दूर जाकर फेंक देगा। सः वातायनानि स्वच्छानि करोति। वह खिड़कियाँ साफ कर रहा है। कार्यं समाप्य सः स्नानं करिष्यति। काम समाप्त करके वह नहाएगा। अनन्तरं कार्यालयं गमिष्यति। बाद में ऑफिस जाएगा। प्रातः चतुर्वादने कन्यायाः आप्रच्छनं भवति सुबह चार बजे कन्या की बिदाई होती है। कन्यायाः माता अपि रोदिति। कन्या की माँ भी रोती है कन्यायाः पिता अपि रोदिति। कन्या का पिता भी रोता है। कन्या पितरम् आलिङ्गति । कन्या पिता को गले लगती है। कन्यायाः मातृस्वसा अश्रूणि प्रवाहयति। कन्या की मौसी आँसू बहाती है। भ्राता भगिन्याः अश्रूणि प्रौञ्छति। भाई बहन के आँसू पोंछता है। भ्राता अपि रोदिति। भाई भी रोता है। कन्यायाः आप्रच्छन समये सर्वे रुदन्ति । कन्या की बिदाई के समय सब रोते हैं। महिलादिनस्य सर्वेभ्यः/ सर्वाभ्यः शुभकामनाः । ध्यानेन स्मृतिः वर्धते। ध्यान से स्मृति बढ़ती है। अध्ययनेन ज्ञानं वर्धते। अध्ययन से ज्ञान बढ़ता है। वार्तालापेन स्नेहः वर्धते। वार्तालाप से स्नेह बढ़ता है। जनाः शीघ्रं शीघ्रम् अग्रे वर्धन्ते। लोग जल्दी जल्दी आगे बढ़ते हैं सः यानपेटिकां स्वीकृत्य गच्छति। वह बैग लेकर जाता है । सः पलवलं गच्छति। वह पलवल जाता है। (सः कुत्र गच्छति तस्य उत्तरं भवन्तः/भवत्यः अपि लिखन्तु ) यानपेटिकायां किं किम् अस्ति बैग में क्या क्या है ? यानपेटिकायां युतकम् अस्ति। बैग में शर्ट है । ( यानपेटिकायां किं किम् अस्ति तस्य उत्तरं भवन्तः/भवत्यः अपि लिखन्तु ) सः कदा गच्छति वह कब जाता है ? सः सप्तवादने गच्छति। वह सात बजे जाता है। ( सः कदा गच्छति तस्य उत्तरं भवन्तः/भवत्यः अपि लिखन्तु ) अल्पाहारे सः क्वथितान् चणकान् खादति। अल्पाहार में वह उबले चने खाता है। तस्याः पार्श्वे पात्राणि अपि मृत्तिकायाः सन्ति। उसके पास पात्र भी मिट्टी के हैं। सा माता अधः उपविश्य भोजनं निर्माति। वह माता नीचे बैठकर खाना बनाती है। माता – न … तव नास्ति। माता – पतिष्यति … घटी पतिष्यति। माता – तव नास्ति। पितामहस्य अस्ति। माता – आं सर्वं तव एव । शिशुः – मम … मम माता – ओ वत्स तव नास्ति। मम गृहे बिल्ववृक्षः अस्ति। मेरे घर बेल का पेड़ है । बिल्ववृक्षात् सर्वाणि पर्णानि पतितानि। बेल के पेड़ से सारे पत्ते गिर गए हैं । वृक्षः शुष्कः दृश्यते। पेड़ सूखा दिखता है। केवलं शाखाः एव दृश्यन्ते । केवल डालियाँ दिखती हैं। अधुना नूतनानि पर्णानि स्फुटन्ति। अब नए पत्ते उग रहे हैं। अधुना वृक्षः लघु: अस्ति। अभी पेड़ छोटा है। जयेष्ठ भ्राता – न भ्रातः न ओह जलं बहु गहनम् अस्ति। अनुजः – व्यर्थमेव बिभेति । तरणं तु बहु सरलं अस्ति। भवतः ग्रीवा पर्यन्तमेव स्यात्। आपकी गर्दन तक ही होगा। यावद् भवान् तुङ्गः तावदेव जलम् जितने तुम ऊँचे हो उतना ही जल है। यावद् भवतः तुङ्गता तावदेव जलम् ह्यः रात्रौ लोकयाने आसम् । कल रात बस में था। राज्यपरिवहन-निगमस्य लोकयानम् आसीत्। राज्य परिवहन निगम की बस थी। लोकयाने सप्तविंशतिः जनाः आसन्। बस में सत्ताईस लोग थे। मम पुरतः षोडश जनाः आसन्। मेरे आगे सोलह लोग थे। मम पृष्ठतः अष्ट जनाः आसन्। मेरे पीछे नौ लोग थे। मया सह द्वौ जनौ आस्ताम् । मेरे साथ दो जन थे । मां सम्मेल्य सप्तविंशतिः जनाः आसन्। मुझे मिलाकर सत्ताईस लोग थे। चालकः यानं चालयति स्म। ड्राइवर वाहन चला रहा था। परिचालकः यात्रापत्रं चिटिकां) ददाति स्म। कंडक्टर टिकट दे रहा था। यात्रिभ्यः शुल्कं स्वीकरोति स्म। यात्रियों से शुल्क ले रहा था। मार्गे कोsपि अवतरितुम् इच्छति तदा यानं स्थगयति स्म। रास्ते में कोई उतरना चाहे तो वाहन रोकता था। मार्गे नूतनाः यात्रिणः आरोहन्ति स्म। रास्ते में नए यात्री चढ़ रहे थे। सः प्रज्ञाचक्षु: अस्ति। वह सूरदास है सः द्रष्टुं न शक्नोति। वह देख नहीं सकता है। ऋषिदेवः कथम् अस्ति ऋषिदेव ! एषः बालकः एतस्य नाम कोविदः ओह जागृति भगिनि! बहूनि दिनानि अनन्तरम् आगतवती। सः प्रज्ञाचक्षु: सर्वेषां नामानि जानाति अद्य सृष्टिसम्वत्सरः अस्ति। आज सृष्टि सम्वत्सर है। नूतनस्य सृष्टिसम्वत्सरस्य प्रथमं दिनम्। नए सम्वत्सर का पहला दिन। 1,96,08,53,119 वर्षेभ्यः पूर्वम् एतद् जगत् सृष्टम्। 1,96,08,53,119 वर्ष पहले यह जगत बना था। सा परमेश्वरेण एव सृष्टा । वह परमेश्वर द्वारा रची गई है। ब्रह्माण्डे न केवलं पृथ्वी अस्ति … ब्रह्माण्ड में न केवल पृथ्वी है ….. अपितु अनेकानि नक्षत्राणि अनेके सूर्याः ग्रहाः अपि सन्ति। सर्वत्र नवसम्वत्सरस्य हर्षं दृश्यते। सब जगह नए सम्वत्सर की खुशी दिख रही है। क्षम्यताम् क्षमा करिये क्षमा करियेगा क्षम्यताम् अधुना समयः नास्ति। क्षमा करियेगा अभी समय नहीं है क्षम्यताम् अहं न आगमिष्यामि। क्षमा करियेगा मैं नहीं आऊँगा/ आऊँगी। क्षम्यताम् अहं तद् कार्यं विस्मृतवान् विस्मृतवती। क्षमा करियेगा मैं वो काम भूल गया भूल गई। क्षम्यताम् अद्य लेखनीं न आनीतवान्। क्षमा करियेगा आज पेन नहीं लाया लाई हूँ। क्षमस्व, तव गानं न अरोचत्। क्षमा करना तुम्हारा गाना पसंद नहीं आया। क्षम्यताम् अहं शर्करां न इच्छामि। क्षमा करियेगा, मैं चीनी नहीं चाहता हूँ। क्षम्यतां मम कारणात् भवतः युतकं मलिनं जातम्। क्षमा करियेगा, मेरे कारण आपकी शर्ट गंदी हो गई क्षमस्व माम् त्वं पुरस्कारं न प्राप्तवान्। क्षमा करो तुमने पुरस्कार नहीं पाया। अहं पनसम् आनीतवान्। मैं कटहल लाया। तस्य शाकं निर्मेयम् अस्ति। उसकी सब्जी बनानी है। पनसः तु कठोरः भवति। कटहल तो कठोर होता है। अहं कृन्तामि । मैं काटता हूँ। पनसं कर्तयित्वा तस्यै ददामि। कटहल काटकर उसे देता हूँ। मम हस्तं प्रक्षालयामि। मेरा हाथ साफ करता हूँ। छुरिकाम् अपि प्रक्षालयामि। छुरी भी साफ करता हूँ। सः पुनः गृहं प्रति गच्छति। भूमौ शर्करायाः कणः पतितः। भूमि पर चीनी का दाना गिर गया। सर्वाः पिपीलिकाः एकसाकं गच्छन्ति। सभी चींटियाँ एक साथ जाती हैं एकस्य नाम राजगुरुः आसीत् । एक का नाम राजगुरु था द्वितीयस्य नाम सुखदेवः आसीत्। दूसरे का नाम सुखदेव था। तृतीयस्य नाम भगतसिंहः आसीत्। तीसरे का नाम भगतसिंह था। एते सर्वे भारतस्य स्वाधीनतार्थं प्राणाहुतिं दत्तवन्तः। इन सबने भारत की स्वाधीनता के लिये प्राणों की आहुति दी। लाला लाजपतरायस्य हन्तारं भगतसिंहः हतवान्। लाला लाजपतराय को मारने वाले को भगतसिंह ने मारा। तदर्थम् एते गृहीताः। इसलिये ये पकड़े गए। एते त्रयः मृत्युदण्डं प्राप्तवन्तः। इन तीनों को फाँसी की सजा हुई। अद्य प्राणोत्सर्गदिनम् अस्ति। आज शहीद दिन है। अद्य बलिदानदिनम् अस्ति आज शहीद दिन है। अमरहुतात्मेभ्यः वयं सादरं वन्दामहे। अमर हुतात्माओं को हम सादर वन्दन करते हैं। वाचोनिधिः मम ज्येष्ठतमः भ्राता अस्ति। वाचोनिधि मेरे सबसे बड़े भाई हैं पूर्वं सः वित्तकोषे कार्यं करोति स्म। पहले वे बैंक में काम करते थे। अधुना स्वेच्छया निवृत्तिं स्वीकृत्य सः सेवाकार्यं करोति। अब वे स्वेच्छा से निवृत्ति लेकर सेवाकाम करते हैं। जीवनप्रभाते निराश्रिताः बालकाः बालिकाः निवसन्ति। जीवनप्रभात में निराश्रित बालक बालिकाएँ रहते हैं अद्य तस्य जन्मदिनम् अस्ति। आज उनका जन्मदिन है। प्रातः डीएवी विद्यालये यज्ञ: भविष्यति। सुबह डीएवी विद्यालय में यज्ञ होगा। जीवनप्रभाते सायंकाले यज्ञ: भविष्यति। जीवनप्रभात में शाम को यज्ञ होगा। वाचोनिध्यै जन्मदिनस्य कोटिशः मङ्गलकामनाः। वाचोनिधि जी को जन्मदिन की कोटि कोटि मंगलकामनाएँ। अयोध्यायाम् अजायत सः कः ? दशरथस्य पुत्रः सः कः ? यस्य मातुः नाम कौशल्या सः कः ? यस्य भ्रातुः नाम लक्ष्मणः सः कः ? यस्य जाया सीता सः कः ? यस्य गुरोः नाम वसिष्ठः सः कः ? विश्वामित्रः अपि यस्य गुरुः आसीत् सः कः ? लवः कुशः च यस्य पुत्रौ आस्तां सः कः ? यः धनुर्धारी आसीत् सः कः ? यः रावणं हतवान् सः कः ? रामनवमी पर्वणः सर्वेभ्यः मङ्गलकामनाः । सा दुग्धं क्वथति । वह दूध उबालती है। पात्रे सारः संलिप्तः अस्ति। बर्तन में मलाई चिपकी है। बालकः सारं खादति। बच्चा मलाई खाता है। पतिः इक्षुदण्डान् शकटात् अवतारयति। पति गन्ने गाड़ी से उतारता है। भार्या रसनिष्पीडनयन्त्रं स्वच्छं करोति। पत्नी रस पीलने का यंत्र साफ करती है वृक्षस्य अधः बालकम् उपावेशयति। पेड़ के नीचे बच्चे को बिठा देती है। ग्राहकाः आगच्छन्ति। ग्राहक आते हैं भार्या निष्पीडनयन्त्रं चालयति। पत्नी रसपीलन यंत्र चलाती है। सा हस्तेन यन्त्रं चालयति। वह हाथ से यंत्र चलाती है। पतिः इक्षुदण्डान् यन्त्रे निष्पीडयति। पति गन्नों को यंत्र में पीलता है रसः बहिः आगच्छति। रस बाहर आता है। रसम् एकस्मिन् पात्रे एकत्रितं भवति। रस एक पात्र में इकट्ठा होता है। पतिः ग्राहकेभ्यः रसं ददाति । पति ग्राहकों को रस देता है। ग्राहकाः रसं पीत्वा धनं ददति । ग्राहक रस पीकर धन देते हैं भार्या धनं स्वीकारोति। पत्नी धन लेती है। औरंगाबादतः निशान्तः लिखति। औरंगाबाद से निशान्त जी लिखते हैं अहं पाठं लिखितवान् लिखितवती। मैंने पाठ लिखा लिख लिया ) अहं दुग्धं पीतवान् पीतवती । मैंने दूध पिया पी लिया ) अहं कार्यं कृतवान् कृतवती । मैंने काम किया कर लिया ) जैसे – अहं श्रुतवान् श्रुतवती गृहात् बहिः नयामि। घर से बाहर ले जाता हूँ। आर्याणां मूलदेशः कः आर्यों का मूल देश कौनसा है ? आर्याः बहिष्टात् आगतवन्तः वा आर्य बाहर से आए थे क्या ? किं वयम् आर्याः न क्या हम आर्य नहीं हैं ? आर्याणां मूलदेशः भारतदेशः । आर्यों का मूल देश भारत देश है । आर्याः बहिष्टात् न आगतवन्तः। आर्य बाहर से नहीं आए थे। अस्माकं पूर्वजाः एव आर्याः आसन् । हमारे पूर्वज ही आर्य थे । वयं सर्वे आर्याः एव स्मः । हम सब आर्य ही हैं तर्हि आर्यः कीदृशः भवति तो फिर आर्य कैसा किस तरह का) होता है ? यः सदाचारी अस्ति सः आर्यः। जो सदाचारी है वह आर्य है । यः परपीड़ां द्रष्टुं न शक्नोति सः आर्यः। जो परपीड़ा नहीं देख सकता है वह आर्य है यः सर्वदा सत्कार्यं करोति सः आर्यः । जो हमेशा सत्कार्य करता है वह आर्य वदतु … अहम् आर्यः । हनुमान वीरः आसीत् । हनुमान वीर थे । हनुमान श्रीरामभक्तः आसीत्। हनुमान रामभक्त थे। सीतामातुः अन्वेषणार्थं सः लङ्कां गतवान्। सीतामाता की खोज के लिये वो लंका गए थे। श्रीरामस्य मुद्रिकां दर्शयित्वा आत्मपरिचयं दत्तवान्। श्रीराम की मुद्रिका दिखाकर अपना परिचय दिया। “सीतामातरं मुञ्चतु” इति रावणस्य सभायाम् उक्तवान्। “सीता माता को छोड़ दीजिये ” ऐसा रावण की सभा में कहा। रावणः न अमन्यत अतः लङ्कां दग्धवान् रावण नहीं माना तो लंका में आग लगा दी। प्रत्यागत्य श्रीरामाय सन्देशं दत्तवान् वापस आकर श्रीराम को संदेश दिया हनुमानजयन्तेः सर्वेभ्यः मङ्गलकामनाः । हनुमान जयंती की सबको मंगलकामनाएँ। अद्य रविवासरः अस्ति खलु आज रविवार है न ! सर्वाणि व्यंजनानि मध्ये स्थापयन्तु। सभी व्यंजन बीच में रख लें जालिकायाः शाकम् । तुरई की सब्जी मुद्गस्य दालम् सूपम् मूँग की दाल ओदनम् अपि अस्ति। चावल भी है कति रोटिकाः ददानि कितनी रोटी दूँ ? भोजनात् पूर्वं भोजनमन्त्रं वदामः । भोजन से पहले भोजन मन्त्र बोलते हैं सः मरीचिकां लाजति । वह मिर्ची तलता है । तर्हि प्रतीक्षां मा करोतु। तो फिर प्रतीक्षा न करें भवान् /भवती अपि किमपि भृज्जतु । आप भी कुछ भूनिये । छात्रः १ – तव अल्पाहारः कुत्र अस्ति तुम्हारा नाश्ता कहाँ है ? छात्रः २ अद्य न आनीतवान् । आज नहीं लाया । छात्रः १ – तर्हि मया सह कुरु । तो मेरे साथ करो । छात्रः २ – मम माता आनेष्यति । मेरी माँ लाएगी। छात्रः १ – कदा आनेष्यति कब लाएगी । छात्रः २ – अधुनैव । अभी ही । छात्रः १ – त्वं न खादिष्यसि चेत् अहमपि न खादिष्यामि। तुम नहीं खाओगे तो मैं भी नहीं खाऊँगा। छात्रः २ – त्वं खाद तुम खाओ । छात्रः १ – त्वं रोदिषि मित्र तुम रो रहे हो मित्र ! छात्रः २ – सत्यं वदामि मम माता रुग्णा अस्ति सच कहूँ मेरी माँ बीमार है । छात्रः १ – तव मातरं किम् अभवत् तुम्हारी माँ को क्या हो गया ? छात्रः १ – वद किम् अभवत् तव मातरम् । बोलो क्या हो गया तुम्हारी माँ को ? छात्रः २ – मम मातरं सामान्यः एव रोगः आसीत्। मेरी माँ को सामान्य ही रोग था। छात्रः २ – चिकित्सालयतः माता पादाभ्याम् आगतवती। अस्पताल से माँ पैदल आई । छात्रः १ – तर्हि किम् अभवत् तो क्या हो गया ? छात्रः २ – मार्गे बहु आतपः आसीत् । रास्ते में बहुत धूप थी। अतः ज्वरः अवर्धत। इसलिये ज्वर बढ़ गया। छात्रः १ – अधुना कथम् अस्ति अब कैसी हैं ? छात्रः १ – तर्हि अल्पाहारं कुरु । तो नाश्ता करो। छात्रः २ – यावत् माता न खादति तावद् अहमपि न खादिष्यामि। जब तक माँ नहीं खाती तब तक मैं नहीं खाऊँगा । पिता – पादरक्षां धारय । चप्पल पहन लो । उत्तरीयम् अपि धारय। दुपट्टा भी पहनो । ( किञ्चित् काल अनन्तरम् थोड़ी देर बाद ) अहं जलम् आनयामि। मैं पानी लाता हूँ। आतपज्वरः भवति। लू का बुखार हो जाता है। सः पिता तां महिलां जलं पाययति। वह पिता उस महिला को जल पिलाता है। जगदीशः – नमो नमः अखिलेश ! अखिलेशः – नमो नमः । जगदीशः – कथम् अस्ति कैसे हैं ? अखिलेशः – अहं कुशली। मैं कुशल हूँ। भवान् कथम् अस्ति आप कैसे हैं ? मम मित्रम् अस्वस्थः अस्ति। मेरा मित्र अस्वस्थ है । अखिलेशः – किम् अभवत् तव मित्रम् क्या हो गया तुम्हारे मित्र को ? जगदीशः – सः अनिद्रा रोगेण पीडितः अस्ति। वह अनिद्रा रोग से पीड़ित है अखिलेशः – ओह अधुना जनाः स्वास्थ्यं न रक्षन्ति। ओह अब लोग स्वास्थ्य की रक्षा नहीं करते हैं जगदीशः – आं सः चिन्ताम् अधिकां करोति। हाँ वह चिन्ता बहुत करता है। जगदीशः – अद्य विश्वस्वास्थ्य दिनम् अस्ति। आज विश्व स्वास्थ्य दिन है। अखिलेशः – सर्वे मनसा शरीरेण च सर्वदा स्वस्थाः भवेयुः । सभी मन से और तन से स्वस्थ रहें। पिता – अद्य शान्तिम् एव इच्छामि। आज शान्ति ही चाहता हूँ। पुत्रः – रविवासरे एव भवान् गृहे तिष्ठति। रविवार को ही आप घर पर रहते हैं तद् श्रावयामि। वो सुनाती हूँ। पुत्रः – अहम् एकं चित्रं रचितवान्। मैंने एक चित्र बनाया है। तद् दर्शयामि। वो दिखाता हूँ। पिता – बहु सुन्दरं गीतवती … शोभनम् । पुत्रः – मम चित्रं पश्यतु पिता – तव चित्रं तु सुन्दरम् अस्ति पुत्रः -पुत्री उभौ वदतः ) अद्य आनन्दं करिष्यामः । आज आनंद करेंगे। पौत्रः दोलायां दोलायते। पोता झूले में झूलता है। पितामहः पौत्रं पश्यति। दादाजी पोते को देखते हैं। पौत्रः वेगेन दोलायते । पोता तेज झूलता है। पितामहः भीतः भवति। दादाजी डर जाते हैं पितामहः – वत्स दोलां मन्दं कुरु। बेटा झूला धीमा करो। पौत्रः न मन्यते । पोता नहीं मानता है। पितामहः पुनः आदिशति। दादाजी फिर से आदेश देते हैं। पौत्रः न मन्यते । पोता नहीं मानता है। पितामहः – त्वं न मन्यसे चेत् अहं गृहं गच्छामि। तुम नहीं मानते हो तो मैं घर जाता हूँ। पौत्रः शीघ्रमेव दोलां मन्दं करोति। पोता जल्दी से झूला धीमा करता है। अवतीर्य पितामहं निवेदयति। उतरकर दादाजी को निवेदन करता है भवान् गृहं मा गच्छतु। आप घर मत जाईये। युवकः – तव नखाः दीर्घाः अभवन्। तुम्हारे नाखून बड़े हो गए हैं। युवती – तव अपि नखाः दीर्घाः अभवन्। तुम्हारे भी नाखून बड़े हो गए हैं। युवकः – अहम् अधुना कृन्तामि। मैं अभी काटता हूँ। त्वमपि कृन्ततु । तुम भी काट लो । युवती – न … न … नैव । अहं तु इतोsपि दीर्घान् नखान् इच्छामि। मैं और लम्बे नाखून चाहती हूँ। युवकः – तेन कः लाभः भविष्यति उससे क्या लाभ होगा ? भारतस्य उन्नतिः भविष्यति वा भारत की उन्नति होगी क्या ? आतंकवादिनः भयभीताः भविष्यन्ति वा आतंकवादी डर जाएँगे क्या ? मम सख्यः दीर्घान् नखान् स्थापयन्ति। मेरी सहेलियाँ लंबे नाखून रखती हैं। युवकः – अधुनैव कृन्ततु । अभी ही काट लो । अद्य गणतंत्रदिनम् अस्ति। आज गणतंत्र दिन है। सर्वे बहु प्रसन्नाः सन्ति। सब बहुत खुश हैं। अद्य सप्तषष्ठितमं गणतंत्रदिनम् अस्ति। आज सड़सठवाँ गणतंत्र दिन है। वयं सर्वे अद्य संकल्पं कर्वाम। हम सभी संकल्प करें। वयं संस्कृते समर्थाः भविष्यामः। हम संस्कृत में समर्थ हो जाएँगे। सर्वेभ्यः गणतंत्रदिनस्य मंगलकामनाः। सबको गणतंत्र दिन की मंगलकामनाएँ अहं पिबामि मैं पीता हूँ पीती हूँ। एतद् गृहं कस्य कस्याः अस्ति यह घर किसका है ? एतद् गृहं मम अस्ति । एतद् गृहं तव अस्ति । एतद् गृहं भवतः अस्ति । एतद् गृहं भवत्याः अस्ति । एतद् गृहं तस्य अस्ति । एतद् गृहं तस्याः अस्ति । एतद् गृहम् एतस्य अस्ति । एतद् गृहम् एतस्याः अस्ति । माता – उत्थितवान् वत्स जग गए बेटा ! पुत्रः – आम् उत्थितवान् अम्ब हाँ जाग गया माँ माता – पितुः चरणस्पर्शं कृतवान् वा पिता के पैर छुए ? पुत्रः – आम् अम्ब हाँ माँ भवत्याः अपि चरणस्पर्शं कृतवान् । आपके भी चरण छू लिये। माता – आं वत्स ज्येष्ठानां चरणस्पर्श: करणीयः । हाँ बेटा बड़ों के पैर छूने चाहिये पुत्रः – अहं विद्यालये शिक्षिकायाः चरणस्पर्शं करोमि। मैं विद्यालय में शिक्षिका के चरण छूता हूँ माता – उत्तमं बालक । पुत्रः – आम् अम्ब ! माता – एतद् अस्ति तव प्रौञ्छवस्त्रम् ये है तुम्हारी तौलिया । पुत्रः – आम् अम्ब स्थापयतु । हाँ माँ रख दीजिये । पूर्वं तैलमर्दनं करोमि। पहले तेलमालिश करता हूँ। माता – सर्सवस्य तैलम् अत्र अस्ति। सरसों का तेल यहाँ है। पुत्रः – आं जानामि। हाँ जानता हूँ। माता – शीघ्रं कुरु तव विद्यालयस्य समयः भविष्यति। जल्दी करो तुम्हारे स्कूल का समय हो जाएगा। माता – तावद् अहं दुग्धं सिद्धं करोमि। तब तक मैं दूध तैयार कर देती हूँ। पुत्रः – गोदुग्धं खलु गाय का दूध है न ? पुत्रः – अम्ब अद्य शिक्षिका उत्तमां कथां पाठितवती। माँ आज शिक्षिका ने अच्छी कहानी पढ़ाई। पुत्रः – ईश्वरः सर्वत्र अस्ति । ईश्वर सब जगह है । सः सर्वान् पश्यति। वह सबको देखता है । कथायां एकः गुरुः शिष्येभ्यः फलं ददाति। कहानी में एक गुरुजी शिष्यों को फल देते हैं । गुरुः वदति ” यत्र कोsपि नास्ति तत्र गत्वा फलं खादतु।” गुरु बोलते हैं – जहाँ कोई नहीं है वहाँ जाकर फल खाओ। माता – अग्रे किम् अभवत् आगे क्या हुआ ? पुत्रः – एकः शिष्यः प्रकोष्ठे उपविष्य खादति। एक शिष्य कमरे में बैठकर खाता है। द्वितीयः वृक्षस्य उपरि आरोहति। दूसरा पेड़ पर चढ़ जाता है। तृतीयः नदीतटम् गच्छति । तीसरा नदी किनारे जाता है माता – चतुर्थः किं करोति चौथा क्या करता है ? पुत्रः – चतुर्थः शिष्य: फलं न खादति। चौथा शिष्य फल नहीं खाता है । सः गुरुम् अवदत् उसने गुरु जी से कहा ईश्वरः सर्वत्र अस्ति। ईश्वर सब जगह है । अतः अहं फलं कथं खादानि तो मैं फल कैसे खाऊँ ? पुत्रः – अम्ब अद्य विद्यालयः न गन्तव्यः अस्ति। माँ आज विद्यालय नहीं जाना है माता – तर्हि गृहे एव अध्ययनं कुरु। तो फिर घर में अध्ययन करो। पुत्रः – अम्ब अहं श्लोकान् कण्ठस्थान् करोमि। माँ मैं श्लोक कंठस्थ कर रहा हूँ । माता – बहु शोभनम् । बहुत अच्छा । प्रातवेलायाः सदुपयोगं करोषि त्वम् । प्रात: वेला का तुम सदुपयोग कर रहे हो। पुत्रः – ददातु अहं जलं पूरयामि। दीजिये मैं पानी भरता हूँ। गीत्वा गीत्वा जलं पूरयिष्यामि गा गा के पानी भरूँगा । श्लोकान् अपि कण्ठस्थान् करिष्यामि। श्लोक भी कण्ठस्थ करूँगा। भवत्याः अपि कार्यं भविष्यति। आपका भी काम हो जाएगा। माता – उत्तमम् वत्स ! पुत्रः – एवमेव । बस यूँ ही । माता – रात्रौ अधिकं शीतलेहं खादितवान् त्वम्। रात में तुमने अधिक आइसक्रीम खा ली। त्वं न अमन्यथा तुमने नहीं माना । पुत्रः – अम्ब एकं शीतलेहं भवत्या सह खादितवान्। माँ एक आइसक्रीम आपके साथ खाई । द्वितीयं मम मित्रेण सह खादितवान्। दूसरी मेरे मित्र के साथ खाई। केवलं द्वे एव खादितवान्। केवल दो ही खाईं । त्वं पिब । तुम पीओ तेन कासः दूरं भवति। इससे खाँसी दूर होती है दक्षा – मम नाम दक्षा । रक्षा – मम नाम रक्षा । दक्षा – अहम् अष्टम्यां कक्षायां पठामि। मैं आठवीं कक्षा में पढ़ती हूँ। रक्षा – अहम् नवम्यां कक्षायां पठामि। मैं नवीं कक्षा में पढ़ती हूँ। दक्षा – अहम् अधिकं संस्कृतं न जानामि। मैं अधिक संस्कृत नहीं जानती हूँ। रक्षा – अहम् अपि अधिकं संस्कृतं न जानामि। मैं भी अधिक संस्कृत नहीं जानती हूँ। दक्षा – अहं प्रतिदिनम् अभ्यासं करोमि। मैं रोज अभ्यास करती हूँ। रक्षा – अहमपि प्रतिदिनम् अभ्यासं करोमि। मैं भी रोज अभ्यास करती हूँ। दक्षा – शोभनं त्वं मम मित्रम् असि। बढ़िया तुम मेरी मित्र हो । रक्षा – आम् अहं तव सखी अस्मि। हाँ मैं तुम्हारी सखी हूँ। दक्षा – नमो नमः । रक्षा – नमो नमः भगिनि ! दक्षा – कथम् अस्ति ? दक्षा – अहमपि सम्यक् । रक्षा – गृहकार्यम् अभवत् वा होमवर्क हो गया ? रक्षा – ममापि गणितस्य अवशिष्टम् । मेरा भी गणित का रह गया । दक्षा – तर्हि आगच्छ आवां द्वौ कुर्वः । तो फिर आओ हम दोनों करते हैं। रक्षा – अहं तदर्थमेव अत्र आगतवती । मैं इसीलिये यहाँ आई थी। रक्षा – अद्य अहं गृहकार्यं कृतवती। आज मैंने होमवर्क कर लिया। दक्षा – अहं तु अर्धं स्मृतवती। मैंने तो आधा याद किया। रक्षा – शनैः शनैः कण्ठस्थं करणीयम्। धीरे धीरे कण्ठस्थ करना चाहिये। रक्षा – काव्यं तु वारं वारं गायामि । कविता तो बार गाती हूँ। दक्षा – आं श्लोकान् तु तथैव स्मरामि। हाँ श्लोक तो वैसे ही याद करती हूँ। रक्षा – चल विद्यालयं चलावः । चलो विद्यालय चलते हैं। दक्षा – अहं तु पादाभ्यां गमिष्यामि। मैं तो पैदल जाऊँगी। रक्षा – अहमपि पादाभ्यां गन्तुम् इच्छामि। मैं भी पैदल जाना चाहती हूँ। रक्षा – शुभजन्मदिनं दक्षा भगिनि ! रक्षा – अद्य किं करिष्यति ? दक्षा – प्रातः अहं यज्ञं कृतवती । अधुना अहं धेनुभ्यः तृणं दास्यामि। अभी मैं गायों को घास दूँगी । मम पित्रा सह कारागारं गमिष्यामि। मेरे पिताजी के साथ जेल जाऊँगी रक्षा – किमर्थं कारागारम् जेल क्यों ? तत्र बन्दिनः निवसन्ति । वहाँ कैदी रहते हैं मम पिता तत्र सदाचारविषये प्रवचनं दास्यति। मेरे पिताजी सदाचार विषय पर प्रवचन देंगे। दक्षा – आम् अवश्यमेव चल । हाँ अवश्य चलो। लक्ष्मण: – कः आह्वयति कौन बुला रहा है ? भरतः – अहम् अस्मि । मैं हूँ । लक्ष्मण: – रवः तु भरतस्य। कुत्र अस्ति सः आवाज तो भरत की है । कहाँ है वह ? भरतः – उपरि अस्मि तृतीये अट्टे। यहाँ हूँ तीसरी मंजिल पर । लक्ष्मण: – आम् आम् आगच्छामि। हाँ हाँ आता हूँ। भरतः – स्वागतं भ्रातः एषः मम कार्यालयः । स्वागत है भैया ये है मेरा कार्यालय। अत्र अहं कार्यं करोमि। यहाँ मैं काम करता हूँ। लक्ष्मण: – किं कार्यं करोति भवान्। आप क्या काम करते हैं ? लक्ष्मण: – एतद् तु बहु उत्तमं कार्यम् अस्ति। यह तो बहुत ही अच्छा काम है । लक्ष्मणः – नमस्ते भरत ! भरतः – नमस्ते लक्ष्मण ! लक्ष्मणः – कति युवकाः आगच्छन्ति कितने युवक आते हैं ? भरतः – सप्तविंशतिः युवकाः आगच्छन्ति। सत्ताईस युवक आते हैं । द्वादश युवत्यः अपि आगच्छन्ति। बारह युवतियाँ भी आती हैं लक्ष्मणः – सर्वे कृषिकलां पठितुम् आगच्छन्ति वा सभी कृषिकला पढ़ने आती हैं लक्ष्मणः – कदा आगच्छन्ति कब आते हैं ? भरतः – केचन प्रातः आगच्छन्ति । कुछ सुबह आते हैं । लक्ष्मणः – कुतः आगच्छन्ति कहाँ से आते हैं ? भरतः – ग्रामात् आगच्छन्ति। गाँव से आते हैं । ( ग्रामेभ्यः आगच्छन्ति । – बहुवचन) सः अपि अद्य टंकारां गमिष्यति। टंकारायाम् अद्य अपि यज्ञ: भवति । हिमांशु: – प्रत्यागतवान् लौट आए ? लोकेशः – आम् प्रत्यागतवान् । हाँ लौट आया । हिमांशु: – कदा प्रत्यागतवान् कब लौटे ? लोकेशः – ह्य: रात्रौ । कल रात । हिमांशु: – ह्यः कस्मिन् समये कल किस समय ? लोकेशः – रात्रौ सार्ध द्वादशवादने । रात साढ़े बारह बजे। हिमांशु: – ओह तदा अहं शयनं करोमि स्म। ओह तब मैं सो रहा था। प्रतीकः अपि आगतवान् वा प्रतीक भी आ गया क्या ? लोकेशः – न प्रतीकः तु पूनां गतवान् । नहीं प्रतीक तो मुम्बई गया। हिमांशु: – प्रतीकः कदा आगमिष्यति प्रतीक कब आएगा ? लोकेशः – प्रतीकः शुक्रवासरे आगमिष्यति। प्रतीक शुक्रवार को आएगा। लोकेशः – अद्य सायम् अहं चिकित्सालयं गमिष्यामि। आज शाम को मैं अस्पताल जाऊँगा। हिमांशु: – किमर्थम् क्यों ? तां किम् अभवत् उनको क्या हो गया ? लोकेशः – सा गृहे कार्यं कुर्वती आसीत् । वो घर में काम कर रही थी । भूमौ जलम् आसीत् । भूमि पर पानी था । सा पतितवती । वो गिर गई । तस्याः पादस्य अस्थि: भग्ना जाता। उसके पैर की हड्डी टूट गई है। हिमांशु: – ओह कष्टप्रदम् । लोकेशः – सत्यमेव कष्टप्रदम् । हिमांशु: – कथम् अस्ति भवतः माता कैसी हैं आपकी माँ ? प्रतीकः – आम् अधुना तु विश्रामं करोति। हाँ अभी तो विश्राम कर रही हैं । लोकेशः – तस्याः अस्थि: संयुक्ता वा उनकी हड्डी जुड़ गई ? प्रतीकः – आम् अद्य प्रातः अस्थिचिकित्सकः संयुक्तं कृतवान् । हाँ आज सुबह हड्डियों के डॉक्टर ने जोड़ दी। हिमांशु: – चलनार्थम् अनुमतिं कदा दास्यति चलने की अनुमति कब देंगे ? प्रतीकः – अधुना तु पादे पट्टं बद्धितम् अस्ति। अभी तो पैर में पट्टा बँधा है। पट्टम् उद्घाटयिष्यति अनन्तरं वदिष्यति। पट्टा खोलेगा बाद में कहा जाएगा लोकेशः – मम किमपि कार्यम् अस्ति चेत् अवश्यमेव वदतु। मेरा कुछ भी काम है तो अवश्य बोलना। प्रतीकः – अवश्यं वदिष्यामि। जरूर कहूँगा। हिमांशु: – चिकित्सालयतः कदा मुक्तिं प्राप्स्यति अस्पताल से कब छुट्टी पाएँगी ? प्रतीकः – परश्वः प्राप्स्यति। परसों पाएँगी । सः मया सह अस्ति । सः यथा वदति तथैव अहं लिखामि। सः यदा वदति तदा अहं लिखामि। सः यावद् वदति तावद् अहं लिखामि। अद्य आदिनं सः वदिष्यति । सः मया सह आसीत् । सः मया सह उपविष्टः आसीत् । सः यथा उक्तवान् तथैव अहं लिखितवान् सः यदा उक्तवान् तदा अहं लिखितवान् सः यावद् उक्तवान् तावद् अहं लिखितवान् ह्यः आदिनम् अहं लिखितवान् । गतदिने अहम् एकम् उद्यानं गतवान् । कल मैं एक बगीचे में गया था । तत्र अनेके बालकाः क्रीडन्ति स्म । वहाँ अनेक बच्चे खेल रहे थे। जनाः कपोतेभ्यः अन्नकणान् ददति। लोग कबूतरों को दाने देते हैं । कपोताः अन्नकणान् खादन्ति। कबूतर दाने खाते हैं। भूमौ जलम् अपि अस्ति। भूमि पर पानी भी है। कपोताः जलं पिबन्ति। कबूतर पानी पीते हैं । कपोताः स्नानम् अपि कुर्वन्ति। कबूतर स्नान भी करते हैं। सायंकाले कपोताः स्वगृहे निवसन्ति। शाम को कबूतर अपने घर रहते हैं। संस्कृतभाषा प्राचीनतमा भाषा अस्ति। संस्कृत भाषा प्राचीनतम भाषा है । वैदिकं वाङ्गमयं प्राचीनतमम् अस्ति । वैदिक वाङ्गमय प्राचीनतम है। भारतीय-भाषासु अनेके संस्कृत-शब्दाः सन्ति। भारतीय भाषाओं में अनेक संस्कृत शब्द हैं। संस्कृतभाषा समृद्घा भाषा अस्ति। संस्कृत भाषा समृद्ध भाषा है। राज्ञां महाराज्ञां अपि भाषा संस्कृतमेव आसीत्। राजाओं महाराजाओं की भी भाषा संस्कृत ही थी। संस्कृतम् अस्माकं प्रिया भाषा अस्ति। संस्कृत हमारी प्रिय भाषा है। वस्त्रं मलिनम् अस्ति । कपड़ा गन्दा है। स्वच्छं करोतु । साफ करिये। हस्तं मलिनम् अस्ति। हाथ मैला है । गृहम् अस्वच्छम् अस्ति । घर अस्वच्छ है। स्वच्छं करोतु । साफ करिये। जलं क्लिन्दम् अस्ति। पानी गन्दा है । समाजे दूषणम् अस्ति । समाज में दूषण है ज्ञानं ददातु । ज्ञान दीजिये। मनः अपवित्रम् अस्ति। मन अपवित्र है। न न न… द्वारं मा पिधायतु। नहीं दरवाजा बंद मत करो मूषकं बहिः गच्छतु नाम। चूहे को बाहर जाने दो। पश्यतु तत्र अस्ति देखो वहाँ है । कपाटिकायाः अधः … अलमारी के नीचे … ओह … ततः तु अग्रे गतः ओह …. वहाँ से तो आगे चला गया पर्यंकस्य अधः अस्ति। पलंग के नीचे है। ओह … सः तु पाकशालां गतः ओह … वह तो रसोई में गया पाकशालायाः द्वारम् उद्घाटितम् अस्ति रसोई का दरवाजा खुला है। उत्तमं … मूषकः बहिः गतः । बढ़िया जी …. चूहा बाहर गया । मार्गे अस्मि। रास्ते में हूँ। इतः अपि यानानि गच्छन्ति । यहाँ से भी वाहन जा रहे हैं । मार्गे अनेके अवरोधाः सन्ति। रास्ते में अनेक अवरोध हैं तथापि गन्तव्यं तु अस्ति। फिर भी जाना तो है । कथञ्चिद्पि मार्गः पारणीयः । कैसे भी करके रास्ता पार करना है स्वागतकक्षे उत्पीठिका अस्ति। स्वागतकक्ष में टेबल है। विविधानि पुष्पाणि सन्ति। विविध फूल हैं । सर्वेषाम् उपरि पुष्पवर्षां करोति वह सबके ऊपर पुष्पवर्षा करती है। सा बालिका स्वस्तिवाचनं गायति वह बालिका स्वस्तिवाचन गाती है। ओं स्वस्ति न इन्द्रो वृद्धश्रवाः स्वस्ति नः पूषा विश्ववेदाः स्वस्तिः नस्तार्क्ष्यो अरिष्टनेमि: स्वस्ति नो बृहस्पतिः ददातु। सः व्यजनं न इच्छति । वह पंखा नहीं चाहता है। अहं व्यजनं इच्छामि। मैं पंखा चाहता हूँ। सः वातानुकूलम् इच्छति। वह ए. सी. चाहता है। अहं वातानुकूलं न इच्छामि। मैं ए. सी. नहीं चाहता हूँ। वातानुकूलिते वातावरणे मां निद्रा न आगच्छति। ए. सी. के वातावरण में मुझे नींद नहीं आती। अस्तु अहं बहिः शयनं करोमि। ठीक है मैं बाहर सोता हूँ । प्रकोष्ठात् बहिः तु मषकाः सन्ति। कमरे से बाहर तो मच्छर हैं अन्तः एव शयनं करोमि। अंदर ही सोता हूँ। अत्र पर्णानि पतन्ति। यहाँ पत्ते गिरते हैं। अधुना पर्णाझर-ऋतुः अस्ति। अभी पतझड़ ऋतु है शुष्कानि पर्णानि वृक्षात् पतन्ति। सूखे पत्ते पेड़ से गिरते हैं । पर्णानि अपि पतन्ति। पत्ते भी गिरते हैं अतः अध्य्यनं कर्तुं न शक्ष्यति। अतः अध्ययन नहीं कर पाओगे। शान्तिः अपि अस्ति। शान्ति भी है । गतदिने तु सा रुष्टा आसीत् । कल तो वह रूठी हुई थी। गतसायं दुग्धं छिन्नं जातम् । कल शाम दूध फट गया था। मम हस्तात् किञ्चित् दधिः पतितम्। मेरे हाथ से थोड़ी दही गिर गई। अद्य प्रातः नवं दुग्धम् आनीतवान्। आज सुबह ताजा दूध लाया। क्वथनं कृत्वा स्थापितवान्। उबालकर रख दिया। भवतः मुखं तत्र अस्ति आपका मुख वहाँ है अग्रे दृष्ट्वा यानं चालयतु । आगे देखकर वाहन चलाईये यदा यानं चालयति तदा अन्यं कार्यं मा करोतु जब वाहन चलाते हैं तब अन्य काम न करें धूम्रपानं मा कुर्वन्तु। धूम्रपान न करें । मद्यपानं मा कुर्वन्तु। मद्यपान न करें । अद्य रविवासरः अस्ति। आज रविवार है। रविवासरे स्वाध्यायः करणीयः। रविवार को स्वाध्याय करना चाहिये। मह्यं भोजनं देहि। मुझे भोजन दो। मह्यं भोजनं ददातु। मुझे भोजन दीजिये। भोजनं बहु स्वादिष्टम् अस्ति। भोजन बहुत स्वादिष्ट है। भवान् भवती अपि खादतु। आप भी खाईये। त्वम् अपि खाद। तुम भी खाओ। न न अद्य पिष्टकम् न इच्छामि। नहीं आज पकौड़ा नहीं चाहता हूँ। यत्र बदरीफलम् अस्ति तत्रैव नारंगफलम् अस्ति। अद्य रविवासरः अस्ति खलु आज रविवार है न ! सर्वाणि व्यंजनानि मध्ये स्थापयन्तु। सभी व्यंजन बीच में रख लें जालिकायाः शाकम् । तुरई की सब्जी मुद्गस्य दालम् सूपम् मूँग की दाल ओदनम् अपि अस्ति। चावल भी है कति रोटिकाः ददानि कितनी रोटी दूँ ? भोजनात् पूर्वं भोजनमन्त्रं वदामः । भोजन से पहले भोजन मन्त्र बोलते हैं सः मरीचिकां लाजति । वह मिर्ची तलता है । तर्हि प्रतीक्षां मा करोतु। तो फिर प्रतीक्षा न करें भवान् /भवती अपि किमपि भृज्जतु । आप भी कुछ भूनिये । छात्रः १ – तव अल्पाहारः कुत्र अस्ति तुम्हारा नाश्ता कहाँ है ? छात्रः २ अद्य न आनीतवान् । आज नहीं लाया । छात्रः १ – तर्हि मया सह कुरु । तो मेरे साथ करो । छात्रः २ – मम माता आनेष्यति । मेरी माँ लाएगी। छात्रः १ – कदा आनेष्यति कब लाएगी । छात्रः २ – अधुनैव । अभी ही । छात्रः १ – त्वं न खादिष्यसि चेत् अहमपि न खादिष्यामि। तुम नहीं खाओगे तो मैं भी नहीं खाऊँगा। छात्रः २ – त्वं खाद तुम खाओ । छात्रः १ – त्वं रोदिषि मित्र तुम रो रहे हो मित्र ! छात्रः २ – सत्यं वदामि मम माता रुग्णा अस्ति सच कहूँ मेरी माँ बीमार है । छात्रः १ – तव मातरं किम् अभवत् तुम्हारी माँ को क्या हो गया ? छात्रः १ – वद किम् अभवत् तव मातरम् । बोलो क्या हो गया तुम्हारी माँ को ? छात्रः २ – मम मातरं सामान्यः एव रोगः आसीत्। मेरी माँ को सामान्य ही रोग था। छात्रः २ – चिकित्सालयतः माता पादाभ्याम् आगतवती। अस्पताल से माँ पैदल आई । छात्रः १ – तर्हि किम् अभवत् तो क्या हो गया ? छात्रः २ – मार्गे बहु आतपः आसीत् । रास्ते में बहुत धूप थी। अतः ज्वरः अवर्धत। इसलिये ज्वर बढ़ गया। छात्रः १ – अधुना कथम् अस्ति अब कैसी हैं ? छात्रः १ – तर्हि अल्पाहारं कुरु । तो नाश्ता करो। छात्रः २ – यावत् माता न खादति तावद् अहमपि न खादिष्यामि। जब तक माँ नहीं खाती तब तक मैं नहीं खाऊँगा । पिता – पादरक्षां धारय । चप्पल पहन लो । उत्तरीयम् अपि धारय। दुपट्टा भी पहनो । ( किञ्चित् काल अनन्तरम् थोड़ी देर बाद ) अहं जलम् आनयामि। मैं पानी लाता हूँ। आतपज्वरः भवति। लू का बुखार हो जाता है। सः पिता तां महिलां जलं पाययति। वह पिता उस महिला को जल पिलाता है। जगदीशः – नमो नमः अखिलेश ! अखिलेशः – नमो नमः । जगदीशः – कथम् अस्ति कैसे हैं ? अखिलेशः – अहं कुशली। मैं कुशल हूँ। भवान् कथम् अस्ति आप कैसे हैं ? मम मित्रम् अस्वस्थः अस्ति। मेरा मित्र अस्वस्थ है । अखिलेशः – किम् अभवत् तव मित्रम् क्या हो गया तुम्हारे मित्र को ? जगदीशः – सः अनिद्रा रोगेण पीडितः अस्ति। वह अनिद्रा रोग से पीड़ित है अखिलेशः – ओह अधुना जनाः स्वास्थ्यं न रक्षन्ति। ओह अब लोग स्वास्थ्य की रक्षा नहीं करते हैं जगदीशः – आं सः चिन्ताम् अधिकां करोति। हाँ वह चिन्ता बहुत करता है। जगदीशः – अद्य विश्वस्वास्थ्य दिनम् अस्ति। आज विश्व स्वास्थ्य दिन है। अखिलेशः – सर्वे मनसा शरीरेण च सर्वदा स्वस्थाः भवेयुः । सभी मन से और तन से स्वस्थ रहें। पिता – अद्य शान्तिम् एव इच्छामि। आज शान्ति ही चाहता हूँ। पुत्रः – रविवासरे एव भवान् गृहे तिष्ठति। रविवार को ही आप घर पर रहते हैं तद् श्रावयामि। वो सुनाती हूँ। पुत्रः – अहम् एकं चित्रं रचितवान्। मैंने एक चित्र बनाया है। तद् दर्शयामि। वो दिखाता हूँ। पिता – बहु सुन्दरं गीतवती … शोभनम् । पुत्रः – मम चित्रं पश्यतु पिता – तव चित्रं तु सुन्दरम् अस्ति पुत्रः -पुत्री उभौ वदतः ) अद्य आनन्दं करिष्यामः । आज आनंद करेंगे। पौत्रः दोलायां दोलायते। पोता झूले में झूलता है। पितामहः पौत्रं पश्यति। दादाजी पोते को देखते हैं। पौत्रः वेगेन दोलायते । पोता तेज झूलता है। पितामहः भीतः भवति। दादाजी डर जाते हैं पितामहः – वत्स दोलां मन्दं कुरु। बेटा झूला धीमा करो। पौत्रः न मन्यते । पोता नहीं मानता है। पितामहः पुनः आदिशति। दादाजी फिर से आदेश देते हैं। पौत्रः न मन्यते । पोता नहीं मानता है। पितामहः – त्वं न मन्यसे चेत् अहं गृहं गच्छामि। तुम नहीं मानते हो तो मैं घर जाता हूँ। पौत्रः शीघ्रमेव दोलां मन्दं करोति। पोता जल्दी से झूला धीमा करता है। अवतीर्य पितामहं निवेदयति। उतरकर दादाजी को निवेदन करता है भवान् गृहं मा गच्छतु। आप घर मत जाईये। युवकः – तव नखाः दीर्घाः अभवन्। तुम्हारे नाखून बड़े हो गए हैं। युवती – तव अपि नखाः दीर्घाः अभवन्। तुम्हारे भी नाखून बड़े हो गए हैं। युवकः – अहम् अधुना कृन्तामि। मैं अभी काटता हूँ। त्वमपि कृन्ततु । तुम भी काट लो । युवती – न … न … नैव । अहं तु इतोsपि दीर्घान् नखान् इच्छामि। मैं और लम्बे नाखून चाहती हूँ। युवकः – तेन कः लाभः भविष्यति उससे क्या लाभ होगा ? भारतस्य उन्नतिः भविष्यति वा भारत की उन्नति होगी क्या ? आतंकवादिनः भयभीताः भविष्यन्ति वा आतंकवादी डर जाएँगे क्या ? मम सख्यः दीर्घान् नखान् स्थापयन्ति। मेरी सहेलियाँ लंबे नाखून रखती हैं। युवकः – अधुनैव कृन्ततु । अभी ही काट लो । ह्यः मार्गे हयः आसीत्। कल रास्ते में घोड़ा था। हयं दृष्ट्वा सर्वे यानं मन्दं कृतवन्तः । घोड़े को देखकर सबने वाहन धीमा कर दिया। शशः बहु वेगेन धावति। खरगोश बहुत तेज दौड़ता है। एकः जनः उष्ट्रं नयति स्म। एक जन ऊँट ले जा रहा था। बालकाः उष्ट्रं द्रष्टुं स्थितवन्तः। बच्चे ऊँट को देखने खड़े हो गए। नगरे यदा गजः आगच्छति तदा सम्मर्दः भवति। शहर में जब हाथी आता है तो भीड़ हो जाती है। अद्य सः अनशनं करिष्यति। आज वह अनशन करेगा। सः सत्यमेव किमपि न खादिष्यति। वह सचमुच में कुछ नहीं खाएगा। आदिनं आहारं विना एव यापयिष्यति। पूरा दिन आहार बिना के बिताएगा। उपवासकाले अपि सः कार्यं तु करिष्यति एव। उपवास के समय भी वह काम तो करेगा ही। केचन जनाः उपवासं तु कुर्वन्ति कुछ लोग उपवास तो करते हैं रसं पिबन्ति। जूस पीते हैं । अनशनस्य किमपि ध्येयं भवेत्। अनशन का कोई ध्येय होना चाहिये। सः पुस्तकविक्रेता अस्ति। वह पुस्तक विक्रेता है। सः पुस्तकानि विक्रीणाति। वह पुस्तकें बेंचता है तस्य आपणे नूतनानि पुस्तकानि अपि सन्ति। उसकी दूकान में नई पुस्तकें भी हैं पुरातनानि पुस्तकानि अपि सन्ति। पुरानी पुस्तकें भी हैं अपि च सः पुरातनानि पुस्तकानि प्रतिगृह्णाति वह पुरानी पुस्तकें वापस भी लेता है पुरातनानां पुस्तकानां सः मूल्यं प्रत्यर्पयति। पुरानी पुस्तकों का वह मूल्य लौटाता है। यदा कोsपि ग्राहकः न आगच्छति… जब कोई ग्राहक नहीं आता …. …. तदा सः पुस्तकं पठति। … तब वह पुस्तक पढ़ता है सः छात्रेभ्यः परामर्शम् अपि ददाति। वह छात्रों को सलाह भी देता है। छात्राः तस्य परामर्शानुसारमेव पुस्तकं (पुस्तकानि क्रीणन्ति। छात्र उसकी सलाह के अनुसार पुस्तक (पुस्तकें) खरीदते हैं। सः भूमिं क्रीतवान् । उसने भूमि खरीदी। अधुना सः भाटकं दत्वा निवसति। अभी वह किराया देकर रहता है। भाटकगृहे सः प्रसन्नः नास्ति। किराये के घर पर वह खुश नहीं है। अतएव तेन भूमिः क्रीता। इसलिये उसने भूमि खरीदी। भूमौ सः गृहं निर्मास्यति भूमि पर वह घर बनाएगा। बृहद् गृहं न निर्मास्यति। बड़ा घर नहीं बनाएगा। सः ऐश्वर्यमयं गृहं न निर्मास्यति। वह वैभवशाली घर नहीं बनाएगा। अपितु सः सुविधापूर्णं गृहं निर्मास्यति। जबकि वह सुविधापूर्ण घर बनाएगा। तस्य मातापितरौ अपि तेन सह निवसतः उसके माता पिता भी उसके साथ रहते हैं। पिता अधुना निवृत्तः अस्ति। पिता अभी निवृत्त हैं तस्य भार्या शिक्षिका अस्ति। उसकी पत्नी शिक्षिका है। सः चिकित्सासेवकः अस्ति। वह कम्पाउन्डर है । तस्मै मम शुभकामनाः । उसे मेरी शुभकामनाएँ । आसामप्रदेशे बिहु उच्च्यते । आसाम में बिहु कहते हैं। ते जनाः पारम्परिकं परिधानं धारयन्ति। वे लोग पारम्परिक परिधान पहनते हैं। लोकनृत्यं कुर्वन्ति। लोकनृत्य करते हैं। तत्र तु वादित्रगणः पटहान् वादयति। वहाँ तो बजानेवाले ढोल बजाते हैं। एकः गणः तुर्यं तुर्यानि) वादयति। एक समूह शहनाई बजाता है। ह्यः वैशाखी पर्व आसीत् । कल वैशाखी पर्व था। रात्रौ महापणं गतवान् अहम्। रात बिग बाजार गया था। महापणं बहु विशालम् आसीत्। बिग बाजार बहुत बड़ा था। अनेके जनाः वस्तूनि पश्यन्ति स्म। अनेक लोग वस्तुएँ देख रहे थे। अनेके जनाः वस्तूनि क्रीणन्ति स्म। अनेक लोग वस्तुएँ खरीद रहे थे। अहं तेन सोपानेन द्वितीयं अट्टं गतवान्। मैं उस सीढ़ी से दूसरी मंजिल गया। तेनैव तृतीयं अट्टम् आरोहितवान्। उसी से तीसरे तल भी गया । सत्यं वदानि अहं किमपि न क्रीतवान्। सच कहूँ मैंने कुछ भी नहीं खरीदा। ओह मम पार्श्वे धनं नास्ति। ओह मेरे पास पैसा नहीं है। गृहात् आनयामि। घर से लाता हूँ। मम पार्श्वे धनाकर्षणयन्त्रम् अस्ति। मेरे पास स्वाइप यंत्र है। तेन एव ददातु। उसी से दे दीजिये। बहु उत्तमम् । बहुत अच्छा । मम पार्श्वे धनदम् अस्ति। मेरे पास ATM कार्ड है। मम राष्ट्रस्य ज्ञानम् अक्षय्यं भवेत्। मेरे राष्ट्र का ज्ञान अक्षय रहे। मम राष्ट्रस्य गौरवम् अक्षय्यं भवेत्। मेरे राष्ट्र का गौरव अक्षय रहे। मम राष्ट्रस्य शौर्यम् अक्षय्यं भवेत्। मेरे राष्ट्र का शौर्य अक्षय रहे। सर्वेषां स्वास्थ्यम् अक्षय्यं भवेत्। सबका स्वास्थ्य अक्षय रहे। सर्वेषां धनम् अक्षय्यं भवेत्। सबका धन अक्षय रहे। अस्माकं पर्यावरणम् अक्षय्यं भवेत्। हमारा पर्यावरण अक्षय रहे। यश-कीर्तिः अक्षया भवेत्। यश-कीर्ति अक्षय रहे। मम ध्यानं अक्षय्यं भवेत् । मेरा ध्यान अक्षय रहे। अस्माकं स्नेहः अक्षय्यः भवेत्। हमारा स्नेह अक्षय रहे। कुञ्चिकाम् अपि स्थापितवान्। चाभी भी लगा दी है। प्रवाहकं कर्षयामि। चोक खींचता हूँ। आम् अभवत्। हाँ हो गया। अधुना यानं चलितम् । अब वाहन चल गया। ग्राहकः – सिक्थवर्तिका अस्ति वा मोमबत्ती है क्या ? आपणिकः – अधुना समाप्ता जाता । अब समाप्त हो गई। प्रातः आरभ्य अनेके जनाः आगतवन्तः। सुबह से अनेक लोग आए। सर्वे सिक्थवर्तिकाम् एव क्रीतवन्तः । सबने मोमबत्ती ही खरीदी। ग्राहकः – अद्य सायं सर्वे विरोधयात्रां निष्कासयिष्यन्ति। आज शाम सभी विरोधयात्रा निकालेंगे। आपणिकः – किमर्थम् क्यों ? ग्राहकः – महिलाभिः सह कृतस्य दुष्कर्मणः विरोधं कर्तुम्। महिलाओं के साथ हुए दुष्कर्म का विरोध करने के लिये। दुष्कर्म निवारणीयम् अस्ति चेत् सर्वे शस्त्राणि क्रीणन्तु। दुष्कर्म को रोकना है तो सभी शस्त्र खरीदें। दुष्कर्तारः भेष्यन्ति। बुरा काम करने वाले डरेंगे। बालकः भोजनं चर्वति। बालक भोजन चबाता है। माता ओदनम् अपि खादयति। माँ चावल भी खिलाती है। पुत्रः – ऊँ… ऊँ … अधुना न पुत्री – किञ्चिद् काल अनन्तरम् । माता – नैव द्वौ उत्तिष्ठतम् । पुत्रः – अद्य शीघ्रमेव सूर्योदयः अभवत्। माता – सूर्यः तु समये एव उदितः। त्वं रात्रौ विलम्बेन शयनं कृतवान्। पुत्रः – उत्तिष्ठामि अम्ब ! पुत्री – अहम् उत्थितवती । सः प्रतिदिनं पुस्तकं पठति। वह हररोज पुस्तक पढ़ता है। सः वेदान् पठितवान्। उसने वेद पढ़ लिये। सः उपनिषदः पठितवान्। उसने उपनिषद् पढ़ लिये। सः दर्शनानि पठितवान्। उसने दर्शन पढ़ लिये। तस्य गृहे अनेकानि पुस्तकानि सन्ति। उसके घर में अनेक पुस्तकें हैं। सः नूतनानि पुस्तकानि क्रीणाति एव। वह नई पुस्तकें खरीदता ही है। सम्प्रति सः आयुर्विज्ञानं पठति। आजकल वह आयुर्विज्ञान पढ़ रहा है। पुस्तकानि पठित्वा सः ऊर्जां प्राप्नोति। पुस्तकें पढ़कर वह ऊर्जा पाता है। पुस्तकानि पठित्वा सः ज्ञानं प्राप्नोति। पुस्तकें पढ़कर वह ज्ञान पाता है। अद्य विश्वपुस्तकदिनम् अस्ति। आज विश्वपुस्तकदिन है। सर्वे श्रेष्ठानि पुस्तकानि पठन्तु। सब श्रेष्ठ पुस्तकें पढ़ें। शिष्यः – आगच्छन्तु मम गुरोः आश्रमम् । आईये ,मेरे गुरुजी के आश्रम में अत्र पञ्चदश दिनानां ध्यानशिबिरम् अस्ति। यहाँ पन्द्रह दिन का ध्यान शिबिर है सर्वे प्रातः चतुर्वादने उत्थास्यन्ति। सब चार बजे उठेंगे। सर्वान् जागरणाय शङ्खनादः करिष्यते। सबको जगाने के लिये शङ्खनाद किया जाएगा। जागरण अनन्तरं सर्वे नित्यकर्म करिष्यन्ति। जागने के बाद सभी नित्यकर्म करेंगे। पञ्चवादनतः ध्यानसत्रम् आरप्स्यते। पांच बजे से ध्यानसत्र शुरू होगा। सप्तवादन पर्यन्तं ध्यानसत्रं चलिष्यति। सात बजे तक ध्यानसत्र चलेगा। तदनन्तरं सर्वे योगासनानि करिष्यन्ति। उसके बाद सभी योगासन करेंगे। अष्टवादने यज्ञ: भविष्यति। आठ बजे यज्ञ होगा। सार्ध नववादने अल्पाहारः भविष्यति साढ़े नौ बजे अल्पाहार होगा। सार्ध दशवादनतः द्वादशवादन पर्यन्तं योगदर्शनं पठिष्यामः। पाठयिष्यामः साढ़े दस से बारह बजे तक योगदर्शन पढ़ेंगे। (पढ़ाएँगे) द्वादशवादनतः चतुर्वादन पर्यन्तं मौनकालः भविष्यति। बारह बजे से चार बजे तक मौन काल होगा। तन्मध्ये सर्वे भोजनं करिष्यन्ति। उस बीच सभी भोजन करेंगे। सः ओंनादं करोति। वह ओंनाद करता है। एकनिमेष पर्यन्तम् ओंनादं करोति। एक मिनट तक ओंनाद करता है। तस्य पुत्रः द्विनिमेष पर्यन्तम् ओंनादं करोति। उसका बेटा दो मिनट तक ओंनाद करता है। सः दशवारम् आवर्तयति। वह दस बार दोहराता है । तस्य पुत्रः अपि दशवारम् आवर्तयति। उसका बेटा भी दस बार दोहराता है। दशवारम् ओंनादं कृत्वा द्वौ ध्यानं कुरुतः। दसबार ओंनाद करके दोनों ध्यान करते हैं। ध्यानसमये तौ कम् अपि न पश्यतः । ध्यान के समय दोनों किसी को नहीं देखते हैं । ध्यानसमये तौ किम् अपि न पश्यतः । ध्यान के समय दोनों कुछ नहीं देखते हैं । केवलम् ईश्वरस्य एव ध्यानं कुरुतः। दोनों केवल ईश्वर का ध्यान करते हैं मम मित्रं सन्देशं प्रेषितवान् मेरे मित्र ने संदेश भेजा अहम् आसनसोलं गतवान् आसम्। मैं आसनसोल गया था। मम भागिनेयः कृषिविज्ञानं पठति। मेरा भांजा कृषिविज्ञान पढ़ता है। आवुत्तः रंगूनतः आसनसोलम् आगतवान्। जीजाजी रंगून से आसनसोल आए थे। अतः तं मेलितुं गतवान्। इसलिये उन्हें मिलने गया था। मम पुत्री अपि मया सह आसनसोलं गतवती। मेरी बेटी भी मेरे साथ आसनसोल गई थी। अधुना मम पुत्री संस्कृतं पठितुम् आगमिष्यति। अब मेरी बेटी संस्कृत पढ़ने आएगी। कथं श्रोष्यति । कैसे सुनेगा । सः मार्गस्य तस्मिन् पारे अस्ति। वह रास्ते के उस पार है। यानानां ध्वनिः भवति। वाहनों की ध्वनि होती है। अहं तम् आह्वयामि मैं उसको बुलाता हूँ। ध्वनिः ध्वनी ध्वनयः एक ध्वनि दो ध्वनियाँ बहुत सी ध्वनियाँ साम्प्रतं तु सर्वत्र ध्वनिप्रदूषणम् अवर्धत। अब तो सब जगह ध्वनि प्रदूषण बढ़ गया है। शान्तिः नास्ति। शान्ति नहीं है। भीमजी भ्रातरं मेलितुम् इच्छामि। भीमजीभाई को मिलना चाहता हूँ। भ्रातः अहं मम पुत्रम् अत्र उपावेश्य गच्छामि। भैया मैं मेरे बेटे को यहाँ बिठाकर जा रही हूँ। एतस्य केशान् कर्तयतु। इसके बाल काट देना। भगिनि एषः बहु चञ्चलतां करोति। बहनजी ये बहुत चंचलता करता है। शिरं स्थिरं न स्थापयति। सिर सीधा नहीं रखता है। वादित्राः वाद्यानि वादयन्ति। बैंड वाले वाद्य बजा रहे हैं । केवलम् एकः एव युवकः नृत्यति। केवल एक ही युवक नाच रहा है। मातुल! आगच्छतु । मामाजी आईये। आहा अधुना तु सर्वे नृत्यन्ति। मम माता विविधप्रकाराणां संधानं निर्माति स्म। मेरी माँ विविध प्रकार के अचार बनाती थीं अपक्वाम्रस्य अम्लीयं संधानम् कच्चे आम का खट्टा अचार अपक्वाम्रस्य मधुरं संधानम् कच्चे आम का मीठा अचार। अपक्वाम्रस्य संमृदम् छिन्नकम् )अपि निर्माति स्म। कच्चे आम का छुन्ना भी बनाती थीं केचन जनाः श्लेष्मातकस्य संधानं निर्मान्ति। कुछ लोग लसोड़े का अचार बनाते हैं लशुनस्य अपि संधानं भवति। लहसुन का भी अचार होता है। एकदा हिंगोः संधानं खादितवान् अहम् एक बार मैंने हींग का अचार खाया। मह्यं संधानं रोचते। मुझे अचार पसंद है। सः बहु चिन्तामग्नः अस्ति। वह बहुत चिन्ता में है। सः बहु स्थानतः ऋणं स्वीकृतवान्। उसने बहुत जगहों से ऋण लिया है। सः चिन्तयति। वह विचारता है। कदा ऋणमुक्तः भविष्यामि। कब ऋण से मुक्त होऊँगा । प्रतिमासं ऋणभागं ददामि। हरमहिने हप्ता भरता हूँ। सत्यं वदानि ऋणं कदापि न स्वीकरणीयम् । सच कहूँ ऋण कभी नहीं लेना चाहिये। धनम् आगच्छति तदा बहु सुखमयं भासते। धन आता है तब बहुत सुखमय लगता है यदा प्रत्यर्पणीयं भवति तदा कष्टम् अनुभूयते। जब लौटाना होता है तब कष्ट अनुभव होता है। सा मयि कियत् स्निह्यति स्म। वह मुझे कितना प्यार करती थी। सा मम विषये सर्वं जानाति स्म। वह मेरे बारे में सब कुछ जानती थी अहं कदा कार्यालयं गच्छामि मैं कब कार्यालय जाता हूँ। मम मित्राणि कानि सन्ति मेरे मित्र कौन हैं सा मम रुचिं जानाति स्म वह मेरी रुचि जानती थी अद्य मम मातुः पुण्यतिथिः अस्ति। आज मेरी अम्माजी की पुण्यतिथि है मम मातृचरणयोः सादरं प्रणमामि अहम् मैं माँ के चरणों में सादर नमन करता हूँ। अहं हरिद्वारं गच्छामि। मैं हरिद्वार जा रहा हूँ। कः कः चलितुम् इच्छति कौन कौन चलना चाहता है ? कः कः चलिष्यति कौन कौन चलेगा ? प्रीतिः – अहं चलिष्यामि । मैं चलूँगी । प्रद्युम्नः – अहं चलिष्यामि मैं चलूँगा। प्रियंका चलिष्यति। प्रियंका चलेगी । जगदीशः अपि चलिष्यति। जगदीश भी चलेगा। सुमित्रा अपि चलिष्यति। सुमित्रा भी चलेगी । नन्दिनी न चलिष्यति। नन्दिनी नहीं चलेगी। नन्दिनी मीनाक्षीपुरं गमिष्यति। नन्दिनी मीनाक्षीपुर जाएगी। अस्तु ये चलिष्यन्ति तेषाम् आरक्षणं कारयामि। ठीक है जो चलेंगे उनका आरक्षण करवाता हूँ। सः कृषकः वह किसान है द्वौ श्रमिकौ अपि स्तः । दो श्रमिक भी हैं एकस्य पार्श्वे खननसाधनम् अस्ति। एक के पास खोदने का साधन है। एकस्य पार्श्वे कुद्दालः अस्ति। एक के पास कुदाल है। कुद्दालेन सः अपतृणं दूरीकरोति । कुदाल से वह खरपतवार दूर करता है। कृषकः बलीवर्दाभ्यां सह बीजवपनं करोति। किसान बैलों के साथ बीज बोता है। कृषकः वर्षाकाले अपि कार्यं करोति। किसान बरसात में भी काम करता है। कृषकः शीतकाले अपि कार्यं करोति। किसान जाड़े में भी काम करता है। सः रात्रौ शयनं न कृतवान् । वह रात सोया ही नहीं । सा रात्रौ शयनं न कृतवती। वह रात सोई ही नहीं । अद्य तस्य तस्याः परिक्षा अस्ति। आज उसकी परीक्षा है। आरात्रि: सः सा पुस्तकं पठितवान् पठितवती। सारी रात उसने पुस्तक पढ़ी। प्रातः त्रिवादने सः सा शयनं कृतवान् कृतवती। सुबह तीन बजे वह सोया सोई। पञ्चवादने उत्थितवान् उत्थितवती। पाँच बजे उठ गया उठ गई। अष्टवादने स्नानं करिष्यति। आठ बजे स्नान करेगा करेगी। अनन्तरं विश्वविद्यालयं गमिष्यति। बाद में विश्वविद्यालय जाएगा जाएगी। सः सा माम् उक्तवान् उक्तवती। वह मुझसे बोला बोली ” चिन्ता मास्तु … परीक्षाखण्डे निद्रां न करिष्यामि।” चिन्ता मत करिये … परीक्षाखंड में नींद नहीं करूँगा करूँगी। सम्यक् उत्तराणि लेखिष्यामि। अच्छे से उत्तर लिखूँगा लिखूँगी। सः पृच्छति अद्य किं भविष्यति वह पूछता है आज क्या होगा ? ह्यः तस्य दक्षिणनेत्रं स्फुरति स्म। कल उसकी दाईं आँख फड़क रही थी। तर्हि अद्य पुनः किमपि असम्यक् भविष्यति तो आज फिर से कुछ गलत हो जाएगा न न भविष्यति। न नहीं होगा । नेत्रं यदा स्फुरति तदा किमपि असम्यक् भविष्यति इति मिथ्या धारणा। आँख जब फड़कती है तब कुछ गलत होगा यह गलत धारणा है अन्धविश्वासेन अलम् अंधविश्वास न करें । प्रियंकायाः पतिः जलं पिबति। प्रियंका के पति पानी पी रहे हैं सः शीतकात् जलं निष्कास्य जलं पिबति। वह फ्रिज से पानी निकाल कर पीता है ” अहम् अद्य घटम् आनेष्यामि ” मैं आज घड़ा लाऊँगी प्रियंका घटम् आनेतुम् विपणिं गच्छति। प्रियंका घड़ा लेने बाजार जाती है सा घटस्य परीक्षणं करोति। वह घड़े का परीक्षण करती है। प्रियंका वदति – ” एषः घटः तु स्यन्दते” प्रियंका बोली – ” ये घड़ा तो रिस रहा है ” सा पुनः परीक्षणं करोति। वह फिर से जाँचती है। अपरः घटः न स्यन्दते। दूसरा घड़ा नहीं रिस रहा है। वृन्दा – किम् अभवत् क्या हुआ ? नीरजः – न अम्ब ! माता – बहु शोभनम् । बहुत अच्छा त्वं तु विद्युतं संरक्षसि तुम तो बिजली बचाते हो। नीरजः – किम् अभवत् अम्ब क्या हुआ माँ ? माता – पश्य सः कपोतः देखो वो कबूतर व्यजनं चलति चेत् कपोतस्य पक्षौ भग्नौ भविष्यतः। पंखा चलता है तो कबूतर के पंख टूट जाएँगे। वृन्दा – अहं तं बहिः निष्कासयामि। मैं उसे बाहर निकालती हूँ। अहम् – ” किं लिखानि ” इति चिन्तयामि। ” क्या लिखूँ ” ये सोच रहा हूँ। भार्या – चिन्तयतु यद् रोचते तद् लिखतु। सोचिये जो अच्छा लगे वो लिख दीजिये। अहम् – ओ … चिन्तनम् आगतम् …. आगतम् । ओ …. विचार आ गया … आ गया लिखामि अहम् । मैं लिखता हूँ । एषा मम भार्या अस्ति ये मेरी पत्नी है । एषा मत् (मत्तः) बहुविधानि कार्याणि कारयति। ये मुझसे बहुत प्रकार के काम करवाती है। एतद् वाक्यं पठित्वा सा रुष्टा जाता । ये वाक्य पढ़ कर वो रूठ गई है। तस्य गृहे कोsपि नास्ति। उसके घर कोई नहीं है। प्रातःकाले एव सर्वेजनाः कारयानेन गतवन्तः। सुबह ही सभी जन कार से चले गए। विभायाः गृहे यज्ञः अस्ति। विभा के घर में हवन है। सः अपि यज्ञं करिष्यति। वह भी यज्ञ करेगा। भार्यया सह यज्ञं करिष्यति। पत्नी के साथ यज्ञ करेगा यज्ञस्य अनन्तरं तस्य पुत्री भजनं गास्यति। यज्ञ के बाद उसकी बेटी भजन गाएगी। तदनन्तरं शास्त्रीमहोदयः वेदव्याख्यानं करिष्यति। उसके बाद शास्त्री जी वेद व्याख्यान करेंगे। सर्वे व्याख्यानं श्रोष्यन्ति। सभी व्याख्यान सुनेंगे। दशवादने सर्वे गृहं प्रत्यागमिष्यन्ति। दस बजे सभी घर वापस आएँगे। अहं शीघ्रमेव गृहं गच्छामि मैं जल्दी जाता हूँ तदा सः वदति … तब वह बोलता है … किमर्थं भार्यायाः बिभेति क्यों पत्नी से डरते हो ? सर्वे तस्य स्वभावं जानन्ति। सब उसका स्वभाव जानते हैं त्वमेव जानासि मम व्याधिम् तुम ही मेरी व्याधि जानते हो। मम त्वयि विश्वासः अस्ति। मेरा तुम पर विश्वास है मम व्याधिः समाप्ता भविष्यति एव। मेरी व्याधि समाप्त होगी ही । कष्टं तु अस्ति एव कष्ट तो है ही । असह्यं कष्टम् अस्ति असह्य कष्ट है त्वमेव मम त्राता असि। तुम ही मेरे तारनहार हो। तव कारणाद् एव न रोदिमि। तुम्हारे कारण ही नहीं रोता हूँ। त्वं सर्वदा मया सह असि। तुम हमेशा मेरे साथ हो । तव ध्यानं कृत्वा आनन्दं प्राप्नोमि। तुम्हारा ध्यान करके आनंद पाता हूँ। उपरि लिखितानि वाक्यानि एकः उपासकः प्रार्थनायां वदति। ऊपर लिखे वाक्य एक उपासक प्रार्थना में बोलता है। सः सा प्रेरयति । वह प्रेरित करता करती है। आगामिनि वर्षाऋतौ वृक्षारोपणं कुर्वन्तु । आगामि वर्षा ऋतु में वृक्षारोपण करिये। यः कोsपि वृक्षम् इच्छति वृक्षान् इच्छति जो कोई भी पेड़ चाहता है बहुत से पेड़ चाहता है ) सः पूर्वमेव सूचयेत्। वह पहले ही सूचित करे । गृहस्य पार्श्वे वृक्षम् अवश्यमेव रोपयन्तु। घर के पास वृक्ष अवश्य लगाएँ। प्राची – अहम् एकं वृक्षम् इच्छामि। मैं एक वृक्ष चाहती हूँ । धीरजः – अहं द्वौ वृक्षौ इच्छामि। मैं दो वृक्ष चाहता हूँ। शान्तला – अहं चतुरः वृक्षान् इच्छामि। मैं चार वृक्ष चाहती हूँ। सः नाविकः अस्ति। वह नाविक है। सः नौकां चालयति। वह नौका चलाता है। सः नद्यां नौकां चालयति। वह नदी में नौका चलाता है। सः केनिपातेन नौकां चालयति। वह चप्पू पतवार से नौका चलाता है नद्यां यदा जलं भवति तदा सः नौकां चालयति। नदी में जब पानी होता है तब वह नौका चलाता है। नाव्यायां नद्यां सः नौकां चालयति। नाव चलाने लायक नदी में वह नाव चलाता है। सुप्रतरायां नद्यां सः नौकां चालयति। अच्छे से पार हो सके ऐसी नदी में वह नौका चलाता है। नौकायां जनाः यात्रां कुर्वन्ति। नौका में लोग यात्रा करते हैं नौयात्रिणः नौयात्रायाः आनन्दं लभन्ते। यात्री नौका यात्रा का आनंद पाते हैं। मम ग्रामस्य पशवः अन्यत्र गत्वा जलं पिबन्ति । मेरे गाँव के पशु और कहीं जाकर पानी पीते हैं ग्रामस्य जनाः अपि नलकूपात् जलं निष्कासयन्ति। गाँव के लोग भी ट्यूबवेल से पानी निकालते हैं वर्षायाः प्रतीक्षां कुर्मः । वर्षा की प्रतीक्षा कर रहे हैं कदाचित् आगामिनि मासे वर्षा भवेत्। शायद अगले महीने वर्षा हो जाए। अधुना भूमिः बहु ऊष्णा अस्ति। अभी भूमि बहुत गरम है। प्रथमवर्षायां भूम्याः ऊष्णता समाप्ता भविष्यति। पहली वर्षा में भूमि की ऊष्णता समाप्त होगी। तदनन्तरं बीजानि वप्स्यामि। उसके बाद बीज बोउँगा । तदनन्तरं सर्वत्र हरीतिमा भविष्यति। उसके बाद सब जगह हरियाली हो जाएगी। स्थापय … धनं मम स्यूते स्थापय … रखो …. धन मेरे थैले में रख दो … नाणकानि पृथक् स्थापय … सिक्के अलग रखो …. रूप्यकाणि पृथक् स्थापय … रुपये अलग रखो … सेवकः – धनाकर्षणयन्त्रेण अपि धनम् आगतम् । स्वाइप से भी धन आया तद् कुत्र स्थापयामि । वो कहाँ रखूँ । मम लेखायां सञ्चितं भवति । मेरे खाते में जमा हो जाता है अधुना अवगतम् । अब समझा सा सर्वान् दूरवाणीं करोति। वह सबको फोन करती है राजेश किमर्थं न आगतवान् राजेश क्यों नहीं आए ? दीप्ति किमर्थं न आगतवती दीप्ति क्यों नहीं आईं ? जानाति खलु अद्य रविवासरः … जानते हो न जानती हो न आज रविवार है …. अद्य समाजभवने यज्ञः अस्ति। आज समाज के भवन में यज्ञ है । अन्यत्र तु समये प्राप्नोति। अन्य जगहों पर तो समय से पहुँचते हो । राजेशः – आम् आगच्छामि। हाँ आता हूँ। पुरातनं नगरं धोरावीरां पश्यामि। पुरातन नगरी धोरावीर देख रहा हूँ तदानीम् अपि जनाः सुशिक्षिताः आसन्। तब भी लोग सुशिक्षित थे तदानीम् अपि जनाः सुसभ्याः आसन्। तब भी लोग सुसभ्य थे तदानीम् अपि सर्वत्र सुव्यवस्था आसीत् तब भी सर्वत्र सुव्यवस्था थी सर्वेषां पार्श्वे धनम् अपि आसीत्। सभी के पास धन भी था सर्वे स्वावलम्बिनः आसन्। सभी स्वावलंबी थे विदेशतः वस्तूनि न आनयन्ति स्म। विदेश से वस्तुएं लाते नहीं थे स्वदेशीनां वस्तूनाम् उपयोगं कुर्वन्ति स्म। स्वदेशी वस्तुओं का ही उपयोग करते थे तेषां भाषा अपि संस्कृतभाषा आसीत् । उनकी भाषा भी संस्कृत थी कृपया सर्वे चिन्तयन्तु । कृपया सभी सोचें माता पृच्छति – ” किम् अभवत् ?” माँ पूछती है – ” क्या हुआ ?” माता पुनः पृच्छति – ” किम् अभवत् ?” माँ फिर से पूछती है – ” क्या हुआ ?” अहं तं न जानामि। पुंलिङ्ग मैं उसे नहीं जानता हूँ अहं तां न जानामि। स्त्रीलिङ्ग मैं उसे नहीं जानता हूँ सः कः सा का वह कौन है ? भवान् जानाति वा पुंलिङ्ग आप जानते हैं क्या ? न अहं न जानामि। नहीं मैं नहीं जानता जानती हूँ। आम् अहं जानामि । हाँ मैं जानता हूँ जानती हूँ। तं दृष्ट्वा कुक्कुराः सचेताः भवन्ति। उसको देखकर कुत्ते सचेत हो जाते हैं। सर्वे कुक्कुराः तं प्रति चलन्ति। सभी कुत्ते उसकी ओर चलते हैं। सः समीपम् आगच्छति। वह पास आता है । सर्वे कुक्कुराः तं परितः उपविशन्ति। सभी कुत्ते उसके चारों ओर बैठ जाते हैं। सः सर्वेभ्यः कुक्कुरेभ्यः रोटिकां ददाति। वह सभी कुत्तों को रोटी देता है। सः सज्जनः प्रतिप्रातः भ्रमणार्थम् अत्र आगच्छति। वो सज्जन हर सुबह यहाँ घूमने आता है। तेन सह रोटिकाः आनयति। उसके साथ रोटियाँ लाता है। कुक्कुराः तं दृष्ट्वा पुच्छं दोलायन्ते। कुत्ते उसको देखकर पूँछ हिलाते हैं। सुदर्शनस्य भागिनेयः तस्य गृहम् आगतवान् अस्ति। ग्रीष्मावकाशे भागिनेयः मातुलस्य गृहम् आगतवान्। सः माम् अमिलत् मिलितवान् ) अहं तस्य नाम पृष्टवान् । ” तव नाम किम् ” ” सर्वे मां लाला वदन्ति । ” ” विद्यालये मम नाम लोकेशः अस्ति।” लाला … लाले त्वं कुत्र असि ? तदा सः बालकः पुनः वदति “पश्यतु … मम मतुलः अपि मां लाला नाम्ना आह्वयति। ” सः लोकयानस्य नामफलकं पश्यति। वह बस के नाम प्लेट को देखता है। सः लोकयानस्य नामफलकं पठति। वह बस की नाम प्लेट पढ़ता है कस्यां भाषायां लिखितम् अस्ति किस भाषा में लिखा है ? ओह …. तेलगुभाषायां लिखितम् अस्ति। ओह …. तेलगु भाषा में लिखा है। सः वारं वारं पृच्छति। वह बार बार पूछता है। कोsपि उत्तरं न ददाति। कोई भी उत्तर नहीं देता है। तदानीमेव यानचालकः आगच्छति। उसी समय वाहनचालक आता है सः जनः उक्तवान् – ” आम् अहं विजयवाड़ां गन्तुम् इच्छामि। वह व्यक्ति बोला – ” हाँ मैं विजयवाड़ा जाना चाहता हूँ। सः सर्वदा आँग्ल गीतानि श्रृणोति। सः बहु उच्चै: गीतानि श्रृणोति। जनाः तस्य गृहस्य पार्श्वे कोलाहलं कुर्वन्ति। तदा सः ध्वनिं मन्दां करोति। अद्य एका विमतिः अभवत् । आज एक गैरसमझ मिसअंडरस्टैंडिंग) हो गई। सः हसति स्म वह हँस रहा था। सः आहूतवान्। उसने बुलाया । अहं चिन्तितवान् माम् आह्वयति। मैंने सोचा मुझे बुला रहा है। सः पृष्टवान् – ” कथम् अस्ति ?” उसने पूछा – कैसे हो ? अहम् उक्तवान् – कुशली अस्मि। मैंने कहा – कुशल हूँ। वस्तुतः सः वितारेण वार्तालापं करोति स्म। वास्तव में वह ब्लुटूथ से बात कर रहा था। अहं तस्य वितारं न दृष्टवान्। मैंने उसका ब्लुटूथ नहीं देखा था अतएव मम विमतिः अभवत् । इसलिये मुझे नासमझी हो गई। यदाकदा विमतिः भवति कभी कभी नासमझ हो जाती है । अधुना अपि स्नानं न कृतम् अभी तक स्नान नहीं किया प्रौञ्छवस्त्रं कुत्र अस्ति तौलिया कहाँ है ? जलं न पूरितम् । पानी नहीं भरा है। हो..हो … शीघ्रं शीघ्रं जलम् आगच्छ हो हो जल्दी जल्दी पानी आओ अभवत् स्नानम् … अभवत् । हो गया स्नान हो गया । सः मां निवेदयति। वह मुझसे निवेदन करता है। अत्र हस्ताक्षरं करोतु। यहाँ हस्ताक्षर करिये। अहं हस्ताक्षरं करोमि। मैं हस्ताक्षर करता हूँ । सः मम हस्ताक्षरं पश्यति। वह मेरे हस्ताक्षर देखता है। कस्यां भाषायाम् लिप्याम् अस्ति किस भाषा में लिपि में है ? अहम् – देवनागरी-लिप्याम् अस्ति। देवनागरी लिपि में है। अहम् – आं हस्ताक्षरं तु मम निधिः । हाँ हस्ताक्षर तो मेरी निधि है । कदापि अन्यस्यां भाषायां हस्ताक्षरं मा करोतु। कभी भी अन्य भाषा में हस्ताक्षर न करिये। सः स्वामी अक्षयानन्दः अस्ति। वह स्वामी अक्षयानन्द हैं। सः उत्तरकाश्यां निवसति। वो उत्तरकाशी में रहते हैं । गङ्गानद्याः तटे तेषाम् आश्रमः अस्ति। गङ्गा नदी के तट पर उनका आश्रम है। सन्यासात् पूर्वं तस्य नाम चन्द्रभूषण शास्त्री आसीत्। सन्यास से पहले उनका नाम चंद्रभूषण शास्त्री था। सः सर्वदा सर्वत्र संस्कृतभाषायाम् एव वदति। वह हमेशा सब जगह संस्कृत में ही बात करते हैं। सः सर्वै: सह संस्कृतभाषायाम् एव वदति। वह सबके साथ संस्कृत में ही बात करते हैं। विंशतिः वर्षेभ्यः पूर्वं सः मम गृहम् आगतवान् । बीस वर्ष पहले वे मेरे घर आए थे। संस्कृते सम्भाषणं कर्तुं मां प्रेरितवान् आसीत्। संस्कृत में बातचीत करने के लिये मुझे प्रेरित किया था। तेन सह अनेकवारं वार्तालापः भवति। उनके साथ अनेक बार बात होती है। ह्यः एव दूरवाण्या वार्तालापः जातः। कल ही फोन से बात हुई। सः मह्यम् आशीर्वादम् अयच्छत्। उन्होंने मुझे आशीर्वाद दिया। अद्य आरभ्य अहं संस्कृत-भाषायां वदिष्यामि। त्रुटि: भवति चेत् चिन्तां न करिष्यामि। सा पूजा अस्ति । वह पूजा है सा संस्कृतवर्गम् आगच्छति। वह संस्कृत वर्ग में आती है। सा हरीन्द्रः अस्ति वह हरीन्द्र है सः अपि संस्कृतवर्गम् आगच्छति। वह भी संस्कृत वर्ग में आता है सः पुस्तकम् आनयति वह पुस्तक लाता है सः मननः अस्ति। वह मनन है मननः पूर्वं श्रृणोति। मनन पहले सुनता है अनन्तरं मननः वदति। बाद में मनन बोलता है। मननः सम्यक् अभ्यासं करोति। मनन अच्छे से अभ्यास करता है। सः प्रातःकाले ऊष्णं जलं पिबति। मध्याह्ने सः शीतलं जलं पिबति। पिता किमर्थम् आशीर्वादं ददाति ? पुत्रः उच्चशिक्षार्थं कुत्र गच्छति ? कदापि व्यसनं मा कुरु । धनस्य अपव्ययं कदापि मा कुरु। प्रातः शीघ्रमेव उत्तिष्ठ उत्थातव्यम् ) रात्रौ अधिकं जागरणं न करणीयम् । केतनः तत्र किं करिष्यति ? केतनः कस्मिन् विषये व्याख्यानं दास्यति ? केतनः स्वच्छतायाः विषये व्याख्यानं दास्यति। सः स्वच्छतायाः महत्वं वदिष्यति । सर्वे जनाः तस्य व्याख्यानं श्रोष्यन्ति। न केवलं श्रोष्यन्ति अपितु पालनम् अपि करिष्यन्ति। कदा पर्यन्तम् – कब तक ? सः कदा गृहं गमिष्यति ? विपुलः कदा धनं दास्यति ? नीति: कदा गीतं गास्यति ? विवेकः कदा वृक्षारोपणं करिष्यति ? वर्गः कदा पर्यन्तं चलिष्यति ? भवान् कदा पर्यन्तं हसिष्यति ? भवती कदा पर्यन्तं कार्यं करिष्यति ? सः बालकः कदा पर्यन्तं रोदिष्यति ? संजयः – समाचारपत्रं पठामि । विजयः – किमर्थं समाचारपत्रं पठति। संजयः – अहं तु प्रतिदिनं पठामि। विजयः – नैव अहं न पठामि। संजयः – किमर्थं न पठति भवान् ? विजयः – समाचारपत्रं पठित्वा मम मनः खिन्नं भवति । संजयः – मम तु ज्ञानं वर्धते । विजयः – भवतः ज्ञानं वर्धते मम तु अवसादः वर्धते। केवलं हिंसायाः दुराचारस्य च वार्ताः भवन्ति। संजयः – अहं तु लेखान् एव पठामि अतः ज्ञानं वर्धते। मम पुत्रः श्वः देहलीतः चलिष्यति। तेन सः मम आवुत्तः अपि प्रस्थानं करिष्यति। मम आवुत्तः मम पुत्रस्य कृते पाथेयम् आनेष्यति। मार्गे मम पुत्रः भोजनं करिष्यति। मम आवुत्तः अपि भोजनं करिष्यति। अतः तौ द्वौ विलम्बेन आगमिष्यतः । भवतः चिन्तनं सम्यक् अस्ति । भवत्या निर्मितं भोजनं सम्यक् अस्ति । तस्मिन् नगरे वातावरणं सम्यक् नास्ति। गतवर्षे सम्यक् वर्षा न अभवत् । कुमारस्वामी सम्यक् कार्यं न करोति। तद् जलं सम्यक् नास्ति मा पिबतु। सः शीघ्रं शीघ्रं स्नानं कृतवान् सम्यक् स्नानं न कृतवान्। सः औषधं खादति चेत् सम्यक् भविष्यति। सः परिवारजनैः सह बालीद्वीपं गतवान् । यदा मार्गे कोsपि मिलति तदा ते “ओं स्वस्तिः” इति वदन्ति। केवलं तत्र भाषाभेदः एव अस्ति। भारतात् अनेके जनाः बालीद्वीपं गच्छन्ति। यदा अन्नं मिलति तदा तिष्ठन्ति। सः माम् आह्वयति । वह मुझे बुलाता है । सः उच्चै: आह्वयति वह जोर से बुलाता है। अहं स्थितवान् अतिष्ठम् मैं रुक गया । तस्य पार्श्वम् अहं गतवान्। उसके पास मैं गया। सः मह्यम् एकं स्यूतं दत्तवान्। उसने मुझे एक थैला दिया। गतदिने भवान् मम आपणे विस्मृतवान्। कल आप मेरी दूकान पर भूल गए थे। स्यूते भवतः कार्यालयस्य लेख्यपत्राणि सन्ति। थैले में आपके कार्यालय के डॉक्यूमेंट हैं। अहं तं ” धन्यवादः ” इति उक्तवान्। मैंने उसे ” धन्यवाद ” कहा । तेजसः वस्त्रापणं गच्छति। तेजस कपड़े की दूकान जाता है। मम पुत्र्याः कृते सुन्दरं चोलां ददातु। मेरी बेटी के लिये अच्छी फ्रॉक दीजिये। आपणिकः पृच्छति। दुकानदार पूछता है। भवतः पुत्री कति वर्षीया अस्ति आपकी बेटी कितने साल की है ? तेजसः उत्तरं ददाति। तेजस उत्तर देता है । तेजसः तस्याः सेविकाम् आह्वयति। तेजस उसकी नौकरानी को बुलाता है। सेविके पुत्रीम् अन्तः आनयतु। सेविका बेटी को अंदर लाओ। पश्यतु एषा अस्ति मम पुत्री। देखिये ये है मेरी बेटी। आपणिकः वदति। दुकानदार बोलता है। एषा तु भवतः सेविकायाः पुत्री अस्ति। यह तो आपकी नौकरानी की बेटी है। तेजसः – आम् अद्य एतस्याः जन्मदिनम् अस्ति। हाँ आज इसका जन्मदिन है। एतस्याः कृते चोलां ददातु । इसके लिये फ्रॉक दीजिये। तारकान् पश्यति। तारों को देखता है। तारकान् गणयति। तारों को गिनता है। अत्र तत्र भ्रमति। यहाँ वहाँ घूमता है। सः उत्तिष्ठति। वह उठता है। विद्युतं ज्वालयति। बिजली जलाता है। सः पुस्तकं पठति। वह पुस्तक पढ़ता है। सः रात्रौ द्विवादने स्नानं करोति। वह रात में दो बजे स्नान करता है। अनन्तरं सः शवासनं करोति। बाद में वह शवासन करता है। बालकाः स्वादेन अधिकं खादन्ति। बच्चे स्वाद से अधिक खा लेते हैं आम्रफलं अधिकं खादन्ति तर्हि पित्तं वर्धते । आम अधिक खाते हैं तो पित्त बढ़ता है। सः बालकः रोदिति। वह बच्चा रो रहा है। अधुना सा तरंबूजम् आनयति। अब वो तरबूज लाती है। बालकः तरंबूजं खादति। बालक तरबूज खाता है। छात्रः – पुनः पुनः तदेव पाठयति भवान् । फिर फिर वही पढ़ाते हैं आप । भवत्याः नाम किम् आपका नाम क्या है ? शिक्षकः – भवान् प्रतिदिनं भोजनं करोति ? शिक्षकः – रोटिकां प्रतिदिनं खादति। शिक्षकः – यथा रोटिकां प्रतिदिनं खादति भवान् अभ्यासं न करोति अतः तदेव पाठयामि। आम् अवगतम् । वदामि । कृपया शास्त्रीयं सङ्गीतं श्रृणोतु । बालकः – त्वं किं खादसि तुम क्या खा रहे हो ? ज्येष्ठ: – न बालक त्वम् इति न वक्तव्यम् नहीं बालक “तुम” नहीं कहना चाहिये। अहं भवता ज्येष्ठ: । मैं तुमसे बड़ा हूँ। अतः भवान् इति वद। इसलिये “आप” बोलो । बालकः – अस्तु भवान् किं खादसि ठीक है आप क्या खा रहे हो ? ज्येष्ठ: – पुनः दोषः फिर से गलती। स्त्रीलिङ्गे भवती इति वक्तव्यम् । बालकः – एवं वा ? एतद् तु बहु सरलम् अस्ति । बालकः – अधुना अहं कमपि ” त्वं ” न वदिष्यामि। अब मैं किसी को तुम नहीं बोलूँगा। पश्यन्तु सः आगतवान् । देखिये वह आ गया । सः समये एव आगतवान् । वह समय पर ही आया सः सर्वान् उत्थापितवान् । उसने सबको उठाया। सः सर्वेषां कृते ऊर्जाम् आनीतवान्। वह सबके लिये ऊर्जा लाया। सः सर्वेभ्यः एकसमानं ददाति । वह सबको एकसमान देता है। तं दृष्ट्वा छात्राः विद्यालयं गच्छन्ति। उसको देखकर छात्र विद्यालय जाते हैं तं दृष्ट्वा कृषकाः क्षेत्रं प्रति चलन्ति। उसे देखकर किसान खेत की ओर चलते हैं। तं दृष्ट्वा सर्वे मन्त्रान् पठन्ति। उसे देखकर सभी मन्त्र पढ़ते हैं। सर्वे नमस्कारं कुर्वन्ति । सभी नमस्कार करते हैं । तं दृष्ट्वा सर्वे प्रसन्नाः भवन्ति। उसे देखकर सभी प्रसन्न होते हैं। सः कः अस्ति वह कौन है ? चलभाषेण वार्तालापः … मोबाइल से बातचीत …. तदपि संस्कृतभाषायाम् वह भी संस्कृत भाषा में अहम् – नमस्ते वदतु … कथम् अस्ति नमस्ते बोलिये … कैसे हैं ? …. अहम् उत्थाय बहिः गन्तुं प्रवृत्तः अभवम्। …. मैं उठकर बाहर जाने लगा । कार्यालय-संचालकः निवेदितवान् न्यवेदयत् कार्यालय के संचालक ने निवेदन किया अत्रैव वार्तालापं करोतु। यहीं बात करिये। अहं श्रोतुम् इच्छामि। मैं सुनना चाहता हूँ। आवयोः संस्कृत-सम्भाषणं सः प्रेम्णा श्रुतवान्। हम दोनों का संस्कृत सम्भाषण उसने प्रेम से सुना। हंसदत्तः कुमायूँतः वदति स्म। हंसदत्त जी कुमायूँ से बोल रहे थे। अहं तु प्रतिदिनं योगं करोमि। अद्य सर्वे एकसाकं करिष्यामः । अहम् अत्रैव एकाकी एव ध्यानं करिष्यामि। माता शिशोः कृते पुत्तलिकाम् आनयति। माँ शिशु के लिये गुड़िया लाती है। शिशुः पुत्तलिकां पश्यति। बालक गुड़िया को देखता है। बालकः पुत्तलिकायाः नेत्रे पश्यति। बालक गुड़िया की दोनों आँखें देखता है। बालकः पुत्तलिकायाः केशान् पश्यति। बालक गुड़िया की आँखें देखता है। बालकः पुत्तलिकायाः एकं हस्तम् उपरि करोति। बालक गुड़िया का एक हाथ ऊपर करता है। बालकः पुत्तलिकायाः द्वितीयं हस्तम् उपरि करोति। बालक गुड़िया का दूसरा हाथ ऊपर करता है। बालकः पुत्तलिकां हस्ते गृहीत्वा शयनं करोति। बालक गुड़िया को हाथ में लेकर सोता है। सः सर्वान् नृत्यतः जनान् पश्यति। वह सभी नाचते हुए लोगों को देख रहा है। सर्वे तं परितः नृत्यन्ति। सब उसके चारों नाचते हैं। तस्य भ्रातृजाया नृत्यति। उसकी भाभी नाच रही है। तस्य भ्राता नृत्यति। उसका भाई नाचता है। तस्य मतुलः नृत्यति। उसका मामा नाचता है। तस्य भगिनी अपि नृत्यति। उसकी बहन भी नाच रही है। तस्य मित्राणि अपि नृत्यन्ति। उसके मित्र भी नाच रहे हैं। अद्य तस्य विवाहः अस्ति। आज उसका विवाह है। सः दिव्यांगः अस्ति । वह दिव्यांग है। अद्य तस्य विवाहः अस्ति । आज उसका विवाह है। तस्य वधू अपि दिव्याङ्गिनी अस्ति । उसकी दुल्हन भी दिव्यांग है। सः लेखापरीक्षकः अस्ति। वह चार्टर्ड अकाउंटेंट है। मम प्रतिवेशी अस्वस्थः अस्ति । मेरा पड़ोसी बीमार है। सः चिकित्सालये प्रविष्टः अस्ति। वह अस्पताल में भर्ती है। प्रातः अहं तं द्रष्टुं गतवान्। सुबह मैं उसको देखने गया। चिकित्सिकालयस्य स्वागतकेन्द्रे अहं पृष्टवान् । अस्पताल के स्वागतकेंद्र पर मैंने पूछा। सः रुग्णः कुत्र अस्ति वह रुग्ण कहाँ है ? कस्मिन् प्रकोष्ठे अस्ति कौनसे कमरे में है ? उपरि गच्छतु। ऊपर जाईये । वामभागे द्वितीयः प्रकोष्ठ: अस्ति। बाईं तरफ कमरा है। एकशतम् अष्टतमे प्रकोष्ठे सः अस्ति। एक सौ आठवें कमरे में वह है तेन सः अधिकां वार्तां मा करोतु। उसके साथ अधिक बात नहीं करेंगे। सः विश्राममेव कुर्यात् । वह विश्राम ही करे । अधुना सः विशाले गृहे निवसिष्यति। अब वह विशाल घर में रहेगा। बालकानां एकः प्रकोष्ठः अस्ति। बच्चों का एक कमरा है। अतिथीनां कृते अपि एकः प्रकोष्ठः अस्ति। अतिथियों के लिये भी एक कमरा है। नूतने गृहे सः पुरातनानि वस्तूनि नेष्यति। नए घर में वह पुरानी वस्तुएँ ले जाएगा। सर्वाणि पुस्तकानि अपि नेष्यति। सभी पुस्तकें ले जाएगा। तस्य भार्या शाटिकां धारयिष्यति। उसकी पत्नी साड़ी पहनेगी। गृहप्रवेशसमये अनेकानि संस्कृतमित्राणि आगमिष्यन्ति। गृहप्रवेश के समय अनेक संस्कृत मित्र आएँगे। ते संस्कृत-गीतानि गास्यन्ति। वे संस्कृत गीत गाएँगे। कति जनाः आसन् कितने लोग थे ? ताः तिस्रः आसन् । स्त्रीलिंग वो तीन थीं । न न तौ द्वौ आस्ताम् । नहीं … नहीं वो दो थे । अनन्तरं द्वौ आगतवन्तौ बाद में दो आ गए। तदा ते चत्वारः अभवन् । तब वो चार हो गए। तदा ताः चतस्रः अभवन् । तब वो चार हो गईं । ते/ताः संस्कृते सम्भाषणं कुर्वन्ति। वे संस्कृत में सम्भाषण कर रहे रही हैं । द्वितीये दिने पुनः उद्घोषणां करोति। तृतीये दिने पुनः उद्घोषणां करोति। ह्यः जलं न आगतम् । परह्यः अपि न आगतम् । श्वः आगमिष्यति न वा ? तर्हि वयं जलं संरक्षामः । वयं सर्वे जलं रक्षिष्यामः । अहं यस्मिन् कार्यालये कार्यं करोमि … मैं जिस कार्यालय में काम करता हूँ … तत्र अनेके सैनिकाः आगच्छन्ति। वहाँ अनेक सैनिक आते हैं। तेषां कार्यम् अहं शीघ्रमेव करोमि। उनका काम मैं जल्दी करता हूँ। ते बहु प्रसन्नाः भवन्ति। वे बहुत खुश होते हैं । अहम् उत्थाय तेषां स्वागतं करोमि। मैं खड़े होकर उनका स्वागत करता हूँ। सैन्यशिबिरम् अस्माकं नगरे अस्ति। सेना की छावनी हमारे नगर में है। ते यदाकदा मम कार्यालयम् आगच्छन्ति। वे कभी कभी मेरे कार्यालय आते हैं। तान् दृष्ट्वा मम मनसि वीरभावः जायते। उनको देखकर मेरे मन में वीरभाव जगता है। तस्य वस्त्राणि मलिनानि सन्ति। उसके वस्त्र मैले हैं। तस्य केशाः बहु दीर्घाः सन्ति। उसके बाल बहुत लम्बे हैं। आदिनम् अटति। सारा दिन घूमता है। सः यत्र इच्छति तत्र उपविशति। वो जहाँ चाहता है वहाँ बैठ जाता है। यत्र इच्छति तत्र शयनं करोति। जहाँ चाहता है वहाँ सो जाता है। कदापि स्नानं न करोति। कभी नहाता नहीं है। जनाः तस्मै भोजनं ददति। लोग उसे भोजन देते हैं। तदा सः खादति। तब वह खाता है। सः कम् अपि न पीड़यति। वह किसी को परेशान नहीं करता है। सुजाता तस्याः स्यूतं पश्यति। सुजाता अपना थैला देखती है। स्यूते मम नियुक्तिपत्रम् अस्ति। थैले में मेरा नियुक्ति पत्र है। जलस्य कूपीं स्थापितवती। पानी की बोतल रख दी। चलभाषम् अपि स्थापितवती। मोबाइल भी रख दिया। सा यदा गृहात् प्रस्थानं करोति तदा गायत्रीमन्त्रं जपति। वह जब घर से निकलती है तब गायत्री मन्त्र का जाप करती है। अद्य नूतनं स्यूतम् आनीतवान्। आज नया थैला लाया। आपणात् किमपि क्रेष्यामि तस्मिन् स्यूते एव आनेष्यामि। बाजार से कुछ भी खरीदूँगा उस थैले में ही लाऊँगा। सः स्यूतः वस्त्रेण निर्मितम् अस्ति। वो थैला कपड़े से बना है। सर्वे तथैव कुर्वन्तु। सभी वैसा ही करें। स्यूते खाद्यसामग्री भवति चेत् धेनुः स्यूतेन सह सर्वं खादति। थैली में खाद्यसामग्री होती है तो गाय थैली के साथ खाती है। पर्यावरणस्य अपि बहु हानिः भवति। पर्यावरण की भी बहुत हानि होती है। याने यदा भारः आरुह्यते तदा चालकः रज्ज्वा बध्नाति। याने ईंधनस्य अपि निरीक्षणं करोति। सः यानचालकः कदापि मद्यपानं न करोति। मम भ्रात्रीयः मुम्बई-नगरे निवसति। मेरा भतीजा मुंबई में रहता है। सः रेलयानेन गच्छति स्म। वह रेल से जा रहा था। सः समाचारं प्राप्तवान्। उसने समाचार पाया। अग्रे सः रक्षायानेन गतवान्। आगे वह रिक्शा से गया। सः सुरक्षितः अस्ति। वह सुरक्षित है। महानगरे तु विविधाः घटनाः भवन्ति एव। महानगर में विविध घटनाएँ होती ही हैं। तथापि जनाः तु सर्वदा कार्यरताः भवन्ति। फिर भी लोग हमेशा कार्यरत रहते हैं । सः शिशुः मातुः अङ्के अस्ति। वह बच्चा माँ की गोद में है। मां वारं वारं पश्यति। मुझे बार बार देखता है। पुनः शाटिकातः मुखं बहिः निष्कासयति। पुनः साड़ी से मुख बाहर निकालता है। सः शाटिकातः मां लोकयति । वह साड़ी से मुझे झाँकता है। अहं तं दृष्ट्वा हसामि। मैं उसे देखकर हँसता हूँ। सः अपि हसति। वह भी हँसता है। अहं मम हस्तम् अग्रे करोमि तदा मुखं गोपायति। मैं हाथ आगे करता हूँ तब मुख छुपा लेता है। लोकयाने तेनैव सह क्रीडायां समयः गतः। बस में उसके साथ खेल में समय गया शिशोः निर्मलं हास्यं सर्वेभ्यः रोचते। बच्चे का निर्मल हास्य सबको पसंद आता है। तत्र सर्वं जलमग्नं जातम् । तत्र सर्वम् आर्द्रं जातम् । दश दिनानि पर्यन्तं वृष्टियज्ञः भविष्यति। कथञ्चिद् अपि तत्र प्रापणीयम् अस्ति। कैसे भी कर के वहाँ पहुँचना है। मार्गे बहवः विघ्नाः सन्ति। रास्ते में बहुत सारे विघ्न हैं। कण्टकपूर्णः मार्गः अस्ति। कँटीला रास्ता है। गहनं वनम् अस्ति। घना वन है। मार्गे हिंसकाः पशवः अपि मिलन्ति। रास्ते में हिंसक पशु भी मिलते हैं। मार्गे अनेके पर्वताः अपि सन्ति। रास्ते में अनेक पर्वत भी हैं। अधुना तु रात्रिकालः अस्ति। अभी तो रात का समय है। बहु अन्धकारः अपि अस्ति। बहुत अँधेरा है। मम दृढ़निश्चयः अहं शत्रून् मारयित्वा आगमिष्यामि । मेरा दृढनिश्चय है मैं शत्रुओं को मार के आऊँगा। इत्थं प्रायः सर्वे वीराः सैनिकाः चिन्त्यन्ति। ऐसा प्रायः सभी वीर सैनिक सोचते हैं। गुहायां बालकाः सन्ति। गुफा में बच्चे हैं । कति बालकाः सन्ति कितने बच्चे हैं ? गुहायाम् एकादश बालकाः सन्ति। गुफा में ग्यारह बच्चे हैं । ते सर्वे पादकन्दुक-क्रीडकाः सन्ति। वे सभी फुटबॉल खिलाड़ी हैं। ते खेलन्तः गुहां गतवन्तः। वे खेलते खेलते गुफा में चले गए। ते खेलन्तः गुहां प्रविष्टवन्तः। वे खेलते खेलते गुफा में प्रवेश कर गए। वर्षायाः कारणात् गुहा जलमग्ना जाता। वर्षा के कारण गुफा जल से भर गई। गुहायाः मार्गः बहु संवृतः अस्ति। गुफा का मार्ग बहुत संकरा है। स्नानं ध्यानं च कृतवान् वा ? आम् । सप्तवादने एव सर्वं कृतवान्। तर्हि दुग्धं पास्यति वा चायम् ? सः बहु हासयति। वह बहुत हँसाता है। सः हास्यकणिकाः वदति। वह चुटकुले बोलता है। सः अभिनयं कृत्वा हास्यकणिकाः वदति। वह अभिनय करके चुटकुले बोलता है। …. तदा तस्य मुखं बहु गंभीरं भवति। …. तब उसका मुख बहुत गंभीर रहता है। सर्वान् हसतः दृष्ट्वा सः अपि हसति। सबको हँसता हुआ देखकर वह भी हँसता है। तस्य हास्यम् अपि बहु विशिष्टम् अस्ति। उसकी हँसी भी बहुत विशिष्ट है। रात्रौ सः बहु हासितवान्। रात में उसने बहुत हँसाया। सः अक्षोटं खादति। वह अखरोट खाता है। सः अक्षोटं भिंदति । वह अखरोट तोड़ता है। अक्षोटस्य त्वक् भिन्नं करोति। अखरोट का छिलका अलग करता है। एकवारं सः बीजं खादति । एकबार वह बीज खाता है। बहु स्वादिष्ठम् अस्ति। बहुत स्वादिष्ट है। आम् एतस्य त्वक् बहु दृढ़म् अस्ति । हाँ इसका छिलका बहुत कड़क है। भगिनी – ददातु भ्रातः अहं भिनद्मि । दीजिये भैया मैं तोड़ती हूँ। भ्राता – अधुना तु पञ्च एव अवशिष्टाः । अब तो पाँच ही रह गए। सः मम क्षेत्रीयः प्रबंधकः अस्ति। रात्रौ अपि मां न त्यजति। वयं श्वः निरोणा ग्रामं गमिष्यामः । पशु-चिकित्सकः अपि आवाभ्यां सह चलिष्यति। पशु-चिकित्सकः महिषीणां स्वास्थ्य परीक्षणं करिष्यति । वित्तकोषस्य अधिकारी पशुपालकेभ्यः ऋणं दास्यति। अस्तु तर्हि अध निरोणां गमिष्यामि। सा मत्तः असूयति । वह मुझसे ईर्ष्या करती है । सः मत्तः ईर्ष्यति । वह मुझसे ईर्ष्या करता है । सा स्थूला अस्ति । वह मोटी है । अहं कृशाङ्गी अस्मि। मैं पतली हूँ। सः स्थूलः अस्ति। वह मोटा है। अहं कृशाङ्गः अस्मि। मैं पतला हूँ। सा सः मन्दं मन्दं चलति। वह धीरे धीरे चलती चलता है। अतएव सः सा ईर्ष्यति। इसलिये वह ईर्ष्या करता करती है। ( एतानि केवलं वाक्यानि एव। कृशा: अपि प्रसन्नाः भवन्तु। ) सः सर्वान् पालयति। वह सबको पालता है। अतएव सः सर्वपालकः । अतः वह सबका पालक है। सः सर्वान् पोषयति। वह सबका पोषण करता है। अतएव सः सर्वपोषकः । अतः वह सबका पोषकः है। सः सर्वान् सुखेन भरति। वह सबको सुख से पालता है। अतएव सः सर्वेषां भर्ता अस्ति। अतः वह सबका भर्ता है। सः सर्वान् बिभर्ति । वह सबको पालता है। सः सर्वान् धारयति। वह सबको धारण करता है । अतएव सः सर्वेषां धर्ता अस्ति। अतः वह सबका धर्ता है। ईश्वरः सर्वं कर्तुं शक्नोति। ईश्वर सब कुछ कर सकता है। अतएव सः सर्वशक्तिमान् अस्ति। अतः वह सर्वशक्तिमान है। जीवनम् अपि एका यात्रा अस्ति। जीवन भी एक यात्रा है। यस्य रथं वयं वहामः । जिसका रथ हम ढोते हैं। जीवनरथस्य चालकः तु परमेश्वरः अस्ति। जीवनरथ के चालक तो परमेश्वर हैं। रथे सर्वदा भद्रं चिन्तनं भवेत्। रथ में सदा भद्र चिन्तन हो। अस्माकं दिनचर्या अपि सुभद्रा भवेत्। हमारी दिनचर्या भी अच्छी हो। ईश्वरस्य अनुकम्पा सर्वदा सर्वेषाम् उपरि भवेत्। ईश्वर की अनुकम्पा सदा सबके ऊपर रहे। रथयात्रा पर्वणः आषाढ़-द्वितीया पर्वणः सर्वेभ्यः मङ्गलकामनाः। शब्दाः कदाचित् अवकाशे स्युः । शब्द शायद छुट्टी पर होंगे। लिखामि चेत् दोषः भवति। लिखता हूँ तो भूल होती है अद्यतनानि वाक्यानि भवन्तः एव पठन्तु । आज के वाक्य आप ही पढ़िये। दोषाः सन्ति चेत् वदन्तु। दोष हैं तो बताईये। सा क्षत्रियबाला अस्ति वह क्षत्रिय बच्ची है। सा हस्ते खड्गम् उन्नयति। उद्गृह्णाति वह हाथ में तलवार उठाती है। तस्याः खड्गचालनं दृष्ट्वा जनाः बिभ्यति। उसके तलवार चालन को देखकर लोग डरते हैं। जनाः करताड़नं कुर्वन्ति लोग ताली बजाते हैं। सा अधुना द्वयोः हस्तयोः खड्गौ गृह्णाति। वह अब दोनों हाथों में तलवार लेती है। द्वौ खड्गौ घूर्णयति दोनों तलवारें घुमाती है। आत्मरक्षार्थं युवतीभिः शस्त्रविद्या अधीतव्या। आत्मरक्षा के लिये युवतियों को शस्त्रविद्या सीखनी चाहिये। पितरं दृष्ट्वा पुत्रः अपि प्राणायामं करोति। पितरं दृष्ट्वा पुत्री अपि प्राणायामं करोति। मातुः भजनं श्रुत्वा पुत्रः अपि गायति। मातुः भजनं श्रुत्वा पुत्री अपि गायति। मातरं पितरं दृष्ट्वा पुत्रः पुत्री च यज्ञं कुरुतः । माता गायत्रीमन्त्रं जपित्वा भोजनं पचति। पिता भोजनात् पूर्वं भोजनमन्त्रं वदति। पिता भूमौ उपविश्य भोजनं करोति। यथा माता-पितरौ कुरुतः तथैव बालकाः कुर्वन्ति। बालकेभ्यः मातुः पितुः व्यवहारः रोचते। तस्याः पिता प्रतिदिनं क्षेत्रं गच्छति। मध्याह्ने पित्रे भोजनं दातुं सा अपि क्षेत्रं गच्छति। पित्रा सह सा अपि भोजनं करोति। सा भोजनपात्राणि नीत्वा कुटीरम् आगच्छति। गृहम् आगत्य मातुः साहाय्यं करोति। प्रातः पञ्चवादने उत्थाय पुनः धावति। हिमायाः पार्श्वे साधनानि न सन्ति। तथापि सा अखिलविश्व-धावनस्पर्धायां स्वर्णपदकं प्राप्तवती। दानेन यशः वर्धते । दान से यश बढ़ता है। बाल्यात् प्रभृतिः विकासः इदम् उपदेशं श्रृणोति स्म। बचपन से विकास यह उपदेश सुनता था। चतुर्भ्यः वर्षेभ्यः पूर्वं विकासः व्यवसायम् आरब्धवान् । चार वर्ष पहले विकास ने व्यवसाय प्रारम्भ किया। विकासः अर्जितात् धनात् प्रतिदिनं दानं ददाति। विकास कमाए हुए धन से प्रतिदिन दान देता है। सः निर्धनेभ्यः छात्रेभ्यः धनं ददाति। वह निर्धन छात्रों को धन देता है। विकासः रुग्णेभ्यः धनं ददाति। विकास रोगियों को धन देता है। विकासः बहु सुखम् अनुभवति। विकास बहुत सुख अनुभव करता है। यद् किमपि वयं कुर्मः तस्य फलं तु मिलति एव। जो भी हम करते हैं उसका फल तो मिलता ही है। अनुचितस्य कर्मणः फलम् अनुचितमेव भवति। अनुचित कर्म का फल अनुचित ही होता है। उचितस्य कर्मणः फलम् उचितमेव भवति। उचित कर्म का फल उचित ही होता है। अस्माकं कर्मणा अन्ये अपि लाभं प्राप्नुवन्ति । हमारे कर्म से अन्यों को भी लाभ होता है। संस्कृतप्रचारकः अन्येषां लाभाय एव संस्कृतं पाठयति। संस्कृत प्रचारक दूसरों के लाभ के लिये ही संस्कृत पढ़ाता है। योगप्रचारकः योगं कारयति जनाः लाभान्विताः भवन्ति। योगप्रचारक योग कराता है लोग लाभान्वित होते हैं। चिकित्सकः चिकित्सां करोति रुग्णः स्वस्थः भवति। चिकित्सक चिकित्सा करता है रोगी स्वस्थ होता है। पुण्यकर्मणि ये रताः प्राप्स्यन्ति पुण्यं फलम् । पुण्य कर्म में जो रत हैं वे पुण्य फल ही पाएँगे। यद् किमपि वयं कुर्मः तस्य फलं तु मिलति एव। जो भी हम करते हैं उसका फल तो मिलता ही है। अनुचितस्य कर्मणः फलम् अनुचितमेव भवति। अनुचित कर्म का फल अनुचित ही होता है। उचितस्य कर्मणः फलम् उचितमेव भवति। उचित कर्म का फल उचित ही होता है। अस्माकं कर्मणा अन्ये अपि लाभं प्राप्नुवन्ति । हमारे कर्म से अन्यों को भी लाभ होता है। संस्कृतप्रचारकः अन्येषां लाभाय एव संस्कृतं पाठयति। संस्कृत प्रचारक दूसरों के लाभ के लिये ही संस्कृत पढ़ाता है। योगप्रचारकः योगं कारयति जनाः लाभान्विताः भवन्ति। योगप्रचारक योग कराता है लोग लाभान्वित होते हैं। चिकित्सकः चिकित्सां करोति रुग्णः स्वस्थः भवति। चिकित्सक चिकित्सा करता है रोगी स्वस्थ होता है। पुण्यकर्मणि ये रताः प्राप्स्यन्ति पुण्यं फलम् । पुण्य कर्म में जो रत हैं वे पुण्य फल ही पाएँगे। कुतः आगतम् कहाँ से आया ? एतद् जलं नास्ति। ये पानी नहीं है। मलकोषः पूरितः जातः। गटर भर गया है। वीथ्यां मलिनं जलं प्रवहति तर्हि जनाः कथं बहिः गमिष्यन्ति। गली में गंदा पानी बह रहा है तो लोग बाहर कैसे जाएँगे। नगरसेवासदनं गच्छामि … नगर सेवा सदन जाता हूँ … निवेदयिष्यामि … निवेदन करूँगा …. बहु विशालं सदनम् अस्ति। बहुत विशाल सदन है। सदनस्य द्वारम् अपि बहु विशालम् सदन का द्वार भी बहुत बड़ा है। द्वारस्य अन्तः उद्यानम् अस्ति। दरवाजे के अंदर बगीचा है। स्वागतकक्षः तु बहु विशालः अस्ति। स्वागत कक्ष तो बहुत विशाल है। कति जनाः निवसन्ति कितने लोग रहते हैं ? एकः एव वृद्धः निवसति। एक वृद्ध ही रहता है। ज्येष्ठ: पुत्रः हाँगकाँग-देशे निवसति। बड़ा बेटा हाँगकाँग रहता है। पुत्रौ धनं प्रेषयतः । दोनों पुत्र धन भेजते हैं। सदने चत्वारः सेवकाः सन्ति। सदन में चार सेवक हैं । तिस्रः सेविकाः सन्ति । तीन सेविकाएँ हैं । पुत्रयोः धनेन सेवकाः अपि लाभान्विताः भवन्ति। पुत्रों के धन से सेवक भी लाभान्वित होते हैं । ह्यः रात्रौ सम्मान समारोहः अभवत्। कल रात सम्मान समारोह हुआ। लवजी भ्रातुः सर्वे सम्मानं कृतवन्तः। लवजी भाई का सम्मान किया गया। कार्यालयस्य पात्राणि प्रक्षालयति। कार्यालय के पात्र धोता है। पत्रालयतः पत्राणि आनयति। डाकघर से पत्र लाता है। अतिथीन् जलं पाययति। अतिथियों को जल पिलाता है। सायंकाले सः कार्यालयं पिधायति। शाम को वह कार्यालय बन्द करता है। कार्यालयस्य कुञ्चिकां गृहे नयति। कार्यालय की चाभी घर ले जाता है। सिंगापुरतः कञ्चन-भगिन्याः दूरवाणी आसीत् । सिंगापुर से कंचन बहन का फोन था। अहम् अधुना सिंगापुरे निवसामि । मम पौत्रः अत्र अभियन्ता अस्ति। पौत्रवधू अपि पर्यटन-संस्थाने कार्यं करोति। मम गृहस्य पार्श्वे आर्यसमाजः अपि अस्ति। कञ्चन भगिनी सर्वम् एकसाकम् उक्तवती। अहं तु मध्ये मध्ये ” आम् उत्तमम् शोभनम् एवं वा ” इति उक्तवान् । सुधा – पश्य भ्रातरम् देखो भैया को विभा – कुत्र अस्ति सः कहाँ है वो ? सुधा – आम् अहम् अशुद्धम् उक्तवती। हाँ मैं अशुद्ध बोली । विभा – तर्हि शुद्धं किम् तो शुद्ध क्या है ? सुधा – भ्राता रेलयानेन आगतवान् । भैया रेल द्वारा आए । विभा – आम् अधुना शुद्धम् । हाँ अब शुद्ध है। ये ज्ञानिनः सन्ति ते मम गुरवः जो ज्ञानी हैं वे मेरे गुरु हैं । ये वेदपाठिनः सन्ति ते मम गुरवः जो वेदपाठी हैं वे मेरे गुरु हैं ये सदाचारिणः सन्ति ते मम गुरवः जो सदाचारी हैं वे मेरे गुरु हैं ये मम दोषान् दूरीकुर्वन्ति ते मम गुरवः जो मेरे दोषों को दूर करते हैं वे मेरे गुरु हैं ये मम विकारान् नाशयन्ति ते मम गुरवः जो मेरे विकारों को नष्ट करते हैं वे मेरे गुरु हैं ये मां निर्भयं कुर्वन्ति ते मम गुरवः सन्ति जो मुझे निर्भय बनाते हैं वे मेरे गुरु हैं सर्वेभ्यः वन्दनीयेभ्यः गुरुभ्यः सादरं नमांसि भूयांसि। सभी वन्दनीय गुरुओं को सादर अनेक बार नमन श्रद्धास्पदेषु गुरुचरणेषु सादरं प्रणतयः श्रद्धास्पद गुरुचरणों में सादर अनेक प्रणाम । गुरुपूर्णिमा-पर्वणः सर्वेभ्यः मङ्गलकामनाः गुरुपूर्णिमा पर्व की सभी को मंगलकामनाएँ सुभाषः रेलयानात् यानपेटिकाम् अवतारयति। सुभाष रेल से अटैची उतारता है। एकां यानपेटिकाम् अवतारितवान् । एक अटैची उतारता है। द्वितीयां यानपेटिकाम् अवतारयति। दूसरी अटैची उतारता है। पुनः तृतीयां यानपेटिकाम् अवतारयति। फिर से तीसरी अटैची उतारता है । सः पुनः रेलयानम् आरोहति। वह फिर से रेल में चढ़ता है। एकां वृद्धां महिलाम् अवतारयति। एक बूढ़ी महिला को उतारता है। चक्रासन्दे तां वृद्धाम् उपावेशयति। व्हीलचेयर पर वृद्धा को बिठाता है। ( अग्रे किं भवति किम् अभवत् तद् श्वः पठन्तु आगे क्या होता है क्या हुआ ये कल पढ़ियेगा ) { निवेदनम्   न केवलं पठन्तु अपितु संस्कृते सम्भाषणम् अपि कुर्वन्तु । निवेदन – न केवल पढ़िये बल्कि संस्कृत में बातचीत भी करिये ) ( ह्यस्तनं पाठम् अग्रे पठन्तु । कल के पाठ को आगे पढ़िये ) वृद्धया सह तस्याः पौत्री आसीत् । वृद्धा के साथ उसकी पोती थी। सा पौत्री शनैः शनैः चक्रासन्दं चालयति। वह पोती धीरे धीरे व्हीलचेयर चलाती है चक्रासन्दे तस्याः रुग्णा पितामही उपविष्टा अस्ति । व्हीलचेयर पर उसकी बीमार दादी बैठी है। सुभाषः यानपेटिकाः नयति। सुभाष अटैचियाँ उठाता है। यानपेटिकानाम् अधः चक्राणि सन्ति अटैचियों के नीचे व्हील हैं अतः शुभाषस्य कृते सुकरं भवति। अतः सुभाष के लिये सरल हो जाता है। रक्षायानेन गृहं गच्छन्ति। रिक्शा से घर जाते हैं । सः हीरा श्रेष्ठी अस्ति। वह हीरा सेठ है। तस्य आपणे धनिकाः अपि आगच्छन्ति । उसकी दुकान में धनिक भी आते हैं। निर्धनाः अपि आगच्छन्ति। निर्धन भी आते हैं । धनिकाः उत्तमानि वस्त्राणि कृणन्ति। धनिक अच्छे कपड़े खरीदते हैं । निर्धनाः समान्यानि वस्त्राणि कृणन्ति। निर्धन लोग सामान्य कपड़े खरीदते हैं । सः निर्धनेभ्यः अधिकं मूल्यं न स्वीकरोति। वह निर्धनों से अधिक मूल्य नहीं लेता है। श्रावण-मासे हीरा श्रेष्ठी निर्धनेभ्यः बालकेभ्यः वस्त्राणि ददाति। सावन महीने में हीरा सेठ निर्धन बच्चों को वस्त्र देता है। ये बालकाः विद्यालयं गच्छन्ति तेभ्यः गणवेशं ददाति। जो बच्चे विद्यालय जाते हैं उन्हें गणवेश देता है। सः अल्पं वदति । वह कम बोलता है । सः अल्पेन एव वार्तां समापयति। वह थोड़े में बात समाप्त करता है। अचिरेण एव सः भोजनं समापयति। थोड़े में ही वह भोजन समाप्त करता है। तद् चलचित्रं तस्यै न अरोचत। वो फ़िल्म उसे पसंद नहीं आई। तस्याः पार्श्वे स्तोकमेव धनम् अस्ति। उसके पास थोड़ा ही धन है। स्तोकेन धनेन सः जीवनं यापयति। थोड़े ही धन से वह जीवन बिताता है। प्रतिदिनं स्वल्पं स्वल्पं धनं सञ्चयतु धनं वर्धिष्यते। प्रतिदिन थोड़ा थोड़ा धन इकट्ठा करिये धन बढ़ेगा। यदा मां पश्यति तदा स्वं कार्यं स्थगयति। जब मुझे देखती है तब अपना काम रोक देती है। स्वं कार्यं स्थगयित्वा मां “नमस्ते” इति वदति। अपना काम छोड़ के मुझे नमस्ते बोलती है। सा मार्गे स्वच्छतां करोति। वह रास्ते में स्वच्छता करती है। तस्याः हस्ते सम्मार्जकं भवति। उसके हाथ में झाड़ू होती है। वर्षे एकवारं तस्यै शाटिकां ददामि। वर्ष में एकबार साड़ी देता हूँ। ह्यः जसवंतस्य जन्मदिनम् आसीत्। कल जसवंत का जन्मदिन था। सः सर्वेभ्यः मिष्ठान्नं अखादयत्। उसने सबको मिठाई खिलाई। सर्वे स्वल्पम् एव खादितवन्तः। सभी ने थोड़ी ही खाई। जयदीपाय मिष्ठान्नं दत्तवान्। जयदीप को मिठाई दी। जयदीपः अवदत् – न मम शरीरे मेदसारः अवर्धत। जयदीप बोला – नहीं मेरे शरीर में कोलेस्ट्रॉल बढ़ गया है। जसवन्तः हिमायै मिष्ठान्नं दत्तवान्। जसवंत ने हिमा को मिठाई दी। जोसेफ उक्तवान् – मम तु मधुप्रमेहः अस्ति। जोसेफ बोला – मुझे तो मधुमेह है। नम्या उक्तवती – अहम् अधिकं मिष्ठान्नं न खादामि। नम्या बोली – मैं अधिक मीठा नहीं खाती हूँ। जसवन्तः श्रमिकाय मिष्टान्नं दत्तवान् । जसवंत ने मजदूर को मिठाई दी । श्रमिकः प्रेम्णा खादितवान्। मजदूर प्रेम से खा गया। श्रमिकः पृष्टवान् – इतोsपि अस्ति वा मजदूर ने पूछा – और है क्या ? सर्वेषां सुखार्थं सेतुः निर्मीयते स्म। सबके सुख के लिये पुल बन रहा था। सः अर्धमेव त्यक्त्वा गतवान्। वो आधा ही छोड़ कर चला गया। सर्वे श्रमिकाः अपि गतवन्तः। सारे श्रमिक भी चले गए। सर्वे अभियन्तारः अपि अन्यत्र गतवन्तः। सारे इंजीनियर भी कहीं और चले गए। सर्वाणि यानानि रेलमार्गम् उभयतः तिष्ठन्ति। सभी वाहन रेल लाइन के दोनों ओर खड़े हो जाते हैं। सर्वेषां यानेभ्यः धूम्रः निस्सरति। सभी के वाहन से धुँआ निकलता है। कोsपि यानयन्त्रं न पिधायति। कोई भी इंजिन बन्द नहीं करता है। तेन वायुप्रदूषणम् अपि भवति। उससे वायुप्रदूषण भी होता है। तत्र सम्मर्दः किमर्थम् अस्ति वहाँ भीड़ क्यों है ? न जानामि । नहीं जानता जानती हूँ। चलतु पश्यावः । चलिये देखते हैं। ओह … अत्र तु द्वन्द्वं भवति। ओह … यहाँ तो झगड़ा हो रहा है। परस्परं मारयतः । एकदूसरे को मार रहे हैं। शान्तौ भवताम् दोनों शान्त हो जाइये। द्वन्द्वेन द्वयोः हानिः भविष्यति। लड़ाई से दोनों की हानि होगी। अहं जलं पाययामि। मैं पानी पीलता पिलाती हूँ। अधुना द्वन्द्वं समाप्तं जातम् । अब लड़ाई बन्द हो गई। ह्यः प्रभाकरः मिलितवान्। कल प्रभाकर जी मिले। परह्यः सुवर्णा भगिनी मिलितवती। परसों सुवर्णा बहन मिली थीं। सर्वे ध्यानस्य विषये एव उक्तवन्तः । सभी ध्यान के विषय पर बोले । श्वः दीपांशु: मेलिष्यति। कल दीपांशु जी मिलेंगे परश्वः प्रियंवदा मेलिष्यति। परसों प्रियंवदा जी मिलेंगी। प्रपरश्वः ब्रह्मचारी अरुणः मेलिष्यति। परसों ब्रह्मचारी अरुण जी मिलेंगे। सभी ध्यानस्य विषये एव वदिष्यन्ति। सभी ध्यान के विषय पर बोलेंगे। ह्यः परह्यः प्रपरह्यः ध्यानम् । विद्यालये प्रार्थना अभवत् । विद्यालय में प्रार्थना हो गई। अनन्तरं व्यायामः भवति । बाद में व्यायाम हो रहा है। कुलदीपः अग्रे स्थित्वा व्यायामं कारयति। कुलदीप आगे खड़ा होकर व्यायाम करा रहा है। कुलदीपं दृष्ट्वा सर्वे छात्राः तथैव व्यायामं कुर्वन्ति। कुलदीप को देखकर सभी छात्र वैसे ही करते हैं। कुलदीपः संख्यां वदति। कुलदीप संख्या बोलता है। एकम् द्वे त्रीणि चत्वारि पञ्च षड् सप्त अष्ट अष्ट सप्त षड् पञ्च चत्वारि त्रीणि द्वे एकम् कुलदीपः अधुना सूर्यनमस्कारं करोति कारयति च। कुलदीप अब सूर्यनमस्कार करता है कराता है। लोकयान-स्थानके सर्वे यानस्य प्रतीक्षां कुर्वन्ति। कुर्वन्तः सन्ति) यदा यानम् आगच्छति तदा सर्वे नामपट्टिकां पठन्ति। गन्तव्यस्य स्थलस्य पट्टिकां पठित्वा ते यानम् आरोहन्ति। दिव्याङ्गः कोsपि आरोहति तदा जनाः तस्मै स्थानं ददति। महिलानां कृते चत्वारः आसन्दाः सन्ति। यदा कस्यापि नगरम् आगच्छति तदा सः अवतरति। यदा एकः अवतरति तदा स्थानं रिक्तं भवति। रिक्तं स्थानं दृष्ट्वा अन्यः तत्र उपविशति। क्रीडनकम् …. क्रीडनकानि … खिलौना … खिलौने …. क्रीणन्तु …. क्रीणन्तु … खरीदिये …. खरीदिये …. मधुरा ध्वनिनादं नदति। मधुर ध्वनिनादं होता है। पश्यन्तु एषा चक्री परिभ्रमति। देखिये ये चकरी घूमती है। क्रीणन्तु …. क्रीणन्तु … खरीदिये …. खरीदिये …. बालकाः प्रसन्नाः भविष्यन्ति। बच्चे प्रसन्न होंगे। क्रीणन्तु …. फेनपात्रं क्रीणन्तु … खरीदिये …. फेनपात्र खरीदिये … पश्यन्तु … फूत्कारेण फेनः उड्डयते। देखिये … फूँकने से फेन उड़ती है। क्रीणन्तु …. क्रीणन्तु … खरीदिये …. खरीदिये …. प्रातः अहं विद्याभारती-विद्यालयं गच्छामि स्म। सुबह मैं विद्याभारती विद्यालय जा रहा था। एकः चिक्रोडः मार्गे आगतः। एक गिलहरी रास्ते में आ गई। चिक्रोडः इतस्ततः धावति स्म। गिलहरी यहाँ वहाँ दौड़ रही थी। मम यानस्य अग्रे अपि धावति स्म। मेरे वाहन के आगे भी दौड़ रही थी। अहं तां रक्षितुं प्रयत्नं कृतवान्। मैंने उसे बचाने की कोशिश की। न जानामि चिक्रोडः कदा मम यानस्य चक्रस्य अधः आगतः। नहीं पता गिलहरी कब मेरे वाहन के व्हील के नीचे आ गई। यदा अहं पृष्ठे दृष्टवान् तदा बहु दुखितः अभवम् । जब मैंने पीछे देखा तब मैं बहुत दुखी हुआ। सः सूचनां विना एव गतवान्। वह बिना सूचना के चला गया। चटकाः चूं चूं … कूजन्ति। चिड़ियाएँ चूं चूं … कूजन करती हैं। मार्जार्याः दुग्धपात्रं रिक्तम् अस्ति। बिल्ली का दूध का पात्र खाली है। प्रातः कोsपि न पूरयति। सुबह कोई नहीं भरता है। धेनुः द्वारे रम्भते। गाय दरवाजे पर रंभाती है। राजीवः – नमो नमः । नीरजः – नमस्ते नमो नमः। कथम् असि नमस्ते नमो नमः । कैसे हो तुम ? राजीवः – अहं कुशली अस्मि। मैं कुशल हूँ। नीरजः – अत्र आश्रमे किं करोषि त्वम् यहाँ आश्रम में क्या कर रहे हो ? राजीवः – अयम् आश्रमः नास्ति। एषा मम क्षेत्रवाटिका अस्ति। यह आश्रम नहीं है। यह मेरा फार्म हाउस है। राजीवः – आम् । नगरे तु अध्ययनार्थं निवसामि। हाँ नगर में तो मैं पढ़ने के लिये रहता हूँ। रविवासर पर्यन्तम् अत्रैव तिष्ठामि। रविवार तक यहाँ ही रहता हूँ। नीरजः – अन्येषु दिनेषु अत्र कः निवसति अन्य दिनों में यहाँ कौन रहता है ? राजीवः – पितामहः निवसति। सः धेनूनां पालनं करोति। दादाजी रहते हैं। वे गायों का पालन करते हैं। आदिनं वृक्षाणां रक्षणं कुरुतः । पूरे दिन वृक्षों की रक्षा करते हैं। नीरजः – तव माता-पितरौ कुत्र स्तः तुम्हारे माता पिता कहाँ है ? नीरजः – तौ किं कुरुतः वे दोनों क्या कर रहे हैं ? राजीवः – तौ तत्र बीजवपनं कुरुतः । वे दोनों बीज बो रहे हैं। राजीवः – पश्य ताम् … सा तु दोलायां दोलायते । उसको देखो…. वह तो झूले में झूल रही है। नीरजः – तव कृषिवाटिकायां तु बहु मोदः अस्ति। तुम्हारे फार्म हॉउस में तो बहुत मजा है। उदरशूलेन सः पीडितः आसीत् । पेट दर्द से वह पीडित था। प्रातः त्रिवादने तस्य उदरं स्वच्छं जातम् । सुबह तीन बजे उसका पेट साफ हो गया। भोजनसमारोहे सः पित्तकं खादितवान् । भोजन समारोह में उसने पीज़ा खाया था। तस्य शरीरे पित्तम् अवर्धत। उसके शरीर में पित्त बढ़ गया। वायुविकारः अपि अवर्धत। वायुविकार भी बढ़ गया। अधुना सः स्वस्थः अस्ति। अब वह स्वस्थ है। प्राणायामं करोति । प्राणायाम कर रहा है। पीज़ा खादनेन पित्तम् अवर्धत अतः तस्य नाम पित्तकम् । पीज़ा खाने से पित्त बढ़ गया अतः उसका नाम पित्तकम् ह्यः अनन्त कुलकर्णी महोदयस्य दूरवाणी आसीत्। कल अनंत कुलकर्णी जी का फोन था। पूनातः सः वदति स्म। वे पूना से बोल रहे थे। ते सर्वेषां विषये पृच्छन्ति स्म। वे सबके लिये पूछ रहे थे। भवतः भार्या कथम् अस्ति आपकी श्रीमती जी कैसी हैं ? पुत्रः किं करोति बेटा क्या कर रहा है ? पङ्कजः किं करोति पंकज क्या करता है ? तम् अहं स्मरामि इति सूचयतु। उसको मैं याद करता यह बताना । अहं पुनः भवतः नगरम् आगन्तुम् इच्छामि। मैं पुनः तुम्हारे नगर आना चाहता हूँ। यदा आगमिष्यामि तदा सूचयिष्यामि। जब आऊँगा तब सूचित करूँगा। पुत्रः – अम्ब किं फलम् आनयानि माँ कौनसा फल लाऊँ ? एकं फलम् आनयानि वा अनेकानि एक फल लाऊँ या अनेक ? पुत्रः – नैव भवती आदिनम् एकमेव फलं खादति। नहीं आप सारा दिन एक ही फल खाती हैं। अहं विविधानि फलानि आनेष्यामि। मैं विविध फल लाऊँगा। पुत्रः – अम्ब अहं स्वादुफलं आनेष्यामि। माँ मैं चीकू लाऊँगा। सीताफलम् अमृतफलं च आनेष्यामि। सीताफल और नासपाती लाऊँगा। प्रकोष्ठात् बहिः आगच्छ । कमरे से बाहर आओ । त्वं तु भारतमातुः सदृशी दृश्यसे। तुम तो भारत माता जैसी लग रही हो। युवराजः कुत्र अस्ति युवराज कहाँ है ? लाली – पश्यतु सः आगच्छति । देखिये वह आ रहा है। युवराजः – अद्य विद्यालये लाली भारतमातुः अभिनयं करिष्यति। आज विद्यालये लाली भारतमाता का अभिनय करेगी। अहं तस्याः सैनिकः भविष्यामि। मैं उसका सैनिक बनूँगा। माता – भारतस्य वीरः सुपुत्रः युवराजः। अस्माकं देशः सशक्त: भवेत् इति वयं प्रार्थयामहे। हमारा देश सशक्त बने यही हम प्रार्थना करते हैं। प्रातःकाले सर्वप्रथमं किं दृष्टवान् दृष्टवती ? प्रातःकाले सर्वप्रथमं सूर्यं दृष्टवान्/ दृष्टवती । प्रातःकाले सर्वप्रथमं किं श्रुतवान् श्रुतवती प्रातःकाले सर्वप्रथमं वेदमन्त्रान् श्रुतवान् श्रुतवती प्रातःकाले सर्वप्रथमं किं पठितवान् पठितवती ? प्रातःकाले सर्वप्रथमं न्यायदर्शनं पठितवान् पठितवती प्रातःकाले सर्वप्रथमं किं पीतवान् पीतवती ? प्रातःकाले सर्वप्रथमं ऊष्णं जलं पीतवान् पीतवती प्रातःकाले सर्वप्रथमं कुत्र गतवान् गतवती ? प्रातःकाले सर्वप्रथमं गोशालां गतवान् गतवती सप्तसप्ततितमे वर्षे तस्य नाम श्रुतवान् अहम् । वर्ष 1977 में उनका नाम मैंने सुना था। सः तदानीं भारतस्य विदेशमन्त्री अभवत्। वे तब भारत के विदेशमन्त्री बने थे। संसदि यदा सः सदनं संबोधयति स्म तदा सर्वे सांसदाः निरुत्तराः भवन्ति स्म। संसद में जब वे सदन को संबोधित करते थे तब सभी निरुत्तर हो जाते थे। …. तदा सः भाजपा दलस्य अध्यक्षः नियुक्तः जातः। …. तब वे भाजपा दल के अध्यक्ष नियुक्त हुए। अष्टनवतितमे वर्षे यदा सः पुनः प्रधानमन्त्री अभवत् … 1998 के वर्ष में जब वे पुनः प्रधानमंत्री बने … … तदा सर्वे हृष्टा: अभवन्। तब सभी खुश हुए। अष्टनवतितमे वर्षे पोखरणे परमाणु-परीक्षणं कृतम् । 1998 में पोखरण में परमाणु परीक्षण किया। समग्रे विश्वे अटलबिहारी महोदयः सम्मानितः जनः आसीत्। सारे विश्व में अटलबिहारी जी सम्मानित व्यक्ति थे। कुशलः राजनीतिज्ञ श्रेष्ठः कवि: अटलबिहारी महाभागः दिवंगतः जातः। कुशल राजनीतिज्ञ श्रेठ कवि अटलबिहारी जी दिवंगत हो गए। दिवंगताय पुण्यात्मने वयं भावपूर्णां श्रद्धाञ्जलिं दद्मः। दिवंगत पुण्यात्मा को हम भावपूर्ण श्रद्धांजलि देते हैं। “भारतं जानातु” विषयाधारिता प्रश्नस्पर्धा आसीत्। भारत को जानिये विषय पर आधारित प्रश्नस्पर्धा थी। प्रारम्भे सर्वे जनाः भारतरत्नाय अटलबिहारी महाभागाय श्रद्धांजलिम् अर्पितवन्तः। प्रारम्भ में सभी लोगों ने भारतरत्न अटलबिहारी जी को श्रद्धाञ्जलि दी। षोडशविद्यालयानां छात्राः आगतवन्तः । सोलह विद्यालयों के छात्र आए थे। षोडशविद्यालयेभ्यः छात्राः आगतवन्तः । सोलह विद्यालयों से छात्र आए थे। स्पर्धायाः संचालकः प्राचीनभारतस्य विषये प्रश्नान् पृच्छति स्म। स्पर्धा का संचालक प्राचीन भारत के बारे में प्रश्न पूछता था। सर्वे तेजस्विनः छात्राः उत्तराणि ददति स्म। सभी तेजस्वी छात्र उत्तर देते थे। शास्त्रीय-सङ्गीतस्य विषये प्रश्नाः आसन्। शास्त्रीय संगीत विषय पर प्रश्न थे। महापुरुषाणां विषये प्रश्नाः आसन्। महापुरुषों के विषय पर प्रश्न थे। भारतस्य विविधानां स्थलानां विषये अपि प्रश्नाः आसन्। भारत के विविध स्थलों के बारे में प्रश्न थे। कार्यक्रमः बहु ज्ञानवर्धकः आसीत्। कार्यक्रम बहुत ज्ञानवर्धक था। सूर्योदयः अभवत् सूर्योदय हो गया । योगासनम् अभवत् योगासन हो गया। स्नानम् अभवत् स्नान हो गया । यज्ञः अभवत् यज्ञ हो गया। अल्पाहारः अभवत् वा अल्पाहार हो गया क्या ? न अल्पाहारः न अभवत्। नहीं अल्पाहार नहीं हुआ । अधुना स्वाध्यायः न अभवत्। अभी स्वाध्याय नहीं हुआ है। अत्र वर्षा अभवत्। यहाँ वर्षा हुई। तेन सह वार्तालापः अभवत्। उसके साथ बात हो गई। कार्यक्रमः समाप्तः अभवत्। कार्यक्रम समाप्त हो गया। लिखन्तु किं किम् अभवत् ? अतिवृष्टेः कारणाद् सर्वे जलबन्धाः पूरिताः जाताः । अतिवृष्टि के कारण सभी डैम भर गए। पेरियार नद्याम् इडुकि नामकः जलबन्धः अस्ति। पेरियार नदी पर इडुकि नाम का बांध है। तस्य जलबन्धस्य पञ्च द्वाराणि एकसाकम् एव उद्घाटितानि। उस बाँध के पाँच दरवाजे एक साथ ही खोल दिये गए। यथा एकेन मित्रेण सूचितं केरले द्वात्रिंशत जलबन्धाः सन्ति। जैसा एक मित्र ने बताया केरल में बत्तीस डैम हैं। सर्वे जलबन्धाः जलपूर्णाः अभवन्। सभी डैम जल से भर गए। अतएव सर्वे ग्रामाः जलमग्नाः जाताः । इस कारण सभी गाँव जलमग्न हो गए। जलप्लावनस्य कारणाद् कोच्चि विमानपत्तनम् अपि अवरुद्धम् । बाढ़ के कारण कोच्चि एयरपोर्ट भी बंद है। रेलमार्ग: अपि अवरुद्ध: अस्ति। रेलमार्ग भी अवरुद्ध है। अनेके सेवाभाविनः जनाः जनानां सेवां कुर्वन्ति। अनेक सेवाभावी लोग लोगों की सेवा कर रहे हैं। दीपककुमारः गुरुकुले अधीतवान्। दीपककुमार ने गुरुकुल में अध्ययन किया। देहरादून-गुरुकुले सः वैदिकशिक्षां प्राप्तवान्। देहरादून गुरुकुल में उसने वैदिक शिक्षा पाई। दीपकः आर्यः संस्कृतं जानाति। दीपक आर्य संस्कृत जानता है। सः धाराप्रवाहेण संस्कृते वदति। वह धाराप्रवाह संस्कृत में बोलता है। सत्यार्थप्रकाश-ग्रन्थेन सः प्रेरितः जातः। सत्यार्थप्रकाश ग्रन्थ से वह प्रेरित हुआ। वयं सर्वे संस्कृतनुरागिणः दीपकाय कोटिशः अभिनन्दनानि दद्मः। हम सभी संस्कृतनुरागी दीपक को कोटि कोटि अभिनन्दन देते हैं। ….संस्कृतज्ञः सर्वेषु कार्येषु निपुणः भवितुं शक्नोति। …..संस्कृतज्ञ सभी कामों में निपुण बन सकता है। सः युवकः लोकयाने अस्ति। वह युवक बस में है। सः युवकः सङ्गीतं श्रृणोति। वह युवक सङ्गीत सुन रहा है। तस्य चलभाषयन्त्रे गीतानि संरक्षितानि सन्ति। उसके मोबाइल में गाने सेव किये हुए हैं। सः बहु उच्चैः गीतानि वादयति। वह बहुत ज़ोर से गाने बजाता है। तस्य पार्श्वे कर्णवादित्रं नास्ति। उसके पास ईयरफोन नहीं है। तस्य पुरतः एका वृद्धा उपविष्टा अस्ति। उसके आगे एक वृद्धा बैठी है। तस्य पृष्ठे चत्वारः छात्राः सन्ति। उसके पीछे चार छात्र हैं। तस्य वामतः एका युवती अस्ति। उसके बाएँ एक युवती है। तस्य दक्षिणतः द्वौ बालकौ स्तः। उसके दाहिने दो बालक हैं। सर्वे तं निषेधयन्ति अवरोधयन्ति। सब उसे मना करते हैं रोकते हैं। सः न मन्यते। वह नहीं मानता है। परिचालकः तं तर्जयति। कंडक्टर उसे डाँटता है। तदा सः युवकः मन्यते। तब वह युवक मानता है। अधुना लोकयाने शान्तिः वर्तते। अभी बस में शान्ति है। अद्य स्वातिः शीघ्रमेव विद्यालयं गच्छति। आज स्वाति शीघ्र ही विद्यालय जाती है। सा आम्रपत्रैः तोरणं निर्माति। वह आम के पत्तों से तोरण बनाती है। विद्यालयस्य द्वारे तोरणं लम्बयति। विद्यालय के द्वार पर तोरण लटकाती है। स्वातिः प्रतिप्रकोष्ठं गच्छति। स्वाति हर कमरे में जाती है। फलके सूचनां लिखति। बोर्ड पर सूचना लिखती है। सर्वे संस्कृतभाषायाम् एव वदन्तु। सभी संस्कृत भाषा में बोलें। तस्याः (स्वात्याः) उत्साहं दृष्ट्वा प्रधानाचार्यः मोदते। उसका स्वाति का) उत्साह देखकर प्रधानाचार्य खुश होते हैं। प्रधानाचार्यः स्वात्या संस्कृते जयघोषं कारयति। प्रधानाचार्य स्वाति से संस्कृत में जयघोष करवाते हैं। सर्वेभ्यः संस्कृत सप्ताहस्य कोटिशः मङ्गलकामनाः। समुद्रतटे वालुका एव अस्ति। सागर किनारे रेती ही है। वालुकामयं तटं बहु दूर पर्यन्तं विस्तृतम् अस्ति। रेती वाला तट बहुत दूर तक फैला है। प्रातःसायम् अत्र जनाः भ्रमणार्थम् आगच्छन्ति। सुबह शाम लोग यहाँ घूमने आते हैं। समुद्रे जनाः स्नानम् अपि कुर्वन्ति। समुद्र में लोग नहाते भी हैं। बालकाः वालुकायां क्रीडन्ति। बच्चे रेती में खेलते हैं । तत्र सा संस्कृतगीतानि गीतवती। वहाँ उसने संस्कृत गीत गाए। जनाः संस्कृतगीतानि श्रुत्वा प्रसन्नाः अभवन्। लोग संस्कृत गाने सुनकर खुश हुए। सुजाता – आशे दर्शने अंकिते हर्षे ! कुत्र सन्ति सर्वाः कहाँ हैं सभी ? तोरणम् अपि लम्बयिष्यामि। तोरण भी लटकाऊँगी। अंकिता – सा पारितोषिकानि आनेतुं गतवती। वह पारितोषिक लेने गई है। सुजाता – आगच्छ हर्षे आओ हर्षा ! सुजाता – अधुना वयं श्लोकगान स्पर्धाम् आरभामहे। अब हम श्लोकगान स्पर्धा शुरू करते हैं। श्रुतिः सैन्यनिवासं गच्छति। श्रुति सैन्य छावनी जाती है। सा तत्र रक्षासूत्राणि नयति। वह वहाँ रक्षासूत्र ले जाती है। सर्वेषां सैनिकानां हस्ते रक्षासूत्रं बध्नाति। सभी सैनिकों के हाथ में राखी बाँधती है। सा वदति – ” भवन्तः देशस्य रक्षां कुर्वन्तु ” वह बोलती है – ” आप देश की रक्षा करिये ” ” अहं संस्कृत्याः रक्षां करिष्यामि ” मैं संस्कृति की रक्षा करूँगी सैनिकाः सर्वे देशभक्तिगीतानि गायन्ति। सभी सैनिक देशभक्ति का गीत गाते हैं। श्रुतिः संस्कृतगीतानि गायति। श्रुति संस्कृत गाने गाती है। अद्य संस्कृतदिनम् अस्ति। आज संस्कृत दिन है। सा संस्कृतस्य महत्वम् अपि कथयति। वह संस्कृत का महत्व भी कहती है। संस्कृतभाषायां देशभक्तिगीतं गायति। संस्कृत में देशभक्ति गीत गाती है। “” जयतु जयतु संस्कृतभाषा ” ” जयतु जयतु भारतदेशः ” मंजुला – न अत्र संस्कृत-सम्भाषणं भवति खलु ना यहाँ संस्कृत सम्भाषण होता है न ? मंजुला – महिलाभिः संस्कृतसम्भाषणं न करणीयम् । महिलाओं को संस्कृत में बातचीत नहीं करनी चाहिये। श्रेष्ठं कार्यं तु महिलाभिः अवश्यमेव करणीयम् । अच्छा काम तो महिलाओं को अवश्य करना चाहिये। भाषा सर्वेषां कृते भवति। भाषा सबके लिये होती है। महिला संस्कृते वदति चेत् गृहे शीघ्रमेव संस्कृतमयं वातावरणं भवति। महिला संस्कृत में बोलती है तो घर में जल्दी ही संस्कृतमय वातावरण बनता है। पश्यतु अहं प्रतिदिनं वदामि। देखिये, मैं प्रतिदिन बोलती हूँ। अतः मम गृहे सर्वे संस्कृते सम्भाषणं कुर्वन्ति। इसलिये मेरे घर में सभी संस्कृत में बातचीत करते हैं। सुलेखायाः गृहे अद्य संस्कृतभोजनम् अस्ति। सुलेखा के घर आज संस्कृत भोजन है। गोविन्दः विपणितः मोदकानि आनयति। गोविन्द बाजार से लड्डू लाता है। अमरीशः मकोयस्य रोटिकाः आनयति। अमरीश मकई की रोटियाँ लाता है। दीप्तिः वृन्ताकस्य शाकम् आनयति। दीप्ति बैंगन की सब्जी लाती है। सुलेखा केवलम् ओदनं सुपं च पचति। सुलेखा केवल दाल चावल पकाती है। किशोरः पातव्यानि पात्राणि आनयति। किशोर डिस्पोज़ेबल बर्तन लाता है। भोजने पञ्चविंशतिः जनाः आगच्छन्ति। भोजन में पच्चीस लोग आते हैं। अनुरागः कटं प्रसारयति। अनुराग दरी बिछाता है। सर्वे संस्कृतक्रीड़ां क्रीड़न्ति। सभी संस्कृत खेल खेलते हैं। संस्कृतगीतानि गायन्ति। संस्कृत गीत गाते हैं। स्वपरिचयम् अपि संस्कृतभाषायां ददति। अपना परिचय भी संस्कृत में देते हैं। सर्वे एकसाकं भोजनं कुर्वन्ति। सभी एक साथ भोजन करते हैं। सः अद्य पुनः विस्मृतवान् । वो आज फिर भूल गया । जलस्य कूपीं विस्मृतवान् सः । पानी की बोतल भूल गया। श्वः जलं कथं नेष्यति कल पानी कैसे ले जाओगे ? श्वः जलं कस्मिन् नेष्यति कल पानी किसमें ले जाओगे ? पुत्रेण सह विद्यालयं गच्छति। बेटे के साथ विद्यालय जाती है। विद्यालयस्य प्रहरीं निवेदयति। विद्यालय के चौकीदार को निवेदन करती है। कूपीम् आनयति। बोतल लाती है। श्वश्रू: – वधु पश्य सः अग्रे वर्धते। बहू देखो वह आगे बढ़ रहा है। इदानीं दुग्धं क्वथ्यते। अभी दूध उबल रहा है। श्वश्रू: – तन्नु … तन्नू … अग्रे सोपानम् अस्ति। आगे सीढ़ी है। सोपानात् पतिष्यसि। सीढ़ी से गिर जाओगे। क्रीडनकं ददामि । खिलौना देती हूँ। वधू: – त्वं बहु चपलः जातः । तुम बहुत चपल हो गए हो । सः सा अपि गमनागमनं करोति। वह भी आना जाना करता है करती है। सः सूरततः मुम्बई पर्यन्तं गमनागमनं करोति। वह सूरत से मुम्बई तक आना जाना करता है। सा मेरठतः देहली पर्यन्तं गमनागमनं करोति। वह मेरठ से दिल्ली तक आना जाना करती है। सर्वेषां गमनागमने एव अधिकः समयः व्यतीयते सबका आने जाने में ही अधिक समय व्यतीत होता है। केचन जनाः शिक्षार्थं गमनागमनं कुर्वन्ति। कुछ लोग शिक्षा के लिये गमनागमनं करते हैं। केचन जनाः व्यवसायार्थं गमनागमनं कुर्वन्ति। कुछ लोग व्यवसाय के लिये गमनागमनं करते हैं। सः सा अपि गमनागमनं करोति। वह भी आना जाना करता है करती है। सः सूरततः मुम्बई पर्यन्तं गमनागमनं करोति। वह सूरत से मुम्बई तक आना जाना करता है। सा मेरठतः देहली पर्यन्तं गमनागमनं करोति। वह मेरठ से दिल्ली तक आना जाना करती है। सर्वेषां गमनागमने एव अधिकः समयः व्यतीयते सबका आने जाने में ही अधिक समय व्यतीत होता है। केचन जनाः शिक्षार्थं गमनागमनं कुर्वन्ति। कुछ लोग शिक्षा के लिये गमनागमनं करते हैं। केचन जनाः व्यवसायार्थं गमनागमनं कुर्वन्ति। कुछ लोग व्यवसाय के लिये गमनागमनं करते हैं। गवाक्षतः सम्पूर्णं नगरं दृश्यते । झरोखे से सारा नगर दिख रहा है। अत्र तु कति गवाक्षाः सन्ति यहाँ तो कितने झरोखे हैं आम् वायुप्रासादे बहवः गवाक्षाः सन्ति। हाँ हवामहल में बहुत से झरोखे हैं। सर्वे जनाः गवाक्षात् बहिः पश्यन्ति। सभी लोग झरोखे से बाहर देख रहे हैं। वायुप्रासादतः कुत्र चलिष्यावः हवामहल से कहाँ चलेंगे ? इतः आमेरदुर्गं चलिष्यावः । यहाँ से आमेर किला चलेंगे। ततः वयं सम्पूर्णं जयपुरं द्रक्ष्यावः । वहाँ से हम सारा जयपुर देखेंगे। विशेषतः गावक्षाः अरोचन्त। विशेष रूप से झरोखे पसंद आए। वर्षायाः कारणात् सा बालिका स्खलितवती। वर्षा के कारण वह बच्ची फिसल गई। बालिकां नूतनानि वस्त्राणि धारयति। बच्ची को नए वस्त्र पहनाती है। शनैःशनैः चलनीयम् । धीरे धीरे चलना चाहिये। वर्षां दृष्ट्वा त्वं तु नृत्यसि स्म। वर्षा देखकर तुम तो नाच रहीं थीं। अधुना न पतिष्यामि। अब नहीं गिरूँगी। माता – तर्हि पुनः क्लिन्नानि वस्त्राणि धारय । तो फिर से गीले कपड़े पहन लो। श्रीकृष्णः संस्कृतभाषायाम् एव वदति स्म। श्रीकृष्ण संस्कृत भाषा में ही बोलते थे। संस्कृते एव अर्जुनाय उपदेशम् अयच्छत्। संस्कृत में ही अर्जुन को उपदेश दिया। वयं संस्कृतभाषायां किमर्थं न वदामः हम संस्कृत भाषा में क्यों नहीं बोलते हैं ? श्रीकृष्णभक्ताः स्मः वयम् । हम श्रीकृष्ण भक्त हैं । अस्माभिः संस्कृतभाषायां वक्तव्यम् । हमें संस्कृत में बोलना चाहिये। श्रीकृष्णः गोपालकः आसीत्। श्रीकृष्ण गौ पालक थे। वयं गोदुग्धम् अपि न पिबामः। हम गाय का दूध भी नहीं पीते हैं। अस्माभिः गोदुग्धं पेयम् । हमें गाय का दूध पीना चाहिये। गोशालां गत्वा गोपालनम् अपि करणीयम्। गौशाला जाकर गौपालन भी करना चाहिये। योगिराजस्य श्रीकृष्णस्य जन्मजयन्ति निमित्तं सर्वेभ्यः मङ्गलकामनाः । सः ताम्बूलं खादति। वह पान खाता है। ( ताम्रचूडः न भवति। तम्बाकू नहीं होती है। ) पुगीफलम् एलां च स्थापयति। सुपारी और इलायची डालता है। यदाकदा सः लवंगम् अपि स्थापयति। कभी कभी लौंग भी डालता है। भोजनान्तरं सः एकं ताम्बूलं खादति। भोजन के बाद वह एक पान खाता है। सः कुत्रापि निष्ठीवनं न करोति। वह कहीं भी थूकता नहीं है। सः शिक्षकः अस्ति। वह शिक्षक है। अद्य पर्यन्तम् अनेकान् छात्रान् सः पाठितवान्। सा पाठितवती आज तक उसने अनेक छात्रों को पढ़ाया है। त्रिंशत्वर्षेभ्यः सः सा पाठयति। तीस वर्षों से पढ़ा रहा है रही है । तस्य तस्याः छात्राः अधुना बहुषु क्षेत्रेषु वृत्तिं प्राप्तवन्तः। उसके छात्र अब बहुत से क्षेत्रों में नौकरी पा चुके हैं। तेन तया पाठिताः छात्राः अद्य तस्य तस्याः गृहम् आगतवन्तः । उसके द्वारा पढ़ाए हुए छात्र आज उसके घर आए। तिलकं कृत्वा तस्य तस्याः सम्मानं कृतवन्तः । तिलक करके उसका सम्मान किया। तस्मै तस्यै मिष्ठान्नं दत्तवन्तः । उसको मिठाई दी । सः सा छात्रेभ्यः आशीर्वादम् अयच्छत्। उसने छात्रों को आशीर्वाद दिया। सः सा छात्रान् पृष्टवान् पृष्टवती। उसने छात्रों से पूछा। भवन्तः भवत्यः स्वाध्यायं कुर्वन्ति खलु आप सभी स्वाध्याय करते हैं न ? छात्राः अवदन् – ” आम् ” सर्वे छात्राः स्वस्तिवाचनं कृतवन्तः। सभी छात्रों ने स्वस्तिवाचन किया। सर्वान् शिक्षकान् शिक्षकदिवसे अहं सादरं वन्दे । सर्वाः शिक्षिकाः शिक्षकदिवसे अहं सादरं वन्दे। एकस्मिन् विवाहसमारोहे अस्मि। एक विवाह समारोह में हूँ। प्रातः दशवादने सर्वे एकं मन्दिरं गतवन्तः। सुबह दस बजे सभी एक मंदिर गए। तत्र वरः वधूश्च आगत्य एकं पात्रं शालिना पूरितवन्तौ। वहाँ वर वधू ने एक पात्र को धान से भर दिया। मन्दिरस्य अर्चकः तुलसीमाले आनीतवान्। मंदिर का पुजारी दो तुलसी मालाएँ लाया। मन्दिरस्य द्वारे बृहद्दीपम् आसीत्। मंदिर के पास बड़ा दीप था। तत्रैव वरवधू: परस्परं तुलसीमाल्यार्पणं कृतवन्तौ। वहीं वर वधू ने एकदूसरे को तुलसी माला पहनाई। मृदङ्गवादकः मृदङ्गं वादयति स्म। मृदङ्गवादक मृदङ्ग बजा रहा था। श्रृङ्गीवादकः श्रृङ्गीं वादयति स्म। शहनाई बजाने वाला शहनाई बजा रहा था। नादस्वरं श्रुत्वा बहु आनन्दः आगतः। नादस्वर सुनकर बहुत आनंद आया। सर्वे समाचारपत्रं पठन्ति। सभी समाचारपत्र पढ़ रहे हैं। अन्यः उपविश्य पठति। दूसरा बैठकर पढ़ रहा है। केचन जनाः याचित्वा पठन्ति। कुछ लोग माँगकर पढ़ते हैं। यदा कोsपि समाचारपत्रं याचते … जब कोई समाचार पत्र माँगता है … तदा वाचकः एकं पृष्ठं तस्मै ददाति । तब पढ़ने वाला व्यक्ति एक पृष्ठ उसे देता है। एकः वृद्धः काचेन समाचारपत्रं पठति। एक वृद्ध ग्लास द्वारा समाचार पत्र पढ़ रहा है। एकः छात्रः केवलं मुख्यं समाचारम् एव पठति। एक छात्र केवल मुख्य समाचार ही पढ़ता है। अपरः छात्रः सम्पूर्णं समाचारपत्रं पठति। दूसरा छात्र पूरा समाचारपत्र पढ़ता है। एकः तु केवलं खेलसमाचारम् एव पठति। एक तो केवल खेल समाचार ही पढ़ता है। एका युवती समाचारपत्रे स्वचित्रं दृष्ट्वा मोदते। एक युवती समाचारपत्र में अपना चित्र देखकर खुश होती है। सा युवती श्लोकस्पर्धायां प्रथमं पुरस्कारं प्राप्तवती। उस युवती ने श्लोक स्पर्धा में प्रथम पुरस्कार पाया। बहवः जनाः “सम्भाषण सन्देशम्” पठन्ति। बहुत से लोग “सम्भाषण सन्देशम्” पढ़ते हैं। अधुना सर्वत्र अवकरपात्रं दृश्यते। अब सब जगह कूड़ादान दिखता है। आपणिकाः आपणात् बहिः अवकरपात्रं स्थापयन्ति। दुकानदार दूकान से बाहर कूड़ेदान को रखते हैं। गृहस्वामिनः अपि गृहेषु अवकरपात्रं स्थापयन्ति। घरों के मालिक घरों में कूड़ादान रखते हैं। उच्छिष्टम् अन्नं पशूनां कृते पृथक स्थापयन्ति। जूठा भोजन पशुओं के लिये अलग रखते हैं। कूपीः क्षिपन्ति। बोतलें फेंकते हैं। बालकाः अपि ज्येष्ठानाम् अनुकरणं कुर्वन्ति। बच्चे भी बड़ों का अनुकरण करते हैं। प्रातःसायं अवकरपात्रं रिक्तं क्रियते। सुबह शाम कूड़ादान खाली किया जाता है। स्वच्छता सर्वेभ्यः रोचते। स्वच्छता सबको पसन्द है। पुत्रः – किमर्थम् अम्ब क्यों माँ ? पुत्रः – आम् अम्ब प्रक्षालयामि। हाँ माँ धोता हूँ। माता – शोभनम् । बढ़िया । यथा शुद्धं स्वादिष्टं भोजनम् आवश्यकम् अस्ति। जैसे शुद्ध स्वादिष्ट भोजन आवश्यक है। तथैव देहशुद्धि: मनःशुद्धि: अपि आवश्यकी भवति। उसी प्रकार देहशुद्धि मनःशुद्धि आवश्यक होती है। अद्य रजकः न आगतवान्। आज धोबी नहीं आया। सः स्वं पुत्रं प्रेषितवान्। उसने अपने पुत्र को भेजा। मम प्रक्षालितानि वस्त्राणि तेन सह प्रेषितवान्। मेरे साफ किये हुए वस्त्र उसके साथ भेज दिये। रजकस्य पुत्रः मम वस्त्राणि आनयति स्म। धोबी का पुत्र मेरे वस्त्र ला रहा था। रजकस्य पुत्रः द्विचक्रिकया आगच्छति स्म। धोबी का पुत्र साइकिल से आ रहा था। मार्गे गर्तः आसीत् । रास्ते में गड्ढा था। सः बालकः पतितवान्। वह बालक गिर गया। मम वस्त्राणि अपि पतितानि। मेरे कपड़े भी गिर गए। तस्य जानौ व्रणः अभवत्। उसकी जांघ पर घाव हो गया। रक्तम् अपि प्रवहति स्म। खून भी बह रहा था। सः तत्रैव उपविश्य रोदनम् आरब्धवान्। उसने वहीं बैठकर रोना शुरू कर दिया। मम पुत्रः मार्गे तं दृष्टवान्। मेरे पुत्र ने रास्ते में उसे देख लिया। मम पुत्रः तम् उत्थापितवान्। मेरे पुत्र ने उसे उठाया। तस्य चिकित्सां कारितवान्। उसकी चिकित्सा करवाई। मम वस्त्राणि गृहे आनीतवान्। मेरे वस्त्र घर ले आया। केवलं द्वे वस्त्रे एव मलिने जाते। केवल दो ही वस्त्र मैले हुए। शीतलभगिनी यात्रां कृत्वा प्रत्यागतवती। शीतल बहन यात्रा करके लौट आई। सर्वप्रथमम् अहम् अमृतसरं गतवती। सबसे पहले मैं अमृतसर गई। तत्र अहं स्वर्णमन्दिरं दृष्टवती। वहाँ मैंने स्वर्णमंदिर देखा। अहं जलियांवाला उद्यानम् अपि गतवती। मैं जलियांवाला बाग भी गई। तत्र अहं प्राणत्यागिभ्यः श्रद्धाञ्जलिम् अर्पितवती। वहाँ मैंने शहीदों को श्रद्धांजलि दी। अमृतसरतः अहं बाघां गतवती। अमृतसर से मैं बाघा गई। तत्र अहं बाघासीमां दृष्टवती। वहाँ मैंने बाघा सीमा देखी। तत्रत्यानां सैनिकानाम् अभिवादनं कृतवती। वहाँ के सैनिकों को मैंने अभिवादन किया। पंजाबतः अद्य अहं गृहम् आगतवती। पंजाब से मैं आज घर आ गई। कथम् एतस्यै औषधं ददानि। इनको औषधि कैसे दूँ ? अहं सपाद नववादने दास्यामि। मैं सवा नौ बजे दूँगी। ( सपाद नववादने पुनः पौत्री पश्यति ) सा शयनं करोतु नाम। इनको सोने दो । रात्रौ मां कथां श्रावितवती। रात को मुझे कथा सुनाई। औषधं दशवादने दास्यामि। औषधि दस बजे दूँगी। माता विद्यालयतः द्वादशवादने आगमिष्यति। माँ विद्यालय से बारह बजे आएँगी। तावद् दास्यामि। तब तक दे दूँगी। तत्र सा जनान् पूजनं कुर्वतः पश्यति। वहाँ वह लोगों को पूजा करते हुए देखती है। सा अपश्यत् । उसने देखा। सा प्रार्थयते। वह प्रार्थना करती है। ” भवान् तु गणनायकः अस्ति।” आप तो गणनायक हैं। ” मम पितरं जानाति स्यात्।” मेरे पिता को जानते होंगे। “सः मद्यपानं करोति।” वो शराब पीते हैं। ” गृहम् आगत्य मम मातरं ताड़यति।” घर आकर मेरी माँ को मारते हैं। “गृहे धनाभावः अस्ति।” घर में धन का अभाव है। “अतः अहं विद्यालयात् आगत्य गृहेषु कार्यं करोमि।” इसलिये मैं विद्यालय से आकर घरों में काम करती हूँ। “अहं पठितुम् इच्छामि।” मैं पढ़ना चाहती हूँ। “मम गृहे शान्तिम् इच्छामि।” मेरे घर में शान्ति चाहती हूँ। “मम पिता मद्यपानं त्यजेत् इति अहम् इच्छामि।” मेरे पिता मद्यपान छोड़ दें यह मैं चाहती हूँ। “मम इच्छापूर्तिः भवति तदा अहं बालकेभ्यः मोदकानि दास्यामि।” मेरी इच्छापूर्ति होगी तो मैं बच्चों को लड्डू दूँगी। “बालकेषु अपि भवान् अस्ति एव।” बच्चों में भी आप हैं ही। कथं गच्छानि कैसे जाऊँ ? यानं तु सः नीतवान्। वाहन तो वह ले गया। पदभ्यां गच्छामि। पैदल जाता हूँ। न…न…मम पार्श्वे भारः अपि अस्ति। नहीं …नहीं … मेरे पास भार भी है। कदाचित् कोsपि तिष्ठेत् । शायद कोई रुक जाए। कदाचित् कोsपि नयेत् । शायद कोई ले चले। सः कदा विरंस्यति वह कब रुकेगा। द्विहोरातः सः व्यायामं करोति। दो घंटे से व्यायाम कर रहा है। पञ्चदश निमेष पर्यन्तं सः अकूर्दत। पंद्रह मिनट तक वह कूदा। अर्धहोरा पर्यन्तं सः अधावत्। आधा घंटे तक वह दौड़ा। पञ्चदश निमेष पर्यन्तं सः दण्डम् अकरोत्। पन्द्रह मिनट तक उसने दण्ड किये। पञ्चदश निमेष पर्यन्तं सः हस्तौ चालितवान्। पन्द्रह मिनट तक उसने दोनों हाथ चलाए। पञ्चदश निमेष पर्यन्तं सः मुद्गरम् अधुनोत् पन्द्रह मिनट तक उसने मुद्गर घुमाया। अधुना सः आसनानि करोति। अभी वह आसन कर रहा है। विविधानि आसनानि कुर्वन् अस्ति सः। वह विविध आसन कर रहा है। तस्य शरीरात् प्रस्वेदः निर्गच्छति। उसके शरीर से पसीना निकल रहा है। अधुना कदाचित् विरमेत्। अब शायद रुक जाए। अधुना सः शवासनं करोति। अभी वह शवासन कर रहा है। लवकुशाभ्यां तस्य निर्माणं कृतम्। लवकुश द्वारा उसका निर्माण किया गया। आधुनिकस्य लाहौरस्य निर्माणं केन कृतं तद् वयं न जानीमः। आधुनिक लाहौर का निर्माण किसने किया वह हम नहीं जानते। सर गंगाराम नाम्नः एकः अभियन्ता आसीत्। सर गंगाराम नाम के एक इंजीनियर थे। सः मरुभूमौ कृषिकार्यम् आरब्धवान्। उन्होंने मरुभूमि पर खेती शुरू की। सः यत्किमपि धनम् अर्जयति स्म तस्य सदुपयोगं लाहौरस्य विकासाय एव करोति स्म। वह जो कुछ भी धन कमाते थे उसका सदुपयोग लाहौर के विकास के लिये ही करते थे। लाहौर नगरे मुख्य पत्रालयः, लाहौर संग्रहालयः मेयो महाविद्यालयः गंगाराम चिकित्सालयः इत्यादीनां भवनानां निर्माणं तेनैव कृतम्। लाहौर नगर में मुख्य डाकघर लाहौर संग्रहालय, मेयो कॉलेज गंगाराम चिकित्सालय, आदि भवनों का निर्माण उन्होंने ही किया। पठानकोटतः अमृतसर पर्यन्तं रेलमार्गस्य निर्माणम् अपि सः एव कृतवान् आसीत्। पठानकोट से अमृतसर तक रेलमार्ग का निर्माण भी उन्होंने ही किया था। संजयः तु अत्र नास्ति। संजय तो यहाँ नहीं है। शीघ्रमेव उत्थितवान् । जल्दी उठ गया वह। एषः तु अत्र ध्यानं करोति। ये तो यहाँ ध्यान कर रहा है। संजयः ध्यानं करोति आश्चर्यम् संजय ध्यान कर रहा है आश्चर्य । ( संजयः यदा उत्थास्यति तदा प्रक्ष्यामि। संजय जब उठता है तब पूछती हूँ। ) संजयः – गतमासे अहं संस्कारशिबिरं गतवान्। पिछले महीने मैं संस्कार शिबिर गया था। तत्र ते योगध्यानस्य अभ्यासं कारितवन्तः । वहाँ उन्होंने योग ध्यान का अभ्यास कराया। मातुलानी – संजय त्वं तु श्रेष्ठः जातः। तुम तो सुधर गए। पात्राणि कः प्रक्षालयिष्यति बर्तन कौन धोएगा ? अद्य मम विद्यालयं शिक्षणाधिकारी आगामिष्यति। आज मेरे विद्यालय में शिक्षणाधिकारी आएँगे। पतिः – कति सन्ति पात्राणि कितने बर्तन हैं ? ओह केवलं विंशतिः खलु। ओह केवल बीस न । अष्ट तु चमसाः सन्ति। आठ तो चम्मच हैं। चत्वारः चषकाः । चार गिलास। तिस्रः स्थालिकाः सन्ति। तीन थालियाँ हैं। आवां द्वौ प्रक्षालयितुं शक्नुवः। हम दोनों धो सकते हैं। पतिः – अधुना तु सेवकः आगतः । अभी तो सेवक आ गया है। प्रधानमन्त्री महोदयः अस्माकं छात्रावासम् आगच्छति। प्रधानमंत्री महोदय हमारे छात्रावास आ रहे हैं। मेहुल त्वं दीर्घां स्वच्छां कुरु । मेहुल तुम गलिहारा साफ करो। तव गौतमगणस्य छात्राः सहयोगं करिष्यन्ति। तुम्हारे गौतम गण के छात्र सहयोग करेंगे। तव कणादगणस्य छात्राः एतद् कार्यं करिष्यन्ति। तुम्हारे कणाद गण के छात्र ये काम करेंगे। नलिन त्वं छात्रावासात् बहिः आगच्छ । नलिन तुम छात्रावास से बाहर आओ। अत्र पश्य जनाः अत्रैव निष्ठीवनं कुर्वन्ति। यहाँ देखो लोग यहीं पर थूकते हैं। तव कपिल गणस्य छात्राः भित्तिं स्वच्छां करिष्यन्ति। तुम्हारे कपिल गण के छात्र दीवाल साफ करेंगे। मम वसिष्ठगणस्य छात्राः छात्रावासे सुशोभनं करिष्यन्ति। मेरे वसिष्ठ गण के छात्र सुशोभन करेंगे। तस्य केशाः पतन्ति। उसके बाल गिर रहे हैं। सः यदा स्नानं करोति तदा केशाः भ्रष्टाः भवन्ति। वह जब नहाता है तब बाल झड़ते हैं। प्रतिदिनं केशाः क्षरन्ति। हररोज़ बाल झड़ रहे हैं। आमलकस्य अपि सेवनं करोति। आँवले का भी सेवन करता है। यथा वैद्येन उक्तं तथैव सः करोति। जैसा वैद्य ने कहा वैसा वह कर रहा है। तस्य केशाः सुदृढ़ाः भविष्यन्ति इति अहं मन्ये। उसके बाल मजबूत हो जाएँगे ऐसा मैं मानता हूँ। तद् पुष्पं यदा अपक्वं भवति तदा कर्त्यते। वो फूल जब कच्चा होता है तब काटा जाता है। दक्षिणभारतीयाः जनाः तस्य शाकं प्रचुरं खादन्ति। दक्षिण भारत के लोग उसकी सब्जी अधिक खाते हैं। तद् शाकम् अहं खादितवान्। वो सब्जी मैंने खाई। बहु स्वादिष्टं भवति। बहुत स्वादिष्ट होती है। तस्य अपि शाकं महिलाः पचन्ति। उसकी भी सब्जी महिलाएँ बनाती हैं। अहं तं बीमाशुल्कम् सूचितवान् मैंने उसे बीमा प्रीमियम बताया । सः त्वरितमेव धनगणनाम् आरब्धवान्। उसने तुरन्त धन गिनना शुरू कर दिया। सः तु सप्तविंशतिः पर्यन्तं गणनां कृतवान्। उसने सत्ताईस तक गिन लिया। सः मह्यम् सप्तविंशतिः सहस्रं दत्तवान्। उसने मुझे सत्ताईस हजार दिये। मया उक्तं ” न केवलं एकविंशतिः सहस्रमेव भवति।” मैंने कहा ” नहीं केवल इक्कीस हजार ही होते हैं।” अहं षड्सहस्रं तस्मै प्रत्यर्पितवान्। मैंने उसे छः हजार वापस किये। सः अवदत् – ” भवति मम विश्वासः अस्ति।” उसने कहा – “आप पर मुझे विश्वास है” अधुना सः पुनः गणयति। अभी वह फिर से गिन रहा है। मह्यं केवलं एकविंशतिः सहस्रं दास्यति। मुझे केवल इक्कीस हजार देगा। भवन्तः भवत्यः अपि गणयन्तु। आप भी गिनिये। सुभाषस्य गृहं गतवान् अहम् । सुभाष के घर मैं गया। सः मोदकम् अखादयत्। उसने लड्डू खिलाया । अनन्तरं देवेशस्य गृहं गतवान् अहम् । उसके बाद देवेश के घर गया। सः नारिकेलम् अखादयत्। उसने नारियल खिलाया। अनन्तरम् अर्चनायाः गृहं गतवान् अहम् । उसके बाद अर्चना के घर गया। सा मोमकम् अखादयत्। उसने पेड़ा खिलाया। अनन्तरम् सुमित्रायाः गृहं गतवान् अहम् । उसके बाद सुमित्रा के घर गया। सा सैंयावम् अखादयत्। उसने हलुआ खिलाया। अधुना गृहम् आगत्य तक्रं पिबामि। अभी घर आकर छास पी रहा हूँ। ते श्रमिकाः सन्ति। वे श्रमिक हैं। कति श्रमिकाः सन्ति कितने श्रमिक हैं ? चत्वारः श्रमिकाः सन्ति। चार श्रमिक हैं। ते भारवाहनात् इष्टिकाः अवतारयन्ति। वे ट्रक से ईंटें उतारते हैं। अधुना बहु आतपः अस्ति। अभी बहुत धूप है। अतएव द्वौ श्रमिकौ विश्रामं कुरुतः। अतः दो श्रमिक विश्राम कर रहे हैं। द्वौ एव कार्यं कुरुतः । दो ही काम कर रहे हैं। एकः इष्टिकाः अवतारयति। एक ईंटें उतार रहा है। द्वितीयः भूमौ स्थापयति। दूसरा भूमि पर रख रहा है। कति इष्टिकाः सन्ति कितनी ईंटें हैं ? दशसहस्र इष्टिकाः सन्ति। दस हजार ईंटें हैं। सा करण्डकं रिक्तं करोति। वह टोकरी खाली करती है। अनन्तरं करण्डकं स्वच्छं करोति। उसके बाद टोकरी साफ करती है। आपणं गच्छति। बाजार जाती है। सा यानि सेवफलानि विक्रीणाति तानि बहु मधुराणि सन्ति। वह जो सेव बेचती है वो बहुत मीठे हैं। तस्याः स्वभावः अपि बहु मधुरः अस्ति। उसका स्वभाव भी बहुत मीठा है। भोः मित्र अत्र अवकरं मा क्षिप । ओ मित्र यहाँ कूड़ा मत फेंको। यथा अस्ति तव गृहं स्वच्छम् जैसे तुम्हारा घर स्वच्छ है। तथैव भवेत् मम गृहं स्वच्छम् वैसे ही हो स्वच्छ घर मेरा। पश्य तत्र अस्ति अवकरपात्रम् । देखो वहाँ है कूड़ेदान । नगरपालिकायाः अस्ति अवकरपात्रम् । नगरपालिका का है कूड़ेदान। वीथिः अस्ति सर्वेषाम् । गली तो सबकी है। स्वच्छतायां नास्ति किमपि कष्टम्। स्वच्छता में कोई कष्ट नहीं है। उत्थापय तव सर्वम् अवकरम्। उठा लो सारा कूड़ा तुम्हारा। नय नय इतः सर्वम् अवकरम्। ले जाओ यहाँ से सारा कूड़ा। सः अत्रिः अस्ति। वह अत्रि है। अत्रिः संस्कृतशिक्षकः अस्ति। अत्रि संस्कृत शिक्षक है। ह्यः अत्रिणा सह वार्तालापः अभवत्। कल अत्रि के साथ बातचीत हुई। यदा अत्रिः बालकः आसीत् तदा अहं तं मिलितवान्। जब अत्रि बालक था तब मैं उसे मिला था। नवलशङ्करः राजगोरः तस्य पिता अस्ति। नवलशंकर राजगोर उसके पिता हैं। नवलशङ्करः कथाकारः अस्ति। नवलशंकर जी कथाकार हैं। नवलशङ्करः संस्कृतज्ञः अस्ति। नवलशङ्कर जी संस्कृतज्ञ हैं। अत्रिः मया सह संस्कृतभाषायाम् एव वार्तालापं कृतवान्। अत्रि ने मेरे साथ संस्कृत में ही बात की। सः दिनदर्शिकां दर्शयति। वह कलेंडर दिखाता है। पश्यतु प्रथमतः पञ्चदशदिनाङ्क पर्यन्तम् अहं छात्रावासे न आसम् । देखिये पहली से पंद्रह तारीख तक मैं छात्रावास में नहीं था। षोडशदिनाङ्के मम मित्रस्य जन्मदिनम् आसीत्। सोलह तारीख को मेरे मित्र का जन्मदिन था। मम मित्रस्य गृहे भोजनं कृतवान् अहम् । मेरे मित्र के घर मैंने भोजन किया। अतः षोडशदिनाङ्क पर्यन्तम् अहं छात्रावासे भोजनं न कृतवान्। अतः सोलह तारीख तक मैंने छात्रावास में खाना नहीं खाया। श्वः रविवासरः अस्ति। कल रविवार है। रविवासरे अहं मम गृहं गच्छामि। रविवार को मैं मेरे घर जा रहा हूँ। अतः त्रयोदश दिनानामेव भोजनशुल्कम् अहं ददामि। इसलिये तेरह दिन का ही भोजनशुल्क मैं देता हूँ। दूरवाण्या सः वार्तालापं करोति। फोन से वह बात करता है। अधिकं शयनं मा कुरु। अधिक मत सोना। माता तव मातुलस्य गृहे अस्ति। माँ तुम्हारे मामा के घर है। दूरदर्शनम् अधिकं मा पश्य। टीवी अधिक मत देखना। त्वं तु भोजनं पक्तुं जानासि। तुम तो भोजन पकाना जानते हो। पुत्रः – आं तात अहं प्रवेशपरीक्षायाः अभ्यासं करोमि। हाँ पिताजी मैं प्रवेश परीक्षा की तैयारी कर रहा हूँ। भवान् अपि जानाति। आप भी जानते हैं। सः पठन् आसीत्।  वह पढ़ रहा था। सद्यः एव तस्य उदरे पीड़ा जाता।  अचानक उसके पेट में दर्द शुरू हुआ। सः त्वरितमेव उत्थितवान्। वह तुरन्त खड़ा हो गया। मातुः समीपं गतवान्।  माँ के पास गया। अनन्तरं सः शौचलयं गतवान्। बाद में वह शौचलय गया। उदरं स्वच्छम् अभवत्। पेट साफ हो गया। सः स्वस्थः अभवत्।  वह स्वस्थ हो गया। प्रायः बुद्धिमत्यः मातरः गृहोपचारमेव कुर्वन्ति। प्रायः बुद्धिमती माताएँ घर में ही उपचार करती हैं। लाभः अपि भवति। लाभ भी होता है। पुत्रः – किमर्थम् ?  क्यों ? माता – तव मतुलः रुग्णः अस्ति। तुम्हारे मामा बीमार हैं। पुत्रः – आं चलामि। हाँ चलता हूँ। सः तु रुग्णः। वो तो बीमार है। पुत्रः – सः तु मम मातुलः अस्ति।  वह तो मेरे मामा जी हैं। माता – सः तव मातुलः … तद् सत्यम् । वो तुम्हारे मामाजी हैं … वो सच है। सः दिनदर्शिकां पश्यति। वह कैलेण्डर देखता है। “श्वः अवकाशः अस्ति।”  कल छुट्टी है । परश्वः अवकाशः नास्ति। परसों छुट्टी नहीं है। प्रपरश्वः अपि अवकाशः नास्ति।  नरसों भी छुट्टी नहीं है। अनन्तरं दिनद्वयम् अवकाशः अस्ति।  बाद में दो दिन छुट्टी है। तर्हि सोमवासरस्य मङ्गलवासरस्य च अवकाशावेदनं ददामि। तो सोमवार और मंगलवार की छुट्टी का आवेदन देता हूँ। षट् दिनानां कृते गृहं गमिष्यामि।  छः दिनों के लिये घर जाऊँगा। भ्रातृद्वितीया: अनन्तरम् आगमिष्यामि। भाई दूज के बाद आऊँगा। सः मां पृच्छति। वह मुझसे पूछता है। अहम् उक्तवान् ” न अहम् अवकाशे नास्मि।”  मैंने कहा ” नहीं मैं छुट्टी पर नहीं हूँ। सः अवकाशस्य आवेदनं ददाति।  वह छुट्टी का आवेदन देता है। वाचा वाण्या) यद्किमपि वक्तव्यम् उत्तमम् एव वक्तव्यम्।  वाणी से जो भी बोलें अच्छा ही बोलें। अस्माकं मधुरां वाणीं वाचम् श्रुत्वा जनाः मोदन्ते।  हमारी मधुर वाणी सुनकर लोग खुश होते हैं। कर्कशां वाणीं वाचम् श्रुत्वा जनाः रुष्टाः भवन्ति।  कर्कश वाणी सुनकर लोग नाराज होते हैं। गुरवः वाचा एव उपदेशं ददति।  गुरु वाणी से ही उपदेश देते हैं । सः वाचा यत्किमपि वदति तद् कार्यम् अवश्यमेव करोति। वह वाणी से जो कुछ भी बोलता है वो काम अवश्य करता है। मनसा वाचा कर्मणा सः एकसमानः अस्ति। मन वचन और कर्म से वह एकसमान है। गुरोः वाचः ज्ञानं निस्सरति।  गुरु की वाणी से ज्ञान निकलता है। तस्य वाचि पवित्रता वर्तते । उसकी वाणी में पवित्रता है। अद्य वाक्द्वादशी अस्ति।  आज वाणी द्वादशी है। धनम् आनीतवान् वा ?  धन लाए क्या ? न अहं तु पुस्तकम् आनीतवान्। नहीं मैं तो पुस्तक लाया हूँ । त्वं धनं न जानासि   तुम धन नहीं जानते जानामि अहं ….  जानता हूँ मैं … विद्या अपि धनम् अस्ति। विद्या भी धन है । संस्कारः अपि धनं भवति।  संस्कार भी धन होता है। संतोषः तु परमं धनम् । संतोष तो परम धन है। सद्गुणः अपि धनमेव । सद्गुण भी धन ही है। सर्वदा धनं धनं न करणीयम् । हमेशा धन धन नहीं करना चाहिये। ओह अहं तु मुद्रा एव धनंम् आभूषणमेव धनं भवति इति मन्ये स्म।  ओह मैं तो नोट ही धन है आभूषण ही धन है ऐसा मानता था। त्वं तु … संस्कारधनिकः ।  तुम तो … संस्कार धनी हो। श्यामवर्णीयम् उरुकं सर्वेभ्यः रोचते।  काली पैन्ट सबको पसन्द होती है। पुस्तकेषु प्रायः श्यामवर्णेन एव लिख्यते। पुस्तक में प्रायः काले रंग से लिखा जाता है। सूर्योपनेत्रं श्यामवर्णीयम् एव धार्यते। धूप का चश्मा काला ही पहना जाता है। युवावस्थापर्यन्तं केशाः अपि श्यामवर्णीयाः भवन्ति। युवावस्था तक बाल भी काले होते हैं। पाकशालायाम् ऋजीषम् अपि श्यामवर्णीयं भवति।  रसोई में तवा भी काला होता है। यानानां चक्राणि श्यामवर्णीयानि भवन्ति।  वाहनों के पहिये काले होते हैं । अतः श्यामवर्णेन सह भेदभावः न करणीयः।  इसलिये काले रंग से भेदभाव नहीं करना चाहिये। मनः श्यामं न भवेत्।  मन काला न हो । रात्रौ कति जनाः दीपान् प्रज्जवालितवन्तः।  रात में कितने लोगों ने दीप जलाए। मम सर्वाणि मित्राणि ज्वालितवन्तः।  मेरे सभी मित्रों ने प्रज्ज्वलित किये। कति दीपाः आसन् ?  कितने दीप थे ? सुरेशस्य गृहे दीपावल्याम् एकादश दीपाः आसन्।  सुरेश के घर दीपों की आवलि में ग्यारह दीप थे। ममतायाः गृहे दीपावल्याम् एकापञ्चाशत् दीपाः आसन्।  ममता के घर दीपों की आवलि में इक्यावन दीप थे। कुत्र प्रज्जवालितवन्तः । कहाँ प्रज्ज्वालितकिये। क्षितिजः द्वारे द्वौ दीपौ स्थापितवान्।  क्षितिज ने दरवाजे पर दो दीप रखे । सा शन्नोदेवी माता अस्ति। वह शन्नोदेवी माँ है। सा पञ्चनवतिः वर्षीया अस्ति।  वो पच्चानवे वर्ष की हैं। तस्याः पञ्च पुत्राः चतस्रः पुत्र्यः च सन्ति।  उनके पाँच पुत्र और चार बेटियाँ हैं। सर्वे विविधेषु नगरेषु निवसन्ति। सभी अलग अलग नगरों में रहते हैं। सर्वे एकसाकं यज्ञं कुर्वन्तः सन्ति।  सभी एक साथ यज्ञ कर रहे हैं। भ्रातृणां भगिनीनां मेलनं बहूनि दिनानि अनन्तरम् अभवत्। भाइयों बहनों का मिलना बहुत दिनों बाद हुआ है। सर्वेषां बालकाः अपि समागताः। सभी के बच्चे भी आए हैं। ते अपि यज्ञं कुर्वन्तः सन्ति। वो भी यज्ञ कर रहे हैं। नूतनानि वस्त्राणि सः धारितवान्।  उसने नए वस्त्र पहने। सर्वे प्रशंसां कृतवन्तः।  सबने प्रशंसा की। सर्वे पृष्टवन्तः ।  सबने पूछा। कुतः क्रीतवान् ?  कहाँ से खरीदे ? मूल्यं किम् अस्ति ?  कीमत क्या है ? सः आपणस्य नाम उक्तवान्।  उसने दूकान का नाम बताया। सः मूल्यम् अपि उक्तवान्। उसने कीमत भी कही। सर्वे उक्तवन्तः – वस्त्राणां संयोजनं बहु योग्यम् अस्ति।  सभी ने कहा – कपड़ों की फिटिंग अच्छी है। सर्वेषां प्रशंसां श्रुत्वा सः प्रसन्नः अभवत्। सबकी प्रशंसा सुनकर वह खुश हुआ। अद्य तृतीयं दिनम् अस्ति  आज तीसरा दिन है सः तानि एव वस्त्राणि धारयित्वा बहिः गतवान्।  वो वही कपड़े पहनकर बाहर गया है। तत्र बहु अन्धकारः आसीत्। वहाँ बहुत अँधेरा था। यतोहि तत्र दीपगोलकम् न आसीत्। क्योंकि वहाँ बल्ब नहीं था। तत्र दण्डदीपः न आसीत्।  वहाँ ट्यूबलाइट नहीं थी। कस्य अपि पार्श्वे करदीपः न आसीत्। किसी के पास टॉर्च नहीं थी। तत्र वातायानम् अपि न आसीत्। वहाँ खिड़की भी नहीं थी। सूर्यप्रकाशः अपि न आसीत्।  सूर्यप्रकाश भी नहीं था। अतः तत्र अन्धकारः आसीत्।  इसलिये वहाँ अँधेरा था। ( “आसीत् ” प्रयोगः ) सः संस्कृतशिक्षकः अस्ति।  वह संस्कृत शिक्षक है। पाठनसमये सः हस्ते पुस्तकं न स्थापयति। पढ़ाते समय वह हाथ में पुस्तक नहीं रखता है। सः सर्वान् पाठान् अभिनयं कृत्वा पाठयति।  वह सभी पाठ अभिनय करके पढ़ाता है। तस्य छात्राः अपि अभिनयं कृत्वा उत्तरं ददति। उसके छात्र भी अभिनय करके उत्तर देते हैं। सः प्रतिदिनं श्लोकान् वा गीतम् गापयति। वह प्रतिदिन श्लोक या गीत गवाता है। सः एकं वाक्यं वदति। वह एक वाक्य बोलता है। छात्राः तस्य अनुकरणं कुर्वन्ति। छात्र उसका अनुकरण करते हैं। छात्राः नूतनानि वाक्यानि अपि वदन्ति। छात्र नए वाक्य भी बोलते हैं। सः सहारनपुरतः दूरवाणीं कृतवान्।  उसने सहारनपुर से फोन किया। कथम् अस्ति भवान् ?  कैसे हैं आप ? भवान् कः ?  आप कौन ? संस्कृतं पाठयामि।  संस्कृत पढ़ाता हूँ। प्रतिदिनं भवतः पाठान् पठामि। प्रतिदिन आपके पाठ पढ़ता हूँ। तेन अभ्यासं करोमि।  उससे अभ्यास करता हूँ। बहु लाभः भवति।  बहुत लाभ होता है। भवतः धन्यवादः । आपका धन्यवाद । द्विशतं विंशतिः वर्षेभ्यः पूर्वं वीरपुरे बापा-जलारामस्य जन्म अभवत् । दो सौ बीस वर्ष पहले वीरपुर में जलाराम बापा का जन्म हुआ था। जलारामस्य पितुः नाम प्रधान ठक्करः आसीत्।  जलाराम के पिता का नाम प्रधान ठक्कर था। जलारामस्य मातुः नाम राजबाई ठक्करः आसीत्।  जलाराम जी की माँ का नाम राजबाई ठक्कर था। जलारामः ईश्वरभक्तः धर्मपरायणः सेवाभावी च आसीत्।  जलाराम जी ईश्वरभक्तः धर्मपरायणः और सेवाभावी थे। सः गोसेवां करोति स्म।  वह गौसेवा करते थे। सः मूकानां पशूनां सेवां करोति स्म।  वे मूक पशुओं की सेवा करते थे। वीरपुरे सः सर्वेषां कृते अन्नक्षेत्रं चालयति स्म।  वीरपुर में सबके लिये अन्नक्षेत्र चलाते थे। तद् अन्नक्षेत्रम् अद्यापि चलति।  वो अन्नक्षेत्र आज भी चलता है। वीरपुरे अन्नक्षेत्रे प्रतिदिनम् अनेके जनाः भोजनं कुर्वन्ति।  वीरपुर में अन्नक्षेत्र में प्रतिदिन अनेक लोग भोजन करते हैं। अद्य जलारामस्य जन्मजयन्ति अस्ति।  आज जलाराम जी की जन्मजयन्ति है। एका बालिका मम गीतं श्रृणोति स्म। सा बालिका मम अङ्के आगत्य उपविष्टवती। सः बहु श्रान्तः आसीत्।  वह बहुत थका हुआ था। रात्रौ चतुर्वादन पर्यन्तं सः कार्यं कृतवान्।  रात में चार बजे तक उसने कार्य किया। तस्य गृहे चतुर्दश अतिथयः आगतवन्तः। उसके घर चौदह अतिथि आए थे। तस्य अतिथयः रेलयानेन लोकयानेन गच्छन्ति स्म।  उसके अतिथि रेल से बस से जा रहे थे। एकं रेलयानम् एकादशवादने आसीत्।  एक रेल ग्यारह बजे थी। तेन यानेन सप्त जनाः अगच्छन्।  उस गाड़ी से सात जने गए। एकं रेलयानं सार्धएकवादने आसीत् एक रेल डेढ़ बजे थी। तेन यानेन चत्वारः अतिथयः अगच्छन्।  उस गाड़ी से चार अतिथि गए। लोकयानं सपादत्रिवादने गच्छन् आसीत्।  बस सवातीन बजे जानी थी। लोकयानेन त्रयः अतिथयः गतवन्तः।  बस से तीन अतिथि गए। सः गृहम् आगत्य स्नानं कृतवान्। उसने घर आकर स्नान किया। तदनन्तरं सः शयनं कृतवान्।  उसके बाद वह सोया। तथापि सः प्रातः सार्धपञ्चवादने उत्थितवान्।  फिर भी वह सुबह साढ़े पाँच उठ गया। सा प्रतिदिनम् अश्वम् आरोहति। वह प्रतिदिन घोड़े पर चढ़ती है। आरोहणात् पूर्वं सा अश्वारोहणस्य गणवेशं धारयति। घोड़े पर चढ़ने से पहले वह अश्वारोहण का गणवेश पहनती है। शिरसि शिरस्त्राणं धारयति।  सिर पर हेल्मेट पहनती है। पादयोः पादत्राणं धारयति।  पैरों में बूट पहनती है। तस्याः आदेशं अश्वः अपि मन्यते। उसके आदेश को घोड़ा भी मानता है। एतद् भवतः (पुंलिङ्ग ये आपका एतद् भवत्याः स्त्रीलिंग ये आपका एतद् तस्य (पुंलिङ्ग ये उसका एतद् तस्याः स्त्रीलिंग ये उसका एतद् एतस्य (पुंलिङ्ग ये इसका एतद् एतस्याः स्त्रीलिंग ये इसका एतद् कस्य (पुंलिङ्ग ये किसका एतद् कस्याः स्त्रीलिंग ये किसका एतद् भवतः (पुंलिङ्ग ये आपका गङ्गानद्याः मुखभूमौ सुन्दरवनम् अस्ति। गङ्गा नदी के डेल्टा में सुंदरवन है। सुन्दरवने बहुविधाः वृक्षाः सन्ति। सुन्दरवन में बहुत प्रकार के वृक्ष हैं। वने कच्छपाः अपि सन्ति।  वन में कछुए भी हैं। विविधाः खगाः अपि वसन्ति। विविध पक्षी भी रहते हैं। जनाः अत्र नौकाविहारम् अपि कुर्वन्ति। लोग यहाँ नौकाविहार भी करते हैं। सुन्दरवनम् अस्माकं राष्ट्रीयम् उद्यानम् अस्ति।  सुन्दरवन हमारा राष्ट्रीय उद्यान है। नीरवः लोकयानेन यात्रां कुर्वन् अस्ति।  नीरव बस से यात्रा कर रहा है। सः यानस्य दक्षिणभागे उपविष्टः अस्ति।  वह वाहन के दाहिने भाग में बैठा है। यदा सः यात्रां करोति तदा तं निद्रा आगच्छति।  जब वह यात्रा करता है तब उसे नींद आ जाती है। अद्य अपि सः निद्रां कुर्वन् अस्ति। आज भी वह नींद कर रहा है। निद्रायां नीरवस्य दक्षिणहस्तः वातायनात् बहिः आगतः । नींद में नीरव का दाहिना हाथ खिड़की से बाहर आ गया है। यानचालकः उच्चैः अवदत्। ड्राइवर जोर से बोला “हस्तम् अन्तः करोतु।”  हाथ अन्दर करिये। ” कस्य हस्तः बहिः अस्ति ?”  किसका हाथ बाहर है ? सः न श्रृणोति। वह नहीं सुनता है। अतः नीरवस्य सहयात्री तं वदति। इसलिये नीरव का सहयात्री उसे कहता है। ” हस्तम् अन्तः करोतु”  हाथ अंदर करिये। भवान् निद्राधीनः अस्ति। आप निद्राधीन हैं। दुर्घटना भवितुं शक्यते। दुर्घटना हो सकती है। पुत्रः – तात एकशतं रूप्यकम् इच्छामि।  पिताजी सौ रुपया चाहिये। पिता – किमर्थम् एकशतम् ?  किसलिये एक सौ ? पुत्रः – ददातु न ….  दीजिये न …. पुत्रः – एकं पुस्तकं क्रयणीयम् अस्ति।  एक पुस्तक खरीदनी है। पिता – चल आवां द्वौ क्रीणावः । चलो हम दोनों खरीदते हैं। पुत्रः – न तात मम सहपाठिनः पार्श्वे पुस्तकानि न सन्ति मेरे सहपाठी के पास पुस्तकें नहीं हैं । अहं तस्मै दातुम् इच्छामि।  मैं उसे देना चाहता हूँ। पिता – त्वं तव मित्रस्य सहयोगं कर्तुम् इच्छसि।  तुम तुम्हारे मित्र को सहयोग करना चाहते हो। पुत्रः – आम् । हाँ । पिता – तम् आह्वय । केवलं पुस्तकानि न अपितु लेखनी टिप्पणीपुस्तकानि अपि दास्यामि।  उसे बुलाओ केवल पुस्तकें ही नहीं अपितु पेन कॉपी भी दूँगा। सः पिता निर्धनस्य बालकस्य साहाय्यं करोति।  वह पिता निर्धन बालक का सहयोग करता है। सः नूतनस्य कार्यालयस्य निर्माणं कारितवान् । उसने नया कार्यालय बनवाया है। कार्यालयस्य प्रवेशद्वारं बहु विशालम् अस्ति।  कार्यालय का प्रवेशद्वार बहुत विशाल है। द्वारे पादरक्षाः अवतारयितुं स्थानम् अस्ति। दरवाजे पर चप्पलें उतारने का स्थान है। उभयतः अनेके पादपाः सन्ति।  दोनों तरफ अनेक पौधे हैं। सर्वप्रथमं स्वागतकक्षः अस्ति। सबसे पहले स्वागत कक्ष है। एका युवतिः सर्वेषां स्वागतं करोति।  एक युवती सबका स्वागत करती है। एकः सेवकः सर्वान् आगन्तुकान् जलं पाययति।  एक सेवक सभी आने वालों को पानी पिलाता है। तस्मात् अग्रे कर्मकराणां प्रकोष्ठाः सन्ति।  उसके आगे कर्मचारियों के कमरे हैं। अनन्तरं प्रबंधकस्य प्रकोष्ठः अस्ति।  उसके बाद मैनेजर का कमरा है। सर्वेषां कृते सुखासन्दानि सन्ति।  सबके लिये रिवोल्विंग चेयर है। एकसहस्र पञ्चशतं सप्तवंशतिःतमे वर्षे गुरुनानकस्य जन्म अभवत् सम्वत पन्द्रह सौ सत्ताईस में गुरुनानक जी का जन्म हुआ। कार्तिक मासस्य पूर्णिमा तिथिः आसीत्। कार्तिक महीने की पूर्णिमा तिथि थी। अधुना तद् नगरं नानकाना साहिब नाम्ना सुप्रसिद्धम् अस्ति। अब वह नगर नानकाना साहिब के नाम से प्रसिद्ध है। सः गुरुग्रन्थं लिखितवान्।  उन्होंने गुरुग्रंथ लिखा। सिक्खानां देवालयं वयं गुरुद्वारा नाम्ना जानीमः । सिक्खों के देवालय को हम गुरुद्वारा नाम से जानते हैं। अद्य गुरुद्वाराषु सर्वे सिक्ख जनाः प्रार्थनां करिष्यन्ति।  आज गुरुद्वारों में सभी सिख लोग प्रार्थना करेंगे। अनन्तरं ते प्रसादवितरणं करिष्यन्ति। बाद में वे प्रसाद बाँटेंगे। पतिः – त्वं गच्छ अहम् आगच्छामि। तुम चलो मैं आता हूँ। पतिः – फलानि आनेतुम् गच्छामि।  फल लाने जा रहा हूँ। पत्नी – शीघ्रम् आगच्छतु …  जल्दी आईयेगा …. हरिद्रालेपनं समये एव आरप्स्यते। हल्दी लेपन समय पर शुरू होगा। पतिः – त्वं हरिद्रालेपनम् आरभस्व । तुम हल्दी लेपन शुरू करो। अहं शीघ्रमेव आगमिष्यामि। मैं जल्दी से आऊँगा। पतिः – न ,कस्यापि गृहं रिक्तहस्तः तु नैव गन्तव्यम् ।  नहीं, किसी के भी घर खाली हाथ तो नहीं जाना चाहिये। अद्य तु तस्य गृहे माङ्गलिकं कार्यं भवति।  आज तो उसके घर मांगलिक काज हो रहा है। तां सर्वे जनाः “मैरी कॉम” नाम्ना जानन्ति। उसे सभी “मैरी कॉम” नाम से जानते हैं। सा राज्यसभायाः सदस्या अपि अस्ति। वह राज्यसभा की सदस्य भी है। न केवलं ज्येष्ठाः अपितु युवकाः युवत्यः अपि संस्कृतं पठन्ति।  न केवल बड़े अपितु युवक युवतियाँ भी संस्कृत पढ़ते हैं। संस्कृत गीतं श्रृण्वन्ति गायन्ति च। संस्कृत गीत सुनते और गाते हैं। यदा संगोष्ठिः भवति तदा युवकाः युवत्यः आगच्छन्ति। जब बैठक होती है तब युवक युवतियाँ आते हैं। अनेके जनाः “संस्कृतवार्तावलीम् अपि पश्यन्ति। अनेक लोग “संस्कृतवार्तावली” भी देखते हैं। अनेके परिवाराः सन्ति यस्य सर्वेजनाः संस्कृतं जानन्ति वदन्ति च। अनेक परिवार हैं जिसके सभी लोग संस्कृत जानते हैं और बोलते हैं। अनेके प्रतिदिनम् अभ्यासं कुर्वन्ति। अनेक लोग प्रतिदिन अभ्यास करते हैं। तेषाम् अनुकरणम् अन्ये जनाः कुर्वन्ति। उनका अनुकरण अन्य लोग करते हैं। सः बहु कुपितः जातः । वह बहुत गुस्सा हो गया। यदा सः कोपायमानः जातः तदा तस्य नेत्रे रक्तवर्णीये जाते। जब वह क्रुद्ध हुआ तब उसकी दोनों आँखें लाल हो गईं। तस्य सम्पूर्णं शरीरं कम्पते स्म।  उसका पूरा शरीर काँप रहा था। क्रुध्यमानः सः अनर्गलं प्रलापं करोति स्म।  वह क्रुद्ध होकर अनर्गल बोल रहा था। तस्य श्वासप्रश्वासः अपि वेगेन चलति। उसकी श्वांस भी तेज चल रही है। अधिकं क्रोधं मा कुरु।  अधिक क्रोध मत करो। शान्तः भव ….  शान्त हो जाओ … अतः क्रोधः न करणीयः। इसलिये क्रोध नहीं करना चाहिये। भवान् कं कम् आहूतवान् ?  आपने किस किसको बुलाया है ? अहम् अमितम् अमितभ्रातरम् आहूतवान् । कश्मीरे शारदापीठम् अस्ति।  कश्मीर में शारदा पीठ है। तत्र सरस्वतीमातुः मन्दिरम् अस्ति। वहाँ माँ सरस्वती का मंदिर है। पूर्वं तत्र अनेकानि वैदिक-गुरुकुलानि आसन् । पहले वहाँ अनेक वेदिक गुरुकुल थे। अधुना तद् पीठम् पाकिस्थानाधिकृते विस्तारे अस्ति। अब वो पीठ पाकिस्तान अधिकृत विस्तार में है। शारदापीठं नीलमनद्याः (किशनगङ्गायाः) तटे अस्ति।  शारदापीठ नीलम नदी किशनगङ्गा) के तट पर है। अधुना तत्र शारदापीठस्य भग्नावशेषाः दृश्यन्ते।  अब वहाँ शारदापीठ के भग्नावशेष दिखते हैं। काश्मीरी पण्डिताः तत्र निवसन्ति स्म।  काश्मीरी पण्डित वहाँ रहते थे। ते तत्र वेदपाठं कुर्वन्ति स्म।  वे वहाँ वेदपाठ करते थे। ते शास्त्रार्थम् अपि कुर्वन्ति स्म। वे शास्त्रार्थ भी करते थे। पुनः तत्र वैदिकं वातावरणं भवेत् इति वयं कामयामहे।  पुनः वहाँ वैदिक वातावरण हो यही हम कामना करते हैं। तस्य अपरं नाम “हर्षगढ़” अपि अस्ति। उसका दूसरा नाम हर्षगढ़ भी है। पर्यटकाः अनुधावकाः च पर्वतारोहणं कुर्वन्ति। पर्यटक और ट्रैकर पर्वतारोहण करते हैं। अत्र ऋजुः आरोहणं करणीयं भवति।  यहाँ सीधी चढ़ाई करनी होती है। अतएव हिमालयात् अपि हर्षगढ़स्य आरोहणं क्लिष्टम् अस्ति। अतः हर्षगढ़ का आरोहण हिमालय से भी अधिक कष्टकारी है। पर्वतस्य उपरि गणेशमन्दिरम् अस्ति। पहाड़ के ऊपर गणेश मंदिर है। एकं विशालं यज्ञकुण्डम् अस्ति। एक विशाल यज्ञकुंड है। एकः जलाशयः अपि अस्ति। एक जलाशय भी है। अवतरणसमये ध्यानं देयं भवति। उतरते समय ध्यान देना होता है। सः शिशुः जलेन सह क्रीडति। वह बच्चा पानी के साथ खेलता है। सा अवदत् – सूनो जलं शीतलम् अस्ति। वह बोली – पुत्र पानी ठंडा है। शिशुः मुखेन केवलम् ” अ..बू … अ…बू..वदति।  बालक मुख से केवल ” अ..बू … अ…बू बोलता है। ” अहम् अम्बा एतद् अम्बुः ।”  मैं माँ ये पानी । तदा क्रीड । तब खेलो। सत्सङ्गे सः सा प्रवचनं श्रृणोति। सत्संग में वह प्रवचन सुनता सुनती है। बहवः जनाः सत्सङ्गं गच्छन्ति। बहुत से लोग सत्संग में जाते हैं। सर्वे मिलित्वा वेदपाठं कुर्वन्ति। सब मिलकर वेदपाठ करते हैं। सर्वे जनाः भजनानि अपि गायन्ति। सभी लोग भजन भी गाते हैं। सत्सङ्गस्य प्रभावः सर्वेषां जीवने दृश्यते। सत्संग का प्रभाव सबके जीवन में दिखता है। ये सत्सङ्गं गच्छन्ति ते सर्वे धैर्यवन्तः अभवन्।  जो सत्संग जाते हैं वे सभी धैर्यवान बन गए हैं । ते कष्टात् भयं न अनुभवन्ति। वे कष्ट से भय अनुभव नहीं करते हैं। ते अन्धविश्वासम् अपि न कुर्वन्ति। वे अन्धविश्वास भी नहीं करते हैं। सतसङ्गिनः दुराचारं न कुर्वन्ति। सत्संगी लोग दुराचार नहीं करते हैं। प्रातः सा भ्रमणार्थं गतवती। सुबह वह घूमने गई थी। सा पत्या सह भ्रमणार्थं गतवती। वह पति के साथ घूमने गई थी। सा पत्या सह उद्याने भ्रमणं कृतवती। (भ्रमितवती)  वह पति के साथ बगीचे में घूमी। अर्धहोरा पर्यन्तं सा भ्रमितवती।  आधा घंटे तक वह घूमी ( तौ द्वौ भ्रमितवन्तौ वे दोनों घूमे ) पञ्चनिमेष पर्यन्तं द्वौ विश्रामं कृतवन्तौ।  पाँच मिनट तक दोनों ने विश्राम किया। सा मेथिकाम् अपि क्रीतवती। उसने मेथी भी खरीदी। द्वौ खादिष्यतः ।  दोनों खाएँगे । बालकाः अपि खादिष्यन्ति। बच्चे भी खाएँगे। द्वीपसमूहे प्रायः त्रिशतं द्वीपानि सन्ति। द्वीपसमूह में प्रायः तीन सौ द्वीप हैं। ते अग्निबाणम् अपि चालयितुं जानन्ति। वे अग्निबाण भी चलाना जानते हैं। ते आदिवासिनः तं प्रचारकं मारितवन्तः । उन आदिवासियों ने उस प्रचारक को मार दिया। आदिवासिनः आत्मरक्षणं स्वयमेव कुर्वन्ति। आदिवासी लोग आत्मरक्षा स्वयं ही करते हैं। वायुसैनिकाः युद्धाभ्यासं कुर्वन्ति स्म। वायुसैनिक युद्धाभ्यास कर रहे थे। अद्य प्रातः पुनः उड्डयन्ते।  आज सुबह पुनः उड़ रहे हैं। पश्य … ओ …. तद् गच्छति । देखो … ओ … वो जा रहा है । दृष्टवान् वा ?  देखा क्या ? दृश्यते वा ?  दिख रहा है ? अहं तु दृष्टवान् दृष्टवती । मैंने तो देख लिया। भवान् मम कार्यं कृतवान् अतः। आपने मेरा काम कर दिया इसलिये। भवती मम पुत्रं सम्यक् पाठितवती अतएव।  आपने मेरे बेटे को अच्छे से पढ़ाया इसलिये। यतोहि भवान् मां मार्गं अदर्शयत्।  क्योंकि आपने मुझे रास्ता दिखाया। यतोहि भवती मम वार्ताम् अमन्यत । क्योंकि आपने मेरी बात मान ली । भवान् समये एव माम् उत्थापितवान् अतः । आपने समय पर मुझे उठा दिया अतः। भवती मम कार्यं मां स्मारितवती अतः । आपने मुझे मेरा काम याद करा दिया इसलिये। भवती संस्कृतसम्मेलनम् आगतवती अतः । आप संस्कृतसम्मेलन में आईं इसलिये। भवान् मम प्रतीक्षां कृतवान् अतः ।  आपने मेरी प्रतीक्षा की इसलिये । भवतः भवत्याः राष्ट्रसेवार्थं धन्यवादः । आपकी राष्ट्रसेवा के लिये धन्यवाद। यद् यद् श्रेष्ठं कार्यं क्रियते तदर्थं धन्यवादः ।  जो जो श्रेष्ठ काम किये जाते हैं उसके लिये धन्यवाद। मालविका श्वः राँचीं गमिष्यति।  मालविका कल राँची जाएगी। तत्र सा मातुलस्य गृहे वत्स्यति वह वहाँ मामा के घर रहेगी। मतुलः मालविकां भ्रमणार्थं नेष्यति। मामाजी मालविका को घुमाने ले जाएँगे। राँचीनगरे सा जलप्रपातान् द्रक्ष्यति। राँची में वो झरने देखेगी। सा टैगोर पर्वतं गमिष्यति। वह टैगोर पर्वत जाएगी। सा कत्थक-नृत्यं करिष्यति।  वह कत्थक नृत्य करेगी। मालविका तत्र पुरस्कारं प्राप्स्यति।  मालविका वहाँ पुरस्कार पाएगी। सः प्रश्नं पृष्टवान्  उसने प्रश्न पूछा आदेशः कथं दीयते ?  आदेश कैसे दिया जाता है ? यदा आदेशः त्वद् अर्थं दीयते तदा – गच्छ वद ,लिख पठ तथा वक्तव्यम् । यदा भवान् भवती अर्थम् आदेशः देयः भवति तदा तस्याः भ्राता आगच्छति। उसका भाई आ रहा है । तस्याः भ्राता अद्य आगमिष्यति। उसका भाई आज आएगा । तस्याः भ्राता मणिपाले पठति। उसका भाई मणिपाल में पढ़ता है। तस्याः भ्राता तत्र खगोलशास्त्रं पठति।  उसका भाई वहाँ खगोलशास्त्र पढ़ता है। पित्रा सह रेलस्थानकं गतवती। पिता के साथ रेलवेस्टेशन गई। भ्रातुः कृते तस्याः माता स्वादिष्टम् अल्पाहारं निर्मितवती। भैया के लिये माँ ने स्वादिष्ट अल्पाहार भी बनाया है। रेलस्थानकतः गृहं गत्वा सा भ्रात्रा सह अल्पाहारं करिष्यति। रेलवेस्टेशन से घर जाकर वह भाई के साथ अल्पाहार करेगी। तस्याः भ्राता एकसप्ताह-पर्यन्तं गृहे स्थास्यति। उसका भाई एक सप्ताह तक घर में रुकेगा। दिनद्वयं किमपि न लिखितवान् अहम् । दो दिन मैंने कुछ भी नहीं लिखा। सतर्कता अधिकारी मम कार्यालयम् आगतवान् आसीत्।  विजिलेंस ऑफिसर मेरे कार्यालय में आए थे। सः सर्वान् बहुविधान् प्रश्नान् पृष्टवान्।  उसने सबको बहुत प्रकार के प्रश्न पूछे। भवान् भवती किं कार्यं करोति आप क्या काम करते करती हैं ? एतद् कार्यं किमर्थं करोति यह कार्य क्यों करते हैं ? तद् कार्यं किमर्थं न करोति वह कार्य क्यों नहीं करते हैं ? भवान् भवती कियत् कार्यं करोति ?  आप कितना काम करते करती हैं ? सर्वेषां पञ्जिकाः कुत्र स्थापयति ?  सबकी फाइल कहाँ रखते हो ? एकस्मिन् दिने कति कार्याणि करोति ?  एक दिन में कितने काम करते हो ? प्रातः नववादने संस्कृत-शोभायात्रां निष्कासयिष्यामः। प्रातः नौ बजे संस्कृत शोभायात्रा निकालेंगे। गाँधीधामनगरस्य स्वामीनारायणस्य गुरुकुलतः शोभयात्रा आरप्स्यते। गाँधीधाम के स्वामीनारायण गुरुकुल से शोभयात्रा शुरू होगी। सिन्धुबागमार्गतः सम्मेलनस्थलं गामिष्यति। सिंधुबाग मार्ग से सम्मेलन स्थल जाएगी। शोभायात्रायां शिक्षकाः शिक्षिकाः छात्राः कार्यकर्तारः च भविष्यन्ति। शोभायात्रा में शिक्षक शिक्षिकाएँ छात्र और कार्यकर्ता होंगे। अनन्तरं सम्मेलनस्य उद्घाटनसत्रं भविष्यति।  बाद में सम्मेलन का उद्घाटन सत्र होगा। छात्राः विविधानि संस्कृत गीतानि गास्यन्ति। छात्र विविध संस्कृत गीत गाएँगे। छात्राः विविधानि नृत्यानि अपि करिष्यन्ति छात्र विविध नृत्य करेंगे। संस्कृत-प्रदर्शनी अपि भविष्यति।  संस्कृत प्रदर्शनी भी होगी। सायंकाले सम्मेलनस्य समापनं भविष्यति। शाम को सम्मेलन का समापन होगा। सर्वे जनाः कृपया अवश्यमेव आगच्छन्तु। सभी लोग अवश्य ही आएँ। अमितः प्रश्नं पृच्छति। अमित प्रश्न पूछता है। किं किं कार्यम् अभवत् ?  क्या क्या काम हो गया ? दुष्यन्तः उत्तरं ददाति। दुष्यन्त उत्तर देता है। भरतभ्राता सर्वां व्यवस्थां पश्यति। भरतभाई सारी व्यवस्था देख रहे हैं। दीपेनः फलकानि निर्मितवान्। दीपेन ने पोस्टर बना दिये। अखिलेशः दानं स्वीकर्तुं गच्छति।  अखिलेश दान लेने जा रहा है। अहं दुष्यन्तः सर्वान् आमन्त्रणं दातुं गच्छामि।  मैं (दुष्यन्त सबको आमंत्रण देने जा रहा हूँ। रक्षिताभगिनी भोजनव्यवस्थां पश्यति। रक्षिता बहन भोजन व्यवस्था देख रही है। अन्ये कार्यकर्तारः अपि स्वं स्वं कार्यं कुर्वन्ति। अन्य कार्यकर्ता भी अपना अपना काम कर रहे हैं। कृपया सर्वे संस्कृतसम्मेलनम् अवश्यमेव आगच्छन्तु। कृपया सभी संस्कृतसम्मेलन में अवश्य ही आएँ। स्थानम् सहयोग सरस्वती विद्यामंदिर,गुरुकुल मार्ग:,गांधीधाम-कच्छ समय प्रातः नवतः सायं सार्ध सप्तवादन पर्यन्तम् तस्याः पार्श्वे वर्णाः सन्ति। उसके पास रंग हैं। दुष्यन्तः – पश्यतु दक्षा भगिनी ततः आगच्छति । देखिये दक्षा बहन वहाँ से आ रही है। अमितः – तर्हि चलन्तु वर्णवल्ली भविष्यति एव।  तो चलिये रंगोली तो हो ही जाएगी। वयं अन्यानि कार्याणि कुर्मः ।  हम दूसरे काम करते हैं। भरतः – मञ्चस्य व्यवस्थाम् एकवारं पश्यन्तु।  मंच की व्यवस्था एक बार देख लीजिये। संस्कृतसम्मेलनस्य फलकं कुत्र लम्बनीयम् अस्ति संस्कृतसम्मेलन का पोस्टर कहाँ लगाना है ? धर्मेन्द्र: – एतद् कार्यम् अहं करोमि।  यह काम मैं करता हूँ। विरलः शिवमः भाविकः च मया सह सन्ति। विरल शिवम और भाविक मेरे साथ हैं। ओ भ्रातरः भगिन्यः अवश्यमेव संस्कृतसम्मेलनम् आगच्छन्तु। स्थानम् सहयोग सरस्वती विद्यामंदिर,गुरुकुल मार्ग:,गांधीधाम-कच्छ* समय प्रातः नवतः सायं सार्ध सप्तवादन पर्यन्तम्* प्रातः आरभ्य अनेके कार्यकर्तारः आगतवन्तः। अनेके शिक्षकाः शिक्षिकाः छात्राः च आगतवन्तः। प्रातः नववादने शोभायात्रा आरब्धा । आवासीयपरिसरे ये जनाः आसन् ते अपि संस्कृतजयघोषं कृतवन्तः । जनाः सर्वेषाम् उपरि पुष्पवर्षां कृतवन्तः। सम्मेलनस्य उद्घाटनसत्रे विद्वान्सः जनान् उद्बोधितवन्तः । सुमेधायाः माता – श् …श् श् … आगच्छ … त्वमपि उपविश । कीर्ति: – अहं संस्कृतं न जानामि। सुमेधायाः माता – सरलम् अस्ति। यथा हिन्दीकाव्यं पठति तथैव पठ । गच्छ तत्र सुमेधया सह उपविश । तस्याः पार्श्वे गीतायाः अपरा प्रति अस्ति। सुमेधा उच्चै: पठति, अर्थसहितं पठति। गीता जयन्ते: सर्वेभ्यः मङ्गलकामनाः । रक्षिता भगिनी स्वां विद्यालयं नीतवती। विद्यालयस्य नाम ब्रह्मसमाज विद्यालयः अस्ति। अद्य बालकाः गीतापाठं कृतवन्तः । ईश्वरः अस्माकं कर्मानुसारं न्यायं करोति । आजीवनं सत्कर्म एव करणीयम् । शिक्षिका – सतीश त्वं किमर्थं विलम्बेन आगतवान् ?  सतीश तुम क्यों देरी से आए ? सतीशः – मार्गे श्वानः धावन्ति स्म ।  रास्ते में कुत्ते दौड़ रहे थे। शिक्षिका – श्वभिः सह तव कः सम्बन्धः ?  कुत्तों के साथ तुम्हारा क्या सम्बन्ध ? शिक्षिका – तर्हि त्वं किं कृतवान् ?  तो तुमने क्या किया ? सतीशः – अहं तं शावकं रक्षितवान्।  मैंने उस पिल्ले को बचाया। पाषाणं क्षिप्तवा शुनां दूरम् अपसारितवान्।  पत्थर फेंककर कुत्तों को दूर भगाया। शिक्षिका – अस्तु प्रतिदिनं तथा मा करोतु। समये एव विद्यालयम् आगच्छ।  ठीक है, रोज ऐसा नहीं करना । समय पर विद्यालय आओ। आरात्रिः सा कासते स्म । सारी रात वह खाँस रही थी। तस्याः पञ्चदशवर्षीया पुत्री वारं वारम् उत्थाय तां पश्यति स्म।  उसकी पन्द्रह वर्ष की बेटी बार बार उठ कर उसे देख रही थी। पुत्रः एक होरा अनन्तरम् आगमिष्यति। बीटा एक घण्टे बाद आएगा। पुत्रः मार्गे अस्ति। बेटा रास्ते में है। पुत्रः जामनगरतः आगच्छति। बेटा जामनगर से आ रहा है। पुत्रः आयुर्वेदस्य अध्ययनं करोति।  पुत्र आयुर्वेद की पढ़ाई कर रहा है। मार्गे सः दूरवाणीम् अपि कृतवान्।  रास्ते में उसने फोन भी की किया । भगिनीम् उक्तवान् – मात्रे कासामृतं देहि। बहन को कहा – माँ को कासामृत दे दो। अधुना पुनः दूरवाणीं कृतवान्।  अभी फिर से फोन किया। ” भगिनि अहं द्विहोरायाः अनन्तरं प्राप्स्यामि।  बहना मैं दो घंटे बाद पहुँचूँगा। सा एषा किम् इच्छति ? सः एषः किम् इच्छति ? अहं किं कर्तुम् इच्छामि ? त्वं किं कर्तुम् इच्छसि ? भवान् किं कर्तुम् इच्छति ? भवती किं कर्तुम् इच्छति ? सा एषा किं कर्तुम् इच्छति ? सः एषः किं कर्तुम् इच्छति ? राष्ट्रहितार्थं ये कार्यं कृतवन्तः तान् प्रायः वयं न जानीमः।  राष्ट्रहित के लिये जिन्होंने काम किया उन्हें प्रायः हम नहीं जानते हैं। धर्मरक्षार्थं ये कार्यं कृतवन्तः तान् अपि प्रायः वयं न जानीमः।  धर्म की रक्षा के लिये जिन्होंने काम किया उन्हें भी प्रायः हम नहीं जानते हैं। स्वामी श्रद्धानन्दः राष्ट्रहितार्थं कार्यम् अकरोत्।  स्वामी श्रद्धानन्द ने राष्ट्रहित के लिये काम किया। स्वामी श्रद्धानन्दः धर्मणः अपि रक्षां कृतवान्।  स्वामी श्रद्धानन्द ने धर्म की भी रक्षा की। ये विधर्मिणः अभवन् तान् सः पुनः सनातन-वैदिक धर्मणि आनीतवान्।  जो विधर्मी हो गए थे उन्हें पुनः सनातन वैदिक धर्म में ले आए। सः शुद्धि-आन्दोलनं चालितवान्।  उन्होंने शुद्धि आन्दोलन चलाया। गुरुकुलीय-शिक्षायाः सः प्रचारकः आसीत्।  गुरुकुलीय शिक्षा के वे प्रचारक थे। आँग्लजनाः अपि तस्मात् बिभ्यति स्म । अँग्रेज लोग भी उनसे डरते थे। अद्य स्वामी श्रद्धानन्दस्य बलिदानदिनम् अस्ति। सा अवदत् वह बोली । सप्तवादने मम गृहम् आगच्छतु । सात बजे मेरे घर आईये। यज्ञस्य कृते सर्वाणि वस्तूनि भवान् एव आनयतु।  यज्ञ के लिये सभी वस्तुएँ आप ही लाएँ। सपादसप्तवादने यज्ञम् आरभताम् । सवा सात बजे यज्ञ शुरू करिये। सार्धअष्टवादने यज्ञं समापयतु।  साढ़े आठ बजे यज्ञ समाप्त करिये। अनन्तरं मम बालकान् किञ्चित् बोधयतु।  बाद में मेरे बच्चों को कुछ समझाईये । तैः सह वार्तालापं करोतु।  उनके साथ बात करिये। नव वादने भवान् कार्यमुक्तः भविष्यति। नौ बजे आप कार्यमुक्त हो जाएँगे। नववादने भवान् गच्छतु।  नौ बजे आप जाईये । अहं भवतः अधिकं समयं न स्वीकरिष्यामि। मैं आपका अधिक समय नहीं लूँगी। गांधीनगरस्य पार्श्वे कोलवाड ग्रामः अस्ति। गांधीनगर के पास कोलवाड गाँव है। आयुर्वेदविद्यालयस्य परिसरः बहु विशालः अस्ति।  आयुर्वेद विद्यालय का परिसर बहुत बड़ा है। परिसरे अनेकानां औषधीनां वृक्षाः सन्ति।  परिसर में अनेक औषधियों के वृक्ष हैं। एतस्मिन् परिसरे अधुना गुजरातराज्यस्य संस्कृतसम्मेलनं चलति।  इस परिसर में अभी गुजरात राज्य का संस्कृतसम्मेलन चल रहा है। समग्र-गुजराततः एकसहस्र संस्कृतकार्यकर्तारः समागताः सन्ति।  समग्र गुजरात से एक हजार संस्कृत कार्यकर्ता आए हैं। गतरात्रौ संस्कृतभाषायां सांस्कृतिककार्यक्रमः अपि अभवत्।  कल रात संस्कृत भाषा में सांस्कृतिक कार्यक्रम भी हुआ। तस्याः पुत्री वनस्थल्यां पठति।  उसकी बेटी वनस्थली में पढ़ती है। वनस्थली विद्यापीठम् अस्ति।  वनस्थली विद्यापीठम् है । समविश्वविद्यालयः अस्ति।  डीम्ड यूनिवर्सिटी है। अत्र केवलं बालिकाः एव पठन्ति।  यहाँ केवल बच्चियाँ ही पढ़ती हैं। वनस्थलीविद्यापीठे अश्वारोहणम् अपि शिक्ष्यते । वनस्थली विद्यापीठ में घुड़सवारी भी सिखाई जाती है। समग्र-भारतस्य युवत्यः अत्र आगत्य अध्ययनं कुर्वन्ति। सारे भारत से युवतियाँ यहाँ आकर अध्ययन करती हैं। मम भ्रात्रीया “कुहू” अपि तत्रैव पठति। मेरी भतीजी कुहू भी वहीं पढ़ती है। अहम् आलस्यं त्यक्ष्यामि।  मैं आलस छोड़ूँगा छोडूँगी । अहम् आलस्यं त्यक्तवान् त्यक्तवती । मैंने आलस्य छोड़ दिया। भवान् भवती आलस्यं त्यजतु।  आप आलस छोड़ दीजिये। सः सा आलस्यं त्यजति।  वह आलस छोड़ता है छोड़ती है। सः सा आलस्यं त्यक्ष्यति।  वह आलस छोड़ेगा छोड़ेगी। सः सा आलस्यं त्यक्तवान् त्यक्तवती ।  उसने आलस छोड़ दिया । भवान् भवती कदा आलस्यं त्यक्ष्यति ?  आप कब आलस छोड़ेंगे छोड़ेंगी ? जयदीपः आलस्यं त्यक्त्वान्।  जयदीप ने आलस छोड़ दिया। अहं आलस्यं त्यक्त्वान्।  मैंने आलस छोड़ दिया। अहं आलस्यं त्यक्तवती।  अहं आलस छोड़ दिया। रात्रौ सः उपधानस्य पार्श्वे एव क्रीड़नकं स्थापितवान्।  रात में तकिया के पास ही उसने खिलौना रखा। उपधानस्य पार्श्वे एव क्रीड़नकं स्थापयित्वा शयनं कृतवान्।  तकिया के पास ही खिलौना रखकर सो गया। किं क्रीड़नकम् आसीत् ?  कौनसा खिलौना था ? रात्रौ सः बालकः तां पुत्तलिकां गीतं श्रावितवान्।  रात में उस बच्चे ने गुड़िया को गीत सुनाया ” शयनं कुरु शयनं कुरु “ गीतं गीत्वा गीत्वा गायन् सः अपि शयनं करोति।  गाना गाते गाते वह भी सो जाता है। ह्यः एकस्य मित्रस्य गृहं गतवान् अहम् । कल मैं एक मित्र के घर गया था। सः द्वारम् उद्घाटितवान्। उसने दरवाजा खोला। सः अवदत् – शीघ्रम् अन्तः आगच्छतु। वह बोला – जल्दी से अंदर आओ। मम हस्तः अपि शीतलः अभवत्।  मेरा हाथ भी ठंडा हो गया है। सः भार्याम् आहूतवान् । उसने पत्नी को बुलाया । ओ … एतस्मै हरिद्रायाः दुग्धं देहि।  ओ … इसको हल्दी वाला दूध दो। सा हरिद्रायाः दुग्धम् आनीतवती।  वह हल्दी वाला दूध लाई। अहं हरिद्रादुग्धं पीत्वा कार्यालयं गतवान्।  मैं हल्दीवाला दूध पीकर कार्यालय गया। अद्य मम भ्रातृजायायाः जन्मदिनम् अस्ति। आज मेरी भाभीजी का जन्मदिन है। सा मम ज्येष्ठतमा भ्रातृजाया अस्ति। वह मेरी सबसे बड़ी भाभीजी हैं। अद्य प्रातः गृहे यज्ञः अभवत्।  आज सुबह यज्ञ हुआ। सर्वे तस्याः स्वस्थस्य सुखमयस्य जीवनस्य च कामनाः कृतवन्तः । सभी ने उनके स्वस्थ और सुखमय जीवन की कामना की। मम भ्रत्रीयः अपि मुम्बईतः आगतवान् अस्ति।  मेरा भतीजा भी मुम्बई से आया है । सायंकाले अहं रक्तफलानां सूपं निर्मास्यामि।  शाम को मैं टमाटर का सूप बनाऊँगा। मम हस्तेन निर्मितं सूपं भ्रातृजायायै बहु रोचते।  मेरे हाथ से बना सूप भाभीजी को पसंद है। आर्द्रकम् अजगन्धं श्याममरीचिकां मधुरां च स्थापयिष्यामि। अदरक पुदीना कालीमिर्च सौंफ डालूँगा। स्वदेशी रक्तफलानि आनीतवान्।  स्वदेशी टमाटर लाया हूँ। यानं वेगेन न चलनीयम् । रात्रौ विलम्बेन गृहं न आगमनीयम् । सूर्योदयः अभवत् ।  सूर्योदय हो गया । बालकाः विद्यालयं गच्छन्ति।  बच्चे विद्यालय जा रहे हैं। एकः सज्जनः धेनवे तृणं ददाति।  एक सज्जन गाय को घास दे रहा है। धेनुः तृणं खादति। गाय घास खा रही है। मम ज्येष्ठ भ्राता यजुर्वेदं पठति।  मेरे बड़े भाई यजुर्वेद पढ़ रहे हैं। सः यज्ञं करोति। ते यज्ञं कुर्वन्ति )  वह यज्ञ कर रहा है। वे यज्ञ कर रहे हैं ) जनाः योगासनं कुर्वन्ति।  लोग योगासन कर रहे हैं। अद्य शैत्यम् अस्ति । आज ठण्ड है। ह्यः शैत्यम् आसीत्।  कल ठंड थी। श्वः शैत्यं भविष्यति।  कल ठण्ड होगी। अद्य शैत्यं नास्ति । आज ठण्ड नहीं है। ह्यः शैत्यम् न आसीत्।  कल ठंड नहीं थी। श्वः शैत्यं न भविष्यति।  कल ठण्ड नहीं होगी। अद्य मम मित्रस्य गृहे वेदकथा अस्ति। आज मेरे मित्र के घर वेदकथा है। ह्यः मम मित्रस्य गृहे वेदकथा आसीत्।  कल मेरे मित्र के घर वेदकथा थी। श्वः मम मित्रस्य गृहे वेदकथा भविष्यति।  कल मेरे मित्र के घर वेदकथा होगी। अद्य मम मित्रस्य गृहे रामकथा नास्ति। आज मेरे मित्र के घर रामकथा नहीं है। ह्यः मम मित्रस्य गृहे रामकथा न आसीत्।  कल मेरे मित्र के घर रामकथा नहीं थी। श्वः मम मित्रस्य गृहे रामकथा न भविष्यति।  कल मेरे मित्र के घर रामकथा नहीं होगी। नास्ति न आसीत् न भविष्यति* सः लोनावालां गच्छति।  वह लोनावाला जा रहा है। देवेन्द्रः कार्यालयं गच्छति।  देवेन्द्र कार्यालय जा रहा है। सुष्मिता नाट्यगृहं गच्छति।  सुष्मिता नाट्यगृह जा रही है। क्रीड़नकं दृष्ट्वा बालकः प्रसन्नः भवति।  खिलौना देखकर बच्चा खुश होता है। तत्र कोलाहलः भवति।  वहाँ शोर हो रहा है। चिकित्सालये रुग्णाः स्वस्थाः भवन्ति। चिकित्सालय में रोगी स्वस्थ होते हैं। योगासनं कृत्वा सर्वे स्वस्थाः भवन्ति। योगासन करके सभी स्वस्थ होते हैं। सर्वेषां मुखे द्वात्रिंशत् दन्ताः भवन्ति।  सबके मुँह में बत्तीस दाँत होते हैं। महिलाः श्रृङ्गारं कृत्वा प्रसन्नाः भवन्ति। महिलाएँ श्रृंगार करके खुश होती हैं। दुग्धं पीत्वा अहं तृप्तः भवामि।  दूध पीकर मैं तृप्त हो जाता हूँ। यज्ञसमये सर्वे शान्ताः भवन्ति।  यज्ञ के समय सभी शान्त होते हैं । राजमार्गाः बहु दीर्घाः भवन्ति।  राजमार्ग बहुत लम्बे होते हैं। भवन्तः भवत्यः अपि लिखन्तु*  आप सब भी लिखिये। छात्रः पुस्तकम् इच्छति।  छात्र पुस्तक चाहता है। सैनिकः राष्ट्ररक्षां कर्तुम् इच्छति।  सैनिक राष्ट्र रक्षा करना चाहता है। कति जनाः प्रधानमन्त्री भवितुम् इच्छन्ति ?  कितने लोग प्रधानमंत्री बनना चाहते हैं ? ते सर्वे संस्कृतगीतं श्रोतुम् इच्छन्ति। वे सभी संस्कृतगीत सुनना चाहते हैं। सुयोग्याः छात्राः व्यर्थमेव समयं यापयितुम् न इच्छन्ति।  सुयोग्य छात्र व्यर्थ में समय बिताना नहीं चाहते है। अहं मानसरोवरं गन्तुम् इच्छामि।  मैं मानसरोवर जाना चाहता चाहती हूँ। अहं शुण्ठीपाकं खादितुम् इच्छामि।  मैं सोंठपाक खाना चाहता/ चाहती हूँ। अहं असत्यभाषणं न इच्छामि।  मैं असत्यभाषण नहीं चाहता चाहती हूँ। वयं राष्ट्रोन्नतिम् इच्छामः।  हम सब राष्ट्रोन्नति चाहते हैं। वयं संस्कृतं पठितुम् इच्छामः।  हम सब संस्कृत पढ़ना चाहते हैं। वयं कुम्भमेलां गन्तुम् इच्छामः। हम कुम्भमेला जाना चाहते हैं। भवान् अद्य न जानाति श्वः ज्ञास्यति।  आप आज नहीं जानते हैं कल जान लेंगे। सा महिला वित्तकोषस्य मार्गं न जानाति। सः निर्दोषः अस्ति इति जनाः न जानन्ति। वह निर्दोष है यह लोग नहीं जानते हैं। कोकाकोला पीत्वा हानिः भवति इति जनाः जानन्ति। कोकाकोला पीने से हानि होती है यह लोग जानते हैं अहं किमपि न जानामि।  मैं कुछ नहीं जानता जानती हूँ। अहं सर्वं जानामि।  मैं सब कुछ जानता जानती हूँ। अहं यज्ञं कर्तुं जानामि। मैं यज्ञ करना जानता हूँ। वयं जानीमः “भारतम् अस्माकं देशः”  हम जानते हैं “भारत हमारा देश है” वयं सर्वे भोजनं कर्तुं जानीमः। हम सभी भोजन करना जानते हैं। वयं आत्मगुणान् जानीमः। हम सभी अपने गुण जानते हैं। माता प्रातःकाले स्तोत्रं गायति।  माँ सुबह स्तोत्र गाती है। सः किशोरकुमार-सदृशं गायति।  वह किशोरकुमार जैसा गाता है। ते ताः राष्ट्रगीतं गायन्ति।  वे राष्ट्रगीत गाते हैं गाती हैं। सुमित्रा भगिनी विष्णुसहस्रनामं गायति।  सुमित्रा बहन विष्णुसहस्रनाम गाती है। भगिन्यः विष्णुसहस्रनामं गायन्ति ।  बहनें विष्णुसहस्रनाम गाती हैं। अहं देशभक्तिगीतं गायामि।  मैं देशभक्ति गीत गा रहा हूँ। अहं प्रतिदिनं स्नानगृहे गायामि।  मैं प्रतिदिन स्नानगृह में गाता हूँ। वयं “वन्दे मातरम्” गीतं गायामः।  हम वन्दे मातरम् गीत गाते हैं । तेजस्विनी वृक्षाय जलं ददाति।  तेजस्विनी वृक्ष को जल देती है। ( वृक्षेभ्यः वृक्षों को ) पितामहः पौत्राय ज्ञानं ददाति। दादाजी पोते को ज्ञान देते हैं। जनाः श्रेष्ठाय नेत्रे मतं ददति।  लोग अच्छे नेता को मत देते हैं। वृक्षाः जनेभ्यः फलानि ददति। वृक्ष लोगों को फल देते हैं। अद्य अहं धनं ददामि भवती मा ददातु। आज मैं धन देता हूँ आप मत दीजिये। अहं धेनवे तृणं ददामि। मैं गाय को घास देता हूँ। अहं खगेभ्यः कणं ददामि।  मैं पक्षियों को दाना देता हूँ। वयं यज्ञे आहुतिं दद्मः । हम यज्ञ में आहुति देते हैं। वयं समाजाय किं दद्मः ?  हम समाज को क्या देते हैं ? वयं पठने अधिकं ध्यानं न दद्मः । हम पढ़ाई पर अधिक ध्यान नहीं देते हैं । लिखन्तु भो भवन्तः भवत्यः अपि* छात्रः वृक्षस्य छायायाम् उपविशति। छात्र पेड़ की छाया में बैठता है। जनाः कथां श्रोतुम् उपविशन्ति । लोग कथा सुनने बैठते हैं । अश्वाः कदापि न उपविशन्ति। घोड़े कभी भी नहीं बैठते हैं। यदा श्रान्तः भवामि तदा अहम् उपविशामि। जब मैं थक जाता हूँ तब बैठ जाता हूँ। आगच्छन्तु वयम् अत्र उपविशामः । आईये हम यहाँ बैठते हैं। विमानस्य प्रतीक्षायां वयम् उपविशामः। विमान की प्रतीक्षा में हम सभी बैठते हैं। वैद्यः रुग्णं वदति – “औषधं स्वीकरोतु”  वैद्य रोगी से कहता है – “औषधि लीजिये” जनाः विधायकस्य गृहं गत्वा स्वां समस्यां वदन्ति।  लोग विधायक के घर जाकर अपनी समस्या बोलते हैं। छात्राः परस्परं वदन्ति। छात्र आपस में बोलते हैं। सज्जनाः कष्टं सहन्ते किमपि न वदन्ति।  सज्जन लोग सहन करते हैं कुछ नहीं बोलते हैं। वयं किमर्थं वदामः ?  हम क्यों बोलते हैं ? वयं किमर्थं न वदामः ?  हम क्यों नहीं बोलते हैं ? वयं भोजनसमये न वदामः । हम भोजन के समय नहीं बोलते हैं। वयम् असत्यं न वदामः। हम असत्य नहीं बोलते हैं। अधुना भवन्तः /भवत्यः अपि वदन्तु* एकम् द्वे त्रीणि चत्वारि पञ्च षट् सप्त अष्ट नव दश ….. बालकः क्रीडनकानि गणयति।  बालक खिलौने गिनता है। छात्राः दिनानि गणयन्ति।  छात्र दिन गिन रहे हैं। (परीक्षायाः कृते कति दिनानि अवशिष्टानि ?  परीक्षा के लिये कितने दिन शेष रह गए हैं प्रतिदिनं जनाः धनम् अवश्यमेव गणयन्ति।  प्रतिदिन लोग धन अवश्य ही गिनते हैं। अहं मम गृहस्य पुस्तकानि गणयामि। मैं मेरे घर की पुस्तकों को गिन रहा हूँ। गोशालायां कति धेनवः सन्ति अहं गणयामि।  गौशाला में कितनी गाय हैं मैं गिनता हूँ। कति जनाः संस्कृताभ्यासं कुर्वन्ति तेषां संख्यां गणयामि।  कितने लोग संस्कृत अभ्यास करते हैं उनकी संख्या गिन रहा हूँ। वयं रेलयानात् अवतरामः तदा यानपेटिकाः गणयामः।  हम सब जब रेल से उतरते हैं तब सूटकेस गिनते हैं। वयं अस्माकं केशान् गणयामः वा ?  हम अपने बाल गिनते हैं क्या ? कुर्वन्तु भो: अभ्यासं प्रतिदिनम् अभ्यासम्* शिल्पा दुग्धं पीत्वा हसति। दुग्धे शर्करा न आसीत्। यदा शिक्षिका गच्छति तदा छात्राः हसन्ति। जनाः हास्यकणिकायाः अर्थं ज्ञात्वा हसन्ति। गजः शुण्डाम् उपरि करोति तदा बालकाः हसन्ति। अहं तस्य अभिनयं स्मृत्वा हसामि। अहं कदा न हसामि ? कोsपि पतति तदा वयं न हसामः। बालकानां बाललीलां दृष्ट्वा वयं हसामः । कोsपि अशुद्धं वदति तदा वयं न हसामि । कोsपि अशुद्धं वदति तदा वयं न हसामः। सः तिलस्य मोदकं खादति। वह तिल का लड्डू खाता है। विजयः गृञ्जनं खादति। विजय गाजर खाता है। ( इक्षुदण्डं चूषन्ति गन्ना चूसते हैं), अश्वाः चणकं खादन्ति।  घोड़े चना खाते हैं। अहं मोमकं खादामि।  मैं पेड़ा खाता हूँ। अहं वृक्षस्य अधः उपविश्य खादामि।  मैं पेड़ के नीचे बैठकर खा रहा हूँ। भवान् भवती किं खादति लिखतु* कः का किं खादति लिखतु* सः सा दुग्धं नयति । वह दूध ले जाता है ले जाती है। सः/सा कुतः दुग्धम् आनयति ?  वह कहाँ से दूध लाता /लाती है ? सः/ सा दुग्धालयतः दुग्धम् आनयति। वह दुग्धालय से दूध लाता है लाती है। हे मित्र यज्ञं करोतु। हे मित्र यज्ञ करिये। भवान् भोजनं करोतु।  आप भोजन करिये। हे मातः भवती विश्रामं करोतु। हे माँ आप विश्राम करिये। आगच्छतु गङ्गास्नानं करोतु।  आईये गङ्गास्नान करिये। भवन्तः सर्वे प्रतीक्षां कुर्वन्तु … अहम् आगच्छामि। आप सभी प्रतीक्षा करिये … मैं आता हूँ। भवत्यः सर्वाः अभ्यासं कुर्वन्तु।  आप सभी अभ्यास करिये। भो: सज्जनाः स्वच्छतां कुर्वन्तु।  हे सज्जनों स्वच्छता करिये। आगच्छन्तु गङ्गास्नानं कुर्वन्तु।  सभी आईये गङ्गास्नान करिये। अभ्यासं करोतु कुर्वन्तु इति मम निवेदनम्* सम्वादः न भवति चेत् भाषाभ्यासः न भवति।  सम्वाद नहीं होता है तो भाषा का अभ्यास नहीं होता है। यदा वयं केनापि सह सम्वादं कुर्मः तदा अस्माकं सम्वादं जनाः अपि श्रृण्वन्ति।  जब हम किसी के साथ भी सम्वाद करते हैं तब हमारा सम्वाद लोग भी सुनते हैं। संस्कृते सम्वादं श्रुत्वा जनाः आकृष्टाः भवन्ति। संस्कृत में सम्वाद सुनकर लोग आकर्षित होते हैं। सरलं संस्कृतं श्रुत्वा मुदिताः भवन्ति।  सरल संस्कृत सुनकर खुश होते हैं। जनाः वदन्ति – “ओह संस्कृतं तु सरलम् अस्ति।”  लोग बोलते हैं – “ओह, संस्कृत तो सरल है। अतः यदा आपणं गच्छामः तदा परस्परं संस्कृते वार्तालापः करणीयः।  अतः जब हम बाज़ार जाते हैं तब एकदूसरे से संस्कृत में बात करनी चाहिये। कथं करणीयम् ?  कैसे करें ? अहं फेनकं क्रेतुम् इच्छामि।  मैं साबुन खरीदना चाहता/ चाहती हूँ। न एतद् न तद् दर्शयतु । नहीं ये नहीं वो दिखाईये। एतस्य मूल्यं किम् ?  इसकी कीमत क्या है? यात्रियानानि ततः गच्छन्ति । यात्री रेल जाती है। कर्षकः कर्कशनादं करोति।  इंजिन कठोर ध्वनि करता है। किशोरः प्रातः ध्यानं कर्तुम् अन्यत्र गच्छति। किशोर सुबह ध्यान करने के लिये अन्यत्र जाता है। सा पुत्रं विद्यालयं प्रेषयति।  वह पुत्र को विद्यालय भेजती है। किशोरः गृहम् आगत्य सिद्धः भवति अनन्तरं सः कार्यालयं गच्छति। किशोर घर आकर तैयार होता है बाद में ऑफिस जाता है। सा दशवादने चिकित्सालयं गच्छति।  वह दस बजे अस्पताल जाती है। किशोरस्य पुत्रः विद्यालयतः गृहं न आगच्छति।  किशोर का बेटा विद्यालय से घर नहीं आता है। सः मातुः समीपं गच्छति।  वह माँ के पास जाता है। चिकित्सालये एव स्वाध्यायं करोति।  चिकित्सालय में ही स्वाध्याय करता है। ते सर्वे आदिनं ध्वनेः दूरमेव भवन्ति।  वे सभी सारा दिन ध्वनि से दूर रहते हैं। सायंकाले सर्वे परिवारजनाः गृहम् आगच्छन्ति।  शाम को सभी परिवार जन घर आते हैं। प्रातः नववादने शकटं स्वीकृत्य गृहात् निर्गच्छति।  प्रातः नौ बजे ठेला लेकर घर से निकलता है। सः उच्चै: ध्वनति। (ध्वन् धातु वह जोर से आवाज लगाता है। प्रायः महिलाः एव गृहात् (गृहेभ्यः) बहिः आगच्छन्ति।  प्रायः महिलाएँ ही घर से घरों से बाहर आती हैं। महिलाः प्रश्नान् पृच्छन्ति।  महिलाएँ प्रश्न पूछती हैं। शानचन्दः प्रेम्णा उत्तरं ददाति।  शानचन्द प्रेम से उत्तर देता है। सः सर्वेषां शाकानां मूल्यम् अपि वदति।  वह सभी सब्जियों का भाव भी बोलता है। अनन्तरं महिलाभ्यः सः धनं स्वीकरोति । बाद में वह महिलाओं से धन स्वीकार करता है। सः धनं गणयति कोशे स्थापयति।  वह धन गिनता है जेब में रखता है। महिलाः शाकं नीत्वा गृहस्य अन्तः गच्छन्ति।  महिलाएँ सब्जी लेकर घर के अन्दर जाती हैं । अद्य एकस्य बालकस्य नामाभिधानं करणीयम् आसीत्।  आज एक बालक का नामकरण कराना था। नेत्रयोः कज्जलं स्थापितवती।  आँखों में काजल लगाया। बालकस्य नामाभिधानम् “आर्ष:” कृतम्।  बालक का नाम “आर्ष” रखा गया। अतिथयः भोजनं कृतवन्तः।  अतिथियों ने भोजन किया। सर्षपस्य शाकम् आसीत्।  सरसों का साग था। तेन सह गुडम् अपि आसीत्।  उसके साथ गुड़ भी था। ततः खादित्वा अधुनैव गृहम् आगतवान्।  वहाँ से खाकर अभी ही घर आया हूँ। ह्यः “उरी” चलचित्रं द्रष्टुं गतवान् अहम् । कल मैं “उरी” फ़िल्म देखने गया था। बहवः जनाः चलचित्रं द्रष्टुम् आगतवन्तः। बहुत से लोग फ़िल्म देखने आए थे। अनन्तरं चलचित्रम् आरब्धम् । बाद में फ़िल्म शुरू हुई। पूर्वोत्तरभारते अस्माकं सैनिकाः आतंकवादिभिः हताः। पूर्वोत्तर भारत में हमारे सैनिक आतंकवादियों द्वारा मारे गए। तेषां प्रतीकारार्थम् अस्माकं सैनिकाः कटिबद्धाः आसन्। उनका बदला लेने के लिये हमारे सैनिक कटिबद्ध थे। आतंकवादिनां शिबिराणि अपि ध्वस्तानि कृतानि।  आतंकवादियों के शिबिर भी ध्वस्त किये। सर्वे दर्शकाः प्रसन्नाः अभवन्।  सभी दर्शक प्रसन्न हुए। उरीधटनायाः अपि प्रतिकारम् अस्माकं वीराः कुशलतया कृतवन्तः । उरी घटना का भी प्रतिकार हमारे वीरों ने कुशलतापूर्वक किया। शिबिरेषु ये आतंकवादिनः सुप्ताः आसन् तान् ते मारितवन्तः । शिविरों में जो आतंकवादी सो रहे थे उनको उन्होंने मार दिया। चलचित्रं दृष्ट्वा अहम् अतीव आनंदितः अस्मि। फ़िल्म देखकर मैं बहुत खुश हूँ। रामेश्वरः भ्रमणार्थं निर्गतः।  रामेश्वर घूमने के लिये निकला। सः रज्ज्वा मृतं कुक्कुरं कर्षति। वह रस्सी से मरे हुए कुत्ते को खींचता है। तं मृतं कुक्कुरं सः बहु दूरं नयति।  उस मरे हुए कुत्ते को वह बहुत दूर ले जाता है। अनन्तरं सः गृहम् आगच्छति। बाद में वह घर आता है। गृहम् आगत्य सः स्नानं करोति।  घर आकर वह स्नान करता है। अधुना तस्मिन् मार्गे दुर्गन्धः नास्ति। अभी उस रास्ते में दुर्गन्ध नहीं है। शिवकुमार-स्वामिनः विषये पठामि स्म।  शिवकुमार स्वामि के बारे में पढ़ रहा था। स्वामि-शिवकुमारः लिंगायतसमुदायस्य नायकः आसीत्।  स्वामी शिवकुमार लिंगायत समुदाय के नायक थे। कर्णाटक-राज्यस्य तुमकुरजनपदे शिवगङ्गामठः अस्ति।  कर्नाटक राज्य के तुमकुर जिले में शिवगंगा मठ है। स्वामिशिवकुमारः शिवगङ्गामठस्य मठाधीशः आसीत्।  स्वामी शिवकुमार शिवगङ्गा मठ के मठाधीश थे। अशीतिः वर्षेभ्यः सः शिवगङ्गामठस्य मठाधीशः आसीत्।  अस्सी वर्ष से वे शिवगङ्गा मठ के मठाधीश थे। सः शताधिकानां विद्यालयानां संचालनं करोति स्म।  वे सौ से भी विद्यालयों का संचालन करते थे। सः जातिविभेदं न मन्यते स्म। वो जाति भेद नहीं मानते थे। सः सात्विकं भोजनं खादति स्म भुङ्क्ते स्म)  वे सात्विक भोजन खाते थे। एकादशाधिकशतं वर्षीयः शिवकुमारस्वामि: गतसप्ताहे दिवंगतः जातः । एक सौ ग्यारह वर्ष के शिवकुमार स्वामी पिछले सप्ताह दिवंगत हुए। पुण्यपुरुषाय वयं श्रद्धाञ्जलिं दद्मः।  पुण्यपुरुष को हम श्रद्धाञ्जलि देते हैं। सः भोपालं गन्तुम् इच्छति। वह भोपाल जाना चाहता है। सः यात्रापरामर्शदातारं दूरवाणीं करोति। वह ट्रैवेल एडवाइज़र को फोन करता है। परामर्शकेन्द्रे एका युवतिः दूरवाणीम् उन्नयति।  एडवाइज़र केन्द्र में एक युवती फोन उठाती है। सा प्रश्नान् पृच्छति। वह प्रश्न पूछती है। “भवतः नाम किम् ?”  आपका नाम क्या ? “भवान् कुत्र गन्तुम् इच्छति?” आप कहाँ जाना चाहते हैं ? “कति जनाः भोपालं गमिष्यन्ति ?”  कितने लोग भोपाल जाएँगे ? “कति दिनानि भवान् तत्र स्थास्यति ?”  आप कितने दिन वहाँ ठहरेंगे ? “भवतः चलभाषक्रमांकं वदतु।”  आपका मोबाइल नंबर बोलिये। “अस्तु महोदय भवतः विमानचिटिका सिद्धा जाता।”  ठीक है महोदय आपकी विमान टिकट तैयार है। ‘भवतः निवासव्यवस्था अपि अभवत्।”  आपकी निवास की व्यवस्था भी हो गई। “भवान् चलतन्त्रेण धनं दातुं शक्नोति।”  आप ऑनलाइन भुगतान कर सकते हैं। प्रातः स्नानं कृत्वा सः बहिः गतवान्।  प्रातः नहाकर वह बाहर गया। गृहात् बहिः यत्र यत्र अवकरम् आसीत् तद् सर्वं अवकरपात्रे स्थापितवान्।  घर के बाहर जहाँ जहाँ कूड़ा था वो सब कूड़ेदान में डाल दिया। तं दृष्ट्वा अन्ये अपि जनाः स्वच्छतां कृतवन्तः।  उसको देखकर अन्य लोगों ने भी स्वच्छता की। अनन्तरं सः बालकान् आहूतवान्।  बाद में उसने बच्चों को बुलाया। वीथ्याः सर्वे जनाः अपि आगतवन्तः।  गली के सभी लोग आए। सर्वे ध्वजारोहणं कृतवन्तः। सबने ध्वजारोहण किया। अनन्तरं सर्वेषां गृहे ये सेवकाः सेविकाश्च कार्यं कुर्वन्ति तेभ्यः कम्बलवितरणं कृतम्।  बाद में सबके घरों में जो सेवक सेविकाएँ काम करती हैं उनको कम्बल बाँटे। सेवकानां बालकेभ्यः विद्यालयस्यस्यूतं दत्तवन्तः।  सेवकों के बच्चों को स्कूल बैग दी। सर्वे मिलित्वा “वन्देमातरम्” गीतं गीतवन्तः।  सबने मिलकर वन्देमातरम गीत गाया। परह्यः जखौ गतवान् आसम्। परसों जखौ गया था। जखौ समुद्रतीरे अस्ति।  जखौ समुद्र के किनारे है। अनेके धीवराः तत्र आसन्।  अनेक मछुआरे वहाँ थे। केचन धीवराः नौकायाम् आसन्।  कुछ मछुआरे नाव में थे। केचन धीवराः जालं नीत्वा गच्छन्ति स्म।  कुछ मछुआरे जाल लेकर जा रहे थे। तत्र लघुमीनाः आसन् बहु विशालाः मीनाः अपि आसन्।  वहाँ छोटी मछलियाँ थी, बहुत बड़ी मछलियाँ भी थीं। अहं तत्र तारामत्स्यं दृष्टवान्।  मैंने वहाँ तारा मछली देखी। एकः सर्पसदृशः मत्स्यः अपि आसीत्।  एक साँप जैसी भी मछली थी। तस्य गृहस्य तलं बहु चिक्कणम् अस्ति। उसके घर का फर्श बहुत चिकना है। तलस्य वर्णः अपि श्वेतः अस्ति।  फर्श का रंग भी सफेद है। ह्यः सः प्रकोष्ठात् पाकशालां गच्छति स्म। कल वह कमरे से रसोईघर जा रहा था। प्रकोष्ठस्य तले जलं पतितम् आसीत्। कमरे के फर्श पर पानी गिरा था। सः अनवधानेन चलितवान्।  वह ध्यान बिना के चला। सः प्रकोष्ठे पतितवान्।  वह कमरे में गिर गया। तस्य पादः वक्रः जातः।  उसका पैर मुड़ गया। तस्य पादे वितनम् अभवत्। उसके पैर में मोच लग गई। समाचारपत्रम् आगतम् । समाचारपत्र आ गया। सः समाचारपत्रं हस्ते गृहीत्वा पठति। वह समाचारपत्र हाथ में लेकर पढ़ता है। सः प्रथमं पृष्ठं त्यजति।  वह पहला पेज छोड़ देता है। द्वितीयं पृष्ठं पश्यति।  दूसरा पृष्ठ देखता है। तृतीयं पृष्ठं केवलं पश्यति।  तीसरा पृष्ठ को केवल देखता है। चतुर्थं पृष्ठं केवलम् अवलोकयति।  चौथा पृष्ठ केवल देखता है। अष्टमे पृष्ठे सः सामाजिकसंस्थानां चित्राणि पश्यति।  आठवें पृष्ठ पर सामाजिकसंस्थाओं के चित्र देखता है। दशमे अन्तिमे) पृष्ठे सः दुर्घटनायाः चित्राणि पश्यति। दसवें अन्तिम) पृष्ठ पर वह दुर्घटना के चित्र देखता है। शीघ्रमेव समाचारपत्रम् उत्पीठिकायां स्थापयति।  जल्दी से वह समाचारपत्र टेबल पर रख देता है। पतिः गृहम् आगच्छति। पति घर आता है। तस्य भार्या प्रक्षालनयन्त्रे वस्त्राणि स्थापयति। उसकी पत्नी वाशिंग मशीन में कपड़े डाल देती है। सा प्रक्षालनयन्त्रं चालयति।  वह वाशिंग मशीन चलाती है। यदा सा शुष्कीकर्तुं वस्त्राणि लम्बयति तदा द्विसहस्रस्य रूप्यकम् अधः पतति। जब वह सुखाने के लिये कपड़े लटकाती है तब दो हजार की नोट नीचे गिरती है। कोशात् यदा द्विसहस्रस्य रूप्यकम् अधः पतति तदा सा चकिता भवति। जेब से जब दो हजार की नोट नीचे गिरती है तब वह चकित हो जाती है। सा पतिम् आह्वयति।  वह पति को बुलाती है। “कदाचित् इतोsपि धनं स्यात्” शायद और भी धन होगा। पतिः कोशं पुनः पश्यति।  पति फिर से जेब देखता है। राजेशः संस्कृतकार्यकर्ता अस्ति। राजेश संस्कृतकार्यकर्ता है। तस्य मित्रं तस्मै अभिनन्दति। उसका मित्र उसको बधाई देता है। सः मित्रं पृच्छति – “कुत्र नियुक्तिं प्राप्तवान् ?” वह मित्र पूछता है – ” कहाँ नियुक्ति पाई ? राजेशः – राजस्थानराज्ये …. अजमेरस्य समीपे एव अस्ति ब्यावर  राजस्थान राज्य में …. अजमेर के पास है ब्यावर मित्रम् – गमिष्यसि त्वम् ?  तुम जाओगे ? राजेशः – आं गमिष्यामि।  हाँ जाऊँगा। माता पिता अपि चलिष्यतः मया सह।  माता पिता भी मेरे साथ चलेंगे। तौ अपि तत्र निवत्स्यतः ।  वे दोनों भी वहीं रहेंगे। मित्रम् – तत्र संस्कृतं त्यक्ष्यसि वा ?  वहाँ संस्कृत छोड़ दोगे ? राजेशः – नैव … कदापि नैव …  नहीं … कभी नहीं …. वृत्तिं त्यक्तुं शक्नोमि संस्कृतं त्यक्तुं न शक्नोमि।  नौकरी छोड़ सकता हूँ … संस्कृत नहीं छोड़ सकता । दुग्धम् आनयामि।  दूध लाती हूँ। गोमातुः दुग्धम् … गाय माता का दूध … गोमाता मम वत्साय दुग्धं ददाति।  गायमाता मेरे पुत्र को दूध देती है। पिब पिब मम वत्स मधुरं मधुरं दुग्धं पिब। पियो पियो मेरे पुत्र मीठा मीठा दूध पियो। ज्येष्ठः भूत्वा गोमातुः सेवां कुरु।  बड़े होकर गौमाता की सेवा करो। मातुः दुग्धं पीतवान् ।  माँ का दूध पी लिया। अधुना गोमातुः दुग्धं पिबसि त्वम् । अब गाय माता का दूध पी रहे हो। तस्य अपरं नाम “हर्षगढ़” अपि अस्ति। उसका दूसरा नाम हर्षगढ़ भी है। पर्यटकाः अनुधावकाः च पर्वतारोहणं कुर्वन्ति। पर्यटक और ट्रैकर पर्वतारोहण करते हैं। अत्र ऋजुः आरोहणं करणीयं भवति।  यहाँ सीधी चढ़ाई करनी होती है। अतएव हिमालयात् अपि हर्षगढ़स्य आरोहणं क्लिष्टम् अस्ति। अतः हर्षगढ़ का आरोहण हिमालय से भी अधिक कष्टकारी है। पर्वतस्य उपरि गणेशमन्दिरम् अस्ति। पहाड़ के ऊपर गणेश मंदिर है। एकं विशालं यज्ञकुण्डम् अस्ति। एक विशाल यज्ञकुंड है। एकः जलाशयः अपि अस्ति। एक जलाशय भी है। अवतरणसमये ध्यानं देयं भवति। उतरते समय ध्यान देना होता है। प्रातः केवलं नारिकेलस्य रसं पीतवती। सुबह केवल नारियल का जूस पिया। अधुना पुनः नारिकेलस्य रसं पीतवती। अभी फिर से नारियल का जूस पिया। महिलाभिः सायंकाले किं करणीयं एतद् पश्यति। महिलाओं को शाम को क्या करना है यह देख रही है। “भवान् कदा आगमिष्यति ?” आप कब आएँगे ? सायं चतुर्वादने सा भोजनं पक्ष्यति शाम चार बजे वह भोजन बनाएगी। रात्रौ सा पत्या सह भोजनं करिष्यति। रात को वह पति के साथ भोजन करेगी। सा चन्द्रमसः प्रतीक्षां करिष्यति। वह चाँद की प्रतीक्षा करेगी। शुभकर्मणः शुभं संस्मरणं सर्वदा भवति। अच्छे काम की अच्छी यादें रहती हैं। अद्य मम पितुः जन्मशताब्दी अस्ति। आज मेरे पिताजी की जन्मशताब्दी है। श्रीमन्तः आचार्य रामचन्द्र महाभागाः मम पितृवर्याः सन्ति। श्रीमान आचार्य रामचंद्र जी मेरे पिताजी हैं। तेषां गुरुवर्याः श्रीमन्तः ब्रह्मदत्त जिज्ञासु महाभागाः आसन्। उनके गुरुजी श्री ब्रह्मदत्त जिज्ञासु जी थे। गुरोः आज्ञया मम पिता शुद्धियज्ञार्थम् अभ्रमत्। गुरु जी की आज्ञा से मेरे पिताजी शुद्धि यज्ञ के लिये घूमे थे। श्री रामचन्द्राचार्यः बुलन्दशहर एटा खुर्जा अलीगढ़ इत्यादिषु स्थानेषु शुद्धिकार्यम् अकरोत्। श्री रामचन्द्र आचार्य जी ने बुलन्दशहर एटा खुर्जा अलीगढ़ इत्यादि स्थानों पर शुद्धि कार्य किया। ये जनाः विधर्मिणः अभवन् तान् वैदिकं ज्ञानं दत्वा पुनः वैदिकधर्मी निर्मितवान्। जो लोग विधर्मी हो गए थे उनको वैदिक ज्ञान देकर पुनः वैदिक धर्मी बनाया था। अष्टात्रिंशत् उत्तर एकसहस्र एकोनविंशतिःतमे वर्षे हैदराबादसत्याग्रहे सः सक्रियः अभवत्। 1938 के वर्ष में वे हैदराबाद सत्याग्रह में सक्रिय हुए। हैदराबादनिजामः हिन्दूनाम् उपरि अत्याचारं करोति स्म। हैदराबाद निजाम हिन्दुओं पर अत्याचार करता था। अतः अनेके आर्यवीराः सत्याग्रहम् अकुर्वन्। इसलिये अनेक आर्यवीरों ने सत्याग्रह किया। आचार्य रामचन्द्रः लातूरस्य कारागारे सिकंदराबादस्य कारागारे च कठोरं दण्डम् अवहत्। आचार्य रामचन्द्र जी ने लातूर जेल में और सिकंदराबादस्य जेल में कठोर दण्डम् झेला। अत्र ते संस्कृतप्राध्यापकाः अभवन्। यहाँ वे संस्कृत प्राध्यापक बने। तेषां छात्राः अधुनापि तान् स्मरन्ति। उनके छात्र आज भी उन्हें याद करते हैं। सात्विकं श्रेष्ठं निस्पृहं जनं तु सर्वे स्मरन्ति एव। सात्विक श्रेष्ठ निस्पृह व्यक्ति को सभी याद करते ही हैं। तस्याः गृहे वायुचुल्ली अस्ति। उसके घर में गैस का चूल्हा है। तस्याः पतिः अपि भोजनपाचने सहयोगं करोति। उसका पति भी भोजन पकाने में सहयोग कर रहा है। अग्निचुल्ली उपरि सा मृत्तिकायाः तप्तकं स्थापितवती। अँगीठी पर उसने मिट्टी का तवा रखा है। तस्याः परिवारजनेभ्यः अग्निचुल्याः भोजनं बहु रोचते। उसके परिवारजनों को अँगीठी का भोजन बहुत पसंद है एषः चित्रकारः अस्ति। यह चित्रकार है। एतस्य नाम डोंगा बज्जीबाबु नागेश्वररावः अस्ति। इसका नाम डोंगा बज्जीबाबु नागेश्वररावः है। एषः आन्ध्रप्रदेशीयः अस्ति। यह आंध्रप्रदेश का है। एषः मम मित्रम् अस्ति। यह मेरा मित्र है। अधुना एषः मोरोक्को देशं गच्छति। अभी यह मोरोक्को देश जा रहा है। मोरोक्को देशे एतस्य चित्राणां प्रदर्शनं भविष्यति। मोरोक्को देश में इसके चित्रों की प्रदर्शनी होगी। डोंगा बज्जीबाबु भ्रात्रे कोटिशः शुभकामनाः अभिनन्दनानि च। सा प्रातः षट्वादने धेनवे तृणं ददाति। वह प्रातः छः बजे गाय को घास देती है। सपाद षट्वादने धेनुं दोग्धि। सवा छः बजे गाय दुहती है। तस्याः ग्रामे अद्य यज्ञः भवति। उसके गाँव में आज यज्ञ हो रहा है। शरदपूर्णिमायां सा सर्वेभ्यः पायसं ददाति। शरदपूर्णिमा पर वह सबको खीर देती है। एषा श्रमिणी अस्ति। यह श्रमिणी है। सर्वासु ऋतुषु एषा कार्यं करोति। सभी ऋतुओं में यह काम करती है। एतस्याः गृहे अधिकानि साधनानि न सन्ति। इसके घर अधिक साधन नहीं हैं। एतस्याः मुखे विषादः न दृश्यते। इसके चेहरे पर विषाद नहीं दिखता है। साधारणानि वस्त्राणि धारयति तथापि प्रसन्ना अस्ति। साधारण वस्त्र पहनती है फिर भी प्रसन्न है। मृत्तिकायां कार्यं करोति एषा। ये मिट्टी में काम करती है। सः श्रेष्ठः अभिनेता अस्ति। वह श्रेष्ठ अभिनेता है। यदा सः/सा रोदिति तदा दर्शकाः अपि रुदन्ति जब वह रोता/रोती है तब दर्शक भी रोते हैं। यदा सः/सा कुप्यति तदा दर्शकाः अपि कुप्यन्ति जब वह क्रोध करता करती है तब दर्शक भी क्रोध करते हैं। रङ्गमञ्चस्य व्यवस्थां सः सा पश्यति। वह रंगमंच की व्यवस्था देखता/ देखती है। नाटकात् पूर्वं सर्वे अभिनेतारः प्रार्थनां कुर्वन्ति। नाटक से पहले सभी अभिनेता प्रार्थना करते हैं। नाटकं दृष्ट्वा प्रेक्षकाः प्रसन्नाः भवन्ति। नाटक देखकर प्रेक्षक प्रसन्न होते हैं। ह्यः विजयादशम्यां सर्वत्र शस्त्रपूजा अभवत्। कल विजयादशमी को सब जगह शस्त्रपूजा भी हुई। ह्यः एव वयं राफेल नामकं युद्धकं विमानं फ्रांसतः प्राप्तवन्तः। कल ही हमने राफेल नाम का युद्धक विमान फ्रांस से प्राप्त किया। अस्माकं रक्षामन्त्री श्रीमन् राजनाथसिंहः प्रथमं राफेलविमानं स्वीकृतवान्। हमारे रक्षामंत्री श्री राजनाथसिंह ने पहला राफेल विमान स्वीकार किया। सः सर्वप्रथमं विमानस्य पूजां कृतवान्। उन्होंने सबसे पहले विमान की पूजा की। सः विमाने ॐ इति लिखितवान्। उन्होंने विमान पर ॐ लिखा। अनन्तरं सः विमानम् आरुह्य उपविष्टवान्। बाद में वो विमान पर चढ़कर बैठे। ध्वनिवेगेन विमानम् उड्डीतम्। ध्वनिवेग से विमान उड़ा। अधुना राफेलविमानं भारतम् आगामिष्यति। अब राफेल विमान भारत आएगा। भारतस्य वायुसैन्यशक्तिः वर्धिष्यते। भारत की वायुसैन्य शक्ति बढ़ जाएगी। अद्य विजयादशमी अस्ति। आज विजयादशमी है। न जाने कति वर्षाणि अभवन् … न जाने कितने वर्ष हो गए …. तथापि रावणः जीवितः भवति। फिर भी रावण जीवित हो जाता है। पुत्तलदहनेन किमपि न भविष्यति। पुतला जलाने से कुछ भी नहीं होगा। विजयादशम्यां वयं श्रेष्ठानि पुस्तकानि पठामः चेत् वरम्। विजयादशमी पर अच्छी पुस्तकें पढ़ें तो अच्छा। राष्ट्रस्य सेवां कुर्मः चेत् बहु योग्यम्। राष्ट्र की सेवा करें तो बहुत अच्छा। अद्य स्मितायाः गृहे यज्ञं कारितवान्। आज स्मिता के घर यज्ञ कराया। यज्ञार्थं स्मिता घृतम् आनीतवती। यज्ञ के लिये स्मिता घी लाई। घृतस्य सुगन्धिः काचित् भिन्ना आसीत्। घी की सुगंध कुछ भिन्न थी। अहं तां पृष्टवान् । मैंने उससे पूछा। घृतं कुतः आनीतवती घी कहाँ से लाईं ? मम गृहे दुग्धं गोशालातः आगच्छति। मेरे घर दूध गौशाला से आता है। तस्याः गृहे यज्ञः बहु प्रेम्णा अभवत्। उसके घर बहुत प्रेम से हवन हुआ। सा चलभाषस्य कूटाङ्कं विस्मृतवती। वह मोबाइल का पासवर्ड भूल गई। सा अनेकवारं प्रयत्नं कृतवती। उसने अनेक बार प्रयत्न किया। जनाः चलभाषे कूटाकृतिं योजयन्ति। लोग मोबाइल में आकृति वाला पासवर्ड रखते हैं। सर्वेषां भिन्ना भिन्ना आकृतिः भवति। सबकी भिन्न भिन्न आकृति होती है। अन्यः कोsपि जनः रक्षिताकृतिं विहाय किमपि आकृतिं रचयति तदा चलभाषः कार्यं न करोति। अन्य कोई भी व्यक्ति रक्षित आकृति के सिवाय कोई भी आकृति रचता तो मोबाइल काम नहीं करता है। व्यक्तिगतं विवरणं सुरक्षितं भवेत् तदर्थं कूटाकृतिं वा कूटाक्षरं योजयन्तु। व्यक्तिगत विवरण सुरक्षित रहे इसके लिये आकृति या संख्या का पासवर्ड रखिये। कूटाक्षरं मा विस्मरन्तु। पासवर्ड मत भूलिये। रेलस्थानके जनाः प्रतीक्षां कुर्वन्तः सन्ति। रेलवे स्टेशन में लोग प्रतीक्षा कर रहे हैं। केचन जनाः यानपेटिकां कर्षयन्ति। कुछ लोग सूटकेस खींच रहे हैं। केचन जनाः परिजनम् आप्रष्टुम् आगतवन्तः सन्ति। कुछ लोग संबंधी को छोड़ने आए हैं। यात्रिणः यात्राचिटिकां स्वीकुर्वन्ति। यात्री टिकट लेते हैं। आगन्तुकाः अपि स्थानकचीटिकां कृणन्ति । मुलाकाती लोग प्लेटफॉर्म टिकट खरीदते हैं। बालकाः रेलयानं दृष्ट्वा प्रसन्नाः भवन्ति। बालक रेलगाड़ी देखकर खुश होते हैं। रेलयानम् अधुना चलिष्यति। रेल अभी चलेगी। अनन्तरं रेलस्थानकं रिक्तं भविष्यति। बाद में रेलवे स्टेशन खाली हो जाएगा। अद्य एकं पर्वतम् आरूढवान्। आज एक पर्वत पर चढ़ा। पर्वते एकं मन्दिरम् अस्ति। पर्वत पर एक मंदिर है। सर्वे पर्वतम् आरोहन्ति। सब पर्वत पर चढ़ते हैं। यदा पर्वतस्य उपरि प्राप्तवान् तदा अहं ताम्यामि स्म। जब मैं पर्वत पर पहुँचा तब मैं हाँफ रहा था। ये ये पर्वतम् आरोहन्ति ते ताम्यन्ति। जो जो पर्वत पर चढ़ते हैं वे हाँफते हैं। अर्धहोरा अनन्तरम् अहं शान्तः अभवम्। आधे घंटे बाद मैं शान्त हुआ। अनन्तरं शनैः शनैः अहम् अधः आगतवान्। बाद में धीरे धीरे नीचे आया। लालबहादुर शास्त्री महाभागः अस्माकं द्वितीयः प्रधानमन्त्री आसीत्। लालबहादुर शास्त्री महोदय हमारे द्वितीयः प्रधानमन्त्री थे। सः द्वितीयः न अपितु अद्वितीयः आसीत्। वे द्वितीय नहीं बल्कि अद्वितीय थे। धनस्य अभावः अपि सन् सः उच्चशिक्षां प्राप्तवान्। धन का अभाव होते हुए भी उन्होंने उच्च शिक्षा पाई। संस्कृतविषये शास्त्री पदवीं काशीविश्वविद्यालयतः प्राप्तवान्। संस्कृत विषय में शास्त्री पदवी काशीविश्वविद्यालय से पाई। सः स्वाधीनतान्दोलने अपि सक्रियः आसीत्। वे स्वधीनता आंदोलन में भी सक्रिय रहे। प्रथमः प्रधानमंत्री यदा दिवंगतः जातः तदा लालबहादुर शास्त्री देशस्य द्वितीयः प्रधानमन्त्री रूपेण चितः। पहले प्रधानमंत्री जब दिवंगत हो गए तब लालबहादुर शास्त्री जी दूसरे प्रधानमंत्री के रूप में चुने गए। तस्य शासनकाले भारते अन्नाभावः आसीत्। उनके शासनकाल में भारत में अन्न का अभाव था। अतएव सः एकवारम् अन्नं खादति स्म। इसलिये वे एकबार अन्न खाते थे। सः अतीव सात्विकः जनः आसीत्। वो अति सात्विक जन थे। तथापि सः राष्टरक्षार्थं सर्वदा तत्परः भवति स्म। फिर भी वे राष्ट्ररक्षा के लिये हमेशा तत्पर रहते थे। पाकिस्थानेन यदा आक्रमणः कृतः तदा लालबहादुर शास्त्रिणा बलेन प्रतिकारस्य निर्णयः कृतः। पाकिस्तान ने जब आक्रमण किया तब लालबहादुर शास्त्री जी ने बल से सामना करने का निर्णय किया। अस्माकं सैनिकाः स्वं पराक्रमं प्रदर्शितवन्तः। हमारे सैनिकों ने अपना पराक्रम दिखाया। अन्ततोगत्वा पाकिस्थानस्य पराजयः अभवत्। अंत में पाकिस्तान की पराजय हुई। अद्य लालबहादुरशास्त्री महाभागस्य जन्मजयन्ति अस्ति। आज लालबहादुर शास्त्री जी की जन्म जयन्ति है। सुरवरः नापितः अस्ति। सुरवर नाई है। सः प्रातः अष्टवादने स्वम् आपणम् आगच्छति। वह सुबह आठ बजे अपनी दुकान आ जाता है। सुरवरः सर्वप्रथमम् आपणं सम्मार्जयति। सुरवर पहले दूकान साफ करता है। अनन्तरं सः दीपं प्रज्ज्वालयति। बाद में वह दीप जलाता है। सः गायत्रीमन्त्रं जानाति। वह गायत्री मंत्र जानता है। गायत्रीमंत्रोच्चारणस्य अनन्तरं सः एकं भजनम् अपि गायति। गायत्री मंत्र के उच्चारण के बाद वह एक भजन गाता है। गायन् गायन् सः साधनानि प्रक्षालयति। गाते गाते वह साधनों को साफ करता है। तावद् कोsपि ग्राहकः आगच्छति। तब तक कोई ग्राहक आ जाता है। सुरवरः ग्राहकस्य केशान् कर्तयति। सुरवर ग्राहक के बाल काटता है। ग्राहकाः सुरवरस्य मधुरेण स्वभावेन मुदिताः भवन्ति। ग्राहक सुरवर के मीठे स्वभाव से खुश होते हैं। पुनः पाठयतु। फिर से पढ़ाइये। किमर्थं पुनः फिर से क्यों ? केचन जनाः अनुपस्थिताः आसन्। कुछ लोग अनुपस्थित थे। केचन जनाः नूतनाः सन्ति। कुछ लोग नए हैं। सर्वे अभ्यासं कुर्वन्ति खलु सभी अभ्यास करते हैं न ? सर्वेषाम् अभ्यासः न दृश्यते। सबका अभ्यास नहीं दिखता है। सर्वे केवलं पठन्ति। सब केवल पढ़ते हैं। केवलं पठनेन संस्कृतं न शिक्ष्यते। केवल पढ़ने से संस्कृत नहीं सीखी जाती है। अभ्यासः अपि आवश्यकः भवति। अभ्यास भी आवश्यक होता है। भोः मित्र अत्र अवकरं मा क्षिप । ओ मित्र यहाँ कूड़ा मत फेंको। यथा अस्ति तव गृहं स्वच्छम् जैसे तुम्हारा घर स्वच्छ है। तथैव भवेत् मम गृहं स्वच्छम् वैसे ही हो स्वच्छ घर मेरा। पश्य तत्र अस्ति अवकरपात्रम् । देखो वहाँ है कूड़ेदान । नगरपालिकायाः अस्ति अवकरपात्रम् । नगरपालिका का है कूड़ेदान। वीथिः अस्ति सर्वेषाम् । गली तो सबकी है। स्वच्छतायां नास्ति किमपि कष्टम्। स्वच्छता में कोई कष्ट नहीं है। उत्थापय तव सर्वम् अवकरम्। उठा लो सारा कूड़ा तुम्हारा। नय नय इतः सर्वम् अवकरम्। ले जाओ यहाँ से सारा कूड़ा। अद्य केशवः अनुपस्थितः आसीत्। आज केशव अनुपस्थित था। केशवः श्वः अपि न आगमिष्यति। केशव कल भी नहीं आएगा। विशाखायाः भ्राता विदेशतः आगतवान् अस्ति। विशाखा का भाई विदेश से आया है। विशाखा परश्वः आगमिष्यति। विशाखा परसों आएगी। अधुना अमेरिकायाः ह्यूस्टन नगरे अस्मि। अभी अमेरिका के ह्यूस्टन शहर में हूँ। भवान् भवती कुत्र अस्ति आप कहाँ हैं ? सर्वेषाम् उत्तरम् – अहमपि ह्यूस्टन नगरे अस्मि। सबका उत्तर – मैं भी ह्यूस्टन शहर में हूँ। गुजरातस्य गरबा नृत्यं दृष्टवान्। गुजरात का गरबा देखा। शास्त्रीयं सङ्गीतं श्रुतवान्। शास्त्रीय संगीत सुना। भारतीयपाश्चात्यसङ्करं नृत्यं दृष्टवान्। भारतीय पाश्चात्य मिलाजुला नृत्य देखा। सर्वे भारतीयाः नरेन्द्र मोदी महोदयस्य प्रतीक्षां कुर्वन्तः सन्ति। सभी भारतीय नरेंद्र मोदी जी की प्रतीक्षा कर रहे हैं। अहं सम्पूर्णं कार्यक्रमं द्राक्ष्यामि। मैं पूरा कार्यक्रम देखूँगा। पञ्च वर्षेभ्यः पूर्वं सः वृत्तिम् अलभत। पाँच वर्ष पहले उसने नौकरी पाई। सः गृहनगरे वृत्तिं न अलभत। उसने गृहनगर में नौकरी नहीं पाई। सः अन्यस्मिन् नगरे वृत्तिम् अलभत। उसने अन्य नगर में नौकरी पाई। सः मासे एकवारं गृहम् आगच्छति। वो महीने में एक बार घर आता है। सा प्रतिदिनं तं दूरवाणीं करोति। वो प्रतिदिन उसे फोन करती है। यदा भ्राता गृहम् आगच्छति तदा सा चित्रकलां दर्शयति। जब भैया घर आते हैं तब वह चित्रकला दिखाती है। सा चित्रकलायां निपुणा अस्ति। वह चित्रकला में निपुण है। अधुना तस्य स्थानांतरणं भविष्यति। अब उसका ट्रान्सफर होगा। तस्य माता अपि स्थानान्तरणस्य प्रतीक्षां करोति। उसकी माँ भी उसके ट्रांसफर की प्रतीक्षा कर रही है। तस्य अनुजा प्रतिदिनं प्रार्थनां करोति। उसकी छोटी बहन प्रतिदिन प्रार्थना करती है। पत्नी – एतद् अपि क्षिपतु । ये भी फेंक दीजिये पतिः – अद्य पुनः … आज फिर से …. पतिः – किमर्थं समुद्रे समुद्र में क्यों पत्नी – एतद् अवकरः नास्ति। ये कूड़ा नहीं है। सर्वेषां निमंत्रणपत्रिकाः सन्ति। सबकी निमंत्रणपत्रिकाएँ हैं। सर्वे प्रेम्णा आहूतवन्तः । सबने प्रेम से बुलाया था। पतिः – एवं वा अहं समुद्रे क्षिप्स्यामि। ऐसा क्या मैं समुद्र में फेंक दूँगा। अहं समुद्रं प्रति गच्छामि। मैं समुद्र की ओर जाता हूँ। बदलूरामस्य नाम भवन्तः न श्रुतवन्तः स्युः। बदलूराम का नाम आपने नहीं सुना होगा। जापानस्य सैनिकैः सह युद्धं कुर्वन्तः आसन्। जापान के सैनिकों के साथ युद्ध कर रहे थे। तस्मिन् युद्धे बदलूराम नामकः एकः सैनिकः वीरगतिं प्राप्तवान्। उस युद्ध में बदलूराम नाम का एक सैनिक वीरगति को प्राप्त हुआ। बदलूरामस्य शवं ते भूम्याः अधः निखनितवन्तः। बदलूराम का शव उन्होंने भूमि के नीचे दफना दिया। तथापि ते बदलूरामस्य नाम आवलितः न निष्कासितवन्तः। फिर भी उन्होंने बदलूराम का नाम सूचि से नहीं निकाला। अतएव ब्रिटिशसैनिकाः बदलूरामस्य कृते अपि अन्नं प्रेषयन्ति स्म। अतः ब्रिटिश सैनिक बदलूराम के लिये भी राशन भेजते थे। अतः अन्नस्य आपूर्तिः न भवति स्म। अतः अन्न की आपूर्ति नहीं हो रही थी। जापानस्य पराजयः अभवत्। जापान की पराजय हुई। यदा ब्रिटिश जनाः तान् पृष्टवन्तः – ” कुतः अन्नं लभन्ते स्म?” जब ब्रिटीशरों ने उनसे पूछा – ” कहाँ से अन्न पाते थे ? बदलूरामस्य सम्पूर्णां वार्ताम् उक्तवन्तः। बदलूराम की सारी कहानी कही। “बदलूरामस्य देहः भूम्याः अधः अस्ति। तद् गीतं भवन्तः अपि श्रृण्वन्तु। वो गीत आप भी सुनिये। सिंहः लपलप कृत्वा जलं पिबति। शेर लपलप करके पानी पीता है। जिह्वां मुखात् बहिः निष्कासयति। जीभ को मुँह से बाहर निकालता है। जलपानसमये सिंहः अत्र तत्र पश्यति। पानी पीते समय शेर यहाँ वहाँ देखता है। सिंहेन सह तस्य शावकाः अपि सन्ति। शेर के साथ उसके बच्चे भी हैं। सिंहिनी अपि जलम् पातुम् आगच्छति। शेरनी भी पानी पीने आती है। जलं पीत्वा ते वनं प्रति गच्छन्ति। पानी पीकर वे वन को जाते हैं। सर्वे वाहनस्वामिनः भयभीताः सन्ति। सभी वाहन मालिक भयभीत हैं १) मम पार्श्वे यानचालनस्य अनुज्ञप्तिः नास्ति मेरे पास वाहन चलाने का लाइसेंस नहीं है ३) मम यानस्य प्रदूषण परीक्षणपत्रं नास्ति। मेरे पास पॉल्यूशन जाँच पत्र नहीं है ५) मम पार्श्वे शिरस्त्राणं नास्ति। मेरे पास हेलमेट नहीं है चन्द्रयानम् इतः कदा गतम् चन्द्रयान यहाँ से कब गया ? द्वाभ्यां मासाभ्यां पूर्वं गतम् । दो महिने पहले गया । कुतः गतम् कहाँ से गया ? गतं न अपितु प्रेषितम् । गया नहीं अपितु भेजा गया। कुतः प्रेषितम् कहाँ से भेजा गया ? श्रीहरिकोटातः प्रेषितम् । श्रीहरिकोटा से भेजा गया। ततः कुत्रः प्रेषितम् वहाँ से कहाँ भेजा ? ततः अवकाशे प्रेषितम् । वहाँ से अवकाश में भेजा गया। अवकाशात् चन्द्रयानं चन्द्रमा उपरि अवतरितम्। अवकाश से चन्द्रयान चंद्रमा पर उतरा। चन्द्रयानं चन्द्रस्य परिक्रमापथि भ्रमति। चन्द्रयान चन्द्र के परिक्रमा पथ पर घूम रहा है। ततः कदा प्रत्यागमिष्यति वहाँ से कब वापस आएगा ? ओह न ततः न प्रत्यागमिष्यति। ओह नहीं वहाँ से नहीं लौटेगा। तत्रैव भ्रमिष्यति। वहीं घूमता रहेगा। अद्य ओणम् पर्व अस्ति। आज ओणम पर्व है। केरलीयाः जनाः एतद् पर्वम् आचरन्ति। केरल के लोग इस उत्सव को मनाते हैं। सर्वे जनाः गृहाङ्गणे पुष्पैः सुशोभनं कुर्वन्ति। सभी लोग घर के आँगन में फूलों से सुशोभन करते हैं। सुशोभनं परितः ते नृत्यन्ति। सुशीभन के चारों ओर वे नाचते हैं। भोजने पचड़ी काल्लम् ओल्लम् दाव घृतम् सांभर कदलीफलं इत्यादिकं भवति। कृषकाः सस्यस्य रक्षणार्थं प्रार्थयन्ति। किसान फसल की रक्षा के लिये प्रार्थना करते हैं। महाबलि असुरस्य सत्कारार्थं एतद् पर्वम् आचर्यते। महाबलि असुर के सत्कार में यह पर्व मनाया जाता है। सः कान्दविकः अस्ति । वह मिठाईवाला (हलवाई है। सः मिष्ठान्नानि निर्माति। वह मिठाइयाँ बनाता है। सः रसगोलकानि निर्माति विक्रीणाति च। वह रसगुल्ले बनाता है बेचता है। सः प्रातः कुण्डलिकानि निर्माति। वह सुबह जलेबियाँ बनाता है। जनाः प्रेम्णा कुण्डलिकानि खादन्ति। लोग प्रेम से जलेबियाँ खाते हैं। जनेभ्यः माषगर्भः रोचते। लोगों को कचौड़ी पसंद है। ह्यः सः मोमकं निर्मितवान्। कल उसने पेड़ा बनाया। अद्य सायं सः नारिकेलपाकं निर्मास्यति। आज शाम को वह नारियलपाक बनाएगा। अद्य दिव्यशिक्षाकेन्द्रं गमिष्यामि। आज दिव्य शिक्षा केन्द्र जाऊँगा। तत्र बालकाः आगमिष्यन्ति। वहाँ बालक आएँगे। तत्र बालिकाः आगमिष्यन्ति। वहाँ बालिकाएँ आएँगी। महिलाः अपि आगमिष्यन्ति। महिलाएँ भी आएँगी। ते किं करिष्यन्ति वे क्या करेंगे ? ते तत्र आगत्य संस्कृतं पठिष्यन्ति। वे वहाँ आकर संस्कृत पढ़ेंगे। प्रतिदिनं पठिष्यन्ति वा प्रतिदिन पढ़ेंगे क्या ? नैव प्रति रविवासरे एव पठिष्यन्ति। नहीं प्रति रविवार को पढ़ेंगे। कति वादने आगमिष्यन्ति कितने बजे आएँगे ? सायं चतुर्वादने आगमिष्यन्ति। शाम चार बजे आएँगे। कति वादन पर्यन्तं पठिष्यन्ति कितने बजे तक पढ़ेंगे ? सायं षड्वादन पर्यन्तं पठिष्यन्ति। शाम छः बजे तक पढ़ेंगे। अनन्तरं चन्द्रयानस्य अवतरणप्रक्रियायाः दर्शनम् आरब्धवान्। बाद में चन्द्रयान की लैंडिंग प्रक्रिया को देखना शुरू किया। प्रधानमंत्री महोदयः अपि इसरो केन्द्रं प्राविशत्। प्रधानमंत्री महोदय भी इसरो केंद्र में प्रविष्ट हुए। विविधानां विद्यालयानां छात्राः अपि तत्र उपविष्टाः आसन्। विविध विद्यालयों के छात्र भी वहाँ बैठे थे। शनैः शनैः अवतरणयानस्य गतिः मन्दा कृता। धीरे धीरे लैंडर की गति धीमी की गई। सर्वे वैज्ञानिकाः इसरो-नियंत्रणकक्षतः यानस्य संचालनं कुर्वन्ति स्म। सभी वैज्ञानिक इसरो नियंत्रण कक्ष से यान का संचालन कर रहे थे। तदनीमेव सर्वे स्तब्धाः अभवन्। तभी सारे स्तब्ध रह गए। अवतरणयानेन सह सम्पर्कः समाप्तः जातः। लैंडर के साथ संपर्क कट गया। परिक्रमायानं सुरक्षितम् अस्ति। ऑर्बिटर सुरक्षित है। वैज्ञानिकाः पुनः प्रयासं करिष्यन्ति। वैज्ञानिक पुनः प्रयास करेंगे। अवश्यमेव सफलतां प्राप्स्यन्ति। अवश्य ही सफलता पायेंगे। मम भोजनम् अभवत्। मेरा भोजन हो गया। अहम् एक होरा अनन्तरं शयनं करिष्यामि। मैं एक घंटे बाद सो जाऊँगा। अस्माकं कृते गौरवस्य विषयः। हमारे लिये गौरव की बात है। इसरो संस्थानस्य सर्वेभ्यः वैज्ञानिकेभ्यः शुभकामनाः। इसरो संस्थान के सभी वैज्ञानिकों को शुभकामनाएँ। भवन्तः सर्वे एतद् गौरवपूर्णं दृश्यम् अवश्यमेव पश्यन्तु। आप सभी इस गौरवपूर्ण दृश्य को अवश्य देखें। अहं सप्तम्यां कक्षायाम् आसम्। मैं सातवीं कक्षा में था। किञ्चित् चंचलतां कृतवान् अहम्। कुछ चंचलता की मैंने । तव कर्णौ गृह्णातु। तुम्हारे दोनों कान पकड़ो। अहं मम कर्णौ गृहीतवान्। मैंने मेरे दोनों कान पकड़े। शिक्षिका – वद …. पुनः चञ्चलतां न करिष्यामि। अहम् – न करिष्यामि… नहीं करूँगा …. शिक्षिका – किं न करिष्यसि क्या नहीं करोगे ? अहम् – चञ्चलतां न करिष्यामि। चंचलता नहीं करुँगा । एवम् उक्त्वा अहम् अरोदम्। ऐसा कहकर मैं रो दिया। सा शिक्षिका माता ह्यः मार्गे मिलितवती। वह शिक्षिका माता कल रास्ते में मिल गईं। अहं तस्याः चरणस्पर्शं कृतवान्। मैंने उनके चरण छुए। सर्वेभ्यः शिक्षकेभ्यः सर्वाभ्यः शिक्षिकाभ्यश्च शिक्षकदिवसस्य मङ्गलकामनाः। सः ताम्बूलं खादति। वह पान खाता है। ( ताम्रचूडः न भवति। तम्बाकू नहीं होती है। ) पुगीफलम् एलां च स्थापयति। सुपारी और इलायची डालता है। यदाकदा सः लवंगम् अपि स्थापयति। कभी कभी लौंग भी डालता है। भोजनान्तरं सः एकं ताम्बूलं खादति। भोजन के बाद वह एक पान खाता है। सः कुत्रापि निष्ठीवनं न करोति। वह कहीं भी थूकता नहीं है। अद्य प्रातः संजाता एषा घटना आज प्रातः ये घटना घटी मम पतिः मां ताडितवान् मेरे पति ने मुझे मारा अहं प्रतिदिनं श्रमं करोमि मैं रोज मेहनत करती हूँ अद्य मम पतिः तद् धनं नीतवान आज मेरा पति वो धन ले गया तेन धनेन सः मद्यपानं करिष्यति उस धन से वह मद्यपान करेगा मम पुत्रस्य कृते पुस्तकं क्रयणीयम् अस्ति। मेरे पुत्र के लिये पुस्तक खरीदनी है। तस्यै मम भार्या धनं दत्तवती उसे मेरी पत्नी ने धन दिया मद्यपानं तु दूषणम् अस्ति मद्यपान दूषण है। सः श्रीकान्तः अस्ति सा श्रीकला अस्ति तौ द्वौ वेदपाठम् अपि कुरुतः तौ द्वौ वेद मन्त्राणाम् अर्थम् अपि जानीतः पत्नी – गृहे एकः मूषकः प्रविष्टः पत्नी – घर में एक चूहा घुस गया है पति: – तर्हि अहं किं करोमि तो मैं क्या करूँ पति: – किमर्थम् किसलिए ? पति: – मूषकः मम मित्रम् अस्ति । सः मम युतकं न खादति चूहा मेरा मित्र है । मेरी शर्ट नहीं खाता पति: – तथैव त्वमपि गृहात् बहिः गच्छ । वैसे ही तुम भी घर से बाहर चले जाओ । पतिः – अन्यथा एषा त्वां ताड़यिष्यति नहीं तो ये तुम्हें मारेगी पतिः गृहात् बहिः अगच्छत् पति घर से बहार चला गया । विभा – वित्तकोषम् किमर्थम् बैंक किसलिये ? शोभा विभा च वित्तकोषं गच्छतः । शोभा – अत्र हस्ताक्षरं करणीयम् अस्ति । यहाँ हस्ताक्षर करने हैं शोभा – हस्ताक्षरं तु देवनागर्याम् एव करणीयम् । हस्ताक्षर तो देवनागरी में ही करने चाहिये । सः स्वचित्रं स्वीकरोति। वह सेल्फी ले रहा है। चित्रं सम्यक् न आगतम् । चित्र सही नहीं आया । सः पुनः आत्मचित्रं स्वीकरोति। वह फिर से सेल्फी लेता है। सः आत्मचित्रं पश्यति। वह अपनी सेल्फी देखता है। सः केशसंधानं करोति। वह बाल बनाता है । सः स्वं चित्रं पश्यति। वह अपना चित्र देखता है। ओह …. इतः चित्रं सम्यक् न आगच्छति। यहाँ से चित्र सही नहीं आता है। ततः स्वीकरोमि। वहाँ से लेता हूँ। न … न अत्र प्रकाशः नास्ति। नहीं … यहाँ उजाला नहीं है। आम् … अत्र स्थानं सम्यक् अस्ति। हाँ … यहाँ जगह सही है। इतः स्वीकरोमि। यहाँ से लेता हूँ। उत्तमं चित्रम् आगतम्। बढ़िया चित्र आया विशाखा – त्वं गृन्जनकं कर्तय तुम गाजर काटो सुकृतिः – गृहे त्रपुषम् अपि अस्ति घर में खीरा भी है विशाखा – त्रपुषं तव भ्राता खादिष्यति खीरा तुम्हारे भाई खाएँगे । सुकृतिः – अद्य भ्राता मूलिकाम् अपि खादिष्यति आज भैया मूली भी खाएँगे सुकृतिः – अद्य वयं पक्वान्नं न खादामः आज हम पका खाना नहीं खाते हैं विशाखा – आम् अद्य केवलं फलानि शाकानि च खादामः हाँ आज केवल फल और सब्जी खाएँगे सुकृतिः – अनन्तरं फलानि बाद में फल सुकृतिः – तर्हि आवां सेवफलं खादिष्यावः तो फिर हम दोनों सेव खाएँगे सुदर्शनः – अम्ब अद्य अहं श्रीकृष्णस्य अभिनयं करिष्यामि। माँ आज मैं श्रीकृष्ण का अभिनय करूँगा। श्रीकृष्णरूपं धारयित्वा विद्यालयं गमिष्यामि। श्रीकृष्ण का रूप धारण करके विद्यालय जाऊँगा। माता – श्रीकृष्णः संस्कृतभाषायां वदति स्म। श्रीकृष्ण जी संस्कृत में बोलते थे। सुदर्शनः – अहमपि वदिष्यामि। मैं भी बोलूँगा। कथं वदिष्यति कैसे बोलोगे ? सुदर्शनः – मम नाम श्रीकृष्णः । माता – बहु शोभनं मम श्रीकृष्णः छुरिकां शीशांसितुं सः आपणं गच्छति। छुरी तेज कराने वह बाजार जाता है। पूर्वं अङ्कनीं शीशांसतु अनन्तरं लिखतु। पहले पेंसिल तीखी करिये फिर लिखिये। सा अङ्कन्याः अग्रं शीशांसिष्यति। वह पेंसिल की नोक तीखी करेगी अङ्कनीं शीशांसित्वा सः सा सुन्दरं चित्रं निर्माति। पेंसिल छील कर वह सुंदर चित्र बनाता बनाती है। वीरः खड्गं शीशांसति। वीर तलवार तेज करता है। शीशांसितेन खड्गेन सः शत्रून् मारयति तेज तलवार से वह शत्रुओं को मारता है। वीराणां पार्श्वे शीशांसितः खड्गः भवति। वीरों के पास तेज तलवार होती है। बृहदापणेषु अपि तानि एव लभ्यन्ते। बड़े मॉल में भी वही वस्तुएँ मिलती हैं। खाद्यवस्तूनि सौन्दर्यप्रसाधनस्य वस्तूनि स्वच्छतायाः वस्तूनि इत्यादीनि क्रेतुं शक्नुमः। खाने की चीजें सौन्दर्यप्रसाधन स्वच्छता की वस्तुएँ खरीद सकते हैं। यतोहि लघु आपणिकः मम पुरातनं मित्रम् अस्ति। क्योंकि छोटा दुकानदार मेरा पुराना मित्र है। तस्य व्यापारः वर्धते चेत् अहं सुखम् अनुभवामि। उसका व्यापार बढ़ता है तो मुझे सुख मिलता है। संवाददातारः अनेके सन्ति। संवाददाता अनेक हैं। तेषु केचन समाचारउद्घोषकाः अपि सन्ति। उनमें से कुछ समाचार उद्घोषक भी हैं। भारते पूर्वं दूरदर्शनमाध्यमेन वार्ताः प्रसार्यन्ते स्म। भारत में पहले दूरदर्शन के माध्यम से समाचार प्रसारित होते थे। समाचारं पठितुं काश्चन महिलाः अपि आगच्छन्ति। समाचार पढ़ने के लिये कुछ महिलाएँ भी आती हैं। नीलम भगिनी समाचारउद्घोषिका आसीत्। नीलम बहन समाचार उद्घोषिका थीं। सा बहु प्रेम्णा शान्तभावेन च समाचारं पठति स्म। वह बहुत प्रेम से शान्तभाव से समाचार पढ़ती थी। विविधेषु विषयेषु सा परिचर्चाम् आयोजयति स्म। विविध विषयों पर वह परिचर्चा आयोजित करती थी। एतस्मिन् वर्षे सा “नारी शक्ति पुरस्कारेण सम्मानिता जाता। इस वर्ष वे नारी शक्ति पुरस्कार से सम्मानित की गई थीं। ह्यः सा प्रतिभाशालिनी नीलम दिवंगता जाता। कल वह प्रतिभाशालिनी नीलम दिवंगत हो गई। दिवङ्गतस्य आत्मनः शान्त्यर्थं वयं प्रार्थयामहे। दिवंगत आत्मा की शांति के लिये हम प्रार्थना करते हैं। सः संवादं कर्तुम् इच्छति। वह संवाद करना चाहता है। कोsपि नास्ति तस्य पार्श्वे। उसके पास कोई भी नहीं है। तस्य पुरतः कोsपि नास्ति। उसके आगे कोई भी नहीं है। तस्य पृष्ठतः कोsपि नास्ति। उसके पीछे कोई भी नहीं है। तस्य वामतः कोsपि नास्ति। उसके बाएँ कोई भी नहीं है। तस्य दक्षिणतः कोsपि नास्ति। उसके दाहिने कोई भी नहीं है। सः उद्यानं गच्छति। वह बगीचे जाता है। तत्र केचन वृद्धाः आसन्। वहाँ कुछ वृद्ध थे। सः वृद्धैः सह संवादं करोति। वह वृद्धों के साथ बात करता है। तेषां जीवनस्य अनुभवं श्रृणोति। उनके जीवन के अनुभव सुनता है। वृद्धाः प्रसन्नाः भवन्ति। वृद्ध प्रसन्न होते हैं। मम भाले तिलकं कृतवती मेरे माथे पर तिलक किया। मम मुखे मिष्ठान्नं स्थापितवती। मेरे मुँह में मिठाई रखी। अहं मम भगिन्याः चरणस्पर्शं कृतवान्। मैंने मेरी बहन के चरण छुए। अहं तस्यै किमपि ददन् आसम् … मैं उसे कुछ दे रहा था …. …तदानीं सा उक्तवती। …तब वह बोली “अद्य संस्कृतदिनम् अस्ति।” आज संस्कृतदिन है। “मह्यम् एकं संस्कृतपुस्तकं देहि।” मुझे एक संस्कृत पुस्तक दो। तव भागिनेयः संस्कृतं पठिष्यति। तुम्हारा भांजा संस्कृत पढ़ेगा। अहं भगिन्यै दश संस्कृतपुस्तकानि दत्तवान्। मैंने बहन को दस संस्कृत पुस्तकें दीं। भगिनी सायंकाल पर्यन्तं सर्वाणि पुस्तकानि पठितवती। बहन ने शाम तक सारी पुस्तकें पढ़ लीं। तन्मयः प्रातः शीघ्रम् उत्थितवान्। तन्मय प्रातः जल्दी उठा। कुहू अपि शीघ्रम् उत्थितवती। कुहू भी जल्दी उठी। स्नानान्तरं द्वौ यज्ञं कृतवन्तौ। स्नान के बाद दोनों ने यज्ञ किया। द्वौ यज्ञोपवीतं परिवर्तितवन्तौ। दोनों ने जनेऊ बदला। तन्मयः कुह्वै एकं पुस्तकम् एकां लेखनीं च दत्तवान्। तन्मय ने कुहू को एक पुस्तक और एक पेन दी। द्वौ भ्राताभगिन्यौ गृहस्य आङ्गणे ध्वजारोहणं कृतवन्तौ। दोनों भाई बहन ने घर के आँगन में ध्वजारोहण किया। तन्मयः शङ्खध्वनिं कृतवान्। तन्मय ने शङ्खध्वनि की। कुहू वीणां वादयति। कुहू वीणा बजाती है। द्वौ ध्वजगीतं गायतः। दोनों ध्वजगीत गाते हैं। कुहू – “तन्मय भ्रातः अद्य संस्कृतदिनम् अपि अस्ति।” कुहू – तन्मय भैया आज संस्कृत दिन भी है। तन्मयः – आम् अद्य तु श्रावणीपूर्णिमा अस्ति स्वाधीनतादिनम् अपि अस्ति संस्कृतदिनम् अपि अस्ति। हाँ आज तो श्रावणी पूर्णिमा है स्वाधीनता दिन भी है संस्कृतदिन भी है। यत्र यत्र गच्छसि पश्य तत्र संस्कृतम् अद्य सेंट झेवियर्स विद्यालये संस्कृतदिनम् आचरिष्यते। आज सेंट झेवियर्स स्कूल में संस्कृत दिन मनाया जाएगा। आदि नामकः छात्रः संस्कृतकार्यक्रमस्य संचालनं करिष्यति। आदि नाम का छात्र संस्कृत कार्यक्रम का संचालन करेगा। आदि सम्पूर्णं संचालनं संस्कृतभाषायां करिष्यति। आदि सारा संचालन संस्कृत में करेगा। सप्तमकक्षायाः छात्राः वन्दनां गास्यन्ति। सातवीं कक्षा के छात्र वन्दना गाएँगे। योगेशः गीतायाः दश श्लोकान् अर्थसहितं पठिष्यति। योगेश गीता के दस श्लोक अर्थ सहित पढ़ेगा। हार्दिका भगिनी संस्कृतस्य महत्वं श्रावयिष्यति। हार्दिका बहन संस्कृत का महत्व सुनाएगी। नवम कक्षायाः छात्राः अभिनयेन सह संस्कृतगीतं गास्यन्ति। नौंवी कक्षा के छात्र अभिनय के साथ संस्कृत गीत गाएँगे। रूपाली भगिनी सर्वेषां धन्यवादं मंस्यते। रूपाली बहन सबका धन्यवाद मानेगी। समापने आदि “भारतं भारतं भवतु भारतम्” इति गीतं गास्यति गापयिष्यति। समापन में आदि “भारतं भारतं भवतु भारतम्” ये गीत गाएगा गवाएगा। वर्षा अभवत्। बरसात हो गई। कियत् अभवत् कितनी हुई ? अत्र अधिका वर्षा न अभवत्। यहाँ अधिक वर्षा नहीं हुई । अन्यत्र बहु अधिका वर्षा अभवत्। अन्यत्र बहुत अधिक वर्षा हुई । तृणानि अजायन्त। घास उग गई है। धेनुः चरति। गाय चर रही है। अद्य कदाचित् पुनः वर्षा भवेत्। आज शायद पुनः वर्षा होगी। आलूकानि क्वथितानि। आलू उबाले । आलूकानां त्वक् निष्कासितवान्। आलुओं के छिलके निकाले। अनन्तरम् आलूकान् प्रणुदितवान्। बाद में आलुओं को मसला । सर्वम् आलूकैः सह मेलितवान्। सब कुछ आलू के साथ मिलाया। चणकचूर्णम् आर्द्रं कृत्वा विलयनं कृतवान् बेसन को गीला करके घोला। यदा खादितवान् तदा ज्ञातं … जब खाया तब पता चला …. लवणं तु न स्थापितवान् अहम् मैंने नमक तो नहीं डाला। अहं शान्तभावेन सर्वं खादितवान्। मैंने चुपचाप सब खा लिया । महेंद्रसिंह धोनिं सर्वे क्रिकेटक्रीडकरूपेण जानन्ति। तस्यैव नेतृत्वे विश्वक्रिकेटस्पर्धायां विश्वपदकं लब्धम्। उनके ही नेतृत्व में विश्व क्रिकेट स्पर्धा में वर्ल्ड कप पाया। सः श्रेष्ठः क्रीड़कः अस्ति। वो श्रेष्ठ खिलाड़ी है। महेंद्रसिंह धोनी पद्मश्री पद्म विभूषण पुरस्कारेण सम्मानितः जनः अस्ति। महेंद्रसिंह धोनी पद्मश्री पद्म विभूषण पुरस्कार से सम्मानित व्यक्ति है। अधुना सः भारतीय-सेनायां मानद्पदे विराजितः अस्ति। अभी वह भारतीय सेना के मानद् पद पर विराजमान है। स्वाधीनतादिवसे सः काश्मीरे ध्वजोत्तोलनं करिष्यति। स्वाधीनता दिवस पर वह कश्मीर में ध्वजोत्तोलन करेंगे। काश्मीरे सः जनानां हितार्थम् अपि कार्यं करोति। वह काश्मीर में लोगों के हित में कार्य कर रहे हैं। महेंद्रसिंह धोनी भारतस्य आदर्शनागरिकः अस्ति। महेंद्रसिंह धोनी भारत का आदर्श नागरिक है। कच्छ-विश्वविद्यालये अस्मि। कच्छ विश्वविद्यालय में हूँ। भुजनगरे अस्ति कच्छ-विश्वविद्यालयः। भुजनगर में है कच्छ-विश्वविद्यालय। विश्वविद्यालयस्य संस्कृतविभागेन संस्कृतसप्ताहस्य आयोजनं कृतम् अस्ति। विश्विद्यालय के संस्कृत विभाग द्वारा संस्कृत सप्ताह का आयोजन किया गया है। विश्वविद्यालये अधुना नाट्यागारः निर्माणाधीनः अस्ति। विश्वविद्यालय में नाट्यागारः निर्माणाधीन है। तथापि अत्र छात्राः विविधानि नृत्यानि कुर्वन्ति। फिर भी छात्र विविध नृत्य कर रहे हैं। संस्कृतकार्यकर्तारः अपि उत्साहेन कार्यरताः सन्ति। संस्कृत कार्यकर्ता भी उत्साह से कार्यरत हैं। बहिः वर्षा भवति। बाहर वर्षा हो रही है। लोकयानचालकः यात्रीं पश्यति। बस चालक यात्री को देखता है। सः यात्रीं वदति। वह यात्री से कहता है। “ओह भवतः भारः बहु अधिकः अस्ति।” आपका भार बहुत अधिक है। स्थूलः जनः – तर्हि किम् अभवत् तो क्या हो गया ? यानचालकः – भवतः कृते स्थानं नास्ति। आपके लिये जगह नहीं है। स्थूलः – तत्र पश्यतु एकं स्थानम् अस्ति। वहाँ देखो एक जगह है। स्थूलः – अहम् उत्थाय यात्रां करिष्यामि। मैं खड़े होकर यात्रा करूँगा। यानचालकः – द्वयोः जनयोः भाटकं देयं भविष्यति। दो जनों का किराया देना होगा। स्थूलः – दास्यामि। दूँगा । सः स्थूलः जनः उत्थाय यात्रां करोति। वह मोटा व्यक्ति खड़े होकर यात्रा करता है। सा भारतस्य विदेशमंत्रिणी आसीत्। वो भारत की विदेशमंत्री थीं। छात्रावस्थातः सा तेजस्विनी आसीत्। छात्रावस्था से वो तेजस्वी थीं। तस्याः ओजस्वी व्याख्यानं श्रुत्वा सर्वे मुग्धाः भवन्ति स्म। उनके ओजस्वी व्याख्यान को सुनकर सभी मुग्ध हो जाते थे। सा सतर्कं वदति स्म। वो तर्क सहित बोलती थीं। सुषमास्वराजः संस्कृतानुरागिणी आसीत्। सुषमा स्वराज जी संस्कृतानुरागिणी थीं। तस्याः सुषमा सर्वदा अमरा एव विराजिष्यते। उनकी सुषमा (कांति) सर्वदा अमर ही रहेगी। वयं तस्याः आत्मनः शांत्यर्थं प्रार्थयामहे। अद्य सर्वे राजतरंगिणी पुस्तकम् अवश्यमेव पठन्तु । आज सभी राजतरंगिणी पुस्तक अवश्य पढ़ें। कल्हण-कविना काव्यशैल्यां ग्रन्थः लिखितः । कल्हण कवि द्वारा काव्यशैली में ग्रन्थ लिखा गया। राजतरङ्गिण्यां कश्मीरस्य इतिहासः उल्लिखितः अस्ति। राजतरंगिणी में कश्मीर का इतिहास उल्लिखित है। नवशतं वर्षेभ्यः पूर्वं लिखितं एतद् पुस्तकं काश्मीरस्य इतिहासं दर्शयति। नौ सौ वर्ष पहले लिखी यह पुस्तक काश्मीर का इतिहास बताती है। पञ्चसहस्र वर्षेभ्यः पूर्वं सहदेवः काश्मीरे राज्यस्य स्थापनाम् अकरोत्। पाँच हजार वर्ष पहले सहदेव ने काश्मीर में राज्य की स्थापना की। तदानीं वैदिकसंस्कृतिः सर्वत्र प्रवर्तमाना आसीत् । तब वैदिक संस्कृति का सब जगह चलन था। काश्मीरस्य रमणीये भूभागे अनेके पण्डिताः निवसन्ति स्म। काश्मीर के रमणीय भूभाग में अनेक पंडित रहते थे। आततायीजनाः पण्डितान् पीड़ितवन्तः। आततायी लोगों ने पंडितों को पीड़ित किया। अधुना आततायीजनाः दण्डं प्राप्स्यन्ति। अब आततायी लोग दण्ड पाएँगे। अद्य रविवासरः अस्ति। आज रविवार है। महेशः सपरिवारम् आनन्दविहारार्थं गच्छति। महेश परिवार सहित पिकनिक पर जाता है। सर्वे प्रातः पञ्चवादने उत्थितवन्तः। सब पाँच बजे उठ गए। पादाभ्यां ते सर्वे एकं ग्रामं प्राप्तवन्तः। पैदल चलकर वे सभी एक गाँव पहुँचे। तत्र तड़ागस्य पार्श्वे एकं मन्दिरम् अस्ति। वहाँ तालाब के किनारे एक मंदिर है। मन्दिरस्य पार्श्वे एकः वटवृक्षः अस्ति। मंदिर के पास एक वटवृक्ष है। वृक्षस्य अधः ते एकं कटं प्रसारितवन्तः। वृक्ष के नीचे उन्होंने एक चटाई बिछाई । भजनानाम् अनन्तरं ते ज्ञानक्रीड़ां क्रीड़ितवन्तः। भजनों के बाद उन्होंने ज्ञानक्रीड़ा खेली। अनन्तरं ते तड़ागस्य पार्श्वे एकं वृक्षं वपितवन्तः। बाद में उन्होंने तालाब के किनारे एक वृक्ष उगाया। पश्यतु तस्य पटगृहम् । देखिये उसका टेण्ट घर तस्य भार्या मृत्तिकां बहिः निष्कासयति। उसकी पत्नी मिट्टी बाहर निकालती है। सः स्थालिकां वादयति। वह थाली बजाता है। तस्य भार्या भोजनं पचति। उसकी पत्नी खाना बनाती है। सर्वे मिलित्वा भोजनं कुर्वन्ति। सब मिलकर खाना खाते हैं। पुत्रः – आं प्रक्षालयामि। हाँ धोता हूँ । पुत्रः – अम्ब प्रक्षालितवान् अहम् माँ मैंने धो लिये। पुत्रः – पश्यतु अम्ब मम हस्तौ स्वच्छौ स्तः। देखिये माँ मेरे दोनों हाथ साफ हैं। माता – त्वं श्वानम् अस्पृशत्। तुमने कुत्ते को छुआ था। सः पुस्तकानि क्रीणाति। वह पुस्तकें खरीदता है। सः कति पुस्तकानि क्रीणाति वह कितनी पुस्तकें खरीदता है ? सः त्रीणि पुस्तकानि क्रीणाति। वह तीन पुस्तकें खरीदता है। कस्य विषयस्य पुस्तकानि क्रीणाति किस विषय की पुस्तकें खरीदता है ? सः योगविषयस्य पुस्तकानि क्रीणाति। वह योग विषय की पुस्तकें खरीदता है। सः पुस्तकानि कुत्र नयति वह पुस्तकें कहाँ ले जाता है ? सः पुस्तकानि गृहे नयति। वह पुस्तकें घर ले जाता है। पुस्तकानां किं करोति पुस्तकों का क्या करता है ? सः पुस्तकानि पठति। वह पुस्तकें पढ़ता है। सः कदा पुस्तकानि पठति वह कब पुस्तकें पढ़ता है ? सः प्रातः पुस्तकानि पठति। वह सुबह पुस्तकें पढ़ता है । अद्य एकं प्रश्नं पृच्छामि आज एक प्रश्न पूछता हूँ । भवान् भवती संस्कृत-संभाषणस्य अभ्यासं करोति खलु आप संस्कृत वार्तालाप का अभ्यास करते करती हैं क्या ? भवान् भवती न करोति आप नहीं करते करती हैं भवन्तः भवत्यः न कुर्वन्ति आप सभी नहीं करते करती हैं संस्कृत-संभाषणं न रोचते वा संस्कृत में वार्तालाप पसंद नहीं है क्या ? समयः नास्ति समय नहीं है ? मित्राणि न वदन्ति मित्र नहीं बोलते हैं का अपि परिस्थितिः भवेत् कोई भी परिस्थिति हो संस्कृत-संभाषणं मा त्यजतु संस्कृत में बातचीत मत छोड़िये । अद्य कारगिल-विजयदिनम् अस्ति। आज कारगिल विजय दिन है। विंशतिः वर्षेभ्यः पूर्वं अद्यैव कारगिलयुद्धे वयं विजयं प्राप्तवन्तः। बीस वर्ष पहले आज ही कारगिल युद्ध में हमने विजय पाई थी। कारगिलयुद्धं वयं जितवन्तः। कारगिल युद्ध हमने जीता था। पाकिस्थानस्य सैनिकाः बलात् भारतं प्रविष्टाः आसन्। पाकिस्तान के सैनिक जबरदस्ती भारत में घुस आए थे। पाकिस्थानस्य सैनिकाः कारगिल-पर्वतक्षेत्रम् अधिगृहीतवन्तः। पाकिस्तान के सैनिकों ने कारगिल पर्वत विस्तार पर कब्जा कर लिया था। अस्माकं वीरसैनिकाः समराङ्गणे युद्धं कृतवन्तः। हमारे वीर सैनिकों ने समरांगण में युद्ध किया सर्वे सैनिकाः शत्रून् पलाययितुं संघर्षं कृतवन्तः। सभी सैनिकों ने शत्रुओं को भगाने के लिये संघर्ष किया। अधस्तात् उपरिष्टात् च ते प्रहारं कृतवन्तः । नीचे और ऊपर से उन्होंने प्रहार किया। अंततोगत्वा अस्माकं वीरसैनिकाः विजयिनः अभवन्। अंततोगत्वा हमारे वीर सैनिकः विजयी हुए। वयं सर्वे हुतात्मनेभ्यः सैनिकेभ्यः श्रद्धाञ्जलिं दद्मः। हम सभी शहीद सैनिकों को श्रद्धांजलि देते हैं। सर्वं कार्यं स्वयमेव करोतु। सब काम अपने आप करिये। स्वयमेव दुग्धम् ऊष्णं करोतु। अपने आप दूध गरम करिये। स्वयमेव वस्त्राणि प्रक्षालयतु। अपने आप वस्त्र धोईये। स्वयमेव दानं ददातु। अपने आप दान दीजिये। स्वयमेव वाक्यं लिखतु। अपने आप वाक्य लिखिये। स्वयमेव काव्यं रचयतु। अपने आप कविता रचिये। स्वयमेव धनम् अर्जयतु। अपने आप धन कमाईऐ। सर्वे चिन्तयन्ति सब सोचते हैं। सर्वे चिन्तां कुर्वन्ति। सब चिंता करते हैं। वर्षा न भविष्यति चेत् बहु कष्टं वर्धिष्यते। वर्षा नहीं होगी तो बहुत कष्ट बढ़ जाएगा। सर्वे तड़ागाः शुष्काः भविष्यन्ति। सभी तालाब सूख जाएँगे। कृषकाः जलं न प्राप्स्यन्ति। किसान पानी नहीं पाएँगे। पशवः जलं विना न जीविष्यन्ति। पशु जल के बिना नहीं जियेंगे। कृषिक्षेत्रे सस्यं न भविष्यति। खेत में फसल नहीं होगी। सर्वे “त्राहिमां त्राहिमाम्” इति वदिष्यन्ति। सभी “त्राहिमां त्राहिमाम्” बोलेंगे। आँग्लशासने कोsपि भारतीयः सफलः उद्योगपतिः भवितुं न शक्नोति स्म। अंग्रेजों के शासन में कोई भी भारतीय सफल उद्योगपति नहीं बन सकता था। बहु संघर्षः करणीयः भवति स्म। बहुत संघर्ष करना पड़ता था। अद्य संकायस्य शततमं जयन्ति दिनम् अस्ति। आज कंपनी का सौवाँ जयंति दिन है। सा नृत्यगुरुः अस्ति। वह नृत्य गुरु है। नृत्यशालायाः संचालनं करोति। नृत्यशाला का संचालन करती है। तस्याः शालायां षोडश बालिकाः नृत्याभ्यासं कुर्वन्ति। उसकी शाला में सोलह बालिकाएँ नृत्याभ्यास करती हैं। नृत्यशिक्षिका एकं सुमधुरं गीतं गायति। नृत्यशिक्षिका एक सुमधुरं गीत गाती है। गीतस्य सङ्गीतस्य च अनुगुणं बालिकाः नृत्यन्ति। बालिकाएँ गीत और संगीत के अनुसार नृत्य करती हैं सर्वाभ्यः बालिकेभ्यः सूचनाः ददाति। सभी बच्चियों को सूचनाएँ देती है। सा पुनः गीतं सङ्गीतं च आरभते। वह पुनः गीत और संगीत शुरू करती है। बालिकाः पुनः नृत्यन्ति। बालिकाएँ पुनः नृत्य करती हैं। बालिकाः कटितः वक्राः भवन्ति। बालिकाएँ कमर से टेढ़ी होती हैं। ग्रीवां दोलयन्ति। गला हिलाती हैं। तस्य मुखम् अशुष्यत्। उसका मुँह सूख गया है। चिकित्सकः तस्मै प्रतिजैविकम् औषधं दत्तवान्। चिकित्सक ने उसे एंटीबायोटिक दवाई दी है। सः वारं वारं जलं याचते। वह बार पानी माँगता है। माता – “शनैः शनैः जलं पिब वत्स !” धीरे धीरे पानी पीओ बेटा ! पुत्रः – “किमपि न सुमनस्यते ।” कुछ अच्छा नहीं लग रहा है। माता – तव कृते मधु आनयामि। तुम्हारे लिये शहद लाती हूँ। मुखं रसमयं भविष्यति। मुँह रसदार हो जाएगा। सा तं भोजन समये स्मरति। सा तस्य स्मरणं विना भोजनं न करोति। सा तस्य स्मरणं विना किमपि न करोति। अद्य पुनः हिमादासम् अभिवादये अहम्। आज मैं पुनः हिमा दास को अभिवादन करता हूँ। हिमादासः ह्यः चतुर्थं स्वर्णपदकं विजितवती। हिमदास ने कल चौथा स्वर्णपदक जीता। प्रायः वयं सर्वे क्रिकेटविषये एव चर्चां कुर्मः। प्रायः हम क्रिकेट के बारे में ही बात करते हैं। भारतीयानां क्रीड़ानां विषये न वदामः। भारतीय खेलों के बारे में बात नहीं करते हैं। अपरं च धनिकानाम् एव यशोगानं क्रियते। दूसरा धनिकों का ही यशोगान किया जाता है। हिमादासः निर्धनपरिवारस्य पुत्री अस्ति। हिमदास निर्धन परिवार की पुत्री है अधुना आसामराज्ये जनाः जलप्लावनेन ग्रसिताः सन्ति। इस समय आसाम राज्य में लोग बाढ़ से ग्रसित हैं। हिमादासः सम्पूर्णम् अर्जितं धनं लोकहिताय समर्पितवती। हिमदास ने पूरा कमाया हुआ धन लोकहित में समर्पित कर दिया। विदेशीयाः धाविकाः अपि तया पराजिताः। वयं सर्वे हिमदासम् अभिवादयामहे। हम सभी हिमदास का अभिवादन करते हैं। आचार्यः देवव्रतः गुजरातस्य नूतनः राज्यपालः नियुक्तः जातः। आचार्य देवव्रत जी गुजरात के नए राज्यपाल नियुक्त हुए। श्रीमन्तः देवव्रतः महाभागाः कुरुक्षेत्रविद्यालयस्य आचार्याः आसन्। श्रीमान देवव्रत जी कुरुक्षेत्र विद्यालय के आचार्य थे। पञ्चत्रिंशत वर्षाणि पर्यन्तं ते तत्र आचार्यपदे आसीनाः आसन्। पैंतीस वर्ष तक वे वहाँ आचार्य पद पर आसीन थे। ते वेदानाम् अध्ययनं कृतवन्तः। उन्होंने वेदों का अध्ययन किया है। पञ्चवर्षेभ्यः पूर्वं ते हिमाचलप्रदेशस्य राज्यपालः नियुक्तः जातः। पाँच वर्ष पहले वे हिमाचलप्रदेश के राज्यपाल नियुक्त हुए। आचार्यमहाभागाः संस्कृतं जानन्ति। आचार्य जी संस्कृत जानते हैं। हिमाचलस्य राजभवने ते प्रतिदिनं यज्ञं कुर्वन्ति स्म। हिमाचलप्रदेश के राजभवन में वे प्रतिदिन यज्ञ करते थे। अधुना गुजरातस्य राजभवने ते यज्ञं करिष्यन्ति। अब गुजरात के राजभवन में वे यज्ञ करेंगे। आचार्यमहोदयाः अध्ययनशीलाः सन्ति। आचार्य महोदय अध्ययनशील हैं। तेषां सात्विकः स्वभावः सर्वेभ्यः रोचते। उनका सात्विक स्वभाव सबको पसंद आता है। वयं सर्वे आचार्यदेवव्रत-महाभागानां गुजराते स्वागतं कुर्मः। हम सभी आचार्य देवव्रत जी का गुजरात में स्वागत करते हैं। विद्यावान् कुतः विद्यां प्राप्नोति विद्यावान कहाँ से विद्या पाता है ? विद्यावान् गुरोः विद्यां प्राप्नोति। विद्यावान गुरु से विद्या पाता है। माता सर्वेषां सर्वप्रथमा गुरुः भवति। माँ सबकी सर्वप्रथम गुरु होती है। पिता अपि संस्कारान् विचारान् च ददाति। पिता भी संस्कार और विचार देता है। विद्या गुरूणां गुरुः विद्या गुरुओं की भी गुरु है। विद्यावान् कुतः विद्यां प्राप्नोति विद्यावान कहाँ से विद्या पाता है ? विद्यावान् गुरोः विद्यां प्राप्नोति। विद्यावान गुरु से विद्या पाता है। माता सर्वेषां सर्वप्रथमा गुरुः भवति। माँ सबकी सर्वप्रथम गुरु होती है। पिता अपि संस्कारान् विचारान् च ददाति। पिता भी संस्कार और विचार देता है। विद्या गुरूणां गुरुः विद्या गुरुओं की भी गुरु है। ये ज्ञानिनः सन्ति ते मम गुरवः जो ज्ञानी हैं वे मेरे गुरु हैं । ये वेदपाठिनः सन्ति ते मम गुरवः जो वेदपाठी हैं वे मेरे गुरु हैं ये सदाचारिणः सन्ति ते मम गुरवः जो सदाचारी हैं वे मेरे गुरु हैं ये मम दोषान् दूरीकुर्वन्ति ते मम गुरवः जो मेरे दोषों को दूर करते हैं वे मेरे गुरु हैं ये मम विकारान् नाशयन्ति ते मम गुरवः जो मेरे विकारों को नष्ट करते हैं वे मेरे गुरु हैं ये मां निर्भयं कुर्वन्ति ते मम गुरवः सन्ति जो मुझे निर्भय बनाते हैं वे मेरे गुरु हैं सर्वेभ्यः वन्दनीयेभ्यः गुरुभ्यः सादरं नमांसि भूयांसि। सभी वन्दनीय गुरुओं को सादर अनेक बार नमन । श्रद्धास्पदेषु गुरुचरणेषु सादरं प्रणतयः श्रद्धास्पद गुरुचरणों में सादर अनेक प्रणाम । गुरुपूर्णिमा-पर्वणः सर्वेभ्यः मङ्गलकामनाः गुरुपूर्णिमा पर्व की सभी को मंगलकामनाएँ वैज्ञानिकाः सततं प्रयतन्ते। वैज्ञानिक सतत प्रयत्न करते हैं। नूतनं संशोधनं कुर्वन्ति। नया संशोधन करते हैं। नूतनम् आविष्कारं कुर्वन्ति। नया आविष्कार करते हैं। अधुना वैज्ञानिकाः चन्द्रयाने कार्यरताः सन्ति। अभी वैज्ञानिक चंद्रयान पर कार्यरत हैं। ह्यः ते चन्द्रयानस्य प्रक्षेपणं कर्तुम् इच्छन्ति स्म। कल वे चंद्रयान का प्रक्षेपण करना चाहते थे। प्रक्षेपणात् पूर्वं यान्त्रिकं तान्त्रिकं च पुनरावलोकनम् आवश्यकं भवति। प्रक्षेपण से पहले यान्त्रिक व तांत्रिक पुनरावलोकन आवश्यक होता है। पुनरावलोकने ते तान्त्रिकं दोषं दृष्टवन्तः। पुनरावलोकन में उन्हें तकनीकी दोष दिखा। अतएव चन्द्रयानस्य प्रक्षेपणं ह्यः न कृतम्। अतः चंद्रयान का प्रक्षेपण कल नहीं किया गया। जन्मसमये शावकानां नेत्राणि निमीलितानि आसन्। जन्म के समय बच्चों की आँखें बंद थीं। पञ्चदश दिनानि अनन्तरं शावकानां नेत्राणि उन्मीलितानि भविष्यन्ति। पंद्रह दिन के बाद बच्चों की आँखें खुलेंगी। शावकान् दुग्धं पाययति। बच्चों को दूध पिलाती है। शावकाः दुग्धं पिबन्ति अनन्तरं बिड़ाली अपि दुग्धं पिबति। बच्चे दूध पीते हैं उसके बाद बिल्ली भी दूध पीती है। अद्य सायं महिलानां संगोष्ठि: अस्ति। आज शाम महिलाओं की बैठक है। बालकान् किं पाठनीयम् तस्मिन् विषये ते विमर्शं करिष्यन्ति। बच्चों को क्या पढ़ाएँ इस विषय पर विमर्श करेंगे। द्वादश भगिन्यः आगतवत्यः । बारह बहनें आ गई हैं। सर्वप्रथमं सर्वाः प्रार्थनां कुर्वन्ति। सबसे पहले सभी प्रार्थना कर रही हैं। बालकाः अपि प्रार्थनां कुर्वन्ति। बच्चे भी प्रार्थना कर रहे हैं। अनन्तरं ताः श्लोकान् गास्यन्ति। बाद में वे श्लोक गाएँगी। गणितक्रीड़ाम् अपि कारयिष्यन्ति। गणितक्रीड़ा भी कराएँगी। सर्वे बालकाः मातृभिः सह क्रीडिष्यन्ति। सभी बच्चे माताओं के साथ खेलेंगे। लोकयानस्थानके एकं सुन्दरं दृश्यं दृष्टवान्। बस स्टेशन पर सुंदर दृश्य देखा। एका स्नुषा श्वशुरं ननान्द्रीं च आप्रष्टुम् आगतवती। एक बहू ससुर और ननंद को छोड़ने आई थी। यानात् यानपेटिकाः निष्कासितवती। कार से बैग्स उतारे। सर्वे लोकयानस्य प्रतीक्षार्थम् एकत्र उपविष्टवन्तः। सभी बस की प्रतीक्षा में एक जगह बैठ गए। स्नुषायाः शिरसि शाटिकावस्त्रम् आसीत्। बहू के सिर पर साड़ी का पल्लू था। सम्यक् अध्ययनं करोतु। अच्छे से पढ़ाई करियेगा। चलभाषचालनं मास्तु। मोबाइल मत चलाइयेगा। प्रतिदिनं प्राणायामं करोतु। हररोज प्राणायाम करियेगा। तातः परश्वः प्रत्यागमिष्यति। पिताजी को परसों लौट जाएँगे। स्वाम् अभिरक्षतु अपना ध्यान रखियेगा। कदा पर्जन्याः आगमिष्यन्ति। वर्षा के बादल कब आएँगे। कानजी – केवलं वायुमेघाः दृश्यन्ते। केवल हवा के बादल दिख रहे हैं। कानजी – श्याममेघाः न दृश्यन्ते। काले बादल नहीं दिख रहे हैं। भीमजी – एतस्मिन् वर्षे वर्षा न भविष्यति चेत् दुर्भिक्षः आपतिष्यति। इस वर्ष यदि वर्षा नहीं हुई तो अकाल आ पड़ेगा। अहं प्रतिदिनं यज्ञं करोति। मैं प्रतिदिन यज्ञ करता हूँ। कानजी – अहमपि प्रार्थनां करोमि। मैं भी प्रार्थना भीमजी – सर्वत्र वर्षा भवति केवलम् अत्रैव न भवति। सब जगह वर्षा हो रही है केवल यहीं नहीं हो रही है। कानजी – अत्रापि वर्षा भवतु मयूरः अस्माकं राष्ट्रीयः खगः अस्ति। मोर हमारा राष्ट्रीय पक्षी है। ग्रामेषु मयूराः दृश्यन्ते। गाँवों में मोर दिखते हैं। नगरेषु न दृश्यन्ते। नगरों में नहीं दिखते हैं मयूरात् सर्पः बिभेति। मोर से साँप डरता है। मयूरः कृषकानां मित्रम् अस्ति। मोर किसानों का मित्र है। वटवृक्षेषु मयूराः निवसन्ति। वटवृक्षों पर मोर रहते हैं वर्षाकाले मयूराः नृत्यन्ति। वर्षाकाल में मोर नाचते हैं। मयूरः सर्वेभ्यः रोचते। मोर सबको पसंद आता है। मयूरस्य नृत्यं सर्वेभ्यः रोचते। मोर का नृत्य सबको पसंद आता है। एकः सज्जनः यवतमालतः आगतवान्। एक सज्जन यवतमाल से आए। स्वपरिचयं दत्तवान्। अपना परिचय दिया। अहं वायुसैनिकः अस्मि। मैं वायुसैनिक हूँ। यवतमाले मम कृषिक्षेत्रम् अस्ति। यवतमाल में मेरा खेत है। मम मातापितरौ तत्रैव निवसतः। मेरे माता पिता वहीं रहते हैं। यवतमालस्य कारलामन्दिरस्य वर्णनं सः कृतवान्। यवतमाल के कारला मंदिर का उसने वर्णन किया पुसदविस्तारे कारलादेवस्थानम् अस्ति। पुसद विस्तार में कारला देवस्थान है। देवस्थानं परितः वनम् अस्ति। देवस्थान के चारों ओर वन है। बहुप्राचीनं स्थलं द्रष्टुम् जनाः दूरतः आगच्छन्ति। बहुत प्राचीन मंदिर देखने लोग दूर से आते हैं। सः मह्यमपि निमन्त्रणं दत्तवान् उसने मुझे भी निमंत्रण दिया। अधुना सः रामेश्वरं प्राप्तवान्। अभी वह रामेश्वर पहुँचा । मार्गे सः सुन्दराणि दृश्यानि दृष्टवान्। रास्ते में उसने सुंदर दृश्य देखे। सः तस्य पुत्रीम् अपि दर्शितवान्। उसकी पुत्री को भी दिखाए। तस्य भार्या अपि दृश्यानि दृष्टवती। उसकी पत्नी ने भी दृश्य देखे। मार्गे सः भोजनं न क्रीतवान्। रास्ते में उसने भोजन नहीं खरीदा। भोजनात् पूर्वं ते सन्ध्यां कृतवन्तः। भोजन से पहले उन्होंने संध्या की। किञ्चित् भोजनं भिक्षुकाय अपि दत्तवन्तः। कुछ भोजन भिक्षुक को भी दिया। मार्गे ते ज्ञानप्रश्नक्रीड़ाम् अपि क्रीड़ितवन्तः। रास्ते में उन्होंने ज्ञानप्रश्न क्रीड़ा भी खेली। ते रामसेतुम् अपि गमिष्यन्ति। वे रामसेतु भी जाएँगे। आवेदनपत्रे स्वकीयं नाम लिखन्ति। आवेदन पत्र में अपना नाम लिखते हैं। यात्रायाः दिनाङ्कं लिखन्ति। यात्रा की तारीख लिखते हैं। येन रेलयानेन गन्तव्यम् अस्ति तस्य नाम लिखन्ति। जिस रेल से जाना है उसका नाम लिखते हैं। कुतः कुत्र गन्तव्यम् अस्ति तदपि लिखन्ति। कहाँ से कहाँ जाना है यह भी लिखते हैं। यथा – कोटातः रामेश्वरं गन्तव्यम् अस्ति। जैसे – कोटा से रामेश्वर जाना है। कति जनाः यात्रां करिष्यन्ति कितने लोग यात्रा करेंगे ? सर्वेषां नामानि लेखनीयानि भवन्ति। सबके नाम लिखने होते हैं। सर्वेषाम् आयुः अपि लेखनीया भवति। सबकी आयु भी लिखनी होती है। प्रपत्रस्य अधः पत्रसङ्केतः अपि लेखनीयः भवति। फॉर्म के नीचे पता भी लिखना होता है। चलभाषक्रमाङ्कः अपि लेखनीयः भवति। मोबाइल नंबर भी लिखना होता है। समापने हस्ताक्षरम् अवश्यमेव कुर्वन्तु  अन्त में हस्ताक्षर अवश्य करिये। देवराजस्य गृहे दश वर्षेभ्यः एका सेविका कार्यं करोति। देवराज के घर में दस वर्ष से एक सेविका काम करती है अद्य सेविकायाः पुत्र्याः जन्मदिनम् अस्ति। पुत्र्याः नाम भानुः अस्ति। पुत्री का नाम भानु है। भानोः अद्य पञ्चमं जन्मदिनम् अस्ति। भानु का आज पाँचवाँ जन्मदिन है। भानोः जन्मदिने देवराजः यज्ञम् आयोजयति। भानु के जन्मदिन पर देवराज यज्ञ का आयोजन करता है। भानोः कृते नूतनानि वस्त्राणि आनयति। भानु के लिये नए वस्त्र लाता है। सः भानवे वस्त्राणि ददाति। वह भानु को वस्त्र देता है। भानुः नूतनानि वस्त्राणि धारयति। भानु नए वस्त्र पहनती है। भानुः दीपं प्रज्ज्वालयति। भानु दीप प्रज्ज्वलित करती है। भानुः आहुतिं ददाति। भानु आहुति देती है। यज्ञस्य अनन्तरं देवराजः भानवे पुस्तकानि ददाति। यज्ञ के बाद देवराज भानु को पुस्तकें देता है। भानवे आशीर्वादं ददाति। भानु को आशीर्वाद देता है। त्वं विद्यावती भव सुसंस्कारिणी भव। भारतस्य पश्चिमे भागे कच्छजनपदम् अस्ति। भारत के पश्चिम भाग में कच्छ जिला है। अद्य कच्छजनपदस्य नववर्षम् अस्ति। आज कच्छ जिले का नया वर्ष है। अनेके जनाः नूतनं कार्यम् अद्यैव आरभन्ते। अनेक लोग नया कार्य आज ही शुरू करते हैं। आहीरजनाः रबारीजनाः महेश्वरीजनाः जैनजनाः अन्ये सर्वे जनाः च नूतनानि वस्त्राणि धारयन्ति। आहीर रबारी महेश्वरी जैन और अन्य लोग नए वस्त्र पहनते हैं। हस्तेन निर्मितानि वस्त्राणि प्रायः प्रचलन्ति। हाथ से निर्मित वस्त्र प्रायः चलते हैं। “सुखड़ी” इति एकं मिष्ठान्नं सर्वे खादन्ति। सभी सुखड़ी मिठाई खाते हैं। रबारी जनाः तु उष्ट्रस्य अपि श्रृंगारं कुर्वन्ति। रबारी लोग तो ऊँट को भी सजाते हैं। केचन जनाः स्थानीयं वंशीवाद्यं (अलगोजा) वादयन्ति। कुछ लोग स्थानीय बाँसुरी (अलगोजा) बजाते हैं। अद्य अहं द्राक्षाफलं खादितुम् इष्टवान्। आज मैंने अँगूर खाना चाहा। अहं द्राक्षाफलम् आनेतुम् आपणं गतवान्। मैं अँगूर लाने बाजार गया। द्राक्षाफलानि सुन्दराणि आसन्। अँगूर सुंदर थे। द्राक्षाफलानि श्यामवर्णीयानि आसन्। अँगूर काले थे। अहम् एकं द्राक्षाफलम् आस्वादितवान्। मैंने एक अँगूर चखा। द्राक्षाफलं मधुरम् आसीत्। अँगूर मीठा था। अहं द्राक्षाफलानि क्रीतवान्। मैंने अँगूर खरीदे। अहं द्राक्षाफलानि गृहम् आनीतवान्। मैं अँगूर घर लाया। अहं द्राक्षाफलानि प्रक्षालितवान्। मैंने अँगूर धोए। अहं द्राक्षाफलानि खादितवान्। मैंने अँगूर खाए। बहवः जनाः अमरनाथं गच्छन्तः सन्ति। बहुत से लोग अमरनाथ जा रहे हैं। सर्वप्रथमं सर्वे यात्रिणः बालतालं गच्छन्ति। सबसे पहले सभी यात्री बालताल जाते हैं। बहवः जनाः पादाभ्यां चलन्ति। बहुत से लोग पैदल चलते हैं। हिमाच्छादितान् पर्वतान् जनाः पश्यन्ति। बर्फ से ढँके पर्वत लोग देखते हैं। दुर्गमं मार्गं पारयित्वा जनाः अमरनाथगृहां प्रविशन्ति। दुर्गम रास्ता पार करके लोग अमरनाथ गुफा में प्रवेश करते हैं। शिवभक्ताः हिमशिवलिङ्गं पश्यन्ति। शिवभक्त बर्फानी शिव को देखते हैं। दर्शनं कृत्वा जनाः मोदन्ते। दर्शन कर के लोग खुश होते हैं। सः रात्रौ शयनं न कृतवान् । वह रात सोया ही नहीं । सा रात्रौ शयनं न कृतवती। वह रात सोई ही नहीं । अद्य तस्य तस्याः परीक्षा अस्ति। आज उसकी परीक्षा है। आरात्रि: सः सा पुस्तकं पठितवान् पठितवती। सारी रात उसने पुस्तक पढ़ी। प्रातः त्रिवादने सः सा शयनं कृतवान् कृतवती। सुबह तीन बजे वह सोया सोई। पञ्चवादने उत्थितवान् उत्थितवती। पाँच बजे उठ गया उठ गई। अष्टवादने स्नानं करिष्यति। आठ बजे स्नान करेगा करेगी। अनन्तरं विश्वविद्यालयं गमिष्यति। बाद में विश्वविद्यालय जाएगा जाएगी। सः सा माम् उक्तवान् उक्तवती। वह मुझसे बोला बोली ” चिन्ता मास्तु … परीक्षाखण्डे निद्रां न करिष्यामि।” चिन्ता मत करिये … परीक्षाखंड में नींद नहीं करूँगा करूँगी। सम्यक् उत्तराणि लेखिष्यामि। अच्छे से उत्तर लिखूँगा लिखूँगी। ह्यः मूकबधिरबालकानां विद्यालयं गतवान्। कल मूकबधिर बच्चों के विद्यालय गया था। नवतिः बालकाः तत्र पठन्ति। नब्बे बच्चे वहाँ पढ़ते हैं। बालकाः न श्रृण्वन्ति न वदन्ति । बच्चे न सुनते हैं न बोलते हैं। तथापि ते प्रतिदिनं पठितुम् आगच्छन्ति। फिर भी प्रतिदिन पढ़ने आते हैं। शिक्षकाः शिक्षिकाश्च सङ्केतभाषायां पाठयन्ति। शिक्षक और शिक्षिकाएँ इशारों की भाषा में पढ़ाते हैं। यथा शिक्षकाः अभिनयं कुर्वन्ति तथैव ते अपि अभिनयं कुर्वन्ति। जैसे शिक्षक अभिनय करते हैं वैसे ही वे भी अभिनय करते हैं। बालकाः हस्तं धृत्वा सर्वान् आह्वयन्ति। बच्चे हाथ हिला कर सबको बुलाते हैं। सर्वेषु स्निह्यन्ति। सबको प्यार करते हैं। शिक्षकाः अपि बालकेषु बहु स्निह्यन्ति। शिक्षक भी बच्चों को बहुत स्नेह करते हैं। दिव्यांगैः बालकैः सह समयं यापितवान् । दिव्यांग बच्चों के साथ समय बिताया। दश छात्राः विविधानि गीतानि गीतवन्तः। दस छात्रों ने विविध गीत गाए। यः कोsपि या काsपि गीतं गायति तस्य चित्रं कैलाशः स्वीकरोति। जो कोई भी गीत गाता है गाती है उसका चित्र कैलाश लेता है। तेषाम् अपि चित्रं कैलाशः स्वीकरोति। उनके भी चित्र कैलाश लेता है। सन्दीपस्य चित्रम् आगतम्। संदीप का चित्र आ गया। सुधायाः चित्रम् आगतम्। सुधा का चित्र आ गया। प्रदीपस्य चित्रम् आगतम्। प्रदीप का चित्र आ गया। ओह इलायाः चित्रं न आगतम् ओह इला का चित्र नहीं आया। कैलाशः रोदिति। कैलाश रोता है। कैलाशः – “भगिनि तव चित्रम् अहं न स्वीकृतवान्।” बहन मैंने तुम्हारा चित्र नहीं लिया। इला – चिन्ता मास्तु भ्रातः अधुना चित्रं स्वीकरोतु। चिंता मत करिये भैया अब चित्र ले लीजिये। अहं पुनः गायामि। मैं फिर से गाती हूँ। कैलाशः चित्रं स्वीकरोति। कैलाश चित्र लेता है। सम्प्रति मार्गे पुलिसरक्षकाः तिष्ठन्ति। आजकल रास्ते में पुलिस रक्षक खड़े रहते हैं। ते यानानि अवरोधयन्ति। वे वाहन रोकते हैं। यानचालकस्य अनुज्ञप्तिपत्रं पश्यन्ति। ड्राइवर का लाइसेंस देखते हैं। अनुज्ञप्तिपत्रं नास्ति चेत् दण्डशुल्कं स्वीकुर्वन्ति। लाइसेंस नहीं है तो दंड वसूल करते हैं। याने क्षमतायाः अधिकाः जनाः भवन्ति चेत् अपि दण्डं स्वीकुर्वन्ति। वाहन में क्षमता से अधिक लोग होते हैं तो भी दंड लेते हैं। द्विचक्रीयानचालकानां शिरसि शिरस्त्राणं न भवति चेत् रक्षकाः तर्जयन्ति। दुपहिया वाहनों के चालकों के सिर पर हेलमेट नहीं होती है तो पुलिस डाँटती है। गृहात् यदा निर्गच्छामः तदा सर्वाणि पत्राणि स्वीकरणीयानि। घर से जब निकलते हैं तब सभी कागजात लेने चाहिये। शिरस्त्रम् अपि धारणीयम्। हेलमेट भी पहननी चाहिये। ह्यः एका दुविधा समुत्पन्ना। कल एक दुविधा उत्पन्न हुई। मम कार्यालयस्य अभिकर्ता धनम् आनयति स्म। मेरे कार्यालय का एजेंट धन ला रहा था। राजस्वविभागस्य कर्मकरः अपि धनम् आनयति स्म। रेवेन्यू विभाग का भी कर्मचारी धन ला रहा था। राजस्वकार्यालयः पूर्वम् आगच्छति। रेवेन्यु कार्यालय पहले आता है। राजस्वकर्मकरः धनं स्वीकृत्य अवतरितवान्। रेवेन्यु का कर्मचारी धन लेकर उतर गया। द्वयोः धनस्यूतः परिवर्तितः। दोनों के धन का थैला बदल गया। धनस्यूतस्य अन्वेषणे आदिनं यत्नं कृतवान्। धन के थैले की खोज में पूरा दिन प्रयत्न किया। सः राजस्व-कर्मकरः अपि यतते स्म। वह राजस्व कर्मचारी भी प्रयत्न कर रहा था। अन्ततोगत्वा सायंकाले मम कार्यालयस्य धनं प्राप्तम्। अंततोगत्वा शाम को मेरे कार्यालय का धन मिल गया। सपाद एकलक्ष रूप्यकाणि आसन्। सवा लाख रुपए थे। राजस्वविभागस्य केवलम् अशीतिसहस्र रूप्यकाणि आसन् राजस्व विभाग के केवल अस्सी हजार थे। वस्तुतः याने कदापि शयनं न करणीयम्। वस्तुतः वाहन में कभी सोना नहीं चाहिये। वयं यदा हरिद्वारं गच्छामः … हम जब हरिद्वार जाते हैं … तदा वयं भारतमातुः मन्दिरम् अपि गच्छामः। तब हम भारत माता मंदिर भी जाते हैं। भारतमातुः मन्दिरे वयं भारतस्य संस्कृत्याः परिचयं प्राप्नुमः। भारत माता के मंदिर में हम भारतीय संस्कृति का परिचय पाते हैं। भारतमातुः मन्दिरस्य निर्माणं पूज्य स्वामी सत्यमित्रानंद गिरी महाभागः कारितवान्। भारत माँ के मंदिर का निर्माण पूज्य स्वामी सत्यमित्रानंद गिरी जी महाराज ने करवाया। भारतमातुः मन्दिरे वयं वेदवाङ्गमयस्य परिचयं प्राप्नुमः। भारत माता मंदिर में हम वेदवाङ्गमय का परिचय पाते हैं। अखण्डस्य भारतस्य दर्शनं कर्तुं शक्नुमः। अखंड भारत का दर्शन कर सकते हैं। विंशतिभ्यः वर्षेभ्यः पूर्वं पूज्य सत्यमित्रानंद महाराजः अस्माकं नगरम् आगतवान् आसीत्। बीस वर्ष पहले पूज्य सत्यमित्रानंद गिरी जी महाराज हमारे नगर में आए थे। तेषां प्रेरणादायकं प्रवचनम् अहं श्रुतवान्। उनका प्रेणादायक प्रवचन मैंने सुना था। पूज्यवरेभ्यः सत्यमित्रानन्देभ्यः स्वामिनेभ्यः मम विनम्रां श्रद्धाञ्जलिं समर्पयामि। दुर्गाष्टम्यां तस्याः जन्म अभवत् अतएव तस्याः नामाभिधानं “दुर्गावती” इति कृतम्। दुर्गाष्टमी को उनका जन्म हुआ था इसलिये उनका नाम दुर्गावती रखा गया। गोंडवाना प्रदेशस्य महाराजा संग्रामशाहः आसीत्। गोंडवाना प्रदेश के महाराजा संग्राम शाह थे। तस्य सुपुत्रेण दलपतशाहेन सह दुर्गावत्याः विवाहः अभवत्। दुर्भाग्यवशात् चत्वारि वर्षाणि अनन्तरं दलपतशाहः दिवंगतः जातः। मुगलशासकः अकबरः तस्याः प्रदेशे आक्रमणं कृतवान्। मुगलशासक अकबर ने उनके प्रदेश पर आक्रमण कर दिया। सा स्वयमेव पुरुषवेशं धृत्वा मुगलसैनिकैः सह युद्धम् अकरोत् । अपनेआप पुरुषवेश धारण कर के मुगल सैनिकों के साथ युद्ध किया। जबलपुरे अधुना तस्याः नाम्ना विश्वविद्यालयः अस्ति। जबलपुर में उनके नाम से विश्वविद्यालय है। बहूनि दिनानि अभवन्। बहुत दिन हो गए अद्य सोमवसारः अस्ति। आज सोमवार है। अद्य आरभ्य पुनः लेखिष्यामि। आज से पुनः लिखूँगा। संस्कृतपाठः सर्वेभ्यः रोचते। संस्कृत पाठ सबको पसंद आता है। अद्य अहं पुनः महापणं गतवान्। आज मैं फिर से बिग बाजार गया। सायंकाल-पर्यन्तं बहु घर्मः आसीत्। शाम तक बहुत गर्मी थी। प्रस्वेदः शरीरात् निःसरति स्म। पसीना शरीर से बह रहा था। भ्रमणार्थं बहिः गतवान् तथापि प्रस्वेदः वहति स्म। घूमने गया फिर भी पसीना बह रहा था। मार्गे एकं नूतनं महापणं दृष्टवान्। रास्ते में एक नया मॉल देखा। तत्र वातानुकूलिते वातावरणे सर्वत्र अटनं कृतवान्। वहाँ वातानुकूलित वातावरण में सब जगह घूमा। ततः पतञ्जलि-दन्तलेपनं क्रीत्वा बहिः आगतवान्। वहाँ से पतंजलि का दंतपेस्ट खरीद कर बाहर आ गया। तस्य मातुः नाम राधाबाई आसीत्। उनकी माँ का नाम राधाबाई था। तस्य पितुः नाम दामोदरपन्तः सावरकरः आसीत्। उनके पिता का नाम दामोदर पंत सावरकर था। सः उच्चशिक्षां प्राप्य विधिवेत्ता अभवत्। उच्चशिक्षा प्राप्त करके वो कानून के जानकार बन गए। तेन आँग्लजनाः रुष्टाः अभवन्। उससे अंग्रेज रुष्ट हुए। तत्र सः बहुविधां यातनां प्राप्तवान्। वहाँ उन्होंने बहुविध यातना पाई। ह्यः एका पीड़ादायिनी घटना सञ्जाता। कल एक पीड़ादायक घटना घटी । सूरते एकस्मिन् प्रशिक्षणवर्गे अग्निः प्रज्जवलिता। सूरत में एक कोचिंग क्लास में आग लग गई। शीघ्रमेव अग्निः समग्रे भवने प्रसरिता जाता। शीघ्र ही आग सारे भवन में फैल गई। प्रशिक्षणवर्गे ये छात्राः आसन् ते विचलिताः अभवन्। प्रशिक्षण वर्ग में जो छात्र थे वे विचलित हो गए। युवकाः युवत्यः उपरिष्टात् एव कूर्दितवन्तः। युवक युवतियाँ ऊपर से ही कूद गए। तृतीयात् अट्टात् ये छात्राः कूर्दितवन्तः तेषु केचन मृताः जाताः। तीसरी मंजिल से जो छात्र कूदे उनमें से कुछ मर भी गए। प्रतिभावन्तः छात्राः दिवंगताः अभवन्। प्रतिभावान छात्र दिवंगत हो गए। वयं शोकसंतप्तेभ्यः परिवारजनेभ्यः अस्माकं संवेदनाः अर्पयामः हम शोकसंतप्त परिवार जनों को हमारी संवेदनाएँ अर्पित करते हैं। ह्यः नूतनम् अनुभवं प्राप्तवान् । कल नया अनुभव प्राप्त किया। सूक्ष्मनिरीक्षकरूपेण मया कार्यं करणीयम् आसीत्। माइक्रो ऑब्जर्वर के रूप में मुझे काम करना था। संवाददातृभिः सह मतगणनायाः निरीक्षणं मया करणीयम् आसीत्। संवाददाताओं के साथ मतगणना का निरीक्षण मुझे करना था। कथं ते प्रत्याशीनां मतानां संख्याम् उद्घोषयन्ति कैसे वे उम्मीदवारों के वोटों की संख्या उद्घोषित करते हैं ? व्यवस्थां दृष्ट्वा निःसंदेहम् अहं वदामि … व्यवस्था देखकर निःसंदेह मैं कहता हूँ … अस्माकं निर्वाचनायोगः निष्पक्षभावेन कार्यं करोति। हमारा निर्वाचन आयोग निष्पक्ष भाव से काम करता है। अधुना भुजं गमिष्यामि। अभी भुज जाऊँगा। रात्रौ तत्रैव स्थास्यामि। रात में वहीं रुकूँगा। रात्रौ तत्रैव स्वप्स्यामि। रात में वहीं सोऊँगा। श्वः प्रातः चतुर्वादने जागरिष्यामि। कल सुबह चार बजे उठूँगा। सपादचतुर्वादने स्नास्यामि। सवा चार बजे नहाऊँगा। सार्धचतुर्वादने ध्यानं करिष्यामि। साढ़े चार बजे ध्यान करूँगा। सपादपञ्चवादने मतगणनाकेन्द्रं प्राप्स्यामि। सवा पाँच बजे मतगणना केंद्र पहुँच जाऊँगा। मतगणनाकेन्द्रे अहं “सूक्ष्मनिरीक्षकस्य” दायित्वं निर्वक्ष्यामि। मतगणना केंद्र में माइक्रो ऑब्जर्वर का दायित्व निभाऊँगा। आदिनं मतानि गणयिष्यामि। सारा दिन मत गिनूँगा। कच्छजनपदे हबाय नामकः एकः ग्रामः अस्ति। कच्छ जिले में हबाय नाम का एक गाँव है। ह्यः तत्र गतवान् अहम्। कल मैं वहाँ गया था। हबायग्रामं परितः पर्वताः सन्ति। हबाय गाँव के चारों ओर पर्वत हैं। पर्वतानाम् उपत्यकायां ग्रामः वर्तते। पर्वत की तलहटी में गाँव है। व्याघ्रासीनायाः अम्बे मातुः दर्शनं जनाः कुर्वन्ति स्म। तत्र एका यज्ञशाला अपि अस्ति। वहाँ एक यज्ञशाला भी है। प्रतिदिनं तत्र यज्ञः अपि क्रियते। प्रतिदिन वहाँ यज्ञ किया जाता है। गोशालायां बहव्यः धेनवः सन्ति। गौशाला में बहुत सी गौएँ हैं। सा प्रतिदिनं गीतापाठं करोति। वह प्रतिदिन गीतापाठ करती है। तस्याः चतुर्वषीयः पुत्रः श्लोकं श्रृणोति। उसका चार वर्ष का बेटा श्लोक सुनता है। अञ्जनायाः पुत्रः श्लोकम् अनुगायति। अंजना का बेटा श्लोक का अनुगान करता है। सः बालकः त्रुटिं करोति चेत् अञ्जना पुनः गापयति। वह बालक दोष करता है तो अंजना फिर से गवाती है। अञ्जनायाः पुत्रः पुनः श्लोकं गायति। अंजना का बेटा फिर से श्लोक गाता है। अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्‌। स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्‍मयं तप उच्यते॥ अद्य निर्वाचनस्य अन्तिमः चरणः अस्ति। आज निर्वाचन का अंतिम चरण है। यत्र यत्र मतदानम् अवशिष्टं तत्र तत्र मतदानं प्रचलति। जहाँ जहाँ मतदान बाकी है वहाँ मतदान हो रहा है। जनाः अधुना जागरूकाः अभवन् लोग अब जागरूक हो गए हैं मतदानं तु सर्वैः करणीयम्। मतदान तो सबको करना चाहिये। सुयोग्यः जनः एव जनानां कार्यं करोति। सुयोग्य व्यक्ति ही काम करता है। त्रयोविंशतिः दिनाँके परिणामः आगमिष्यति। तेईस तारीख को परिणाम आएगा। तावद् वयं प्रतीक्षां कुर्मः । तब तक हम प्रतीक्षा करते हैं मार्गस्य कोणे कण्टकिताः द्रुमाः आसन्। रास्ते के किनारे कँटीले पेड़ थे। पुत्र्याः चोलः कण्टके सक्तः भवति। बेटी की फ्रॉक काँटे में फँस जाती है। अहं कण्टकं निष्कासयिष्यामि। मैं काँटा निकाल दूँगी। मम गुणवती माता मया सह अस्ति चेत् अहं किमर्थं भेष्यामि मेरी गुणवती माँ मेरे साथ है तो मैं क्यों डरूँगी ? निशा पुत्र्याः चोलं हस्तेन गृह्णाति । निशाम् अनेके जनाः निवेदयन्ति ” आगच्छतु उपविशतु मम याने” निशा को अनेक लोग निवेदन करते हैं ” आइये हमारे वाहन में बैठिये” पुत्री सारणिम् अपि कण्ठस्थं करोति। पुत्री पहाड़े भी कंठस्थ करती है। परीक्षाभवने त्रीणि द्वाराणि सन्ति। परीक्षाभवन में तीन दरवाजे हैं। छात्राः परीक्षाभवनं प्रविशन्ति। छात्र परीक्षा भवन में प्रवेश करते हैं। प्रवेशात् पूर्वं सर्वेषां परीक्षणं भवति। प्रवेश से पहले सबकी चेकिंग होती है। त्रिषु द्वारेषु द्वारपालाः तिष्ठन्तः सन्ति। तीनों द्वारों पर गेटकीपर खड़े हैं। द्वारपालः – परीक्षणं विना कोsपि अन्तः न गमिष्यति। चेकिंग के बिना कोई भी अंदर नहीं जाएगा। चलभाषम् अन्तः मा नयन्तु। मोबाइल अंदर मत ले जाईये। अत्र चलभाषरक्षणकेन्द्रम् अस्ति। यहाँ मोबाइल रक्षा केंद्र है। सर्वे स्वं स्वं चलभाषं तत्रैव स्थापयन्तु। सभी अपना अपना मोबाइल वहीं रखिये। परीक्षायाः अनन्तरं चलभाषं स्वीकुर्वन्तु। परीक्षा के बाद मोबाइल ले लीजिये। जयपालः सायंकाले गृहात् बहिः आसन्दान् स्थापयति। जयपाल जी शाम को घर के बाहर कुर्सियाँ रखते हैं। एकस्मिन् आसन्दे सः उपविशति। एक कुर्सी पर वह बैठते हैं। शनैःशनैः सर्वे निवृत्ताः जनाः आगच्छन्ति। धीरे धीरे सारे निवृत्त लोग आते हैं। विविधेषु विषयेषु ते चर्चां कुर्वन्ति। विविध विषयों पर वे चर्चा करते हैं। विद्यार्थीकालस्य घटनाः स्मरन्ति। विद्यार्थी काल की घटनाओं को याद करते हैं। एकः निवृत्तः सज्जनः श्लोकगानं स्मरति। एक निवृत्त सज्जन श्लोकगान याद करता है। सः श्लोकं गायति। वह श्लोक गाता है। रामो राजमणि: सदा विजयते रामं रमेशं भजे,* रामेणाभिहता निशाचरचमू रामाय तस्मै नम:।* रामान्नास्ति परायणं परतरं रामस्य दासोस्म्यहम्,* तस्य श्लोकगानं श्रुत्वा अन्यः सज्जनः अपि गायति। उसका श्लोकगान सुनकर दूसरा सज्जन भी गाता है। तृणं न खादन्नपि जीवमानः ,तद्भागधेयं परमं पशुनाम्!* जयपालः अपि गायति। जयपाल जी भी गाते हैं। न चोरहार्य न राजहार्य न भ्रतृभाज्यं न च भारकारि व्यये कृते वर्धति एव नित्यं विद्याधनं सर्वधनप्रधानम् अद्य तु श्लोकसन्ध्या अभवत्। आज तो श्लोक संध्या हो गई। ह्यः एकं भोजनसमारोहं गतवान् अहम्। कल एक भोजनसमारोह में मैं गया था। तत्र अनेकाः भोजनवेदिकाः आसन्। वहाँ अनेक भोजन काउंटर थे। तथैव दक्षिणभारतीयं भोजनं राजस्थानीयं भोजनं सिन्धीभोजनम् उपलब्धम् आसीत्। उसी प्रकार दक्षिणभारतीय भोजन राजस्थानी भोजन सिंधी भोजन उपलब्ध था। एकस्यां वेदिकायां फलानि एव आसन्। एक काउंटर पर फल ही थे। बहवः जनाः केवलं फलानि एव खादन्ति स्म। बहुत से लोग केवल फल ही खा रहे थे। एकस्यां वेदिकायां केवलं दुग्धं मिलति स्म। एक काउंटर पर केवल दूध था। ज्येष्ठाः किं कनिष्ठाः किं सर्वे द्विचक्रिकां चालयन्ति। बड़े क्या छोटे क्या सभी साइकिल चलाते हैं। प्रातः भ्रमणार्थं जनाः निर्गच्छन्ति। सुबह घूमने के लिये लोग निकलते हैं। तैः सह द्विचक्रिकाचालकाः अपि निर्गच्छन्ति। उनके साथ साइकिल चलाने वाले भी निकलते हैं। युवकाः वेगेन द्विचक्रिकां चालयन्ति। युवक गति से साइकिल चलाते हैं। शिरसि शिरस्त्राणं धारयन्ति। सिर पर हेलमेट पहनते हैं। यदाकदा सम्मुखात् यानम् आगच्छति। कभी कभी सामने से वाहन आता है। यदा सम्मुखात् यानम् आगच्छति … जब सामने से वाहन आता है …. मुम्बईनगरे युवकाः मध्यरात्रौ द्विचक्रिकां चालयन्ति। मुम्बई नगर में युवक आधी रात को साइकिल चलाते हैं। शिक्षिका – त्वं तु बहु मधुरं गायसि। तुम तो बहुत मीठा गाते हो। छात्रः – मम माता पाठयति। मेरी माँ पढ़ाती है। शिक्षिका – तव अक्षराणि अपि सुन्दराणि सन्ति। तुम्हारे अक्षर भी सुंदर हैं। छात्रः – मम माता अभ्यासं कारयति। मेरी माँ अभ्यास कराती हैं। शिक्षिका – त्वम् अल्पाहारम् अपि गृहात् एव आनयसि। तुम नाश्ता भी घर से ही लाते हो। छात्रः – मम माता बहु स्वादिष्टं पचति। मेरी माँ बहुत स्वादिष्ट बनाती है। शिक्षिका – तव गणितज्ञानम् अपि श्रेष्ठम् अस्ति। तुम्हारा गणित ज्ञान भी अच्छा है। छात्रः – मम माता श्रेष्ठा शिक्षिका अस्ति। मेरी माँ अच्छी शिक्षिका है। शिक्षिका – अद्य मातृदिनम् अस्ति। आज मातृदिन है। छात्रः – सर्वाभ्यः मातृभ्यः नमः। सभी माताओं को नमन। सा बालिका यानात् बहिः हस्तं निष्कासयति। वह बालिका बस से हाथ बाहर निकालती है। वातायनात् बहिः बालिकायाः हस्तं दृष्ट्वा यानचालकः उच्चैः वदति। खिड़की से बाहर बालिका का हाथ देखकर ड्राइवर जोर से बोलता है। कस्य/कस्याः हस्तः बहिः अस्ति किसका हाथ बाहर है ? हस्तम् अन्तः करोतु। हाथ अंदर करिये। “बालिकायाः हस्तः बहिः अस्ति” बालिका का हाथ बाहर है। चालकः बालिकायाः मातरं निवेदयति। ड्राइवर बालिका की माँ से निवेदन करता है। ओ भगिनि बालिकायाः हस्तम् अन्तः करोतु। ओ बहन बालिका का हाथ अंदर करिये। सा भगिनी बालिकायाः हस्तम् अन्तः नयति। वह बहन बालिका का हाथ अंदर लेती है। महाराणा प्रतापः राजपूतवंशस्य वीरः नृपः आसीत्। महाराणा प्रताप राजपूत वंश के वीर राजा थे। पञ्चशतं वर्षेभ्यः पूर्वं मुगलराजा अकबरेण सह तेन युद्धं कृतम्। पाँच सौ वर्ष पहले मुगल राजा अकबर के साथ उन्होंने युद्ध किया। अनेकवारं मुगलराजानः महाराणा प्रतापेन पराजिताः अभवन्। अनेक बार मुगल राजा महाराणा प्रताप से पराजित हुए। महाराणा उदयसिंहः तस्य पिता आसीत्। महाराणा उदयसिंह उनके पिता थे। महाराणाप्रतापस्य अश्वः चेतकः अपि बहु बलिष्ठः आसीत्। महाराणा प्रताप का घोड़ा चेतक भी बहुत बलवान था। चेतकेन प्राणदानं कृत्वा महाराणाप्रतापस्य रक्षा कृता। चेतक ने प्राणदान करके महाराणा प्रताप की रक्षा की। अद्य महाराणाप्रतापस्य जयन्तिः अस्ति। आज महाराणा प्रताप की जन्मजयंति है। अधुना उपनेत्रमयं जगत् अभवत्। अब चश्मेवाली दुनिया हो गई है। सर्वे उपनेत्रं धारयन्ति। सभी चश्मा पहनते हैं। अहमपि उपनेत्रं धारयामि। मैं भी चश्मा पहनता हूँ। बाल्यात् प्रभृतिः एव दृष्टिः क्षीणा भवति। बचपन से ही दृष्टि कमजोर हो जाती है। कारणं किम् क्या कारण है ? सर्वे चलभाषस्य उपयोगम् अधिकं कुर्वन्ति। सभी मोबाइल का उपयोग अधिक करते हैं। जनाः गोदुग्धं न पिबन्ति। लोग गाय का दूध नहीं पीते हैं सूर्यनमस्कारं न कुर्वन्ति। सूर्यनमस्कार नहीं करते हैं। अद्य एकः वृद्धः जनः एतानि कारणानि उक्तवान्। आज एक वृद्ध जन ने ये कारण बताए। शिखा द्विचक्रिकां चालयित्वा विद्यालयात् गृहम् आगच्छति। शिखा साइकिल चलाकर विद्यालय से घर आती है। तस्याः द्विचक्रिका मलिना भवति। उसकी साइकिल गंदी हो जाती है। अनन्तरं सा द्विचक्रिकां स्वच्छां करोति। बाद में वह साइकिल साफ करती है। सा कर्गदेन स्वच्छां करोति। वह कागज से साफ करती है। अनावृष्टेः कारणात् जलं न्यूनम् अस्ति। अनावृष्टि के कारण पानी कम है। अनन्तरं सा वस्त्रम् आर्द्रं कृत्वा द्विचक्रिकां प्रौञ्छति। बाद में वह कपड़ा गीला करके साइकिल पोंछती है। यदाकदा शुकाः अपि जलं पातुम् आगच्छन्ति। कभी कभी तोते भी पानी पीने आते हैं। कपोताः न आगच्छन्ति। कबूतर नहीं आते हैं। कपोतानां कृते जलं कपोतगृहे स्थापितम् अस्ति। कबूतरों के लिये कबूतरघर में पानी रखा है। वृक्षेषु अपि जलपात्राणि लम्बन्ते। वृक्षों पर भी जलपात्र लटक रहे हैं। पक्षीणां सर्वे सेवां कुर्वन्ति। पक्षियों की सभी सेवा करते हैं। चक्रवातस्य कारणात् बहु हानिः अभवत्। चक्रवात के कारण बहुत हानि हुई है। गृहाणां द्वाराणि उड्डीतानि। घरों के दरवाजे उड़ गए हैं। अनेके वृक्षाः अपतन्। अनेक वृक्ष गिर गए हैं। अनेके स्तम्भाः अपि अपतन्। अनेक खम्भे भी गिर गए हैं। यनानि अपि वायुवेगेन भञ्जितानि। वायु के वेग से वाहन भी टूट गए। कृषिक्षेत्रेषु सस्यं नष्टं जातम्। खेतों में फसल नष्ट हो गई है। तथापि जनाः पुनर्स्थापनार्थं सिद्धाः सन्ति। फिर भी लोग पुनः स्थापित होने के लिये तैयार हैं। जनाः उत्साहं न त्यक्तवन्तः। लोगों ने उत्साह नहीं छोड़ा है। आत्मश्रमेण नवनिर्माणं करिष्यन्ति जनाः। आत्मश्रम से लोग नया निर्माण करेंगे। अनेके वृक्षाः दोलायन्ते। अनेक वृक्ष हिल रहे हैं। अनेके वृक्षाः अपतन्। अनेक वृक्ष गिर गए। जनजीवनम् अस्तंव्यस्तं जातम्। जनजीवन अस्तव्यस्त हो गया है। सर्वाणि यनानि स्थगितानि। सभी वाहन रुक गए हैं। ओरिस्सा आन्ध्रप्रदेशे च जनाः सुरक्षितेषु स्थानेषु प्रेषिताः। ओरिस्सा और आंध्रप्रदेश में लोग सुरक्षित स्थानों पर भेज दिये गए हैं। विशालः रेलयानेन यात्रां कुर्वन् अस्ति। विशाल रेल से यात्रा कर रहा है। अल्पाहारस्य समयः जातः। नाश्ते के समय हो गया है। एकः सहयात्री रेलस्थानकात् पूरिकाः शाकं च अनायति। एक यात्री रेलवे स्टेशन से पूड़ियाँ और सब्जी लाता है। विशालः स्यूतात् रोटिकाः निष्कसयति। विशाल थैले से रोटियाँ निकालता है। शाकं निष्कासयति। सब्जी निकालता है। सन्धानम् अपि निष्कासयति। अचार भी निकालता है। पर्पटम् अपि निष्कासयति। पापड़ भी निकालता है। विशालः वदति – “भवान् खादतु।” विशाल बोलता है – ‘आप खाईये” सः सहयात्री चकितः भवति। वह यात्री चकित हो जाता है। यात्री – कुतः अनीतवान् कहाँ से लाए ? विशालः – मम माता दत्तवती। मेरी माँ ने दिया है। प्रातः पञ्चवादने उत्थाय पक्तवती। प्रातः पाँच बजे उठकर बनाया है। यात्री – सत्यमेव मात्रा दत्तं भोजनं स्वादिष्टम् अस्ति। सच में माँ के द्वारा दिया भोजन स्वादिष्ट है। वयं प्रतिदिनं किमपि न किमपि अवश्यमेव क्रीणामः। हम प्रतिदिन कुछ न कुछ खरीदते हैं। क्रयणम् इति अस्माकं जीवनस्य भागः। खरीदना यह हमारे जीवन का हिस्सा है। वस्तु रोचते चेत् वयं तस्य प्रशंसां कुर्मः। वस्तु पसंद आती है तो हम उसकी प्रशंसा करते हैं। वयं वस्तुनः उत्पादकस्य प्रशंसां कुर्मः। हम उस वस्तु के उत्पादक की प्रशंसा करते हैं। वयं वस्तुनः निर्मातुः प्रशंसां कुर्मः। हम उस वस्तु के निर्माता की प्रशंसा करते हैं। उद्योगेषु श्रमिकाः उद्यमं कुर्वन्ति। कारखानों में श्रमिक मेहनत करता है। वयं यस्य कस्यापि वस्तुनः उपयोगं कुर्मः तस्य निर्माणं श्रमिकः एव करोति। हम जिस किसी भी वस्तु का उपयोग करते हैं उसका निर्माण श्रमिक ही करता है। कृषिक्षेत्रे अपि श्रमिकाः कार्यं कुर्वन्ति। खेत में भी श्रमिक काम करते हैं देशस्य उन्नतिः अपि श्रमिकैः एव भवति। देश की उन्नति भी श्रमिकों द्वारा होती है। वयं सर्वे अपि श्रमिकाः स्मः। हम सब भी श्रमिक हैं। अद्य श्रमिकदिनम् अस्ति। आज मजदूर दिन है। सर्वेभ्यः संस्कृतश्रमिकेभ्यः शुभकामनाः । सभी संस्कृत श्रमिकों को शुभकामनाएँ। पारसः वस्त्रविक्रेता अस्ति। पारस वस्त्रविक्रेता है। सः ग्राहकान् वस्त्राणि दर्शयति। वह ग्राहकों को वस्त्र दिखाता है। विविधानां वर्णानां वस्त्राणि दर्शयति। विविध रंगों के वस्त्र दिखाता है। सः युतकस्य वस्त्राणि दर्शयति। वह शर्ट के कपड़े दिखाता है। सः उरूकस्य वस्त्राणि दर्शयति। वह पेंट के कपड़े दिखाता है। कियत् वस्त्रं ददानि कितना कपड़ा दूँ ? युतकं निर्मास्यति वा करांशुकम् शर्ट बनाएँगे या कुर्ता ? तर्हि सार्धद्विहस्त-परिमितं वस्त्रं पर्याप्तम्। तो ढाई मीटर कपड़ा पर्याप्त है। पारसः वस्त्रं माति। पारस कपड़ा मापता है। सः वस्त्रं कर्तयित्वा ग्राहकाय ददाति। वह वस्त्र काट कर ग्राहक को देता है। सा सर्वान् ग्राहकान् इक्षुदण्डस्य रसं पाययति। वह सभी ग्राहकों को गन्ने का रस पिलाती है। तस्याः पतिः चषके (चषकेषु) रसं पूरयति। उसका पति गिलास में रस भरता है। सा सः रसं कथं निष्कासयति वह रस कैसे निकालती निकालता है ? सा रसनिष्पीडनयन्त्रं हस्तेन चालयति। वह रस पीलने का यंत्र हाथ से चलाती है। तस्याः पतिः इक्षुदण्डं यन्त्रे निक्षिपति। उसका पति गन्ने को मशीन में डालता है। गोलकयोः मध्ये इक्षुदण्डस्य पेषणं भवति। दो गोलक के बीच गन्ना पिसता है। ग्रीष्मकाले प्रायः सर्वे इक्षुरसं पिबन्ति। गर्मी में प्रायः सभी गन्ने का रस पीते हैं। आगच्छन्तु इक्षुरसं पिबाम। आईये गन्ने का रस पीते हैं। भार्गवी – शीघ्रं चल … अन्धकारः अवर्धत। जल्दी चलो …. अंधेरा बढ़ गया है। निर्जनः मार्गः अस्ति। रास्ता निर्जन है। मार्गे श्वानः अपि बुक्कन्ति। रास्ते में कुत्ते भी भौंकते हैं। अहं तु चलभाषम् अपि न अनीतवती। मैं तो मोबाइल भी नहीं लाई। आभा – मम पार्श्वे करदीपः अस्ति। मेरे पास टार्च है। आभा करदीपं निष्कासयति। आभा टार्च निकालती है। आभा – ओह विद्युतकोषः मन्दः अस्ति। ओह … सेल धीमा है। भार्गवी – अर्धहोरा अनन्तरं गृहं प्राप्स्यामः। आधा घण्टे बाद घर पहुँचेंगे। आभा – तावत् गायत्रीमन्त्रं जपतु। तब तक गायत्री मंत्र जपिये। अभ्यासं करोतु नोचेत् असफलः भविष्यति। अभ्यास करिये नहीं तो असफल हो जाएँगे। पुत्र! ध्यानपूर्वकम् आरोह नोचेत् पतिष्यसि। पुत्र ध्यान से चढ़ो नहीं तो गिर जाओगे। आतपे मा भ्रम नोचेत् रुग्णः भविष्यसि। धूप में मत घूमो नहीं तो बीमार पड़ जाओगे। फलानि प्रक्षाल्य खादतु नोचेत् रसायनम् अन्तः गमिष्यति। फल धो कर खाईये नहीं तो केमिकल अंदर चला जाएगा। वेक्षेभ्यः जलं ददातु नोचेत् वृक्षाः शुष्काः भविष्यन्ति। वृक्षों को पानी दीजिये नहीं तो वृक्ष सूख जाएँगे। मम भार्यां मा वदतु नोचेत् सा क्रोत्स्यति। मेरी पत्नी को मत कहियेगा नहीं तो वो गुस्सा करेगी। तस्य अपराधस्य प्रमाणं देहि नोचेत् क्षमां याच। उसके अपराध का प्रमाण दो नहीं तो क्षमा माँगो। प्रकाशं करोतु नोचेत् सः बालकः भेष्यति। प्रकाश करो नहीं तो वह बालक डरेगा। तस्याः (तासां) गुरुकुले कन्याः पठन्ति। उनके गुरुकुल में कन्याएँ पढ़ती हैं । प्रातः प्रतिदिनं गङ्गातटे गुरुकुलस्य कन्याः यज्ञं कुर्वन्ति। प्रतिदिन प्रातः गंगातट पर कन्याएँ यज्ञ करती हैं। पर्यटकाः अपि ताभिः सह यज्ञं कुर्वन्ति। पर्यटक भी उनके साथ यज्ञ करते हैं। अद्य नरेन्द्रः मोदी वाराणस्यां नामांकनपत्रं पूरितवान्। आज नरेंद्र मोदी जी ने वाराणसी से नामांकन भरा। ते प्रस्तावकाः अपि तत्र उपस्थिताः भवन्ति। वे प्रस्तावक भी वहाँ उपस्थित रहते हैं। प्रस्तावकेषु आचार्या नन्दिताभगिनी अपि आसीत्। प्रस्तावकों में आचार्या नन्दिता बहन भी थीं। संस्कृतज्ञानां सम्मानम् अभवत्। संस्कृतज्ञों का सम्मान हुआ। संस्कृतस्य सम्मानम् अभवत्। संस्कृत का सम्मान हुआ। आम् आम् …. मम गृहं प्रविष्टौ। हाँ जी हाँ … मेरे घर में घुसे द्वितीयां कपाटिकाम् उद्घाटितवन्तौ। दूसरी अलमारी खोली। रवं श्रुत्वा अहम् उत्थितवान्। आवाज़ सुन कर मैं उठा। पृष्टवान् – “कः अस्ति?” पूछा – कौन है ? तदनीमेव द्वौ चोरौ पलायितौ । उसी समय दोनों चोर भाग गए। गृहे सर्वं सुरक्षितम् अस्ति। घर में सब सुरक्षित है। सः ओंनादं करोति। वह ओंनाद करता है। एकनिमेष पर्यन्तम् ओंनादं करोति। एक मिनट तक ओंनाद करता है। तस्य पुत्रः द्विनिमेष पर्यन्तम् ओंनादं करोति। उसका बेटा दो मिनट तक ओंनाद करता है। सः दशवारम् आवर्तयति। वह दस बार दोहराता है । तस्य पुत्रः अपि दशवारम् आवर्तयति। उसका बेटा भी दस बार दोहराता है। दशवारम् ओंनादं कृत्वा द्वौ ध्यानं कुरुतः। दसबार ओंनाद करके दोनों ध्यान करते हैं। ध्यानसमये तौ कम् अपि न पश्यतः । ध्यान के समय दोनों किसी को नहीं देखते हैं । ध्यानसमये तौ किम् अपि न पश्यतः । ध्यान के समय दोनों कुछ नहीं देखते हैं । केवलम् ईश्वरस्य एव ध्यानं कुरुतः। दोनों केवल ईश्वर का ध्यान करते हैं सः सन्धिशोथेन पीड़ितः अस्ति। वह गठिया से पीड़ित है। अधुना सः प्रतिदिनं व्यायामं करोति। अब वह प्रतिदिन व्यायाम करता है। सः शिग्रुः रसं पिबति। वह सहजन का रस पीता है। सः वदति “अहं स्वयमेव स्वस्थः भविष्यामि।” वह कहता है – मैं स्वयं ही स्वस्थ हो जाऊँगा। “अहं शीघ्रमेव स्वस्थः भविष्यामि। “ मैं जल्दी स्वस्थ हो जाऊँगा ( प्रातः सार्धषड्वादने … सुबह साढ़े छः बजे …) माता – लाला …. लाला उत्तिष्ठ पुत्रः – ऊँ… अम्ब! इतोsपि शयनं कर्तुम् इच्छामि। ऊँ … माँ मैं और भी सोना चाहता हूँ। माता – अद्य मतदानार्थं गन्तव्यम् अस्ति। आज मतदान के लिये जाना है। पुत्रः – भवती गच्छतु …. अहम् दशवादने गमिष्यामि। आप जाईये …. मैं दस बजे जाऊँगा। पुत्रः – चलामि अम्ब । चलता हूँ माँ। श्रेष्ठानि वस्त्राणि धारय। अच्छे वस्त्र पहन लो। माता – नन्नी प्रथमवारं मतदानं करिष्यति। नन्नी पहली बार मतदान करेगी “कुर्याम राष्ट्राराधन, कुर्याम राष्ट्राराधन कर्मणा मनसा वचसा” अस्माकं प्रतिवेशी देशः अस्ति श्रीलंका। हमारा पड़ोसी देश है श्रीलंका। ह्यः श्रीलंकायाम् आतंकवादी दुर्घटना संजाता। कल श्रीलंका में आतंकवादी दुर्घटना हुई। अष्ट स्थलेषु भयंकराः विस्फोटाः अभवन्। आठ स्थानों पर भयंकर विस्फोट हुए। ख्रिस्तीपूजागृहेषु अपि विस्फोटाः अभवन्। क्रिश्चियन पूजा घरों में भी विस्फोट हुए। द्विशतं जनाः दिवंगताः जाताः। दो सौ लोग मारे गए। पञ्चशतं जनाः क्षतविक्षताः अभवन्। पांच सौ लोग घायल हुए। वयं सर्वे एतस्य दुष्कृत्यस्य निन्दां कुर्मः। हम सभी इस दुष्कृत्य की निंदा करते हैं। दिवंगतानाम् आत्मनः शान्त्यर्थं वयं प्रार्थयामहे। दिवंगतों की आत्मा की शांति के लिए प्रार्थना करते हैं। क्षताः जनाः शीघ्रमेव स्वस्थाः भवन्तु। घायल लोग शीघ्र ही स्वस्थ हों। सः तत्र लोकाधिकारी अस्ति। वह वहाँ लोकाधिकारी हैं। सः अनेकवारं भारतम् अपि आगतवान् अस्ति। वह अनेक बार भारत भी आए हैं। सः तत्र संस्कृताध्ययनं कृतवान्। उसने वहाँ संस्कृत अध्ययन भी किया। सः सम्यक् संस्कृतं जानाति। वह अच्छे से संस्कृत जानते हैं। सः इटली देशे अपि संस्कृताध्ययनं करोति। वह इटली में भी संस्कृत अध्ययन करते हैं। तस्य गृहे अनेकानि संस्कृतपुस्तकानि सन्ति। उसके घर में अनेक संस्कृत पुस्तकें हैं। दिनद्वयं किमपि न लिखितवान्। दो दिन कुछ भी नहीं लिखा। श्वः आरभ्य पुनः संस्कृतलेखनं करिष्यामि। कल से पुनः संस्कृत लेखन करूँगा। मम संकल्पः ” अहं मतदानम् अवश्यमेव करिष्यामि।” मेरा संकल्प – मैं मतदान अवश्य करूँगा” प्रयागराजे अनेके संस्कृतज्ञाः निवसन्ति। प्रयागराज में अनेक संस्कृतज्ञ रहते हैं। अनेके संस्कृतकार्यकर्तारः अपि सन्ति। अनेक संस्कृत कार्यकर्ता भी हैं। सः मम मित्रम् अस्ति। वह मेरे मित्र हैं। ह्यः त्रिलोकीनाथस्य दूरवाणी आगता। कल त्रिलोकीनाथ का फोन आया। बहु सम्यक् संस्कृतवार्तालापः अभवत्। बहुत ही अच्छा संस्कृत वार्तालाप हुआ। केचन यात्रिणः संस्कृतसंवादस्य प्रशंसाम् अकुर्वन्। कुछ यात्रियों ने संस्कृत संवाद की प्रशंसा की। “संस्कृतं बहु सरलम् अस्ति” इति जनाः उक्तवन्तः । “संस्कृत बहुत सरल है” ऐसा लोग बोले। वृक्षस्य अधः वृद्धा तिष्ठति। पेड़ के नीचे वृद्धा खड़ी है। सा स्यूतम् भूमौ स्थापयति। वह थैला जमीन पर रखती है। सा प्रस्वेदं प्रौञ्छति। वह पसीना पोंछती है। बालिकायाः पार्श्वे जलम् अस्ति। बच्ची के पास पानी है। बालिका अवदत् – “मातः मम पिता मां नेतुम् आगमिष्यति।” बच्ची बोली – माँजी मेरे पिताजी मुझे लेने आएँगे। सा वृद्धा बालिकायै आशीर्वादान् ददाति। वह वृद्धा बच्ची को आशीर्वाद देती है। द्वारपालः – कुत्र गन्तुम् इच्छति कहाँ जाना चाहते हैं ? अतिथिः – एतस्मिन् आवासपरिसरे मम मातुलः निवसति। इस कॉलोनी में मेरे मामाजी रहते हैं। द्वारपालः – भवतः मातुलस्य नाम किम् आपके मामाजी का नाम क्या है ? अतिथिः – मम मातुलस्य नाम हरिसिंहः । मेरे मामाजी का नाम हरिसिंह है। द्वारपालः – गृहस्य क्रमांकः कः घर का नम्बर क्या है ? अतिथिः – सप्तत्रिंशत्। (सप्तत्रिंशत्तमम् सैंतीस (सैंतीसवाँ ) द्वारपालः – भवतः परिचयः आपका परिचय अतिथिः – स्वीकरोतु मम आधारपत्रम् … लीजिये मेरा आधार कार्ड …. मम नाम रणसिंहः । मेरा नाम रणसिंह है। अहं सैनिकः अस्मि। मैं सैनिक हूँ। द्वारपालः – ओह भवान् सैनिकः … ओह आप सैनिक हैं …. द्वारपालः रणसिंहं मातुलस्य गृहं पर्यन्तं नयति। द्वारपाल रणसिंह को मामाजी के घर तक ले जाता है। सभागारे सर्वे कार्यकर्तारः सम्मिलिताः अभवन्। सभागार में सभी कार्यकर्ता मिले । उत्पीठिकायां दीपं स्थापितवन्तः। टेबल पर दीप रखा। श्रोतारः स्थाने उपविष्टवन्तः । श्रोता जगह पर बैठ गए। अनन्तरम् अतिथयः आगतवन्तः। बाद में अतिथि आए। सर्वे अतिथयः दीपं प्रज्ज्वालितवन्तः। सभी अतिथियों ने दीप प्रकट किया। पीयूषः श्रीरामचन्द्रस्य विषये व्यख्यानं दत्तवान्। पीयूष ने श्रीरामचंद्र के विषय पर व्यख्यान दिया। सः श्रीरामस्तोत्रम् अपि पठितवान्। उसने श्रीरामस्तोत्र भी पढ़ा। सा एकं पंजाबीगीतम् अपि गीतवती। उसने एक पंजाबी गाना भी गाया। पूर्णा विशुपर्वणः माहात्म्यम् उक्तवती। पूर्णा ने विशु पर्व का माहात्म्य कहा। सर्वे संस्कृतकार्यकर्तारः एकस्मिन्नेव सभागारे सर्वाणि पर्वाणि आचरितवन्तः। सभी संस्कृतकार्यकर्ताओं ने एक ही सभागार में सारे पर्व मना लिये। योगिता – अद्य सर्वे माम् आहूतवन्तः । आज सबने मुझे बुलाया । योगिता – किमर्थं भोः क्यों जी ? दीपिका – अद्य चैत्र नवरात्र्याः *आठम* अस्ति। आज चैत्र नवरात्रि की *आठम* है। दीपिका – एवं वा अद्य अष्टमी तिथिः अस्ति। ऐसा क्या आज अष्टमी तिथि है। योगिता – आम् जनाः कन्याः आह्वयन्ति। हाँ लोग कन्याओं को बुलाते हैं। कन्यानाम् सम्मानं कुर्वन्ति। कन्याओं का सम्मान करते हैं । योगिता – कन्याभ्यः पारितोषिकं यच्छन्ति। कन्याओं को भेंट देते हैं। दीपिका – अस्माकं समाजे पुत्रीभ्यः बहु आदरः दीयते। हमारे समाज में पुत्रियों को बहुत आदर दिया जाता है। नीरवस्य भार्या मातृगृहं गतवती अस्ति। नीरव की पत्नी मायके गई है। प्रातःकाले सः उद्याने पादपेभ्यः जलं ददाति। प्रातःकाल वह उद्यान में पौधों को जल देता है। गोपालः दुग्धम् आनयति। ग्वाला दूध लाता है। नीरवः दुग्धं स्वीकरोति। नीरव दूध लेता है। नीरवः दुग्धम् ऊष्णं करोति। नीरव दूध गरम करता है। दुग्धं पीत्वा सः कार्यालयं गच्छति। दूध पीकर वह कार्यालय जाता है। सायंकाले सः गृहं प्रत्यागच्छति तदा गृहात् बहिः बालकाः बालिकाश्च आसन्। शाम को वह घर लौटता है तब घर के बाहर बच्चे बच्चियाँ थे। बालकाः अपृच्छन् – “अस्माकं भगिनी कुत्र अस्ति ?” बच्चों ने पूछा – “हमारी दीदी कहाँ है?” नीरवः – “अधुना ज्ञातम्” अब पता चला नीरवः – भो: बालकाः! आगच्छन्तु नीरवः प्रसन्नः भवति सर्वेभ्यः बालकेभ्यः शीतयष्टिं ददाति। नीरव खुश होता है सभी बच्चों को कुल्फी देता है। धनञ्जयः अधुना हरिद्वारे अस्ति। धनंजय इस समय हरिद्वार में है। सः परिवारजनैः सह हरिद्वारं गतवान् अस्ति। वह परिवारजनों के साथ हरिद्वार गया है। अद्य प्रातः सः गङ्गानद्यां स्नानं कृतवान्। आज प्रातः उसने गङ्गा नदी में स्नान किया। परिवारस्य सर्वे जनाः स्नानं कृतवन्तः। परिवार के सभी लोगों ने स्नान किया। अधुना सः ज्वालापुरं गच्छति। अभी वह ज्वालापुर जा रहा है। जवालापुरे सः यज्ञं करिष्यति। जवालापुर में वह यज्ञ करेगा। ( ते करिष्यन्ति – वे करेंगे ) जवालापुरतः सः ऋषिकेशं गमिष्यति। जवालापुर से वह ऋषिकेश जाएगा। ( ते गमिष्यन्ति – वे जाएँगे ) धनञ्जयः ऋषिकेशे स्वामिनः प्रवचनं श्रोष्यति। धनंजय ऋषिकेश में स्वामी जी का प्रवचन सुनेगा। परिवारस्य सर्वे जनाः प्रवचनं श्रोष्यन्ति। परिवार के सभी लोग प्रवचन सुनेंगे। सः त्रीणि दिनानि पर्यन्तं हरिद्वारे स्थास्यति। वह तीन दिन तक हरिद्वार में रुकेगा। ( ते स्थास्यन्ति – वे रुकेंगे ) सा द्विचक्रीयानं चालयति स्म। वह स्कूटर चला रही थी। सा केन सह आसीत् वह किसके साथ थी ? सा पुत्रेण सह आसीत्। वह पुत्र के साथ थी। सा पुत्रं नेतुं विद्यालयं गतवती आसीत्। वह पुत्र को लेने विद्यालय गई थी। शिवाभगिनी मां दृष्ट्वा अवदत् – “नमो नमः” शिवा बहन मुझे देखकर बोली -नमो नमः। ” कथम् अस्ति भवान् ?” कैसे हैं आप ? अहम् उत्तरं दत्तवान् “अहं कुशली अस्मि” मैंने उत्तर दिया “मैं ठीक हूँ” मार्गे अपि संस्कृतसम्वादः भवति। रास्ते में भी संस्कृत सम्वाद होता है। अहम् – चिकित्सकः पीड़ा पीड़ाहरम् औषधं दत्तवान्। चिकित्सक ने पीड़ा हरने वाली औषधि दी। मम भार्या – किं नाम औषधस्य औषधि का नाम क्या है ? अहम् – तर्हि किम् अभवत् तो क्या हो गया ? तेन बहु लाभः भविष्यति। उससे बहुत लाभ होगा। औषधस्य दुष्प्रभावः अपि न भविष्यति। औषधि की साइड इफेक्ट भी नहीं होगी। ह्यः अहं गोशालायां सेवां कुर्वन् आसम्। कल मैं गौशाला में सेवा कर रहा था। यानात् तृणानि अवतारयामि स्म। वाहन से घास उतार रहा था। अहम् अधिकम् उत्साहे आसम् । मैं अधिक उत्साह में था। गुच्छं तु बहिः आगतम् । गुच्छा तो बाहर आ गया। तदानीमेव चिकित्सालयं गतवान्। उसी समय चिकित्सालय गया। ह्यः आदिनम् आरात्रिः विश्रामं कृतवान्। कल पूरा दिन पूरी रात विश्राम किया। संस्कृतसम्वादः न भवति चेत् सुखं न अनुभवामि। संस्कृत सम्वाद नहीं होता है तो सुख अनुभव नहीं करता हूँ।ओ३म् ह्यः अहं गोशालायां सेवां कुर्वन् आसम्। कल मैं गौशाला में सेवा कर रहा था। यानात् तृणानि अवतारयामि स्म। वाहन से घास उतार रहा था। अहम् अधिकम् उत्साहे आसम् । मैं अधिक उत्साह में था। गुच्छं तु बहिः आगतम् । गुच्छा तो बाहर आ गया। तदानीमेव चिकित्सालयं गतवान्। उसी समय चिकित्सालय गया। ह्यः आदिनम् आरात्रिः विश्रामं कृतवान्। कल पूरा दिन पूरी रात विश्राम किया। संस्कृतसम्वादः न भवति चेत् सुखं न अनुभवामि। संस्कृत सम्वाद नहीं होता है तो सुख अनुभव नहीं करता हूँ। नवसम्वत्सरे भवेत् नूतनं चिन्तनम् । नवसम्वत्सरे भवेत् नूतनम् अध्ययनम् । हर्षमयं विषादरहितं भवतु सर्वेषां जीवनम्। सुसंस्कारः सुविचारः भवेत् सर्वेषां लक्ष्यम् । तथापि केचन जनाः जलस्य अपव्ययं कुर्वन्ति। फिर भी कुछ लोग जल का अपव्यय करते हैं। व्यर्थमेव जलं प्रवाहयन्ति। व्यर्थ में जल बहाते हैं। जलं तु संरक्षणीयम् । जल की तो रक्षा करनी चाहिये। आषाढ़मासे वर्षा भविष्यति इति वयम् आशास्महे। आषाढ़ महीने में वर्षा होगी ऐसी हम आशा करते हैं। सर्वे सरोवराः जलमग्नाः भवन्तु। सभी सरोवर जल से भर जाएँ। विनयः विद्यालययानं चालयति। विनय स्कूल बस चलाता है। याने पञ्चविंशतिः छात्राः उपवेष्टुं शक्नुवन्ति। बस में पच्चीस छात्र बैठ सकते हैं। विनयः छात्रैः सह संस्कृते वार्तालापं करोति। विनय छात्रों के साथ संस्कृत में बात करता है। “तव हस्तः वातायनात् बहिः अस्ति” का अपि माता पृच्छति तर्हि सः संस्कृते एव उत्तरं ददाति। कोई भी माँ पूछती है तो वह संस्कृत में उत्तर देता है। “आं मम याने जलम् अस्ति।” यदा सः विद्यालयं प्राप्नोति तदा… जब वह विद्यालय पहुँचता है तब …. सपादअष्टवादने गृहात् निर्गन्तव्यम् आसीत्। सवा आठ बजे घर से निकलना था। पञ्चदश निमेषाणां विलम्बः अभवत्। पंद्रह मिनट की देरी हो गई। अहं सार्ध अष्टवादने गृहात् निर्गतवान् । मैं साढ़े आठ बजे घर से निकला। पूर्वनिर्धारितं स्थानं समये न प्राप्तवान्। पहले से निश्चित स्थान पर समय पर नहीं पहुँचा। अतः यानं तु गतम्। अतः वाहन तो गया। अहं किं करवाणि मैं क्या करूँ ? ओह … मम मित्राणि तु अत्रैव सन्ति। ओह … मेरे मित्र तो यहीं हैं। मम एकेन मित्रेण सूचितं – “यानम् ईंधनं पूरयितुं गतम्।” मेरे एक मित्र ने सूचित किया – “वाहन ईंधन भराने गया है।” भवन्तं विना वयं न गमिष्यामः। आपके बिना हम नहीं जाएंगे। सुरेशः कारयानं गृहात् बहिः स्थापयति। सुरेश कार को घर के बाहर खड़ी करता है। कथं भग्नं जातम् कोsपि न जानाति। कैसे टूट गया कोई नहीं जानता है। कः भग्नं कृतवान् कोsपि न जानाति। किसने तोड़ा कोई नहीं जानता है। सुरेशः सर्वान् पृच्छति। सुरेश सबको पूछता है। भवान् दृष्टवान् वा पुलिङ्ग आपने देखा क्या ? (वयं न जानीमः – हम नहीं जानते हैं ) सुरेशः समाधातुं कारयानं नयति। सुरेश रिपेरिंग के लिये कार ले जाता है। अन्तरिक्षवैज्ञानिकाः प्रतिदिनं कार्यरताः सन्ति। अंतरिक्ष वैज्ञानिक प्रतिदिन कार्यरत हैं। ते प्रतिदिनं नूतनम् अन्वेषणं कुर्वन्ति। वे प्रतिदिन नई खोज करते हैं। वातावरणस्य अध्ययनार्थम् उपग्रहं प्रेषयन्ति। वातावरण के अध्ययन के लिये उपग्रह छोड़ते हैं। केचन उपग्रहाः गुप्तचररूपेण अपि कार्यं कुर्वन्ति। कुछ उपग्रह जासूस के रूप में भी काम करते हैं। अनन्तरम् उपग्रहः परिक्रमापथि परिभ्रमति। बाद में उपग्रह परिक्रमा पथ पर घूमता है। किमर्थम् अभ्यासं न करोति ? सा किमर्थं वस्त्राणि न प्रक्षालयति ? सः आँग्लगीतं किमर्थं श्रृणोति ? शास्त्रीयगीतं किमर्थं न श्रृणोति ? सः किमर्थं विलम्बेन शयनं करोति ? सा किमर्थं क्रुद्धा भवति ? एषः किमर्थं वारं वारं धनं गणयति ? एषा बालिका किमर्थं रोदिति ? भवान् किमर्थं विलम्बेन पाठं लिखति ? दुग्धं पीत्वा गच्छ। दूध पीकर जाओ। पुत्रः – नैव तात अद्य मार्च मासस्य अन्तिमं दिनम् अस्ति। नहीं पिताजी आज मार्च महीने का अंतिम दिन है। शीघ्रमेव गन्तव्यम् अस्ति। जल्दी से जाना है। पिता – अधिकः विलम्बः न भविष्यति। अधिक देर नहीं होगी। अन्यथा सायंकाल प्रयन्तं सा भोजनं न करिष्यति। अन्यथा शाम तक वो भोजन नहीं करेगी। पुत्रः द्वारात् प्रत्यागच्छति … बेटा दरवाजे से वापस आता है। दुग्धं पिबति। दूध पीता है। अनन्तरं कार्यालयं गच्छति। बाद में कार्यालय जाता है। मम कृते अपि हरितचायम् आनयतु। कार्यालयस्य सेविका प्रातः सप्तवादने कार्यालयम् आगतवती। कार्यालय की सेविका प्रातः सात बजे कार्यालय आ गई। सा कार्यालयम् उद्घाटितवती। उसने कार्यालय खोला। सा सर्वत्र स्वच्छतां कृतवती। उसने सब जगह स्वच्छता की। सा सर्वाणि पात्राणि प्रक्षालितवती। उसने सारे पात्र साफ किये। सा गृहं गतवती। वह घर गई। महोदय मम पुत्रस्य स्वास्थ्यं सम्यक् नास्ति। सर मेरे पुत्र का स्वास्थ्य ठीक नहीं है। दशवादने मम पुत्रं चिकित्सालयं नेष्यामि। दस बजे मेरे बेटे को चिकित्सालय ले जाउँगी। अतः अद्य शीघ्रमेव कार्यालयस्य कार्यं कृतवती अहम्। अतः आज मैंने जल्दी से कार्यालय की सफाई कर दी है। सायं चतुर्वादने पुनः आगमिष्यामि। शाम चार बजे पुनः आ जाउँगी। प्रबंधकः तस्याः कार्यनिष्ठां श्रुत्वा दृष्ट्वा) प्रसन्नः अभवत्। प्रबंधक उसकी कार्यनिष्ठा को सुनकर देखकर) खुश हुआ। गुणजीभ्राता अजापालकः अस्ति। गुणजी भाई बकरी पालक है। सः अजान् चारयति । वह बकरियों को चराता है। स्कन्धे दण्डं स्थापयित्वा सः अजान् चारयति। कंधे पर डंडा रखकर वह बकरियाँ चराता है। अजाः अग्रे अग्रे चलन्ति। बकरियाँ आगे आगे चलती हैं। गुणजी पृष्ठे पृष्ठे चलति। गुणजी पीछे पीछे चलता है। अजाः विविधानां वृक्षाणां पर्णानि खादन्ति। बकरियाँ विविध वृक्षों के पत्ते खाती हैं। सः अजायाः दुग्धं माम् अपाययत्। उसने मुझे बकरी का दूध पिलाया । अजायाः दुग्धं मधुरम् आसीत्। बकरी का दूध मीठा था। समाचारपत्रेषु आक्षेपयुक्तान् समाचारान् वयं पठामः। समाचारपत्रों में आक्षेप वाले समाचार हम पढ़ते हैं। सः कार्यं न अकरोत्। उसने काम नहीं किया। सः भ्रष्टाचारं कृतवान्। उसने भ्रष्टाचार किया। सः जनानां मध्ये कलहं कारितवान्। उसने लोगों के बीच झगड़े करवाए। सः किमपि न जानाति। वह कुछ नहीं जानता है। सः निर्धनानां कार्यं न करोति। वह निर्धनों का काम नहीं करता है। सत्तायाम् आगत्य सः वचनपालनं न करोति। सत्ता में आकर वह वचनपालन नहीं करता है। केवलं निन्दागानमेव भवति समाचारेषु। समाचारों में केवल निंदागान ही होता है। अतएव समाचारपत्रं पठितुं मनः न भवति। इसलिये समाचारपत्र पढ़ने का मन नहीं करता है। प्रवचनकारः प्रश्नान् पृष्टवान्। प्रवचनकार ने प्रश्न पूछे। स्वस्थ्याय कियत् समयं ददाति स्वास्थ्य को कितना समय देते हो ? परिवाराय कियत् समयं ददाति परिवार को कितना समय देते हो ? समाजाय कियत् समयं ददाति समाज को कितना समय देते हो ? स्वाध्यायं करोति खलु स्वाध्याय करते हो न ? प्रकृत्याः दर्शनं कदा करोति प्रकृति का दर्शन कब करते हो ? वायनाडस्य चित्राणि अपि दृष्टवान् अहम्। मैंने वायनाड के चित्र भी देखे। दर्शनीयानि स्थलानि कानि सन्ति दर्शनीय स्थल कौनसे हैं ? एडक्कल गुहा एकम् ऐतिहासिकं स्थलम् अस्ति । एडक्कल गुफा एक ऐतिहासिक स्थल है। बेगुर अभ्यारण्ये वयं विविधान् खगान् पशून् च द्रष्टुं शक्नुमः। बेगुर अभ्यारण में हम विविध पशुओं पक्षियों को देख सकते हैं। तत्र मीलमुट्टी जलप्रपातः अपि अस्ति। वहाँ मीलमुट्टी जलप्रापत भी है। तथैव सूचिपारा जलप्रपातः अपि अस्ति। उसी प्रकार से सूचिपारा जलप्रपात भी है। बानासुरासागर नामकः विशालः सरोवरः अस्ति । बानासुरा सागर नाम का विशाल सरोवर है। थिरुनेल्ली मन्दिरम् अपि दर्शनीयं स्थलम् अस्ति। थिरुनेल्ली मंदिर भी दर्शनीय स्थल है। किं किं लिखानि क्या क्या लिखूँ ? दक्षिण-अमेरिका-महाद्वीपे सूरीनाम नामकः देशः अस्ति। दक्षिण अमेरिका महाद्वीप में सूरीनाम नामक देश है। द्विशतं वर्षेभ्यः पूर्वं भारतीयाः जनाः तत्र प्रेषिताः। दो सौ वर्ष पहले भारतीयों को वहाँ भेजा गया था। विशेषतः बिहारस्य जनाः तत्र नीताः । विशेषरूप से बिहार के लोग वहाँ ले जाए गए। सूरीनाम्नि अनेके भारतीयाः निवसन्ति। सूरीनाम में अनेक भारतीय रहते हैं। विदेशीयाः जनाः अपि भोजपुरीभाषां जानन्ति। विदेशी लोग भी भोजपुरी जानते हैं। सूरीनाम्नः राजधानी पारामारिबो नगरे अस्ति। सूरीनाम की राजधानी पारामारिबो शहर में है। अत्र अनेकानि मन्दिराणि सन्ति। यहाँ अनेक मन्दिर हैं। आर्यसमाजस्य मन्दिरम् अपि अस्ति। आर्यसमाज का मंदिर भी है। अत्र प्रतिदिनं यज्ञं क्रियते । यहाँ प्रतिदिनं यज्ञ किया जाता है। अत्र संस्कृतम् अपि पाठ्यते। यहाँ संस्कृत भी पढ़ाई जाती है। ह्यः एकः निर्धनः बालकः वीथ्यां भ्रमति स्म। कल एक निर्धन बालक गली में घूम रहा था। खेलन्तः बालकाः तस्य उपरि वर्णं क्षिप्तवन्तः। खेलते हुए बच्चों ने उस पर रंग फेंका। सः निर्धनः बालकः प्रसन्नः अभवत्। वह निर्धन बच्चा खुश हो गया। सः अवदत् – मम पार्श्वे वर्णः नास्ति। वह बोला – मेरे पास रङ्ग नहीं है। बालकाः अवदन् – आगच्छ वयं दद्मः। बच्चे बोले – आओ हम देते हैं। बालकाः तम् अङ्गणे आनीतवन्तः। बच्चे उसको आँगन में ले आए। सः निर्धनः बालकः सर्वैः सह होली खेलितवान्। उस निर्धन बच्चे ने सबके साथ होली खेली। सा निर्धनाय बालकाय वस्त्राणि दत्तवती। उसने निर्धन बालक को वस्त्र दिये। सः निर्धनः बालकः वस्त्राणि अधारयत्। उस बच्चे ने वस्त्र पहन लिये। सा माता तस्मै भोजनम् अपि दत्तवती। उस माँ ने उसे भोजन भी दिया। सः निर्धनः बालकः हसन् स्वगृहं गतवान्। वह निर्धन बालक हँसते हुए घर गया। संजयः वर्णलेपनात् बिभेति। संजय रंग लगाने से डरता है। सः गृहात् बहिः न आगच्छति। वह घर से बाहर नहीं आ रहा है। सर्वे संजयस्य गृहं गच्छन्ति। सभी संजय के घर जाते हैं। तस्य गृहस्य बहिः स्थित्वा सर्वे संस्कृतगीतानि गायन्ति। उसके घर के बाहर खड़े होकर सभी संस्कृत गीत गाते हैं। संजयः वातायनात् बहिः पश्यति। संजय खिड़की से बाहर देखता है। सर्वेषां मुखे किञ्चिदेव वर्णः आसीत्। सबके मुख पर थोड़ा ही रंग था। संजयः गृहात् बहिः आगच्छति। संजय घर से बाहर आता है। संजयः अपि तथैव करोति। संजय भी वैसा ही करता है। सर्वे संस्कृतगीतानि गायन्तः सर्वे अग्रे वर्धन्ते। सभी संस्कृत गीत गाते हुए आगे बढ़ते हैं। ” रे रे मित्र बहिरागच्छ संस्कृतहोली खेलेम “ संजयः वर्णलेपनात् बिभेति। संजय रंग लगाने से डरता है। सः गृहात् बहिः न आगच्छति। वह घर से बाहर नहीं आ रहा है। सर्वे संजयस्य गृहं गच्छन्ति। सभी संजय के घर जाते हैं। तस्य गृहस्य बहिः स्थित्वा सर्वे संस्कृतगीतानि गायन्ति। उसके घर के बाहर खड़े होकर सभी संस्कृत गीत गाते हैं। संजयः वातायनात् बहिः पश्यति। संजय खिड़की से बाहर देखता है। सर्वेषां मुखे किञ्चिदेव वर्णः आसीत्। सबके मुख पर थोड़ा ही रंग था। संजयः गृहात् बहिः आगच्छति। संजय घर से बाहर आता है। संजयः अपि तथैव करोति। संजय भी वैसा ही करता है। सर्वे संस्कृतगीतानि गायन्तः सर्वे अग्रे वर्धन्ते। सभी संस्कृत गीत गाते हुए आगे बढ़ते हैं। ” रे रे मित्र बहिरागच्छ संस्कृतहोली खेलेम सर्वे मिलित्वा गीतं गीत्वा संस्कृत होली खेलेम” ईश्वरभक्तः कदापि न बिभेति। ईश्वर भक्त कभी नहीं डरता है। प्रह्लादः ईश्वरभक्तः आसीत्। प्रह्लाद ईश्वर भक्त थे। सन्त-तुकारामः ईश्वरभक्तः आसीत्। संत तुकाराम ईश्वर भक्त थे। सन्त ज्ञानेश्वरः ईश्वरभक्तः आसीत्। संत ज्ञानेश्वर ईश्वर भक्त थे। स्वामी दयानन्दः ईश्वरभक्तः आसीत्। स्वामी दयानन्द ईश्वर भक्त थे। ईश्वरभक्तः कष्टात् न बिभेति। ईश्वर भक्त कष्ट से नहीं डरता है। ईश्वरभक्तः न्यायात् पथः विचलितः न भवति। ईश्वर भक्त न्याय के रास्ते से विचलित नहीं होता है। अद्य होलिकोत्सवः अस्ति। आज होलिकोत्सव है। परमेश्वरः सर्वेषां कल्याणं करिष्यति। परमेश्वर सबका कल्याण करेंगे। तस्याः गृहं प्रतिदिनं सेविका आगच्छति। उसके घर प्रतिदिन सेविका आती है। सा प्रतिदिनं पात्राणि मार्जयति। वह हररोज़ बर्तन माँजती है। मार्जनात् पूर्वं सा उच्छिष्टम् अन्नं धेनुपात्रे स्थापयति। माँजने से पहले वह बचा हुआ भोजन गौपात्र में रखती है। सा अद्य स्वामिनीम् उक्तवती। वह आज मालकिन से बोली। किमर्थं सम्पूर्णं भोजनं न खादन्ति सर्वे सभी लोग पूरा भोजन क्यों नहीं खाते ? बुभुक्षानुसारं भोजनं स्वीकरणीयम् । भूख के अनुसार।भोजन लेना चाहिये। अधिकं भोजनं न स्वीकरणीयम् । अधिक भोजन नहीं लेना चाहिये। सेविका – धन्यवादः महोदया ! अस्माकं प्रियः मनोहरः नेता दिवंगतः जातः। हमारा प्रिय मनोहर नेता दिवंगत हो गया। मनोहरः परिक्करः गोवाराज्यस्य मुख्यमन्त्री आसीत्। मनोहर परिक्कर जी गोवा राज्य के मुख्यमंत्री थे। सः द्विवर्षपर्यन्तं रक्षामन्त्री अपि आसीत्। वह दो वर्ष तक रक्षामंत्री भी थे। त्रिषष्ठिवर्षीयः मनोहरः अभियांत्रिकीं शिक्षाम् अधीतवान् आसीत्। त्रेंसठ वर्षीय मनोहर जी ने इंजीनियरिंग शिक्षा पाई थी। सः राष्ट्रीयस्वयंसेवकसंघस्य कार्यकर्ता अपि आसीत्। वह राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ के कार्यकर्ता भी थे। जनसामान्यैः सह तस्य सुमधुरः सम्बन्धः आसीत्। जन सामान्य के साथ उनका सुमधुर सम्बन्ध था। यदा सः रक्षामन्त्री आसीत् तदा राफेल युद्धविमानस्य क्रयणानुबन्धः अभवत्। जब वह रक्षामंत्री थे तब राफेल युद्धक विमानों का खरीद सौदा हुआ था विगत एकवर्षतः सः कर्करोगेण पीडितः आसीत्। पिछले एक वर्ष से वे कैंसर से पीडित थे। तथापि सः कार्यरतः आसीत्। फिर भी वो कार्यरत थे। ह्यः सायंकाले श्री मनोहरः परिक्करः प्राणत्यागं कृतवान्। कल शाम को श्री मनोहर परिक्कर जी ने प्राण त्याग दिये। वयं दिवंगतस्य आत्मनः शान्त्यर्थं प्रार्थयामहे। हम दिवंगत आत्मा की शान्ति के लिये प्रार्थना करते हैं। सङ्गीतम् अवरुद्धं तदनन्तरम् अपि सः नृत्यति । संगीत रुक गया उसके बाद भी वह नाच रहा है। शीतकालः समाप्तः जातः तदनन्तरम् अपि सः स्वेदकं धारयति। जाड़ा समाप्त हो गया है उसके बाद भी वह स्वेटर पहन रहा है। तस्य पार्श्वे प्रचुरं धनम् अस्ति तथापि सः दानं न ददाति। उसके पास बहुत धन है फिर भी दान नहीं देता है। रेलयानं तु गतं तदनन्तरम् अपि द्वारपालः द्वारं न उद्घाटयति। रेल तो गई उसके बाद भी द्वारपाल फाटक नहीं खोलता है। सः संस्कृतं जानाति तथापि संस्कृते न वदति। वह संस्कृत जानता है फिर भी संस्कृत में नहीं बोलता है। एकः सैनिकः मम मित्रम् अस्ति। एक सैनिक मेरा मित्र है। अनेके सैनिकाः मम मित्राणि सन्ति। अनेक सैनिक मेरे मित्र हैं। सर्वे सैनिकाः अस्माकं मित्राणि सन्ति। सभी सैनिक हमारे मित्र हैं। अद्य अहं सैन्याधिकारिणः गृहं गतवान्। आज मैं सैन्य अधिकारी के घर गया। तस्य भार्या गृहे आसीत्। उसकी पत्नी घर पे थी। तस्य पुत्री दशमकक्षायाम् अस्ति। उसकी पुत्री दसवीं कक्षा में है। अहं तां पुत्रीं संस्कृतं पाठयितुं गतवान्। मैं उस बेटी को पढ़ाने गया था। माता अपि उपविश्य संस्कृतं पठितवती। माँ ने भी बैठकर संस्कृत पढ़ी। सा अवदत् – अहं विद्यार्थीकाले अपि एतादृशं सरलं संस्कृतं न पठितवती। वह बोली – मैंने विद्यार्थीकाल में भी इतनी सरल संस्कृत नहीं पढ़ी। प्रायः सर्वेषां गृहे कारयानम् अस्ति। प्रायः सबके घर कार है। सर्वे कारयानेन गमनागमनं कुर्वन्ति अतः मार्गे अन्तरायः भवति। सभी कार से आना-जाना करते हैं अतः मार्ग में रुकावट आती है। आरक्षकः अन्तरायविमोचनं कारयति। पुलिस ट्राफिक जाम को दूर कराती है। पादाभ्यां चलामः चेत् मार्गे अन्तरायः न भवति। पैदल चलते हैं तो मार्ग में जाम नहीं होता। कार्यम् अपि शीघ्रं भवति। काम भी जल्दी होता है। दूरं गन्तुम् अपि कारयानं योग्यम् । दूर जाने के लिये भी कार योग्य है। अन्यथा द्विचक्रीयानेन गन्तव्यम् । अन्यथा दुपहिये वाहन से जाना चाहिये। सर्वत्र भोजनालयाः दृश्यन्ते। सब जगह भोजनालय दिखते हैं। अनेके जनाः गृहे भोजनं न कुर्वन्ति। अनेक लोग घर में भोजन नहीं करते हैं। विविधानि व्यंजनानि लभ्यन्ते। विविध व्यंजन मिलते हैं। रात्रौ भोजनालयेषु अपि जनाः भोजनं कुर्वन्ति। रात में भोजनालयों में भी लोग भोजन करते हैं। भोज्य-व्यंजनानां आवलिपत्रं दीयते। खाने के व्यंजनों का मेनू दिया जाता है। आहारिकां दृष्ट्वा जनाः व्यजनस्य चिन्वन्ति। मेनू देखकर लोग व्यजन चुनते हैं। भोजनस्य प्रतीक्षा करणीया भवति। भोजन की प्रतीक्षा करनी पड़ती है। किञ्चित् काल अनन्तरं परिवेषकः स्थालिकां स्थापयति। थोड़ी देर बाद वेटर थाली रखता है। अनन्तरं परिवेषकः भोजनम् आनयति। बाद में वेटर भोजन लाता है। अनन्तरं जनाः भोजनं कुर्वन्ति। बाद में लोग भोजन करते हैं। जनाः भोजनं कृत्वा भोजनस्य शुल्कं ददति। लोग भोजन करके भोजन का शुल्क देते हैं। ह्यः मम भार्या मह्यं कार्याणि दत्तवती। कल मेरी पत्नी ने मुझे काम दिये। शक्यम् अस्ति चेत् आपणात् सेवफलम् आनयतु। सम्भव हो तो बाजार से सेव लाईयेगा। शक्यम् अस्ति चेत् सायं शीघ्रम् आगच्छतु। हो सके तो आज शाम शीघ्र आएँगे। शक्यम् अस्ति चेत् अद्य शीघ्रं भोजनं करोतु। सम्भव हो तो आज जल्दी भोजन करिये। शक्यम् अस्ति चेत् अवकरं बहिः क्षिपतु। हो सके तो कूड़ा बाहर फेंक दीजिये। शक्यम् अस्ति चेत् मम शिशिरवस्त्राणि उपरि स्थापयातु हो सके तो मेरे जाड़े के वस्त्र ऊपर रख दीजिये सा यत्किमपि कार्यं दत्तवती तत् सर्वं शक्यम् आसीत्। उसने जो भी काम दिया वो सब सम्भव था अहं तस्याः सर्वाणि कार्याणि कृतवान्। मैंने उसके सारे काम कर दिये। भार्यायाः कार्याणि तु करणीयानि एव। पत्नी के काम तो करने ही चाहिये। तस्याः गृहे घटः अस्ति सुशीतकं नास्ति। उसके घर में घड़ा है फ़्रीज नहीं है। सा घटं पाकशालायां स्थापयति। वह घड़े को रसोई में रखती है। घटस्य जलं मधुरं भवति। घड़े का जल मीठा हो जाता है। यदा कोsपि अतिथिः आगच्छति तदा सा घटात् जलं निष्कासयति। जब कोई अतिथि आता है तब वह घड़े जल निकालती है। अतिथिं जलं पाययति। अतिथि को जल पिलाती है। अतिथिः घटस्य जलं पीत्वा तुष्यति। अतिथि घड़े का जल पीकर तुष्ट हो जाता है। अतिथिः पृच्छति – सुशीतकस्य जलम् अस्ति वा अतिथि पूछता है – फ़्रीज का पानी है क्या ? सा प्रत्युत्तरं ददाति – न अहं घटात् जलम् आनीतवती। वह उत्तर देती है – नहीं मैं घड़े से पानी लाई हूँ। प्रातः जलं शीतलं भवति। प्रातः जल शीतल हो जाता है। सः नूतनं दीपगोलकम् आनीतवान्। वह नया बल्ब लाया। पुरातनं दीपगोलकं द्रवितं भवति। पुराना बल्ब फ्यूज़ हो गया। पुरातने दीपगोलके विद्युतस्य व्ययः अधिकः भवति स्म। पुराने बल्ब में बिजली अधिक खर्च होती थी। पुरातने दीपगोलके प्रकाशः अधिकः न आसीत्। पुराने बल्ब में प्रकाश अधिक नहीं था। नूतने दीपगोलके अधिकः प्रकाशः अस्ति। नए बल्ब में अधिक प्रकाश है। सः पुनः आपणं गच्छति। वह पुनः बाजार जाता है। चत्वारि नूतनानि दीपगोलकानि आनयति। चार नए बल्ब लाता है। सर्वेषां प्रकोष्ठाणां दीपगोलकानि परिवर्तयति। सभी कमरों के बल्ब बदल देता है। अधुना विद्युतस्य अधिकः व्ययः न भविष्यति। अब बिजली का अधिक खर्च नहीं होगा। 1971 तमे वर्षे पाकिस्तानेन अस्माकं राष्ट्रस्य उपरि आक्रमणं कृतम् । तदानीमहं प्रथम कक्षायां पठामि स्म । युद्धस्य कारणात् मध्याह्ने एव विद्यालयः गन्तव्यः आसीत् । शीघ्रमेव विद्यालयात् मुक्तिः अपि मिलति स्म । पाकिस्तानं तु इतः (मम नगरात् 250 कि.मी. दूरे एव अस्ति । युद्धसमये सैनिकाः तु सीमाक्षेत्रे युद्धं कुर्वन्ति आंतरिकीँ व्यवस्थां तु गृहरक्षकाः (होमगार्ड पुलिसरक्षकाः एव पश्यन्ति । तस्मिन् वर्षे अपि तथैव व्यवस्था आसीत् । ते नगरे सर्वत्र लघु लघु गर्तान् निर्मितवन्तः । अस्माकं विद्यालयम् आगत्य ते अस्मान् बोधितवन्तः – कथं चलनीयं यदा विमानानि उड्डयन्ते तदा कर्णे अङ्गुली स्थापनीया भूमौ साष्टाङ्ग दण्डवत् शयनीयम् वा गर्ते तिष्ठेयम् । रात्रिकाले अपि ते सर्वत्र भ्रमन्ति स्म । “कृष्णरात्रि” (black out) इति उक्तवा ते प्रकाशं मा कुर्वन्तु तद् सूचयन्ति स्म । सर्वेषां गृहे तदानीं अग्निचुल्ली एव आसीत् अतः सर्वे शीघ्रमेव भोजनं पचन्ति स्म । युद्धसमये अस्माकं गृहाणि कम्पन्ते स्म । समापने पाकिस्तानस्य एकं विमानम् अस्माकं सैनिकैः पातितम् । मम गृहात् केवलं 4 कि.मी. दूरे एव पतितम् । वयं द्रष्टुं गतवन्तः तद् अधुनापि स्मरामि । वृद्धा चर्वितुं न शक्नोति। वृद्धा चबा नहीं सकती है। लौहस्य चणकान् मा चर्वतु। लोहे के चने मत चबाओ। यः अचर्व्य खादति सः रुग्णः भवति। जो चबाए बिना खाता है वह बीमार हो जाता है। कति वारं भोजनं चर्वणीयम् कितनी बार भोजन चबाना चाहिये ? भोजनं न्यूनातिन्यूनं द्वात्रिंशत् वारं चर्वणीयम्। भोजन कम से कम बत्तीस बार चबाना चाहिये। अद्य महिलादिवसः अस्ति। आज महिला दिवस है। महिलाः अपि वेदान् पठन्ति पठितुं शकनुवन्ति। महिलाएँ भी वेद पढ़ती हैं पढ़ सकती हैं। महिलाः अपि यज्ञं कुर्वन्ति। महिलाएँ भी यज्ञ करती हैं। महिलाः अपि विमानम् उड्डयितुं शक्नुवन्ति। महिलाएँ भी विमान उड़ा सकती हैं। महिलाः सेनायाम् अपि सन्ति। महिलाएँ सेना में भी हैं। महिलानां कण्ठः बहु सुमधुरः भवति। महिलाओं का कंठ बहुत मधुर होता है। न्यायालये अपि वयं महिलाः पश्यामः। न्यायालय में भी हम महिलाओं को देखते हैं। सा इतस्ततः धावति। वह यहाँ से वहाँ दौड़ती है। अधुनैव कपाटिकायाः पृष्ठे आसीत्। अभी अभी कपाट के पीछे थी। शीघ्रमेव सा पर्यंकस्य अधः गता। जल्दी से वो पलँग के नीचे चली गई। ओह … अधुना सा उत्पीठिकायाः उपरि अस्ति। ओह … अभी वो टेबल के ऊपर है। कथं गृह्णानि कैसे पकड़ूँ ? सा मूषिका मम पुस्तकानि खादिष्यति। वो चुहिया मेरी पुस्तकें खा जाएगी। सा तु गृहपशुः भवति। वो तो पालतू होती है। स्थालिका गुरुः अपि आसीत्। थाली भारी भी थी। माता – त्वं त्यज अहं प्रौन्क्ष्यामि। तुम छोड़ दो मैं पोंछ दूँगी। बालिका – नैव अम्ब भवती कियत् कार्यं करिष्यति नहीं माँ आप कितना काम करेंगी। भवती भवान् अपि करोति वा आप भी करते हैं क्या ? सा कर्णपुष्पम् इच्छति। वो कान के टॉप चाहती है। स्वर्णकारः अनेकविधानि कर्णपुष्पाणि दर्शयति। सुनार अनेक प्रकार के कान के टॉप दिखाता है। सा वदति – “कृपया कर्णलोलकं दर्शयतु।” वह बोलती – कृपया कान के झुमके दिखाईये। स्वर्णकारः अनेकविधानि कर्णलोलकानि दर्शयति। सुनार अनेक प्रकार के कान के झुमके दिखाता है। चतुर्विंशतिः पदं शुद्धं स्वर्णम् । चौबीस कैरेट शुद्ध सोना। प्रातःकालात् स्तोत्राणि श्रृणोमि। सुबह से स्तोत्र सुन रहा हूँ। गङ्गाधरः मम प्रतिवेशी अस्ति। गंगाधर मेरे पड़ोसी हैं। सः स्तोत्राणां सान्द्रमुद्रिकां चालितवान्। उसने स्तोत्र की सी डी चलाई है। अधुना शान्तिः अस्ति। अभी शान्ति है। गङ्गाधरः अधुना यज्ञं करोति। गंगाधर अभी यज्ञ कर रहा है। अनेके जनाः तस्य गृहम् आगताः सन्ति । अनेक लोग उसके घर आए हैं। सर्वे अपि आहुती: दास्यन्ति। सभी आहुति देंगे। बहिः कीदृशं वातावरणम् अस्ति बाहर कैसा वातावरण है ? आकाशे मेघाः सन्ति। आकाश में बादल हैं। सूर्यः न दृश्यते। सूर्य नहीं दिख रहा है। खगाः उड्डयन्ते। पक्षी उड़ रहे हैं। एकः वृद्धः अङ्गणे पौत्रेण सह उपविष्टः अस्ति। एक वृद्ध आँगन में पोते के साथ बैठे हैं। एकः जनः समाचारपत्रं पठति। एक व्यक्ति समाचारपत्र पढ़ रहा है। एकः शिशुः क्रन्दति। एक शिशु रो रहा है। भारतीस्य सेनायाम् अनेके दलाः सन्ति। भारत की सेना में अनेक दल हैं। मद्रास सैन्यदले दक्षिणभारतीयाः वीराः सन्ति। मद्रास रेजिमेन्ट में दक्षिण भारत के वीर है । बिहार सैन्यदलः अपि अस्ति। बिहार रेजिमेन्ट भी है। यस्मिन् दले सर्वे बिहारस्य वीराः सन्ति। जिस रेजिमेन्ट में सभी बिहार के वीर हैं। एकः नागासैन्यदलः अस्ति। एक नागा रेजिमेन्ट है। नागाप्रदेशस्य वीराः तस्मिन् दले सन्ति। नागालैंड के वीर उस रेजिमेन्ट में हैं। तादृशाः अनेके सैन्यदलाः सन्ति। ऐसे अनेक सैन्यदल हैं। सर्वेषां वीराणां वयं सम्मानं कुर्मः। सभी वीरों का हम सम्मान करते हैं। तव मनसा वचसा अभिनन्दन् । युद्धं योद्धाभिः युध्यते। युद्ध योद्धाओं द्वारा लड़ा जाता है वयं तु नागरिकाः स्मः। हम तो नागरिक हैं। वयं तु न युध्यामहे। हम तो नहीं लड़ते हैं। अस्माभिः केवलं नागरिकभावेन आचरणीयम् । हमें केवल नागरिक भाव से आचरण करना चाहिये। सेनां प्रति अस्माकम् अपि कर्तव्यानि सन्ति। सेना के प्रति हमारे भी कर्तव्य हैं। मिथ्या सूचना कदापि न प्रसारणीया। गलत सूचना नहीं फैलानी चाहिये। मूल्यं वर्धते चेत् चिन्ता न करणीया। मूल्य बढ़ता है तो चिन्ता न करें। राष्ट्रसेवार्थं तत्पराः भवितव्यम् । राष्ट्र सेवा के लिये तत्पर रहना चाहिये। प्रशासनम् अस्मत् यत्किमपि अपेक्षते तद् अस्माभिः करणीयम् । प्रशासन हमसे जो अपेक्षा करे वो हमें करना चाहिये। वयम् आश्वस्ताः आस्म। हम आश्वस्त थे। मनसि पूर्णः विश्वासः आसीत्। मन में पूरा विश्वास था। सैन्य प्रतिक्रिया भविष्यति एव। सैन्य प्रतिक्रिया होगी ही । ह्यः अस्माकं वायुयानानि पाकिस्थानं प्रविष्टानि। कल हमारे विमान पाकिस्तान में प्रविष्ट हुए। तत्र प्रायः चतुश्शतम् आतंकवादिनः आसन्। वहाँ लगभग चार सौ आतंकवादी थे। तत्र अस्माकं वायुसैनिकाः अग्न्यस्त्रं क्षिप्तवन्तः। वहाँ हमारे सैनिकों ने बम गिराए। आतंककेन्द्राणि ध्वस्तानि कृतानि। आतंक के केंद्र ध्वस्त किये। अस्माकं वीराः सुरक्षितैह प्रत्यागतवन्तः। हमारे वीर सुरक्षित लौट आए। वीराणां स्मारकम् आवश्यकं भवति। वीरों का स्मारक आवश्यक होता है। अनेकेषु देशेषु युद्धस्मारकम् अस्ति। अनेक देशों में युद्ध स्मारक हैं। अस्माकं देशे अधुना पर्यन्तं युद्धस्मारकं न आसीत्। हमारे देश में अब तक युद्ध स्मारक नहीं था। ह्यः प्रधानमन्त्रिणा युद्धस्मारकस्य उद्घटनं कृतम् । कल प्रधानमन्त्री जी द्वारा युद्ध स्मारक का उद्घाटन किया गया। स्मारके चत्वारि वर्तुलानि (चक्राणि) सन्ति। स्मारक में चार वर्तुल (चक्र) हैं। यस्य अधः सर्वदा अमरज्योतिः प्रज्ज्वलिता भविष्यति। जिसके नीचे हमेशा अमर ज्योति प्रज्ज्वलित रहेगी। वीरताचक्रे विगतानां युद्धानां विवरणम् अस्ति। वीरता चक्र में विगत युद्धों की जानकारी है। त्यागचक्रे षड्विंशतिःसहस्र हुतात्मानां वीराणां नामानि उट्टंकितानि सन्ति। त्याग चक्र में छब्बीस हजार शहीद वीरों के नाम अंकित हैं। सुरक्षा चक्रे वृक्षाः सन्ति। सुरक्षा चक्र में वृक्ष हैं। अहं यदा देहलीं गमिष्यामि तदा अवश्यमेव युद्धस्मारकं द्रक्ष्यामि। मैं जब दिल्ली जाऊँगा तब युद्ध स्मारक अवश्य देखूँगा। ह्यः तस्य युतके चायं पतितम् । कल उसकी शर्ट पर चाय गिर गई। सः शीघ्रमेव जलेन युतकं स्वच्छं करोति। वह जल्दी से शर्ट साफ करता है। चायबिन्दुः युतके स्थायी न भवेत् इति विचिन्तय सः ऊष्णेन जलेन घर्षयति। चाय की बूँद शर्ट पर स्थायी न हो जाए यह सोचकर वह गरम पानी से रगड़ता है। सः पुनः पुनः घर्षयति। वह पुनः पुनः रगड़ता है। तथापि तद् कलुषं दूरं न भवति। फिर भी वो दाग दूर नहीं होता है। कलुषस्य तिरोधानं न भवति। दाग नहीं मिटता है। सः बलेन घृष्ट्वा कलुषस्य तिरोधानं कर्तुं यतते। वह बलपूर्वक घिसकर दाग मिटाने का प्रयत्न करता है। अंततोगत्वा तस्य युतकस्य कलुषं सः अपाकरोति। आखिर वह उसकी शर्ट का दाग दूर कर देता है। अधुना सः ध्यानपूर्वकं चायं पिबति। अब वो ध्यान से चाय पी रहा है। तस्य सम्पूर्णं युतकं स्वच्छं जातम् । उसकी पूरी शर्ट साफ हो गई। भवान् कति जनान् जानाति ? कति बालिकाः भवती पाठयति ? बालकः कति मोदकानि खादति ? कतिभिः शिक्षकै: सह भवान् विद्यालयं गच्छति ? कतिभिः महिलाभिः सह सा नृत्यति? कतिभिः शस्त्रै: सैनिकः प्रहारं करोति ? कतिभ्यः भिक्षुकेभ्यः सा अन्नं ददाति ? कतिभ्यः बालिकाभ्यः सः पुस्तकं ददाति कतिभ्यः जनेभ्यः सः बिभेति ? कतीनां जानानां नामानि आगतानि ? कतीनां महिलानां केशा: दीर्घा: सन्ति ? कतिषु वृक्षेषु फलानि सन्ति ? कतिषु नदीषु जलम् अस्ति ? एवं रीत्या वयं कति शब्दस्य प्रयोगं कर्तुं शक्नुमः । संदिग्धायाम् अवस्थायां सः प्राप्तः । संदिग्ध अवस्था में वह मिला। रक्षकः तम् अवरोधितवान् अवारोधयत् रक्षक ने उसे रोका। किम् अस्ति अन्तः अन्दर क्या है ? अहं न जानामि। मैं नहीं जानता हूँ। रक्षकः – सशङ्कितायाम् अवस्थायाम् अत्र भ्रमति। सशंकित अवस्था में यहाँ घूम रहे हो। गृहं किमर्थं न गच्छसि त्वम् तुम घर क्यों नहीं जाते हो ? कुत्र निवससि त्वम् तुम कहाँ रहते हो ? रक्षक महोदय अहं छात्रः अस्मि। रक्षक जी मैं तो विद्यार्थी हूँ। एकः जनः मम हस्ते यानपेटिकां दत्वा अवदत् ” अह आगच्छामि” एक व्यक्ति ने मेरे हाथ में बैग देकर कहा ” मैं आ रहा हूँ” अधुना पर्यन्तं सः न आगतवान्। वो अभी तक नहीं आया। अहं किं करवाणि मैं क्या करूँ ? रक्षकः – तव परिचयपत्रं दर्शय । तुम्हारा परिचयपत्र दिखाओ। आं पश्यतु अहम् आदर्श पाठशालायाः छात्रः अस्मि। हाँ देखिये मैं आदर्श पाठशाला का छात्र हूँ। रक्षकः – त्वं तु सत्यमेव छात्रः असि। तुम तो सच में छात्र हो। श्रृणु कोsपि अपरिचितः जनः किमपि ददाति तद् न स्वीकरणीयम् । सुनो कोई भी अपरिचित व्यक्ति कुछ भी देता है वो नहीं लेना चाहिये । सः किमपि ददाति तद् न खादनीयम्। वह कुछ भी दे वो नहीं खाना चाहिये। आपणे अनेकाः महिलाः युवत्यः च आसन् । दूकान में अनेक महिलाएँ और युवतियाँ थीं। सर्वाः महिलाः युवत्यः प्रेरणां जानन्ति। सभी महिलाएँ युवतियाँ प्रेरणा को जानती हैं। प्रेरणायाः सखी श्रृङ्गारप्रसाधनानि क्रीत्वा आपणात् बहिः आगच्छति। प्रेरणा की सखी श्रृंगार प्रसाधन खरीद कर दूकान से बाहर आती है। तदा जनाः प्रेरणां वन्दन्ते। तब लोग प्रेरणा को वन्दन करते हैं। त्वं श्रृङ्गारं न करोति तथापि भवती जनेभ्यः रोचते। तुम श्रृंगार नहीं करती हो फिर भी लोगों को तुम अच्छी लगती हो। तदा सः भाषां न जानाति। तब वह भाषा नहीं जानता है। माता यद् वदति तद् सः श्रृणोति। माँ जो बोलती है वही वह सुनता है। यदा बालकः सम्भाषणम् आरभते तदा सः मातृभाषायाः अनुकरणं करोति। जब बालक बोलना शुरू करता है तब वह मातृभाषा का अनुकरण करता है। आजीवनं सर्वेभ्यः मातृभाषा रोचते एव। आजीवन सबको मातृभाषा पसन्द आती है। कोsपि मातृभाषां न त्यजति। कोई भी मातृभाषा नहीं छोड़ता है। अस्माकं पूर्वजानां मातृभाषा संस्कृतम् आसीत्। हमारे पूर्वजों की मातृभाषा संस्कृत थी। अतएव सर्वेषां प्रथमा मातृभाषा संस्कृतमेव अस्ति। अतः सबकी पहली मातृभाषा संस्कृत ही है। अद्य मातृभाषादिनम् अस्ति। आज मातृभाषा दिन है। आगच्छन्तु वयम् अद्य संस्कृते एव वदाम। आईये आज हम संस्कृत में ही बात करें। अहं तत्र स्वच्छं कृतवान्। मैंने वहाँ स्वच्छता कर दी। अहं अत्र तत्र सर्वत्र दृष्टवान् … कुत्रापि अस्वच्छता न आसीत्। मैंने यहाँ वहाँ सब जगह देखा … कहीं भी अस्वच्छता नहीं थी। अहम् अवदम् – सर्वत्र स्वच्छता अस्ति। मैं बोला – सब जगह स्वछता है। सः रोषेण पुनः अवदत्। वह रोष के साथ फिर बोला। अरे “क्लियर करो” इत्युक्ते “स्पष्टं कुरु” अरे “क्लियर करो” का मतलब स्पष्ट करो। स्पष्टं स्पष्टं वक्तव्यम् । स्पष्ट स्पष्ट बोलना चाहिये। अधुना किं स्पष्टव्यम् अस्ति अब क्या स्पष्ट करना है सः अधुना स्पष्टतां न इच्छति। वह अब स्पष्टता नहीं चाहता है। युद्ध अनन्तरं संस्कृतं भविष्यति वा युद्ध के बाद संस्कृत होगी क्या ? आं भविष्यति। हाँ होगी । युद्धानन्तरम् अपि जनाः तु निवसन्ति एव। युद्ध के बाद भी लोग तो रहते ही हैं। रामरावणयोः युद्धानन्तरम् अपि संस्कृतम् आसीत्। रामरावण युद्ध के बाद भी संस्कृत थी। कौरवपाण्डवयोः युद्धानन्तरम् अपि संस्कृतम् आसीत्। कौरवपाण्डव के युद्ध के बाद भी संस्कृत थी। चाणक्यस्य अनन्तरम् अपि संस्कृतम् आसीत्। चाणक्य के बाद भी संस्कृत थी। आँग्लानाम् अनन्तरम् अपि संस्कृतम् आसीत्। अंग्रेजों के बाद भी संस्कृत थी। संस्कृतगङ्गाधारा अविरता एव प्रवहति। संस्कृत गङ्गाधारा अविरत बहती है। निर्भयेन संस्कृताभ्यासं कुर्वन्तु। निर्भय होकर संस्कृत अभ्यास करें। वीराणां कुशलताम् अपि कामयन्ताम्। वीरों की कुशलता की भी कामना करें। कृपया निराशाः मा भवन्तु। कृपया निराश न हों । भवताम् सर्वेषाम् कामना पूर्णा भविष्यति। आप सबकी कामना पूर्ण होगी। भवन्तः यद् इच्छन्ति तद् भविष्यति एव। आप जो चाहते हैं वो होगा ही। राष्ट्ररक्षणार्थम् अस्माकं वीराः सैनिकाः सन्ति। राष्ट्र की रक्षा के लिये हमारे वीर सैनिक हैं। ते अवश्यमेव किमपि अद्भुतं करिष्यन्ति। वे अवश्य ही कुछ अद्भुत करेंगे। वीराणां प्राणत्यागः व्यर्थः न भविष्यति। वीरों का प्राणत्याग व्यर्थ नहीं जाएगा। विलम्बः भवति तद् सत्यम् । देर हो रही है यह सच है। महद् कार्यं सरलं न भवति। महान काम सरल नहीं होता है। एतादृशं कार्यं समयम् अपेक्षते। ऐसा कार्य समय चाहता है। एतादृशं कार्यं धैर्यम् अपेक्षते। ऐसा कार्य धैर्य चाहता है। वयं सुपरिणामम् अभिलषामः। हम सुपरिणाम चाहते हैं। युद्धं कदा भविष्यति युद्ध कब होगा ? सर्वकारः किमपि न करिष्यति वा सरकार कुछ भी नहीं करेगी क्या ? सैनिकाः तु सिद्धाः सन्ति। सैनिक तो तैयार हैं। एते प्रश्नाः जनानां मनसि उद्भवन्ति। ये प्रश्न लोगों के मन में पैदा होते हैं। शस्त्रागारे शस्त्राणि आयुधानि भवन्ति। शस्त्रागार में शस्त्र और बम आदि होते हैं। सैन्यव्यापारः प्रायः गोपनीयः भवति। सेना का ऑपरेशन प्रायः गोपनीय होता है। नागरिकेभ्यः युद्धस्य सूचना न दीयते। नागरिकों को युद्ध की सूचना नहीं दी जाती है। युद्धं भविष्यति एव। युद्ध तो होगा ही। शत्रूणां विनाशः अपि भविष्यति। शत्रुओं का विनाश भी होगा। ह्यः वीराणां हुतात्मानां शवाः देहल्याम् आगताः। कल वीर शहीदों के शव दिल्ली आए। सर्वे शवाः राष्ट्रध्वजैः परिवेष्टिताः आसन्। सभी शव राष्ट्रध्वज से लिपटे हुए थे। सायंकाले प्रधानमन्त्री महोदयः सर्वान् वीरान् अवन्दत। शाम को प्रधानमन्त्री महोदय ने सभी वीरों को वन्दन किया। तद् दृश्यं अहं दूरदर्शने पश्यामि स्म। वो दृश्य मैं दूरदर्शन पर देख रहा था। अहमपि उत्थाय वीरेभ्यः श्रद्धाञ्जलिम् अर्पितवान्। मैंने भी खड़े होकर वीरों को श्रद्धाञ्जलि दी। मम नेत्रयोः अश्रूणि आसन्। मेरी आँखों में आँसू थे। ह्यः आदिनं मनः खिन्नम् आसीत्। कल सारा दिन मन दुखी था। वयं सर्वे प्रतीकारम् इच्छामः। हम सभी बदला चाहते हैं। आरात्रिः हुतात्मानां वीराणां परिवारजनान् एव स्मरामि स्म। सारी रात शहीद वीरों के परिवारजनों को ही याद कर रहा था। मनः अधुनापि खिन्नम् अस्ति। मन अभी भी खिन्न है। धिक् आतंकवादिनः आतंकवादियों को धिक्कार है। आतंकवादिभिः अस्माकं वीराः हताः। आतंकवादियों के द्वारा हमारे वीर मारे गए। नृशंसं कुकृत्यं तैः कृतम्। नृशंस कुकृत्य उन्होंने किया। अस्माकं वीरसैनिकाः राष्ट्ररक्षां कुर्वन्ति। हमारे वीर सैनिक राष्ट्ररक्षा करते हैं। तेषां सर्वदा सम्मानं करणीयं भवति। उनका हमेशा सम्मान करना चाहिये। सारांशः मम छात्रः अस्ति। सारांश मेरा छात्र है। सः यदा दशम्यां कक्षायाम् आसीत् तदा अहं तं संस्कृतं पाठितवान्। वह जब दसवीं कक्षा में था तब मैंने उसे संस्कृत पढ़ाई थी। अधुना सः जलपोतनायकः अस्ति। अभी वह शिप का कैप्टन है। तस्य दूरवाणी आसीत्। उसका फोन था। सर्वे एकसाकं कार्यं कुर्मः। सब एकसाथ काम करते हैं। भवतः पाठम् अहं बहु स्मरामि। आपका पाठ बहुत याद करता हूँ। सं गच्छध्वं सं वदध्वं … साथ चलें साथ बोलें …. अहम् अधुना कनाडादेशे अस्मि। मैं अभी कनाडा देश में हूँ। द्विमास अनन्तरं भारतं प्राप्स्यामि। दो महीने के बाद भारत पहुँचूँगा। क्रीड़नकानि तनित्वा सा मातरम् आह्वयति। खिलौने फैलाकर वह माँ को बुलाती है। माता – सर्वाणि क्रीड़नकानि किमर्थं तनितवती सभी खिलौने क्यों फैला दिये ? त्वं मातुः कार्यं वर्धयसि। तुम माँ का काम बढ़ाती हो। बालिका – मया सह कोsपि न क्रीडति। मेरे साथ कोई नहीं खेलता है। मम कार्यं भविष्यति तव क्रीड़ा भविष्यति। मेरा काम हो जाएगा तुम्हारा खेल हो जाएगा। सः स्वधनं कपाटिकायां स्थापयति। वह अपना धन कपाट में रखता है। सा स्वधनं वनितास्यूते स्थापयति। वह अपना धन पर्स में रखती है। दीपकः स्वधनं क्षुद्रकोषे स्थापयति। दीपक अपना धन बटुए में रखता है। ज्योतिः स्वधनं पर्यङ्के स्थापयति। ज्योति अपना धन पलंग में रखती है। निर्मलः स्वधनं पुस्तके स्थापयति। निर्मल अपना धन पुस्तक में रखता है। निर्मला स्वधनं उपधानस्य अधः स्थापयति। निर्मला अपना धन तकिया के नीचे रखती है। भवान् स्वधनं कुत्र स्थापयति आप अपना धन कहाँ रखते हैं ? श्… श् … कमपि मा वदतु । श् …श् किसी से मत कहना। स्वधनं तु स्वधनं भवति। अपना धन तो अपना धन होता है। मा गृधः कस्यस्विद् धनम् । किसी के धन की लालच न करें। प्रातः यदा अहं कार्यालयं प्राप्तवान् प्रातः जब मैं कार्यालय पहुँचा …. अहम् एकां सेविकाम् आहूतवान्। मैंने एक सेविका को बुलाया । सा कार्यालये स्वच्छतां कृतवती। उसने कार्यालय में स्वच्छता की। तयोः कार्यं कः करिष्यति उन दोनों का काम कौन करेगा ? सा भगिनी भोजनावकाश-पर्यन्तं बहुविधं कार्यं कृतवती। उसने भोजनावकाश तक बहुत से काम कर दिये। अद्यतनं दिनं सुखेन सम्पन्नं भविष्यति। आज का दिन सुख से पूरा हो जाएगा। सा प्रातः शीघ्रमेव उत्तिष्ठति। वह सुबह शीघ्र उठती है। सर्वान् जागरयति। सबको जगाती है। परिवारस्य सर्वे जनाः शीघ्रमेव स्नानं कुर्वन्ति। परिवार के सभी लोग जल्दी से स्नान करते हैं। सर्वे शीघ्रमेव सिद्धाः भवन्ति। सब शीघ्र ही तैयार होते हैं। सर्वे पीतानि वस्त्राणि धारयन्ति। सभी पीले वस्त्र पहनते हैं। सर्वे यज्ञस्य व्यवस्थां कुर्वन्ति। सभी यज्ञ की तैयारी करते हैं। सर्वे मन्त्रपाठं कुर्वन्ति। सब मंत्रपाठ करते हैं। वसन्तपञ्चमीम् अनुलक्ष्य यजुर्वेदस्य मन्त्राणां पाठं कुर्वन्ति। वसन्तपंचमी के अनुलक्ष्य में यजुर्वेद के मन्त्रों का पाठ करते हैं। ओं वसन्तेन ऋतुना देवा वसवस्त्रिवृता स्तुताः । रथन्तरेण तेजसा हविरिन्र्दे वयो दधुः ।। इत्यादीनां मन्त्राणां पाठं कुर्वन्ति। इत्यादि मन्त्रों का पाठ करते हैं। अनन्तरं सर्वे केसरयुक्तं दुग्धं पिबन्ति। बाद में सब केसरयुक्त दूध पीते हैं। तस्य गृहे ढोलवादनं भवति। उसके घर ढोल बज रहा है। तस्य पुत्रस्य विवाहः अस्ति। उसके पुत्र का विवाह है। सर्वाः महिलाः लोकगीतम् अपि गायन्ति। सभी महिलाएँ लोकगीत भी गा रही हैं। अनन्तरं मेंधिकालेपनं भविष्यति। बाद में मेहंदी लगाई जाएगी। तस्य तस्याः चिन्तनं पवित्रम् अस्ति। उसका चिन्तन पवित्र है। तस्य तस्याः वाणी अपि पवित्रा अस्ति। उसकी वाणी भी पवित्र है। तस्य तस्याः व्यवहारः पवित्रः अस्ति। उसका व्यवहार पवित्र है। सः सा कुतः आगच्छति वह कहाँ से आता आती है ? तस्य तस्याः माता का अस्ति उसकी माता कौन है ? तस्य तस्याः पिता कः अस्ति उसका पिता कौन है ? तस्य तस्याः गुरुः कः अस्ति उसका गुरु कौन है ? अहं तं तां मेलितुम् इच्छामि। मैं उससे मिलना चाहता चाहती हूँ। ( यदा कोsपि भद्रजनः मिलति तदा एते प्रश्नाः मनसि उद्भवन्ति। जब कोई भद्र जन मिलता है तब ये प्रश्न मन में पैदा होते हैं। ) मातुलः – अधुना अन्धकारः अभवत्। अभी अँधेरा हो गया है । त्वं गृहं न गमिष्यसि। तुम घर नहीं जाओगे। अत्रैव शयनं कुरु। यहीं सो जाओ। भागिनेयः – अहं गृहं प्राप्स्यामि । मातुलः – मार्गे कुक्कराः अपि सन्ति। रास्ते में कुत्ते भी हैं। भागिनेयः – अम्बा शयनं न करिष्यति। माँ नहीं सोएगी। मातुलः – त्वं मातुः चिन्तां करोषि। तुम माँ की चिन्ता कर रहे हो। अन्यथा त्वमपि अत्र निद्रां न करिष्यसि। अन्यथा तुम भी यहाँ नींद नहीं करोगे। संस्कृत-कार्यकर्तारः प्रायः किं चिन्त्यन्ति संस्कृत-कार्यकर्ता प्रायः क्या सोचते हैं ? अद्य किं लिखानि आज क्या लिखूँ ? किं वदानि क्या बोलूँ ? कथं वदानि कैसे बोलूँ ? अद्य किं पुस्तकं पठानि आज कौनसी पुस्तक पढूँ ? अस्तु सम्भाषण-सन्देशं पठामि। ठीक है सम्भाषण-सन्देश पढ़ता हूँ। संस्कृतगीतं तु गेयम् । संस्कृतगीत तो गाना चाहिये। रामजीवनः पौत्रं क्षेत्रं नयति। रामजीवन पोते को खेत ले जाता है। पौत्रः प्रथमवारं क्षेत्रं पश्यति। पोता पहली बार खेत देखता है। पौत्रः – पितामह पश्यतु इक्षुदण्डः … दादाजी देखिये गन्ना … अहं खादानि मैं खाऊँ ? पितामहः – आं खाद । हाँ खाओ । पौत्रः अग्रे वर्धते । पोता आगे बढ़ता है। अहं खादानि मैं खाऊँ ? पितामहः – आं खाद । हाँ खाओ । क्षेत्रे यत्किमपि अस्ति तद् सर्वं खादितुं शक्नोषि। खेत में जो कुछ भी है वो सब खा सकते हो। पश्य तत्र चणकाः अपि सन्ति। देखो वहाँ चने भी हैं। पौत्रः – सर्वम् अन्नं क्षेत्रात् आगच्छति। सारा अन्न खेत से आता है। पितामहः – आं बालक सर्वं जगत् क्षेत्रात् एव अन्नं प्राप्नोति। हाँ बालक सारा जगत खेत से ही अन्न पाता है। सरितायाः देवरः रुग्णः अस्ति। सरिता का देवर बीमार है। सा देवराय त्रिशून-गुलिकां ददाति। वह देवर को त्रिशून गोली देती है। दिनद्वयम् अभवत् देवरः स्वस्थः न जातः। दो दिन हो गए देवर स्वस्थ नहीं हुआ है। सरिता शीघ्रमेव यानं बहिः निष्कासयति। सरिता शीघ्र ही गाड़ी बाहर निकालती है। वैद्यः देवरस्य नाड़ीपरीक्षणं करोति। वैद्य देवर की नाड़ी का परीक्षण करता है। वैद्यः देवराय विरेचनं ददाति। वैद्य देवर को विरेचन देता है। देवरः स्वस्थः भवति। देवर स्वस्थ हो जाता है। देवरः भ्रातृजायायाः चरणस्पर्शं करोति। देवर भाभी के चरण छूता है। अहं मम भार्यया सह वार्तालापं कुर्वन् आसम् । मैं मेरी पत्नी के साथ बात कर रहा था। एकः सज्जनः आवयोः सम्वादं श्रृण्वन् आसीत्। एक सज्जन हम दोनों का सम्वाद सुन रहे थे। सः पृष्टवान् – भार्यया सह संस्कृते वार्तालापं करोति उसने पूछा – पत्नी के साथ संस्कृत में बात करते हो ? अहम् – आम् । हाँ । सः पुनः पृष्टवान् – भार्यया सह विवादः भवति तदानीम् अपि उसने फिर से पूछा – पत्नी के साथ विवाद होता है तब भी ? अहम् – आम् आवयोः मध्ये गभीरः विवादः न भवति। हाँ हम दोनों के बीच गहरा विवाद नहीं होता है। सः उक्तवान् – ” तथापि कीदृशः सम्वादः भवति उसने कहा – फिर भी कैसा सम्वाद होता है ? अहम् – त्वं मम वार्तां न मन्यसे । तुम मेरी बात नहीं मानती हो। त्वं मम वार्तां न श्रृणोषि । तुम मेरी बात नहीं सुनती हो। कति वारम् उक्तवान् अहं भोजने लवणं न्यूनम् इच्छामि। कितनी बार कहा – मैं भोजन में नमक कम चाहता हूँ। सः सज्जनः मम सम्वादं श्रुत्वा हसितवान्। वह सज्जन मेरा सम्वाद सुनकर हँस दिये। सः अवदत् – स्नेहपूर्णः विवादः । वह बोला – स्नेहपूर्ण विवाद । दीपकः चिकित्सालयात् गृहम् आगच्छति तदा लालीम् एव आह्वयति। दीपक चिकित्सालय से घर आता है तब लाली को ही बुलाता है। भवान् अद्य बहु विलम्बेन आगतवान्। आप आज देर से आए। दीपकः – आम् अद्य रुग्णाः अधिकाः आसन्। हाँ आज रोगी अधिक थे। सर्वे परीक्षणीयाः भवन्ति खलु । सबकी जाँच करनी होती है न । दीपकः – ओ … मम सर्वोत्तमा पुत्री। ओ … मेरी सर्वोत्तम बेटी। भवान् हस्तौ प्रक्षालयतु। आप हाथ धो लीजिये। भोजनम् आनयामि। भोजन लाती हूँ। सर्वे एकसाकं भोजनं करिष्यामः। सब एकसाथ भोजन करेंगे। दुग्धम् आनयामि। दूध लाती हूँ। पश्य दुग्धं दुहित्वा आनीतवती। देखो दूध दुह कर ले आई। गोमातुः दुग्धम् … गाय माता का दूध … गोमाता मम वत्साय दुग्धं ददाति। गायमाता मेरे पुत्र को दूध देती है। पिब पिब मम वत्स मधुरं मधुरं दुग्धं पिब। पियो पियो मेरे पुत्र मीठा मीठा दूध पियो। ज्येष्ठः भूत्वा गोमातुः सेवां कुरु। बड़े होकर गौमाता की सेवा करो। मातुः दुग्धं पीतवान् । माँ का दूध पी लिया। अधुना गोमातुः दुग्धं पिबसि त्वम् । अब गाय माता का दूध पी रहे हो। राजेशः संस्कृतकार्यकर्ता अस्ति। राजेश संस्कृतकार्यकर्ता है। तस्य मित्रं तस्मै अभिनन्दति। उसका मित्र उसको बधाई देता है। सः मित्रं पृच्छति – “कुत्र नियुक्तिं प्राप्तवान् ?” वह मित्र पूछता है – ” कहाँ नियुक्ति पाई ? मित्रम् – गमिष्यसि त्वम् तुम जाओगे ? राजेशः – आं गमिष्यामि। हाँ जाऊँगा। माता पिता अपि चलिष्यतः मया सह। माता पिता भी मेरे साथ चलेंगे। तौ अपि तत्र निवत्स्यतः । वे दोनों भी वहीं रहेंगे। मित्रम् – तत्र संस्कृतं त्यक्ष्यसि वा वहाँ संस्कृत छोड़ दोगे ? राजेशः – नैव … कदापि नैव … नहीं … कभी नहीं …. वृत्तिं त्यक्तुं शक्नोमि संस्कृतं त्यक्तुं न शक्नोमि। नौकरी छोड़ सकता हूँ … संस्कृत नहीं छोड़ सकता । पतिः गृहम् आगच्छति। पति घर आता है। सः उरूकस्य कोशं न पश्यति। वह पैंट की जेब नहीं देखता है। तस्य भार्या प्रक्षालनयन्त्रे वस्त्राणि स्थापयति। उसकी पत्नी वाशिंग मशीन में कपड़े डाल देती है। सा प्रक्षालनयन्त्रं चालयति। वह वाशिंग मशीन चलाती है। यदा सा शुष्कीकर्तुं वस्त्राणि लम्बयति तदा द्विसहस्रस्य रूप्यकम् अधः पतति। जब वह सुखाने के लिये कपड़े लटकाती है तब दो हजार की नोट नीचे गिरती है। कोशात् यदा द्विसहस्रस्य रूप्यकम् अधः पतति तदा सा चकिता भवति। जेब से जब दो हजार की नोट नीचे गिरती है तब वह चकित हो जाती है। सा पतिम् आह्वयति। वह पति को बुलाती है। “कदाचित् इतोsपि धनं स्यात्” शायद और भी धन होगा। पतिः कोशं पुनः पश्यति। पति फिर से जेब देखता है। समाचारपत्रम् आगतम् । समाचारपत्र आ गया। सः समाचारपत्रं हस्ते गृहीत्वा पठति। वह समाचारपत्र हाथ में लेकर पढ़ता है। सः प्रथमं पृष्ठं त्यजति। वह पहला पेज छोड़ देता है। द्वितीयं पृष्ठं पश्यति। दूसरा पृष्ठ देखता है। तृतीयं पृष्ठं केवलं पश्यति। तीसरा पृष्ठ को केवल देखता है। चतुर्थं पृष्ठं केवलम् अवलोकयति। चौथा पृष्ठ केवल देखता है। अष्टमे पृष्ठे सः सामाजिकसंस्थानां चित्राणि पश्यति। आठवें पृष्ठ पर सामाजिकसंस्थाओं के चित्र देखता है। दशमे अन्तिमे) पृष्ठे सः दुर्घटनायाः चित्राणि पश्यति। दसवें अन्तिम) पृष्ठ पर वह दुर्घटना के चित्र देखता है। शीघ्रमेव समाचारपत्रम् उत्पीठिकायां स्थापयति। जल्दी से वह समाचारपत्र टेबल पर रख देता है। तस्य गृहस्य तलं बहु चिक्कणम् अस्ति। उसके घर का फर्श बहुत चिकना है। तलस्य वर्णः अपि श्वेतः अस्ति। फर्श का रंग भी सफेद है। ह्यः सः प्रकोष्ठात् पाकशालां गच्छति स्म। कल वह कमरे से रसोईघर जा रहा था। प्रकोष्ठस्य तले जलं पतितम् आसीत्। कमरे के फर्श पर पानी गिरा था। सः अनवधानेन चलितवान्। वह ध्यान बिना के चला। सः प्रकोष्ठे पतितवान्। वह कमरे में गिर गया। तस्य पादः वक्रः जातः। उसका पैर मुड़ गया। तस्य पादे वितनम् अभवत्। उसके पैर में मोच लग गई। अधुना सः विश्रामं करोति। अभी वह विश्राम कर रहा है। परह्यः जखौ गतवान् आसम्। परसों जखौ गया था। जखौ समुद्रतीरे अस्ति। जखौ समुद्र के किनारे है। अनेके धीवराः तत्र आसन्। अनेक मछुआरे वहाँ थे। केचन धीवराः नौकायाम् आसन्। कुछ मछुआरे नाव में थे। केचन धीवराः जालं नीत्वा गच्छन्ति स्म। कुछ मछुआरे जाल लेकर जा रहे थे। तत्र लघुमीनाः आसन् बहु विशालाः मीनाः अपि आसन्। वहाँ छोटी मछलियाँ थी, बहुत बड़ी मछलियाँ भी थीं। अहं तत्र तारामत्स्यं दृष्टवान्। मैंने वहाँ तारा मछली देखी। एकः सर्पसदृशः मत्स्यः अपि आसीत्। एक साँप जैसी भी मछली थी। प्रातः स्नानं कृत्वा सः बहिः गतवान्। प्रातः नहाकर वह बाहर गया। गृहात् बहिः यत्र यत्र अवकरम् आसीत् तद् सर्वं अवकरपात्रे स्थापितवान्। घर के बाहर जहाँ जहाँ कूड़ा था वो सब कूड़ेदान में डाल दिया। तं दृष्ट्वा अन्ये अपि जनाः स्वच्छतां कृतवन्तः। उसको देखकर अन्य लोगों ने भी स्वच्छता की। सम्पूर्णा वीथिः स्वच्छा जाता। सारी गली साफ हो गई। अनन्तरं सः बालकान् आहूतवान्। बाद में उसने बच्चों को बुलाया। वीथ्याः सर्वे जनाः अपि आगतवन्तः। गली के सभी लोग आए। सर्वे ध्वजारोहणं कृतवन्तः। सबने ध्वजारोहण किया। अनन्तरं सर्वेषां गृहे ये सेवकाः सेविकाश्च कार्यं कुर्वन्ति तेभ्यः कम्बलवितरणं कृतम्। बाद में सबके घरों में जो सेवक सेविकाएँ काम करती हैं उनको कम्बल बाँटे। सेवकानां बालकेभ्यः विद्यालयस्यस्यूतं दत्तवन्तः। सेवकों के बच्चों को स्कूल बैग दी। सर्वे मिलित्वा “वन्देमातरम्” गीतं गीतवन्तः। सबने मिलकर वन्देमातरम गीत गाया। सः भोपालं गन्तुम् इच्छति। वह भोपाल जाना चाहता है। सः यात्रापरामर्शदातारं दूरवाणीं करोति। वह ट्रैवेल एडवाइज़र को फोन करता है। परामर्शकेन्द्रे एका युवतिः दूरवाणीम् उन्नयति। एडवाइज़र केन्द्र में एक युवती फोन उठाती है। सा प्रश्नान् पृच्छति। वह प्रश्न पूछती है। “भवतः नाम किम् ?” आपका नाम क्या ? “भवान् कुत्र गन्तुम् इच्छति?” आप कहाँ जाना चाहते हैं ? “कति जनाः भोपालं गमिष्यन्ति ?” कितने लोग भोपाल जाएँगे ? “कति दिनानि भवान् तत्र स्थास्यति ?” आप कितने दिन वहाँ ठहरेंगे ? “भवतः चलभाषक्रमांकं वदतु।” आपका मोबाइल नंबर बोलिये। “अस्तु महोदय भवतः विमानचिटिका सिद्धा जाता।” ठीक है महोदय आपकी विमान टिकट तैयार है। ‘भवतः निवासव्यवस्था अपि अभवत्।” आपकी निवास की व्यवस्था भी हो गई। “भवान् चलतन्त्रेण धनं दातुं शक्नोति।” आप ऑनलाइन भुगतान कर सकते हैं। शिवकुमार-स्वामिनः विषये पठामि स्म। शिवकुमार स्वामि के बारे में पढ़ रहा था। स्वामि-शिवकुमारः लिंगायतसमुदायस्य नायकः आसीत्। स्वामी शिवकुमार लिंगायत समुदाय के नायक थे। कर्णाटक-राज्यस्य तुमकुरजनपदे शिवगङ्गामठः अस्ति। कर्नाटक राज्य के तुमकुर जिले में शिवगंगा मठ है। स्वामिशिवकुमारः शिवगङ्गामठस्य मठाधीशः आसीत्। स्वामी शिवकुमार शिवगङ्गा मठ के मठाधीश थे। अशीतिः वर्षेभ्यः सः शिवगङ्गामठस्य मठाधीशः आसीत्। अस्सी वर्ष से वे शिवगङ्गा मठ के मठाधीश थे। सः शताधिकानां विद्यालयानां संचालनं करोति स्म। वे सौ से भी विद्यालयों का संचालन करते थे। सः जातिविभेदं न मन्यते स्म। वो जाति भेद नहीं मानते थे। सः सात्विकं भोजनं खादति स्म भुङ्क्ते स्म वे सात्विक भोजन खाते थे। एकादशाधिकशतं वर्षीयः शिवकुमारस्वामि: गतसप्ताहे दिवंगतः जातः । एक सौ ग्यारह वर्ष के शिवकुमार स्वामी पिछले सप्ताह दिवंगत हुए। पुण्यपुरुषाय वयं श्रद्धाञ्जलिं दद्मः। पुण्यपुरुष को हम श्रद्धाञ्जलि देते हैं। रामेश्वरः भ्रमणार्थं निर्गतः। रामेश्वर घूमने के लिये निकला। सः रज्ज्वा मृतं कुक्कुरं कर्षति। वह रस्सी से मरे हुए कुत्ते को खींचता है। तं मृतं कुक्कुरं सः बहु दूरं नयति। उस मरे हुए कुत्ते को वह बहुत दूर ले जाता है। अनन्तरं सः गृहम् आगच्छति। बाद में वह घर आता है। गृहम् आगत्य सः स्नानं करोति। घर आकर वह स्नान करता है। अधुना तस्मिन् मार्गे दुर्गन्धः नास्ति। अभी उस रास्ते में दुर्गन्ध नहीं है। ह्यः “उरी” चलचित्रं द्रष्टुं गतवान् अहम् । कल मैं “उरी” फ़िल्म देखने गया था। बहवः जनाः चलचित्रं द्रष्टुम् आगतवन्तः। बहुत से लोग फ़िल्म देखने आए थे। अनन्तरं चलचित्रम् आरब्धम् । बाद में फ़िल्म शुरू हुई। पूर्वोत्तरभारते अस्माकं सैनिकाः आतंकवादिभिः हताः। पूर्वोत्तर भारत में हमारे सैनिक आतंकवादियों द्वारा मारे गए। तेषां प्रतीकारार्थम् अस्माकं सैनिकाः कटिबद्धाः आसन्। उनका बदला लेने के लिये हमारे सैनिक कटिबद्ध थे। आतंकवादिनां शिबिराणि अपि ध्वस्तानि कृतानि। आतंकवादियों के शिबिर भी ध्वस्त किये। सर्वे दर्शकाः प्रसन्नाः अभवन्। सभी दर्शक प्रसन्न हुए। उरीधटनायाः अपि प्रतिकारम् अस्माकं वीराः कुशलतया कृतवन्तः । उरी घटना का भी प्रतिकार हमारे वीरों ने कुशलतापूर्वक किया। शिबिरेषु ये आतंकवादिनः सुप्ताः आसन् तान् ते मारितवन्तः । शिविरों में जो आतंकवादी सो रहे थे उनको उन्होंने मार दिया। चलचित्रं दृष्ट्वा अहम् अतीव आनंदितः अस्मि। फ़िल्म देखकर मैं बहुत खुश हूँ। अद्य एकस्य बालकस्य नामाभिधानं करणीयम् आसीत्। आज एक बालक का नामकरण कराना था। नेत्रयोः कज्जलं स्थापितवती। आँखों में काजल लगाया। अनन्तरं सर्वे यज्ञार्थम् उपाविशन्। बाद में सभी यज्ञ के लिये बैठे। बालकस्य नामाभिधानम् “आर्ष:” कृतम्। बालक का नाम “आर्ष” रखा गया। अतिथयः भोजनं कृतवन्तः। अतिथियों ने भोजन किया। सर्षपस्य शाकम् आसीत्। सरसों का साग था। तेन सह गुडम् अपि आसीत्। उसके साथ गुड़ भी था। ततः खादित्वा अधुनैव गृहम् आगतवान्। वहाँ से खाकर अभी ही घर आया हूँ। शानचन्दः शाकविक्रेता अस्ति। शानचन्द सब्जी बेचने वाला है। प्रातः नववादने शकटं स्वीकृत्य गृहात् निर्गच्छति। प्रातः नौ बजे ठेला लेकर घर से निकलता है। एकवीथितः द्वितीयां वीथिं गच्छति। एक गली से दूसरी गली जाता है। सः उच्चै: ध्वनति। (ध्वन् धातु वह जोर से आवाज लगाता है। प्रायः महिलाः एव गृहात् (गृहेभ्यः) बहिः आगच्छन्ति। प्रायः महिलाएँ ही घर से घरों से बाहर आती हैं। महिलाः प्रश्नान् पृच्छन्ति। महिलाएँ प्रश्न पूछती हैं। शानचन्दः प्रेम्णा उत्तरं ददाति। शानचन्द प्रेम से उत्तर देता है। सः सर्वेषां शाकानां मूल्यम् अपि वदति। वह सभी सब्जियों का भाव भी बोलता है। अनन्तरं महिलाभ्यः सः धनं स्वीकरोति । बाद में वह महिलाओं से धन स्वीकार करता है। सः धनं गणयति कोशे स्थापयति। वह धन गिनता है जेब में रखता है। महिलाः शाकं नीत्वा गृहस्य अन्तः गच्छन्ति। महिलाएँ सब्जी लेकर घर के अन्दर जाती हैं । यात्रियानानि ततः गच्छन्ति । यात्री रेल जाती है। कर्षकः कर्कशनादं करोति। इंजिन कठोर ध्वनि करता है। शीश्कारं करोति। व्हिसिल बजाता है। किशोरः प्रातः ध्यानं कर्तुम् अन्यत्र गच्छति। किशोर सुबह ध्यान करने के लिये अन्यत्र जाता है। सा पुत्रं विद्यालयं प्रेषयति। वह पुत्र को विद्यालय भेजती है। किशोरः गृहम् आगत्य सिद्धः भवति अनन्तरं सः कार्यालयं गच्छति। किशोर घर आकर तैयार होता है बाद में ऑफिस जाता है। सा दशवादने चिकित्सालयं गच्छति। वह दस बजे अस्पताल जाती है। किशोरस्य पुत्रः विद्यालयतः गृहं न आगच्छति। किशोर का बेटा विद्यालय से घर नहीं आता है। सः मातुः समीपं गच्छति। वह माँ के पास जाता है। चिकित्सालये एव स्वाध्यायं करोति। चिकित्सालय में ही स्वाध्याय करता है। ते सर्वे आदिनं ध्वनेः दूरमेव भवन्ति। वे सभी सारा दिन ध्वनि से दूर रहते हैं। सायंकाले सर्वे परिवारजनाः गृहम् आगच्छन्ति। शाम को सभी परिवार जन घर आते हैं। सम्वादः न भवति चेत् भाषाभ्यासः न भवति। सम्वाद नहीं होता है तो भाषा का अभ्यास नहीं होता है। यदा वयं केनापि सह सम्वादं कुर्मः तदा अस्माकं सम्वादं जनाः अपि श्रृण्वन्ति। जब हम किसी के साथ भी सम्वाद करते हैं तब हमारा सम्वाद लोग भी सुनते हैं। संस्कृते सम्वादं श्रुत्वा जनाः आकृष्टाः भवन्ति। संस्कृत में सम्वाद सुनकर लोग आकर्षित होते हैं। सरलं संस्कृतं श्रुत्वा मुदिताः भवन्ति। सरल संस्कृत सुनकर खुश होते हैं। जनाः वदन्ति – “ओह संस्कृतं तु सरलम् अस्ति।” लोग बोलते हैं – “ओह, संस्कृत तो सरल है। अतः यदा आपणं गच्छामः तदा परस्परं संस्कृते वार्तालापः करणीयः। अतः जब हम बाज़ार जाते हैं तब एकदूसरे से संस्कृत में बात करनी चाहिये। कथं करणीयम् कैसे करें ? अहं फेनकं क्रेतुम् इच्छामि। मैं साबुन खरीदना चाहता/ चाहती हूँ। न एतद् न तद् दर्शयतु । नहीं ये नहीं वो दिखाईये। एतस्य मूल्यं किम् इसकी कीमत क्या है? हे मित्र यज्ञं करोतु। हे मित्र यज्ञ करिये। भवान् भोजनं करोतु। आप भोजन करिये। हे मातः भवती विश्रामं करोतु। हे माँ आप विश्राम करिये। आगच्छतु गङ्गास्नानं करोतु। आईये गङ्गास्नान करिये। भवन्तः सर्वे प्रतीक्षां कुर्वन्तु … अहम् आगच्छामि। आप सभी प्रतीक्षा करिये … मैं आता हूँ। भवत्यः सर्वाः अभ्यासं कुर्वन्तु। आप सभी अभ्यास करिये। भो: सज्जनाः स्वच्छतां कुर्वन्तु। हे सज्जनों स्वच्छता करिये। आगच्छन्तु गङ्गास्नानं कुर्वन्तु। सभी आईये गङ्गास्नान करिये। अभ्यासं करोतु कुर्वन्तु इति मम निवेदनम्* सः सा दुग्धं नयति । वह दूध ले जाता है ले जाती है। सः/सा कुतः दुग्धम् आनयति वह कहाँ से दूध लाता /लाती है ? सः/ सा दुग्धालयतः दुग्धम् आनयति। वह दुग्धालय से दूध लाता है लाती है। सः तिलस्य मोदकं खादति। वह तिल का लड्डू खाता है। विजयः गृञ्जनं खादति। विजय गाजर खाता है। बालकाः इक्षुदण्डं छिनित्वा खादन्ति। बच्चे गन्ना छील कर खाते हैं। ( इक्षुदण्डं चूषन्ति गन्ना चूसते हैं), अश्वाः चणकं खादन्ति। घोड़े चना खाते हैं। अहं मोमकं खादामि। मैं पेड़ा खाता हूँ। अहं वृक्षस्य अधः उपविश्य खादामि। मैं पेड़ के नीचे बैठकर खा रहा हूँ। भवान् भवती किं खादति लिखतु* कः का किं खादति लिखतु* शिल्पा दुग्धं पीत्वा हसति। दुग्धे शर्करा न आसीत्। यदा शिक्षिका गच्छति तदा छात्राः हसन्ति। जनाः हास्यकणिकायाः अर्थं ज्ञात्वा हसन्ति। गजः शुण्डाम् उपरि करोति तदा बालकाः हसन्ति। अहं तस्य अभिनयं स्मृत्वा हसामि। अहं कदा न हसामि ? कोsपि पतति तदा वयं न हसामः। बालकानां बाललीलां दृष्ट्वा वयं हसामः । कोsपि अशुद्धं वदति तदा वयं न हसामि । कोsपि अशुद्धं वदति तदा वयं न हसामः। एकम् द्वे त्रीणि चत्वारि पञ्च षट् सप्त अष्ट नव दश ….. बालकः क्रीडनकानि गणयति। बालक खिलौने गिनता है। छात्राः दिनानि गणयन्ति। छात्र दिन गिन रहे हैं। (परीक्षायाः कृते कति दिनानि अवशिष्टानि परीक्षा के लिये कितने दिन शेष रह गए हैं प्रतिदिनं जनाः धनम् अवश्यमेव गणयन्ति। प्रतिदिन लोग धन अवश्य ही गिनते हैं। अहं मम गृहस्य पुस्तकानि गणयामि। मैं मेरे घर की पुस्तकों को गिन रहा हूँ। गोशालायां कति धेनवः सन्ति अहं गणयामि। गौशाला में कितनी गाय हैं मैं गिनता हूँ। कति जनाः संस्कृताभ्यासं कुर्वन्ति तेषां संख्यां गणयामि। कितने लोग संस्कृत अभ्यास करते हैं उनकी संख्या गिन रहा हूँ। वयं रेलयानात् अवतरामः तदा यानपेटिकाः गणयामः। हम सब जब रेल से उतरते हैं तब सूटकेस गिनते हैं। वयं अस्माकं केशान् गणयामः वा हम अपने बाल गिनते हैं क्या ? कुर्वन्तु भो: अभ्यासं प्रतिदिनम् अभ्यासम्* वैद्यः रुग्णं वदति – “औषधं स्वीकरोतु” वैद्य रोगी से कहता है – “औषधि लीजिये” जनाः विधायकस्य गृहं गत्वा स्वां समस्यां वदन्ति। लोग विधायक के घर जाकर अपनी समस्या बोलते हैं। छात्राः परस्परं वदन्ति। छात्र आपस में बोलते हैं। सज्जनाः कष्टं सहन्ते किमपि न वदन्ति। सज्जन लोग सहन करते हैं कुछ नहीं बोलते हैं। वयं किमर्थं वदामः हम क्यों बोलते हैं ? वयं किमर्थं न वदामः हम क्यों नहीं बोलते हैं ? वयं भोजनसमये न वदामः । हम भोजन के समय नहीं बोलते हैं। वयम् असत्यं न वदामः। हम असत्य नहीं बोलते हैं। अधुना भवन्तः /भवत्यः अपि वदन्तु* छात्रः वृक्षस्य छायायाम् उपविशति। छात्र पेड़ की छाया में बैठता है। जनाः कथां श्रोतुम् उपविशन्ति । लोग कथा सुनने बैठते हैं । अश्वाः कदापि न उपविशन्ति। घोड़े कभी भी नहीं बैठते हैं। आगच्छन्तु वयम् अत्र उपविशामः । आईये हम यहाँ बैठते हैं। विमानस्य प्रतीक्षायां वयम् उपविशामः। विमान की प्रतीक्षा में हम सभी बैठते हैं। तेजस्विनी वृक्षाय जलं ददाति। तेजस्विनी वृक्ष को जल देती है। ( वृक्षेभ्यः वृक्षों को ) पितामहः पौत्राय ज्ञानं ददाति। दादाजी पोते को ज्ञान देते हैं। जनाः श्रेष्ठाय नेत्रे मतं ददति। लोग अच्छे नेता को मत देते हैं। वृक्षाः जनेभ्यः फलानि ददति। वृक्ष लोगों को फल देते हैं। अद्य अहं धनं ददामि भवती मा ददातु। आज मैं धन देता हूँ आप मत दीजिये। अहं धेनवे तृणं ददामि। मैं गाय को घास देता हूँ। अहं खगेभ्यः कणं ददामि। मैं पक्षियों को दाना देता हूँ। वयं यज्ञे आहुतिं दद्मः । हम यज्ञ में आहुति देते हैं। वयं समाजाय किं दद्मः हम समाज को क्या देते हैं ? वयं पठने अधिकं ध्यानं न दद्मः । हम पढ़ाई पर अधिक ध्यान नहीं देते हैं । लिखन्तु भो भवन्तः भवत्यः अपि* माता प्रातःकाले स्तोत्रं गायति। माँ सुबह स्तोत्र गाती है। सः किशोरकुमार-सदृशं गायति। वह किशोरकुमार जैसा गाता है। ते ताः राष्ट्रगीतं गायन्ति। वे राष्ट्रगीत गाते हैं गाती हैं। सुमित्रा भगिनी विष्णुसहस्रनामं गायति। सुमित्रा बहन विष्णुसहस्रनाम गाती है। भगिन्यः विष्णुसहस्रनामं गायन्ति । बहनें विष्णुसहस्रनाम गाती हैं। अहं देशभक्तिगीतं गायामि। मैं देशभक्ति गीत गा रहा हूँ। अहं प्रतिदिनं स्नानगृहे गायामि। मैं प्रतिदिन स्नानगृह में गाता हूँ। वयं “वन्दे मातरम्” गीतं गायामः। हम वन्दे मातरम् गीत गाते हैं । आगच्छन्तु वयं बालगीतं गायामः। आईये हम बालगीत गाते हैं। भवान् अद्य न जानाति श्वः ज्ञास्यति। आप आज नहीं जानते हैं कल जान लेंगे। सा महिला वित्तकोषस्य मार्गं न जानाति। सः निर्दोषः अस्ति इति जनाः न जानन्ति। वह निर्दोष है यह लोग नहीं जानते हैं। कोकाकोला पीत्वा हानिः भवति इति जनाः जानन्ति। कोकाकोला पीने से हानि होती है यह लोग जानते हैं अहं किमपि न जानामि। मैं कुछ नहीं जानता जानती हूँ। अहं सर्वं जानामि। मैं सब कुछ जानता जानती हूँ। अहं यज्ञं कर्तुं जानामि। मैं यज्ञ करना जानता हूँ। वयं जानीमः “भारतम् अस्माकं देशः” हम जानते हैं “भारत हमारा देश है” वयं सर्वे भोजनं कर्तुं जानीमः। हम सभी भोजन करना जानते हैं। वयं आत्मगुणान् जानीमः। हम सभी अपने गुण जानते हैं। छात्रः पुस्तकम् इच्छति। छात्र पुस्तक चाहता है। सैनिकः राष्ट्ररक्षां कर्तुम् इच्छति। सैनिक राष्ट्र रक्षा करना चाहता है। कति जनाः प्रधानमन्त्री भवितुम् इच्छन्ति कितने लोग प्रधानमंत्री बनना चाहते हैं ? ते सर्वे संस्कृतगीतं श्रोतुम् इच्छन्ति। वे सभी संस्कृतगीत सुनना चाहते हैं। सुयोग्याः छात्राः व्यर्थमेव समयं यापयितुम् न इच्छन्ति। सुयोग्य छात्र व्यर्थ में समय बिताना नहीं चाहते है। अहं मानसरोवरं गन्तुम् इच्छामि। मैं मानसरोवर जाना चाहता चाहती हूँ। अहं शुण्ठीपाकं खादितुम् इच्छामि। मैं सोंठपाक खाना चाहता/ चाहती हूँ। अहं असत्यभाषणं न इच्छामि। मैं असत्यभाषण नहीं चाहता चाहती हूँ। वयं राष्ट्रोन्नतिम् इच्छामः। हम सब राष्ट्रोन्नति चाहते हैं। वयं संस्कृतं पठितुम् इच्छामः। हम सब संस्कृत पढ़ना चाहते हैं। वयं कुम्भमेलां गन्तुम् इच्छामः। हम कुम्भमेला जाना चाहते हैं। क्रीड़नकं दृष्ट्वा बालकः प्रसन्नः भवति। खिलौना देखकर बच्चा खुश होता है। तत्र कोलाहलः भवति। वहाँ शोर हो रहा है। चिकित्सालये रुग्णाः स्वस्थाः भवन्ति। चिकित्सालय में रोगी स्वस्थ होते हैं। योगासनं कृत्वा सर्वे स्वस्थाः भवन्ति। योगासन करके सभी स्वस्थ होते हैं। सर्वेषां मुखे द्वात्रिंशत् दन्ताः भवन्ति। सबके मुँह में बत्तीस दाँत होते हैं। महिलाः श्रृङ्गारं कृत्वा प्रसन्नाः भवन्ति। महिलाएँ श्रृंगार करके खुश होती हैं। दुग्धं पीत्वा अहं तृप्तः भवामि। दूध पीकर मैं तृप्त हो जाता हूँ। वेदान् पठित्वा अहं ज्ञानी भवामि। वेद पढ़ कर मैं ज्ञानी बनता हूँ। यज्ञसमये सर्वे शान्ताः भवन्ति। यज्ञ के समय सभी शान्त होते हैं । राजमार्गाः बहु दीर्घाः भवन्ति। राजमार्ग बहुत लम्बे होते हैं। भवन्तः भवत्यः अपि लिखन्तु आप सब भी लिखिये। *देवानां नन्दनो देवो नोदनो वेदनिंदिनां* *दिवं दुदाव नादेन दाने दानवनंदिनः।।* शुक्लयजुर्वेदस्य षोडशतमाध्याये (1-16) रुद्रसूक्तम् वर्तते। नमस्ते रुद्र मन्यव उतो त इषवे नमः । बाहुभ्यां उत ते नमः ॥ तया नस्तन्वा शंतमया गिरिशन्ताभिचाकशीहि ॥ यां इषुं गिरिशन्त हस्ते बिभर्य्शस्तवे । शिवां गिरिश तां कुरु मा हिंसीः पुरुषं जगत् ॥ शिवेन वचसा त्वा गिरिशाछा वदामसि । यथा नः सर्वा इज्जनः संगमे सुमना असत् ॥ अध्यवोचदधिवक्ता प्रथमो दैव्यो भिषक् । अहींश्च सर्वान् जम्भयन्त्सर्वाश्च यातुधान्योऽधराचीः परासुव ॥ असौ यस्ताम्रो अरुण उत बभ्रुः सुमङ्गलः । ये चेमे अभितो रुद्रा दिक्षु श्रिताः सहस्रशोऽवैषां हेड ईमहे ॥ असौ योऽवसर्पति नीलग्रीवो विलोहितः । उतैनं गोपा अदृश्रन्नुतैनं उदहार्यः । उतैनं विश्वा भूतानि स दृष्टो मृडयातु नः ॥ नमो नीलकपर्दाय सहस्राक्षाय मीढुषे । अथो ये अस्य सत्वान इदं तेभ्योऽकरं नमः ॥ उभाभ्यां उत ते नमो बाहुभ्यां तव धन्वने ॥ याश्च ते हस्ता इषवः परा ता भगवो वप ॥ अवतत्य धनुष्ट्वं सहस्राक्ष शतेषुधे । प्रशीर्य शल्यानां मुखं शिवो नः सुमना भव ॥ विज्यं धनुः कपर्दिनो विशल्यो बाणवं उत । अनेशन्नस्य या इषव आभूरस्य निषङ्गथिः ॥ परि ते धन्वनो हेतिर् अस्मान् वृणक्तु विश्वतः । अथो य इषुधिस्तवारे अस्मिन् निधेहि तं ॥ या ते हेतिर् मीढुष्टम शिवं बभूव ते धनुः । तयास्मान् विश्वतो त्वमयक्ष्मया परिभुज ॥